Echa Przeszłości III

UNIWERSYTET WARMISKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN
ECHA PRZESZOCI
III
WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2002
Komitet Redakcyjny Stanisaw Achremczyk, Tadeusz Filipkowski, Stanisaw Gajewski, Janusz Jasiski, Sawomir Kalembka (przewodniczcy), Andrzej Kopiczko, Giennadij Krietinin (Kaliningrad), Bohdan ukaszewicz, Bohdan Ryszewski, Jan Sobczak, Jzef liwiski Recenzent Andrzej Wakwski Redaktor tomu Bohdan Ryszewski Sekretariat Redakcji Witold Gieszczyski, Norbert Kasparek Adres Redakcji Instytut Historii UWM, 10-057 Olsztyn, Aleja Obrocw Tobruku 3 tel. (0-89) 527-36-12 e-mail: kasparek@human.uwm.edu.pl Projekt okadki Barbara Lis-Romaczukowa Redakcja wydawnicza i korekta Danuta Jamiokowska
Tumaczenie na jz. niemiecki Magdalena Makowska
PL ISSN 1509-9873
Copyright by Wydawnictwo Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie Olsztyn 2002
Ark. wyd. 22,5; ark. druk. 19,5; pap. druk. kl. III, B-1 Druk Zakad Poligraficzny Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie zam. 442
SPIS TRECI
Od redaktora . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ARTYKUY I ROZPRAWY Bohdan Ryszewski, Studia i badania z zakresu archiwistyki na Uniwersytecie Warmisko-Mazurskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kazimierz atak, redniowieczne pieczcie krakowskiego klasztoru kanonikw regularnych Kazimierz atak, Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich w Krakowie do koca XVI wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Alojzy Szorc, Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku . . . . . . . . . . . . . . . . . . Andrzej Kopiczko, Koci w Pieninie w wietle Status Ecclesiae Archipesbyteralis Meelsaccensis z 1699 roku. Studium rdoznawczo-historyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sawomir Maksymowicz, Ukad akt w registraturach parafii ewangelickich w Prusach Wschodnich od koca XVI do pocztku XX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Halina Robtka, Jak dawniej archiwa urzdzano. Na podstawie dziewitnastowiecznych wskazwek w sprawie brakowania materiaw z archiwum Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Beata Wacawik, Akta landratur przechowywane w zasobie Archiwum Pastwowego w Olsztynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Anna Karpiska, Gromadzenie akt sdowych. Stan archiww sdowych na obszarze dziaania Archiwum Pastwowego w Olsztynie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Tarnowska, Wykorzystanie zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie do bada naukowych w latach 1986 2000 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Danuta Kasparek, Historia Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie . Anna M. Wjcicka, Zasb Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie . . Monika Bogacz-Walska, Pracownia Konserwacji Archiwaliw Archiwum Pastwowego w Olsztynie a rzdowy program Kwany Papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzysztof Narojczyk, Internetowe archiwa elektroniczne. Uwagi uytkownika . . . . . . . . . . . MATERIAY 18 listw Zygmunta Mikowskiego z czasu wsppracy z Komitetem Reprezentacyjnym Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1867 1869), ze zbiorw Biblioteki Polskiej w Paryu, do druku podaa Urszula Kalembka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . RECENZJE I OMWIENIA Klaus Zernack, Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy, Warszawa 2000, Wiedza Powszechna, ss. 783 (Jan Sobczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 19 27 49 67 87 7
105 117 125 139 155 171 183 193
203
229
Spis treci
Karin Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia and Liberty, 1569 1772, Cambridge University Press, Cambridge 2000, ss. 280 (Cambridge Studies in Early Modern History, ed. by Professor Sir John Elliot) (Henryk Rietz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Maro, Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na lsku, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 2201, Wrocaw 2000, ss. 279 (Sawomir Augusiewicz) . . . . . . . . . Bohdan Krlikowski, Wrd Sarmatw. Radziwiowie i pamitnikarze, Lublin 2000, ss. 319 (Andrzej Korytko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz Strauchold, Autochtoni polscy, niemieccy czy... Od nacjonalizmu do komunizmu (1945 1949), Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2001, ss. 260 (Tadeusz Filipkowski) Rafa T. Prinke, Fontes ex machina. Komputerowa analiza rde historycznych, Pozna 2000, ss. 342 (Krzysztof Narojczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obwd Kaliningradzki. Przegld faktw, wydarze, opinii. Biuletyn Towarzystwa Naukowego i Orodka Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie (Edmund Wojnowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . KRONIKA NAUKOWA Kronika Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych za rok 2001 (Jan Sobczak, Norbert Kasparek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Europa a Rosja (opinie, konflikty, wsppraca) Mrgowo, 15-16 listopada 2001 roku (Zbigniew Anculewicz, Jan Gancewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . New methodologies for the new millennium. XV th International Conference of the Association for History and Computing sprawozdanie z konferencji naukowej (Krzysztof Narojczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Z dziaalnoci Instytutu Biografistyki Polonijnej w Paryu (Zbigniew Anculewicz) . . . . . . . Sesja naukowa Przyszo humanistyki olsztyskiej Olsztyn, 22 listopada 2001 roku (Anna Koodziejczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uroczysto jubileuszowa prof. Sawomira Kalembki (Roman Jurkowski, Norbert Kasparek)
235 240 244 248 253
258
265 274
282 285 291 295
POEGNANIA Profesor zw. dr hab. Tadeusz Maria Gelewski (1922 2002) uwagi biograficzne i gar wspomnie ucznia o Mistrzu (Cezary Nacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
299
INHALTSVERZEICHNIS
Editorial . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ARTIKELN UND ABHANDLUNGEN Bohdan Ryszewski, Studien und Forschungen aus dem Bereich des Archivwissenschaft an der Ermland und Masuren Universitat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kazimierz atak, Mittelalterliche Siegel des Krakauer regularen Kanonikerkloster . . . . . . . Kazimierz atak, Bibliothek der regularen lateranischen Kanonikern in Krakw bis Ende des 16. Jahrhunderts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 19 27 7
Spis treci
Alojzy Szorc, Die vereidigten Artikel von Marcin Kromer aus dem Jahre 1571 . . . . . . . . . . Andrzej Kopiczko, Die Kirche in Pienino (Mehlsack) im Lichte Status Ecclesiae Archipres byteralis Meelsaccensis aus dem Jahre 1699. Das Quellenmaige und historische Studium Sawomir Maksymowicz, Die Aktengliederung an den Registraturen bei den evangelischen Pfarrgemeinschaften in den Ostpreuen seit Ende des 16. bis Anfang des 20 Jahrhunderts Halina Robtka, Wie hat man fruher die Archiven eingerichtet. Anhand der Hinweisen aus dem 19. Jahrhundert uber die Aktenaussonderung im Archiv der Regierungskommission am Innenministerium . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 67 87
105 117 125 139 155 171 183 193
Beata Wacawik, Uber die Landratsakten im Staatsarchiv Olsztyn

Anna Karpiska, Das Sammeln von Gerichtsakten der Stand von Gerichtsakten im Wirkungsgebiet des Staatarchivs in Olsztyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Maria Tarnowska, Die Anwendung des Bestandes in den wissenschaftlichen Forschungen am Beispiel von Staatsarchiv in Olsztyn 1986 2000. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Danuta Kasparek, Geschichte des Archivs von Ermland und Masuren Universitat in Olsztyn Anna M. Wjcicka, Der Bestand des Archivs von Ermland und Masuren Universitat in Olsztyn Monika Bogacz-Walska, Die Werkstatt fur die Archivalienpflege an dem Staatsarchiv in Olsztyn und das Regierungsprogramm Saures Papier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krzysztof Narojczyk, Elektronische Netzwerksarchiven. Bemerkungen eines Benutzers . . . .
MATERIALIEN 18 Briefe von Zygmunt Mikowski aus der Zeit der Zusammenarbeit mit dem Reprasen tatierungskomitee der Vereinigung der Polnischen Emigration (1867 1869). Bestanden der Polnischen Bibliothek in Paris zum Druck angegeben von Urszula Kalembka . . . . REZENSIONEN UND BESPRECHUNGEN Klaus Zernack, Polen und Russland, Zwei Wege in Europas Geschichte, Warszawa 2000, Wiedza Powszechna, S. 738 (Jan Sobczak) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Karin Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia and Liberty, 1569 1772, Cambrige University Press, Cambrige 2000, S. 280 (Cambrige Studies in Eary Modern History, ed. By Professor Sir John Elliot) (Henryk Rietz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jerzy Maro, Militarische Aspekte des Dreiigjahrigen Krieges in Schlesien, Acta Universitatis Wratislaviensis No 2201, Wrocaw 2000, S. 279 (Sawomir Augusiewicz) . . . . Bogdan Krlikowski, Unter den Sarmaten. Radziwiller und Tagebucherautoren, Lublin 2000, S. 319 (Andrzej Korytko) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grzegorz Strauchold, Autochthonnen aus Polen, Deutschland oder... Vom Nationalismus bis zum Kommunismus (1945 1949), Adam Marszaek Verlag, Toru 2001, S. 260 (Tadeusz Filipkowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rafa T. Prinke, Fontes ex machina. Computeranalyse der historischen Quellen, Pozna 2000, S. 342 (Krzysztof Narojczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konigsberger Bezirk. Fakten-, Ereignisse- und Meinungsubersicht. Bulletin der Wissenschaftlichen Gemeinschaft und Wissenschaftliches Forschungszentrum des Wojciech Ktrzyski in Olsztyn (Edmund Wojnowski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
203
229
235 240 244
248 253
258
Spis treci
WISSENSCHAFTLICHE CHRONIK Chronik des Institutes fur Geschichte und Internationale Beziehungen, 2001 (Jan Sobczak, Norbert Kasparek) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Europa und Russland (Meinungen, Konflikte, Zusammenarbeit) Mrgowo, den 15-16. November 2001 (Zbigniew Anculewicz, Jan Gancewski) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . New methodologies for the new millennium. XV th International Conference of the Assocation for History and Computing Konferenzbericht (Krzysztof Narojczyk) . . . . . . . . . . . . . .
265 274 282 285 291 295
Uber die Wirkungsart des Institutes fur Polnische Biographistik in Paris (Zbigniew Anculewicz) .....................................................................
Wissenschaftliche Tagung Zukunft der Allensteiner Humanistik Olsztyn, den 22. November 2001 (Anna Koodziejczyk) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jubilaum von Prof. Sawomir Kalembka (Roman Jurkowski, Norbert Kasparek) . . . . . . . . . ABSCHIEDSWORTE Abschied von Prof. zw. Dr. Hab. Tadeusz Maria Gelewski (1922 2002) biographische Bemerkungen und Haufchen von Erinnerungen des Schulers an den Meister (Cezary Nacz) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
299
Od redaktora
Tom III czasopisma Echa Przeszoci powicony jest problematyce archiwalnej, przy czym redaktor tego tomu stara si, aby zaprezentowa w nim olsztyskie rodowisko badaczy archiwistyki i archiwistw. Wypeniaj zatem tom prace pracownikw Katedry Archiwistyki Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego i Archiwum tego Uniwersytetu, Archiwum Archidiecezji Warmiskiej i Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Otwiera tom artyku prof. dra hab. Bohdana Ryszewskieego, kierownika Katedry Archiwistyki, omawiajcy studia i badania z zakresu archiwistyki prowadzone przez Katedr. Celem artykuu byo przedstawienie nowego orodka bada archiwistycznych, a przede wszystkim nowego programu studiw archiwalnych, skupionego bardziej ni w innych orodkach na problemach komputeryzacji archiww. Ks. dr Kazimierz atak, adiunkt Katedry Archiwistyki, przedstawia dwie rozprawy dotyczce historii Zgromadzenia Kanonikw Regularnych: pierwsza omawia pieczcie klasztoru kanonikw regularnych w Krakowie, druga obszernie opisuje histori biblioteki kanonikw regularnych w Krakowie do koca XVI w. Ks. prof. dr hab. Alojzy Szorc z Wydziau Teologicznego Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, znawca archiww kocielnych, a zwaszcza Archiwum Archidiecezji Warmiskiej, zechcia opublikowa w naszym tomie tekst tzw. artykuw zaprzysionych Marcina Kromera z 1571 r. z obszernym komentarzem historycznym. Na zasobie Archiwum Archidiecezji Warmiskiej jest te oparte napisane przez ks. prof. dra hab. Andrzeja Kopiczko, dyrektora Archiwum Archidiecezji Warmiskiej, studium rdoznawcze zawierajce opis kocioa w Pieninie z 1699 r. Kolejne dwa artykuy, przygotowane przez archiwistw Archiwum Pastwowego w Olsztynie, dotycz wanych problemw zasobu tego Archiwum. Mgr Sawomir Maksymowicz omwi ukad akt registratur parafii ewangelickich w Prusach Wschodnich od koca XVI do pocztku XX w. Mgr Beata Wacawik przedstawia akta landratur z zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Ciekawy przyczynek do mao znanej kwestii brakowania akt w XIX w. na podstawie akt Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych z zasobu Archiwum Gwnego Akt Dawnych omwia w swym artykule prof. dr hab.
Halina Robtka z Zakadu Archiwistyki Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Kolejne prace dotycz wanych dziedzin dziaalnoci archiww i s przygotowane przez archiwistw olsztyskich. Mgr Anna Karpiska z Archiwum Pastwowego w Olsztynie omwia stan archiww sdowych na terenie dziaalnoci Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Mgr Maria Tarnowska, take z AP w Olsztynie, przedstawia stan wykorzystania zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie w ostatnich pitnastu latach. Dwie nastpne rozprawy dotycz Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego: mgr Danuta Kasparek omwia jego histori, a mgr Anna Wjcicka zasb. Mgr Maria Bogacz-Walska zaja si udziaem pracowni konserwacji Archiwum Pastwowego w Olsztynie w wanym programie rzdowym Kwany Papier, finansowanym przez KBN. Dzia Artykuy i rozprawy zamyka praca dra Krzysztofa Narojczyka, kierownika Zakadu Metod Komputerowych Instytutu Historii UWM, ktry omwi, z pozycji uytkownika, Internetowe archiwa elektroniczne. W dziale Materiay dr Urszula Kalembka przytoczya, krytycznie opracowanych, 18 listw Zygmunta Mikowskiego (waciwe nazwisko: Teodor Tomasz Je) ze zbiorw Biblioteki Polskiej w Paryu z czasw jego wsppracy z Komitetem Reprezentacyjnym Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1867 1869). Tom zawiera te stae dziay, tzn. Recenzje i omwienia oraz Kronik naukow, a take, niestety, dzia Poegnania, w ktrym Cezary Nacz omwi sylwetk prof. zw. dr. hab. Tadeusza Marii Gelewskiego. Bohdan Ryszewski
ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873
ARKTYKUY I ROZPRAWY
Bohdan Ryszewski
Instytut Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM w Olsztynie
STUDIA I BADANIA Z ZAKRESU ARCHIWISTYKI NA UNIWERSYTECIE WARMISKO-MAZURSKIM

Uniwersytecki orodek studiw i bada z zakresu archiwistyki w Olsztynie rozwija si w oparciu o Katedr Archiwistyki, ktra powstaa jeszcze w ramach Wyszej Szkoy Pedagogicznej jako zakad w 1998 r., przeksztacony w katedr Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w 2000 r. Stanowi jednak ten orodek nie tylko stosunkowo nieliczni jeszcze pracownicy Katedry, ale take pracownicy z innych zakadw i katedr Uniwersytetu oraz wsppracownicy Katedry Archiwistyki pracujcy gwnie w archiwach. Zaoycielem Katedry jest autor niniejszego omwienia, ktry swoj wiedz naukow ksztatowa w znanym toruskim orodku ksztacenia archiwistw, najpierw jako student elitarnego Studium Archiwalnego w latach 1956-1958, nastpnie po latach pracy w archiwach od 1966 r. kolejno jako starszy asystent, adiunkt, docent , profesor nadzwyczajny i kierownik Zakadu Archiwistyki1. Zaoyciel i obecny kierownik Katedry Archiwistyki, ju jako profesor zwyczajny, prowadzi wykady na olsztyskiej specjalnoci archiwalnej z archiwoznawstwa i historii ustroju, metodyki archiwalnej, teorii archiwalnej, informatyki historycznej i archiwalnej. Skad personalny katedry uzupenia ks. dr Kazimierz atak, absolwent Watykaskiej Szkoy Archiwistyki i Paleografii, b. archiwista Archiwum Generalnego Zgromadzenia Kanonikw Lateraskich w Rzymie, dyrektor Archiwum Zgromadzenia Ksiy Kanonikw Lateraskich w Krakowie. Prowadzi zajcia z paleografii aciskiej, aciny redniowiecznej i nauk pomocniczych historii. Zajcia z neografii niemieckiej
1
B. Ryszewski, Toruski orodek ksztacenia archiwistw i bada archiwistycznych, Toru 1997.
ss. 7.
10
Bohdan Ryszewski
i paleografii aciskiej prowadz prof. Teresa Borawska, kierujca Zakadem Historii redniowiecznej Powszechnej i dr Henryk Rietz z Katedry Historii Nowoytnej. Wsppracuj z Katedr Archiwistyki: dr Alina Kopiczyska, wykadajca aktoznawstwo, mgr Beata Wacawik z Archiwum Pastwowego w Olsztynie, prowadzca wiczenia z metodyki archiwalnej oglnej, mgr Danuta Kasparek, kierujca Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, prowadzca wykady i wiczenia z wiedzy o kancelarii wspczesnej (zarzdzania dokumentacj). Mgr Tomasz Gajownik absolwent specjalnoci toruskiej, pracownik techniczny Katedry Archiwistyki, prowadzi wiczenia z komputeryzacji archiww, mgr Anna egliska, doktorantka Katedry, prowadzi wiczenia z metodyki archiwalnej specjalnej, aktoznawstwa i wstpu do archiwistyki. Szczeglne znaczenie ma wsppraca Katedry z Zakadem Metod Komputerowych UWM, ktrego czteroosobowy zesp pracownikw: dr Krzysztof Narojczyk, mgr Artur Rusowicz, mgr Izabela Socka i mgr Jerzy Socki, prowadzi zajcia z informatyki archiwalnej oraz blisko wsppracuje z Katedr w zakresie bada i konferencji naukowych. Cenna jest take bliska wsppraca Katedry w zakresie praktyk zawodowych z ks. prof. Andrzejem Kopiczko, dyrektorem Archiwum Archidiecezji w Olsztynie. Jak wynika z powyszego przegldu, dziki korzystnym warunkom udao si w stosunkowo krtkim czasie skupi do liczne grono nauczycieli akademickich i archiwistw, ktrzy z penym powodzeniem mog prowadzi prawdziwie uniwersyteckie ksztacenie archiwistw. Podkreli trzeba bardzo korzystne warunki dziaalnoci specjalnoci archiwalnej i Katedry Archiwistyki w Olsztynie. Jest bowiem Olsztyn bardzo powanym orodkiem archiwalnym. Dziaa tu Archiwum Pastwowe o bogatym i rnorodnym zasobie archiwalnym i znakomitych warunkach lokalowych. Bogata biblioteka archiwalna i regionalna Archiwum uatwia studiowanie na specjalnoci archiwalnej. Podobne znaczenie ma dla specjalnoci Warmiskie Archiwum Archidiecezjalne o bardzo bogatym, sigajcym XIII wieku, zasobie. Oba te wane archiwa s miejscem wicze i praktyk studenckich. Pomoc w zajciach i praktykach zawodowych suy take dobrze zorganizowane Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Studia magisterskie z zakresu archiwistyki s uzupenione studiami doktoranckimi. Przy Katedrze Archiwistyki dziaa seminarium doktoranckie prof. Bohdana Ryszewskiego, ktre powstao w padzierniku 1987 roku w Toruniu, a od 1997 r. zostao przeniesione do Olsztyna. Uczestnicz w nim obecnie przewanie absolwenci specjalnoci archiwalnej toruskiej i olsztyskiej uczniowie kierownika seminarium. Wikszo stanowi pracownicy rnych archiww pastwowych: w Olsztynie, Szczecinie, Gdasku, Biaymstoku, Ar-
Studia i badania z zakresu archiwistyki ...
11
chiwum Diecezjalnego w Toruniu, Archiwum Zgromadzenia Ksiy Michaelitw w Strudze, archiwum Telewizji Publicznej, archiwum Instytutu Pamici Narodowej w Olsztynie i Poznaniu. Jest to jedyne w Polsce seminarium doktoranckie skupione na problemach archiwistycznych . Tematyka aktualnie powstajcych prac doktorskich obejmuje m.in. badania procesw archiwotwrczych w wybranych zespoach archiwalnych lub w zasobach wybranych archiww, badania struktury zasobu archiwalnego w archiwach pastwowych i kocielnych, badania kancelarii na wybranych przykadach, problematyka zastosowania komputerw w archiwach zakonnych, histori archiww rodowych i osobistych. W tematyce seminarium doktoranckiego wystpuj take tematy z zakresu bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, dotyczce zarzdzania bibliotekami i barier informacyjnych. Trzeba przy tym podkreli, e Katedra Archiwistyki UWM jako jedna z niewielu zakadw naukowych archiwistyki prowadzi nie tylko zajcia dydaktyczne w zakresie archiwistyki, ale take badania z tego zakresu, realizujc wany postulat jednoci nauczania i bada. Ujawniy si przy tym naukowe i dydaktyczne specjalizacje Katedry Archiwistyki. Prof. Bohdan Ryszewski, kierownik Katedry, zajmuje si problematyk komputeryzacji archiww i warsztatu historyka, teori archiwaln, a na dalszym planie histori archiww rodowych i osobistych oraz obyczajowoci ziemiask. Przygotowuje do druku cz teoretyczn nowej wersji akademickiego podrcznika archiwistyki oraz wstp do komputeryzacji archiww2. Ks. dr Kazimierz atak, adiunkt Katedry, zajmuje si archiwistyk kocieln, paleografi acisk, acin redniowieczn, dyplomatyk, sfragistyk, skryptoriami polskiego kanonikatu regularnego i polskim kanonikatem regularnym do koca XVII wieku. Tej ostatniej tematyce powicona jest ju ukoczona rozprawa habilitacyjna ks. dr. Kazimierza ataka. Program naszej specjalnoci archiwalnej w obecnej wersji, przy naleytym uwzgldnieniu wszystkich podstawowych przedmiotw specjalnoci archiwalnej, wyranie preferuje problemy komputeryzacji archiww. Naley przy tym podkreli, e problematyka i technika komputerowa uwzgldniane s waciwie w realizacji prawie wszystkich przedmiotw specjalnoci archiwalnej. Obecny program specjalnoci archiwalnej Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, po wielu modyfikacjach, skada si z dziesiciu przedmiotw i praktyki archiwalnej.
2 Jest to nowa wersja podrcznika Haliny Robtki, Bohdana Ryszewwskiego i Andrzeja Tomczaka, Archiwistyka, Warszawa PWN 1989, ktr przygotowuje H. Robtka i B. Ryszewski (z pominiciem dziejw archiww) pt. Teoria i metodyka archiwalna, na zlecenie Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych.
12
Bohdan Ryszewski
Studiowanie na specjalnoci zaczyna si od przedmiotu Wstp do archiwistyki, ktry realizowany jest w cigu 15 godzin, w tym 5 godzin wykadu i 10 godzin wicze. Tre tego przedmiotu jest bardzo rnorodna. Zapoznaje uczestnika zaj najpierw z podstawow literatur archiwaln: podrcznikami, bibliografiami, sownikami terminologii archiwalnej, czasopismami i waniejszymi opracowaniami archiwalnymi. Nastpnie omawia archiwistyk jako dyscyplin naukow jej przedmiot, zakres i podzia oraz metody badawcze stosowane w badaniach archiwistycznych i pracach archiwalnych nad zasobem, wychodzimy bowiem z zaoenia, e praca archiwisty ma charakter naukowy. Kolejny temat omawianego przedmiotu przedstawia rozwj archiwistyki w ujciu powszechnym, ze szczeglnym uwzgldnieniem jej podstawowych zasad teoretycznych. Nastpnie omawiane s podstawowe pojcia archiwalne. Szerzej przedstawiane s procesy archiwotwrcze, ktre objaniaj, jak w rnych okresach historycznych na ziemiach polskich narasta i archiwizowa si zasb archiwalny. Ten wany przedmiot koczy si poznaniem funkcji i organizacji wspczesnego archiwum3. Nastpny przedmiot, z ktrym powinien zapozna si studiujcy specjalno archiwaln, to aktoznawstwo realizowane w cigu 10 godzin wykadu i 20 godzin wicze. Jest to inaczej ujty przedmiot, ktry na innych specjalnociach archiwalnych nazywany bywa Rozwojem form kancelaryjnych. Aktoznawstwo na naszej specjalnoci nie jest omawiane statycznie jako formy kancelaryjne, ale przedstawia w ujciu dynamicznym rozwj procesw aktotwrczych w systemach kancelaryjnych dziaajcych na ziemiach polskich: procesy aktotwrcze w kancelarii wycznoci dokumentu, w kancelarii ksigi wpisw, w kancelarii akt czynnoci, w rnych systemach kancelarii akt spraw systemach: pruskim, polskim, rosyjskim, austriackim, zreformowanej kancelarii polskiej wprowadzonej od 1931 r. Rwnolegle z aktoznawstwem studenci ucz si czytania dawnego pisma w ramach przedmiotw: paleografia aciska, neografia niemiecka, paleografia ruska i neografia rosyjska. Obowizkowe jest zaliczenie jednego z wymienionych przedmiotw w wymiarze 60 godzin wicze. Kontynuacj aktoznawstwa jest kolejny przedmiot nazwany w naszym programie Kancelaria wspczesna, a w programach innych specjalnoci realizowany w nieco innym ujciu jako zarzdzanie wspczesn dokumentacj. W ramach tego przedmiotu omawiana jest organizacja pracy kancelaryjnej we wspczesnych instytucjach, proces aktotwrczy w tyche kancelariach i proces archiwizacji wspczesnej dokumentacji w archiwum zakadowym i archiwum
3
B. Ryszewski, Archiwistyka, Pozna 1979.
13
przejciowym, a do momentu ostatecznej jej archiwizacji w archiwum o zasobie wieczystym. Przedmiot ten jest realizowany w wymiarze 20 godzin wykadu i 40 godzin wicze. Problematyka zarzdzania dokumentacj w naszym programie wystpuje zatem w dwch przedmiotach w cznym wymiarze 90 godzin. W przyszoci zamierzamy blok przedmiotw zwizanych z zarzdzaniem dokumentacj, zwaszcza wspczesn, znacznie rozwin. Rwnolegle z przedmiotami aktoznawczymi studenci olsztyskiej specjalnoci archiwalnej studiuj przedmioty nalece do archiwistyki. Najwicej miejsca spord nich zajmuje metodyka archiwalna realizowana w wymiarze 90 godzin, w tym 30 godzin wykadu, 30 godzin metodyki oglnej i 30 godzin metodyki specjalnej. Wykad obejmuje cao metodycznych zagadnie archiwistyki: zagadnienia ksztatowania zasobu archiwalnego, jego rozmieszczenia, opracowania i udostpniania. wiczenia z metodyki oglnej polegaj przede wszystkim na penym uporzdkowaniu i opisie informacyjnym wybranego zespou z okresu akt spraw. Natomiast wiczenia z metodyki specjalnej obejmuj opracowywanie dokumentw, ksig wpisw, map i planw, dokumentacji technicznej, audialnej i wizualnej oraz elektronicznej. Zajcia z metodyki kocz si egzaminem. Jestemy przygotowani do prowadzenia wicze z metodyki archiwizacji i opracowania dokumentacji elektronicznej jako osobnego przedmiotu w wymiarze 60 godzin. Ukoczenie zaj z metodyki archiwalnej jest warunkiem uzyskania skierowania na praktyk zawodow, ktr studenci specjalnoci mog odbywa w dowolnym archiwum, jednak opiekunem praktyki musi by archiwista dyplomowany. Szczegln form otrzyma w olsztyskiej specjalnoci archiwalnej przedmiot archiwoznawstwo, ktry zosta poczony z histori ustroju administracyjnego ziem polskich. Pozwolio to w poczonym wykadzie przedstawi histori zasobu archiwalnego w poszczeglnych okresach i formach historyczno-ustrojowych, uwzgldniajc zarazem: ustrj wadz i urzdw, narastanie i losy zasobu archiwalnego tych wadz i urzdw oraz obecne miejsce przechowywania omawianego zasobu. Jest to inne ni stosowane we wspczesnych podrcznikach ujcie archiwoznawstwa, nawizujce do zaoe Jzefa Siemieskiego przedstawionych w jego Przewodniku po archiwach polskich4. W omawianym ujciu przedmiotem archiwoznawstwa jest historia zasobu archiwalnego (z uwzgldnieniem procesw archiwotwrczych) i ich stan obecny, natomiast historia archiww zostaje przesunita
4 J. Siemieski, Przewodnik po archiwach polskich. I. Archiwa Dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1833; zob. te: B. Ryszewski, O badaniach i dorobku archiwistyki polskiej okresu 1918 1939, Acta Universitatis Nicolai Copernici. Historia t. 19, 1984, s. 173-204.
14
Bohdan Ryszewski
na drugi plan. Takie podejcie do archiwoznawstwa stosowaem ju w wykadach prowadzonych na specjalnoci archiwistycznej Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, w Olsztynie stosuj je jeszcze bardziej konsekwentnie, osigajc dobre rezultaty. Uzupenieniem historii ustroju administracyjnego z archiwoznawstwem jest przedmiot podstawy zarzdzania instytucjami i przedsibiorstwami gospodarczymi, prowadzony jako konwersatorium w wymiarze 30 godzin. Blok przedmiotw informatycznych jest szczeglnie rozwinity w programie studiw historycznych i specjalnoci archiwalnej Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Studiowanie informatyki zaczyna si ju na drugim roku studiw od poznania podstaw informatyki (60 godzin wicze laboratoryjnych). Na III roku studenci specjalnoci archiwalnej i multimedialnej zaliczaj 75 godzin wicze z informatyki historycznej i wykad z informatyki historycznej w wymiarze 15 godzin zakoczony egzaminem. Na roku IV studenci archiwistyki odbywaj wiczenia z informatyki archiwalnej w wymiarze 60 godzin. Na V roku studenci archiwistyki maj zajcia z przedmiotu Problemy komputeryzacji archiww w wymiarze 10 godzin wykadu i 20 godzin wicze. Tematyka wykadu obejmuje: wybrane zagadnienia dotyczce systemw informacyjnych (ze szczeglnym uwzgldnieniem archiwalnych systemw informacyjnych), omwienie struktury polskiego zasobu archiwalnego, teoria standardw opisu archiwaliw, przegld wybranych standardw opisu archiwaliw amerykaskich, angielskich, midzynarodowych (ISAD i ISAAR) i polskiego standardu FOPAR. wiczenia polegaj na wprowadzaniu przygotowywanych przez studentw opisw archiwaliw w standardzie FOPAR do bazy danych. Wszystkie wiczenia z informatyki odbywaj si w pracowni komputerowej Instytutu, przy 15 stanowiskach komputerowych indywidualnie wykorzystywanych. Szczeglne znaczenie w programie specjalnoci archiwalnej ma teoria archiwalna, ktra stanowi podsumowanie ksztacenia. Jest to przedmiot w uniwersyteckim ksztaceniu archiwistw konieczny. Przedmiot ten wykadany jest w wymiarze 15 godzin i zakoczony egzaminem. Obejmuje najpierw problemy metodologii archiwistyki: jej przedmiot, zakres, podzia i metody badawcze. Nastpnie wykadana jest teoria ksztatowania zasobu archiwalnego, teoria rozmieszczenia zasobu archiwalnego, teoria opracowania zasobu archiwalnego oraz zagadnienia udostpniania zasobu archiwalnego. Studenci specjalnoci mog wybra seminarium z archiwistyki, ktre przygotowuje do pracy naukowej z archiwistyki. Powyszy program moe by realizowany zarwno wedug porzdku ustalonego przez Katedr Archiwistyki, jak i w bardziej dowolnym ukadzie wy-
15
branym przez studenta. W tym ostatnim przypadku student moe rozpocz zajcia specjalistyczne na II lub III roku. Wyej omwiony program specjalnoci wyranie okrela sylwetk jej absolwenta. Specjalno przygotowuje absolwentw do pracy we wszelkiego typu archiwach i innych instytucjach posiadajcych zasb archiwalny. Wynika to z wszechstronnoci programu specjalnoci, ktry obejmuje wszystkie przedmioty wane dla wyksztacenia archiwisty, uwzgldnia ponadto wszystkie typy i formy polskiego zasobu archiwalnego. Jednoczenie absolwent specjalnoci archiwalnej UWM otrzymuje gruntowne przygotowanie teoretyczne, ktre jest podstaw do dalszego pogbiania wiedzy archiwalnej. Ukoczenie seminarium magisterskiego z archiwistyki daje podstaw absolwentom specjalnoci do prowadzenia pracy naukowej i przygotowuje do uczestniczenia w seminarium doktorskim. Studia z zakresu archiwistyki na Uniwersytecie Warmisko-Mazurskim maj zatem zarazem zawodowy i naukowy charakter. Najbardziej jednak charakteryzuje absolwentw naszej specjalnoci gruntowne przygotowanie z zakresu informatyki i komputeryzacji archiww. Znajduje to odbicie na dyplomach absolwentw, w ktrych zapisano: specjalno archiwistyka archiwistyka komputerowa. Katedra Archiwistyki zorganizowaa take Podyplomowe Studium Archiwistyki, ktre przygotowao program powicony problemom komputeryzacji archiww. Studia w zakresie archiwistyki niewtpliwie znalazy w Olsztynie bardzo korzystne warunki, zarwno na Uniwersytecie Warmisko-Mazurskim, jak i w archiwach olsztyskich. Ciesz si duym zainteresowaniem studentw historii, ktrzy zawsze wypeniaj aktualnie ustalony limit trzydziestu miejsc na jednym roku. Mona mie nadziej, e studia i badania z zakresu archiwistyki i jej dziedzin pokrewnych bd zyskiwa na Uniwersytecie WarmiskoMazurskim coraz lepsze warunki rozwoju.
16
Bohdan Ryszewski
Program specjalnoci archiwalnej Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego Rodzaj zaj Wykad i wiczenia Wykad wiczenia Wykad Wykad wiczenia wiczenia Wykad Wykad wiczenia Wykad wiczenia Liczba godzin 15 Przedmioty, ktrych zaliczenie warunkuje przystpienie do zaj Przedmiot musi zosta podjty w 5 semestrze studiw Wstp do archiwistyki Wstp do archiwistyki Wstp do archiwistyki Metodyka archiwalna Wstp do archiwistyki Wstp do archiwistyki Odpowiedni punkt w programie oglnym
Lp.
Przedmiot
Wstp do archiwistyki
2 3 4 5 6 7 8
Metodyka archiwalna Metodyka archiwalna Teoria archiwalna Aktoznawstwo Aktoznawstwo Zajcia do wyboru Historia ustroju administracyjnego z archiwoznawstwem Zarzdzanie dokumentacj wspczesn Zarzdzanie dokumentacj wspczesn Komputeryzacja archiww Komputeryzacja archiww Podstawy zarzdzania instytucjami i przedsibiorstwami gospodarczymi Informatyka archiwalna
30 60 15 10 20 60 30 20 40 10 20
9 10 11 12 13
Aktoznawstwo Metodyka archiwalna Wstp do archiwistyki i metodyka archiwalna
wiczenia
30
14
wiczenia
60
Praktyka zawodowa w wymiarze 150 godzin Program Studium Podyplomowego Archiwistyki w zakresie problemw komputeryzacji archiww 1. Wstp do komputeryzacji: Podstawy informacji naukowej 10 godz. Podstawy informatyki (bazy danych) 20 godz. Aktualne problemy i stan komputeryzacji archiww pastwowych 20 godz. Prezentacja archiwalnych baz danych 10 godz. 2. Problemy opisu (description) zasobu archiwalnego w archiwalnych skomputeryzowanych systemach informacyjnych: Struktura zasobu archiwalnego 10 godz. Standardy opisu archiwalnego 10 godz. Tworzenie bazy danych dla opisu zasobu w standardzie FOPAR 40 godz. Opracowanie archiwaliw w standardzie FOPAR wykad i wiczenia 40 godz. 3. Systemy informatyczne i metody ich opracowania: Analiza systemowa 10 godz. Model systemu (wzorzec) 10 godz. 4. Seminarium dyplomowe 20 godz. Razem 200 godz. zaj
Siatka godzin specjalnoci archiwalnej UWM z uwzgldnieniem podziau na lata i semestry Rozkad godzin zaj III rok zimowy wyk. 15 30 90 30 60 60 30 15 30 60 150 30 Do wyboru midzy VI a VIII semestrem Po semestrze letnim (VIII) 30 15 15 20 40 30 10 15 20 15 30 15 30 10 20 5 10 w. wyk. w. wyk. w. wyk. w. letni zimowy letni wyk. IV rok zimowy w. V rok letni wyk. w. Razem godz.
Nazwa przedmiotu
Wstp do archiwistyki
Aktoznawstwo
Metodyka archiwalna
Historia ustroju administracyjnego z archiwoznawstwem
Zarzdzanie dokumentacj wspczesn
Informatyka archiwalna
Komputeryzacja archiww
Teoria archiwalna
Podstawy zarzdzania instytucjami i przedsibiorstwami gospodarczymi
Neografia lub paleografia (zajcia do wyboru)
Praktyka archiwalna
17
18
Bohdan Ryszewski
STUDIEN UND FORSCHUNGEN AUS DEM BEREICH DES ARCHIVWISSENSCHAFT AN DER ERMLAND UND MASUREN UNIVERSITAT Zusammenfassung
Das Universitatsforschungszentrum fur die Studien und Forschungen aus dem Bereich des Archivwesens in Olsztyn funktioniert unter Anlehnung am Lehrstuhl fur Archivwissenschaft, der noch 1998 an der Padagogischen Hochschule als Abteilung gegrundet, und im Jahre 2000 in einen Lehrstuhl an der Ermland und Masuren Universitat umgewandelt wurde. Am Lehrstuhl fur Archivwissenschaft bietet man einen Studiengang mit einem Curriculum, das 420 Stunden umfasst, die im III., IV. und V. Studienjahr im Rahmen von Geschichtestudium realisiert werden. Dieses Curriculum umfasst u.a. Archivwissenschaft Theorie und Methodik, Archivkunde mit der Geschichte des Systems, Aktenkunde, Archivinformatik, Paleographie und Neographie, moderne Dokumentationsverwaltung, Betriebswirtschaft. In der aktuellen Version des Curriculums, das man fur den Studiengang Archivwissenschaft entwickelt hat, konzentriert man sich vor allem auf die Problemen der Computeranwendung in den Archiven. Man berucksichtigt dabei naturlich alle Grundfacher des Studienganges Archivwesen. Es sollte betont werden, dass sowohl die Problematik als auch die Computertechnik eigentlich bei der Realisierung von fast allen Fachern des Studienganges Archivwissenschaft ihre Anwendung finden. In diesem Studiengang werden die Studenten zur Arbeit in allen Archiven und anderen Institutionen vorbereitet, die nur ihre Archivbestande haben. Das garantiert vor allem das vielseitige Curriculum dieses Studienganges, dass alle Facher berucksichtigt, die fu r die Bildung des Archivars wichtig sind. Man nimmt unter Rucksicht auch alle Typen und Formen des polnischen Archivbestandes. Die Absolventen dieses Studienganges sind auch theoretisch grund lich vorbereitet, was als Grundlage fur den weiteren Wissenserwerb behilflich sein kann. Die Abschlieung des Magisterseminars im Fach Archivwesen dient den Absolventen als Basis fur die wissenschaftliche Arbeit und bereitet sie zum Anteil an dem Doktorseminar. Das Studium an der Ermland und Masuren Universitat hat dadurch den Berufs- und Wissenscharakter. Fur unsere Absolventen ist aber besonders die grundliche Vorbereitung im Bereich der Informatik und der Archivcomputerisierung charakteristisch. Das findet seinen Abbild in den Diplomen der Absolventen, wo eingetragen ist: Fachgebiet Archivwesen Computerarchivwesen. Am Lehrstuhl fur Archivwissenschaft bietet man auch Erganzungsstudium in Archivwissen schaft, das ein Programm fur die Archivcomputerisierung entwickelt hat. Das Magisterstudium im Bereich des Archivwissenschaft kann dank den Doktorstudien erganzt werden. Am Lehrstuhl fur Archivwissenschaft gibt es ein Doktorseminar bei Prof. Bohdan Ryszewski, das im Oktober 1987 in Thorn entstanden wurde, und seit 1997 in Olsztyn fortgesetzt wird. Es sollte aber betont werden, dass der Lehrstuhl fur Archivwissenschaft an UWM als einer von wenigen Instituten die Seminare in Archivwissenschaft bietet. Man fuhrt aber auch Forschungen in diesem Bereich, indem man das wichtige Postulat realisiert, nach dem man sich um die Einheit der Lehre und der Forschungen sorgen sollte. Das Studium im Bereich des Archivwissenschaft hat lebhaftes Interesse sowohl an der UWM als auch bei den Archiven in Olsztyn gefunden. Die Geschichtestudenten interessieren sich sehr fur dieses Studium, und das Numerus clausus (30 Personen) wird immer besetzt. Man sollte hoffen, dass sowohl das Studium, als auch die Forschungen im Bereich des Archivwissenschaft und ihrer verwandten Fachgebieten immer bessere Entwicklungsmoglichkeiten haben werden.
Kazimierz atak
REDNIOWIECZNE PIECZCIE KRAKOWSKIEGO KLASZTORU KANONIKW REGULARNYCH

Wstp
Badania nad polsk sfragistyk kocieln przeywaj ostatnio renesans. Przekonuj o tym ukazujce si publikacje, ktre jednoczenie zmieniaj utart w wiadomoci historycznej opini o monotonnym charakterze studiw nad pieczci1. Dotychczas bowiem ujmowano sfragistyk kocieln w kategoriach prawnej roli pieczci, mieszczcej si w nurcie bada dyplomatycznych. Dzi widzi si w niej take specyficzny rodek przekazu okrelonych informacji2. Rzeczywicie pieczcie s wanym rdem wiedzy nie tylko na temat praktyki kancelaryjnej, ale take poznania kultury materialnej i duchowej. Szczeglnie cennym rdem dla takich bada s zespoy pieczci zakonnych, wytworzone przez jedn wsplnot w cigu kilku wiekw, gdy ich analiza pozwala obserwowa dziaalno nie tylko pojedynczych osb, ale i caych rodowisk. Niniejszy artyku podejmuje zagadnienie redniowiecznych pieczci klasztornych u kanonikw regularnych prepozytury Boego Ciaa w Krakowie. Prepozytura kanonikw regularnych przy kociele Boego Ciaa na Kazimie-
1 K. Bobowski, Dawne pieczcie na Pomorzu Zachodnim. Zabytki prawa i kultury z epoki Gryfitw, Szczecin 1989; Z. Piech, redniowieczne pieczcie tynieckie, [w:] Benedyktyni tynieccy w redniowieczu, pod red. K. urowskiej, Tyniec-Krakw 1995, s. 121-140; tene, Ikonografia pieczci Piastw, Krakw 1993; Piecz w Polsce redniowiecznej i nowoytnej, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998. 2 M.L. Wjcik, Pieczcie cystersw jemielnickich do poowy XVI wieku, [w:] Piecz w Polsce redniowiecznej i nowoytnej, pod red. P. Dymmela, Lublin 1998, s. 31.
20
Kazimierz atak
rzu w Krakowie zostaa ufundowana w 1405 r. przez krla Wadysawa Jagie. Placwk zasiedlili kanonicy regularni obediencji roudnickiej, sprowadzeni z prepozytury w Kodzku na lsku. W tym samym roku prepozytura uzyskaa zatwierdzenie biskupa krakowskiego Piotra Wysza, a w 1426 r. papiea Marcina V. Do 1836 r. bya konwentem generalnym dla uformowanej ju w XV wieku kongregacji krakowskiej, ktra obejmowaa swoim zasigiem klasztory w Maopolsce i Wielkim Ksistwie Litewskim. W 1859 r. prepozytura zostaa wczona ze wszystkimi skutkami prawnymi do woskiej kongregacji lateraskiej, a w 1861 r. uzyskaa status opactwa. W 1952 r. staa si domem macierzystym utworzonej polskiej prowincji zakonu kanonikw regularnych kongregacji lateraskiej3. Pieczcie tego klasztoru nie doczekay si dotd adnego opracowania. Wspominano je natomiast przy okazji innych prac oraz przy edycji dokumentw maopolskich. S to jednak informacje ograniczone do lakonicznego opisu wizerunku i przytoczenia treci napiecztnej legendy.
Piecz w zakonie kanonikw regularnych

Kanonicy regularni wraz z benedyktynami nale do najstarszych formacji zakonnych w Kociele zachodnim. Recepcja pieczci u kanonikw regularnych nastpia na przeomie XII/XIII w. Polscy kanonicy regularni uywali pieczci ju w XIII w.4 Najstarsze ich odciski nale do opactwa Najw. Maryi Panny na Piasku we Wrocawiu. Pieczcie uywane w redniowieczu przez polskie klasztory kanonikw regularnych miay w wiekszoci charakter dewocyjny typu chrystocentryczno-mariologicznego. Przedstawiay najczciej tronujc Matk Bo z Dziecitkiem5. Oznaczao to, e Chrystus i Maryja byli nie tylko w centrum kultu klasztoru, ale byli take jego gwnymi patronami.
3 K. atak, Kanonicy regularni laterascy na Kazimierzu w Krakowie do koca XVI wieku, Ek 1999, s. 3-4. 4 Z. Piech, redniowieczne pieczcie, s. 123. 5 P. Wiszewski, redniowieczna lska piecz klasztorna jako rodek przekazu informacji (XIII 1 poowa XVI w.), [w:] Piecz w Polsce redniowiecznej i nowoytnej, s. 11-30.
redniowieczne pieczcie krakowskiego klasztoru ...
21
Piecz i zasady jej uywania wedug redniowiecznych statutw prepozytury krakowskiej

Pierwsze statuty zakonnicy krakowscy przywieli z sob z Kodzka6, byy to tzw. consuetudines seu statuta rudnicenses7. Za prepozytury Grzegorza Polaka (1428 1439) konstytucje przywiezione z Kodzka przeredagowano, dostosowujc je do warunkw krakowskich. Ich zmieniony tekst, zatwierdzony przez sobr bazylejski w 1439 r., zachowa si w XV-wiecznym kodeksie klasztoru kranickiego, filii prepozytury krakowskiej8. Rozdzia 26 tyche statutw, zatytuowany De custodia sigilli conventus et litteris eidem missis et per eum mittendis, reguluje wszystkie kwestie dotyczce pieczci klasztornej. Przedmiotem szczeglnej troski w normatywie statutw by tok pieczci. Mia on by przechowywany pod zamkniciem. Wspodpowiedzialno za ponosili trzej zakonnicy: przeor klasztoru, zakrystianin oraz brat wybrany do tego celu przez kapitu konwentu. Kady z nich by w posiadaniu jednego z trzech kluczy do skrzyni, w ktrej trzymano tok9. Statuty wymagay take, aby dokument czy list urzdowy wystawiany przez zgromadzenie, zanim zostanie opiecztowany, by odczytany publicznie w czasie kapituy, a jego kopia przekazana zakrystianinowi, ktry peni rwnoczenie obowizki kustosza archiwum klasztornego10. Od fundacji do 1635 r. w klasztorze funkcjonoway dwie pieczcie prepozyta oraz kapituy konwentualnej. We wszystkich przypadkach, gdzie w gr wchodziy interesy caego zgromadzenia, prepozyt nie mg uy wasnej pieczci bez wiedzy kapituy11. Podobnie kapitua nie moga uywa swojej pieczci bez wiedzy prepozyta12. Zgromadzenie mogo by reprezentowane na trzy sposoby: pieczci prepozyta, pieczci konwentu i obiema naraz. Do tej pory udao si odnale zaledwie jeden dokument opiecztowany wycznie pieczci prepozyta. Jest to
6 Conradus [...] Constitutiones seu Statuta Ordinis Canonici quae ex Monasterio Glacensi asportaverunt, fratribus observanda et scripsit et proposuit. Zob. S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis Casimiriensi confrontatae origo, rkps XVII w. w Bibliotece Jagielloskiej w Krakowie (dalej:BJ), sygn. 3742, s.14. 7 E. Amort, Vetus disciplina canonicorum regularium et saecularium, t. 1, Venetiae 1742, s. 505-523. 8 Biblioteka Gwna UMCS, rkps sygn. III 608. 9 Sigillum Conventus sub tribus clavibus diligenter custodiatur, quarum unam servet Prior, secundam Sacristanus, tertiam frater per conventuales fratres electus. Zob. rkps BG UMCS, s. 69. 10 Ibidem. 11 Similiter nec Praelatus in causis magnis, videlicet venditionibus, emptionibus, mutationibus in magna quantitate, in perpetuis locationibus bonorum Monasterii, et similibus suo sigillo non utatur, nisi de consensus Capituli. Ibidem. 12 Ad vitandum vero scandalum et damna, quae propter abusum sigilli Conventus contingere possunt, volumus, quod Capitulum uti suo sigillo sine consensu Praelati non posit. Ibidem.
22
Kazimierz atak
dokument polecajcy brata Marcina wyjedajcego na studia do Rzymu, wystawiony 7 wrzenia 1430 r. przez prepozyta Grzegorza Polaka. Niestety, po pieczci pozosta jedynie sznurek13. W innych znanych przypadkach przy dokumentach wystawionych przez zgromadzenie wystpuj zawsze zarwno piecz prepozyta, jak i piecz kapituy konwentualnej. Piecz prepozyta umieszczano zawsze z prawej strony, piecz kapituy z lewej strony dokumentu. Pieczcie byy anonimowe, opatrzone tylko nazw urzdu. Nie wynikao to z ograniczonych moliwoci finansowych zgromadzenia, ale ze wsplnotowego charakteru zakonu kanonikw, posunitego w statutach redniowiecznych tak dalece, e zakonnik nie mg niczego nazywa swoim poza krewnymi i grzechami14.
Piecz prepozyta zgromadzenia

Najstarszy znany odcisk pieczci prepozyta krakowskiego zgromadzenia kanonikw regularnych pochodzi z 1446 r. Odcisk zachowa si przy dokumencie konfraterni zawartej przez zgromadzenie z opactwem cystersw w Mogile. Piecz przycisn prepozyt Gaspar Polak (1439 1464). Dokument, ktrego orygina znajduje si w archiwum opactwa mogilskiego, wyda drukiem prof. S. Kura w 1974 r.15 On te dokona syntetycznego opisu pieczci. Ostroowaln piecz o wymiarach 60 na 40 mm zakwalifikowa do grupy hagiograficznej, w jej polu zidentyfikowa Madonn z Dziecitkiem. Napis w otoku odczyta jako: Sigillum Prepositi Ecclesie Canonicorum Regularium in Kazymiria. Tok pieczci nie dochowa si do naszych czasw, a odcisk wykonany w 1446 r. jest w duym stopniu zniszczony, std w opisie prof. Kurasia znalazo si troch niecisoci. Na szczcie zachowa si jeszcze jeden odcisk tej pieczci przy dokumencie wystawionym przez zgromadzenie 27 wrzenia 1633 r.16 Jest to jeden z ostatnich odciskw pieczci prepozyta, gdy kapitua generalna kongregacji w padzierniku 1631 r. zmienia redniowieczne przepisy zakonne odnonie pieczci. Odtd w klasztorze miaa funkcjonowa tylko
13 Zbir Dokumentw Katedry i Diecezji Krakowskiej, t. 4, wyd. S. Kura, Lublin 1973, n. 301, s. 162-163. 14 E. Amort, Vetus disciplina, s. 516; K. atak, Kanonicy regularni laterascy, s. 153. 15 Zob. Zbir Dokumentw Katedry i Diecezji Krakowskiej, t. 2, n. 155. 16 Archiwum Klasztoru Boego Ciaa w Krakowie (dalej: ABC), Dokumenty Pergaminowe, sygn. 155.
23
jedna piecz sigillum commune17. Odcisk z 1633 r. jest bardzo wyrany i dobrze zachowany. Wycinita zostaa w czerwonym wosku i umieszczona w cynowej misce. W polu pieczci widnieje posta Madonny z Dziecitkiem w otoczeniu elementw architektonicznych. Dziecitko spoczywa na lewej rce Madonny, uksztatowanej w stylu charakterystycznym dla sztuki gotyckiej. Madonna stoi pod arkad, zwieczon trzema sterczynami. Arkada wspiera si na symetrycznej wzgldem wizerunku konstrukcji, przypominajcej nastaw otarza. W otoku, wydzielonym okrgiem, biegnie legenda, ktra brzmi: S[SIGILLUM] PREPOSITI CORPORIS CHRISTI. Cao przedstawienia odznacza si sporym walorem artystycznym, jest wyraona w proporcjach, pena lekkoci i jako taka moe by uwaana za dzieo sztuki. Czas powstania toka pieczci naley czy z pierwszym prepozytem klasztoru Konradem Alemanem, zmarym w 1424 r. Wykonano go najprawdopodobniej na lsku. Porednim dowodem na to jest fakt, e jego schemat ikonograficzny odpowiada dokadnie pieczciom uywanym przez prepozytw klasztorw w Sternbergu i w Fulneku, ktre rwnie naleay do obediencji roudnickiej18. W latach 1407 1414 prepozyt przebywa do czsto na lsku, na Morawach, w Czechach i w Austrii, o czym wiadcz daty zawartych konfraterni z tamtejszymi klasztorami kanonikw regularnych19. Konfraterni z Fulnekiem i ze Sternbergiem zawar prepozyt w maju 1407 r. i nie jest wykluczone, e jest to rwnie przybliona data wykonania toka jego pieczci.
Piecz kapituy konwentualnej

Najstarszy znany odcisk pieczci konwentualnej pochodzi z 1426 r. Zachowa si on przy dokumencie pierwszej konfraterni zawartej przez klasztor z cystersami mogilskimi. Opisu zniszczonej pieczci dokona rwnie prof. S. Kura przy okazji publikacji dokumentu. W jej polu dopatrzy si postaci w. Augustyna, za w otoku napisu: S[igillum] Conventus Canonicorum Regularium Monasterii Corporis Christi in Kazymiria20. Drugi odcisk tej pieczci znajduje si przy wspomnianym ju wyej dokumencie z 1446 r. Jest on jednak tak dalece zniszczony, e nie mona go w ogle zidentyfikowa.
17 ABC, Compendium Capitulorum Generalium in Congregatione Cracoviensi Canonicorum Regularium Lateranensium celebratorum ab anno 1628 ad annum 1751, rkps b. sygn., s. 6. 18 Zob. Die Stifte der Augustiner-Chorherren in Bohmen, Mahren und Ungaren, t. 1, red. F. Rohring, Klosterneuburg-Wien 1997, s. 92, 240. 19 K. atak, Kanonicy regularni laterascy, s. 204. 20 Zob. Zbir Dokumentw Katedry i Diecezji Krakowskiej, t. 2, n. 264, s. 105-107.
24
Kazimierz atak
Tok pieczci nie zachowa si do naszych czasw. Na szczcie jej odcisk przy dokumencie wystawionym przez klasztor 27 wrzenia 1633 r. jest tak czytelny, e mona dokona korekty opisu sporzdzonego przez prof. Kurasia. Owaln piecz o wymiarach 70 na 70 mm wycinito w czerwonym wosku i umieszczono w cynowej misce, podobnie jak piecz prepozyta. Schemat ikonograficzny przedstawia Chrystusa, Ma Boleci, w szacie na biodrach, z otwart ran boku, na ktr wskazuje praw rk. U jego stp, po prawej stronie, stoi kielich, do ktrego spywa strumie krwi tryskajcy z rany. Scena umieszczona jest pod trjukow arkad, zwieczon sterczynami. Arkada wspiera si na symetrycznych konstrukcjach, przypominajcych nastaw otarza. I rzeczywicie schemat ikonograficzny tej pieczci nawizywa bez wtpienia do struktury nastawy pierwotnego otarza gwnego kocioa Boego Ciaa, usunitego w 1636 r. przez prepozyta Marcina Koczyskiego. Jego dokadny opis pozostawi w swojej kronice Stefan Ranatowicz. Nastawa bya rzebiona w drewnie na ksztat monstrancji, jak wikszo otarzy gotyckich, a w jej polu centralnym znajdowaa si osoba rzezana P. Jezusa, staturae hominis, a u ng jego kielich, w ktry jakoby z boku, z rk i z ng krew cieka, tak druty zrobione na to pokazyway. Tego otarza nie zakrywano, ale go zamykano na dwoje21. W otoku pieczci, wydzielonym okrgiem, biegnie legenda, ktra brzmi: S[IGILLUM] CONVENTUS CANONICORUM REGUL[ARIUM] MONASTERII CORPORIS CHRISTI IN KAZYMIRIA. Na tej pieczci rwnie cao przedstawienia odznacza si duym walorem artystycznym, proporcj i moe by z powodzeniem przyjta jako dzieo sztuki. Powstanie toka pieczci konwentualnej naley kojarzy z pierwszym prepozytem klasztoru Konradem Alemanem. Mona przyj, e obie pieczcie powstay jednoczenie i w tym samym warsztacie.
Interpretacja schematu ikonograficznego pieczci

Wtek ikonograficzny obu pieczci czy si istotnie ze redniowieczn duchowoci zgromadzenia, ktrej cech charakterystyczn by kult eucharystyczny oraz maryjny. Pobono maryjn, ktrej wyrazem jest piecz prepozyta, kanonicy wynieli z domu macierzystego w Kodzku. Silnie rozwinitym kultem Matki Boskiej odznaczay si bowiem wszystkie klasztory obediencji roudnickiej, o czym wiadcz same wezwania ich kociow, a take komentarz do statutw Piotra Klarety, czytany we wsplnotach do reformacji, za w Krakowie jeszcze w I po. XVIII w.22 Natomiast kult eucharystyczny, ktrego
21
S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis urbi Cracoviensi confrontatae origo, s. 143v.
25
odbiciem jest piecz konwentualna, mia cisy zwizek z tytuem kocioa, przy ktrym Jagieo osadzi kanonikw. Koci Boego Ciaa na Kazimierzu wznoszony z inicjatywy i fundacji Kazimierza Wielkiego ju pod koniec XIV w. w aglomeracji krakowskiej uwaany by za sanktuarium Najwitszego Sakramentu. Na uroczystoci odpustowe i w oktawie zmierzay do niego uroczyste procesje ze wszystkich krakowskich kociow23.
MITTELALTERLICHE SIEGEL DES KRAKAUER REGULAREN KANONIKERKLOSTER

Zusammenfassung
Der Artikel bringt die Fragen von mittelalterlichen Siegeln des 1405 gegrundeten her. Kanonissenkloster in Krakauer Kazimierz na Bis zur Zeit der Reform im Jahre 1635 gab es zwei Siegel, die des Prapositus und die des Konventes. Der alteste bekannte Abdruck des Prapositussiegels stammt aus dem Jahre 1446. Das ist eine Art des hagiographischen Siegels, in ihrem Feld sieht man Madonna mit Jesuskind, und in der Randschrift steht die Innschrift S[igillum] Prepositi Corporis Christi. Der alteste Abdruck des Konventessiegels stammt aus dem Jahre 1462. Das ist auch ein hagiographisches Siegel, im Feld sieht man Christi, den Mann des Wehleides (Vir Dolorum), und in der Rangschrift sieht man die Innschrift S[sigullum] Conventus Canonicorum Regul[arium] Monasterii Corporis Christi in Kazymiria. Das ikonographische Motiv der beiden Siegel verbindet sich sehr eng mit der mittelalterlichen Geistigkeit der Gemeinschaft, fur die sowohl der Eucharistie als auch Marienkult charakteristisch war.
K. atak, Kanonicy regularni laterascy, s. 198-199. Z. Palus, Kult eucharytsyczny w kociele parafialnym Boego Ciaa na Kazimierzu w Krakowie, mpis pracy magisterskiej w ABC, Krakw 1982, s. 23.
23
22
Kazimierz atak
BIBLIOTEKA KANONIKW REGULARNYCH LATERASKICH W KRAKOWIE DO KOCA XVI WIEKU

Ksika w kulturze zakonu kanonikw regularnych
Ksika w yciu klasztorw kanonikw regularnych zawsze odgrywaa jedn z podstawowych rl. Wynikao to z reguy w. Augustyna, przyjtej przez klasztory kanonikw regularnych w ramach reformy gregoriaskiej w XI w. Regua nakazywaa poszanowanie dla sowa pisanego, zakadaa istnienie biblioteki w klasztorze i okrelaa zasady korzystania z niej1. Nakaz ten czy si ze wiadomoci, e od poziomu umysowego i odpowiedniej wiedzy zakonnikw zaley w ogromnej mierze poziom ycia duchowego i dziaalno duszpasterska2. Przepisy reguy odnoszce si do biblioteki poszerzay statuty nazywane rwnie zwyczajnikami (consuetudines). Statuty zredagowane w kanonii w. Wiktora w Paryu za opata Gilduina (1113 1155) s najstarszym tego rodzaju dokumentem. Wedug nich piecz nad ksinic w klasztorze mia sprawowa
1 K. oniewski, Regula Beatissimi Patris Aurelii Augustini Hipponensis Episcopi, Krakw 1618, s. 8; S. Ryko, Regua w. Augustyna z klasztoru kanonikw regularnych w czeskim Rudniku, Krakw 1993, s. 27; H.D. Wojtyska, Nauka i nauczanie u kanonikw regularnych (na przykadzie kongregacji Boego Ciaa), [w:] Dzieje teologii katolickiej w Polsce, t. 2, Lublin 1975, s. 473; A. wierk, redniowieczna biblioteka klasztoru kanonikw regularnych w. Augustyna w aganiu, Wrocaw 1965, s. 16. 2 Quapropter monentur Canonici, ut lectioni Librorum Sacrorum serio incumbant, quod multum efficax est non solum ad profectum spiritualem particularem ac propriae conscientiae directionem, sed etiam pro aliis informandis, quorum cura animarum incumbit. Zob. Constitutiones Canonicorum Rugularium, pars I, punctum XIII, s. 22. Zob. te Collectio D. Petri Claetae, canonici regularis de domo Rudnicensis, super Statuta Canonicorum Regularium, ed. K. oniewski, Krakw 1618, cap. 43, 46.
28
Kazimierz atak
wyznaczony przez opata bibliotekarz. W nich te wyranie okrelone zostay zasady sposobu przechowywania ksiek, ich konserwacji oraz wypoyczania3. Statuty Wiktorynw wywary wyrany wpyw na inne klasztory kanonikw regularnych, daje si to zauway rwnie w statutach klasztorw lskich, m.in. we Wrocawiu na Piasku oraz w aganiu. Wszdzie nakada si na bibliotekarza obowizek troskliwej pieczy nad zbiorami, ich porzdkowania, zabezpieczenia przed kradzie i zniszczeniem. Obowizkiem jego byo rwnie sporzdzanie rejestrw i oznaczanie kodeksw sygnaturami. To ostatnie miao suy nie tylko lepszemu orientowaniu si w zbiorach, lecz take jako pomoc dla skontrolowania w kadej chwili aktualnego stanu biblioteki. Kontrole biblioteki przeprowadzano zazwyczaj raz w roku, w czasie rocznych kapitu, ktre w zalenoci od klasztoru odbyway si w oktawie wit Boego Narodzenia, w oktawie wit Wielkanocnych, wzgldnie w oktawie wit Zesania Ducha witego4. Stosunek kanonikw regularnych do ksiki, ich wielki szacunek dla niej oraz dbao o kompletowanie i konserwowanie caoci zbioru, niejednokrotnie znajdowa wyraz take w uchwaach kapitu poszczeglnych domw i kongregacji. Wrd zachowanych XIV-wiecznych akt kapitulnych kanonii w Klosterneuburgu (Austria) znajdujemy np. zapis: ut nullatenus libri concedantur extraneis, nisi meliores aut aequivalentes, aut competens vadium ipsorum loco in libraria reponatur. Ponadto da si odnotowania w specjalnym rejestrze imienia osoby wypoyczajcej, tytuu ksiki wypoyczanej oraz zoonego zastawu5. Zasady te przyjy pniej rwnie lskie klasztory kanonikw regularnych, o czym wiadcz wzmianki historyczne, odnoszce si do klasztoru agaskiego. Wyrazem dbaoci o atwiejsze orientowanie si w treci zbiorw jest XV-wieczny przepis klasztoru w. Floriana k. Linzu (Austria) domagajcy si, aby singulis quoque libris tituli superscribantur et circa principium cuiuslibet voluminis exprimantur omnia in eodem libro contenta cum expressione tractatuum vel sermonum et auctorum; ita scilicet: in hoc volumine continetur ille vel ille tractatus, libri Augustini, Jeromini, et cetera6.
A. wierk, redniowieczna biblioteka, s. 17. Ibidem. Kongregacja wrocawska odbywaa kapituy roczne najczciej w oktawie wita Zesania Ducha witego, kongregacja czerwiska po Wielkanocy, kongregacja krakowska po Epifanii lub po Wielkanocy. 5 Biblioteka w Klosterneuburgu posiada dzisiaj ok. 160 tys. tomw nowoytnych, 1460 in kunabuw i 1254 rkopisy. Zob. F. Rohring, Die Augustiner-Chorherren in Osterreich. Klosterneuburg, Klosterneuburg-Wien 1994, s. 166-169, 189-190; S. Brunner, Geschichte und Beschreibung der bestehenden und anfuhrung der aufgehobenen Chorherrenstifte: Augustiner und Praemonstratenser in Osterreich-Ungarn, Deutschland und der Schweiz, Wurzburg-Wien 1883, s.276-280. 6 Biblioteka w Sankt Florian posiada dzisiaj ponad 20 tys. tomw, 900 inkunabuw i 900 rkopisw. Zob. F. Reisinger, Die Stifte der Augustiner-Chorherren in Osterreich, Sankt Florian 1994, s. 367-369.
4 3
Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...
29
Najstarsze wiadomoci o bibliotekach w klasztorach kanonikw regularnych

Wiadomoci o bibliotekach kanonikw regularnych s bardzo wczesne. Biblioteka klasztorna w Klosterneuburgu wspominana jest np. po raz pierwszy w 1126 r., a najstarszy jej inwentarz sporzdzony zosta w poowie XII w. W 1330 r. liczya ona 336 skatalogowanych tomw. Do znaczniejszych bibliotek kanonickich w redniowieczu naleaa ponadto ksinica klasztoru w. Floriana, w. Mikoaja w Passau, klasztoru w Windesheim, klasztoru Najw. Zbawiciela w Bolonii7. Powanymi zbiorami dysponoway take klasztory w Roudnicach i w. Karola w Pradze8. Na terenie Polski najwiksz bibliotek posiadali kanonicy opactwa agaskiego; w XV w. liczya ona ok. 1000 woluminw9. Stosunkowo mao wiemy o bibliotekach klasztorw w Trzemesznie, Czerwisku i Mstowie, naley jednak przypuszcza, e i one dysponoway niemaymi zbiorami10.
Statuty krakowskich kanonikw regularnych lateraskich na temat biblioteki

W klasztorze Boego Ciaa zachowywano konstytucje przywiezione z Kodzka, ktre w treci nie rniy si od konstytucji zachowywanych w innych klasztorach kanonikw regularnych na lsku, w Czechach, na Morawach i w Austrii. Statuta sive consuetudines krakowskie, w tym co odnosio si do biblioteki i bliotekarza, rwnie day zdecydowanie, aby ksiki byy przechowywane i strzeone summa cum diligentia. Bibliotekarza wybierano na kapitule, ktrego urzd trwa najkrcej rok. Bibliotekarz mia obowizek sporzdzenia inwentarza w dwch egzemplarzach; jeden z nich mia by zoony u prepozyta, drugi w bibliotece. Kontrol biblioteki przeprowadzano przynajmniej raz w roku w obecnoci przeora i secundum inventarium. Ksiki miay by uporzdkowane tematycznie: in una parte Morales, Scholastici, Contionatores, in alia Historici et alii. W bibliotece mia si znajdowa rejestr in quo Fratres inscribent se, quando aliquem librum e Bibliotheca accipient. Obcym nie wolno byo poycza ksiek z biblioteki bez wiedzy i zezwolenia
A. wierk, redniowieczna biblioteka, s. 18. Na temat biblioteki klasztorw w Roudnicach oraz w. Karola w Pradze zob. Die Stifte der Augustioner-Chorherren in Bohmen, Mahren und Ungarn, Klosterneuburg-Wien 1994, s. 157-158, 190-194. 9 A. wierk, redniowieczna biblioteka, s. 18. 10 J. Kiwiliszo, redniowieczna biblioteka klasztoru kanonikw regularnych w Czerwisku. Analiza zawartoci treciowej. Rocznik BN, 23-24, 1991, s. 229-254.
8 7
30
Kazimierz atak
prepozyta. Jeli za wypoyczano, to wypoyczajcy musia w zamian pozostawi inn ksik lub vadium, ktre byo rwne wartoci wypoyczanej ksiki. Przy wydawaniu ksiki obcym i przy jej odbiorze byo zawsze dwch zakonnikw11. Konstytucje krakowskie, ktre znamy z odpisu klasztoru kobuckiego, napominay take samych zakonnikw, aby ksiki pobrane z biblioteki do cel traktowali z szacunkiem, nie naraali ich na pobrudzenie lub zniszczenie12. Przepisy konstytucji odnonie biblioteki, przynajmniej w XV w., byy w zgromadzeniu cile przestrzegane. Potwierdzaj to zachowane zapiski klasztoru w Kobucku. W maju 1480 r. Dobiesaw z Kurozwk, starosta krzepicki, poyczy od kanonikw kobuckich kodeks, zawierajcy m.in. oficjum o Matce Boej, z zamiarem skopiowania go. W zamian musia zostawi w klasztorze kodeks z listami w. Hieronima z wasnej biblioteki. Prepozyt, nie zwaajc na status spoeczny poyczajcego ani na fakt, e nalea on do grona przyjaci i dobrodziejw domu, skrupulatnie odnotowa te w rejestrze klasztornym zarwno dokadny czas i warunki wypoyczenia, jak i zwrot ksiki13. Jeli w Kobucku tak wiernie stosowano si do zasad konstytucji, to naley wnosi, e nie inaczej byo w domu krakowskim. Kanonicy kobuccy z Krakowa wynieli przecie dyscyplin i obyczaje ycia zakonnego. W XVI w., a zwaszcza w drugiej jego poowie, wida mniejsz trosk w zgromadzeniu krakowskim o bibliotek ogln, za to rozwija si wrd kanonikw praktyka posiadania wasnych bibliotek. Noty proweniencyjne pozwalaj ustali, e do pierwszych zakonnikw, ktrzy posiadali wasn bibliotek, naleeli m.in. ks. Jan Kazimierski, wzmiankowany po raz pierwszy w 1536 r., oraz ks. Stanisaw Niedziela, prepozyt od 1544 r. Pojawienie si bibliotek prywatnych naley czy z procesem rozlunienia pierwotnej dyscypliny ycia zakonnego, ktry przypada na ostatnie lata rzdw prepozyta Benedykta (1505 1518). Wczeniej zakonnicy nie tylko nie posiadali, ale nawet nie nazywali niczego swoim, poza krewnymi i grzechami. Ksiki byy wic wasnoci wspln, przechowywano je w bibliotece, a zakonnicy korzys11 E. Amort, Vetus disciplina canonicorum regularium et saecularium, t. 1, Venetiae 1743, s. 522; Statuta sive consuetudines, BUMCS, rkps III 608, s. 71-72; Constitutiones Canonicorum Regularium Lateranensium, s. 22, 39. 12 Cavebunt etiam Fratres ac diligentem curam adhibebunt, ut in Cellis libros, quos ex Bibliotheca acceperunt, in loco decenti constituant, ne per negligentem librorum tractationem in eis enormis aliqua macula, sive compactionis corruptela appareat. Zob. Constitutiones Canonicorum Regularium Lateranensium, s. 23. 13 Item hoc anno 1480 feria quinta ante Pentecostes (18 maja) dominus Dobeslaus recepit biblima parvulam de Beata Virgine interpretatam, in pergameno scriptam, ad rescribendum. Loco cuius debuit ponere epistole Jeromini. Cum reddiderit hoc scriptum delebitur. Iam reddidit. Por. Z. Perzanowski, Spominki klasztoru kobuckiego, Rocznik Muzeum Okrgowego w Czstochowie, 1, 1985, s. 111.
31
tali z nich na zasadach okrelonych konstytucjami, czyli mogli je przetrzymywa w celach za wiedz bibliotekarza i przez okrelony czas. Dekret wizytacyjny kardynaa Radziwia z 1596 r., przypominajc o obowizku ycia wsplnego bez adnej wasnoci w klasztorze, nie zabroni wyranie zakonnikom posiadania wasnych ksiek14, nakaza natomiast pod kar suspensy zwrci w cigu trzech dni ksiki przetrzymywane w celach, a zabrane z biblioteki i z zakrystii15. Ten sam dekret poleci bezzwocznie mianowa bibliotekarza16, sporzdzi podwjny egzemplarz katalogu ksigozbioru oraz ksig wypoyczajcych ksiki17, sporzdzi inwentarz dokumentw archiwalnych i zrobi ich odpisy18, zakupi nowe pozycje do biblioteki19 oraz dokonywa dwa razy w roku przegldu zawartoci biblioteki20. Z zalece powyszych wnioskowa mona, e biblioteka w tym czasie bya zaniedbana. Wina za ten stan leaa niewtpliwie po stronie zakonnikw, ale w jakiej mierze przyczyni si do tego rwnie poar z 1556 r.
Dzieje biblioteki kanonikw regularnych lateraskich w Krakowie

Dzieje biblioteki krakowskiego zgromadzenia kanonikw regularnych sigaj czasu fundacji klasztoru, czyli 1405 r. Jej zacztek stanowiy ksigi liturgiczne, przejte wraz z parafi21, a take rkopisy przywiezione przez
14 Nullus fratrum in cella quidquis habeat praeter lectum, libros, imagines aliquas, et vestes quibus induitur.... Zob. Archiwum klasztoru Boego Ciaa w Krakowie (dalej: ABC), Lumen ad revelationem omnimodae iurisdictionis ordinariae Episcoporum Cracoviensium supra praepositum, canonicos regulares lateranenses sancti Augustini eorumque monasterium ad ecclesiam parochialem Sacratissimi Corporis Christi Casimiriae ad Cracoviam, rkps XVII w., b. sygn. , s. 57. 15 Ibidem, s. 55. 16 Decimo Bibliothecarius qui Bibliothecam disponet, libros fratribus ad usum dabit.... Ibidem , s. 57. 17 Libri monasterii in Bibliothecam comportentur et fratrum tantum usui serviant eorumque semper bis in anno revisio fiat per Priorem et Custodem secundum inventarium: cuius unum exemplar debet esse apud Priorem alterum apud Bibliothecarium. Sit unum regestrum in quo fratres inscribent se quando aliquem librum ex Bibliotheca accipiant. Ibidem, s. 59. 18 Privilegia et alia Monasterii munimenta nova in eo libro describantur in quo vetera non pauca adscripta esse vidimus ut cum opus fuerit sine detrimento originalium privilegiorum de omnibus informatio haberi possit [...]. Quando accipienda erunt privilegia in regestro propter memoriam inscribat se qui accipit. Ibidem, s. 57-58. 19 Libri novi pro Bibliotheca a Praeposito emantur et alii spirituales libelli propter confessiones audiendas et exerciones fratrum comparetur. Tame, s. 57. W wizytacji z 1597 r. dorzuci zdanie o ksikach polskich, wymieniajc zwaszcza ywoty witych i Postyll ks. Skargi. Zob. ibidem, s. 67. 20 Bibliothecarius [...] qui Bibliothecam cum Priore bis in anno secundum inventarium revidebit. Ibidem. 21 Inwentarz kocioa Boego Ciaa z 1399 r. wymienia: Item missalia tria et I spirituales missas. Item duo bona antiphonaria cum duobus antiquis antiphonariis. Item duo legendalia hiemale et
32
Kazimierz atak
pierwszych zakonnikw z duej biblioteki klasztoru kodzkiego. Ksigi liturgiczne oraz przywileje kocielno-parafialne i klasztorne przechowywano pierwotnie pod zamkniciem w zakrystii i zakrystian mia nad nimi piecz, wszystkie inne rkopisy w tymczasowych pomieszczeniach klasztornych. W sierpniu 1407 r. biskup Piotr Wysz przekaza zgromadzeniu swj dom, stojcy w ssiedztwie kocioa Boego Ciaa, z przeznaczeniem na infirmeri i bibliotek. W biskupim akcie darowizny nie ma wprawdzie mowy o takim przeznaczeniu domu, ale wiadomo o tym z przywileju krla Wadysawa Jagiey, wystawionego dla klasztoru w 1426 r.22 Z treci dokumentu Jagiey wnioskowa mona, e w 1426 roku biblioteka miecia si jeszcze w jednym z pomieszcze kamienicy darowanej przez Wysza. Nowe pomieszczenie na bibliotek, w poudniowym skrzydle zespou klasztornego, wzniesiono po 1430 r. na polecenie prepozyta Grzegorza Polaka23. Z wizytacji Radziwia oraz kroniki Ranatowicza wynika, e byo to nie inne, ale to samo pomieszczenie, w ktrym ksigozbir znajduje si dzisiaj. Poniewa pocztkowo pomieszczenie byo zbyt due, dlatego jego cz przeznaczono na infirmeri24, ktr zlikwidowano dopiero w poowie XVII w., w czasie prac prowadzonych w klasztorze przez prepozyta Jacka Liberiusza. Infirmeria nie zawsze bya zajta przez chorych, suya zatem zakonnikom rwnie jako lektorium. Wizytacja Radziwia z 1596 r. nakazaa prepozytowi zbudowa w pomieszczeniu piec, aby bracia mogli z niego korzysta nawet w zimie25. Biblioteka dowiadczaa wielokrotnie dramatycznych wydarze. W 1504, 1556 i 1594 r. niszczy j poar26, std nadpalenia i lady zalania wod na wielu egzemplarzach z XV i XVI w. Powane straty poniosa w 1655 r. w czasie postoju w klasztorze krla szwedzkiego Karola Gustawa i jego gwardii, a nastpnie wojsk Jerzego Rakoczego w 1656 r. Ranatowicz odnotowa, e najpierw rabowali ksiki, nawet woskie, odacy szwedzcy i nasi katolicy z niemi, potem kaznodzieja Karola Gustawa przez kilka dni siedzia w bibliotece i wybiera z ksigozbioru co cenniejsze dziea, wrd ktrych byy take
estivale. Item tria psalteria. Item libri vigiliarum conscripte per magistrum Jacobum. Zob. Ksigi radzieckie kazimierskie 1369, 1385 1402, wyd. A. Chmiel, Krakw 1932, s. 485; zob. te: E. Potkowski, Ksiga rkopimienna w kulturze Polski, Warszawa 1984, s. 141. 22 Kodeks Dyplomatyczny Katedry Krakowskiej w. Wacawa, wyd. F. Piekosiski, t. 2, Krakw 1874, n. 499, s. 316. 23 S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis urbi Cracoviensi confrontatae origo, rkps XVII w. w Bibliotece Jagielloskiej (dalej BJ), sygn. 3742, s. 8. 24 Infirmaria penes librariam.... Zob. ABC, Lumen ad revelationem omnimodae iurisdictionis, s. 57. 25 Zob. ABC, Lumen ad revelationem omnimodae iurisdictionis, s. 57. Wizytacja odbya si w grudniu, wic bracia musieli si skary, e nie mog korzysta z lektorium ze wzgldu na zimno. 26 S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, s. 16, 22, 24a.
33
rkopisy27. Wgrzy Rakoczego wyprzedawali za ksiki28. Nastpne ubytki w ksigozbiorze spowodowane zostay okupacj klasztoru przez wojska austriackie w 1795 r. i rosyjskie w 1848 r.29, a take w zwizku z poszukiwaniem i gromadzeniem ksiek przez J.M. Ossoliskiego, prowadzonych przy pomocy S.B. Lindego i jego emisariuszy. Lindemu pocztkowo trudno byo trafi do ugody z zakonnikami, z pomoc przyszed mu jednak kanonik Trzebiski i w ten sposb upy niezmierne wywiz z biblioteki klasztornej30. Wedug notatki klasztornej z 1835 roku Ossoliski i Linde zabrali z biblioteki ponad 1000 ksiek31, nie liczc kodeksw rkopimiennych. Spord ksiek, ktre zabrali Ossoliski oraz Linde w zbiorach krajowych zachowao si jedynie 40 drukw z XVI w. i jeden inkunabu32. Na pewne straty narazia bibliotek niedbaa administracja prepozyta Mydlarskiego w pocztkach XIX w. Poyczone przez niego ksiki osobom z zewntrz nigdy ju nie wrciy do biblioteki klasztornej33. Nie jest wykluczone, e to wwczas biblioteka stracia kodeksy,
27 Praedicator quoque regis Sveciae haereticus bibliothecam conventus optimis libris inter quos omnia opera S. Augustini et aliorum Doctorum erant [...], spoliavit. Zob. Casimiriae civitatis, s. 38v-39. Take z biblioteki ksigi Doktorow co nazacniejsze kaznodzieja szwedzki pobra [...] Poki szwedzi w klasztorze mieszkali ksigi in folio brali na adunki, nawet kucharze wziwszy ksig in folio karty z nich wydzierali, a pieczenie sztuki obwinwszy w kart rozsyali, drugie pod ciasta etc.. Ibidem, s. 141. 28 A. Bachut, W pisetn rocznic zaoenia klasztoru Boego Ciaa na Kazimierzu w Krakowie (1405 1905), Krakw 1905, s. 34. 29 Zob. Katalog Zabytkw Sztuki w Polsce, t. 4, cz. 2, red. I. Rejduch-Samek i J. Samek, Warszawa 1987, s. 85-86. 30 J.A. Kosiski, Biblioteka fundacyjna Jzefa Maksymiliana Ossoliskiego, Wrocaw 1971, s. 73. 31 W kronice klasztornej pod rokiem 1919 ks. Stanisaw Biedroski CRL odnotowa: Wiadomo o naszej dawnej bibliotece. W ksidze rkopimiennej (foliaowej) znajdujcej si w Archiwum Konsystorza Ksico-Biskupiego w Krakowie p.t. Inwentarz Kocioa Parafialnego Boego Ciaa tudzie Bractwa przy tym kociele exystujcego Piciu Ran Chrystusa i Najwitszego Sakramentu, podany zosta rwnie dodatkowo Katalog ksiek Biblioteki Kollegium Boego Ciaa liczcy stron 248. Ot przy kocu katalogu umieszczona zostaa nastpujca notatka urzdowa: ,Przeszo 1000 ksiek braknie podug tego katalogu, z ktrych jedne wzi Hrabia Ossoliski do Wiednia, a drugie wykradzione przez Emissaryuszw Lindego do Warszawy. Tak wic defektowany niniejszy katalog podpisuje dnia 15 padziernika 1835 roku. X. Mydlarski Boego Ciaa Proboszcz. Katalog sprawdzony zosta dnia 12 listopada 1835. Glixelli. Zob. ABC, Dalszy Poczet Praatw Ksiy Kanonikw Reg. Lat. Zebra z rkopisw ks. Stanisaw Biedroski A.D. 1919, rkps, sygn. 7235, s. 152. 32 J.A. Kosiski, Biblioteka fundacyjna, s. 73. Jeli chodzi o inkunabu, to byy to Constitutiones vel syntagmata Regni Poloniae wydane w Lipsku w 1487 r. w oficynie Konrada Kachelofena. Ksika cenna z uwagi na to, e bya to pierwsza kodyfikacja prawa wieckiego. Obecnie w Polsce jest tylko 11 jej egzemplarzy. Zob. Katalog inkunabuw Biblioteki Zakadu im. Ossoliskich we Wrocawiu. Oprac. A. Kawecka-Gryczowa, Wrocaw 1956, s. 76-77. 33 Kronikarz klasztorny opisujc w poowie XIX w. rzdy prepozyta Mydlarskiego odnotowa: I biblioteka pod tym przeoonym nie mao uszkodzon zostaa, a to pod pozorem poyczki, czyli tak zwanej politycznej kradziey. Rewersa pozostae wiadczyy, jakich dzie w bibliotece ubyo. Zob. ABC, Dalszy poczet praatw, s. 20.
34
Kazimierz atak
ktre dzisiaj znajduj si w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej34 oraz inkunabu, ktry trafi pniej do Biblioteki Kapituy Metropolitalnej w Krakowie35. Zauway w kocu trzeba, e pewn ilo dzie zabrali ze sob kanonicy idcy w 1454 r. do Kobucka, w 1468 r. do Kranika i w 1487 r. do Kurozwk. O ksigozbiorze klasztoru kobuckiego w XV w. mamy fragmentaryczne wiadomoci, ale przynajmniej jeden ze znanych nam z tego okresu kodeksw mia proweniencj krakowsk36. Nie mamy te danych na temat pierwotnej biblioteki kurozwckiej, ktra zostaa rozproszona po przejciu kocioa i klasztoru przez kalwinw w 1571 roku37. W 1594 roku kanonicy wrcili jednak do Kurozwk, organizujc od podstaw ycie klasztorne. Katalog biblioteki kurozwckiej sporzdzony w 1705 r. wskazuje, e kanonicy idc ponownie do Kurozwk zabrali ze sob pewn ilo ksiek z biblioteki krakowskiej, wrd ktrych byy 4 kodeksy rkopimienne i przynajmniej 10 drukw XV-XVI-wiecznych38. Znana jest natomiast stosunkowo dobrze biblioteka klasztoru kranickiego. Z pocztkowego okresu istnienia konwentu zachowao si 37 kodeksw rkopimiennych i 80 inkunabuw39. Kolofony oraz notki proweniencyjne wyranie powiadczaj wczeniejsz przynaleno do ksigozbioru klasztoru krakowskiego trzech spord kranickich kodeksw rkopimiennych, ale sdzi naley, e krakowskie pochodzenie posiada take wikszo
34 W. Wisocki, Katalog rkopisw Biblioteki Jagielloskiej, t. 1, s. 336-337; J. Polkowski, Katalog rkopisw kapitulnych, n. 94, s. 80; R. Zawadzki, Spucizna pisarska Stanisawa ze Skalbmierza, Krakw 1979 s. 35; Z. Wodek, Inventaire des manuscrits medievaux latins, philosophiques et theologiques de la Bibliotheque de Chanoines Reguliers de Cracovie. Medievalia Philosophica Polonorum, 16, 1971, s. 88 przyp. 8; M. Gbarowicz, Psaterz floriaski i jego geneza, Wrocaw 1965, s. 166. Jeden z kodeksw (1278) zawiera kazania Stanisawa ze Skalbmierza, dwa inne (1350 i 1352) Liber Moralium Grzegorza Wielkiego, jeszcze inny Repertorium Iuris Johannesa Calderinusa. Kodeksy te nosz XV-wieczn sygnatur klasztoru: Iste liber est canonicorum regularium monasterii Corporis Christi in Casimiria. 35 K. Antosiewicz, Katalog inkunabuw Biblioteki Kapituy Metropolitalnej w Krakowie. Analecta Cracoviensia, 12, 1980, s. 406-407, poz. 151. S to: Sermones de sanctis Hugona de Sancto Charo, wydane w Heidelbergu w 1485 r. 36 Chodzi o kodeks z Oficium de Beata Virgine Maria wzmiankowany w zapiskach klasztornych w 1480 r. Zob. Z. Perzanowski, Spominki klasztoru kobuckiego, s. 111. 37 J. Bukowski, Dzieje reformacji w Polsce, t. 1, Krakw 1883, s. 421; S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, s. 21. 38 Katalog sporzdzono w czasie wizytacji klasztoru, ktr przeprowadzi ks. M.A. Gorczyski. Przy poszczeglnych pozycjach wizytator zaznacza: manuscripta lub vetera tipographia. Zob. ABC, Summulae ex actis capituli generalis. Reformationes conventus, rkps XVII w., b. sygn., s. 67-69. 39 J.A. Wadowski, Manuskrypta, Biblioteka PAN w Krakowie, rkps 2367; L. Zalewski, Biblioteka Ks. Ks. Kanonikw Regularnych Lateraskich w Kraniku, Lublin 1922, s. 7-13; E. Zieliska, Biblioteka klasztoru kanonikw regularnych w Kraniku w drugiej poowie XV wieku, [w:] Klasztor w kulturze redniowiecznej Polski, Opole 1995, s. 105-111; tene, Kontakty konwentu kanonikw regularnych w Kraniku z jego otoczeniem spoecznym w drugiej poowie XV i XVI wieku w wietle ksigozbioru klasztornego, [w:] Klasztor w spoeczestwie redniowiecznym i nowoytnym, OpoleWrocaw 1996, s. 233-238.
35
pozostaych, gdy, po pierwsze, biblioteka kranicka formowaa si w okresie, kiedy rkopis zaczyna ustpowa pola pierwszym drukom, a po drugie, znajc skad ilociowy zgromadzenia w XV i w pierwszej poowie XVI w., nie naley wysuwa zbyt daleko idcych wnioskw o dziaalnoci skryptorium klasztornego. Przeciwnie, dziaalno pisarsk i kopistyczn kanonikw klasztoru kranickiego naley czy cile z dziaalnoci skryptorium klasztoru krakowskiego. Biblioteka krakowskich kanonikw regularnych rosa do szybko dziki darowiznom i zapisom testamentowym benefaktorw spoza zgromadzenia, produkcji wasnego skryptorium, zakupu oraz kolekcji miejscowych zakonnikw, ktre z biegiem czasu wczano do biblioteki oglnej. Ju w 1410 r. profesor Akademii Krakowskiej, Jan Isner, gotw by przekaza swoj bogat bibliotek klasztorowi Boego Ciaa, gdyby Akademia, ktrej j zapisa, upada40. Spord benefaktorw z zewntrz wspomnie trzeba Piotra Wolframa41, Jana Stolle42, Macieja Polaka43, Andrzeja z Wadowic44, Wojciecha Walatha45, magistra Jana Sculteti (Scholtis)46,
40 Codex Diplomaticus Universitatis Studii Generalis Cracoviensis, t. 1, Krakw 1870, s. 84, n. 45; M. Gbarowicz, Psaterz floriaski, s. 167; H.D. Wojtyska, Nauka i nauczanie, s. 473. 41 Z kolekcji Piotra Wolframa przynajmniej dwa kodeksy trafiy do biblioteki klasztornej. Obecnie znajduj si w zbiorach Biblioteki Jagielloskiej w Krakowie. Wolfram przekaza je kanonikom przed 1423 r., gdy w tym roku sprzedawano je ju Arnolfowi z Mieyca, rektorowi Uniwersytetu Krakowskiego. Zob. M. Gbarowicz, Psaterz floriaski, s. 166, przyp. 26; Z. Wodek, Inventaire, s. 88, przyp. 8. 42 Jan Stolle z Gogowa, bakaarz uniwersytetu praskiego (1407), student uniwersytetw wiedeskiego (1413) i krakowskiego (1414 1415), notariusz miasta Krakowa od 1419 r., altarysta kocioa Mariackiego (1427), testamentem z 8 XI 1454 r. zapisa cz swojej biblioteki klasztorowi i jego zakonnikowi ks. Janowi, niegdy wicenotariuszowi w Krakowie: Eciam lego ad Corpus Christi Kazimirie domino Iohanni quondam Vicenotario Collecta mea antiqua in albis asseribus, omnesque libros meos in Theologia magnos et parwos, nullo excepto, et maius volumen Prisciani ad laudem et honorem beate virginis ac imperpetuum ei servicium do pro domo sua ad ecclesiam parrochialem. Zob. Kodeks Dyplomatyczny Miasta Krakowa, t. 2, wyd. F. Piekosiski, Krakw 1879, n. 439, s. 575. 43 W nekrologu odnotowano: Obiit Mathias Polak sacerdos qui obtulit plures bonos libros monasterio. Zob. Archiwum Pastwowe w Krakowie (dalej: APK), rkps K 888 f.54. Ks. Maciej Polak wystpuje na dokumencie z 1460 roku jako wiadek w sprawie klasztoru. Zob. ABC, Metrica conventus Corporis Christi in Kazimiria, rkps XV-XVI w., s. 17. W ksigozbiorze klasztornym nie zachoway si ksiki z jego wpisem proweniencyjnym. 44 Wpisany do nekrologu jako benefaktor. Zob. ABC, Memoriale Fratrum et Benefactorum defunctorum Congregationis Canonicorum Regularium Lateranensium, rkps, s. 365. Na kodeksie z kazaniami Jana Szczekny znajduje si jego notka proweniencyjna: Iste liber est Andree de Wadowicze alias Stopak presbyterum et prebendarium capelle Sancti Nicolai in castro Teschnensi. Zob. Biblioteka klasztoru Boego Ciaa (dalej: BBC), rkps 10a. 45 W nekrologu odnotowano: Dominus Adalbertus Walath qui legavit psalterium et missale. Zob. APK, rkps. K 888 f.261. 46 Magister Jan Sculteti (Scholtis), pochodzi z Krakowa, by synem Katarzyny i Jana Scholtisw, oraz bratem ks. Grzegorza, kanonika regularnego, prokuratora mynw. Podajemy cay zapis z nekrologu: obiit Johannes Scholtis frenator de Cracovia et Katherina uxor eius qui fuerunt
36
Kazimierz atak
Mikoaja Leopolit47, magistra Stanisawa z Krakowa48, kanonikw katedralnych krakowskich Macieja ckiego49 i Jana Krasiskiego50, Stanisawa Zagrskiego, wikariusza katedry krakowskiej51. Najbardziej o powikszenie zasobw biblioteki zabiegali jednak sami zakonnicy. Troska o bibliotek w pierwszym rzdzie spoczywaa na prepozycie. W interesujcym nas tutaj okresie dla biblioteki w szczeglny sposb musia zasuy si Jan Niczkoniusz, skoro w klasztorze pamitano o tym jeszcze sto lat po jego mierci52. Dla biblioteki kupowa osobicie ksiki, na dugo przed zaleceniami wizytacji Radziwia, take prepozyt Maniecki53. Zgromadzenie, zwaszcza w drugiej poowie XVI wieku, miao kilku zakonnikw bibliofilw, najczciej byli to kaznodzieje i profesorowie. Zdarzao si, e kupno ksiki interesujcej czy cennej, a przez to automatycznie droszej, byo inicjatyw wspln. O jednym takim wypadku informuje adnotacja pozostawiona na karcie tytuowej ksiki54. Bogat bibliotek prywatn mia z pewnoci ks.
parentes dni Gregorii fratris nostri procuratoris molendinorum nostrorum. Item venerabilis dnus Johannes artium magister collegiata Crac. Frater Gregorii 1505. Zob. APK, rkps K 888 f.339. W bibliotece klasztornej zachowao si 7 pozycji z adnotacj: Iste liber legatus est per venerabilem magistrum Johannem Sculteti de Cracovia pro Monasterio Corporis Christi in Kazimiria 1505. Zob. BBC, sygn. I 3, I 32, I 111, I 180, I 188, C 535, C 537. 47 Iste liber legatus est pro domo Corporis Christi per dominum Nicolaum quondam gratialistam circa ecclesiam nostram 1541. Zob. BBC, sygn. 979. Iste liber est Canonicorum Regularium in Kazimiria ad Corpus Christi legatus per quondam venerabilem dominum Nicolaum Leopolitanum. Zob. BBC, sygn. 1356. 48 Biblioteka posiada 3 ksiki z dedykacj magistra Stanisawa: Magistri Stanislai de Cracovia legatus pro conventu Corporis Christi extra muros Crac.. Zob. BBC, sygn. 1338. Doctoris Stanislai Cracovien. pro fratribus ad Corpus Christi in Casimiria. Zob. BBC, sygn. 553. Magistri Stanislai Cracovien. sum legatus pro conventum Corporis Christi extra muros Crac. Oretur Deus pro eius anima. Zob. BBC, sygn. 982. 49 Maciej cki, archidiakon gnienieski, kanonik krakowski, kanclerz arcybiskupw gnienieskich. Zmar w 1557 r. Biblioteka posiada z kolekcji ckiego (Lanczski) m.in. Missale Romanum z 1550 r. Msza zosta przekazany do klasztoru 24.XI.1557 r. Zob. BBC, sygn. 894. 50 Jan Krasiski de Krasne h. Pobg (1550 1612), kanonik krakowski i gnienieski, prepozyt stobnicki. Biblioteka posiada z kolekcji Krasiskiego kilka pozycji, a wrd nich czterotomow Bibli wydan w Lyonie w 1545 r. Zob. BBC, sygn. 83/I-V. 51 Zob. BBC, sygn. 1344. 52 Bibliothecam conventus sui, libris auxit. Zob. S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, s.19. W trakcie kwerendy nie odnaleziono w zbiorach ani jednego egzemplarza z notk wasnociow prepozyta. 53 Na jednej z nich zachowaa si inskrypcja: Hunc librum ego Stanislaus Manieczki Praepositus Ecclesiae Corporis Christi pro duabus florenis anno 1583 die XI Augustii emi et Bibliothecae nostrae Ecclesiae in perpetuum tradidi manu sua. Zob. BBC, sygn. 229. S to dziea Grzegorza Wielkiego wydane w 1518 r. 54 Opus hoc praeclarum ac vere aureum in anno 1578 dieque februarii quarta pro domo Canonicorum Regularium Conventus Corporis Christi in Kasimiria per fratres eiusdem domus nempe D. Bartholomeum Opprzesowium ac V. Paulum Samothulium nec non Paulum Liconium, animo bene disposito mente deliberata manuque coniuncta ac inseparabili in charitate, tribus florenis quorum primus marcam, alter florenum, ultimus duodecim grossos ad hoc opus elargiti sunt et
37
Pawe yczko, kaznodzieja55, nastpnie: ks. Jan Kazimierski, kaznodzieja56, ks. Jan Cracovita, przeor57, magister Jan z Pilzna58, ks. Albert Kaliski59, ks. Andrzej z Zawichostu, spowiednik60, ks. Stanisaw, kaznodzieja i zakrystian61, ks. Stanisaw Lewniowski62 oraz prepozyt Stanisaw Maniecki63. Z biblioteki ks. yczko, ktra w 1610 r. zostaa wcielona do ksigozbioru oglnego, zachowao si do dzisiaj 31 pozycji64. Jak wiadcz sygnatury, niektre ze swoich ksiek yczko kupowa sam65, ale sporo pochodzio
comparatus est. Zob. BBC, sygn 282. 55 Ur. ok. 1545 r. ex nobili genere, do klasztoru wstpi ok. 1560 r. W 1562 r., jak powiadcza zapis na jednej z jego ksiek, by ju kapanem. Do roku 1568 by rektorem szkoy parafialnej. W latach 1568-1594 peni obowizki kaznodziei zwyczajnego przy kociele Boego Ciaa. W roku 1594 obj urzd prepozyta w Kurozwkach. W 1604 r., bez zgody kapituy konwentualnej, kard. Maciejowski mianowa go koadiutorem prepozyta Manieckiego. Zmar w grudniu 1610 r. w klasztorze w Krakowie. Kard. Maciejowski, w licie do papiea, okreli go terminami ius et prudens. By postaci znan, dobrym kaznodziej, przyjani si z jezuitami, pozostawa w dobrych stosunkach z biskupem Piotrem Tylickim. 56 W 1536 r. by ju w klasztorze, w latach 1545 1553 roku peni obowizki kaznodziei, zmar 17 VII 1563 r. W bibliotece zachowao si przynajmniej 5 ksiek z jego kolekcji. Zob. BBC, sygn. 573, 592, 353, 951, 1437, 2988, C 51. Ksiki z jego kolekcji maj w wikszoci bogate oprawy (zob. np. sygn. C 51 oraz 1437). Na oprawach wytaczano zazwyczaj jego dane personalne. Dla przykadu podamy napis wytoczony na oprawie Opus sermonum quadragesimalium Jana Raudin z Cluny, wydanym w Paryu w 1511 r.: Joannes Kazimiriensis Frater Dominorum Canonicorum Regularium Minimus 1538 (sygn. 1437). Sowo minimus odnosi si zapewne do faktu, e by wwczas najmodszy precedencj w zgromadzeniu. 57 Zmar w klasztorze w 1584 r., peni obowizki kaznodziei i przeora. Zob. APK, rkps K 888 n. 335. W bibliotece zachoway si 3 ksiki z jego kolekcji. Zob. BBC, sygn. 3287, 354. 58 Zmar w 1541 r. M. Radymiski w Fastorum studii z 1658 r. napisa o Janie: S.Th. Bacc. In eodem Acad. Crac. Eiusdem coenobii Sacratissimi Corporis Christi professor. Praedictum officium ad eandem ecclesiam praeclare multis annis functus et manuscripta docta reliquit ad annum 1541. Zob. BJ rkps 225. W bibliotece klasztornej zachowao si kilka ksiek z jego kolekcji. 59 Posta trudna do zidentyfikowania. W XVI w. przebywao kilku braci o tym imieniu. Przy wikszoci nie podawano nazwisk, zwaszcza w pierwszej poowie stulecia. W bibliotece zachoway si 2 pozycje z jego kolekcji. Zob. BBC, sygn. 1023, 1024. 60 W klasztorze od 1580 r., wicenia otrzyma w 1583 r., zmar w 1623 r. Zob. APK, rkps K 888, n.321. W bibliotece zachoway si 4 ksiki z jego kolekcji. Zob. BBC, sygn. 1241, 867, 868, 7398. 61 Wystpuje jako kaznodzieja i zakrystian w latach 1565 1578. Zmar w 1578 r. Zob. APK, rkps K 888 n. 323. W bibliotece zachoway si 4 ksiki z jego kolekcji. Zob. BBC, sygn. 1823, 1824, 2835, 3160. 62 W klasztorze od 1578 r., wicenia otrzyma w 1582 r., przez pewien czas prepozyt w Kurozwkach, zmar w 1619 r. Zob. APK, rkps K 888, n.115. Ksiki kupowa w latach 1580-1583. Zob. BBC, sygn. C 286, C 680. 63 Z kolekcji Manieckiego zachowao si w bibliotece zaledwie 6 ksiek. Zob. BBC, sygn. 229, 2690/I, 2690/II, 1403, 2787, 3370. 64 Zob. BBC, sygn. 2770, 1338, 1388, 1396, 984, 590, 591, 282, 997, 1022, 1010, 312, 853, 3289, 3546, 2758, 1370, 586, 969, 963, 920, 976, 748, 1046, 1037, 1502, 1504, 903, 2918, 2921, 3759. 65 Ostatni z ksiek zakupi tu przed mierci w 1610 r. Zob. BBC, sygn. 748.
38
Kazimierz atak
z darowizn66 i zapisw testamentowych jego przyjaci67. Jedn z ksiek od Marcina Obornickiego w 1579 r. yczko otrzyma w obecnoci krla Stefana Batorego68; do jego dobroczycw nalea rwnie ks. Leonard, niegdy kapelan krlowej Bony69.
Zawarto treciowa biblioteki

Kodeksy rkopimienne W bibliotece zachowaa si stosunkowo maa kolekcja rkopisw. Rkopisy filozoficzne i teologiczne zinwentaryzowaa Z. Wodek70, liturgicznymi interesowaa si H. Piekowska71. Opisany przez Z. Wodek zesp 14 woluminw rkopimiennych obejmuje teksty pisane w XV w.; s to kodeksy papierowe, bez szczeglnego zdobienia iluminatorskiego. Spord caego zbioru wyrniaj si: polemiczne traktaty antyheretyckie Questio de communione sub utraque specie i Questio de indulgentiis Franciszka Krzysowicza z Brzegu, Postilla Jana Szczekny z Pragi, Expositio super Psalterium Mikoaja z Pyzdr, popularne zbiory kaza Jakuba de Voragine i Piotra de Palude, Sacramentale Mikoaja z Bonia, synna Postilla studentium Konrada Waldhausera, Sententiae Piotra Lombarda oraz traktaty Collectio super statuta i Formula novitiorum Piotra Clarety z Roudnic. Z innych rde wiemy, e w bibliotece klasztornej w XV w. znajdoway si rwnie kodeksy zawierajce kazania Stanisawa ze Skalbmierza, Liber Moralium Grzegorza Wielkiego i Repertorium Iuris Johannesa Calderiusa.
66 Ksiki darowali yczce: prepozyt Stanisaw Niedziela (sygn.2758), Jan Barbitonsor z Kazimierza (sygn. 969, 1037), Marcin Obornicki (sygn. 1502, 2921), Jan Makowski, rajca kazimierski (sygn.1396), Jan Lisowski, syndyk lubelski (sygn.590), Bartomiej Kithliski (sygn. 3759). 67 W testamencie zapisa yczce ksiki m.in. ks. Micha z Ropczyc, niegdy kantor kocioa Boego Ciaa, pniej za wikariusz kocioa Mariackiego w Krakowie, zmary w 1574 r. (sygn. 853). 68 Zob. adnotacja na wyklejce pozycji Mikoaja Venisse Gemma predicantium z 1517 r., BBC, sygn. 2921. 69 Venerabilis dominus Leonardus olim capellanus Reginae Poloniae Bonae, plebanus in Smarzowicze Paulo Liconio concionatori ecclesiae Corporis Christi in Casimiria penes Crac. ordinario testamentaliter legavit Anno Domini 1590. Zob. BBC, sygn. 124. S to Sermones w. Augstyna wydane przez Jodoka Badiusa w 1520 r. Ksika ta, wedug adnotacji pozostawionej na przedniej wyklejce, od 1542 r. naleaa do Jerzego Albinusa, archidiakona uckiego, a w latach 1550 1570 biskupa sufragana wileskiego. 70 Z. Wodek, Inventaire, s. 155-188. 71 H. Piekowska, redniowieczna pracownia miniatorska w Krakowie, Rocznik Krakowski, 32, 1951, s. 45-72; tene, redniowieczne skryptorium w klasztorze kanonikw regularnych w Krakowie, Sprawozdania PAU, 49, 1948, s. 335-336.
39
Druki Jeli chodzi o druki z XV-XVI w., to w bibliotece znajduje si dzisiaj prawie 1250 woluminw. Z tej sumy prawie 250 dzie to inkunabuy. Najwicej drukw pochodzi z oficyn niemieckich: Kolonii (144), Frankfurtu (18), Lipska (12), ogem 193. W dalszej kolejnoci trzeba wymieni Francj: Lyon (91), Pary (23), ogem 114, Wochy z Wenecj (79), Niderlandy z Antwerpi (54), Szwajcari z Bazyle (53) i oczywicie Polsk z Krakowem (29). Prawie 250 drukw pochodzcych z XV w. to zasb spory. Niektre nale do drukw bardzo rzadkich, 11 spord nich znanych jest w Polsce tylko na podstawie egzemplarza biblioteki klasztoru Boego Ciaa. Trzeba te zwrci uwag na XV-wieczne polonika. Pocztki drukarstwa w Polsce to lata 1473/1474; zwizane s one z osob Kaspra Straube z Bawarii. Z jego krakowskiego warsztatu wyszy 4 druki, 2 spord nich posiada biblioteka klasztoru Boego Ciaa, a mianowicie: zbir traktatw prawniczych Opus restitutionum usuarum et excomunicationum Franciszka de Platea (1475)72 i Opuscula w. Augustyna (1476/1477), zawierajce 14 rnych utworw i najstarsze z XVwiecznych edycji. Przedstawiajc druki XV-wieczne zaczniemy od Biblii. Biblioteka klasztoru Boego Ciaa posiada jej edycj weneck z 1483 roku, dwa wydania bazylejskie z 1487 roku oraz druk A. Kobergera z tego samego roku zatytuowany Biblia cum postillis Nicolai de Lyra. Godne odnotowania jest te dzieko Mikoaja de Hanapis Biblia pauperum, wydane ok. 1498 r. Z komentarzy biblijnych pojawia si Mikoaja de Lyra Repertorium in Postillam wydrukowane przez A. Kobergera w 1494 r., Jana Beetsa Commentum super decem praeceptis decalogi wydrukowane w 1486 r., Grzegorza I Moralia seu Expositio in Iob wydane w Bazylei w 1496 r. Teologi moralno-pastoraln i ascetyczn reprezentuj poczytne dziea Jana Nidera De morali lepra i Manuale confessorum z ok. 1475 r., Mikoaja z Bonia De sacramentis w wydaniach strassburskich z 1487, 1490 i 1496 r., a take sze traktatw Jana Gersona: De imitatione Christi, De contemptu omnium vanitatum mundi, De interna conversatione, De interna Christi locutione ad animam fidelem, De meditatione cordis oraz Devota exhortatio ad sacram Corporis Christi communionem, wydanych w Augsburgu w 1488 r. przez Erharda Ratdoldta. Naturalne dla kanonikw regularnych byo kompletowanie dzie w. Augustyna, znajdziemy wic w ich krakowskich zbiorach: Enchiridion de
72
Biblioteka posiada dwa egzemplarze tego druku.
40
Kazimierz atak
fide, spe et caritate wydane w Strasburgu w 1473 r., Opuscula wspomniane ju wydanie krakowskie z 1476 r., weneckie o innej zawartoci z 1484 r., strassburskie z 1491 r., oraz Explanatio Psalmorum wydane w Bazylei przez Amerbacha. Znalaz si rwnie w zbiorach Pseudo-Augustinus Sermones ad heremitas z ok. 1493/1494 r. Z ojcw Kocioa w bibliotece kanonikw moemy znale: Opera w. Ambroego, wydane w 1492 r., w. Hieronima Aureola ex floribus z 1472 r., tego Commentaria in Bibliam, w. Anzelma Summa de creaturis z 1488 r. i Physica z 1489 r., w. Bonawentury Opuscula w wydaniu z 1489 i 1495 r. Nie zabrako podstawowego dziea w. Tomasza z Akwinu Summa Theologica z 1484, a take w egzemplarzu wydanym w Strassburgu przed 1463 r. Kaznodziejstwo jest reprezentowane w zbiorach kanonickich m.in. przez Jana Nidera Sermones de tempore et de sanctis cum quadragesimali wydrukowane w Ulm w 1480 r., Mikoaja z Bonia Sermones de tempore et de sanctis wydane w Strasburgu w 1494 i 1495 r., Jana Turrekrematy Questiones evangeliorum de tempore et de sanctis w wydaniu z 1478 r., Roberta Caracciolusa de Liteo Sermones de adventu z 1478 r., tego Sermones de laudibus sanctorum w edycji augsburskiej z 1489 i z 1490 r., oraz Sermones quadragesimales de poenitentia z 1475 i 1479 r., druki Pseudo-Piotra de Palude: Sermones quadragesimales Thesauri novi z 1485 i 1491 r., Sermones Thesauri novi de tempore z 1486 r., Sermones Thesauri novi de sanctis z 1484 i 1489 r., w. Alberta Wielkiego Enarrationes in Evangelium Ioannis sprzed 1477 r. oraz Sermones de tempore et de sanctis z ok. 1480 r. Gromadzono rwnie pisma Jakuba de Voragine. W bibliotece kanonikw znajdziemy jego: Sermones de tempore et de sanctis z 1485 r. i a trzy wydania synnej Legenda aurea z 1476, 1483 i 1486 r. w. Bernarda z Clervaux biblioteka posiadaa Postilla, sive preadicabile de Evangeliis ac Epistolae wydrukowane w 1484 i trzy edycje Sermones super Cantica Canticorum z 1482, 1497 i 1500 r. Z popularnych kaza maryjnych kanonicy mieli w swojej bibliotece dzieko Corona Beatae Mariae Virginis wydane przed 1488 r. oraz w. Anzelma Mariale sprzed 1486 r. Prawo reprezentowane jest przez Decretum Gracjana, wydane w Bazylei w 1476 r. Kanonicy posiadali te egzemplarz pierwszego zachowanego na ziemiach polskich wydania Liber sextus Decretalium papiea Bonifacego VIII z ok. 1470/1472 r., ale i pniejsze drukowane przez Kobergera w 1486 r. Jeszcze w XIX w. byy w bibliotece polskie Constitutiones vel Syntagmata z 1487 r. Dzia filozoficzny nie mg si obej bez takiego autora jak Arystoteles. I tak w bibliotece klasztoru Boego Ciaa mamy: De animalibus, wydane w Wenecji w 1498 r. S te komentarze do dzie Arystotelesa autorstwa
41
Aegidiusa Romanusa: In Arystotelis Analytica posteriora commentum z 1495 r., In Aristoteli De anima commentum z 1496 r., In Aristotelis De sophistici elenchi commentum z tego samego roku, wszystkie zostay wydane w Wenecji. Dziea medyczne reprezentuj Opera medicinalia Jana Mesue wydrukowane w Wenecji w 1497 r. Posiadali rwnie kanonicy popularny i zaczytywany wrcz Herbarius, aciski, ale z synonimami w jzyku niemieckim, wydany w Passau w 1486 r. Typowe redniowieczne ujcie caoci wiedzy ludzkiej prezentuje popularna encyklopedia Wincentego Bellovacenis: Speculum historiale z ok. 1473 r., Speculum morale z 1476 r., Speculum naturale sprzed 1479 r. i Speculum doctrinale z ok. 1477 r. W bibliotece kanonikw zachowa si jedyny polski egzemplarz De proprietatibus rerum Bartomieja Angieusa, wydany ok. 1470 r. Ciekawym drukiem jest te niewtpliwie traktat De arte loquendi et tacendi Albertanusa Causidicusa z 1489 r. oraz Almanach Wratislaviense na rok 1497, czyli jednostronnie zadrukowana karta kalendarza ciennego. W XVI w. zachodz spore zmiany w dziedzinie ksiki, dominuje ju druk i ustala si schemat samej formy ksiki. Waniejsze orodki druku s nadal skupione w Niemczech i Woszech, chocia due znaczenie zdobywaj take Niderlandy, Francja i miasta szwajcarskie. Wszystkie te orodki s reprezentowane w zbiorach biblioteki kanonikw. Z oficyn polskich reprezentowane s drukarnie: azarza Andrysowicza, Jana Januszowskiego, Aleksego Rodeckiego, Marka i Macieja Szaffenbergerw oraz Hieronima Wietora. Z okazalszych drukw XVI-wiecznych w bibliotece klasztoru Boego Ciaa odnotowa naley Bibli wit w tumaczeniu Jakuba Wujka z 1599 r. Jest to jedno ze znaczniejszych polonikw XVI w., zwaszcza e w ogle nie zachowao si ich w zbiorach kanonikw wiele. Z innych wyda Biblii mamy jeszcze wydanie lugduskie z 1545 r. i antwerpskie z 1567 r. Efektem pracy Erazma z Rotterdamu nad poprawnym tekstem Pisma witego byo rewelacyjne na tamte czasy, dokonane w 1516 r., tumaczenie Nowego Testamentu z jzyka greckiego. W bibliotece klasztoru Boego Ciaa Novum Testamentum Graecae et Latinae zachowao si w edycjach z 1526 i 1559 r. Do dziau biblijnego zaliczy musimy take Psaterz Dawidw Walentego Wrbla, profesora Akademii Lubraskiego, a potem Akademii Krakowskiej, wydany w Krakowie w 1543 r. Z kompletnych edycji penych dzie ojcw Kocioa pojawia si np. wydanie w. Augustyna z 1580 r. i w. Grzegorza z 1518 r., s te pisma w. Ambroego, w. Jana Chryzostoma, w. Atanazego, w. Cypriana opracowane przez Erazma, w. Hieronima, w. Euzebiusza.
42
Kazimierz atak
Wrd ksiek teologicznych odnajdujemy oczywicie Sententiarum textus Piotra Lombarda w wydaniu bazylejskim z 1510, 1552, 1559 i 1578 r., Theologia Speculativa w. Tomasza z Akwinu wydana w 1575 r., Disputationes de controversis christianae fidei Roberta Bellarmina, przedstawiciela teologii kontrowersyjnej, wydane w Kolonii w 1559 r. Jest przedstawiciel teologii ascetyczno-mistycznej w osobie Ludovica Granatiusa. Literatur teologiczn polemiczn reprezentuj Opus adversus Jana Fabra przeciw Marcinowi Lutrowi, w wydaniu lipskim z 1552 r., Disputationes adversus hereticum J.G. Brettanusa, Apologia Alberta Novicampianusa, w wydaniu krakowskim z 1559 r. Z polskich twrcw literatury kontrowersyjnej i polemicznej mamy dwa egzemplarze Libri V de fundamentis Ecclesiae Andrzeja Nideckiego, wydane w Krakowie w 1525 r., Ephitalamium Episcopi cum sponsa Ecclesia Stanisawa Sokoowskiego z 1580 r. i Varia opera tego z 1590 r., traktat O Bostwie przedwiecznym Syna Boego Marcina migleckiego, wydany w Wilnie w 1595 r., traktat Pro sacratissima Eucharistia contra haeresim calvinianam Piotra Skargi, wydany w Krakowie w 1594 r., Turcicae Krzysztofa Wawrzeckiego, wydan rwnie w Krakowie w 1595 r., Opera omnia Stanisawa Hozjusza, wydane w Wenecji w 1573 r. Liczne s dziea kaznodziejskie. Z polskich mamy Postyll Jakuba Wujka z 1590 r. oraz Kazania o upadku i naprawie rodzaju ludzkiego Stanisawa Karnkowskiego, wydane w Poznaniu w 1597 r. Musiay te by kazania Piotra Skargi, gdy ich kupno nakazywaa wizytacja Radziwia w 1597 r.73 Z aciskich zachoway si Stanisawa Sokoowskiego Sermones de consecratione episcopi, wydane w Krakowie w 1580 r., Gabriela Biela Sermones dominicales de tempore et de sanctis z 1592 r., Jana Fabera Homiliae de tempore et de sanctis z 1541 r., nadto kazania takich autorw jak Bedy Czcigodnego, Piotra de Palude i Jakuba de Voragine. Z dzie filozoficznych znajduj si rne wydania Arystotelesa, czsto w tumaczeniu Teodora z Gazy czy opracowaniu Aleksandra Piccolominiego: Libri VIII de Republica, wydane w Paryu w 1548 r., Problematum duo de quadraginta sectiones Aristotelis, wydane w Lyonie w 1572 r. oraz Decem libri ethicorum Aristotelis, w wydaniu paryskim z 1539 r. Ale s te: Historiae naturalis Pliniusza w weneckiej edycji Pawa Manucjusza z 1559 r., Mathematicae constructiones Ptolemeusza, wydane w Wittemberdze w 1549 r., Compendium philosophiae naturalis Franciszka Titelmana, wydane w Lyonie w 1574 r., czy Aerotemata dialecticas Filipa Melanchtona z 1565 r. Wrd retorykw odnajdziemy kilka wyda autorw klasycznych: Cycero73 [...] vitas Sanctorum et Postillam P. Skarga... ad festum S. Michaelis comparet (prepozyt). Zob. ABC, Lumen ad revelationem omnimodae iurisdictionis, s. 67.
43
na, Owidiusza, Wergiliusza, Cezara, ale te epistolograficzn prac Piotra Bembusa Epistolarum Leonis X z 1547 r., oraz Jakuba Grskiego Liber de generibus dicendi, wydany w Krakowie w 1559 r. Prawo reprezentowane jest przez kolejne wydania Decretum Gracjana (1595), Institutionum Justyniana z 1595 r., Concilii Tridentini canones et decreta, wydane w Antwerpii w 1596 r., Institutiones iuris canonici Jana Pawa Lancellotusa, wydane w Rzymie w 1583 r., Praxis rerum criminalium Jodoka Damhouderiusa, wydane w Brukseli w 1562 r. Do wydawnictw szczeglnych z dziedziny prawa zaliczy trzeba uchway synodw krajowych pockiego, wydane w Krakowie w 1598 r., oraz gnienieskiego, wydane w Pradze w 1590 r. Spord ksiek historycznych uwag zwracaj: w. Euzebiusza Historia ecclesiatica, wydana w Kolonii w 1570 r. oraz Vita Constantini, dziea Rufina Akwilejskiego, Sokratesa Scholastyka, Teodoryta i Ewagryta pod wsplnym tytuem Ecclesiaticae Historiae autores, Aleksandra Gwagnina Sarmatiae Europae descriptio z 1581 r., Jana Herbuta Chronica seu historiae Poloniae compendiosa descriptio, wydana w Bazylei w 1553 r., Marcina Kromera Polonia sive de origine et rebus gestis Polonorum libri XXX, wydane w Kolonii w 1589 r. oraz Chronica Regni Poloniae Miechowity, wydana w Krakowie w 1521 r. Literatur medyczn reprezentuj Thesaurus pharmaticus medicamentorum omnium Kaspra Schwencka, wydany w Bazylei w 1587 r., Nova medicinae methodus Jana Hassura z 1533 r., Practica medicinae Jana Hertmana z 1594, Conservandae bonae valetudinis Jana Curio, wydane we Frankfurcie w 1582 r., Medicinae salernitana tego z 1591 r., Libri III ad re medica Jana Mesue z 1548 r.74 W ksigozbiorze zachowao si te sporo pozycji o treci matematycznoastronomicznej75, a nawet astrologii i futurologii, jak np. przepowiednie Michaa Nostradamusa w wydaniu farncusko-aciskim z 1594 r.76 S one odbiciem wczesnego stanu ducha i umysu; przepowiednie, przesdy, niejednokrotnie zahaczajce o zabobon, cieszyy si zainteresowaniem i wziciem nawet za murami klasztornymi. Spord ksig zakazanych wskaza trzeba kilka dzie Marcina Lutra77,
74 Zestawienie to podano w oparciu o wasn kwerend, a take w oparciu o zachowane katalogi z 1741 i z 1811 r. Katalog z 1741 r., sporzdzony przez ks. Stanisawa Piechnikiewicza, zabra z biblioteki B. Linde i aktualnie znajduje si w BZN im. Ossoliskich we Wrocawiu, katalog z 1811 r. przechowywany jest w archiwum klasztornym, sygn. II-A-7. 75 Zob. sygn. 4084. 76 Zob. sygn. 1128. 77 Zob. sygn. 3605, 2891, C-128.
44
Kazimierz atak
Filipa Melanchtona78, Jana Ferusa79, Erazma Sarceriusa80 oraz Korneliusza Agryppy81. Jest te Calendarium historicum wydane w 1550 r. w Bazylei przez Pawa Ebera82. Niezwykle interesujcym wydarzeniem byo odnalezienie w ksigozbiorze klasztoru Boego Ciaa synnego listu Marcina Lutra do krla angielskiego Henryka VIII: Epistola Martini Lutheri ad Henricum VIII, wydanego w 1527 r. w krakowskim warsztacie Hieronima Wietora. Jak dotd nie znano egzemplarzy tego druku, a K. Estreicher odnotowa go tylko na podstawie przekazu J.D. Janockiego83. Ksiki, ktre znajdoway si na indeksie, nie otrzymyway pierwotnie sygnatury, nie zawsze te wyrniano je w katalogach. Najczciej oznaczano wpisem: Prohibitus, czasem dodawano rwnie: Noli me tangere84. Tylko dziea w. Augustyna Epitome omnium operum Divi Aurelii Augustini, opracowane przez Jana Piscatora i wydane przez Jana Crispinusa w 1555 r., zostay oznaczone jako: Prohibitus 1ma classe85.
Zakoczenie
Z powyszego zestawienia wida, e biblioteka kanonikw bya zaopatrzona dobrze i z pewnoci naleaa do najlepszych w Krakowie, stanowic wyborowy warsztat do pracy naukowej, duszpasterskiej i dydaktycznej. Notatki proweniencyjne pozostawione na wikszoci drukw dowodz, e trafiay one do biblioteki w stosunkowo krtkim czasie po ukazaniu si, czasami nawet w tym samym roku86. Z rodzajw pozostawionych sygnatur mona wnioskowa, e najstarszy katalog zbiorw powsta w drugiej poowie XV w., najprawdopodobniej jeszcze za rzdw prepozyta Jakuba. Wczeniej ksiki oznaczano jedynie prost adnotacj na wewntrznej wyklejce oprawy: Iste liber est Canonicorum Regularium monasterii Corporis Christi in Kazimiria87 lub Iste liber est fratrum Canonicorum Regularium in Kazimiria ad Corpus Christi88. Nie jest wykluczone, e pierwszy katalog by dzieem przeora Szymona (+1484), kieruj78 79 80 81 82 83 84 85 86 87 88
Zob. sygn. 2891. Zob. sygn. 2918, 1823, 3158, 8182, C-366. Zob. sygn. C-359. Zob. sygn. 3378. Zob. sygn. 3295. K. Estreicher, Bibliografia polska, t. XXI, s. 535. Zob. np. sygn. C-359. Dzieo E. Sareciusa, In evangelia dominicalia postilla. Zob. sygn. C-129, C-591. Zob. np. sygn. 3160, 2835, 2787. Zob. np. sygn. 907. Zob. np. sygn. 93.
45
cego prac skryptorium89. Ksigozbir podzielono tematycznie, wyrniajc kaznodziejstwo, teologi, filozofi i prawo. Wikszo z zachowanych do dzi w bibliotece kodeksw rkopimiennych reprezentuje kaznodziejstwo. Kady z dziaw mia odrbne szafy (armarium) z pkami oznaczonymi kolejn liter alfabetu. Ksiki ukadane na pkach otrzymyway numery pisane cyframi rzymskimi90. Sporo ksiek w XVII w., z inicjatywy ks. ukasza Nowaka (+1644)91, i w XVIII w., z inicjatywy prepozyta Chmieleckiego (+1775)92, otrzymao nowe oprawy, std nie jestemy w stanie dzisiaj okreli, ile pozycji mieciy poszczeglne pki, nie wiemy te, ile szaf czy regaw z pkami znajdowao si w bibliotece. W kadym razie jedna z zachowanych pozycji kaznodziejskich w trakcie pierwszego katalogowania zostaa oznaczona liter D i cyfr 1493, inna liter I i cyfr 1294, jeszcze inna liter K i cyfr 995. Idc tym ladem, tzn. przyjmujc, e w bibliotece byo ok. 10 pek (od A do K) z kodeksami o treci kaznodziejskiej, a take, e na kadej z pek miecio si rednio 14 woluminw, moemy zakada, e biblioteka miaa ich w chwili sporzdzania pierwszego katalogu katalogu, czyli ok. 1484 r., najmniej 13096. Jeli do tej liczby dodamy woluminy z dzieami z zakresu teologii, filozofii, prawa i innych dziedzin nauki97, ktrych, jak wskazuj pozostaoci, te byo wcale nie mao, to moemy szacowa, e w bibliotece znajdowao si z pewnoci ponad 500 woluminw. Jan Dugosz, opisujc klasztor w Liber Beneficiorum, z uznaniem wymienia te ksinic (librarias)98. Dugoszowe wiadecS. Ranatowicz, Casimiriae civitatis, s. 6v. Podobnie byo w Kraniku. Zachowany fragment starego, nie datowanego katalogu, ktry jeszcze na pocztku tego wieku mia w rkach ks. Zalewski uwzgldnia: armarium, contignatio, numerus ordinarius librorum, titulus uniuscuiusque libri, auctor libri, locus editionis, annus editionis libri, forma libri. Zob. L. Zalewski, Biblioteka, s. 21. 91 Lucas Nowack, crosnensis, videbatur quidem simpliciota ex demissione animi, caeterum tamen librorum amantissimus fuit, quorum in diversa materia haud modicam quantitatem coemit (...) et totam Bibliothecam Patrum comparavit, et nobilissimis non minus ac durabilibus tecturis, convestiri curavit, et insuper centum ungaricales pro augmentandis et reparandis libris, reliquit. Zob. M.A. Gorczyski, Schema de Canonicis Regularibus Lateranensibus Congregationis Cracoviensis, Krakw 1707, s. 117. 92 Powiadczaj to adnotacje pozostawione na ksikach. 93 Zob. sygn. 933. 94 Zob. sygn. 488. 95 Zob. sygn. 14a. 96 Rwnie w bibliotece konwentu kranickiego najliczniejszy dzia stanowili concionatores. W XVII w. dzia kaznodziejski w Kraniku liczy 222 voluminy. Zob. L. Zalewski, Biblioteka, s. 20. 97 Biblioteka w XV w. posiadaa te dziea z zakresu astronomii. Jeden z kodeksw z traktatami astronomicznymi z 1420 r., ktry by wasnoci kanonikw regularnych klasztoru Boego Ciaa, znajduje si dzisiaj w archiwum sztabu generalnego w Moskwie. Kodeks ten odnalaz dr Ivo Koran, ktry w archiwach moskiewskich poszukiwa bohemikw. Zob. S. Ryko, Patron Kazimierza b. Stanisaw Sotys zwany Kazimierczykiem, Krakw 1997, s. 26.
90 89
46
Kazimierz atak
two jest o tyle wane, e autor bywa u kanonikw. Po 1484 r. biblioteka wzbogacia si z pewnoci o niejeden jeszcze egzemplarz rnych pozycji tak, e jej zawarto w 1500 r. moemy szacowa na ok. 800 dzie. Do koca XVI w. liczba pozycji w bibliotece wzrosa do ok. 2,5 tysica. Po poarze, ktry dotkn bibliotek w maju 1556 r., zbiory uporzdkowano tymczasowo, co porednio powiadczaj zalecenia wizytacji kardynaa Radziwia z 1596 r. Wizytacja Radziwia nakazaa prepozytowi mianowa bibliotekarza oraz spisa inwentarz ksig, czyli uporzdkowa do koca bibliotek. Prace na pewno podjto, bo druga wizytacja Radziwia z 1597 r. do porzdku w bibliotece ju nie nawizuje. Z kroniki Ranatowicza, ktry wstpi do klasztoru w 1636 r. wnosi moemy, e ksinica klasztorna bya uporzdkowana. Wydaje si, e rozpoczte w 1596 r. porzdkowanie zbiorw kontynuowali jeszcze na pocztku XVII w. Krzysztof oniewski i ukasz Nowak99. Prawdopodobnie to wtedy rozmieszczono ksiki wedug nowego ju, tzn. poszerzonego o kilka dziaw, schematu, ktry przetrwa do lat szedziesitych XIX w.100, a mianowicie: Sancti Patres, Expositores (egzegeza Pisma wietego), Concionatores, Historici (cznie z ywotami witych), Instructores (kazuistyka duszpastersko-moralna), Spirituales, Theologi (teologia scholastyczna i moralna), Controversistae (teologia polemiczna), Iuristae, Oratores et Rhetores, Philosophi, Politici, Medici, Poetae, Genera linguarum, Miscellanea. Przy okazji nowego rozmieszczenia zbiorw musiano wykona te nowe, dwupoziomowe umeblowanie do biblioteki, ktre wymieni dopiero prepozyt Jzef Wawrzyniec Chmielecki101.
98
J. Dugosz, Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis, t. 3, ed. A. Przedziecki, Krakw 1887, s.
143.
99 O ich pracy w bibliotece mona wnosi z wpisw i adnotacji pozostawionych na licznych ksikach, poczwszy od 1607 r. oniewski zna doskonale zbiory biblioteczne i archiwalne klasztoru, co wynika z jego prac opublikowanych w 1617 (o Kazimierczyku) i w 1618 r. ( Regua, Collectio super Statuta i aneksy). Na wyklejkach ksiek pozostawi sporo informacji odnonie historii klasztoru i jego zakonnikw. Zob. np. BBC, sygn. C-1223, gdzie mamy brudnopis protokou kapituy odbytej 20 X 1631 r., a take adnotacj z danymi dotyczcymi Dersawa z Borzymowa, prepozyta Konrada Bohemusa, prepozyta Jana Austriaka i przeora Szymona, pierwszego profesa oraz skryptora antyfonarzy. 100 Ks. Stanisaw Dominik Sotwiski, po przyjciu 23 IX 1861 r. w Rzymie benedykcji opackiej, poleci przenie ksigozbir do mniejszych pomieszcze, za dotychczasow aul biblioteczn przedzieli na trzy pomieszczenia, urzdzajc sobie w nich pokoje rezydencjalne. W 1897 r., z inicjatywy ks. Augustyna Bachuta, rezydencj opack zlikwidowano, przenoszc tu na powrt ksigozbir. W tym czasie wykonano te obecne, dwupoziomowe umeblowanie pomieszczenia. 101 Prawdopodobnie byo to w tym samym czasie, kiedy w kociele budowano bombastyczny chr muzyczny oraz zesp pasyjny tczy, czyli w 1763 r. O prowadzonych pracach w kociele mwi adnotacja pozostawiona na belce tczy.
47
BIBLIOTHEK DER REGULAREN LATERANISCHEN KANONIKERN IN KRAKW BIS ENDE DES 16. JAHRHUNDERTS
Zusammenfassung
In dem Orden von regularen Kanonikern schenkte man dem Buch immer groe Beachtung. Die regularen Kanonikern versuchten, das Kontemplationsleben mit der seelsorgerischen Arbeit zu verbinden, und dazu braucht man eben ein bestimmtes Wissen. Die Geschichte der Bibliothek von regularen Kanonikern aus dem Leichnamkloster in Krakw beginnt in der Zeit seiner Entstehung, d.h. im Jahre 1405. Fur ihr Anfang cher, die die Monche zusammen mit der Pfarrkirche erkennt man sowohl liturgische Bu ubernommen haben, als auch die Manuskripte, die sie aus der Bibliothek ihres Mutterklosters mitgebracht haben. In ersten zwei Jahren nach der Bibliothekentstehung wurden die Bucher in zwei Raumen gelagert: in der Sakristei, hinter Schloss und Riegel, sammelte man Privilegien und liturgische Bucher, andere Kodexe fanden ihren Platz in einem anderen Raum, der in einem Holzklostergebaude sich befand. 1407 zog man die Bibliothek in ein in der Nahe des Klosters stehendes Haus um, das den Monchen von dem Krakauer Bischof Piotr Wysz ubergeben wurde. Seit ca. 1430 hat die Bibliothek feste Raume in dem Sudflugel des Klosterkomplexes, das auf Befehl von Prapositus Grzegorz Polak aufgerichtet wurde. Die Bibliothek erlebte vielmalig dramatische Ereignisse. In den Jahren 1504, 1556 und 1596 brach dort das Feuer aus. In den Jahren 1655 1656 kam sie zu groen Schaden von der schwedischen und der ungarischen Armee, 1795 von der osterreichischen und 1848 von der russischen Armee. Trotzdem gibt es in der Bibliothek noch bis heute viele wertvolle Handschriftkodexe, aber auch uber 2000 Drucke, die bis Ende des 16. Jahrhunderts erschienen. Die meisten Drucke kommen aus den deutschen, italienis chen, franzosischen, schweizerischen, niederlandischen und naturlich polnischen Ver lagen. Manche Drucke gehoren zu den Unika, 11 von ihnen sind in Polen nur dank dem Exemplar aus der Bibliothek des Leichnamklosters bekannt. Die bewahrten Bucher reprasentieren verschiedene Wissenschaften, wie Biblizitat, Patristik, Theologie, Philosophie, Geschichte, Hagiographie, Homiletik, Jura, Politik, Medizin, Okonomie, Mathematik, Biologie, Geographie, Literatur, Sprachwissenschaft und viele andere. Auf Grund der inhaltlichen Analyse des bewahrten Bucherbestandes kann man feststellen, dass die Bibliothek von regularen Kanonikern aus dem Leichnamkloster in Krakw gut ausgestattet war, bestimmt zu den groten in der Umgebung von Krakw gehorte und als eine wertvolle Basis fur die wissenschaftliche, seelsorgerische und didaktische Arbeit diente.
Alojzy Szorc
Katedra Historii Kocioa w Polsce UWM w Olsztynie
ARTYKUY ZAPRZYSIONE MARCINA KROMERA Z 1571 ROKU

Biskupi warmiscy poczwszy od XVI w. przy obejmowaniu biskupstwa skadali przysig na zachowanie tzw. articuli iurati.1 Wrd biskupstw polskich by to jedyny wyjtek, natomiast praktyka ta bya szeroko stosowana w Rzeszy Niemieckiej. Moemy j ledzi na przykadzie najbliej pooonego w stosunku do Polski biskupstwa wrocawskiego, w ktrym praktyka zaprzysigania pewnych punktw stosowana bya od 1447 r.2 Podobne artykuy przy swoim wyborze zaprzysigali papiee od 1352 r. do 1740 r.3 Nawet sobr trydencki, ktry wyeksponowa absolutystyczny system wadzy w Kociele, nie usun tych artykuw, chocia podj starania w celu ich ograniczenia lub przynajmniej osabienia mocy krpujcej papiea. Artykuy zaistniay tam, gdzie duchowni posiadali zarazem wadz wieck, zblion do krlewskiej lub choby ksicej. Zmierzay one do ujcia w ryzy zapdw absolutystycznych i zmuszenia duchownego panujcego do liczenia si z innym podmiotem wadzy. W Kurii Rzymskiej tym podmiotem byo kolegium kardynalskie, za w diecezjach kapituy katedralne. Mona by je nazwa czynnikiem ograniczajcym absolutn wadz papiea wzgldnie biskupa. W ten sposb artykuy zaprzysione szy w kierunku systemu demokratycznego. Kocielne artykuy zaprzysione mona porwna do artykuw henrykowskich, ktre jako pier1 J. Obk, Kapitulacje wyborcze biskupw warmiskich, Studia Warmiskie, t. 12, 1975, s. 5-27. A. Szorc, Dominium warmiskie 1243-1772. Przywilej i prawo chemiskie na tle ustroju Warmii, Olsztyn 1990, s. 46-50. A. Szorc dowodzi, e lepiej uywa okrelenia artykuy zaprzysione ni kapitulacje wyborcze, jak to czyni J. Obk i M. Biskup. 2 J. Seppelt, Die Anfange der Wahlkapitulationen der Breslauer Bischofe, Zeitschrift des Vereins fur Geschichte Schlesiens, Bd. 49, 1915, s. 192-222. 3 J. Oswald, Wahlkapitulation, Lexikon fur Theologie und Kirche, Bd. 10, 1965, kol. 910-911.
50
Alojzy Szorc
wszy podpisa w 1574 r. krl Henryk Walezy, a po nim czynili to wszyscy nastpni krlowie a do Stanisawa Augusta Poniatowskiego. W artykuach henrykowskich byy pewne postanowienia, ktre na stae weszy do ustroju pastwa i nabray cech trwaoci. Byy jednak punkty wyranie dotyczce danego krla, nastpny otrzymywa inne dorane zobowizania. Te punkty zmienne byy wynegocjowane i std nazywa si je pacta conventa. Kady krl zaprzysiga wic te punkty stae, ale te dodatkowo przygotowane wycznie dla niego. T sam regularno obserwujemy w przypadku warmiskich artykuw zaprzysionych. W tych jednak przepisy stae od pocztku wziy gr nad tymi zmiennymi, doranymi. Nie stao si to za jednym razem, ale by to proces ktry doprowadzi owe artykuy czy pakty do skostnienia. Co podobnego obserwujemy w artykuach warmiskich. Najstarsze ich ujcie, jeszcze zupenie szkicowe pochodzi z roku 1489, a zaprzysiga je biskup ukasz Watzenrode. Pierwszy raz w peni rozbudowane artykuy zaprzysiga w 1512 r. Fabian Luzjaski.4 Do tych artykuw byy bardzo podobne zaprzysione przez nastpnych biskupw: Maurycego Ferbera, Jana Dantyszka, Tiedemanna Giesego i Stanisawa Hozjusza. W artykuach przez nich podpisanych byy punkty dorane, np. zapis, e biskup bdzie dobrze odnosi si do kanonikw powodowany mioci a nie diabelsk pych. Ten kliwy zwrot zosta przez kapitu wprowadzony do artykuw Luzjaskiego przeciwko ukaszowi Watzenrode. On wprawdzie ju nie y, ale kanonicy le wspominali jego pono do obcesowy sposb obchodzenia si z nimi. To sformuowanie wpisywano jeszcze niejako z rozpdu do kilku nastpnych zestaww artykuw, po raz ostatni do artykuw Hozjusza. Do zmiennych naley postulat wpisany do artykuw, i biskup wemie w obron kapitu przeciwko knowaniom kanonika Aleksandra Scultetiego. To by znany awanturnik, ktry w 1540 r. zosta proskrybowany przez samego krla Zygmunta I (niewtpliwie z poduszczenia Jana Dantyszka). Zmar w Rzymie w wizieniu inkwizycji w 1564 r., i ten zwrot z artykuw wyparo samo ycie. Zasadnicza grupa punktw powtarzaa si zawsze, stanowi wic podstawy ustrojowe Warmii, gdzie biskup i kapitua na wyznaczonych sobie terytoriach sprawowali wadz wieck zblion do ksicej. Jeszcze jedna uwaga natury oglnej: articuli iurati s wyrazem nieufnoci do nowego wadcy, na dobr ktrego spoeczno lokalna nie ma wpywu i po prostu zostaje on narzucony z zewntrz. Spoeczno lokalna bya jednak na tyle silna i zorganizowana, e potrafia sprecyzowa i narzuci przyszemu panujcemu pewne zasady, czyli swego rodzaju ograniczenia. W przypadku kapituy war4 M. Biskup, Articuli iurati biskupa warmiskiego Fabiana Luzjaskiego z 1512 r., Rocznik Olsztyski, t. 10, 1972, s. 289-312.
Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku
51
miskiej nie wiemy, jak doszo do tego, e potrafia ona tak wadczemu czowiekowi, jakim by ukasz Watzenrode, narzuci konkretne, wice go przepisy. Wydaje si, e jest to symboliczne odszkodowanie dane kapitule za pozbawienie jej wolnoci wyboru biskupa. Kapitua nie moga wybra kogo chciaa, wic temu narzuconemu zdoaa wcisn pewne przepisy. Artykuy zawieraj sformuowania, ktre zakadaj wolno wyboru biskupa z grona kanonikw. Byo dobrze wiadomo, kto zostanie biskupem, to znaczy ten, kogo naznaczy krl. Mimo to w artykuach jest zwrot tej treci, e jeeli kto zostanie wybrany biskupem, zachowa nastpujce przepisy. Biskup mia by wybrany z grona kapituy. Tak byo w teorii. Faktycznie przewidziany przez krla kandydat na kilka tygodni przed tym fikcyjnym wyborem bywa przyjty do kapituy i kiedy biskupstwo otrzyma, od razu rezygnowa z kanonii. Tak wic artykuy zaprzysione zaprzysigali wszyscy kanonicy, ale faktycznie dotyczyy one tego jednego sezonowego kanonika, ktry zostawa biskupem. W swojej wymowie articuli bardziej wi biskupa ni kanonikw. Mona nawet powiedzie, e jest to swego rodzaju wdzido naoone przez kapitu na biskupa w zakresie wadzy wieckiej, ale te w znacznym stopniu i kocielnej. Najwaniejszy przepis mwi, e biskup bez zgody kapituy nie dobierze sobie koadiutora z prawem nastpstwa. Na tym tle pomidzy Hozjuszem a kapitu doszo do ostrego konfliktu, w ktry zostaa wcignita caa dzielnica pruska. Marcin Kromer (1512 1589) naley do postaci dobrze znanych. Zaliczany jest do czoowych humanistw swoich czasw. Da si pozna jako czowiek o duych zdolnociach i odwadze w dziaaniu. Pochodzi z Biecza, z rodziny mieszczaskiej i na swoj wysok pozycj musia solidnie zapracowa, przez gorliw sub biskupom swojej krakowskiej diecezji, dziki ktrym zdoa pozyska wzgldy i zaufanie samego krla. Zdoby szereg beneficjw kocielnych, waniejsze z nich to kanonia krakowska, kanonia warmiska, ale najwaniejszym byo biskupstwo warmiskie. Wielki wpyw na rozwj kariery Kromera mia jego bliski zwizek i przyja ze sawnym Stanisawem Hozjuszem. Kromer wiele lat spdzi w dyplomacji krlewskiej. Jego najwaniejszym polem dziaalnoci bya zlecona mu przez krla misja na dworze cesarskim. Przez sze lat peni odpowiedzialne stanowisko staego przedstawiciela krla polskiego przy cesarzu. Kiedy w kwietniu 1564 r. powrci do Krakowa, czu si zmczony sub dyplomatyczn. Pragn powici si ulubionej przez siebie pracy pisarskiej i dziaalnoci kocielnej. Dyskretnie unika dworu i mia ku temu powody, bowiem straci pi ksig z kancelarii krlewskiej, za co podkanclerzy Piotr Myszkowski czyni mu wyrzuty, ponadto broni wanoci maestwa krla z Katarzyn Habsburank, podczas gdy krl zabiega o uzyskanie rozwodu. Oba te fakty nie odbiy si jednak na karierze Kromera.
52
Alojzy Szorc
Na sejmie lubelskim w maju 1569 r. krl podj decyzj wysania do Rzymu biskupa warmiskiego, kardynaa Stanisawa Hozjusza. Mia on na dworze papieskim by koordynatorem stara krlewskich o odzyskanie spadku po krlowej Bonie. Byo to zadanie niezwykle trudne, gdy krlowa Bona w swoim testamencie gwnym spadkobierc uczynia swego krewnego, krla hiszpaskiego Filipa II, a swoim czworgu dzieciom zapisaa tylko niewielk cz majtku. Zabiegi o odzyskanie spadku prowadzone byy przez dyplomatw krlewskich na dworze w Madrycie i w Italii, konkretnie w Rzymie i Neapolu. Rwnie Kromer jako ambasador na dworze cesarskim mia polecenie pracowa w celu odzyskania nalenoci, ale niewiele zdziaa i krl by z tego niezadowolony. Kardyna warmiski (tak powszechnie nazywano Hozjusza) mia wtedy 65 lat i wiele osb zastanawiao si, dlaczego krl do tak trudnej misji desygnowa czowieka w podeszym wieku. Znawcy problematyki widz jeszcze inne powody tej legacji, mianowicie chci krla odsunicia Hozjusza, ktry monarch zamcza swoimi listami, w ktrych domaga si, aby ten w konfrontacji katolikw z protestantami okaza si krlem szczerze katolickim, usun z Polski przynajmniej predykantw innowierczych i wakansami nadziela wycznie katolikw. Krl naciskany przez wielu prominentw innowierczych nie chcia tego uczyni. Nie podj ostrych krokw przeciw reformacji. Z perspektywy lat wielu znawcw dziejw ojczystych jest zdania, e Zygmunt August stpi ostrze walk midzy wyznaniami i w ten sposb nie dopuci do wojen religijnych, ktre wtedy toczyy si w Europie i potem znalazy swj epilog w bardzo wyniszczajcej wojnie trzydziestoletniej. Oprcz wymienionych motyww, skaniajcych krla do wysania Hozjusza do Rzymu by jeszcze jeden, bodaje najwaniejszy, ale mao znany, bo gboko ukryty w sercu kardynaa. Pragn on nawrci na wiar katolick mieszczan elblskich, ktrzy wczeniej w zdecydowanej wikszoci przyjli wyznanie luterskie. Hozjusz od 1553 r. prowadzi z rad elblsk a porednio i z mieszczanami wymian korespondencji na tematy konfesyjne. Stara si ich przekona do katolicyzmu, ale oni byli niewzruszeni. W 1567 r. skierowa tam na misje jezuitw z kolegium braniewskiego, czsto wysya ich w towarzystwie ktrego z kanonikw fromborskich. Mimo nakadu si, efekty tych misji byy niewidoczne. Biskup w kancelarii krlewskiej zdoa uzyska szereg surowych mandatw skierowanych do elblan, ale nie odniosy one skutku. Elblanie te mieli swoich zwolennikw na dworze i dziki nim wiedzieli, e krl wobec nich nie uyje siy. Hozjusz dwa razy opuszcza diecezj: w 1558 i 1569 r. W obu przypadkach istotnym motywem jego decyzji byo rozgoryczenie z powodu fiaska w Elblgu. Ucieczka bya podbudowana teori, e waciwym miejscem kardynaa jest Kuria Rzymska. Tak wic motywy krlewskie znalazy niejako
53
dopenienie w deniach samego sdziwego kardynaa. Wyoni si waki problem, kto zastpi Hozjusza w zarzdzie diecezj i domen warmisk, jako e kady biskup warmiski posiada w swej diecezji nie tylko uprawnienia wynikajce z prawa kocielnego, ale te wadztwo terytorialne, zblione do ksicego, nad wydzielonym sobie terytorium. Obok biskupa, dwukrotnie mniejsz cz diecezji we wadaniu wieckim posiadaa kapitua. Swoje terytorium biskup podzieli na siedem komr, czyli jakby maych powiatw, za kapitua na trzy komornictwa. Dwoisto wadzy przekadaa si na wysoko dochodw i dziki temu biskupi warmiscy, ktrzy dzieryli jedno z najmniejszych terytorialnie biskupstw w Polsce, posiadali znaczce dochody, plasujce ich (na czternacie biskupstw) na sidmym miejscu, co z kolei miao wpyw na ich miejsce w senacie Rzeczypospolitej, w ktrym biskup warmiski z uckim zasiadali wrd episkopatu na szstym lub sidmym miejscu na przemian, czyli jak to z aciska okrelano: alternatim. Od 1508 r. kadorazowy biskup by z urzdu prezesem rady pruskiej i do niego naleao przewodnictwo na generalnym sejmiku Prus Krlewskich. Te cakiem zachcajce prerogatywy biskupstwa warmiskiego sprawiy, e biskupstwo to byo wysoce cenione i wielu preferowao je nawet nad wysoko notowane biskupstwo wocawskie. Wyjazd Hozjusza rzecz jasna stawia na porzdku dziennym spraw doboru rzdcy diecezji i domeny pod jego nieobecno. I tutaj wyania si nowy problem, nowe pytanie, a mianowicie czy biskup wyjeda na dugo, czy te na krtki okres czasu. To pytanie rwnie pozostao bez odpowiedzi. Ani krl, ani papie, ani sam Hozjusz otwarcie nie powiedzieli, na jak dugo biskup ten opuszcza swoj diecezj i udaje si do Rzymu. Zagadkowo motyww wyjazdu i okres absencji mogy zaostrzy ciekawo ludzk. Z wielu okolicznoci wynika,5 e Hozjusz nie mia zamiaru wraca do diecezji, czyli opuszcza j na stae, jednake tego nie powiedzia, owszem, delikatnie szerzy fam, e wnet powrci do swoich biskupich i senatorskich obowizkw. Ta swoista gra bya podyktowana faktem, e zastpc Hozjusza na Warmii mia zosta Kromer, ktry od 1552 r. by kanonikiem, a nawet praatem kapituy warmiskiej, jednake nie posiada obywatelstwa pruskiego, czyli indygenatu, jak to wwczas powszechnie okrelano. Problem indygenatu istnia w caej I Rzeczpospolitej, ale w dzielnicy pruskiej by on szczeglnie wany.6 Tutaj miejscowi prominenci chcieli pooy skuteczn tam napywowi z innych stron kandydatw na wysokie godnoci pastwowe i kocielne. Poszanowanie zasady indygenatu solennie przyobieca dzielnicy pruskiej krl
5 Konkretne rda na ten temat podam w przygotowywanej do druku pracy na temat artykuw zaprzysionych Stanisawa Hozjusza. Tekst tych artykuw jest opublikowany, zob. F. Hipler, W. Zakrzewski [ed.], Stanislai Hosii epistolae, Cracoviae 1888, t. 2, s. 984-990. 6 S. Grodziski, Obywatelstwo w szlacheckiej Rzeczpospolitej, Krakw 1963, s. 115-125.
54
Alojzy Szorc
Kazimierz Jagielloczyk, ale on sam zama t zasad kilkakrotnie. Wiaroomno w tej materii z biegiem czasu znalaza usprawiedliwienie w racji stanu pastwa. Istniaa cakiem gboka rozbieno opinii na temat, co to jest indygenat i jak mona go zdoby. W tej kwestii powstay spory midzy interpretatorami prawa z krgw dworskich a koryfeuszami obrony praw dzielnicy. Ci drudzy mieli zdanie jasne i zdecydowane: indygenatu pruskiego nie da si naby w inny sposb ni przez biologiczne urodzenie si w tej dzielnicy. Ujmowano to krtkim zwrotem: indigena nascitur, non fit.7 Wszyscy inni z krlem wcznie chcieli zluzowa te krpujce wizy, aby wcisn swoich kandydatw na stanowiska w dzielnicy. Najwiksze boje szy o grody, kasztelanie, w tym o najwaniejsze w znaczeniu obronnym kasztelastwo malborskie. Przedmiotem batalii interpretatorw indygenatu stao si stanowisko biskupa warmiskiego, ale te wjta krajowego i kasztelanw warmiskich. Patrioci pruscy na biskupa warmiskiego mogli dopuci kadego duchownego, nawet obarczonego powanymi wadami, ale nie tolerowali kandydata, ktry nie urodzi si w Prusach, niezalenie od jego innych, nawet nieprzecitnych walorw. Od drugiej poowy XVI w. w Rzeczypospolitej biskupstwo mg zdoby si tylko urodzony szlachcic, tymczasem na Warmii to stanowisko byo jeszcze dostpne mieszczanom, byleby ci legitymowali si obywatelstwem pruskim. Przez pojcie Prusy rozumiano trzy czci tej krainy: Prusy Krlewskie, Warmi, a take Prusy Ksice. To rzeczywicie jest interesujce, e za indygen w dwch pierwszych nalecych do Polski dzielnicach Prus uwaano nie tylko tego, kto si tam urodzi, ale rwnie tych z Ksistwa Pruskiego, stanowicego zaledwie lenno polskie.8 Pierwszym biskupem warmiskim, ktry nie posiada indygenatu pruskiego, by Stanisaw Hozjusz. Krl Zygmunt August wiadomie przeznaczy go na biskupstwo warmiskie, aby t krain i cae Prusy Krlewskie cilej zjednoczy z reszt ziem Rzeczypospolitej. W 1549 r. opr dzielnicy pruskiej przeciwko Hozjuszowi by tak silny, e krl musia pj na may kompromis: Hozjusza zamianowa na biskupstwo chemiskie, za biskupa chemiskiego Tiedemanna Giese, indygen pruskiego, przenis na Warmi. Po rychej mierci tego, w 1551 r. krl postawi na swoim i Hozjusza promowa na Warmi. Biskupstwo chemiskie znajdowao si w Prusach i wedug gwarancji danych przez Kazimierza Jagielloczyka, biskup tej diecezji rwnie powinien
7 Zwrot zaczerpnity z polemiki kanonika warmiskiego Eustachego Knobelsdorfa z podkanc lerzem Samuelem Maciejowskim w 1549 r. F. Hipler, Die ermlandische Bischofswahl vom Jahre 1548, Zeitschrift fur die Geschichte und Alterstumkunde Ermlands, Bd. 11, 1897, s. 80. Uy tu Knobelsdorf sw: Non itaque fieri, nominari, sed nasci oportet indigenam. 8 Przestao nim by w 1657 r.
55
by urodzonym obywatelem pruskim, ale biskupstwo warmiskie byo bardziej atrakcyjne, o wiele bogatsze od chemiskiego i co najwaniejsze zwizane byo z prezesur w radzie pruskiej. Obrocy praw dzielnicy pruskiej przeknli fakt przekazania mniej znaczcego biskupstwa nieindygenie (chocia i tu obyo si bez protestw), skoro udao si im wybroni dla swego kandydata biskupstwo warmiskie. Po mierci Giesego krl dokona drugiego docisku i przenis Hozjusza na Warmi. Wszyscy dobrze wiedzieli, e biskup ten pochodzi z rodziny niemieckiej, osiadej w Krakowie, e doskonale zna jzyk niemiecki, obok polskiego i aciny. Wiedzieli te o nieprzecietnych walorach umysu Hozjusza. To wszystko nie wystarczao wobec braku indygenatu, owszem, rozgaszano z przeksem wie, e biskupstwo warmiskie otrzyma Polonus vel Lithuanus. Mieci si w tym aluzja, i Hozjusz na pewno nie jest obywatelem pruskim, a moe by obywatelem litwskim, jako e wraz z rodzin spdzi w Wilnie wczesne lata dziecice. Hozjusz chcia pozyska zaufanie w dzielnicy, a mg to uzyska tylko pod warunkiem jakiej aktywnej postawy przy zaleczeniu rany, jak sam zada przywilejom dzielnicy, przyjmujc biskupstwo zobowizujce nosiciela tej godnoci do legitymowania si indygenatem. Za rad ludzi yczliwych Hozjusz na dworze krlewskim wystara si dla siebie o pisemn gwarancj krlewsk takiej treci: krl respektuje prawa dzielnicy w chwili obecnej i chce je nienaruszone zachowa na przyszo. Pragnie, aby wyomu w tych prawach nie czynio ustanowienie nieindygeny biskupem warmiskim, przy jednoczesnym zapewnieniu, e nie stanie si to pretekstem na przyszo do amania praw dzielnicy, co oznaczao, e nastpny biskup zostanie ustanowiony poprawnie, z poszanowaniem prawa indygenatu. Tego rodzaju gwarancje9 okazay si kamstwem dyplomatycznym. Wprowadzenie Hozjusza nieindygeny na stolec biskupw warmiskich w Lidzbarku zapocztkowao seri biskupw polskich a do Ignacego Krasickiego. Z tego niebezpieczestwa dobrze zdawali sobie spraw obrocy praw dzielnicy. Jeden z nich, Achacy Czema, zaraz w pocztkach rzdw Hozjusza zwrci si do niego z propozycj, aby biskup ten dobra sobie koadiutora z prawem nastpstwa w osobie duchownego, legitymujcego si indygenatem. Rzecz jasna Czema chcia na przyszo wykluczy Polakw od moliwoci zdobycia biskupstwa warmiskiego. Hozjusz nie wyrazi na to zgody argumentujc, e sam jest jeszcze w sile wieku i w niewielkiej diecezji tymczasem takiego pomocnika nie potrzebuje. Da przez to delikatnie do zrozumienia, e droga na biskupstwo warmiskie takim samym jak on nie moe by zamknita.
9 Nazywano je po acinie: cautio regia. Gwarancj wydan z omawianej okazji opublikowa rwnie F. Hipler i W. Zakrzewski, op. cit., s. 990-991.
56
Alojzy Szorc
W dzielnicy pruskiej z cikim sercem przyjto ten wyom w przywilejach, chocia osodzony chwilowo przez wspomnian gwarancj krlewsk. Do ostrej konfrontacji na tle indygenatu doszo w 1569 r., kiedy Hozjusz wyjeda do Rzymu. Musia wpierw naznaczy administratora diecezji. Biskup nie waha si ani chwili. Mia swego upatrzonego kandydata, a by nim Marcin Kromer. Na jego kandydatur nie zgadzaa si kapitua fromborska, ktrej Kromer by czonkiem. Mia on w kapitule kilku bliskich i wydawao si zayych kolegw, takich jak bracia Hannowie, Samson Worein, ale te mia opozycjonistw. W chwili, gdy osoba Kromera zostaa postawiona na wokand, odsunli si od niego dobrzy koledzy, i, co gorsza, poczyli si z przeciwnikami i wsplnie przeciwstawili si kandydaturze Kromera. Hozjusz wiedzia o tym, dlatego swego przyjaciela na rzdc diecezji wprowadza etapami. Wszystko byo uzgodnione z krlem. Wielkim rzecznikiem nominacji Kromera by podkanclerzy Franciszek Krasiski i nuncjusz papieski Wincenty Lauro. Wszyscy oni pragnli, aby Kromer od razu otrzyma nominacj na koadiutora z prawem nastpstwa po Hozjuszu. System koadiutorw na kanonie i na biskupstwa mia w sobie co z ekspektatywy, a wic rodzaju zapewnienia sobie stanowiska kocielnego jeszcze za ycia gwnego posiadacza. Potrzebna bya na to zgoda samego papiea. W przypadku Warmii wymagana te bya zgoda kapituy. Kanonie warmiskie byy obsadzane na zasadach przewidzianych przez konkordat wiedeski z 1448 r. Obowizywaa tzw. przemienno miesicy (alternativa mensium): kanonie wakujce w miesicach nieparzystych obsadza papie, za wakujce w miesicach parzystych obsadzaa kapitua wsplnie z biskupem. Stanowisko biskupie mieli obsadza kanonicy w drodze wyboru. O ile obsadzanie kanonii udao si jeszcze utrzyma zgodnie z przepisami zapisanymi w tekcie tego konkordatu, to ju obsadzanie biskupstwa wypado z tych regu i panujcy coraz bardziej stanowczo wykluczali inicjatyw kapituy i sami decydowali. W Rzeszy Niemieckiej pewne fragmentaryczne uprawnienia wyboru biskupa kapituy zdoay utrzyma nawet przez kilka stuleci, natomiast w Polsce byo inaczej. Zreszt ten konkordat nie obejmowa Polski, Warmia za jako cz Rzeczypospolitej od 1466 r. z trudem zdoaa Kuri Rzymsk i innych decydentw przekona, e ona rwnie objta jest tymi konkordatami. Krlowie polscy nie zwracali na to uwagi i starali si obsadza biskupstwo warmiskie w podobny sposb jak inne w Polsce. Wspomniany ju Kazimierz Jagielloczyk w 1460 r. ostatecznie przeforsowa niemile widzian przez papiea praktyk, e wszystkie biskupstwa obsadza krl, a papie wystawione przez krla kandydatury zatwierdza. Mg zgosi veto, ale czyni to rzadko, aby nie psu dobrych kontaktw z potn Rzeczpospolit, ktra cigle bya podana na czonka ligi antytureckiej. Przy obsadzaniu biskupstwa warmiskiego
57
krlowie polscy prbowali przej inicjatyw, ale przez pewien czas im si to nie udawao. Kapitua dopingowana przez zwolennikw wikszej samodzielnoci dzielnicy pruskiej bez zasigania zgody krla wybraa kolejnych trzech biskupw: Mikoaja Tungena, ukasza Watzenrodego i Fabiana Luzjaskiego. Wreszcie krl Zygmunt I w dniu 7 grudnia 1512 r. wyda ordynacj na temat obsadzania tronu biskupiego na Warmii, ktra przy odpowiedniej interpretacji prawnej wykluczya inicjatyw kapituy, gdy ta z czterech kanonikw musiaa wybra pierwszego z tej listy wskazanego przez krla. Sam wybr nabra charakteru formalnego, a nawet wrcz fikcyjnego. W takim trybie biskupstwa warmiskie zdobyli i dzieryli wszyscy biskupi poczwszy od Maurycego Ferbera a koczc na Ignacym Krasickim. W przypadku wyboru Marcina Kromera sytuacja bya jeszcze bardziej skomplikowana, a to z tego wzgldu, e siga on po biskupstwo za ycia biskupa. Hozjusz przyjmujc artykuy zaprzysione przy obejmowaniu biskupstwa w 1551 r. wrd wielu punktw zaprzysig i taki, e bez zgody kapituy nie zrezygnuje sam z biskupstwa i nie dobierze sobie koadiutora z prawem nastpstwa. Kiedy kardyna w 1569 r. wyjeda do Rzymu, postanowi Kromera najpierw naznaczy zwykym administratorem na czas swej nieobecnoci. Taki administrator musia by kanonikiem i Kromer te wymogi spenia, musia te mie przyzwolenie kapituy, a ta zgosia sprzeciw. Kanonicy argumentowali tak: nie mog wyrazi zgody na Kromera nawet na zwykego administratora, poniewa ten nie posiada indygenatu pruskiego. Kanonicy byli wiadomi, e prawo od takiego administratora nie wymagao indygenatu, ale zdaniem kanonikw logika wymaga, aby takowy przymiot ten rzdca posiada, skoro na czas absencji biskupa podlega mu maj wysocy urzdnicy biskupstwa, tacy jak wjt krajowy, generalny ekonom i kasztelanowie miast. Oni wszyscy (wedug prawa) powinni by indygenami pruskimi i dziwnym by byo, eby ich przeoony, to znaczy w administrator, indygenatu sam nie posiada. Wszyscy koadiutorzy z prawem nastpstwa artykuy zaprzysigali przy wykonywaniu bulli o nadanie koadiutorii i nie ponawiali tej ceremonii, kiedy faktycznie zostali biskupami. Na Warmii trzech biskupw uprzednio byo koadiutorami: jako pierwszy Kromer, potem w 1584 r. Andrzej Batory i jako ostatni w 1766 r. Ignacy Krasicki. Los czciowo zemci si na Kromerze. On, ktry przebojem zosta koadiutorem Hozjusza, w 1584 r. musia za koadiutora przyj Andrzeja Batorego.10 Uczyni to niechtnie, tylko z posuszestwa wobec krla.
10 Na ten temat zob. A. Szorc, Andrzej Batory jako koadiutor Marcina Kromera (1584 1589), Forum Teologiczne, t. 1, 2000, s. 237-284; tene, Artykuy zaprzysione biskupa warmiskiego Andrzeja Batorego z 1585 roku, Echa Przeszoci, t. 2, 2001, s. 179-197.
58
Alojzy Szorc
Niewtpliwie powodem niechci by fakt, e Andrzej Batory nie przyj sakry biskupiej, poprzesta tylko na subdiakonacie. Taki rzdca, nazywany biskupem, faktycznie nie sprawowa tak przecie potrzebnych w diecezji funkcji pontyfikalnych. Kromer rwnie przez dziesi lat nie przyjmowa sakry, chocia go Hozjusz przynagla. Nie chcia przyj sugerowanego tytuu biskupa pomezaskiego. Po prostu poczeka na zejcie Hozjusza i dopiero wtedy przyj wicenia. Kanonicy i dygnitarze pruscy dobrze wiedzieli, e ten tytu Kromera jako czasowego administratora jest czyst fikcj, za ktr Hozjusz chcia si skry przed ostr krytyk. Faktycznie na dworze krlewskim od razu zapada decyzja, e zastpca Hozjusza otrzyma gwarancj objcia po nim biskupstwa. Taki duchowny nosi kanoniczny tytu: pomocnik z prawem nastpstwa. Lepiej to brzmi w jzyku aciskim: coadiutor cum iure successionis. Przy nominacji takiego koadiutora obowizyway wszystkie formalnoci co przy nominacji biskupa, bo ten pierwszy obejmowa urzd automatycznie i niezawodnie, gdy drugi ustpi. Mona to porwna do elekcji za ycia krla (vivente rege), czego zawsze baa si i nie znosia szlachta. Hozjusz poszed na te dziwne meandry taktyczne wobec dzielnicy ze wzgldu na artykuy przez siebie zaprzysione, ktre mu nakazyway, aby koadiutora z prawem nastpstwa przyj za zgod swej kapituy. Skoro ta bya przeciwna Kromerowi, wic Hozjusz, chcc osign zamierzony cel, musia uciec si do nieprawdopodobnych wybiegw albo powiedzmy to jasno zwykych krtactw. Nominacj dla Kromera jako swego zastpcy wystawi 15 czerwca 1569 r. Przed wyjazdem z Warmii zwoa do Lidzbarka stany warmiskie i przedstawicieli duchowiestwa i przedstawi im swego zastpc. Obecni na tej ceremonii trzej kanonicy owiadczyli biskupowi, e kapitua nie wyraa zgody na Kromera jako administratora. Oni dobrze wiedzieli o tym wybiegu, e wnet ten administrator przemieni si w koadiutora z prawem nastpstwa. Hozjusz nie polemizowa, ale i decyzji nie zmieni; 18 sierpnia 1569 r. ruszy w drog do Rzymu, dokd dotar 4 listopada. Przez kilka miesicy Kromer rzdzi jako zwyky administrator. Papie 2 czerwca 1570 r. mianowa go na stanowisko koadiutora. Kapitua spodziewaa si tej decyzji, ale nie krya swego rozgoryczenia. Papie jednak stanowczo zada od kapituy ulegoci. Ta pod grob sankcji kanonicznych musiaa ustpi i na swoim posiedzeniu w dniu 23 wrzenia 1571 r. uznaa Kromera za koadiutora. Jeden tylko kanonik, Bartomiej Plemicki, nie podda si tej decyzji i razem ze wieckimi prominentami Prus Krlewskich ostro zwalcza koadiutori Kromera. Stany pruskie nigdy go nie uznay za prawowitego biskupa warmiskiego, nie dopuciy do przewodniczenia generalnemu sejmikowi pruskiemu. Kromer do koca ycia by bojkotowany w dzielnicy tylko z powodu braku indygenatu pruskiego. Odium spado te na Hozjusza, ktrego posdzano o krzywoprzysistwo wskutek sprzeniewierzenia
59
si artykuowi zapisanemu w artykuach zaprzysionych. Hozjusz w swej obronie chwyta si rnych wybiegw: najpierw przeczy, jakoby sam articuli iurati kiedykolwiek podpisywa, chocia dopuszcza moliwo, e uczyni to jego penomocnik przy pierwszym obejmowaniu diecezji per procura. Innym razem Hozjusz przekonywa, e przepisy zawarte w articuli iurati s niezgodne z duchem soboru trydenckiego i dlatego udajcy si do Polski po raz drugi nuncjusz Jan Franciszek Commendone w 1572 r. w imieniu papiea podda rewizji tekst owych artykuw, ale, co ciekawe, prawie niczego w nich nie zmieni. Przyj sakr biskupi i tytu biskupa warmiskiego 6 grudnia 1579 r. Trzeba jednak przyzna, e Kromer jako koadiutor rzdzi diecezj warmisk bardzo sprawnie i sakra biskupia energii ju mu nie przysporzya. Druga cz jego rzdw, ju jako biskupa, bya jakby mniej dynamiczna, co niewtpliwie naley widzie w kontekcie naturalnej utraty si starzejcego si czowieka. Zmar 23 marca 1589 r. i zosta pochowany we Fromborku. Kromer artykuy zaprzysig w dniu 23 wrzenia 1571 r. Tre tych artykuw publikuj na kocu artykuu, w jzyku oryginalnym, tutaj przytaczam jedynie do dokadne streszczenie zawartych w nim dwunastu artykuw. Oto one wedug nienumerowanej kolejnoci. Kromer jako przyszy koadiutor zobowiza si, e: 1. Najpierw jako koadiutor, a potem jako biskup zachowa i bdzie strzeg wszystkich praw, statutw, wolnoci i zwyczajw Kocioa warmiskiego, tak dawnych, jak nowo wprowadzonych. Wszelkie postpowanie przeciwne podejmie tylko w uzasadnionych przypadkach i to za zgod kapituy. W razie naruszenia tych przepisw, gotw jest ponie konsekwencje prawne. 2. Zachowa w caoci substancj majtkow biskupstwa, bez zgody kapituy z tych dbr nikomu nic nie odda, nie odsprzeda, nie przekae w zastaw albo w dzieraw. Podobnie przechowa cenne rzeczy ruchome i wszelkie klejnoty nalece do stou biskupiego. Owszem, takowe dobra dotd bezprawnie darowane, sprzedane bd zastawione czy w jakikolwiek sposb zbyte, w miar moliwoci odzyska i przywrci. Jeli zaistnieje uzasadniony powd, albo oczywisty poytek, albo potrzeba wynagrodzenia zasug jakiej osoby, to wwczas dokument nadania dbr, przed jego opiecztowaniem, okae wpierw kapitule i uzyska jej aprobat. 3. Z wielk starannoci zachowa w caoci, a w miar moliwoci nawet pomnoy zapisane w inwentarzu wszelkie rzeczy cenne, klejnoty, naczynia, uzbrojenie, konie, bydo, zboe i wszelkie inne przedmioty przechowywane w skarbcu i zakrystiach na zamku w Lidzbarku, a take w pozostaych zamkach i folwarkach biskupich. 4. Bdzie broni i ochrania granice dbr i posesji kocielnych.
60
Alojzy Szorc
5.Wobec swoich braci kanonikw bdzie postpowa jak przeoony szczery i prawy, yczliwy jak ojciec, z zachowaniem trydenckich przepisw prawa o napomnieniu kanonicznym. Jeli zajdzie pilna potrzeba skarcenia kanonika bez procesu sdowego, to nie rozpocznie od kar surowych, jak uwizienie lub zajcie mienia, w ogle bdzie konsultowa si z ca kapitu. 6. Przy wyborze praatw i kanonikw i wszystkich sprawach, gdzie kapitua podejmuje decyzje w drodze gosowania, zachowa obowizujcy dotd zwyczaj, to znaczy posiada bdzie jeden gos, chocia odda go jako pierwszy, pozostaym za kanonikom pozostawi cakowit swobod wotowania. 7. Bez zgody kapituy nie wypowie wojny adnej osobie czy spoecznoci, nie zawrze paktw i umw dotyczcych wsplnych losw ojczyzny i Kocioa. 8. Na poddanych biskupstwa bez wyranej zgody kapituy nie naoy podatkw, kontrybucji czy danin i w ogle we wszystkich sprawach, gdzie wymagane jest pozwolenie ze strony kolegium kanonickiego, nie podejmie dziaania, zanim tego nie uzyska. 9. Na stanowiska ekonoma, kanclerza, wjta krajowego, naczelnikw zamkw powoywa bdzie tylko katolikw obywateli pruskich, zarwno z Prus Krlewskich, Warmii i Prus Ksicych, o ile ci s zaprzysionymi poddanymi Kocioa warmiskiego. Urzdnikw z innych regionw moe zatrudni tylko za zgod kapituy. Wszyscy ci urzdnicy zo przysig wiernoci z wyran klauzul, e w okresie wakansu stolicy biskupiej swoje posuszestwo deklaruj kapitule. 10. Z dbr stoowych biskupa zapewni dwie trzecie rodkw niezbdnych na utrzymanie i konsekracj katedry oraz okalajcych j murw. 11. Ile razy wypadnie mu wyjazd poza granice Prus, wwczas za zgod kapituy jednego z jej czonkw naznaczy na administratora biskupstwa, ktry bdzie rezydowa na zamku w Lidzbarku. 12. Nie zrezygnuje z biskupstwa na rzecz innego duchownego, ani te nie przyjmie sobie koadiutora z prawem nastpstwa, bez zgody wikszej czci kapituy i bez powiadomienia osb zainteresowanych. Powysze artykuy zaprzysig osobicie Marcin Kromer w dniu 23 wrzenia 1571 r. w obecnoci czonkw kapituy warmiskiej: Ekharda Kempena dziekana, Jana Hannowa, Jakuba Tymmermana, Jana Leomana, Samsona Woreina, Bartomieja Plemickiego, Michaa Konarskiego, Jana Rosenberga oraz notariuszy publicznych oraz ludzi wieckich: Jana Hozjusza brata kardynaa, Krzysztofa Troschke wjta krajowego i starosty jezioraskiego, Jana Preucka starosty braniewskiego oraz domownikw koadiutora: Macieja Porembskiego i Wojciecha Sperlinga. Obecni byli przy tym dwaj notariusze publiczni: sekretarz kapituy Klemens Kalhorn i Walenty Sculteti wikariusz katedry
61
fromborskiej. Tekst spisa pierwszy z wymienionych, znany z adnego charakteru pisma. Pod tekstem obaj wyrysowali swoje gmerki notarialne. Przedstawione tu artykuy zaprzysione przez Kromera prezentuj si raczej skromnie. Ich liczba jest tu wyjtkowo niska. Podpisane przez innych biskupw liczyy przewanie od czternastu do dwudziestu punktw. Artykuy Kromera znacznie odbiegaj od artykuw zaprzysionych poprzednich biskupw. W artykuach ostatniego z nich, Hozjusza, przysig skadali wszyscy kanonicy i ten z nich ktry zostanie wybrany. W artykuach Kromera tego retorycznego zwrotu ju nie ma. W artykuach Hozjusza byo zawarte sformuowanie, e biskup wobec kanonikw bdzie kierowa si ojcowsk yczliwoci, a nie tyrask pych. Ponadto zobowizano Hozjusza do spacenia kapitule dugu zacignitego przez Watzenrodego, do uregulowania granic na Zalewie Wilanym i do poskromienia Aleksandra Scultetiego, ktry pozbawiony kanonii warmiskiej czyni kapitule wiele przykroci. Mona powiedzie, e w artykuach Kromera zapisane byy zobowizania stae, ktre powtarzaj si w artykuach innych biskupw, brak natomiast postulatw okazyjnych, zmiennych, ktre porwnalimy do pacta conventa.
Oryginalny tekst artykuw zaprzysionych Marcina Kromera z 23 IX 1571 r. Orygina: Archiwum Archidiecezji Warmiskiej w Olsztynie, Archiwum Kapituy. Dokument pergaminowy, o wymiarach 41,5+3 cm na 60 cm, brak pieczci, wasnorczna adnotacja i podpis Kromera. Obok pod t sam sygnatur jest na papierze kopia wspczesna. Inna kopia wspczesna, sporzdzona przez sekretarza kapituy Klemensa Kalhorna, zostaa wpisana do ksigi przywilejw kapituy, w tyme Archiwum, C, k. 13-15.
Ego Martinus Cromerus theologiae doctor a Sancta Sede Apostolica datus et ab illustrissimo et reverendissimo domino domino Stanislao Hosio cardinale Warmiensi ad administrationem et regimen ecclesiae Warmiensis illiusque bonorum in spiritualibus et temporalibus de consensu venerabilis capituli Warmiensis assumptus cum future successione coadiutor, non vi, metu, dolo, fraude vel aliqua sinistra machinatione circumventus, sed sponte ex certa sciencia et matura deliberatione praevia, pro conservatione ecclesiasticae libertatis, iuriumque ipsius ecclesiae et capituli, nec non vinculo pacis et charitatis inter me coadiutorem ac designatum episcopum, et fratres meos de
62
Alojzy Szorc
capitulo, cum debita iuris et facti solennitate corporaliter tactis sacrosanctis Evangeliis iuro et omnibus canonicis et fratribus meis capitulum representantibus, ac notariis publicis retroscriptis nomine ipsius ecclesiae et capituli Warmiensis et omnium et singulorum quorum interest aut intererit stipulantibus, sancte promitto: [1] Quod tam durante coadiutoris officio, quam posteaquam locus fuerit provisioni de ipsa ecclesia Warmiensi in omnes eventus vacationis ipsius, apostolica autoritate mihi factae, omnia et singula statuta et consuetudines ecclesiae Warmiensis, tam antiquas quam de novo introductas usuque receptas et approbatas necnon pacta et contractus licitos et ad utilitatem honoremque ecclesiae spectantes conservabo nec illis contraveniam ullo modo, nisi rationabili causa urgente, et tunc de consilio maioris partis capituli. Nec non omnia et singula iura, libertates et privilegia ecclesiae et capituli Warmiensis manutenebo et defendam. Debitis canonum ecclesiasticorum poenis, si forte (quod absit) aliqui adversum ea, vel eorum quippiam a me fuerit actum et tentatum, me subiiciens. [2] Item quod bona et possessiones ecclesiae Warmiensis vel eorum reditus nemini donabo, vendam, impignorabo aut in arendam cum gravamine subditorum et detrimento tam bonorum quam structurae castrorum et allodiorum episcopalium coniunctam vel hypothecam concredam, nec ipsa immobilia seu quaecunque mobilia preciosa res et clenodia mensae episcopalis quovis modo alienabo sine capituli consilio et expresso consensu. Quin potius hactenus illicite donata, vendita, impignorata, in hypothecam concessa, seu quovis modo alienata pro viribus vindicabo et recuperabo. Quod si quando mensae episcopalis vel ecclesiae urgens necessitas et evidens utilitas, vel gratificandi alicuius personae de ecclesia bene meriti studium requiret, ut nonnihil talium bonorum et rerum de capituli consensu donetur, seu quovis supradicto modo alienetur, quod iis casibus literas desuper conscribi et obsignari non faciam, nisi prius communicato et a capitulo probato eiusmodi literarum exemplo. [3] Item quod mobilia pretiosa, bona et clenodia, nec non suppellectilem quamcunque, munitiones et equos, pecudes, frumenta et alias res tam in aerario et sacrario castri Heilsbergensis, quam alibi in eodem et aliis castris et paediis episcopatus existentes, quae mihi sub inventario tradentur et repraesentabuntur, omni diligentia integre conservabo atque etiam adaugebo. [4] Item quod limites et granicias bonorum ac possessionum ecclesiae omni studio et cura defendam et propugnabo. [5] Item quod sincera et ordinata praelatione erga fratres meos canonicos Warmienses me geram et paternam benevolentiam servabo, salvo ordinariae iurisdictionis exercitio et correctione canonica, et secundum praescriptum cum
63
aliorum sacrorum canonum, tum concilii Tridentini. Si tamen in casu puniendorum excesuum et criminum vel enormitas facti, vel periculum aut evidens necessitas intermisso ordinario processu durius aliquid statui in praelatum vel canonicum postulet, a captivitate aut detentione rerum seu corporum vel alias ab exequutione non incipiam procedere, nisi de consilio et assensu capituli. [6] Item quod in cooptionibus sive electionibus praelatorum et canonicorum ecclesiae cathedralis aliisque negotiis episcopali et capitulari discussione coniunctim decidendis servabo hactenus observatam consuetudinem, ut primam et unicam vocem habeam, suum cuique suffragium relinquens liberum. [7] Item quod nulli personae vel communitati bellum movebo, neque foedera, pacta aut conspirationes communem ecclesiae et patriae statum concernentes cum aliquo faciam sine consilio et assensu capituli. [8] Item quod subditis episcopatus nullas exactiones, contributiones vel subsidia sine expresso consilio et assensu capituli imponam neque quicquam eorum, ad quae de iure capituli consensus requiritur, sine eo faciam. [9] Item quod oeconomum, cancellarium, advocatum et burgrabios arcium non nisi catholicos et veros terrarum Prussiae indigenas e dicione Regiae Maiestatis vel ecclesiae huius aut etiam e Ducatu prussico, dummodo ii sint subditi ecclesiae iurati, constituam (extraneum vero nullum sine consensu capituli) eosque mihi et ecclesiae Warmiensi fidelitatis iuramentum praestare faciam cum expressa condicione quod id iuramentum casu vacationis ecclesiae in capitulum extendatur. Capitanem autem generalem sine capituli ipsius consilo nullum assumam. Oeconomus autem iurare etiam debebit de non revelandis sine evidenti necessitate proventibus et aliis facultatibus ecclesiae. [10] Item quod iuxta antiquam observantiam in expensis fabricae, quas in cathedrali ecclesia vel eius munitione ac conservatione necessario fieri continget, duas partes de tribus ex proventibus mensae episcopalis contribuam. [11] Item quoties me contra limites Prussiae iter facere continget, unum de gremio capituli cum eiusdem assensu administratorem ecclesiae et bonorum eius in arcem Heilsberg deputabo. [12] Item quod episcopatum in alicuius personae favoram non resignabo neque aliquem mihi coadiutorem successurum assumam sine consensu maioris partis capituli, vocatis omnibus de iura vocandis. Quae omnia et singula praemissa iuro et servare bona fide promitto, etiamsi in quibusdam absolutione et dispensatione sedis apostolicae, etiam motu prioprio concessis, contravenire mihi permitteretur. Ita me Deus adiuvet et haec Sancta Dei Evangelia. In quorum omnium et singulorum praemissorum fidem praesentibus articulis manu propria subscripsi
64
a-
Alojzy Szorc
Ita iuravi et promisi ego Martinus coadiutor et designatus episcopus Warmiensis, quod testor hac manus meae subscriptione-a Na odwrocie napis: In Nomine Domini amen. Per hoc praesens publicum instrumentum cunctis pateat evidenter et sit notum, quod anno a nativitate eiusdem millesimo quingentessimo septuagesimo primo, indictione decimaquarta, die vero Dominico, vigesimatertia mensis Septembris pontificatus Sanctissimo in Christo Patris et Domini nostri domini Pii divina providentia Papae quinti anno sexto, in nostra notariorum publicorum testiumque infrascriptorum praesentia personaliter constitutus reverendus dominus Martinus Cromerus coadiutor retroscriptus (praesentibus reverendis et eximiis dominis Eggerdo a Kempen decano, Joanne Hanovio, Jacobo Tymmerman, Joanne Leomanno, Sampsone a Worein, Bartholomaeo Plemienski, Michaele Conarski, Joanne Rosenbergio, canonicis ecclesiae Warmiensis capitulariter congregatis, capitulum legitime representantibus et inter se facientibus, necnon ipsis tam coniunctim quam divisim, et nobis notariis publicis infrascriptis, nomine ipsius ecclesiae et capituli Warmiensis, ac omnium et singulorum, quorum interest aut intererit stipulantibus et recipientibus) non vi, dolo, metu, fraude, seu aliqua alia sinistra machinatione circumventus, ut asseruit, sed sponte et ex certa scientia, et matura deliberatione praevia consensit, tactisque per eum corporaliter scripturis sacrosanctis ad Sancta Dei Evangelia iuravit et promisit, ut in retroscriptis articulis continetur, quos quidem articulos et omnia ac singula contenta in eisdem sub poenis expressis servaturum se bona fide promisit sancte et solenniter. Super quibus praefati reverendi domini praelati, canonici et capitulum tam suo quam successorum suorum nomine a nobis notariis infrascriptis unum vel plura, publicum seu publica fieri atque confici petierunt instrumentum et instrumenta. Acta fuerant haec apud ecclesiam Warmiensem in loco capitulari, hora tertiarum de mane, anno, indictione, die, mense, pontificatus quibus supra, praesentibus ibidem generosis, strenuis et nobilibus viris: dominis Joanne Hosio germano illustrissimi cardinalis Warmiensis, Christophoro Troske ad vocato episcopatus Warmiensis in Sehburgk, Michaele Proyke in Braunsbergk capitaneis, Matthia Porembski, Alberto Sperlingk familiaribus ipsius reverendissimi domini coadiutoris, testibus ad praemissa vocatis specialiter atque rogatis. At ego Clemens Calhorn clericus coniugatus Warmiensis diocesis publicus sacra apostolica autoritate et venerabilis capituli Warmiensis notarius, quia
65
praedictis iuramenti et promissionis praestationi omnibusque aliis et singulis praemissis una cum collega meo infrascripto et praenominatis testibus praesens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi, ideo hoc praesens publicum instrumentum manu mea scriptum exinde confeci, subscripsi et publicavi, signoque, nomine et cognomine meis consuetis cum infrascripto collega meo signavi in fidem et testimonium omnium praemissorum rogatus et requisitus. Et ego Valentinus Sculteti vicarius ecclesiae cathedralis Warmiensis et publicus sacra apostolica autoritate notarius, quia praedictis iuramenti et promissionis praestationi omnibusque aliis et singulis praemissis una cum collega meo suprascripto et praenominatis testibus praesens interfui, eaque sic fieri vidi et audivi, ideo hoc praesens publicum instrumentum manu aliena scriptum exinde confeci, subscripsi et publicavi, signoque, nomine et cognomine meis consuetis cum suprascripto collega meo signavi in fidem et testimonium omnium praemissorum rogatus et requisitus. Wyrysowane s znaki notarialne Kalhorna i Scultetiego a-a Tekst wpisany wasnorcznie przez Kromera
DIE VEREIDIGTEN ARTIKEL VON MARCIN KROMER AUS DEM JAHRE 1571 Zusammenfassung
Die vereidigten Artikel (articuli iurati) wurden von den Bischoffen seit der Zeit von ukasz Watzenrode bis Ignacy Krasicki am Anfang ihrer Regierung in der ermlandis chen Diozese beeidigt und unterzeichnet. Auer Ermland findet man polenweit keinen Beweis von ahnlichen Praktiken. Man nutzte aber diese Moglichkeit bei der Papstwahl in den Jahren 1352 1740, sowie in den anderen Diozesen des deutschen Reiches. Das Hauptziel dieser Artikel waren die demokratischen Tendenzen, die zur Begrenzung der Laienmacht im Falle von kirchlichen Vorgesetzten den niedrigen Kollegien zugunsten fuhren sollten. Der Begrenzungsfaktor in den Diozesen waren die Domkapitel, und im Falle von Papsttum war das das Kardinalskollegium. Marcin Kromer (1512 1589), bevor er 1579 zum ermlandischen Bischof wurde, nger, Stanislaw Hosjusz, zum Koadiutor mit dem wurde erst mal 1571 von seinem Vorga Nachfolgerecht gewahlt, und eben er hat diese vereidigten Artikel unterzeichnet, die wir jetzt in diesem Artikel einer Analyse unterwerfen. Am Ende des Artikels werden sie im Originalen gegeben. Die Zahl der Artikel war nicht genau bekannt, es gabe von 12 bis 20. Ein Teil von ihnen betraf das feste System von Ermland, und der zweite Teil, der viel kleiner war, regulierte aktuellen Sachen. Nach ihrer Revision von Jan Franciszek
66
Alojzy Szorc
Commendone, die im Jahre 1572 stattfand, wurde dieser wechselnde Teil fast vollig eliminiert. In der von Kromer angenommenen Artikelaufstellung gibt es nur 12 Artikel. Kromer verpflichtete sich, die Rechte und Vorrechte der ermlandischen Kirche zu glichkeiten das Gehalt seines halten, sie als Ganzes zu bewahren, je nach den Mo Bistums zu vergroern sowie Ehre und Respekt den Kanonikern seiner Kapitel zu zeigen. Diese Artikel sicherten das Gleichgewicht zwischen dem Bischof und der Kapitel, die als zwei Subjekte der weltlichen und kirchlichen Macht im ermlandischen Dominium betrachtet wurden.
Andrzej Kopiczko
Instytut Nauk Politycznych UWM w Olsztynie
KOCI W PIENINIE W WIETLE STATUS ECCLESIAE ARCHIPRESBYTERALIS MEELSACCENSIS Z 1699 ROKU. STUDIUM RDOZNAWCZO-HISTORYCZNE
Tre: 1. Wstp. 2. Oglny opis wityni. 3. Wystrj wntrza. 4. Paramenty i naczynia liturgiczne. 5. Otarze. 6. Fundacje i beneficja. 7. Uposaenie. 8. Dom proboszcza. 9. Kaplica w. Jakuba Starszego. 10. Szkoa. 11. Biblioteka.
Pienino nie doczekao si jeszcze monografii w jzyku polskim. Powicono mu jedynie 13 stron w publikacji Braniewo. Z dziejw miasta i powiatu1. W 1978 r. na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim prac magistersk pt. Dzieje parafii Pienino obroni ks. Eugeniusz liwka. Ma ona jednak charakter bardzo oglny, chocia wykorzystano w niej niektre rda oraz literatur niemieck i polsk. W jzyku niemieckim najcenniejsz pozycj, mimo e niewielk objtociowo, jest wydana w 1955 r. Chronik der Stadt Mehlsack. Poruszono w niej wszystkie aspekty ycia spoecznego, politycznego i gospodarczego, ale skrtowo. Zabrako take przypisw i bibliografii. Pienino czeka wic na wasn pen monografi. Jej opublikowanie powinny poprzedzi analityczne studia poszczeglnych okresw w dziejach miasta oraz rnych form aktywnoci. Do takich opracowa pretenduje niej prezentowane, oparte na materiale archiwalnym. Jednym z cenniejszych rde, jakie zachoway si po poprzednich wiekach, s protokoy powizytacyjne parafii. Wprawdzie maj one charakter wyznaniowy, ale zawieraj wiele cennych informacji na temat ycia spoecznego, kulturalnego i gospodarczego2.
Olsztyn 1973, s. 156-169. Autorem czci dotyczcej Pienina jest Bohdan Kozieo-Poklewski. Por. S. Litak, Akta wizytacyjne parafii z XVI-XVIII wieku jako rdo historyczne, Zeszyty Naukowe KUL, 1965, nr 3, s. 41-56; S. Librowski, Wizytacje diecezji wocawskiej, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kocielne, 1964, nr 6, s. 5-186.
2 1
68
Andrzej Kopiczko
W Archiwum Archidiecezji Warmiskiej w Olsztynie zachoway si niezwykle ciekawe i bogate w informacje historyczne: protokoy powizytacyjne i opisy parafii. Prawie wszystkie s skatalogowane w zespole akt biskupich oznaczonych liter B. Wikszo z nich zostaa zszyta wedug rocznikw lub archiprezbiteratw, w ktrych przeprowadzono wizytacje w danym roku. S jednak i pojedyncze poszyty, zawierajce protok wizytacji albo dokadny opis jednej parafii. Tak jest z analizowan ksig, oznaczon numerem 12, a zatytuowan Status Ecclesiae Archipresbyteralis Meelsaccensis. Sporzdzono j najprawdopodobniej w 1699 roku3, zamieszczajc informacje na temat kocioa archiprezbiterialnego w Pieninie. S one bardzo szczegowe; najwicej dotyczy wyposaenia parafii i wsplnot dziaajcych na terenie parafii, a take fundacji. Najmniej odnosi si do osb. Ksiga, sporzdzona w jzyku aciskim na papierze czerpanym i oprawiona w skr o wymiarach: wysoko 32,8 cm, szeroko 20 cm i grubo 2,2 cm, liczy 56 kart tekstu. Pierwsz zapisan kart rozpoczyna informacja na temat rekoncyliacji kocioa archiprezbiterialnego w Pieninie. Dokona jej 15 sierpnia 1554 r. (czyli w uroczysto Wniebowzicia NMP) biskup warmiski Stanisaw Hozjusz. wiadczy to o wczeniejszej prbie przejcia kocioa przez protestantw, ktra miaa miejsce w drugiej dekadzie XVI w. Wwczas Warmi atakoway oddziay krzyackie. Jeden z nich w sierpniu 1517 r. wtargn do komornictwa pieninieskiego i spali przedmiecie Pienina. Ucierpiao przy tym take pooone na pnocy Braniewo. Obawiajc si eskalacji dziaa wojennych biskup warmiski Fabian Luzjaski poprosi o pomoc wojskow krla polskiego Zygmunta Starego. Niedugo potem wybucha wojna polskokrzyacka (1519 1521), w ktrej ucierpiay ponownie miasta warmiskie, zwaszcza opisywane Pienino i Braniewo, ale take Orneta i Dobre Miasto, ktre powrciy pod wadz biskupw warmiskich dopiero na mocy traktatu krakowskiego z 1525 r. Do tych czterech miast w maju 1524 r. wysano predykantw luteraskich z poleceniem szerzenia nowej ewangelii i usuwania z kociow kosztownoci i naczy liturgicznych. Predykantom towarzyszya eskorta zoona z oddziau jedcw pod dowdztwem von Heidecka. Przeciwko narzuceniu nowej wiary wystpi bardzo energicznie biskup Fabian Luzjaski i w kwietniu nastpnego roku ogosi list pasterski, wzywajcy do przeciwstawienia si luteranizmowi4. I rzeczywicie, kaznodzieje nie znaleli prawie nigdzie (poza Braniewem) podatnego gruntu dla swojej doktryny religijnej. W Pieninie doszo jednak do
Na tak dat wskazuj informacje zamieszczone w ksidze. AAWO, AB, A 86, k. 10-11 (stara paginacja); Tekst listu pasterskiego bpa Fabiana opublikowa F. Hipler w: Spicilegium Copernicanum, Braunsberg 1873, s. 325-327.
4 3
Koci w Pieninie w wietle Status Ecclesiae ...
69
profanacji katolickiej wityni, co wedug prawa kocielnego wymagao rekoncyliacji. Przy okazji stwierdzono, e nie zachowa si dokument erekcji i pierwszej konsekracji wityni. Nie budzi jednak wtpliwoci fakt, e koci nosi tytu apostow w. Piotra i Pawa5.
Oglny opis wityni W analizowanym materiale rdowym budowl okrelono jako wzniesion z solidnego muru. Od pnocnej strony znajdowaa si zakrystia ze sklepieniem, a od poudniowej murowana dzwonnica z czterema dzwonami. witynia miaa te sygnaturk, zawieszon we wschodniej (przedniej) czci. Wszystkie dzwony zostay powicone 23 listopada 1643 r. przez biskupa pomocniczego warmiskiego Michaa Dziayskiego. Po stronie wschodniej dobudowano jeszcze kostnic. Chrzcielnic natomiast, za zgod ks. Jana Woowskiego, kanonika i zastpcy wikariusza generalnego, wzniesiono w 1669 r. w formie kaplicy po stronie poudniowej. Bya ponadto kaplica murowana ze sklepieniem, ktrej ciany po stronie poudniowej i zachodniej wyglday na podniszczone6. Do wityni prowadzio troje drzwi, umiejscowionych w czci zachodniej, pnocnej i poudniowej. Wszystkie posiaday dobre zamki. Przy gwnym wejciu znajdowaa si kropielnica z kamienia polnego. W zakrystii byy dwa okna: wiksze od strony zachodniej i mniejsze od pnocnej, zabezpieczone kratami. Z umeblowania zakrystii wymieniono cztery dbowe szafy. Jedna staa przy cianie pnocnej i przeznaczona bya na kielichy. Drug wykorzystywano do przechowywania kap i komy, trzeci traktowano jako skarbczyk, a w czwartej gromadzono pienidze pochodzce z jamuny i inne drobne przedmioty. Ponadto stay tutaj dwie szafy z drewna jodowego: jedna na paramenty liturgiczne, a druga (nieco mniejsza) na lnian bielizn liturgiczn. Ksigi (mszay, kancjonay, agendy itp.) przechowywano w szafie okrelonej jako maa7.
5 6 7
AAWO, AB, B 12, k. 4. Chodzi o kaplic racow. AAWO, AB, B 12, k. 12.
70
Wystrj wntrza
Andrzej Kopiczko
Przybycie biskupa Stanisawa Hozjusza do Pienina w 1554 r. wizao si z jeszcze jednym aktem liturgicznym, mianowicie konsekracj otarza gwnego. W 1699 r. w kociele znajdowao si pi otarzy. Gwny zosta wzniesiony w 1694 r.8, a w nastpnym pozocony dziki archiprezbiterowi z Pienina, ks. Szymonowi Wagnerowi, ktry w testamencie zapisa pienidze na potrzeby wityni. Mens zachowano jednak z otarza poprzedniego9. Na rodku otarza znajdowa si kamie kwadratowy (portatyl) z relikwiami witych, przywiezionymi z Rzymu przez franciszkanina Kazimierza Rohe10. W 1698 r. portatyle umieszczono take w otarzach bocznych11. W kociele pieninieskim byy dwa tabernakula: mniejsze w otarzu gwnym; wiksze obok12. Nie podano bardziej szczegowych informacji o ich ksztacie i zdobieniach. Mona jedynie domyla si, e to wiksze wmurowane byo w cian. Suyo najczciej do przechowywania monstrancji z Najwitszym Sakramentem13. W czasie wizytacji kocioa obejrzano take chrzcielnic. W protokole zapisano, e bya utrzymywana w czystoci i ostatnio rzebiarsko ozdobiona na wzr sedilii dla proboszcza (czyli w stylu barokowym). A. Boetticher dwa wieki pniej dopisa, e miaa pikne drzwi14. Od 106 lat w kociele byy organy, ale wedug wizytatora traciy one ju si gosu15. Ich obudowa zostaa wykonana w stylu porednim midzy barokiem i rokokiem16. Kilka lat przed wizytacj zbudowano przy cianie pnocnej ambon z bogatymi zoceniami17. Odnotowa8 Poprzedni rozebrano na pocztku lat dziewidziesitych XVII w. Opis tego otarza znajdujemy w protokole z wizytacji z 1623 r. AAWO, AB, B 7, k. 87v. Por. A. Ulbrich, Geschichte der Bildhauerkunst in Ostpreussen, Konigsberg 1870, cz. 1, s. 358; cz. 2, s. 345, 356, 547. 9 AAWO, AB, B 12, k. 4. 10 Ibidem, k. 6v. 11 Ibidem, k. 4. 12 Ibidem, k. 4v. 13 Wmurowane w cian tabernakulum znajdowao si take w kociele w. Jakuba w Olsztynie. H. Madej, Wspkatedra w. Jakuba Starszego w Olsztynie, Olsztyn 1980, s. 57-58. 14 A. Boetticher, Bau- und Kunstdenkmaler der Provinz Ostpreussen, Bd. 4 (Ermland), Konigsberg 1894, s. 182. 15 Najprawdopodobniej wic organy zbudowano w 1593 r., czyli bardzo wczenie. 16 A. Boetticher, op. cit., s. 182. 17 Dokadniejszy opis ambony znajduje si na karcie 11v. Na podstawie by wizerunek Anioa, wok korpusu 4 Ewangelistw, a na baldachimie Zmartwychwstaego Chrystusa, otoczonego Anioami. Dodatkowo byy jeszcze obrazy w. Jakuba picego na kamieniu, Mojesza patrzcego na poncy krzak i Eliasza karmionego przez Anioa. Ambona ta staa najprawdopodobniej do 1822 r., a nastpnie zostaa zamieniona na now, ufundowan przez bpa Jzefa von Hohenzollerna (A. Boetticher, op. cit., s. 182).
71
no te dwa konfesjonay w kociele i jeden w kaplicy. Posadzka bya wykonana czciowo z kamieni marmurowych, czciowo z pyt flizowych w 1693 roku18. Cae wyposaenie wykonane z drewna odnowiono na pocztku lat dziewidziesitych XVII w. W 1695 r. w grnych partiach wityni zawieszono obrazy. Przy okazji zaznaczono, e wrd nich nie ma takich, ktre mogyby wywoywa zgorszenie. S jedynie wizerunki Chrystusa, Najwitszej Maryi Panny i witych apostow, ale bez Piotra i Pawa, poniewa ci s w otarzu gwnym. Pod sklepieniem nawy rodkowej umieszczona bya tzw. Grupa Ukrzyowania, czyli krzy z figur Chrystusa, a obok niego Matka Boa i w. Jan Ewangelista. Pozocono j w 1696 r. W pobliu zakrystii znajdoway si jeszcze 3 epitafia19. Koci posiada balkony jak napisano dla wikszej wygody mczyzn i modziecw. Dla urzdnikw miejskich przygotowano miejsca siedzce po prawej stronie zakrystii. Odnotowano te, e awki dla mczyzn i kobiet byy niezbyt wygodne20.
Paramenty i naczynia liturgiczne Bardzo duo informacji odnosi si do naczy, szat i bielizny liturgicznej. Dokadnie spisano przedmioty wykonane w srebrze, cynie, mosidzu i elazie. Wymienimy jedynie najwaniejsze. Srebrna (pozacana) bya monstrancja wiksza, wysokoci 1,5 okcia (okoo 1 m). Zamwi j archiprezbiter pieninieski Kasper Medlack (1583 1653)21, a wykona zotnik Jakub Lettau z Dobrego Miasta22. Na jej stopie znajdoway si medaliony czterech Ewangelistw i witych apostow Piotra i Pawa. Figurki innych szeciu apostow umieszczono w niszach trzonu (nodusu). Na wysokoci glorii (z puszk na Hosti) po obu stronach osadzono figury witych apostow Piotra i Pawa. Nieco wyej znajdowaa si figura Matki Boej z Dziecitkiem, a po bokach w. Andrzeja i Dawida. Nad nimi (trzeci poziom) usytuowano
AAWO, AB, B 12, k. 4v. Ibidem, k. 5. 20 Ibidem, k. 5. 21 A. Kopiczko, Duchowiestwo katolickie diecezji warmiskiej w latach 1525 1821, cz. 2, Olsztyn 2000, s. 216. 22 A. Boetticher, op. cit., s. 181; A. Rzempouch, Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992, s. 41.
19
18
72
Andrzej Kopiczko
figur biskupa Mikoaja z Bari (patrona miasta), a w zwieczeniu pikn figur Ukrzyowanego. Monstrancja mniejsza ma ksztat koa z figurk Matki Boskiej z Dziecitkiem w rodku. Podobnie jak pierwsza, zostaa pozocona, a na stopie umieszczono posta Anioa. Jak ju wspomniano, obydwie monstrancje przechowywano w tabernakulum wikszym, natomiast w mniejszym dwie srebrne puszki (wiksza bya pozacana, a na nakryciu mniejszej wygrawerowano imi JESU)23. Do cennych przedmiotw, wykonanych ze srebra, zaliczono krzy, czciowo pozacany, czciowo ozdobiony czerwonymi koralami, z pasyjk, ktr pozoci przed szecioma laty (tzn. w 1693 r.) pewien Wgier. Du warto miay dwa srebrne, dodatkowo pozacane pacyfikay (relikwiarze). W wikszym umieszczono relikwie w. Walentego, mczennika i w. Saturnina, a ozdobiono postaci Ukrzyowanego z narzdziami mki. Wykorzystywany by w wikszych procesjach. Pacyfika mniejszy, ozdobiony czerwonymi koralami, noszono w procesjach w kad niedziel i w wita 2 klasy. Byo jeszcze 10 srebrnych kielichw, niektre dodatkowo pozocone. Wrd innych przedmiotw srebrnych wymieniono kadzielnic, puchary, lampki i korony24. Du warto artystyczn miay te wyroby z cyny, wrd nich m.in. kandelabr wikszy przed tabernakulum, doskonaej roboty i 6 kandelabrw na otarzu, ofiarowanych w 1696 r. przez wdow po ludwisarzu z Krlewca (pochodzc z Pienina). Przy otarzu gwnym na stopniach stay ponadto dwa czarne wieczniki (take cynowe), wykonane przez rzemielnika z Braniewa. Mniejsze wieczniki z cyny stay na pozostaych otarzach. Z tego samego tworzywa wykonano jeszcze ampuki z podstawkami oraz dzbanki do wody i olejw25. Mosine byy 4 kandelabry, nalece do otarza w. Mikoaja, oraz 4 lichtarze przechowywane w zakrystii, dwa kocioki i 11 dzwonkw, natomiast elazne formy do pieczenia i wycinania hostii oraz kocioek na wgielki26. Wrd paramentw najwiksz warto miay ornaty zielone, biae, czerwone i czarne (razem 22). Jeden z nich, uywany w najwiksze wita, ofiarowany zosta w 1697 r. Prawie wszystkie wykonane byy z adamaszku,
23 24 25 26
AAWO, Ibidem, Ibidem, Ibidem,
AB, B 12, k. 5v. k. 6-6v. k. 7. k. 7v.
73
i ozdobione zotymi haftami27. Do tego dochodziy dalmatyki, po dwie w czterech gwnych kolorach liturgicznych (zielony, biay, czerwony i czarny), a take cztery kapy28. Jeszcze cenniejsze byy antependia29. Przy otarzu gwnym antependium biae i czerwone wykonane zostay ze skry i ozdobione ornamentem kwiatowym (kurdybany). Ze skry zrobiono take antependium zielone do otarza w. Mikoaja i inne do otarza Najwitszej Maryi Panny i w. Anny, natomiast pozostae z adamaszku i ptna30. Z atasu i jedwabiu wykonano welony na kielichy, ktrych naliczono 21. Welony do monstrancji przygotowano z jedwabiu i tafty; prawie wszystkie byy haftowane31. Bielizna liturgiczna bya uszyta z lnu, a obrusy z jedwabiu32. Otarze Od karty 11v rozpoczyna si dokadny opis otarzy. Mensa otarza gwnego zostaa wykonana z marmuru. W pierwszej kondygnacji pomidzy dwiema korynckimi kolumnami umieszczono olejny obraz Niepokalanego Poczcia NMP, a obok figury witych Piotra i Pawa. Nieco wyej znajdowa si obraz olejny ze scen powierzenia kluczy w. Piotrowi i figury Ewangelistw, witych Mateusza i Jana (nieco niej byy jeszcze figury w. Marka i ukasza). Trzeci kondygnacj ozdobiono olejnym obrazem w. Marii Magdaleny, a szczyt wieczy wykonana z drewna statua Chrystusa Odkupiciela z barankiem. Dodatkowo otarze zdobiy wyobraenia: wiary i nadziei oraz mioci i sprawiedliwoci33. Drugi otarz (wymieniony w protokole) powicony zosta Najwitszej Maryi Pannie i w. Andrzejowi. By o jedn kondygnacj niszy od poprzedniego. Na dole znajdoway si wizerunki witych Ojcw Kocioa: Ambroego i Augustyna, a nad nimi: dwch Aniow i Mki Paskiej z atrybutami. Na
27 W omawianym dokumencie podano dokadny ich opis, ale moe on zainteresowa jedynie wskie grono specjalistw. 28 AAWO, AB, B 12, k. 8-8v. 29 Zasona frontowej czci podstawy otarza. 30 AAWO, AB, B 12, k. 9-9v. 31 Ibidem, k. 10. 32 Ibidem, k. 10v-11. 33 Ibidem, k. 11v. Opis w protokole jest podobny do tego, ktry umieci A. Boetticher (op. cit., s. 180). Ten ostatni podaje napis, ktry mia znajdowa si po lewej stronie S.P.E. Aeternam retributioni in coelis Altare hoc erige post sua fata in terris V.D. Simon Wagner A.P.M. de substantia sua cui haeredem fecit hanc Dei Aedem. Szymon Wagner by od 1679 r. archiprezbiterem w Pieninie. Tam zmar 31 X 1688 r. Z tego zapisu wynika, e by fundatorem otarza. A. Kopiczko, op. cit., s. 341.
74
Andrzej Kopiczko
szczycie wyeksponowano w. Jana Chrzciciela, Matk Bosk z Dziecitkiem (w rodku), w. Jzefa i w. Andrzeja34. W otarzu witych Mikoaja i Jerzego byy te wizerunki witych: Katarzyny (mczennicy), Barbary, Mikoaja i Jerzego oraz w. Michaa Archanioa35. Czwarty otarz powicono w. Antoniemu z Padwy. Wykonano go na podobiestwo epitafium. W wyszej kondygnacji znajdowa si okrgy obraz w. Franciszka Ksawerego36. Dokadniej opisano otarz pity, wzniesiony ku czci w. Anny. Wykonany zosta w stylu rokoko. Na dole midzy dwiema kolumnami porzdku rzymskokompozytowego37 umieszczony by obraz olejny w. Anny z dzieckiem Maryj, a pod nim wizerunek ukoronowanego Chrystusa. Nad nimi znajdoway si rzeby: Ukrzyowanego, Najwitszej Maryi Panny, w. Jana Apostoa i witych mczennikw Wawrzyca i Szczepana38.
Fundacje i beneficja39 Duo miejsca w omawianym protokole powizytacyjnym powicono fundacjom40. Byy to najczciej darowizny lub legaty przeznaczone na cele kultu. Za przekazany majtek duszpasterze zobowizywali si do odprawienia okrelonej liczby Mszy w. Bardzo popularne byy te beneficja; ich struktura prawna bya podobna do fundacji41. Jako pierwsze wymieniono beneficjum Trjcy Przenajwitszej, zwane te Barczianum. Ufundowa je burmistrz Starego Miasta Braniewa, Jan Bartsch, a erygowa 7 stycznia 1584 r. biskup Marcin Kromer. Beneficjant mia obowizek sprawowania w kociele parafialnym w Pieninie Mszy w. o Trjcy Przenajwitszej w dniach targu (czyli w kady wtorek), by zainteresowani, zanim udadz si na rynek w celu zaatwienia swoich interesw, mogli uczestniczy w naboestwie. W okresie od Wielkanocy do w. Michaa (czyli
AAWO, AB, B 12, k. 11v. Otarz ten nie zosta odnotowany przez A. Boettichera. AAWO, AB, B 12, k. 11v. 36 Tyle informacji zawiera omawiany protok (k. 11v). A. Boetticher (s. 180) dodaje, e zosta on wstawiony w 1688 r. W dolnej kondygnacji znajdowa si obraz olejny w. Antoniego z Dziecitkiem Jezus oraz dwaj Anioowie z chorgwi porodku. 37 Tak okrela to A. Boetticher (s. 180), chocia wystarczyoby sowo kompozytowy. Kolumna w tym porzdku ma proporcje kolumny korynckiej, a jej gowica ozdobiona jest zarwno limi akantu, jak i wolutami. 38 AAWO, AB, B 12, k. 11v. 39 Beneficja i fundacje omwiono w tej kolejnoci, w jakiej zostay opisane w protokole powizytacyjnym. 40 Por. A. Stelmachowski, Fundacja, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 5, Lublin 1989, kol. 760-762. 41 Por. J. Rybczyk, Beneficjum, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 2, Lublin 1985, kol. 262-265.
35 34
75
do 29 wrzenia) Msza w. miaa by odprawiana o godz. 5.00, a w pozostaym okresie o godz. 6.0042. Miejscem celebracji mia by otarz gwny. Fundator przeznaczy na to beneficjum 15 grzywien czynszu rocznego od sumy kapitaowej w wysokoci 250 grzywien. Beneficjant otrzymywa z tego 6 grzywien, kantor i organista po 2, a kalikant i dzwonnik po 1 grzywnie. Pozostajce 3 grzywny przeznaczano na wiece, hostie i wino oraz paramenty liturgiczne i dzwonki. Pienidze byy wypacane na w. Marcina43. Drugie beneficjum, powicone Najwitszej Maryi Pannie (zwane te Medlackianum) erygowa 7 grudnia 1656 r. biskup Wacaw Leszczyski, a ufundowa na mocy testamentu archprezbiter pieninieski Kasper Medlack (zm. w 1653 r.). Wprawdzie fundacja o takiej nazwie istniaa ju wczeniej, ale w poowie XVII w. nie przynosia ju prawie adnych dochodw. Wwczas wspomniany ks. Medlack doposay j, przeznaczajc na ten cel 1200 grzywien i an ziemi w Pieninie midzy polem Tomasza Tredeleri i Jana Schultza. Obowizki beneficjanta polegay na sprawowaniu w kad sobot w kociele parafialnym Mszy w. i wymienianiu w niej ofiarodawcy. Otrzymywa za to 55 grzywien rocznie. Dodatkowo pienidze wypacano osobom wspierajcym ksidza w sprawowaniu Mszy w.: nauczycielowi i organicie po 7 grzywien i 10 groszy, zakrystianowi 6, a kalikantowi 4 grzywny. 10 grzywien przeznaczano na zakup wiec, hostii i wina oraz paramentw liturgicznych44. Kolejne beneficjum zwizane byo z Msz w. za zmarych czonkw rodzin Romanw i Lidigkw. Istniao ono od 3 wrzenia 1636 r., dekret erekcyjny wystawi biskup Mikoaj Szyszkowski 11 padziernika tego roku, a uposayli czonek rady miejskiej Baej Roman oraz notariusz miejski Krzysztof Lidigk. Na ten cel zapisali sum kapitaow w wysokoci 350 grzywien: pierwszy 100, a drugi (Lidigk) 250 grzywien, a patronat przekazali radzie miasta Pienina. Z rocznego czynszu 9 grzywien otrzymywa kapelan za sprawowanie Mszy w. w kady pierwszy wtorek miesica, 3 grzywny nauczyciel za odpiewanie z 5 uczniami Litanii do Imienia Jezus i okrelonego responsorium, 1 grzywn i 5 groszy zakrystian, notariusz za sporzdzanie rachunkw 10 groszy, koci parafialny (na wino i wiece) 3 grzywny i 3 grzywny ubodzy45. Na wieczn lampk przed Najwitszym Sakramentem w kociele w Pieninie zapisa w testamencie ks. Bartomiej Nieswaldt46 800 grzywien. Suma ta
42 Fundator przewidzia te pewne zmiany w sprawowaniu naboestw. W adwencie zamiast tej Mszy w. moga by roratnia, a w Wielki Wtorek beneficjant mia sprawowa liturgi prywatnie. 43 AAWO, AB, B 12, k. 13-13v, 30. 44 Ibidem, k. 15-15v, 30-30v. 45 Ibidem, k. 16v-17, 30v-31. 46 Pracowa w Pieninie od 1633 r. Zob. A Kopiczko, op. cit., s. 232.
76
Andrzej Kopiczko
miaa by ulokowana na szecioprocentowy czynsz. Dochd z 33 grzywien przeznaczono na zakup materiau do wiecznej lampki, a z pozostaej sumy mia otrzymywa 5 grzywien rocznie zakrystian i 9 grzywien nauczyciel za to, e z uczniami po nieszporach (z wyjtkiem wit Boego Narodzenia, Wielkanocy i Zesania Ducha witego) przed rzebion figur Matki Boskiej w wielkim otarzu odpiewa Pod Twoj obron47. Beneficjum za zmarych ustanowia te Sabina, wdowa po Grzegorzu Hanmanie, burmistrzu Pienina. Przypisane ono zostao do otarza w. Jerzego, przy ktrym beneficjant mia odprawia w kady poniedziaek o godz. 7.00 (a w okresie od 1 maja do w. Michaa o 6.00) piewan Msz w. za zmarych czonkw rodziny fundatorki. Na ten cel zapisaa 1200 grzywien. Z czynszu rocznego beneficjant otrzymywa 40, nauczyciel 6, a zakrystian 3 grzywny. Ponadto 8 grzywien przeznaczono na rzecz wityni i 3 grzywny na wydatki ponoszone przez patronw beneficjum, ktrymi zostali archiprezbiter i magistrat. Postanowienia te zatwierdzi 18 wrzenia 1671 r. biskup Jan Stefan Wydga48. Wrd archiprezbiterw pieninieskich, ktrzy pozostawili po sobie beneficjum, by take Jerzy Blumnau (zm. w 1671 r.)49. Z sumy kapitaowej 500 florenw polskich, ktr zapisa, 36 grzywien mia otrzymywa wikariusz pieninieski za odprawienie w kady poniedziaek Mszy w. w intencji fundatora, jego rodziny, a take wszystkich zmarych kapanw diecezji warmiskiej. Wykonawcy testamentu powikszyli jednak t sum o kolejnych 300 florenw, dziki czemu beneficjant mia 41 grzywien rocznie, 6 grzywien przekazywano na koci, 2 dla zakrystiana, 2 dla notariusza i pozostaych 11 grzywien na powikszenie kapitau fundacji. Beneficjanta zobowizano dodatkowo, by w kady poniedziaek, rod i pitek przez Najwitszym Sakramentem na klczkach odmawia psalm Z gbokoci z oracj w intencji zmarego dobrodzieja50. Due znaczenie miao beneficjum Boego Ciaa. Utworzy je kanonik fromborski Jan Kretzmer, pochodzcy z Pienina (zm. w 1604 r.)51. W dokumencie zapisano, e korzysta z niego moe wycznie kapan pracujcy przy kociele w Pieninie. Jego obowizkiem byo oprawianie piewanej Mszy w. o Najwitszym Sakramencie w czwartki o godz. 6.00. Poprzedzao j dzwonienie, nastpnie wystawienie Najwitszego Sakramentu i krtka procesja.
47 48 49 50 51
AAWO, AB, B 12, k. 17v, 31-31v. Ibidem, k. 18-19, 31v. A. Kopiczko, op. cit., s. 29. AAWO, AB, B 12, k. 19v-21v, 32. Beneficjum zatwierdzi bp Jan Stefan Wydga 23 XII 1671 r. A. Kopiczko, op. cit., s. 171. Beneficjum ustanowiono ju 26 II 1597 r.
77
Gdyby jednak w ten dzie przypadao uroczyste wito, wwczas Msza w. powinna by odprawiona wczeniej, bez wystawienia i procesji. Nie byo natomiast obowizku sprawowania liturgii w Wielki Czwartek i w czwartek Boego Ciaa. Na tym jednak nie kocz si postanowienia fundatora. W dalszej czci dokumentu wymieniono jeszcze inne dni, kiedy miay by sprawowanie Msze w., a take kto mia wspiera kapana. Wiele uwag szczegowych pado na temat samego uposaenia. Stanowiy je dochody z karczmy w Rnowie koo Olsztyna, a take z 8 i 3/4 ana ziemi. Kapelan otrzyma te do dyspozycji domek zbudowany przez fundatora przy Bramie Myskiej w Pieninie52. Kapelanowi przyznano 56 grzywien zapaty rocznej w dwch ratach: na Wielkanoc i na w. Marcina, kocioowi 4 grzywny (na w. Marcina), nauczycielowi i organici po 15 soldw, a kalikantowi 7,5 solda. Pozostajce pienidze z czynszu naleao przeznaczy na remont wspomnianego domku lub na renowacj otarza, przy ktrym sprawowano Msz w. Patronat nad beneficjum po mierci fundatora miaa przej kapitua katedralna z Fromborka. Dodatkowo ustanowiono dwch kuratorw wikarii: jeden mia by wybierany spord rady miejskiej, a drugi spord miejscowej ludnoci53. Rozwojowi kultu Mki Paskiej suyo beneficjum Schwabianum. Erygowa je biskup Mikoaj Szyszkowski 18 maja 1637 r. W pierwszej czci wystawionego dokumentu pojawiy si wtki religijne. Ordynariusz odwoa si do sw z Pisma witego o gromadzeniu skarbw tam, gdzie ich ani ml, ani rdza nie zniszcz. Nastpnie napisa, e sens tej przestrogi dobrze zrozumieli szlachetni maonkowie Jan Schwaben i Katarzyna z d. Buchholtz, waciciele Sawit (par. ajsy) i Pglit (par. Gietrzwad), ktrzy dla zbawienia wasnego, a take rodzicw, sistr i krewnych, ufundowali w kociele parafialnym w Pieninie beneficjum, na mocy ktrego w kady pitek od Wielkanocy do w. Michaa o godz. 7.00, a od w. Michaa do Wielkanocy o godz. 8.00 przed otarzem gwnym miaa by sprawowana Msza w. o gorzkiej Mce naszego Pana Jezusa Chrystusa z towarzyszeniem organw i udziaem uczniw miejscowej szkoy. Na uposaenie fundatorzy ulokowali na czynsz 1100 grzywien. Kapanowi, ktry odprawia Msz w., wypacano 40, nauczycielowi i organicie po 6, zakrystianowi i kalikantowi po 3, a kocioowi na wiece, wino i paramenty liturgiczne 8 grzywien. Patronat przeja kapitua katedralna z Fromborka, ale obowizek ten speniaa za porednictwem archiprezbitera pieninieskego54.
52 Na kocu 23 karty wymienieni zostali burmistrzowie pieniniescy, ktrzy wsparli t fundacj: Teodor Blumnau i Mikoaj Bistri [Bystry]. 53 AAWO, AB, B 12, k. 22-24, 32v. 54 Ibidem, k. 24v-25, 32v-33.
78
Andrzej Kopiczko
Inny burmistrz Pienina, Jan Schau [Schaw] by nie tylko dobrodziejem beneficjum Najwitszej Maryi Panny, ale te ufundowa kaplic pod tym samym wezwaniem przy tamtejszym kociele, wyposaon w otarz i awki oraz niezbdne paramenty liturgiczne55. W kaplicy tej na mocy fundacji Schaua may by sprawowane Msze w. w kad sobot, podczas ktrych piewali roratyci (czonkowie Bractwa Roratniego)56. Drug Msz w. odprawiano w intencji zmarych w kad rod w czasie suchych dni. Take w pozostae dni tygodnia, jeeli nie byo innej liturgii albo wita przewidzianego kalendarzem liturgicznym, naleao na mocy tej fundacji odprawi Msze w.: jedn o Duchu witym, a drug za zmarych czonkw rodziny (rodzicw, siostry, braci i krewnych). Byy to ju Msze w. czytane. W soboty po liturgii nauczyciel z uczniami mia dodatkowo odpiewa Litani loretask, natomiast beneficjant w niedziele w godzinach popoudniowych od I niedzieli Adwentu do I niedzieli Wielkanocnej wcznie zobowizany by we wspomnianej kaplicy naucza katechizmu. Prawo patronatu nad tym beneficjum, podobnie jak w przypadku kilku poprzednich, nadano kapitule katedralnej. Ona te miaa zarzdza sum kapitaow w wysokoci 5500 grzywien, ktre zapisa burmistrz Schau. Zostaa ona ulokowana na dobrach w Rudowie, a roczny czynsz wynosi 330 grzywien. 180 grzywien wypacano beneficjantowi57. Na cele kocielne zapisano 24, roratystom 30, organicie 15, zakrystianowi 12 (plus 4 grzywny i 10 groszy za oczyszczanie rynny), nauczycielowi za piewanie litanii 13, kalikantowi 4 grzywny i 10 groszy, a na remonty kaplicy 47 grzywien.
55 Dokadniejszy opis kaplicy znajduje si na kartach 33-33v. Dowiadujemy si, e pooona bya przy wiey po stronie poudniowej. Miaa sklepienie i chr, 4 okna (3 na stronie poudniowej i jedno zachodniej). W marmurowym otarzu umieszczono obraz Ukrzyowanego, ktry pniej zosta zasonity obrazem Bogurodzicy. Po jego bokach za kolumienkami po stronie Ewangelii staa figura w. Jana Chrzciciela z biaego marmuru, a po stronie Lekcji w. Mateusza. Nieco wyej znajdowa si obraz Matki Boskiej z Dziecitkiem, ponadto po prawej stronie obraz w. Katarzyny, a po lewej w. Marii Magdaleny. Cao wieczya figura w. Michaa Archanioa z biaego marmuru. Obie boczne ciany przyozdobiono obrazami witych. Kaplica posiadaa take dwa antependia (jedno ze skry pozacanej, a drugie z lamentu z koronkami zoconymi po brzegach), 8 kandelabrw z cyny, dwa kandelabry z mosidzu, 4 dzbanki cynowe na kwiaty, 2 due obrusy na otarz i 3 korporay. Oddzielnie opisano przedmioty srebrne. Byy to rne medaliki, acuszki, krzyyki i korony. AAWO, AB, B 12, k. 31; A. Boetticher, op. cit., s. 184. 56 Bractwo Racowe w Pieninie zaoono najprawdopodobniej ju w XV w.; 15 VIII 1661 r. papie Aleksander VII nada mu odpusty: w dniu wstpienia do bractwa, w rody po wicie Piotra i Pawa oraz w godzin mierci (G. Matern, Die kirchlichen Bruderschaften in der Diozese Ermland, s. 47). 57 W opisie fundacji zaznaczono, e do obsugi tego beneficjum ma by ustanowiony w Pieninie trzeci wikariusz. Fundatorowi zaleao wic, by parafia bya obsugiwana nie przez proboszcza i dwch wikariuszy (jak byo dotychczas), ale przez czterech ksiy (ibidem, k. 26).
79
Dekret erekcyjny fundacji podpisa 8 sierpnia 1668 r. biskup Jan Stefan Wydga58. Szesnacie lat pniej (19 X) biskup Micha Stefan Radziejowski powoa do ycia Bractwo witego Raca. Przyczyni si do tego zi burmistrza Jana Schaua, Szymon Schwenegel, ktry na ten cel zapisa 1600 grzywien. Dodatkowo modszy syn Schaua, rwnie Jan, doda 1200 grzywien. Dziki temu suma kapitaowa wzrosa do 8300 grzywien (doliczajc 5500 grzywien Schaua). Caa ta suma miaa by ulokowana na czynsz w wysokoci 6 i 5 procent, co dawao 440 grzywien rocznie. Nastpnie przypomniano obowizki beneficjnata (pokryway si one z opisanymi wyej). Dodatkowo mia on obowizek uczestniczy w odmawianiu raca (wsplnie z czonkami bractwa) w niedziele i wyjania poszczeglne tajemnice. Uposaenie ksidza wzroso do 240 grzywien. 85 grzywien mieli otrzymywa nauczyciel i kantor za to, e w soboty ze schol odpiewaj Litani loretask, a w rody hymn Jesu dulcis memoria. Organicie i zakrystianinowi nie podniesiono wynagrodzenia. 4 grzywny 10 groszy, ktre poprzednio otrzymywa zakrystianin za oczyszczanie rynny na kaplicy, zapisano teraz osobie zwoujcej braci roratystw. Archiprezbiterowi za nadzr nad fundacj dodano te 5 grzywien. I tym razem wyznaczono prowizorw. Prawo ich wyboru przyznano magistratowi i archiprezbiterowi. Mieli oni pobiera czynsz i rozdziela pienidze okoo wspomnienia w. Katarzyny59. Rachunki zobowizani byli przedstawia do zatwierdzenia kadego roku okoo wita Ofiarowania Paskiego (2 II) najpierw archiprezbiterowi, a nastpnie oficjaowi generalnemu. Odtd wic (czyli od padziernika 1684 r.) istniay jako poczone beneficjum Najwitszej Maryi Panny i Bractwo Racowe. W Pieninie, podobnie jak w innych miastach warmiskich, duym kultem otaczano Chrystusa Cierpicego. Biskup Wacaw Leszczyski 13 maja 1650 r. zatwierdzi fundacj kanonika fromborskiego Jerzego Marquardta (zm. w listopadzie 1660 r.)60, zwan Qui passus (Ktry za nas cierpia). Jej celem byo wspominanie Mki Paskiej i modlitwa za zmarych. Codziennie po rannej mszy w. lub sumie, a take po nieszporach (z wyjtkiem wielkich uroczystoci Wielkanocy, Zesania Ducha witego i Boego Narodzenia) nauczyciel lub kantor z uczniami mieli odpiewa antyfon Ktry za nas cierpia rany, Jezu Chryste, zmiuj si nad nami. Prawo patronatu przejli archiprezbiter oraz magistrat. Oni te mieli ulokowa na 6 procent czynszu sum zapisan przez fundatora, mianowicie
Ibidem, k. 25v-26v, 33v-34v. W dekrecie erekcyjnym tej fundacji wspomniano te o skarbonce, ktr umieszczono w pobliu otarza. Zgromadzone tam pienidze miay by przeznaczone na dofinansowanie beneficjum. 60 A. Kopiczko, op. cit., s. 211.
59 58
80
Andrzej Kopiczko
150 grzywien, a take ustanowi prowizorw: jednego spord rajcw miasta, a drugiego spord pozostaych mieszkacw. Pienidze otrzymywa nauczyciel 7 grzywien i 10 gr, 10 gr prowizorzy i notariusz, a 20 gr wrzucano do skarbonki na powikszenie sumy kapitaowej. W zakoczeniu dokumentu erekcyjnego biskup uzasadni potrzeb powoania takiej fundacji. Zaznaczy, e pragnc pamitk Najwitszej Mki Paskiej w sercach wiernych zakorzeni jako podstaw kadej cnoty i pobonoci, a take wpoi mio i wdziczno dla Odkupiciela rodzaju ludzkiego [...] t fundacj zatwierdza61. Po zamieszczonych odpisach dokumentw, na mocy ktrych erygowano poszczeglne beneficja i fundacje, w protokole niejako powtrzono informacje na ich temat, chocia pojawiaj si take wtki nowe, dotyczce przede wszystkim osb, ktre wypeniay zobowizania wynikajce z fundacji62. W tej czci wspomniano take o beneficjum kanonika Jana Runesiusa (zm. w 1664 r.)63, z pochodzenia Szweda. By on dobrodziejem witej Lipki i katedry fromborskiej. W Pieninie ufundowa beneficjum, ale nie zachowa si aden dokument na ten temat. Pienidze jednak napyway z olsztyskiego komornictwa, nalecego do kapituy katedralnej64.
Uposaenie Uposaenie archiprezbitera i kocioa w Pieninie stanowio sze anw ziemi (czyli 110,8 ha) w obrbie miasta (nadane na mocy dokumentu lokacyjnego miasta), 12 mrg na polach Wysoka Braniewska (Hogendorf, Hogenfeld), Wojnity (Woynit) i Glebisko (Kleefeld). Inne kawaki ziemi archiprezbitera znajdoway si przy drodze do Plut, obok pola Borowiec (Borwald; uprawiali dzierawcy) i przy drodze do Piotrowca. Byy jeszcze trzy ogrody; duy, szeroki na 6 anw przeznaczano na siano i zboe, drugi na warzywa, a trzeci przy drodze do Braniewa na jarzyny. Czwarty ogrd, okrelony jako mniejszy, dzierawiono, a czynsz roczny archiprezbiter przeznacza na utrzymanie kocioa. Na polach ogrodu pooonego naprzeciw browaru miejskiego, przy brukowanej drodze do ajs, uprawiano chmiel. Ziemia za Bram Orneck, gdzie wypasano bydo i zbierano zboe, take naleaa do parafii. 9 lipca 1691 r.
AAWO, AB, B 12, k. 28v-29, 31v. Strony, na ktrych ponownie opisano poszczeglne beneficja i fundacje, podano przy ich prezentowaniu. S to karty od 30 do 35. 63 A. Kopiczko, op. cit., s. 277. 64 AAWO, AB, B 12, k. 35.
62
61
81
kto rozebra znajdujce si tam budynki, ale przy pomocy parafian z ssiednich wiosek odbudowano je, a cay plac ogrodzono palikami w 1694 r.65 Z wymienionych wyej 6 anw i 12 morgw na trzech pierwszych polach oraz tych pooonych w stron Borowca, Braniewa i ajs archiprezbiter uprawia sam przy pomocy suby 3,5 ana. Z pozostaych pl otrzymywa czynsz w wysokoci 75 florenw. Dziesiciny z 8 wsi i myna w Pieninie wynosiy rocznie 9 asztw zboa (4,5 yta i tyle owsa). Z kartek do spowiedzi dochodzio 72 florenw, a z koldy od kadego ojca rodziny (ktrych byo 63) chleb, garnek grochu, pto kiebasy, snopek lnu i w pienidzach 1 sekston, ale sum t dzieli na p z kapelanem. Z kapelanem dzieli take dochody od zagrodnikw i wolnych najmitw (inkwilinw). Od zagrodnikw, ktrzy mieli wasne domy, otrzymywa par kurczt i na kold jeden sekston. Podobne naturalia oddawali wolni najmici onaci, a samotni 1 kurcz i 3 grosze. Od kolonw dostawa rocznie 15 jajek na Wielkanoc. To byy najwaniejsze dochody. Inne, tzw. akcydentalne (accidentia) napyway z racji penionych posug religijnych. Od wielkiego pogrzebu w kociele otrzymywa 10 florenw, ale by dodatkowo zobowizany do czytania wypominkw rocznych w niedziele po kazaniu. Za pogrzeb oglny z wypominkami rocznymi z ambony pacono mu 6 florenw; za skromny albo dziecka 1 floren. Biednym udziela jednak ostatniej posugi za darmo, do czego zobowizyway go statuty synodalne. Za wygoszenie zapowiedzi przedlubnych pobiera 3 floreny. Podczas odwiedzania domw w wigili Boego Narodzenia, poczonego z bogosawiestwem, otrzymywa cznie 53 floreny (lub wicej, jeli dopisywaa hojno parafian). Dochody od chrztw, lubw i namaszczenia chorych oddawa kapelanowi.66
Dom proboszcza Analizowany dokument nie zawiera informacji o budulcu, z ktrego zosta postawiony dom proboszcza. Dowiadujemy si jedynie, e sta zwrcony z poudnia na pnoc, przy murze miejskim, i w wikszoci by podpiwniczony. Na samym dole znajdowa si may pokoik dla suby i spichlerz na ziarno. Na parterze by pokj may i dwa wiksze, a na pierwszym pitrze sypialnia, dua sala i dwa pokoje. Dach okrelono jako trudny do konserwacji i naraony na silne wiatry. Przy okazji pojawia si te uwaga, e mury miejskie nie byy zbyt solidne67.
65 66 67
Ibidem, k. 12-12v. Ibidem, k. 54v-55. Ibidem, k. 53.
82
Andrzej Kopiczko
Odnotowano, e proboszcz posiada dwa konie, trzy krowy i wou, 30 korcy yta i tyle samo owsa. Na plebanii byy dwie chochle srebrne, cynowy dzbanek, dwa mosine lichtarze na st oraz trzy naczynia do pieczenia i 20 kubkw do piwa. W wyposaeniu plebanii byy te trzy stoy. Na jednym znajdoway si ksiki (zaznaczono, e do czasu zakupu szafy), z drugiego (w pokoju) korzystaa suba, a z trzeciego, kwadratowego i nieco mniejszego wikariusz. Ponadto byy dwa stoy stare: dbowy przy schodach i drugi na uytek suby przy piecu. Jeden may st sta przy wejciu do kuchni. W pokoju znajdowaa si szafa wysza, zamykana na klucz, a nieco nisza bya w kuchni, gdzie staa dodatkowo skrzynia na mk. W pokoju na grze ustawiono dug skrzyni na groch i inne ziarno. Po dwie awki stay w piwnicy (dugie dla suby) i w sieni. Byy take dwa drewniane ka68.
Kaplica w. Jakuba Starszego Pierwsz kaplic wzniesiono w Pieninie ju w poowie XIV w. przy drodze do Ornety. Przylegaa ona do szpitala w. Jerzego i miaa to samo wezwanie. Na pocztku XVI w. zostaa zburzona i na jej miejscu postawiono now, ktr mia konsekrowa biskup Marcin Kromer ku czci w. Jakuba69. W 1621 roku biskup Szymon Rudnicki wyrazi zgod na rozbudow kaplicy. Projekt ten wspar nastpca, biskup Jan Olbracht Waza, syn Zygmunta III. Pienidze na ten cel pochodziy z ofiar wiernych, a pracami kierowali rajca miejski Ambroy Roman i archiprezbiter Kasper Medlack. Nie bya ona jednak powicona, chocia sprawowano w niej Msze w.70 Otarz zakupiono za 55 grzywien. W kaplicy byy te: ambona, chr, krzesa i balustrada do udzielania komunii w., wszystko prostej roboty. Rwnie paramenty liturgiczne czerwony ornat i alba, dwa antependia i may kielich z paten nie miay wikszej wartoci artystycznej.
Ibidem, k. 53-53v. Rocznik Diecezji Warmiskiej, Olsztyn 1974, s. 334. F. Dittrich w Beitrage zur Baugeschichte der ermlandischen Kirchen, ZGAE, 1884 1886, Bd. 8, s. 616 pisze, e w 1554 r. przesza ona na wasno Bractwa w. Jakuba i pniej przez to bractwo zostaa odnowiona. W 1581 r. wg F. Dittricha nie bya konsekrowana. 70 Sam budowl okrelono jako z solidnego muru, z dobrym dachem i dzwonnic, w ktrej znajdowa si jeden dzwon. Plac przy kaplicy, zwany cmentarzem, ogrodzony by drewnianym parkanem. A. Boetticher (op. cit., s. 184) podaje opis wntrza i wspomina, e powici j bp Andrzej Chryzostom Zauski w 1700 r. ku czci w. Jakuba Starszego i w. Rocha. Obydwaj wici byli patronami miasta.
69
68
83
Do kaplicy przypisane byo beneficjum, ufundowane przez proboszcza z Henrykowa, Marcina Harfeldta (zm. w 1687 r.), urodzonego w Pieninie71. Na ten cel przeznaczy 450 grzywien, ktre ulokowa na 5-procentowy czynsz awnik Jakub Wichman. Potem zarzdzali nimi kolejno awnicy: Jakub Hepner i Ertman Wegner oraz ojciec ony tego ostatniego rajca Jan Krompski72.
Szkoa Informacje na temat szkoy s nader skromne. Dowiadujemy si jedynie, e nauczycielem by Piotr Neymann z Dobrego Miasta73. Nie podano liczby uczniw ani programu nauczania. Natomiast duo uwagi powicono uposaeniu. Odnotowano, e oprcz tego, co posiada z beneficjum kocielnego, otrzymywa dodatkowo od kadego dziecka kwartalnie 10 gr (z tego 4 gr przekazywa kantorowi), od domu w miecie i od wszystkich wolnych najmitw i mieszkacw onatych 3 gr; z tego trzecia cz przypadaa zakrystianowi, a pozostaymi 2 gr dzieli si z kantorem. Cztery razy w roku uczniowie odwiedzali domy w miecie (na w. Burcharda, w. Marcina, w. Doroty i w. Grzegorza) i wwczas od kolonw otrzymywali po 10 gr (z tego ojcowie rodziny przekazywali 4 gr kocielnemu)74. Kilka szczegowych informacji zamieszczono na temat dwukondygnacyjnego budynku szkolnego. Izba na dole bya wyposaona w dwa dugie stoy z awkami dla uczniw oraz trzy czarne tablice. W izbie na grze sta jeden st (okrelony jako stary) i drewniane ko. W cian bya wmurowana mniejsza szafa. O konserwacj budynku troszczyo si miasto75.
Biblioteka W sprawie bibliotek parafialnych wypowiadano si podczas synodw diecezji warmiskiej ju w drugiej poowie XVI w. W 1565 r. kardyna Stanisaw Hozjusz zobowiza wszystkich duchownych, by posiadali statuty soboru trydenckiego oraz postylle (zbiory kaza).
71 A. Kopiczko, op. cit., s. 109. Harfeldt zgromadzi bardzo du biblioteczk, liczc 400 woluminw. W testamencie zapisa j jezuitom w Braniewie. 72 AAWO, AB, B 12, k. 40-41. 73 Ibidem, k. 54v-55 74 Ibidem, k. 54v-55. 75 Ibidem, k. 55v.
84
Andrzej Kopiczko
W analizowanym dokumencie informacje na temat ksig pojawiaj si w dwch miejscach. Najpierw spisano te, ktre znajdoway si w kociele parafialnym. Odnotowano cztery mszay due, w tym jeden nabyty niedawno, oraz trzy mszay mae, wykorzystywane w Mszach w. za zmarych. Zachowa si rwnie msza tzw. stary. Z innych ksig liturgicznych wymieniono dwie agendy, dwa piewniki z tekstami Mki Paskiej i Lamentacji, a take brewiarz (stary) i Ksig Ewangelii w jzyku niemieckim (co wiadczy, e by on w powszechnym uyciu). Na chrze znajdoway si: gradua, antyfonarz i psaterz. Wszystkie te ksigi byy podniszczone. Archiprezbiter informowa, e podjto starania o zakup nowych, ale ani w Gdasku, ani w Oliwie nie byy dostpne, pozostao wic udanie si do Krakowa76. Oprcz ksig stricte liturgicznych protok zawiera rwnie spis ksiek przechowywanych na plebanii, czyli wchodzcych w skad biblioteczki proboszcza77. Byo ich 15; na obecne czasy to niewiele, ale wwczas taki zbir nalea ju do wikszych. O ich wartoci wiadcz zarwno tytuy, jak i autorzy. Prawie wszystkie mona zaliczy do pomocy kaznodziejskich lub szerzej duszpasterskich. Byy to: Jana Bromiranda Suma kaza; Antoniego, bpa Florencji 5 ksig oprawionych w skr czerwon; w. Bernarda Kazania na rok kocielny; Izydora Modszego z Sewilli Listy; Jakuba Henrichmana O sakramentach i prawie; Roberta de Luco Kazania o chwale witych (oprawa zniszczona); Mikoaja z Lyry O Biblii ksig sze; Kasjodora Komentarz do Psalmw; Wilhelma z Parya Kazania na niedziele i wita; Jana Gritschophorda Alfabet z Ewangelii; b. Baeja opata Wykad Ewangelii na cay rok; Margarita czyli tablica dekretaw Marcina Polaka; Suma Rana o przypadkach sumienia; Summa Angelica o przypadkach sumienia, a take Postylle wiksze o Ewangelii i Listach78.
Ibidem, k. 11. Na kocu wykazu ksiek podano informacj, e wszystkie zostay spisane i pozostawione przez poprzednika. 78 Imiona autorw i tytuy ksiek przetumaczono na jzyk polski.
77
76
85
DIE KIRCHE IN PIENINO (MEHLSACK) IM LICHTE STATUS ECCLESIAE ARCHIPRESBYTERALIS MEELSACCENSIS AUS DEM JAHRE 1699. DAS QUELLENMAIGE UND HISTORISCHE STUDIUM Zusammenfassung
Der Quellenbasis des Artikels liegt die Beschreibung der Kirche in Pienino zugrunde, die in Latein wahrscheinlich im Jahre 1699 geschrieben wurde und befindet sich im Ermlandischen Erzdiozesanarchiv in Olsztyn. Sie umfasst sehr ausfuhrliche Informationen zum Thema der dortigen Pfarrgemeinde und der Sakralobjekten. Groe Beachtung sollte man auch der Beschreibung der Architektur und der Ausstattung der Pfarrkirche sowie der St. Jakobi-Kapelle schenken. Im Bereich des gesellschaftlichen Lebens spielten gut organisierte Schule und Bibliothek eine sehr wichtige Rolle. Die Einwohner von Pienino zeigten ihre Bindung zu der Pfarrgemeinde, indem sie zahlreiche Stiftungen und Pfrunden grundeten. Die in dieser Beschreibung enthaltenen Informationen, konnen bei der Bearbeitung der Geschichte von Pienino sehr behilflich sein.
Sawomir Maksymowicz
Archiwum Pastwowe w Olsztynie
UKAD AKT W REGISTRATURACH PARAFII EWANGELICKICH W PRUSACH WSCHODNICH OD KOCA XVI DO POCZTKU XX WIEKU
Wojewdzkie Archiwum Pastwowe w Olsztynie przejo w latach 50. XX w. a w mniejszym stopniu i w nastpnym okresie ewangelickie akta wyznaniowe, a wic registratury parafii i superintendentur. Byy one przemieszane, porozrywane, poowa poszytw nie posiadaa okadek i kart tytuowych, a znaczna cz to rozsypy. W latach 19571961 Jolanta Patla przeprowadzia rozpoznanie akt, uformowaa z nich 27 zespow i 8 zbiorw szcztkw registratur parafialnych (62 szcztki) od koca XVI do pocztku XX w. Byo to ok. 35 m.b. akt. Oprcz tego uformowaa 13 zespow superintendentur. Przeprowadzia inwentaryzacj akt i sporzdzia inwentarze ksikowe z maymi wstpami, a faktycznie notami informacyjnymi. Wykonaa ogrom pracy, nie wystrzegajc si jednak powanych bdw, takich jak bdna lokalizacja niektrych parafii, zakwalifikowanie czci akt do niewaciwych parafii, pomylenie niektrych parafii katolickich z ewangelickimi, liczne pomyki w ustalaniu treci i tytuw oberwanych poszytw. W latach 1995 1998 Tadeusz Brzeczkowski, Adela Gola, a pniej take niej podpisany przeprowadzili weryfikacj dotychczasowego opracowania usuwajc popenione bdy, przeprowadzili melioracj registratur oraz doczyli z tak zwanych luzw kilkanacie m.b. akt. W rezultacie uformowali 56 nowych zespow parafialnych oraz 3 nowe zbiory szcztkw (9 zespow szcztkowych). Tak wic Archiwum Pastwowe w Olsztynie posiada w swym zasobie 83 odrbne zespoy parafii ewangelickich i 11 zbiorw zespow, zoonych z 71 szcztkw registratur parafialnych. cznie w Archiwum Pastwowym w Olsztynie znajduj si 94 zespoy i zbiory szcztkw obejmujce razem 154 wiksze, mniejsze i szcztkowe
88
Sawomir Maksymowicz
zespoy na 225 parafii ewangelickich istniejcych w Prusach Wschodnich w 1912 r.1 Zasb ten uzupeniaj jeszcze akta Krlewskiego Konsystorza w Prusach (z lat 18361907) i superintendentur Kocioa ewangelickiego z terenw wojewdztwa olsztyskiego (z lat 17121932)2. Ostatni dat roczn akt wyznaniowych parafii ewangelickich w Prusach Wschodnich jest 1944 r.3 Akta parafii ewangelickich Ksistwa Pruskiego i Prowincji Prusy Wschodnie s bardzo bogate pod wzgldem zawartoci (jako rda do bada demograficznych, spoecznych, kulturalnych, religijnych i politycznych) oraz form kancelaryjnych i archiwalnych. Z tych wzgldw autor postanowi zbada ukady akt w registraturach parafii ewangelickich od XVI do pocztku XX w. Dodatkowym powodem byy trudnoci z ustaleniem struktury zespow w trakcie ich opracowywania przez Jolan Patl, Tadeusza Brzeczkowskiego i autora niniejszej pracy. Podstaw rdow pracy stanowi oczywicie przechowywane w APO wspomniane wyej akta parafii ewangelickich, a w szczeglnoci: pasymskiej z lat 17041943 (437 j.a., 4,35 m.b.), ostrdzkiej z lat (1324) 16891898 (193 j.a., 2,50 m.b.), mikoajskiej z lat 16691920 (24 j.a., 0,52 m.b.) oraz parafii we Florczakach koo Morga z lat 16421898 (154 j.a., 0,92 m.b.)4. W zachowanych a bardzo niekompletnych aktach zarzdze udao si odnale tylko kilka instrukcji kancelaryjnych, w tym dotyczcych prowadzenia registratur parafialnych. Autor opar si wic na opisach na aktach oraz na sygnaturach registraturalnych. Wymagao to jednak przejrzenia okoo tysica poszytw i ksig. Niestety, brak jakichkolwiek opracowa na ten temat. Zmusio to autora do przeprowadzenia szczegowych i mudnych bada przede wszystkim akt wymienionych wyej czterech parafii. Trudnoci badawcze pogbia to, e poowa poszytw nie posiada oryginalnych okadek i kart tytuowych. W dziejach registratur ewangelickich Prus Wschodnich wystpuj cztery okresy rnice si stosowanymi rozwizaniami: 1) 152518105. Nastpuje wwczas tworzenie si podstaw systemu registraturalnego.
1 Wedug oblicze T. Brzeczkowskiego i wg danych Oddziau III Archiwum Pastwowego w Olsztynie (dalej: APO). 2 Archiwa pastwowe w Polsce. Przewodnik po zasobach, Warszawa 1998, s. 265. 3 Op. cit. s. 265. 4 Dane wg protokow skontrum zasobu archiwalnego APO nr. nr. 96 (parafia ewangelicka w Ostrdzie), 99 (parafia w Pasymiu), 1331 (parafia w Mikoajkach), 1332 (parafia we Florczakach). 5 Rok 1525 jest rokiem sekularyzacji Prus wtedy to dawne pastwo zakonne stao si wieckim z now panujc religi luteranizmem. W pocztkowym okresie oznaczano cyfr arabsk tylko rachunki parafialne. Po 1810 r. pojawiaj si prby wprowadzania odrbnych registratur.
Ukad akt w registraturach parafii ewangelickich ...
89
2) 181118556. Tworzy si wwczas system literowego sygnowania akt. 3) 185118907. Kancelarie przechodz do tworzenia duych dziawregistratur (kocielnej, szkolnej oraz szpitalaprzytuku) i grup rzeczowych lub serii Titulusw oznaczanych cyframi rzymskimi i arabskimi. 4) 189119458. Dostosowana do tej periodyzacji jest struktura niniejszej pracy.
1. Tworzenie si podstaw systemu registraturalnego (15251810)

W 1525 r. ksi Albrecht von Hohenzollern, wielki mistrz Zakonu Krzyackiego zrzuci habit i za zgod krla polskiego ogosi si ksiciem pruskim i lennikiem polskim. Jednoczenie narzuci swym poddanym luteranizm. Dotychczasowe parafie katolickie przeksztaciy si w ewangelickie, oprcz kilku. Proces ten trwa kilka kilkanacie lat. Nie wiemy, co si stao z aktami parafii katolickich w dotychczasowym pastwie krzyackim, to znaczy sprzed roku 1525. Rozpoczo si tworzenie nowych registratur kocielnych, a take szkolnych i szpitalnych. Poniewa nie zachoway si akta parafii ewangelickich w Ksistwie Pruskim z XVI w. (oprcz dwch poszytw) musimy si oprze na informacjach porednich. W archiwum rzdu Ksistwa istnieje reces wizytacji kocioa w Mikoajkach z 1529 r. sporzdzony przez pastora ktrzyskiego9. Dowodzi to, e w registraturach wszystkich parafii istniaa seria akt wizytacyjnych, bowiem wykonywano je w dwutrzech egzemplarzach (dla wadz zwierzchnich i pastorw). W zespole parafii ksinickiej zachowa si poszyt rachunkw z 1591 r. oraz w mrgowskiej z 1585 r.10 W aktach parafii pasymskiej
6 Akta rachunkowe s czone w nieoprawiane poszyty (dua liczba rachunkw), udoskonalano formularze ksig metrykalnych. 7 Pojawiaj si nowe serie akt ksigi rachunkowe dziel si na ksigi wydatkw (Ausgabe) i dochodw (Einnahme), pojawiaj si osobne serie akt metrykalnych. 8 Pojawienie si nowych form opisu jednostki archiwalnej, okrelajcych jej miejsce w registraturze- Abteilung (oddzia), Titulus (tytu grupa rzeczowa), No (numero numer serii), volumin (moe by kilka woluminw przy tym samym numerze numer jednostki). Tytuy jednostek powtarzano na wypustkach. 9 Ostpreussische Folianten, Nr 1271. 10 W okresie tym ksigi rachunkowe obejmoway wszystkie dziedziny rachunkowoci dochody kocioa szy do wsplnej kasy, a pniej byy dzielone jako pensja dla pastorw i dla nauczycieli, na budynki kocielne i szkolne oraz dla ubogich. Kas zarzdzaa rada zoona z 2 przedstawicieli szlachty, 2 rajcw zasilona 3 mieszczanami i 3 okolicznymi chopami. Zob. Jacek Wijaczka, Kwestia dziesiciny w XVI w., Komunikaty Mazursko Warmiskie, 1990, s. 77.
90
Sawomir Maksymowicz
zanotowano w 1871 r., e najstarsze rachunki kocielne sigaj 1616 r. Z innej zapiski wynika, e w registraturze istniay najstarsze rachunki i akta wizytacyjne. Chodzi z pewnoci o akta z XVI w. Skrupulatno pruskich wadz kocielnych i pastwowych, bardziej demokratyczny, ni w Kociele katolickim charakter parafii ewangelickich (gminy wyznaniowe z zarzdem wieckim na czele) wymusza prowadzenie rnych serii akt: zarzdze biskupw i wadz pastwowych, recesw wizytacyjnych, prawdopodobnie protokow posiedze zarzdw parafialnych, rachunkw (zestawienia dochodw i wydatkw). Najstarsza zachowana w Archiwum Pastwowym w Olsztynie kocielna ksiga metrykalna pochodzi z parafii Florczaki z lat 1642172811. Nie wiemy, kiedy pastorzy ewangeliccy rozpoczli rejestracj urodze, chrztw, lubw i zgonw. W kociele katolickim obowizek rejestrowania tych faktw wprowadzi sobr trydencki w 1565 r. Jakkolwiek wprowadzenie tego postanowienia w ycie wymagao wielu lat, to zostao ono zrealizowane nie pniej ni w kocu XVI w. Poniewa istniaa ostra walka midzy Kocioem katolickim i protestanckimi mona wnioskowa, e w Kociele ewangelickim nastpio to rwnie w kocu XVI w. Problem ten wymaga jednak odrbnych bada w oparciu o najwczeniejsze ksigi metrykalne12. Powstaje jednak pytanie, dlaczego nie przetrway akta metrykalne i inne z XVI w. Porednie informacje o prowadzeniu akt metrykalnych zawiera pismo Kolegium Wymiaru Sprawiedliwoci (Justiz Collegium) w Nidzicy z 11.06.1756 r. do pastora pasymskiego. Powoujc si na zaczone odpisy krlewskich zarzdze nakazujce prowadzenie rocznych spisw urodzonych, zalubionych i zmarych, Collegium poleca pastorowi wykona odpisy tych krlewskich zarzdze i wczy je do tutejszej registratury kocielnej (Kirchen Registratur)13. W registrancie ( spisie registraturalnym akt i inwentarzy ) parafii pasymskiej z lat 18201862 wystpuj akta od 1700 r. Nie zostay wykazane starsze poszyty, a jednak w opisie kocioa pasymskiego, sporzdzonym w 1872 r., pastor tamtejszy wzmiankowa o najstarszych aktach wizytacyjnych i rachunkowych. Oznacza to, e one wwczas jeszcze istniay. Nie zachoway si take najstarsze akta innych parafii. Zdaje si to wskazywa na ich zniszczenie z powodu zego stanu fizycznego (niekorzystne warunki przechowywania etc.). Mona wic sdzi, e w registraturach parafii ewangelickich Ksistwa Pruskiego prowadzono od koca wieku XVI seri akt metrykalnych.
11 Archiwum Pastwowe w Olsztynie, Zesp akt kocioa ewangelickiego we Florczakach (Eckersdorf) 1332/1. 12 W zasobie APO znajduje si zaledwie kilka poszytw akt parafii ewangelickich Ksistwa Pruskiego z XVI w., w tym ani jednego metrykalnego. 13 APO, Zesp akt kocioa ewangelickiego w Pasymiu (Passenheim), 99/4.
91
*** Kirchen Rechnungen des Kirchspiel Herzogswalde von Martini des 91 Jahres bis Martini des 92 Jahres Die Zeit Pfarrer Jacobus Lange Kirchen Veter) W tumaczeniu na jz. polski przytoczony tytu poszytu brzmi: Rachunki kocielne od Marcina 1591 do Marcina 1592 roku, czasy pastora Jakuba Lange, zarzd gminy wyznaniowej14. Nie zachowaa si oprawa, dochowaa si natomiast karta tytuowa. Drugi poszyt rachunkw kocielnych pochodzi z parafii mrgowskiej i jest wczeniejszy (z 1585 r.), nie posiada on jednak ani oprawy, ani karty tytuowej. Zawiera 16 kart 8 bifoliw w formie zszytej skadki. Pierwsza zachowana zszyta i oprawiona ksiga to wspomniana ju ksiga metrykalna parafii Florczaki z lat 16421728. Zszyto j jednak najwczeniej w 1729 r., to jest po zakoczeniu wpisw do ksigi. Pewne zmiany zaczy zachodzi w registraturach parafialnych w trzeciej tercji XVII w. Wskazuj na to najstarsze poszyty akt rachunkowych parafii mikoajskiej z roku 1672 i nastpnych. Zachoway si jednak karty tytuowe z lat 1667, 1669. Chocia s to duplikaty akt parafialnych wykonane przez rendanta (skarbnika) dla starosty szczycieskiego15, to wiemy, e pierwopisy znajdujce si w registraturze byy identyczne: opis, szycie etc. Najstarsze zachowane poszyty rachunkowe innych parafii pochodz z koca XVII w. i posiadaj identyczne tytuy etc. Od 1750 r. pod adresami zewntrznymi pism wpywajcych z Justiz Collegium w Nidzicy do kancelarii parafialnej w Pasymiu, na 4-tej stronie bifoliw, zaczy si pojawia znaki: H.K.Sachen (Herrschaft Kirchen Sachen), H.K.S. (to samo znaczenie), H. Justiz Sachen (Herrschaft Justiz Sachen), H.Publ.S. (Herrschaft Publication Sachen) itp. Znaki te nadawao Justiz Collegium w Nidzicy, bdce nadrzdn pastwow instancj kontroln parafii. wiadczy to o pojawieniu si pojcia serii akt. Chocia do pocztku XIX w. nie doprowadzio to do sygnowania poszytw takimi znakami, a wic do formalnego wydzielenia serii akt, to bya to zapowied zmian po roku 1810. Jedynymi formalnie wydzielonymi seriami akt byy poszyty rachunkw kocielnych, szkolnych i szpitalnych, prowadzone od koca XVII w. Na
14 smy punkt instrukcji adresowanej do Pawa Speratusa i radcy ksicego Adriana Waiblingena kaza paci zalege dziesiciny do dnia w. Marcina. Zob. Jacek Wijaczka, op. cit., s. 80. 15 APO, Zesp akt kocioa ewangelickiego w Mikoajkach (Nikolaiken), nr zesp. 1331/17.
92
Sawomir Maksymowicz
pocztku XVIII w. uzyskay one obszerne jednolite tytuy: Osterodische Kirchen Rechnung uber Einnahme und Ausgabe des... Jahres...16. W dalszej czci karty tytuowej podawano nazwisko starosty i jego zastpcy, proboszcza i czonkw zarzdu parafii. Czsto pisano te, e jest to egzemplarz parafialny, a na duplikatach egzemplarz starosty, a od 1751 r. egzemplarz Justiz Collegium. Okoo 1737 r. do waciwego tytuu dodawano: wie auch Bau Rechnung (jak rwnie rachunki dotyczce spraw budowlanych). Podobne tytuy posiaday serie akt rachunkowych szkolnych i szpitalnych. Rnica wystpowaa jedynie na pocztku tytuu, gdy pisano, e s to akta szkolne lub szpitalne. Bardzo obszerne tytuy s w ogle manier w pimiennictwie europejskim w XVIXVIII w. Ujednolicenie tytuw w serii akt rachunkowych parafii ewangelickich, a nawet ich cise sformalizowanie wiadczy niewtpliwie o tym, e wprowadzono je jak odgrn instrukcj kancelaryjn. Niestety, nie udao si jej odnale w aktach. Oprcz serii akt rachunkowych wystpoway w drugiej poowie XVIII w. take inne serie: ksigi metrykalne, zarzdzenia wadz pastwowych i kocielnych, ksigi protokow posiedze zarzdw parafii. Zapewne istniay rwnie inne serie. Seria zarzdze wystpuje ewidentnie w registraturach: ostrdzkiej, pasymskiej i innych. Niestety, nie zachoway si karty tytuowe poszczeglnych poszytw. Niestaranne zszycie poszczeglnych skadek w poszyty (niektre bardzo grube) wskazuje na to, e przez dugi czas byy to legi akt. Nie jest pewne, czy w XVIII w. w ogle posiaday one karty tytuowe. Zachowane najstarsze akta metrykalne maj oprawy z XIX w. Karty tytuowe pochodz z XVIII w. Podobny proces wystpuje w aktach szkolnych i szpitalnych. Faktycznie ju w tym okresie wystpuj pojcia registratury kocielnej, szkolnej i szpitalnej. S to waciwie wielkie dziay registratur parafii ewangelickich w Ksistwie Pruskim. Podsumowujc problem ksztatowania si procesu aktotwrczego i rozwoju registratur od koca XVII do pocztku XIX w. naley stwierdzi, e wyksztaciy si trzy registratury: a) registratura kocielna waciwa, b) registratura szkolna, c) registratura szpitala oraz faktycznie kilka serii akt. Poza aktami rachunkowymi nie uzyskay one cile formalnego charakteru: obowizkowego tworzenia ksig i poszytw (raczej grube fascykuy, zszyte pniej), specjalnych kart tytuowych, a zwasz16
APO, Zesp akt kocioa ewangelickiego w Ostrdzie (Osterode), nr zesp. 96/ 47 i n.
93
cza sygnatur registraturalnych. Pojawi si jednak zwyczaj sygnowania wpyww literowymi znakami: H.K.S., H.Publ.S. itp. To zjawisko wiadczy o rodzeniu si koncepcji nowego systemu ukadu akt w registraturach parafialnych.
2. System ukadu akt w registraturach parafialnych w latach 18111855

Ju w kocu XVIII w. na czci akt pojawiy si oznaczenia literowe i cyfrowe, np.: Litte.[ra] B Nro. 2 ; C Nro. 7; Litte. G Nro 11 ; Litte. K Nro. 25 itp.17. S to jednak znaki napisane innym atramentem i inn rk ni tytu. Uwaamy wic, e s one pniejsze, zapewne z drugiegotrzeciego dziesiciolecia XIX w. Takie sygnatury wystpuj na seriach waniejszych akt od pierwszej poowy XIX w. i s pisane t sam rk i tym samym atramentem co tytuy akt18. To dowodzi, e sygnatury s wspczesne tytuom i treciom akt. W swej pracy nad aktami kocioa ewangelicko-augsburskiego, znajdujcymi si w Archiwum Gwnym Akt Dawnych w Warszawie Hanna Krajewska podaa, e w poszytach wydziaw zboru warszawskiego kolejnymi literami alfabetu (AZ) oznaczano poszczeglne sprawy, a gdy liczba tych spraw narastaa, zaczto do liter alfabetu dopisywa cyfry arabskie (1, 2, 3 etc.), w pniejszym okresie do oznaczenia literowego i cyframi arabskimi doszy cyfry rzymskie (I, II, III itd.)19. Litery odpowiaday nazwiskom osb bd gwnym hasom rzeczowym akt. Sygnatury takie nie wystpoway na serii akt rachunkowych. Powodem tego byo to, e byy to poszyty roczne (byo ich wic bardzo wiele), wyranie uksztatowane (specjalny formularz). Inn cech odrniajc niektre serie akt z pierwszej poowy XIX w. od akt wczeniejszych byo oprawianie w okadki z lichego, niebieskiego kartonu. Na okadkach tych nie pisano niestety ani tytuw, ani sygnatur. Niekiedy akta oprawiano w karton marmurkowy, lepszej jakoci ni poprzedni. Wida wic wyrane zmiany w pracy registratur parafialnych: szycie prawie wszystkich akt, ich oprawianie oraz sygnowanie waniejszych serii. Akta rachunkowe s czone w poszyty i tytuowane podobnie jak w poprzednim okresie a do 1840 r. Nadal nie s oprawiane, bo byo ich zbyt wiele. Nowy system zwiksza koszta utrzymania kancelarii i registratury, a wikszo wiejskich parafii w pierwszej poowie XIX w. bya niezamona. Liczba parafii stopniowo rosa, ale bardzo wiele z nich miao po kilka wsi, a wic niedue dochody. Wrd akt rachunAPO, Zesp akt kocioa ewangelickiego w Ostrdzie, nr zesp. 96/1-4. APO, Zesp akt kocioa ewangelickiego w Ostrdzie, 96/7-8-10-14, 18, 19. 19 H. Krajewska, Akta Kocioa ewangelicko- augsburskiego w AGAD, Archeion, nr LXXXVIII, Warszawa-d 1990, s. 94.
18 17
94
Sawomir Maksymowicz
kowych tworz si mniejsze serie: Kirche Rechnungen (podstawowa seria), Belege zur Kirchen Rechnungen (kwity i zaczniki), Decem Consignation (spisy dochodw z dziesicin) i inne. Ksigi metrykalne prowadzono coraz staranniej, doskonalono formularze zapisw (chrztw, lubw, zgonw). Bya to wyranie odrbna seria bardzo wanych akt. Starsze akta metrykalne zszywano dopiero po roku 1830, a pniejsze zaraz po zakoczeniu formowania ksig. Nie posiaday one sygnatur registraturalnych, a jedynie tytuy. Pokrewne im, ale odrbne serie tworzyy ksigi penitentw (wyspowiadanych), konfirmowanych oraz spisy parafian. Spisy penitentw byy zszywane i oprawiane, a pozostae czone w poszyty, ale nie oprawiane. Nie udao si odnale instrukcji o prowadzeniu okrelonych serii akt itp. Natrafiono jednak na Cameral-Dienst-Verfassung (instrukcja subowa) Auerswalda, prezydenta Kamery Wojennej i Skarbowej w Krlewcu z 1804 r., ktra nakazywaa przesya sprawozdania parafialne w okrelonym terminie i z okrelonym opisem oraz wprowadzia okrelony tok zaatwiania spraw dotyczcych: zwierzchnoci kraju, konsystorialnych, kocielnych oraz pozostaych (sic!) wedug nowego ustroju resortowego. Instrukcja ta jest porednim dowodem, e istniay jeszcze inne zarzdzenia dotyczce parafii, ich kancelarii i registratur. 13 stycznia 1805 r. tene Auerswald przypomnia swj oklnik (Circular- Verfugung) z 25.08.1804 r., wprowadzajcy nowy ustrj resortowy. Faktycznie chodzio raczej o wprowadzenie oznacze na sprawozdaniach dotyczcych problemw religijnych w szkoach, wysyanych przez pastorw i zarzdy parafii wadzom nadrzdnym. Nakaza on na zewntrz takich pism pod rubrum podawa oznaczenie (okrelenie): Consistorialia. Oznaczao to de facto wprowadzenie takiej serii pism. W przyszoci doprowadzio to do wytworzenia nowej serii poszytw. W drugiej poowie XIX w. rzeczywicie wystpuj poszyty dotyczce spraw konsystorza. Bardzo wane informacje na temat tworzenia si nowego ukadu akt w registraturach parafialnych znajduj si w poszycie parafii pasymskiej wspomnianym wyej registrancie z lat 1820186220. Pierwsza cz poszytu pochodzi z roku 1820 i zawiera dwa spisy serii akt oznaczonych duymi literami alfabetu od A do Z. Pierwszy spis jest niekompletny, a serie wystpuj w nieco zakconej kolejnoci alfabetycznej. Drugi spis jest peniejszy, a serie wystpuj w kolejnoci alfabetycznej. wiadczy to, i uchwycilimy proces rozwoju serii i nadawania im oznacze literowych in statu nascendi. Cz drug poszytu rozpoczyna pismo przewodnie Sonnenberga, superintendenta
20
APO, Akta kocioa ewangelickiego w Pasymiu, nr zesp. 99/8.
95
szczycieskiego (do roku 1816 pastora i superintendenta pasymskiego) z 1826 r., informujce o przekazaniu Urzdowi Wymiaru Sprawiedliwoci w Morgu repertorium registratury kocielnej w Pasymiu. Sonnenberg prosi o skontrolowanie tego repertorium i zaopatrzenie go w reces (decyzj zatwierdzajc), aeby nastpnie mona byo sporzdzi registrant. Potem nastpuj spisy tego repertorium: Karta: Kirchen Rechnungen 18041815 8 j.a. Spis poszytw o rnej zawartoci z oznaczeniami lit. [17281799] 28 j.a. (wtrnik) [17281799] 28 j.a. Spis ksig i poszytw o rnej zawartoci z oznacz. [16671799] 53 j.a. literowym-rozszerzonym, Specyfikacja rachunkw i akt kocioa pasymskiego A. Kirchen-Rechnungen poszyty 1701 1804 15 j.a. B. Kirchen-Sachen 16861804 29 j.a. C. Hospital-Rechnungen 17001803 4 j.a. D. Hospital-Sachen 17411804 10 j.a. Potwierdzenie proboszcza Leipolza z 21.12.1820 r. Oznacza to, i na pierwszym miejscu stawiano sprawy finansowo-budetowe nadano im liter A. Sprawy kocielne (pozostae serie akt, takie jak zarzdzenia wadz zarwno kocielnych (konsystorza czy superintendenta), jak i pastwowych, ksigi narodzin, chrztw, konfirmowanych, zawartych maestw, zgonw etc.) miay nisz rang. Brak wyodrbnionej registratury akt szkolnych moe wiadczy o tym, e przed 1804 r. nie bya ona jeszcze wyodrbniona z registratury kocielnej. Istniaa kancelaria dotyczca spraw kocielnych i szpitala (przytuku). W obu tych przypadkach sprawy finansowe miay priorytet najpierw pienidze, jak si je ma, to mona myle o reszcie. I [16401854] spisane w 1855 r. Registrant registratury kocielnej A. Rechnungs-Wesen B. Bau-Sachen C. Visitations-Wesen D. Verordnungen-Bescheide E. Schulen Register Listen-Wesen F. Ehesachen G. Nominacje duchownych H. Dismembrationssachen I. Nominacje sug kocielnych K. Interna und Externa......Acta
[16401665] [17311734] [16671803] [17281854] [17931805] [17981831] [17281821] [..................] [..................] [..................]
10 j.a. 18 j.a. 7 j.a. 6 j.a. 4 j.a. 7 j.a. 17 j.a. 17 j.a. 5 j.a. 28 j.a.
96
Sawomir Maksymowicz
II Registrant der Schulregistratur A. Rechnungen B. Schul-Sachen. Besonder u. Allgemeine III Armen-Wesen IV Hospital-Wesen
[17691851] 3 j.a. [17721844] 32 j.a.
[18121845]
5j.a.
[16991803]
9 j.a.
Registrant sporzdzony pidziesit lat pniej w 1855 r. jest dokadniejszy, zawiera dokadniejsze dziay po rachunkowoci pojawiaj si zagadnienia, zwizane z potrzeb inwestycji budowlanych i prac remontowych litera B; wyodrbniono wizytacje wadz zwierzchnich i protokoy powizytacyjne litera C. Zarzdzenia wadz otrzymay onaczenie D. Pod liter E pojawiy si sprawy zwizane z registratur szkoln, byy one cigle jednak cile zwizane z kancelari kocieln. Zaczyna si podzia na trzy lub (w przypadku zasobniejszych parafii) cztery registratury: I. Registratratura kocielna waciwa, II. Registratura szkolna, III. Registratura przytuku, IV. Registratura szpitala. Na ostatniej stronie drugiej czci poszytu znajduje si nota: An den Prediger Leipolz zu Passenheim. Kirchen S. (Do pastora Leipolza w Pasymiu. Sprawy kocielne). Dalej nastpuje spis utraconych w czasie wojny [1813(?)] fragmentw inwentarzy kocioa pasymskiego (waciwie jest to spis utraconych utensyliw). 12 j.a. Poniej formua: Za zgodno superintendent Sonnenberg i trzech czonkw zarzdu. Ostatnie pismo drugiej czci poszytu z 1829 r., chocia nie zwizane treciowo z powyszymi wykazami, wskazuje na okres ich wytworzenia. Spisy te pochodz z lat 18201855. Do nowych zapisw starano si dopasowa starsze jednostki z XVII w. W oparciu o wyszczeglnione wyej spisy mona wycign kilka oglniejszych wnioskw: 1. Po wytworzeniu serii akt na pocztku XIX w. w trzecim dziesicioleciu tego wieku przystpiono do porzdkowania ukadu serii akt w registraturach parafialnych, nadawania im staych oznacze literowych.
97
2. Nastpn faz tego procesu by podzia akt parafialnych na trzy registratury: kocieln, szkoln i szpitaln oraz jeden dodatkowy dzia ArmenWesen wspieranie ubogich. W registraturze kocielnej i szkolnej wyodrbniono serie akt oznaczonych duymi literami. 3. Serie te obejmuj akta od 1640 do 1854 r. Wiemy jednak, e XVII-XVIII-wieczne akta nie otrzymay tych sygnatur. Nadano je aktom z pierwszej poowy XIX w. a i wtedy tylko niektrym seriom. 4. Mona wic sdzi, e spisy te miay charakter idealny, a ponadto wykonano je dla potrzeb sprawozdawczoci (dla nadrzdnych wadz). Zarwno wykazy serii akt, jak i powysze uwagi potwierdzaj tez, e w pierwszej poowie XIX w. wytworzy si nowy, sformalizowany ukad akt: zoony z registratur i serii poszytw. Innym bardzo wanym problemem jest przechowywanie akt. Na ten temat mamy interesujce pismo Sonnenberga z 27.06.1800 r., wwczas pastora pasymskiego i inspektora dziesiciu okolicznych kociow (tzn. przyszego superintendenta pasymskiego). Poniewa wwczas zosta on tyme inspektorem, poprosi Powiatow Komisj Wymiaru Sprawiedliwoci w Nidzicy o przyznanie mu 8 talarw na zakup Registratur Schaf (szafy registraturalnej). Szafa ta miaa mu uatwi szybkie zaatwianie zwikszajcej si iloci spraw, zapewni niezbdny porzdek (w registraturze), uatwi mu prac i wyszukiwanie niezbdnych pism. Jak pisa: to wszystko nie moe si sta bez Registratur Schaf. Rzd Ksistwa Pruskiego, Etats Ministerium, ostatecznie poleci przyzna Sonnenbergowi dan kwot. Szaf t nazwa Schranke zur Inspections Registratur, czyli szaf registratury inspektora przyszego superintendenta. Faktycznie bya to szafa inspektora i proboszcza w jednej osobie. Z trzeciej czci wspomnianego wyej registrantu (18601900) wynika, e parafia pasymska miaa w 1872 r. trzy szafy registraturalne. Jedn z nich bya zapewne szafa Sonnenberga z 1800 r. Informacja, e szafa ta ma uatwi gromadzenie pism i ich wyszukiwanie oraz zaatwianie spraw21, dowodzi, e posiadaa ona wiele pek. Kada pka suya na pewno do gromadzenia korespondencji z odrbnego zakresu spraw. Niestety, bliszych informacji na jej temat nie mamy, gdy nie przetrwaa do naszych czasw. Naley uwaa, e oprcz szafy kancelaryjno-registraturalnej pastor posiada szafy z pkami suce do skadowania i przechowywania stert akt, ksig i poszytw.
21
APO, Akta kocioa ewangelickiego w Pasymiu, nr zesp. 99/6 , s. 4.
98
Sawomir Maksymowicz
3. Zmiany ukadu akt w latach 1856 1890

W okresie tym nastpuj dalsze zmiany w registraturach parafialnych. Wszystkie podstawowe serie akt s kontynuowane, tworz si serie dodatkowe. Nastpuje podzia gwnej serii ksig rachunkowych na dwie podserie: a) dochodw (Einnahme...) b) wydatkw (Ausgabe...) W niektrych parafiach powstaj odrbne serie ksig metrykalnych: a) ksigi urodze i chrztw (Geburts- und Tauf Register), b) ksigi lubw (Trauungs Register), c) ksigi zgonw (Todten Register). Tak wic zwiksza si ilo podserii w wikszych seriach akt. Pojawia si te nowy system oznacze waniejszych serii i podserii. Przykadem moe by spis inwentarzy kocielnych parafii pasymskiej z lat 18601900 zamieszczony w trzeciej czci wspomnianego registrantu tej parafii22. Kirchen- Inventarien-Verzeichnis (spis inwentarzy kocielnych) A. Immobilia ( opisy nieruchomoci) Tit. I Opis kocioa 1 j.a. Tit. II Pfarr Pertinenzien Tit. III 1857 2 j.a. Tit. IV Prediger 1852, 1855 7 j.a. Tit. V Pfarr-Witwe- 1844, 1854 5 j.a. Tit VI Glockner 1 j.a. B. Mobilia (opisy ruchomoci) Tit. VII. Kirchen Registratur (Registrant) 1 j.a. Tit. VIII. Kirchen-Bucher (Rejestr alfabetyczny, ksigi metrykalne, ksigi protokow) 16601890 22 j.a. Tit. IX. A. Kirchen Bibliothek 15711872 (1902) 99 j.a. B. Schul Bibliothek 1 8371872 (1902) 231 ksiek Tit X. Geratschaften (spisy sprztu), cztery serie: sprzt domowy (szafy na akta, ksiki etc.), sprzt przeciwpoarowy, dzwony, sprzt kocielny (przedmioty oraz naczynia zote, srebrne, mosine, drewniane), odzie. Tit. XI. Zierraten (dekoracje) Tit. XII. Kunstsachen (przedmioty artystyczne). Powstaje pytanie o stopie zgodnoci tego spisu z rzeczywistym systemem ukadu akt w registraturze, oznaczeniem dziaw i serii. Spis ten zosta sporzdzony dla potrzeb pastora i wadz nadrzdnych. Nie odzwierciedla on
22
APO, Akta kocioa ewangelickiego w Pasymiu, zesp. 99/8, k-20-26.
99
w peni realnego ukadu akt w registraturze. Zasuguje jednak na uwag, gdy stanowi odbicie zalece wadz nadrzdnych w tej materii i rodzcej si koncepcji nowego ukadu akt. Nowoci jest w niej wprowadzenie terminu Titulus na oznaczenie grup rzeczowych, a maych liter alfabetu aciskiego na oznaczenie serii. Rzeczywicie waniejsze akta byy tak sygnowane. Niestety, tymi oznaczeniami ani innymi nie sygnowano ksig metrykalnych ani akt rachunkowych. Najwidoczniej te grupy rzeczowe i serie akt byy tak odrbne od innych i tak liczne, e w przekonaniu pastorw nie wymagay w ogle sygnowania. Z pewnoci w gr wchodzio zaoszczdzenie sobie dodatkowego wysiku. Trzeba bowiem pamita, e obsada personalna kancelarii i registratury bya bardzo nieliczna. Stanowiy j od 13 osb penicych przede wszystkim wane i czasochonne funkcje kocielne: pastor (proboszcz), w wikszych parafiach take prediger (pomocnik pastora kaznodzieja) oraz organista. aden z nich nie by etatowym zawodowym pracownikiem kancelaryjnym. W miejskich parafiach pastorw wspierali rendanci (ksigowi skarbnicy), prowadzcy rachunki parafialne i sporzdzajcy poszyty akt rachunkowych. Byli nimi rendanci magistraccy. Swe funkcje w parafii penili dodatkowo za niewielkie wynagrodzenie. Mona domyla si, e nie byli oni dobrze zorientowani w zmieniajcych si ukadach akt w registraturach. Musieli si bowiem troszczy o gromadzenie i rejestrowanie dochodw i wydatkw, stanowicych podstaw finansowej dziaalnoci zarzdu parafii. Powinni to robi skrupulatnie, gdy co roku przesyali poszyty akt rachunkowych (gwnych i zacznikw) wadzom nadrzdnym do sprawdzenia i ewentualnego zatwierdzenia. Nadzr nad finansami parafii by dokadny. Bardzo czsto rendanci musieli przesya instancji nadrzdnej Notat Beantwortung, to jest dokadne wyjanienia niecisoci w rachunkach parafii. Nie zapominajmy, e podobne finansowe serie akt trzeba byo prowadzi take w registraturze szkolnej i szpitalnej. Pastorzy natomiast musieli prowadzi serie akt obejmujcych zarzdzenia, wizytacje, protokoy zarzdu parafii, ksigi metrykalne. Staranne prowadzenie akt wymagao zarwno odpowiednich kwalifikacji kancelaryjnych, jak i czasu. Trudno byo jednak pogodzi liczne obowizki duszpasterskie ze starannym prowadzeniem korespondencji i z rnymi czasochonnymi pracami kancelaryjnymi i registraturalnymi. To wszystko tumaczy, i wikszo grup rzeczowych i serii akt nie otrzymywaa sygnatur, a tym bardziej nie otrzymyway ich akta wytworzone we wczeniejszym okresie. Istotn zmian w tym okresie byo wprowadzenie zasady szycia wszystkich akt. Najwaniejsze akta oprawiano, zwaszcza metrykalne (take te z XVIII w.). Inne zaopatrzono w okadki kartonowe, a poszyty rachunkowe nadal posiaday okadki z grubszego papieru. wiadczy to o rosncej trosce
100
Sawomir Maksymowicz
pastorw i superintendentw o akta. Trzeba jednak podkreli, e jako szycia grubych poszytw pozostawia wiele do yczenia: nierwno uoone skadki, a wic nierwne brzegi poszytw, doszywanie dalszych skadek, a nawet bifoliw i kart po zakoczeniu szycia, zbyt sabe okadki. Z tego powodu cz poszytw otrzymaa w nastpnym okresie nowe okadki. Wskutek cikich dowiadcze wojennych i powojennych (19441946) bardzo wiele poszytw utracio okadki, a nawet zostao porozrywanych. Utrudnio to ogromnie identyfikacj registratur i poszytw. Niemniej jednak powszechno zszywania akt oraz oprawiania w lepszy jakociowo karton, a take wytworzenie pojcia grup rzeczowych, powikszenie liczby serii i podserii, wprowadzenie pojcia registratur kocielnej, szkolnej i szpitalnej wiadczyo o dokonujcym si postpie w pracy kancelarii i registratur. Byy to take istotne zmiany w ukadzie akt w registraturach parafii ewangelickich.
4. Nowoczesny system ukadu akt po roku 1890

Niekompletno akt oraz brak wielu kart tytuowych na nich powoduje tak sam skal trudnoci jak przy badaniu akt z koca XVII, XVIII i XIX w. Stosunkowo najwicej danych na ten temat mona uzyska z analizy akt bardzo maej registratury parafii mikoajskiej (koo Mrgowa). Archiwum Pastwowe w Olsztynie posiada zaledwie 1 ksig i 23 poszyty tej parafii z lat 16691920. Osiem z nich posiada oznaczenia: Kirche Registratur Fach... Abt. I, II, III Tit. I, II, III No Vol. Te dwa rodzaje oznacze wystpuj jednoczenie tylko na trzech poszytach, na pozostaych poszytach wystpuje jedno lub drugie. Oznaczenia te wystpuj zarwno na XVIII-, XIX- wiecznych i w tych z przeomu XIX i XX w.23 Nie jest jasny powd pisania obydwu form na jednych poszytach, a tylko jednego na innych. Wiadomo jedynie, e zarwno pojedyncze, jak i podwjne nadawano waniejszym aktom, a wic tym z dziau oglnego i z dziau zarzdu parafii. Oznaczenie Kirche Registratur Fach ... jest nieco starsze, z koca XIX w., a forma Abt. ... Tit. ... No. ... Vol. ... jest nowsza, z pocztku XX w. Pierwsza posta skada si z okrelenia registratury, numeru pki i ewentualnie nazwy grupy rzeczowej (Visitationen). Druga forma natomiast uwzgldnia podzia akt na wydziay (Abteilungen), po ktrych nastpuje numer (poszytu) oraz grupy rzeczowej (Tit.) i numeru serii, a nastpnie woluminu. Wyodrbnienie wydziaw nastpio niewtpliwie pod wpywem systemu stosowanego w urz23
APO, Akta kocioa ewangelickiego w Mikoajkach, nr zesp. 1331/1-4, 6-8, 23,24.
101
dach administracji pastwowej, to jest w rejencjach, landraturach i innych. Ksztatowa si on tam w drugiej poowie wieku XIX i na pocztku wieku XX. Najwidoczniej stamtd poprzez Konsystorz Pruski i superintendentw trafi do parafii. Nie zachoway si jednak w aktach parafii zarzdzenia ani instrukcje dotyczce tej sprawy. lady tego systemu spotykamy take w registraturach innych parafii. Niestety, s one stosunkowo nieliczne. Wystpuj one np. na wypustkach (Schwanze) poszytw, tj. doszytych do dolnej czci poszytw prostoktnych kartonikach, ceratkach lub wskich kartkach grubego papieru, ktre wystaway na zewntrz poszytw. Pisano na nich tytuy poszytw, daty, a czsto take oznaczenia registraturalne. Wiele tych wypustek ulego zniszczeniu, zachowaa si mniejsza cz. To urzdzenie kancelaryjne zaczto wprowadza na przeomie XIX/XX w.24 Rzecz jasna, e pisano na nich sygnatury literowe z pierwszej poowy XIX w. bd podane wyej formy z koca XIX i pocztku XX w. Wskutek wzbogacania si ycia, a zwaszcza rodzajw dziaalnoci pastorw, zarzdw parafii i samych wiernych pojawiy si dalsze grupy rzeczowe i serie akt, np. jednostki zawierajce akta dotyczce jubileuszy, kroniki parafialne, teczki z fragmentami gazet, artykuami prasowymi, opisami wity i ich wyposaenia, opisami przedmiotw artystycznych. Oznaczao to zwikszenie liczby serii i zwikszenie komplikacji systemu ukadu akt w registraturach. Aby sprosta rosncym trudnociom i komplikacjom wprowadzono wspomniane wyej formy sygnowania akt w registraturach. Rosnca liczba akt lecych pasko na pkach (jedne na drugich) utrudniaa wyszukiwanie pism w przypadku wznowienia sprawy. Dlatego wanie zastosowano wypustki, ale gwnie na waniejszych seriach akt, nalecych do akt oglnych, bd akt zarzdu parafii. Wspgrao to z nowymi formami oznacze registraturalnych. Mona wic obserwowa dalszy rozwj kancelarii i registratur parafialnych, w tym take systemu ukadu akt w tych registraturach. Podobnie jak w dwu poprzednich okresach, wyranie odmienne serie akt metrykalnych i rachunkowych nie otrzymay nowych oznacze i wypustek. Rozwj tego systemu wymusi uproszczenie nadmiernie rozbudowanych w XVIII w. i kontynuowanych do poowy XIX w. tytuw niektrych serii akt, zwaszcza rachunkowych. Podstawowe serie akt byy formowane w ksigi i poszyty coraz staranniej. Byy one take oprawiane w lepszy jakociowo karton. Z drugiej strony cz akt kadziono do skoroszytw lub luzem do teczek. Dotyczy to zwaszcza ostatnich serii, akt okolicznociowych. Oglnie jednak naley oceni, e by to system nowoczeniejszy, cho z wadami.
24
APO, Akta kocioa ewangelickiego w Ostrdzie, nr zesp. 96/3, 4, 8-13 i inne.
102
Sawomir Maksymowicz
Podsumowanie
Zamiarem autora byo zbadanie ukadu akt w registraturach parafii ewangelickich w Ksistwie Pruskim i w Prowincji Prusy Wschodnie od 1525 r. do pocztku XX w. Z powodu niezachowania si akt z XVI (poza dwoma wyej wymienionymi poszytami rachunkw kocielnych z parafii ksinickiej i mrgowskiej) i pierwszych dwu tercji XVII w. nie mona byo przeprowadzi analizy akt i registratur. Na podstawie porednich informacji udao si ustali, e w XVIXVIII w. wyksztaciy si faktycznie trzy registratury (kocielna, szkolna i szpitalna) i kilka serii akt (zarzdzenia, akta zarzdw parafii, recesy wizytacji parafii, szk i szpitali przytukw, metrykalne, rachunkowe i zapewne inne). Poza aktami rachunkowymi serie te nie miay cile formalnego charakteru, a z pism nie formowano obowizkowo ksig i poszytw. Nie nadawano im oznacze registraturalnych. W drugiej poowie XVIII w. pojawia si zapowied nowego systemu ukadu akt. W drugim okresie (18101855) wzrosa liczba serii. W najwaniejszych aktach wprowadzono oznaczenia literowe i cyfrowe (Litte. A, B... Nro. 2...). Prawie wszystkie akta szyto, a waniejsze serie oprawiano w lichej jakoci karton. Autor natrafi na niektre instrukcje kancelaryjne, ktre de facto wprowadzay serie akt. Udao si odnale i przedstawi nowy ukad akt w registraturach na przykadzie parafii pasymskiej: trzy registratury oraz jeden dodatkowy dzia podzielone na serie z oznaczeniami literowymi. Interesujca jest te informacja o zakupie szafy registraturalnej w 1800 r., ktra miaa uatwi gromadzenie, przechowywanie i wyszukiwanie pism. W okresie trzecim (1856 1890) nastpio dalsze zwikszenie liczby serii. Pojawi si nowy system oznacze waniejszych serii i podserii: podstawowym jego elementem by symbol Titulus (tytu grupy rzeczowej) oraz mae litery alfabetu aciskiego na oznaczenie serii. Wprowadzono wic pojcie grup rzeczowych oraz formalnie ju pojcia registratur kocielnej, szkolnej i szpitalnej. Wprowadzono oprawianie waniejszych akt, a inne zaopatrzono w okadki kartonowe lub z grubego papieru. W ostatnim okresie nastpi dalszy rozwj registratur parafialnych. Wzrosa jeszcze bardziej liczba grup rzeczowych i serii. Do poszczeglnych registratur wprowadzono oznaczenie Fach (pka). Nastpnie pojawi si jeszcze nowszy system registratury podzielono na wydziay (Abteilungen), a te na grupy rzeczowe (Titulus I, II, ...), w ktrych wystpiy numery serii bd poszytw. Podobnie jak w poprzednich okresach ksigi metrykalne, akta rachunkowe i inne nie otrzymay sygnatur. Nastpio wiksze skomplikowanie ukadu akt i sygnatur z powodu znacznego wzrostu iloci akt, grup rzeczowych i serii. By
103
to jednak system bardziej dojrzay i rozwinity. Tak wic udao si przedstawi zarwno ukady akt w registraturach, jak rwnie proces rozwoju systemu tych ukadw. Dokadniejsze ucilenie cezur chronologicznych, a take charakteru oznacze i sygnatur wymaga dalszych bada.
DIE AKTENGLIEDERUNG AN DEN REGISTRATUREN BEI DEN EVANGELISCHEN PFARRGEMEINSCHAFTEN IN DEN OSTPREUEN SEIT ENDE DES 16. BIS ANFANG DES 20 JAHRHUNDERTS Zusammenfassung
Die Quellenbasis der Arbeit sind die in dem Staatsarchiv in Olsztyn gesammelten Akten von evangelischen Pfarrgemeinschaften, vor allem die der Pfarrgemeinschaft in Pasym (1704 1943), in Ostrda ((1324) 1689 1898), in Mikoajki (1669 1920) und der Pfarrge-meinschaft in Florczaki in der Nahe von Morg (1642 1898). Es ist gelungen, in den bewahrten Akten ein paar Kanzleihinweise zu finden, die z.B. das betreffen, wie man die Pfarrregistraturen fuhren sollte. Der Autor bezieht sich auch auf die Besch reibungen und die Registratursignaturen. Dazu musste man ca. 1000 Hefte und Bucher durchblattern. Je nach den in den Pfarrregistraturen verwendeten Losungen unterscheidet man 4 Perioden: 1) 1525 1810 Grundlagen des Registratursystems, 2) 1811 1855 das System der literarischen Aktensignierung, 3) 1851 1890 die Kanzleien beginnen, Registraturen (an den Kirchen, Schulen, Krankenhausern und Heimen) sowie Sachgruppen oder Titulusen Serien mit der romischen und arabischen Ziffermarkierung zu schaffen, 4)nach 1891 leitet man Sammlungen von groen Werken (Abt. I, II, III ......) und Signaturen ein. In der ersten Periode (16. 18. Jahrhundert) entwickelten sich drei Registraturen die Pfarr-, Schul- und Krankenhauserregistratur sowie ein paar Aktenserien (Verwal tungsakten, Pfarrverwaltungsakten, Rezesse zur Pfarr-, Schul-, Krankenhausern- und Heimvisitation, Kirchenbucherakten, Rechnungsakten und andere). Um die Mitte des 18. Jahrhunderts gab es Ansagen des neuen Aktengliederungssystems. In der zweiten Periode (1856 1890) stieg die Zahl der Serien immer wieder an. Es gab auch ein neues System fur die Markierung der wichtigen Serien und Subserien; sein Hauptelement waren das Symbol Titulus (der Titel einer Sachgruppe) sowie kleine lateinische Buchstaben fur die Markierung der Serie. Somit wurde der Begriff von Sachgruppen und schon ganz formal der Begriff der Pfarr-, Schul- und Krankenhauserregistratur eingeleitet.
104
Sawomir Maksymowicz
In der letzten Periode hatte man mit der weiteren Entwicklung von Pfarrregistraturen zu tun. Die Zahl der Sachgruppen und der Serien stieg an. In den einzelnen Registraturen fuhrte man die Markierung Fach (Brett) ein. Dann erschien auch ein neueres System Registraturen wurden in Abteilungen unterteilt, und diese noch in Sachgruppen (Titulus I, II, ...), in denen es Nummern von Serien oder Heften gab. Ahnlich wie in den fruheren Perioden hatten die Matrikelbucher und Rechnungsakten sowie die anderen keine Signaturen. Die Gliederung von Akten und Signaturen wurde noch mehr kompliziert, was mit dem auffallenden Anstieg von Akten, Sachgruppen und Serien verbunden war.
Halina Robtka
Instytut Historii i Archiwistyki UMK w Toruniu
JAK DAWNIEJ ARCHIWA URZDZANO. NA PODSTAWIE DZIEWITNASTOWIECZNYCH WSKAZWEK W SPRAWIE BRAKOWANIA MATERIAW Z ARCHIWUM KOMISJI RZDOWEJ SPRAW WEWNTRZNYCH1
Wiek XIX w zapisa si w historii archiww wieloma wanymi wydarzeniami. Najpowaniejszym byo upowszechnienie si nowego typu archiww, okrelanych czsto archiwami-instytucjami, archiww z samodzielnym bytem organizacyjnym. Model takiego archiwum, jak wiadomo, powsta we Francji w czasach osiemnastowiecznej rewolucji. Powoane wwczas pierwsze nowoczesne archiwum gromadzce archiwalia instytucji ju nie dziaajcych, ale archiwalia cenne dla bada naukowych, byo wzorem dla innych europejskich krajw. Kompetencje, organizacja oraz zasady funkcjonowania peniy rol wzorcw do naladowania, take co do budynku archiwalnego, systemu ukadania archiwaliw, zasad brakowania zasobu oraz innych funkcji tych archiww. Nie bya to wwczas szczeglnie liczna grupa archiww, bowiem na terenie jednego pastwa dziaao jedno lub co najwyej dwa takie archiwa. Pastwo roztaczao nad nimi swoj opiek. Miay wic stosunkowo dobre warunki dziaania. Jednak nie o tym wydarzeniu i nie o tych archiwach ma by niniejsza praca. Rwnolegle bowiem do wspomnianych wyej archiww-instytucji kontynuoway swoj dziaalno w ramach poszczeglnych instytucji inne archiwa. Stanowiy grup archiww liczebnie dominujcych. Na wiek dziewitnasty przypada krzepnicie i ostateczne uksztatowanie si ich zada i sposobu funkcjonowania.
1 Zawar je naczelnik archiwum Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych w pimie adresowanym do podlegych jednostek. W pimie tym na podstawie wasnych dowiadcze sformuowa wytyczne co do procedur brakowania akt.
106
Halina Robtka
Ju wczeniej miay przypisany pakiet dosy szerokich zada. Miay zapewnia dobr kondycj fizyczn dokumentacji narastajcej w instytucji, gromadzi j w przypadku utracenia przydatnoci do biecego urzdowania oraz udostpnia na kade danie waciciela. Archiwom tym przyszo jednak dziaa w daleko gorszych warunkach lokalowych ni archiwom samodzielnym instytucjom. Byy one zmuszone do akceptacji takich warunkw, jakie stwarza waciciel i dysponent akt. A te warunki pogarszao przejmowanie wielkich iloci dokumentacji od poprzednio dziaajcych jednostek, przejmowanie bardzo intensywne na pocztku wieku dziewitnastego, wymuszone czstymi zmianami politycznymi. W poowie stulecia byo wiele instytucji ze szczebla centralnego opiekujcych si aktami z okresu Ksistwa Warszawskiego, Krlestwa Polskiego do 1815 r. i po 1830 r., a byway te przypadki dziedziczenia dokumentacji z okresw jeszcze wczeniejszych. Niezalenie od tego, do archiww pyn szeroki strumie biecej dokumentacji, zwikszajcy si w geometrycznym postpie. Wytworzya si wic sytuacja, w ktrej z jednej strony magazyny archiwalne byy wypenione materiaami starszymi, a z drugiej strony coraz pilniejsze stawao si przechowywanie nowej dokumentacji. Rzadko jednak wznoszono budynki archiwalne w ogle, ale nie uwgldniano potrzeb archiww wasnych. Lokowano je we wszystkich moliwych miejscach. Natomiast najstarsze materiay przenoszono pod strychy i do suteren2 lub do innych, mniej przydatnych do celw biurowych, pomieszcze, jak to uczyniono w Komisji Rzdowej Przychodw i Skarbu (dalej: KRPiS). Ale i tak problem pozostawa nie rozwizany, bo jak to sformuowano w pimie teje Komisji papiery zupenie nieuyteczne niepotrzebnie zajmuj miejsce i powikszaj repertoria archiwalne3. Ze warunki przechowywania powodoway niszczenie akt: butwienie, gromadzenie si wielkich iloci kurzu, a to z kolei stwarzao mikroklimat, uniemoliwiajcy prac ludzi w takich magazynach. W takiej trudnej sytuacji jako rodek do uzyskania wolnej przestrzeni wybierano dwa najatwiejsze rozwizania. Jednym z nich byo usuwanie zbdnej dokumentacji. Dzisiaj te procedury okrelamy mianem brakowania, wwczas w pismach urzdowych mwiono o niszczeniu lub usuwaniu akt z uycia wyszych4. Warto si tym procedurom przyjrze i stwierdzi, czy bya to li tylko czynno mechanicznego wydzielania zbdnych materiaw w celu odzyskania dodatkowych powierzchni magazynowych dla nowych akt, czy te bya to czynno przemylana, kierowana oglnymi wskazaniami i zasadami. W litera2 3 4
AGAD, KRSW sygn. 1257, s. 46. AGAD, KRSW, sygn. 1257, s. 46 AGAD, KRSW, sygn. 1257, s. 46-47.
Jak dawniej archiwa urzdzano
107
turze przedmiotu powyszych zagadnie dotyka tylko nieliczna grupa publikacji, wrd ktrych szerszym zakresem wyrnia si artyku Elbiety Sczys5, omawiajcy proces brakowania na terenie caego Krlestwa Polskiego, i artyku Czesawy Gski6, ograniczajcy problematyk do regionu Pocka. Uwalnianie pomieszcze urzdowych na pocztku XIX w. z dokumentacji zbdnej do biecej dziaalnoci, nioso jako skutek uboczny rozszerzenie kompetencji archiww i zatrudnionych tam archiwistw. Owo poszerzenie liczy si w literaturze od roku 1820, od momentu pierwszego urzdowego brakowania, skupionego na usuniciu przestarzaych drukw i formularzy7. Wydaje si jednak, e pocztkiem systematycznego brakowania dokumentacji powinien by reskrypt Komisji Rzdowej Spraw Wewntrznych (dalej: KRSW) z 1837 r., nakazujcy wszystkim instytucjom przegld posiadanej dokumentacji, usuwanie zbdnych materiaw i przekazywania ich wojsku do wykorzystania8. Rozpoczto w ten sposb dosy niebezpieczny dla caoci dzisiejszego zasobu proces niszczenia materiaw. Niebezpieczny, bo papier by wwczas bardzo atrakcyjnym surowcem do dalszej produkcji i z tego powodu sta si bardzo poszukiwany przez papiernie. Konkurentem papierni, jak ju wspomniano, byo wojsko, ktre wyrabiao z niego fajerwerki i czci nabojw. Pozyskiwaniem jak najwikszej iloci dokumentacji byli te zainteresowani sami urzdnicy, ktrych wynagrodzenie byo wprost proporcjonalne do wagi papieru przeznaczonego na makulatur. Za pienidze ze sprzeday makulatury mona byo kupi nowe materiay biurowe, sprzt i meble. Zatem wiele czynnikw byo zainteresowanych brakowaniem akt i wiele byo pokus, aby brakowa duo. Czasami udawao si opanowa owe zapdy poprzez zalecanie urzdnikom wykorzystania specjalnych kryteriw w procedurach oceny, przez zawenie ram chronologicznych brakowanych materiaw i poprzez systematyczn kontrol spisw wybrakowanych materiaw ze strony urzdnikw odpowiedzialnych za ten wycinek dziaalnoci. Trzeba przyzna z uznaniem, e nadzr nad brakowaniem powierzono urzdnikom z wysokim poziomem wiadomoci historycznej, przejawiajcej si m. in. w dostrzeganiu wartoci historycznej akt. Mimo to warto wczesnej dokumentacji bya oceniana wedug najprostszych urzdowych kryteriw przydatnoci do dalszej urzdowej dziaalnoci;
5 E. Sczys, Brakowania akt w archiwach urzdw Krlestwa Polskiego w latach 18151967, Archeion, t. 77, 1984, s. 155-171. 6 Cz. Gska, Problem brakowania akt pockich w urzdach XIX wieku, ,,Archeion, t. 69, 1979, s. 157-173. 7 E. Sczys, op. cit., s. 156. 8 AGAD, KRSW, sygn. 1256, s. 172. Wydanie reskryptu odnotowaa te E. Sczys, ale w nieco innym kontekcie zob. E. Sczys, op. cit., s. 156.
108
Halina Robtka
akta majce jeszcze warto uytkow dla instytucji kwalifikowano do dalszego przechowywania, pozostae uznane zostay za bezwartociowe i zwykle byy kwalifikowane do zniszczenia. Na tych zasadach na przykad wybrakowano akta finansowe (rachunki, monity po 9 latach przechowywania), raporty miesiczne sprzed 1842 r., akta osobowe urzdnikw zatrudnionych do 1830 r., tzw. etaty (spisy stanowisk), dzienniki gwne i kancelaryjne wytworzone przez Wydzia Grnictwa KRPiS, zachowano natomiast akta i ksigi..., zawierajce oglne zasady i przepisy postpowania, wiadomoci co do Dbr i innych wasnoci...9. Wrd grona urzdnikw zaangaowanych w procedury brakowania, o czym wspomniano, byli i tacy, ktrzy dostrzegali wartoci historyczne dokumentacji, ktre to walory decydoway o dalszym przechowywaniu w archiwach. Jeden z takich przykadw mona odnotowa w Wydziale Grnictwa KRPiS. Dyrektor tego Wydziau poleci zachowanie tej czci akt, ktre su wyranie do historii grnictwa lub innych technicznych przedmiotw10. Podobnego argumentu, aczkolwiek nie nazwanego kryterium wartoci historycznej, uywa naczelnik archiwum KRSW Adolf Dobrzaski, weryfikujc spisy akt proponowanych do zniszczenia, nadchodzce z podlegych jednostek. W ten sposb uratowa, mona powiedzie, spor grup materiaw dotyczcych wydarze powstania listopadowego, z epoki rewolucyjnej, jak je nazywa w korespondencji, i zachowa dla badaczy bardzo interesujce rda historyczne11. Ze sporzdzonego spisu, liczcego ponad 300 pozycji, wyczy 1/3 i zleci jej przekazanie do archiwum wojskowego okrgu warszawskiego. Wrd uratowanych materiaw znalazy si bardzo interesujca korespondencja dotyczca wkroczenia wojsk carskich do Krlestwa (6 jednostek), materiay zwizane z organizacj powstania (23 jednostki), 10 teczek z protokoami posiedze rady wojennej oraz 26 jednostek zawierajcych rozkazy dyktatora powstania i Rzdu Narodowego. Niestety, powysze przypadki respektowania przez urzdnikw, czy raczej dostrzegania w dokumentacji wartoci rde historycznych, naleay w Polsce raczej do rzadkoci, mimo i w innych krajach europejskich bya to praktyka powszechna. S powody przypuszcza, e co bardziej sumienni urzdnicy starali si uzasadni powody niszczenia akt jeszcze innymi znanymi im argumentami. Wspominany ju naczelnik archiwum KRSW zamienia si czasami w krytyka rde i ocenia wiarygodno treci. W komentarzu natomiast do niektrych woluminw, m. in. zawierajcych dokumentacj wyywienia wojska z lat 18101813 napisa, e wyeliminowa te akta, poniewa faszoway rzeczywiste
9 10 11
Ibidem, s. 73-74. AGAD, KRSW, sygn. 1257, s. 74. AGAD, KRSW, sygn. 6304, s. 204 nn.
109
fakty jako wiadczce o korzystniejszym wczesnego wojska zaopatrzeniu, ktre mogyby spowodowa pokrtne, niepotrzebne tumaczenie12. Podobne wzmianki umieszcza przy wielu innych woluminach. Przy ocenie dokumentacji kierowano si take kryterium powstania dokumentacji. W omawianej tutaj akcji usuwania materiaw zbdnych granic wyznacza rok 1837, akta wytworzone przed t dat miay by poddane ocenie. Sporadycznie tylko t grn granic przekraczano, proponujc wybrakowanie akt o kilka lat modszych. Przy takim ujciu stawao si oczywiste, e gwnym obiektem brakowania bd materiay wytworzone przez urzdy Ksistwa Warszawskiego i wczesnego okresu Krlestwa Polskiego. Dosy restrykcyjnym zabiegom poddano registratur byej Komisji Rzdowej Wojny, spadkobiercy funkcji wczeniej dziaajcego Ministerium Wojny i opiekuna jego dziedzictwa aktowego, ktra kwalifikowaa si do brakowania z jeszcze innego istotnego powodu zapeniaa lokal archiwalny, przeznaczony dla Najwyszej Izby Obrachunkowej. Bardzo interesujce s prby sformalizowania procedur brakowania. (Okrelenie brakowania, ze wzgldu na zasig i tryb postpowania, mona zastpi selekcj w obecnym rozumieniu tego terminu). Dotyczyo to wielu aspektw. Ustalano najpierw, e kwalifikowane do zniszczenia akta musz mie ewidencj w formie spisw z nastpujcymi elementami opisu kadej pozycji: tytuy jednostek, liczb jednostek wyraon w woluminach i pakach, charakterystyk zawartoci oraz uwagi dotyczce podstaw wybrakowania13. Te ostatnie elementy zapisw maj niebagatelne znaczenie, poniewa zawieraj de facto sformuowane kryteria brakowania. Na marginesie analizy spisw nasuwa si uwaga natury oglnej, i dziewitnastowieczne spisy niewiele rniy si od stosowanych wspczenie. Ewidencjonowanie brakowanych materiaw usiowano sformalizowa zapewne take dlatego, by posiada dokadn wiedz o iloci zniszczonych akt i wysokoci kwot uzyskanych z ich sprzeday. Nie da si wykluczy tych kontrolnych funkcji spisw akt wybrakowanych. Brakowanie byo czynnoci bardzo trudn dla przecitnego urzdnika. W celu jej uatwienia, prbowano opracowa rodzaj wskazwek metodycznych brakowania. Staway si one niezbdn pomoc wobec zych warunkw przechowywania, wywoanych ciasnot pomieszcze, kiepskim ich przygotowaniem do pracy, wilgoci i innymi czynnikami niszczcymi akta. Std zapewne braa si dua ilo rozsypw, bo zbutwiae sznurki nie wytrzymyway ciaru akt. Trudnoci dodatkow bya niezbyt staranna posta kancelaryjna
12 13
AGAD, KRSW, sygn. 6304, s. 17. AGAD, KRSW, sygn. 6304, s. 17 nn.
110
Halina Robtka
ocenianych akt: przemieszanie dokumentacji wanej z mniej wan, czenie rnych formatw w tych samych jednostkach, nieprawidowe opisy identyfikujce, brak precyzyjnego podziau rzeczowego woluminw. Czas, jaki upyn od momentu powstania dokumentacji, pogorszy jeszcze stan akt sabo czytelny by atrament, cao pozostawaa pod trzydziestoletni warstw kurzu. W tej sytuacji wskazwki normujce tok postpowanie staway si niezbdne. Procedury przewidziane w nich zastosowano we wspominanym ju Wydziale Grnictwa KRPiS oraz jednostkach terenowych podlegych KRSW14. Wedug tych wytycznych brakowanie winno si rozpoczyna od przegldania dokumentacji najdawniejszej. Przegld czy si z chronologiczn segregacj dokumentacji na poszczeglne lata powstania. Do brakowania naleao wydzieli specjalne pomieszczenia, chronione przed dostpem osb niepowoanych. Rwnolegle z segregacj nastpowa winien przydzia do grupy akt usuwanych lub zachowywanych. Wrd akt przeznaczonych do zniszczenia powinno si wydzieli akta do sprzeday i akta do spalenia, a na obwolutach natomiast powinno si nanosi stosowne informacje. Spaleniu miay ulec akta zawierajce dane osobowe urzdnikw, np. legitymacje, akta dotyczce dbr osobistych (np. akta z oskareniami pod adresem urzdnikw, akta kompromitujce policj), woluminy zawierajce pisma z oryginalnymi podpisami Jzefa Poniatowskiego, lub teczki noszce cechy korespondencji tajnej, aby zapobiec naduyciom lub jeli zostay uznane jako niestosowne do wypuszczenia na widok publiczny15. Zalecano take ukadanie segregowanych akt wedug poszczeglnych komrek organizacyjnych, a po zakoczeniu kwalifikacji, zlecanie waciwym urzdnikom ich przejrzenia, aby wykluczy ewentualne pomyki. Mona chyba powiedzie, e byli to prekursorzy dzisiejszych komisji brakowania, powoywanych w obecnych archiwach zakadowych. Mona przypuszcza, e powysze dziaania, zmierzajce do ograniczenia inwencji wasnej urzdnikw, uratoway od zniszczenia spor cz akt. Jednak ze studiw nad spisami wybrakowanych materiaw nie odnosi si wraenia o penej skutecznoci. ledzc tytuy kolejnych pozycji spisw staje si jasne, e jednak pado pastw ognia lub stao si surowcem wtrnym wiele cennych akt. Dotyczy to zwaszcza akt okresu Ksistwa Warszawskiego, ktre miay to nieszczcie, e znalazy si w pomieszczeniach, co do ktrych
14 AGAD, KRSW, sygn. 6304, s. 24-36. Jest to pismo naczelnika archiwum KRSW, Adolfa Dobrzaskiego, ktremu powierzono nadzr nad brakowaniem i w ktrym to pimie zawar obserwacje i spostrzeenia wasne z prac nad ocen akt. Podobne postpowanie zawieraj akta w sygn. 1257, s. 73 i dalsze. 15 AGAD, KRSW, sygn. 6304, s. 17.
111
zgaszay pretensje inne instytucje. Aby zaspokoi oczekiwania oprniono magazyny archiwum KRSW z dokumentacji wytworzonej przez Dyrekcj ywnoci Komisji Rzdowej Wojny z lat 18091813, gdzie mona byo znale informacje m.in. o dostawach wiata, zakupach materiaw biurowych, wynikach kontroli papierni wojskowych, akta poszczeglnych grup pracownikw od oficerw po rzemielnikw i posugaczy, ich legitymacje, dokumentacj wynagrodze, urlopw, dane o chorobach i mierci, ale take skargi na prac urzdnikw, naduycia przez nich popeniane i akta spraw kryminalnych oraz dokumentacja budowli magazynowej razem 108 woluminw. W 78 pakach natomiast zoono rozkazy dzienne, rozkazy w sprawach kryminalnych oraz ekspedycje z wasnorcznymi podpisami wielkiego ksicia Konstantego z lat 18151830. Przy tych ostatnich pozycjach informacje dodatkowe s dosy oszczdne. Nie udao si zachowa tzw. ksig kancelaryjnych, ktrych eliminowanie z magazynw archiwalnych przyjo form zalecenia o szerokim zakresie. Trzeba tu koniecznie wspomnie, e ksigi kancelaryjne w pierwszej poowie XIX w. stanowiy rozbudowan i urozmaicon grup pomocy kancelaryjnych. Do najbardziej typowych naleay ksigi korespondencyjne oglne, dzienniki gwne, dzienniki wydziaowe lub sekcyjne, dzienniki kancelaryjne penice funkcje kontrolne, dzienniki ekspedycji prowadzone czasami odrbnie dla rnych typw adresatw16. Rozmiar szkd, jakie wtedy poniosa nauka, a w szczeglnoci badania kancelarii i badania archiwalne oraz ustrojowe trudno dzisiaj precyzyjnie okreli, ale s to z pewnoci straty bardzo dokuczliwe dla archiwistyki i dyscyplin blisko z ni zwizanych, m. in. aktoznawstwa. Registratury wasne poszczeglnych urzdw, o czym ju bya mowa, w XIX stuleciu zapeniay si bardzo szybko. Odziedziczone po poprzednikach akta, co byo zjawiskiem nader czstym, zajmoway miejsce dokumentacji nowo narastajcej. Brakowanie, o ktrym dotd mwiono, miao odciy instytucje od nadmiaru starszej dokumentacji, ale byo take rodkiem do uzyskania rezerw lokalowych dla istniejcych lub nowo powstajcych instytucji. Ten ostatni powd by przyczyn intensywnego brakowania dokumentacji wspomnianej Komisji Wojny. Jej akta trafiy do pomieszcze byej Szkoy Aplikacyjnej, gdzie najpierw urzdzono archiwum KRSW, a potem planowano przekazanie lokalu na potrzeby Najwyszej Izby Obrachunkowej (dalej: NIO). Planowano tutaj umieszczenie archiwum i biura przewodniczcego Generalnego Kontrolera NIO.
16 Por. W. Rostocki, Ksigi kancelaryjne i akta spraw urzdw administracji pastwowej Ksistwa Warszawskiego i Krlestwa Polskiego, Archeion, t. 29, 1958, s. 253 nn.
112
Halina Robtka
Ju w 1832 r. gotowy by projekt adaptacji lokalu na wspomniane potrzeby, ale dopiero w 1860 r. mogo doj do jego realizacji17. Na siedzib pomieszcze kancelaryjnych i archiwalnych wybrano nisze kondygnacje dawnych zabudowa szkolnych. Pierwsze pitro miay zaj pomieszczenia biurowe dla urzdnikw, a niedaleko nich, na parterze i pitrze oficyny znajdowa si miay magazyny archiwalne. Archiwum gwne Izby, zwane te skadem papierw, ulokowano na parterze w oficynie budynku gwnego. Sprawa adaptacji budynku stawaa si bardzo pilna, bo jak sygnalizowano z Izby, dotychczasowy lokal by w zym stanie. Szczeglnie niepokojce i niebezpieczne byo ulatnianie si dymu spod podogi w lokalu na pierwszym pitrze. Dlatego wane si stao zaopatrzenie NIO najpierw w niezbdny sprzt przeciwpoarowy. W jego skad wchodziy rnorodne sprzty, narzdzia i aparatura, ktrych nazwy niekiedy wyszy ju z uycia. Byy to, jak ujmowano w pismach: sikawka skrzynkowa z kiszk, pokrowiec na sikawk, 6 sikawek rcznych, ptno do pokrycia sikawek, 2 stgwie na saniach i 6 skrzanych wemborkw [workw], drabiny okute due, 6 bosakw, siekiera z toporzyskiem, due elazne opaty, oskard elazny, grabie elazne, widy elazne, 2 okute taczki, drg elazny, lijek elazny do poliwania, 6 sznurw do taboru18. Ta szczeglna obawa przed poarem i starania o jak najlepsze wyposaenie w sprzt przeciwpoarowy, jak wida, towarzyszy magazynom archiwalnym od dawna. Pokoje biurowe i magazyny archiwalne zamierzano wyposay w stosowne meble. Najwaniejsze byy biurka, podstawowy sprzt dla personelu kancelaryjnego19. Wybrano dwa typy biurek olchowych politurowanych, rnicych si konstrukcj. Jedne suyy do pisania w pozycji stojcej, zapewne pomocniczemu personelowi kancelaryjnemu, wykonujcemu prostsze czynnoci biurowe. Do pisania suyy take stoy. Byy bardzo ozdobne jak na funkcj, ktr miay peni. Kolor czarny drewna by mocno zocony, na przodzie stou byy dodatkowe ozdoby i szyby. Miay te zamykane szuflady i sukno na wierzchu. Inne biurka byy przeznaczone do sporzdzania pism w normalnej, siedzcej pozycji oraz innych bardziej skomplikowanych operacji kancelaryjnych. Przeznaczenie biurek spowodowao zrnicowanie w wymiarach, ale i tak oba typy byy sporych rozmiarw: szerokie na prawie 1,8 m (2 okcie i 11 cali), gbokie na 12 cm (5 cali) i wysokie na 1,6 m (2 okcie i 2,5 cala). Miay obite
17 AGAD, KRSW, sygn. 6304 Akta Kommissyi Rzdowej Spraw Wewntrznych tyczce si urzdzenia byey Szkoy Applikacyjnej na lokal Gwnego Wydziau, s. 371. 18 Ibidem, s. 204, 207, 265-267. 19 AGAD, sygn. 6304, s. 321.
113
suknem, zaamane blaty oraz liczne szuflady zamykane na zamki. Przy biurkach stay jesionowe krzesa obite czarn skr. W sali konferencyjnej ustawiono jeden wielki st konferencyjny, wykorzystywany do odbywania posiedze. Wyposaono j take w dwie szafy na akta, na jak to okrelono umieszczenie waniejszych papierw. Chodzio zapewne o posiadanie akt w zasigu rki w czasie posiedze i zebra. Zamierzano tam ustawi dwie szafy o wymiarach 2,3 m (4 okcie) wysokoci i 1,8 m (2,5 okcia) szerokoci. Byy to take drewniane szafy, solidnie wykonane, podobnie jak biurka, z politurowanego drzewa olchowego. Miay te dobre zabezpieczenia przed osobami nieupowanionymi. Zawarto szaf chroni miay podwjne, obite blach drzwi. Wewntrzna konstrukcja szaf przewidywaa podzia na fachy, czyli mae przegrdki, mieszczce dokumentacj pojedynczych spraw. Podobnie zamierzano wyposay pomieszczenia archiwalne. Do przechowywania dokumentacji planowano wykorzysta szafy podobne do biurowych, jednak nieco innych rozmiarw. Szafy archiwalne miay szersze przegrdki (zwane fachami), co jest dosy oczywiste, bo powinny pomieci cae woluminy, a nie pojedyncze sprawy. Na parterze budynku, w gwnej czci magazynowej, sta miao 1500 takich szaf. W tej liczbie byo 600 wszych szaf z pkami o wymiarach ok. 28 cm szerokoci (11,5 cala) i ponad 43 cm wysokoci (18 cali). Pozostae 900 szaf miao szersze pki: prawie 30-centymetrowej szerokoci (12,5 cala) przy takiej samej wysokoci(18 cali). Te szafy miay wypenia przestrze midzy kolumnad w magazynie archiwalnym. Szafy ustawiono w systemie po dwie obok siebie. Na pierwszym pitrze byej Szkoy Aplikacyjnej ulokowano take magazyny archiwalne Izby Obrachunkowej. Adaptowano tam na potrzeby magazynowe 2 sale i identycznie je wyposaono. W obu izbach mogo si zmieci 3680 szaf, 1/3 z tej liczby miao by z szerokimi fachami, pozostae miay mie wsze pki. Opracowano te topografi regaw: cz miaa sta wzdu cian zewntrznych, a pozostae miay zapenia centraln cz magazynu. Nie cae wyposaenie archiwum Izby byo nowe. Zakupiono wprawdzie prawie 3/4 szaf, ale pozostae byy meblami starymi, ktre po pomalowaniu na czarny kolor uzupeniy wyposaenie magazynw. Z powyszych prezentacji kilku faktw z dziejw brakowania akt dziewitnastowiecznych oraz projektu przygotowania lokalu archiwalnego dla Izby Obrachunkowej, wynikaj interesujce niekiedy uwagi. Dosy powszechne opinie o ywioowoci wczesnego brakowania akt, w wietle tego co wyej powiedziano, nie potwierdzaj si w caej rozcigoci. Urzdnicy ze szczebli centralnych, odpowiedzialni subowo za usuwanie zbdnych materiaw z registratur, mieli dosy wysok wiadomo wartoci informacyjnej
114
Halina Robtka
dokumentacji wytworzonej dawniej i jej przydatnoci do bada historycznych. Przykadem mog by dwa wyranie formuowane w korespondencji stanowiska: Adolfa Dobrzaskiego, naczelnika archiwum KRSW oraz dyrektora Wydziau Grnictwa KRPiS. Podobnego zdania byli te niektrzy inni urzdnicy, na przykad radca stanu w KRPiS Simicki, a niekiedy take urzdnicy w rzdach gubernialnych. Inna jeszcze uwaga nasuwa si w trakcie obserwacji prb sformalizowania oceny i brakowania akt. Zastanawia i budzi szacunek denie do formuowania kryteriw oceny, ktre tworz wcale niema list. Wydaje si, e kwestia brakowania akt w przeszoci, a zwaszcza pocztkw selekcji wymaga jeszcze szczegowych bada, a ich wyniki by moe zmieni wiele obecnych pogldw. Dokumentacja brakowania uzupenia take w pewnym zakresie wiedz na temat kondycji fizycznej, wyposaenia, obsady personalnej i funkcjonowania archiww w instytucjach. Obecny stan tej wiedzy nie jest imponujcy i czeka nadal na badacza, ktry zajmie si tym zagadnieniem szczegowo. rda wybrane do niniejszego artykuu zawieraj pewne informacje na ten temat, ale ze wzgldu na ich szczupo nie mog stanowi podstawy jaki szerszych wnioskw, chocia mog by odbiciem pewnych tendencji. Przy okazji brakowania materiaw z archiwum KRSW odkryto istnienie akt dotyczcych grnictwa, ktrymi to aktami zainteresowa si dyrektor istniejcego Wydziau Grnictwa KRPiS. Po selekcji akt i odczeniu akt zbdnych, zarzdzi przeniesienie pozostaych materiaw do dwch pomieszcze wasnych Wydziau, gdzie, jak szacowa, powinno si uoy owe 1200 sztuk odnalezionych akt20.
WIE HAT MAN FRUHER DIE ARCHIVEN EINGERICHTET. ANHAND DER HINWEISEN AUS DEM 19. JAHRHUNDERT UBER DIE AKTENAUSSONDERUNG IM ARCHIV DER REGIERUNGSKOMMISSION AM INNENMINISTERIUM
Zusammenfassung
Im 19. Jahrhundert entwickelten sich endgultig die Regeln fur die Organisation der modernen Archiven, die die fur wissenschaftliche Forschungen wertvollen Akten der schon aufgelosten Institutionen gesammelt haben. Man bearbeitete auch methodische Hinweise, die bei der Aktenaussonderung behilflich sind. Man empfahl, dass man unter
20
AGAD, KRSW, sygn. 1257, s. 74-75.
115
den Akten, die vernichtet werden sollen, zwischen diesen, die verkauft, und diesen, die verbrannt werden sollen, unterscheiden musste. Die Aussonderung sollte die Institutio lteren Dokumentation befreien, aber auf diese Weise konnte man auch die nen von der a Lokalreserven fur die schon existierenden oder neu entstandenen Institutionen gewin nen. Die Aktenaussonderung war eine sehr schwierige Tatigkeit fur einen durchschnittlichen Beamten, und deshalb wurden viele wertvolle Akten, vor allem die aus dem Warschauer Furstentum, ein Raub der Flammen oder sie wurden zu den Ruckrohstoffen. Der Ausma der Schaden, zu denen damals die Wissenschaft, vor allem aber die Forschungen von Kanzleien sowie Archiv- und Systemsforschungen kamen, lasst sich heute nicht eindeutig bestimmen, aber es ist klar, dass es sehr groe Schaden fur das Archivwesen und den mit ihr eng verwandten Fachgebieten wie z. B. Aktenkunde, waren. Die ziemlich popularen Meinungen uber den Charakter der damaligen Aktenaussonderung im 19. Jahrhundert wurden aber in den von der Autorin des Artikels durchgefuhrten Forschungen nicht bestatigt. Die Beamten auf den hochsten Ebenen, die fur die Vernichtung von unnutzlichen Materialien zustandig waren, waren sich des Informationswertes der vorher entstandenen Dokumentation und ihrer Nutzlichkeit in den historischen Forschungen bewusst. Die mit der Aktenaussonderung verbundene Dokumentation erganzt auch im gewissen Masse das Wissen uber physische Kondition, Ausstattung, Personal und Funktionieren der Archiven an den Institutionen. Der heutige Wissenszustand ist in diesem Bereich nicht ausreichend und man warten immer noch auf einen Forscher, der sich mit dieser Problematik ausfuhrlich beschaftigt.
Beata Wacawik
AKTA LANDRATUR1 PRZECHOWYWANE W ZASOBIE ARCHIWUM PASTWOWEGO W OLSZTYNIE

1. Podzia administracyjny Prus Wschodnich po 1815 r.
W nastpstwie klski, jak poniosy Prusy pod Jen i Auerstadt w 1806 r., oraz wobec niekorzystnych dla strony pruskiej decyzji co do ich terytorium, zawartych w traktacie pokojowym podpisanym w Tyly 9 lipca 1807 r., w krgach rzdowych dojrzaa myl o pilnej koniecznoci reformy pastwa. Proces zmian zapocztkowa Karol vom und zum Stein, mianowany w 1807 r. ministrem spraw wewntrznych, a kontynuowa je kanclerz, Karol August von Hardenberg. Cho w istocie reformy dotyczyy przede wszystkim przeobraenia ustrojowego pastwa, to jednak dotykay rwnie spraw administracji i podziaw terytorialnych Prus2. W roku 1815 krl pruski ogosi wakie rozporzdzenie o podziale administracyjnym pastwa, ktre nadao Prusom jednolit struktur organizacji terytorialnej3. W rozporzdzeniu czytamy, i cae pastwo pruskie zostao podzielone na dziesi prowincji (Provinz), te za na dwa lub wicej obwody
1 Termin Landratsamt tumaczy si jako starostwo powiatowe i pod takim hasem zespoy landratur figuruj w rodkach ewidencyjnych Archiwum, i tak rwnie cytowane s niejednokrotnie w literaturze. Jednake dla podkrelenia odrbnoci tyche registratur w stosunku do pozostaych zespow starostw sprzed 1945 r., w tekcie zdecydowano si na okrelenie starostw administracji pruskiej terminem landratura. 2 S. Salmonowicz, Prusy. Dzieje pastwa i spoeczestwa, Pozna 1987, s. 300 nn.; take: Deutschland-Ploetz. Deutsche Geschichte zum Nachschlagen, Freiburg/Wurzburg 1991, s. 146-147. 3 Verordnung wegen verbesserte Einrichtung der Provinzialbehorden vom 30. April 1815. [w:] M. von Brauchitsch, Die neuen Preussischen Verwaltungsgesetze, Bd. I, Berlin 1881, s. 227-234.
118
Beata Wacawik
rejencyjne (Regierungsbezirk)4. Najnisz jednostk terytorialno-administracyjn by powiat (Kreis). Problem wykrelenia granic powiatw budzi szereg wtpliwoci, wobec czego zarzdzenie ministerialne z 26 lipca 1816 r. okrelio niektre zasady ich wytyczania. Liczba mieszkacw powiatu nie powinna bya przekracza 36 tysicy , ale nie moga by mniejsza ni 20 tysicy; rwnie oddalenie siedzib mieszkacw od wadz powiatowych winno byo wynosi dwie, trzy mile5. Projekt podziau terytorium Prus na powiaty zosta ostatecznie zatwierdzony rozporzdzeniem z 3 stycznia 1818 r., a wprowadzono go w ycie 1 lutego tego roku. Prusy Wschodnie podzielone zostay na dwie rejencje: w Krlewcu (Regie rungsbezirk Konigsberg) i Gbinie (Regierungsbezirk Gumbinnen). W skad rejencji krlewieckiej wchodziy nastpujce powiaty, poczwszy od pnocy pozostajce obecnie poza granicami naszego kraju: Konigsberg ( powiat miejski i wiejski), Memel, Fischhausen, Labiau, Wehlau, Friedland, Preussisch Eylau, Heiligenbeil, Gerdauen6; oraz ktrzyski, braniewski, lidzbarski, reszelski, olsztyski, pascki, morski, ostrdzki, nidzicki, szczycieski. Rejencja krlewiecka liczya razem 20 powiatw. Rejencja gbiska liczya ich mniej, bowiem 16: Heydekrug, Niederung, Tilsit, Ragnit, Pilkallen, Staluponen, Gumbinnen, Insterburg, Darkehmen; oraz powiaty znajdujce si obecnie w granicach pastwa polskiego: godapski, olecki, piski, mrgowski, giycki, wgorzewski7. Podzia na powiaty przetrwa, pomijajc korekty granic gmin, bez zmian do lat 70. XIX w. Ustawa z dnia 13 grudnia 1872 r. wprowadzia zasad, e miasta liczce powyej 25 tysicy mieszkacw mog tworzy wasne powiaty miejskie, co wpyno na zwikszenie oglnej liczby powiatw w rejencjach8. W 1905 r. dokonay si zmiany administracyjne na szczeblu rejencyjnym. Zarzdzeniem z dnia 4 padziernika utworzono w Prusach Wschodnich trzeci rejencj w Olsztynie. Powstaa w wyniku scalenia wyczonych powiatw z rejencji krlewieckiej: reszelskiego, szczycieskiego, nidzickiego, ostrdz4 Ibidem, s. 228. Rejencje zostay powoane do ycia jako wadza administracyjna ju wczeniej, tj. 26 grudnia 1808 r. i zastpiy dotd dziaajce kamery wojen i domen (Kriegs- und Domanenkammer). W. Trzebiski, Niemieckie podziay administracyjne ziem polskich w okresie 18151945 (Zarys historyczny), Dokumentacja Geograficzna, z. 9, Warszawa 1955, s. 6. 5 M. Toppen, Historisch-comparative Geographie von Preussen, Gotha 1858, s. 344. 6 W przypadku powiatw Heiligenbeil, Preussisch Eylau, Friedland i Gerdauen poudniowa cz ich terenw ley w granicach wojewdztwa warmisko-mazurskiego. 7 M. Toeppen, op. cit., s. 345 nn. 8 W. Trzebiski, op. cit., s. 14.
Akta landratur przechowywane w zasobie ...
119
kiego i olsztyskiego oraz z rejencji gbiskiej: eckiego, giyckiego, piskiego, mrgowskiego, co w sumie dawao 9 powiatw9. Po I wojnie wiatowej granice niektrych powiatw poudniowych i pnocnych musiay ulec zmianom, m.in. z uwagi na wynik plebiscytu z roku 1920 oraz utrat obszaru Kajpedy w 1923 r. Do Prus Wschodnich, w zwizku z utworzeniem Wolnego Miasta Gdaska, wczono jeszcze jedn rejencj, Prusy Zachodnie z powiatami: elblskim, malborskim, kwidzyskim, suskim i sztumskim10.
2. Urzd landrata
Urzd landrata wywodzi si z Marchii Brandenburskiej i pierwotnie wybierani na to stanowisko byli przede wszystkim reprezentantami interesw stanowych. Od roku 1752 w zwizku z likwidacj w Prusach urzdw starociskich, powoani w ich miejsce landraci wypeniali swoje zadania ju jako przedstawiciele wadzy pastwowej11. Ugruntowanie ich pozycji w hierarchii organw wadzy prowincjonalnej przynioso wspomniane ju rozporzdzenie z 30 kwietnia 1815 r. oraz znacznie pniejsza ustawa z 30 czerwca 1883 r. Cao spraw administracji krajowej, ktra spoczywaa w rkach nadprezydenta w prowincji i prezydenta w rejencji, w powiecie pozostawaa w gestii landrata. Szerokie kompetencje landrata obejmoway zatem wszelkie sprawy dotyczce gmin wiejskich, podatkw, policji, wojska, szkolnictwa, opieki spoecznej, opieki zdrowotnej, komunikacji, budownictwa. Naley rwnie wspomnie, e landrat przewodniczy sejmikowi i wydziaowi powiatowemu, a dziki tym funkcjom mia wpyw na administracj samorzdow w powiecie12.
3. Landratury w zasobie Archiwum Olsztyskiego

Akta te tworz zwart grup 32 zespow. Trafiy do Archiwum w wyniku przeprowadzonych lustracji wojewdztwa, czsto bezporednio z registratur urzdw, ale rwnie niejednokrotnie rozproszone byy w rozmaitych miejscach, ktre miay im suy podczas dziaa wojennych za bezpieczne schronienie. Cz archiwaliw nosia sygnatury byych Archiww Pastwowych
9 T. Cielak, Pomorze Wschodnie w XIX i XX wieku ze specjalnym uwzgldnieniem podziaw administracyjnych, Olsztyn 1966, s. 33. 10 Ibidem, s. 40. 11 J. Skibiski, Starostwa dziedziczne Prus Ksicych w XVII i XVIII wieku, Olsztyn 1972, s. 178-179. 12 Bitter, Handworterbuch der Preussischen Verwaltung, Leipzig 1906, Bd. II, s. 20-21.
120
Beata Wacawik
w Krlewcu i Gdasku13. Pod wzgldem zachowania kompletnoci registratury s bardzo zrnicowane , co odzwierciedla ponisze zestawienie, usystematyzowane wedug numerw zespow: 18481938 3 j.a. (7) Landratsamt Bartenstein (Bartoszyce)14 (10) Landratsamt Braunsberg (Braniewo) [1815] 18271944 1991 j.a. (11) Landratsamt Lotzen (Giycko) [1737] 1810 1945 3224 j.a. (12) Landratsamt Rastenburg (Ktrzyn) 17231945 242 j.a. (13) Landratsamt Heilsberg (Lidzbark Warm.) 18141940 33 j.a. (14) Landratsamt Lobau (Lubawa) 18321922 279 j.a. (15) Landratsamt Mohrungen (Morg) 18401937 34 j.a. (16) Landratsamt Sensburg (Mrgowo) 17981944 158 j.a. (17) Landratsamt Neidenburg (Nidzica) 18121934 35 j.a. (19) Landratsamt Allenstein (Olsztyn) 18321942 52 j.a. (20) Landratsamt Osterode (Ostrda) [17751814] 18181945 5954 j.a. (21) Landratsamt Preussisch Holland (Pask) 18701914 18 j.a. (22) Landratsamt Johannisburg (Pisz) 18241934 10 j.a. (23) Landratsamt Rossel (Reszel) 18191944 155 j.a. (24) Landratsamt Rosenberg (Susz) [1758] 18021943 507 j.a. (25) Landratsamt Ortelsburg (Szczytno) 18241927 114 j.a. (26) Landratsamt Angerburg (Wgorzewo) 18101943 780 j.a. (1581) Landratsamt Darkehmen 18751944 9 j.a. (1582) Landratsamt Fischhausen 18181940 14 j.a. (1583) Landratsamt Gumbinnen 18171944 45 j.a. (1584) Landratsamt Heiligenbeil 18201921 9 j.a. 18031924 6 j.a. (1585) Landratsamt Heinrichswalde15 (1586) Landratsamt Insterburg 18711923 10 j.a. (1587) Landratsamt Konigsberg 18421927 5 j.a. (1588) Landratsamt Labiau 18401938 32 j.a. (1589) Landratsamt Memel 18331937 45 j.a. (1590) Landratsamt Preussisch Eylau 18191931 8 j.a. (1591) Landratsamt Stalluponen 18221889 18 j.a. (1592) Landratsamt Tilsit-Ragnit 18371930 27 j.a. (1593) Landratsamt Wehlau 18181928 9 j.a.
13 W Archiwum Krlewieckim landratury oznaczone byy numerem repozytury 18. Wiele zespow zawiera akta opatrzone tym numerem, m.in. Landratura Mrgowska, Olsztyska, Braniewska, Ktrzyska, Piska, Wgorzewska. Na obwolutach akt Landratury w Suszu mona znale sygnatury Archiwum Gdaskiego. 14 Nazwa landratury przyjta zostaa od Bartoszyc, siedziby powiatu; faktycznie chodzi o powiat Friedland. 15 Miejscowo Heinrichswalde bya siedzib powiatu Niederung.
121
(1686) Landratsamt Gerdauen 18961906 1 j.a. (1687) Landratsamt Pillkallen 1908 1 j.a. W wykazie wystpuj zespoy bardzo liczne, kilkutysiczne (Ostrda, Giycko, Braniewo), ale take zupenie szcztkowe (Bartoszyce, Gerdauen, Pillkallen). Zespoy liczce kilka bd kilkanacie jednostek archiwalnych to przede wszystkim landratury z terenw, ktre obecnie znajduj si w granicach Obwodu Kaliningradzkiego. Niemniej jednak naley podkreli, i w zasobie APO znajduj si landratury ze wszystkich powiatw (jakie wydzielono w roku 1818) byej rejencji krlewieckiej i z niewielkimi ubytkami z rejencji gbiskiej (powiat Heydekrug).Brak Landratur: Godapskiej, Eckiej i Oleckiej jest nastpstwem waciwoci terytorialnej tutejszego Archiwum; z tej samej przyczyny przechowujemy w Olsztynie Landratur Lubawsk i Susk. W przewaajcej czci w latach 50. i z pocztkiem lat 60. zespoy usystematyzowa, uporzdkowa i wstpem opatrzy Antoni ukaszewski. Porzdkujcy nada wszystkim zespoom jednakow struktur, wynikajc z wykonywanych funkcji przez stojcego na czele urzdu landrata. I tak grupa rzeczowa A dotyczy spraw administracji pastwowej (Geschafte der staatlichen Verwaltung), grupa B oznaczono zostaa hasem: sprawy poruczone (Auftragsangelegenheiten), grupa C (Staatliche Aufgaben des Landrats) zawiera przede wszystkim akta zwizane z nadzorem nad gminami i ostatnia grupa D obejmuje sprawy administracji samorzdowej (Selbstverwaltungangelegenheiten). Do sporej czci zespow wczono rwnie akta wydziaw powiatowych (Kreisausschuss)16. Waciwie aden z zespow nie jest zespoem kompletnym. Prawie sze tysicy akt (o cznym obmiarze 79 m.b.) zachowanych z registratury Landratury w Ostrdzie pozwala spodziewa si, e jest to dokumentacja pena, jednak to stwierdzenie bdzie mogo pa dopiero po ostatecznym opracowaniu tego zespou. Drugim co do liczebnoci jest zesp: Landratura w Giycku. Pierwsze 34 j.a. tego zespou z lat 19351944 dotycz pobytu robotnikw pochodzenia polskiego, litewskiego, ukraiskiego i biaoruskiego w powiecie giyckim. W tej samej grupie A mamy jeszcze sprawy budowlane, projekty budetu na lata 19191943, sprawy handlu i rzemiosa, a szczeglnie naley wymieni tutaj proby o koncesje; wnioski o odszkodowania wojenne przyznane poszczeglnym mieszkacom powiatu (ponad 30 akt z lat 19431944). Zwracaj uwag akta szkolne, m.in. nauczanie mniejszoci polskiej (1929 1932)17, budowa
16 Wydzia powiatowy (Kreisausschuss), jako organ wykonawczy samorzdu terytorialnego, ktremu przewodzi landrat, realizowa uchway sejmiku powiatowego, wydawa orzeczenia i opinie w sprawach jemu powierzonych przez wadze pastwowe, mianowa urzdnikw, zarzdza finansami. Bitter, op. cit., Bd. I, s. 987. 17 APO, 11/sygn. 250.
122
Beata Wacawik
nowych szk, zatrudnienie nauczycieli, administracja placwkami szkolnymi. Warto rwnie wspomnie o kilku poszytach, ktre zawieraj materiay o partiach, zwizkach i stowarzyszeniach poczwszy od roku 1840 a do 193618. W grupie B dominuj akta dotyczce wsparcia finansowego najbiedniejszych rodzin. Grupa C zawiera bardzo interesujce akta poszczeglnych gmin, a take dokumentacj wyznaczajc nowe granice obwodw gminnych w 1928 r.; czsto jako zaczniki zachoway si wyrysy z map. Prcz wspomnianych ju akt gminnych w tej grupie zwraca uwag jeszcze jeden poszyt z lat 19431945 rejestrujcy urodzenia i zgony przebywajcych w powiecie Polakw i Czechw19. I ostatnia grupa D, w ktrej znajduj si protokoy sejmiku powiatowego, ponad 350 j.a. (akta osb) dokumentuje pomoc opieki spoecznej, ponadto bardzo obszerne dwie serie dotycz budowy drg (okoo 250 j.a.) i spraw oddueniowych (1037 j.a.). Waciwie podobne serie akt zachoway si w mniej licznym, mimo to duym (1991 j.a.) zespole: Landratura w Braniewie. Mona wymieni: sprawy budowlane, rzemioso, szkolnictwo, zwizki i stowarzyszenia, opieka spoeczna, odszkodowania, plany budetowe, podatki itd. Jednak na uwag zasuguj dzienniki prowadzone w latach 1931193520, jak rwnie spora liczba akt wyborczych, m.in. wybory do parlamentu, sejmiku powiatowego, prezydenta, landrata21. W mniejszych zespoach zdarza si rwnie i tak, e wystpuj waciwie akta jednorodne. W przypadku Landratury w Szczytnie zachowa si jeden poszyt dotyczcy polskich i rosyjskich dezerterw (19111927), jedna ksiga sdziego rozjemczego, dziesi akt o szkolnictwie w powiecie szczycieskim, przy czym pozostae 102 jednostki tworz gwny zrb zespou i de facto dotycz spraw podatkowych (Dismembrationssache und Steuersache)22. Niewielki zesp Landratury w Piszu zawiera ciekawe rda o osadnictwie w tym powiecie ludnoci cygaskiej i ydowskiej w latach 1832 184723. Akta Landratury Olsztyskiej pozwalaj rwnie przeledzi problem migracji, naturalizacji, osiedlania si ludnoci, naturalnie w odniesieniu do wasnego powiatu24. W zespole mona znale informacje o plebiscycie w 1920 roku, zwizkach i stowarzyszeniach, nastrojach politycznych po 1848 roku. Jednak szcztkowa ilo zachowanych akt nie obrazuje w peni wszelkich przejaww ycia spoecznego, gospodarczego czy politycznego, pozwalajc jedynie na uzyskanie fragmentarycznej wiedzy o przeszoci powiatu olsztyskiego.
18 19 20 21 22 23 24
APO, APO, APO, APO, APO, APO, APO,
11/sygn. 11/sygn. 10/sygn. 10/sygn. 25/sygn. 22/sygn. 19/sygn.
242, 243, 248, 249. 601. 537-540. 1-21, 24-27, 29, 31, 32. 11-112. 4-6. 6-10.
123
Przeszo powiatu wgorzewskiego znajduje znacznie szersze odbicie w zachowanych aktach poszczeglnych gmin25, statutach miejscowoci, ktre tworz zwart seri 47 poszytw, statystyce. ycie kulturalne powiatu odzwier ciedla przynaleno jego mieszkacw do rnych zwizkw, m.in. Konigsber ger Universitatsbund czy Historische Kommission fur Ost- und Westpreussische Landesforschung26. Zesp zawiera take akta budowlane, podatkowe, policyjne. Akta Landratury Mrgowskiej zawieraj interesujce materiay co do mieszkacw zasiedlajcych ten powiat. Zachoway si rda dotyczce reemigrantw z Woynia (19161920), ludnoci ydowskiej (18361934), gminy baptystw (18711872), filiponw (1847 1878)27. W zespole odnajdziemy ponadto akta dotyczce zwizkw i stowarzysze, wyborw do wadz gminnych i prowincjonalnych, opieki medycznej, szkolnictwa, budownictwa. Teren powiatu suskiego mona pozna przez pryzmat akt o organizacji administracji i wadz sdowych (18051920)28. W piciu poszytach zgromadzono sprawy poufne, ktre winny by utrzymane w tajemnicy z lat 1883191729. Akta Landratury Suskiej pozwalaj przeledzi problem rozwoju komunikacji (budowa szos, trakcji kolejowych), rzemiosa, opieki spoecznej30, szkolnictwa, osadnictwa wiejskiego (zdarzaj si opisy dbr szlacheckich od 1758). I na koniec naley wspomnie jeszcze o aktach urzdu landrata z powiatu najbardziej wysunitego na pnoc, Kajpedy (Memel). Mimo i zachowao si zaledwie 45 j.a. z registratury tego urzdu, to tworz one jeden z wikszych zespow wrd landratur pochodzcych z terenw pnocnych byych Prus Wschodnich. Gros akt kajpedzkich to przede wszystkim dane statystyczne odnoszce si do ludnoci powiatu, m.in. spisy ludnoci z lat 18331880, lista obcokrajowcw z roku 1907, migracje ludnoci (18881910, 19301933), deportacje ludnoci cywilnej w latach 1915191931. Z lat 19181922 zachoway si materiay dot. sytuacji politycznej w powiecie, organizacji administracji (urzd nadkomisarza i prefekta), wprowadzenia postanowie pokojowych w 1919 roku32.
25 W Landraturze Wgorzewskiej zachowao si 88 j.a., m.in. akta gminy Grodzisko sigaj roku 1828, APO, 26/sygn. 63. 26 APO, 26/sygn. 660, 661. 27 APO, 16/sygn. 41, 86, 138. 28 APO, 24/sygn. 1, 2, 5, 6. 29 APO, 24/sygn. 10, 11, 16, 18, 19. 30 Zachoway si akta z lat 18731883 dot. utworzenia i dziaalnoci Zakadu dla Guchoniemych w Grudzidzu, APO, 24/sygn. 78-81. 31 APO, 1589/sygn. 22-25, 6, 5, 7, 8, 14, 9, 12. 32 APO, 1589/sygn. 28-34.
124
Beata Wacawik
Trudno stwierdzi, czy omwione tutaj zespoy mog by reprezentatywne wobec rnorodnych oczekiwa ze strony czytelnika. Niemniej jednak daj oglny obraz zawartoci zespow landrackich, przechowywanych w Archiwum Pastwowym w Olsztynie. S to bez wtpienia bardzo cenne materiay archiwalne, ktre w poczeniu z aktami magistrackimi i rejencyjnymi tworz szerok baz rdow do podjcia wielu bada naukowych.
UBER DIE LANDRATSAKTEN IM STAATSARCHIV OLSZTYN

Zusammenfassung
Die Landratsakten im Bestand des Staatsarchivs in Olsztyn bilden eine Gruppe von 32 Archivbestanden. Zu den einzelnen Bestanden gehoren die Akten, die infolge der Arbeit eines Landrates entstanden sind. Seine Position in der Hierarchie der provinziellen Machtorganen wurde dank der Verordnung aus dem 30. April 1815 und dem Gesetz aus dem 30. Juni 1883 gefestigt. Groe Kompetenzen des Landrates in seinem Landkreis betrafen vor allem die Probleme der einzelnen Dorfgemeinden, Steuern, Polizei, Armee, Schulbildung, sozialer Hilfe, Gesundheitssystem, Verkehr, Bauwesen, und auch lokaler Selbstverwaltung. Es sollte betont werden, das Archiv in Olsztyn sammelte die Landratsakten aus allen Kreisen (die nach 1818 registriert wurden) des ehemaligen Konigsberger Regierungs bezirkes, d. h. im Norden (heute auer Polens Grenzen): Konigsberg (Stadt- und Dorfgemeinde), Memel, Fischhausen, Labiau, Wehlau, Friedland, Preussisch Eylau, Heiligenbeil, Gerdauen; sowie die Kreise in Ktrzyn, Braniewo, Lidzbark, Reszel, Olsztyn, Pask, Morg, Ostrda, Nidzica, Szczytno. Vom Regierungsbezirk Gumbinnen fehlt nur Landratsamt vom Kreis Heydekrug, andere Kreise, wie Niederung, Tilsit, Ragnit, Pillkallen, Staluponen, Gumbinnen, Insterburg, Darkehmen, sowie Kreise von Godap, Olecko, Pisz, Mrgowo, Giycko, Wgorzewo haben ihre Reprasentationen in mtern kommen. Form von Archivmaterialien, die aus den Registraturen von Landratsa In Hinsicht auf die Bewahrung der Vollstandigkeit sind die Komplexe sehr unterschiedlich; manche von ihnen sind sehr zahlreich, sogar von ein paar Tausend Archivein heiten (Landratsamt Ostroede 5954 Archiveinheiten, Landratsamt Lotzen 3224, Landratsamt Braunsberg 1991), aber es gibt auch solche, die nur einzelne Akten enthalten (Landratsamt Darkehmen 9, Landratsamt Gerdauen 1, Landratsamt Pillkallen 1). Trotz dieser Unterscheidung sind die Landratsakten eine sehr interessante Quellenbasis fur die wissenschaftlichen Forschungen. In Anlehnung an diese Akten kann man die Probleme der Migration, Naturalisierung und Bevolkerungsansiedlung in den Kreisen erforschen. Die gesammelten Akten sind auch ein Zeugnis des gesellschaftlichen und kulturellen Lebens in den Gemeinden, aber auch ein Beweis der Entwicklung in Schulbildung, Handel, Handwerk, Verkehr und Selbstverwaltung in den Kreisen.
Anna Karpiska
GROMADZENIE AKT SDOWYCH. STAN ARCHIWW SDOWYCH NA OBSZARZE DZIAANIA ARCHIWUM PASTWOWEGO W OLSZTYNIE
Wstp
Dokumentacja sdowa ma due znaczenie dla celw badawczych i urzdowych. Akta te stanowi materia rdowy dla badaczy reprezentujcych wiele dyscyplin naukowych. Dla badaczy gospodarczych dostarczaj one informacji na temat stosunkw agrarnych, ekonomicznych, wasnociowych terenu waciwego dla kompetencji danego sdu. Dla historykw prawa stanowi baz badawcz z zakresu ustroju sdownictwa i rnorodnych stosunkw prawnych, jak rwnie praktyki procesowej. Warto dokumentacji potguje fakt, i na jej podstawie mona ledzi poszczeglne problemy na przestrzeni dugiego czasu, sigajcego w wikszoci archiww trzech stuleci. W przypadku archiwum olsztyskiego wyjtkow warto dowodow posiadaj akta sdowe dla prowadzenia kwerend z zakresu badania stosunkw prawnych czy w prowadzonych procesach odszkodowawczych. Charakterystyka ta dotyczy w rwnym stopniu materiaw archiwalnych, stanowicych zasb archiww pastwowych, jak i dokumentacji przechowywanej w archiwach zakadowych sdw wszystkich instancji. Archiwa te s w 100% objte nadzorem archiwalnym. Pod wzgldem iloci jednostek nadzorowanych jest to druga, po samorzdzie terytorialnym, grupa, natomiast pod wzgldem rozmiarw zgromadzonego zasobu niewtpliwie pierwsza. W opracowaniu niniejszym postawiono sobie za cel przedstawienie najistotniejszych zagadnie, dotyczcych gromadzenia akt w archiwach zakadowych
126
Anna Karpiska
sdw istniejcych na obszarze dziaania Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Szczeglnie zaakcentowano tematyk charakteru zasobu archiww i ksztatujcych go czynnikw. Wrd czynnikw majcych wpyw na ksztatowanie zasobu najwicej uwagi powicono sprawom jakoci bazy lokalowej oraz wpywu, jaki na jako i stan zachowania dokumentacji aktowej ma dbao o wielko i stan techniczny lokalu archiwum. Sytuacja lokalowa omawiana jest te dlatego, i na ni archiwici kontrolujcy jak rwnie personel archiww maj stosunkowo najmniejszy wpyw. Archiwista docenia zaleno midzy baz lokalow i profilaktyk archiwaln a jakoci i kompletnoci przechowywanej dokumentacji. W wypadku archiww sdowych b. woj. olsztyskiego byo to i jest jedno z najistotniejszych zagadnie.
1. Historia
Po zakoczeniu dziaa wojennych sie sdw powszechnych na Warmii i Mazurach bya ksztatowana w oparciu o polsk ustaw z 1928 r. o ustroju sdw powszechnych, przy zachowaniu poniemieckiego ukadu terytorialnego oraz bazy materialnej. Teren ten stanowi jednak tylko cz byej prowincji wschodnio-pruskiej, w zwizku z czym by pod wzgldem perspektyw organizacyjnych znacznie trudniejszy ni Pomorze Zachodnie czy lsk. Tam bowiem mona byo dawn siatk organizacyjn sdownictwa niemieckiego wykorzysta w wikszym stopniu wobec przejcia do Polski caych okrgw sdowych1. Prby odtworzenia struktury sdownictwa uksztatowanej w wyniku pruskiej reformy z 1877 r.2 podjto rwnie na Warmii i Mazurach. W 1945 r. zaczy dziaa pierwsze sdy grodzkie, powoano te sdy okrgowe w Olsztynie, Bartoszycach i Braniewie, a wic w miastach bdcych przed wojn siedzibami niemieckich sdw okrgowych. Jednak, ze wzgldu na peryferyjne, w wczesnych granicach Okrgu Mazurskiego, pooenie geograficzne, sabe zaludnienie i brak cznoci zlikwidowano z dniem 1.01.1946 r. sdy w Bartoszycach i Braniewie, tworzc takie placwki w Giycku i Pasku. W kadym miecie powiatowym oraz Dobrym Miecie i Ornecie dziaay sdy grodzkie.
1 B. Kunicka-Michalska, Pocztki polskiego sdownictwa powszechnego na Warmii i Mazurach (19451947), Warmia i Mazury. Miesicznik kulturalny, 1963, nr 1(142), Olsztyn Elblg Ek, ss. 7-9, s. 7. 2 Ustawa z dnia 21.01.1877 r. o ustroju sdw powszechnych (Gerichtsverfassungsgesetz) wprowadzaa sdy obwodowe (Amtsgerichte) i okrgowe (Landsgerichte).
Gromadzenie akt sdowych ...
127
Wszystkie one podlegay Apelacji Olsztyskiej, ktra cznie obejmowaa swym zasigiem 29 powiatw. Gruntownej zmiany w organizacji sdw powszechnych dokonaa ustawa z 20 lipca 1950 r. Prawa o ustroju sdw powszechnych.3 Struktura sdownictwa zostaa cile powizana z podziaem administracyjnym. Na terenie wojewdztwa olsztyskiego utworzono Sd Wojewdzki w Olsztynie i 19 sdw powiatowych. Po reformie administracji w 1975 r. sdami powszechnymi s sdy rejonowe z jednostk nadrzdn Sdem Wojewdzkim (od 1998 r. Okrgowym) w Olsztynie. Z istotniejszych zmian w organizacji sdownictwa, majcych wpyw na zasb archiww sdowych mona wymieni: likwidacj okrgowych sdw pracy w 1985 r. i powierzenie spraw pracy sdom wojewdzkim i rejonowym;4 likwidacj Okrgowej Komisji Arbitraowej w 1989 r. i powierzenie spraw gospodarczych sdom wojewdzkim i rejonowym5; likwidacj pastwowych biur notarialnych w 1991 r. i przekazanie prowadzenia ksig wieczystych sdom6; utworzenie z dniem 1.01.2001 r. przy Sdzie Rejonowym w Olsztynie VIII Wydziau Krajowego Rejestru Sdowego, dziaajcego na terenie caego wojewdztwa. Aktualnie pod nadzorem archiwum olsztyskiego i jego oddziaw znajduj si nastpujce jednostki organizacyjne:7 1. Sd Okrgowy w Olsztynie, 2. Sd Rejonowy w Bartoszycach, 3. Sd Rejonowy w Bartoszycach Zamiejscowy Wydzia Cywilno-Karny i Zamiejscowy Wydzia Ksig Wieczystych w Lidzbarku Warm., 4. Sd Rejonowy w Biskupcu, 5. Sd Rejonowy w Biskupcu Roki Sdowe w Mrgowie, Zamiejscowy Wydzia Ksig Wieczystych w Mrgowie (nadzorujcy Oddzia AP w Mrgowie),
3 Ustawa z 20.07.1950 r. o zmianie prawa o ustroju sdw powszechnych (Dz.U.R.P. 1950 Nr 38 poz. 347), Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 27.11.1950 r. o dostosowaniu sdw powszechnych do nowych przepisw ustrojowych i o zniesieniu sdw zbdnych (Dz.U.R.P. 1950 r. Nr 54 poz. 496). 4 Dz.U. z 1986 r. Nr 3 poz. 22. 5 Ustawa o rozpoznawaniu przez sdy spraw gospodarczych (Dz.U. 1989 r. Nr 33 poz.175). 6 Ustawa z 14.02.1991 r. Przepisy wprowadzajce ustaw Prawo o notariacie (Dz.U. z 1991 r. Nr 22 poz. 92). 7 Rozporzdzeniem Ministra Sprawiedliwoci z 31.05.1975 r. w sprawie utworzenia sdw wojewdzkich i sdw rejonowych oraz ustalenia ich siedzib i obszarw waciwoci powoano w woj. olsztyskim 7 sdw rejonowych (Dz.U. 1975 r. Nr 18 poz. 99).
128
6. 7. 8. 9. 10. 11.
Anna Karpiska
Sd Rejonowy w Iawie, Sd Rejonowy w Ktrzynie (nadzorujcy Oddzia AP w Mrgowie), Sd Rejonowy w Nidzicy (nadzorujcy Oddzia AP w Nidzicy)8, Sd Rejonowy w Olsztynie, Sd Rejonowy w Ostrdzie, Sd Rejonowy w Ostrdzie Zamiejscowy Wydzia Ksig Wieczystych w Morgu9, 12. Sd Rejonowy w Szczytnie. Sdy obejmuj terytorium jednego lub dwch powiatw i podlegaj dwm Okrgom Apelacyjnym w Biaymstoku i w Gdasku.
2. Zasb aktowy sdw

Archiwa sdowe przechowuj dokumentacj wasn, dziedziczon i zdeponowan. Najprostsza do okrelenia jest ilo i jako dokumentacji zdeponowanej, natomiast kontrolujc archiwa sdowe stwierdzamy, i w czci sdw wyodrbnienie i okrelenie poszczeglnych partii akt nie jest zadaniem prostym z nastpujcych wzgldw: niewyodrbnianie fizyczne dokumentacji zespow zamknitych; z braku dostatecznej iloci miejsca akta s przemieszane w ramach jednego wydziau; ponadto niektre zbiory, np. Wydziaw Ksig Wieczystych w sdach rejonowych czy akta administracji sdowej Sdu Okrgowego w Olsztynie traktowane s jak cao uksztatowana w drodze sukcesji; brak oznaczenia kategorii, niewypenianie przez sdziw prowadzcych spraw metryczek na aktach dotyczcych kwalifikacji; ukad akt spraw sdowych w archiwum jest typowym ukadem registraturalnym. Oznaczenie kategorii i oddzielenie akt kat A w sdach rejonowych, z wyjtkiem ksig wieczystych jest mao realne, poniewa burzyoby stosowany powszechnie ukad chronologiczno-rzeczowy; brak odrbnej ewidencji archiwum akta w czci sdw przekazuje si do archiwum bez spisw zdawczo-odbiorczych; gwn przyczyn takiej praktyki jest brak obsady personalnej archiwum, wskutek czego archiwa peni funkcj podrcznych skadnic poszczeglnych wydziaw;
8 Sd Rejonowy w Nidzicy utworzono z dniem 1.01.1991 r. na mocy Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z 19.12.1990 r. zmieniajcego wyej cytowane rozporzdzenie (Dz.U. 1990 r. Nr 90 poz. 534). 9 Zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Sprawiedliwoci z dnia 18 wrzenia 2000 r. zmieniajcego rozporzdzenie w sprawie okrelenia sdw rejonowych prowadzcych ksigi wieczyste (Dz.U. 2000 r. Nr 81 poz. 910).
129
niewielkie iloci zamknitych, poniemieckich ksig wieczystych nie s oddzielone od ksig czynnych. Argumenty powysze skaniaj do wsplnego scharakteryzowania wasnego i dziedziczonego zasobu aktowego archiww. Ze wzgldu na specyfik zasobu postanowiono potraktowa oddzielnie zasb Sdu Okrgowego i sdw rejonowych.
2.1. Akta wasne i dziedziczone kompletno i stan zachowania Sd Okrgowy w Olsztynie W archiwum sdu przechowywana jest dokumentacja: Sdu Apelacyjnego w Olsztynie z lat 19451950; Sdu Wojewdzkiego w Olsztynie z lat 19501998; Sdu Okrgowego w Olsztynie z lat 19992000. S to akta spraw karnych o przestpstwa nalece do waciwoci sdu z caego wojewdztwa, akta cywilne sporne i niesporne, rodzinne rozpoznawane przez sd w I i II instancji, akta Wydziau Penitencjarnego (I instancji), akta Okrgowego Sdu Pracy do 1985 r., obecnie Wydziau Pracy i Ubezpiecze Spoecznych, Okrgowej Komisji Arbitraowej do 1989 r. obecnie Wydziau Gospodarczego. czna ilo akt wynosi 1002,00 m.b. w tym 202,00 m.b. akt kat. A i 800,00 m.b. akt kat. B. Zatrudnienie przez Sd Okrgowy etatowego archiwisty zaowocowao wyodrbnieniem i cakowitym uporzdkowaniem bardzo ciekawego zbioru dokumentacji organizacyjno-administracyjnej za lata 19452000, liczcego blisko 34,00 m.b. akt kat. A dotyczcych dziaalnoci b. Sdw Apelacyjnego i Wojewdzkiego, wszystkich podlegych sdw oraz b. pastwowych biur notarialnych. Akta przekazywane s do archiwum w dobrym stanie fizycznym, uporzdkowane prawidowo. Pod wpywem warunkw przechowywania, gwnie ciasnoty magazynw archiwalnych, ich stan fizyczny ulega stopniowej degradacji, a jest to dokumentacja o dugim okresie przechowywania. Archiwa praktycznie nie posiadaj rezerwy miejsca i przestrze uzyskiwana w wyniku brakowania akt jest natychmiast zapeniona przez akta spywajce z wydziaw. Zasb akt spraw jest w miar kompletny. W styczniu 1976 r. mia miejsce grony poar budynku sdw w Olsztynie i bezporednio zagroone byy akta Okrgowej Komisji Arbitraowej, majcej skadnic na najwyszej kondygnacji. Wprawdzie do pomieszcze piwnicznych, gdzie zlokalizowane s
130
Anna Karpiska
archiwa, zniszczenia nie dotary, jednak sd ponis straty w dokumentacji w wyniku zaniedba w okresie bezporednio po poarze. Cz akt w wyniku zawilgocenia, wielokrotnego transportowania, skadania w tymczasowych pomieszczeniach bya zniszczone na tyle, i odtworzenie na ich podstawie czynnoci procesowych nie byo moliwe. Szczliwie zniszczenia nie objy materiaw archiwalnych, a na wybrakowanie akt nieczytelnych sd uzyska zezwolenia zgodnie z obowizujcymi przepisami. Sdy rejonowe Zasb archiww sdw rejonowych wart jest odrbnego omwienia ze wzgldu na swoj specyficzn struktur. Tworz go akta wytworzone w latach 19452001 byych sdw grodzkich, sdw powiatowych, pastwowych biur notarialnych oraz obecnie istniejcych sdw rejonowych. S to akta spraw wydziaw karnych, cywilnych, rodzinnych, pracy oraz ksig wieczystych. czna ilo akt w sdach rejonowych wynosi okoo 8963 m.b. akt, przy czym we wszystkich sdach ponad 50% zasobu stanowi akta kat. A (okoo 4760 m.b.). Wielko ta nie dziwi, bowiem 92% do 96% akt kat. A w kadym sdzie to ksigi wieczyste z lat 19452001.
Struktura zasobu archiww sdw rejonowych
Pozostae materiay archiwalne to gwnie ksigi sdowe (repertoria i skorowidze) oraz akta spraw sdowych sdw grodzkich, powiatowych i rejonowych, w tym akta wydzielone w trakcie brakowania dokumentacji jako sprawy przykadowe. Nie s to due iloci, ze wzgldu na mae zrnicowanie spraw lecych w kompetencji sdw I instancji. Regulujce kwalifikacj akt spraw sdowych Rozporzdzenia Ministra Sprawiedliwoci z 1975 r. i nastpne z 1989 r. jeszcze te iloci ograniczyy10. Zazwyczaj
10 Rozporzdzenie Ministra Sprawiedliwoci z dnia 2 czerwca 1937 r. o przechowywaniu i niszczeniu akt i ksig w sprawach sdowych i administracji sdowej (Dz.U.R.P. Nr 42 poz. 335)
131
w archiwach akta te s kwalifikowane prawidowo i przechowywane w wydzielonym miejscu archiwum. Akta kat. A s w do dobrym stanie fizycznym. Ksigi wieczyste umieszcza si standardowo w trwaych oprawach, akta spraw w razie koniecznoci maj dodatkowe obwoluty. Sukcesywnej wymiany wymagaj natomiast oprawy repertoriw. Najwaniejszy problem, z ktrym borykaj si wszystkie sdy rejonowe, to sprawa przechowywania ksig wieczystych. Jak ju wyej wspomniano, stanowi one lwi cz zasobu archiwalnego11, bardzo dynamiczn pod wzgldem corocznego przyrostu ilociowego. Wydziay ksig wieczystych zagospodarowuj w celu ich przechowywania kad dostpn powierzchni, a i tak zdarza si, i akta zajmuj jeszcze cz podogi. Dokumentacja niearchiwalna to akta spraw wasne i dziedziczone, wytworzone przez sdy grodzkie i powiatowe. Ilo dziedziczonych akt kat. B jest zazwyczaj niewielka, zaley w duej mierze od systematycznoci przeprowadzanego brakowania akt, ale w adnym z sdw nie przekracza ona 60,00 m.b. Pozostae akta, cznie blisko 4100,00 m.b. to akta wasne, ktrych okres przechowywania jeszcze nie upyn. Stan fizyczny akt kat. B, zwaszcza starszych, pozostawia w niektrych sdach wiele do yczenia. Awarie instalacji wodnej i kanalizacyjnej powoduj zawilgocenie akt z widocznymi ladami pleni np. w Sdzie Rejonowym w Biskupcu pilnego uporzdkowania i odkaenia wymaga 26,00 m.b. akt z lat 1948 1970, zniszczonych w wyniku awarii instalacji kanalizacyjnej. Podobny jest stan czci akt karnych przechowywanych w budynku Rokw Sdowych w Mrgowie. Z kolei ciasnota i zy stan magazynw s przyczyn zniszcze mechanicznych zatarciu ulegaj opisy teczek, uszkodzeniu okadki akt. Uwagi te dotycz m.in. sdw w Bartoszycach, Iawie, Olsztynie i Ostrdzie. Degradacja fizyczna akt w adnym z sdw nie dotyczy ich zawartoci merytorycznej i nie powoduje koniecznoci ich wczeniejszego brakowania. Sdy rejonowe gromadz niewielkie iloci akt administracyjnych. S to zbiory uporzdkowane, w dobrym stanie fizycznym.
wprowadzao np. obowizek zaliczania do kat. A po jednej sprawie karnej z kadego artykuu k.k., obecnie zalicza si po 1 sprawie z rozdziau k.k. 11 Liczba ksig wieczystych czynnych i nieczynnych (repertorium KW i AR ) w sdach waha si od 194,00 m.b. (Sd Rejonowy w Nidzicy) do 923,00 m.b. w Sdzie Rejonowym w Olsztynie.
132
Depozyty
Anna Karpiska
Aktualnie podlege archiwum olsztyskiemu archiwa sdowe przechowuj ju tylko niewielkie iloci akt zdeponowanych. Akta niemieckich sdw obwodowych przechowywane w pastwowych biurach notarialnych, a nastpnie w sdach zostay w latach 19802000 przekazane archiwum12. Wczeniej akt nie przyjmowano z powodu braku powierzchni magazynowej. W roku 1980 Pastwowe Biuro Notarialne w Ostrdzie przekazao do Oddziau AP w Morgu pierwsz wiksz parti 30,00 m.b. (9318 j.a.) akt sdowych. Nastpne akcesje miay miejsce dopiero w latach 19901991. W wyniku wsplnej akcji Sdu Wojewdzkiego w Olsztynie i Archiwum Pastwowego przejto do nowo otwartego Oddziau AP w Nidzicy 9 duych partii akt o cznej iloci 420,84 m.b. (70441 j.a.). W roku 2000 przejto ostatni parti akt b. Sdu Obwodowego w Lubawie w iloci 11,80 m.b. (1202 j.a.). W trakcie kontroli ujawniono, i wydziay ksig wieczystych przechowuj jeszcze niemieckie, w wikszoci nieczynne ksigi wieczyste, wczone do biecego zasobu. Wyczenie ich w celu przekazania archiwum wymaga przegldu caoci ksig, co obecnie ma miejsce. W Sdzie Rejonowym w Szczytnie przechowywany jest jeszcze niewielki (okoo 2 m.b.) zbir testamentw z lat 19431945, ktry po zewidencjonowaniu zalecono przekaza archiwum olsztyskiemu. Z akt powojennych Sd Okrgowy w Olsztynie przechowuje zbir orzecze i akta spraw oraz repertoria i skorowidze z lat 19501954 Delegatury Komisji Specjalnej do Walki z Naduyciami i Szkodnictwem Gospodarczym w Olsztynie w iloci 1,5 m.b. Akta te s w dalszym cigu wykorzystywane w sprawach o odszkodowania, wynikajcych z ustawy z dnia 23.02.1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych13. Na mocy powoanej wyej ustawy sd przechowuje rwnie inny cenny zbir 2406 akt spraw Wojskowego Sdu Rejonowego w Olsztynie z lat 19461955, w iloci 27,00 m.b. By to sd I instancji powoany do orzekania w sprawach o przestpstwa przeciwko bezpieczestwu pastwa, o tzw. zbrodnie stanu. Orzecznictwu podlegay osoby cywilne oraz funkcjonariusze MO, UB, KBW, WOP. Akta te, bardzo bogate pod wzgldem formalnym i merytorycznym, doczekay si ju
12 Zarzdzenie Ministra Sprawiedliwoci i Prokuratora Generalnego PRL z 24.02.1961 r. w sprawie przechowywania i brakowania akt b. niemieckich organw sdowych i prokuratorskich (Monitor Polski 1961 r. Nr 33 poz. 155). 13 Ustawa z dnia 23.02.1991 r. o uznaniu za niewane orzecze wydanych wobec osb represjonowanych za dziaalno na rzecz niepodlegego bytu Pastwa Polskiego (Dz.U. 1991 r., Nr 34 poz. 149).
133
wasnej monografii14. Do czasu powoania Instytutu Pamici Narodowej traktowane byy jako depozyt archiwum.
3. Baza lokalowa sdw

Jak z powyszych informacji wynika, nie tyle zaniedbania i niekompetencja w dziedzinie dziaa merytorycznych, ile warunki przechowywania s wrogiem dokumentacji sdowej. A warunki techniczne to przede wszystkim budynki15. Na terenie dziaania archiwum olsztyskiego sdy to budynki z przeomu wiekw. Na 11 omawianych, 7 zostao zbudowanych w latach 18801900, jeden w roku 1930, pozostae w latach 19541976. W pierwszym okresie powojennym zachowana substancja lokalowa sdw determinowaa przecie lokalizacj placwek wymiaru sprawiedliwoci. Budynki wznoszone na potrzeby niemieckich sdw obwodowych, potem suce jako siedziby polskich sdw grodzkich, teraz okazuj si po prostu zbyt ciasne. Archiwa sdowe usytuowane s w jednym lub kilku budynkach sdowych, w jednym wypadku sd wynajmuje 3 pomieszczenia w budynku innej instytucji. S zlokalizowane w piwnicach budynkw. Magazyny na wyszych kondygnacjach to wycznie pomieszczenia zastpcze, wygospodarowane kosztem pomieszcze biurowych. Powierzchnia czna magazynw wynosi od 483,54 do 82,21 m2. Tylko jedno archiwum, Sdu Rejonowego w Iawie (rok budowy 1976), skada si z duych pomieszcze, wsplnych dla kilku wydziaw. Archiwa Sdu Okrgowego i Rejonowego w Olsztynie zajmuj w dwch budynkach 33 pomieszczenia o cznej powierzchni 483,54 m2, w Sdzie Rejonowym w Biskupcu jest 11 pomieszcze o cznej powierzchni 166,64 m2, przy czym jako pomieszczenie traktuje si tam rwnie czcy poszczeglne magazyny korytarz. Podobnie jest w Sdzie Rejonowym w Ostrdzie 162,22 m2 pow. 8 pomieszcze, rwnie z zagospodarowanym na cele archiwalne korytarzem wewntrznym. Przykadem ekstremalnym jest Sd Rejonowy w Ktrzynie, gdzie akta zajmuj 6 pomieszcze (3 w budynku sdowym i 3 wynajte poza budynkiem) o cznej powierzchni 82,21 m2, a wic przecitnie na pomieszczenie wypada niewiele ponad 13 m2 powierzchni. W pozostaych wypadkach archiwa to podobne kompleksy niewielkich piwnic. Administracja sdowa, zdajc sobie spraw z niedostatkw bazy lokalowej archiww stara si j, w miar moliwoci, powiksza. W czasie ostatnich
14 B. ukaszewicz, Wojskowy Sd Rejonowy w Olsztynie, 19461955. Szkice do monografii, Olsztyn 2000, ss. 214. 15 Szczegowe dane o bazie lokalowej ilustruje zaczony aneks.
134
Anna Karpiska
kilku lat prawie we wszystkich placwkach oddano do uytku nowe pomieszczenia. cznie w siedzibach sdw wygospodarowano i wyremontowano 7 dodatkowych pomieszcze o cznej powierzchni 164 m2. W istniejcych pomieszczeniach w miar systematycznie wykonywano remonty i prace modernizacyjne, np. izolacje cian, wymian tynkw, instalacje centralnego ogrzewania, instalacje elektryczne, wymiana drzwi i stolarki okiennej, wymiana posadzek. W Lidzbarku Warm. dla potrzeb Rokw Sdowych wyremontowano budynek, w ktrym na potrzeby archiwum przeznaczono 4 pomieszczenia o pow. 94,5 m2. W Olsztynie zakupiono i wyremontowano dla potrzeb Krajowego Rejestru Sdowego budynek z 10 pomieszczeniami archiwalnymi o pow. 135,70 m2. Wreszcie, Sd Rejonowy w Ktrzynie, ktrego tragiczn sytuacj lokalow przedstawiono powyej, przystpi do zasiedlania nowej siedziby, gdzie archiwum pod wzgldem technicznym w peni odpowiada standardom przechowywania i zabezpieczenia dokumentacji. Warunki klimatyczne wilgotno i temperatura wewntrz pomieszcze w wikszoci wypadkw odpowiadaj normom, aczkolwiek w adnym z sdw nie rozwizano kompleksowo sprawy staego wentylowania pomieszcze. Wszystkie pomieszczenia archiwalne s zabezpieczone w solidne, zgodne z obowizujcymi normami zamknicia, okna posiadaj kraty oraz s prawidowo zabezpieczone przed wpywem wiata dziennego. Wyposaone s w sprzt ganiczy i ewakuacyjny. Natomiast, oprcz nowych inwestycji, aden z budynkw sdowych nie jest wyposaony w instalacj ppo. z prawdziwego zdarzenia ani instalacj antywamaniow. Tylko jeden budynek, Sdw Okrgowego i Rejonowego w Olsztynie posiada dozr po godzinach urzdowania. Rwnie tylko w Sdzie Okrgowym w Olsztynie, zatrudniajcym etatowego archiwist, przeznaczono odrbne pomieszczenie na pokj do pracy. Poza tym wszystkie pomieszczenia archiwalne speniaj tylko rol magazynw. Nie sposb wygospodarowa tam odpowiedniego miejsca do pracy lub udostpniania akt. Wyposaenie archiww jest standardowe. Caa powierzchnia wypeniona jest regaami drewnianymi (w mniejszym stopniu) i metalowymi. Dopiero w nowym sdzie w Ktrzynie magazyny wyposaono w regay kompaktowe. Jak wiadomo, standard wyposaenia wpywa do wydatnie na stopie fizycznego zachowania dokumentacji. Jak z powyszego tekstu wynika, w ostatnich latach, w sdach podlegajcych nadzorowi archiwum olsztyskiego podjto szereg skutecznych dziaa, majcych na celu poprawienie bazy lokalowej i warunkw przechowywania akt. Dobrze, e nie polegay one tylko na naprawianiu szkd, ale spowodoway powikszenie powierzchni i standardu archiww z nowymi inwestycjami wcz-
135
nie. Palcym problemem pozostaje nadal za maa powierzchnia magazynw archiwalnych, przy powikszajcych si rozmiarach zasobw. Brakowanie akt, nawet regularne, nie stanowi antidotum na lokalowe bolczki archiww ilo nowych spraw wpywajcych do sdw nie rwnoway ilociowo akt brakowanych. Poprawa stanu archiww sdowych, a co za tym idzie, lepsza jako przechowywanej w nich dokumentacji to jest problem, ktrym ywo interesuj si zarwno suby nadzoru archiwalnego, jak i odpowiedzialne komrki resortu sprawiedliwoci. Wyrazem tego zainteresowania byo zorganizowane w dniach 45 wrzenia 2001 r. III Krajowego Sympozjum Archiwalnego, ktrego haso brzmiao: Archiwa instytucji wymiaru sprawiedliwoci w subie pastwa i obywateli. Organizatorem sympozjum byy Zarzd Gwny i Oddzia dzki Stowarzyszenia Archiwistw Polskich przy wsppracy Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych i w porozumieniu z Ministerstwem Sprawiedliwoci. Uczestniczyli w nim prawnicy i archiwici, pracownicy naukowi i praktycy z archiww pastwowych, pracownicy resortu sprawiedliwoci i archiwici zatrudnieni w archiwach zakadowych sdw. Celem sympozjum byo zakrelenie metodycznych podstaw zarzdzania dokumentacj wymiaru sprawiedliwoci. Tematyka przygotowanych referatw oraz wystpie dyskusyjnych dotyczya m.in. roli resortowych przepisw kancelaryjno-archiwalnych w ksztatowaniu zasobu oraz aktualnego stanu archiww sdowych i ich potrzeb. Omawiano rwnie metody i problemy zwizane z opracowaniem dokumentacji w archiwach oraz wskazywano na nowe w tej dziedzinie perspektywy racjonalizacji pracy poprzez wykorzystanie technik i procedur komputerowych. Naley wyrazi nadziej, e dla wszystkich uczestnikw spotkanie to byo nie tylko poyteczn reasumpcj stanu obecnego, ale przede wszystkim impulsem do wsplnego, efektywnego dziaania.
136
Tabela 1. Baza lokalowa archiww sdowych Liczba pomieszcze Pow. w m2 Zabezpieczenie dozr w trakcie i po godzinach 2000 r. zakupienie i generalny urzd., brak systemu alarm.; remont budynku na potrzeby KRS archiwum zaopatrzone KRS w system antywam. i ppo. brak dozoru, brak systemu alarmowego 1997 r. pozyskanie 1 pomieszczenia o pow. 59,71 m2, remont kapitalny; 19992000 remont 8 pomieszcze odgrzybienie i izolacja cian, wymiana okien, nowe posadzki 1998 r. adaptowane bye przedszkole, remont generalny 2000 r. remont kompleksowy 1 pomieszczenia 1992, 1999 wymiana instalacji c.o. 1996 odwodnienie budynku zwikszenie pow. o 33 m2 2001 r. oddanie do uytku nowego budynku sdu brak dozoru, systemu alarmowego brak dozoru, brak systemu alarmowego brak dozoru 1999 r. archiwum powikszono o 3 pomieszczenia o cznej pow. 46,9 m2 kompletnie wyremontowane 1999 r. powikszono arch. o 2 pomieszczenia o pow. 25 m2 Remonty, inwestycje 483,54, w tym KRS 135,7 271,12
Lp.
Sd
Rok budowy
1.
Okrgowy w Olsztynie Rejonowy w Olsztynie 11 piwnica
1880 33 piwnice 1930 Krajowy KRS 10 Rejestr Sdowy
2.
Rejonowy w Bartoszycach
1900
3.
Roki Sdowe Lidzbark Warmiski 8 +3 piwnica 301,83 cznie brak dozoru, brak systemu (w 2 budynkach) alarm., brak instalacji ppo. 7 Roki Sdowe 8 piwnica (3 + 3)6 piwnica, 82,21 w tym 3 poza budynkiem 10 piwnica 8 piwnice 13 piwnice 162,22 301,94 217,10 195,35 brak dozoru, brak systemu alarmowego brak dozoru, brak systemu alarmowego
brak danych
4 piwnica, 3 parter
94,5
brak dozoru, instal. ppo. nieczynna
Anna Karpiska
4.
Sd Rejonowy Biskupiec Roki Sdowe Mrgowo
1900
5.
Sd Rejonowy Iawa
1976
6.
Sd Rejonowy Ktrzyn
1900
7.
Sd Rejonowy Nidzica
1954
8.
Sd Rejonowy Ostrda
1900
9.
Sd Rejonowy Szczytno
1900
137
DAS SAMMELN VON GERICHTSAKTEN DER STAND VON GERICHTSAKTEN IM WIRKUNGSGEBIET DES STAATARCHIVS IN OLSZTYN Zusammenfassung
Das Ziel der Arbeit ist die Darstellung von wichtigsten Problemen, die das Aktensammeln in den Betriebsarchiven der Gerichten betrifft, die sich im Wirkungsbereich des Staatsarchivs in Olsztyn befinden. Man betont vor allem den Charakter des Archivbestandes und die ihn bestimmende Faktoren. Unter den Faktoren, die einen Einfluss auf die Gestalt des Bestandes haben, schenkt man groe Beachtung der Qualitat der Lokalbasis und der Darstellung, in wie weit die Sorge um die Groe und den technischen Stand des Archivraumes die Qualitat und den Stand der Aktendokumentation beeinflusst. Nun stehen unter Aufsicht des Archivs in Olsztyn und seiner Filialen folgende Institutionen: Kreisgericht in Allenstein sowie 11 Distriktgerichte, an denen es noch Fernabteilungen oder Staatsanwaltschaften gibt. In den Gerichtsarchiven sammelt man die eigene Dokumentation, die von den aufgelosten polnischen Gerichten ubernommen wurde sowie eine Menge von den deponierten deutschen Akten. Der Aktenbestand ist fast komplett. Im groen Masse geht es hier um die Dokumente, die man lange behalten sollte.
Die Gesamtzahl von Akten in den Bezirkgerichten betragt ca. 8963 leitende Meter; 50% des Bestandes an allen Gerichten sind die Akte von Kategorie A (ca. 4760 laufende Meter). Die zum Archiv ubergebenden Akten sind richtig geordnet und sie sind in einem guten physischen Zustand. Aber infolge der Verhaltnisse, in denen sie gelagert werden, vor allem infolge der zu kleinen Archivmagazinen, wird ihr physischer Zustand immer schlechter. Die Gerichtsarchiven haben eigentlich keine raumliche Reserve und der Raum, den man infolge der Aussonderung von Akten gewinnt, wird sofort mit den Akten besetzt, die von den Abteilungen ubernommen werden. Auf dem Gebiet, das dem Staatsarchiv in Olsztyn unterliegt, gab es Gebaude aus der Jahrhundertwende. Unter 11 besprochenen Gebauden gibt es 7, die in den Jahren 1880 1900 entstanden wurden, ein Gebaude aus dem Jahre 1930, und weitere aus den
138
Anna Karpiska
Jahren 1954 1976. Die Lager, uber die man verfugt, entsprechen nicht der Zahl der erzeugten Akten. Die Gerichtsverwaltung, die sich dessen bewusst ist, dass die Lokal basis fur Archiven immer noch nicht ausreichend ist, versucht, je nach den Moglich ern. In den letzten ein paar Jahren hat man fast in allen keiten sie zu vergro Einrichtungen neue Raume zur Benutzung freigegeben (insgesamt 7 Raume mit der Flache von 164 m2) und die weiteren uberholt und modernisiert. Das Zeichen des Interesses an Problematik von Gerichtsakten war das 3. Staatsarchivtagung, der in Lodz am 4 5 September 2001 stattfand. Das Thema des Kongresses lautete: Die Archive der Institutionen fur Gerichtsbarkeit im Dienst dem Staat und den Burgern.
Maria Tarnowska
WYKORZYSTANIE ZASOBU ARCHIWUM PASTWOWEGO W OLSZTYNIE DO BADA NAUKOWYCH W LATACH 198620001

Udostpnianie materiaw archiwalnych jest jednym z gwnych zada Archiwum. Archiwalia udostpnia si na potrzeby gospodarki narodowej, bada naukowych, do celw subowych oraz prywatnych obywateli. Archiwa pastwowe udostpniaj materiay archiwalne w nastpujcych formach: bezporednio w pracowniach naukowych, gdzie uytkownicy maj moliwo zapozna si z oryginalnymi dokumentami lub reprodukcjami; porednio poprzez przekazanie zainteresowanym informacji zawartej w materiaach archiwalnych w postaci pisemnej odpowiedzi na wniosek lub zapytanie, publikacji rde bd te w postaci reprodukcji dokumentw. Organizowanie wystaw materiaw archiwalnych pozwala rwnie na zapoznanie si ze rdami historycznymi oraz na popularyzacj zasobu archiwalnego. Zadania archiww okrelone zostay ustaw z 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach. Artyku 17 ustawy: podaje: Materiay archiwalne s udostpniane po upywie 30 lat od ich wytworzenia, jeli nie narusza to prawnie chronionych interesw Pastwa i obywateli.2 Moliwo wczeniejszego udostpnienia materiaw archiwalnych reguluje Rozporzdzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyszego i Techniki z 25 lipca 1984 r.3 W roku 2000
1 Artyku jest kontynuacj tematyki przedstawionej w artykuach: M. Tarnowska, Pracownia Naukowa Wojewdzkiego Archiwum Pastwowego w Olsztynie w latach 19651975, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, 1976, nr 2, ss. 295-303 oraz M. Tarnowska, Wykorzystanie materiaw archiwalnych w Archiwum Pastwowym w Olsztynie w latach 19761985, Komunikaty MazurskoWarmiskie, 1987, nr 1, ss. 131-141. 2 Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, 1883, nr 38, poz. 173. 3 Dziennik Ustaw Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej, 1984, nr 41, poz. 217.
140
Maria Tarnowska
nastpia liberalizacja w zakresie udostpniania materiaw archiwalnych, zgodna z normami obowizujcymi w demokratycznym pastwie. Materiay archiwalne udostpniane s kademu, o ile nie narusza to przepisw prawa. Udostpnienia materiaw archiwalnych lub zawartej w nich informacji moe zada osoba fizyczna lub prawna, organizacja spoeczna, organ pastwowy lub samorzdowy, a take jednostka nie posiadajca osobowoci prawnej.4 Materiay archiwalne z zasobu archiww pastwowych udostpniane s na pisemne zamwienie osoby zainteresowanej. Jedynie w przypadkach wczeniejszego udostpnienia materiaw archiwalnych (cezura 30 lat) wymagane jest przedoenie umotywowanego wniosku. Dane osobowe podane na formularzu zgoszenie uytkownika s gromadzone i wykorzystywane wycznie w zakresie potrzeb biecego zarzdzania udostpnieniem materiaw archiwalnych, na zasadach okrelonych w przepisach art. 23 ust. 1 pkt 2 i 4 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych. W odniesieniu do informacji prawnie chronionych, zawartych w materiaach archiwalnych, uytkownik skada pisemne zobowizanie, e informacje o osobach zawarte w udostpnionych aktach wykorzystane zostan zgodnie z celem wykazanym w zgoszeniu uytkownika, w sposb nie naruszajcy prawnej ochrony dbr osobistych lub danych osobowych. W przypadku za poszukiwa genealogicznych uytkownik owiadcza, e prowadzi prywatne poszukiwania, dotyczce wasnej rodziny. Nowe unormowania w zakresie udostpniania materiaw archiwalnych w archiwach pastwowych maj na celu zwikszenie bezpieczestwa archiwaliw oraz dostosowanie do prawnych wymogw w zakresie dostpu do informacji w demokratycznym pastwie, a z drugiej strony ochron informacji, ktrych jawno jest ograniczona. Archiwum Pastwowe w Olsztynie zadania w zakresie udostpniania zasobu realizowao do 1996 r. w bardzo trudnych warunkach lokalowych. Z chwil oddania do uytku zaadaptowanego na cele archiwalne budynku b. OTEXU w Olsztynie przy ul. Partyzantw 18, urzdzona zostaa Pracownia Naukowa, speniajca wszelkie normy w tym zakresie. Zasb Archiwum, udostpniany uytkownikom, stanowi cenne, o duej wartoci historycznej rda do dziejw politycznych, spoecznych, kultury i gospodarki Warmii i Mazur od koca XIV w. po czasy wspczesne. Zasb historyczny do 1945 r. w caoci przechowywany jest w magazynach Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Zasb wspczesny od 1945 r. podzielony zosta pomidzy Archiwum Pastwowe w Olsztynie i oddziay w Mrgowie i Nidzicy.
4 Zarzdzenie nr 4 Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych z dnia 18 maja 2000 r. w sprawie organizacji udostpniania materiaw archiwalnych w archiwach pastwowych.
Wykorzystanie zasobu Archiwum Pastwowego ...
141
W Mrgowie przechowywane s od lipca br. jedynie zespoy archiwalne z terenu powiatu mrgowskiego, w Nidzicy z terenu powiatw: dziadowskiego (do 1975 r.) nidzickiego, piskiego (do 1975 r.) oraz szczycieskiego. Archiwalia z pozostaych powiatw zgromadzone zostay w Olsztynie, gdzie rwnie przechowywane s materiay archiwalne b. Archiwum Komitetu Wojewdzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, przejte do Archiwum Pastwowego w Olsztynie w 1990 r. Ogem zasb Archiwum Pastwowego w Olsztynie wraz z oddziaami w Mrgowie i Nidzicy wg stanu na dzie 31 grudnia 2000 r. stanowi 2221 zespow, zawierajcych 448.614 j.a. o obmiarze 4.702,97 m.b. Zasb historyczny Archiwum stanowi akta wadz naczelnych Prus Ksicych i Prowincji Prusy Wschodnie, urzdw administracji oglnej i specjalnej, samorzdu terytorialnego, sdw, notariatw, akt miast, cechw, wsi, kociow, rodzin i majtkw ziemskich, akt instytucji kredytowych, gospodarczych, przedsibiorstw, instytucji naukowych, owiatowych, towarzystw, organizacji i partii politycznych. Wikszo zasobu archiwalnego stanowi akta prowincji wschodniopruskiej. Od 1948 r., czyli powstania Archiwum, archiwici olsztyscy starali si rozpozna przynaleno zespoow archiwaliw odnalezionych na terenach pnocno-wschodniej Polski, pochodzcych gwnie z jedynego przed II wojn wiatow na terenie Prus Wschodnich Archiwum Pastwowego w Krlewcu. Prace nad cakowitym rozpoznaniem i zewidencjonowaniem zgromadzonego zasobu historycznego trway do 1998 r., kiedy to podczas prac skontrowych, poczonych jednoczenie z rozpoznaniem ponad 150 m.b. akt, zasb Archiwum wzbogaci si o przeszo 300 nowych zespow oraz o liczne dopywy akt do zespow ju istniejcych. Szczeglnie cenne s akta doczone do zewidencjonowanego zasobu z okresu Ksistwa Pruskiego: akta starostw grodowych, komornictw, cz urzdw domenalnych, kolegia wymiaru sprawiedliwoci, cechy z rnych miast, akta parafialne Kocioa ewangelickiego, materiay szcztkowe rodw i rodzin ziemiaskich; z okresu prowincji wschodniopruskiej: urzdy administracji specjalnej szczebla prowincjonalnego i urzdy obwodowe, niektre sdy powiatowe i obwodowe, komisje specjalne do spraw uwaszczenia chopw w XIX w., urzdy kultury rolnej, urzdy wodne, melioracyjne i budowlane, akta wsi, szk elementarnych i rednich, powiatowych i lokalnych inspektorw owiaty, towarzystw gospodarczych, firm, bankw, kas oszczdnociowych, urzdw oddueniowych, zaopatrzenia inwalidw wojennych oraz urzdw skarbowych. Zasb historyczny kadego roku wzbogacony jest o napywajce do Archiwum akta stanu cywilnego, po 100letnim okresie przechowywania w urzdach. Na pocztku lat dziewidziesitych rozpocz si proces przejmowania z sdw i pastwowych biur notarialnych akt b. sdw obwodowych z okresu do 1944 r. W 2000 r. przejte zostay
142
Maria Tarnowska
akta notariuszy z Nowego Miasta Lubawskiego oraz akta miasta Szczytna, odnalezione podczas prac remontowych i przekazane do Archiwum przez Komend Powiatow Policji w Szczytnie. Zasb najnowszy, od 1945 r. stanowi gwnie akta urzdw administracji oglnej i samorzdowej z lat 19451992, urzdw niezespolonych z lat 19451950, akta organw administracji specjalnej, wymiaru sprawiedliwoci, instytucji kredytowych, przedsibiorstw i instytucji gospodarczych, spdzielczoci, biur projektowych, instytucji naukowych, owiatowych, kulturalnych, organizacji, towarzystw i zwizkw zawodowych. Liczne reformy administracji terenowej, zmiany koncepcji zarzdzania gospodark, zmiany wasnoci, a take zmiany ustrojowe spowodoway likwidacj wielu jednostek organizacyjnych, co pocigno za sob przekazanie akt do Archiwum. Zmiana ustroju z 1989 r. spowodowaa przejcie przez Archiwum Pastwowe w Olsztynie akt Archiwum Komitetu Wojewdzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Olsztynie, w skad ktrego weszy zespoy akt partyjnych Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej szczebla wojewdzkiego i powiatowego, akta organizacji modzieowych z lat 19451948 oraz akta wszystkich szczebli Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Ponadto przejmowane byy akta urzdw administracji pastwowej, samorzdowych, akta komisji wyborczych. W 1990 r. przejto do Archiwum, oprcz zasobu b. Archiwum Komitetu Wojewdzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej, take zasb zlikwidowanego Oddziau w Morgu. Byy to akta z okresu najnowszego, od 1945 r., dotyczce dziaalnoci organw administracji pastwowej i samorzdowej, urzdw niezespolonych, przedsibiorstw pastwowych, instytucji kredytowych, spdzielni pracy z terenu powiatw: braniewskiego (do 1975 r.), morskiego, ostrdzkiego i pasckiego (do 1975 r.). Do zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie trafiy rwnie akta Wojewdzkiej Rady Patriotycznego Ruchu Odrodzenia Narodowego, Wojewdzkiego Zwizku Spdzielni Mleczarskich, Wydziau Lustracji Centralnego Zwizku Spdzielni Samopomoc Chopska w Olsztynie, Centralnego Zwizku Spdzielczoci Pracy oraz Centralnego Zwizku Spdzielni Spoywcw Spoem Wojewdzkiego Zwizku Spdzielni Produkcyjnych, Okrgowego Zwizku Spdzielni Pracy, Centralnego Wizienia w Olsztynie. W 1991 r. przejto akta Zarzdu Wojewdzkiego Zwizku Modziey Socjalistycznej, Zwizku Modziey Wiejskiej i Zwizku Socjalistycznej Modziey Polskiej. Przejto rwnie akta Delegatury Najwyszej Izby Kontroli w Olsztynie. W 1996 r. Archiwum otrzymao pierwsz cz zbioru Hieronima Skurpskiego, ktry systematycznie przekazuje do Archiwum kolejne materiay. Odnotowa rwnie naley, e w 1997 r. przejte zostay akta Przedsibiorstwa Pastwowego Pracowni Konserwacji Zabytkw Oddzia w Olsztynie. W 2000 r. zasb Archiwum wzbogaci si o akta Banku Polska
143
Kasa Opieki SA oraz sdw grodzkich w Nowym Miecie Lubawskim i Lubawie W ostatnim czasie przejte zostay rwnie akta Wojewdzkiego Komitetu Stronnictwa Demokratycznego w Olsztynie oraz akta Rad Wojewdzkich Socjaldemokracji RP w Olsztynie i Elblgu. Systematycznie przekazywane s akta komisji wyborczych z kolejnych wyborw parlamentarnych i samorzdowych z lat dziewidziesitych. Zasb Archiwum w latach 19862000 wzrs o 764 zespow, liczcych 174.029 j.a. Zwikszone zainteresowanie spoeczne wykorzystywaniem zasobu archiwalnego spowodowao intensyfikacj prac w zakresie ewidencjonowania i opracowania zespow archiwalnych. W omawianym okresie oprcz gruntownej korekty i uzupeniania dopywami inwentarzy superintendentur i kociow ewangelickich oraz parafii katolickich, opracowano zespoy: Hut elaza w Wdoku, Niemieck Parti Ojczynian i Niemieck Narodow Parti Ludow, Naczelne Prezydium Prus Wschodnich, Dyrekcje Poczty w Krlewcu i Gbinie, Towarzystwo Pomnika Bitwy pod Tannenbergiem, sdy obwodowe w Barczewie, Dbrwnie, Mikoajkach, Olsztynku, Orzyszu, Pasymiu, urzdy domenalno-rentowe, urzdy stanu cywilnego. Z zasobu najnowszego porzdkowano w minionych 15-leciu prezydia powiatowych, miejskich i gromadzkich rad narodowych, powiatowe zwizki gminnych spdzielni Samopomoc Chopska, banki, Zjednoczenia, powiatowe inspektoraty statystyczne, akta szczebla wojewdzkiego i powiatowego Polskiej Partii Robotniczej i Polskiej Partii Socjalistycznej, organizacji modzieowych i szeregu bankw, zjednocze i przedsibiorstw, Polskiej Partii Socjalistycznej, organizacji modzieowych i szeregu przedsibiorstw. Rozpoczto opracowywanie inwentarzy ksikowych do zespow komisji wyborczych oraz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej wszystkich szczebli. Podczas skontrum wykonano ogromn prac zwizan z przesygnowaniem zasobu. Likwidacji ulegy istniejce od 1948 r. skomplikowane, wieloczonowe sygnatury akt. Aktualnie sygnatur jednostki archiwalnej tworzy numer zespou amany przez numer tej jednostki w obrbie zespou. Jest to znaczne uatwienie przy zamawianiu akt przez uytkownikw Archiwum, jak rwnie usprawnienie pracy przy wprowadzaniu danych do bazy SUMA (System Udostpniania Materiaw Archiwalnych) w Pracowni Naukowej. Rozpoznanie przynalenoci zespoowej wszystkich materiaw archiwalnych oraz ich zewidencjonowanie pozwala na szerokie udostpnianie zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Dziki zaopatrzeniu archiww pastwowych w sprzt komputerowy przez Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych, utworzenie sieci komputerowej, jak rwnie opracowanie programw, m.in. pozwalajcych na prowadzenie spisu zespow i ksigi nabytkw i ubytkw w bazie danych SEZAM (System Ewidencji Zasobu Archiwalnego),
144
Maria Tarnowska
inwentarzy archiwalnych w bazie danych IZA (Inwentarze Zespow Archiwalnych) stworzone zostay moliwoci szybkiego dotarcia do poszukiwanych informacji archiwalnych. Dostosowanie programu SEZAM do norm europejskich spowodowao konieczno uzupenienia danych o dzieje twrcy i zawarto zespou. Wypenienie tych pl znacznie uatwi przygotowanie do druku uaktualnionego Informatora o zasobie Archiwum Pastwowego w Olsztynie5 Powysze dziaania, jak rwnie opracowywanie i publikowanie przez pracownikw Archiwum artykuw o zawartoci zespow archiwalnych, podyktowane jest trosk o to, aby uytkownicy mieli atwiejszy dostp do informacji o zasobie archiwalnym. Zwikszenie zasobu i liczby cakowicie opracowanych zespow, poprawa warunkw lokalowych, wzrost rangi archiww pastwowych w spoeczestwie, jak i liberalizacja przepisw w zakresie udostpniania zasobu, niewtpliwie
5 K. Cybulska, M. Tarnowska, Zasb Wojewdzkiego Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Informator, Olsztyn 1982, Pojezierze, ss.152, ilustr. Z uwagi na biece przyjmowanie materiaw archiwalnych do Archiwum Pastwowego z archiww zakadowych, dopyw do ewidencjonowanego zasobu akt rozpoznanych z tzw. luzw oraz zmian spowodowanych opracowaniem zasobu, Informator ten wymaga uzupenienia. Uytkownicy Archiwum do czasu wydania uaktualnionego Informatora, oprcz rodkw ewidencyjnych Archiwum, mog korzysta ze zbiorczego wydawnictwa: Archiwa pastwowe w Polsce. Przewodnik po zasobach. Opracowanie zbiorowe pod redakcj Andrzeja Biernata i Anny Laszuk, Warszawa 1998, Naczelna Dyrekcja Archiww Pastowych, ss. 539+ aneks. Autorami danych o zasobie Archiwum Pastwowego w Olsztynie s: Franciszek Sokoowski i Maria Tarnowska, Oddziau w Mrgowie: Halina Barwiska, za Oddziau w Nidzicy: Hubert Domaski. Do bada genealogicznych pomocne moe by wydawnictwo: Ksigi metrykalne i stanu cywilnego w archiwach pastwowych. Informator, opracowaa Anna Laszuk, Warszawa 1998, Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, Centralny Orodek Informacji Archiwalnej, ss. 469 oraz Deutsche Personenstands bucher und Personenstandseintrage von Deutschen in Polen. Niemieckie ksigi stanu cywilnego w Polsce 18981945. Oprac. Tomasz Brzzka, Leiter des Standesamts Zielona Gra. Kierownik Urzdu Stanu Cywilnego w Zielonej Grze. Heraugegeben von Verband der Standesbeamten der Republik Polen, Wydawca: Stowarzyszenie Urzdnikw Stanu Cywilnego RP, Frankfurt am Main Berlin 2000, Verlag fur Standesamtswesen, ss. 500. W omawianym okresie ukazao si wiele artykuw zawierajcych informacje o zasobie Archiwum Pastwowych w Olsztynie, m.in. J. Judziski, Archiwum Pastwowe w Olsztynie (19451995), [w]: P wieku polskiej suby archiwalnej na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych. Materiay z sesji naukowej zorganizowanej 10 padziernika 1995 r. w Szczecinie, pod redakcj Kazimierza Kozowskiego, Warszawa-Szczecin 1997, Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych, s. 119-140. Do historii Uniwersytetu w Krlewcu cenne informacje zawiera j artykuy: B. Wacawik, Die Tatigkeit des Senats der Konigsberger Universitat im Spiegel von Protokollen der Jahre 17521795, [w:] Wolfenbutteler Forschungen, Studien zur Entwicklung Preussischer Universitaten Band 88, ss. 81-93; B. Wacawik, Archiwalia do dziejw Uniwersytetu Krlewieckiego, przechowywane w Archiwum Pastwowym w Olsztynie, Archeion, t. 95, Warszawa 1995, s. 58-66; Dane dotyczce genezy, organizacji oraz dziaalnoci kancelarii i registratury naczelnych wadz Prus Ksicych w latach 15251804, zawiera artyku: T. Brzeczkowski, Kancelaria i registratura akt lunych w Prusach Ksicych na przykadzie Etatsministerium, [w:] Kancelarie okresu wpisw w Prusach Krlewskich. Materiay z sesji odbytej 20-21 listopada 1992 r. w Archiwum Pastwowym w Toruniu, Warszawa 1994. Ponadto B. Wacawik zamiecia w Kalendarzu Olsztyskim 2000 s. 184-190, artyku popularnonaukowy pt. Labirynt wiedzy o przeszoci, dotyczcy interesujcych archiwaliw miejskich, rodowych oraz Urzdu Konserwatora Zabytkw Sztuki i Historii Prus Wschodnich z 23 kolorowymi ilustracjami.
145
przyczyniy si do wzrostu zainteresowania archiwaliami Archiwum Pastwowego w Olsztynie. W latach 19862000 w Pracowni Naukowej zanotowano liczb 1848 korzystajcych, w tym 333 badaczy zagranicznych. cznie udostpniono 41 557 jednostek archiwalnych wasnego zasobu. Ponadto w ramach wypoycze midzyarchiwalnych sprowadzono na potrzeby badaczy miejscowego rodowiska naukowego 524 akt i 2699 nr mikrofilmw z innych archiww krajowych. Liczba odwiedzin w Pracowni Naukowej wyniosa 12 444. Szczegowe dane w rozbiciu rocznym ilustruje tabela nr 1, z ktrej wynika, e systematycznie wzrasta liczba uytkownikw Archiwum, zarwno krajowych, jak i zagranicznych, jak rwnie wzrasta ilo udostpnianych akt. W stosunku do lat 19761985 dwukrotnie wzrosa liczba udostpnionych jednostek archiwalnych, prawie trzykrotnie zwikszya si liczba uytkownikw krajowych, za liczba badaczy zagranicznych wzrosa z 22 a do 333.
Tabela 1. Wykorzystanie materiaw archiwalnych w Pracowni Naukowej Archiwum Pastwowego w Olsztynie w latach 19862000 Liczba uytkownikw Lata ogem 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 Razem 76 67 69 66 68 93 89 92 123 144 150 191 207 207 206 1848 krajowych 69 63 63 55 59 80 70 76 93 99 120 149 183 174 162 1515 Liczba odwiedzin Liczba w Pracowni udostpnionych j.a. zagranicznych Naukowej ogem 7 4 6 11 9 13 19 16 30 45 30 42 24 33 44 333 620 682 448 434 625 917 716 640 935 996 908 1375 1124 1003 1021 12 444 2000 1736 1335 1818 1826 3363 2672 2695 2915 3811 3247 3738 3498 3342 3561 41 557
Liczba tematw badawczych zgoszonych przez badaczy krajowych wyniosa 1605, za przez zagranicznych 335. Ogem zasb Archiwum wykorzystywany by do opracowania 1940 tematw naukowych. Na potrzeby badaczy,
146
Maria Tarnowska
zgodnie z zamwieniami w latach 19862000 wykonano odpatnie 40 098 odbitek kserograficznych.6 Zasb by ponadto wykorzystywany przez pracownikw Archiwum do wasnych prac naukowych oraz do przeprowadzania na rzecz instytucji i osb prywatnych kwerend, dotyczcych ustale genealogicznych, wasnociowych, potwierdzenia pobytu na robotach przymusowych, wycigw z akt dotyczcych okresu zatrudnienia i innych. Analiza wnioskw na udostpnianie akt wykazaa, e w omawianych latach najliczniej z archiwaliw, podobnie jak w latach 19761985, korzystali studenci. Na drugim miejscu znaleli si historycy (profesorowie, docenci, doktorzy i doktoranci). Stay kontakt z Archiwum utrzymywali historycy sztuki. W niewielkim za stopniu z akt korzystali dziennikarze. Staymi uytkownikami s pracownicy naukowi Orodka Bada Naukowych im. W. Ktrzyskiego i Stacji Naukowej Polskiego Towarzystwa Historycznego, Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego (wczeniej Wyszej Szkoy Pedagogicznej i Akademii Rolniczo-Technicznej), Muzeum Warmii i Mazur oraz Archiwum Archidiecezji Warmiskiej w Olsztynie. Badania naukowe prowadzili w minionym okresie rwnie pracownicy Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Z materiaw archiwalnych korzystali w Pracowni Naukowej take pracownicy naukowi z innych orodkw naukowych w kraju: z Biaegostoku, Gdaska, Poznania, Szczecina, Torunia, Warszawy i Wrocawia. Uytkownicy zagraniczni byli obywatelami: Czech, Estonii, Francji, Holandii, Litwy, Niemiec, Rosji, Stanw jednoczonych, Szwajcarii i Wielkiej Brytanii. Tematyka zgoszonych prac w wikszym zakresie ni w latach 19761985 obja badaniami okres od XIV do XIX w. Problematyka prac doktorskich, habilitacyjnych oraz samodzielnych prac i artykuw pracownikw naukowych, oprcz opracowa i monografii historycznych, dotyczya szerokiego zakresu ycia politycznego, spoecznego, religijnego i kulturalnego Prus Wschodnich. Wiele prac dotyczyo spraw ludnociowych. Mniejszym zainteresowaniem za cieszyy si sprawy gospodarcze. Zmieniy si rwnie zainteresowania problematyk okresu po 1945 r. Pojawiy si prace dotyczce okresw przeomowych w historii najnowszej. Ramy niniejszego artykuu nie pozwalaj na szczegow charakterystyk wszystkich zgoszonych tematw, std dokonano wyboru waniejszych tematw, zgoszonych przez pracownikw nauki. Z okresu najwczeniejszego godne odnotowania s nastpujce tematy, zgoszone przez badaczy krajowych: Zarzdzanie gospodark Zakonu Krzyackiego w Prusach w XIII-XVI w., Powstanie i rozwj redniowiecznej sieci parafialnej w diecezji chemiskiej w czasach panowania Zakonu Krzyackiego,
6
rdo: Archiwum Pastwowe w Olsztynie, Sprawozdania roczne z lat 1986-2000.
147
Rzeba redniowieczna, Recesy stanw Prus Krlewskich od XIV-XVIII w. Studium dyplomatyczno-rdoznawcze, Stany Prus Ksicych wobec rzdw brandenburskich w II poowie XVII w., Osadnictwo na Mazurach (XIV-XVII w.), Przemiany spoeczno-ludnociowe na Mazurach Wschodnich do1711 r., Ksztatowanie si spoeczestwa Prus pokrzyackich i Ksicych, Dzieje ycia politycznego w Rzeczpospolitej w XVI w., Prusy Ksice a Rzeczpospolita w XVI wieku, Stosunki polsko-brandenburskie, Najazdy tatarskie na Prusy Ksice. W centrum zainteresowania znalazy si rwnie: Biografia biskupa warmiskiego Ignacego Krasickiego, Szlachta Prus Ksicych, Dzieje Liceum Hosianum w Braniewie, Fortyfikacje Olsztyna i rzemioso w XVIII w. oraz Architektura do pocztku XX w. Najwiksze jednak zainteresowanie budzia historia Krlewca. Problematyka badawcza obja zarwno histori miasta, jak i dzieje Uniwersytetu. Przedmiotem bada stay si Dzieje Albertyny i Uniwersytetu Krlewieckiego. Od drugiej Uczelni Rzeczpospolitej do Pruskiego Uniwersytetu Krajowego, Dziaalno Wydziau Teologicznego Uniwersytetu, Studenci Uniwersytetu Krlewieckiego w XVI do XVIII w., biografie profesorw, filozofia Immanuela Kanta. Zgoszone zostay rwnie tematy dotyczce bibliotek, malarzy krlewieckich, ycia muzycznego w Krlewcu oraz edycji gazety Poczta Krlewiecka 17181720. Przedmiotem szczeglnych bada byy elementy heraldyczne i architektoniczne na freskach katedry w Krlewcu. Problematyka XIX w. zawieraa rwnie prace zwizane z Krlewcem, m.in. konspiracje polskie na Uniwersytecie Krlewieckim, Krlewiec wobec Polski w latach 18301864, historia szpitali w Krlewcu, seminarium historyczne na Uniwersytecie Krlewieckim w XIX w., kolej wschodniopruska na linii Malbork Krlewiec, jej powstanie i eksploatacja. Ponadto badania dotyczyy organizacji samorzdu stanowego i terytorialnego ziem pruskich, wyborw parlamentarnych w Prusach Wschodnich, zagadnie administracji Prus Wschodnich, Kamery Wojny i Domen nowych Prus Wschodnich, urzdnikw pruskich na Mazowszu w XIX w., sdownictwa niemieckiego. Tematem bada bya rwnie Wiosna Ludw w Prusach Wschodnich, prba powstania w Prusach Zachodnich w 1846 r., problem wiadomoci narodowej na Mazurach, rola Marcina Gerssa, Ferdynand Gregorovius w czasie rewolucji 18481849, inicjatywy narodowe na Mazurach w XIX w., przemiany wsi Warmii i Mazur w XIX w., liberalizm wschodniopruski w I poowie XIX w., dzieje Mazur w rdach oraz Warmia w latach 18501918. Po 1989 r. wzroso zainteresowanie uytkownikw problematyk ludnociow i religijn. Zgoszone zostay tematy dotyczce Litwinw w Prusach Wschodnich, Niemcw w guberniach batyckich Rosji, ydw w Prusach Wschodnich, staroobrzdowcw w Polsce i ich ksig w I poowie XIX w., problemu pobonoci maryjnej, dziejw ludnoci ewangelickiej na Mazurach w XIX w., stosunku duchowiestwa katolickiego do polskoci na
148
Maria Tarnowska
Warmii w XIX w., niemieckiego ruchu katolickiego na Warmii wobec spraw polskich (18721914), roli menonitw oraz ich emigracji po 1800 r. Kilka tematw dotyczyo szkolnictwa na Mazurach w XIX w., Wojciecha Ktrzyskiego (zarys monograficzny), kultury umysowej na Pomorzu, pozycji wielkiej i redniej wasnoci ziemskiej (junkrw) w Prusach Wschodnich w latach 18071945, spraw spoeczno-gospodarczych oraz historii poczty Prus Wschodnich. Podjte zostay rwnie badania nad hydronimi dorzeczy Prus Wschodnich, topografi, hydrografi i melioracj na terenie Prus Wschodnich, ikonografi, architektur, organami w kocioach na terenie Prus Wschodnich, archiwami i bibliotekami rodowymi, histori kartografii na terenie Prus Wschodnich, bibliografi edyktw wadcw pruskich, atlasem historycznym Braniewa, atlasem historycznym miast polskich, inskrypcjami na dzwonach gotyckich w Prusach, W badaniach nad okresem 19001945 kontynuowane byy prace monograficzne dotyczce historii Prus Wschodnich, Warmii i Mazur w latach 19191939 oraz prace dotyczce spraw ludnociowych, historii ydw, Cyganw, biografii dziaaczy plebiscytowych. Wzroso zainteresowanie okresem I wojny wiatowej i okresem midzywojennym. Opracowywano cmentarze I wojny wiatowej, migracje ludnoci po I wojnie wiatowej, Prusy Wschodnie w latach 19141923, kwesti mazursk w Dziadowie, polityk wojskow II Rzeczypospolitej wobec ludnoci mazurskiej, udzia duchowiestwa w yciu politycznym Polski w pierwszych latach niepodlegoci, oblicze religijne ruchu polskiego w Prusach Wschodnich, polski ruch modzieowy w latach 19181939, mniejszo polska w Niemczech w okresie midzywojennym, cmentarze ydowskie na terenie wojewdztwa pomorskiego w okresie midzywojennym oraz polskie ycie teatralne na Powilu i Warmii do 1939 r. Przedmiotem bada by rwnie ruch hitlerowski w Prusach Wschodnich. Opracowywano organizacj organw policyjnych i ich miejsce w systemie administracji pastwowej, niemieckie organizacje paramilitarne, likwidacj samorzdu terytorialnego w Prusach Wschodnich w okresie hitlerowskim, dziaalno Narodowosocjalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej w Prusach Wschodnich, opozycj organizacji robotniczych w okresie hitlerowskim w Prusach Wschodnich, ruch oporu w Prusach Wschodnich w latach 19331945. Z okresu II wojny wiatowej przedmiotem bada stay si rwnie straty kultury, robotnicy sezonowi w Prusach Wschodnich (duszpasterstwo) 19391945. Okres historii najnowszej, po 1945 r., wci budzi due zainteresowanie uytkownikw Archiwum. Zmienia si jedynie problematyka badawcza. Na pierwsze miejsce wysuna si sprawa systemu wadzy w Polsce Ludowej, stalinizm w Polsce, wadze bezpieczestwa publicznego wobec Polskiego Stron-
149
nictwa Ludowego, wizienia okresu stalinowskiego na Warmii i Mazurach w latach 19451956, obozy pracy przymusowej, garnizony wojskowe w latach 19451950, Armia Czerwona na terenie Ziem Odzyskanych w latach 19451947, dziaalno Wojskowego Sdu Rejonowego w Olsztynie, historia Aresztu ledczego w Olsztynie, dziaalno Delegatury Olsztyskiej Komisji do Walki z Naduyciami i Szkodnictwem Gospodarczym, przemiany spoecznopolityczne na Warmii i Mazurach w okresie wielkiego Padziernika, rok 1956 na Ziemiach Zachodnich i Pnocnych, wydawnictwo rdowe do tematu Rok 1956 na Warmii i Mazurach, grudzie 1970 w opinii wadz wojewdzkich Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Olsztynie, przemiany preferencji wyborczych po 1989 r. Zintensyfikowano badania nad spoeczestwem Warmii i Mazur, procesami integracyjnymi na terenie wojewdztwa olsztyskiego. Zgoszono wiele prac dotyczcych ludnoci niemieckiej po II wojnie wiatowej, struktury i weryfikacji ludnoci autochtonicznej oraz wysiedlania Niemcw z terenu byych Prus Wschodnich. Zajmowano si rwnie, podobnie jak w minionych okresach, badaniami nad osadnictwem na Warmii i Mazurach, m.in. aspektami demograficznymi akcji W, przesiedleniem z Wileszczyzny ludnoci polskiej, jak rwnie deportacj ludnoci polskiej do Zwizku Radzieckiego w 1945 r. Wiele tematw dotyczyo tosamoci narodowej grup etnicznych i narodowociowych w Polsce, kwestii ukraiskiej w Polsce oraz na Warmii i Mazurach w latach 19471961, w szczeglnoci badano sprawy ludnociowe i organizacje spoecznoci ukraiskiej po 1956 r., owiat i szkolnictwo ukraiskie w PRL. Materiay archiwalne wykorzystywane byy do opracowania kwestii ydw po 1945 r., historii Cyganw, babtystw w Polsce oraz dziaalnoci wiadkw Jehowy w latach 1945 1964. Obecne w badaniach byy rwnie sprawy stosunku Pastwo-Koci w diecezji warmiskiej w latach 19451960, ksia warmiscy po wkroczeniu Rosjan do Prus Wschodnich w 1945 r., praca wychowawcza zgromadzenia sistr w. Katarzyny w latach 19391966, kult w. Wojciecha, historia kocioa garnizonowego w Olsztynie w latach 19131966, Suba Boa w Kolegiacie dobromiejskiej od XVIII do 1967 r., duchowiestwo warmiskie, Koci ewangelicki na Mazurach w latach 19391956, pooenie prawne kociow protestanckich, Koci greckokatolicki na Mazurach w latach 19471962, historia kociow na terenie miasta Olsztyna. Zbierano rwnie materia do atlasu historycznego religii Europy rodkowej i Wschodniej. Nadal badane byy gwne problemy ycia spoecznego, gospodarczego i kulturalnego, elity polityczne w wojewdztwie olsztyskim 19451956, spoeczestwo Warmii i Mazur 19451956, ycie codzienne Olsztyna w latach 19451950, wie warmisko-mazurska do 1956 r. Opracowywano rwnie monografi spdzielczoci oraz histori przemysu piwowarskiego. Zainteresowanie uytkownikw budziy ponadto: dziaalno
150
Maria Tarnowska
stronnictw politycznych, organizacji modzieowych, sprawy muzealnictwa na Warmii i Mazurach, historia miast i obiektw zabytkowych, dziaalno instytucji kulturalnych, owiatowych, organizacja suby zdrowia, historia poczty. Kontynuowane byy rwnie tematy dotyczce architektury, ewidencji zaoe paacowo-parkowych i cmentarzy, przeksztacenia krajobrazu Polski Pnocnej, nazewnictwa w Okrgu Mazurskim, geomorfologii wsi, ochrony przeciwpoarowej, kresowiakw w wojewdztwie olsztyskim. Ciekawe s badania dotyczce biografii Kardynaa Stefana Wyszyskiego oraz dziaalnoci spoeczno-politycznej Hieronima Skurpskiego, nazwy ulic olsztyskich, jak rwnie monografia Kortowa. Na wyszczeglnienie zasuguj rwnie prace naukowe zwizane z zagadnieniami archiwalnymi, m.in. opracowywano tematy: archiwa rodowe, rda genealogiczne do historii Prus Wschodnich w zasobie archiww olsztyskich, ukad akt w registraturach ewangelickich w Prusach Ksicych, przewodnik po archiwaliach protestanckich, stan zachowania i zawartoci zespou Uniwersytetu w Krlewcu, zasb kartograficzny zgromadzony w Archiwum Olsztyskim, rozwj sieci archiwalnej na Pomorzu Wschodnim, kancelaria wojewdzkich urzdw administracji oglnej na Ziemiach Odzyskanych i kompletno akt rad narodowych szczebla wojewdzkiego i powiatowego. Badacze zagraniczni zajmowali si gwnie problematyk do 1945 r. Z okresu historii najnowszej jedynie naukowcy z Niemiec opracowywali w oparciu o materiay archiwalne Archiwum Pastwowego w Olsztynie zagadnienie wysiedlenia ludnoci niemieckiej oraz temat mniejszoci ludnociowych na Warmii i Mazurach w latach 19451965. Z okresu od XVII w. do 1945 r. zgoszone zostay przez uytkownikw z Niemiec nastpujce tematy badawcze: problemy wiadomoci narodowej w Prusach Krlewskich w XVII w., historia gospodarcza i spoeczna Prus Wschodnich (17001945), historia Mazur, historia Kocioa ewangelickiego, osiedlanie Salzburgerw w Prusach Wschodnich, historia ludnoci w Prusach Wschodnich i na Litwie, porwnawcza historia szlachty w Europie, historia stosunkw ekonomicznych i socjalnych midzy wacicielami a chopami, robotnikami rolnymi i rzemielnikami w latach 16501858, mieszczastwo i szlachta w Prusach 1700 1872, struktury magnackie w Europie rodkowowschodniej w XVII XVIII w., mieszczastwo i szlachta w Prusach w latach 18071918, rodziny chopskie na Warmii XVII XX w., ycie chopw w Prusach Wschodnich, postp techniczny i zmiany spoeczne w drugiej poowie XIX w., historia ziem polskich pod zaborem pruskim, historia sdownictwa w Prusach, historia szk w Prusach Wschodnich i Zachodnich od XVIII XX w., architektura redniowieczna na Warmii i Mazurach, nacjonalizm w Prusach Wschodnich i Zachodnich w latach 18301871, historia polityczna Niemiec
151
XIX w., emigracja ludnoci z Prus Wschodnich do Ameryki w XIX w., historia stosunkw midzy ludnoci autochtoniczn Mazur i Mazowsza, wiadomo narodowa w Prusach Wschodnich i Zachodnich (18301871), klimat w Europie. Duym zainteresowaniem cieszyy si zagadnienia zwizane z Uniwersytetem w Krlewcu dzieje Uniwersytetu, studenci, filozofia i Wydzia Filozoficzny na Uniwersytecie w Krlewcu w latach 17701870. Opracowana zostaa monografia ycia i twrczoci Immanuela Kanta, kwerendy dotyczyy rwnie piewnikw w Krlewcu w XVIII w. Tematem bada uytkownikw zagranicznych byy rwnie kwerendy naukowe dotyczce robotnikw przymusowych i jecw wojennych w latach 19391945; dziaalnoci politycznej Adolfa Hitlera w okresie od 1925 do 1933 r., walki narodowociowej na terenie poudniowej Warmii w okresie midzywojennym ze szczeglnym uwzgldnieniem polskiego szkolnictwa mniejszociowego, kwerendy naukowe dotyczce partii politycznych i niemieckich organizacji na Warmii i Mazurach w okresie midzywojennym, stanowisko socjaldemokracji wobec ziemiastwa zamieszkujcego tereny na wschd od aby w okresie od 1890 do 1920 r., agrarnego ruchu spdzielczego na wschd od rzeki Elby (18931933), defensywy niemieckiej armii na przeomie lata i jesieni 1944 r., historii ydw w Prusach do 1945 r., historii ludnoci w Prusach Litewskich 17001900, narodowosocjalistycznej wadzy w Prusach Wschodnich w latach 19281939, przeladowania Kocioa katolickiego przez wadze hitlerowskie, ycia i twrczoci biskupa M. Kallera, przegldu wadz i instytucji uytecznoci publicznej z czasw wadzy hitlerowskiej w latach 19331945, bibliografii prasowej byych prowincji Prusy Wschodnie i Zachodnie (18711945), upadku niemieckoci na Wschodzie 1944/1945. Prowadzone byy rwnie kwerendy naukowe do historii miast, parafii wyznaniowych, wsi, poszczeglnych rodw i rodzin. Na drugim miejscu pod wzgldem iloci zgoszonych tematw znaleli si badacze z Rosji. Badaniami objto freski katedry krlewieckiej, zabytki w Obwodzie Kaliningradzkim, zamki krzyackie w Prusach Wschodnich, architektur miasta i katedry w Krlewcu, Uniwersytet w Krlewcu (XVIII i XIX w.), histori matematyki na Uniwersytecie w Krlewcu w XIX w., ksigozbiory Krlewca, agroreform w Prusach Wschodnich w XIX w., wschodniopruskie dziaania wojenne w 1914 r., restauracj cerkwi w Arnau i Tharau na terenie Obwodu Kaliningradzkiego. Uytkownicy z Litwy prowadzili badania nad problematyk powstania listopadowego, problemami jzykoznawczymi w Litwie Pruskiej, zbierali materiay do dziejw Prus Wschodnich, seminarium jzyka litewskiego na Uniwersytecie w Krlewcu w XVIII XIX w. oraz przeprowadzali kwerend dotyczc materiaw do historii Litwy XVIII XX w.,
152
Maria Tarnowska
Badacze francuscy zgosili zaledwie dwa tematy: porwnawcza historia szlachty w Europie oraz szkoy, nauczyciele i i uczniowie podczas I wojny wiatowej. Rwnie dwa tematy zgoszono przez uytkownikw z Wielkiej Brytanii: historia Prus Krlewskich i Ksicych XV XVIII w. oraz unia polsko-litewska 1385 1815. Pozostali badacze zagraniczni zajmowali si nastpujc problematyk: z Czech patriotyzm w Prusach w XVIII do pocztku XIX w.; z Estonii studenci z Kurlandii, otwy i Estonii na Uniwersytecie w Krlewcu w XVII XVIII w.; z Holandii materiay dotyczce Jana Wolferta von Brederode; ze Stanw Zjednoczonych: emigracja do USA przed 1940 r.; ze Szwajcarii: historia Uniwersytetu w Krlewcu w XVII XVIII w. W ostatnich latach nastpi wzrost liczby uytkownikw prowadzcych badania genealogiczne. Wiele prac naukowych zgoszonych w Pracowni Naukowej Archiwum publikowano w formie wydawnictw ksikowych, artykuw na amach czasopism naukowych miejscowych lub te oglnokrajowych i zagranicznych. Pobiena analiza zamwie materiaw archiwalnych (14.557 j.a.) wykazaa, e w najwikszym stopniu dotyczyy one akt Rejencji Olsztyskiej, Krlewieckiej i Gbiskiej, Naczelnego Prezydium Prus Wschodnich, akt parlamentarnych, Urzdu Konserwatora Zabytkw Sztuki i Historii Prowincji Prus Wschodnich, starostw powiatowych, akt miast do 1945 r., akt Uniwersytetu i Kuratorium w Krlewcu, akt wyznaniowych, urzdw stanu cywilnego (do bada genealogicznych), sdw (do ustale wasnociowych), akt rodw, rodzin i majtkw wschodniopruskich, partii politycznych dziaajcych na terenie Prus Wschodnich. Z okresu po 1945 r. najwikszym zainteresowaniem cieszyy si akta Urzdu Penomocnika Rzdu RP na Okrg Mazurski, Urzdu Wojewdzkiego, Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Olsztynie, Prezydiw Powiatowych Rad Narodowych, zarzdy miejskie, akta rad narodowych wszystkich szczebli, starostw powiatowych, Kuratorium Okrgu Szkolnego, Wojewdzkiego Urzdu Informacji i Propagandy, Wojewdzkiego Oddziau Pastwowego Urzdu Repatriacyjnego w Olsztynie, akta instytucji naukowych, kulturalnych, jak rwnie akta b. Archiwum Komitetu Wojewdzkiego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Olsztynie, Polskiego Stronnictwa Ludowego, organizacji modzieowych. Nadal cz zasobu, podobnie jak w latach 19651985, nie bya wykorzystana. Nale do tej grupy akta instytucji budowlanych, urzdw wodnych, melioracyjnych, towarzystw gospodarczych, kas oszczdnociowych, urzdw oddueniowych, zaopatrzenia inwalidw wojennych, urzdw skarbowych. Z okresu po 1945 r. nie byo zamwie na akta spdzielni pracy, instytucji i przedsibiorstw gospodarczych. Fakt ten wiadczy, e wci na opracowanie oczekuje wiele zagadnie spoeczno-gospodarczych.
153
Doskonalenie rodkw ewidencyjnych zasobu Archiwum Pastwowego w Olsztynie, stay wzrost liczby cakowicie opracowanych zespow, sprawna obsuga uytkownikw, jak i popularyzacja zasobu poprzez organizowanie wystaw, lekcji archiwalnych, spotka z modzie szkoln i studenck oraz zapoznanie spoeczestwa Olsztyna, Mrgowa i Nidzicy z zasobem archiwalnym podczas Dni otwartych7 rokuje nadzieje na dalszy wzrost zainteresowania zasobem tutejszego Archiwum.
DIE ANWENDUNG DES BESTANDES IN DEN WISSENSCHAFTLICHEN FORSCHUNGEN AM BEISPIEL VON STAATSARCHIV IN OLSZTYN 1986 2000 Zusammenfassung
Die Zuganglichkeit von Archivmaterialien ist eine der wichtigsten Aufgaben des Archivs. Die Archivalien finden ihre Anwendung in der Volkswirtschaft, in den wissens chaftlichen Forschungen, aber auch in den Dienst- und Privatgeschaften der Burger. Die Staatsarchiven stellen ihre Bestande zur Verfugung in unterschiedlichen Formen: unmittelbar in den Studierzimmern, wo die Benutzer die Moglichkeit haben, sich mit den originellen Dokumenten oder ihrer Reproduktionen bekannt zu machen; mittelbar wenn die Beteiligten schriftlich davon informiert werden, welche Dateien man in den Materialien gefunden hat oder uber welche Quellenschriften und Reproduktionen man verfugt. Auch die Ausstellungen von Archivmaterialien fuhren dazu, dass man sich mit bestimmten historischen Materialien bekannt machen kann, und sie dienen gleichzeitig der Popularisierung des Archivbestandes. Die Aufgaben von Archiven wurden mit der Gesetz aus dem 14. Juli 1983 uber den staatlichen Archivbestand und den Archiven bestimmt. Artikel 17 der Gesetzgebung lautet: Die Archivmaterialien werden nach 30 Jahren seit ihrer Entstehung zuganglich gemacht, wenn es nur den rechtlich geschutz ten Interessen des Staates und der Burger nicht widerspricht. Die Moglichkeit, die Archivmaterialien fruher zuganglich zu machen, wird mit der Regelung des Bildungsministers aus dem 25. Juli 1984 geregelt. Im Jahre 2000 wurden die Gesetze, die die Zuganglichkeit von Archivbestanden bestimmen, liberalisiert, so wie es in dem demokratischen Staat der Fall ist. Den Zugang zu den Archivmaterialien hat jeder, wenn das nur dem Recht entspricht. Der Archivbestand, der den Benutzern zur Verfugung gestellt wird, umfasst wertvolle Quellen mit groem historischem Wert fur die politischen, gesellschaftlichen, kulturellen und wirtschaftlichen Geschichten von Ermland und Masuren seit dem 14.
7 Przebieg tej akcji ujty zosta w publikacji: M. Tarnowska, Dni otwarte w Archiwum Pastwowym w Olsztynie, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, 2001, nr 1, ss. 99-106.
154
Maria Tarnowska
Jahrhundert bis zur Gegenwart. Der historische Bestand bis 1945 wird im Ganzen in den Lagern vom Staatsarchiv in Olsztyn gesammelt. Der gegenwartige Bestand seit 1945 wurde unter Staatsarchiv in Olsztyn und seine Fernfilialen in Mrgowo und Nidzica geteilt. In Mrgowo sammelt man seit Juli dieses Jahres nur Archivmaterialien aus dem Kreis Mrgowo, in Nidzica die aus dem Kreisen: Dziadowo (bis 1975), Nidzica, Pisz (bis 1975) und Szczytno. Die Archivalien aus den anderen Kreisen sammelt man in Olsztyn, wo auch die Archivmaterialien des ehemaligen Archivs vom Woiwodschaftskomitee der Vereinigten Polnischen Arbeitspartei gesammelt sind, die dem Staatsarchiv in Olsztyn 1990 ubergeben wurden. Der gesamte Bestand des Staatsarchivs in Olsztyn und in seinen Fernfilialen in Mrgowo und Nidzica betrug am 31. Dezember 2000 2.221 Gemeinschaften mit 448.614 Archiveinheiten im Ausma von 4.702,97 laufende Meter. Der Staatsarchiv in Olsztyn realisierte seine Aufgaben im Bereich der Bestan deszuganglichkeit bis zum Jahre 1996, obwohl die Lokalverhaltnisse sehr schlecht waren. Als dem Archiv das Gebaude (ehem. OTEX) in der Partyzantw Strasse zur Verfugung gestellt wurde, wurde dort eine wissenschaftliche Werkstatt eingerichtet, die allen Standarten in diesem Bereich entspricht. In den Jahren 1986 2000 besuchten die wissenschaftliche Werkstatt 1848 Benut zer, darunter waren 333 auslandische Forscher. Man machte insgesamt 41.557 Archiv materialien zuganglich. Auerdem hat man auch 524 Akten und 2.699 Mikrofilme, die den dortigen Forschern behilflich waren, an den anderen staatlichen Archiven ausgeliehen. Die Zahl von Besuchen an der wissenschaftlichen Werkstatt betrug 12.444. Vergroerung des Bestandes und der Zahl von vollig bearbeiteten Materialien, Verbesserung von Lokalverhaltnissen, Rolle der Staatsarchiven in der Gesellschaft, sowie auch Liberalisierung von Gesetzen im bezug auf die Bestandeszuganglichkeit haben bestimmt dazu gefuhrt, dass das Interesse an Archivalien des Staatsarchiv in Olsztyn immer wieder steigt.
Danuta Kasparek
Archiwum UWM w Olsztynie
HISTORIA ARCHIWUM UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE

Uniwersytet Warmisko-Mazurski (dalej UWM) jest jednym z najmodszych uniwersytetw w naszym kraju. Zosta powoany do ycia 1 wrzenia 1999 r. i zespoli trzy dziaajce ju w od wielu lat w Olsztynie instytucje: Akademi Rolniczo-Techniczn, Wysz Szko Pedagogiczn i Warmiski Instytut Teologiczny1. W momencie powstania uniwersytetu zaczo dziaa Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego, scalajc w jedno dwa archiwa uczelniane, Akademii Rolniczo-Technicznej i Wyszej Szkoy Pedagogicznej. W skad uniwersyteckiego zasobu archiwalnego nie weszy akta Warmiskiego Instytutu Teologicznego. Rozporzdzeniem Rady Ministrw z 31 maja 1950 r. zlikwidowano Wysz Szko Gospodarstwa Wiejskiego w odzi, istniejc od 1945 r. i Wysz Szko Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie, sigajc sw tradycj pocztkw II Rzeczypospolitej, tzn. 1919 r., a w miejsce ich utworzono Wysz Szko Rolnicz w Olsztynie (dalej WSR)2. Studenci tych szk stali si niejako automatycznie studentami nowej uczelni. Dnia 1 padziernika 1972 r. rozporzdzeniem Rady Ministrw WSR zostaa przemianowana na Akademi Rolniczo-Techniczn (dalej ART)3.
1 Dziennik Ustaw (dalej Dz.U.), 1999, nr 69, poz. 762; Powstanie Uniwersytetu WarmiskoMazurskiego w Olsztynie, oprac. B. ukaszewicz, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, 1999, nr 4, s. 601-660. 2 Dz.U., 1950, nr 24/50, poz. 216; E.Sukertowa-Biedrawina, B.Wilamowski, Rozwj nauki w Olsztynie po wyzwoleniu, [w:] Szkice olsztyskie, pod red. J. Jasiskiego, Olsztyn 1967, s. 339-356; Kortowo w 45-leciu. Daty, fakty, wydarzenia, oprac. J. Kozdro, A. Sooma, A. Wjcicka, Olsztyn 1995. 3 Dz.U., 1972, nr 41, poz. 267.
156
Danuta Kasparek
Pocztki dziaalnoci Archiwum ART (wwczas jeszcze Wyszej Szkoy Rolniczej) nie s do koca znane. Nie zachowa si bowiem aden dokument powoujcy Archiwum uczelniane. Przypuszczalnie powstao wskutek wydanej przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyszego instrukcji z 1 padziernika 1952 r. dotyczcej przechowywania akt w szkoach wyszych, gdy pierwszy lad dziaalnoci pochodzi z poowy 1953 r. Na spisach akt Wydziau Mleczarskiego przekazywanych do Archiwum, obok nieczytelnego podpisu osoby przyjmujcej, istnieje data 25 sierpnia 1953 r. Nie zachoway si te z tego okresu schematy organizacyjne WSR. W lipcu 1955 r. obowizku kierowania Archiwum podj si Kazimierz Jakubowski, inynier lenik, ktry zosta te zobligowany do prowadzenia kroniki szkoy i protokoowania obrad senatu. Rok pniej, od stycznia 1956 r., zatrudniono w Archiwum drug osob, inyniera zootechnika, Emili urek, ktra po odejciu Jakubowskiego obja z dniem 1 stycznia 1957 r. stanowisko kierownika Archiwum i prowadzia je do 1965 r. W 1958 roku Emilia urek z powodu zmniejszenia poborw wyrazia ch rezygnacji z pracy. W jej obronie stana Komisja Archiwalna przy Bibliotece Gwnej WSR. Niestety, nie znamy innych szczegw dziaalnoci tej Komisji4. Przez nastpne lata Archiwum cechowaa pynno kadr. Przez krtki okres pracoway na stanowiskach archiwistw: Irena Krupka (19 marzec 1965 31 padziernik 1966), Anna Krupka (1 listopad 1966 30 wrzesie 1967), Zyta ochowska (6 padziernik 1967 30 sierpie 1968) i Zyta Pereswiet Sotan (1 wrzesie 1968 30 kwiecie 1970, od 1 stycznia 1969 na stanowisku kierownika). Sytuacja kadrowa ustabilizowaa si wraz z podjciem 1 kwietnia 1970 r. obowizkw kierownika przez Wacaw Siek, ktra opiekowaa si Archiwum uczelnianym do marca 1986 r. Poprzednio pracowaa w Wojewdzkim Archiwum Pastwowym w Olsztynie, miaa ukoczone kursy archiwalne. W 1956 r. rektor WSR profesor Alojzy witek wprowadzi na uczelni instrukcj kancelaryjn (opracowan ju w 1953 r.), ktrej VIII punkt mwi, e przekazywanie akt do Archiwum reguluje odrbna instrukcja5. Mowa tu o ministerialnej instrukcji z 1952 r. W czerwcu 1958 r. rektor skierowa do wszystkich komrek organizacyjnych pismo dotyczce przekazywania akt do Archiwum. Napomina w nim jednostki organizacyjne, aby zgodnie z przepisami archiwalnymi oddaway do Archiwum zbdne akta, zajmujce wiele szaf i stosunkowo duo przestrzeni6.
4 Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego (dalej Archiwum UWM), pismo Komisji Archiwalnej (podpisy nieczytelne) do dyrektora administracyjnego z 25 wrzenia 1958 r. 5 Ibidem, pismo rektora WSR Alojzego witka z 15 czerwca 1956 r. 6 Ibidem, pismo rektora WSR Alojzego witka z 30 czerwca 1958 r.
Historia Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie
157
Stwierdzi, e akta powstajce w uczelni powinny by przechowywane w komrkach organizacyjnych przez 2 lata, po tym okresie powinny by przekazane do Archiwum, z ktrego po upywie 10 lat musz by oddawane do Wojewdzkiego Archiwum Pastwowego w Olsztynie. Nakaza przekazanie dokumentw do Archiwum w czasie ferii letnich wcznie z rokiem 1956/57. W 1961 r. dugoletnie prace kierownictwa akademii nad zreformowaniem dziaania administracji doprowadziy do wprowadzenia w ycie Regulaminu organizacyjnego administracji7. Archiwum znalazo swe miejsca w pionie Sekretariatu Szkoy. Przysugiwa mu jeden etat kierownika Archiwum. W zbiorach Archiwum UWM zachowaa si cz protokow wizytacji Archiwum przeprowadzanych przez pastwow sub archiwaln od stycznia 1970 r. W tyme roku zalecano przede wszystkim dalsze porzdkowanie akt, zaopatrzenie pomieszcze archiwalnych w sprzt przeciwpoarowy i w nawilacz. Z pierwszego protokou dowiadujemy si te, e kady wydzia mia swj wykaz akt, a poszczeglne dziekanaty posiaday podrczne skadnice akt8. Protok z listopada 1970 r. informowa o wielkoci zasobu Archiwum WSR, ktry wynosi ok. 100 m.b. Ewidencja Archiwum prowadzona bya w myl wymogw archiwalnych. Zalecano przystpienie do porzdkowania akt zlikwidowanych uczelni w Cieszynie i odzi9. Protok z wizytacji przeprowadzonej 2 lata pniej zaleca dalsze porzdkowanie akt Wyszej Szkoy Gospodarstwa Wiejskiego w odzi10. Lokal Archiwum skada si z dwch sal wyposaonych w drewniane regay. W pierwszej poowie lat siedemdziesitych Wacawa Siek doprowadzia do zasadniczych zmian w funkcjonowaniu Archiwum. W 6 nowych pomieszczeniach archiwalnych w bloku nr 19 w Kortowie (ok. 120 m2; 2 magazyny, pracownia, pokj kierownika, magazyn materiaw podrcznych, pomieszczenie na akta wybrakowane) zgromadzia rozproszone dotychczas akta11. Wyposaya Archiwum w metalowe regay. W cigu 10 lat zasb archiwalny znacznie wzrs i osign wielko 500 m.b. (30 m.b. akt odziedziczonych i 470 m.b. akt wasnych). Rocznie Archiwum przejmowao ok. 25 m.b. dokumentw. Prowadzone byy spisy zdawczo-odbiorcze, ksiga inwentarzowa akt, inwentarz kartkowy, ksiga korzystajcych. Corocznie przeprowadzano brakowanie. W Archiwum pracoway wwczas na penym etacie 4 osoby.
Zarzdzenie nr 6/61 rektora WSR z 1 kwietnia 1961 r. Archiwum UWM, protok wizytacji skadnicy akt z 8 stycznia 1970 r. przeprowadzonej przez Iren Chmielewsk. 9 Ibidem, protok wizytacji skadnicy akt z 25 listopada 1970 r. przeprowadzonej przez Franciszka Sokoowskiego. 10 Ibidem, protok wizytacji skadnicy akt z 13 padziernika 1972 r. przeprowadzonej przez Franciszka Sokoowskiego. 11 Ibidem, protokoy wizytacji skadnicy akt z 24 padziernika 1978 , z 1980 i 5 grudnia 1981 r. przeprowadzonych przez Iren Chmielewsk.
8 7
158
Danuta Kasparek
Starania Wacawy Siek zostay docenione najpierw przez pastwow sub archiwaln12 i przez wadze uczelni13, a nastpnie przez Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych. W 1979 r. zostaa wyrniona przez Naczelnego Dyrektora Archiww Pastwowych, profesora Tadeusza Walichnowskiego, Odznak Honorow Za Zasugi dla Archiwistyki, przyznan z okazji V Tygodnia Archiww Polskich. Rektor ART profesor Teofil Mazur otrzyma gratulacje z okazji posiadania najlepiej prowadzonego w Polsce Archiwum uczelnianego14. W miar upywu lat w ART wprowadzano kolejne zarzdzenia regulujce prac kancelaryjn i funkcjonowanie Archiwum. Najistotniejszym z nich byo zarzdzenie nr 15 rektora ART z 31 maja 1982 r. dotyczce Instrukcji kancelaryjnej w sprawie obiegu akt w ART. W instrukcji tej okrelono zasady przekazywania akt do Archiwum. Pi lat pniej, w 1987 r., wprowadzono na ART Jednolity rzeczowy wykaz akt, ktry w zrozumiay sposb uatwia take prac w Archiwum. Zgodnie z ustaw o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 1983 r.15 dyrektor Archiwum Pastwowego w Olsztynie pismem z 7 stycznia 1986 r. formalnie powoa w Akademii Rolniczo-Technicznej archiwum zakadowe, wchodzce w skad pastwowego zasobu archiwalnego16. W 1986 r. Wojewdzkie Archiwum Pastwowe doszukao si nieprawidowoci w pracy Archiwum kortowskiego, zwaszcza w sprawie wypoycze materiaw archiwalnych. W zwizku z tym dyrektor administracyjny Jerzy Kozdro skierowa do wszystkich jednostek akademii pismo, w ktrym przypomina zasady i terminy przekazywania akt do Archiwum17. Sprawa nieprzepisowego wypoyczania akt przez Wacaw Siek poruszana bya jeszcze kilka razy przez nastpne lata18. Kontrola Archiwum w 1987 r. nie stwierdzia dalszych bdw19. W latach 19861987 Archiwum uzyskao dwa
12 Ibidem, pismo dyrektora Wojewdzkiego Archiwum Pastwowego w Olsztynie Zygmunta Lietza do rektora WSR Tadeusza Krzymowskiego z 12 wrzenia 1970 r. 13 Ibidem, pismo sekretarza ART Jadwigi Siudowskiej do dyrektora administracyjnego Romana Szadziewskiego z 22 stycznia 1973 r. 14 Ibidem, pismo dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie Jzefa Judziskiego do rektora ART Teofila Mazura z 12 listopada 1979 r. 15 Dz.U., 1983, nr 38, poz.173. 16 Archiwum UWM, pismo dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie Jzefa Judziskiego do rektora ART Wodzimierza Barana z 7 stycznia 1986 r. 17 Ibidem, pismo dyrektora administracyjnego Jerzego Kozdronia do kierownikw wszystkich jednostek z 8 sierpnia 1986 r. 18 Ibidem, protok zdawczo-odbiorczy akt Archiwum ART z 26 marca 1986 r. i protok zdawczoodbiorczy zasobu Archiwum ART z 15 czerwca 1988 r.; pismo dyrektora administracyjnego Jzefa Gotowca do Anny Krupki z 1 sierpnia 1988 r. i jej wyjanienie z 17 sierpnia 1988 r. 19 Ibidem, protok kontroli archiwum zakadowego przeprowadzonej przez Ann Karpisk 13 maja 1987 r.
159
dodatkowe pomieszczenia z przeznaczeniem na magazyny: jeden o powierzchni 38 m2 w Domu Studenckim nr 120 w Kortowie, drugi o powierzchni 21 m2 w bloku nr 105 w Kortowie II w budynku nalecym do Wydziau Medycyny Weterynaryjnej. Latem 1988 r. kierownictwo Archiwum obja dr Bogusawa Glogowska, inynier zootechnik, ze skoczonymi kursami archiwalnymi. Rozpocza ona starania o uzyskanie nowych pomieszcze. W listopadzie 1988 r. Archiwum zosta przydzielony magazyn znajdujcy si w drugim kocu miasta, przy ul. Artyleryjskiej. Z powodu znacznej odlegoci od uczelni Glogowska odmwia przyjcia tego lokalu20. W lutym 1990 r. decyzj rektora ART przekazano na potrzeby Archiwum dwa pomieszczenia w budynku tzw. nad poczt o powierz21 chni 28 m2 . Ze warunki pracy archiwistw spowodoway, e rok pniej Archiwum uczelniane uzyskao nowy lokal w bloku nr 28 z przeznaczeniem do pracy biurowej22. Przyznane pokoje nie poprawiy w zasadniczy sposb sytuacji lokalowej, dlatego Archiwum nie ustawao w staraniach o pozyskanie dalszych powierzchni magazynowych23. Pod koniec 1993 r. brak miejsca w magazynach spowodowa wstrzymanie przyjmowania akt do Archiwum24. Wieloletnie starania Archiwum zostay uwieczone powodzeniem dopiero w lipcu 1996 r. W budynku nr 19 przy Placu dzkim 2, bdcym od 20 lat siedzib Archiwum, przydzielono mu jeszcze jedno pomieszczenie nr 10 o metrau 40 m2 po byym Zakadzie Agrolotnictwa25. Bogusawa Glogowska uregulowaa te spraw wydawania na akademii zawiadcze i dyplomw przechowywanych w Archiwum ART. 15 lipca 1997 r. kierownictwo Archiwum przeja mgr Anna Wjcicka, absolwentka historii i archiwistyki Uniwersytetu Wrocawskiego26. Razem z ni prac podja Hanna Jankowska, dugoletni pracownik akademii. Nowe kierownictwo w swojej pracy borykao si znw gwnie z cikimi warunkami lokalowymi. Du niedogodnoci i zagroeniem dla dokumentacji byo rozproszenie poszczeglnych pomieszcze magazynowych. Zy stan techniczny budynku Archiwum, w ktrym przechowywano najwicej dokumentacji,
Ibidem, pismo Bogusawy Glogowskiej do dyrektora administracyjnego z 30 listopada 1988 r. Ibidem, pismo dyrektora administracyjnego Jana Kolczyskiego do Archiwum z 23 lutego 1990 r. 22 Ibidem, pismo dyrektora administracyjnego Jana Kolczyskiego do rektora ART Andrzeja Hopfera z 7 listopada 1991 r. i pismo prorektora ART. Wojciecha Budzyskiego do Bogusawy Glogowskiej z 4 grudnia 1991 r. 23 Ibidem, pismo Bogusawy Glogowskiej do prorektora Mirosawa akomy z 25 stycznia 1993 r. 24 Ibidem, pismo Bogusawy Glogowskiej do dziekana Wydziau Rolniczego Jerzego Czapli z 25 padziernika 1993 r. 25 Ibidem, decyzja nr 5 rektora ART z 22 lipca 1996 r. 26 Ibidem, protok zdawczo-odbiorczy z komisyjnego przekazania Archiwum ART z 22-28 lipca 1997 r.
21 20
160
Danuta Kasparek
doprowadzi do zagrzybienia materiaw archiwalnych27. Gwatowny rozwj uczelni spowodowa, e dwuosobowa obsada etatowa okazaa si niewystarczajca, aby na bieco podoa codziennej pracy. Zasb w 1998 roku liczy prawie 700 m.b. akt. Byo to jedno z najwikszych archiww zakadowych naszego wojewdztwa. A do koca istnienia ART Archiwum pozostawao w strukturach administracyjnych uczelni. Bardzo interesujcy zasb Archiwum siga 1919 r.28 S to materiay archiwalne typowe dla archiww szk wyszych. Obejmuj one serie akt wszystkich wydziaw, dziaw administracyjnych, biblioteki, wydawnictwa uczelnianego, zwizkw studenckich i zawodowych. Do szczeglnie cennych zalicza si zespoy akt Wyszych Szk Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie i odzi przejte w wyniku sukcesji czynnej. W takim stanie Archiwum funkcjonowao do jesieni 1999 r., kiedy to, po prawie 50-letniej dziaalnoci, razem z Archiwum Wyszej Szkoy Pedagogicznej, rozpoczo nowy, uniwersytecki etap funkcjonowania. Historia istnienia Wyszej Szkoy Pedagogicznej siga ostatnich 30 lat. Dnia 19 czerwca 1969 r. rozporzdzeniem Rady Ministrw utworzono Wysz Szko Nauczycielsk29, ktra w 1974 r. zostaa przeksztacona w Wysz Szko Pedagogiczn (dalej WSP)30. Archiwum WSP powstao w 11 roku dziaalnoci uczelni, 2 stycznia 1980 r. zarzdzeniem rektora, profesora Juliusza Popowicza31. Osob odpowiedzialn zosta Czesaw Przeradzki, pracujcy na uczelni na etacie inspektora BHP. Archiwum otwarte byo 3 razy w tygodniu po 2 godziny. Miecio si w Domu Studenta nr 1 przy ul. onierskiej 14. Czesaw Przeradzki opiekowa si Archiwum przez 10 lat, do poowy 1990 r. Przez ten okres funkcjonowao ono jako skadnica akt, zajmujca si tylko przejmowaniem i przechowywaniem przekazanych akt. 1 lipca 1990 roku utworzono w WSP nowe stanowisko kuratora Archiwum penomocnika rektora. Do jego obowizkw naleao zapewnienie prawidowej organizacji i dziaalnoci Archiwum, a take penienie nadzoru naukowego i merytorycznego32. Na kuratora powoano doc. dr. hab. Jzefa liwiskiego, pracownika Instytutu Historii WSP33.
27 Ibidem, protok kontroli archiwum zakadowego przeprowadzonej przez Ann Karpisk 4 czerwca 1998 r. 28 Szczegowej charakterystyce zasobu Archiwum UWM powicony jest artyku Anny Wjcickiej zamieszczony w tym tomie. 29 Dz.U, 1969, nr 18, poz. 134 30 Rozporzdzenie Rady Ministrw, Dz.U., 1974, nr 30, poz. 177; XX lat Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, pod. red. T. Zienkiewicza, Olsztyn 1989. 31 Zarzdzenie nr 6A/79/80 rektora WSP z 2 stycznia 1980 r. 32 Zarzdzenie nr 81/89/90 rektora WSP z 22 czerwca 1990 r. 33 Archiwum UWM, pismo rektora WSP z 25 czerwca 1990 r.
161
1 padziernika 1990 roku na etacie (3/4) kierownika Archiwum WSP zosta zatrudniony mgr Lech Jachimiak, historyk i archiwista. Niestety, w wyniku nieporozumie z wadzami uczelni, zwolni si z pracy po 3 miesicach. Na jego miejsce zosta zaangaowany 1 grudnia 1990 r. na stanowisku referenta Ryszard Kotewicz, pracujcy w zawodzie archiwisty w olsztyskiej Spdzielni Inwalidw od 1977 r. Ryszard Kotewicz ukoczy kursy archiwalne I i II stopnia. W lutym 1996 r. senat WSP przyzna nowy etat dla Archiwum. 1 kwietnia 1996 r. powoano na stanowisko kierownika Archiwum mgr Danut Kasparek, absolwentk historii ze specjalizacj archiwaln Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego. W krtkim okresie swojego zatrudnienia mgr Jachimiak opracowa pierwszy na WSP Jednolity rzeczowy wykaz akt, stanowicy zacznik nr 5 do kolejnego zarzdzenia rektora WSP dotyczcego spraw archiwalnych34. Zarzdzenie to zostao wydane celem usprawnienia przekazywania akt do Archiwum oraz funkcjonowania samego Archiwum. Omwiono w nim dokadny sposb przekazywania dokumentacji archiwalnej z komrek organizacyjnych do Archiwum uczelnianego, sposb porzdkowania i spisywania teczek, a take, jak powinno wyglda brakowanie dokumentacji niearchiwalnej. Wykaz akt z 1990 r. na prob rektora WSP, profesora Stanisawa Szteyna, zosta zatwierdzony przez dyrektora Archiwum Pastwowego w lutym 1991 r.35. 1 czerwca 1990 r. w wyniku strajkw studenckich WSP otrzymao nowy gmach przy ul. Gowackiego 17. W budynku tym, bdcym przez nastpne 10 lat siedzib Rektoratu WSP i Wydziau Pedagogicznego, Archiwum uczelniane uzyskao piwnic o powierzchni 170 m2 i pokj dla archiwisty. Wszystkie archiwalia z magazynw przy ul. Batyckiej i onierskiej przewieziono wwczas do nowych pomieszcze. W strukturach organizacyjnych WSP po raz pierwszy Archiwum pojawio si w 1983 r.36. W schemacie organizacyjnym administracji uczelni zostao podporzdkowane dyrektorowi administracyjnemu. W wydanym w 1986 r. Regulaminie organizacyjnym administracji Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie pierwszy raz, chocia w sposb bardzo oglnikowy, zosta okrelony zakres obowizkw Archiwum37. W 1991 roku pod nazw Archiwum Szkoy zostao ono usytuowane w strukturach administracyjnych, podlegych
Zarzdzenie nr 89/90/91 rektora WSP z 22 stycznia 1991 r. Archiwum UWM, pismo rektora WSP Stanisawa Szteyna do Archiwum Pastwowego w Olsztynie z 29 stycznia 1991 r. Dyrektor Archiwum Pastwowego w Olsztynie Jzef Judziski zatwierdzi wykaz akt 4 lutego 1991 r. 36 Statut Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1983, za. nr 4. 37 Regulamin organizacyjny administracji Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1986, s. 54.
35 34
162
Danuta Kasparek
prorektorowi ds. nauki i wsppracy z zagranic38. Uchwa senatu WSP z 27 czerwca 1995 r. w sprawie schematu organizacyjnego administracji Archiwum zostao podporzdkowane bezporednio rektorowi39. Zasadnicza zmiana nastpia w 1997 r., kiedy to uchwa senatu WSP Archiwum WSP uzyskao status jednostki oglnouczelnianej bezporednio podlegej rektorowi WSP. Senat WSP zatwierdzi wwczas te Regulamin funkcjonowania Archiwum Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, ktry okrela struktur i zakres dziaania Archiwum40. Od tego momentu Archiwum WSP ju do koca swojego istnienia w 1999 r. funkcjonowao w strukturach uczelni jako jednostka oglnouczelniana, obok Biblioteki Gwnej i Wydawnictwa Uczelnianego41. W styczniu 1997 r. zostaa te wprowadzona na WSP nowa instrukcja archiwalna, zatwierdzona przez Archiwum Pastwowe w Olsztynie42. Precyzowaa ona cele i zadania Archiwum WSP, dokadnie okrelaa zasady i tryb postpowania z aktami jawnymi, zbdnymi w biecej pracy poszczeglnych jednostek organizacyjnych uczelni, sposb ich przejmowania przez Archiwum, a take przechowywania i udostpniania oraz przekazywania na makulatur. Dziaajc na podstawie art. 33 ustawy z dnia 14 lipca 1983 roku o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach Archiwum Pastwowe w lipcu 1986 r. ustalio WSP jako jednostk, w ktrej powstaj materiay archiwalne i na ktr jest naoony obowizek dalszego prowadzenia archiwum zakadowego43. W zwizku z tym, w grudniu 1991 r. zostaa przeprowadzona pierwsza kompleksowa kontrola Archiwum uczelnianego przez Archiwum Pastwowe w Olsztynie. W protokole kontrolnym stwierdzono, e woono wiele pracy w zorganizowanie i uporzdkowanie Archiwum. Stan opracowania akt oceniono jako dobry, prawidowo prowadzone byy wszelkie rodki ewidencyjne, brakowanie przeprowadzono za zezwoleniem Archiwum Pastwowego. Wielko zasobu archiwalnego pod koniec 1991 r. wynosia 160 m.b. Wikszo zasobu stanowiy osobowe akta studenckie44. Nastpna kontrola zostaa przeprowadzona rwno 6 lat pniej. W protokole z tej wizytacji napisano, e Archiwum prowadzone jest poprawnie. Nie stwierdzono nieprawidowoci
Statut Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1991, za. nr 1. Uchwaa nr 109 senatu WSP z 27 czerwca 1995 r. 40 Uchwaa nr 32 senatu WSP z 21 stycznia 1997 r. 41 Regulamin organizacyjny Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, Olsztyn 1997, s. 24. 42 Zarzdzenie nr 6 rektora WSP z 22 stycznia 1997 r. Instrukcja zostaa zatwierdzona przez dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie Jzefa Judziskiego 23 stycznia 1997 r. 43 Archiwum UWM, pismo dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie Jzefa Judziskiego do WSP z 7 stycznia 1986 r. 44 Ibidem, protok kontroli archiwum zakadowego przeprowadzonej 9 grudnia 1991 r. przez Krystyn Wiwatowsk.
39 38
163
stosowania instrukcji archiwalnej. Zalecono zintensyfikowanie stara o nowe pomieszczenia magazynowe i o wprowadzenie na uczelni instrukcji kancelaryjnej45, poniewa w cigu 30 lat istnienia WSP sprawa ta nie zostaa uregulowana, co znacznie utrudniao prac archiwistom. W pracy biurowej opierano si na systemie kancelaryjnym dziennikowym, tylko niekiedy zapisujc znak akt z wykazu akt, wskutek czego cao porzdkowania przejmowanych materiaw spadaa na Archiwum. W rezultacie stara pracownikw na pocztku 1998 r. rektor WSP przydzieli Archiwum w nowo zakupionym budynku WSP przy ul. Kasprzaka 18 dwa pokoje biurowe i magazyny46. Jednake skutkiem wielu nieporozumie ostatecznie zabrano pokoje biurowe, a pozostawiono pomieszczenia piwniczne z przeznaczeniem na magazyny archiwalne o cznej powierzchni 86 m2. Archiwum WSP zakoczyo swoj dziaalno latem 1999 r. majc uregulowan na uczelni sytuacj prawn i opierajc si w pracy na instrukcji archiwalnej. W ostatnim miesicu dziaalnoci WSP rektor nakaza wszystkim jednostkom organizacyjnym szkoy przekazanie do Archiwum dokumentw niepotrzebnych do biecego urzdowania47. W zwizku z tym napyno do Archiwum WSP wiele metrw biecych akt. Zasb Archiwum WSP obejmujcy lata 19691999 po brakowaniach wynosi 420 m.b. Moemy w nim wyrni nastpujce serie akt: Wydziaw Pedagogicznego, Humanistycznego, Matematyczno-Przyrodniczego, Wychowania Artystycznego, Dziau Ksztacenia i Spraw Studenckich, Dziau Nauki i Wsppracy z Zagranic, Rektoratu, Radcy Prawnego, Wydawnictwa, Kwestury, Studium Wychowania Fizycznego, Biblioteki, Dziau Kadr i Spraw Socjalnych, Studium Wojskowego, BHP, Dziau Inwestycji, Dziau Technicznego48. Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego scalio wic dwa dotychczas odrbnie dziaajce archiwa ART i WSP. Do zasobu Archiwum UWM zaliczamy obecnie dwa zespoy zamknite WSP i ART oraz zesp otwarty UWM. Dziaa ono, podobnie jak poprzednio archiwa ART i WSP, w oparciu o przepisy ustawy z dnia 14 lipca 1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach i ustawy z dnia 12 wrzenia 1990 r. o szkolnictwie wyszym49. Jest komrk organizacyjn zajmujc si przejmowaniem dokumentacji powstajcej
45 Ibidem, protok kontroli archiwum zakadowego przeprowadzonej 9 grudnia 1997 r. przez Ann Karpisk. 46 Zarzdzenie nr 9 rektora WSP z 26 marca 1997 r. i zarzdzenie nr 3 rektora WSP z 13 stycznia 1998 r. 47 Archiwum UWM, pismo rektora WSP Jzefa Grniewicza z 23 sierpnia 1999 r. 48 D. Kasparek, Archiwum WSP. Przeszo, teraniejszo, przyszo, Kwadrans Akademicki, 1997, nr 7, s. 4. 49 Dz.U., 1990, nr 65, poz. 385.
164
Danuta Kasparek
na uniwersytecie, jej gromadzeniem, zabezpieczaniem, ewidencjonowaniem, udostpnianiem i brakowaniem. W myl postanowie ustawy archiwalnej z 1983 r. Archiwum UWM stanowi ogniwo pastwowej sieci archiwalnej i posiada prawo wieczystego przechowywania wytworzonych przez uczelni materiaw archiwalnych, w zwizku z czym peni jednoczenie funkcje archiwum historycznego i biecego50. Archiwum UWM w strukturze uniwersyteckiej zostao zakwalifikowane jako jednostka oglnouczelniania, podlega w kwestiach merytorycznych prorektorowi ds. studiw podyplomowych i doktoranckich, natomiast w sprawach finansowych i pracowniczych, dyrektorowi administracyjnemu. Posiada Regulamin organizacyjny Archiwum Uniwersytetu WarmiskoMazurskiego w Olsztynie, ktry okrela zadania i zakres dziaania tej jednostki. W swojej codziennej pracy archiwici opieraj si na instrukcji archiwalnej wprowadzonej na UWM zarzdzeniem rektora w marcu 2001 r.51, a zatwierdzonej przez dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie52. Instrukcja archiwalna zawiera przepisy archiwalne dotyczce podziau akt na kategorie, sposobu przekazywania akt do Archiwum, ewidencji i przechowywania akt, udostpniania materiaw archiwalnych, brakowania akt oraz regulamin dla osb korzystajcych z materiaw archiwalnych. Archiwum UWM wsppracuje z wieloma archiwami na terenie caego kraju, zwaszcza archiwami szk wyszych. Bierze czynny udzia w pracy Sekcji Archiww Instytucji Naukowych Stowarzyszenia Archiwistw Polskich53. Jest w staym kontakcie z Archiwum Pastwowym w Olsztynie, z Olsztyskim Oddziaem Stowarzyszenia Archiwistw Polskich, z Archiwum Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, z Archiwum Dokumentacji Fotograficznej Muzeum Warmii i Mazur, z Archiwum Orodka Bada Naukowych im. W. Ktrzyskiego w Olsztynie. Na naszym uniwersytecie wsppracuje z Katedr Archiwistyki Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych prowadzc praktyki i zajcia dla studentw historii ze specjalizacj archiwaln.
50 W toku swojej dziaalnoci Archiwum WSP przekazao materiay archiwalne do Archiwum Pastwowego tylko jeden raz, w lutym 1992 r. Byy to akta KU PZPR przy WSP w Olsztynie. 51 Zarzdzenie nr 10 rektora UWM z dnia 6 marca 2001 r. w sprawie: wprowadzenia Instrukcji Archiwalnej, Regulaminu organizacyjnego Archiwum i Regulaminu Rady Archiwalnej. 52 Archiwum UWM, pismo zastpcy dyrektora Archiwum Pastwowego w Olsztynie Franciszka Sokoowskiego z 22 marca 2001 r. 53 H. Krajewska, Od zjazdu w Toruniu do zjazdu w Szczecinie. Dziaalno Sekcji Archiww Instytucji Naukowych, [w:] Archiwa i archiwici w dobie spoeczestwa informacyjnego. Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich, Szczecin 12-13 wrzenia 2002, t. I, pod red. D. Nacz, Toru 2001, s. 207-213.
165
Do koca 2002 r., z powodu braku odpowiednich pomieszcze, nie nastpio fizyczne zjednoczenie archiww uczelnianych ART i WSP. W chwili obecnej Archiwum posiada 5 magazynw archiwalnych o cznej powierzchni 446 m2, rozrzuconych w kilku miejscach. Take pomieszczenia biurowe znajduj si w dwch miejscach, przy ul. Gowackiego 17 i przy Placu dzkim 2. W poowie 2000 r. Archiwum musiao odda jeden magazyn znajdujcy si w Kortowie (tzw. nad poczt), otrzymujc w zamian dodatkow powierzchni magazynow przy al. Obrocw Tobruku 3 (dawna ul. Kasprzaka 18). aden z magazynw archiwalnych nie spenia podstawowych warunkw do przechowywania akt. S to przewanie wilgotne i zagrzybione piwnice, bez moliwoci cyrkulacji powietrza. Tragiczne warunki panuj w najwikszym magazynie przy ul. Gowackiego 17. Awarie rur wodnych kilkakrotnie powodoway zalewanie materiaw archiwalnych. Najwiksza miaa miejsce w grudniu 1999 r., kiedy to ulego zniszczeniu 100 m.b. materiaw archiwalnych. Kierownictwo UWM obiecuje przekazanie do dyspozycji Archiwum pomieszcze obecnej Biblioteki Gwnej UWM w Kortowie, po jej przeprowadzeniu do nowo budowanej siedziby. W Archiwum zatrudnionych jest pi osb, w tym dwie z wyksztaceniem wyszym archiwalnym. W ramach wykonywania podstawowych funkcji Archiwum przejmuje, ostatecznie porzdkuje i ewidencjonuje przechowywane akta. Do pomocy archiwalnych nale spisy zdawczo-odbiorcze, kartoteki studentw i pracownikw ART i WSP z lat 19501999, katalogi tematyczne prac dyplomowych Wydziau Pedagogicznego studiw dziennych i zaocznych z lat 19771999, katalog tematyczny prac dyplomowych Oddziau Zamiejscowego w omy z lat 19901995, katalog prac dyplomowych powstaych na kierunkach: Administracji, Historii, Filologii Polskiej, Filologii Rosyjskiej, Politologii z lat 19742002. Archiwum udostpnia dokumentacj aktow do celw subowych, naukowo-badawczych oraz w interesie osb prywatnych. Wypoyczanie materiaw przez komrki organizacyjne uniwersytetu odbywa si na podstawie znormalizowanych kart udostpnie. Pozwolenie na korzystanie z akt do celw subowych, urzdowych i prywatnych dla osb niezatrudnionych na UWM wydaje rektor. W przypadku wypoyczania akt osobowych wymagana jest zgoda bliskiej rodziny lub rektora. Korzystajcy z materiaw archiwalnych do celw naukowych musz wypeni wniosek o udostpnienie zbiorw i uzyska pozwolenie kierownika Archiwum. Od wielu lat czeka na uregulowanie problem przechowywania, udostpniania i kwalifikacji nieopublikowanych prac dyplomowych w uczelniach naszego kraju. Jest to sprawa tym bardziej zoona, i odnosi si do wielkoci
166
Danuta Kasparek
powierzchni magazynowych54. W szkoach wyszych prace dyplomowe przechowywane s w rnych miejscach, w bibliotekach gwnych, w bibliotekach zakadowych, w instytutach i w archiwach. Archiwici zastanawiaj si te nad kwalifikacj tych prac. W wikszoci uczelni zaliczane s one do materiaw archiwalnych, w niektrych szkoach, zwaszcza technicznych, otrzymuj kategorie B (B 50, B 25, czy nawet BE 5 i B 2)55. Powyszy problem spowodowa przygotowanie przez Ministerstwo Edukacji Narodowej w porozumieniu z Naczeln Dyrekcj Archiww Pastwowych wytycznych z 14 padziernika 1994 r. dotyczcych Zasad oceny archiwalnej, miejsca i sposobu przechowywania prac magisterskich i dyplomowych w uczelniach. W wytycznych tych proponuje si stosowanie selekcji prac przez komisje wydziaowe. Coraz mielsze s te propozycje gromadzenia tyche prac na nonikach komputerowych, stanowicych zacznik do studenckich akt osobowych56. Take udostpnianie nieopublikowanych prac uregulowane jest wewntrznymi przepisami na poszczeglnych uczelniach57. W Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie przez cay okres jej funkcjonowania prace dyplomowe gromadzone byy w Bibliotece Gwnej. Problem przechowywania i udostpniania tych prac nie dotyczy wic Archiwum uczelnianego. W Wyszej Szkole Pedagogicznej prace studenckie przechowywano przez wiele lat w rnych miejscach, w Bibliotece Gwnej, w bibliotekach wydziaowych, instytutowych, pojedyncze egzemplarze docieray te do Archiwum. Pod koniec lat 90. Archiwum WSP podjo prb zgromadzenia tych prac u siebie. Zgodnie z ustaleniami konferencji Sekcji Archiww Instytucji Naukowych Stowarzyszenia Archiwistw Polskich, ktra obradowaa w lutym 1998 r. we Wrocawiu, uregulowao te spraw udostpniania tych prac. W zwizku z wejciem w ycie od dnia 23 maja 1994 r. przepisw ustawy z 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych58, rektor WSP zarzdzi, aby prace dyplomowe udostpniano tylko na podstawie pisemnej zgody autora59. Sprawa przechowywania prac dyplomowych na uniwersytecie
54 E. Kapciska, Gos w dyskusji, [w:] Archiwa polskie wobec wyzwa XXI wieku. Pamitnik III Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich, Toru 2-4 wrzenia 1997, t. II, pod. red. D.Nacz, Warszawa 1998, s. 165. 55 L. Smoka, Zasady przechowywania, udostpniania i brakowania prac dyplomowych szk wyszych, Archeion, 1999, t. 100, s. 189; A. osowska, Problemy przechowywania i przetwarzania masowej dokumentacji osobowej w szkole wyszej, Archiwista Polski, 2001, nr 1, s. 47-48. 56 A. osowska, Przechowywanie prac magisterskich w wietle aktualnych przepisw i praktyki archiwalnej, [w:] Archiwa polskie wobec wyzwa XXI wieku. Pamitnik III Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich Toru 2-4 wrzenia 1997, t. II, pod. red. D. Nacz, Warszawa 1998, s. 169-170. 57 L. Smoka, op.cit., s. 188. 58 Dz.U., 1994, nr 24, poz.83. 59 Zarzdzenie nr 9 rektora WSP z 18 marca 1998 r.
167
zostaa rozwizana przez wydane rozporzdzenie Ministra Edukacji Narodowej z 20 wrzenia 2000 r. dotyczce dokumentacji przebiegu studiw60. Wyej wymienione rozporzdzenie zalicza prace dyplomowe do dokumentacji przebiegu studiw i nakazuje przechowywanie jej w teczce studenckiej w Archiwum uczelnianym. W UWM udostpnianie nieopublikowanych prac dyplomowych i doktorskich zostao uzalenione od zgody autora61. Archiwum UWM corocznie przeprowadza brakowanie dokumentacji niearchiwalnej. Wydzielanie akt na makulatur odbywa si komisyjnie, na wniosek kierownika Archiwum, przy wspudziale kierownikw komrek organizacyjnych, z ktrych akta s niszczone. Archiwum UWM kadorazowo na brakowanie akt musi uzyska zezwolenie z Archiwum Pastwowego w Olsztynie. W strukturach uniwersyteckich zostaa te powoana Rada Archiwalna jako organ opiniodawczy rektora UWM62. Kompetencje Rady odnosz si do kilku paszczyzn bezporednio dotyczcych funkcjonowania i dziaalnoci Archiwum63. Do zada Rady naley ustalanie kierunkw dziaalnoci archiwalnoinformacyjnej, opiniowaniu tematw badawczych podejmowanych przez pracownikw Archiwum, inicjowanie wydawnictw dotyczcych uniwersytetu. Zadaniem Rady jest take kontrola nad odpowiednim gospodarowaniem rodkami finansowymi oraz mieniem Archiwum. W skad Rady Archiwalnej wchodzi czterech samodzielnych pracownikw naukowych UWM wyznaczonych przez rektora, zastpca dyrektora administracyjnego, kierownik i zastpca kierownika Archiwum. Personalny skad Rady ustali moc swojej decyzji rektor UWM64. Na pierwszym posiedzeniu Rady wybrano przewodniczcego, ktrym zosta prof. dr hab. Bohdan Ryszewski, kierownik Katedry Archiwistyki UWM65. Wraz z powoaniem na naszym uniwersytecie Rady Archiwalnej i uregulowaniem wewntrznych przepisw dotyczcych spraw archiwalnych wzrosa rola Archiwum UWM. Jednake pracownikw Archiwum uczelnianego czeka jeszcze duga droga, aby Archiwum UWM uzyskao rang odpowiedni do swojego znaczenia. Wie si to z oglnie lekcewacym stosunkiem Polakw i instytucji polskich do archiwaliw oraz z brakiem zrozumienia i wiedzy o celach i zadaniach archiwum i sub archiwalnych66. Nawet w orodkach
Dz.U., 2000, nr 81, poz.907. Zarzdzenie nr 14 rektora UWM z 5 kwietnia 2001 r. 62 Zarzdzenie nr 21 rektora UWM z 5 czerwca 2000 r. 63 Zarzdzenie nr 10 rektora UWM z 6 marca 2001 r. Zacznik nr 3 Regulamin Rady Archiwalnej Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. 64 Decyzja nr 16 rektora UWM z 30 czerwca 2000 r. 65 Wiadomoci Uniwersyteckie UWM, 2001, nr 1 z 15 I, s. 2. 66 W. Baczkowska, J. Michalewicz, Archiwa wyszych uczelni Krakowa, [w:] Archiwa polskie wobec wyzwa XXI wieku. Pamitnik III Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich, Toru 2-4
61 60
168
Danuta Kasparek
akademickich nie pamita si, e archiwa su pamici narodw. Sytuacja prawna archiww szk wyszych w okresie powojennym po raz pierwszy dokadniej zostaa okrelona w instrukcji wydanej przez Ministerstwo Szkolnictwa Wyszego 1 padziernika 1952 r. o przechowywaniu akt w szkoach wyszych, bdcej aktem wykonawczym do dekretu o archiwach pastwowych z 29 marca 1951 r.66 Instrukcja ta uregulowaa tryb postpowania z dokumentacj powsta w szkoach wyszych oraz organizacj archiww szk. Na mocy rozporzdzenia Rady Ministrw z 19 lutego 1957 roku w sprawie pastwowego zasobu archiwalnego67 uczelnie wysze zostay upowanione do tworzenia archiww uczelnianych, a zarzdzenie Naczelnej Dyrekcji Archiww Pastwowych z 15 marca 1958 r. nadao archiwom szk wyszych uprawnienia archiww pastwowych w sprawie wieczystego przechowywania swoich zasobw68. Definitywnie uprawnienie przechowywania zasobw historycznych przez archiwa uczelniane potwierdzone zostao w ustawie o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach z 14 lipca 1983 r. Jednake rozporzdzenie i ustawa nie pocigny za sob wzrostu prestiu archiww i ich pracownikw. Od wielu lat archiwici prbuj bezskutecznie okreli swj stan prawny na uczelniach69. A przecie przed wszystkimi archiwami, a szczeglnie przed archiwami uniwersyteckimi, stoj w dzisiejszych czasach nowe zadania. Archiwum zakadowe musi by nie tylko komrk przejmujc i gromadzc akta. Powinno zapewni stay nadzr nad prac kancelarii, czuwa nad prawidowoci pracy biurowej, wprowadza nowoczesne metody obsugi kancelaryjnej, prowadzi szkolenie personelu biurowego, a take sta si elementem zakadowego systemu informacji70. Niedawno krakowscy archiwici porwnujc archiwa polskie, w szczeglnoci Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego z innymi archiwami europejskimi pokusili si o przedstawienie idealnego modelu archiwum uniwersyteckiego. Archiwum uniwersyteckie powinno: 1) posiada, wedug zasad proweniencji, cao dokumentacji uczelni; 2) przechowywa j, uwzgldniajc konserwacj, opracowanie i udostpwrzenia 1997, t. II, pod red. D. Nacz, Warszawa 1998, s. 145; E. Kapciska, Archiwa szk wyszych i innych instytucji naukowych. Zadania wasne oraz miejsce i rola w spoeczestwie, [w:] Archiwa i archiwici w dobie spoeczestwa informacyjnego. Pamitnik IV Powszechnego Zjazdu Archiwist Polskich, Szczecin 12-13 wrzenia 2002 r., t. I, pod red. D. Nacz, Toru 2002, s. 255-265. 67 Dz.U., 1951, nr 19, po.149. 68 Dz.U., 1957, nr 12, poz.66. 69 H. Moraczewska, Sytuacja organizacyjno-prawna archiww uniwersyteckich w Polsce Ludowej, Archiwista, 1979, z. 2, s. 3-10. 70 H. Moraczewska, Kancelaria i archiwa uniwersyteckie w Polsce Ludowej, Toru 1982, s. 109-121. 71 H. Robtka, Model funkcjonowania wspczesnego archiwum zakadowego, [w:] Archiwa polskie wobec wyzwa XXI wieku. Pamitnik III Powszechnego Zjazdu Archiwistw Polskich, Toru 2-4 wrzenia 1997, t. 1, pod. red.D.Nacz, Radom 1997, s. 131-140.
169
nianie zbiorw, take z wykorzystaniem najnowszych technologii informatycznych; 3) by orodkiem bada z dziedziny historii uniwersytetu, szkolnictwa, nauki i kultury; prowadzi dziaalno wydawnicz w oparciu o wasne zbiory; 4) bra czynny udzia w yciu uczelni, czuwajc nad wytwarzan dokumentacj, udzielajc konsultacji oraz wspuczestniczc w ksztaceniu archiwistw, popularyzowa wiedz o wasnych zbiorach72. Archiwum UWM do najpilniejszych swych zada zaliczyo stworzenie systemu archiwalno-informacyjnego, ktry by uatwia prac w Archiwum, umoliwi szybszy dostp do akt, a jednoczenie popularyzowa wiedz o dziaalnoci Archiwum, o przechowywanych materiaach. W dobie szybko rozwijajcych si technologii najwaniejsze jest zdobywanie informacji. Archiwum stara si o gromadzi wszelkie przejawy ycia na uczelni, zaczo pozyskiwa te pierwsze spucizny po profesorach zwizanych z uniwersytetem73. Dalszy rozwj Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego zaley nie tylko od przejmowanego zasobu, ale take od moliwoci finansowych i klimatu, jaki istnieje w rodowisku akademickim wobec historii wasnej uczelni.
GESCHICHTE DES ARCHIVS VOM ERMLAND UND MASUREN UNIVERSITAT IN OLSZTYN Zusammenfassung
Ermland und Masuren Universitat wurde am 1. September 1999 gegrundet und brachte drei von vielen Jahren in Olsztyn existierenden Institutionen: ART (Akademie fur Landwirtschaft und Technik), WSP (Padagogische Hochschule) und Ermlandisches Institut fur Theologie zusammen. Zur Zeit der Grundung von UWM entstand auch das Archiv von UWM, das die Bestande von beiden Archiven, dem von ART und von WSP, ubernommen hat. Der Anfang der Geschichte vom ART-Archiv ist nicht genau bekannt. Wahrs cheinlich ist es 1952 entstanden. Es hat damals die Akten der aufgelosten Hochschulen bernommen (das waren Landwirtschaftliche Hochschule in Cieszyn und Landwiu rtschaftliche Hochschule in Lodz. Uber viele Jahre war fur das Archiv die Kaderwechslung charakteristisch. Diese Kadersituation stabilisierte sich im Jahre 1970,
72 A. Cielik, D. Grodowska-Kuliska, Archiwum Uniwersytetu Jagielloskiego na tle innych archiww uniwersytetw europejskich, Archiwista Polski, 2000, nr 1, s. 29. 73 D. Kasparek, Uniwersyteckie Archiwum, Wiadomoci Uniwersyteckie UWM, 2001, nr 6 z 1 maja, s. 10.
170
Danuta Kasparek
als Frau Wacawa Siek zur Leiterin des Archivs gewahlt wurde. Frau Siek hat neue Raume an dem Lodz-Palast besorgt und begann, die Akte massiv zu ubernehmen. Neue ume bekam man, als Frau Dr. Bogusawa Gogowska das Archiv geleitet hat. Archivra Die Geschichte von WSP hat ihren Anfang im Jahre 1969. Aber das Archiv von WSP wurde erst im Jahre 1980 gegrundet und 10 Jahre lang funktionierte es als Akten gebaude, wo nur eine Person nicht etatmaig angestellt wurde. Erst 1990, als Herr Ryszard Kotewicz angestellt wurde, das Akteregisters angenommen wurde und man neue Raume in der Gowacki Strasse ubernommen hat, entstand das Betriebsarchiv. Das Archiv von UWM umfasst 13 Archivkomplexe, darunter ein offenes, Universitat Komplex. Das Archiv verfugt uber eine organisatorische Vorschrift. Bei der Arbeit nutzt man die Archivinstruktion, die schon von UWM veroffentlicht wurde. Die Bestande kommen aus den Jahren 1919 2002. Im Jahre 2002 umfasste der Bestand 1 Kilometer 350 laufende Meter Akten. Das Archiv steht unter sachlicher Aufsicht von Archivrat.
Anna M. Wjcicka
Archiwum UWM w Olsztynie
ZASB ARCHIWUM UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO W OLSZTYNIE

1. Wprowadzenie
Podejmujc si zadania scharakteryzowania zasobu jakiegokolwiek archiwum, nie sposb nie zmierzy si z problemem zespoowoci, i to w cisym zwizku z kwesti struktury zasobu. Moliwie precyzyjne ustalenie struktury powinno by punktem wyjcia do prawidowego opracowania zarwno tradycyjnych pomocy archiwalnych, jak i tych najnowoczeniejszych, opartych na nonikach elektronicznych.1 W przypadku tych ostatnich jest to zwizane z jzykiem logicznym, jakim operuj, w przypadku obydwu, zapewnia czytelno i zapobiega ukryciu istotnych informacji na temat zawartoci danego zasobu. Problematyka zespoowoci znalaza swoje odbicie w szerokiej dyskusji, jaka od lat toczy si w rodowisku archiwalnym.2 W ostatnim czasie Aniela Przywuska przejrzycie zaprezentowaa zwiz syntez istoty tej dyskusji.
B. Ryszewski, Problemy komputeryzacji archiww, Toru 1994, s. 18-19. Na szczegln uwag zasuguj: K. Konarski, Podstawowe zasady archiwistyki, Archeion, t. 19/20, 1951, s. 33-79; Cz. Biernat, Wyodrbnianie zespow w zasobie aktowym rad narodowych, Archeion, T. 42, 1965, s. 7-23; K. Aramowski, Szcztki i fragmenty zespow, teoria i metoda opracowania archiwalnego, Archeion, t. 51, 1969, s. 27-33; I. Radtke, Pojcie zespou w praktyce archiwalnej. (Granice wspczesnych zespow akt), Archeion, t. 54, 1971, s. 89-109; Z. Chmielewski, Problem granicy zespow akt miejskich ziem zachodnich i pnocnych w latach 19451950, Archeion, t. 65, 1977, s. 47-59; Cz. Biernat, Problemy archiwistyki wspczesnej, Warszawa 1977, s. 163-167; H. Robtka, B. Ryszewski, A. Tomczak, Archiwistyka, Warszawa 1989, s. 15-16.
2
172
Anna M. Wjcicka
Przedstawia take analiz pojcia zespou, a take trudnoci, na jakie napotyka archiwista praktyk, ustalajc granice zespow.3 Z kompleksem takich trudnoci spotykamy si wanie w przypadku zasobu Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego (dalej AUWM). W chwili bowiem jego powoania na jego zasb zoyy si zasoby archiww poczonych uczelni: Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie (dalej WSP) oraz Akademii Rolniczo-Technicznej im. M. Oczapowskiego w Olsztynie (dalej ART).4 Obecnie zasb ten uzupeniaj spywajce na bieco akta powstae w Uniwersytecie (dalej UWM). Ju sam ten fakt wpyn na znaczne skomplikowanie struktury zasobu. Naoyy si na to rwnie, pene przeksztace, losy poszczeglnych uczelni. Problem struktury zasobu AUWM poruszy ju Rafa Lekiewicz5. Posuy si on modelem zaproponowanym przez Bohdana Ryszewskiego6 i na jego podstawie przedstawi graficzny schemat struktury archiwum. Wyrni w nim na poziomie samodzielnych zespow, zespoy: WSP, ART, UWM oraz w ramach zespow obcych zespoy: Akademii Administracyjnej, Towarzystwa Przyjaci Modziey Szk Wyszych i Studium Prawno-Administracyjnego. W ramach zespou WSP wyodrbni podzespoy: Oddziau Zamiejscowego w omy, Nauczycielskiego Kolegium Jzyka Angielskiego i Wyszej Szkoy Nauczycielskiej (dalej WSN); a w ramach zespou ART podzespoy: Zarzdu Inwestycji Szk Wyszych w Olsztynie, Rolniczego Zakadu Dowiadczalnego any oraz Wyszej Szkoy Rolniczej (dalej WSR). Nastpnie z poziomu zespow WSP, ART i UWM wydzieli poziom serii akt poszczeglnych twrcw. Schodzc niej, w ramach podzespou WSR wyrni jako serie akt: Wyszej Szkoy Gospodarstwa Wiejskiego (dalej WSGW) w Cieszynie i WSGW w odzi, za w ramach podzespou Rolniczego Zakadu Dowiadczalnego (dalej RZD) any jako serie akt potraktowa: PGR any, PGR Kocibrz oraz Przedsibiorstwo Rolnicze Tadeusz Matyjek7. Ju pobiena analiza tego schematu struktury narzuca refleksj na temat wykorzystania pojcia podzespou do jego konstrukcji. Jeli uzna je zgodnie za Bohdanem Ryszewskim jako okrelenie serii archiwaliw zespou, ktra zostaa wytworzona przez jednostk organizacyjn twrcy zespou posiadajc wiksz samodzielno wskutek podwjnego podporzdkowania twrcy ze3 A. Przywuska, Zasada przynalenoci zespoowej w teorii i praktyce Archiwum Pastwowego w Gdasku, [w:] Komputeryzacja archiww, t. 3. Problemy zespoowoci w archiwistyce i praktyce archiww, Toru 1997 r., s. 15-19. 4 Dokumentacja aktowa Warmiskiego Instytutu Teologicznego nie zostaa przekazana do Archiwum UWM. 5 R. Lekiewicz, Historia i zasb Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie, [w:] Materiay II Zjazdu Studentw Archiwistyki, w druku. 6 B. Ryszewski, op. cit., s. 20-26. 7 R. Lekiewicz, op. cit.
Zasb Archiwum Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie
173
spou i jednostce nadrzdnej, lub serii, ktra skupia archiwalia zamknitego okresu historycznego, wreszcie serii, ktra wesza w skad zespou jako odrbna uformowana ju cao w drodze sukcesji,8 to czy potraktowanie akt WSR jako podzespou zespou akt ART, a akt WSN jako podzespou WSP, nie zaciera prawdziwej relacji jaka zachodzi pomidzy twrcami akt. W przedstawionym w dalszej czci spisie zespow AUWM zaproponowano w obu tych przypadkach potraktowanie tych akt jako zespow zoonych WSR/ART oraz WSN/WSP.9 Takie postpowanie wydaje si by w peni zgodne z duchem definicji zespou zoonego. W obu przypadkach mamy do czynienia z sukcesj: ART po WSR oraz WSP po WSN. Take stopie powizania archiwaliw uniemoliwia ich rozdzielenie. Naley bowiem pamita, e Rozporzdzeniem Rady Ministrw z 1.10.1972 r. nastpio jedynie przemianowanie WSR na ART10. W konsekwencji doszo do pewnych zmian organizacyjnych uczelni, nadal jednak gwne komrki organizacyjne kontynuoway swoj dziaalno. Podobnie wygldaa sytuacja w momencie przeksztacenia WSN na WSP.11 Wicej wtpliwoci rodzi kwestia postpienia z aktami WSGW w Cieszynie i WSGW w odzi. Potraktowanie ich jako integralnego elementu zespou zoonego WSR/ART mogoby zatrze ich odrbno ustrojow. Tym bardziej nie wydaje si susznym uznanie ich jedynie za osobne serie tego zespou. Nie mona jednak zapomina, e o ile przewaajca cz tych materiaw archiwalnych daje si wyodrbni w zwarte zespoy, istniej fragmenty serii archiwaliw, ktre w momencie powstania WSR zostay wczone do jej kancelarii.12 Naley take rozway potraktowanie jako podzespou, akt Zarzdu Inwestycji Szk Wyszych. Zarzd Inwestycji Szk Wyszych w Olsztynie (wczeniej jako Zarzd Inwestycji WSR w Olsztynie, przeksztacony z Dyrekcji Budowy przy WSR w Olsztynie w 1952 r.) by agend Ministerstwa Szkolnictwa Wyszego (pniej Ministerstwa Edukacji Narodowej w ramach Departamentu Inwestycji). By zatem samodzieln jednostk organizacyjn, podleg bezporednio Ministerstwu Szkolnictwa Wyszego, ktre powoywao i odwoywao jego dyrekcj.13 Zatem archiwalia tej instytucji s archiwaliami nalecymi do produkcji aktowej samodzielnego twrcy zespou, nie bdcego
B. Ryszewski, op. cit., s. 23. Ibidem, s. 22. 10 Dz. U., 1972, nr 41, poz. 267. 11 Dz. U., 1974, nr 30, poz. 177. 12 Chodzi tu o akta studentw WSGW Cieszyn i WSGW d, ktrzy automatycznie z mocy ustawy stali si studentami WSR w Olsztynie. 13 Dz. Urz. MSzW, 1960, nr 12, poz. 42; Dz. Urz. MSzW, 1966, nr 7, poz. 61; Dz. Urz. MSzW, 1966, nr 11, poz. 112.
9 8
174
Anna M. Wjcicka
w zalenoci organizacyjnej wzgldem twrcy zespou (w tym przypadku WSR-ART). Jest to jednak problem otwarty, gdy znajdujce si w AUWM akta, stanowi w istocie zapewne tylko cz wytworzonych przez t jednostk serii archiwaliw. Zwaszcza, e wiadomo, i w momencie jej likwidacji doszo do przekazania czci dokumentacji, zwizanej z zakresem jej kompetencji (wykonawstwo inwestycji) na rzecz ART i WSP. Przedstawiony przez Rafaa Lekiewicza schemat struktury omawianego zasobu pomin ponadto fakt przechowywania w AUWM akt Towarzystwa Przyjaci ART w Olsztynie oraz Zwizku Nauczycielstwa Polskiego przy ART w Olsztynie. Akta te weszy w skad zasobu jako odrbne zespoy. Pierwszy na skutek cisego zwizku zakresu dziaania jego wytwrcy z dziaalnoci waciciela archiwum, drugi jako depozyt. Innym zagadnieniem jest okrelenie pojciem zespoy obce akt wyszych uczelni, ktre dziaay w Olsztynie w latach czterdziestych. Naley przypuszcza, e intencj autora byo podkrelenie faktu braku bezporedniego zwizku tych zespow (trudno mwi o jakiejkolwiek sukcesji) z twrcami zespow, ktre zoyy si na zasb AUWM. Wydaje si jednak, e waciwsze jest nazwanie tego kompleksu akt mianem grupy zespow.14 Niewtpliwie jednak ta niewielka ilociowo grupa akt wymaga dokadniejszych bada ustrojowo-kancelaryjnych.
2. Spis zespow akt w zasobie Archiwum UWM

Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie (od 1999) Serie akt: Wydzia Geodezji i Gospodarki Przestrzennej, Wydzia Humanistyczny, Wydzia Nauki o ywnoci, Wydzia Ochrony rodowiska i Rybactwa, Wydzia Pedagogiki i Wychowania Artystycznego, Wydzia Zarzdzania i Administracji, Kwestura, Wydawnictwo Uniwersytetu, Sekcja Zaopatrzenia i Transportu Wysza Szkoa Nauczycielska w Olsztynie /Wysza Szkoa Pedagogiczna w Olsztynie (19691999) Serie akt: Wydzia Humanistyczny, Wydzia Matematyczno-Przyrodniczy, Wydzia Pedagogiczny, Wydzia Wychowania Artystycznego, Dzia Ksztacenia i Spraw Studenckich, Dzia Nauki i Wsppracy z Zagranic, Rektorat, Radca Prawny,
14 Cz. Biernat, Problemy archiwistyki wspczesnej, Warszawa 1977, s. 176; Polski sownik archiwalny, Warszawa 1974, s. 35; B. Ryszewski, op. cit., s. 20-21.
175
Rzecznik Prasowy, Wydawnictwo, Studium Wojskowe, BHP, Dzia Inwestycji, Dzia Techniczny, Kwestura, Studium Wychowania Fizycznego, Biblioteka, Dzia Kadr i Spraw Socjalnych, Studium Wojskowe Podzespoy: Oddzia Zamiejscowy WSP w omy (19881994) Nauczycielskie Kolegium Jzyka Angielskiego (1990 1994) Wysza Szkoa Rolnicza w Olsztynie / Akademia Rolniczo-Techniczna im. Michaa Oczapowskiego w Olsztynie (1950 1999) Serie akt: Wydzia Rolnictwa i Ksztatowania rodowiska (wczeniej Wydzia Rolniczy), Wydzia Bioinynierii Zwierzt (wczeniej Wydzia Zootechniczny), Wydzia Nauki o ywnoci (wczeniej kolejno: Wydzia Mleczarski, Wydzia Technologii Mleczarskiej i ywnoci, Wydzia Technologii ywnoci), Wydzia Medycyny Weterynaryjnej (wczeniej Wydzia Weterynaryjny), Wydzia Ochrony rodowiska i Rybactwa (wczeniej kolejno: Wydzia Rybactwa, Wydzia Ochrony Wd i Rybactwa rdldowego), Wydzia Geodezji i Gospodarki Przestrzennej (wczeniej kolejno: Wydzia Geodezji Urzdze Rolnych, Wydzia Geodezji i Urzdze Rolniczych), Wydzia Mechaniczny, Wydzia Budownictwa Ldowego, Wydzia Zarzdzania, Instytut Biologii Stosowanej, Instytut Nauk o Wychowaniu (wczeniej kolejno: Instytut Owiaty Rolniczej, Instytut Pedagogiki), Studium Jzykw Obcych, Biuro Rektora (Rektorat), Sekretariat Dyrektora Administracyjnego, Biuro ds. Ksztacenia i Spraw Studenckich, Biuro Wsppracy z Zagranic, Sekcja Organizacji Bada Krajowych, Dzia Spraw Osobowych i Socjalnych, Dzia Wydawnictw, Kwestura, Sekcja Ekonomiczna, Dzia Transportu i Zaopatrzenia, BHP, Biblioteka Gwna, Zbir fotografii Podzesp: Rolniczy Zakad Dowiadczalny any ART w Olsztynie (19541999) Serie akt: Pastwowe Gospodarstwo Rolne any (1945 1954) Pastwowe Gospodarstwo Rolne Kocibrz (19571971) RZD any (19541992) Przedsibiorstwo Rolnicze Tadeusz Matyjek (19921999) Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie (19191950) Serie akt: Akademia Rolnicza w Bydgoszczy (19191922)
176
Anna M. Wjcicka
Pastwowa Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie (19221939) WSGW w Cieszynie (19451950) Podserie: Rektorat, Komisja Weryfikacyjna, Studium Wstpne, Wydzia Rolny, Wydzia Mleczarski, Studium Nauczycielsko-Instruktorskie, Dzia Kadr, Majtki Dowiadczalne Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w odzi (19451950) Serie akt: Rektorat, Rne kursy, Wydzia Rolniczy, Wydzia Spdzielczy, Wydzia Przetwrstwa Rolnego, Wydzia Agronomii Spoecznej, Wydzia Ogrodniczy Towarzystwo Przyjaci Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (19661991) Dyrekcja Budowy przy WSR w Olsztynie / Zarzd Inwestycji WSR w Olsztynie / Zarzd Inwestycji Szk Wyszych w Olsztynie (19511991) Zwizek Nauczycielstwa Polskiego przy Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (wczeniej przy WSR w Olsztynie) (1954 1994) Grupa zespow akt wyszych uczelni, dziaajcych w Olsztynie (19451950) Akademia Administracyjna / Wysza Szkoa Prawno-Ekonomiczna w Olsztynie (19451946) Towarzystwo Wyszej Szkoy Prawno-Ekonomicznej (19461947) Studium Prawno-Administracyjne przy Wydziale Prawno-Ekonomicznym UMK w Toruniu z siedzib w Olsztynie (19461948) Bratnia Pomoc Studentw WSPE w Olsztynie / SPA UMK w Toruniu (19461948) Towarzystwo Przyjaci Modziey Szk Wyszych. Zarzd Wojewdzki w Olsztynie (19471950)
3. Zawarto zespow Archiwum UWM

Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie (od 1999) Uniwersytet Warmisko-Mazurski powoano moc Ustawy RP z 9 lipca 1999 r., scalajc trzy olsztyskie uczelnie: Akademi Rolniczo-Techniczn,
177
Wysz Szko Pedagogiczn i Warmiski Instytut Teologiczny. Swoj dziaalno rozpocz 1 wrzenia 1999 r.15 Jest to zesp otwarty (narastajcy). Na bieco spywaj serie akt z poszczeglnych komrek organizacyjnych uczelni. Wysza Szkoa Nauczycielska w Olsztynie /Wysza Szkoa Pedagogiczna w Olsztynie (19691999) WSN w Olsztynie powoao do ycia rozporzdzenie Rady Ministrw z 19 czerwca 1969 r. Nastpnie, kolejne rozporzdzenie Rady Ministrw z 20 sierpnia 1974 r. przeksztacio WSN w WSP w Olsztynie.16 Jest to zesp zoony, zawierajcy akta WSN i WSP. Wydzielone serie akt tego zespou odpowiadaj odpowiednio jednostkom organizacyjnym uczelni. Jako niszy poziom w hierarchii poziom podserii (klas), mona wydzieli w ramach akt wydziaowych, akta studentw absolwentw oraz akta studentw, ktrzy nie ukoczyli studiw. Klasy te s dodatkowo zrnicowane rodzajem kierunkw studiw. W czci serii akt studenckich znajduj si prace dyplomowe. W zespole jakociowo dominuj akta osobowe studentw i byych pracownikw. Wynika to ze specyfiki dziaalnoci uczelni. Pomoce archiwalne: spisy zdawczo-odbiorcze, alfabetyczny spis pracownikw WSN/WSP (19691999), alfabetyczny wykaz studentw Wydziau Wychowania Artystycznego (19961999), katalog tematyczny prac dyplomowych absolwentw Wydziau Pedagogicznego studiw dziennych i zaocznych (19771999), katalog prac dyplomowych powstaych na kierunkach: Administracja, filologia polska, filologia rosyjska, historia, politologia (1974 1999). Podzespoy: Oddzia Zamiejscowy WSP w omy (19881994) Nauczycielskie Kolegium Jzyka Angielskiego (1990 1994) W obu podzespoach dominuj akta studenckie i akta osobowe pracownikw. Znajduj si tu take akta dotyczce organizacji obu jednostek.
15 Dz. U., 1999, nr 69, poz. 762; U rde Uniwersytetu 1993-1999. Materiay i dokumenty do powstania Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. Wstp, wybr i opracowanie B. ukaszewicz, Olsztyn 1999, s. 166; Powstanie Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie, oprac. B. ukaszewicz, Komunikaty Mazursko-Warmiskie, nr 4, 1999, s. 601-660. 16 Dz. U., 1969, nr 18, poz. 134; XX lat Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, pod. red. T. Zienkiewicza, Olsztyn 1989; J. Chosta, Wysza Szkoa Pedagogiczna w Olsztynie 19691999, Olsztyn 1999.
178
Anna M. Wjcicka
Wysza Szkoa Rolnicza w Olsztynie / Akademia Rolniczo-Techniczna im. Michaa Oczapowskiego w Olsztynie (1950 1999) Wysz Szko Rolnicz w Olsztynie powoao do ycia Rozporzdzenie Rady Ministrw z 31.05.1950 r., zwijajce WSGW w odzi i WSGW w Cieszynie. Na jego mocy studenci obu szk stawali si studentami WSR. Kolejne Rozporzdzenie Rady Ministrw z 1.10.1972 zmieniao nazw WSR na Akademi Rolniczo-Techniczn w Olsztynie.17 Jest to zesp zoony, zawierajcy akta WSR i ART. Na tych samych zasadach jak w przypadku zespou WSN/WSP wydzielono serie i podserie akt. Podobnie wyglda jakociowy charakter zespou, zdominowany aktami personalnymi. Na uwag zasuguje niedawno przejty zbir fotografii (albumy i zdjcia luzem), czciowo opisanych. Pomoce archiwalne: spisy zdawczo-odbiorcze, kartoteki studentw i pracownikw WSR/ART (19501996) Podzesp: Rolniczy Zakad Dowiadczalny any ART w Olsztynie (19541992) Gospodarstwo rolne, ktre stao si baz dla RZD any zostao przejte od PGR w 1954 r. W uczelni funkcjonoway take inne zakady dowiadczalne: Pozorty, Bacyny, Zajczki, jako baza do prowadzenia prac naukowo-badawczych18. Akta tych pozostay RZD nie zostay przekazane do archiww. Serie akt: Pastwowe Gospodarstwo Rolne any (19451954) Opisy inwentaryzacyjne majtkw, protokoy ustalania granic, rejestr pomiarowy Pastwowe Gospodarstwo Rolne Kocibrz (19571971) Dokumenty dotyczce organizacji, sprawozdania finansowe oraz materiay inwentaryzacji powszechnej RZD any (19541992) Akta osobowe pracownikw, dokumentacja pac, dokumenty ksigowe, bilanse, plany finansowo-gospodarcze Przedsibiorstwo Rolnicze Tadeusz Matyjek (19921999) Akta osobowe pracownikw Pomoce archiwalne: spisy zdawczo-odbiorcze.
17 Dz. U., 1950, nr 24, poz. 216; J. Kozdro, A. Sooma, A. Wjcicka, Kortowo w 45-leciu. Z dziejw ART im. M. Oczapowskiego w Olsztynie. Daty, fakty, wydarzenia, Olsztyn 1995, s. 10-12, 34. 18 Rolnicze Zakady Dowiadczalne, [w:] Dziesiciolecie WSR w Olsztynie 19501960, pod red. W. Wawrzyczka, Olsztyn 1960, s. 185-192; M. Rzsa, Rolnicze Zakady Dowiadczalne, [w:] Dwudziestopiciolecie ART w Olsztynie, 19501975, Olsztyn 1975, t. I, s. 270-272.
179
Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie (1919 1945) Uczelnia powstaa w 1919 r. Pocztkowo funkcjonowaa w Poznaniu, a od lutego 1920 r. w Bydgoszczy. Nastpnie zostaa w 1922 r. jako Pastwowa Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego przeniesiona do Cieszyna. W 1927 r. jako Pastwowa Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego, uzyskaa status wyszej szkoy zawodowej. W czerwcu 1939 r. przywrcono jej dawn nazw, a sama szkoa powrcia do poziomu licealnego, Jej dziaalno zostaa przerwana we wrzeniu 1939 r. Jako szkoa wysza zostaa reaktywowana w 1945 r.19 W ramach podserii serii akt WSGW przewaaj teczki osobowe studentw. Seria akt PSGW w Cieszynie obejmuje Katalogi Suchaczy z lat 19251935 oraz pojedyncze dokumenty z lat 19271937, m.in. Statut, program nauczania, zarzdzenie Ministerstwa Wyzna i Owiecenia Publicznego, nieliczne fotografie.20 Seria akt Akademia Rolnicza w Bydgoszczy zachowana jest w szcztkowej formie. Zawiera jedynie: uwierzytelniony odpis mianowania Andrzeja Piekarskiego profesorem AR w Bydgoszczy (16.11.1919), uwierzytelniony odpis ksieczki legitymacyjnej (indeksu) suchacza AR (05.12.1949) oraz fotokopie statutu, ksieczki legitymacyjnej oraz innych dokumentw osobistych suchaczy. Pomoce archiwalne: spisy zdawczo-odbiorcze z 1956 r. i 1970 r. oraz spis sporzdzony po uporzdkowaniu w 1974 r. wraz z kartotekami zawartoci tomw, na ktre rozdzielono poszczeglne jednostki. Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w odzi (19451950) WSGW w odzi zostaa powoana do ycia we wrzeniu 1945 r.21 Zesp zawiera serie akt wszystkich funkcjonujcych piciu wydziaw (s to przede wszystkim akta studenckie) oraz seri akt Rektoratu. Zesp zosta uporzdkowany w tym samym czasie co WSGW w Cieszynie i posiada spis zdawczo-odbiorczy z 1956 r. oraz kartotek zawartoci tomw.
19 J. Kozdro, A. Sooma, A. Wjcicka, op. cit., s. 7; B. Warzybok, Krtki rys historyczny, [w:] Dziesiciolecie WSR w Olsztynie 19501960, pod red. W. Wawrzyczka, Olsztyn 1960, s. 12-17; E. Sukertowa-Biedrawina, B. Wilamowski, Rozwj nauki w Olsztynie po wyzwoleniu, [w:] Szkice olsztyskie, pod. red. J. Jasiskiego, Olsztyn 1967, s. 343-344. 20 W Archiwum Pastwowym w Katowicach, Oddzia w Cieszynie znajduje si pod numerem porzdkowym 87 zesp zatytuowany Pastwowa Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w Cieszynie 19201938, liczcy pi jednostek archiwalnych (0,20 m.b.). 21 K. Berliski, Wysza Szkoa Gospodarstwa Wiejskiego w odzi. Krtki rys historyczny, ibidem, s. 11-12; Z dziejw Wyszej Szkoy Gospodarstwa Wiejskiego w odzi, ze szczeglnym uwzgldnieniem Wydziau Rolniczego, oprac. H. Szulc-Bujnicka, maszynopis.
180
Anna M. Wjcicka
Towarzystwo Przyjaci Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (1966 1991) Akta obejmuj cay okres dziaalnoci Towarzystwa, od momentu poprzedzajcego jego rejestracj 28.11.1967 a do rozwizania 20.09.1991. Znajduj si tu akta organizacyjne, protokoy z posiedze Zarzdu, Prezydium Zarzdu oraz Komisji Rewizyjnej, plany pracy, sprawozdania z dziaalnoci, plany, bilanse i sprawozdania finansowe, deklaracje czonkowskie, akta k i oddziaw Towarzystwa, dokumentacja zjazdw, sympozjw i seminariw organizowanych przez Towarzystwo.22 Dyrekcja Budowy przy WSR w Olsztynie / Zarzd Inwestycji WSR w Olsztynie / Zarzd Inwestycji Szk Wyszych w Olsztynie (1951 1991) Zesp zawiera sprawozdania, akta osobowe pracownikw, dokumentacj pac, a take dokumenty z okresu likwidacji. Zwizek Nauczycielstwa Polskiego przy Akademii Rolniczo-Technicznej w Olsztynie (wczeniej przy Wyszej Szkole Rolniczej w Olsztynie) (1954 1994) Zesp ten zawiera akta osobowe z lat 1954 1963 oraz szereg akt z lat 1966 1994, zarwno dokumentacji archiwalnej, jaki i niearchiwalnej. Cao znajduje si w trakcie porzdkowania. Grupa zespow akt wyszych uczelni dziaajcych w Olsztynie (19451950) Akademia Administracyjna / Wysza Szkoa Prawno-Ekonomiczna w Olsztynie (19451946) Towarzystwo Wyszej Szkoy Prawno-Ekonomicznej (19461947) Studium Prawno-Administracyjne przy Wydziale Prawno-Ekonomicznym UMK w Toruniu z siedzib w Olsztynie (19461948) Bratnia Pomoc Studentw WSPE w Olsztynie / SPA UMK w Toruniu (19461948) Towarzystwo Przyjaci Modziey Szk Wyszych. Zarzd Wojewdzki w Olsztynie (19471950) Akademia Administracyjna powstaa decyzj penomocnika rzdu Jakuba Prawina 7.09.1945 r. Inauguracja roku akademickiego odbya si 19.10.1945 r. Niepowodzenie w uzyskaniu statusu uczelni o akademickich prawach, do22 J. Dudo, Towarzystwo Przyjaci ART w Olsztynie, [w:] Trzydzieci lat ART w Olsztynie 19501980, Olsztyn 1980, s. 17-20.
181
prowadzio do podjcia 31.01.1946 r. decyzji o zmianie nazwy Akademii Administracyjnej na Wysz Szko Prawno-Ekonomiczn w Olsztynie. Formalnie uczelnia naleaa do miasta Olsztyna. 18.04.1946 r. wojewoda olsztyski zarejestrowa Towarzystwo Wyszej Szkoy Prawno-Ekonomicznej, na wasno ktrego przesza WSPE, jako prywatna szkoa wysza 05.10.1946 r. Ministerstwo Owiaty wydao zgod na przejcie przez Uniwersytet im. M. Kopernika w Toruniu WSPE jako filii Wydziau Prawno-Ekonomicznego, pod nazw Studium Prawno-Ekonomiczne w Olsztynie (od poowy lutego 1947 r. funkcjonowao pod nazw Studium Prawno-Administracyjne). W czerwcu 1948 r. Studium zlikwidowano. Od jesieni 1948 r. do wiosny 1950 r. pod egid Towarzystwa Przyjaci Szk Wyszych prowadzono kursy ksigowoci.23 Akta nalece do powyszych zespow zostay uporzdkowane w Archiwum ART w latach 1973-1974. Podzielono je wwczas na jednostki, ponumerowano karty, zszyto, opisano i rozmieszczono w trzech pciennych teczkach. Sporzdzono na koniec spis zdawczo-odbiorczy oraz kartoteki zawartoci dla poszczeglnych tomw. Niestety, praca ta nie zostaa w peni wykonana prawidowo. Jednostki nie zostay do koca waciwie wyodrbnione. Istniej take powane niecisoci i niekonsekwencje w opisie jednostek, co przekada si na tre spisu (zreszt nadto pobienego) i kartotek zawartoci. Akta te wymagaj ponownego wnikliwego uporzdkowania.
4. Podsumowanie
Naley pamita o szczeglnej pozycji, jak zajmuj archiwa szk wyszych, ktrych zasb jest czci pastwowego zasobu archiwalnego, a same archiwa archiwami z zasobem historycznym24. Nakada to na nie szczeglne obowizki, zwizane przede wszystkim z nadzorem nad narastaniem gromadzonego przez siebie zasobu oraz jego waciwym zabezpieczeniem. Wszystkie te dziaania podejmuje si jednak, aby umoliwi jak najszersze udostpnienie przechowywanych archiwaliw. Jednym z narzdzi, uatwiajcych dotarcie do nich s przewodniki po zasobie archiww. Niech niniejsza prba przyblienia zawartoci zasobu AUWM bdzie przyczynkiem do tego rodzaju opracowania.
E. Sukertowa-Biedrawina, B. Wilamowski, op. cit., s. 339-342. Ustawa z dnia 14.07.1983 r. o narodowym zasobie archiwalnym i archiwach, Rozdz. 3, Art. 15, pkt 1, Art. 22, pkt. 1, Art. 35, pkt. 2, W; Dz. U., poz. 173, zm.: Dz. U.. z 1989 r. nr 34, poz. 178, z 1996 r. nr 106, poz. 496 i nr 156, poz. 775.
24
23
182
Anna M. Wjcicka
DER BESTAND DES ARCHIVS VON ERMLAND UND MASUREN UNIVERSITAT IN OLSZTYN Zusammenfassung
Der erste Teil des Artikels leitet in die Problematik der Archivmethodik ein, die die Struktur des Archivbestandes betrifft. Man signalisiert auch die Schwierigkeiten, die mit dem Begriff der Gemeinschaftlichkeit verbunden sind, und verweist auf die Fachliteratur. Es wird auch das gezeigt, wie das Leben von UWM Archivgrunder einen Einfluss auf seine Kompliziertheit und Probleme mit der Bestimmung dessen, in welchem Verhaltnis zueinander seine Bestandteile stehen, gehabt hatte. Es sollen die wichtigsten historischen Ereignisse angebracht und die Kriterien besprochen werden, die zu ihrer Wahl dienten. Man sollte auch Bedingungen erklaren, die der Klassifizierung der einzelnen Bestandteile zu den bestimmten Archivstrukturen zugrunde liegen. Das Ergebnis dieser Analyse von schon existierendem Archivbestand ist das im zweiten Teil des Artikels prasentierte Verzeichnis, das die einzelnen Bestandteile des Archivs von UWM umfasst. Das ist die erste vollstandige Darstellung dieses Archivsbestandes, die das Niveau von Aktenserien in den einzelnen Archivkomplexen berucksichtigt. Der dritte Teil des Artikels soll die Charakteristik von den einzelnen Bestandteilen des Archivs darstellen. Es werden hier die wichtigsten historischen Fakten am Beispiel der Geschichten von Grundern der Archivkomplexen, der Art der Dokumentation, den vorhandenen Archivhilfsmitteln und dem Stand der Anordnung.
Monika Bogacz-Walska
PRACOWNIA KONSERWACJI ARCHIWALIW ARCHIWUM PASTWOWEGO W OLSZTYNIE A RZDOWY PROGRAM KWANY PAPIER
Pocztki Pracowni Konserwacji Archiwaliw w Archiwum Pastwowym w Olsztynie byy do skromne. W lutym 1994 r. rozpoczam prac w Archiwum Pastwowym na etacie konserwatora archiwaliw jako absolwentka Wydziau Konserwacji i Restauracji Dzie Sztuki o specjalnoci konserwacja papieru i skry na UMK w Toruniu, jeszcze przed przeniesieniem siedziby do nowego budynku. Wczeniej w Archiwum istniaa jedynie skromna pracownia introligatorska, zatrudniajca jedn osob. W tym czasie adaptowano na potrzeby Archiwum budynek przy ul. Partyzantw, gdzie zaprojektowano obszerne pracownie konserwatorskie. Jeszcze zanim nastpio oddanie nowej siedziby Archiwum zostaa zatrudniona druga absolwentka Wydziau Konserwacji, mgr Agnieszka Kurowska. W ten sposb przysza pracownia uzyskaa obsad pracownikw merytorycznych uzupenion o dwch pracownikw pomocniczych. W maju 1996 r. Archiwum przyjo nowy statut, zgodnie z ktrym Pracownia Konserwacji i Reprografii zostaa wyodrbniona jako osobna komrka organizacyjna, ktra jako jedna z pierwszych przeniosa si do nowej siedziby na pocztku 1996 r. Wyposaenie w specjalistyczny sprzt liczcych ok. 200 m2 pomieszcze byo moliwe dziki wsparciu finansowemu Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej. Najwiksz inwestycj okaza si zakup komory gazowej do dezynfekcji, umoliwiajcej jednoczesne odkaenie duej iloci akt przy zachowaniu bezpieczestwa obsugi. Poza tym pracownia zostaa wyposaona w specjalistyczny sprzt do konserwacji papieru, taki jak: maszyna do uzupeniania ubytkw w papierze mas papierow, prasy introligatorskie, st niskocinieniowy, noyce, suszarka do papieru, stanowiska do mycia papieru itp. W biecym roku doposaono pracowni ze rodkw przyznanych z Naczel-
184
nej Dyrekcji Archiww Pastwowych. Pracownia posiada zaplecze potrzebne do prowadzenia podstawowych bada laboratoryjnych w postaci profesjonalnego sprztu, takiego jak mikroskop biologiczny, digestorium chemiczne, wag analityczn, pH-metr, destylator do wody. Obecnie zatrudnionych jest dwch dyplomowanych konserwatorw (w miejsce pani Agnieszki Kurowskiej w 1997 r. rozpocz prac dyplomowany konserwator z duym dowiadczeniem zawodowym, mgr Andrzej Ulewicz) oraz trzech pracownikw pomocniczych. Rocznie konserwowanych jest okoo 200 jednostek archiwalnych (tysice zakonserwowanych pojedynczych kart papieru) oraz wykonywane s prace introligatorskie. Konserwowane s rwnie zbiory biblioteczne i kartograficzne (take mapy o bardzo duych formatach, dokumentacja na kalkach technicznych). Do nietypowych zakonserwowanych jednostek archiwalnych wykonuje si opakowania umoliwiajce waciwe przechowywanie. Pen konserwacj dokumentuje si przez wypenienie kart konserwatorskich, opracowanych w naszej pracowni oraz wykonanie dokumentacji fotograficznej. Od 1999 r. organizujemy praktyki studenckie (studenci UMK w Toruniu Wydziau Konserwacji i Restauracji Dzie Sztuki o specjalnoci konserwacja papieru i skry). Przeszkolono rwnie pracownikw pracowni introligatorskiej z Archiwum Pastwowego w Radomiu i przeprowadzono wiele krtkich szkole dla uczestnikw kursw dla archiwistw zakadowych. Do podstawowych zada pracowni naley: stay nadzr konserwatorski nad przechowywanym zasobem, dezynfekcja dopyww akt oraz konserwacja poszczeglnych jednostek. Na degradacj zasobu archiwalnego wpywa cay szereg czynnikw, ktre w duym uproszczeniu mona podzieli na fizykochemiczne, biologiczne i mechaniczne. Z pierwszej wymienionej grupy bezspornie najgroniejsze jest zakwaszenie papieru. Zniszczenia biologiczne pojawiaj si najczciej tam, gdzie archiwalia byy niewaciwie przechowywane (dua wilgotno przy podwyszonej temperaturze czy wrcz zalanie, ewentualnie zakaenie si zdrowego papieru poprzez jego kontakt z zainfekowanym). Za zniszczenia mechaniczne odpowiedzialne s zazwyczaj czynniki zewntrzne, takie jak uszkodzenia wynikajce zarwno z niewaciwego, jak i czstego uytkowania, popularnie nazywane zaczytaniem akt, a take z powodu bdw ludzkich, takich jak nieprawidowe oprawienie akt, uycie niewaciwego papieru czy formatu utrudniajcego uytkowanie. Procesy te mog trwa latami albo te nastpowa byskawicznie. O ile destrukcja moe nastpi raptownie, jak to miao miejsce podczas powodzi w 1997 r. na terenie wojewdztwa opolskiego i wrocawskiego (podczas ktrej rwnie nasza pracownia wczya si do akcji ratowania zbiorw), o tyle
Pracownia Konserwacji Archiwaliw Archiwum Pastwowego ...
185
konserwacja to cykl bardzo mudnych i dugotrwaych zabiegw, pochaniajcych due rodki finansowe. O skali problemu moe wiadczy fakt, e przez 7 lat istnienia pracowni zakonserwowano w peni okoo 700 jednostek. Stanowi to jednak uamek procenta potrzeb, tym bardziej e pracownia w Olsztynie wiadczy usugi w ramach swoich moliwoci rwnie dla innych archiww, np. dla Archiwum w Malborku czy te archiww przy USC na terenie naszego wojewdztwa nie posiadajcych tego typu moliwoci. Najwikszym zagroeniem dla przechowywanego zasobu (nie tylko w AP Olsztyn) jest wspomniane wyej zakwaszenie papieru. Jest to najwikszy problem archiww i bibliotek gwnie dlatego, e moe doprowadzi do nieodwracalnej degradacji papieru, a jednoczenie najtrudniej mu przeciwdziaa (inne zagroenia zazwyczaj mona wyeliminowa przez waciwe przechowywanie i udostpnianie zbiorw). Odczyn papieru jest jednym z najwaniejszych wskanikw decydujcych o jego trwaoci. Winien on by obojtny lub lekko zasadowy.1 Zakwaszenie papieru moe powstawa na skutek dziaania zewntrznego, takiego jak zanieczyszczone powietrze, kontakt z zakwaszonymi materiaami (kwany papier, tektura, skra itp.). Ale najgroniejsze pochodzi od wewntrz, prawdziwy problem tkwi w samym papierze, wytworzonym od pocz. XIX w. Mona go okreli jako papier samobjca, gdy ju w trakcie jego produkcji zostay wprowadzone do jego struktury substancje kwane. W trakcie wyrobu papieru czerpanego do XIX w. dodawano do rozwkniania masy papierowej wapna, ktre powodowao alkaliczny odczyn. Ponadto papiery przygotowywane dawnym rkodzielniczym sposobem zaklejane byy klejem zwierzcym o pH zblionym do neutralnego. Wprowadzenie wodorotlenku wapnia, czyli tzw. wapna gaszonego do procesu mielenia wkien ykowych, powodowao nie tylko uatwienie procesu rozwkniania w stpie mielcej, ale i niszczyo mikroorganizmy obecne we wknach. Dodatek ten jednak spowodowa co, z czego wspczeni nie mogli zdawa sobie sprawy, a co okazao si spraw najwaniejsz, a mianowicie uczyni stare papiery odpornymi na starzenie. Ten silnie alkaliczny roztwr masy papierowej po procesie mielenia rozcieczany by w kadzi czerpalnej wod, uzyskujc odczyn agodnie zasadowy. W papierach wyczerpanych z tej zawiesiny pozostawao nieco wodorotlenku wapnia. Z czasem pod wpywem dwutlenku wgla z powietrza wytrca si wglan wapnia, stanowicy rezerw alkaliczn przeciwdziaajc zakwaszeniu starych papierw. W dawnym rkodziele papierniczym nie stosowano wypeniania ani powlekania papieru. Wykazane przez doc. dr Budk obecnoci 3-4% wglanu wapnia w papierze czerpanym z papierni
1
J. Dbrowski, J. Siniarska-Czaplicka: Rkodzieo papiernicze, Warszawa 1991, s. 113.
186
w Balicach2, jest jedynie potwierdzeniem tego procesu. Ponadto jony wapniowe wchodziy w reakcj z biakiem kleju zwierzcego, dziaajc na nie podobnie jak aun. Zagarbowany klej stawa si hydrofobowy i bardziej odporny na dziaanie mikroorganizmw.3 Pierwsze znaczce zmiany w produkcji papieru, majce wpyw na obnienie jego trwaoci, wprowadzono ju na przeomie XVII i XVIII w. W tym czasie zaczto dodawa do masy papierowej siarczanu glinu. Pod koniec XVIII w. zaczto stosowa zwizki chloru do bielenia masy. Mimo wielu udoskonale bielenie zwizkami chloru w pocztkowym okresie byo bardzo szkodliwe dla robotnikw zatrudnionych przy tych pracach. Ponadto zwizki te czciowo pozostaway w papierze i dziaay degradujco na wkno celulozowe, do tego stopnia, i miay miejsce przypadki rozpadu w py ksiki w dwa lata po jej zakupie, cho nie bya w tym czasie uywana. Dopiero dodatek wodnego roztworu dwutlenku siarki spowodowa neutralizacj pozostaoci w papierze zwizkw chlorowych. Poprawio to warunki pracy i polepszyo trwao papieru. Dziki zastosowaniu tych innowacji mona byo wykorzystywa do produkcji szmaty bardziej zanieczyszczone i kolorowe. Do XVIII w., kiedy to zaczto wykorzystywa som, papier produkowano wycznie z surowcw wtrnych (starych szmat), co stanowio due ograniczenie dla wielkoci produkcji. Powodowao to starania papiernikw o zabezpieczenie dostaw szmat poprzez umowy ze zbieraczami szmat, przywileje na ich zbir, a take wydanie zarzdzenia, zakazujcego ich wywozu z danego regionu lub kraju. Przeom w produkcji papieru nastpi w 1799 r., kiedy to Francuz Louis Nicolas Robert opatentowa maszyn do cigego wyrobu wstgi papieru, zwan papiernic, ktra zmechanizowaa rczny proces czerpania papieru. Czynnikiem, ktry zadecydowa o duym zainteresowaniu tym wynalazkiem w Anglii by fakt, e papier wyprodukowany w maszynie mia posta zwoju i okaza si niezwykle przydatny do wytwarzania bardzo wwczas modnych tapet (ich wyrb z pojedynczych arkuszy papieru by bardzo kopotliwy). W 1803 r. uruchomiona zostaa pierwsza w wiecie maszyna papiernicza w angielskiej papierni Frogmore Mill w Hertfordshire. Od 1804 r. rozpoczto jej produkcj na du skal.4 Przy maszynowej produkcji wstgi papieru powsta problem zaklejenia. Dotychczas uywany sposb rcznego nanoszenia kleju zwierzcego przy czerpanych papierach nie sprawdzi si przy masowej produkcji. W 1807 r. Niemiec Moritz Friedrich Ilig opisa wynalezion przez siebie metod zaklejania papieru w masie, ktra pozwolia zastpi uywany do
2 W. Dbrowski, A. Gbowski, Krajowe pigmenty do powlekania papieru, Przegld Papierniczy, 1985, t. 41, s. 254-255. 3 J. Dbrowski, J. Siniarska-Czaplicka, Rkodzieo, s. 134. 4 Ibidem, s. 100.
187
tej pory drogi i trudny do uycia klej zwierzcy. Pierwszy zastosowa do zaklejania papieru w masie czciowo zmydlon alkaliami kalafoni, w wyniku czego powstaway odpowiednie ywiczany, ktre wprowadzano do masy papierowej, a nastpnie strcano siarczanem glinu. Prosta, skuteczna i tania technologia zaklejania papieru w masie klejem kalafoniowym z duym dodatkiem siarczanu glinowego znalaza szerokie zastosowanie w rozwijajcej si maszynowej produkcji papieru5. Niestety, ten nowy sposb zaklejania powodowa zakwaszenie papieru, co wpyno na radykalne obnienie si jego trwaoci w czasie dugotrwaego przechowywania. Rwnolegle jednak stosowano do zaklejania papieru maszynowy klej zwierzcy, szczeglnie do papierw wysokiej jakoci, ze wzgldu na jego dobre waciwoci; nadawa on wiksz wytrzymao i mniej chropowat powierzchni. W latach 18291839 Anglik John Dickinson udoskonali maszyn z sitem cylindrycznym, zacz produkcj midzy innymi papieru z barwnymi nitkami jedwabnymi.6 Do Polski pierwsz maszyn papiernicz sprowadzono w 1834 r. do Jeziornej pod Warszaw. Byo to jak na owe czasy skomplikowane i zautomatyzowane urzdzenie, ktrego produktem kocowym bya wstga papieru. Te usprawnienia tak przyspieszyy produkcj, e zaczo brakowa surowca, ktry cay czas uzyskiwany by ze starych szmat. Popyt na papier rs w zwizku ze zmianami obyczajowymi i gospodarczymi XIX w. Zwikszony dostp do edukacji zrodzi potrzeb taniej ksiki, spowodowa te masowe pojawienie si wysokonakadowych gazet. Rozwj nauki, techniki, literatury, wreszcie biurokracji wymaga taniego papieru. Konsekwencj tego bya masowa produkcja papieru z zastosowaniem nowych technologii i materiaw. Ju w XVIII w. z powodu braku surowca papiernicy przerabiali szmaty niszej jakoci, czsto znacznie zabrudzone (wybielano je zwizkami chloru). W drugiej poowie XVIII w. zaczto gotowa zanieczyszczone szmaty w roztworze wodorotlenku wapniowego, czasem z dodatkiem sody lub myda. Mimo to zaczo brakowa nawet szmat o niszej jakoci, gdy popyt na papier rs w tak szybkim tempie. Wymusio to poszukiwania zupenie innego surowca, ktry zaspokoiby coraz wiksze potrzeby przemysu papierniczego. Surowcem takim byo niewtpliwie drewno, ktrego w wczesnej Europie byo pod dostatkiem. W 1800 r. Anglik Matthias Koops rozpocz produkcj papieru z masy wknistej otrzymywanej ze somy i drewna odmian drzew ubogich w substancje ywiczne. Produkowa papiery nie tylko ze somy, drewna, ale i z odbarwionej makulatury. Niestety
Ibidem, s. 187-190. S. Jakucewicz, Surowce stosowane do produkcji papieru i ich odporno na starzenie,[w:] Problemy Konserwacji Kocielnych Zbiorw Bibliotecznych, Lublin 1990, s. 181.
6 5
188
zbankrutowa, ale wytworzone przez niego papiery przetrway do naszych czasw w dobrym stanie (jedynie te z masy somowej poky i s sabsze). Roztwarzanie drewna w rodowisku kwanym zapocztkowano w 1857 r. Wykorzystano w tej metodzie to, e pod dziaaniem kwasu siarkawego drewno miknie i rozdziela si na wkna. Klasyczn wersj metody siarczynowej opatentowano w 1878 r. W kwanym rodowisku wkna celulozy, ktre s podstawowym skadnikiem papieru, ulegaj rozpadowi. W wyniku tego procesu papier najpierw zaczyna kn, potem staje si bardzo kruchy, a w kocu zamienia si w py. Jest to proces, ktry mona jedynie powstrzyma (poprzez odkwaszenie), ale nie mona odwrci. W trakcie zabiegw konserwatorskich mona odkwasi papier, co jest wykonywane w naszej olsztyskiej pracowni. Od 2001 r. (od kiedy zakupiono urzdzenie do mierzenia pH papieru) bada si kwasowo papieru konserwowanej jednostki archiwalnej przed i po zabiegach konserwatorskich i dodatkowo umieszcza si te informacje w karcie konserwatorskiej. Dziki temu widoczne jest, jak przeprowadzone zabiegi nie tylko przywracaj walory uytkowe i estetyczne konserwowanym jednostkom, ale take poprawiaj kondycj samego papieru. Po konserwacji uzyskuje si odczyn lekko zasadowy, dziki czemu w przyszoci nie powinno nastpi ponowne zakwaszenie papieru. Niestety, do dzisiaj nie udao si opracowa masowej metody, ktra w zadowalajcy, dostpny i trway sposb odkwasiaby zbiory archiwalne czy biblioteczne. Wykorzystywane obecnie metody masowego odkwaszania s niedoskonae, poniewa s drogie, niektre nie nadaj si do zbiorw oprawnych, niektre nie pozostawiaj rezerwy alkalicznej, jeszcze inne wymagaj specjalnego przygotowania zbiorw, itp. Potrzeby w zakresie odkwaszania s ogromne zarwno w archiwach, jak i bibliotekach. Library of Congress w Waszyngtonie szacuje, e ok. 15 mln (tj. 25% zbiorw) na skutek zakwaszenia ulego zniszczeniu. Rocznie ok. 80 tys. woluminw osiga stan rozkruszenia. W New York Public Library 45% ksiek rozsypuje si midzy okadkami. British Library za zniszczone uwaa 30% swych zbiorw. Bibliotheque Nationale w Paryu podaje, e natychmiastowej interwencji wymaga niemale 800 tys. egzemplarzy. W niemieckich bibiotekach naukowych zagadzie ulego 18 mln woluminw (spord 152), a dalszych 40 mln powinno si natychmiast ratowa. Szwajcarzy szacuj, e tylko co dziesita ksika w ich bibliotekach nie jest uszkodzona7. Biblioteka Uniwersytetu w Harwardzie, jako nie nadajce si do udostpniania okrelia 40%,
7
J. Podgrska, Samozagada, Polityka, nr 11, 1996, s. 68.
189
a Biblioteka w Stanford uwaa za takie 26% swoich zbiorw.8 W archiwach sytuacja jest analogiczna. Okrelenie stanu zachowania caociowego zbiorw w archiwach i bibliotekach nie jest spraw atw ze wzgldu na bardzo du ich ilo (ich liczb w archiwach okrela si zazwyczaj w setkach tysicy, a nawet milionach jednostek archiwalnych i kilometrach dugoci pek, ktre zajmuj). Przy takiej iloci niemoliwe jest przejrzenie wszystkich archiwaliw, tak aby zorientowa si w stanie ich zachowania, a co za tym idzie okreli potrzeb w zakresie konserwacji. Potrzebne jest przyjcie statystycznej i obiektywnej metody oceny stanu zachowania zbiorw zarwno w bibliotekach, jak i w archiwach. Pierwsza dokadnie opisana metoda oszacowania stanu zachowania caociowego zbiorw bibliotecznych powstaa w Bibliotece Stanfordzkiej9, na tej podstawie przeprowadzono rwnie badania w bibliotece uniwersyteckiej w Uppsali. W metodzie tej ksik traktowano jako cao, biorc pod uwag zarwno stan papieru, bloku, jak i oprawy, co jest bardzo wane z punktu widzenia moliwoci korzystania z materiaw bibliotecznych. Badanie wykonywano w ten sposb, e oceniano niezalenie od siebie stan papieru, bloku i oprawy i na tej podstawie wystawiano czn ocen. Do bada wybrano losowo 384 woluminy, oparto si na regule M. Carla Drotta10, ktra daje 95% dokadnoci wyniku.11 Jako pierwsze na szerok skal oceny stanu zachowania w archiwach podjy si holenderskie archiwa pastwowe. W 1991 r. oszacowano uszkodzenia wykorzystujc metod stanfordzk. Badaniom poddano papier z lat 18601990. Wyniki przeprowadzonego przegldu pozwoliy na wycignicie wniosku, e w najgorszym stanie jest papier pochodzcy z lat 18701880. Stwierdzono w nim 7% kruchego papieru i 20% papieru ocenionego jako saby.12 Byy to pilotaowe badania, majce na celu oszacowanie zbiorw archiwalnych poprzez dokonywanie bada na poszczeglnych jednostkach archiwalnych. Obiekty te byy reprezentatywnymi przedstawicielami caych kolekcji. Kady z nich badany by przez ekspertw. Dla kadego z nich okrelano kilka cech jego stanu zachowania, nazwanych formami uszkodze, ktre zostay specjalnie wy-
J. Palm, P. Cullhed, Papierqualitat, Restaurator 94 (1988), s. 39. S. Buchanan, S. Coleman, Deterioration survey of the Stanford University Libraries Green Library Stack Collection, [w:] Preservation planning program, Resource notebook, ed. P.A. Darling, Washington 1982. 10 M.C.Drott, Randon sampling: A tool for library research, College and research Libraries, marzec 1969, s.124 11 J. Palm, P. Cullhed, Papierqualitat, s. 38-43. 12 T. Steemers, Mass deacidification in the State Archives, referat wygoszony na konferencji pt.: Mass deacidification, Buckeburg, 18-19. 10.2000 r.
9
190
odrbnione. W celu potwierdzenia opinii ekspertw odwoywano si do atlasu uszkodze. By to podrcznik zawierajcy ryciny obrazujce zniszczenia papieru spowodowane owadami, przebarwienia, a take krucho papieru13. Badania pilotaowe potwierdziy konieczno ujednolicenia opisw uszkodze w archiwum w porwnaniu z danymi z atlasu. Pobieranie w sposb reprezentatywny prbek z materiaw archiwalnych nie jest proste. Na przykad naley uwzgldni przy tym zrnicowanie rozmiarw jednostek archiwalnych i pek w archiwach. Opracowano now metod pobierania prb z materiaw archiwalnych. Najpierw opracowano strategi powtarzalnego pobierania prb, a nastpnie klasyfikacj oceny. Uszkodzenia zostay opisane i sklasyfikowane w atlasie uszkodze (Damage atlas), a take w informatorze o przekrojach uszkodze (Damage information form). Stworzono jedn procedur pobierania prb, tak, eby kady obiekt mia rwne prawdopodobiestwo wystpowania bez wzgldu na swoj wielko czy grubo. Wykorzystano do tego empiryczny model francuskiego statystyka P. Gy14. Taka procedura wyboru nazywa si trikiem pomiarowym (the trick of meter). Metodyk t sprawdzono w kilku archiwach i oceniono j pozytywnie po krtkim czasie szkolenia pracownicy pobierali prby sprawnie i szybko.15 Najczciej stosowan metod badania papieru jest prosty test na zginanie, wykonywany w losowo wybranych obiektach. Sytuacja w polskich archiwach i bibliotekach jest zapewne tak samo za, albo jeszcze gorsza. Spowodowane jest to duo mniejszymi nakadami finansowymi na profilaktyk i warunki przechowywania zbiorw. Ponadto w bogatych krajach od lat stosuje si trwae papiery do sporzdzania dokumentacji, ISO 9706: 1994, information and documentation-Paper for okrelone norm documents-Requirements for permanence. Od kilku lat rwnie w Polsce czynione s starania, aby poprawi (a przynajmniej precyzyjnie okreli) sytuacj w archiwach i bibliotekach. Zaowocoway one zaakceptowaniem przez Rad Ministrw 17 listopada 1999 r. Wieloletniego Programu Rzdowego (WPR) na lata 2000 2008 Kwany papier. Ratowanie w skali masowej zagroonych polskich zasobw bibliotecznych i archiwalnych, opracowanego przez ekspertw powoanych przez Ministerstwo Kultury i Sztuki. Zasadniczym celem (WPR) jest wybr technologii i utworzenie sieci instalacji do masowego odkwaszania XIX XX-wiecznych zbiorw bibliotecznych i archiwal-
13 P. v. D. Most, & B. Wielheesen, Damage atlas of archival materials before 1800. The Hague: Dutch State Archives 1991. 14 P. M Gy, Sampling of particulate materials. Theory and practice, Amsterdam: Elsevier1982. 15 J. Havermans, P. Marres & P. Defize, The Development of a Universal Procedure for Archive Assessment, Restaurator, 1999, s. 48-55.
191
nych. Wstpnym etapem tego programu ma by dokonanie oceny stanu zachowania i pene zdefiniowanie zagroe zbiorw z XIX i XX w. Badania maj by przeprowadzone z wykorzystaniem metody stanfordzkiej, w przypadku archiww metoda ta bdzie dostosowana do specyfiki zbiorw archiwalnych. Proces badawczy skada si ma z czterech podstawowych elementw: dokonanie losowego wyboru obiektw do bada, dokonanie oceny wylosowanych obiektw metod stanfordzk, ustalenie pH i skadu wknistego papieru wylosowanych obiektw, przeprowadzenie oceny mikrobiologicznej. Do przeprowadzenia bada wytypowano cztery biblioteki i trzy archiwa: Archiwum Miasta Stoecznego Warszawy, Archiwum Pastwowego w Krakowie i jako trzecie Archiwum Pastwowe w Olsztynie. Mgr Andrzej Ulewicz i autorka niniejszego artykuu weszli w skad zespou roboczego ds. realizacji programu w archiwach pastwowych. Realizacja tego programu miaa rozpocz si w 2001 r., niestety, na skutek braku funduszy nie rozpoczto jeszcze bada (opracowano jedynie metod bada w oparciu o dowiadczenia stanfordzkie).
DIE WERKSTATT FUR DIE ARCHIVALIENPFLEGE AN DEM STAATSARCHIV IN OLSZTYN UND DAS REGIERUNGSPROGRAMM SAURES PAPIER
Zusammenfassung
Die Werkstatt fur die Archivalienpflege an dem Staatsarchiv in Olsztyn wurde 1994 gegrundet. Sie wurde mit den professionellen Geraten ausgestattet, wie z. B. Desinfek tionsraum (der es moglich macht, gleichzeitig viele Akten zu entseuchen, was aber fur die Bedienungsmannschaft ganz ungefahrlich ist), Maschine, dank der man die Mangel im Papier mit der Papiermasse auffullen kann, Buchbinderpressen, Niederdrucktisch, Schere, Papiertrockner, Papierauswaschanlagen, usw. Die Werkstatt verfugt uber eine Basis, wo man einfache Laborforschungen machen kann; dort findet man z.B. solche Speziellgerate wie biologisches Mikroskop, chemisches Digestorium, Analysenwaage, Pehameter, Wasserdestillationsapparat. Nun werden zwei Diplomkonservatoren und Hilfsarbeiter angestellt. Jahrlich werden ca. 200 Archiveinheiten (Tausende von konser vierten Einzel-blattern) konserviert und Buchbinderarbeiten gemacht. Konserviert werden auch Bibliothek- und Kartographiebestande (auch die groen Landkarten und Dokumente auf dem transparenten Zeichenpapier). Viele Faktoren tragen wesentlich zur Degradierung des Archivbestandes. Sie lassen sich in drei Gruppen teilen; das sind: physisch chemische, biologische und mechanische
192
Faktoren. In der ersten Gruppe spielt die Papiereinsauerung die wichtigste Rolle. Ihr liegt zugrunde z. B. Luftverschmutzung, Kontakt mit den eingesauerten Materialien hrlichsten aber ist Einsauerung innerer (saures Papier, Pappe, Leder, usw.) Am gefa Herkunft; das Problem liegt im Papier selbst, das seit Anfang des 19. Jahrhunderts hergestellt wurde. Im Sauermedium werden die Zellulosefasern, die ein Bestandteil des Papiers sind, zersetzt. Infolge dessen wird das Papier immer gelber, dann auch immer sproder, was letztendlich dazu fuhrt, dass es zu Staub wird. Das ist ein Prozess, den man nur hemmen (dank der Entsauerung), aber nicht umkehren kann. Dank den Konser vierungsarbeiten ist man imstande, das Papier zu entsauern, was auch in unserer Werkstatt in Olsztyn gemacht wird. Leider ist es bis heute nicht gelungen, eine Massenmethode zu verarbeiten, dank der man auf befriedigende, zugangliche und dauernde Weise die Archiv- und Bibliothekbestande entsauern konnte. Diese Methoden der massiven Entsauerung, die heute ihre Anwendung finden, sind nicht vollkommend, weil sie teuer sind, bei den gebundenen Bestanden nicht immer angewendet werden konnen, manche von ihnen keine alkalischen Reserve geben, oder eine spezielle Vor bereitung von Bestanden verlangen. Es ist nicht leicht, den Stand von Gesamtbestanden in den Archiven und Biblio rfnisse im Bereich der massiven Entsauerung, eindeutig zu theken, aber auch die Bedu bestimmen, weil es eine immer groere Menge von Bestanden gibt (das sind meistens Hundert Tausende oder sogar Millionen von Archiveinheiten und Kilometer von Regalen). Seit ein paar Jahren versucht man in Polen, die Situation in den Archiven und Bibliotheken zu verbessern (oder mindestens prazise zu bestimmen). Infolge dessen hat die Regierung am 17. November 1999 das Vieljahrige Regierungsprogramm fur die Jahre 2000 2008, das Saures Papier. Massive Rettung von bedrohten polnischen Bibliothek Archivbestanden akzeptiert. Das Programm wurde von den Experten entwickelt, die vom Kulturminister berufen wurden. Man hat sich entschieden, die Forschungen in vier Bibliotheken und drei Archiven durchzufuhren, das sind: Archiv der Hauptstadt Warszawa, Staatsarchiv in Krakw und Staatsarchiv in Olsztyn.
Krzysztof Narojczyk
INTERNETOWE ARCHIWA ELEKTRONICZNE. UWAGI UYTKOWNIKA

Gwatowny rozwj technologii WWW i zwizany po czci z tym byskawiczny wzrost liczby uytkownikw Internetu spowodowa, i nie ma ju wtpliwoci, e pojawio si nowe, masowe medium komunikacyjne. Prawdopodobnie przeom w szybkoci i skali dostpu do informacji, jaki aktualnie obserwujemy, porwnywalny bdzie pod wzgldem cywilizacyjnym do wynalazku druku na papierze. Bezsprzecznie podstawow zalet Internetu jest cakowite zlikwidowanie, naturalnego dotychczas, zwizku pomidzy fizycznym miejscem przechowywania informacji a moliwoci dotarcia do niej przez masowego uytkownika. Rewolucja ta nie omija take bibliotek i informacji naukowej. Wraz z pojawieniem si powszechnego dostpu do technologii komputerowej stosunkowo wczenie zaczto wykorzystywa j do tworzenia elektronicznych katalogw bibliotecznych. Coraz czstsze s take elektroniczne mutacje rnego rodzaju bibliografii i zestawie1. Szybko okazao si, e szybko przetwarzania i selekcjonowania informacji tych systemw zdecydowanie przewysza, najlepiej nawet skonstruowane, tradycyjne kartoteki fiszkowe. Dzisiaj trudno ju sobie wyobrazi powan bibliotek, ktra nie udostpnia katalogw dwutorowo, tzn. w formie tradycyjnej i elektronicznej. Przoduj w tym kraje o najwczeniejszych tradycjach komputeryzowania
1 Zob. np. strony polskiej Biblioteki Narodowej <http://193.59.172.222/wykaz.htm>, Stycze 2002, gdzie udostpniono kilkanacie sprofilowanych baz danych, w tym m.in.: Ksiki polskie od roku 1980 elektroniczna wersja Przewodnika bibliograficznego zawierajca ponad 260 tys. rekordw z moliwoci przeszukiwania za pomoc 8 indeksw; Artykuy z czasopism polskich od roku 1996 elektroniczna wersja Bibliografii Zawartoci Czasopism rejestrujca materiay z ponad 1500 czasopism, 205 tys. rekordw z moliwoci przeszukiwania za pomoc 9 indeksw.
194
Krzysztof Narojczyk
instytucji naukowych i owiatowych, zwaszcza Stany Zjednoczone. Powsta tam na pocztku lat szedziesitych, w odpowiedzi na wyzwania nowych technologii, format opisu bibliograficznego MARC (Machine Readable Cataloguing), ktry doczeka si licznych odmian i adaptacji2, w tym wersji narodowych oraz przeznaczonych do katalogowania materiaw archiwalnych MARC AMC (Archives and Manuscripts Control Format)3. W nieco odmiennej sytuacji znalazy si tradycyjne archiwa. O ile w bibliotekach katalogi elektroniczne zawieraj najczciej komplet, usystematyzowanej wedug przyjtego standardu, informacji o zgromadzonym ksigozbiorze i zbiorach specjalnych, o tyle w wypadku archiww proces przetwarzania inwentarzy i spisw do postaci elektronicznej jest zdecydowanie wolniejszy. Wynika to ze specyfiki zasobu archiwalnego, ogromnej rnorodnoci form dokumentacji archiwalnej i niejednokrotnie jednostkowego, unikatowego charakteru archiwaliw, czego nastpstwem jest bardziej skomplikowana struktura ich opisu. W tradycyjnej archiwistyce podstawowym poziomem opisu informacyjnego jest poziom zespou archiwalnego. W ramach tyche mog istnie wyodrbnione serie, ktre w zespoach o rozbudowanej strukturze kancelaryjnej tworz skomplikowany system, skonstruowany wedug okrelonej hierarchii. Wobec braku sformalizowanego standardu opisu dla serii s one czsto pomijane w archiwalnych pomocach informacyjnych. Obligatoryjnie umieszcza si w nich natomiast opis jednostki archiwalnej. Metodyka archiwalna pomija w zasadzie, poza zestawieniami typu skorowidzowego, niesamodzielne kancelaryjnie jednostki, jakimi s poszczeglne dokumenty. Ponadto osobne formy opisu archiwalnego stosowane s np. dla ksig wpisw, dla zbiorw kartograficznych, ikonograficznych, dokumentacji technicznej itd. itd. Owa rnorodno i czsty brak sformalizowania opisw stanowi powan przeszkod, opniajc powstawanie elektronicznych inwentarzy i opisw archiwalnych. Postpujca wraz z rozwojem Internetu globalizacja obiegu informacji naukowej wymusia podjcie prac nad midzynarodowym ujednoliceniem
2 Standard ten, na bieco aktualizowany, stosowany jest dzi w bibliotekach amerykaskich jako MARC 21. Zob. np. Biblioteka Kongresu USA <http://lcweb.loc.gov/marc>, Stycze 2002. W 1970 r. opublikowano pod nazw UNIMARC uniwersaln wersj standardu, ktra staa si podstaw do licznych implementacji narodowych, np. SAMARC <http://bubl.ac.uk/journals/lis/oz/sajolais/v65n0397.htm>, Stycze 2002.; UKMARC <http://www.bl.uk/services/bibliographic/exchange.html#ukmarc>, Stycze 2002. 3 Zob. Lindemann Richard, MARC-AMC RECORDS: Procedures For Special Colletions, Reviewed Nov 17, 1998 <http://tpot.ucsd.edu/SPC/Collection/2g1.html>, Stycze 2002. Krtki przegld dyskusji na temat standardw opisu archiwaliw przedstawia Archival authority information, Discussion paper 1: Definition of archival authority information and sample implementations <http://www.library.yale.edu/~rszary/Authority/Discussion1.html>, Stycze 2002 oraz Discussion paper 2: Elements of a successful standard and prototype implementation <http://www.library.yale.edu/~rszary/Authority/Discussion2.html>, Stycze 2002.
Internetowe archiwa elektroniczne. Uwagi uytkownika
195
standardw opisu archiwalnego. Oglny zarys regu przygotowaa specjalna podkomisja wyoniona z powoanej w padzierniku 1990 r. przy Midzynarodowej Radzie Archiwalnej Komisji Ad Hoc ds. standaryzacji opisw (Ad hoc Commision on Descriptive Standards). W 1993 r. opublikowano pierwsz wersj Midzynarodowego Standardu Opisu Archiwalnego ISAD(G) (General International Standard Archival Deskription)4, za w roku 1999 zaprezentowano wersj drug5. Nieco pniej Komisja podja prace nad ujednoliceniem norm stosowania informacji kontekstowej umieszczanej poza opisem archiwalnym. W efekcie tych prac w 1995 r. Midzynarodowa Rada Archiww przyja kocow wersj midzynarodowego standardu archiwalnych hase wzorcowych ISAAR (CPF)6 Generalnym zaoeniem standaryzacji jest umoliwienie zintegrowania opisw z rnych sub archiwalnych w jeden zunifikowany system informacji. Rwnoczenie istniejce obiektywnie w technologii komputerowej moliwoci przetwarzania danych skoniy archiwistw do poszukiwa nowych standardw opisu archiwaliw, ktre wykorzystywayby w peni owe moliwoci. W pracach tych czynnie uczestniczyo take rodowisko archiwistw polskich, publikujc wyniki swych bada w serii wydawniczej Komputeryzacja Archiww7. Rozbudowany, uniwersalny standard opisu archiwaliw polskich FOPAR, w peni uwzgldniajcy istniejce obecnie i przyszociowe moliwoci oraz wymogi skomputeryzowanego archiwum opracowa prof. Bohdan Ryszewski8. Jest on take autorem zgodnego z zaoeniami ISAAR (CPF) standardu kartoteki hase wzorcowych FOPAR-HW9. Pomimo wspomnianych powyej trudnoci, wynikajcych ze specyfiki zasobu archiwalnego, w wikszoci instytucji archiwalnych prowadzone s prace nad stworzeniem rnego rodzaju inwentarzy i katalogw elektronicznych.
4 Polska edycja: Midzynarodowy standard opisu archiwalnego. Cz oglna ISAD (G), Warszawa 1995.; polskie tumaczenie pierwszej wersji standardu udostpnia internetowo Archiwum Gwne Akt Dawnych w Warszawie <http://www.agad.hg.pl/isad.html>, Stycze 2002. 5 ISAD (G): General Intenational Standard Archiwal Description, Second Edition, Ottawa 2000.; publikacja internetowa na stronach International Council on Archives <http://www.ica.org/eng/mb/com/cds/descriptivestandards.html>, Stycze 2002. 6 Edycja polska: Midzynarodowy standard archiwalnych hase wzorcowych cia zbiorowych, osb i rodzin ISAAR (CPF), Warszawa 2000. 7 Zob. szerzej na temat problematyki komputeryzacji archiww w Polsce: H. Robtka, Naukowe problemy zwizane z komputeryzacj archiww, w: Pamitniki XVI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich, T. III, cz. 1, Toru 2001, s. 97-104. 8 B. Ryszewski, Problemy komputeryzacji archiww, Toru 1994. 9 Tene, Problemy teoretyczne i standard opisu hase wzorcowych, w: Komputeryzacja Archiww, t. 6, Problemy opracowania kartoteki hase wzorcowych dla opisw archiwaliw w skomputeryzowanych systemach informacyjnych, Toru 1999, s. 9-23.; Przykadow implementacj standardu B. Ryszewskiego przedstawi: W. Nowosad, Kartoteka hase wzorcowych, w: Komputeryzacja Archiww, t. 6, Problemy..., s. 82.
196
Krzysztof Narojczyk
Aktualnie on-line, obok jednostkowych inwentarzy poszczeglnych archiww, czsto udostpniane s zbiorcze katalogi zawierajce informacje o zasobach kilku lub nawet kilkudziesiciu archiww. Aparat wyszukiwawczy tych systemw najczciej wzorowany jest na metodzie bibliotecznej, w ktrej dominuje klasyfikacja rzeczowa. Z reguy pozwalaj one na zdefiniowanie kilku prostych kluczy przeszukiwania. Przykadem tego typu podejcia do problemu moe by np. katalog UK National Register of Archives (NRA)10. Zawiera on istotne informacje (zwaszcza o miejscu i warunkach udostpniania) o dokumentach zwizanych z histori W. Brytanii, odnoszcych si do ok. 150 tys. rozmaitych instytucji, rodzin i poszczeglnych osb, powizanych dodatkowo odnonikami z ponad 100 tys. szczegowych rekordw. Zaimplementowana wyszukiwarka wymaga okrelenia przynajmniej jednego z czterech kluczy: nazw instytucji, nazwisko poszukiwanej rodziny lub osoby ew. nazw miejscowoci. Katalog ten jest zatem indeksowany pod wzgldem kilku okrelonych problemw bez uwzgldnienia wewntrznej struktury zasobu archiwalnego. Pomimo i wspomniane wyej katalogi mog w wielu wypadkach znacznie usprawni dotarcie do okrelonych archiwaliw, wydaje si, e wszechstronna elektroniczna kwerenda archiwalna wymaga katalogw i inwentarzy ze znacznie bardziej rozbudowanym aparatem wyszukiwawczym. Jako przykad moe posuy elektroniczny katalog Public Record Office11, zawierajcy imponujc liczb ponad 8,5 mln rekordw. Jego podstawowym walorem jest znakomita wielokluczowa i wielopoziomowa wyszukiwarka, ktrej funkcjonalno i precyzja wyznaczaj bardzo wysoki standard dla tego typu narzdzi. Pierwszy ekran zawiera trzy pola, w ktrych moemy okreli poszukiwane sowo lub fraz, zakres chronologiczny i jeeli znamy jednostki archiwalne, jakie maj by przeszukane. Wpisanie sowa Poland jako pierwszego, oglnego klucza zwraca odpowied, e system odnalaz ponad 3000 rekordw speniajcych zadane kryterium, tzn. zawierajcych w dowolnym polu opisu katalogowego wpisane sowo. Rwnoczenie pojawia si moliwo redefinicji zapytania i wywietlany jest nowy ekran, gdzie mona zawzi poszukiwania do jednego z 7 poziomw jednostek archiwalnych od najwyszego Department, poprzez Series, Subseries a na najniszych Piece i Item koczc. Dodatkowo dostpnych jest ponad 20 pl katalogowych, w ktrych mona wpisywa adekwatn dla kadego pola, poszukiwan dowoln tre. Pozwala to niezwykle precyzyjnie, w miar potrzeby stopniowo, zawa poszukiwania, zwaszcza w sytuacji, gdy system na pocztku odnalaz du liczb rekordw. W wypadku, gdy po pierwszym przeszukaniu tych rekordw jest mniej, s one pogrupowane
10
UK National Register of Archives (NRA) <http://www.hmc.gov.uk/nra/nra2.htm>, Stycze Public Record Office <http://www.pro.gov.uk>, Stycze 2002.
2002.
11
197
w obrbie jednostek archiwalnych. Wpisanie np. jako pierwszego klucza sowa Warsaw informuje, e w systemie jest 1126 dokumentw (majcych w treci jednego z pl katalogowych wpisane to sowo), ktre wystpuj w zasobach 20 departamentw, w tym np. 7 w departamencie obrony. Wydaje si, e idea tworzenia tego typu pomocy archiwalnych jest bezsporna. cz one bowiem zalety tradycyjnych, opartych na metodzie archiwalnej, inwentarzy i katalogw z ogromnymi moliwociami indeksowania i wyszukiwania, jakie daje zastosowanie technologii informatycznych. Pierwsze katalogi i inwentarze elektroniczne, udostpniane na komputerach konkretnych, prowadzcych je instytucji archiwalnych, stanowiy wprawdzie powany przeom w komforcie i szybkoci dostpu do informacji naukowej, wymagay jednak fizycznej obecnoci badaczy przy klawiaturze tyche komputerw. Barier t definitywnie przeama dynamiczny rozwj Internetu. W pierwszej kolejnoci w sieci udostpniono istniejce ju wczeniej elektroniczne katalogi i inwentarze archiwalne. Obecnie obserwujemy liczne inicjatywy, zwaszcza centralnych narodowych instytucji nadzoru archiwalnego oraz midzynarodowych stowarzysze i towarzystw, stworzenia zaawansowanych systemw wyszukiwawczych obejmujcych liczne orodki archiwalne. Projekt tego rodzaju uruchomia take Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych. Na jej stronie WWW12 dostpny jest on-line System Ewidencji Zasobu Archiwalnego SEZAM. Jest to spis zespow przechowywanych i konserwowanych w archiwach pastwowych Rzeczypospolitej Polskiej oraz w archiwach Polskiego Instytutu Naukowego w Ameryce i Polskiej Akademii Nauk w Warszawie. Baza danych zawiera informacje o zasobie na poziomie zespou: nazw zespou, klasyfikacj twrcw, daty kracowe dokumentacji, rozmiar w j. a. i m.b. materiaw archiwalnych (kat. A) i dokumentacji niearchiwalnej (kat. B), stan opracowania rodzaj karty zespou i istniejce pomoce archiwalne oraz miejsce przechowywania. Aparat wyszukiwawczy umoliwia wybranie w dowolnej kombinacji piciu kluczy selekcyjnych: nazwa archiwum (selekcja z dostpnej listy wyboru), nazwa zespou lub jej dowolny fragment wpisane przez uytkownika, dzia i kategoria (selekcja z dostpnych list wyboru) oraz daty pocztkowej i kocowej. Konstrukcja ta wynika po czci z przyjtego systemu opisu, ktry prbuje pogodzi obowizujce dotychczas zasady polskiej archiwistyki z midzynarodowym standardem opisu archiwaliw ISAD [G]. Rozwj tego typu narodowych systemw informacyjnych gwnie poprzez wczanie do nich kolejnych elementw zasobu archiwalnego (zarwno w wyniku postpw w opracowywaniu coraz to nowych jego partii, jak i dodawania do
12 Naczelna Dyrekcja Archiww Pastwowych <http://www.archiwa.gov.pl/sezam/index.html>, Stycze 2002.
198
Krzysztof Narojczyk
bazy kolejnych rodzajw archiww) oraz powizanie ich w zintegrowan midzynarodowy sie wyszukiwawcz spowoduje, e w stosunkowo nieodlegej perspektywie podstawow kwerend archiwaln kady badacz bezproblemowo bdzie mg przeprowadzi nie opuszczajc swego gabinetu. Wydaje si jednake, e osignicie takiego stanu tzn. powszechnego, penego dostpu on-line do wszystkich katalogw tradycyjnych instytucji archiwalnych jest zarazem podanym biecym celem jak i swego rodzaju kresem w poziomie komputeryzowania ich systemw udostpniania zasobw. Stopniowe zwikszanie pojemnoci informacyjnej pamici masowych i rwnoczesne obnianie kosztw nonika, a take rozwj technologii cyfrowego powielania tradycyjnych dokumentw papierowych rodzi potencjaln moliwo udostpniania zasobu archiwalnego za pomoc mediw elektronicznych. Jednake pomimo staego postpu w tym wzgldzie, powielanie cyfrowe dokumentw jest, i jeszcze dugi czas bdzie, procesem pracochonnym, powolnym i w zwizku z tym kosztownym. Niemoliwe jest zatem w realnej perspektywie czasowej udostpnienie sieciowe w postaci elektronicznej penego zasobu archiwalnego z uwzgldnieniem wszystkich jego jednostek i wewntrznej struktury. Niemniej jednak prace w tym kierunku, zwaszcza w odniesieniu do zasobu najcenniejszego, trwaj w bardzo licznych orodkach, gwnie w krajach o najwyszym zaawansowaniu w technologii cyfrowej13. Dotyczy to przede wszystkim Stanw Zjednoczonych. Przy okazji nastpio jednak pewne rozmycie poj. Amerykaska metodyka archiwalna ksztatowaa si pod znacznymi wpywami metod bibliotecznych. W rezultacie, w odrnieniu do tradycyjnej archiwistyki europejskiej, przykada ona wiksz wag do formalnych elementw opisu kosztem odwzorowywania wewntrznych struktur, hierarchii i powiza materiau archiwalnego W rezultacie liczne tzw. archiwa (oddziay) elektroniczne tworzone przy archiwach lub bibliotekach naukowych s de facto pod wzgldem funkcjonalnym specyficznymi bibliotekami zbiorw specjalnych, w ktrych eksponuje si kolekcje wybranych wg okrelonego klucza dokumentw. Najczciej kluczem tym jest zapotrzebowanie ze strony uytkownikw i ew. ranga, okrelajca donioso dokumentu, przyznana przez twrcw kolekcji. Czsto decyzja o elektronicznym powieleniu dokumentu podyktowana jest potrzeb ochrony egzemplarzy najczciej wykorzystywanych przez bada13 Inicjatywy tego rodzaju podejmuj zarwno instytucje speniajce funkcj centralnych archiww narodowych np. Public Record Office w W. Brytanii <http://www.pro.gov.uk/online/default.htm>, Stycze 2002 czy Library of Congress w Stanach Zjednoczonych <http://memory.loc.gov/ammem/amhome.html>, Stycze 2002, jak i organizacje midzynarodowe oraz orodki akademickie, np. Hanover Historical Texts Project <http://history.hanover.edu/project.html>, Stycze 2002 dziaajce od 1995 r centrum opracowywania i udostpniania najwaniejszych dla historii wiata tekstw rdowych.
199
czy. Kolekcje standardowo tworzy si w ujciu problemowym, z pominiciem zasady strukturalnej, nakazujcej poszanowanie i rekonstrukcj wszystkich elementw struktury zasobu archiwalnego. W efekcie otrzymujemy kolejne, niejednokrotnie bardzo cenne i obszerne, wybory rde, dla ktrych medium publikacyjnym s dostpne w Internecie formy dokumentw cyfrowych. Ich przydatno badawcza bywa bardzo rna i zaley kadorazowo od wykorzystania do rozwizywania konkretnych problemw. W przypadku e-textw szczeglnie wartociowa jest np. moliwo elektronicznego przeszukiwania ich treci, co obok radykalnego przyspieszenia procesu badawczego otwiera niejednokrotnie pole do wielu interesujcych analiz. W kadym wypadku kolekcje internetowe stwarzaj badaczom moliwoci komfortowego dotarcia do ogromnej liczby archiwaliw z caego wiata, aczkolwiek gwnie tych ju znanych i wykorzystywanych w pracach naukowych. Generalnie umoliwiaj one zatem ponowne odczytanie i zinterpretowanie treci rda, rzadziej poczynienie cakowicie nowych ustale w oparciu o nieznan dotychczas w wiecie nauki baz rdow. Poza dyskusj jest oczywicie ogromny walor edukacyjny tego typu kolekcji dla wszelkich szczebli ksztacenia. Jak ju wspomniano, multimedialno zarchiwizowanych elektronicznie archiwaliw, nadajca im pewne cechy charakterystyczne dla wydawnictwa powoduje, e zaciera si granica pomidzy elektroniczn bibliotek i elektronicznym archiwum udostpniajcym, zestawione tematycznie, kolekcje dokumentw. Tendencj t pogbia dodatkowo, wzorowana na metodzie bibliotecznej, metodologia klasyfikowania materiau rdowego, ktry dzielony jest na tzw. rda pierwotne (primary sources) i rda wtrne (secondary sources). Do tych pierwszych, okrelanych take jako rda pierwszej rki, obok tradycyjnych archiwaliw zalicza si np. rwnie opracowane i przedstawione przez badaczy w postaci tabel, diagramw, baz danych itp. dane statystyczne, o ile tylko nie zawieraj odautorskiego komentarza. rda wtrne (drugiej rki) to opracowania naukowe oparte o rda pierwotne14. W oparciu o tak klasyfikacj rde wspczenie do licznie powstaj na wiecie instytucje hybrydowe15, speniajce niektre funkcje archiwalne, w ktrych przewaaj jednake zdecydowanie cechy biblioteki czytelni. Nie utrwalia si jeszcze dla ich okrelania jednolita nomenklatura. Spotka mona (w wersji angielskiej
14 Zob. np. Bowling Green State University <http://www.bgsu.edu/colleges/library/infosrv/lue/primary.html, Stycze 2002. 15 Obszerny zestaw odnonikw do tego rodzaju instytucji opublikowany jest na stronie Internacional Federation of Data Organizations <http://www.ifdo.org/org-archives/arc-bfr.htm>, Stycze 2002.
200
Krzysztof Narojczyk
nazwy) okrelenia Data Archive, Data Library, Data Service, Data Bank itp. Generalnie gromadz one i udostpniaj dokumenty elektroniczne zarwno o charakterze rdowym, jak i materiay warsztatowe oraz opracowania naukowe. Dla potrzeb katalogowania coraz liczniejszych, nowych kategorii dokumentw elektronicznych konieczne okazao si opracowanie zmodyfikowanej normy opisu bibliograficznego, uwzgldniajcej specyfik tego typu zbiorw16. Wanym impulsem, i atutem zarazem, w rozwoju instytucji tego rodzaju jest fakt, e niejako ze swej istoty przygotowane s do globalnej wymiany informacji. Interesujcym przykadem midzynarodowej wsppracy w rozwijaniu dostpu do elektronicznych archiww-bibliotek jest dziaalno Council of European Social Science Data Archives (CESSDA). Na stronach WWW tej organizacji dostpny jest rewelacyjny, zintegrowany katalog, operujcy wedug pl kluczowych: nazwisko, tre ktrego z pl okrelajcych problematyk, zakres chronologiczny i terytorialny. Istnieje moliwo stosowania operatorw logicznych. Zaimplementowana wyszukiwarka przeszukujc paralelnie katalogi dziesiciu narodowych archiww elektronicznych, bdcych czonkami CESSDA (Francja, Dania, Zjednoczone Krlestwo, Norwegia, Szwecja, Izrael, Holandia, Wgry, Niemcy, USA) stanowi udany przykad zintegrowanego systemu informacji archiwalnej. Pojawienie si i rozwj technologii komputerowej, obok zada udostpnienia dotychczasowych zasobw za pomoc nowych mediw, postawi przed instytucjami archiwalnymi take cakowicie nowe wyzwania, wice si z koniecznoci wypracowania metodologii opracowywania pojawiajcych si coraz to nowych kategorii rde elektronicznych, ktre nie musz mie swego papierowego substytutu17. rda takie ze wzgldu na moliwo stosunkowo atwego, masowego powielania (udostpniania) ich w sieci nosz raczej charakter wydawnictw ni archiwaliw. Po zapocztkowanej w latach 60. i trwajcej do dzi erze elektronicznego generowania tekstu (word processing) w latach 80. sformuowano standard Postscript, co umoliwio rozwinicie technologii wydawnictwa na biurku Desktop Publishing. Nastpnym krokiem byo upowszechnienie w latach 90. formatu zapisu CD-ROM i pocztek epoki wydawnictw multimedialnych oraz rozwj sieci WWW. Zaowocowao to pojawieniem si nowej kategorii wydawnictw, okrelanych jako Web Publishing. Kancelarie wspczesnych instytucji, urzdw i organizacji, ale take osoby
16 Zob. np. oparte na standardzie USMARC prace prowadzone w Bibliotece Jagielloskiej, Santera Krystyna, Katalogowanie dokumentw elektronicznych <http://www.bj.uj.edu.pl/~krystyna/kel.htm>, Marzec 2000. 17 Interesujce uwagi w tym zakresie formuuje H. Wajs, Dokumenty elektroniczne nowy problem archiwalny, w: Pamitniki XVI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich, t. III, cz. 1, Toru 2001, s. 105-110.
201
prywatne masowo dzi wytwarzaj tego rodzaju dokumenty. Wynika to z oczywistego faktu stopniowego wypierania papieru jako podstawowego nonika form kancelaryjnych czy epistolarnych przez media elektroniczne. Ju dzisiaj miao mona stwierdzi, e ogromna wikszo dokumentw biurowych powstaje jako dokumenty elektroniczne i ew. dopiero potem s one drukowane na papierze. Na dyskach twardych komputerw powstaj wic, niejako samorzutnie, swoiste archiwa edytowanych dokumentw. Bardzo szybki wzrost pojemnoci oraz niezawodnoci pamici masowych i bdcy nastpstwem tego spadek kosztw miejsca na twardych dyskach powoduje, e bez wikszego problemu mona rejestrowa ogromne iloci danych tekstowych. Standardowy ju dzi w nowoczesnych komputerach dysk o pojemnoci 60 GB jest w stanie pomieci okoo 30 milionw stron znormalizowanego tekstu. Daje to moliwo na bieco, bez dodatkowych kosztownych zabiegw, archiwizowania dokumentw w formie elektronicznej z wszystkimi zaletami takiego rozwizania (atwo udostpniania, niszy koszt przechowywania, moliwo automatycznego przeszukiwania i indeksowania tekstw itd. itd.) Technologiczne cechy nowych mediw informacyjnych spowodoway konieczno wyodrbnienia lub powoania przy kancelariach wykorzystujcych komputery do prac edycyjnych specjalizowanych archiww (oddziaw) do opracowywania, przechowywania i ew. udostpniania materiaw elektronicznych, zwaszcza w wypadkach, gdy wystpuj one wycznie w postaci cyfrowej. Zbiory takie mog by gromadzone z cakowitym poszanowaniem metodyki archiwalnej, nakazujcej midzy innymi zachowywanie wewntrznej struktury kancelaryjnej. Przykadem tego typu archiwum jest uruchomione w marcu 1998 r. UK National Digital Archive of Datasets. Gromadzi ono i udostpnia zarchiwizowane elektronicznie materiay wytworzone przez kancelarie rzdu i ministerstw oraz agend rzdowych Wielkiej Brytanii. Generalnie s to gwnie materiay sporzdzone lub przechowywane za pomoc komputerw (e-texty). Cz zostaa zeskanowana i dostpna jest zarwno w formacie tekstowym, jak i graficznym. System nie zawiera dokumentw wystpujcych wycznie w postaci papierowej, ktre nie zostay zeskanowane, np. zawiadcze urzdw stanu cywilnego18. Mona przypuszcza, e wraz z rozwojem technologicznym, tego typu archiwa na bieco dokumentujce rnego rodzaju elektroniczn dziaalno kancelaryjn stan si powszechne, cho prawdopodobnie nie zastpi cakowicie archiww tradycyjnych. Wydaje si, e wszystkie trzy kierunki wprzgania technologii cyfrowej do systemw udostpniania zasobu archiwalnego, tzn. komputerowe katalogi
18
UK National Digital Archive of Datasets <http://ndad.ulcc.ac.uk>, Stycze 2002.
202
Krzysztof Narojczyk
i inwentarze archiww tradycyjnych, quasi archiwa elektroniczne z kolekcjami archiwalnymi oraz stricte elektroniczne archiwa kancelaryjne, bd w najbliszej przyszoci intensywnie rozwijane w wikszoci krajw wiata. Procesy te bd ulegay przyspieszeniu wraz z rozwojem technologii cyfrowej, co z kolei pocignie za sob konieczno informacyjnego przygotowania do tej rewolucji zarwno kadr archiwistw, jak i masowego uytkownika.
ELEKTRONISCHE NETZWERKSARCHIVEN. BEMERKUNGEN EINES BENUTZERS Zusammenfassung

Die vor unseren Augen spielende Computerrevolution und vor allem die Entwick lung von Internet wandeln allmahlich den Prozess des globalen Informationsverkehrs im wissenschaftlichen Bereich sowie den Zugang zu dem weltlichen Archivbestand um. Der Artikel signalisiert gewahlte methodologische und organisatorische Probleme, die mit drei Hauptrichtungen im Bereich der Verbindung zwischen der digitalen Techno logie und den Systemen, die den Archivbestand zuganglich machen, verbunden sind, wie z. B. Errichtung der Dateilisten und der Verzeichnissen in den traditionellen Archiven, Entwicklung von quasi elektronischen Archiven mit Archivkollektionen sowie Funktionieren von strickte elektronischen Kanzleiarchiven. Der erste Bereich, in dem die Computertechnologie ihre Anwendung gefunden hat, betraf eine einfache Umwandlung der Bibliothekkatalogen, sowie der Verzeichnisse, der Register und Bibliothekhilfsmittel in eine elektronische Form. Man musste naturliche fruher neue Standarten der Biblio graphie und Archivbeschreibung entwickeln, bei der man die Computermoglichkeiten nutzte. Die elektronischen Dateilisten, die Register und die Verzeichnisse sind heute schon ublich. Parallel zu der Entwicklung des globalen Netzwerkes und der Erscheinung von elektronischen Veroffentlichungen sind ganz neue Moglichkeiten im Bereich der Zugangsmoglichkeiten zu den Archivmaterialien entstanden. Der Hauptvorteil von Internet ist das, dass es das bisher naturliche Problem des Zusammenhanges zwischen dem physischen Ort des Informationsspeicherns und dem, ob der Massivverbraucher den Zugang zu den Informationen hat, auflost. Letztendlich gibt es im Netz immer mehr verschiedene Arten von elektronischen Archiven mit dem sog. Fernzugang. Ihre Struk tur, die Regeln der Bestandessammlung sowie die Einordnung im Archivsystem fuhren dazu, dass immer neue methodologische Fragen entstehen, die heute noch schwierig ist, eindeutig zu beantworten, weil diese Technologie sich immer weiter entwickelt.
MATERIAY
Urszula Kalembka
Instytut Historii i Archiwistyki UMK
18 LISTW ZYGMUNTA MIKOWSKIEGO Z CZASU WSPPRACY Z KOMITETEM REPREZENTACYJNYM ZJEDNOCZENIA EMIGRACJI POLSKIEJ (1867 1869), ZE ZBIORW BIBLIOTEKI POLSKIEJ W PARYU do druku podaa Urszula Kalembka
Zygmunt Fortunat Mikowski (23 marca 1824 11 stycznia 1915 r.) to jedna z najszlachetniejszych i najbardziej wyrazistych postaci w panteonie bojownikw o Polsk woln w najciemniejszych czasach niewoli narodowej. Nalea do ostatniego pokolenia romantykw mowa tutaj o formacji intelektualnej, nie o postawie yciowej, a tym bardziej literackiej, bo by czowiekiem skutecznym. Przetrzyma, zawsze aktywnie przeciwny, czasy przyziemnego pragmatyzmu, ozdobionego tytuem pozytywizm, aby mc zbudowa pomost midzy pokoleniem bojownikw wielkich powsta narodowych XIX w., a tymi pogrobowcami ze schyku stulecia, ktrzy znw wrcili do idei irredenty w czas stosowny, tzn. wwczas, gdy zaborcy Polski rzuc si przeciw sobie, co po 1890 r. nadcigao widocznie. Syn szlachecki z Podola, licealista z Odessy, student Uniwersytetu Kijowskiego, gdy uzna za stosowne zameldowa si na Wgrzech, walczy w szeregach Legionu Polskiego, awansowano go na porucznika. Bakany pozna dogbnie, chodzc nawet jako ebrak po bugarskich grach; bogactwo swych obserwacji utrwali w bardzo bogatej twrczoci literackiej. Nikt z pisarzy polskich ani przed nim, ani po nim, tak nie pozna i nie opisa spoecznoci Bakanw u schyku wadzy tureckiej. Zygmunt Mikowski walczy, z karabinem w rku, w latach 1848 1849, w 1863 r., dziaa w sprawach niepodlegociowych w 1851 r., 1853 r., angaowa si znw w ycie emigracyjne od 1864 r., co mu nie przeszkadzao utrzymywa trzewy stosunek do gonych wwczas koncepcji politycznych. Czowiek ten walczy w Legionie Jzefa Wysockiego w 1849 r., zdy by czonkiem londyskiej Centralizacji Towarzystwa Demokratycznego
204
Urszula Kalembka
Polskiego, dziaa zbrojnie w 1863 r., by aktywnym w wychodstwie postyczniowym, zaoy Lig Polsk, traktowan jako pomost dla modziey do nowego mylenia o wolnej Polsce. A przy tym zdy napisa ca seri powieci, nie mwic o publicystyce, w duej czci powiconych dramatycznym dziejom Sowian bakaskich. Ten fenomen prawdziwego patriotyzmu mia pecha, zmar na trzy lata przed wyzwoleniem si Polski, obecnie za jest prawie zapomniany1. U schyku powstania styczniowego Zygmunt Mikowski uda si z misj do Belgradu, ale dotar tam dopiero w maju 1864 r., ju po faktycznej klsce insurekcji. W Serbii przebywa jeszcze przez dwa lata w nieatwych warunkach. Te dowiadczenia, jak i wczeniejsze wdrwki po Bakanach zaowocoway z czasem bogat twrczoci literack (okoo 80 powieci!), traktowan przez autora zreszt jako uzupenienie jego dziaa patriotycznych. W 1866 r. Mikowski opuci Serbi i zamieszka w Brukseli. Wczy si wwczas do prac Zjednoczenia Emigracji Polskiej. Organizacja ta powstaa w 1866 r. w atmosferze napicia w Europie wywoanego konfliktem prusko austriacko woskim. Komisja Tymczasowa Emigracji 25 maja 1866 r. wydaa odezw do wychodstwa o zjednoczenie si w oparciu o zasady manifestu powstaczego z 22 stycznia 1863 r. W przeprowadzonych w lipcu 1866 r. wyborach do Komitetu Reprezentacyjnego Zjednoczenia w Paryu uczestniczyo 1117 wychodcw, z czasem liczba czonkw, pocztkowo okoo 1500, ustabilizowaa si na okoo 700 800. Pierwszy Komitet Reprezentacyjny liczy 7 czonkw, w tym m. in. Jarosaw Dbrowski, Walery Wrblewski, Stanisaw Jarmund, gen. Jzef Hauke Bosak, ktry zreszt ju w listopadzie wystpi z niego. W Zjednoczeniu w 1867 r. doszo do sporw o koncepcj modelu organizacyjnego tego zwizku, ktra skoczya usuniciem si z niej kilkuset czonkw. Utworzyli oni osobn Organizacj Ogu. W styczniu 1868 r. odbyy si wybory nowego skadu Komitetu Reprezentacyjnego. Wybrano wwczas tylko trzech czonkw, w tym Jarmunda. Natomiast w wyborach uzupeniajcych w maju tr. do Komitetu powoano m. in. Zygmunta Mikowskiego. Najradykalniejszy w tym skadzie Jarosaw Dbrowski usun si jednak wkrtce z jego skadu. Wadysaw Pogorzelski i Walery Wrblewski opowiadali si za poczeniem Zjednoczenia z Towarzystwem Demokratycznym Ludwika Mierosawskiego.
1 M. Bersano Begey, Zygmunt Mikowski. Contributo alla storia dei raporti polono slavi nel secolo XIX, Roma 1935; M. Ostrowska, T. T. Je (Zygmunt Mikowski). ycie i twrczo. Krakw 1936; S. Strumph-Wojtkiewicz, Burzliwe dzieje T. T. Jea. Z pamitnikw, pism i listw, wybra i opracowa ..., Warszawa 1961. Mikowski cigle czeka na wyczerpujc, kompetentnie napisan biografi, a ju zwaszcza jeli idzie o rekonstrukcj jego koncepcji politycznych. Zawsze pamita trzeba o jego: Od kolebki przez ycie. Wspomnienia, do druku przyg. A. Lewak, wstpem poprzedzi A. Bruckner, t. 1-3, Krakw 1936 1937. Jednak to, co dotd napisano o nim, jego dziaaniach i koncepcjach politycznych nie odpowiada miejscu Mikowskiego w historii Polski II poowy XIX w.
18 listw Zygmunta Mikowskiego ...
205
Nie odpowiadao to Mikowskiemu, ktry by po stronie zaprzyjanionego z nim Aleksandra Guttrego. Krewki genera bez adnego uzasadnienia oskara Guttrego o sprzeniewierzenie pienidzy przeznaczonych na zakup broni dla powstania. Konflikt ten narasta, zwaszcza gdy w pocztkach 1869 r. przenis si do Galicji, bliski pukownikowi, Stanisaw Jarmund. Mikowski broni Guttrego przed Komitetem, a take na amach Niepodlegoci, a w kocu zrezygnowa z czonkostwa paryskiego ciaa kierowniczego Zjednoczenia2. W tamtych latach Zygmunt Mikowski wsppracowa z gwnym organem prasowym Zjednoczenia Niepodlegoci (10 sierpnia 1866 22 stycznia 1870, cznie 136 numerw). Cho wydawano j w Szwajcarii (Bendelikon, Genewa) jego redaktorzy, opacani zreszt, mieszkali daleko od tego kraju, tak jak np. Stanisaw Jarmund. Mikowski nawiza z Niepodlegoci wspprac we wrzeniu 1866 r. Dnia 10 lutego 1867 r. obj on redakcj tego czasopisma. Wcign do wsppracy sporo dobrych pir, zapewni liczne korespondencje z Kraju i z Bakanw. Jednake z kocem 1867 r. Mikowski zrezygnowa z redaktorstwa. Ustpi te wwczas administrator czasopisma Stanisaw Rwnia (Konwicki). Kierunek wytyczony przez Mikowskiego kontynuowa jego nastpca Stanisaw Jarmund3. Jak wic wynika nawet z tych skrtowych uwag, lata 1866 1869 naleay do czasu znacznej aktywnoci Zygmunta Mikowskiego w yciu politycznym i ideologicznym emigracji postyczniowej. Potwierdzeniem tego jest zbir 18 listw pukownika, pisanych midzy 5 grudnia 1867 a 27 lutego 1869 r. do paryskiego Komitetu Reprezentacyjnego Zjednoczenia Emigracji Polskiej i jej czonka a przyjaciela pukownika, Stanisawa Jarmunda. S one przechowywane w zbiorach rkopisw Biblioteki Polskiej w Paryu, oznaczone sygnatur rkps 490, Papiery emigrantw. Litera M: Maciejowski Morozewicz, 32. Mikowski Zygmunt4. Dziwne, ale ten zwarty zbiorek korespondencji, przedstawiajcy znaczn warto dla poznania dziejw emigracji postyczniowej by, jak dotd, wykorzystywany marginalnie, a nawet nie odnotowano jego istnienia w podstawowych opracowaniach bibliograficznych5.
2 J. W. Borejsza, Emigracja polska po powstaniu styczniowym, Warszawa 1966, s. 91-96; Z. Mikowski (T.T. Je), Sylwety emigracyjne (Lww 1904), s. 274-286. 3 W. Mickiewicz, Emigracja polska 1860 1890. Napisa ..., Krakw 1908, s. 156-159; J. W. Borejsza, Prasa Zjednoczenia Emigracji Polskiej (1866 1870), Rocznik Historii Czasopimiennictwa Polskiego, t. III: 1964, z. 1. 4 Katalog rkopisw Biblioteki Polskiej w Paryu, t. II: rkopisy 432-545, oprac. C. Chowaniec i I. Gazowska, uzupeni ... M. P. Prokop, Pary 1994, s. 105-111 (109-110). 5 Bibliografia Literatury Polskiej Nowy Korbut, t. 8: Romantyzm, hasa osobowe K O, oprac. zesp pod kier. I. liwiskiej i S. Stupkiewicza, Warszawa 1969, s. 394-395; S. Kieniewicz, M. Maecki, Mikowski Zygmunt Fortunat ..., Polski sownik biograficzny, t. XXI, Wrocaw [i inne] 1976, s. 267-268.
206
Urszula Kalembka
Te 17 listw, przypuszcza mona, e zebra i da na przechowanie Stanisaw Jarmund, Mikowski pisa na typowych dla tamtego czasu arkusikach papieru gsimi pirami, inkaustem. Pisa te listy dosy czyteln kursyw, cho s rnice w dukcie pisma, zdarzaj si fragmenty trudno czytelne. Wtpliwoci, nieliczne zreszt, zostay odnotowane w tekcie z zastosowaniem nawiasw kwadratowych. Przy wydawaniu tekstu przyjto oglne zasady obowizujce przy wydawaniu tekstw rdowych nowoczesnych. A wic zmodernizowano pisowni, czno i rozczno sw, interpunkcj, pisowni wielkich liter. Oczywicie, zachowano specyfik jzyka Teodora Tomasza Jea (np. Bolgarija), zaznaczajc to wykrzyknikami [!]. Jak wspomniano, trudno znale lady wykorzystania tego zbioru listw w, niezbyt zreszt licznych, pracach dotyczcych emigracji postyczniowej. Natomiast w jednym z 25 woluminw monumentalnego wydawnictwa polsko-radzieckiego Powstanie styczniowe. Materiay i dokumenty, zatytuowanym Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866 1870), zamieszczono dwa listy Mikowskiego z tego zbiorku, tzn. z 5 XII 1868 r. do Komitetu (tutaj nr 16) i do Stanisawa Jarmunda z 27 II 1869 r. (nr 17)6. Czemu wanie te listy wybrano do tego tomu rde nie jest jasne, ani tego nie wytumaczono. Doda trzeba, e w tyme tomie przedrukowanych rde, s jeszcze dwa listy Mikowskiego z tego czasu, pierwszy to pismo do Komitetu Reprezentacyjnego w Paryu z 8 grudnia 1866 r., a drugi, pisany do Stanisawa Jarmunda, datowany jest w Brukseli 10 marca 1867 r.7. Dobrze, e je przedrukowano, gorzej i podano niewaciwe sygnatury rkopisw8. Jaka jest historyczna warto poznawcza tego zbiorku korespondencji? Z pewnoci dosy znaczna, zarwno jeli idzie o Zjednoczenie Emigracji Polskiej, najwiksz organizacj demokratyczn wychodstwa postyczniowego, jak i o biografi Mikowskiego. Dowiedzie si z nich m. in. mona dlaczego pisarz zrezygnowa z redagowania Niepodlegoci, jak toczy si spr wok osoby Aleksandra Guttrego, jak wyglday stosunki wrd emigrantw przebywajcych w Belgii i w Turcji. Oddzielne zagadnienie to sprawa losu pozostaej poza Krajem broni, zakupionej dla si powstaczych. Przy tej okazji potwierdza si jak nieugitym patriot by Mikowski, jeszcze pod koniec lat szedziesi6 Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866 1870). Lewica na emigracji, do druku przygotowali C. Bobiska, M. Kulczykowski, A. Pilch, Z. Zgrniak, Wrocaw [i inne] 1972, s. 177-178, 191-192. 7 Zjednoczenie ..., s. 177-178; 191-192. 8 Zjednoczenie ..., s. 178, 192. Podano tam, e idzie o zbiory rkopisw Biblioteki Polskiej w Paryu nr 485/3, nr 236 i 485/4, nr 354. Tyle e obecnie, opierajc si na t. II Katalogu rkopisw Biblioteki Polskiej ..., s. 98- 99, pod tymi sygnaturami tych dwch listw odnale nie mona, s to wic zapewne jakie dawne rejestracje.
207
tych wierzcy w moliwo wznowienia walki w Polsce. Sprawom sprzeday tej starzejcej si broni Mikowski uwag powica a do czasu przenosin z Brukseli do Szwajcarii w 1872 r.9 Ideom niepodlegociowym pozostanie zreszt wierny do koca swego dugiego ycia. Powysze walory poznawcze, jak i fakt, e listy te stanowi zawarty zesp, wydaj si uzasadnia ich publikacj.
1 Z. Mikowski wyjania swj zamiar usunicia si z redakcji Niepodlegoci niemonoci dalszego, faktycznego dopacania do kosztw wydawania jej oraz nie wyraa zgody na wejcie do Komitetu Zjednoczenia Emigracji Polskiej. N 727 [s. 1397 1397 bis] Zygmunt Mikowski do Stanisawa Jarmunda 5/12 [18] 67 Bruxelles 74, rue Berckmans Kochany Stanisawie. Albo ja wiem, co si sta moe za miesic. Moje starania nic nie pomog jeeli los sprzeciwi si wyjazdowi memu do Parya. Chobym chcia jaknajmniej, bd musia w Brukseli pozosta i dlatego pisaem do Ciebie poprzednio, aebycie si zawczasu ogldali za nowym redaktorem Niepodlegoci, ktra jest dla mnie wikszym anieli przewidywaem ciarem. Wiesz o tym, e jestem literackim wyrobnikiem. To mj sposb do ycia. Redagowanie Niepodlegoci tak mi sprawia dystrakcj, takie do warsztatu mego wprowadza zamieszanie, e trac zarobki. Kosztuje mnie ta szkoda miesicznie, lekko liczc, ptorasta frankw i przyprowadza do takich ostatecznoci jak dzisiejsza. Nic nie zarobiem gdzie indziej; winna mi Niepodlego za trzy miesice 241 frankw 7 centymw; liczc w to korespondentw, ktrym musz paci i pocztowe porta, na ktre nie mam kredytu, w kieszeni nie mam ani feniga zaduyem si i koczc ten list id do march.[and de piete?]10 z ostatnim zegarkiem, za ktry mi dadz 20 frankw. Czy duo to jest emigrantw, co by podatki na rzecz publiczn pacili miesicznie 150 frankw? Ja jestem w tem pooeniu, czci z dobrej woli, ale bardziej z niedorachowania si. Liczyem
9 10
T.T. Je (Z. Mikowski), Od kolebki..., t. 3, s. 470. Lombard.
208
Urszula Kalembka
na posad w Paryu i dotd jeszcze licz. W takim razie mgbym Niep.[odlego] redagowa, ale zanim si posady doczekam, trzeba y, trzeba co zarobi a posady doczekam si Bg wie kiedy. Jeeli przeto wemiesz te okolicznoci na uwag, zrozumiesz, dlaczego: 1o nie mog wej do skadu Komitetu, pomimo e nie chc ani od organizacji, ani od pracy si usuwa; 2o nie mog nadal redagowa Niepodlegoci; 3o jestem natrtem w upominaniu si o wypat honorarium za artykuy i wydatkw za korespondencje i porta. O tem ostatniem mwi Ci z naciskiem. Za godzin bd mia 20 fr., ktre wystarcz mi na kilka dni. Udaje si wic do Ciebie, jako do czonka Komitetu bdcego nakadc Niepodlegoci o zaradzenie temu. Rwnie prosz Ci, zawsze jako czonka Komitetu o niezwlekanie urzdzenia si z redakcj pisma. Potrzeba bowiem, aebym do 15 t. m. o tem wiedzia, dla umieszczenia stosownego ogoszenia w 50 numerze, w ktrym bdzie wezwanie do prenumerujcych. Mam 10 dni przed sob, a upyno par tygodni czasu, jak Ci uprzedziem. Powtarzam Ci raz jeszcze, i od redakcji usuwam si, nie przez adn niech, ale dla tego jedynie, e nie mam staego dochodu z posady, nie jestem w stanie paci podatku 15 fr. miesicznie. Zasyam Ci, kochany Stanisawie, serdeczny ucisk Z. Mikowski [adres:] Mr Stanisaw Jarmund 19, rue Brea a Paris ` 2 Mikowski uzasadnia gwnie niepotrzebnymi kosztami, wstawiajc si za nijakim Malakiewiczem, dlaczego nie naley przenosi drukarni Niepodlegoci z Zurychu w inne miejsce. Zygmunt Mikowski do Stanisawa Jarmunda N 732 [s.1399 1401] 12/12[18]67 Bruxelles 74, rue Berckmans Kochany Stanisawie, Napastuj Was listami mojemi trocha [!] za czsto. Ale wypad interes, niecierpicy zwoki. Przysa mi Malakiewicz11 Wasz do niego odezw Nr 549,
11
Adam Malakiewicz w 1867 r. by sekretarzem Gminy Bazylea Zjednoczenia.
209
zalecajc mu, aeby wymieni lokal. Prawi on mnie, aebym si do Was wstawi o pozostawienie drukarni nadal w tem samem miejscu, a e przedstawienia jego wydaj si mi susznemi, czyni wic zado jego probie. Zwacie, e ta drukarnia warta najwicej 400 frankw i trzyma si tylko tem, i pozostaje na miejscu. Jak j ruszycie przepadnie i bd na Was wielkie krzyki o zmarnowanie wasnoci publicznej, z czego nie omieszkaj skorzysta przeciwnicy organizacji, ktra dziki Bogu, pocza si klei. Mojem zdaniem, potrzeba aebycie unikali takich powodw zwaszcza, i nie znajdziecie lepszego na pomieszczenie drukarni miejsca. Bo zastanwcie si tylko: dokd j przeniesiecie? Urzdowi opaca potrzeba podatek lub skada kaucj urzdnie [!] wszystkie artykuy s drosze, a wic droszemi s i zecerowie. Przez objcie redakcji Niepodlegoci przez Komitet [znosi si?] komplikacje i umniejszaj si znacznie koszta wydawnictwa. Rkopisy i ogoszenia bd szy wprost od Was. Przytem ma przy drukarni uczciwy zarobek kilku wychodcw i to co znaczy. A z zmniejszeniem kosztw wydawnictwa Niepodlegoci i z robotami jakie drukarnia ze strony dostaje, moe si ona utrzyma wasnemi siami. Wecie i takie pod uwag ecie za pno posali rozporzdzenie wymwienia lokalu, wic waciciel domu kae wynadgrodzi [!] co bdzie wydatkiem niepotrzebnem. Przenoszc, poniesie Komitet drugi niepotrzebny wydatek. A mitrga czasu czy to take nie czysta strata? Nie nie moecie rusza drukarni z Zurichu. Ca dotychczas niedogodnoci by pobyt redakcji Niep.[odlegoci] w Brukseli. Z zniesieniem tej niedogodnoci upada jedyny racjonalny pozr przenoszenia drukarni. Czego najbardziej pragn, to tego, aeby Komitet Zjednoczenia nie cign na siebie krzykw, ktrych moe unikn. Wecie to pod uwag. Czekam na twj adres i zasyam Ci serdeczne pozdrowienia. Z. Mikowski Dla wikszej oszczdnoci w kartkach druku radz Wam aebycie drukowa kazali z tak zwanemi interlinjami.
3 Mikowski popiera pomys przeniesienia druku Niepodlegoci z Zurychu do Brukseli, zaoenie Komitetu Zaopatrzenia Heltmana Zygmunt Mikowski do Stanisawa Jarmunda Nr 4 3/2 [18]68 Bruxelles [dopisane inn rk owkiem] N 791 [s. 1403 1405]
210
Urszula Kalembka
Kochany Stanisawie, Przyznam si Tobie, em si nie spodziewa po Malakiewiczu tego ,o czem piszesz. To ju szelmostwo ale: czy nie bdzie ono owem zem, co to na dobre wychodzi? Ta drukarnia, bodaj, czy nie wicej ona kosztowaa anieli korzyci przynosia i bodaj czy pod wzgldem finansowym nie wypadnie lej drukowa Niepodlegoci w Brukseli. List Twj nie zasta mnie w domu jedziem do ` Liege, w celu umwienia si z Guttrym12 o urzdzeniu staej pomocy dla Heltmana13, ktry Guttrego, Malinowskiego14 i mnie zrobi swojemi opiekunami. Zawizalimy si przeto w Komitet Zaopatrzenia Heltmana i napisalimy odezw do ogu emigracji. Spodziewam si, e Wy [Kom. Zjedn.] poprzecie nas. ` Powrciwszy z Liege, z rkopisem odezwy i z Twoim listem, ktry zastaem w domu, udaem si do I. [?] H. Dehou15 i mwiem z nim o Niepodlegoci. Podejmuje si drukowa, lecz chce si pierwej obrachowa. Nie poda wic ceny od razu. Obieca, e to uczyni za dni trzy. Zatem za trzy dni poszl Ci ceny druku. Sdzc jednake z tego jakiemi s koszta drukowania w Belgji zdaje mi si, e lepiej wyjdziecie, jeeli z jednej strony processujc [!] si o drukarni i uywajc tego processu, jako puklerza do zasaniania si w opinji publicznej za gupstwem, jakie si zrobio przez nabycie za 4000 frankw rzeczy, ktra warta 400, z drugiej strony pozbdziecie si ciaru opacania w Zurichu lokalu i nakadu, jaki Wam grozi, jeelibycie chcieli, aby drukarnia moga nadal suy. Nakad wyniesie ze 2000 frankw. Warto wic dobrze si obrachowa i zrobi z processu staranny uytek Przyaresztowali j? upominajcie si o ni i o domages interets16, na rachunkach Waszych przeciwnikw zapisujcie wszelkie szkody w materiaach, ktre drukarni stanowi. Tymczasem za drukowanie Niep. [odlegoci] moecie urzdzi w Brukseli. Wyszukam Wam tu czowieka, ktry si tem zajmie sumiennie i gorliwie i za tanie stosunkowo pienidze i moecie na tem wyj dobrze. A wic do przyszego listu. List ten w interessie wydawnictwa nie frankuj bo dalibogu, frankowanie ze skry mnie obdziera. dasz odemnie artykuw. Posyam Ci korespondencje z Brukseli i mowy Guttrego i moj, ktre mog artykuy zastpi, a s dla pisma tem podasze, e przychodz mu daremnie [!] (z wyjtkiem korespondencji, za ktr raczysz mi zapaci). Mowa Guttrego jest bardzo dobra; w mojej masz skrelenie
12 ` Aleksander Guttry (1813 1891), m. in. w 1863 r. przewodniczy Komisji Broni w Liege, w 1868 r. czonek tamtejszej Gminy Zjednoczenia. 13 Wiktor Heltman (1796 1874), m. in. jeden z przywdcw dawnego Towarzystwa Demokratycznego Polskiego. 14 Erazm Malinowski (1821 1908), w 1863 r. czonek rzdu czerwonych prawnikw, w 1868 czonek Gminy Bruksela Zjednoczenia. 15 Drukarz brukselski. 16 Szkoda w interesach.
211
historycznego znaczenia styczniowego powstania z takiej strony, ktra jeszcze nie bya dotykan. Przygotowuj wic rkopisy do nastpnego numeru. Jeeliby 54 nie mg by drukowany w Zurichu, to Dehou moe wydrukowa dwa razem 54 i 55. Trzeba tylko uwiadomi czytelnikw o powodzie. Rozumie si nie zapomnij przysa mi adressa [!] do wyekspediowania pisma. Zasyam Ci serdeczne pozdrowienia. Z. Mikow [ski] Po obchodzie 22 stycznia Gmina tutejsza trocha [!] si powikszya. Odliczycie wkrtce podatek od nas. Mamy nadziej, e si zawie Gmina w Gandawie. Nie mog straci nastpnego artykuu z pierwszego Twojej redakcji numeru. Horrendum! ... Jest w nim krciutki ustp ... okropny.
4 Sprawa utworzenia w Zjednoczeniu funduszu elaznego Do Komitetu Zjednoczonej Emigracji 15/6 [18]68 Bruxelles Polskiej 74, rue Berckmans 1043 [s.1407 1409] Spnione! [dopisane inn rk] Obywatele, Zastosuje si do Waszego polecenia, odnoszcego si do komunikatw Gminy Bruksella z pism (+)([w dole stronicy wyjanienie krzyyka] a waciwie tylko z postanowie, bo pisma nie czytaem), o ktre chodzi, jedno byo mi znanem, drugie nie znanem. Znanem mi byo postanowienie Gminy przesanie do druku poegnalnych przemw. Nie sprzeciwiaem si temu, bo wolaem, aby Gmina poszukiwaa publikacji swoich postanowie za porednictwem Komitetu, jak, aby innych w tym celu, potocznych szukaa drg. Pewny byem, e publikacji odmwicie. Gdybym by na posiedzeniu, na ktrym odmow zawotowalicie, bybym wotowa za odmow. Niepodlego nie jest na to, aby drukowaa wszystko, co Gminie do drukowania poda si podoba. Takiem byo moje zdanie od dawna. Co do korrespondencji [!] (Nr 20), o tej dowiedziaem si dopiero z przesanego mi przez Komitet aneksu. Nie omieszkam nie stosowa jej i nieprzyzwoito wykaza Gminie Bruksela. Co za do wzmianki w niej zawartej ` o korrespondencji [!] przeprowadzonej pomidzy Komitetem a Gmin Liege na
212
Urszula Kalembka
wzgldzie funduszu elaznego to takowa bynajmniej nie dodnosi si do nagej zamiany listw pomidzy Komitetem a ob. Guttrym, ale do wspomnie z jednego z posiedze odbytego przez Gmin Bruksela jeszcze w m. [iesicu] lutym, na ktrym by obecny ob. Guttry i na ktrem rozbierana bya kwestia funduszu. Ow, wydaje mi si, e na wzgldzie tych wspomnie zaszo jakie ` nieporozumienie. Gminie Bruksela wydaje si, e Gmina Liege pisaa do Komitetu o funduszu elaznym i o tem, e Gmina Bruksela w zaproponowaniu takowego wzia inicjatyw. Mojem zdaniem, jest to kwestia podrzdna, ktra, jako taka, powinna by przez Komitet umorzona. Nie chodzi o to, ktra Gmina pierwsza z funduszem si odezwaa. Wszake Komitet da dowd tak bezstronnoci, jakote umiejtnoci przebaczania uraz, jeeli, zadouczyni daniom Gminy Bruksela, zrobi wzmiank w oklniku lub Niepodlegoci, pod jak dat rzeczona Gmina o elaznym funduszu pisaa. Czste przypominanie o funduszu nie wyjdzie na ze i owszem. Upraszam Was, Obywatelu, aebycie, jak mona najwicej i najczciej udzielali mi wiadomoci o Waszych czynnociach, abym chocia tym sposobem, mg w nich bra udzia i z Wami prac podziela. Cze i pozdrawiam Z. Mik... [owski]
5 Ataki Gminy Bruksela Zjednoczenia na Komitet w zwizku z zasadami redagowania Niepodlegoci. Do Komitetu Zjednoczonej Emigracji Polskiej 1040 [s. 1411 1412] 21/6 [18]68 Bruxelles 74, rue Berckmans
Obywatele, Wskutek polecenia Waszego wezwaem Gmin Bruksela na posiedzenie nadzwyczajne i przedstawiem jej decyzj Wasz, na wzgldzie dwch ostatnich korespondencji Gminy. Odbyo si to w dniu dzisiejszym. Powiedziaem Gminie, e przemowy jej czonkw miane w dniu 23 maja drukowanemi by nie mog w Niepodlegoci i przedstawiem ca niewaciwo i nieprzyzwoito korespondencji, odnoszcej si do funduszu elaznego. Z przykroci przychodzi mi wyzna, i przedstawienia moje znalazy jak najgorsze przyjcie. Co
213
do pierwszego Gmina odpowiedziaa, i Niepodlego, jako organ Zjednoczenia, obowizuje jak drukarnie, wszystko, co gminy jej przyszl. Co do drugiego nie daa odpowiedzi kategorycznej, lecz wystpia z zaaleniami i skargami tak przeciwko pojedyczym czonkom Komitetu, jak te przeciwko Komitetowi i w kocu z takiemi impertynencjami, e samo poczucie przyzwoitoci nakazao mi opuci posiedzenie. Z mojej strony nie przyznam si do niczego, co by wyszo z braku przyzwoitoci. Sdz, e Gminie Bruksela do upamitania przyprowadzi jedynie moe takt ze strony Komitetu i takt tylko nakae jej wstydzi si kiedy wasnego postpowania. Cze i pozdrowienie Z. Mikowski
6 Sprawa oskare Mieczysawa Maliszewskiego o faszowanie pienidzy. Do Komitetu Zjednoczonej 27/6 1868 Bruxelles Emigracji Polskiej 74, rue Berckmans 1092 [s. 1415 1416] Obywatele, W sdach tutejszych nie ma adnych [atakw?] wiadczcych przeciwko Maliszewskiemu17. Nie w Brukseli wiadectwo jego w sprawie faszowania pienidzy zostao odrzuconem, ale w Paryu, w sprawie dra Lipkau (+) [jednozdaniowe wyjanienie na dole stronicy:] nie umiem mu dokadnie powiedzie nazwiska. Nie dopuszczono go do wiadczenia na podstawie wyroku jakim wydany zosta na niego w Brukseli przez sd, wyznaczony, na jego wasne danie, przez Towarzystwo Bratniej Pomocy. Sdziami byli (nieboszczyk) And. Juriewicz18, Bronisaw Radziszewski19 (mieszka w Luwanium) [?] i Piotr Umiski20 (mieszka w Peszcie). Maliszewki zoy deklaracj opatrzon jego wasnorcznym podpisem, i si wyrokowi z gry poddaje: wyrok nie jest prawomocnem. W aktach Tow. B. P.20 znalazem protoko, zawierajcy tre
17 Dr med. Mieczysaw Maliszewski, szpieg rosyjski w czasie powstania styczniowego i na emigracji. 18 Andrzej [?] Juriewicz (1839 1868), m. in. studiowa w Gandawie. 19 Bronisaw Radziszewski (1838 1914), czonek Gminy Bruksela, pniej profesor UJK we Lwowie. 20 Piotr Umiski (1829 1906), czonek Gminy Bruksela. 21 Idzie o Towarzystwo Wzajemnej (Bratniej) Pomocy.
214
Urszula Kalembka
wyroku, wicej nie. Wyrok oryginalny wraz z deklaracj znajdowa si musi pomidzy papierami pozostaemi po nieboszczyku Juriewiczu: na wypadek za, gdyby go pomidzy papierami nie byo, mona pod przysig cign zeznanie z Radziszewskiego i Umiskiego, tak co do treci deklaracji, jak te co do treci wyroku. W sprawie dra Lipkau przyjeda do Brukseli niejaki Czarniecki22 i wyj z akt Towarzystwa kopj z treci wyroku i ta kopia prztmaczona [!] na francuski, posuya sdom francuskim w Paryu do odrzucenia wiadectwa Maliszewskiego. Jutro przyjedzie do Brukseli jeden z sdziw, Radziszewski, cign od niego jeszcze dokadniejsze informacje i takowe przeszl [!]. To jednake jest pewnem, e w brukselskich, belgijskich, aktach sdowych nie ma nic, co by przeciwko Maliszewskiemu wiadczy miao. Cze, pozdrowienia Z. Mikowski
7 Przeszo szpiegowska w powstaniu styczniowym Mieczysawa Maliszewskiego 29/6 [18]68 Bruxelles 74, rue Berckmans 1097 [s. 1419-1420] Do Komitetu Zjednoczonej Emigracji Polskiej Obywatele W sprawie Maliszewskiego dowiedziaem si od ob. Bronisawa Radziszewskiego tyle tylko, e Maliszewski, podczas kiedy w Brukseli toczy si proces o faszowanie bomazek [!], nie by wcale do procesu wmieszany, ani jako uczestnik, ani jako prowokator, ani jako wiadek. By on wmieszany w Paryu w procesie dra Lipkau [?] i Landowskiego23. W Brukseli za da sdu sam, w celu oczyszczenia si z zarzutu szpiegostwa i faszerstwa. Sd, poprzez Tow. [arzystwo] Wz. [ajemnej] Pomocy wyznaczony, opar wyrok na podstawie (co do szpiegostwa) poszlak i (co do faszerstwa) jego wasnych zezna. Policja Narodowa przeja bya depesz Maliszewskiego, pisan z Krakowa, gdzie
22 23
Ludwik Czarnecki. Przebywa w Genewie, przyjani si z Aleksandrem Hercenem. Edward Landowski (1839 1882), dr medycyny, kasjer Gminy Montpellier.
215
mieszka w hotelu pod Bia R, do Paulucego [!]24, w ktrej to depeszy da wypaty 3000 rubli za ujawnienie czonkw Rzdu Narodowego. Rzd Narodowy wyda na niego wyrok mierci o tem dokadnie wie Karowicz25. Przed sdem brukselskim, zoonym z Juriewicza, Radziszewskiego i Umiskiego, zezna, e proponowa faszowanie bomazek [!] Gazowskiemu26 i Rupprechtowi27 Mojem zdaniem, ani te poszlaki, ani wasne jego zeznanie nie stanowi, prawnie rzecz biorc, dowodw pewnych. Jedynie tylko odrzucenie jego wiadectwa przez sd w Paryu moe przeciwko Maliszewskiemu by uytem. Trzeba wic w paryski proces odgrzeba a proces ten toczy si w miesicu sierpniu 1866 roku. Bronisaw Radziszewski gotw jest przysidz, jeeliby przysiga jego bya potrzebna. Cze i pozdrowienie Z. Mikowski Wygldam Manifestu
8 ` Sprawa ewentualnego sprzedania broni powstaczej w Liege. ` 6/11 [18]68 Liege 1230 [s. 1423-1424] Do Komitetu Zjednoczenia. Obywatele Stosowanie do danego mi przez was polecenia, widziaem karabiny zoone ` w Liege i przypatrzywszy si mianowicie tym, ktre sprowadzonymi zostay z Dramsztadu, zdaniem mojem jest, e nie naley si ich pozbywa. Jest to bro do uycia. Ustpuje ona innym karabinom, lecz, wedug opinii fabrykanta, ktrego nie mona w tym wzgldzie podejrzewa o osobisty interes, moe suy. Wedug mojej za osobistej opinji przypuciwszy nawet, e karabiny te bij tylko na krokw 50, zawsze s one lepszymi jak kosy, ktrych nabycie kosztowao by tyle, za ile by mona obecnie dramsztack bro sprzeda. Pan Girard [?] pokaza mi list, w ktrym daj od niego wyszukania i kupienia
Amilkar Paulcci, szef tajnej policji rosyjskiej w 1863 r. w Warszawie. Jan Karowicz (1833 1881) naczelnik policji narodowej 1863 64, potem w Paryu. 26 Seweryn Gazowski (1801 1878), wybitny lekarz, w 1848 r. wrci z Meksyku do Parya, opiekun Szkoy Polskiej na Batignolles. 27 Karol Ruprecht (1821 1875), m. in. komisarz Penomocny Rzdu Narodowego we Francji.
25
24
216
Urszula Kalembka
kilkunastu tysicy sztuk starej broni, ofiarujc za ni od 7 do 8 frankw za sztuk. Mona by wic za te cen sprzeda bro dramsztack to jest za minimum fr. 7, od ktrych potrci naley komissowe [!]. Nie odwayem si jednake da plecenia sprzedania, poprzez wzgld na to: 1o, e kosa kosztowaa by najmniej fr. 7 i 2o e karabinw darmsztadzkich jest sztuk 2400, co przedstawia komplet do uzbrojenia puku. Zapacono za nie po fr. 34 cent. 50 za sztuk. To jest fr. 82. 800; sprzedamy po 7, wrczyoby si fr. 16. 800. Czystej straty fr. 66 000. Poleciem p. Adam [?] sprzeda wszystko co nie jest broni, to jest: wozy, torby i eleziwo [!]; przyrzek si tem gorliwie zaj. Bro w skadzie, zwaszcza darmsztadzka, potrzebuje przeczyszczenia, ale musi poczeka. Pienidze jakie si dadz wzi za wozy, torby etc. mona bdzie obrci na przeczyszczenie broni. Zaseam [!] Wam, Obywatele braterskie pozdrowienia. Z. Mikowski
9 Sprawa sprzeday zapasw broni pozostaych w Belgii po upadku powstania styczniowego. Mikowski by przeciwny sprzeday. 1231 [s. 1427-1429] Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele [Bez daty]
Natychmiast po otrzymaniu Waszego pisma (No 1011) a rwnoczenie ` z niniejszym wyprawiem do Liege polecenie sprzedania starej broni. Kopj polecenia tu przyczam. Mam sobie jednak za obowizek, zanim sprzeda si wykona, zwrci Wasz uwag na to, e szkoda wielka szkoda pozbywa si tej broni. Pisaem poprzednio, e byaby szkoda nawet w takim razie, gdyby karabiny nie biy dalej jak na krokw 50. Pukajca bro, chociaby najgorsza, ma te zalet, e dodaje powstacom otuchy. Lecz te karabiny nie s najgor szemi. Pochodz one z fabryki francuskiej (St. Etienne) i wedug wiadectw autentycznych, nabite jak naley, bij na metrw 250. Puk, uzbrojony w tak bro, a roztropnie prowadzony, mona miao stawia naprzeciwko puku uzbrojonego w chassepoty28. Pisz o tem dlatego, Obywatele, aeby Was, po
28 Chassepot odtylcowy, iglicowy karabin jednostrzaowy, nazywany od jego francuskiego konstruktora, stanowi nowo w zakresie konstrukcji broni strzeleckiej.
217
namyle, jeszcze raz do namysu zachci. Zapewne oferta, ktr mi fabrykant pokazywa (dajca 7 8 fr. od sztuki za star bro), znalaza ju dany towar i Gerard bdzie czeka na inn. Macie wic czas odwoa Wasze postanowienie; ale musicie da mi odpowied pospieszn, aebym mg odwoa rozporzdzenie sprzeday, to kto wie moe poszukujcy starej broni nie znalaz jej w dostatecznej iloci w takim razie nasze karabiny .... przepadn. Stawiam przycisk nad ostatnim wyrazem: nie chodzi mi bowiem bynajmniej o to, co o sprzeday ludzie powiedz, ale o to, e rzeczywicie szkoda tej broni. Jeszcze jedno: Komissja [!] Uzbrojenia daa mi upowanienie de prendre toutes les mesures necessaires pour la meilleur conservation des armes et pour la diminution possible des frais du magasinage. Ani sowa o sprawie sprzedania. Nie wiem, czy ci, u ktrych w depozycie bro jest zoona nie uznaj, e upowanienie to jest niedostatecznem. A chociaby oni uznali, to dla mnie potrzebnym jest dokument wyrany, mogcy w razie potrzeby zasoni mnie przed zarzutem samowoli. Dokument taki potrzebnym jest take i dla samego Komitetu, ktry z tego, e sprzeda usprawiedliwi si moe powodami, ale z tego, e mia do sprzedania prawo usprawiedliwi si musi dowodem. Ow prosz Was, Obywatele, wecie w Komisji Uzbrojenia upowanienie wyrane, dajce mi prawo sprzeda star bro. Cze i pozdrowienie braterskie Z. Mikowski 10 Sprawa listu Izydora Kopernickiego i podkrelania znaczenia ruchw bugarskich Bruxelles, 76 rue Berckmans 16/11 [18]68 Otrzymaem obszerny list od Kopernickiego29, w sprawie wiadomego zarzutu, jaki mu, co do cyrkularza, zrobiono. Cyrkularz jest po prostu wymysem. K. [opernicki] do adnego Komitetu nie nalea i nie naley. List jego daje dokadne wyobraenie o charakterze i doniosoci ruchw blgarskich [!] i jako taki powinien by drukowany w Niepodlegoci, ale go trzeba oczyci i charakteru listu prywatnego pozbawi. Wemy si do tego niezwocznie.
29 Izydor Kopernicki (1825 1891), lekarz, dziaa w powstaniu styczniowym, potem m. in. w Bukareszcie, przeciwny wsppracy emigracji polskiej z Turkami.
218
Urszula Kalembka
11 Mikowski uwaa, e bro strzeleck, zwaszcza t nowoczeniejsz trzeba zachowa na nastpne powstanie, a najlepiej, zakonserwowan przerzuci do kraju. Nr 1232 [s. 1433-1436] Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele, Ob. Guttry odmwi mi stanowczo pomocy swojej w sprzeday broni. Musz ` wic sam w tym interesie do Liege jecha. Ale poniewa tak rzeczy stany, upowanienie dane mi przez Komitet Uzbrojenia jest tak niedostatecznem, e na mocy onego nie mog zarzdzi sprzeday. Odsyam wic je Wam, Obywatele, i prosz, aebycie przysali mi inne. Za pierwsz ju bytnoci moj ` w Liege, Adam zrobi mi objekcj, e w upowanieniu Komissji jest mowa tylko o consrevation et diminution des frais de magasinage30 i zgodzi si podj sprzeday tego co nie jest broni dla tego tylko, em mu wytumaczy, i przez to umniejsz si koszta utrzymania. To tumaczenie, zastosowane do 4100 sztuk broni, byoby ju zbytecznie nacignitem. Zdaje mi si jednake, i do tego aeby sprzeda zarzdzi, zupenie niepotrzebnem jest moje porednictwo. Chodzio tu gwnie o moj opini [!]. Daem j i nie mog na sobie przemdz [!], aby jeszcze raz nie powtrzy: nie przedawajmy broni, ktra w pierwszych chwilach powstania bdzie skarbem nieocenionym; raczej stara si nam potrzeba o to, aeby j maemi partiami przenosi do Polski i tam w bezpiecznych miejscach schroni, zakadajc tym sposobem arsenay powstacze. Jest to rzecz trudna, ale niepodobna i na kady sposb atwiejsza anieli w chwili wybuchu. Na to si i fundusz z czasem znajdzie, jako na przedmiot wyrany i dotykalny. Fundusze trudnemi s do wydobycia na przedmioty abstrakcyjne albo na obiecanki; ale take, do ktrych mona palcem si dotkn same je cigaj. Zreszta ta bro, w rkach i rozporzdzeniu Komitetu Zjednoczenia, jest cznikiem do zwizania Komitetu z Krajem. Im jej wicej, tem w cznik pewniejszy i silniejszy. Mojem przeto zadaniem, ani jednej sztuki broni pozby si nie godzi. Nie nagl nas w paceniu komornego; przeczekajmy ze czasy i starajmy si: 1o o powikszenie skadu 2o o przetransportowanie go do Polski W skrzynkach smo oblanych, wewntrz oowiem lub sulaperek [!]
30
Konserwacja i zmniejszenie kosztw magazynowania.
219
zaopatrzonych, bro moe by przechowywan w wodzie. W rzekach naszych, jeziorach i stawach moemy armaty zakada dla przyszego powstania, ktre bdzie nam wdzicznem, jeeli dla niego darmsztadzkie karabiny zachowamy. Wic prosz Was, Obywatele, jeszcze raz: namylcie si i naradcie. A jeeliby i tym razem moja opinja wikszoci w Komitecie nie uzyskaa; jeeli zdecydujecie sprzedawa to niech Komisja uzbrojenia wprost od siebie, jako ` tytulator na waciciela znajdujcej si na skadach w Liege broni, poszle stosowne rozporzdzenie do pp. Adama czy Gererda, opierajc swoje rozporzdzenie na udzielonej przeze mnie wiadomoci o kupcu, ktry ofiaruje po 7 8 frankw za sztuk. Moje osobiste porednictwo jest tu zbytecznym tem bardziej, e to i zabiera czas, bdcy dla mnie the money, i naraa mnie na koszta, ktrych ponosi nie jestem w stanie. Moje wic porednictwo stanie si powodem zwok w wykonaniu sprzeday. Czy, jeeli ju koniecznie, ma si bro sprzedawa, potrzeba do sprzeday wklucza francuskie transformowane bardzo dobre karabiny: 1700? Wracajc jeszcze do mojej opinii, powtarzam, com poprzednio napisa, e nie chodzi o to co ludzie powiedz+. Nie zaszkodzi jednake, pomyle o tem, co to za wrzawa przeciwko Komitetowi powstanie, gdy si w emigracji poza szeregami Zjednoczenia a nawet i w Zjednoczeniu dowiedz o sprzedawaniu ` broni w Liege ! ... Czy ta wrzawa pomoe do utrwalenia sabiuchnej jeszcze naszej organizacji? ... Dajmy temu pokj przynajmniej w czasie dyskusji nad Manifestem, odmy t rzecz na pniej, namylajmy si tymczasem ... niech pierwej stanie mocno organizacja. Towar si przez ten czas nie zley ani spruchnieje; a moe pniej dostaniemy nie po 7 8 a po 9 10 frankw za sztuk. O to bdmy spokojni. Na er pokojow w wiecie si nie zanosi. Kto ma bro gotow, ten moe by pewnym, e si kupiec na ni znajdzie. Mona by niemal pewnym, e niebawem karlici i izabelici31 hiszpascy bd si krcili za karabinami. Mona tedy pp. Adama i Gerard powiedzie, aby tego pilnowali i jeeli trafi si kupiec, korzystn cen ofiarujcy, nas o tem uwiadomili. Ale, na Boga! Nie pieszmy si. Ten kupiec 7 8 frankowy nie jest, jak w Waszym ostatnim licie twierdzicie, okazj z ktrej korzysta naley. Podobne okazje mwi mi to mody Gerard zdarzaj si czsto, tylko ich nikt nie pilnowa i Was o tem nie zawiadamia. Ow, pozwlcie mi zrobi nastpujcy wniosek i odda go pod dyskusj na najpierwsze Komitetu posiedze` nie: przyjad do Liege i umwi si z Gerardem lub Adamem (nie wiem bowiem z pewnoci do kogo to naley); aby was zawiadamiali o kadym kupcu; powiem im, e jestemy zdecydowani pozbywa si darmsztadzkich karabinw. Podug
31
Idzie o stronnictwa w konfliktach wewntrznych w Hiszpanii.
220
Urszula Kalembka
mnie bdzie to rozwanie; bo bdziemy mieli mono dowiedzenia si o cenach i naznaczenia minimum. Oczekujc na najpomylniejsz odpowied zasyam Wam, Obywatele, cze i braterskie pozdrowienie. Z. Miko...[wski] ` P. S. Jeeli Komisja wprost od siebie wyszl do Liege rozporzdzenie sprzeday, to niech nie zapomni potwierdzi moje rozporzdzenie co do wozw i tornistrw i elaziwa. Upraszam o zachowanie przyczonego tu upowanienia No 40 i o odesanie mi go. Posyam je tylko na okaz, jako oryginalny dowd niedostatecznoci [?]. 17/11 [18]68 Bruxelles 76, rue Berckmans 12 Niecelowy jest przyjazd Mikowskiego do Parya w zwizku ze spraw Mieczysawa Maliszewskiego 1290 [?] [s. 1437-1438]
Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele, Wielk przykro sprawi mnie woony przez Was na mnie obowizek sprzedania broni. Speni go z tem jednake zastrzeeniem, i bd stara si ` sprzeda jak najkorzystniej. W tym celu na czwartek pojad do Liege. Co do procesu z Maliszewskim. Wyjem z policji certyfikat pobytu w Brukseli i udaem si z nim do ambasady francuskiej. W ambasadzie, zamiast legalizacji dano mi nastpujce objanienie: e musz podpis policji legalizowa u gubernatora Brabancji, a podpis gubernatora w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, a podpis ministerstwa w ambasadzie i tej ostatniej za legalizacj zapaci 10 frankw. Cay ten zachd jest niepotrzebny, dlatego e i karanym jestem nie ja, ale Maliszewski, a zatem nie do mnie naley udowadnia, e mieszkam w Brukseli, ale do niego, e mieszkam w Paryu. To ostatnie musi zrobi za porednictwem policyi paryskiej, ktra poniewa w Paryu nie mieszkam, nie moe mnie za mieszkaca Parya podawa. Fakt ten wic upada sam przez si. Koszta jakiebym na legalizacje ponis i strata czasu, ktry jest
221
dla mnie drogim, byyby z mojej strony czyst strat, ktrej mnie Malisz. [ewski] nie zwrci. Tak mi t rzecz wytumaczono w ambasadzie i to wytumaczenie trafia do mego przekonania. Wam przeto nie pozostaje nic innego, jak tylko, nie przyj pozwu pod moim adressem [!] niech mnie Maliszewski szuka. Przed sdem za wytarczajcem goosowne Wasze twierdzenie, e Mikowski w Paryu nie mieszka niech policja sprawdza. Trzeci interes. Jeszcze raz nalegam na jaknajrychlejsze wysanie upowanienia do odebrania od Prusakw pienidzy za zlicytowan bro. Zasyam cze i pozdrowienie Z. Mikow...[ski] 2 grudnia 1868, Bruksela 76, rue Berckmans
13 Mikowski jest wewntrznie przeciwny sprzeday broni, bo si moe jeszcze przyda, nie da si ponownie wybra do Komitetu. Intrygi w Turcji. Zygmunt Mikowski do Stanisawa Jarmunda 2/12 [18]68 Bruxelles 76, rue Berckmans [s. 1439] Kochany Stanisawie, Ze sprzeday broni jak najgorsze przewiduj skutki. Zdrow gow kadziemy pod ewangieli [!]. Bd krzyki niestety! Suszne i bodaj czy nie stan si one szkopuem, o ktry rozbije si Zjednoczenie. Powiem Ci bowiem z caem gbokiem przewiadczeniem, e miabym si za bardzo szczliwego, gdybym, jeli by mi los pozwoli puk do boju prowadzi, mia tak bro, jak te darmsztadzkie karabiny. Ale stao si nie ma ju o czem gada! Jak wyjd z Komitetu (a po tej sprzeday nie gupim na drugi rok da si wybra), bd przeciwko temu w niebogosy krzycza aeby reszt od strat uchroni. Bo z tej racji co darmsztadzkie, mona sprzeda wszystkie inne karabiny. Jest to wic przykad bradzo zy. Na jedno jednake musisz si zgodzi, to jest na to, aeby si ze sprzedaa nie spieszy. Zwoka, jaka w tym wzgldzie zasza, jest wielce,
222
Urszula Kalembka
wedug mnie, przydatn moe si trafi kupiec ofiarujcy korzystniejsze warunki, zwaszcza, jeeli po odebraniu pruskich pienidzy, mona bdzie podj si transformowania tej broni na odtylcow. Powiedz Ruszczewskiemu, e Gmina Bruksela wkrtce ureguluje podatkowy swj do Komitetu stosunek. Zaszy tu w tem wzgldzie nieporzdki. Od czasu mego wyjcia z Gminy zmienio si trzech kasjerw i teraz dopiero Gmina zabiera si do zaprowadzenia u siebie adu, ktry by trudnym z powodu rozstrzelenie czonkw a take i z tego, e w ostatnich czasach pochon jej energi cakowicie proces Guttrego. Wyrok dostaniem niebawem przepisuje si na czysto. ciskam Ci serdecz[nie] Z. Mik...[owski] 14 Nr 1249 [s. 1441-1443] Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele ` Byem w Liege i poleciem sprzeda bro (darmsztadzk i francusk transformowan). Susznem byo nasze przypuszczenie kupiec, o ktrym poprzednio pisaem, zaatwi ju swj interes, a zatem umwiem si z p. Gerard, aeby mi da zna, jak tylko nastrczy si inny. Zarczy mi Gerard, i nie jest niepodobiestwem za darmsztadzkie karabiny dosta 12 fr. za sztuk jednake forsujc sprzeda nie dadz wicej jak 1, 11/2 fr. co byoby wstpnym zmarnowaniem broni. Prawd mwic i 5-cio, 6-cio frankowa sprzeda jest take zmarnowaniem, ale ... postanowienie zapado. Poleciem Gerardowi, w interesie sprzeday, aby par sztuk przerobi na odtylcowe, wedug systemu Laparte, ktry wydaje si mi najpraktyczniejszym. Sztuki przerobione bd suyy na okaz i na zachcenie kupcw do nabycia tej broni w przetransformowaniu32, ktra jej warto podniesie do fr. 30 od sztuki minimum. Przerobienie, mnie i Was, Obywatele, zachci do zatrzymania tych karabinw a jeeliby nie zachcio, to przynajniej tyle si zyska, e zamiast po fr. 5 wemie si, po odtrceniu kosztw transformacji (12 fr maximum), po fr. 18.
32
Zmodyfikowaniu, unowoczenieniu.
223
` Zastaem w Liege list od ekspedytora z Gotta [Gotha], w ktrym ofiarowuje si reklamowa od Prusakw pienidze za zlicytowan bro, jeeli [nieczytelne] (Gerard i Braun) dadz upowanienie. Ob. Guttry chcia z tem odnie si do Komitetu, lecz ja, przez wzgld na to, i by to sprowadzio zwok, pozwoliem sobie zaatwi t rzecz. Gerard i Braun odpowiedzialni s za upowanienie dane ekspedytorowi z Gotta [!]. Nie ma wic najmniejszego powodu nie zezwala na takowe tem bardziej, i ekspedytorowi z Gotta [!] atwiej jest koata do wadz pruskich, anieli liegeskim [!] fabrykantom. Komitet za ma zawsze do czynienia z fabrykantami, od ktrych pienidze odbiera. Przy tej okazji przysza mi na myl bro (4 tysice kilkaset karabinw) przetrzymywana w Konstantynopolu, a ekspediowana przez Gieguda33 z Londynu. Giegud umar; lecz czy nie mona by si jakim sposobem dowiedzie, jak, do kogo i od kogo on j wyprawi? Kto by redeklarowny jako nominalny onej waciciel? Moe by si dao i t bro reklamowa. A moe uwaalibycie Obywatele, abym ja od siebie do Konstantynopola napisa, zapytujc, czy by rzd turecki nie zechcia nam j zwrci na drodze poufnej. Otrzymaem wanie z K[onstantyno]p[o]la listy, na ktre odpisujc mgbym t spraw poruszy. Otrzymaem z K[onstantyno]p[o]la listy w interesie skargi zaniesionej przeciwko Okszy34, Przybylskiemu35 i Milowiczowi36. Potwierdzaj one w zupenoci to, co w tej sprawie pisaem do Ruszczewskiego z tem objawieniem, e Milowicz nie zajmuje adnego urzdowego stanowiska i za par miesicy opuszcza Konstantynopol. Jak pisaem, gwn tam rol gra spzawodnictwo spubieganie si o korzystne prawdy. Na to by Oksz wysadzi pracuj gorliwie Sadyk37, Jordan38 i Langiewicz39. Pracuj przeciwko niemu i r si pomidzy sob. atwo sobie wyobrazi, jakie z tego wytwarza si musz kombinacje faszu, intryg i paskudztw. Langiewicz zwaszcza mia pod tym wzgldem rozwin talent niepospolity. Przyby on najprzd na Wschd jako ajent Mazziniego40 w celu pomagania kandiatam [?], a rozpatrzywszy si na
33 Niejasne o kogo idzie, Adam Giegud, zwizany z Hotelem Lambert by te czonkiem Gminy smy kwiecie, ale y do 1920 r.! 34 Tadeusz Orzechowski-Okszy (1837 1902), lekarz, agent Rzdu Narodowego w 1863 r. w Stambule 35 Wacaw Przybylski, m. in. komisarz nadzwyczajny Rzdu Narodowego, zm. 1872 (?). 36 Wodzimierz Milowicz (1838 1884), czonek paryskiej Komisji Broni, jaki czas agent wywiadu tureckiego. 37 Sadyk Pasza czyli Micha Czajkowski (1804 1886), do czasu agent gwny Hotelu Lambert w Turcji, wojskowo dziaa w czasie wojny krymskiej, troch awanturnik. 38 Zygmunt Jordan (1824 1866), walczy w powstaniu styczniowym. 39 Marian Langiewicz (1827 1887), dyktator w marcu 1863 r., od 1867 r. w Turcji. 40 Giuseppe Mazzini (1805 1872), ideolog zjednoczenia Woch, republikanin, sojusznik Polakw.
224
Urszula Kalembka
gruncie i starciwszy pienidze, powrci na Zachd, aby jecha na Wschd w charakterze stronnika Fazil paszy42, z ktrym go sprowadzi nijaki Deutsch. Fazil pasza jest gow stronnictwa t. [ak] z. [wanej]. Modej Turcji, dziaajcego pod hasem ote toi que je my place. Jadc jednake, zetkn si w Ruszczuku z Mithad pasz43, byym gubernatorem Bolgarji [!], i ze stronnictwa Modej Turcji przeszed do stronnictwa rzdowego. Chciaby zosta wodzem wojsk chrzecijaskich; chciaby doczeka si mierci Sadyka i po nim spucizn dosta; chciaby aby mu Sadyk za swego ycia odstpi swego dowdztwa; chciaby wysadzi Oksz; wie si z Jordanem; trafia do dygnitarzy tureckich, do ktrych otwiera sobie drzwi tytuem byego dyktatora; nurtuje pomidzy Polakami; pisuje do dziennikw korespondencje o sobie; wyprawia od siebie ajentw do Rumunii i Galicji sowem wiczy si w rzemiole politycznego intryganta na wielk skal. Trzeba bdzie co o nim w Niepodlegoci napisa ale pierwej trzeba zebra dokadne szczegy, o ktre do K[onstantyno]p[o]la napisz i chlusn jegomoci w krtkich wyrazach w kronice. Napiszcie mi, Obywatele, nie zwczc, Wasze zdanie, co do broni przez Turkw skonfiskowanej. Cze i braterskie pozdrowie[nie] Z. Mik...[owski] 5/12 [18]68 Bruxelles 76, rue Berckmans 15 Wiktor Heltman niezadowolony z postanowie Gminy Bruksela. Mikowski jest nadal przeciwny sprzeday karabinw z Dramstadt, a inne bdzie mona sprzeda Bugarom. Zygmunt Mikowski do Komitetu Zjednoczenia 12/12 [18]68 Bruxelles 76, rue Berckmans
N 1292 [s. 1445-446]
41 Mustafa Fazil, syn Ibrahima Paszy, z Egiptu, w lutym 1867 r. sformuowa haso Yeni Osmanhtar (Modoosmani) co na Zachodzie przetumaczono na Modoturcy, bya to prba odnowy, unowoczenienia Turcji. 42 Mithad Ali Hajdar, ambitny polityk turecki, ktry m. in. w l. 1868 1869 by przewodniczcym Rady Pastwa.
225
Obywatele, natychmiast po otrzymaniu ostatnich Waszych listw udaem si do ob. Heltmana i zakomunikowaem Mu wszystko, cocie zakomunikowa zalecili. Ob. Heltman nic nie wiedzia o postanowieniach Gminy i kiedym Mu o nich opowiedzia, wyrazi zdziwienie i nagan. Wtpi, aby Gm[ina] Bruksela zdobya si na tyle poczucia obywatelskoci i cofna swoje, co do podatkw postanowienie. Nie bd jednake przesadza a raczej doo usiowa, celem przekonania obywateli czonkw Gminy, aby cofnli nieprawne postanowienie. Co do broni, zdaje mi si, i si mylicie, Obywatele, piszc jakobym zmieni zdanie. Podczas kiedy w mojej przytomnoci ta kwestia w Paryu poruszona zostaa, nie miaem i mie nie mogem adnego zdania i dlatego proponowaem polecenie mi obejrzenia broni. Waciwie wic zdanie w tej materii sfor` muowaem sobie w Liege i natychmiast te do Was, Obywatele napisaem, e jestem przeciwny sprzeday karabinw darmszatdzkich chociaby takowe tylko na 50 krokw biy. Do tej wic zmiany przyzna si nie mog; lecz przyznam si do innej. Po bliszym rozpatrzeniu si w broni na miejscu przekonaem si, e lichszymi od darmsztadzkich s karabiny transformowane francuskie, pacone po 20 frankw sztuka, 1700 sztuk. Poprzednio pisaem, e s one lepsze. Ot zmiana zdania. Wypowiadam j i przyznaj si do niej dlatego, e dowiedziaem si, i Bugarzy, ktrzy maj zamiar oglne na wiosn powstanie zrobi, wysali komisj tajemn, w celu zakupna broni. Komisja ta jest obecnie w Londynie. Mam nadziej, e trafi ona i do Belgii i e zetknie si ze mn i moe bdzie mona odstpi jej francuskie karabiny po tej samej cenie, za jak byy nabyte. Bd tego pilnowa. Podobny interes byby, wedug mnie w porzdku bo wyrzucone w ten sposb pienidze, oddane na procent przyniosyby tyle, i w swoim czasie mona by za nie, zamiast 1700 lichych, 1700 dobrych karabinw kupi. Zakupowanie za broni przez Bugarw niech Wam, Obywatele, posuy jako dowd, i na kupcach tego rodzaju nie zabraknie byle tylko poczeka. Zasyam Wam, Obywatele, cze i braterskie pozdrowienie. Z. Mikowski 76, rue Berckmans List wczeniej przedrukowany w: Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866 1870). Lewica na emigracji, pod red. C. Bobiskiej, I. Millera, Wrocaw [i inne] 1972, s. 292-293.
226
Urszula Kalembka
16 Naley ostronie postpowa przy ewentualnej sprzeday broni skadowanej ` w Liege. Nr 1290 [s.1499] Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele Na ostatni odezw Wasz dzi dopiero jestem w stanie odpisa. Cios, jaki spad na mnie w rodzinnem mojem yciu, nie dozwala mi zaj si interesem sprzeday broni, zawizanym przez Ob. Dbrowskiego43. Pomijajc to jednake, wydaje mi si, i Ob. Dbrowski nie waciwego uy sposobu. Polecilicie mi, Obywatele, sprzeda i ja uoyem si o to z p. Gerard, fabrykantem, ktry jest nominalnym wacicielem broni. Naleao przeto nastrczajcego si kupca odesa bd do mnie, bd do Gerarda i albo mnie albo jego uwiadomi o kondycjach. Kupiec co chce kupowa, nie widzc towaru, wzbudza podejrzenie, e nie jest kupcem na serio. Oddajc te uwag pod Wasz, Obywatele, rozwag, zasyam Wam wyznanie czci i braterskie pozdrowienie. Z. Mikowski Bruxella, dnia 2 stycznia 1869 76, rue Berckmans 17 Mikowski ze wzgldw rodzinnych chwilowo nie moe przyjecha do Parya na wezwanie Komitetu Zjednoczenia. 1301 [s. 1453] Do Komitetu Zjednoczenia Obywatele, Okolicznoci prywatne, bardzo wane, bo takie od ktrych zaley byt mojej rodziny, nie dozwalaj mi w tej chwili, czynic zado Waszemu wezwaniu, jecha do Parya. Bd mg pojecha, ale nieco pniej sam jeszcze nie wiem
43 Jarosaw Dbrowski (1835 1871), wwczas w Gminie Batorz Zjednoczenia, zgin jako genera Komuny Paryskiej.
227
dokadnie kiedy. Jeeli przeto s sprawy, do zaatwienia ktrych, z powodu odjazdu Ob. Jarmunda44 obecno moja osobista koniecznie jest potrzebn, to zechcijcie te sprawy zaatwi tymczasowo, odkadajc ostateczne owych rozstrzygnicie do mego przyjazdu. W przyczonym tu licie do Ob. Ruszczewskiego rozpisuj si o niektrych przedmiotach obszerniej. Raczcie, Obywatele, list ten wnie do Waszej wiadomoci, jako wyraz mojej opinji i przyjmijcie wyznanie czci i braterskie pozdrowienie. Z. Mikowski 6/1 [18]69 Bruxelles 76, rue Berckmans 18 Mikowski usuwa si z Komitetu Zjednoczenia, protestujc przeciw potraktowaniu wyroku Gminy Bruksela w sprawie Aleksandra Guttrego. Z. Mikowski do Komitetu Zjednoczonej Emigracji Polskiej N 1291 [s. 1445] Bruksela, 27 II 1869 Obywatele, Sumienie nie dozwala mi zasiada duej w Komitecie, ktry gwacc ustaw, ktrej strem by powinien, dopuci si naduycia wadzy. Od chwili otrzymania wic niniejszego nie uwaajcie mnie za czonka Komitetu. Czyni to w celu zaprotestowania publicznie przeciwko obejciu si z wyrokiem w sprawie obywatele Aleksandra Guttryego. Cze i pozdrowienie. Z. Mikowski List wczeniej przedrukowany w: Zjednoczenie Emigracji Polskiej (1866 1870). Lewica na emigracji, pod red. C. Bobiskiej, I. Millera, Wrocaw [i inne] 1972, s. 296.
44 ` Stanisaw Jarmund (1824 1904), m. in. wsppracowa w 1863 r. z Agencj Broni w Liege, by w Komitecie Reprezentacyjnym Zjednoczenia Emigracji Polskiej.
228
Urszula Kalembka
18 BRIEFE VON ZYGMUNT MIKOWSKI AUS DER ZEIT SEINER ZUSAMMENARBEIT MIT DEM REPRASENTIERUNGSKOMITEE DER VEREINIGUNG DER POLNISCHEN EMIGRATION (1867 1869). BESTANDEN DER POLNISCHEN BIBLIOTHEK IN PARIS Zusammenfassung
Das ist eine Sammlung von Briefen, die von Zygmunt Fortunat Mikowski (1824 1915), fruher unter literarischen Pseudonym: Teodor Tomasz Je bekannt, aus Brussel nach Paris geschickt wurden, und die, die politischen Probleme der demokratis chen polnischen Emigration in Westeuropa und in der Turkei betrafen. Diese Emigration entwickelte sich nach der Niederlage des Januaraufstandes (1863 1864). Diese Briefe wurden zwischen dem 5. Dezember 1867 und dem 27. Februar 1869 an Pariser Reprasentierungskomitee der Vereinigung der Polnischen Emigration und ihr Mitglied, Stanisaw Jarmund, den Freund von Mikowski. Dank diesen Briefen kann man erfahren, warum Mikowski auf das Redigieren des Presseorganes der Vereinigung, die Unabhangigkeit verzichtet hat (er stiftete es), wie war der Streit um einen bekannten unabhangigen Funktionaren, Aleksander Guttre, wie waren die Beziehungen zwischen den Emigranten in Belgien und in der Turkei, und letztendlich, wie war das Schicksal der Waffe, die fur den Januaraufstand besorgt und in Westeuropa gelagert wurde. Mikowski war am Anfand gegen ihren Verkauf, indem er an einen neuen Aufstand in Polen glaubte.
RECENZJE I OMWIENIA
Klaus Zernack, Polska i Rosja. Dwie drogi w dziejach Europy, Warszawa 2000, Wiedza Powszechna, ss. 783. Ksiek rnego rodzaju i rnej wartoci na temat stosunkw polskorosyjskich czy te polsko-radzieckich jest duo. S to z reguy jednak monografie szczegowe, powicone jakiemu jednemu wycinkowi trudnych, a nawet dramatycznych dziejw stosunkw polsko-rosyjskich i relacji midzy narodami Polski i Rosji, a zatem i stosunkom midzy ich organizmami pastwowymi. W historiografii polskiej a o ile mi wiadomo take w rosyjskiej nikt dotd nie pokusi si o prb syntezy tych stosunkw w szerszym wymiarze historycznym, obejmujcym dzi ju ponad tysiclecie ich dziejw. Pewne prby analizy duszych ni kilkuletnie okresw historycznych pojawiy si wprawdzie w historiografii europejskiej, obejmujc nawet wydarzenia i procesy historyczne kilku stuleci, ale byy to wci prace wycinkowe pod wzgldem chronologicznym albo podejmujce wybrane tylko aspekty dziejw.1 Nieco ju lepiej przedstawiay si pod tym wzgldem badania nad stosunkami Polski i Niemiec.2 Dlatego te z duym zainteresowaniem i uznaniem powitano
1 Zob. np. Z. K., W. P. Coates, Six centuries of Russo-Polish relations, London 1948; S. Bubnov, History of the Jews in Rossia and Poland from the earliest times until the present day, t. 1-3, Philadelphia 1916 1920; O. Halecki, Historia Europy jej granice i podziay, przeo. J. M. Koczowski, Lublin 1994; W. Dzwonkowski, Polska a Rosja, Warszawa 1991. 2 Zob. np. G. Labuda, Polska granica zachodnia. Tysic lat dziejw politycznych, Pozna 1974; Polacy i Niemcy. Dziesi wiekw ssiedztwa. Studia ofiarowane prof. Januszowi Pajewskiemu w osiemdziesit rocznic urodzin, praca zbiorowa pod red. A. Czubiskiego, Warszawa 1987; Polacy i Niemcy. Przeszo. Teraniejszo. Przyszo, praca zbiorowa pod red. H. Zieliskiego, Katowice 1993; Z. Wojciechowski, Polska-Niemcy. Dziesi wiekw zmagania, Pozna 1945; W. Wrzesiski, Ssiad czy wrg? Ze studiw nad ksztatowaniem obrazu Niemca w Polsce w latach 1795 1939, Wrocaw 1992.
230
Recenzje i omwienia
w Polsce przekad na jzyk polski dziea historyka niemieckiego Klausa Zernacka, zawierajcego tak wanie prb, obejmujc w jednej ksice cao dziejw badanych krajw i zjawiska w dugiej skali czasowej i w dodatku to wszystko na szerszym tle dziejw Europy. Wydana w znakomitej serii Niemieckiego Instytutu Historycznego w Warszawie pt. Klio w Niemczech jest z samego swego zaoenia ksik dyskusyjn, wypowiadajc sdy i formuujc bardzo osobiste oceny autora. W jednej z recenzji po jej wydaniu niemieckim pisano z pewn naturalnie przesad, i o t ksik spiera si bd uczeni i pokolenia. Ksik pisan z du yczliwoci zarwno do Polski, jak i do Rosji, autor dobrze wpisuje si w szerszy kontekst europejskiego i polskiego dyskursu historycznego. Klaus Zernack (ur. 1931) jest profesorem uniwersytetw we Frankfurcie nad Menem, w Giessen i Wolnego Uniwersytetu w Berlinie. Studia historyczne ukoczy w tyme Berlinie, Munster i Uppsali, zajmuje si ju od lat dziejami Europy rodkowej i Pnocno-Wschodniej, zwaszcza Polski i Rosji, opublikowa dotychczas cztery ksiki z zakresu tej tematyki, jest czonkiem wielu towarzystw naukowych, m. in. PAN i PAU, doktorem honoris causa Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytetu Warszawskiego, w latach 1997 2000 przewodniczy polsko-niemieckiej komisji podrcznikowej. Praca jest bardzo obszerna. Autor podzieli j a na czternacie rozdziaw w ukadzie chronologiczno-problemowym: I. ladami Plutarcha czyli jak przedstawia dzieje wzajemnych oddziaywa? II. Pocztki Polski i Rusi u progu tysiclecia. III. Przemiany strukturalne do poowy XVI wieku: rozwj feudalizmu, zanik pastwa patrymonialnego. IV. wiat rusiski w XIV i XV wieku: polski Wschd na staroruskim Zachodzie. V. Dugi wiek szesnasty: wiek triumfu polskiej demokracji szlacheckiej nad moskiewsk autokracj. VI. Rzeczpospolita szlachecka i pastwo carskie. Zmiany ukadu si w XVII wieku. VII. Rosyjskie okno na Europ i polski kryzys suwerennoci (1700 1763). VIII. Wzrost potgi Rosji i upadek Rzeczypospolitej szlacheckiej (1764 1815). IX. Dwa nacjonalizmy, dwa oblicza zacofania. X. Rozpad dawnego porzdku na Wschodzie (1890 1919). XI. Tak i nie dla Wersalu: Polska i Rosja Sowiecka (1919 1945). XII. Sowiecka hegemonia nad Rosj i Polsk (1945 1970).
Recenzje i omwienia
231
XIII. Emancypacja spoeczna i tosamo narodowa. XIV. O Polakach i Rosjanach: wyzwanie i odpowied w teraniejszoci, przeszoci i przyszoci. Niektre z tych cezur budzi mog zastrzeenia, np. rok 1970 jako cezura kocowa rozdz. XII, niemniej taka wanie periodyzacja jest generalnie zasadna. Posowie powicone jest miejscu Polski i Rosji w historiografii niemieckiej. Ksika zaopatrzona jest w obszern, chocia oczywicie selektywn bibliografi, tym bardziej wan, e w tekcie nie ma przypisw. Duo w tej bibliografii naturalnie powoa i odniesie do prac polskich autorw (w sumie ponad 450), cho zauwaalne jest pominicie wielu wakich prac. Praca zawiera indeksy nazwisk (bez dat kocowych bibliografii) i nazw geograficznych oraz spisy ilustracji i map. Aczkolwiek podtytu ksiki Dwie drogi w dziejach Europy uwypukla antynomi tych krajw i ich drogi cywilizacyjno-ustrojowej i w tym upatrywa mona gwn myl przewodni dziea, to jednak autor stara si znajdowa take okrelone podobiestwa w roli historycznej, spenianej przez wschodnich ssiadw Niemiec Polsk i Rosj. czy je przede wszystkim wiadomo wsplnoty, ktrej podstaw kulturow stanowi chrzecijastwo. Trafnie zauwaa, e oba te kraje, podobnie zreszt jak i wikszo innych, nie dziaaj w izolacji, ale w ukadzie wzajemnych oddziaywa, majcych sw gboko sigajc w przeszo genez. Wymownym tego dowodem jest choby przykad z ich najnowszej historii: bez polskiej Solidarnoci nie byoby rosyjskiej pierestrojki, ale te gdyby nie Gorbaczow, Polska nie odzyskaaby suwerennoci. (s. 7). Wielowiekow histori Polakw i Rosjan czy zatem szczeglna struktura wzajemnych odniesie, ktr Zernack nazywa z angielska stosunkami challenge and response. Stosunki midzy Polsk a Rosj to czstokro nieprzemienna ingerencja jednych i drugich w histori narodow ssiada (s. 13), a w wieku XIX i na pocztku XX w. to ostra konfrontacja midzy emancypacyjnym nacjonalizmem narodu ucinionego i hegemonialnym nacjonalizmem panujcego narodu pastwowego. Analizujc w tej konfrontacji polski emancypacyjny ruch wolnociowy, wytyka zauwaaln na Zachodzie skonno do pokpiwania z tradycjonalnoci horyzontw, w jakich do dzisiaj tkwi polskie mylenie historyczne, do pitnowania jego wstecznictwa, a nawet szowinizmu (s. 400). Autor zarazem podkrela, e stosunki midzy tymi dwoma krajami stanowi jeden z wielkich problemw historii Europy, nie zawsze, niestety, naleycie doceniany w historiografii europejskiej. Przyznaje, i rwnie historycy niemieccy nie powicali dotychczas temu problemowi naleytej uwagi. Tym wszelako, co wyrnia t ksik od monografii szczegowych, zajmujcych si z zasady gwnie, jeli nie wycznie, histori stosunkw polsko-
232
Recenzje i omwienia
rosyjskich, a w najlepszym wypadku rekonstrukcj powstawania wzajemnych wyobrae i mitw, to fakt, i w bogatym materiale historycznym szuka on przede wszystkim strukturalnych czynnikw wspzalenoci i przeciwiestw, antagonizujcych obie strony kulturowo. Znajduje je przede wszystkim w odmiennoci wyznania, rnicach midzy poddanym tronowi carskiemu prawosawiem a autonomicznym i w duym stopniu niezalenym od wadzy wieckiej katolicyzmem, a take w rnych systemach sprawowania wadzy pastwowej w Rosji despotyzmem i autokratyzmem wadzy, ktra zdoaa podporzdkowa sobie szlacht, za w Polsce szerok, moe nawet a nazbyt szerok demokracj szlacheck. A wic podstaw antynomii jest dla autora swoisty bizantynizm jako istota historycznej misji Rosji. Autor nie docenia natomiast roli gospodarki, pewnego wsplnego zacofania cywilizacyjnego, ktre czy oba kraje i sytuacje na obrzeu lub pobrzeu Europy. Z perspektywy Zachodu Polska i Rosja wydaj si by przecie sobie bardzo bliskie. Przy wszystkich rnicach tak Polska, jak i Rosja pozostaway krajami sabo zmodernizowanymi. Mona w peni zgodzi si z uwag ju wypowiedzian w jednym z polskich odgosw na t ksik, w recenzji prof. Marcina Kuli: Podobiestwa midzy Polsk a Rosj stayby si wyraniejsze, gdyby skdind bardzo ju grub ksik Zernacka dopeni jeszcze paroma rozdziaami o porwnaniach pomidzy Polsk, Rosj a Europ rodkowo-Zachodni.3 Sporo w tej ksice ciekawostek, oryginalnych spostrzee, jak np. to, e spord wszystkich dynastii europejskich, Piastowie byli szczeglnie cenieni przez Rurykowiczw, gwnie z ksicego domu w Kijowie, w ich polityce matrymonialnej. Jak to wynika z dokadnego rejestru, sporzdzonego przez autora (s. 66-68), w latach 1015-1300 zawarto midzy tymi dynastiami 22 maestwa, czyli 2,2 lubu w jednym pokoleniu. Podkrelajc z kolei znaczenie wiecw grodzkich w yciu politycznym Rusi, Zernack zauwaa, e wadza ksica musiaa tam stawi czoo potniejcym grodom, a nie jak w Polsce wczesnopiastowskiej konkurujcym z ni monowadcom przy nikej roli politycznej miast. W okresie rozbicia dzielnicowego walki bratobjcze pomidzy poszczeglnymi dynastiami na Rusi byy bardziej zacite i okrutniejsze ni w Polsce. Uwag czytelnika polskiego przyciga ujcie genezy nowoczesnego nacjonalizmu rosyjskiego pocztku XIX w. odwoanie si do m.in. integralistycznego programu Pawa Pestela, zakadajcego, e wszystkie plemiona, a wic i Polacy musz stopi si w jeden nard rosyjski, e na caym obszarze pastwa rosyjskiego panowa ma tylko i wycznie jzyk rosyjski. W ten sposb wszelkie plemiona zamieszkujce Rosj stan si ku oglnemu poytkowi ca3
M. Kula, W jednym stay domu czy w dwch?, Nowe Ksiki 2001, nr 2, s. 17.
Recenzje i omwienia
233
kowicie rosyjskie i pomog przywie Rosj na najwyszy poziom dobrobytu, wielkoci i potgi. (s. 389). Imperialno-rosyjsk wiadomo narodow wyraao wiele utworw Aleksandra Puszkina, a potem publicystyka Michaia Katkowa i Jurija Samarina. Sformuowane przez tego ostatniego credo integralistycznego panslawizmu byo zupenie niedwuznaczne: Polska to ostry klin, ktry acisko wbia w samo serce wiata sowiaskiego, aby go rozsadzi (s. 419). Dla przyszoci stosunkw polsko-rosyjskich fatalne znaczenie mia fakt, i zapocztkowany przez Aleksandra II cykl reform demokratyzujcych pastwo rosyjskie w latach 60. XIX w. nie przeistoczy tych stosunkw w strukturalne formy federacji pastwowej, a polskie powstanie styczniowe spowodowao przeskok do skrajnie unifikacyjnego, centralistycznego, wrcz imperialnego panrusizmu. A jednoczenie w tyche latach 60. rosyjski panslawizm, wyrsszy z dawnej historiozoficznej krytyki Zachodu i z rosyjskiego prowidencjalizmu w ujciu sowianofilw, sta si ideologi wspierajc rosyjskie pretensje do przywdztwa w wietle wschodnioeuropejskim i euroazjatyckim. Jego impet kierowa si przy tym przede wszystkim przeciwko odszczepieczej Polsce (s. 428-429). W rosyjskiej myli politycznej wyraziy to najjaskrawiej dziea Mikoaja Danilewskiego i Fiodora Dostojewskiego. Zajmujcy poznawczo jest podrozdzialik omawiajcy problem modych narodw na dawnych polskich ziemiach wschodnich i ich stosunek do polskoci. Fakt, i cae terytorium dawnego polskiego wschodu jawio si po 1863 r. jako przestrze dziaania znacznej mniejszoci polskiej (tylko w rejonie Biaegostoku i Wilna Polacy stanowili wikszo), ktra wywieraa swj wpyw, zwaszcza na sfer kultury, sprawia, e z jednej strony o obstawaniu polskiego nacjonalizmu przy granicach z 1772 r. decydoway nie tylko powody historyczno-emocjonalne, ale rwnie i czynniki demograficzne i ekonomiczne oraz spoeczno-kulturalne, a z drugiej, e narodowe denia Litwinw, Biaorusinw i Ukraicw musiay si kierowa w sensie spoeczno-politycznym przeciwko polskoci, pomimo e czerpali oni swoje wzory z polskiego ruchu narodowego. Tym samym owe ruchy walczyy na dwa fronty: z jednej strony z polityczn rusyfikacj, idc ze wschodu, a z drugiej z gospodarczo-kulturaln polonizacj, pync z zachodu (s. 447-448). Autor przyznaje przy tym, i rwnie na przeomie XIX i XX w., a praktycznie take przez cay wiek XX kwestia polska niezmiennie pozostawaa w centrum rosyjskiej polityki zachodniej (s. 445). Jest zrozumiae, i tego rodzaju synteza pira jednego tylko autora si rzeczy musi by skazana na wiele niedocigni, uproszcze, pomini wakich wydarze, postaci czy te procesw historycznych, a niekiedy take faktycznych bdw, bowiem niewyobraalna wprost jest moliwo doskonaego
234
Recenzje i omwienia
opanowania przez jedn osob stosunkw polsko-rosyjskich w caym tysicleciu, zwaszcza gdy osob t jest historyk wychowany i uksztatowany w innej ni polska i rosyjska kulturze, reprezentujcy odmienn mentalno. W polskich odgosach prasowych podnoszone s liczne tego typu zastrzeenia. Szczegowe uwagi zostawi naley specjalistom od poszczeglnych epok. Tutaj wska tylko dla przykadu na kilka spraw oglniejszych lub dotyczcych bliszego mi badawczo XIX i XX w. Pocztek wczania polskiego pastwa szlacheckiego do sfery wpyww rosyjskich upatruje autor w 1697 r. Potem ju Polska a do wydarze z 1989/1990 r. nie decydowaa suwerennie o wasnej przyszoci politycznej (s. 7). Sd ten uzna jednak naley za wielce dyskusyjny. Pomijajc ju niektre inne epizody, np. wojn polsko-rosyjsk 1831 r., to z pewnoci dwa dziesiciolecia II RP podwaaj zasadno takiej skrajnie formuowanej tezy. Tradycyjna, nieuwzgldniajca nowych bada ani zachodnich i rosyjskich, ani polskich4 jest ocena ostatniego cara Rosji Mikoaja II. Autor zupenie nie docenia te jego dokona reformatorskich, traktujc je wycznie jako wymuszone (s. 450, 460, 462 i in.) Konstanty Pobiedonoscew nie by prokuratorem generalnym (s. 451), a zwierzchnikiem Synodu najwyszego organu Cerkwi prawosawnej, czyli kim w rodzaju wieckiego ministra wyzna religijnych. Trudno si te zgodzi z tez, i u schyku panowania Romanoww nie nastpia polityczna modernizacja (tame), bowiem zmiany ustrojowe, aczkolwiek niewystarczajce i nazbyt powolne, szy jednak daleko. Ministrem spraw wewntrznych Rosji by Dymitr Sipiagin, a nie Zipiagin (s. 457); bd w pisowni jest tu raczej win nie autora, a tumacza. Wprowadzona w tyme 1905 r. instytucja Rady Ministrw nie zaja miejsca Rady Pastwa (s. 463), ktra pozostaa, przeksztacajc si wkrtce w wysz izb rosyjskiego przedstawicielstwa narodowego. Baamutne s rozwaania na temat nowej redakcji Ustaw zasadniczych Cesarstwa z 1906 r. jako potwierdzenia zakorzenionej w rosyjskiej tradycji prawosawnej monarchii (s. 464). Sam autor nieco dalej stwierdza, e ustrj Rosji przeobrazi si w kierunku konstytucyjnego pastwa prawa (s. 465), co jest ju blisze prawdy. Osawiony Rasputin nie by bynajmniej adnym przywdc fanatycznego ruchu chystw (s. 484). Chystem by rzeczywicie, jak wynika z najnowszych bada, ale od tego stwierdzenia do tezy o jego roli przywdczej jest do daleko. Bdne informacje dostrzec take moemy w opisie sytuacji na ziemiach polskich zaboru rosyjskiego z przeomu XIX i XX w. i w ogle spraw polskich.
4 A. Bochanow, Nikoaj II, Moskwa 1997, ss. 480; D. Lieven, Nicholas II. Emperor of all the Rossias, London 1993, pp. 292; J. Sobczak, Cesarz Mikoaj II. Modo i pierwsze lata panowania, 1868 1900, Cz. I. Modo, Cz. II. Na tronie, Olsztyn 1999, ss. 362+284.
Recenzje i omwienia
235
Jzef Pisudski ujawni si jako dziaacz socjalistyczno-patriotyczny nie na emigracji (s. 455), a w kraju. Wiele korektur wnie naleaoby do wizerunku SDKPiL jako w ocenia autora partii Ry Luksemburg i Feliksa Dzieryskiego (s. 456). PPS i niektre inne narodowociowe partie socjalistyczne uczestniczyy nie w tajnym kongresie zaoycielskim partii kadeckiej (s. 459), a w emigracyjnym zjedzie paryskim, na ktrym chciano utworzy blok (swoist koalicj) opozycyjnych partii demokratycznych Cesarstwa Rosyjskiego. Liczebno SDKPiL i PPS w czasie rewolucji 1905 1906 wbrew temu, co pisze autor (s. 460), bya mniej wicej rwna. Narodowy charakter wydarze rewolucji 1905 r. ujawnia si nie tylko w otwie i Estonii (s. 461), ale i, a moe nawet przede wszystkim, w Krlestwie Polskim. W ogle trudno zauway w opisie polityki rosyjskiej na ziemiach polskich istotnych dla tematu okresw co najmniej trzech jej przejciowej liberalizacji: w drugiej poowie lat 90. XIX w., w 1905 i w latach I wojny wiatowej. Z pewnoci przesadne jest traktowanie zabiegw J. Pisudskiego w Tokio w 1905 r. o uzyskanie pomocy finansowej dla akcji bojowych PPS jako prby zawarcia sojuszu polsko-japoskiego (s. 471). Budzi te moe wiele zastrzee wyrane bagatelizowanie roli Niemiec we wspodpowiedzialnoci za wywoanie dramatu I wojny wiatowej (s. 476). Podobnych niecisoci specjalici od innych epok historycznych znajd zapewne sporo. Przy wszystkich jednak tych uchybieniach dzieo Klausa Zernacka zasuguje na najwysze uznanie jako ambitna prba syntezy stosunkw Polski i Rosji. Brak takiej syntezy by silnie odczuwalny zarwno w polskiej, jak i w rosyjskiej historiografii, a dalsze badania i prace, jakie si niewtpliwie bd ukazywa, a take dyskusja, jak Zernack powoduje wrd historykw, uczyni powstanie w przyszoci syntezy peniejszej i bardziej wszechstronnej atwiejszym. Jan Sobczak
Karin Friedrich, The Other Prussia. Royal Prussia and Liberty, 1569 1772, Cambridge University Press, Cambridge 2000, ss. 280. (Cambridge Studies in Early Modern History, ed. by Professor Sir John Elliot [ i inni]).
Karin Friedrich, wykadowczyni historii w School of Slavonic and East European Studies (Instytut ufundowany w 1915 r. przez T. Masaryka) Uni wersytetu Londyskiego naley, obok Hansa-Jurgena Bomelburga oraz Jorga
236
Recenzje i omwienia
Hackmanna, do modej generacji niemieckich historykw, podejmujcych zaniedbany nieco i kontrowersyjny problem pruskiej wiadomoci narodowej. Wydana w ramach znanej serii Cambridge Studies in Early Modern History praca doktorska Karin Friedrich koncentruje si na Prusach Krlewskich (okrelonych jako the Other Prussia), a gwnie na kwestii tosamoci elit spoecznych i politycznych Gdaska, Torunia i Elblga od drugiej poowy XVI w. a do I rozbioru Polski w 1772 r. Wybr takiej problematyki zdeterminowany zosta nie tylko potrzeb przebadania i zdefiniowania procesu ksztatowania si wczesnonowoytnej wiadomoci narodowej w tym zrnicowanym etnicznie i konfesyjnie regionie, ale w duej mierze rwnie stanem zachowania bogatych rde w polskich i niemieckich bibliotekach oraz archiwach w Gdasku, Toruniu, Olsztynie, Krniku, Krakowie, a take w Berlinie. Autorka przestudiowaa rzetelnie nie tylko drukowane i rkopimienne kroniki oraz traktaty historyczno-polityczne, ale rwnie pisma i memoriay polemiczne, wypracowane przez urzdnikw i tzw. uczonych (litterati) w poszczeglnych miastach. W peni uzasadnione s przyjte tutaj i omwione szczegowo w uwagach wprowadzajcych (Introduction) cezury narracji (1569 1772), uzupenione podstawowymi informacjami na temat powstania pastwa zakonnego i jego podziau w 1466 r. na Prusy Krlewskie (tzw. Prusy Polskie) i Prusy Krzyackie (od 1525 r. Prusy Ksice). Odtd bowiem obie czci Prus, mimo zachowania a do pocztkw XVII w. wielu wsplnych elementw dawnej jednoci (gwnie w sferze struktury i form ustrojowych) tworzyy a do 1772 r. odrbne kraje. Wyjanienia te adresowane gwnie do czytelnika anglojzycznego uatwiaj te zrozumienie wielu uwag Autorki na temat charakteru i rnych tendencji w historiografii polskiej i niemieckiej (czy wzorujcej si na tej ostatniej historiografii anglosaskiej). Karin Friedrich krytykuje mocno tzw. Ostforschung i formuuje pogld o wyksztaceniu si w Prusach Krlewskich odrbnej, ale tkwicej swymi korzeniami w politycznej kulturze Rzeczypospolitej narodowoci pruskiej (natio prussica), zasadzajcej si nie na tosamoci etniczno-konfesyjnej, lecz na solidarnoci stanowej (zdominowanej przez mieszczastwo) i wsplnocie (niekiedy nawet doranych) interesw. Udowodnieniem tej tezy ze sfery trudno uchwytnych przeobrae w wiadomoci spoecznej zaja si Autorka praktycznie na pozostaych kartach swojej interesujcej i wartej polecenia ksiki. Dwa pierwsze rozdziay pt. The origins of Royal Prussia oraz Royal Prussia and urban life in the Polish-Lithuanian Commonwealth wprowadzaj czytelnika w specyfik prawno-ustrojow i spoeczno-gospodarcz obu czci omawianego obszaru. Prusy Krlewskie pomimo zachowania do 1569 r. autonomii ustrojowej stanowiy cz skadow Rzeczypospolitej. Prusy Ksice nato-
Recenzje i omwienia
237
miast, chocia byy formalnie lennem monarchy polskiego, to jednak obray inn drog rozwoju, dajc w nastpstwie pocztek przyszej brandenburskohohenzollernowskiej monarchii (1618, 1657, 1701). Szczeglnie wiele miejsca Autorka powicia kwestii indygenatu (renicy wolnoci pruskiej), bronionego przez stany pruskie , a gwnie przez elity mieszczaskie, optujce wytrwale za luniejszym zwizkiem prowincji z Rzeczpospolit (Koron). Std uzasadnione s rwnie gbsze rozwaania Autorki na temat ustroju wewntrznego i roli miast pruskich (skupiajcych przeszo 36% spoeczestwa Prus Krlewskich) na tle o wiele sabszych miast Korony (zamieszkanych zaledwie przez 18% spoeczestwa), jak i niemieckich w Rzeszy. Stale rosnce aspiracje szlacheckie pruskich patrycjuszy zyskay w drugiej poowie XVI w. nowego sojusznika wrd samej szlachty w okresie tzw. drugiej reformacji. Odtd bowiem a do poowy nastpnego stulecia wi stanowa ze szlacht podtrzymywana bya gwnie poprzez wyznawcw kalwinizmu, co oczywicie przyczynio si do umacniania wpyww politycznych mieszczaskich elit rzdzcych w prowincji. W wietle zgromadzonych faktw atwiej jest zrozumie niepolskiemu czytelnikowi wyjtkow i dominujc rol Gdaska (oraz sabsze pozycje Torunia i Elblga) w yciu stanowym, gospodarczym, religijnym i kulturalnym Prus Krlewskich, a nawet pastwa polskiego. Zasygnalizowana tutaj rola miejscowych protestanckich gimnazjw i studiw zagranicznych (gwnie na uniwersytetach niemieckich i niderlandzkich) w ksztatowaniu pogldw polityczno-ustrojowych elit urzdniczych i intelektualnych najwikszych miast pruskich rozwinita zostaa w rozdziale pt. History, myth and historical identity. Samodzielne i ciekawe (chocia moe nie zawsze do bezkrytycznego zaakceptowania) s spostrzeenia i refleksje Autorki wynikajce z uwanej lektury wielu nie znanych dotd lub niedokadnie analizowanych tekstw historiograficznych i publicystycznych (np. Kaspra Schutza, Bartomieja Keckermanna, Ernsta Koniga). Przeznaczone dla uczniw i nauczycieli miejscowych gimnazjw, ale take dla elit politycznych rozprawy i pisma polemiczne dostarczy miay argumentacji natury ideologicznej, prawnej oraz historycznej w stosowanych rozwizaniach ustrojowych, sucych uprawianiu polityki tak w wewntrznych sprawach pruskich, jak i wobec dworu polskiego (Korony). Wzorujcy si gwnie na niderlandzkich pracach Justusa Lipsiusa czy Hugona Grotiusa pruscy (podobnie jak i polscy) konstytucjonalici ostrzegali przed zbyt siln wadz monarchy oraz anarchicznymi rzdami tumu i wyznawali idealny model konstytucji (zwanej forma mixta), zasadzajcej si na rzdach krla (monarchy), senatu (arystokracji) oraz izby poselskiej. Autorka akcentuje szczegln popularno idei republikaskiej wrd mieszczaskich elit Prus Krlewskich, zreszt wrogo usposobionych nie tylko do
238
Recenzje i omwienia
silnych monarchiczno-dynastycznych rzdw brandenburskich Hohenzollernw, ale rwnie do dawnej zakonnej przeszoci Prus. Odcinay si one wiadomie od niemieckich korzeni, a odwoyway do praw i wolnoci zagwarantowanych Prusakom przez krla polskiego, lub te do wywodzcych si z tradycji antycznych. Nic wic dziwnego, e w miastach wiksz popularnoci cieszy si w XVI i XVII w. mit sarmacki, a nie gocko-wandalski pochodzenia Prusw, uznawanych za swoich przodkw. Identyfikujc si bardziej z systemem politycznym Polski mieszczaskie elity pruskie staray si znale swj modus vivendi w rzdzonej parlamentarnie Rzeczypospolitej na rwni z Polakami, Litwinami i Rusinami. Uzupenieniem tych rozwaa jest kolejny rozdzia (Political identity in the cities of Royal Prussia and the meaning of liberty (1650 1720)), powicony gwnie interpretacji pogldw Krzysztofa Hartknocha (1644 1687), autora popularnych w XVII w. w Prusach Krlewskich i Polsce dzie czy rozpraw dotyczcych przeszoci oraz form ustrojowych Prus i Polski. Karin Friedrich podkrela, e propagowane przez Hartknocha historyczne mity o sarmackosowiaskim pochodzeniu przodkw i obrona idealnego modelu ustrojowego forma mixta oraz negacja absolutystycznych form rzdzenia stay si integraln czci historycznej i narodowej tosamoci elit mieszczaskich Prus Krlewskich. Nie wywouje wic zdziwienia, e jego teksty nie znalazy zrozumienia u dziewitnastowiecznych historykw pruskich, dla ktrych punktem wyjcia do rozwaa nad istot tosamoci pruskiej byy pogldy Gotfryda Lengnicha (1689 1774). Wyranym wiadectwem identyfikowania si elit mieszczaskich z organizmem wielonarodowociowej Rzeczypospolitej byy take reakcje na wojny ze Szwedami oraz bunty kozackie w XVII w. Tak przebieg obrad sejmikw pruskich, jak i twrczo pisarzy politycznych oraz historiografw stanowi dobr ilustracj wiernoci rzdzcych elit wobec Rzeczypospolitej (Korony) w trudnych i penych niepowodze okresach. Zagadnienia te przedstawione zostay szczegowo w osobnym rozdziale, zatytuowanym Loyalty in times of war. Zawiera on rwnie wiele interesujcych uwag Autorki na temat podobiestw i rnic w strukturach polityczno-prawnych, spoecznych i wyznaniowych natio prussica a Kozakami. Na tym tle atwiej te zrozumie stanowisko wielu pisarzy historycznych i publicystw (np. Joachima Pastoriusa czy Aarona Blivernitza), krytykujcych ostro wiaroomstwo Kozakw wobec wasnej matki-ywicielki (Rzeczypospolitej). Niemniej jednak, w miar postpujcej decentralizacji pastwa w kocu XVII oraz pocztkach XVIII w. i rosncej alienacji Prus Krlewskich, zaczy pojawia si take pisma wyraajce sympatie dla Kozakw ( np. Michael Behem i Gottfried Weiss), a obwiniajce egoizm szlachty polskiej, ktra sprowokowaa powstanie Bohdana Chmielnic-
Recenzje i omwienia
239
kiego. Porwnywano nawet los Kozakw i ich wolnoci z Prusakami, ale podkrelano, e tym pierwszym zabrako po prostu zmysu obywatelskiego, cechujcego mieszkacw Prus. Kwestii przeobrae w wiadomoci spoecznej i narodowej pruskich elit politycznych powicone zostay rwnie dwa kolejne rozdziay pt. Divergence: the construction of rival Prussian identities oraz Centre versus province: the Royal Prussian cities during the Great Northern War. Przyczyn rozchodzenia czy wrcz tworzenia si rywalizujcych tosamoci pruskich szuka naley, zdaniem Karin Friedrich, w pogbiajcym si kryzysie pastwa polskiego i osabieniu wadzy krlewskiej, przy jednoczenie rosncych aspiracjach monarchicznych brandenburskich Hohenzollernw, co przypiecztowaa koronacja Fryderyka I w Krlewcu. Doszo wwczas do powstania warunkw sprzyjajcych tworzeniu si nowej prusko-niemieckiej wiadomoci z jednej strony, a z drugiej do podejmowania przez stany Prus Krlewskich stara o cilejszy zwizek z Koron nawet kosztem czci bronionych dotychczas konsekwentnie odrbnoci prawno-ustrojowych. Na realizacj tych planw byo ju jednak za pno, o czym Autorka wyranie mwi w ostatnim rozdziale pt. Myths old and new: the Royal Prussian Enlightenment. Nkane niemal bez przerwy przez wojska szwedzkie, rosyjskie, polskie i saskie miasta pruskie nie doczekay si pomocy i wsparcia polskiego krla. Nie zaakceptoway rwnie reformatorskich planw wadcy polskiego i sejmu, zmierzajcych m.in. do zniesienia specjalnego statusu prowincji pruskiej. W tej sytuacji doszo do wzmocnienia pruskiej wiadomoci narodowej i narastajcych zabiegw elit mieszczaskich, dcych do likwidacji skutkw unii lubelskiej z 1569 r. Polityczny system wartoci forma mixta, polegajcy na zgodnym funkcjonowaniu wszystkich prowincji i nacji w obrbie Rzeczypospolitej przesta funkcjonowa. Co wicej, doj musiao rwnie do rozejcia si interesw szlachty i mieszczan oraz powrotu tych ostatnich do tradycji niemieckich korzeni i hase penej autonomii Prus Krlewskich, zwizanych z Polsk tylko osob krla. Wyrazicielem tych ostatnich by Gotfryd Lengnich, a popularno jego dzie wskazuje, e pruski mit Krzysztofa Hartknocha odszed do lamusa. Jednak ostatecznie, zdaniem Autorki, to nie monarcha polski czy szlachta pozbawiy Gdask, Toru i Elblg przywilejw, lecz absolutna monarchia pruska. Zabr Prus Krlewskich przez Fryderyka II przerwa te bezpowrotnie proces ksztatowania si specyficznej regionalnej prusko-polskiej identyfikacji. Musiao jednak upyn jeszcze sporo czasu, aby moga wytworzy si nowa pruska wiadomo spoeczna, wsplna dla niemieckojzycznych mieszkacw Krlestwa Pruskiego. Dopiero wic okoo 1860 roku mona postawi znak rwnoci midzy Prusakiem a Niemcem.
240
Recenzje i omwienia
Dziki bezstronnoci Karin Friedrich i doskonaej znajomoci rde niemieckich i aciskich (bardzo czsto trudno czytelnych rkopimiennych tekstw), jak i najnowszej literatury polskiej czytelnik, i to nie tylko angielski, otrzyma niesychanie wan prac na temat trudnej do okrelenia regionalnej tosamoci narodowej mieszczaskich elit intelektualnych i politycznych w Prusach Krlewskich od pnego renesansu a do wczesnego owiecenia. Do lektury dziea zachca te barwny, plastyczny jzyk oraz krytyczne podejcie do starych, utartych pogldw w historiografii. Autorka nie tylko koryguje, ale i poszerza dotychczasow wiedz na temat przeszoci multikonfesjonalnego i wieloetnicznego, na p autonomicznego kraju, ktry mimo dugoletniego zwizku z pastwem polskim nie zintegrowa si z nim do koca, tak jak to si stao z innymi prowincjami Rzeczypospolitej (np. Mazowszem). Praca pobudza te wielokrotnie do dyskusji oraz rysuje nowe perspektywy badawcze i za to naley si szczeglna wdziczno Autorce omawianej ksiki. Znaczenia rozprawy nie umniejszaj zauwaone drobne bdy w niektrych datach, pisowni nazwisk oraz w zapisie wielu pozycji polskich czy tzw. literwki, jak i nie zawsze zachowana kolejno alfabetyczna w zaczonym wykazie literatury. Henryk Rietz
Jerzy Maro, Militarne aspekty wojny trzydziestoletniej na lsku, Acta Universitatis Wratislaviensis, No 2201, Wrocaw 2000, ss. 279. Wojna trzydziestoletnia, niespotykany, jak na wczesny okres nowoytny konflikt zbrojny, ze wzgldu na jego dugotrwao, skal operacji (zasig terytorialny, liczebno zaangaowanych wojsk), wreszcie rozmiar zniszcze nieodmiennie cieszy si zainteresowaniem historykw. Pord rnorodnych aspektw religijnego, spoecznego, politycznego, ekonomicznego dostrzeganych i analizowanych przez badaczy, najliczniejsz grup stanowi, co jest w peni zrozumiae i uzasadnione, prace pozostajce w nurcie cile rozumianej historii wojskowej. W tym te kontekcie ujta problematyka, poszerzona o zagadnienia organizacji wojska i ekonomiczno-finansowego zaplecza wojny, zostaa przedstawiona w monografii Jerzego Maronia. Autor odnis swoje rozwaania do terenu lska. Dotychczasowe badania, dotyczce wojny trzydziestoletniej na lsku, prowadzone gwnie przez historykw niemieckich z Hermannem Palmem
Recenzje i omwienia
241
i Juliusem Krebsem na czele, skupiay si przede wszystkim na zagadnieniach politycznych i militarnych. Uwaga polskich badaczy dziejw lska: Kazimierza Orzechowskiego, Mariana Jzefa Ptaka, Marii Hatalskiej, Jana Kwaka i innych, koncentroway si gwnie wok spraw ustrojowych (zgromadze stanowych), gospodarczych (w tym problematyki skarbowej i finansowej) oraz spoecznej. lsk, a take Prusy Ksice (Wschodnie) i Pomorze, tereny pozostajce poza granicami Rzeczypospolitej, rzadko natomiast znajdoway si w polu zainteresowa historykw wojskowoci, skupiajcych si raczej nad staropolsk sztuk wojenn. Ksika Maronia dotyczy wic obszaru w niewielkim tylko stopniu opracowanego w rodzimej historiografii pod tym ktem. Poszerza przy tym, skromny dotychczas, polski wkad w rozwj bada nad wojn trzydziestoletni. Celem pracy, jak pisze Autor, ma by przedstawienie aspektw militarnych i finansowych wojny trzydziestoletniej na lsku. Pod sformuowaniem aspekty militarne rozumie si dzieje wojska, dziaa wojennych oraz sztuki wojennej. Drugi czon tematu wskazuje za na problemy skarbowo-finansowe mobilizowania i utrzymania wojska (s. 8). Tak szerokie, wieloaspektowe pojmowanie lskiego obszaru dziaa militarnych jako przedmiotu badawczego zmusio Autora do znacznego wysiku heurystycznego i przeprowadzenia rozlegych studiw zarwno nad niezwykle bogat i rnorodn baz rdow, jak i dotychczasowym dorobkiem historiografii, gwnie niemieckiej. Praca skada si z trzech rozdziaw odpowiadajcych celom badawczym sformuowanym przez Autora na wstpie. Pierwszy Wojsko. Organizacja i taktyka to w istocie wnikliwe, porwnawcze studium sztuki wojennej, zawierajce omwienie uzbrojenia i analiz organizacji, dowodzenia i taktyki wojsk na lsku, ukazanych na tle dominujcych wzorcw europejskich niderlandzkiej (protestanckiej) strukturze organizacyjnej wojska, wprowadzonej przez ks. Maurycego Oraskiego i Johanna von Nassau na przeomie wiekw XVI i XVII i formach wypracowanych nieco wczeniej w Hiszpanii i std zwanych szko hiszpask (cesarsk). Maro prezentujc organizacje, sposb formowania, dowodzenie i stosowan taktyk w podstawowych typach lskich si zbrojnych: obronie krajowej, oddziaach zacinych (zawodowych), milicji mieszczaskiej i przybocznych chorgwiach ksit dochodzi do wniosku, e wykorzystywano w nich gwnie model hiszpaski, cho mona dostrzec rwnie, zwaszcza od drugiego dziesiciolecia XVII w. wpywy szkoy protestanckiej w taktyce formacji pieszych. Wzorce wschodnioeuropejskie, przede wszystkim wgierskie, daj si natomiast zauway wrd nadwornych oddziaw ksicych. Rozdzia drugi wypenia przedstawienie lskiego obszaru dziaa wojennych i jego roli strategicznej i operacyjnej w l. 1618 1648. Jego pierwsza cz
242
Recenzje i omwienia
(lsk jako obszar dziaa wojennych), stanowica w istocie wstp do dalszych, zasadniczych rozwaa, przyblia cechy geograficzne terytorialnego przedmiotu bada (pooenie geograficzne, sie drg, przeszkody naturalne) i infrastruktur militarn (twierdze). Powysze zagadnienia nie byy dotychczas poruszane w historiografii polskiej i obcej, Autor opar swoje rozwaania wycznie na wasnych badaniach rdowych. Otwierajc swoje rozwaania Maro, prezentujc istniejce midzy geografami a historykami rozbienoci w pojmowaniu terminu lsk , definiuje go jako dzielnic historyczn lec na pograniczu rnych jednostek geograficznych i obejmujc Sudety wraz z Przedgrzem, zachodni cz Karpat z Podkarpaciem, obszar przedsudecki i Wyyn lsk. Pooenie geograficzne i istniejcy w XVII w. ukad polityczny lsk graniczy z nalecymi do Cesarstwa terytoriami uyc, Moraw, Czech i Brandenburgii, a take z Rzeczpospolit i stanowic cz Krlestwa Wgier Sowacj w znacznym stopniu decydoway o militarnym znaczeniu prowincji jako obszaru potencjalnie zagroonego lub stanowicego podstaw przygotowania dziaa ofensywnych. Wanym elementem tego fragmentu ksiki jest przegld systemu fortec na omawianym teatrze dziaa wojennych, wrd ktrych Autor wyrnia miasta posiadajce nowoczesne fortyfikacje bastionowe w stylu nowowoskim i holenderskim, miasta o umocnieniach bastejowych, nie odpowiadajce w peni XVII wiecznym wymogom miejskie fortyfikacje bastejowe z poprzedniego stulecia oraz majce mniejsze znaczenie dla duych zgrupowa wojska zamki. Okrelenie jakoci umocnie oraz analiza ich rozmieszczenia, poprzedzone omwieniem sieci drg i przeszkd naturalnych prowadz Autora do wniosku, e mankamentem lskiej bazy operacyjnej by brak kontroli na najdogodniejszych kierunkach przemarszw nieprzyjaciela z uyc i z pnocnego zachodu z Brandenburgii wzdu linii Odry. Dalej Maro dochodzi do wniosku, e bronic prowincji naleao albo umocni oba kierunki operacyjne [...], albo opanowa zawiasy obrony lska lece poza jego terytorium: Zgorzelec, Krosno, Frankfurt (s. 108). lsk mg jednak dziki swojemu pooeniu, znacznemu potencjaowi ludnociowemu i ekonomicznemu sta si podstaw koncentracji silnej armii, przygotowujcej z jego terytorium atak na Saksoni przez uyce, Brandenburgi lub Pomorze. Podstawowym zadaniem rozdziau drugiego byo okrelenie sposobw wykorzystania operacyjnego lska i jego roli wojskowej w okresie wojny trzydziestoletniej, wskazujc, e staym czynnikiem warunkujcym znaczenie strategiczne prowincji byo jego pooenie geograficzne, a take zmieniajce si konfiguracje geopolityczne i stanowisko stanw lskich. Autor oceni pod tym ktem rwnie wydarzenia na wschodnioniemieckim i ssiednich teatrach dziaa wojennych. Poddajc szczegowej analizie okres powstania czeskiego
Recenzje i omwienia
243
i walki z margrabi Janem Jerzym Hohenzollernem (1618 1622), koncepcje ofensywy protestantw i przebieg kampanii Ernsta von Mansfelda na lsku (1626/27), kolejna kampanie wojsk szwedzkich z lat 30. (1631, 1632, 1634, 1639/40) i pocztku lat 40., prowadzone przy wspdziaaniu oddziaw brandenburskich (1632) i saskich (1632, 1634), operacje armii cesarskiej i szwedzkiej z ostatnich lat wojny (1644 1648) dochodzi do wniosku, e w pierwszym okresie wojny lsk odgrywa rol zaplecza, by w latach 30. znale si na przedpolu szwedzkich baz na Pomorzu i z tego powodu spenia funkcje swoistej bariery chronicej ujcie Odry oraz podstawy wyjciowej do jej opanowania. Przystpienie Brandenburgii i Saksonii do wojny po stronie Szwecji prowadzio do naturalnego zainteresowania terenem lska zarwno jako obszaru ekspansji saskiej, jak te jako pasa chronicego wasne posiadoci obu elektorw (s. 146). Wycofanie si Brandenburgii i Saksonii z wojny wpyno na wzrost przewagi militarnej koalicji szwedzko-francuskiej nad cesarzem. Dla dowdztwa szwedzkiego znik stay element dotychczas uwzgldniany w planowaniu dziaa, jakim byo zagroenie Pomorza (s. 146). W caym okresie wojny trzydziestoletniej lsk stanowi zaplecze mobilizacyjne, finansowe i zaopatrzeniowe dla wojska. Tym problemem zosta powicony w caoci rozdzia III pt. Finansowanie i utrzymanie wojska. Od uwag wstpnych, prezentujcych m. in. duski przykad finansowania wojny w tradycyjnym ukadzie (finansowanie wojska z dochodw pastwowych czerpanych z ce sundzkich), model Albrechta Wallensteina oparty na systemie kontrybucji, kredytu, subsydiw i wymusze, stosowany rwnie przez krla szwedzkiego Gustawa Adolfa, poprzez kalkulacj kosztw niezbdnych do sformowania i utrzymania okrelonych iloci i rodzajw jednostek wojskowych, przechodzi Maro do omwienia lskich rde finansowania armii. Reasumujc swoje wywody stwierdza, e w przypadku lska w pierwszym okresie wojny (do 1630 r.) ywienie pola walki realizowane byo przez tradycyjny centralny system oparty na istniejcych instytucjach stanowych, w drugim za bezporednio przez mieszkacw ksistw i pastw stanowych (s. 180). W dalszej czci rozdziau Autor analizuje struktur dochodw i wydatkw miast, opierajc si na bardzo dokadnym w tej mierze materiale rdowym, jaki stanowi ksigi rachunkowe miast lskich. Dochody w skrajnych przypadkach wahay si od 12 tys. talarw (Jawor, Oawa, Gogw) do 450 talarw (Wrocaw). Ksigi rachunkowe pozwoliy Autorowi precyzyjnie okreli nie tylko wysoko wydatkw na cele wojenne, ale rwnie ich struktur. Porwnujc poszczeglne kwoty Maro doszed do wniosku, e w strukturze wydatkw miast lskich na cele wojenne, poza najwikszymi metropoliami lskimi, dominuj kwoty przeznaczone na wojsko i kadr (s. 232).
244
Recenzje i omwienia
Ksika Maronia ujmujc integralnie wiele aspektw wojny, stosunkowo najpeniej ukazuje dzieje lska w czasie wojny trzydziestoletniej. Znakomitym uzupenieniem interesujcego, napisanego wartkim, potoczystym jzykiem wykadu s ilustrujce go, a w wielu miejscach uzupeniajce opracowane przez Autora tabele i szkice. Czytelnikowi uatwia lektur i korzystanie z ksiki przejrzysta struktura zastosowano podzia tekstu na rozdziay odpowiadajce gwnym zagadnieniom, a tych na krtkie podrozdziay powicone poszczeglnym problemom. W rezultacie otrzymalimy niezwykle wartociow prac, w ogromnym stopniu uzupeniajc nasz wiedz o wojnie i wojskowoci w XVII w. Sawomir Augusiewicz
Bohdan Krlikowski, Wrd Sarmatw. Radziwiowie i pamitnikarze, Lublin 2000, ss. 319. Zainteresowanie staropolsk twrczoci pamitnikarsk nie sabnie, wrcz przeywa renesans. Wskazuj na to zarwno ostatnie edycje siedemnastowiecznej memuarystyki1, jak i recenzowana praca. Trudno si zreszt dziwi aktywnoci na edytorskim polu wspczesnym badaczom. Spucizna ze stulecia pamitnikw, jak zwano wiek XVII, jest tak bogata i wartociowa, e mona by pewnym kolejnych edycji wspomnie. Bohdan Krlikowski, znany mionik twrczoci pamitnikarskiej i autor interesujcych powieci historycznych opartych na ich kanwie, pokusi si o napisanie rozprawy z jednej strony przybliajcej nam losy jednego z najwikszych litewskich rodw magnackich, z drugiej pokazujcej literack i historyczn warto pamitnikw XVII i XVIII w. Powstaa wic monografia, a waciwie jak zaznaczy sam Autor (s. 5) szkic dychotomiczny, w ktrym poznajemy w zarysie dzieje rodziny Radziwiw i twrczo pamitnikarsk wspomnianego okresu.
1 Ostatnio ukazay si: P. Gotocki, Zapisy rocznikarskie w Poniecu 1617 1651, oprac. ks. J. Zwizek, Kielce 1998; S. Niezabitowski, Dzienniki 1695 1700, oprac. A. Sajkowski, Pozna 1998; W. Kuczyski, Pamitnik 1668 1737, oprac. zbior. pod kier. J. Maroszka, Biaystok 1999; H. F. Radziwi, Rzeczy, ktrymi najgodniejszego mog zabawi gocia, oprac. A. Zamoyski, Warszawa 1999; A. D. Skorobohaty, Diariusz, oprac. T. Wasilewski, Warszawa 2000; M. Jemioowski, Pamitnik dzieje Polski zawierajcy (1648 1679), oprac. J. Dzigielewski, Warszawa 2000; J. o, Pamitnik towarzysza chorgwi pancernej, oprac. R. reniawa-Szypiowski, Warszawa 2000.
Recenzje i omwienia
245
Praca skada si z piciu rozdziaw, ktorych tematyka przeplata si ze sob. Pierwszy i trzeci dotyczy rodziny Radziwiw. Drugi i czwarty powicony jest pamitnikarzom dwch stuleci i ich twrczoci. W pitym, o znamiennym tytule Z tego to rda..., Autor przytacza przykady wykorzystania przez polskich dziewitnastowiecznych powieciopisarzy staropolskich pamitnikw w celu wzbogacenia treci pisanych ksiek. W pracy skupia si wprawdzie na Wadysawie oziskim, ale tylko dlatego, e w tym aspekcie o Jzefie Ignacym Kraszewskim czy Henryku Sienkiewiczu pisali ju inni. Mona by dyskutowa nad tak konstrukcj i znale argumenty, ktre podwayyby zasadno zastosowanego przez Autora ukadu treci, aczkolwiek pewne niedocignicia konstrukcyjne niweluje sprawne piro Autora, ktry barwnie i ze swad przedstawia szlacht baroku i jej rnorodn pamitnikarsk twrczo. Poczenie losw niektrych Radziwiw z charakterystyk pamitnikarstwa XVII i XVIII stulecia to wiadomy zabieg Autora, wynikajcy z faktu, e przedstawiciele magnackiego rodu pozostawili po sobie cakiem pokan memuarystyczn spucizn. Wystarczy wspomnie o wspaniaym obrazie epoki wyaniajcym si z kart Memoriale rerum gestarum in Polonia 1632 1656 Albrychta Stanisawa Radziwia2, aby zrozumie, dlaczego pamitniki stanowi cenne uzupenienie rdowe dla historykw i pole badawcze dla historykw literatury. Autor swobodnie porusza si w omawianej problematyce. Wraca do niej niejednokrotnie w czasie wczeniejszych bada i w trakcie pisania powieci. Lekko i z erudycj kreli biogramy poszczeglnych Radziwiw, nie stronic przy tym od swobodnych, o publicystycznym zabarwieniu konkluzji. A trzeba przyzna, e jest o czym pisa, gdy interesujcych i skandalizujcych, nawet jak na wczesne czasy, postaci w radziwiowskim rodzie byo wiele. Na przykad Marcin Mikoaj Radziwi (1705 1782), posdzany o chorob psychiczn, przejawia szczeglne zainteresowanie pci pikn, czego wynikiem by funkcjonujcy w jego posiadoci harem. Jego ekscesy seksualne w poczeniu z okruciestwem i licznymi wystpkami nie przynosiy rodzinie chluby, a samego Marcina doprowadziy do domowego aresztu (s. 164-171). Nie mniej interesujc postaci by Hieronim Florian Radziwi (1715 1760). Posiada do pokan armi (co nie byo wwczas niczym szczeglnym) i ... lochy pod zamkiem w Biaej, gdzie trzyma i torturowa szlacheckich winiw, nazywajc ich ironicznie sowikami, z powodu jkw, ktre dochodziy z przepastnych lochw (s. 209). Niezbyt to imponujcy wizerunek magnackich obyczajw.
2 A. S. Radziwi, Pamitnik o dziejach w Polsce, przekad i oprac. A. Przybo i R. elewski, t. 1-3, Warszawa 1980.
246
Recenzje i omwienia
Dywagacje o pamitnikach Autor rozpocz od uzasadnionych ubolewa na temat nieznajomoci w polskim spoeczestwie literatury staropolskiej, a pamitnikarskiej w szczeglnoci. Przypomnia etymologi sowa pamitnik, jego definicj3 i typologi oraz dokona omwienia wielu dzie memuarystycznych doby baroku i owiecenia. Wszystko w odpowiednim skrcie, lecz jednoczenie ze zbyt licznymi cytatami, nie wszdzie koniecznymi. Praca Krlikowskiego oparta jest w wikszoci na rdach pamitnikarskich i tylko ich wykaz znalaz si w zamieszczonej bibliografii. I tu jedna uwaga: Autor formuuje postulaty wydania niektrych omawianych pamitnikw nie wiedzc, e kilka z nich doczekao si edycji lub reedycji4. Nie mona mie oczywicie pretensji o to, e Krlikowski nie wiedzia o opublikowaniu pamitnikw Mikoaja Jemioowskiego i Jakuba osia, gdy ukazay si w tym samym roku co jego ksika, ale fakt publikacji dziennikw Stanisawa Niezabitowskiego nie powinien uj uwadze badacza. Usprawiedliwieniem moe by niewielki nakad ksiki i saby obieg informacji, ale z drugiej strony opracowane przez Alojzego Sajkowskiego Dzienniki doczekay si do szybko recenzji w Kwartalniku Historycznym5. Niestety, w bibliografii zabrako miejsca na wykaz literatury przedmiotu, z ktrej Autor korzysta. Zostaa wprawdzie umiejscowiona w przypisach, ale sam jej dobr zdradza cechy przypadkowoci. Mona rwnie doszuka si licznych brakw, przy czym nieznacznie mija si z prawd Janusz Tazbir piszc w recenzji6, e zabrako eseju A. Sajkowskiego o Karolu Panie Kochanku Radziwille7, gdy Autor wspomina o tym artykule (s. 222). Krlikowski podajc szczegy z yciorysw poszczeglnych bohaterw czsto korzysta z biogramw z Polskiego sownika biograficznego, a przecie choby w celu zaspokojenia ciekawoci czytelnikw mg wymieni inne opracowania dotyczce omawianej problematyki8. Podobnie podczas omawiania problemu zdrady Janusza Radziwia (s. 41-42) zabrako kilku prac, o ktrych naleaa si
3 Na temat definicji pisaem w artykule: Pamitnik prba definicji. Z bada nad pamitnikami ze szczeglnym uwzgldnieniem pamitnikarstwa okresu wojny polsko-szwedzkiej 1655 1660, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie 1997, nr 8, seria: Prace Historyczne, z. 1, s. 42-57. 4 Patrz przypis 1. 5 Rec. A. Rachuba, Kwartalnik Historyczny, 1999, nr 3, s. 93-101. 6 J. Tazbir, Barokowy kobierzec z diariuszy utkany, Nowe Ksiki, 2001, nr 7, 24-25. 7 A. Sajkowski, Karol Radziwi, w: yciorysy historyczne, literackie i legendarne, seria pierwsza, Warszawa 1980. 8 Np. J. Dzigielewski, Mikoaj Jemioowski i jego dzieo, Zeszyty Naukowe Wyszej Szkoy Rolniczo-Pedagogicznej w Siedlcach, 1994, nr 36, seria: Nauki Humanistyczne, Historia, z. 1, s. 31-47.
Recenzje i omwienia
247
choby wzmianka9. Niepotrzebnie te tak czsto Krlikowski siga do sabej merytorycznie ksiki Stanisawa Mackiewicza10, chyba e Autorowi przywiecaa myl poprawiania ewidentnych pomyek Cata. Warto rwnie doda, e przy informacji o pamitniku Zbigniewa Ossoliskiego Autor poda tylko jego dziewitnastowieczne wydanie (s. 105, przyp. 63), a przecie istnieje edycja ponad sto lat pniejsza11. Takich przykadw mona by znale wicej. Jednak recenzowana ksika to w zaoeniach Autora szkic, a nie analityczna monografia naukowa. Jeli wemiemy ten fakt pod uwag, to powysze dygresje bd miay mniejszy wymiar. Tym te chyba mona wytumaczy do swobodne podejcie Krlikowskiego do spraw warsztatu w recenzowanej pracy, co nie moe si jednak obej bez uwag. Dotycz one m.in. przypisw, w ktrych Autor nie podawa numerw stron z cytowanych prac i bez potrzeby powtarza peny opis bibliograficzny (np. praca A. Sajkowskiego: Od Sierotki do Rybeki, Pozna 1965 w takim zapisie zostaa powtrzona na s. 59, 190 i 216). I znowu zainteresowany czytelnik zosta pozbawiony moliwoci szybkiego dotarcia do interesujcej go informacji. W treci rwnie mona znale pewne nieprecyzyjne stwierdzenia, czytelnik bowiem nie powinien si zastanawia, o jak ksik chodzi, kiedy Krlikowski pisze: w cytowanej ksice (s. 88, 124), wiedzc, e cytowa ju kilka prac tego autora. Z recenzenckiego obowizku naley si jeszcze kilka sprostowa: nazwisko irlandzkiego dowdcy powinno brzmie Butler (s. 30); Gustaw II Adolf rozpocz ofensyw w Inflantach w lipcu 1625 r.12 (s. 31); Krzysztof Radziwi nie uczestniczy w styczniowo-lutowych rokowaniach ze Szwedami w 1635 r. w Pasku, a rozejm polsko-szwedzki w Sztumskiej Wsi podpisano 12 wrzenia tego roku (s. 33-34); na s. 81 jest mowa o Jakubie osiu, a nie Wadysawie; wydawc jest natomiast Tomasz cior (s. 96, przyp. 43). Podsumowujc, czytelnicy otrzymali ksik interesujc, napisan yw polszczyzn, w ktrej Autor popularyzuje sarmack twrczo. Nie zmienia ona w istotny sposb dotychczasowych ustale historykw, cho znalazy si w niej fakty nieznane, ale te zapewne nie o to Krlikowskiemu chodzio. Wida tu ch zainteresowania ksik czytelnikw-niespecjalistw, by moe std tak duo cytatw, pokazujcych pikno staropolskiego jzyka. Po prac
9 H. Wisner, Dysydenci litewscy wobec wybuchu wojny polsko-szwedzkiej 1655 1660, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 1970, t. 15, s. 128-142; T. Wasilewski, Zdrada Janusza Radziwia w 1655 r. i jej wyznaniowe motywy, Odrodzenie i Reformacja w Polsce, 1973, t. 18, s. 125-144; M. Matwijw, Koncepcje polityki Janusza Radziwia w latach 1648 1655, Acta Universitatis Wratislaviensis, 1990, nr 1108: Historia, z. 75, s. 33-49. 10 Dom Radziwiw, Warszawa 1990. 11 Z. Ossoliski, Pamitnik, wyd. J. Dugosz, Warszawa 1983. 12 H. Wisner, Wojna inflancka 1625 1629, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, 1970, t. 16, cz. 1, s. 44; take Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1996, s. 91.
248
Recenzje i omwienia
powinni wic sign wszyscy, ktrych interesuj obyczaje szlacheckie i magnackie, staropolskie pamitnikarstwo i wyaniajca si z kart diariuszy, dziennikw, konotacji historia Rzeczypospolitej. Na zakoczenie jeszcze jedna dygresja szkoda, e Autor straci maszynopis dwutomowej antologii pamitnikw XVII w. Pozostaje mie jedynie nadziej, e nie zniechci Go to do wznowienia nad ni pracy, czego sobie i czytelnikom ycz. Andrzej Korytko
Grzegorz Strauchold, Autochtoni polscy, niemieccy czy... Od nacjonalizmu do komunizmu (1945 1949), Wydawnictwo Adam Marszaek, Toru 2001, ss. 260. Problemy ludnoci rodzimej na lsku Opolskim, Pomorzu i w Prusach Wschodnich, a take w Gdasku byy przedmiotem zainteresowania Polakw zwizanych w midzywojniu z myl zachodni. Zabierali oni gos w sprawach dotyczcych istotnych kwestii teje ludnoci, w ktrej skad wchodzia rwnie licznie reprezentowana cz etnicznie polska. Wypowiadali si na amach periodykw: Sprawy Narodowociowe, Stranica Zachodnia, Kulturwehr, jak rwnie w prasie codziennej. Z tych krgw, zwizanych gwnie z poznaskim orodkiem naukowym, wywodzili si najczciej autorzy wypracowanych w latach okupacji hitlerowskiej podstaw programowych ziem zachodnich. Zawarto w nich propozycje rozwiza narodowociowych, gospodarczych i spoecznych na ziemiach zachodnich i pnocnych, zwanych wwczas postulowanymi lub nowymi, co do ktrych ywiono stanowcze przekonanie, i po wojnie przypadn Polsce. W podstawach programowych zaproponowano rozwizania oparte na dowiadczeniach Polski i innych pastw z lat midzywojennych. Autorzy sdzili bowiem, i Niemcy przegraj wojn, a w stosunku do nich zostan podjte postanowienia pokojowe na wzr wersalskich. Rzeczywisto powojenna rnia si diametralnie od tej, jak spodziewano si zasta na ziemiach zachodnich i pnocnych. Opisywano j wielokrotnie we wspomnieniach, publicystyce i opracowaniach naukowych. Na literaturze przedmiotu ciyy znaki czasu: cenzura, autocenzura czy subiektywizm autorw. Przez kilka dziesicioleci by to problem polityczny, nierzadko przetargowy w rozmowach midzy rzdami Polski i Republiki Federalnej Niemiec.
Recenzje i omwienia
249
W latach dziewidziesitych XX stulecia, wraz z wyjazdem do Niemiec wikszoci dawnych mieszkacw ziem zachodnich i pnocnych, problem utraci swoj rang polityczn. Ci, ktrzy tam pozostali, mogli swobodnie wybiera opcj narodow polsk bd niemieck. Rozwizania te otworzyy pole badawcze dla polskich i niemieckich demografw, socjologw i historykw. Jednym z nich jest Grzegorz Strauchold, historyk z Wrocawia, autor studium Polska ludno rodzima ziem zachodnich i pnocnych. Opinie nie tylko publiczne z lat 1944 1948 (Olsztyn 1995) oraz kilku rozpraw na ten temat opublikowanych w wydawnictwach wrocawskich. G. Strauchold od kilku ju lat analizuje problemy ludnoci rodzimej w rnych aspektach: politycznym, narodowociowym i spoecznym. Jego studia maj wic charakter pogbionej analizy opartej na materiaach rdowych, publicystyce z lat czterdziestych i literaturze przedmiotu. Rozpatrywana praca skada si ze wstpu, piciu rozdziaw merytorycznych, zakoczenia, aneksw oraz wykazu bibliografii. W rozdziale pierwszym zostay zarysowane koncepcje polityki w stosunku do ludnoci polskiej, pozostajcej w pastwie niemieckim. Formuowane w latach wojny i okupacji zaoenia programowe wobec Polakw zamieszkaych na ziemiach postulowanych byy i nadal s przedmiotem bada. Strauchold przypomnia je za literatur przedmiotu. Wicej natomiast uwagi powici w rozdziale drugim polityce formujcego si orodka wadzy centralnej, a wic Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego, przeksztaconego wkrtce w Rzd Tymczasowy. W rozdziale tym autor sign do rde, ale chyba studiowa je nieco pobienie, skoro pisze, e: Miar zainteresowania t problematyk by fakt, e w konkursie PKWN pierwsze miejsce zdoby tekst autorstwa byego konsula w Prusach Wschodnich Mieczysawa Rogalskiego pt. Nasz stosunek obecny i na przyszo do Niemcw (s. 28-29). Jest to czysta konfabulacja autora, ktry wspczesno myli z przeszoci. Z mojego rozeznania wynika, e nie tylko nie byo adnego konkursu, ale PKWN poszukiwa osb, ktre miay jak wiedz o sytuacji w Prusach Wschodnich do 1939 r. Dotarto do ukrywajcego si na Lubelszczynie Mieczysawa Rogalskiego, byego konsula w Olsztynie, Kwidzynie i Eku. Ot tene M. Rogalski opracowa referat pt. Prusy Wschodnie, datowany w Lublinie 24 sierpnia 1944 r. Tekst ten zosta opublikowany w Komunikatach Mazursko-Warmiskich (nr 1 z 1980 r.) W analogiczny sposb zbierano informacje na temat lska Opolskiego. Prace diagnostyczne przygotowywane pod patronatem Delegatury RP na Kraj nie byy znane ekipie komunistw polskich. Musieli si oni dopiero uczy tej problematyki i to w czasie przejmowania przez Polsk ziem zwanych wwczas
250
Recenzje i omwienia
odzyskanymi. Ksztatowaniu polityki ludnociowej w latach 1945 1946 powicony zosta trzeci rozdzia studium. Jego autor pokusi si o pogbion analiz niezwykle skomplikowanych problemw narodowociowych na ziemiach zachodnich i pnocnych. Przedmiotem studiw stay si: weryfikacja narodowociowa, repolonizacja oraz zagadnienie wspycia rnych grup ludnoci. Kady z wymienionych problemw stanowi moe i najczciej stanowi temat samodzielnego studium. Zagadnienia te byy wielokrotnie analizowane, ale ich oceny pozostaj nadal kwesti otwart. Spory dotycz zarwno zaoe programowych, jak i rozwiza szczegowych (weryfikacja narodowociowa i wysiedlanie Niemcw). Na ich ocenie zaciyy dowiadczenia z przeszoci czasu zaborw, okresu midzywojennego, a przede wszystkim lat wojny i okupacji hitlerowskiej. One to legy u podstaw procesu weryfikacji narodowociowej, przyjtej na wniosek rzdu przez Krajow Rad Narodow w formie ustawy O obywatelstwie Pastwa Polskiego osb narodowoci polskiej zamieszkaych na obszarze Ziem Odzyskanych. Takie rozwizanie spraw narodowociowych spotkao si z rnym przyjciem wrd mieszkacw ziem zachodnich i pnocnych. Procesowi weryfikacji ludnoci rodzimej towarzyszyo wysiedlanie Niemcw. Rwnie poczynania jednostek, caych grup, organizacji spoecznych oraz wadz lokalnych, czasami take centralnych, majce na celu pozyskiwanie dla polskoci ludnoci rodzimej, w duym stopniu ju zgermanizowanej, okrelane mianem repolonizacji, maj rn konotacj. Owe kontrowersje w ocenach maj przesanki psychologiczne bd polityczne. Odnie to naley i do wzajemnych stosunkw midzyludzkich, jakie towarzyszyy procesowi osadnictwa na ziemiach zachodnich i pnocnych. Kada grupa etniczna czy regionalna doznaa wielu krzywd i upokorze od okupantw niemieckich bd radzieckich, a czsto jednych i drugich. Utkwiy one bardzo mocno w jej psychice i rzutoway na stosunki z innymi grupami, przede wszystkim z autochtonami, ktrych uznawano za Niemcw. Wiele do yczenia pozostawia take stosunek osadnikw z wojewdztw centralnych do przesiedlecw z polskich Kresw Wschodnich. Autor zasygnalizowa jedynie niektre draliwe kwestie, jakie zrodziy si w trakcie procesu zasiedlania tych ziem. Powrci do nich w rozdziale pitym przy charakteryzowaniu polityki wobec ludnoci rodzimej w latach 1947 1949. W okresie tym Niemcy zostali wysiedleni z ziem zachodnich i pnocnych. Nie obyo si przy tym bez pomyek w odniesieniu do etnicznie polskiej, w znacznym stopniu zgermanizowanej ludnoci rodzimej. Przedstawiciele tej grupy kwalifikowani byli czsto jako Niemcy i wysiedlani.
Recenzje i omwienia
251
W 1947 r. osiedlono na ziemiach zachodnich i pnocnych ludno ukraisk z akcji Wisa, co jeszcze bardziej zantagonizowao wzajemne stosunki midzy mieszkacami tych ziem. Autor powici tym problemom nieco uwagi, ale chyba za mao je zgbi. Opar si na publikowanych ju materiaach, nie sign natomiast do materiaw empirycznych, zebranych przez Biuro Studiw Osadniczo-Przesiedleczych w Krakowie. S to materiay nadsyane co kwarta przez dobranych ankieterw (m.in. nauczycieli, ksiy) z rnych mniejszoci zamieszkujcych ziemie odzyskane, ktrzy w latach 1946 1948 informowali o sytuacji ludnociowej, wzajemnych stosunkach midzygrupowych i przejawach ycia spoecznego na swoim terenie. Materiay te znajduj si w zasobach Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Rozdziay: czwarty i znaczna cz pitego traktuj o poczynaniach politycznych takich jak referendum ludowe z czerwca 1946 r., Kongres Autochtonw (1946), kampania wyborcza do Sejmu Ustawodawczego, wzmoenie walki z tzw. niemczyzn oraz ideologizacja ycia spoecznego w Polsce i jej konsekwencje dla tzw. kwestii autochtonicznej. Autor przeledzi stanowisko wadz komunistycznych w Polsce, wyraane w wystpieniach Bolesawa Bieruta, Wadysawa Gomuki, Aleksandra Zawadzkiego czy Zenona Kliszki, dotyczcych kwestii rozwizywania ywotnych spraw ludnoci autochtonicznej. Z jego analizy mona wysnu wniosek, znany wczeniej historykom zajmujcym si t problematyk, e wadze komunistyczne nie miay wypracowanego programu rozwizania problemw narodowociowych na ziemiach zachodnich i pnocnych. Ich stanowisko podlegao wahaniom, polityka bya niespjna i brak jej byo konsekwencji w postpowaniu z t grup etniczn. Bardziej spjny i konsekwentny program pracy z ludnoci rodzim wypracowaa Rada Naukowa dla Zagadnie Ziem Odzyskanych, ktr tworzyli naukowcy i praktycy zajmujcy si problemami ludnociowymi, gospodarczymi i owiatowymi na tych ziemiach. Ich propozycje rozwiza zaistniaych na ziemiach zachodnich i pnocnych problemw starao si realizowa, w miar swoich moliwoci, Ministerstwo Ziem Odzyskanych. W resorcie tym znalazo si wiele osb, na czele z Wadysawem Czajkowskim (podsekretarz stanu), zwizanych uprzednio z Biurem Ziem Zachodnich. I chocia decyzje polityczne podejmowane byy na wyszym szczeblu wadzy, to wspomniana grupa nadawaa im ramy wykonawcze i realizowaa je w miar swojej wiedzy i umiejtnoci. Autor, zajty ledzeniem wtku politycznego, nie dostrzeg tych elementw tak bardzo istotnych w stosunkach z ludnoci rodzim co wiatlejszych grup i indywidualnych osb. I chocia wysiki ich nie miay wikszego wpywu na rozwizania polityczne, to zapamitano je jako humanitarne, godne najwyszego uznania.
252
Recenzje i omwienia
Zabrako mi w pracy zwizych choby not biograficznych osb mniej publicznie znanych, a zasugujcych na pami. Do osb takich nalea m.in. Bronisaw Bukowski, Kaszuba, wsppracownik Delegatury RP na Kraj, w latach okupacji hitlerowskiej utrzymujcy kontakty z dziaaczami mazurskimi, ukrywajcymi si w Generalnym Gubernatorstwie, po roku 1945 profesor Politechniki Gdaskiej. Chocia autor trzykrotnie wymieni w tekcie jego nazwisko (s. 37, 156, 160), nie objania jednak, kim by B. Bukowski. Uwaga ta odnosi si take do dr. Adolfa Edwarda Szymaskiego, Mazura, dziaacza ruchu polskiego, winia obozw zagady, pniejszego posa na Sejm. Natomiast Bohdan Wilamowski, dziaacz wicewojewoda i pose na Sejm zosta nazwany Szymanowskim (s. 163). Objanie wymagaj rwnie nazwiska Ludwika Affy, Jana Baczewskiego czy Pawa Nantke-Namirskiego, dziaaczy ruchu polskiego w Niemczech z lat midzywojennych, ktrzy w 1947 r. zostali wybrani posami na Sejm (s. 163). Postulat ten naleaoby rozszerzy o dalsze nazwiska osb, ktre przewijaj si w ksice, zwizanych z myl zachodni. W latach okupacji ludzie ci opracowywali podstawy programowe dla ziem postulowanych, a od 1945 r. prbowali je w trudnych warunkach gospodarczych, spoecznych i politycznych, ograniczajcych ich teoretyczne zaoenia, realizowa. Mam tu na uwadze Wadysawa Czajkowskiego, Rajmunda Buawskiego, Leopolda Glucka, Edwarda Quiriniego, Michaa Pollaka, Stefani Mazurek. Autor nie unikn potkni czy ewidentnych bdw. Karol Maek nie by dziaaczem plebiscytowym (s. 18). Urodzony w powiecie dziadowskim, ktry na mocy postanowie traktatu wersalskiego zosta przyczony bez plebiscytu do Polski, Maek ksztaci si w tym czasie na nauczyciela w Toruniu. Jurecki Myn by w latach 1946 1950 siedzib Warmiskiego Uniwersytetu Ludowego. Miejscowo ta ley koo Morga, a nie Mrgowa (s. 184). Autor skoncentrowa si na wtku politycznym, ktry zasygnalizowa we wczeniejszej pracy Polska ludno rodzima na ziemiach zachodnich i pnocnych. Opinie nie tylko publiczne lat 1944 1948, Olsztyn 1995. Wtek ten rozszerzy w czasie. Przedmiotem jego analizy stay si wystpienia wczesnych czoowych dziaaczy komunistycznych, ktrzy przy rnych okazjach politycznych zabierali gos w kwestiach ziem odzyskanych i pozostajcej tam ludnoci rodzimej. Byy to wystpienia propagandowe i tak je naley traktowa. Recenzowana praca naley do serii pozycji przeznaczonych do wypeniania biaych plam w najnowszej historii Polski. Czy rzeczywicie je wypenia? Odpowied pozostawiam czytelnikowi. Tadeusz Filipkowski
Recenzje i omwienia
253
Rafa T. Prinke, Fontes ex machina. Komputerowa analiza rde historycznych, Pozna 2000, ss. 342. Idea wykorzystywania metod komputerowych w naukach humanistycznych nikogo ju chyba dzisiaj nie dziwi i znajduje prawo penego obywatelstwa w wiadomoci coraz wikszej liczby badaczy. Dotyczy to take rodowiska historycznego. Przy Zarzdzie Gwnym Polskiego Towarzystwa Historycznego powoano Komisj Metod Komputerowych. Powsta take Polski Odzia Association for History and Computing (AHC) midzynarodowej organizacji skupiajcej historykw wykorzystujcych w pracy naukowej metody komputerowe. Poczwszy od 1994 r. corocznie odbywaj si oglnopolskie sympozja metod komputerowych w badaniu i nauczaniu historii1. W 2001 r. Polska bya gospodarzem XV Midzynarodowej Konferencji AHC. Owa aktywno rodowiska historycznego zaowocowaa ponad stu artykuami i opracowaniami naukowymi, publikowanymi w rnych periodykach oglnohistorycznych i specjalistycznej serii wydawniczej Historia i Komputery. Prace te traktoway o rnych, z reguy do wsko zakrelonych aspektach stosowania metod komputerowych w nauce historycznej. Wyranie brakowao prac o charakterze monograficznym, ujmujcych t problematyk w sposb kompleksowy i wyczerpujcy. Luk t w znacznej mierze wypenia wydana w roku 2000 obszerna, oparta na znakomitej, gwnie anglojzycznej bazie rdowej, praca Rafaa T. Prinke pt. Fontes ex machina. Komputerowa analiza rde historycznych2. Autor jest dowiadczonym badaczem od wielu lat zajmujcym si metodami komputerowymi tak od strony teoretycznej, jak i praktycznej. Uczestniczy w zakrojonych na bardzo du skal projektach elektronicznej edycji rde historycznych prowadzonych przez Bibliotek Krnick PAN i Centrum Elektronicznych Tekstw Humanistycznych PAN. Ksika zgodnie ze swoim podtytuem traktuje o samej istocie pracy badawczej historyka krytyce i analizie rde historycznych dokonywanej za pomoc metod komputerowych. Skada si z piciu zasadniczych czci-rozdziaw oraz wprowadzenia i aneksw. We wprowadzeniu Historyk i komputery autor wykazuje celowo stosowania technologii cyfrowej w badaniach historycznych i na umiejtnie
1 Interesujce uwagi na temat polskiego rodowiska historykw posugujcych si w pracy badawczej technologi komputerow formuuje Micha Kopczyski, Przyszo technik i metod komputerowych w badaniach historycznych. Uwagi przechodnia, w: Pamitniki XVI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich, t. III, cz. 1, Toru 2001, s. 183-191. 2 Przegld stanu bada prowadzonych w Polsce przedstawi w 1999 r. Andrzej Wakwski, Zastosowanie komputerw w rdoznawstwie historycznym, w: Pamitniki XVI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich, t. III, cz. 1, Toru 2001, s. 217-233.
254
Recenzje i omwienia
dobranych przykadach obala najczciej powielane wrd przeciwnikw komputeryzacji nauk humanistycznych mity o bardzo ograniczonej przydatnoci nowych technologii dla procesu badawczego w tych naukach. Cz pierwsza Techniki i metody komputerowe ma charakter wprowadzajcy. Autor definiuje w nim podstawowe pojcia wyranie rozgraniczajc techniki komputerowe wykorzystanie komputera jedynie jako wydajnego narzdzia w tradycyjnych metodach badawczych od metod komputerowych nowe algorytmy postpowania badawczego wypracowane w oparciu o elektroniczne moliwoci reprezentacji i analizy wiedzy. Do najczciej wykorzystywanych przez humanistw narzdzi komputerowych nale dwie podstawowe grupy programw biurowych: edytory tekstw i bazy danych wraz z ich specyficzn odmian arkuszami kalkulacyjnymi. W wyniku posugiwania si nimi badacz uzyskuje teksty cig symboli (znakw) pisarskich lub kartotek, katalog, tabel ew. inne tego typu zestawienie o wysokim stopniu wewntrznej strukturalizacji. Z punktu widzenia metod komputerowych niezmiernie istotna jest transformacja tekstu rda w baz danych. Wiedza zawarta w rdle musi zosta ze wydobyta i usystematyzowana, aby poddawa si opracowywaniu metodami komputerowymi. Stwarza to szereg trudnych problemw metodologicznych. Wynikaj one gwnie z koniecznoci pewnej normalizacji i standaryzacji procedury transformacji rde, co jest niezmiernie trudne wobec ich ogromnej rnorodnoci i nierzadko unikatowego charakteru. Pomylne rozwizanie tych problemw jest warunkiem niezbdnym uzyskania wiarygodnej bazy, zawierajcej wiedz rdow, ktrej mona stawia pytania badawcze i uzyskiwa poprawne odpowiedzi. Z kolei zastosowanie w trakcie caego procesu transformacji rde i postpowania badawczego jednolitych standardw informatycznych gwarantuje powtarzalno uzyskiwanych wynikw oraz moliwo wymiany danych pomidzy badaczami, co z kolei jest niezbdnym warunkiem niezalenej weryfikacji. Podstawowe elementy tak zarysowanego modelu komputerowej analizy rde historycznych znajduj odzwierciedlenie w strukturze dalszych czci monografii. Cz druga najobszerniejsza traktuje o tekcie jako o noniku wiedzy rdowej. Autor z duym znawstwem rozwaa rozmaite klasyfikacje rde, proponujc na uytek budowy komputerowych baz danych przyjcie typologii ich podziau na: rda informatycznie efektywne i rda informatycznie potencjalne. Rozszerza take tradycyjne definicje tekstu, wic go z warstw informacyjn rda. W tym ujciu tekst jest informacj, ktra moe przybiera rnorodne formy reprezentacji (dwikowe, graficzne czy w wypadku technologii cyfrowych okrelonych przebiegw i stanu adunkw prdu elekt-
Recenzje i omwienia
255
rycznego). Dla stosowania metod komputerowych istotna jest elektroniczna reprezentacja tekstu, czyli przypisania jednostek podstawowych (atomw) tekstu wyraonych za pomoc pojedynczych znakw pisarskich okrelonym kodom komputerowym (ukadom adunkw elektrycznych w ukadach elektronicznych). Kod taki moe by nastpnie ponownie przeksztacony do postaci tekstu i zaprezentowany za pomoc grafiki lub dwiku. Powszechnie stosowany jest dzi amerykaski standard ASCII. Skada si on pocztkowo ze 128 kodw, co jak si szybko okazao nie wystarczao do obsugi liter diakrytycznych alfabetw narodowych. Liczb kodw zwikszono wprawdzie do 256, czyli do maksymalnej pojemnoci stosowanego wwczas 8-bitowego systemu opisu strony kodowej, ale okazao si to niewystarczajce. Zaczto stosowa rne strony kodowe dla rnych zestaww znakw narodowych, co utrudnia jednak wymian danych zapisanych w rnych alfabetach, bowiem cz liter z tekstu rdowego zastpowana jest przez znaki aktualnie uywanej przez oprogramowanie strony kodowej. Ostatecznym rozwizaniem tego problemu ma by opracowanie przez midzynarodowe konsorcjum (The Unicode Consortium), skupiajce najwiksze koncerny z brany informatycznej oraz organizacje i towarzystwa naukowe, uniwersalnego 16-bitowego standardu kodowania znakw Unicode. W zaoeniu, obejmie on wszystkie znaki pisarskie we wszystkich jzykach wiata3. Alternatywnym sposobem zapisu znakw w tekcie elektronicznym jest system mnemonikw stosowany np. w standardach opisu stron WWW. Tekst elektroniczny w czystej postaci (wyraony np. jednym z powyszych standardw) nie zawiera adnego klucza semantycznego. Tre tak zawiera dopiero tekst adnotowany. Autor wyczerpujco, ilustrujc wieloma trafnie dobranymi przykadami, omawia podstawowe standardy adnotowania tekstu zarwno w ujciu proceduralnym (TeX, PDF, PostScript, RTF), jak i deklaratywnym (np. COCOA, TUSTEP, polski -KORONA). Analizuje take, bdcy dzi wiatowym standardem, metajzyk SGML, okrelajcy reguy tworzenia jzykw adnotowania oraz stanowicy najwaniejsz jego aplikacj jzyk adnotowania hipertekstu HTML. Ostatni podrozdzia czci drugiej przedstawia pomnikowe dzieo interdyscyplinarnej wsppracy midzynarodowej format kodowania tekstw humanistycznych znany jako Text Encoding Initiative (TEI). Tzw. Wskazwki TEI oraz polskie instrukcje wydawnicze powinny,
3 W styczniu 2002 r. opublikowano w wersji beta kolejne rozwinicie tego standardu oznaczone jako wersja 3.2. W stosunku do wersji poprzedniej rozszerzono go m.in. o kody 1016 nowych znakw graficznych: liter gwnie z alfabetw uywanych w jzykach wystpujcych na Filipinach oraz obszernego zestawu symboli matematycznych, <http://www.unicode.org/versions/beta.html>, Stycze 2002.
256
Recenzje i omwienia
zdaniem autora, stanowi podstaw wypracowania standardw dla edytorstwa elektronicznego w naszym kraju. Cz trzecia monografii traktuje o zbiorach danych, stanowicych reprezentacj wiedzy rdowej i zwizanych z tym problemach metodologicznych i praktycznych. Do zbiorw takich autor zalicza omwione w rozdziale poprzednim edycje tekstw rdowych oraz bazy danych. W pierwszym wypadku wydawca dy do identyfikacji i wyodrbnienia moliwie najwikszej liczby cech tekstu, odzwierciedlajcych zawart w nim wiedz rdow, w drugim za projektant bazy stara si wyselekcjonowa cz wiedzy rdowej zgodnie z okrelonym wczeniej zapotrzebowaniem badawczym. W ujciu takim autor opowiada si za uywaniem tzw. wszego znaczenia pojciowego terminu baza danych. Rozumie pod nim wyspecjalizowany do okrelonych zada badawczych system informacyjny, operujcy najczciej na niepenym, cile wyselekcjonowanym zasobie danych o uproszczonych zarwno strukturze wewntrznej, jak i wzajemnych zwizkach i zalenociach midzy jego poszczeglnymi elementami. Podejcie takie pozostaje w zgodzie z aktualn sytuacj na rynku oprogramowania i aplikacji bazodanowych. Dominuj na nim systemy informacyjne czwartej generacji relacyjne bazy danych. Informacje w tych systemach przechowywane s w powizanych relacjami tablicach, ktre maj struktur tabelaryczn. Bazy relacyjne operuj na zaledwie kilkunastu prostych typach danych, zapisanych w cile okrelonym formacie pl (integer, string, date, general, memo). Taki model danych, nawet przy bardzo zaawansowanym systemie relacji nie zawsze jest w stanie odzwierciedli pen wiedz rdow tekstu, co zmusza do upraszczania (spaszczania do postaci dwuwymiarowej tablicy) struktury danych. Nie mona wyrazi np. takich poj semantycznych jak agregacja, hierarchia, generalizacja. Wydaje si, e rozwj zastosowa systemw informacyjnych pitej generacji obiektowych baz danych wymusi w przyszoci ponowne zdefiniowanie podstawowych typw zbiorw, stanowicych reprezentacj wiedzy rdowej. Obiektowy model danych czy bowiem zalety baz relacyjnych z moliwoci deklarowania i operowania na dowolnych typach danych wraz z pojciami semantycznymi oraz reprezentowania narastajcych w czasie zmian w bazie, jak np. wersje obiektw. Mona przypuszcza, e dadz si nim opisa i wyrazi take, traktowane dzi nieco odrbnie, genealogiczne modele danych. Istot badania historycznego jest analiza informacji rdowych. Problemy z tym zwizane omwione zostay w czci czwartej. Kad z podstawowych faz procesu badawczego mona opisa jako cig skadajcych si na prostszych czynnoci, wykonywanych w okrelonym porzdku bd
Recenzje i omwienia
257
cyklach, te za mona dalej rozpisa na nastpne czynnoci itd. a do poziomu elementarnego. Oglny opis osignicia okrelonego rezultatu w skoczonej liczbie krokwczynnoci nosi nazw algorytmu. Moe by on sporzdzony w formie narracyjnej, jednak zdecydowanie wiksz przejrzysto i czytelno zapewniaj diagramy, uywajce sformalizowanych symboli graficznych dla okrelenia poszczeglnych krokw i elementw postpowania. Autor stawia trafny postulat publikowania algorytmw wykorzystanych przez historykw w analizach komputerowych (z wyjtkiem programw oglnie znanych i powszechnie stosowanych). Da to moliwo rodowiskowej dyskusji nad nimi w celu weryfikacji poprawnoci logicznej i metodologicznej, oceny wydajnoci oraz ew. modyfikacji lub wyboru najlepszego rozwizania z kilku dostpnych. Spord wielu jzykw programowania autor koncentruje si na tych mniej znanych, a szczeglnie przydatnych do przetwarzania tekstw jak np. Snobol, Icon, Perl. Interesujcy jest take przegld najpopularniejszych algorytmw rozpoznawania nazwisk opartych na metodach porwnywania brzmienia (fonetyczne) i zapisu graficznego (ortografii). Ostatnia, pita cz opracowania zawiera podsumowanie wczeniejszych rozwaa nad modelem stosowania metod komputerowych w analizie rde historycznych. Ostateczna konkluzja stwierdza, e wyniki postpowania badawczego, prowadzonego za pomoc technologii informatycznej, musz by: tworzone w kodzie czytelnym dla innych uytkownikw, gromadzone w cyfrowych bibliotekach, udostpniane w sieciach o zasigu globalnym oraz wykorzystywane za pomoc algorytmw. Niezwykle cennym uzupenieniem opracowania s dwa aneksy. W pierwszym przedstawiono polskie tumaczenie Wskazwek dla naukowych edycji elektronicznych, opracowanych w 1997 r. przez Modern Language Asociation of America. Stanowi one doskona baz teoretyczn i punkt odniesienia do rozwaa nad stworzeniem podobnych zasad dla polskich wydawcw. Aneks drugi to bardzo obszerne i umiejtnie wyselekcjonowane zestawienie dostpnej literatury przedmiotu. Wskazwki bibliograficzne, bdce pierwszym tak reprezentatywnym opracowaniem w Polsce, znakomicie uatwiaj orientacj w wiatowym i polskim pimiennictwie, powiconym szeroko rozumianej komputeryzacji nauki historycznej. Monografia Fontes ex machina ze wzgldu na poruszan problematyk badawcz stanowi bezsprzecznie na rynku polskim edycj pioniersk. Rwnoczenie przedstawiona w tytule tematyka postawia autora przed niezwykle trudnym zadaniem. Dla wielu historykw problemy komputeryzacji ich warsztatu badawczego pozostaj jeszcze w sferze abstrakcji. Prba uczynienia monografii zrozumia take dla nich stwarza okrelone implikacje
258
Recenzje i omwienia
w zakresie konstrukcji pracy. Konieczne jest umiejtne pogodzenie zasadniczego wtku relacjonujcego i podsumowujcego okrelony etap bada naukowych autora z opisami podstawowych standardw, terminw i poj informatycznych. Z zadania tego Rafa T. Prinke wywiza si znakomicie, ilustrujc tekst umiejtnie dobranymi przykadami i licznymi diagramami, uatwiajcymi zrozumienie trudnych niejednokrotnie dla niespecjalistw zagadnie. Std jego opracowanie obok zasadniczej funkcji monografii naukowej z powodzeniem moe peni dla pewnych grup czytelnikw take rol poradnika, specjalistycznego leksykonu czy te podrcznika, systematyzujcego okrelon ga wiedzy. Znajdzie tu co dla siebie zarwno historyk dowiadczony w stosowaniu technologii cyfrowej, pragncy np. przypomnie sobie podstawy pracy z TEI, jak i pocztkujcy, szukajcy wyjanienia trudniejszych poj i terminw. Od technologii cyfrowej nie ma odwrotu. Metody komputerowe odgrywa bd obiektywnie coraz wiksz rol w postpie nauki historycznej. Wymaga to ju dzisiaj dostosowania do tych procesw systemu ksztacenia studentw historii4. Dlatego Fontes ex machina (ew. wybrane fragmenty) mona poleci jako lektur w ramach realizacji akademickiego przedmiotu nauki pomocnicze historii. Krzysztof Narojczyk
Obwd Kaliningradzki. Przegld faktw, wydarze, opinii. Biuletyn Towarzystwa Naukowego i Orodka Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie. Olsztyn, wrzesie 1994 sierpie 2002 (96 numerw). Na ksztat stosunkw i wsppracy transgranicznej i przygranicznej wojewdztw pnocno-wschodniej Polski z Obwodem Kaliningradzkim RFSRR po 1990 r. miay wpyw zarwno przeksztacenia ustrojowe w Polsce, jak i dziaania reformatorskie w ZSRR, umownie okrelane jako pierestrojka. Zanim Prezydium Rady Najwyszej ZSRR anulowao status Obwodu Kaliningradzkiego jako obwodu zamknitego, niedostpnego dla cudzoziem-
4 Jako pierwszy w 1993 r. projekt programu informatycznego ksztacenia historykw zgosi Micha Kopczyski, O moliwociach i nieodzownej potrzebie zastosowania w naukach historycznych maszyny zwanej komputerem, w: Tradycje i perspektywy nauk pomocniczych historii w Polsce, pod red. M. Rokosza, Krakw 1995, s. 264-271. Po kilku latach przedstawi zmodyfikowan wersj swoich postulatw programowych, Przyszo technik ... , s. 190-191.
Recenzje i omwienia
259
cw w 1990 r., wojewodowie wojewdztw graniczcych z Obwodem, zwaszcza wojewoda elblski Olszewski, nawizali nieformalne kontakty z czynnikami kaliningradzkimi.1 Z wczesnym premierem ZSRR rozmawia natomiast w 1988 r. prezes rady nadzorczej Deutche Bank Friedrich Wilhelm Christiansen. Proponowa on stworzenie w oparciu o Kaliningrad strefy wolnego handlu, ktra poprzez udogodnienia inwestycyjne i podatkowe mogaby przeksztaci si w centrum przemysowe i technologiczne dla wsplnych niemiecko-rosyjskich przedsiwzi.2 Tego rodzaju strefa mogaby wg niego dla Zachodu oznacza postawienie przez Rosj na zwizanie si w przyszoci z EWG (UE), gdyby natomiast poszerzy t stref na Litw, otw i Estoni, tworzc Region Hanzeatycki Balticum, mogaby w krtkim czasie spenia funkcj lokomotywy dla caej gospodarki Rosji.3 Odpowied premiera N. Rykowa brzmiaa: Niech Pan tego problemu przez najblisze czterdzieci lat nie podnosi4 Ju we wrzeniu 1991 r. Obwodowi Kaliningradzkiemu nadano status wolnej strefy ekonomicznej.5 Zainteresowanie midzynarodowe Obwodem Kaliningradzkim rozszerzao si. Zwaszcza pastwa basenu Morza Batyckiego wykazyway wzrastajc aktywno wobec tego Obwodu. Powstaa w 1992 r. Rada Pastw Batyckich w roku swego utworzenia powoaa grup studyjn Region Hanzeatycki Balticum i delegowaa jej przedstawicieli do Kaliningradu. Wrd przesanek rozwoju tego regionu wysunitych przez ten zesp znajduj si: wprowadzenie i uregulowanie pluralistycznego, wolnociowo-demokratycznego porzdku politycznego jako podstawy gospodarki rynkowej, cise powizanie z EWG. Obwd Kaliningradzki powinien by roz wijany jako rosyjski Euroregion Konigsberg i torowa drog do EWG Rosji i pastwom Wsplnoty Niepodlegych Pastw, prywatyzacja przedsibiorstw przemysowych, gospodarstw rolnych i zakadw usugowych powinna by przeprowadzona przez instytucje powiernicze (Treuhandanstalten), wczenie Kaliningradu do projektu Via Baltica i uzupenienie go autostrad hanzeatyck z Sankt-Petersburga przez kraje batyckie, Kaliningrad, Gdask, Szczecin do Lubeki i Hamburga.6
1 2 3 4 5 6
Zapis wasny z rozmowy z Olszewskim. W. Bohm, A. Graw, Konigsberg morgen Luxemburg an der Ostsee, Arendorf 1993, s. 112. Ibidem, s. 113. Ibidem, s. 105. Ibidem, s. 115. Ibidem, s. 116, 117.
260
Recenzje i omwienia
Wtek hanzeatycki w myleniu o przyszoci Kaliningradu obecny jest wrd elit niemieckich. We wrzeniu 1992 r. otwarto tu Hanse Kolleg. Pan Christiansen obecny na otwarciu stwierdzi m.in.: Ten region powinien by otwarty nie tylko dla Polakw i Niemcw, ale take dla Litwinw, a przede wszystkim dla skandynawskich ssiadw. Chodzi o rozwj tego obszaru w europejskim kontekcie [...] Im bardziej otwarty okae si Krlewiec, tym korzystniejsze jest to dla idei europejskiej [...] O adnej germanizacji nie moe by mowy.7 Europejski kontekst przyszego rozwoju Obwodu Kaliningradzkiego uwidoczni si take w przyszoci w rnych inicjatywach nie tylko ze strony pastw nalecych do UE. Rok 1990/91 cechuj w Obwodzie Kaliningradzkim skomplikowane zmagania midzy reformatorami a siami zachowawczymi. Maj one miejsce na wszystkich paszczyznach ycia politycznego, gospodarczego, spoecznego i kulturalnego. Za cezur tych zmaga mona przyj rozwizanie ZSRR w grudniu 1991 r., chocia pooenie geopolityczne Obwodu Kaliningradzkiego zmienio si po ogoszeniu niepodlegoci przez Litw. Sta si on enklaw czy struktur rosyjsk nad Batykiem, co miao niewtpliwy wpyw na okrelenie jego roli geostrategicznej w polityce Rosji. Mona z grubsza dopatrzy si dwch kierunkw mylenia w tej sprawie: reprezentowany przez Jurija Matoczkina uosabiajcego obz reformatorski, optujcy za koncepcj otwarcia Obwodu na Zachd i szukania zblienia z EWG, utosamiany z osob wczesnego wicepremiera rzdu rosyjskiego Siergieja Szachraja, ktry reprezentowa obz patriotyczno-nacjonalistyczny, opowiadajcy si za daleko idcym podporzdkowaniem Obwodu Moskwie i preferujcy jego rol jako najbardziej na zachd wysunitej rubiey Rosji z podkreleniem jego funkcji militarnej. Obecno obydwu orientacji w yciu politycznym Obwodu jest odczuwalna. J. Matoczkin stara si o utrzymanie i pogbienie kontaktw z organami EWG, o pozyskiwanie funduszy pomocowych EWG. Elementem orientacji zachodniej mona nazwa zainteresowanie wadz kaliningradzkich rozwojem wsppracy z Polsk. W 1992 r. doszo do polsko-rosyjskiego okrgego stou na temat wsppracy z Obwodem Kaliningradzkim. Obradom przewodniczyli wicepremierzy Polski i Rosji, a sposb rozwizywania problemw uznano za owocny na tyle, e na nastpnym spotkaniu przy okrgym stole, ktre odbyo si w 1993 roku koo Olsztyna, ustalono celowo powoania staego organu koordynujcego wspprac obydwu regionw.
7
Ibidem, s. 176, 177.
Recenzje i omwienia
261
Powoano do ycia Polsko-Rosyjsk Rad do Spraw Wsppracy Regionw Rzeczypospolitej Polskiej z Obwodem Kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. Rada skadaa si z 21 osb z kadej strony, a jej wspprzewodniczcymi byli prof. Jurij Matoczkin, szef administracji Obwodu Kaliningradzkiego oraz Kazimierz Korona, podsekretarz stanu w Urzdzie Rady Ministrw RP. Zasygnalizowane zaledwie tendencje zmian w Obwodzie Kaliningradzkim, zarysowujce si poszukiwania jego nowego miejsca w stosunkach midzynarodowych, a take szanse na rozwj korzystnej dla obu stron wsppracy polsko-kaliningadzkiej, nie znajdoway oczekiwanego odzwierciedlenia w polskich rodkach masowego przekazu. Zapotrzebowanie na informacje o Obwodzie Kaliningradzkim, zwaszcza w administracji pastwowej, w gospodarce, w subach zwizanych z wymian transgraniczn oraz innych dziedzinach ycia wojewdztwa wzrastao. Biorc to pod uwag, wczesny Wojewoda Olsztyski, dr Janusz Lorenz zwrci si do Orodka Bada Naukowych i Towarzystwa Naukowego im. Wojciecha Ktrzyskiego z propozycj wydawania comiesicznego biuletynu informacyjnego na temat Obwodu Kaliningradzkiego. Obydwie instytucje podjy inicjatyw wojewody Lorenza i we wrzeniu ukaza si pierwszy numer biuletynu Obwd Kaliningradzki. Przegld faktw, wydarze, opinii. Biuletyn Towarzystwa Naukowego i Orodka Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie. Podstaw zawartoci biuletynu byy rosyjskojzyczne gazety kaliningradzkie pocztkowo 6 tytuw, jedna gazeta kaliningradzka niemieckojzyczna pt. Konigsberg Express, 6 tytuw prasy niemieckiej, w tym Der Spiegel, Die Zeit, Frankfurter Allgemeine Zeitung, Das Ostpreussenblatt oraz 4 tytuy prasy litewskiej. Wykorzystywane przez redakcj tytuy prasowe reprezentoway rne orientacje polityczne i zrnicowany profil tematyczny. O ile z prasy niemieckiej i litewskiej tumaczono lub omawiano wszystkie artykuy dotyczce wspczesnego Obwodu Kaliningradzkiego, to w przypadku prasy rosyjskiej dokonywano selekcji, wybierajc artykuy najtrafniej ujmujce dany temat. Po kilkunastu numerach uksztatowaa si zarwno szata graficzna biuletynu, jak i podzia jego zawartoci na dziay tematyczne odzwierciedlajce najwaniejsze zjawiska ycia politycznego, gospodarczego i spoecznego Obwodu. Oto ich tytuy: Sytuacja spoeczno-polityczna, Partie polityczne, Organizacje spoeczne, Zwizki wyznaniowe, Duma Obwodowa, Administracja Obwodu, Z ycia Floty Batyckiej, Bezpieczestwo publiczne, Gospodarka Obwodu, Kaliningrad wiat, Kaliningrad Polska, Kaliningrad Niemcy, ostatnio take Unia Europejska Kaliningrad. Wprowadzenie tego dziau wynika ze znacznego nasilenia si kontaktw organw UE z Obwodem, a take rzdem Federacji Rosyjskiej oraz ze zmieniajcej si roli
262
Recenzje i omwienia
Obwodu Kaliningradzkiego w strategii geopolitycznej Rosji. Oprcz prasy zwaszcza kaliningradzkiej, ktrej liczba tytuw wzrasta do 15, na amach biuletynu w coraz szerszym zakresie goszcz informacje z Internetu. Dotyczy to zwaszcza dokumentw opracowywanych przez Uni Europejsk i rzd Federacji Rosyjskiej. Wykorzystywana do opracowania biuletynu prasa kaliningradzka gromadzona jest przez bibliotek naukow Orodka Bada Naukowych, ktra od siedmiu lat jako jedyna w Polsce posiada jej podstawowe tytuy. Redakcja biuletynu utrzymuje kontakty z Uniwersytetem Kaliningradzkim oraz placwkami zajmujcymi si wspczesnymi problemami Obwodu. Bya organizatorem midzynarodowego seminarium z okazji 50-lecia konferencji w Poczdamie (VII 1945) z udziaem prominentnych przedstawicieli Kaliningradu. Redaktor biuletynu uczestniczy te w sesji naukowej z okazji 50 rocznicy utworzenia Obwodu Kaliningradzkiego, zorganizowanej przez uniwersytet kaliningradzki oraz sesji naukowej powiconej kaliningradzkiej subie archiwalnej. Szczeglnie owocna jest wsppraca redakcji biuletynu z Konsulatem Generalnym RP w Kaliningradzie. Oprcz biecych konsultacji konsul generalny uczestniczy czynnie w organizowanych okresowo przez redakcj biuletynu seminariach powiconych wybranym biecym problemom Obwodu Kaliningradzkiego, w czasie ktrych referentami s czonkowie redakcji. Swj dorobek badawczy publikuj oni w czasopismach naukowych oraz w wydawnictwach zwartych. We wrzeniu 2001 r. ukazaa si publikacja Przesiedlecy opowiadaj. S to relacje osadnikw w Obwodzie Kaliningradzkim z lat 1945 1952, przygotowane pod kierownictwem prof. J. Kostjaszowa przez zesp modych uczonych kaliningradzkich. Praca ta nie ukazaa si w druku w Kaliningradzie, zostaa natomiast w 2000 r. wydana w Niemczech oraz w Olsztynie. Przygotowane do druku jest tumaczenie pamitnikw znanego reformatora, pierwszego szefa administracji Obwodu Kaliningradzkiego prof. Jurija Matoczkina. Brak jest dotychczas caociowego opracowania pidziesicioletnich dziejw Obwodu Kaliningradzkiego, wobec czego w polskiej opinii publicznej funkcjonuj propagandowe opracowania fragmentw dziejw Obwodu z okresu radzieckiego oraz jednostronne, a czasami wrcz tendencyjne relacje prasy polskiej. Redakcja biuletynu, wiadoma rosncego zainteresowania problemami wspczesnymi Rosji i Obwodu Kaliningradzkiego, rozpocza prac nad opracowaniem kompendium wiedzy o tym Obwodzie. Powinno ono ukaza si w roku 2002 i zainteresowa pracownikw administracji pastwowej i samorzdowej, przedsibiorcw, rodki masowego prze-
Recenzje i omwienia
263
kazu oraz pracownikw naukowych i studentw studiujcych wspczesne dzieje Obwodu. Wraz z biuletynem, ktrego niezmienn zasad jest przekazywanie informacji bez komentarza, elementy ktrego wystpuj jedynie w sowie od redakcji, kompendium powinno dostarczy pewnego minimum wiedzy o Obwodzie Kaliningradzkim, pozwalajcego na racjonaln ocen zjawisk zachodzcych w tym Obwodzie. Edmund Wojnowski
KRONIKA NAUKOWA
KRONIKA INSTYTUTU HISTORII I STOSUNKW MIDZYNARODOWYCH ZA ROK 2001

W styczniu na kwerendzie naukowej w Grecji (Ateny, Mykeny, Tiryns i Iraklion) przebywa, korzystajc ze stypendiw fundacji zagranicznych, prof. dr hab. Sergiej Szarypkin. 8-9 stycznia przebywa w Instytucie zesp wizytacyjny Uniwersyteckiej Komisji Akredytacyjnej w skadzie dr hab. Wojciech Wrzosek, prof. UAM (przewodniczcy), prof. Henryk Wsowicz, prof. Wiesaw Kaczanowicz, akredytujcy jako ksztacenia na kierunku historia. W toku tej wizyty odbyo si spotkanie zespou z dyrekcj Instytutu (prof. zw. dr hab. Sawomir Kalembka, prof. dr hab. Jan Sobczak i dr Andrzej Szmyt), z pracownikami Instytutu i przedstawicielstwem studentw, a nastpnie z zespoem przygotowujcym wniosek akredytacyjny (prof. dr hab. Bohdan Ryszewski, prof. dr hab. Jan Sobczak, dr Zbigniew Anculewicz i dr Andrzej Szmyt), a nastpnie z I z-c rektora UWM dr. hab. Jzefem Grniewiczem, prof. UWM i z dziekanem Wydziau Humanistycznego prof. dr hab. Andrzejem Staniszewskim oraz z kolegium Rektorskim UWM na czele z JM prof. dr. hab. Ryszardem J. Greckim rektorem UWM. Zesp wystpi do UKA z wnioskiem pozytywnym akredytacji na 5 lat. Jak co roku w styczniu grupa pracownikw Instytutu (dr Sawomir Augusiewicz, dr Witold Gieszczyski, dr Norbert Kasparek, mgr Anna Koodziejczyk, mgr Krzysztof oyski, dr hab. Bohdan ukaszewicz, prof. UWM) uczestniczya w pracach jury Okrgowej Olimpiady Historycznej. 26 stycznia w Orodku Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie (dalej OBN) odby si z udziaem pracownikw Instytutu odczyt
266
Kronika naukowa
prof. dr. hab. Gennadija Krietynina z Pastwowego Uniwersytetu Kaliningradzkiego (PUK) na temat pracy i zainteresowa badawczych tamtejszego rodowiska historycznego1. Cao wizyty zorganizowa dr Norbert Kasparek prezes Oddziau Polskiego Towarzystwa Historycznego w Olsztynie (dalej PTH). Po odczycie nastpio spotkanie gocia z dyrekcj Instytutu (prof. dr hab. Sawomir Kalembka, prof. dr hab. Jan Sobczak oraz dr Norbert Kasparek), na ktrym omwiono moliwoci nawizania wsppracy Instytutu z Wydziaem Historycznym PUK. 21 lutego JM Rektor UWM prof. dr hab. Ryszard J. Grecki przyj dyrektora Instytutu prof. zw. dr. hab. Sawomira Kalembk i z-c dyrektora ds. naukowych prof. dr. hab. Jana Sobczaka, zapoznajc si z informacj o perspektywach rozwojowych Instytutu, a zwaszcza o problemach zwizanych z uruchamianiem w roku akademickim 2001/2002 nowego kierunku studiw stosunki midzynarodowe. 26 lutego dla studentw kierunku historia zorganizowano odczyty historykw angielskich z Uniwersytetu Londyskiego dr. Roberta Frosta Wojny pnocne 1558 1721 i dr Kariny Friedrich Prusy Krlewskie a Rzeczpospolita w latach 1569 1772 oraz historyka niemieckiego prof. dr. Volkera Riedla z Uniwersytetu w Jenie nt. Achilles najlepszy wrd Grekw Achilles bestia. Recepcja literatury antycznej w kulturze niemieckiej w XVIII i XX wieku. 27 lutego w sali im. Tomaszewskiego w Kortowie odby si odbir uczelnianych grantw badawczych, m. in. dr. Norberta Kasparka i mgr Izabelli Lewandowskiej. W pracach Komisji uczestniczyli m. in. dr hab. Tadeusz Filipkowski, prof. UWM i prof. dr hab. Stanisaw Gajewski. 6 marca: II seminarium naukowe Instytutu prowadzone przez z-c dyrektora ds. naukowych prof. dr. hab. Jana Sobczaka z referatem prof. Sawomira Kalembki Raz jeszcze o Gromadzie Grudzi Ludu Polskiego oraz informacjami ks. dr. Kazimierza ataka i mgr Ireny Makarczyk o postpie ich prac nad rozprawami habilitacyjn i doktorsk. Prof. Sobczak poinformowa te o realizacji planu badawczego Instytutu w ub. roku 2000. 13 marca prof. dr hab. Jan Sobczak i dr Norbert Kasparek prowadzili w Toruniu rozmowy na Wydziale Historycznym UMK w sprawie przygotowa organizacyjno-wydawniczych zwizanych z jubileuszem 65-lecia dyrektora Instytutu, prof. Sawomira Kalembki. Omwiono w szczeglnoci kwestie edycyjne oddanej do druku ksigi pamitkowej pt. W kraju i na wychodstwie. 22 marca w OBN odbya si prowadzona przez prof. dr. hab. Stanisawa Achremczyka promocja ksiki dr Urszuli Kalembki nt. Publicyci Wielkiej
1 Tekst wystpienia wydrukowano w Komunikatach Mazursko-Warmiskich, 2001, nr 2, s. 299-305.
Kronika naukowa
267
Emigracji o rzdach zaborcw na ziemiach Rzeczypospolitej 1832-1862 (Olsztyn 2000). W dyskusji gos zabrali m. in. prof. prof. Sawomir Kalembka, Jan Sobczak i dr Zbigniew Anculewicz. 2-3 kwietnia w konferencji Multimedia w edukacji historycznej i spoecznej, zorganizowanej w Bydgoszczy, udzia wzili z referatami mgr Jerzy Socki (Nauczanie na odlego wybrane zagadnienie) i mgr Izabela Lewandowska (Moliwo wykorzystania multimedialnej encyklopedii powszechnej PWN w nauczaniu historii regionalnej na Warmii i Mazurach). 3 kwietnia podczas wyborczego zebrania Oddziau PTH do Zarzdu wybrano z naszego Instytutu prof. dr. hab. Jana Sobczaka, dr. Sawomira Augusiewicza, mgr. Andrzeja Korytk i dr. Jana Gancewskiego. Do Komisji Rewizyjnej wszed dr Witold Gieszczyski. 3 kwietnia na Zamku Olsztyskim miaa miejsce promocja ksiki prof. dr. hab. Stanisawa Achremczyka Warmia z udziaem autora. 6 kwietnia prof. Jan Sobczak uczestniczy w uroczystym spotkaniu naukowym w Instytucie Historii PAN w Warszawie, zorganizowanym z okazji jublileuszu pracy prof. Eugeniusza Duraczyskiego. 20 kwietnia odbyo si sympozjum zespow ekspertw UKA w Poznaniu z udziaem prof. dr. hab. Jana Sobczaka. 23 kwietnia w Elblgu na sesji Kulturotwrcze dziedzictwo witego Wojciecha z perspektywy Elblga z referatami wystpili dr Janusz Hochleitner (Misja w. Wojciecha. Prba usystematyzowania przyczyn i uwarunkowa) i dr Norbert Kasparek (Miejsce mierci w. Wojciecha w XIX-wiecznej dyskusji historycznej). 24 kwietnia Katedra Historii Staroytnej i Kultury Antycznej naszego Instytutu zorganizowaa cieszce si du frekwencj spotkanie, przeznaczone dla modziey szk rednich, a powicone cywilizacjom staroytnym. W spotkaniu prof. Sergiusz Szarypkin mwi nt. Santoryn Atlantyda Platona, dr Ryszard Sajkowski Religie wczesnego cesarstwa rzymskiego, dr Mirosaw J. Hoffmann Prusowie. Dzieje i kultura ludu batyjskiego. 26 kwietnia Instytut wraz z OBN w Olsztynie i Koem PTH w Mrgowie zorganizowa (dr Jan Gancewski) w tyme Mrgowie konferencj popularnonaukow nt. 200 rocznica mierci biskupa warmiskiego Ignacego Krasickiego. Z referatami wystpili m. in. prof. dr hab. Stanisaw Achremczyk (Ignacy Krasicki w krgu polityki), mgr Izabela Lewandowska (Ignacy Krasicki i jego epoka w wiadomoci uczniw Warmii i Mazur). W maju grupa pracownikw Instytutu (dr Sawomir Augusiewicz, dr Janusz Hochleitner, dr Witold Gieszczyski, dr Norbert Kasparek, dr Urszula Kalembka, dr Jan Gancewski, dr Andrzej Szmyt, dr Wiesaw B. ach) uczestniczya w pracach komisji maturalnych na tzw. maturach czonych.
268
Kronika naukowa
8 maja: III seminarium naukowe Instytutu prowadzone przez z-c dyrektora ds. naukowych prof. dr. hab. Jana Sobczaka z referatem naukowym prof. dr. hab. Sergieja Szarypkina Wyspa Santoryn i jej znaczenie dla bada nad kultur egejsk i informacjami dr. Janusza Hochleitnera oraz mgr. Krzysztofa oyskiego i mgr. Andrzeja Korytki na temat stanu zaawansowania ich prac habilitacyjnych i doktorskich. 15 maja: z udziaem grupy pracownikw Instytutu i studentw historii promocja ksiki prof. Andrzeja Chwalby Historia Polski z udziaem autora. Promocji przewodniczy prof. dr hab. Sawomir Kalembka, gos zabierali m. in. prof. dr hab. Jan Sobczak, dr hab. Stanisaw aniec, prof. UWM, dr Zbigniew Anculewicz i mgr Cezary Nacz. 16 maja w Sali Kopernikaskiej Zamku Olsztyskiego odbya si konferencja naukowa powicona biskupowi Ignacemu Krasickiemu z udziaem grupy pracownikw naukowych Instytutu i referatem m. in. prof. dr. hab. Stanisawa Achremczyka. 17-20 maja na konferencji w Giycku dr Mirosaw Hoffmann wygosi referat nt. Struktury spoeczne i gospodarka Prusw w VII-XIII wieku. 18-20 maja w sesji nt. Informacja zasobem optymalizujcym podejmowanie decyzji w praktyce polskich przedsibiorstw z referatem (Nieformalna informacja. Przyczynek o elblskich napisach na murach z poowy lat dziewidziesitych XX wieku) wystpi dr Janusz Hochleitner. W dniu 24 maja dla studentw kierunku historia zosta zorganizowany wykad Konstantina Troszczenki z PastwowegoUniwersytetu Kaliningradzkiego nt. Stan wojenny w Polsce w wietle radzieckich dokumentw archiwalnych Biura Politycznego KC KPZR. 28-30 maja w Kijowie prof. Henyk Stroski przewodniczy obradom konferencji nt. Polacy w Kijowie i wygosi referat ycie religijne Polakw w Kijowie w XX wieku. 29 maja dr Janusz Hochleitner bra udzia w sesji w Instytucie Historii Uniwersytetu Gdaskiego (W krgu bada profesora Wacawa Odyca) z referatem ycie religijne w pierwszej poowie XVII wieku w dominium warmiskim. W dniach 29-31 maja na zaproszenie Wydziau Nauk Historycznych Pastwowego Uniwersytetu Kaliningradzkiego przebywaa tam w celu nawizania kontaktw delegacja Instytutu w skadzie: prof. dr hab. Sawomir Kalembka, prof. zwycz. dyrektor Instytutu, prof. dr hab. Jan Sobczak z-ca dyrektora ds. naukowych i dr Norbert Kasparek, adiunkt Instytutu. Na zebraniu Rady Naukowej Wydziau prof. dr hab. Jan Sobczak omwi polskie badania dotyczce Rosji. W toku rozmw z dziekanem Wydziau, doc. dr. W. I. Galcowem, omwiono kierunki przyszej wsppracy, w tym w szczeglnoci kwesti
Kronika naukowa
269
udziau historykw kaliningradzkich w konferencji naukowej Katedry Historii Europy Wschodniej, planowanej na listopad 2001 r. Uzgodniono, i w czasie rewizyty delegacji Wydziau w Olsztynie zostanie podpisana umowa o wsppracy midzy naszym Instytutem Historii a Wydziaem Historycznym Uniwersytetu Kaliningradzkiego. Dokonano te wymiany niektrych publikacji naukowych obu stron. 3 czerwca w Elblgu podczas Dni Kultury Chrzecijaskiej referat nt. Bogosawiona Dorota z Mtoww wygosi dr Janusz Hochleitner. 7 czerwca odbyo si spotkanie koleeskie grupy profesorw i doktorw Instytutu powicone jubileuszowi 65-lecia urodzin dyrektora Instytutu prof. zw. dr. hab. Sawomira Kalembki. Okolicznociowe przemwienia wygosili prof. dr hab. Jan Sobczak i Jubilat, wspomnieniami ze wsplnych z Jubilatem studiw uniwersyteckich w Toruniu podzieli si prof. zw. dr hab. Bohdan Ryszewski. 12 czerwca pod przewodnictwem prof. dr. hab. Jana Sobczaka przed Wydziaow Komisj obron prac doktorskich z zakresu historii odbya si pierwsza z tego zakresu w UWM obrona publiczna rozprawy doktorskiej mgr. Mariana Sykotowskiego (promotor dr hab. Andrzej Misiuk, prof. UWM). W charakterze recenzenta wystpi m. in. prof. zw. dr hab. Stanisaw Gajewski. W dyskusji gos zabierali m. in. prof. zw. dr hab. Sawomir Kalembka, dr hab. Tadeusz Filipkowski, prof. UWM i prof. zw. dr hab. Bohdan Ryszewski. 17 czerwca w OBN odbya si z udziaem autora promocja ksiki prof. dr. hab. Jana Sobczaka O Rosji nieco inaczej. Studia z dziejw politycznych Rosji XVIII-XX wieku. Omwienia ksiki dokona prof. Bazyli Biaokozowicz. 20 czerwca w Iawie w czasie konferencji naukowej powiconej polskorosyjskim kontaktom kulturalnym, zorganizowanej przez Instytut Sowiaszczyzny Wschodniej UWM, odbya si promocja ww. ksiki prof. Jana Sobczaka z zagajeniem prof. Bazylego Biaokozowicza. 21 czerwca odbya si promocja ksiki dr. Mirosawa Hoffmanna Kultura i osadnictwo poudniowo-wschodniej strefy nadbatyckiej w I tysicleciu p.n.e. (Olsztyn 2000). Od 30 czerwca do 25 lipca ks. dr Kazimierz atak przebywa na sympozjum naukowym w Rzymie (z referatem nt. aktualnoci reguy w. Augustyna i charyzmatu ycia kanonicznego) oraz dokonywa kwerendy w archiwum watykaskim (Archivio Segreto Vaticano) i w archiwum generalnym zakonu kanonikw regularnych (Archivio Generale San Pietro in Vincoli). W czerwcu i lipcu odbyy si egzaminy wstpne. Na kierunek historia o jedno miejsce ubiegao si 3 chtnych, na stosunki midzynarodowe prawie dziewiciu. W tym ostatnim przypadku by to najlepszy wynik na naszej Uczelni.
270
Kronika naukowa
10 lipca uchwa senatu UWM Instytut Historii zosta przeksztacony w Instytut Historii i Stosunkw Midzynarodowych. 28-31 sierpnia dr Krzysztof Narojczyk wzi udzia w midzynarodowej prestiowej konferencji New methodologies for the new millennium. XV th International Conference of the Association for History and Computing w Poznaniu i wygosi dwa referaty The Sound Toll Records database and the Baltic trade in the 16th-18th c. i The Sound Toll database on CD-ROM2). 13-15 wrzenia 2001 roku odbya si w Zielonej Grze konferencja nauczanie blokowe i zintegrowanie przedmiotw humanistycznych w zreformowanej szkole, gdzie z referatem Bloki wiczeniowe-powtrzeniowe w podrcznikach historii dla gimnazjw jako rodek inicjowania wielostronnej aktywnoci ucznia wystpia dr Maria Bieniek. 17-18 wrzenia w ramach VI Oglnopolskiego Forum Historykw Wojskowoci w Piotrkowie Trybunalskim dr Wiesaw Bolesaw ach wygosi referat pt. Zabytki architektury obronnej XIX i XX wieku w pnocno-wschodniej Polsce i stan ich zachowania. 18 wrzenia Rada Naukowa Instytutu pod przewodnictwem dyrektora prof. zw. dr. hab. Sawomira Kalembki z udziaem dziekana Wydziau Humanistycznego UWM, prof. zw. dr. hab. Andrzeja Staniszewskiego, w zwizku z rezygnacj prof. S. Kalembki z funkcji dyrektora Instytutu w gosowaniu tajnym rekomendowaa na t funkcj prof. dr. hab. Jana Sobczaka. 21-23 wrzenia dr Marek Radoch przedstawi na konferencji w Pelplinie nt. Kulturotwrcza rola cystersw na Kociewiu referat Najazdy na opactwo pelpliskie i jego posiadoci w czasie wojny trzynastoletniej w wietle korespondencji krzyackiej. 20-23 wrzenia w ramach IV Oglnopolskiego Zjazdu Pedagogicznego w Olsztynie referat pt. Historia regionalna w nauczaniu szkolnym na Warmii i Mazurach w drugiej poowie XX wieku wygosia mgr Izabela Lewandowska. 25 wrzenia w wyborach uzupeniajcych do Senatu spord samodzielnych pracownikw naukowych senatorem z ramienia Wydziau Humanistycznego zosta prof. dr hab. Jan Sobczak. Tego samego dnia na posiedzeniu Wydziaowej Komisji obron prac doktorskich z zakresu historii przyjto rezygnacj prof. Jana Sobczaka z funkcji przewodniczcego tej komisji, powierzajc j na wniosek ustpujcego przewodniczcego prof. dr. hab. Jzefowi liwiskiemu. 28-29 wrzenia 2001 r. dr Zbigniew Anculewicz bra udzia w VI Midzynarodowym Sympozjum Biografistyki Polonijnej w belgijskiej Kwaterze Naczelnego Dowdztwa Poczonych Si Zbrojnych NATO w Europie (w Mons) pod Bruksel, wygaszajc tam referat nt. Stan i potrzeby bada nad problematyk
Kronika naukowa
271
udziau Polakw i osb polskiego pochodzenia w siach zbrojnych oraz w formacjach porzdkowych pastw obcych w polskiej historiografii. 1 padziernika na inauguracji nowego roku akademickiego w UWM odznaczenia pastwowe wrczono m. in. take pracownikom Instytutu. 2 padziernika na inauguracji wydziaowej wrczono nagrody rektorskie grupie pracownikw Instytutu. 3 padziernika miaa miejsce inauguracja nowego roku akademickiego dla studentw kierunku stosunki midzynarodowe, na ktrej informacj o Instytucie wygosi prof. dr hab. Jan Sobczak i kierunku historia, gdzie z podobn informacj wystpi dr Andrzej Szmyt. 4 padziernika na cyklicznej konferencji ycie codzienne na dawnych ziemiach pruskich. [Edycja] VI: wiadectwa przeszoci z referatami wystpili prof. Stanisaw Achremczyk, dr hab. Bohdan ukaszewicz, dr Norbert Kasparek i mgr Izabela Lewandowska. 13 padziernika now edycj Studium Podyplomowego Historia zainauguroway wystpienia prof. prof. Jana Sobczaka i Bohdana Ryszewskiego oraz dr. Krzysztofa Narojczyka. 19-20 padziernika na sesji w Lidzbarku Warmiskim Dziedzictwo kulturowe i jego wpyw na edukacj regionaln mgr Izabela Lewandowska wygosia referat Czym jest edukacja regionalna. 19-20 padziernika 2001 r. Instytut wraz z Muzeum Historycznym w Ostrdzie zorganizowa konferencj naukow nt. Religia i polityka w wiecie antycznym, na ktrej referaty wygosili m. in. prof. Sergiej Szarypkin, dr Grzegorz Kotowski, dr Ryszard Sajkowski oraz doktorant mgr Miron Wolny. Z-ca dyrektora Instytutu, dr Andrzej Szmyt, wygosi przemwienie powitalne w imieniu Instytutu, odczytujc stosowne pismo dyrektora Instytutu, prof. dr. hab. Jana Sobczaka. 19 padziernika dr Janusz Hochleitner uczestniczy z referatem (ycie religijne miast warmiskich w XVII XIX stuleciu na sesji w Pocku nt. Mae miasta Pomorza w XVII XX wieku. 22 padziernika w sali Senatu UWM JM Rektor, prof. zw. dr hab. Ryszard J. Grecki, wrczy prof. Janowi Sobczakowi nominacj na funkcj dyrektora Instytutu. 22 padziernika na midzynarodowej sesji w Chocimiu referat Znaczenie militarne bitwy chocimskiej w 1621 roku przedstawi dr Wiesaw Bolesaw ach. 23 padziernika mgr Andrzej Korytko na z zaproszenie Towarzystwa Mionikw Ziemi Sztumskiej wygosi referat nt. Udzia angielskiej delegacji w rokowaniach polsko-szwedzkich w Sztumskiej Wsi w 1635 r. Szerzej o tym pisa Dziennik Batycki (2001 25 X i 2 XI).
272
Kronika naukowa
30 padziernika odbyo si IV seminarium naukowe Instytutu, prowadzone przez dyrektora, prof. Jana Sobczaka, z referatem naukowym dr. hab. Marka K. Kamiskiego, prof. UWM nt. Konflikt polsko-czeski i informacjami dr. Sawomira Augusiewicza i mgr Izabeli Lewandowskiej na temat stanu zaawansowania ich rozpraw habilitacyjnej i doktorskiej oraz dr. Jana Gancewskiego o Mrgowskich Studiach Humanistycznych. 1 listopada uchwa senatu UWM do struktury organizacyjnej Instytutu wczony zosta Zakad Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej, kierowany przez dr. hab. Bohdana ukaszewicza, prof. UWM. 6 listopada w sali klubowej Polsko-Niemieckiego Centrum Modziey w Olsztynie dr Zoja Jaroszewicz-Pieresawcew z Zakadu Bibliotekoznawstwa i Informacji Naukowej wygosia odczyt nt. Tradycje i wierzenia starowiercw. 9-10 listopada dr Jan Gancewski bra udzia w Midzynarodowej Konferencji w Berlinie powiconej edycji rde w ramach dziaalnoci Deutsche Polnischen Gesprachskreis zur Qullenedition. Zosta on jednoczenie czonkiem tej grupy naukowej. 10 listopada w Instytucie z udziaem prof. zw. dr. hab. Bohdana Ryszewskiego i dr. Krzysztofa Narojczyka odbya si uroczysto wrczenia dyplomw ukoczenia Studium Podyplomowego Historia (dla 23 osb). 12 listopada w Poznaniu na posiedzeniu UKA, przedstawicielom Wydziau Humanistycznego, prof. zw. dr. hab. Stanisawowi Gajewskiemu i prof. dr. hab. Janowi Sobczakowi przewodniczcy KRUP, prof. zw. dr hab. Stefan Jurga, wrczy dyplom atestacji jakoci ksztacenia na kierunku historia. 13 listopada dr Mirosaw Hoffmann uczestniczy w konferencji w Lublinie, a dzie pniej w Warszawie w Warsztatach Batyjskich, organizowanych przez Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego. 14 listopada odby si odczyt w OBN prof. Andrzeja Wakwskiego nt. Biblioteka klasztorna jako miejsce pracy redniowiecznego uczonego. Cao pobytu zorganizowa prof. Bohdan Ryszewski. 15-16 listopada w Mrgowie odbya si oglnopolska konferencja naukowa nt. Europa a Rosja (opinie, konflikty, wsppraca), zorganizowana przez Katedr Historii Europy Wschodniej Instytutu, z udziaem historykw, politologw i filozofw z dziewiciu uniwersytetw: w Olsztynie, Warszawie, Poznaniu, Toruniu, Gdasku, odzi, Krakowie i Rzeszowie oraz Kaliningradzie. Konferencja, prowadzona przez prof. Jana Sobczaka, zgromadzia takie znaczce w nauce polskiej postacie, jak profesorowie Wadysaw Andrzej Serczyk, Pawe Piotr Wieczorkiewicz, Antoni Czubiski, Zbigniew Opacki, Zbigniew Karpus i inni oraz b. premier i znany publicysta dr Mieczysaw F. Rakowski. Na konferencji tej spord pracownikw Instytutu wygosili referaty prof. prof. Jan Sobczak i Henryk Stroski, dr dr Zbigniew Anculewicz
Kronika naukowa
273
i Roman Jurkowski. W charakterze goci w konferencji uczestniczyli m. in. prorektor UWM prof. dr hab. Stanisaw Achremczyk, dziekan Wydziau Humanistycznego UWM prof. dr hab. Andrzej Staniszewski i dziekan Wydziau Historycznego Pastwowego Uniwersytetu Kaliningradzkiego doc. dr Walery Galcow. Odczytano list powitalny wojewody warmisko-mazurskiego Leszka Szatkowskiego. Z inicjatywy naszego Instytutu odbya si w toku konferencji nieformalna narada przedstawicieli katedr i zakadw Historii Rosji i Europy Wschodniej z caego kraju, na ktrej omwiono formy koordynacji bada i dalszej wsppracy. Materiay konferencji zostan opublikowane w 2002 r. 16-18 listopada trzyosobowa delegacja profesorw i docentw Wydziau Historycznego Uniwersytetu Kaliningradzkiego na czele z dziekanem tego Wydziau, doc. dr. W. I. Galcowem wzia udzia w oglnopolskiej konferencji naukowej w Mrgowie, zorganizowanej przez Katedr Historii Europy Wschodniej Instytutu nt. Europa a Rosja (opinie, wsppraca, konflikty). Dziekan Galcow by jednym z przewodniczcych obrad na tej konferencji, za doc. A. A. Kuzniecow i prof. G. W. Krietynin wygosili referaty. 22 listopada w OBN odbya si oglnokrajowa sesja naukowa nt. Przyszo humanistyki olsztyskiej, na ktrej prof. prof. Bohdan Ryszewski i Jan Sobczak z Instytutu wygosili referaty, ktre bd opublikowane w Komunikatach Mazursko-Warmiskich. 23 listopada w Toruniu odbya si uroczysto wrczenia wydanej przy wspudziale Instytutu ksigi jubileuszowej Profesorowi Sawomirowi Kalembce. W uroczystoci wzia udzia grupa pracownikw Instytutu, a prof. Jan Sobczak wystpi m. in. z okolicznociowym przemwieniem. 23 listopada na sesji w Elbgu zorganizowanej z okazji 400-lecia Biblioteki Elblskiej referat nt. ycie kulturalne Elblga na przeomie XVI i XVII stulecia wygosi dr Janusz Hochleitner. 4 grudnia Rada Naukowa Instytutu, na ktrej na wniosek dyrektora Instytutu, prof. Jana Sobczaka, w gosowaniu tajnym rekomendowano na stanowiska z-cw dyrektora dr. hab. Bohdana ukaszewicza, prof. UWM i dr. Norberta Kasparka, wyraajc podzikowania dr. Andrzejowi Szmytowi za dotychczasowe penienie funkcji z-cy dyrektora ds. administracyjnych. Po zakoczeniu posiedzenia RN odbyo si zebranie informacyjne dla wszystkich pracownikw Instytutu. 6-7 grudnia dr Mirosaw Hoffman uczestniczy w konferencji w Biaymstoku z referatem dotyczcych swoich bada wykopalisk cmentarzysk kurhanowych w Gamsawkach i Surajnach. 9 grudnia na konferencji w Supsku powiconej militarnym dziejom Pomorza Zachodniego dr Wiesaw Bolesaw ach przedstawi referat dotyczcy Reichswehry.
274
Kronika naukowa
11 grudnia w Domu Polskim w Olsztynie odbya si promocja ksiki dr. Norberta Kasparka pt. Powstaczy epilog. onierze listopadowi w dniach klski i internowania 1831 1832, zorganizowana przez Instytut wsplnie z Oddziaem Olsztyskim PTH. Promocj prowadzi dyrektor Instytutu prof. dr hab. Jan Sobczak, za ksik omawiali dr Tomasz Strzeek i autor. W dyskusji zabra te gos dr Zbigniew Anculewicz. 13 grudnia na okolicznociowej sesji, powiconej rocznicy stanu wojennego, referat nt. Strajki studenckie w olsztyskich uczelniach ART i WSP wygosi dr Witold Gieszczyski. Cao prowadzi prof. Stanisaw Achremczyk. Jan Sobczak, Norbert Kasparek
EUROPA A ROSJA (OPINIE, KONFLIKTY, WSPPRACA) MRGOWO, 15-16 LISTOPADA 2001 ROKU
W dniach 15-16 listopada 2001 r. odbya si w Mrgowie oglnopolska konferencja Europa a Rosja (opinie, konflikty, wsppraca), zorganizowana przez Katedr Historii Europy Wschodniej Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie, przy walnej pomocy Mrgowskiego Koa Polskiego Towarzystwa Historycznego, kierowanego przez dr. Jana Gancewskiego. Miejscem obrad by urokliwy pensjonat Mazuria, pooony nad piknym jeziorem Czos. Pomysodawc i gwnym organizatorem tego spotkania polskich uczonych, zajmujcych si szeroko pojmowan problematyk Europy Wschodniej, by kierownik Katedry Historii Europy Wschodniej a zarazem dyrektor Instytutu Historii Europy Wschodniej UWM w Olsztynie, prof. dr hab. Jan Sobczak. Na dwa dni obrad zaplanowano a 23 referaty. Prelegenci z uwagi na ograniczenia czasowe przedstawiali tylko streszczenia bd same tezy wystpie. Pene teksty wszystkich wystpie poszczeglnych uczonych zostan opublikowane w 2002 r. w Wydawnictwie UWM. Referenci reprezentowali najbardziej prestiowe orodki naukowe, zajmujce si Rosj i jej miejscem w wiecie i Europie, zarwno w przeszoci, jak i w dobie wspczesnej (Gdask, Krakw, d, Pozna, Olsztyn, Rzeszw, Toru, Warszawa). Ponadto zaproszono rosyjskich historykw, reprezentujcych Uniwersytet w Kaliningradzie: prof. dr. Gennadija Krietinina i doc. dr. Aleksieja Kuzniecowa oraz dziekana Wydziau Historycznego doc. dr. Walerego Galcowa. Program sesji
Kronika naukowa
275
tylko w piciu przypadkach odbiega od wczeniej zaplanowanego. Z rnych wzgldw w obradach nie mogli wzi udziau i nie przyjechali do Mrgowa: prof. dr hab. Artur Kijas z Instytutu Wschodniego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, ktry mia wygosi referat Kaukaska polityka Rosji w opinii Aleksandra Dumasa; dr Dawid Kolbaja z Instytutu Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu dzkiego (Kocioy ortodoksyjne na Kaukazie a Watykan. Historia a wspczesno), mgr Katarzyna Dopia z tego samego Instytutu (Obwd kaliningradzki w polityce europejskiej), prof. zw. dr hab. Bazyli Biaokozowicz z Instytutu Sowiaszczyzny Wschodniej UWM w Olsztynie (Jan Baudouin de Courtenay w walce o spoeczestwo obywatelskie w Rosji i w Polsce) oraz prof. dr hab. Ewa Nikadem-Malinowska rwnie z tego samego Instytutu (Obecni i nieobecni. Rosyjska literatura emigracyjna. Konsekwencje rozszerzenia na Wschd). Pierwszy dzie obrad podzielono na trzy sesje: przedpoudniow, popoudniow i wieczorn zakoczon dyskusj. Drugi tylko jedn przedpoudniow, zakoczon kilkuzdaniowym poegnaniem, wygoszonym przez prof. dr. hab. Jana Sobczaka w imieniu organizatorw konferencji. Instytut Historii i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego reprezentowali: prof. dr hab. Stanisaw Gajewski, prof. dr hab. Jan Sobczak, dr hab. Henryk Stroski, prof. UWM, dr dr: Zbigniew Anculewicz, Sawomir Augusiewicz, Jan Gancewski, Roman Jurkowski, Norbert Kasparek, Krzysztof Narojczyk, Dariusz Radziwiowicz, Andrzej Szmyt oraz mgr Andrzej Korytko. Miym zaskoczeniem zarwno dla goci, jak i organizatorw byo to, i na konferencj przybya dua grupa studentw ostatnich trzech lat kierunku historii, a zwaszcza magistrantw, piszcych prace wanie z zakresu historii Rosji oraz jej miejsca i roli w Europie i wiecie na przestrzeni XVIII-XX w. Obrady otworzy prof. dr hab. Jan Sobczak. Witajc goci wyrazi nadziej, e obrady rozpoczynajcej si wanie konferencji przyczyni si do wczenia do bada naukowych Instytutu zagadnie miejsca i roli Rosji w Europie i wiecie poczwszy od czasw cara Piotra Wielkiego a po dob wspczesn. Nastpnie prof. dr hab. Stanisaw Achremczyk, prorektor UWM w imieniu wadz rektorskich powita uczestnikw i goci konferencji. Podkreli take trafno wyboru tematyki spotkania, gdy jest on zbieny z projektem powoania do ycia polsko-rosyjskiego uniwersytetu w Braniewie. Przypomnia take krtko histori olsztyskich wyszych uczelni, zakoczon powoaniem z dniem 1 wrzenia 1999 r. Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego. Z kolei prof. zw. dr hab. Andrzej Staniszewski dziekan Wydziau Humanistycznego wyrazi przekonanie, i sesja ta bdzie pocztkiem cyklicznych spotka uczonych polskich, rosyjskich i pastw batyckich, powiconych szeroko pojtej
276
Kronika naukowa
problematyce historii Europy Wschodniej ze szczeglnym uwzgldnieniem historii i dnia dzisiejszego Rosji zarwno w wymiarze spraw wewntrznych, jak i zewntrznym. Mgr Andrzej Maciejewski, Penomocnik Wojewody do spraw Wsppracy z Obwodem Kalininigradzkim, odczyta list wojewody warmiskomazurskiego Stanisawa Szatkowskiego, adresowany do uczestnikw konferencji. W imieniu wadz samorzdowych miasta Mrgowa sowa powitania wygosi vicestarosta powiatu mrgowskiego Jzef Maciejewski. Nastpnie dziekan Wydziau Historycznego Uniwersytetu w Kaliningradzie w imieniu delegacji historykw rosyjskich podzikowa organizatorom spotkania za zaproszenie do udziau w obradach, wyraajc przy tym nadziej, i przyczyni si ona do zacienienia wsppracy i nadania jej prawnych ram pomidzy Instytutem Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM w Olsztynie i Wydziaem Historycznym Uniwersytetu w Kaliningradzie. Postawi take pytanie, pozostawiajc je bez jednoznacznej odpowiedzi: Czy Rosja bdzie si orientowa na Azj czy Europ? Dzi, na pocztku XXI w. sami Rosjanie nie mog da jednoznacznej odpowiedzi, czy s Europejczykami, czy te w pewnym stopniu rwnie azjoeuropejczykami. Stwierdzi take, e tematyka konferencji to przede wszystkim zestaw bardziej pyta ni odpowiedzi na temat wizji Rosji i jej miejsca w Europie oraz wiecie. Odpowiadajc, prof. Jan Sobczak zapewni uczestnikw spotkania, i na pocztku roku 2002 zostanie prawdopodobnie podpisana oficjalna umowa o wsppracy pomidzy dwoma wspomnianymi placwkami naukowo-dydaktycznymi. Po wystpieniach oficjalnych goci, prof. Jan Sobczak przekaza przewodnictwo obrad prof. zw. dr. hab. Wadysawowi A. Serczykowi z Uniwersytetu Rzeszowskiego seniorowi badaczy historii Rosji we wspczesnej Polsce. Jako pierwszy wystpi dr Mieczysaw Franciszek Rakowski, redaktor miesicznika spoeczno-politycznego Dzi, niegdy ceniony redaktor naczelny tygodnika Polityka, w okresie polskiej rewolucji Solidarnoci wicepremier ds. kontaktw ze zwizkami zawodowymi, w pocztkowym okresie stanu wojennego czonek tzw. Dyrektoriatu gwnego orodka kierowniczego pastwa. W latach osiemdziesitych zajmowa on kolejno wysokie stanowiska w hierarchii pastwowej i partyjnej: wicemarszaka Sejmu, Prezesa Rady Ministrw, dochodzc do funkcji ostatniego I Sekretarza KC PZPR. Tematem jego wystpienia byo przedstawienie Michaia Gorbaczowa jako gwnego architekta przemian dokonywanych w Zwizku Sowieckim w drugiej poowie lat osiemdziesitych, ktre do historii przeszy pod hasami pierestrojki i gasnosti. Mwca skupi si przede wszystkim na zarysowaniu historii przemian, podajc przy tym fakty oglnie znane historykom, politologom i sowietologom. Pomin, co byoby dla suchaczy o wiele ciekawsze, wasne refleksje, jak on sam wczenie wysoko stojcy w hierarchii pastwo-
Kronika naukowa
277
wej i partyjnej, czonek ekipy gen. Wojciecha Jaruzelskiego przyjmowa zmiany w Zwizku Radzieckim i jaki to miao wpyw na polityk wewntrzn i zewntrzn realizowan wczenie w Polsce. Nastpnie prof. dr hab. Zbigniew Opacki, dyrektor Instytutu Historii Uniwersytetu Gdaskiego, omwi pogldy Borysa Cziczerina, czoowego twrcy rosyjskiej myli liberalnej w II poowie XIX w., majcej znaczny wpyw na postrzeganie Europy przez Rosjan. W swoim wystpieniu podkreli przede wszystkim zafascynowanie Cziczerina kultur i sztuk zachodniej Europy, a zwaszcza wosk, rozwizaniami prawno-ustrojowymi (systemem parlamentarnym brytyjskim i woskim uwaajc go za wzr), czy te formami organizacji ycia spoeczno-politycznego (systemem wielopartyjnym). Krytycznie spoglda na wolno sowa i swobod wypowiedzi, uwaajc je za przyczyny konfliktw rozgrywajcych si w onie poszczeglnych spoeczestw zachodnioeuropejskich. Prof. dr hab. Jan Sobczak zaprezentowa widzenie Europy i Rosji przez czoowych przedstawicieli rosyjskiej myli konserwatywnej i panslawistycznej przeomu XIX i XX w. Referent podkreli, i w rosyjskiej myli politycznej zawsze wystpoway dwie wzajemnie cierajce si tendencje: zachodnia okcydentalistyczna, ktra postrzegaa Europ jako kolebk cywilizacji i nowoczesnoci oraz antyzachodnia widzca w niej rda wszelkiego za, rozkadu, ateizmu, czy te szerzcej si korupcji, zagraajcej duchowi i tosamoci Rosjan, tj. przywizania do religii i ycia w spoeczestwie o charakterze kolektywistycznym. Prof. dr hab. Edward Winiewski z kolei omwi pogldy rosyjskich liberaw i ich stosunek wobec polityki pastw zachodnich na przeomie XIX i XX w. Zauway przy tym, i dla rosyjskich liberaw szokiem bya postawa Niemiec w trakcie trwania obrad Kongresu Berliskiego, gdzie Rosja pod naciskiem wanie Niemiec musiaa zrezygnowa z wikszoci swoich owocw zwycistwa odniesionego w wojnie z Turcj. Zawarcie ukadu sojuszniczego pomidzy Austro-Wegrami i Niemcami i wczenie do niego w 1882 r. Woch widzieli przede wszystkim jako realne zagroenie rosyjskich interesw na Bakanach, a w niedalekiej przyszoci drog ku odgrodzeniu Rosji od Europy. Std rosyjscy liberaowie z jednej strony przeciwstawiali si sojuszowi rosyjskoniemieckiemu jako szkodliwemu i sprzecznemu z najywotniejszymi interesami Rosji, z drugiej za popierali zblienie z Francj i zawarcie ukadu sojuszniczego jako jedyn moliwo utrzymania Rosji w Europie. Dr Janusz Dobieszewski w swoim ciekawym referacie o pogldach czoowego przedstawiciela sowianofilstwa rosyjskiego, Aleksieja Chomiakowa, dotyczcych postrzegania przez niego Europy i Rosji, skupi si przede wszystkim na omwieniu gwnych paszczyzn substancji osobowoci narodowej Rosjan
278
Kronika naukowa
i postrzegania przez nich Europy. Podkreli, i punktem wyjcia pogldw dla Chomiakowa bya zarwno sfera religijna, historiozoficzna, jak i polityczna. Po tym wystpieniu przewodniczcy obrad, prof. zw. dr hab. Wadysaw A. Serczyk, powita przybyego na obrady prof. dr. hab. Walentego Piata dyrektora Instytutu Sowiaszczyzny Wschodniej UWM w Olsztynie, ktry w swoim krtkim sowie zaapelowa, aeby spotkania te byy okazj nie tylko do wymiany pogldw badaczy zajmujcych si szeroko pojt problematyk historii i roli oraz miejsca Rosji w Europie i wiecie, ale take rozbijaniem mitw o Rosji, jej historii, tkwicych w wiadomoci wspczesnych Polakw oraz propagowania powiza kulturowych Rosjan, Ukraicw i Biaorusinw. Po wystpieniu prof. Walentego Piata kontynuowano porzdek obrad. Kolejnym mwc by dr Micha Bohun z Instytutu Filozofii Uniwersytetu Jagielloskiego, ktry przedstawi pogldy Wodzimierza Erna o stosunku Rosji do Zachodu i jego cywilizacji na tle drg europeizacji rosyjskiej filozofii w XIX w. Nastpnie dr Marek Figura mwi o postrzeganiu Rosji i jej miejscu w wiecie w myli politycznej Wadysawa Studnickiego. Po przerwie obiadowej przewodnictwo popoudniowej sesji obj prof. zw. dr hab. Sawomir Kalembka z Katedry Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, a do 30 wrzenia 2001 r. dyrektor Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM w Olsztynie. W tej czci obrad zabrao gos w sumie siedem osb. Jako pierwszy wystpi dr hab. Roman Backer, ktry swoje wystpienie powici wspczesnemu rosyjskiemu antyokcydentalizmowi. Zwrci przy tym uwag, i dwie przeciwstawne sobie postawy, okcydentalistyczna i antyokcydentalistyczna, obecne w yciu politycznym i spoecznym, a take intelektualnym wspczesnej Rosji powinny by przedmiotem badania, a nie oceny. Do czoowych przedstawicieli wspczesnych rosyjskich antyokcydentalistw zaliczy: Aleksandra Soenicyna, Igora Szafariewicza, Romana Szporluka, Jurija Borodaja, Elgiza Pozdnikowa, Aleksandra Prochanowa oraz Aleksandra Dugina i Cho-Ahmeda Nuchejewa gwnych wspczesnych teoretykw euroazjatyzmu. Prof. dr Giennadij Krietinin przedstawi ksztatowanie si nastrojw proniemieckich i antyniemieckich, poczwszy od rzdw Piotra I a po rok 1914, skupiajc uwag suchaczy na ich ksztatowaniu si w wieku XIX. Doc. dr Aleksiej Kuzniecow przedstawi rozwj rosyjskiego konstytucjonalizmu w XIX i na pocztku XX w. Jego pocztek by zwizany z dyskusjami na dworze Aleksandra I wok projektu Konstytucji Krlestwa Polskiego, a szczytowym osigniciem tzw. Manifest Konstytucyjny Mikoaja II, powoujcy do ycia Dum Pastwow jako organ przedstawicielstwa narodu ksztatowany na drodze wyborw.
Kronika naukowa
279
Nastpnie prof. zw. dr hab. Antoni Czubiski w zajmujcym powszechn uwag suchaczy wystpieniu omwi miejsce i rol Rosji w polityce Niemiec w okresie istnienia II Rzeszy. Prof. dr hab. Zbigniew Karpus mwi o migracjach ludnoci europejskiej z Rosji po roku 1917. Swoje rozwaania skupi zwaszcza na okresie wojny domowej oraz na kwestiach migracyjnych ludnoci polskiej po zakoczonej wojnie polsko-bolszewickiej roku 1920. Prof. dr hab. Pawe P. Wieczorkiewicz w sposb syntetyczny omwi zarwno skal wielkiej czystki w Armii Czerwonej, jak i jej rol w zmianie polityki Stalina wobec III Rzeszy. Mwca podkreli, i wielka czystka bya wstpem do zawartego 23 sierpnia 1939 r. paktu Ribbentrop-Mootow i sygnaem skierowanym do Hitlera, i ZSRR na przeomie lat trzydziestych i czterdziestych nie wczy si w adn ewentualn europejsk awantur, tj. wojn. W tej perspektywie mona uwaa marszaka Tuchaczewskiego za pierwsz ofiar II wojny wiatowej. Jako ostatni gos zabra dr Walenty Daszkiewicz, historyk i politolog z Warszawy, ktry przedstawi w perspektywie historycznej polityk zacieniania stosunkw rosyjsko-niemieckich w okresie istnienia Republiki Weimarskiej. Nastpnie rozpocza si dyskusja. Jej gwnym przedmiotem bya ocena polityki Michaia Gorbaczowa i jego roli w demontau sowieckiego imperium. Dr Walenty Daszkiewicz, odnoszc si do referatu prof. Antoniego Czubiskiego, zwrci uwag, i gdyby Rosja zrealizowaa plan zbroje do wybuchu I wojny wiatowej, to wynik wojny mg by inny. Prof. Pawe Wieczorkiewicz mwic o polityce Gorbaczowa podkreli, i haso przebudowy, czyli pierestrojki, w wczesnej rzeczywistoci Rosji sowieckiej byo li tylko hasem o wymiarze czysto propagandowym. Za proklamowanie gasnosti czyli jawnoci byo rzeczywistym przeomem, z uwagi na to, i uruchomiono w spoeczestwie rosyjskim i ujarzmionych narodach wszelkie gboko skrywane dotd pokady nacjonalizmu, prowadzce do odbudowy godnoci wasnej narodu tak w yciu politycznym, gospodarczym, ale rwnie spoecznym i codziennym. Zwrci te uwag, i tzw. spraw pilota Rusta, ekipa Gorbaczowa wykorzystaa przede wszystkim do przeprowadzenia czystek na najwyszych stanowiskach dowdczych w armii radzieckiej, gdzie nastpowa stopniowy opr przeciwko polityce wczesnego Sekretarza Generalnego KPZR. Prof. Antoni Czubiski zwrci uwag na popularno i akceptacj samego Gorbaczowa, jak i jego polityki przebudowy w europejskiej i wiatowej opinii publicznej. Prof. Sawomir Kalembka przypomnia rwnie, i ekipa Gorbaczowa deklarujc now polityk, ktrej synonimem bya pierestrojka i gasnost dziaaa
280
Kronika naukowa
w warunkach przegranej wojny ZSRR w Afganistanie, powolnego rozkadu zewntrznego imperium, uksztatowanego w wyniku ukadw jatasko-poczdamskich oraz krachu gospodarki nakazowo-rozdzielczej w samym Zwizku Sowieckim. Std te sytuacja przerosa wczesn ekip, rzdzc ZSRR. Zwrci te uwag, i osobicie brakowao mu w wystpieniu Rakowskiego wasnej oceny i refleksji nad polityk ekipy Gorbaczowa z punktu widzenia wczenie zajmowanych wysokich stanowisk pastwowych i partyjnych. Odpowiadajc na pytania dr Mieczysaw Rakowski przypomnia, i celem jego wystpienia byo przede wszystkim omwienie polityki Gorbaczowa, a nie dokonywanie jej ocen z punktu widzenia zajmowanych przez siebie stanowisk. Przypomnia, i w drugiej poowie lat osiemdziesitych zarwno w ZSRR, jak i krajach tzw. obozu socjalistycznego wrd elit politycznych panowao powszechne przekonanie o moliwoci przeprowadzenia nawet gbokich przemian, zmierzajcych do zreformowania istniejcego wtedy realnego socjalizmu. Zaleay one gwnie od tego, czy w pastwie znajduj si odpowiednie pokady si reformatorskich, ktre s zdolne do ich zdefiniowania i wprowadzenia w ycie. Potwierdzi te tez prof. Pawa Wieczorkiewicza, i Gorbaczow wiedzia o przygotowywanym przez Janajewa puczu. Zaproponowa rwnie rozpoczcie bada zwaszcza przez rosyjskich historykw nad stosunkiem kolejnych ekip radzieckich, zasiadajcych na Kremlu, do polskich ekip komunistycznych obejmujcych rzdy po roku 1944. Prof. Jan Sobczak zwrci uwag, i w pewnym stopniu niedocigniciem merytorycznym obecnej konferencji jest to, e zabrako referatu powiconego polityce ZSRR wobec Polski. Odnoszc si do wystpienia prof. Antoniego Czubiskiego stwierdzi, e polityka wewntrzna i zagraniczna Piotra Stoypina moga okaza si niebezpieczna dla Niemiec, gdyby nie zostaa przerwana przez mier tego wybitnego premiera Rosji za czasw Mikoaja II. Niemcy wrcz obawiay si silnej Rosji, ktra wyoniaby si niewtpliwie w wyniku reform Stoypina. Dr Walenty Daszkiewicz odnoszc si do referatu prof. Antoniego Czubiskiego stwierdzi, i Lenin nie liczy si w rzeczywistoci z wybuchem i zwycistwem rewolucji na Zachodzie. Zapyta, czy Lenin opracowywa szczegowe plany przyjcia z pomoc rewolucjonistom w ich walce z buruazyjn Zachodni Europ? Odpowiadajc prof. Antoni Czubiski stwierdzi, e w istocie byy to tylko zarysy planw bez adnych istotnych szczegw prowadzcych do ich wdroenia w ycie. Wieczorem, z inicjatywy prof. dr. hab. Jana Sobczaka odbyo si spotkanie przedstawicieli katedr i zakadw historii Rosji i Europy Wschodniej. W spot-
Kronika naukowa
281
kaniu udzia wzili: prof. zw. dr hab. Wadysaw A. Serczyk (Uniwersytet Rzeszowski), ktry przewodniczy spotkaniu, prof. zw. dr hab. Sawomir Kalembka (Uniwersytet Mikoaja Kopernika), prof. dr hab. Tadeusz Kotowski (Uniwersytet Adama Mickiewicza), prof. dr hab. Pawe Wieczorkiewicz (Uniwersytet Warszawski), prof. dr hab. Edward Winiewski (Uniwersytet dzki), dr Janusz Dobieszewski (Instytut Socjologii i Filozofii UW). Ponadto uczestniczyli w nim pracownicy Katedry Historii Europy Wschodniej UWM w Olsztynie: dr dr: Zbigniew Anculewicz, Roman Jurkowski i Dariusz Radziwiowicz. Celem spotkania bya wymiana informacji o stanie osobowym poszczeglnych Katedr i Zakadw, ale przede wszystkim o realizowanych i planowanych pracach badawczych zwizanych z histori Rosji i Europy Wschodniej. W wyniku dyskusji ustalono, i Instytut Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM w Olsztynie utworzy specjaln stron internetow, powicon problematyce dziejw Rosji i Europy Wschodniej wraz z baz danych powszechnie dostpn, o dziaalnoci poszczeglnych orodkw zajmujcych si badaniami nad Europ Wschodni i Rosj na przestrzeni wiekw. Ponadto zgodzono si co do podjcia konkretnych krokw w celu powoania specjalnego rocznika czy te procznika, powiconego wycznie tematyce wschodniej. W drugim dniu obrad wygoszono siedem referatw. Na wstpie prof. zw. dr hab. Wadysaw A. Serczyk poinformowa o ustaleniach wynikajcych ze spotkania przedstawicieli Katedr i Zakadw Historii Rosji i Europy Wschodniej. Obradom przewodniczy doc. dr Walery Galcow, dziekan Wydziau Historycznego z Uniwersytetu w Kaliningradzie. Jako pierwszy z referentw wystpi mgr Piotr Andriusieczko, ktry omwi problematyk wzajemnych relacji rosyjsko-ukraiskich po rozpadzie Zwizku Sowieckiego. Skupi si gwnie na przedstawieniu celw i zda polityki wewntrznej i zagranicznej niepodlegej Ukrainy po roku 1991, oceniajc je przez pryzmat wzajemnych stosunkw z Federacj Rosyjsk. Nie pomin przy tym draliwych zjawisk, jak np. przypadki dyskryminacji jzyka rosyjskiego, spraw podziau floty czarnomorskiej, status Sewastopola, czy wreszcie kwesti przynalenoci pastwowej Krymu. Podkreli, i strategicznymi celami polityki wadz Ukrainy jest integracja kraju z instytucjami europejskimi i atlantyckimi (uzyskanie czonkostwa w NATO i Unii Europejskiej). Dr Marek Melnyk omwi kwesti obecnoci Kocioa unickiego w polskiej historiografii w okresie lat 1945 1989. Z kolei dr Selim Chazbijewicz przedstawi miejsce i rol islamu oraz ich wyznawcw w Rosji na przestrzeni wiekw z pooeniem nacisku na kontakty wiata islamu z wadzami Zwizku Sowieckiego. Z zainteresowaniem przyjto te fragmenty wystpienia, ktre odnosiy si do losw twrcy tzw. komunizmu islamskiego Sutana Galijewa.
282
Kronika naukowa
Dr hab. Henryk Stroski, prof. UWM, scharakteryzowa stosunek wadz carskich i radzieckich do Kocioa rzymskokatolickiego na Ukrainie w XX w. Nastpnie dr Iwona Sakowicz przedstawia obraz Rosjanina, jaki rysowaa prasa londyska w II poowie XIX w. Podkrelia, i najwaniejsze dzienniki londyskie, w tym nawet The Times, nie miay swojego wasnego korespondenta w Petersburgu. W nielicznych publikacjach utrwalano stereotypowy wizerunek Rosjanina w oczach angielskiej opinii publicznej, np. Rosjanina barbarzycy, alkoholika i pijaka, ale rwnie skorego do pomocy i gocinnoci. Dr Zbigniew Anculewicz przedstawi obraz polityki zagranicznej Rosji na podstawie polskiej prasy lat dziewidziesitych XX w. W swoim wystpieniu podkreli, e polscy dziennikarze rzetelnie informowali zarwno o jej celach, zadaniach, jak i biecej realizacji przez kolejnych rosyjskich ministrw spraw zagranicznych. Dr Roman Jurkowski omwi opinie angielskiego tygodnika The Economist o pierwszej rosyjskiej rewolucji z lat 1905 1907. W swoim wystpieniu skupi si gwnie na sprawach wewntrznych, takich jak: przebieg krwawej niedzieli i jej konsekwencji dla dalszego rozwoju wydarze rewolucyjnych, wybory do I i II Dumy oraz program reform Piotra Stoypina. Nastpnie dyrektor Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM w Olsztynie, prof. dr hab. Jan Sobczak w imieniu organizatorw podzikowa wszystkim prelegentom za wygoszenie referatw i zaapelowa o moliwe szybkie nadesanie tekstw ich referatw. Naley zauway, i ze wzgldu na ograniczenia czasowe, w drugim dniu obrad zabrako miejsca na dyskusj. Zbigniew Anculewicz, Jan Gancewski
NEW METHODOLOGIES FOR THE NEW MILLENNIUM. XV TH INTERNATIONAL CONFERENCE OF THE ASSOCIATION FOR HISTORY AND COMPUTING SPRAWOZDANIE Z KONFERENCJI NAUKOWEJ
Association for History and Computing (AHC) jest midzynarodow organizacj, stawiajc sobie za cel promowanie stosowania technologii komputerowej na kadym etapie bada historycznych, a take w procesie nauczania historii na wszystkich szczeblach ksztacenia. Potrzeb powoania takiej
Kronika naukowa
283
instytucji rodowisko historykw sformuowao po raz pierwszy na konferencji zorganizowanej przez uniwersytet londyski (University of London) w marcu 1986 r. W roku nastpnym kolejna konferencja powoaa AHC i okrelia jego zadania statutowe. Aktualnie organizacja skupia czonkw narodowych z Europy oraz USA, Kanady i Izraela cznie 22. Podstawowym forum wymiany pogldw s midzynarodowe konferencje naukowe, organizowane kolejno przez odziay narodowe AHC. Do 1999 r. odbyo si takich konferencji 14. Kada powicona bya rnym aspektom stosowania komputerw w nauce historycznej1. Problematyka ta nieobca bya take rodowisku badaczy polskich, ktrzy aktywnie wczyli si do bada z tego zakresu. Przy Zarzdzie Gwnym PTH powoano Komisj Metod Komputerowych. Powsta take Polski Odzia AHC. Pod auspicjami tych instytucji zaczto organizowa oglnopolskie sympozja: Metody komputerowe w badaniach i nauczaniu historii2. Rozpoczto wydawanie, redagowanej przez prof. Bohdana Ryszewskiego, serii Historia i Komputery. Doceniajc t aktywno Zarzd Gwny AHC powierzy Polsce organizacj XV midzynarodowej konferencji w roku 2001 r. Odbya si ona w dniach od 28 do 31 sierpnia 2001 r. w Poznaniu, pod hasem New methodologies for the new millennium. Honorowy patronat obj JM Rektor UAM w Poznaniu prof. dr hab. Stefan Jurga. Funkcj Przewodniczcego Komitetu Organizacyjnego peni prof. dr hab. Stanisaw Sierpowski. Na konferencj zgoszono ogem ponad 70 referatw i demonstracji. Przy tak duej liczbie wystpie konieczne byo zastosowanie panelowego systemu organizacji obrad. Stworzono cznie ponad 20 sekcji tematycznych, omawiajcych poszczeglne wzowe zagadnienia pogrupowane wg nastpujcych sfer zastosowa technologii komputerowej: archiwa, demografia, ekonomia, grafika, algorytmy matematyczne, metodologia, socjologia, nauczanie, obrbka tekstu i obrazu. Obrady rozpocza sesja plenarna, ktr otworzy JM Rektor UAM prof. dr hab. Stefan Jurga. Nastpnie przewodniczcy AHC prof. Kevin Schurer przypomnia histori Stowarzyszenia i nakreli zadania jakie stawia przed nim rodowisko historykw w obliczu nowego milenium. Jako trzecia wystpia z referatem Archives, historians and computers Dyrektor Naczelna
1 Spis konferencji wraz z poruszan problematyk i linkami do stron domowych znale mona pod adresem <http://odur.let.rug.nl/ahc/confer/index.html>, Wrzesie 2001. 2 Zob. szerzej na stronie Polskiego Oddziau AHC <http://hum.amu.edu.pl/~bkpan/AHC/konf0p.htm>, Wrzesie 2001. W roku 1999 funkcj sympozjum przejy obrady Sekcji Metod Komputerowych XVI Powszechnego Zjazdu Historykw Polskich we Wrocawiu. W roku 2000 Sympozjum po raz drugi odbyo si w Olsztynie.
284
Kronika naukowa
Archiww Pastwowych, prof. Daria Nacz. Dalsza dyskusja prowadzona bya w sekcjach tematycznych. Paralelnie obradoway zawsze trzy sekcje tematyczne, co wymagao od uczestnikw konferencji dokonywania, trudnego nieraz ze wzgldu na atrakcyjno ofert, wyboru konkretnych obrad. Ze wzgldu na du liczb wystpie nie sposb ich wszystkich omwi w krtkim sprawozdaniu. Poruszono bardzo wiele interesujcych aspektw zastosowania technologii cyfrowej w badaniach historycznych. Generalnie obrady zdominowali demografowie, ktrzy dyskutowali w 8 sekcjach tematycznych. Po trzy sekcje mieli do dyspozycji badacze zajmujcy si przeksztacaniem tekstw oraz szeroko rozumian edukacj historyczn za po dwie metodolodzy i archiwici. Wyranie w mniejszoci byli historycy badajcy zagadnienia socjologiczne, ekonomiczne oraz zajmujcy si zastosowaniem grafiki i algorytmw matematycznych w badaniach historycznych. Taki rozkad podejmowanej problematyki badawczej jest odzwierciedleniem aktualnych trendw w rozwoju, ksztatujcej si aktualnie na naszych oczach, nowej dyscypliny pomocniczej informatyki historycznej (ang. history and computing, niem. historische fachinformatik). Badacze polscy przedstawili w trakcie obrad 9 referatw i prezentacji. Najliczniej wystpili, co jest poniekd zrozumiae, gospodarze konferencji historycy poznascy. Reprezentowane byy take rodowiska: olsztyskie, krakowskie i wrocawskie. Na podkrelenie zasuguje znakomite przygotowanie i organizacja konferencji. Ju na dwa lata przed terminem obrad uruchomiono oficjaln stron WWW, z ktrej kady zainteresowany mg uzyska najwiesze informacje o postpie prac organizacyjnych i przyjtych ustaleniach. Kady zarejestrowany uczestnik otrzyma wydrukowany szczegowy program obrad wraz z abstraktami wszystkich wystpie. Znakomicie uatwiao to poruszanie si pomidzy sekcjami tematycznymi i wybr problematyki zgodnej z wasnymi zainteresowaniami badawczymi. Strona WWW3 konferencji funkcjonuje nadal. Oprcz informacji organizacyjnych, szczegowego programu oraz abstraktw wygoszonych referatw zawiera take pen list wszystkich zarejestrowanych uczestnikw. Ostatecznie oprcz historykw miejscowych i modziey akademickiej w konferencji udzia wzio ok. 80 uczonych z 18 krajw wiata, gwnie z Europy, ale take z Ameryki Pnocnej i Azji. Szczeglnie uyteczne jest podanie adresw e-mail, uatwia bowiem nawizanie bezporedniego kontaktu i wymian dowiadcze pomidzy badaczami zajmujcymi si pokrewn problematyk. Strona zawiera take bardzo obszerny serwis fotograficzny
3 Strona WWW XV Midzynarodowej Konferencji AHC <http://main.amu.edu.pl/~ahc2001/welcome.htm>, Padziernik 2001.
Kronika naukowa
285
z obrad i imprez towarzyszcych. Planuje si opublikowanie wszystkich materiaw konferencji na amach oficjalnego periodyku AHC The Journal History and Computing4. Krzysztof Narojczyk
Z DZIAALNOCI INSTYTUTU BIOGRAFISTYKI POLONIJNEJ W PARYU

Jedn z ciekawszych i staych form dziaalnoci, jak wypracowa przez ostatnie lata Instytut Biografistyki Polonijnej w Paryu, kierowany przez prof. dr. hab. Zbigniewa Judyckiego, s organizowane cykliczne sympozja powicone losom Polakw i osb polskiego pochodzenia na przestrzeni wiekw. Ostatnie z nich, zorganizowane we wrzeniu 2001 r. w Mons pod Bruksel w siedzibie SHAPE, powicone byo losom Polakw i osb polskiego pochodzenia w siach zbrojnych i policji pastw obcych. Prof. dr hab. Zbigniew Judycki przy walnym udziale swojej ony Agaty oraz dyrektora Instytutu Historii w Kielcach prof. dr. hab. Wiesawa Cabana, po raz kolejny zainicjowali wak problematyk badawcz, ktra w historiografii polskiej jest bardzo sabo rozpoznana. Sowa uznania nale si take Agacie i Zbigniewowi Judyckim za wzorcowe opracowanie materiaw sympozyjnych, w ktrych zamieszczono 77 tekstw autorw reprezentujcych krajowe i zagraniczne orodki naukowe (Biaystok, Bogota, Bruksela, Bydgoszcz, Chicago, Czstochowa, Gdask, Floryda Memoria College, Katowice, Kielce, Kopenhaga, Krakw, Leuven, Londyn, Lublin, d, Meksyk, Melbourne, Moskwa, Nowy Jork, Pary, Olsztyn, Pozna, Rzeszw, Rzym, Warszawa, Wrocaw, Zielona Gra), a take dziennikarzy polskich, w tym pracownikw najwaniejszych pism emigracyjnych (Dziennik Zwizkowy z Chicago), pracownikw policji polskiej (witokrzyskiej Komendy Policji w Kielcach), policji nowojorskiej oraz nauczycieli akademickich polskich szk policyjnych (Szczytno). Warto odnotowa fakt, i swoje wasne interesujce teksty zamiecili polscy dyplomaci Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Brukseli Pan Jerzy Drd o Polakach w armii tureckiej w XIX w., oraz prof. dr hab. Mieczysaw Jackiewicz, Konsul Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Wilnie o losach Mikoaja Filipowicza i Michaa Runiewicza w Armii Radzieckiej. Belgijskiemu spotkaniu, oprcz publikacji zawierajcych referaty, towarzyszya ksika autorstwa Agaty i Zbigniewa
4
Oficjalna witryna AHC <http://odur.let.rug.nl/ahc/journal/index.html>, Padziernik 2001.
286
Kronika naukowa
Judyckich Rodacy w obcych mundurach, bdca popularnym sownikiem biograficznym, zawierajcym sylwetki Polakw i osb polskiego pochodzenia (postacie historyczne i wspczesne), sucych w siach zbrojnych i policji pastw obcych. Opracowanie sownika dofinansowane zostao przez Stowarzyszenie Wsplnota Polska. Wydawc i dystrybutorem tych dwch publikacji sympozjalnych bya Oficyna Wydawnicza Kucharski z Torunia. W trakcie dwudniowych obrad plenarnych wygoszono w sumie 24 referaty. Prelegenci z uwagi na ograniczenia czasowe (do 15 minut) przedstawiali tylko streszczenia bd same tezy wystpie z uwagi na to, e wszystkie zaprezentowane na sympozjum referaty zostay opublikowane w materiaach konferencyjnych. Honorowy patronat nad obradami sympozjum obj Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej, Aleksander Kwaniewski, za samo sympozjum powiecone byo pamici ofiar najtragiczniejszego aktu terroru na Nowy Jork i Waszyngton w dniu 11 wrzenia 2001 r. Wszyscy obecni minut ciszy uczcili pami ludzi, ktrzy zginli pod gruzami wie World Trade Centre i siedziby Departamentu Obrony USA. Obrady otworzya red. Agata Judycka, ktra w imieniu Komitetu Honorowego powitaa uczestnikw, prelegentw i dostojnych goci z JE Ambasadorem Staym Przedstawicielem RP przy NATO, Andrzejem Towpikiem. Nastpnie Konsul Generalny RP w Brukseli, Jerzy Drd, odczyta list Prezydenta RP, skierowany do uczestnikw sympozjum. Gen. Bogusaw Izydorczyk w swoim powitalnym wystpieniu zwrci uwag, i obrady sympozjum walnie przyczyni si do upowszechnienia wiedzy o wkadzie Polakw i osb polskiego pochodzenia w ksztat i dzie dzisiejszy armii i formacji policyjnych pastw ich nowych ojczyzn. Nastpnie przekaza przewodniczenie obradom prof. dr. hab. Kazimierzowi Dopierale z Akademii Pedagogicznej w Bydgoszczy. W sesji przedpoudniowej pierwszego dnia sympozjum wygoszono pi referatw. Dwa pierwsze byy powicone stanowi i kierunkom bada nad problematyk udziau Polakw i osb polskiego pochodzenia w siach zbrojnych oraz formacjach porzdkowych pastw obcych w polskiej historiografii. Dr Zbigniew Anculewicz z Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie dokonujc oceny stanu bada nad powysz problematyk zwrci uwag na naglc potrzeb skoordynowania prac badawczych wszystkich orodkw tak krajowych, jak i zagranicznych, zajmujcych si szeroko pojmowan tematyk z zakresu historii wojskowoci a odnoszcych si do losw i udziau Polakw w armiach i policjach pastw trzecich. Prof. dr hab. Wiesaw Caban, Dyrektor Instytutu Historii Akademii witokrzyskiej w Kielcach w referacie Polacy w carskim korpusie oficerskim w latach 1832 1873. Stan i potrzeby bada, opracowanym wsplnie z prof. dr hab. Wiktori liwowsk z Instytutu Historii PAN w Warszawie,
Kronika naukowa
287
omwi kierunki i tematyk bada zwizane z udziaem Polakw w subie armii carskiej. Do pierwszoplanowych zada badawczych autorzy wystpienia zaliczyli m.in.: odsetek Polakw w rosyjskim korpusie oficerskim, miejsce suby, drogi awansu, studia w Akademii Sztabu Generalnego, stosunek Polakw oficerw do swych rodakw onierzy oraz stosunek Polakw sucych w carskim korpusie oficerskim do powstania styczniowego. Kolejne referaty powicono losom i dziaalnoci Polakw i osb polskiego pochodzenia w armiach pastw obcych na przestrzeni wiekw. I tak prof. dr hab. Alicja Moskalowa z Polskiego Uniwersytetu na Obczynie w Londynie zaprezentowaa losy Aleksandra Meisnera, ktry z agiernika sowieckiego Archipelagu Guag doszed w siach RAF do stanowiska wicemarszaka. Dr Wojciech A. Wierzewski z Chicago mwi o roli pk. Kazimierza Lenarda i jego maonki Myry w przyjciu Polski do struktur Paktu Pnocno-Atlantyckiego i objciu Rzeczypospolitej Polskiej amerykaskim atomowym parasolem obronnym. Sylwetk prof. Wiktora Szyryskiego, uczonego i harcerza, jednego z pionierw bada nad rol higieny psychicznej onierzy, sucych zwaszcza w jednostkach bojowych, zaprezentowa prof. dr hab. Adam Dobroski z Uniwersytetu w Biaymstoku. W popoudniowej sesji sympozjum obradom przewodniczyli kolejno: gen. bryg. Mieczysaw Bieniek z Polskiego Narodowego Przedstawicielstwa Wojskowego przy Naczelnym Dowdztwie Si Zbrojnych w Europie i prof. dr hab. Wiesaw Hadkiewicz z Uniwersytetu Zielonogrskiego. W tej czci obrad zaprezentowano siedem referatw. Jako pierwszy wystpi prof. dr hab. Jan Lewandowski z Uniwersytetu Marii Curie Skodowskiej, ktry prezentujc dziaalno gen. Stanisawa Szeptyckiego, austro-wgierskiego generalnegogubernatora wojskowego Lublina w okresie od maja 1917 r. do lutego roku nastpnego, stara si dowie z powodzeniem, e nierzadko niezwykle trudno byo pogodzi lojalno, wynikajc z dobrowolnie zoonej przez siebie przysigi wojskowej, z interesami narodowymi oraz wasnymi ambicjami w realizowaniu polityki Wiednia, majcej na celu zdobycie Polakw dla Austrii. Prof. dr hab. Micha liwa z Akademii Pedagogicznej w Krakowie przypomnia losy gen. Waleriana Wrblewskiego, jednego z najzdolniejszych i najwybitniejszych dowdcw w schykowym okresie dziaalnoci Komuny Paryskiej 1871 r. Modszy inspektor Leszek Smolak z Ministerstwa Spraw Wewntrznych i Administracji RP przedstawi ycie i dziaalno gen. Franciszka Ksawerego Latinika, wysokiego rang oficera Polaka w armii CK, ujawniajc przy tym nieznane epizody z przebiegu suby w odrodzonym Wojsku Polskim po roku 1918 i przedstawiajc to konfliktw i nieporozumie oraz ich wpyw na przysze losy bohatera z oficerami z najbliszego krgu marszaka Jzefa Pisudskiego, zwaszcza w okresie bitwy warszawskiej roku 1920. Dr Janusz
288
Kronika naukowa
Krasonodbski z Londynu z kolei mwi o wojennych i powojennych drogach Jzefa Czesawa Bartosika, ktry swoj bogat sub rozpoczyna jako oficer wachtowy na ORP Byskawica w lutym 1939 r., a zakoczy na stanowisku Szefa Operacyjnego w Admiralicji Wielkiej Brytanii i Irlandii Pnocnej. Prof. dr hab. Mieczysaw Paszkiewicz z Polskiego Uniwersytetu na Obczynie w Londynie przypomnia posta pk. Franciszka Kirkora, dowdcy Pierwszego Puku Kozakw Sutaskich w poowie XIX w. Prof. dr hab. Wojciech J. Podgrski z Uniwersytetu Warszawskiego zaprezentowa losy nieznanego w powszechnej wiadomoci bohatera dwch narodw, polskiego i francuskiego, kaprala Jana Proszka, odznaczonego Orderem Wyzwolenia, ktry ponis bohatersk mier podczas marszu na Rzym w czerwcu 1944 r. Jako ostatni gos zabra prof. dr hab. Jan Draus z Uniwersytetu Rzeszowskiego, prezentujc losy i przebieg suby Jzefa Karge, ktry nie tylko dosuy si stopnia generaa, ale take zdoby saw jako uczony kanadyjski. W drugim dniu obrad wygoszono jedenacie referatw. Sesji przedpoudniowej przewodniczya prof. dr hab. Elbieta Trela-Mazur przewodniczca koa rodzin i on polskich oficerw penicych sub w Polskim Narodowym Przedstawicielstwie Wojskowym przy Naczelnym Dowdztwie Poczonych Si Zbrojnych w Europie, za sesji popoudniowej prof. dr hab. Henryk aliski z Akademii Pedagogicznej w Krakowie. Przed prezentacj referatw sowo powitania wygosi gen. dyw. Andrzej Tyszkiewicz Szef Polskiego Narodowego Przedstawicielstwa Wojskowego SHAPE w Mons. Jako pierwszy wystpi prof. dr hab. Eugeniusz Kruszewski z Instytutu Polsko-Skandynawskiego w Kopenhadze. Przedstawiajc dziesi biogramw (Franciszka Cicholewskiego, Wadysawa Dahnohoffa, Piotra Blezowskiego, Adama Bernarda Baranowskiego, Christoffa Kalcksteina, Stanisawa Jaronowskiego, Henryka Harasowskiego, Zygmunta Gakowskiego, Szymona Trepki, Kazimierza Piaseczyskiego) zarysowa losy Polakw, ktrzy jak powiedzia prelegent odegrali pewn rol w armii monarchii duskiej od poowy XVII do koca XVIII w. Dr Adam Gakowski ze Stacji Naukowej PAN w Paryu podj prb naszkicowania losw Polakw i osb polskiego pochodzenia w szeregach armii francuskiej na przestrzeni wiekw, od czasw wojny trzydziestoletniej a po ich udzia w szeregach francuskiej Legii Cudzoziemskiej w czasach nam wspczesnych. Wskaza przy tym, e poprzez swoj ofiarn sub w francuskim wojsku wywalczyli oni prawo obywatelstwa i przyczynili si w pewnym stopniu do przypomnienia opinii publicznej o kwestii niepodlegoci Polski. Pk prof. dr hab. Tadeusz Panecki z Akademii Obrony Narodowej w Warszawie, przedstawiajc statystyczny obraz Polakw w belgijskim korpusie oficerskim w latach 1830 1853, wskaza rwnie na rne kontrowersje polityczne, wypywajce z faktu ich angaowania do suby w armii belgijskiej. Przypomnia
Kronika naukowa
289
take kryzys dyplomatyczny na linii Berlin-Bruksela i Wiede-Bruksela, wywoany zaangaowaniem gen. dyw. Jana Zygmunta Skrzyneckiego, b. naczelnego wodza powstania listopadowego. Prof. dr hab. Witold Molik z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu prezentujc przebieg suby Kazimierza Raszewskiego stara si zarysowa losy Polakw w pruskim korpusie oficerskim na przeomie XIX i XX w. Zwrci uwag, e Polacy w omawianym czasie zamieszkujcy zabr pruski w niewielkim tylko stopniu byli zainteresowani karier w niemieckim korpusie oficerskim. Zdaniem mwcy, wynikao to z nieprzychylnego stanowiska polskiej opinii publicznej wobec osb dobrowolnie wstpujcych do armii pruskiej. Ks. dr Wadysaw Zarbczan, reprezentujcy polskie duszpasterstwo emigracyjne w Rzymie, swoje wystpienie powici losom wybitnych Polakw, zasuonych w walce o wolno Woch na przestrzeni XVIII-XX w. Zaprezentowa rys dziejw ycia i walki Jana Dembowskiego, Aleksandra Izenszmid-Milibitza, Edwarda Wadysawa Langego, Gustawa Konstantego Jaraczewskiego i Jerzego Sasa-Kulczyckiego. Natomiast redaktor Agata Kalinowska-Bouvy z Parya przewodniczca Stowarzyszenia Polskich Autorw, Dziennikarzy i Tumaczy w Europie, podja si trudu zarysowania w sposb syntetyczny losw Polakw i osb polskiego pochodzenia w andarmerii francuskiej, przywoujc zwaszcza dzieje ycia i suby dr. Jean Marie Marciniaka, ktry by gociem honorowym sympozjum. Dr Danuta Pitkowska z Departamentu Policji w Nowym Jorku, ubrana w oryginaln koszul bluz policji nowojorskiej, powicia swoje wystpienie tragicznie polegym policjantom i straakom podczas akcji ratunkowej po barbarzyskim ataku terrorystycznym na World Trade Centre w dniu 11 wrzenia 2001 r. Referentka skupia uwag suchaczy przede wszystkim na zagadnieniu celw, zada i biecej dziaalnoci powoanego w 1956 r. The Pulaski Association of the Police Departament of the City of New York. Z kolei dwie redaktorki, Magorzata Librowska i Boena Wilson z Wielkiej Brytanii, zaprezentoway dzieje ycia i suby majora Anity Newcourt w Armii Obrony Terytorialnej Wielkiej Brytanii. Modszy inspektor, prof. dr hab. Andrzej Misiuk z Wyszej Szkoy Policyjnej w Szczytnie, przedstawi dzieje udziau Polakw w obywatelskich formacjach policyjnych, jakie byy powoywane na ziemiach polskich przez wadze pastw zaborczych podczas I wojny wiatowej. Z referatem tym korespondowaa prelekcja podinspektora, dr. Piotra Majera rwnie z Wyszej Szkoy Policyjnej w Szczytnie, ktry swoje wystpienie powici dziejom udziau Polakw w organach policji niemieckiej w okresie II wojny wiatowej, skupiajc si gwnie na losach pierwszego komendanta Policji Polskiej GG, pk Mariana Kozielewskiego. Na zakoczenie obrad plenarnych witokrzyski Komendant Wojewdzki Policji w Kielcach, przedstawi osignicia polskiej policji na
290
Kronika naukowa
arenie midzynarodowej w latach 1990 2000, a zwaszcza w zwalczaniu midzynarodowych grup zorganizowanej przestpczoci, handlu narkotykami, ywym towarem, przemytu alkoholu i papierosw. Podkreli take wkad i sukcesy polskich policjantw w wypenianiu obowizkw w ramach misji pokojowych ONZ i NATO w Boni, Kosowie i Albanii. Nastpnie rozpocza si dyskusja. W jej toku gos zabierali: prof. Antoni Lenkiewicz, prof. Elbieta Trela-Mazur, Jadwiga Dbrowska, Anna Rutkowska, ks. dr Wadysaw Zarbczan, prof. Alicja Moskalowa i gen. Bolesaw Izydorczyk. Prof. Antoni Lenkiewicz ubolewa, i w tomie materiaw sympozyjnych nie znalazo si opracowanie powicone yciu i zasugom pk. Ryszarda Kukliskiego, pierwszego polskiego oficera w siach zbrojnych Paktu Pnocnoatlantyckiego dla penego czonkostwa Polski w NATO. Prof. Elbieta Trela-Mazur mwia o coraz powszechniej zauwaanych faktach przyznawania si do polskich korzeni przez oficerw sojuszniczych armii pastw NATO. Jadwiga Dbrowska przypomniaa mao znane losy suby wojskowej w armii gen. Andersa Danet Dabagi-Skibniewskiej, zaoycielki i redaktorki pisma dziecicego Dziatwa. Anna Rutkowska w imieniu referentw i goci VI Midzynarodowego Sympozjum Biografistyki Polonijnej, zgromadzonych w Mons pod Bruksel, poprosia dr Danut Pitkowsk o przekazanie pozdrowie i wyrazu najwyszego uznania nowojorskim policjantom i straakom za ich bezprzykadny i bohaterski wkad w prowadzeniu akcji ratowniczej po barbarzyskich atakach terrorystycznych na World Trade Centre. Ks. dr Wadysaw Zarbczan podda do publicznego przemylenia fakt, co naley zrobi i w jaki sposb dotrze do osb noszcych polsko brzmice nazwiska, a nie przyznajcych si do polskoci, celem udokumentowania ich ycia i dokona zawodowych. Prof. Alicja Moskalowa podkrelia z kolei bogactwo tematyki sympozjum, ktra niewtpliwie przyczyni si do wyznaczenia w przyszoci kierunkw bada nad losami Polakw i osb polskiego pochodzenia w obcych armiach i siach policyjnych. Gen. Bolesaw Izydorczyk w swoim wystpieniu przypomnia wkad polskich oficerw i onierzy w wypenianie misji pokojowych ONZ. Podkreli, e w okresie blisko pidziesiciu lat przeszo 30 tys. zawodowej kadry Wojska Polskiego po zaoeniu onenzetowskich niebieskich hemw z najwyszym oddaniem wypenia swoje zadania, zapobiegajc konfliktom zbrojnym poczwszy od Korei poprzez Nigieri, Biafr, Kongo, Bliski Wschd, na Bakanach skoczywszy. Obrady sympozjum podsumowa prof. dr hab. Tadeusz Radzik z Uniwersytetu im. Marii Curie Skodowskiej w Lublinie. Stwierdzi, i z pewnym niepokojem oczekiwa na otwarcie obrad, co w konsekwencji byo zupenie nieuzasadnione. W jego osobistym przekonaniu obrady konferencji byy jednymi z ciekawszym, jakie zorganizowa Instytut Biografistyki Polonijnej,
Kronika naukowa
291
kierowany przez prof. dr. hab. Zbigniewa Judyckiego. Walnie przyczyniy si take do promocji Polski, jako kraju odpowiedzialnego, zawsze gotowego do wypeniania swoich sojuszniczych zobowiza. Przyczyniy si rwnie do ksztatowania zupenie nowego wizerunku Polaka obywatela innego pastwa, ktry swoj drog yciow i zawodow wpisuje si trwale w jego histori i dzie dzisiejszy. Zwrci przy tym uwag na rol bada nad wkadem emigracji w dzieo wywalczenia i umacniania niepodlegoci oraz codziennej pracy w imi pomylnoci ojczyzny i jej mieszkacw. Przywoa posta Gabriela Narutowicza, profesora politechniki w Zurychu, ktry w imi odpowiedzialnoci za przyszo Polski opuszcza spokojn przysta szwajcarskiej uczelni, by zgin w zamachu jako pierwszy prezydent odrodzonej Rzeczypospolitej stajc si symbolem bezinteresownej pracy dla dobra Polski i jej rodakw. Zbigniew Anculewicz
SESJA NAUKOWA PRZYSZO HUMANISTYKI OLSZTYSKIEJ OLSZTYN, 22 LISTOPADA 2001 ROKU

Sesja naukowa, ktrej organizatorami byy Orodek Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego oraz Towarzystwo Naukowe im. Wojciecha Ktrzyskiego, odbya si 22 listopada 2001 r. w Olsztynie. Seminarium poczono z uroczystoci 40-lecia dziaalnoci OBN, powstaego w 1961 r. Std te wzili w nim udzia przedstawiciele olsztyskiego rodowiska humanistycznego, take grono osb wsppracujcych z OBN. Jubileusz ten uwietnili obecnoci przedstawiciele miejscowych wadz wiceprezydent miasta Olsztyna Zbigniew Karpowicz oraz czonek zarzdu wojewdztwa warmisko-mazurskiego Tadeusz Sobierajski. Uczestniczy w nim take Cezary Przybyko prezes Midzynarodowego Centrum Budownictwa, wspierajcego finansowo OBN im. Ktrzyskiego. Spotkanie otworzy dyrektor OBN, prof. dr hab. Stanisaw Achremczyk. Na wstpie podzikowa za wkad pracy na rzecz Orodka osobom, ktre go tworzyy prof. dr. hab. Wojciechowi Wrzesiskiemu, prof. dr. hab. Januszowi Jasiskiemu, Hieronimowi Skurpskiemu i Wadysawowi Ogrodziskiemu. Wspomnia rwnie o tych, ktrzy z oddaniem wspierali w przeszoci Orodek, jak midzy innymi Zygmunt Lietz i Romuald Odoj. Dugoletnim pracownikom Orodka wrczy ufundowane przez dyrekcj nagrody. W tym gronie znaleli si Jerzy Minakowski, Stanisawa Kwiatkowska, Halina Murawska i Teresa
292
Kronika naukowa
Turos. Podobne podzikowania odebrali: Anna Joger, za szczeglny wkad w funkcjonowanie wydawnictwa Orodka; prof. dr hab. Bohdan ukaszewicz, za dugoletni opiek naukow nad Komunikatami Mazursko-Warmiskimi oraz mgr Tadeusz Barya, za komputeryzacj Orodka. Profesor Achremczyk podkreli jednoczenie rol, jak w dziaalnoci Orodka odgrywa wsppraca z olsztyskim Towarzystwem Naukowym im. Wojciecha Ktrzyskiego. Z okazji jubileuszu prezesowi tego Towarzystwa prof. Jerzemu Suchcie wrczono dyplom honorowego czonka Towarzystwa, za zasugi dla bada naukowych. Z kolei od prezesa Suchty otrzymali dyplomy zasueni czonkowie olsztyskiego Towarzystwa: prof. dr hab. Stanisaw Achremczyk, prof. dr hab. Tadeusz Filipkowski, prof. dr hab. Andrzej Hopfer, prof. dr hab. Stanisaw Kawula, prof. dr hab. Tadeusz Krzymowski, dr Jerzy Sikorski, ks. prof. dr hab. Alojzy Szorc i doc. dr Edmund Wojnowski. Dyplom dla nieyjcego ju ks. prof. Mariana Borzyszkowskiego przekazano do archiwum diecezji. Natomiast Tadeusz Sobierajski wrczy Czesawie Kupisz odznak Zasuonego Dziaacza Kultury. Nastpnie zabra gos wiceprezydent Olsztyna Zbigniew Karpowicz, ktry zoy gratulacje wyrnionym pracownikom oraz dyrekcji OBN z okazji 40-lecia dziaalnoci, yczc wszystkim sukcesw w pracy naukowej. Drug cz spotkania sesj naukow na temat przyszoci humanistyki olsztyskiej, otworzy przewodniczcy obrad, Wadysaw Ogrodziski. W swoim zagajeniu podkreli znaczc rol Orodka w badaniach historycznych nad dziejami Warmii i Mazur, jak i w rozwoju humanistycznej kadry naukowej Olsztyna. Zaznaczy jednoczenie, e to wanie szeroka wsppraca miejscowych naukowcw z czoowymi orodkami naukowymi w kraju, jak i wybitymi historykami, midzy innymi ze Stanisawem Arnoldem, Marianem Biskupem, Karolem Grskim, Witoldem Henslem, Stanisawem Herbstem, Gerardem Labud, Michaem Szczanieckim i wielu innymi, wpyna na powstanie w Olsztynie liczcego si na mapie Polski orodka badawczego. Wyrazi rwnie przekonanie, i dziaalno Orodka nadal wpywa stymulujco na zainteresowanie badawcze histori regionu. Na zakoczenie, oddajc gos pierwszemu referentowi podkreli, e gwnym celem sesji powinno sta si nakrelenie kierunkw rozwojowych dyscyplin humanistycznych, obejmujcych swym zakresem naukowym cay nasz region. Pierwszy referat pod tytuem Humanistyka olsztyska dawniej i dzi wygosi prof. dr hab. Wojciech Wrzesiski. Autor omwi rne uwarunkowania, ktre okreliy ksztat terytorialny i spoeczny regionu olsztyskiego po drugiej wojnie wiatowej. Zaznaczy, i procesy te przebiegay gwatownie, powodujc zarazem potrzeb poznania jego zoonych dziejw. Gwn rol w spenianiu tego postulatu podczas pierwszych lat powojennych odegra
Kronika naukowa
293
Instytut Mazurski, wspierany w studiach nad histori i wspczesnoci tej ziemi przez uczonych z odradzajcych si po wojnie rodowisk naukowych caej Polski. Z czasem dziaalno Instytutu uzupeniay wydawnictwa naukowe i publicystyczne Komunikaty Mazursko-Warmiskie, Rocznik Olsztyski, Warmia i Mazury oraz Panorama Pnocy, a take takie placwki, jak Archiwum Pastwowe w Olsztynie czy Muzeum Warmii i Mazur. Dziaalno olsztyskich humanistw doprowadzia do powstania w 1961 r. Orodka Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego. Wok niego skupiaa si praca naukowa i dydaktyczna na rzecz historii regionu. Do poszerzenia i intensyfikacji dziaalnoci badawczej, podejmowanej w Orodku, przyczyniaa si rwnie wsppraca z humanistami Wyszej Szkoy Pedagogicznej, powoanej do ycia w Olsztynie w 1974 r. W efekcie stworzyo to wedug referenta podstawy do organizacji olsztyskiego uniwersytetu w jego pionie humanistycznym. Zarysowujc postulaty co do rozwoju olsztyskiej humanistyki prof. Wrzesiski podkreli, e ich realizacja bdzie zaleaa zarwno od przychylnoci i wsparcia wadz regionu, jak i od inicjatywy miejscowego rodowiska naukowego. W kolejnym wystpieniu Badania historyczne w orodku olsztyskim stan i postulaty prof. dr hab. Sawomir Kalembka przedstawi kondycj olsztyskiego rodowiska historycznego oraz nakreli realizowane tutaj zainteresowania badawcze. Referent wskaza na konieczno podejmowania w przyszoci szerszych bada nad histori regionu (wcznie z pomijanym dotychczas Obwodem Kaliningradzkim), zwaszcza w czasie, gdy by on czci zakonu krzyackiego oraz w latach 1918 1945. Wedug prof. Kalembki cenne byyby rwnie prace nad problemami historycznymi oglnopolskimi oraz wybranymi zagadnieniami z historii Niemiec, Litwy, Rosji i Biaorusi. W zakoczeniu stwierdzi on, i niezbdne do realizacji tych postulatw badawczych jest rozbudowanie i unowoczenienie ksigozbioru biblioteki uniwersyteckiej w zakresie nauk humanistycznych (zwaszcza historii). Nastpnie prof. dr hab. Andrzej Sakson w referacie pt. Socjologia w Olsztynie powstanie i rozwj omwi rozwj oglnopolskich bada socjologicznych nad problematyk spoeczn Ziem Zachodnich i Pnocnych po 1945 r. Zaznaczy, e powstanie zinstytucjonalizowanego orodka bada socjologicznych w Olsztynie wiza naley z dziaalnoci prof. Anny Szyfer, ktra na przeomie lat 60. i 70. XX wieku obja kierownictwo Pracowni Bada nad Wspczesnoci Warmii i Mazur w OBN w Olsztynie. Zwrci przy tym uwag, i szczeglnie intensywne badania nad przemianami spoecznoci lokalnych Warmii i Mazur prowadzono w Olsztynie w latach 90. ubiegego stulecia. Z problematyk Perspektywy bada nad literatur pikn Warmii i Mazur zapozna obecnych na sesji prof. dr hab. Andrzej Staniszewski. Analizujc
294
Kronika naukowa
najbardziej istotne postulaty badawcze w odniesieniu do literatury piknej regionu stwierdzi midzy innymi, i badaniami naukowymi o charakterze kompleksowym obj naley wszelkie aspekty lokalnego ycia literackiego. W tym celu powinno si opracowa pi szczegowych monografii obejmujcych lata 1945 2005 (czyli 60-lecie Warmii i Mazur w powojennej Polsce). Prof. dr hab. Jan Sobczak omwi Dzieje Rosji i Europy Wschodniej jako przedmiot zainteresowania placwek naukowych Olsztyna stan aktualny i perspektywy. Referent przedstawi kierunki bada historycznych, literaturoznawczych i jzykoznawczych nad dziejami politycznymi oraz kulturalnymi Rosji, Ukrainy i Biaorusi. Wymieniajc konkretne publikacje olsztyskich humanistw dotyczce powyszych zagadnie, podkreli e szersze zainteresowanie Rosj i w ogle Europ Wschodni na gruncie olsztyskim pojawio si dopiero w ostatnich latach. Wedug niego do kontynuacji tyche bada na odpowiednim poziomie niezwykle pomocne byoby powoanie interdyscyplinarnego Instytutu Wschodu, koordynujcego prace naukowe nad dziejami tego obszaru. Natomiast prof. dr hab. Maria Biolik zapoznaa uczestnikw sesji z zagadnieniem Bada jzykoznawczych na Warmii i Mazurach. Stwierdzia, i sigaj one drugiej poowy XIX w. i dotycz dialektologii, onomastyki, zagadnie jzyka osobniczego oraz problemw gramatycznych i leksykalnych jzyka staropruskiego. Scharakteryzowaa grup badaczy zajmujcych si t tematyk zaznaczajc, i w latach 70. minionego wieku rozszerzono badania o onomastyk Warmii i Mazur. Referentka stwierdzia, e dalszy rozwj bada jzykoznawczych moliwy bdzie w oparciu o uniwersyteckich pracownikw naukowych oraz studentw i absolwentw studiw filologicznych. Ostatnim referentem by prof. dr hab. Bohdan Ryszewski, ktrego wystpienie dotyczyo Archiww olsztyskich jako warsztatu badawczego nie tylko historykw. W wystpieniu scharakteryzowa on zasoby olsztyskich archiww wieczystych, gromadzcych, przechowujcych i udostpniajcych wyselekcjonowane archiwalia dla celw naukowych, publicznych oraz osobistych. Postulowa, i wobec obszernoci i przydatnoci tego zasobu naley opracowa nowy przewodnik archiwalny, ktrego podstaw winna by komputerowa baza danych, obejmujca wszystkie olsztyskie archiwa publiczne i prywatne. Sesja naukowa pozwolia w sumie nie tylko na caociow ocen dorobku naukowego humanistyki olsztyskiej. Referenci wskazali rwnie kierunki rozwoju dalszych bada oraz moliwoci wsppracy i integracji rodowiska naukowego Olsztyna, co umoliwiaoby w przyszoci kompleksowe odtwarzanie historii regionu na szerszym tle spoecznym i kulturalnym. Anna Koodziejczyk
Kronika naukowa
295
UROCZYSTO JUBILEUSZOWA PROF. SAWOMIRA KALEMBKI

23 listopada 2001 r. w sali posiedze Rady Wydziau Prawa i Administracji UMK w Toruniu odbya si uroczysto jubileuszowa z okazji 65 rocznicy urodzin prof. Sawomira Kalembki. Spotkanie to poczono z wrczeniem Ksigi pamitkowej, powiconej prof. Sawomirowi Kalembce. Patronat obj Dziekan Nauk Historycznych Uniwersytetu Mikoaja Kopernika i Dyrektor Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu WarmiskoMazurskiego w Olsztynie. Najpierw gocie z dostojnym Jubilatem uczestniczyli w otwarciu okolicznociowej wystawy publikacji i zdj Jubilata w hallu Biblioteki UMK. Mona tam byo zobaczy modego Kalembk rbicego drewno na ogie podczas pieszych wdrwek, jednej z Jego licznych pasji pozostaej do dzi. Interesujca, a zarazem pouczajca dla modych adeptw sztuki historycznej, bya wystawa publikacji prof. Kalembki, w tym wielu obcojzycznych. Podczas uroczystoci jako pierwszy gos zabra JM Rektor UMK prof. dr hab. Jan Kopcewicz. Po oficjalnym przemwieniu rektor Kopcewicz w drugiej czci uroczystoci w ciepym i serdecznym tonie przypomnia zasugi Jubilata dla Uniwersytetu, a take swoj z nim znajomo i kontakty. Nastpnie gos zabra Dziekan Wydziau Nauk Historycznych UMK, prof. Andrzej Radzimiski, oraz Dyrektor Instytutu Historii i Archiwistyki UMK, prof. Danuta Musia. Dyrektor Instytutu Historii i Stosunkw Midzynarodowych UWM, prof. Jan Sobczak, powiedzia m. in. o Jubilacie, i wystpuje u niego rzadko spotykane u ludzi nauki czenie zasadnej dumy i poczucia godnoci wasnej, wiadomoci swojej wysokiej naukowej pozycji z ujmujc prostot i nie pozbawion serdecznoci cho i nie przesadnie wylewn, bezporednioci w stosunku do innych, kolegw i wsppracownikw, z wraliwoci na problemy innych i gotowoci udzielenia im pomocy. Tego wielu z nas tu obecnych dowiadczyo na wasnym przykadzie. wiadczy to zawsze o prawoci i wielkoci charakteru. Jeste mdry, ale nie mentorsko przemdrzay, co nie kademu jest waciwe. Prezes Zarzdu Gwnego Polskiego Towarzystwa Historycznego prof. Wojciech Wrzesiski w swoim wystpieniu nawiza do blisko pwiecznej znajomoci z Jubilatem. Prof. Ryszard Bender z KUL przypomnia swoiste namaszczenie prof. Kalembki na swego nastpc przez prof. Stefana Kieniewicza. Z kolei prof. Janusz Jasiski nawiza do obecnoci dostojnego Jubilata w Olsztynie i zwizkw z tutejszym rodowiskiem historycznym. W auli Wydziau zgromadzio si wielu historykw z caego kraju, najliczniej, co oczywiste, reprezentowane byy rodowiska toruskie i olsztyskie.
296
Kronika naukowa
Wrd licznych nadesanych telegramw prof. Feliks Kiryk i Henryk aliski z Krakowa podpisali si dowcipnie oddani poddani maopolscy. Sam Jubilat, tryskajcy jak zawsze humorem, odnis si do wspomnie, podzikowa te wszystkim, ktrzy zorganizowali listopadowe spotkanie. Za podczas uroczystego bankietu Jubilat mia pene rce roboty, gdy po autograf ustawia si duga kolejka. Dopiero pod koniec spotkania gwny bohater uroczystoci wraz z prof. Przemysawem Hauserem, prorektorem UAM w Poznaniu, zaprezentowali swoje znakomite, znane nie tylko w rodowisku historycznym, talenty wokalne. Imponujca edytorsko i merytorycznie Ksiga pamitkowa, ofiarowana prof. Sawomirowi Kalembce w szedziesiciopiciolecie urodzin, zawiera 77 artykuw, rozpraw i przyczynkw historycznych, pogrupowanych przez Komitet Redakcyjny w czterech dziaach tematycznych: Dziedzictwo, Kraj, Wychodstwo, Mocarstwa europejskie, dodajc do nich pity (Varia) z tekstami nie mieszczcymi si w szerokich ramach rozdziaw1. Przed Tabula Gratulatoria znajduje si wsplny list rektorw Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego i Uniwersytetu Mikoaja Kopernika: prof. dr. hab. Ryszarda J. Greckiego i prof. dr. hab. Jana Kopcewicza, skierowany do prof. dr. hab. Sawomira Kalembki, w ktrym obaj podnoszc przede wszystkim naukowe osignicia Jubilata, zwracaj rwnie uwag na Jego gbokie zaangaowanie w organizacj nauki w obu kierowanych przez nich uniwersytetach. T stron aktywnoci prof. Kalembki, wraz z informacjami o dziaalnoci w towarzystwach naukowych i polonijnych organizacjach spoeczno-kulturalnych, omawia Leszek Kuk w zwizym biogramie zatytuowanym: Uczony, organizator nauki, czowiek. Ale w wypadku uczonego tej klasy, najbardziej wymownym wiadectwem Jego pracy i osigni jest zamieszczony na stronach 19-44 wykaz publikacji Profesora, obejmujcy ponad 400 pozycji, z ktrych wiele to dziea pionierskie i odkrywcze, w zasadniczy sposb poszerzajce nasz wiedz o historii Polski i powszechnej i to nie tylko XIX w. Rozlego zainteresowa naukowych Profesora, a zwaszcza cise kontakty badawcze, dydaktyczne i organizacyjne z uniwersytetami w Toruniu i Olsztynie, zaowocoway tym, e te dwa orodki zjednoczyy siy w pracy nad omawian tutaj Ksig pamitkow. Od strony redakcyjnej i organizacyjnej Olsztyn reprezentowali prof. Jan Sobczak i dr Norbert Kasparek, a Toru prof. Zbigniew Karpus i prof. Leszek Kuk. Podobnie wrd autorw najliczniej reprezentowani byli koledzy i uczniowie Profesora z Olsztyna (ogem 25 osb) i Torunia (18 osb). Dalej wymieni naley historykw z Warszawy
1 W kraju i na wychodstwie. Ksiga pamitkowa ofiarowana Profesorowi Sawomirowi Kalembce w szedziesiciopiciolecie urodzin. Redakcja naukowa Zbigniew Karpus, Norbert Kasparek, Leszek Kuk, Jan Sobczak, Toru-Olsztyn 2001, ss. 1054, indeksy.
Kronika naukowa
297
(8 osb), Lublina (6 osb), Kielc (4 osoby), Wrocawia i Poznania (po 3 osoby), Gdaska, Parya i Krakowa (po 2 osoby). Pojedyncze osoby naleay do rodowisk naukowych Rzeszowa, Wilna, Katowic i Piotrkowa Trybunalskiego. Redaktorzy tego monumentalnego dziea stanli przed nie lada problemem tematycznego pogrupowania kilkudziesiciu bardzo rnych treciowo opracowa, lecz przyzna trzeba, e wywizali si z tego zadania wzorowo. Ksig otwiera zestaw 6 artykuw powizanych wsplnym tytuem Dziedzictwo z cennymi uwagami i refleksjami nad korzeniami kultury polskiej, plusami i minusami mitologii narodowej, stereotypami wyobrae o naszych ssiadach, funkcjonujcych w dawnej i wspczesnej wiadomoci narodu polskiego, oraz rozwaaniami z pogranicza historii i politologii, dotyczcymi aspektw geopolitycznego pooenia Polski w XXI w. Wrd autorw widzimy Gerarda Labud, Adama Galosa, Jerzego W. Borejsz, Andrzeja Stelmachowskiego, Wojciecha Wrzesiskiego i Leszka Kuka. Rozdzia ten jest nie tylko wprowadzeniem do dalszych czci Ksigi pamitkowej, ale poprzez pytania postawione w kadym z 6 artykuw informuje o problematyce caoci wydawnictwa, krelc jednoczenie obszar zainteresowa badawczych nie tylko autorw, ale przede wszystkim Szanownego Jubilata a to jest przecie najwaniejsze w takich pamitkowych, jednorazowych publikacjach. Drugi, najobszerniejszy rozdzia Ksigi, zatytuowany Kraj, zawiera 32 prace, z ktrych 10 napisali historycy z Olsztyna, 8 z Torunia, po 3 z Lublina, Warszawy i innych orodkw. A 14 z nich to przyczynki biograficzne, dotyczce m.in.: Dominika Krysiskiego, Jzefa Waeckiego, Karola Libelta, Augusta Cieszkowskiego, Tadeusza Bobrowskiego, Lucjana Migurskiego, Pawa Czerwiskiego, Walentego Barczewskiego, Wiktora Kulerskiego, Hipolita KorwinMilewskiego, Lubomira Gadona, Edwarda Roppa, Ignacego Krasickiego. Bogata w tym dziale jest tematyka konfesyjna. Widzimy tu prace Henryka Falkowskiego o arcybiskupie Juliuszu Dinderze; Stanisawa Gajewskiego o arcybiskupie Edwardzie Roppie; Ryszarda Bendera o udziale duchowiestwa katolickiego w ruchu narodowym na przeomie XIX i XX w.; Mariana Stolarczyka o dziaalnoci politycznej duchowiestwa katolickiego cyrkuu wadowickiego w 1848 r.; Marka Chamota o polskim kociele katolickim na Dalekim Wschodzie w XIX i na pocztku XX w.; Przemysawa Hausera o Kociele ewangelickounijnym w wojewdztwie pomorskim w latach 1920-1933; Ryszarda Kozowskiego o ruchu ksiy patriotw w czasach PRL. Dzieje wychodstwa polskiego w XIX w., a wic nurt bada najbliszy Profesorowi Kalembce, to w Ksidze rozdzia III. Skadaj si na artykuy i rozprawy 12 autorw, z ktrych 4 reprezentuje Olsztyn, 3 Warszaw, 2 Lublin, i po jednym Kielce, Pary i Krakw. Cz z nich, czyli prace Norberta Kasparka, Macieja Kledzika, Wojciecha Saletry, Andrzeja Szmyta
298
Kronika naukowa
wyszy spod pira uczniw bd recenzowanych przez Jubilata rozpraw doktorskich i dotycz szerokiej problematyki wychodstwa popowstaniowego i Wielkiej Emigracji. Mocarstwa europejskie to IV rozdzia Ksigi; redakcja poczya w nim cztery rozprawy z historii powszechnej sensu stricte, napisane przez Wadysawa Zajewskiego, Magorzat Szostakowsk, Jana Sobczaka i Wiesawa Bolesawa acha z artykuami, w ktrych problematyka polska przedstawiona jest na szerokim europejskim ( i nie tylko europejskim, jak pokazuje praca Wiesawa Cabana) tle. To kolejny wtek tematyczny bliski Profesorowi Jubilatowi wspautorowi III tomu Historii dyplomacji polskiej. Statystycznie w rozdziale tym 4 autorw reprezentowao orodek toruski, 3 olsztyski, a czterech pozostaych: Kielce, Katowice, Gdask i Lublin. Skupiajcy 16 autorw V rozdzia Ksigi, z tekstami o bardzo zrnicowanej tematyce (std jego tytu Varia) zawiera wiele interesujcych rozpraw od egzotycznych bada Edwarda A. Mierzwy nad protohistoriografi chisk i hindusk, do cennych zestawie tabelarycznych, pokazujcych nakady gazet na Pomorzu Zachodnim w drugiej poowie XIX w. (Henryk Rietz). Warto odnotowa cenny i wany artyku Stanisawa Alexandrowicza, dotyczcy problemu szacunkw liczbowych osb deportowanych z Kresw Wschodnich w gb ZSRR po 17 wrzenia 1939 r., oraz rozwaania prof. Bogusawa Cyglera na temat pisarstwa historycznego Normana Daviesa. O tym, e historyczne badania naukowe to nie tylko opisy wielkich i przeomowych wydarze w dziejach ludzkoci, ale te pokazywanie zjawisk ycia codziennego, czsto bardzo prozaicznych, ale jake nierzadko brzemiennych w skutkach, mwi artyku Aleksandra Smoliskiego o zaopatrzeniu Wojska Polskiego w obuwie w latach 1918 1921. W rozdziale tym widzimy 8 autorw z Olsztyna, 5 z Torunia i po jednym z Gdaska, Parya i Piotrkowa Trybunalskiego. Kilkudziesiciu autorw, setki stron tekstu w trzech jzykach (dwa artykuy napisano w jzyku francuskim, jeden w jzyku rosyjskim), przepikna wileska okadka i obwoluta z wypowiedzi J. Pisudskiego o miym miecie miecie rodzinnym Szanownego Jubilata, to efekt zbiorowej pracy wielu ludzi, ktrzy swj trud, wysiek intelektualny i organizacyjny bezinteresownie ofiarowali swojemu mistrzowi, koledze, przyjacielowi Profesorowi Sawomirowi Kalembce. W tej Ksidze zrealizowali oni dwa nawzajem uzupeniajce si cele, chyba optymalne z punktu widzenia uczonego tej rangi, jakim jest Profesor Sawomir Kalembka uczcili jubileusz wybitnego historyka i jednoczenie uczynili kolejny krok w mudnym procesie poznawania dziejw ojczystych i powszechnych. Roman Jurkowski, Norbert Kasparek
POEGNANIA
Profesor zw. dr hab. Tadeusz Maria Gelewski (1922 2002) uwagi biograficzne i gar wspomnie ucznia o Mistrzu1
Tadeusz Maria Kleofas Gelewski urodzi si dnia 25 wrzenia 1922 r. we Lwowie w rodzinie ziemiaskiej, z Jana Leona i Iwony de domo Dobrzaskiej. Rodzice byli wacicielami dbr Czeremchw w wojewdztwie lwowskim, przy czym Ojciec Zmarego by doktorem obojga praw i adwokatem prowadzcym czynn praktyk. Szczliwe dziecistwo i modo przebiegay spokojnie, .P. Zmary uczszcza do gimnazjum w odlegych Brzeanach (wojewdztwo tarnopolskie),
1 yciorys Profesora opracowano m.in. na podstawie: J. liwiski, Profesor Tadeusz Maria Gelewski (ycie i dziaalno), [w:] Od staroytnoci do wspczesnoci. Studia historyczne. Wydanie jubileuszowe z okazji 75. rocznicy urodzin i 55-lecia pracy zawodowej, w tym 30-lecia pracy naukowej Profesora Tadeusza M. Gelewskiego, pod red. Jzefa liwiskiego, ZHS WSP, Olsztyn 1997, s. 11-18; J. Trawczyski, yciorys naukowy prof. zw. dr. hab. Tadeusza Marii Gelewskiego, [w:] Prawo Morskie, Tom X: ofiarowany Profesorowi Tadeuszowi Marii Gelewskiemu w 75-lecie urodzin, [Kolegium Redakcyjne: Janusz Gilas, Zdzisaw Brodecki, Jan Sandorski, redaktor naukowy tomu: Jacek Trawczyski], Polska Akademia Nauk. Oddzia w Gdasku. Komisja Prawa Morskiego, Gdask 1998, s. 5-6. Jan Chosta, Wysza Szkoa Pedagogiczna w Olsztynie 1969 1999. 30 lat WSP Olsztyn: Historia Uczelni Kalendarium Biografie* [*Autor ograniczy prezentacj osb tworzcych 30-letni histori WSP do zajmujcych stanowiska: rektorw, prorektorw, dziekanw], Wyd. WSP, Olsztyn 1999, s. 62-63 wraz z Kalendarium XXX-lecia Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie passim; spec. s. 32, 34, 37, 40 i 41; wasnych wspomnie, znaem bowiem .P. Zmarego od przeszo wierwiecza (26 lat!), bdc pocztkowo Jego studentem, a nastpnie wieloletnim asystentem; Wspczeni uczeni polscy. Sownik biograficzny, t. I: A-G, Warszawa 1998, s. 449-450.
300
Poegnania
gdzie Jego nader aktywnej naturze nie wystarczaa tylko szkoa. Czynnie dziaa m. in. w Zwizku Harcerstwa Polskiego (ZHP) oraz w Lidze Morskiej i Kolonialnej (LMiK), ktrych kresowe ogniwa organizacyjne oprcz oglnej dziaalnoci statutowej wiele dobrego czyniy dla sprawy polskiej w zachodniej czci Ukrainy. Do chwili wybuchu II wojny wiatowej .P. Profesor ukoczy nie tylko wspomniane gimnazjum, ale i pierwsz klas tamtejszego liceum humanistycznego, jednak dalszej edukacji przeszkodziy takie kataklizmy yciowe, jak zwizane z dniem 17 wrzenia 1939 r. represje sowieckie, ktre dotkny Jego Rodzin. Przykadowo, 24 grudnia (w Wigili Boego Narodzenia!) 1939 r. NKWD aresztowao ojczyma, Jego samego najpierw usunito z liceum pod zarzutem organizowania zebra opozycyjnych i kontrrewolucyjnych oraz przynalenoci do buruazyjno-nacjonalistycznych ZHP i LMiK a nastpnie intensywnie poszukiwano w celu aresztowania, dlatego musia ukrywa si na wsi. W kwietniu 1940 r. wywieziono do Kazachstanu Jego matk i 11-letni siostr, ktra obecnie mieszka w Londynie. Na szczcie .P. Zmary znalaz wreszcie schronienie u swoich dziadkw w Samborze (woj. lwowskie), gdzie uzyska wiadectwo dojrzaoci. Uczc si jednoczenie pracowa, a take uczestniczy w ruchu oporu. W latach 1941 1942 pracowa w prywatnej firmie budowlanej w Samborze, a w latach 1942 1944 tame na Kolei Wschodniej (niem. Ostbahn), gdzie skierowa Go wywiad wojskowy Armii Krajowej. Jako podchory AK (pniej, ju za III RP, awansowany do rangi porucznika) pseudonimy Krzy i Gersdorff bierze udzia m. in. w synnej akcji Burza, ale przede wszystkim uczestniczy w rozpracowaniu systemu transportowego (czy te logistycznego) tzw. Frontu Wschodniego, co byo wymierzone zarwno przeciwko okupantowi niemieckiemu, jak i sowieckiemu. Pracujc zawodowo oraz w konspiracji nie zaniedbywa wszake dalszej edukacji i w 1944 r. rozpocz studia we Lwowskim Instytucie Politechnicznym (czyli Politechnice Lwowskiej), ktre niestety przerwaa m. in. konieczno tzw. repatriacji. Wadze ludowe, pragnc usun z terenw ju radzieckich tzw. element niepewny (np. akowcw) wczyy .P. Profesora do pierwszej zmilitaryzowanej ekipy kolejowej jeszcze pod koniec wojny. Nalea On zatem co prawda przymusowo do grona pionierw tzw. Ziem Odzyskanych, pocztkowo w Choszcznie, a nastpnie w Szczecinie (rok 1945). Tam pracowa w Dyrekcji Kolejowej, gdzie zoy egzamin na adiunkta PKP, nastpnie w Inspektoracie Kulturalno-Owiatowym Czytelnika i w Oddziale Kolportau tej instytucji, zajmujc si czytelnictwem i upowszechnianiem kultury w wojewdztwie szczeciskim i koszaliskim.
Poegnania
301
W 1946 r. rozpocz studia w Akademii Handlowej w Poznaniu, Oddzia w Szczecinie i nawet przygotowywa prac dyplomow z organizacji, praktyki i techniki suby konsularnej (na seminarium prof. Leona Babiskiego). Jednake z przyczyn politycznych i ze wzgldu na ze pochodzenie nie mg .P. Zmary przystpi wwczas (tj. w 1950 r.) do egzaminw kocowych, a co gorsze w ramach represji za akowsk przeszo postanowiono w ogle nie zaliczy mu tych studiw, ktre zdradzay ju wtedy Jego zainteresowania i wybitne zdolnoci z dziedziny prawa midzynarodowego. Kilkakrotnie jeszcze prbowa bezskutecznie uzyska formaln zgod wadz na zdawanie egzaminw na wysz uczelni, co udao si dopiero w 1955 r., w 33. roku ycia, na Wydziale Prawa Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu, ktre to egzaminy zda pomylnie mimo konkurencji licznych kandydatw, z ktrych wielu miao dodatkowe punkty za plebejskie pochodzenie, a nawet zalece wadz ostrego potraktowania przez komisje egzaminacyjne. W trakcie studiw, obok nauk cile prawnych (w tym m. in. prawa midzynarodowego publicznego), szczeglne zainteresowanie .P. Profesora wzbudzay przedmioty interdyscyplinarne, czyli w tym przypadku prawo czone z histori. Egzemplifikacj ich moe by chociaby powszechna historia pastwa i prawa, historia pastwa i prawa polskiego, historia doktryn politycznych i prawnych. W 1961 r. . P. Zmary uzyska stopie magistra nauk prawnych (promotorem by wczesny doc. dr hab. Krzysztof Skubiszewski, a recenzentem prof. Alfons Klafkowski, wczesny rektor UAM z ktrymi pniej czya ich przyja), a ju w 1967 r. obroni dysertacj na temat: Kontrabanda wojenna w prawie po 1939 roku, uzyskujc w 1968 r. stopie naukowy doktora nauk prawnych UAM (promotor i jeden z recenzentw analogicznie jak w przypadku magisterium, drugim recenzentem by docent Marian Iwanejko z Uniwersytetu Jagielloskiego). W tzw. midzyczasie przenis si do Bydgoszczy, gdzie w latach 1951 1969 pracowa midzy innymi w bankowoci (Bank Inwestycyjny i PKO) oraz Wojewdzkiej Komisji Planowania Gospodarczego i Dyrekcji Szkolenia Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, gdzie prowadzi zajcia dydaktyczne wykady na kursach z zakresu prawoznawstwa, ekonomiki, organizacji przedsibiorstw i handlu oraz inwestycji. Zatem .P. Profesor by ju nie tylko doktorem nauk prawnych o pewnym dowiadczeniu dydaktycznym, ale ponadto wykazywa si szerok wiedz z dziedziny ekonomii, poniewa praca zawodowa w Bydgoszczy wizaa si z t wanie dziedzin: trzeci po prawie i historii. Wreszcie, w 1956 r., zaliczono Mu studia w Akademii Handlowej w Poznaniu, Oddzia w Szczecinie, z wyjtkiem magisterium. W 1969 r. . P. Zmary przenis si do Olsztyna, gdzie podj prac zawodow w Okrgowej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, jako
302
Poegnania
kierownik biura i sekretarz, a nastpnie jako zastpca dyrektora Wydawnictwa Pojezierze. W latach 1970 1973 na zasadzie umowy-zlecenia by nauczycielem prawoznawstwa w Liceum i Technikum Ekonomicznym, a w roku akademickim 1976/1977, bdc ju etatowym pracownikiem naukowo-dydaktycznym WSP, wykada prawo pastwowe i administracyjne oraz ustrj polityczny PRL w olsztyskim Punkcie Konsultacyjnym Wydziau Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu. Jak sam podkrela wielokrotnie, na Jego decyzj zwizania si z nauk i szkolnictwem wyszym mimo powszechnie znanej marnoci dochodw wpyny pocztkowo zainteresowania hobbystyczne, potem za i profesjonalne zainteresowanie prawem, ekonomi i histori oraz atwo pisania. Pierwsz Jego publikacj by rozdzia pt.: Rozmiar, tempo wzrostu i kierunki inwestowania w pracy zbiorowej, WRN, Bydgoszcz 1967, Rozwj spoecznogospodarczy wojewdztwa bydgoskiego w latach 1961 1965), co wizao si z obowizkami zawodowymi w Wojewdzkiej Komisji Planowania Gospodarczego i Dyrekcji Szkolenia Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. Znacznie wicej satysfakcji przyniosy mu kolejne publikacje z dziedziny prawno-historycznej, zwizanej z tematyk doktoratu, np.: Neutralno podczas II wojny wiatowej (Pastwo i Prawo, 1969), O kontrabandzie wojennej (Przegld Morski, 1968) i Statki kartelowe na tle zatopienia Awa Maru w kocowej fazie II wojny wiatowej (Przegld Morski, 1973) oraz z Warmi i Mazurami wsplnie z S. Jdruchem opublikowa Prawne zasady plebiscytu na Powilu, Warmii i Mazurach (Materiay OKBZH, 1971). Doktor T. M. Gelewski zwiza si z Wysz Szkoa Pedagogiczn w Olsztynie ju w roku akademickim 1973/74 od 19 czerwca 1969 do 20 sierpnia 1974 r. noszcej jeszcze miano Wyszej Szkoy Nauczycielskiej2 przy czym by to przejciowy pierwszy rok akademicki, w ktrym istniejcy od roku 1972 Zakad Historii zacz realizowa program wyszych, wtedy jeszcze czteroletnich, studiw magisterskich na kierunku historia w trybie stacjonarnym i zaocznym3. Pocztkowo wykady i wiczenia z historii staroytnej i kultury antycznej prowadzi na zasadzie umowy-zlecenia, ale ju od 1 padziernika 1974 r. zosta penoetatowym, i co nader istotne miejscowym, nie za dojedajcym adiunktem Zakadu Historii WSP. Gama realizowanych przeze zaj stopniowo si rozszerzaa, zgodnie z rozwojem kierunku historia. Przykadowo, 27 lipca 1976 r. odby si pierwszy w ogle egzamin magisterski olsztyskiej WSP, w ktrym promotorem zaocznego magistranta, pana AlekPor. J. Chosta, op. cit., s. 29 i 31. Ibidem, s. 30; zob. te: A. Pytasz, Instytut Historii Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie do 1996 roku (w zarysie), [w:] Od staroytnoci do wspczesnoci, s. 211.
3 2
Poegnania
303
sandra Biekowskiego, by wanie .P. Zmary, a tematyka pracy dotyczya historii staroytnej powszechnej4. .P. Profesor nie zaniedbywa przy tym wasnego rozwoju naukowego i habilitowa si ju w 1977 r., na Wydziale Polityczno-Historycznym Wojskowej Akademii Politycznej w Warszawie, w oparciu o rozpraw pt. Zbrodnie wojenna na morzu w drugiej wojnie wiatowej, ktrej ksikowa wersja zostaa opublikowana w gdaskim Wydawnictwie Morskim (Gdask 1976, 440 s., seria: Historia Morska5). Praca ta miaa charakter interdyscyplinarny, czc problematyk prawa midzynarodowego publicznego z histori powszechn najnowsz i histori wojskowoci; dlatego jej recenzentami byli tak wybitni specjalici jak: prof. zw. dr hab. Alfons Klafkowski (wczenie dyrektor Instytutu Prawa Midzynarodowego Publicznego UAM w Poznaniu), prof. zw. dr hab. Czesaw Madajczyk (dyrektor Instytutu Historii Oddziau PAN w Warszawie) i pk prof. zw. dr hab. Kazimierz Sobczak (komendant Wydziau Polityczno-Historycznego WAP i Wojskowego Instytutu Historycznego w Rembertowie). Dyplom doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie historii najnowszej .P. Zmary uzyska 23 listopada 1977 r., a z dniem 1 czerwca 1978 r. mianowano Go na stanowisko docenta, ktre w wielu rodowiskach kojarzyo si z tzw. docentami marcowymi, ale dotyczyo to raczej osb bez habilitacji. Tym niemniej, .P. Pan Profesor profesorem nadzwyczajnym nauk humanistycznych w zakresie historii (tzw. belwederskim) zosta dopiero w dniu 19 maja 1989 r. (po niemal 11 latach docentury habilitowanej i u schyku PRL), ale
4 Vide J. Chosta, op. cit., s. 32. Z kolei J. liwiski, op. cit., s. 15 reprodukuje nawet fotografi prasow, ale, niestety, nie podaje personaliw magistranta i tytuu jego pracy. 5 Seria Historia Morska Wydawnictwa Morskiego nie bya numerowana i ukazywaa si nieregularnie w latach 1975 1992, zawieraa za szereg fundamentalnych prac nie tylko z tej dziedziny tytuowej, ale nawet oglnej historiografii wiatowej. W wczesnych czasach wyrniaa si publikowaniem znacznej liczby autorw zagranicznych, w tym nawet anglosaskich i niemieckich, mimo statusu potencjalnych przeciwnikw polityczno-ideologicznych. Habilitacja .P. Zmarego bya wydana jako trzecia z kolei i znalaza si w towarzystwie tak zaszczytnym, jak przykadowo: Ph. Dollingera Dzieje Hanzy (1975), F. Braudela Morze rdziemne i wiat rdziemnomorski w epoce Filipa II, t. 1-2 (1976-77), F. Braudela, F. Coarellego i M. Aymarda Morze rdziemne. Region i jego dzieje (1982), C. R. Boxera Morskie imperium Holandii 1600 1800 (1980), J. H. Perryego Morskie imperium Hiszpanii (1983), J. G. Da Silvy Morskie dzieje Portugalczykw (1987), rdowe R. Hakluyta Wyprawy morskie, podre i odkrycia Anglikw (1988) i Th. Heyerdahla Z kontynentu na kontynent (1984). Z polskich prac obok a czterech E. Kosiarza warto wymieni: J. Lipiskiego Druga wojna wiatowa na morzu (1976), T. oposzki Tajemnice staroytnej eglugi (1977) i Staroytne bitwy morskie (1992), W. J. Urbanowicza Transatlantyki (1978), Histori Gdaska pod red. nauk. E. Cielaka (t. 1 1979, t. 2 1981) i tego W obronie tronu krla Stanisawa Leszczyskiego (1987), S. Gierszewskiego Wisa w dziejach Polski (1982), J. W. Dyskanta Konflikty i zbrojenia morskie w latach 1920 1939 (1983), W. Gowackiego Dzieje jachtingu wiatowego (1983) i Dzieje eglarstwa polskiego (1989), M. Komaszyskiego Jan III Sobieski a Batyk (1984), M. Boguckiej Gdascy ludzie morza w XVI-XVIII w. (1984) i J. Gozdawy-Gobiowskiego Od wojny krymskiej do bakaskiej. (1985).
304
Poegnania
profesorem zwyczajnym ju 1 maja 1991 r. czyli w niespena 2 lata od uzyskania profesury belwederskiej. Warto podkreli, e zarwno stopie naukowy doktora habilitowanego, jak i oba tytuy naukowe (tzw. belwederskiego vel mianowanego alias nominowanego, a nie uczelnianego, profesora nadzwyczajnego oraz najwysz rang profesora zwyczajnego) .P. Zmary uzyska najwczeniej z miejscowych, tj. olsztyskich, penoetatowych pracownikw naukowych wczesnego Zakadu, a potem (od 1 grudnia 1988 r.6) Instytutu Historii WSP w Olsztynie. Z kolei on sam niejednokrotnie zauwaa, i magisterium zrobi dopiero w 39 roku ycia (1961), doktorat w 45. (1967), a habilitacj majc 55 lat (1977). Mianowania nastpiy respective: na docenta w wieku 56 lat (1978), na profesora nadzwyczajnego w 67. (1989) i profesora zwyczajnego w 69 roku ycia (1991). Z tych przyczyn, co najmniej od dekady by uwaany w rodowisku za seniora czy nestora olsztyskich historykw i otoczony niemal powszechnym szacunkiem, ktry jest jake niezbdnym faktorem tzw. atmosfery (ducha, etosu) akademickiej. Status samodzielnego pracownika naukowego prawie zawsze wie si z dodatkowymi i powanymi obowizkami kierowniczo-organizacyjnymi i .P. Profesor Gelewski nie uchyla si od nich, a wspomniany wyej aspekt interdyscyplinarnoci ewidentnie predestynowa Go do zorganizowania i pocztkowego prowadzania w latach 1978 1979 Samodzielnej Pracowni Kulturoznawstwa, skupiajcej polonistw i pedagogw pod kierunkiem historyka-prawnika i ekonomisty zarazem. Z kolei w latach 1978-1981 sprawowa odpowiedzialn, prestiow i niemal polityczn funkcj prorektora do spraw nauki, a w latach 1987 1988 (kadencj przerwaa rezygnacja ze stanowiska) I Zastpcy Rektora prorektora do spraw nauki i wsppracy z zagranic, tj. drug w hierarchii WSP po Jego Magnificencji Rektorze. Byy to niespokojne czasy, np. w nocy z 27 na 28 lutego 1981 r. zakoczy si pierwszy w Olsztynie strajk studentw, a .P. Zmary jako prorektor przez niemal 40 godzin negocjowa warunki porozumienia stron7. Koniec lat 80. to take czas wrzenia i czstych spotka z wadzami partyjno-administracyjnymi takiego gremium jak Spoeczna Rada Szk Wyszych (w Olsztynie: WSP i ART), ktrego czonkiem pozosta i po rezygnacji z funkcji prorektora. W latach
6 Dat 1 XII 1988 r. jako utworzenie Instytutu Historii WSP podaje A. Pytasz, op. cit., s. 212, ale odmienn i nieco wczeniejsz, bo 28 listopada 1988 r. J. Chosta, op. cit., s. 40. Rnica 3 dni midzy tymi wersjami moe wynika z faktu, i wczeniej powoano formalnie Instytut, a faktycznie zacz on dziaa kilka dni pniej podstaw formalno-prawn jest sformuowanie typu powouje si z dniem 1 grudnia 1988 roku. 7 Szerzej por. J. Chosta, op. cit., s. 34.
Poegnania
305
1988 1987 by przewodniczcym Senackiej Komisji ds. Rozwoju Kadr Naukowych i Rzecznikiem Dyscyplinarnym dla Nauczycieli Akademickich. Jednoczenie, w latach 1984 1988 by kierownikiem Zakadu Historii Powszechnej, przemianowanego nastpnie w zwizku z Jego profesur i zmian struktury na instytutow na Katedr Historii Powszechnej XIX i XX w., wkrtce przeksztaconej w Katedr Nowoytnej i Najnowszej Historii Powszechnej. Koordynowa i osobicie prowadzi zajcia w formie wykadw, wicze, konwersatoriw, proseminariw i seminariw magisterskich z takich przedmiotw, jak m.in.: historia staroytna powszechna, kultura antyczna, historia narodw ZSRR (obecnie Europy Wschodniej), historia powszechna nowoytna, historia powszechna najnowsza (w tym lat 1918 1945 (take II wojny wiatowej) i wspczesna po 1945 r.), najnowsza historia Polski, historia historiografii wojskowej, historia ustrojw powszechna, historia ustroju Polski, historia kultury i cywilizacji, wspczesne stosunki midzynarodowe, historia Wielkiej Brytanii i Stanw Zjednoczonych (tzw. anglosaska). Zajcia te byy realizowane nie tylko na kierunku historia, ale rwnie na kierunkach: nauki spoeczne, filologia polska, filologia rosyjska, filologia germaska, filologia angielska oraz prawo, administracja i samorzd terytorialny. Obok dydaktyki, .P. Profesor interesowa si szeroko rozumian dziaalnoci wychowawcz i pod koniec lat 80., w warunkach kolejnej odwily politycznej, by inicjatorem powoania w WSP Uczelnianego Koa Ligi Morskiej (przypomnijmy, e w modoci by aktywnym czonkiem przedwojennej Ligi Morskiej i Kolonialnej) o statusie studenckiej organizacji wyszej uytecznoci publicznej i spoecznej, co formalnie nastpio po wielu perypetiach w dniu 20 kwietnia 1989 r.8 .P. Zmary by wic faktycznym inicjatorem i Honorowym Prezesem UK LM, przewodniczcymi (lub prezesami) zgodnie ze statutami LM i organizacji akademickich byli kolejno studenci Tomasz Dobecki (nauki spoeczne, a potem historia) i .P. Tomasz Billy Bielikowicz (historia), a niej podpisany formalnym organizatorem i opiekunem. Przez pierwsz poow lat 90. UK LM byo najaktywniejsz i najwiksz (do przeszo 60 jednorazowo, uwzgldniajc rotacj rzdu 300, czonkw pci obojga ze wszystkich 3 wydziaw wczesnej WSP) organizacj studenck Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie, a na swym koncie miao np. taki wyczyn nawigacyjno-polityczny jak spyw kajakowy yn i Prego Olsztyn-Kaliningrad. .P. Profesor nawet po przejciu na emerytur ywo interesowa si sprawami UK LM i podobnie jak my wszyscy odczu jako zniewag nieuwzgldnienie UK LM
8
Patrz ibidem, s. 41.
306
Poegnania
przez Zakad Historii Wychowania Wydziau Pedagogicznego WSP, organizujcego oglnopolsk konferencj naukow (1-2 maja 1997 r. w Wgorzewie), a powicon wanie wychowaniu morskiemu, zwaszcza i jeszcze w latach 80. kilkakrotnie proponowa ten temat dla wnikliwych studiw interdyscyplinarnych i serii sesji naukowych. .P. Zmary z tak charakterystycznym dla siebie zapaem, optymizmem i aktywnoci zajmowa si te kwestiami naukowymi, i to nie tylko interesujcymi Jego, ale uwzgldnia te interesy pracownikw swojego Zakadu i Katedry oraz Instytutu Historii i szerzej Wydziau Humanistycznego, a nawet caej Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Olsztynie. Jedn z metod osignicia nadrzdnego celu, tj. postrzegania olsztyskiej WSP jako rodowiska naukowego z prawdziwego zdarzenia, widzia w organizowaniu starannie przygotowanych co najmniej oglnopolskich konferencji naukowych z czynnym uczestnictwem naszych pracownikw, a nawet studentw, zabiegajc o opublikowanie materiaw z sesji. .P. Profesor zorganizowa wiele konferencji naukowych; w organizowanych przez siebie, a take wielu innych aktywnie bra udzia, jak np. w sesji zorganizowanej przez .P. Profesora 30 wrzenia 1988 r., w 50. rocznic ukadu monachijskiego9. W materiaach pokonferencyjnych .P. Zmary opublikowa swj referat10, wymieniony w Spisie waniejszych publikacji Profesora Tadeusza M. Gelewskiego (za lata 1967 1997), opracowanym przez Ann Pytasz11, ale pomin jake istotne wasne Podsumowanie12. Bibliografia selektywna publikacji .P. Profesora Gelewskiego za lata 1967 1997 zostaa przedstawiona we wspomnianym Spisie waniejszych publikacji Profesora Tadeusza M. Gelewskiego, w tym miejscu mona co najwyej uzupeni go informacj o ukazaniu si wanie w 1997 r. obu wtedy jeszcze drukowanych pozycji przy czym ostatnia poz. 51 zamieszczona zostaa w ksice o nieco odmiennym tytule13. Od 1998 r. .P. Zmary nawiza blisk
Ibidem, s. 40. Materiay z tej sesji zostay opublikowane z dwuletnim opnieniem w 1990 r. pod tytuem: W 50. rocznic Konferencji Monachijskiej niedocenionego ostrzeenia dla narodw wiata. Materiay z sesji naukowej, Bsia 21-22 wrzenia 1988 (praca zbior pod red. B. Kozieo-Poklewskiego), Studia i Materiay WSP w Olsztynie. Nr 19: Historia, Wyd. WSP, Olsztyn 1990, 159 stron. 11 Zob. A. Pytasz, Spis waniejszych publikacji Profesora Tadeusza M. Gelewskiego, [w:] Od staroytnoci do wspczesnoci, s. 19-23. 12 Vide: Podsumowanie [w:] W 50. rocznic, s. 157-159. 13 Gelewski Tadeusz Maria, Uzbrojenie obronne statku handlowego w konfliktach zbrojnych na morzu w wietle prawa i w praktyce, [w:] Pokj i sprawiedliwo przez prawo midzynarodowe. Zbir studiw z okazji szedziesitej rocznicy urodzin Profesora Janusza Gilasa, pod red. Cezarego Mika, Wyd. Towarzystwa Naukowego Organizacji i Kierownictwa Dom Organizatora, Toru 1997, s. 109-126.
10
Poegnania
307
wspprac z redakcj Magazynu mionikw spraw wojenno-morskich Okrty Wojenne z Tarnowskich Gr i opublikowa na jego amach kilka artykuw. By staym wsppracownikiem krajowym magazynu, obok wrcz legendarnych ekspertw, staych wsppracownikw zagranicznych periodyku, jak np. Niemcy Siegfried Breyer i Bodo Herzog oraz Amerykanin Arthur D. Baker III i wielu innych (co de facto czyni to czasopismo midzynarodowym). Na zamwienie Wydawnictwa Okrty Wojenne (klonu magazynu) przystpi do pisania ksiki o obronie i upadku Singapuru w latach 1941 1942, ktr praktycznie ukoczy przed odejciem na wieczn wacht; ale jakie bd jej dalsze losy? Wiem te o opublikowaniu dopiero w roku 2001 materiaw z sesji pt: Chiny w oczach Polakw, Gdask 1996, na ktrej .P. Zmary wygosi referat o wojskowoci cesarstwa chiskiego w II poowie XIX w14. Bardzo wiele satysfakcji dostarczaa .P. Profesorowi wsppraca z Komisj Prawa Morskiego Polskiej Akademii Nauk, Oddzia w Gdasku. Rozpocza si ona od 13 maja 1981 r., kiedy to zosta On jej czonkiem-korespondentem, a ju w 1989 r. uwzgldniajc wkad pracy i tytu profesorski kandydata zosta czonkiem rzeczywistym PAN. Byo to tym bardziej godne podziwu, e jak powiedzia o Nim Pan Profesor Janusz Gilas Uprawia dziaalno naukow wbrew wszelkim trudnociom, jakie wynikay z oddalenia od centrw dokumentacji i decyzji prawnomidzynarodowej15. W tomie X Prawa Morskiego, ofiarowanym Profesorowi Tadeuszowi Marii Gelewskiemu w 75-lecie urodzin, ktry ukaza si Gdasku w 1998 r. i jest mao u nas znany zawarty jest programowy prawno-historyczny artyku . P. Profesora Gelewskiego pt: Jak uprawia prawo wojny morskiej?16 .P. Profesor Gelewski by te czonkiem Stronnictwa Demokratycznego i Kapituy Nagrody im. Biskupa Ignacego Krasickiego (do 2000 roku), Komisji Historii II Wojny wiatowej Instytutu Historii PAN, Komitet Nauk Historycznych PAN (1980 1984), Gwnej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, potem Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, Instytut Pamici Narodowej (1985 1993), Centralnego Orodka Metodycznego Studiw Nau-
14 Ustalona metryka opublikowanego referatu, czyli artykuu: Gelewski Tadeusz Maria [w nagwku podano Instytut Historii WSP w Olsztynie co zapewne wiadczy o kojarzeniu .P. Profesora z IH WSP Olsztyn przez rodowisko Uniwersytetu Gdaskiego], Wojskowo chiska w kocu XIX wieku, [w:] Chiny w oczach Polakw do XX wieku. Pastwo Spoeczestwo Kultura, pod red. nauk. Jzefa Wodarskiego, Wyd. Marpress, [ksika opublikowana we wspedycji z Uniwersytetem Gdaskim], Gdask [2001], s. 207-229. 15 Zob. Bibliografia prac prof. zw. dr. hab. Tadeusza Marii Gelewskiego, Prawo Morskie, 1998, t. X, s. 7-9. 16 Ibidem, s. 11-17.
308
Poegnania
czycielskich, Zesp Kierunkowy Historii w Krakowie (1981 1996), a ponadto Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego, Zrzeszenia Prawnikw Polskich, Spoeczno-Kulturalnego Stowarzyszenia Pojezierze, Orodka Bada Naukowych im. Wojciecha Ktrzyskiego w Olsztynie, wiatowego Zwizku onierzy AK, Zwizku Pisudczykw, Towarzystwa Mionikw Lwowa i Kresw Poudniowo-Wschodnich, The London Institute of World Affairs, Stowarzyszenia Autorw Polskich i wielu innych. Za dziaalno naukow i dydaktyczno-organizatorsk przyznano Mu dwukrotnie nagrody Ministra Nauki, Szkolnictwa Wyszego i Techniki (potem Edukacji Narodowej), otrzyma take kilkakrotnie nagrody Rektora WSP rnych stopni, w 1989 r. dwutygodnik Warmia i Mazury przyzna Mu nagrod specjaln. Odznaczono Go Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1985), Zotym Krzyem Zasugi (1981), Krzyem Partyzanckim (1995), Krzyem Armii Krajowej (1990), Medalem Wojska Polskiego (1991), Medalem Komisji Edukacji Narodowej (1987), odznak Weterana Walk o Niepodlego (1995), odznak pamitkow Akcji Burza (1995), Odznak Honorow Zasuonym dla Warmii i Mazur (1987), Stowarzyszenia Pojezierze (1976) i uhonorowano Medalem World Decade for Cultural Development (1988 1997). Z okazji XX-lecia WSP w Olsztynie (1989) wyrniono go medalem pamitkowym i honorow odznak Za Zasugi dla WSP. W 1992 r. .P. Profesor przeszed na emerytur w wieku 70 lat17, ale na p etatu prowadzi jeszcze rne zajcia do 31 grudnia 1996 r. 1 padziernika 2001 r. podj zajcia dydaktyczne (na zasadzie umowy-zlecenia) na nowym kierunku studiw stosunki midzynarodowe w Instytucie Historii i Stosunkw Midzynarodowych Uniwersytetu Warmisko-Mazurskiego w Olsztynie. By onaty dwukrotnie. Z pierwszego maestwa z Regin, z domu Samorowsk, doczeka si crki Jolanty i syna Jerzego, zamieszkaych w Bydgoszczy. Drugi zwizek maeski zawar ju w Olsztynie; z Jadwig, z domu Sondowsk. W tym miejscu pozwol sobie na przysowiow gar osobistych wspomnie i refleksji. Znaem witej Pamici Pana Profesora od 1976 r. (czyli to ju 26 lat!) kiedy to wanie koczy On habilitacj (obronion w 1977 r.) i w Wydawnictwie Morskim, w serii Historia Morska, ukazaa si oparta na rozprawie habilitacyjnej Jego ksika pt. Zbrodnie wojenne na morzu w drugiej wojnie wiatowej (Gdask 1976, ss. 440), a ja zostaem wczenie studentem I roku
17 J. liwiski podaje, i by to rok 1994 (op. cit., s. 17), ale J. Chosta (op. cit., s. 62) twierdzi, e w roku 1992, co zreszt si zgadza z wiekiem .P. Profesora (1922 1992).
Poegnania
309
kierunku historia trybu stacjonarnego, podobnie jak kilku kolegw z Instytutu. .P. Zmary na I roku wykada wtedy przedmiot historia staroytna powszechna. Wykady .P. Pana Profesora byy niezwykle interesujce, a przy tym nietypowe, poniewa studenci mogli nie tylko zadawa pytania pod koniec zaj, ale dzieli si wtpliwociami i dyskutowa niemal natychmiast po usyszeniu danej kwestii. Wanie przy tej okazji zdradziem si ze swoimi zainteresowaniami wojenno-morskimi, a Zmary wykaza zarwno ujmujc skromno i postaw rzetelnego nauczyciela akademickiego, jak i imponujc wiedz. Przyzna mianowicie, e od razu nie jest w stanie wyczerpujco odpowiedzie na moje szczegowe pytania, dotyczce detali hellenistycznych polier (multirem, czyli wielorzdowcw wiosowych), ale gdy przy okazji sprawdzi autentyczno moich zainteresowa w dalszej dyskusji, po nastpnym wykadzie nie tylko udzieli a nadto rzeczowej odpowiedzi na moje pytania, ale take wskazwek bibliograficznych, a kilka z tych ksiek wzgldnie czasopism polskich, rosyjskich, francuskich, angielskich i niemieckich wypoyczy. Rwnie na kursowym wykadzie .P. Pana Profesora z historii powszechnej 1918 1945 dowiedzielimy si na III, wczenie przedostatnim roku studiw w roku 1979, prawdy o zbrodni katyskiej, sprzecznej z obowizujc wtedy oficjaln historiografi polsk, a waciwie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, tzw. filosowieck; i wkrtce dotary do nas wieci o kopotach naszego wykadowcy u wadz Uczelni i w Komitetcie Wojewdzkim PZPR. Historia ta dowodzi z jednej strony cywilnej odwagi . P. Zmarego, z drugiej bolesnego faktu, i wrd nas by, niestety, mwic kolokwialnie kabel, czyli informator Suby Bezpieczestwa. Mniej wicej w tym samym czasie, tj. gdy byem na III roku studiw . P. Pan Profesor zaproponowa mi udzia w Jego seminarium magisterskim. Tytu mojej pracy obronionej w 1984 r. brzmia Doktryny wojenno-morskie wielkich mocarstw w praktyce II wojny wiatowej. Ze .P. Zmarym utrzymywaem cigy kontakt osobisty i naukowy, a od semestru letniego roku akademickiego 1984/85 (tj. 15 lutego 1985 r.) .P. Profesor zaproponowa mi stanowisko asystenta w nowo utworzonym Zakadzie (potem Katedrze) Historii Powszechnej. Mniej lub bardziej cile wsppracowalimy do 1992 r., kiedy to .P. Profesor przeszed na zasuon emerytur nieco przedwczesn, uwzgldniajc Jego aktywno, mimo formalnego wieku 70 lat a nawet do 31 grudnia 1996 r., kiedy to .P. Zmary majc p etatu wykada jeszcze histori staroytn powszechn i prowadzi seminarium magisterskie (ostatnia, znana mi obrona odbya si w 1998 r., ale z pewnoci o wszystkich nie wiem).
310
Poegnania
Dla uhonorowania nestora olsztyskich historykw, .P. Profesora Gelewskiego ukazay si dwa rne wydawnictwa jubileuszowe, w ktrych opublikowaem swoje teksty. Myl tutaj o ksice pt: Od staroytnoci do wspczesnoci. Studia historyczne, pod redakcj Jzefa liwiskiego. Wydanie jubileuszowe z okazji 75. rocznicy urodzin i 55-lecia pracy zawodowej, w tym 30-lecia pracy naukowej Profesora Tadeusza M. Gelewskiego. Wyd. Zakad Historii Staroytnej i redniowiecznej WSP w Olsztynie, Olsztyn 1997, ss. 216 oraz o mniej znanym w naszym rodowisku tomie X Prawa Morskiego, ofiarowanym Profesorowi Tadeuszowi Marii Gelewskiemu w 75-lecie urodzin, red. nauk. tomu Jacek Trawczyski, Gdask 1998, ss. 218. A do padziernika 2001 r., kiedy to powierzono .P. Zmaremu wykady z przedmiotu historia kultury i cywilizacji na I roku trybu stacjonarnego i zaocznego nowo powstaego kierunku stosunki midzynarodowe, niestety praktycznie ulegy zerwaniu, a przynajmniej zawieszeniu, kontakty z Uczelni (pomijajc epizodyczne i sporadyczne egzaminy magisterskie oraz inauguracje roku akademickiego i inne tego rodzaju oficjalne uroczystoci). Mimo wszystko, bardzo ich .P. Profesorowi brakowao a zwaszcza kontaktu ze studentami! 25 maja 2001 r. w Orodku Bada Naukowych odbya si sesja naukowa na temat 60. rocznicy obrony Tobruku. Na prob doktora Jzefa Plebana otworzy j wczesny dyrektor Instytutu Historii, prof. zw. dr hab. Sawomir Kalembka, a referat wygosi m.in. .P. Zmary. Z koniecznoci organizacyjnych zosta on znacznie skrcony, ale mimo to wystpienie Pana Profesora Gelewskiego tak zainteresowao siedzcego obok mnie studenta, i na jego prob na pocztku czerwca zostaa przedstawiona w budynku przy Al. Obrocw Tobruku 3 dla, niestety, nielicznej grupy ze Studenckiego Koa Historykw Wojskowoci jego pena wersja. .P. Profesor nie tylko ywo interesowa si tym, co si dzieje w mikroi makroskali, ale i tworzy! Z pozytywnym skutkiem nauczyem .P. Zmarego korzystania z komputera (najpierw korzysta z edytora Word 6 na Windows 3.11, a pniej z nowszego Word 97 na Windows 98 oraz z programw i baz danych na CD-ROMach, a nawet z Internetu), pocztkowo postrzeganego przeze jako udoskonalona maszyna do pisania, ale wkrtce jako jednak znacznie wszechstronniejsze narzdzie pracy, a te i wiedzy oraz rozrywki co w tym sdziwym wieku jest przecie wielk rzadkoci i dobitnie wiadczy o otwartoci umysu na nowe. Wspomniane narzdzia okazay si pomocne, mimo pewnych kopotw, w niemal ukoczeniu ostatniej, jak si, niestety, okazao ju wkrtce, pracy naukowej .P. Zmarego. Miaa ni by ksika pt. Singapur 1941 1942, przygotowywana na zlecenie redakcji czasopisma Ok-
Poegnania
311
rty Wojenne z Tarnowskich Gr, ktrej by On staym wsppracownikiem krajowym. Jeszcze w tygodniu poprzedzajcym zgon, bdc ju w szpitalu, .P. Profesor mia zamiar skontaktowa si ze mn w sprawie komputerowego indeksu nazwisk, nazw geograficznych, okrtw, etc., oraz sporzdzenia mapek i planw analogicznie, jak to uczynilimy swego czasu w przypadku monografii Jalu 1894 (seria Historyczne Bitwy, Wyd. Bellona, Warszawa 1995, 127 s. [16] s. tabl.: fot., portr., rys., mapy). Co wicej, prosi o ustalenie adresu Wydawnictwa Magnum, aby zamwi tam pewn ksik, interesujc i potrzebn, a ju niedostpn w olsztyskich ksigarniach. Swoj drog, jake wiele ksiek i czasopism .P. Zmary podarowa Uczelnianemu Kou Ligi Morskiej i Bibliotece Gwnej WSP, Bibliotece Instytutu Historii i innym bibliotekom (np. Wydziau Prawa i Administracji UWM), a take mnie osobicie. Cezary Nacz

Echa Przeszłości III

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Echa Przeszłości III

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

UNIWERSYTET WARMISKO-MAZURSKI W OLSZTYNIE UNIVERSITY OF WARMIA AND MAZURY IN OLSZTYN

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU WARMISKO-MAZURSKIEGO OLSZTYN 2002

Tumaczenie na jz. niemiecki Magdalena Makowska

105 117 125 139 155 171 183 193

235 240 244 248 253

282 285 291 295

105 117 125 139 155 171 183 193

Beata Wacawik, Uber die Landratsakten im Staatsarchiv Olsztyn

235 240 244

265 274 282 285 291 295

ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873

STUDIA I BADANIA Z ZAKRESU ARCHIWISTYKI NA UNIWERSYTECIE WARMISKO-MAZURSKIM

B. Ryszewski, Toruski orodek ksztacenia archiwistw i bada archiwistycznych, Toru 1997.

Studia i badania z zakresu archiwistyki ...

B. Ryszewski, Archiwistyka, Pozna 1979.

Studia i badania z zakresu archiwistyki ...

Studia i badania z zakresu archiwistyki ...

Aktoznawstwo Metodyka archiwalna Wstp do archiwistyki i metodyka archiwalna

Historia ustroju administracyjnego z archiwoznawstwem

Zarzdzanie dokumentacj wspczesn

Studia i badania z zakresu archiwistyki ...

Podstawy zarzdzania instytucjami i przedsibiorstwami gospodarczymi

Neografia lub paleografia (zajcia do wyboru)

ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873

REDNIOWIECZNE PIECZCIE KRAKOWSKIEGO KLASZTORU KANONIKW REGULARNYCH

Piecz w zakonie kanonikw regularnych

redniowieczne pieczcie krakowskiego klasztoru ...

Piecz i zasady jej uywania wedug redniowiecznych statutw prepozytury krakowskiej

Piecz prepozyta zgromadzenia

redniowieczne pieczcie krakowskiego klasztoru ...

Piecz kapituy konwentualnej

Interpretacja schematu ikonograficznego pieczci

S. Ranatowicz, Casimiriae civitatis urbi Cracoviensi confrontatae origo, s. 143v.

redniowieczne pieczcie krakowskiego klasztoru ...

MITTELALTERLICHE SIEGEL DES KRAKAUER REGULAREN KANONIKERKLOSTER

ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873

BIBLIOTEKA KANONIKW REGULARNYCH LATERASKICH W KRAKOWIE DO KOCA XVI WIEKU

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Najstarsze wiadomoci o bibliotekach w klasztorach kanonikw regularnych

Statuty krakowskich kanonikw regularnych lateraskich na temat biblioteki

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Dzieje biblioteki kanonikw regularnych lateraskich w Krakowie

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Zawarto treciowa biblioteki

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Biblioteka posiada dwa egzemplarze tego druku.

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

J. Dugosz, Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis, t. 3, ed. A. Przedziecki, Krakw 1887, s.

Biblioteka kanonikw regularnych lateraskich ...

ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873

ARTYKUY ZAPRZYSIONE MARCINA KROMERA Z 1571 ROKU

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

Artykuy zaprzysione Marcina Kromera z 1571 roku

ECHA PRZESZOCI III, 2002 PL ISSN 1509-9873