Kaliningrad - Między Moskwą A UE

41
KAlInIngRAD MIDzy MOSKW A UE
WyspA nA uWizi
Jadwiga Rogoa, Agata Wierzbowska-Miazga, Iwona Winiewska
nUmEr 41 warszawa liPiEC 2012
Kaliningrad midzy mosKw a UE
Wyspa na uWizi
Jadwiga rogoa, agata wierzbowska-miazga, iwona winiewska
Copyright by orodek studiw wschodnich im. marka Karpia Centre for Eastern studies rEdaKCJa mErytoryCzna adam Eberhardt, marek menkiszak rEdaKCJa Katarzyna Kazimierska, anna abuszewska oPraCowaniE grafiCznE Para-bUCh wyKrEsy, maPa, zdJCiE na oKadCE wojciech makowski sKad groupmedia
wydawCa Orodek studiw Wschodnich im. Marka Karpia Centre for Eastern studies ul. Koszykowa 6a, warszawa tel. + 48 /22/ 525 80 00 fax: + 48 /22/ 525 80 40 osw.waw.pl
isbn 978-83-62936-13-7
Spis treci
Tezy /5 WSTp /8 I. OBWD KALININGRADzKI: pODMIOT Czy pRzeDMIOT FeDeRACJI? /9
1. BURSzTyNOWA WySpA: Kaliningrad dzisiaj /9 1.1. Kaliningrad w przestrzeni prawnej, politycznej i ekonomicznej Federacji Rosyjskiej /9 1.2. Aktualna sytuacja polityczna /13 1.3. Aktualna sytuacja ekonomiczna /17 1.4. Sytuacja socjalna /24 1.5. Charakterystyka mieszkacw /26 1.6. Sytuacja ekologiczna /32 2. OBWD pOD SpeCJALNyM NADzOReM: polityka Moskwy wobec regionu /34 2.1. polityka rekompensowania eksklawowego pooenia Kaliningradu /34 2.2. polityka wzmacniania wizi spoecznych z pozosta czci Rosji /43 2.3. polityka ograniczonego dostpu partnerw zagranicznych do obwodu /45 2.4. polityka kontrolowania wsppracy obwodu z zagranic /47 3. DWIe STRONy MONeTy: interesy Kaliningradu a interesy Moskwy /53 3.1. Interesy Kaliningradu /53 3.2. Interesy Moskwy wobec Kaliningradu /55 3.3. Sprzecznoci interesw Kaliningradu i Moskwy /57 II. 1. 1.1. 1.2. 1.3. 2. 2.1. 2.2. WSppRACA MIMO WSzySTKO: KALININGRAD A UNIJNe SSIeDzTWO /58 peRyFeRIUM eUROpy: Dotychczasowe relacje Ue z obwodem /58 Kaliningrad w polityce Unii europejskiej /58 Kontakty unijnych ssiadw z Kaliningradem /61 Kontakty ekonomiczne /65 WSppRACA z KALININGRADeM: Wnioski dla polityki unijnej /66 Wsppraca na szczeblu federalnym /66 Wsppraca na szczeblu regionalnym /70
Tezy
1. Obwd kaliningradzki jest rosyjsk eksklaw otoczon przez Uni Europejsk. Ze wzgldu na szczeglne pooenie geopolityczne charakteryzuje go z jednej strony przynaleno do rosyjskiej przestrzeni prawnej, politycznej i gospodarczej, z drugiej za fizyczne oderwanie od pozostaej czci Federacji Rosyjskiej i wynikajce z tego konsekwencje. Wyspowe pooenie regionu wpywa na model lokalnej gospodarki jej uzalenienie od importu i ukierunkowanie na wspprac z zagranic. Specyficzne usytuowanie wpywa rwnie na postawy mieszkacw obwodu, ktrzy czujc si Rosjanami, maj jednoczenie poczucie odrbnoci przejawiajcej si otwartoci na Europ oraz wiksz aktywnoci i przedsibiorczoci w porwnaniu z pozosta czci Rosjan. 2. Kaliningrad jako jeden z podmiotw Federacji Rosyjskiej podlega zasadom i rozwizaniom ustalanym przez federalne centrum i to Moskwa jest decydentem w najwaniejszych kwestiach dotyczcych regionu. Priorytetem polityki regionalnej Kremla jest zapobieganie potencjalnym zagroeniom dla integralnoci terytorialnej Federacji Rosyjskiej, co w przypadku obwodu kaliningradzkiego sprowadza si do niedopuszczenia do rozlunienia wizi z reszt kraju. Polityka Moskwy wobec obwodu polega w duej mierze na rekompensowaniu jego oderwania od reszty Rosji. Przynosi to obwodowi wiele korzyci w postaci wsparcia finansowego czy przywilejw ekonomicznych. Jednak nadwraliwo Moskwy na kwestie zwizane z wyzwaniami dla integralnoci Rosji stoi w sprzecznoci z deniem Kaliningradu do otwierania si na ssiedztwo unijne i w niektrych przypadkach ogranicza potencja ekonomiczny regionu. Czyni to z obwodu swoist wysp na uwizi. 3. Kaliningradzkie elity polityczne, jak i spoeczestwo, manifestuj otwarto na pogbianie wsppracy z ssiadami unijnymi. Z perspektywy obwodu korzystny byby nie tylko rozwj relacji gospodarczych, ale rwnie intensyfikacja kontaktw midzyludzkich, w tym swoboda podrowania, czemu moe sprzyja wdraanie maego ruchu granicznego midzy obwodem a Polsk. Z perspektywy Unii Europejskiej Kaliningrad nie jest samodzielnym podmiotem wsppracy, a jedynie elementem relacji Brukseli z ca Federacj Rosyjsk. Jednak wyspowe pooenie obwodu kaliningradzkiego sprawia, e jest on wyrniany w unijnej polityce, zwaszcza dotyczcej kwestii tranzytowych, wizowych czy w programach pomocowych. Zdaniem autorek tekstu wzrost aktywnoci unijnej w obwodzie
PRACE OSW 07/2012 5
kaliningradzkim, bdcy odpowiedzi na aspiracje regionu, jest moliwy i byby korzystny dla obu stron. Region ten pozostanie w otoczeniu Unii i pastwa ssiadujce bdzie z nim nadal czy wiele praktycznych kwestii, ktre powinny by rozwizywane wsplnie, m.in. w sferze ekologii. Rozwj obwodu i wyrwnywanie poziomu ycia z unijnym otoczeniem przyczyniyby si do budowy stabilnego i bezpiecznego ssiedztwa UE, co ma znaczenie zwaszcza z perspektywy Polski i Litwy.
PRACE OSW 07/2012 6
Strefa ograniczonego dostpu ze wzgldw bezpieczestwa*

me n
ska Ku ro
Morskoje
Nida
Nie
Pagegiai Panemune
Strefa przygraniczna
Mi e rze ja
Niemen
Strefa hazardowo-rekreacyjna w okolicach Jantarnego

Zalew Kuroski
Strefa turystyczno-rekreacyjna na Mierzei Kuroskiej Sowieck

BEJ
Jurbarkas
Planowana lokalizacja Batyckiej Elektrowni Atomowej Zielenogradsk Jantarny

In
Pregoa
Elektrociepownia TEC-2
Linie wysokiego napicia

u str cz
Morze Batyckie
Kaliningrad
TEC-2
Puck
Cienina Pilawska
Czerniachowsk
Wgorapa
Niesterow Gusiew
Kybartai Czernyszewskoje
Batyjsk
Sopot
M ie
n ila y
rze ja
Gdynia
W
ila
na
Zatoka Gdaska
Mamonowo
Gronowo Grzechotki Growo Iawieckie Pienino Bezledy Gomno Skandawa eleznodoronyj
Gdask
wW Zale
Braniewo
Godap
isa
Nowy Dwr Gdaski Bartoszyce Elblg

Orneta Pask Dobre Miasto
Wgorzewo Ktrzyn Olecko Giycko
Lidzbark W.
Drogi
Malbork
Koleje
Rzeki Olsztyn
Mrgowo
Przejcia graniczne drogowe
Ek
Przejcia graniczne kolejowe
* strefy te znajduj si rwnie na Mierzei Kuroskiej (cho nie s oznakowane)
Mapa. Obwd kaliningradzki wraz z powiatami polskimi objtymi maym ruchem przygranicznym
PRACE OSW 07/2012
Wstp
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie specyfiki obwodu kaliningradzkiego rosyjskiej eksklawy1 wewntrz Unii Europejskiej. Analiza biecej sytuacji w regionie ma suy poszukiwaniu modelu wsppracy UE z regionem, ktry uwzgldniaby zarwno potencja obwodu, jak i jego ograniczenia. Materia zosta podzielony na dwie czci: pierwsza (rozdziay 13) dotyczy aktualnej sytuacji w Kaliningradzie i jego relacji z Moskw, druga omawia wspprac regionu z unijnymi ssiadami. W pierwszym rozdziale scharakteryzowano aktualn sytuacj polityczn, ekonomiczn i spoeczn w obwodzie kaliningradzkim, w drugim polityk Moskwy wobec regionu. W rozdziale trzecim zestawione zostay interesy regionu oraz federalnego centrum i wskazane sprzecznoci midzy nimi. Z kolei w drugiej czci publikacji zaprezentowano kontakty obwodu kaliningradzkiego z ssiedztwem unijnym. Cay tekst zamyka rozdzia zawierajcy rekomendacje dla partnerw unijnych, sugerujce obszary moliwej wsppracy z obwodem, przy wykorzystaniu zarwno kontaktw na szczeblu federalnym, jak i regionalnym.
PRACE OSW 07/2012
Z formalnego punktu widzenia obwd kaliningradzki, ktry ma dostp do Morza Batyckiego, powinien by okrelany jako peksklawa (z perspektywy Federacji Rosyjskiej) i penklawa (z perspektywy unijnej). Jednak na potrzeby niniejszego tekstu autorki uywaj w odniesieniu do regionu okrelenia eksklawa/enklawa, podobnie jak wikszo ekspertw piszcych o obwodzie kaliningradzkim.
I.
OBWD KALININGRADZKI: pODMIOt CZY pRZEDMIOt FEDERACJI?
1. BURsZtYNOWA WYspA: Kaliningrad dzisiaj 1.1. Kaliningrad w przestrzeni prawnej, politycznej i ekonomicznej Federacji Rosyjskiej
Obwd kaliningradzki, jako jeden z 83 podmiotw Federacji Rosyjskiej, podlega tym samym regulacjom prawnym co wszystkie rosyjskie regiony. Podobnie jak w przypadku pozostaych podmiotw FR, jego status okrela konstytucja z roku 1993, statut uchwalony przez regionalny parlament w 1996 roku2 oraz akty prawne regulujce poszczeglne sfery ycia spoeczno-ekonomicznego (kodeksy, ustawy federalne). Jednak kluczowe znaczenie dla regionu ma praktyka sprawowania wadzy i polityka regionalna centrum. W latach 90., w obliczu saboci wadz centralnych oraz trudnoci gospodarczych, w Rosji postpoway procesy decentralizacyjne. Liderzy wielu rosyjskich podmiotw, w tym obwodu kaliningradzkiego, demonstrowali wwczas ambicje polityczne, cieszyli si znaczn samodzielnoci (np. nawizywali kontakty zagraniczne) i skutecznie lobbowali w Moskwie korzystne dla siebie i swoich regionw decyzje polityczne i gospodarcze (np. dotyczce wydobycia surowcw, podziau podatkw i in.). Od roku 2000, wraz z wyborem Wadimira putina na prezydenta Rosji, obwd kaliningradzki, podobnie jak pozostae rosyjskie regiony, by przedmiotem polityki centralizacji wadzy. Najistotniejszymi zmianami legislacyjnymi z punktu widzenia statusu obwodu kaliningradzkiego byy w tym okresie: reforma finansowa z 2001 roku, ktra pozbawiaa regiony czci bezporednich przychodw z podatkw (zostay one przekazane do budetu federalnego3), a w zamian wprowadzaa mechanizm przyznawania im dotacji i subwencji. Wzmocnio to zaleno kondycji finansowej regionw od decyzji Moskwy. W przypadku obwodu kaliningradzkiego w 2010 roku budet federalny uzyska
2 3
Tekst statutu po nowelizacji dostpny na: http://duma39.ru/region/ustav.php Regiony straciy kontrol nad redystrybucj czci dochodw z podatku VAT, ubezpiecze spoecznych i funduszu drogowego (obecnie 99% podatku PIT zostaje w regionach, a wszystkie dochody z podatku VAT trafiaj do budetu centralnego). Przy czym tylko cz subsydiw zapisana jest w ustawach o budecie federalnym, wikszo przekazywana jest regionom na podstawie decyzji rzdu i poszczeglnych ministerstw. W konsekwencji regiony tworzc swj budet na kolejny rok nie wiedz, ile rodkw finansowych otrzymaj z centrum.
PRACE OSW 07/2012 9
z podatkw i opat zebranych z tego regionu prawie 1 mld USD wpyww, podczas gdy wpywy bezporednie (m.in. z podatkw) do budetu obwodu wyniosy nieco ponad 0,5 mld USD. W postaci dotacji, subsydiw i subwencji region otrzyma z powrotem z federalnego centrum niespena 0,4 mld USD. Zgodnie z danymi Ministerstwa Finansw obwodu kaliningradzkiego, w 2010 roku subsydia, subwencje, dotacje i transfery stanowiy 40% dochodw budetu obwodu. Plasowao to region w poowie rankingu rosyjskich regionw, jednak w przeliczeniu na mieszkaca Kaliningrad znajduje si w dziesitce regionw otrzymujcych najmniejsze wsparcie z budetu federalnego4 . Zaleno regionalnego budetu od centrum wzrosa w 2011 roku, w cigu pierwszych dziewiciu miesicy a do 61% (obwd otrzyma z Moskwy ok. 0,35 mld USD, tj. 34% wicej ni rok wczeniej); proces dostosowywania ustawodawstwa regionalnego do federalnego m.in. eliminacja zapisw sprzecznych z ustawodawstwem na szczeblu federalnym (w latach 90. cz podmiotw Federacji wprowadzia do swoich aktw prawnych sprzeczne z prawem federalnym zapisy, dotyczce m.in. szczeglnej autonomii czy nawet suwerennoci, jak to byo w przypadku Tatarstanu); wprowadzenie w 2001 roku nowego podziau administracyjnego Federacji Rosyjskiej: utworzenie okrgw federalnych (grupujcych po kilkanacie regionw), na czele ktrych stanli penomocni przedstawiciele prezydenta o faktycznych kompetencjach wychodzcych poza formalne uprawnienia kontrolne i doradcze. Obwd kaliningradzki zosta wczony do pnocno-zachodniego okrgu federalnego z siedzib w Petersburgu, a stojcy na czele okrgu penomocnik mia swojego przedstawiciela w Kaliningradzie; zmiany dotyczce wybieralnoci szefw regionw: zamiast w wyborach powszechnych, w latach 20052012 byli oni mianowani przez prezydenta na wniosek regionalnych parlamentw, zdominowanych przez parti wadzy Jedn Rosj. Likwidacja wybieralnoci szefw regionw umoliwia Kremlowi wymian gubernatorw na bardziej dyspozycyjnych wobec Moskwy. W konsekwencji w 2005 roku gubernatorem obwodu kaliningradzkiego
PRACE OSW 07/2012
4
W 2011 roku na obwd kaliningradzki przypado 1894 rubli per capita dotacji z budetu centralnego. Wrd najmniej dotowanych regionw s te zamone Kraj Krasnojarski (1044 rubli per capita) i obwd swierdowski (997 rubli), ale te ubogie regiony, takie jak obwd kauski (1066 rubli) czy woogodzki (1572 ruble). Kaliningrad pozostaje daleko w tyle za liderami pomocy federalnej: Czeczenii (13 021 rubli), Jakucji (42 998 rubli) czy rekordowego Kraju Kamczackiego (86 957 rubli). Zob. Niezawisimaja Gazieta, 16.11.2010, http://www. ng.ru/economics/2010-11-16/1_dotacii.html
10
zosta mianowany Gieorgij Boos, zaufany wsppracownik wczesnego prezydenta Wadimira Putina, a w 2010 roku Nikoaj Cukanow, regionalny polityk partii Jedna Rosja5; wprowadzenie zakazu istnienia regionalnych partii i blokw politycznych zastpiy je regionalne struktury federalnych partii politycznych. W rezultacie w wyborach mog startowa jedynie oficjalnie zarejestrowane partie (wczeniej bray w nich udzia bloki partii z ruchami politycznymi), a istniejce w obwodzie ugrupowania regionalne zostay zdelegalizowane (Batycka Partia Republikaska w 2005 roku). Obwd kaliningradzki jako podmiot Federacji Rosyjskiej podlega ponadto wszystkim regulacjom ekonomicznym przyjmowanym przez federalne centrum, zawartym m.in. w kodeksach handlowym, celnym oraz budetowym, w umowach midzynarodowych, ustawach i rozporzdzeniach, okrelajcych oglnorosyjskie warunki prowadzenia biznesu i inwestowania. Wadze federalne s rwnie decydentem w kwestii przyznawania regionowi preferencji ekonomicznych, takich jak utworzenie Specjalnej Strefy Ekonomicznej czy ulg transportowych. Moskwa decyduje ponadto o realizacji duych infrastrukturalnych projektw w obwodzie (m.in. przyznajc rodki finansowe), takich jak budowa elektrowni czy rozbudowa i modernizacja infrastruktury drogowej. Duym wsparciem dla obwodu bya antykryzysowa polityka Moskwy, ktrej czci byy zwikszone transfery finansowe. W 2009 roku pozwoliy one na zbilansowanie regionalnego budetu i wywizanie si z zobowiza6. W ramach regulacji federalnych wadze regionu maj swoj ograniczon autonomi: mog na przykad tworzy system zacht dla inwestorw, oferujc im ulgi podatkowe7, pomoc w poszukiwaniu dziaek pod inwestycje, uatwienia w dostpie do infrastruktury czy uproszczenie procedur administracyjnych.
Dla przykadu, Moskwa przekazaa obwodowi kaliningradzkiemu latem 2009 roku 4 mld rubli na wypat zalegoci pacowych w upadajcej regionalnej kompanii lotniczej KD Awia. Zgodnie z kodeksem budetowym FR regiony maj swobod w ustalaniu wysokoci stawek podatkw regionalnych, m.in. podatku transportowego, podatku majtkowego od podmiotw gospodarczych, a take moliwo rezygnacji z czci podatkw federalnych, ktre trafiaj do budetw regionalnych, np. 20-procentowego podatku od zysku od osb prawnych do budetu regionalnego trafia 18 punktw procentowych tego podatku, region moe jednak zmniejszy ten podatek o 4,5 pp.
PRACE OSW 07/2012 11
Procedura bezporedniej wybieralnoci gubernatorw zostaa przewrcona w 2012 roku (stosowna ustawa wesza w ycie 1 czerwca 2012). Mimo to poprzez wprowadzenie do tej procedury licznych zapisw Kreml zachowuje cis kontrol nad wyborami gubernatorw.
Mimo i z punktu widzenia obowizujcego prawa obwd kaliningradzki podlega tym samym regulacjom co pozostae regiony, jego niewielki obszar i szczeglne pooenie (eksklawa graniczca z pastwami UE) sprawiaj, e niektre standardowe regulacje maj w przypadku obwodu konsekwencje ponadstandardowe i skutkuj cilejsz kontrol ze strony centrum. Ponadstandardowy charakter w przypadku Kaliningradu miaa polityka kadrowa Moskwy. Rzadkoci w skali caej Federacji Rosyjskiej byo mianowanie gubernatorem polityka spoza regionu, tak jak to miao miejsce w obwodzie kaliningradzkim (wspomniana nominacja Gieorgija Boosa, niemajcego z obwodem adnych zwizkw). W efekcie polityk nieutosamiajcy si z regionem i lojalny wobec Moskwy koncentrowa si na wspieraniu w regionie duego federalnego biznesu (kosztem biznesu lokalnego) oraz umacnianiu kontroli centrum nad regionem8. Ponadstandardowe konsekwencje dla obwodu ma te jego istotna rola w rosyjskiej polityce bezpieczestwa. Wynika to z pooenia regionu jako najbardziej wysunitego na zachd, graniczcego z pastwami UE i NATO, a take jedynego rosyjskiego niezamarzajcego portu na Batyku. Obwd kaliningradzki jest jednym z najwikszych skupisk jednostek wojskowych w Rosji, co przy niewielkiej powierzchni i zaludnieniu obwodu oraz jego oddaleniu od reszty kraju sprawia, e znaczenie czynnika wojskowego jest tu wiksze ni w innych regionach Federacji Rosyjskiej. Obwd jest traktowany przez Moskw jako istotny element rosyjskiego potencjau militarnego. Stacjonuj tu liczne jednostki si zbrojnych i marynarki wojennej podlegajce bezporednio resortom federalnym9. Na terenie obwodu kaliningradzkiego nalecego do Zachodniego Okrgu Wojskowego, mieci si m.in. dowdztwo Floty Batyckiej i stacjonuj jednostki floty (w tym cztery brygady okrtw), a ponadto brygada zmechanizowana, brygada piechoty morskiej, brygada artylerii i brygada
8
PRACE OSW 07/2012
Za rzdw Gieorgija Boosa egzekwowano przepisy nakazujce urzdnikom uzyskiwanie specjalnej zgody Moskwy na zagraniczne delegacje subowe. Mimo i nie obowizywa formalny zakaz czy ograniczenie takich wyjazdw, urzdnicy nieoficjalnie przyznawali, i Moskwa z niechci odnosia si do kontaktw regionalnych urzdnikw z unijnymi ssiadami. Urzdnicy ubiegali si wic o stosowne pozwolenia stosunkowo rzadko i ich oficjalne kontakty z krajami ssiednimi byy do ograniczone. Negatywnym przykadem by w tym przypadku sam gubernator Boos: przez pi lat urzdowania ani razu nie odwiedzi Polski, a na Litwie zoy jedn wizyt. Resorty federalne nie konsultuj decyzji z wadzami regionu, co niekiedy komplikuje inicjatywy regionalne. Dla przykadu, Regaty trzech marszakw, zorganizowane w lipcu 2010 roku, m.in. przez gubernatora obwodu kaliningradzkiego, zostay niespodziewanie zakcone przez wiczenia wojskowe Floty Batyckiej na Zalewie Kaliningradzkim, w wyniku czego polskie jachty uczestniczce w regatach zostay zatrzymane na granicy polsko-rosyjskiej. Szerzej zob.: http://www.portel.pl/artykul.php3?i=51022
12
rakietowa. Na terenie obwodu stacjonuje cznie ok. 15 tys. onierzy, a wraz z innymi subami mundurowymi ok. 25 tysicy10. Potencja militarny obwodu jest te stale wzmacniany w ramach modernizacji rosyjskich si zbrojnych. W grudniu 2011 roku w obwodzie kaliningradzkim oddano do uytku stacj radiolokacyjn systemu wczesnego ostrzegania o ataku rakietowym Worone-DM. Program modernizacji si zbrojnych przewiduje te rozmieszczenie na terenie obwodu wyrzutni rakiet Iskander (o zasigu do 500 km) zdolnych do przenoszenia taktycznych gowic jdrowych. Przygotowania do ich rozmieszczenia rozpoczto w styczniu 2012 roku. W kwietniu 2012 pododdziay obrony powietrznej stacjonujce w obwodzie kaliningradzkim wyposaono w systemy rakietowe ziemia-powietrze S-400 (tym samym obwd stanie si drugim po okolicach Moskwy obszarem na terytorium Rosji chronionym przez te systemy)11. W obwodzie s ponadto zlokalizowane magazyny do przechowywania taktycznej broni jdrowej, co sprawia, e moe ona by tam rozmieszczona w stosunkowo krtkim czasie. Ze wzgldu na pograniczne pooenie w regionie funkcjonuje rozbudowana struktura sub celnych i granicznych, rwnie podlegajcych federalnemu centrum. W obwodzie kaliningradzkim obowizuj rozlege strefy ograniczonego dostpu, ktre w sumie obejmuj a 1/3 terytorium obwodu (szerzej zob. p. 2.3.1.).
1.2. Aktualna sytuacja polityczna

Gubernatorem obwodu kaliningradzkiego od sierpnia 2010 roku jest Nikoaj Cukanow (zob. Ramka 2). Cukanow jest politykiem wywodzcym si z obwodu, wczeniej by merem miasta Gusiew (20052009) i szefem administracji rejonu gusiewskiego (20092010). W tym okresie zdoby reputacj jednego z najbardziej efektywnych urzdnikw w caym obwodzie kaliningradzkim12. Cukanow jest od lat czonkiem partii wadzy Jednej Rosji, cho nie nalea do liderw regionalnych jej struktur (najwyszym stanowiskiem, jakie zajmowa w partii, by sekretarz regionalnej rady politycznej).
10 11
Zob. m.in.: warfare.ru Szerzej zob.: Andrzej Wilk, Iskandery w obwodzie kaliningradzkim niezalenie od tarczy antyrakietowej, Tydzie na Wschodzie, nr 206, 1.02.2012, www.osw.waw.pl W roku 2009 miasto Gusiew zostao uznane przez rzd obwodu kaliningradzkiego za najlepiej zarzdzan gmin w caym obwodzie. W roku 2010 Gusiew otrzyma nagrod rzdow w wysokoci 13,5 miliona rubli jako najlepiej zarzdzane miasto w obwodzie kaliningradzkim.
12
W obwodzie kaliningradzkim dziaaj regionalne struktury federalnych partii politycznych: kremlowskiej partii wadzy Jednej Rosji oraz uwaanych za koncesjonowan opozycj Komunistycznej Partii Federacji Rosyjskiej, lewicowo-populistycznej Sprawiedliwej Rosji (powoanej w 2006 roku z inspiracji Kremla, cho pniej przez wadze szykanowanej) i nacjonalistycznej Liberalno-Demokratycznej Partii Rosji kierowanej przez Wadimira yrinowskiego. W obwodzie funkcjonuj te struktury demokratycznego Jaboka oraz Patriotw Rosji, umiarkowanie nacjonalistycznej partii, ktra w obwodzie kaliningradzkim zdominowana jest przez ruch zwizkowy. Podobnie jak w pozostaych regionach, kaliningradzki parlament obwodowy zdominowany jest przez Jedn Rosj (zob. Ramka 1). Jednak specyfik obwodu kaliningradzkiego jest wiksze polityczne zrnicowanie w porwnaniu z reszt Rosji. Przejawia si to zarwno w mocniejszej ni w innych regionach pozycji mniejszych partii (przede wszystkim Patriotw Rosji), obecnych w kaliningradzkim parlamencie, jak te w niszych ni rednio w kraju wynikach wyborczych partii wadzy Jednej Rosji (zob. Wykres 1). Podobnie jak w przypadku wikszoci regionw, lokalne struktury duych partii federalnych maj swoj specyfik, wynikajc z wpywu lokalnych interesw. Jedna Rosja skupia kaliningradzkie elity polityczne i biznesowe, co sprawia, e na dziaania partii wpywaj zarwno wytyczne z moskiewskiej centrali, jak i interesy (w tym biznesowe) jej czonkw, zwizane z regionem. Zdarzaj si sytuacje, w ktrych interesy te wchodz w kolizj13, jak choby w kwestii ruchu bezwizowego midzy obwodem kaliningradzkim a Uni Europejsk: czonkowie regionalnej Jednej Rosji (na czele z gubernatorem Nikoajem Cukanowem) postuluj uczynienie z Kaliningradu regionu pilotaowego w procesie denia do ruchu bezwizowego midzy Uni a ca Federacj Rosyjsk. Postulatw tych nie popara natomiast federalna elita rzdzca, ktra w zamian wynegocjowaa dla obwodu umow o maym ruchu granicznym z Polsk.
PRACE OSW 07/2012
13
Kolizj midzy interesami struktur regionalnych partii i ich central w Moskwie mona byo zauway m.in. w czasie protestw przeciwko polityce gubernatora Boosa i rzdu Putina w styczniu 2010 roku: w akcjach protestu wziy udzia regionalne oddziay komunistw i LDPR wbrew zaleceniu moskiewskich central partyjnych.
14
W eksklawie istnieje kilka ruchw politycznych, w wikszoci o zabarwieniu opozycyjnym. Poza regionalnymi strukturami organizacji federalnych (np. ruchu Solidarno, skupiajcego liberaln i demokratyczn opozycj), s te ruchy powstae w samym regionie. Najbardziej znanym z nich jest ruch Sprawiedliwo, kierowany przez Konstantina Doroszka14 . Sprawiedliwo deklaruje si jako ruch opozycyjny wobec wadz regionu. Od chwili powstania w 2008 roku jest jednym z gwnych organizatorw protestw w obwodzie (m.in. styczniowych protestw z 2010 roku). Wymienione Solidarno i Sprawiedliwo oraz regionalne struktury partii politycznych (KPFR, SR, LDPR, Patrioci Rosji, Jaboko) skupione s w koalicji Nasz Kaliningrad, deklarujcej si jako opozycyjny blok walczcy z polityczn dominacj Jednej Rosji (w marcu 2010 roku koalicja prowadzia monitoring wyborw do parlamentu regionalnego). Poza organizacjami o charakterze politycznym, w obwodzie kaliningradzkim istnieje wiele organizacji spoecznych (szerzej zob. p. 1.5.). Ramka 1. parlament obwodu kaliningradzkiego (wybrany w marcu 2011) Jedna Rosja 24 mandaty (60% miejsc)* Komunici 6 mandatw (15%) Patrioci Rosji 2 mandaty (5%) Sprawiedliwa Rosja 2 mandaty (5%) LDPR 2 mandaty (5%) Niezrzeszeni 4 mandaty (10%) (cznie 40 deputowanych)
* Jedna Rosja zyskaa dodatkowych deputowanych dziki okrgom jednomandatowym (w wyborach w regionie obowizuje ordynacja mieszana, poowa deputowanych wybierana jest z list partyjnych, a poowa startuje samodzielnie)
14
Lider ruchu Konstantin Doroszok zaangaowa si w dziaalno protestacyjn, gdy jemu oraz wielu innym biznesmenom sprowadzajcym z zagranicy uywane samochody suby celne naliczyy ogromne zalege podatki i zmusiy do wycofania si z biznesu. Zaoony przez niego ruch Solidarno od 2008 roku organizuje regularne protesty przeciwko polityce wadz regionu, zwaszcza regulacjom niekorzystnym dla drobnego i redniego biznesu.
Ramka 2. Gubernatorzy obwodu
Okres
Gubernator
Wczeniejsza droga zawodowa kapitan floty cywilnej, suy w Wojskach Granicznych KGB ZSRR dyrektor Pastwowego Portu Rybackiego w Kaliningradzie admira Floty Batyckiej polityk pochodzcy z Moskwy, wysoko postawiony funkcjonariusz partii Jedna Rosja polityk urodzony w obwodzie kaliningradzkim, czonek Jednej Rosji
sposb wyboru mianowany przez prezydenta Borysa Jelcyna wybrany w wyborach powszechnych wybrany w wyborach powszechnych mianowany przez prezydenta Wadimira Putina mianowany przez prezydenta Dmitrija Miedwiediewa
1991 1996
Jurij Matoczkin
1996 2000 2000 2005
Leonid Gorbienko
Wadimir Jegorow
2005 2010
Gieorgij Boos
od 2010
Nikoaj Cukanow
Wykres 1. poparcie dla Jednej Rosji w obwodzie kaliningradzkim i caym kraju

80 70 60 50 40 [%]
64,3% 57,0% 49,3%
rednia w kraju
w obwodzie kaliningradzkim
37,1%
PRACE OSW 07/2012
30 20 10 0 wybory parlamentarne 2007 wybory parlamentarne 2011
rdo: Centralna Komisja Wyborcza FR
16
1.3. Aktualna sytuacja ekonomiczna

Sytuacja ekonomiczna regionu jest cile zwizana z koniunktur gospodarcz w pozostaej czci Rosji. Rynek rosyjski jest bowiem gwnym rynkiem zbytu towarw produkowanych w eksklawie (telewizorw, samochodw, mebli czy artykuw spoywczych), ponadto rosyjskie podmioty (przede wszystkim pastwowe) s najwaniejszymi inwestorami w regionie. Gospodark eksklawy charakteryzuje: may rynek zbytu (niespena 1 mln osb), niski potencja inwestycyjny dla globalnych koncernw i niemal cakowita zaleno od dostaw (zarwno z Rosji, jak i z zagranicy) surowcw, towarw konsumpcyjnych czy pproduktw wykorzystywanych w przemyle regionu. Na sytuacji spoeczno-ekonomicznej obwodu bardzo negatywnie odbi si kryzys gospodarczy (w 2009 roku Produkt Regionalny Brutto (PRB) spad o 14,9%, wobec 7,8% spadku PKB w caej Rosji). Mimo i od 2010 roku, podobnie jak w pozostaej czci Rosji, obserwowane byo oywienie gospodarcze, to jednak powrt wskanikw spoeczno-ekonomicznych do poziomu przedkryzysowego postpuje powoli. W 2010 roku PRB obwodu wzrs o 7,8%, a w 2011 roku o 7% (wobec 4% wzrostu w skali kraju). W kolejnych latach prognozowane jest spowolnienie wzrostu w zwizku z trudn sytuacj na rynku europejskim i rosyjskim. Obwd kaliningradzki, w porwnaniu z pozosta czci Rosji, ma silnie rozwinity sektor maych przedsibiorstw (zob. Wykres 2). Jest ich dwukrotnie wicej (23,5 na tysic mieszkacw) ni rednio w Rosji (11) i generuj one a ok. 35% pRB eksklawy (w caej Rosji jedynie 17%). Jest to efekt przywilejw, jakie przysugiway regionowi do 2006 roku, zezwalajcych na bezcowy wwz towarw na terytorium regionu i przyczyniajcych si do rozwoju handlu. Z drugiej strony jest to wynik oywionych kontaktw mieszkacw obwodu z ssiadami. Podstaw regionalnej gospodarki jest jednak handel i przemys (w regionie funkcjonuj montownie m.in. samochodw i telewizorw) na te sektory przypada po ok. 20% PRB (szerzej zob. Wykres 3). W ostatnich latach, wraz z rozbudow kaliningradzkiej elektrociepowni czy planami budowy elektrowni jdrowej, obserwujemy wzrost znaczenia duego biznesu w regionie. To on jest gwnym motorem rozwoju obwodu kaliningradzkiego i nakadw
inwestycyjnych. Na 7 najwikszych przedsibiorstw (m.in. Avtotor Holding, UKoil-Kaliningradmornieft, TEC-2) przypada 20% PRB eksklawy15. Od 2006 roku due podmioty gospodarcze, inwestujce w regionie powyej ok. 5 mln USD, maj moliwo korzystania do 2031 roku (zgodnie z ustaw) z przywilejw podatkowo-celnych w ramach obowizujcej na obszarze caego obwodu kaliningradzkiego specjalnej strefy ekonomicznej (SSE szerzej na temat strefy w rozdziale 2.1.1.). Oferowane ulgi nie doprowadziy jednak do dynamicznego rozwoju regionu, w 2011 roku rezydentami strefy byo niespena 70 przedsibiorstw. W cigu piciu lat funkcjonowania strefy przedsibiorstwa te zainwestoway w regionie zaledwie ok. 120 mln USD, podczas gdy czne inwestycje w kapita podstawowy regionu w 2010 roku wyniosy ok. 2 mld USD. Mimo przyznanych obwodowi kaliningradzkiemu przywilejw, pod wzgldem rozwoju gospodarczego znajduje si on znacznie poniej redniej rosyjskiej jego PRB per capita nadal utrzymuje si na poziomie ok. 60% redniej rosyjskiej (zob. Wykres 4). Region synie przede wszystkim z zasobw bursztynu16, na terytorium eksklawy znajduje si a 90% wiatowych z tego surowca. W wikszoci jest on wywoony za granic bez obrbki, region nie wykorzystuje wic potencjau zarabiania na przetwarzaniu bursztynu. Rolnictwo regionu jest sabo rozwinite17 i ma ograniczone znaczenie dla jego gospodarki (generuje ok. 6% PRB), w konsekwencji wikszo surowcw niezbdnych regionalnemu przemysowi spoywczemu pochodzi spoza obwodu, dla przykadu przemys misny importuje nawet 90% surowca. Prawie poowa produkcji rolnej przypada w regionie na mae gospodarstwa rolne, pozosta cz wytwarzaj due przedsibiorstwa rolne (gwnie sprywatyzowane kochozy i sowchozy). W 2011 roku obwd kaliningradzki by w stanie wasn produkcj pokry zapotrzebowanie na energi elektryczn. Byo to moliwe dziki budowie
PRACE OSW 07/2012
15
W 2010 roku w eksklawie zainwestowano 66,7 mld rubli (ok. 2,2 mld USD), tj. o prawie 15% wicej ni rok wczeniej (w 2009 roku zanotowano ponad 30-procentowy spadek inwestycji). Inwestycje napdzay przede wszystkim due projekty infrastrukturalne, tj. TEC-2, elektrownia atomowa czy infrastruktura drogowa. W 2010 roku Kaliningradzki Kombinat Bursztynowy wydoby w regionie 340 ton bursztynu. W 2010 roku uprawiane byo ok. 60% ziemi rolnej. Trzeba zaznaczy, e cz gruntw znajduje si poniej poziomu morza i wymaga intensywnych zabiegw melioracyjnych.
16 17
18
kaliningradzkiej elektrociepowni TEC-218 (zasilanej gazem) i uruchomieniu w grudniu 2010 roku jej drugiego ju bloku. Po rozpadzie ZSRR obwd kaliningradzki a 80% potrzebnej energii elektrycznej otrzymywa tranzytem przez sieci pastw batyckich z elektrowni w obwodach leningradzkim i woroneskim. Kaliningradzka sie energetyczna w grudniu 2011 roku bya poczona z pozosta czci Rosji za pomoc trzech linii energetycznych (po 330 kW kada) prowadzcych przez Litw. Techniczne moliwoci przesyu energii zapewnia synchronizacja systemu energetycznego pastw batyckich z poradzieckim systemem (IPS/UPS) obejmujcym Rosj. Planowane wczenie litewskiej sieci do europejskiego systemu (ENTSO-E) oznaczaoby oddzielenie kaliningradzkiej sieci od rosyjskiej. Z perspektywy potrzeb energetycznych regionu forsowana od 2009 roku przez Moskw budowa elektrowni jdrowej w obwodzie kaliningradzkim ma ograniczone znaczenie. Jej planowana moc przekracza zapotrzebowanie regionu. Tylko cz jej produkcji mogaby zosta tu wykorzystana, np. do pokrycia ewentualnego wzrostu popytu na energi oraz zastpienia produkcji z ekologicznie szkodliwych, maych elektrociepowni wglowych. Zgodnie z koncepcj Moskwy, energia z elektrowni jdrowej ma by eksportowana, przede wszystkim do pastw Unii Europejskiej (wicej na temat projektu elektrowni jdrowej w rozdziale 2.1.3. oraz w ramce 5). Produkcja energii elektrycznej w enklawie oparta jest na surowcach: gazie19, mazucie i wglu, w zasadzie w caoci sprowadzanych z pozostaej czci Rosji tranzytem przez Biaoru i Litw lub drog morsk. Zaleno regionalnego sektora energetycznego od dostaw surowcw stwarza pewne utrudnienia dla regionu. W przypadku konfliktw gazowych Rosji z ssiadami moe to oznacza niedobory surowcw, tak jak w 2004 roku, gdy w konsekwencji wstrzymania przez Moskw dostaw gazu na Biaoru Kaliningrad zosta odcity od gazu. Mimo i region dysponuje niewielkimi zoami ropy naftowej
19
Wraz z rozbudow TEC-2 Gazprom zwikszy przepustowo systemu gazocigw dostarczajcego surowiec do eksklawy z 1,5 do 2,5 mld m3 rocznie, rozbudowuje rwnie magazyn surowca w regionie. Zwikszone dostawy pozwol nie tylko zaspokoi zapotrzebowanie elektrociepowni, ale rwnie podczy mieszkacw do sieci (na koniec 2010 roku do systemu podczonych byo ponad 60% mieszkacw).
18
Deficyt energii elektrycznej do niedawna by powanym ograniczeniem dla rozwoju ekonomicznego regionu. Budowa TEC-2 cigna si od pocztku lat 90. Gwnym problemem bya niech gwnego inwestora Gazpromu do zwikszania nierentownych dostaw gazu do regionu.
eksploatowanymi przez koncern naftowy UKoil20, to jednak brak moliwoci przetwrstwa surowca sprawia, e zapotrzebowanie na produkty naftowe obwodu zaspokajane jest poprzez import z pozostaej czci Rosji lub od ssiadw, co podnosi ceny paliwa. Wykres 2. Mae i rednie przedsibiorstwa podzia na poszczeglne sektory kaliningradzkiej gospodarki; stan na 1.10.2010 (w %)
Pozostae [2,5%] Usugi medyczne, socjalne i komunalne [4,2%] Rynek nieruchomoci [16,4%] Rolnictwo [4,6%]
Przemys przetwrczy [19,0%]
Transport i czno [10,8%] Budownictwo [14,2%]
Hotele i restauracje [5,2%]
Handel [22,9%]
rdo: Raport dotyczcy wynikw i oglnych kierunkw dziaa rzdu obwodu kaliningradzkiego w 2010 roku (DROND 2010)
Wykres 3. struktura pRB obwodu kaliningradzkiego w 2010 roku (w %)

Pozostae [3,6%] Produkcja i dystrybucja elektroenergii, gazu i wody [3,3%] Administracja publiczna, suba zdrowia i edukacja [15,9%] Rolnictwo [6,6%] Transport i czno [8,2%] Wydobycie surowcw naturalnych [6,2%]
Rynek nieruchomoci [9,8%]
Handel [18,7%]
Budownictwo [8,6%]
PRACE OSW 07/2012
Przemys przetwrczy [19,1%]
20
Ze z ldowych i szelfowych w 2010 roku rosyjski koncern naftowy UKoil wydoby ponad 1,2 mln t surowca, ktry w caoci wywoony jest z obwodu. Koncern wybudowa m.in. terminal naftowy w Iewskoje nad Zalewem Kaliningradzkim.
20
Wykres 4. stosunek pRB per capita obwodu kaliningradzkiego do pKB Federacji Rosyjskiej (w %)
0,7
0,67 0,66 0,64 0,64
0,6
0,60
0,59
0,58
0,5
1998
2005
2006
2007
2008
2009
2010
21
Dane Ministerstwa Gospodarki obwodu kaliningradzkiego; http://economy.gov39.ru/news/ index.php?ID=2664
Gospodarka regionu jest cile zwizana z rynkami zagranicznymi, warto tych obrotw handlowych, do ktrej nie jest wliczany handel midzy obwodem kaliningradzkim a pozostaymi regionami Rosji, jest wiksza o poow od PRB regionu. Ze wzgldu na sabo rozwinit gospodark i wykorzystywanie regionu jako jedynie etapu na drodze do rynku rosyjskiego obwd notuje ogromny deficyt handlowy. Ponad 90% wymiany handlowej obwodu z zagranic przypada na import (zob. Wykres 5). Oprcz towarw konsumpcyjnych potrzebnych do zaspokojenia potrzeb eksklawy znakomit wikszo importu stanowi pprodukty, z ktrych w regionalnych montowniach produkowane s towary sprzedawane nastpnie w pozostaej czci Rosji. Prawie 90% wartoci importu przypada na rezydentw specjalnej strefy ekonomicznej21, ktrym przysuguj przywileje celne. Na 10 najwikszych kaliningradzkich importerw (m.in. Awtotor czy Sodruestwo Soya) przypada 50% wartoci sprowadzanych towarw. Struktura towarowa obrotw obwodu nie ulega zasadniczym zmianom. Eksklawa importuje przede wszystkim towary przetworzone: produkcj elektromaszynow (zwaszcza podzespoy do montau samochodw i telewizorw), chemi gospodarcz, produkty rolno-spoywcze, obuwie, odzie i meble. Mimo bliskoci geograficznej Polski i Litwy pastwa te nie s najwaniejszymi dostawcami towarw do regionu, wyprzedzaj je nie tylko Niemcy, Chiny czy Korea Poudniowa, ale nawet Sowacja (dziki dostawom podzespow do montau samochodw; zob. Wykres 6).
Eksport regionu w 2011 roku, dziki dwukrotnemu wzrostowi w porwnaniu z rokiem ubiegym, zdoa wrci do przedkryzysowej wartoci 1,3 mld USD. Ten imponujcy wzrost eksportu osignito gwnie za spraw wzrostu sprzeday produktw naftowych (warto ich eksportu wzrosa 6-krotnie, z obwodu reeksportowano produkcj z innych regionw Rosji). Dominujc pozycj eksportu (ok. 70%) s surowce, zwaszcza produkcja kompleksu paliwowo-energetycznego (gwnie ropa naftowa i produkty naftowe) oraz samochody (cho gwna cz produkcji trafia na rynek rosyjski). Eksport regionu kierowany jest do Niemiec, Polski, Litwy, Holandii i Wielkiej Brytanii. Wykres 5. Obroty handlowe obwodu kaliningradzkiego z zagranic
10 8 eksport 6 4 2 0 import
5,2
[mld USD]
9,9 8,2
10,4
3,2 1,3 1,3 0,5 1,3
0,7
2004
2008
2009
2010
2011
rdo: Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego, Suba Celna FR
Wykres 6. Udzia najwaniejszych partnerw handlowych w imporcie eksklawy w 2011 roku (w %)

Niemcy [18,5%]
Pozostae [39,2%] Chiny [19,3%]
PRACE OSW 07/2012
Sowacja [10,0%]
Litwa [2,0%] Polska [8,0%]
Korea Poudniowa [13,0%]
rdo: Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego
22
Obwd kaliningradzki nie cieszy si duym zainteresowaniem inwestorw zagranicznych ze wzgldu na ograniczenia, zarwno te charakterystyczne dla caej Rosji (korupcja, niewystarczajca ochrona praw wasnoci, nieefektywne sdy, zmienno prawa), jak i specyficzne dla regionu (odizolowanie rynku od pozostaej czci Rosji i zwizane z tym wysze koszty prowadzenia biznesu: energii, tranzytu, importu). Oferowane w Kaliningradzie przywileje nie s wystarczajc zacht dla zagranicznych inwestorw. Obcy kapita zainteresowany obecnoci na rosyjskim rynku wybiera przede wszystkim lokalizacje w pozostaej czci Rosji, zwaszcza wrd wielu specjalnych stref ekonomicznych (np. Dubna, Zielenograd czy Skokowo pod Moskw). wiadectwem spadajcej konkurencyjnoci obwodu byo wycofanie si w ostatnich latach z regionu kilku inwestorw zagranicznych. Dziaalno w rosyjskiej eksklawie zakoczy np. litewski producent lodwek i chodziarek Snaige (firma zamierza uruchomi produkcj w Kazachstanie) czy polskie przedsibiorstwo budowlane Budimex. Ponadto w 2010 roku nie dosza do skutku inwestycja IKEA w eksklawie (szwedzka firma zdecydowaa si rozwija obecno w pozostaej czci Rosji). W konsekwencji skumulowane inwestycje zagraniczne w regionie na koniec 2010 roku szacowane byy na zaledwie ok. 800 mln USD (ponad 20 mld rubli), podczas gdy w tym czasie do caej Rosji napyno ponad 420 mld USD. Przy czym w ostatnich latach notowany jest wzrost tych inwestycji. W 2010 roku (w porwnaniu z kryzysowym 2009) napyno o 80% wicej kapitau zagranicznego ni rok wczeniej, tj. ponad 200 mln USD, a w pierwszej poowie 2011 roku kolejne 143 mln USD. Gwnymi inwestorami w regionie s Cypr (w wikszoci rosyjski kapita powracajcy do Rosji 21%), USA i Polska (po ok. 20%), Dania (ponad 10%), Litwa (niespena 9%) i Szwajcaria (5%). Wskanik dla obwodu kaliningradzkiego przedstawiajcy wielko inwestycji zagranicznych w przeliczeniu na jednego mieszkaca stanowi tylko 1/3 oglnorosyjskiego (zob. Wykres 7).
Wykres 7. Inwestycje zagraniczne per capita w obwodzie kaliningradzkim i w Federacji Rosyjskiej

1000 [USD]
850,5 802,6 730,8
800
Federacja Rosyjska
600
obwd kaliningradzki
577,4 401,1 373,9 385,9 318,8
400
200
79,9 86,1 119,7
219,5
2005
2006
2007
2008
2009
2010
1.4. sytuacja socjalna

Sytuacja socjalna w regionie jest trudniejsza ni przecitnie w Rosji. Wynika to przede wszystkim z kosztw zwizanych z oderwaniem regionalnej gospodarki od reszty kraju i jej uzalenienia od importu, co skutkuje wysokimi cenami. Trudn sytuacj pogbi dodatkowo wiatowy kryzys gospodarczy, ktry szczeglnie bolenie dotkn obwd kaliningradzki. W grudniu 2009 roku bezrobocie w regionie wynioso 10,9% (wobec 8,4% rednio w FR) i naleao do najwyszych w europejskiej czci Rosji. W regionie odnotowano take jedne z najwikszych w kraju zalegoci w wypatach pensji, ktre w cigu 2009 roku wzrosy ponadtrzykrotnie (do 470 mln rubli, tj. 15,6 mln USD)22.
PRACE OSW 07/2012
Od 2010 roku notowana jest poprawa sytuacji socjalnej, cho wikszo wskanikw jeszcze nie wrcia do stanu sprzed kryzysu i utrzymuje si na poziomie poniej redniej rosyjskiej. Bezrobocie nadal znajduje si na do wysokim poziomie (w okresie wrzesielistopad 2011 roku wynioso rednio 9,7% wobec
22
rdo: Rosstat.
24
6,2% rednio w FR)23. Powoli rosn realne dochody ludnoci (w 2010 roku o 2,6%). Udao si rwnie zmniejszy zalegoci pacowe do 74,4 mln rubli (ok. 2,5 mln USD) w grudniu 2011 roku24 . Wci jednak wskanik zalegoci pacowych w obwodzie kaliningradzkim pozostaje jednym z najwyszych w europejskiej czci Rosji. Kaliningrad naley ponadto do grupy 10 rosyjskich regionw o najniszej redniej pacy (w okresie styczewrzesie 2011 roku wyniosa ona ok. 650 USD, tj. 19,6 tys. rubli przy redniej w Rosji 22,6 tys. rubli)25, podczas gdy koszty utrzymania w Kaliningradzie s wysze ni rednio w Rosji. Mimo to w ostatnich 10 latach obserwowany jest spadek liczby mieszkacw yjcych poniej minimum socjalnego26. W regionie zrnicowanie spoeczestwa pod wzgldem wysokoci dochodw jest te znacznie mniejsze w porwnaniu ze redni rosyjsk27. Region notuje ujemny przyrost naturalny (w 2010 roku liczba zgonw bya wysza o ok. 3 tys. od liczby urodze, w cigu pierwszych 9 miesicy 2011 roku o ponad 1 tys.28), jednak straty te s rwnowaone przez migracj. Do eksklawy przyjedaj migranci przede wszystkim z WNP, gwnie z Kazachstanu. W 2010 roku z krajw WNP i pastw batyckich do obwodu przyjechay 3004 osoby. Dodatnie saldo migracji wynioso 3307 osb29. Od stycznia 2007 roku obwd jest jednym z regionw Rosji realizujcych program przesiedleczy, zachcajcy do osiedlania si byych obywateli ZSRR w Rosji30. Problemy demograficzne regionu pogbia trudna sytuacja w subie zdrowia:
23 24 25
Ibidem. Ibidem. rednia emerytura w Kaliningradzie w okresie styczewrzesie 2011 roku wyniosa 7,9 tys. (ok. 242 USD), podczas gdy rednio w Rosji 8,3 tys. rubli; rdo: Rosstat. Wedug bada orodka Kaliningradzka Grupa Monitoringowa, poza tradycyjnymi rdami dochodu 27% mieszkacw obwodu posiada dziak, na ktrej uprawia owoce i warzywa na wasne potrzeby. 31% wszystkich kaliningradczykw i 40% emerytw przygotowuje corocznie samodzielnie przetwory z warzyw, owocw i grzybw na zim. Na przestrzeni lat 20012010 liczba takich osb w obwodzie zmniejszya si z 395 tys. do 126,1 tys. osb (z 39 do 13,2%). rdo: Raport penomocnika ds. praw czowieka obwodu kaliningradzkiego O sobludienii praw i swobod czeowieka i gradanina w kaliningradskoj obasti za 2010 god, http://ombudsman39.ru/annual_reports rdo: Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego, http://economy.gov39.ru/socialno-ekonomicheskoe-razvitie/osnovnye-pokazateli-ser/ rednia dugo ycia w obwodzie wynosi 67,7 lat i jest o rok nisza ni rednia rosyjska (5 lat nisza ni na Litwie); Rosstat 2010. rdo: Kaliningradzki Urzd Statystyczny, www.kaliningrad.gks.ru Do grudnia 2010 roku w ramach programu do obwodu kaliningradzkiego przyjechao 9,5 tys. osb.
26
27
28
29 30
niezreformowany system opieki zdrowotnej i niskie nakady 31 ograniczaj dostp do usug medycznych i obniaj ich jako. W obwodzie odnotowuje si rosncy deficyt lekarzy oraz ek szpitalnych ich liczba przypadajca na mieszkaca w obwodzie naley do najniszych w caej Federacji Rosyjskiej, podczas gdy w okresie ZSRR ze wzgldu na wojskowy charakter obwd nalea do regionw z najlepiej rozwinitym systemem opieki zdrowotnej32. Sytuacja ta skania wielu mieszkacw do korzystania z patnej opieki medycznej w Polsce i na Litwie oferujcych wyszy standard, a jednoczenie taszych ni patna opieka w regionie. Nadal istotnym problemem spoecznym pozostaje wysza ni rednio w Rosji zachorowalno na HIV/AIDS i grulic, cho w porwnaniu z latami 90. udao si ograniczy rozprzestrzenianie si tych chorb. W 2010 roku odnotowano w obwodzie 98,5 nowych zachorowa na grulic na 100 tys. osb (w Rosji 82/100 tys.), podczas gdy jeszcze w 2006 roku byo ich 135, jednoczenie w ostatnich latach spada umieralno na grulic33. Osb ze zdiagnozowanym wirusem HIV na koniec 2010 roku byo w obwodzie 771 na 100 tys. (przy redniej w Rosji 413 /100 tys.)34 . Warto podkreli, e w latach 90. pastwa europejskie inwestoway w programy bada przesiewowych i profilaktyk w obwodzie, dlatego trudno do koca okreli, czy wyszy wskanik zachorowa na te choroby w obwodzie kaliningradzkim odzwierciedla faktycznie wysz liczb zachorowa w porwnaniu z innymi regionami Rosji, czy jest wynikiem lepszej diagnostyki.
1.5. Charakterystyka mieszkacw

Mieszkacy Kaliningradu, mimo i w znakomitej wikszoci (ponad 82%, zgodnie ze spisem powszechnym z 2002 roku) czuj si Rosjanami, uwaaj si
31
PRACE OSW 07/2012
Regionalny program opieki zdrowotnej na 2009 rok przewidywa tak niskie rodki na bezpatn opiek zdrowotn w porwnaniu ze standardami federalnymi, e zosta skierowany przez regionaln prokuratur do sdu. rdo: Raport penomocnika ds. praw czowieka obwodu kaliningradzkiego O sobludienii praw i swobod czeowieka i gradanina w kaliningradskoj obasti za 2009 god, http://ombudsman39.ru/annual_reports W 2009 roku na 10 tys. mieszkacw obwodu przypadao 34,8 lekarzy (rednio w FR 50,1) i 80 ek szpitalnych (w FR 97). W 1990 roku 41,5 lekarzy (rednio w FR 45) oraz 143 ka (w FR 137). rdo: Rocznik statystyczny 2010, Rosstat. rdo: Raport dotyczcy wynikw i oglnych kierunkw dziaa rzdu obwodu kaliningradzkiego w 2010 roku (DROND 2010), przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego. Obliczenia wasne na podstawie danych rosyjskiego centrum bada nad polityk w sferze HIV i AIDS; http://www.hivpolicy.ru/statistic/national/
32
33
34
26
za mieszkacw szczeglnego obszaru innej Rosji w Europie35. To poczucie odrbnoci jest wynikiem specyficznego pooenia obwodu jego fizycznego oddalenia i oddzielenia od reszty Rosji, ktre ma istotny wpyw na tosamo mieszkacw regionu i ksztatuje wsplnot interesw, czsto niedostrzeganych i nieuwzgldnianych przez Moskw (zob. Ramka 3). Ramka 3. Ewolucja historycznej tosamoci Kaliningradu Mieszkacy Kaliningradu s spoecznoci stosunkowo now i cigle ewoluujc. Zacza si ona ksztatowa dopiero po 1945 roku, gdy zbiegych i wysiedlonych niemieckich mieszkacw Prus Wschodnich w caoci zastpili obywatele z rnych czci ZSRR, nierzadko przymusowo przesiedleni na te tereny. W okresie radzieckim oraz bezporednio po rozpadzie ZSRR tosamo kaliningradczykw mona byo okreli jako radzieck, na co skadaa si zrnicowana struktura narodowociowa mieszkacw, brak ich zakorzenienia w regionie, a take zamknity i militarny charakter obwodu (w tym dua obecno wojskowych, stanowicych wraz z rodzinami do 30% mieszkacw). Dwadziecia lat po rozpadzie ZSRR wyranie widoczna jest ewolucja historycznej i spoecznej tosamoci mieszkacw regionu. Poczucie wyobcowania i braku wizi z regionem i jego histori zaczyna by zastpowane przez postawy zainteresowania przeszoci. Temat pruskiej historii obwodu i jego dziedzictwa przesta by tematem tabu. Przejawia si to m.in. w czstym odwoywaniu si do elementw historii Koenigsbergu i Prus Wschodnich (wszechobecne przedwojenne zdjcia, publikacje przybliajce topografi miast i zwyczaje dawnych mieszkacw) i jego wybitnych przedstawicieli (zwaszcza Immanuela Kanta), a take w dbaoci o zabytki i w dyskusjach o powrocie do nazw historycznych (cznie z nazw stolicy obwodu). W yciu codziennym mieszkacy obwodu czsto uywaj odwoujcej si do historii nazwy Kenig, zarwno gdy mwi o Kaliningradzie, jak i w nazwach przedsibiorstw, klubw sportowych itp. W wielu szkoach prowadzone s fakultatywne zajcia z historii Koenigsbergu.
35
Sformuowanie inna Rosja w Europie pojawia si w wielu badaniach i opracowaniach na temat tosamoci mieszkacw Kaliningradu jako oddajce ich identyfikacj z Rosj, a jednoczenie poczucie regionalnej specyfiki, odrbnoci od reszty Rosji oraz bliskoci z Europ. Zob. np. M. Bieriendiejew, Kto my? Kaliningradcy w poiskach idienticznosti, Socyoogiczeskije issledowanija, nr 4/2007, s. 127-132; S. Ginzburg, Idienticznost w zarubienoj Jewropie i w Kaliningradie, http://rugrad.eu/communication/blogs/blog_Ginzburg/1147/
Zainteresowanie przeszoci jest spoiwem czcym nadal silnie zrnicowane spoeczestwo obwodu. Do historii Koenigsbergu odwouje si nie tylko nowe pokolenie obywateli urodzonych lub wychowanych ju w Kaliningradzie, ale rwnie zamieszkali tu przybysze z innych regionw, w tym take obecni i byli wojskowi, dla ktrych idea europejskoci obwodu nie jest czym obcym (w okresie ZSRR wojskowi byli jedn z grup czsto wyjedajcych za granic, a po 1991 roku dobrze odnaleli si w nowej rynkowej rzeczywistoci, m.in. dziki kontaktom handlowym z Europ). Historyczne nawizania do pruskiej przeszoci cho nie jest to bezporednio wyraane podkrelaj przynaleno obwodu do Europy i wynikaj z potrzeby intensyfikacji kontaktw z Uni Europejsk. Eksklawowe pooenie obwodu kaliningradzkiego zwiksza otwarto jego mieszkacw na podre do UE. Kaliningradczycy czciej ni mieszkacy innych regionw kontaktuj si z unijnymi ssiadami. W 2011 roku unijne konsulaty w obwodzie kaliningradzkim wyday ok. 215 tys. wiz (na 941,5 tys. mieszkacw eksklawy)36. Jedynie 18,5% mieszkacw miast regionu nigdy nie byo za granic, podczas gdy 8,7% wyjeda tam kilkukrotnie w cigu roku37. Sabo gospodarki kaliningradzkiej i jej uzalenienie od dostaw zewntrznych sprawiaj, e towary i usugi w ssiednich krajach okazuj si bardziej atrakcyjne i konkurencyjne. W konsekwencji kaliningradczycy chtnie korzystaj z polskich i litewskich centrw handlowych, kurortw i lecznic, a pastwa ssiedzkie staj si dla nich punktem odniesienia w kwestiach poziomu ycia, w tym jakoci towarw i usug oraz ich cen. Kaliningradczycy czsto jed rwnie do pozostaych regionw Federacji Rosyjskiej 10% z nich odwiedza pozosta cz Rosji kilkukrotnie w cigu roku, podczas gdy niecae 7% mieszkacw miast obwodu w ogle nie jedzi do innych regionw Rosji38. Te wyjazdy maj jednak przede wszystkim charakter rodzinny i biznesowy, a w mniejszym stopniu turystyczny czy zwizany z drobnym handlem.
PRACE OSW 07/2012
36 37
rdo: informacja konsulatu RP w Kaliningradzie. Dane z bada realizowanych w 2011 roku wrd Rosjan mieszkajcych w miastach obwodu kaliningradzkiego przez Centr obszczestwienno-politiczeskich issledowanij Russkaja Batika. Wedug spisu powszechnego z 2002 roku, Rosjanie stanowi 82,37% mieszkacw obwodu, w miastach mieszka 78,5% mieszkacw obwodu, wic rezultaty bada mona w przyblieniu przekada na cay obwd. rdo jw.
38
28
Intensywno kontaktw zewntrznych oraz uzalenienie regionu od importu sprawiaj, e mieszkacw obwodu cechuje wiksza ni w pozostaej Rosji aktywno i przedsibiorczo. Obwd kaliningradzki ma rozwinity sektor maych przedsibiorstw 39, jest take w czowce Rosji pod wzgldem aktywnoci spoecznej: w eksklawie na 1 tys. mieszkacw przypada 3,6 organizacji pozarzdowej, co przewysza wyranie redni rosyjsk (2,6 na 1 tys. mieszkacw)40. Wrd zarejestrowanych w obwodzie prawie 3,5 tys. NGO przewaaj organizacje zajmujce si kwestiami socjalnymi, ochron rodowiska i dziedzictwa kulturowego, a take organizacje modzieowe oraz skupiajce grupy zawodowe i hobbystyczne41. W obwodzie funkcjonuje take rzadkie w Rosji partnerstwo publiczno-prywatne, w ramach ktrego pastwo wsppracuje z NGO przy wiadczeniu usug socjalnych 42. Swego rodzaju ewenementem bya take dziaalno kaliningradzkich blogerw. W 2010 roku zaoyli oni klub dyskusyjny Amberkant. Sta si on platform wymiany pogldw modych, aktywnych i wyksztaconych kaliningradczykw w Internecie i realu. Zyska on na tyle du popularno, e zaproszenie na spotkanie z nim przyjli m.in. kaliningradzki gubernator Nikoaj Cukanow i wczesny przewodniczcy Dumy Pastwowej Borys Gryzow. Mimo wyranego poczucia odrbnoci wrd kaliningradczykw, nie mona mwi o wystpowaniu w obwodzie de separatystycznych. Pojawiay si one w latach 90., gdy zwolennicy uniezalenienia si regionu np. Batycka Partia Republikaska 43 cho do nieliczni, byli aktywni i widoczni w mediach. Dzi natomiast nawet wczeni separatyci opowiadaj si jedynie za pewn autonomi obwodu i uwzgldnianiem jego specyficznych interesw przez Moskw. Najdalej idce postulaty zwolennikw autonomii obwodu
39 40 41
Szerzej zob. cz I rozdz. 1.3. rdo: Ministerstwo Sprawiedliwoci FR; http://unro.minjust.ru/NKOs.aspx
42
Organizacja Maria stowarzyszenie matek dzieci niepenosprawnych, zawaro partnerstwo publiczno-prywatne z rzdem obwodu kaliningradzkiego i na jego zlecenie prowadzi w budynku dawnej szkoy w Olechowie dom pobytu dziennego i rehabilitacji dla niepenosprawnych dzieci, pozyskujc na jego wyposaenie granty z zagranicy. Batycka Partia Republikaska zostaa zaoona w 1993 roku przez Siergieja Pako, liczya kilkuset czonkw. Zdelegalizowana w 2005 roku partia dziaa teraz jako ruch spoeczny Republika o niewielkim znaczeniu.
43
Listy organizacji pozarzdowych i spoecznych na stronie Ministerstwa Sprawiedliwoci obwodu kaliningradzkiego; http://www.klguprminjust.ru/structure_48
dotycz obecnie stworzenia z eksklawy oddzielnego okrgu federalnego44 . Lokalni aktywici podejmuj te prby nagonienia problemw obwodu za granic takim przykadem moe by akcja winiowie Europy, w ramach ktrej w 2010 roku zorganizowano szereg pikiet przed konsulatami pastw Schengen w Kaliningradzie oraz w Brukseli. Uczestnicy domagali si od UE uatwie wizowych dla mieszkacw obwodu. W debacie publicznej nie pojawiaj si natomiast hasa formalnego czy faktycznego oddzielenia obwodu od pozostaej czci Rosji. Wiksza aktywno mieszkacw Kaliningradu oraz ich aspiracje kreowane poprzez kontakty z otoczeniem midzynarodowym sprawiy, e znaczne pogorszenie poziomu ycia w obwodzie w 2009 roku stao si podoem protestw spoecznych. Bezporednim katalizatorem protestu byy niekorzystne dla mieszkacw decyzje gubernatora Boosa, m.in. kilkukrotne podniesienie podatku transportowego, ktre dotkno wikszo mieszkacw obwodu. Protest skonsolidowa regionalne elity polityczne, biznesowe oraz spoeczestwo. Wwczas byy to najliczniejsze od dekady protesty w skali caej Rosji (uczestniczyo w nich do 10 tys. osb), a ich uczestnicy jako pierwsi zgosili postulaty antyputinowskie (wzywajc m.in. do dymisji rzdu Wadimira Putina). Jednak z czasem okazao si, e niezadowolenie mieszkacw napdzay gwnie problemy lokalne. Moskwa, rozwizujc niektre z nich, moga na tyle osabi potencja sprzeciwu, e fala oglnorosyjskich protestw z grudnia 2011 roku nie przeoya si na nastroje w regionie (szerzej zob. Ramka 4). Ramka 4. protesty w Kaliningradzie Protesty spoeczne, ktre miay miejsce w Kaliningradzie na przeomie 2009 i 2010 roku, byy bezprecedensowo liczne: demonstracja w grudniu 2009 roku zgromadzia 5 tys. osb, a w styczniu 2010 roku 10 tysicy. Protesty miay podoe socjalno-ekonomiczne: uczestniczcy w nich mieszkacy wyraali niezadowolenie z gwatownego pogorszenia sytuacji gospodarczej, rosncych podatkw i opat komunalnych, fatalnej sytuacji w subie zdrowia. Jednoczenie w czasie protestw pojawiy si antyrzdowe hasa polityczne wezwania do dymisji wczesnego gubernatora
PRACE OSW 07/2012
44
Obecnie obwd kaliningradzki jest czci pnocno-zachodniego okrgu federalnego ze stolic w Sankt Petersburgu. Autorem projektu nadania obwodowi kaliningradzkiemu status okrgu federalnego jest grupa regionalnych politykw na czele z deputowanym kaliningradzkiej Dumy Solomonem Ginzburgiem. Szerzej zob. Niezawisimaja Gazieta, Kienigsbiergskij fiedieralnyj okrug, 1.08.2011, http://www.ng.ru/regions/2011-08-01/1_kenig.html
30
Gieorgija Boosa, ale rwnie do dymisji rzdu Wadimira Putina, co w tym czasie byo naruszeniem pewnego politycznego tabu w Rosji. Protestujcy wyraali take niezadowolenie z izolacji regionu od ssiedztwa unijnego i domagali si uatwie w podrowaniu do Unii Europejskiej, w tym bezpatnych wiz. Bezporednimi organizatorami demonstracji byli znani w regionie dziaacze: przywdca kaliningradzkiego ruchu Sprawiedliwo Konstantin Doroszok (w przeszoci biznesmen trudnicy si importem uywanych samochodw, ktry zosta zmuszony do wycofania si z biznesu pod presj federalnych sub) oraz deputowani kaliningradzkiego parlamentu Michai Czesalin (lider kaliningradzkiej struktury partii Patrioci Rosji i byy stoczniowiec) i Solomon Ginzburg (pose niezrzeszony, znany z postulatw zwikszenia autonomii obwodu kaliningradzkiego). Udzia w styczniowym protecie wziy te regionalne struktury oglnorosyjskich partii (np. komunici i LDPR yrinowskiego), wielu przedsibiorcw oraz licznie przybywajcy mieszkacy. Protesty poczyy obywateli i grupy o rnych interesach. Zwykli mieszkacy protestowali przeciwko pogarszajcej si sytuacji ekonomicznej i fatalnemu stanowi instytucji socjalnych. Znaczna cz elit politycznych sprzeciwiaa si pogbiajcej si kontroli Moskwy nad regionem, faworyzowaniu przez gubernatora partii wadzy Jednej Rosji i szykanowaniu innych si politycznych. Elity biznesowe protestoway przeciwko niekorzystnym regulacjom ekonomicznym oraz dominacji moskiewskiego biznesu promowanego przez gubernatora. Niezadowolonych kaliningradczykw wsparli liderzy opozycji politycznej z Moskwy (m.in. Borys Niemcow, Wadimir Miow, Ilja Jaszyn), ktrzy z kolei chcieli zademonstrowa, e elita putinowska i mianowani przez ni szefowie regionw trac poparcie spoeczne. Reakcja wadz federalnych na protesty w Kaliningradzie miaa charakter niestandardowy, bowiem po raz pierwszy pod naciskiem regionalnych elit i spoeczestwa Kreml zdecydowa si na wymian lidera regionu, zastpujc w sierpniu 2010 roku Gieorgija Boosa Nikoajem Cukanowem, politykiem wywodzcym si z obwodu kaliningradzkiego. Moskwa uya te innych instrumentw politycznych oraz finansowych do zagodzenia niezadowolenia elit i spoeczestwa: doszo do dymisji niepopularnych regionalnych ministrw zdrowia oraz pracy i polityki spoecznej, odoono
o rok podwyk podatku transportowego oraz zainicjowano dialog z liderami protestw. Jednak protesty nie skoniy Kremla do jakociowej rewizji jego polityki regionalnej priorytetem pozostaje denie do utrzymywania obwodu pod kontrol. Na gubernatora Kreml mianowa polityka o sabej pozycji, nad ktrym ustanowi cis kontrol polityczn. Z kolei wobec liderw protestu podjto dziaania majce ich zastraszy lub zdyskredytowa w oczach pozostaych uczestnikw akcji. Na krtsz met strategia Kremla okazaa si skuteczna. Usunicie kontrowersyjnego gubernatora zmniejszyo napicie w elitach i spoeczestwie, a zdyskredytowani liderzy protestu stracili zaufanie spoeczne i byli niezdolni do dalszej mobilizacji niezadowolonych. W regionie nie powtrzyy si ju tak liczne protesty, kolejne pikiety zbieray po kilkadziesitkilkuset uczestnikw; nawet wiece w protecie przeciwko faszerstwom podczas wyborw parlamentarnych w grudniu 2011 roku gromadziy od kilkuset do tysica uczestnikw.
1.6. sytuacja ekologiczna

Istotnym problemem obwodu s kwestie ekologiczne i ochrony rodowiska. Region zmaga si z takimi problemami, jak: wysoki poziom zanieczyszczenia wd i powietrza, brak infrastruktury rodowiskowej, brak regulacji wymuszajcych dbao o rodowisko ze strony przedsibiorstw oraz brak nawykw ekologicznych w spoeczestwie. S to jednoczenie problemy charakterystyczne dla caej Rosji. Jednym z najbardziej istotnych dla obwodu kaliningradzkiego problemw, majcych jednoczenie znaczenie dla caego basenu Morza Batyckiego, jest brak oczyszczalni ciekw w wikszoci miast obwodu. cieki komunalne z najwikszych orodkw miejskich, w tym take z samego Kaliningradu, w duej czci odprowadzane s bezporednio do rzek Niemen i Pregoa i wraz z nimi dostaj si do Batyku45. W efekcie miasto Kaliningrad jest jednym z najwikszych rde zanieczyszcze Batyku w caym jego basenie46. Wikszo
PRACE OSW 07/2012
45
Od 1997 roku trwaj prace nad budow miejskiej oczyszczalni w Kaliningradzie, jednak pomimo midzynarodowego finansowania projektu, ze wzgldu na opieszao administracji i brak wspfinansowania ze strony rosyjskiej, prac wci nie udao si zakoczy. Raport penomocnika ds. praw czowieka obwodu kaliningradzkiego: O sobludienii praw i swobod czeowieka i gradanina w kaliningradskoj obasti za 2010 god, op. cit.
46
32
wsi obwodu nie jest skanalizowana, co skutkuje przedostawaniem si zanieczyszcze do wd gruntowych. Istniejca infrastruktura rodowiskowa jest przestarzaa (w duej czci zbudowana bya w obwodzie jeszcze przed wojn i wymaga modernizacji) i pracuje na granicy swoich moliwoci. Istotnym problemem jest take brak wyspecjalizowanych miejsc skadowania i utylizacji odpadw poprzemysowych, ktre trafiaj na otwarte wysypiska. Nie jest rwnie rozwinity system utylizacji i recyklingu odpadw z gospodarstw domowych. Ponadto negatywny wpyw na sytuacj ekologiczn w regionie wywieraj pozostaoci po rozbudowanej w okresie ZSRR infrastrukturze militarnej. Duym problemem s tereny powojskowe, wymagajce rozbrojenia i rekultywacji (zaminowane pozostaj m.in. potencjalnie atrakcyjne miejsca turystyczne na wybrzeu), a take wytworzone przez wojsko odpady (zom, pozostaoci zabudowa wojskowych), ktre w wikszoci nie zostay zutylizowane. Obwd kaliningradzki podejmuje dziaania na rzecz ograniczenia zanieczyszczenia ekologicznego regionu. W cigu ostatnich lat udao si np. zmniejszy ilo ciekw oraz emisj spalin 47, a dziki pomocy UE wybudowano oczyszczalni ciekw w Gusiewie oraz zmodernizowano kilka innych 48. W rankingu opracowanym przez rosyjskich ekologw pod wzgldem sytuacji rodowiskowej obwd kaliningradzki plasuje si na stosunkowo dobrym 29. miejscu wrd 83 podmiotw FR 49. Wsparciem dla stara Kaliningradu o zmniejszenie poziomu zanieczyszcze wpadajcych do Batyku by federalny program rozwoju obwodu kaliningradzkiego do 2015 roku, ktry zakada realizacj inwestycji prorodowiskowych. Od 1992 roku Rosja jest te stron Helsiskiej konwencji o ochronie rodowiska morskiego rejonu Morza Batyckiego, co zobowizuje j do redukcji emisji ciekw.
47
48 49
Zob. cz II, rozdz.2.1.2. Im niszy numer regionu w rankingu, tym lepsza ocena jego sytuacji ekologicznej. Ranking przygotowuje organizacja Zielony Patrol, ktra prowadzi monitoring sytuacji ekologicznej w regionie uwzgldniajcy ochron przyrody, sytuacj socjalno-ekologiczn i przemysowo-ekologiczn. Obwd kaliningradzki zajmowa w tym rankingu w 2009 roku 28., w 2010 35., wiosn 2011 38., a latem 2011 29. miejsce spord 83 podmiotw FR; http://www. greenpatrol.ru
Ilo ciekw zmniejszya si z 138 mln m3 w 2005 do 80 mln m3 w 2010 roku, emisja spalin z 300 tys. ton do 119 tys. ton. rdo: Raport dotyczcy wynikw i oglnych kierunkw dziaa rzdu obwodu kaliningradzkiego 2010 (DROND 2010), przygotowany przez Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego, op. cit.
2. OBWD pOD spECJALNYM NADZOREM: polityka Moskwy wobec regionu 2.1. polityka rekompensowania eksklawowego pooenia Kaliningradu
W cigu ostatnich dwudziestu lat Moskwa podejmowaa dziaania na rzecz zrekompensowania obwodowi barier zwizanych z jego eksklawowym pooeniem. Wrd tych dziaa wymieni naley przyznanie obwodowi statusu Specjalnej Strefy Ekonomicznej (SSE), dofinansowywanie kosztw tranzytu oraz rozwijanie projektw infrastrukturalnych. Dotd jednak polityka Moskwy wobec eksklawy bya niestabilna i niespjna, w konsekwencji w niewystarczajcym stopniu ograniczaa istniejce bariery rozwoju regionu. 2.1.1. specjalna strefa Ekonomiczna w eksklawie Obwd kaliningradzki korzysta z ulg celnych od rozpadu ZSRR, ale dopiero na pocztku 1996 roku zostay one zapisane w ustawie o Specjalnej Strefie Ekonomicznej (SSE) w obwodzie kaliningradzkim. SSE z 1996 roku zwalniaa z ce i podatkw porednich (VAT i akcyzy) wszystkie towary importowane do regionu. Pozwolio to na zagodzenie szoku gospodarczego spowodowanego rozpadem ZSRR i pojawieniem si granic pastwowych w regionie. Istnienie strefy pozwolio na redukcj cen towarw konsumpcyjnych w regionie oraz wykorzystywanie go przez biznes jako ogromnej strefy bezcowej, ktra stanowia korytarz importu towarw z zagranicy do pozostaej czci Rosji. Towary bezcowo wwoone do regionu mogy by z niego wywiezione na pozostae terytorium Rosji z zachowaniem ulg, jeli warto dodana przy przerbce w eksklawie wyniosa nie mniej ni 30% pocztkowej wartoci towaru (15% w przypadku elektroniki i AGD). W regionie powstay montownie, ktre z podzespow sprowadzanych z zagranicy skaday produkty sprzedawane nastpnie na terytorium FR. Istnienie strefy, przy wysokiej korupcji panujcej w Rosji (pozwalajcej na unikanie pacenia podatkw porednich i ce), byo rdem wielu naduy bardzo kosztownych dla rosyjskiego budetu. Likwidacja dotychczasowych naduy, ograniczenie obcie dla federalnego budetu oraz zmiana dotychczasowego charakteru kaliningradzkiej gospodarki z montaowo-przeadunkowego na produkcyjno-eksportowy byo celem wejcia w ycie w 2006 roku nowej ustawy o SSE. Ustawa, ktra ma obowizywa do 31 marca 2031 roku, przyznaa preferencje podatkowe, jednoczenie utrzymujc na kolejne dziesi lat przywileje starej strefy dla podmiotw w niej zarejestrowanych. Nowa ustawa przyznawaa podmiotom
gospodarczym zarejestrowanym w Specjalnej Strefie Ekonomicznej (tj. rezydentom) zwolnienia z podatku dochodowego i majtkowego50. Warunkiem skorzystania z tych przywilejw bya jednak konieczno zainwestowania w cigu pierwszych trzech lat od rozpoczcia dziaalnoci nie mniej ni 150 mln rubli (ok. 5 mln USD). Dziaalno ta musiaa odbywa si poza sektorami naftowo-gazowym i finansowym, nie moga dotyczy produkcji towarw akcyzowych (z wyjtkiem samochodw osobowych) oraz handlu hurtowego i detalicznego. Korzyci dla regionu z wprowadzenia nowej ustawy s sporne. Do 2012 roku gospodarka obwodu nie zmienia swego charakteru na produkcyjno-eksportowy, co byo gwnym celem ssE. Wdroenie nowej ustawy oznaczao przede wszystkim przerzucenie na budet regionalny kosztw zwizanych z finansowaniem SSE. Ulgi celne (z SSE z 1996 roku) stanowiy bowiem obcienie dla budetu federalnego, podczas gdy przywileje podatkowe w duej mierze s finansowane z budetu regionalnego51. Nowa SSE oferujca przywileje jedynie duym inwestorom, przycigna zaledwie kilkudziesiciu rezydentw (ok. 50 na pocztku 2012 roku), a ich dotychczasowe inwestycje wyniosy zaledwie ok. 120 mln USD (rezydenci zadeklarowali cznie inwestycje w wysokoci 32 mld rubli, tj. 1 mld USD52). Inwestorzy oceniaj zasady nowej SSE jako mao atrakcyjne. Ich krytyka dotyczy m.in. braku moliwoci wliczenia opat leasingowych do wartoci inwestycji czy krtkiego okresu zwolnie podatkowych53. Do 2016 roku wszyscy rezydenci zarejestrowani w nowej SSE rekompensuj te braki korzystajc z przywilejw starej strefy z 1996 roku. Najdotkliwsz konsekwencj zmiany zasad SSE byo ograniczenie wsparcia dla dotd najbardziej dynamicznych podmiotw w regionie: maych i rednich przedsibiorstw (w tym zagranicznych) oraz sektora usug (sektory pominite
50
Przez pierwsze sze lat dziaalnoci w SSE rezydenci s zwolnieni z podatku od zysku osb prawnych i podatku majtkowego, a przez nastpne sze lat zapac 50% tych podatkw.
51
52
W 2010 roku w regionie w sumie zainwestowano dwa razy tyle. Jedn z najwikszych inwestycji jest budowa zakadu uprawy i przetwrstwa soi z deklarowanymi inwestycjami w wysokoci ponad 200 mln USD. Do inwestycji nie mona jednak np. wliczy opat leasingowych, ponadto okres zwolnie podatkowych w przypadku niektrych projektw jest zbyt krtki; wicej zob.: http://www. tks.ru/reviews/2011/03/05/02
53
Zgodnie z Kodeksem Podatkowym FR dochody z ce trafiaj do budetu federalnego, podczas gdy podatek majtkowy zasila budety regionalne, podobnie jak wikszo podatku od zysku osb prawnych (stawka tego podatku wynosi obecnie w Rosji 20%, 18 punktw procentowych trafia do budetw regionalnych).
w nowej ustawie o SSE). W konsekwencji liczba spek z udziaem kapitau zagranicznego w regionie zmniejszya si prawie czterokrotnie54 . Problemy podmiotw gospodarczych funkcjonujcych w eksklawie pogbia ponadto nieuwzgldnianie przez Moskw przywilejw obwodu podczas przygotowywania aktw prawnych o znaczeniu federalnym. Dla przykadu, w dokumentach z 2010 roku powoujcych do ycia uni celn midzy Rosj, Kazachstanem i Biaorusi, nie zostay uwzgldnione ulgi celne przysugujce obwodowi. Dopiero interwencja lokalnych elit polityczno-biznesowych w Moskwie pozwolia na wprowadzenie stosownego przepisu i utrzymanie tych przywilejw. Rwnie w reformie rosyjskiego systemu podatkowego z 2001 roku nie zostaa uwzgldniona specyfika regionu i w efekcie na towary z Kaliningradu przez dwa miesice naliczane byy VAT i akcyza, co wstrzymao eksport z obwodu do Rosji. Dopiero po tym czasie Moskwa wycofaa si ze swojej decyzji. Od wiosny 2011 roku trwaj intensywne dyskusje midzy Kaliningradem a Moskw o potrzebie wypracowania nowych zasad strefy, ktre mogyby zacz funkcjonowa w latach 20172031, tj. po wyganiciu przepisw przejciowych o funkcjonowaniu SSE z 1996 roku. 2.1.2. Rekompensowanie kosztw zwizanych z peryferyjnym pooeniem regionu Wanym elementem polityki gospodarczej Moskwy wobec Kaliningradu s dotacje i subwencje z budetu federalnego. Jednak oferowane przez wadze federalne ulgi nie s w stanie zrekompensowa w peni kosztw ponoszonych przez region i jego mieszkacw z tytuu peryferyjnego pooenia obwodu. Przykadem tego moe by cena gazu, surowca kluczowego dla produkcji energii elektrycznej w regionie. Mimo zwolnienia odbiorcw regionalnych gazu ziemnego z opat za tranzyt surowca przez terytorium Biaorusi i Litwy, ceny gazu w obwodzie s wysze od rednich krajowych. Rwnie wprowadzane przez pastwo ulgi transportowe midzy Kaliningradem a pozosta czci Rosji nie gwarantuj intensyfikacji tych kontaktw.
PRACE OSW 07/2012
54
W 2005 roku w regionie byo zarejestrowanych ponad 2 tys. spek z udziaem kapitau zagranicznego, w tym ponad 600 z udziaem kapitau litewskiego i 500 polskiego (cz z nich to firmy fikcyjne, stworzone jedynie po to, aby moliwe byo sprowadzanie bezcowo towarw). W 2010 roku liczb spek z udziaem kapitau zagranicznego szacowano na ok. 500, w tym 194 z kapitaem litewskim i 106 z polskim. rdo: Rosstat 2010 oraz dane konsulatw RP i Litwy.
36
Mimo dofinansowywania z budetu pastwa biletw lotniczych55 z Kaliningradu do Moskwy i Petersburga dla dzieci, modziey oraz osb starszych, ich ceny pozostaj wysokie (czasami wysze od kosztw przelotw do Europy Zachodniej), a ich liczba jest ograniczona. W przypadku przewozw towarowych promowane przez wadze federalne bezporednie poczenie kolejowo-promowe z pozosta czci Rosji BatyjskUst-uga56 (obwd leningradzki) cechuje zbyt maa czstotliwo i czasochonno. Wanym natomiast wsparciem dla mieszkacw eksklawy jest zwolnienie ich przez Moskw z opat za wyrobienie paszportu zagranicznego, wymaganego w podry do pozostaych regionw Rosji kolej (najtaszym rodkiem transportu) tranzytem przez Litw. Uatwia to kaliningradczykom podrowanie rwnie za granic. 2.1.3. Federalne programy infrastrukturalne w obwodzie Zgodnie z deklaracjami Moskwy, wanym instrumentem wspierania rozwoju obwodu kaliningradzkiego maj by finansowane przez federalne centrum due projekty infrastrukturalne. Do najwaniejszych projektw realizowanych w eksklawie w ostatniej dekadzie nale: budowa elektrociepowni TEC-2 czy modernizacja i rozbudowa infrastruktury drogowej. Dziki rodkom federalnym w obwodzie zmodernizowano i rozbudowano port lotniczy Chrabrowo57. Trwa budowa trasy szybkiego ruchu czcej Kaliningrad z kurortami na wybrzeu i portem lotniczym (odcinek Kaliningrad Zielenogradsk Chrabrowo zosta ju oddany do uytku). Wadze federalne wspieraj rwnie zwikszenie wykorzystania portw eksklawy (jedynych niezamarzajcych portw rosyjskich na Batyku), tak aby mogy one konkurowa z portami pastw batyckich (gwnie Kajped). W tym celu zmodernizowane zostao podejcie do portu w Batyjsku oraz powsta kompleks promowo-kolejowy
55
56
Rosyjskie Koleje wprowadziy preferencyjne stawki transportowe na szlaku Kaliningrad Ust-uga. W 2011 roku promy kursoway dwa razy w tygodniu, transport z portu do portu trwa 36 godzin, podczas gdy podr do Petersburga ldem przez Litw i Biaoru trwa ok. 25 godzin. W 2008 roku region mia bezporednie poczenia z 13 portami lotniczymi w Rosji i 20 w WNP i Europie. Jednak po bankructwie w 2009 roku lokalnego przewonika KD-Awia liczba bezporednich pocze z obwodem spada. Zim 2011/2012 byo ich zaledwie 7.
57
Zgodnie z rozporzdzeniem rzdu FR z 18 grudnia 2010 roku, preferencyjny bilet KaliningradMoskwaKaliningrad kosztowa 7200 rubli (ok. 240 USD), a KaliningradPetersburgKaliningrad 6600 rubli (ok. 220 USD). Liczba miejsc w preferencyjnej cenie jest ograniczona. Preferencyjny bilet lotniczy jest ponaddwukrotnie droszy anieli poczenie kolejowe. Podobne wsparcie otrzymuj rwnie obywatele Rosji mieszkajcy na Dalekim Wschodzie.
w tym porcie. Batyjsk jest przede wszystkim portem wojskowym z otwartymi dwoma basenami dla jednostek cywilnych. Od kilku lat trwaj starania o stae poczenia promowe eksklawy rwnie z niemieckimi portami58. Rozpoczto ponadto przygotowania do budowy w regionie elektrowni jdrowej. Miasto Kaliningrad zostao rwnie wpisane przez Moskw na list potencjalnych organizatorw Mistrzostw wiata w Pice Nonej, ktre maj si odby w Rosji w 2018 roku. Nakady na realizacj tych projektw, ktre stanowi du cz inwestycji w kapita podstawowy w regionie59, Kaliningrad zawdzicza dobrej kondycji finansw publicznych Federacji Rosyjskiej. Obwd kaliningradzki sta si beneficjentem obserwowanych w ostatniej dekadzie rosncych nakadw inwestycyjnych w caej Rosji (zob. Wykres 8). Realizacja projektw federalnych przynosi eksklawie wiele korzyci. Przyczynia si do rozwoju samego regionu i modernizacji jego infrastruktury (zwaszcza dotyczy to sieci drg, kolei czy nabrzea portowego), zwikszenia bezpieczestwa energetycznego eksklawy (nowe rda energii elektrycznej), daje zatrudnienie lokalnej sile roboczej i regionalnym podwykonawcom60, zapewnia popyt na miejscowe materiay budowlane. Dlatego te w wikszoci przypadkw projekty te spotykaj si z przychylnoci regionalnych elit. Niezadowolenie budzi jednak umacnianie si kapitau federalnego w eksklawie i marginalizacja lokalnych podmiotw. Due projekty infrastrukturalne w regionie realizowane s przede wszystkim przez federalne koncerny (Gazprom, UKoil, Rosatom czy firmy budowlane). Ponadto decyzje o inwestycjach i ich szczegach podejmowane s w Moskwie z pominiciem regionalnych elit i niezalenie od oczekiwa eksklawy. Przykadem moe by elektrociepownia TEC-2 majca kluczowe znaczenie dla zapewnienia bezpieczestwa energetycznego regionu. Realizacja projektu pocztkowo finansowanego jedynie
58
PRACE OSW 07/2012
W 2011 roku wznowione miao zosta rwnie poczenie promowe Kaliningradu z portami niemieckimi (Sassnitz i Kilonia). Miao to by przeduenie rejsu z Ust-ugi do Batyjska. Kilka rejsw odbyo si na przeomie 2007/2008, ale ze wzgldu na ma opacalno zostay wstrzymane. Obecnie port w Kajpedzie oferuje tasze przewozy do Sassnitz. Dla przykadu budowa tylko drugiego bloku elektrociepowni TEC-2 kosztowaa 22,5 mld rubli, tj. ponad 700 mln USD, a budowa pierwszego odcinka trasy szybkiego ruchu z Kaliningradu do nadmorskich kurortw (27 km) kosztowaa 6,7 mld rubli, tj. prawie wier miliarda USD. Koszt budowy elektrowni atomowej w regionie szacowany jest na ok. 6,5 mld euro. Wedug danych za maj 2011 roku w przygotowania do projektu zaangaowanych jest 30 lokalnych firm, zatrudnionych jest ponad 500 mieszkacw obwodu.
59
60
38
przez Gazprom cigna si latami, jako e gazowy monopolista nie by zainteresowany dofinansowywaniem dostaw surowca do eksklawy. W konsekwencji niedobr energii stanowi jedno z istotnych ogranicze rozwoju regionu61. Rwnie decyzja o budowie Batyckiej Elektrowni Jdrowej (BEJ) w obwodzie kaliningradzkim (zob. Ramka 5) spotkaa si z niechci regionalnej elity i spoeczestwa62. Zastrzeenia regionalnych elit do projektu wzbudzio nage podjcie decyzji (promowanej przez wczesnego gubernatora Boosa) i cakowite pominicie ich w procesie decyzyjnym. Niechtnie do projektu nastawiona jest rwnie lokalna spoeczno, ktra obawia si negatywnych konsekwencji ekologicznych. Wykres 8. Inwestycje w kapita podstawowy w obwodzie kaliningradzkim
150 [%] realne zmiany roczne w % 120
122,0 134,3 115,0 98,8 114,5
[mld rubli]
80 70 60 50
warto inwestycji
93,8
112,6
90
67,0
66,0 53,7
69,0
40 30 20 10
60
33,1
52,7
30
7,7
2002
2006
2007
2008
2009
2010
2011
rdo: Rosstat 2012
62
Zgodnie z badaniami opinii publicznej przeprowadzonymi w maju 2009 roku przez Kaliningradzk Grup Monitoringow, 43% respondentw byo przeciwnych budowie elektrowni atomowej w regionie, 19% popierao realizacj projektu, 26% nie zamierzao si sprzeciwia, jeli projekt bdzie realizowany z zachowaniem wszystkich ekologicznych i technicznych norm. W regionie powsta ruch spoeczny przeciwny realizacji projektu, domagajcy si przeprowadzenia referendum w tej sprawie.
61
Ukoczenie elektrociepowni byo moliwe dziki zaangaowaniu Inter RAO spki-crki Rosatomu (ktry planuje budow elektrowni jdrowej w eksklawie) oraz systematycznemu podnoszeniu wewntrznych cen gazu.
Ramka 5. Charakterystyka Batyckiej Elektrowni Jdrowej (BEJ) Zgodnie z zaoeniami wadz w Batyckiej Elektrowni Jdrowej maj pracowa dwa reaktory (typu WWER) o cznej mocy 2400 MW. Jej pierwszy blok powinien zosta wybudowany w latach 20102017, drugi za w 2012 2019. Wikszociowym udziaowcem (51%) w projekcie pozostanie pastwo (Rosatom), pozostay pakiet ma trafi do prywatnych inwestorw, w tym zagranicznych. W wikszoci energia produkowana przez BEJ przeznaczona bdzie na eksport, poniewa potrzeby energetyczne obwodu kaliningradzkiego s zaspokajane przez inne regionalne elektrownie. Rosatom oszacowa koszty budowy BEJ na ponad 6,5 mld USD (200 mld rubli). W 2010 roku premier Wadimir Putin podpisa rozporzdzenie o wydzieleniu 400 mln USD w cigu dwch lat na realizacj projektu kaliningradzkiej elektrowni. Rosatom ponadto stara si zainteresowa prywatnych inwestorw udziaami w projekcie, zwrci si z ofert m.in. do polskiego i litewskiego biznesu. Strona rosyjska szczeglnie liczy na wczenie si w projekt inwestorw niemieckich, zwaszcza w kontekcie decyzji o wyczeniu do 2022 roku niemieckich elektrowni jdrowych i koniecznoci zbilansowania zapotrzebowania na energi z innych rde. Jednak do tej pory (luty 2012) aden z prywatnych inwestorw nie sta si udziaowcem BEJ. Rosatom nie znalaz potencjalnych odbiorcw energii z BEJ, nie zabezpieczy rwnie szlakw jej dostaw. Rosyjski monopolista rozwaa trzy potencjalne szlaki eksportu energii na rynek europejski: (1) przez Litw i dalej do pozostaych pastw batyckich (i ewentualnie do Polski, po tym jak powstanie polsko-litewski most energetyczny planowana realizacja do 2015 roku); (2) budow bezporedniego poczenia z Polsk, (3) pooenie kabla w kierunku Niemiec po dnie Morza Batyckiego. Mimo tych niejasnoci dziki silnemu wsparciu politycznemu Kremla rozpoczto prace przygotowawcze do realizacji projektu. Geneza BEJ Pomys budowy elektrowni jdrowej w obwodzie kaliningradzkim promowany jest od wiosny 2008 roku, mimo i nie pojawia si we wczeniejszych planach rozwoju brany jdrowej: BEJ nie zostaa uwzgldniona bowiem ani w zatwierdzonym przez rzd FR w 2008 roku Schemacie generalnego rozmieszczenia obiektw elektroenergetycznych do 2020 roku, ani w Programie dziaa korporacji energetyki jdrowej Rosatom na lata 20092015.
Kwiecie 2008 Rosatom podpisa z rzdem obwodu kaliningradzkiego porozumienie o wsppracy dotyczce budowy elektrowni. sierpie 2008 Rosatom wyda zarzdzenie, e projektowanie elektrowni ma zosta zakoczone przed 2010 rokiem. Prowadzenie projektu przekazano pastwowemu koncernowi Energoatom (kontroluje wszystkie 10 elektrowni atomowych w FR). Przygotowaniem planw budowy elektrowni zaj si instytut projektowo-konstrukcyjny Atomenergoprojekt z Petersburga (dotychczas zaprojektowa 18 tego typu jednostek bdcych w eksploatacji). sierpie 2009 premier Wadimir Putin podpisa rozporzdzenie o budowie Batyckiej Elektrowni Jdrowej (BEJ) w obwodzie kaliningradzkim. Luty 2010 wmurowano kamie wgielny pod budow BEJ w pobliu miasta Nieman w obwodzie kaliningradzkim. Premier Putin podpisa rozporzdzenie o przekazaniu w cigu 2 lat ok. 400 mln USD na realizacj projektu. Listopad 2010 zosta rozstrzygnity przetarg na budow korpusw dla reaktorw elektrowni. Wygray go zakady z Pietrozawodzka (Karelia) nalece do ZAO Inynieryjna Kompania AEMTechnologii (nie ma dowiadczenia w brany) bdca spk-crk Rosatomu. 10 listopada 2011 Inter RAO, rosyjski inwestor BEJ, podpisa ze szwajcarsk spk energetyczn Alpiq memorandum dotyczce zbadania moliwoci wsppracy w projekcie pooenia podwodnego kabla do przesyu prdu (800 MW), czcego obwd kaliningradzki z Niemcami. Dodatkowo spki podpisay porozumienie dotyczce zbadania do 1 kwietnia 2012 roku technicznych i ekonomicznych moliwoci wsppracy stron w eksporcie energii elektrycznej do Polski. W tym celu miaoby powsta poczenie energetyczne (dla prdu staego o napiciu 400 kV) czce obwd kaliningradzki z Polsk. Alpiq, obecna w Polsce od 2001 roku, na potrzeby polskiego rynku mogaby kupowa od Inter RAO do 600 MW energii. Do pocztku 2011 roku odbyy si konsultacje dotyczce oceny wpywu BEJ na rodowisko w Polsce, Niemczech, otwie i Estonii; w miejscu przeznaczonym na budow elektrowni trway prace przygotowawcze do realizacji projektu: melioracja, opracowanie lub budowa infrastruktury drogowej, kolejowej, elektroenergetycznej itp.
2.1.4. Rozwijanie turystyki w regionie Turystyka zostaa uznana przez wadze za jedn z priorytetowych dziedzin w rozwoju gospodarki eksklawy. Rozwojowi infrastruktury turystycznej suy miao m.in. tworzenie specjalnej strefy turystycznej oraz specjalnej strefy rekreacyjno-hazardowej (zob. Mapa). Moskwa nie wzia jednak pod uwag gwnych barier w rozwoju tego sektora w obwodzie kaliningradzkim: ograniczonej atrakcyjnoci turystycznej (np. w porwnaniu z Morzem Czarnym czy wybrzeem polskim i litewskim), niskiej jakoci usug w stosunku do ich ceny oraz utrudnionego dostpu do regionu zarwno dla mieszkacw pozostaych czci Rosji (odlego), jak i dla turystw unijnych (kwestie wizowe)63. Wprowadzane dla turystw uatwienia wizowe s z kolei obwarowane tak wieloma warunkami, e w przypadku obwodu kaliningradzkiego nie daj pozytywnego efektu. Dla przykadu, w 2009 roku wprowadzono moliwo 72-godzinnego pobytu bezwizowego w eksklawie dla turystw przypywajcych statkami pasaerskimi. Jednak korzystanie z tego rozwizania wymaga wysania do portu z kilkudniowym wyprzedzeniem imiennych list pasaerw oraz planowanego programu pobytu, a take zwiedzania miast tylko w grupach, pod opiek przewodnika i wczeniej uzgodnionymi trasami. W 2007 roku rzd FR przyj rozporzdzenie o powoaniu specjalnej strefy turystycznej na Mierzei Kuroskiej. Plany przycignicia inwestorw do strefy zakoczyy si jednak fiaskiem. Przez pi lat od momentu podpisania dokumentu nie pojawi si ani jeden inwestor. Realizacj potencjalnych inwestycji uniemoliwia fakt, i ziemie na Mierzei Kuroskiej maj niejasn struktur wasnoci, a ponadto obszar ten jest parkiem narodowym wpisanym na list dziedzictwa UNESCO, co ograniczao moliwoci rozwoju infrastruktury na tych terenach. Inwestorom zaoferowano za jedynie mao atrakcyjne ulgi podatkowe. Kolejn przeszkod jest fakt, e obszar ten nie zosta w peni rozminowany od czasw II wojny wiatowej i na znacznej jego czci nadal znajduj si pozostaoci obiektw wojskowych. W efekcie w sierpniu 2011 roku Ministerstwo Rozwoju Gospodarczego wnioso o zamknicie strefy.
PRACE OSW 07/2012
63
Ze wzgldu na istnienie tych barier nie speniy si oczekiwania regionu z lat 90. na rozwj sektora turystycznego, dziki tzw. turystyce sentymentalnej dawnych mieszkacw. Niemcy przyjedaj do obwodu najczciej w zorganizowanych grupach, w niewielkim stopniu korzystajc z lokalnych usug. Zazwyczaj te po pierwszej wizycie nie wracaj do regionu.
42
Take rzdowa koncepcja z 2006 roku utworzenia strefy rekreacyjno-hazardowej niedaleko miasteczka Jantarnyj pozostaje niezrealizowana. Nie znaleli si inwestorzy, ktrzy byliby zainteresowani wyoeniem rodkw na budow infrastruktury, bo rentowno takiej inwestycji staa pod znakiem zapytania ze wzgldu na oddalenie regionu od potencjalnych klientw. Dodatkowo, wbrew postulatom wadz regionalnych64 Moskwa wybraa w obwodzie tak lokalizacj pod t inwestycj, ktra jeszcze bardziej ograniczaa jej atrakcyjno (m.in. ze wzgldu na konieczno wykupu ziemi od prywatnych wacicieli). Wadze regionalne s temu projektowi niechtne, obawiaj si bowiem jego negatywnych konsekwencji spoecznych (wzrostu przestpczoci, handlu narkotykami itp.). Take poza wyznaczonymi specjalnymi strefami rozwj turystyki w regionie napotyka szereg problemw. Najpopularniejsze dotd miejsce wypoczynku nadmorskie miasto Jantarnyj, ze stosunkowo dobrze rozwinit baz turystyczn znajduje si w obrbie strefy limitowanego dostpu, do ktrej mona si dosta na podstawie specjalnej przepustki (zob. p. 2.3.). Dodatkowo, dostp turystw do pla jest ograniczany ze wzgldu na wydobycie bursztynu, ktrego najbogatsze zoa znajduj si w tym miejscu. W 2010 roku Ministerstwo Finansw, waciciel kaliningradzkiego zakadu wydobycia bursztynu, rozpoczo eksploatacj nowego zoa, znajdujcego si w bezporednim ssiedztwie play.
2.2. polityka wzmacniania wizi spoecznych z pozosta czci Rosji

Po 2005 roku Moskwa zintensyfikowaa programy spoeczne, ktrych celem byo przede wszystkim zacienianie wizi mieszkacw obwodu kaliningradzkiego (zwaszcza modziey) z innymi regionami Rosji. W 2006 roku Ministerstwo Owiaty uruchomio finansowany z budetu federalnego program My, Rosjanie, ktrego celem jest tworzenie wizi modych kaliningradczykw z pozosta czci Federacji Rosyjskiej. W jego ramach organizowane s wyjazdy edukacyjne do najciekawszych miejsc w Rosji. W cigu pierwszych piciu lat funkcjonowania programu w wyjazdach wzio udzia 60 tys. osb,
64
Wadze regionalne postuluj przesunicie strefy w okolic Swietogorska (batycki kurort), gdzie ewentualne koszty realizacji projektu bd znacznie mniejsze, dziki bliskoci lotniska, moliwoci rozbudowy portu, rozwinitej infrastrukturze drogowej, elektroenergetycznej itp.
czyli ok. 25% kaliningradzkiej modziey65. Ponadto od 2010 roku w obwodzie kaliningradzkim organizuje si obozy dla modziey z caej Rosji. Dla uczestnikw (ok. 2 tys. osb rocznie) prowadzone s zajcia z szeroko rozumianego wychowania patriotycznego. Istotnym elementem strategii budowania wizi regionu z reszt Rosji jest wzmacnianie pozycji Cerkwi prawosawnej. Obecno Cerkwi w regionie ma bardzo krtk histori. witynie dominujcego w przedwojennym spoeczestwie protestantyzmu, a take katolicyzmu zamknito po 1946 roku. Pierwsz cerkiew prawosawn otwarto tu dopiero w 1985 roku w dawnym zborze ewangelickim w jednej z dzielnic Kaliningradu. Po rozpadzie ZSRR wzmocnienie prawosawia w obwodzie zaczto traktowa jako element cznoci eksklawy z pozosta czci Rosji66. Efektem tej polityki sta si m.in. istotny wzrost liczby parafii prawosawnych w obwodzie (do ok. 80 w 2010 roku). Ostatnio proces ten postpuje take dziki decyzjom kaliningradzkich wadz rnych szczebli, ktre w roku 2010 zdecydoway o przekazaniu Cerkwi kilkudziesiciu obiektw historycznych, przede wszystkim dawnych zborw ewangelickich i kociow katolickich67. Zadecydowano o tym tu przed wejciem w ycie federalnej ustawy o zwrocie mienia organizacjom religijnym, ktra nakazywaa zwrot obiektw sakralnych zgodnie z ich wczeniejsz przynalenoci68. Te decyzje wywoay due kontrowersje spoeczne, jako e w wielu przekazanych obiektach rezyduj obecnie instytucje publiczne. Przeciwko przekazaniu mienia Cerkwi protestoway m.in. rodowiska kaliningradzkiej
65
Liczebno modziey w regionie szacowano na 248 tys. osb (dane www.molod39.ru, 1.01.2010). Symbolem tej polityki staa si budowa monumentalnej Cerkwi Chrystusa Zbawiciela na jednym z gwnych placw Kaliningradu, ktr sama hierarchia prawosawna nazwaa zwizaniem obwodu kaliningradzkiego z Rosj. Szerzej zob.: Prawosawije na Kaliningradskoj Ziemle, www.patriarchia.ru/db/print/592484.html Due znaczenie w podejmowaniu tych decyzji mia wybr na patriarch Wszechrusi Cyryla, ktry skutecznie lobbowa interesy Cerkwi w regionach. Ustaw uchwalono 19 listopada 2010 roku. Przekazanie mienia Cerkwi prawosawnej doprowadzio take do dwch konfliktw ponadregionalnych. Na licie obiektw znalaz si dawny zbr muzeum Kristijonasa Donelaitisa litewskiego pastora i poety. Po protecie prezydent Litwy Dalii Grybauskaite zabytek usunito z listy. Z kolei o zwrot zabytkowego kocioa w Kaliningradzie, w ktrym obecnie dziaa filharmonia, od lat ubiega si Koci katolicki, jednak mimo protestu przewodniczcego episkopatu Rosji decyzji nie zmieniono. Cerkiew pretendowaa do przejcia budynku dawnej kaliningradzkiej katedry protestanckiej, obecnie muzeum Immanuela Kanta nie umieszczono jej na licie ze wzgldu na osobist interwencj kanclerz Angeli Merkel u premiera Wadimira Putina. Szerzej na ten temat zob. W. Rykow, Udar po kulturie Kaliningrada, http://www.scepsis.ru/library/id_2847. html oraz A. Karpienko, Istorija o cerkownoj priwatizacyi: sobytija 2010 goda w Kaliningradskoj obasti, http://www.scepsis.ru/library/id_2995.html
66
67
68
inteligencji, uznajc, e narusza ono kulturowe dziedzictwo regionu. Ponadto zmiana przynalenoci dawnych obiektw sakralnych w niektrych przypadkach wstrzymaa prowadzon renowacj, finansowan w ramach projektw europejskich lub ze skadek stowarzysze dawnych pruskich mieszkacw regionu69.
2.3. polityka ograniczonego dostpu partnerw zagranicznych do obwodu

2.3.1. strefy ograniczonego dostpu Obwd kaliningradzki jest regionem, w ktrym na duej czci terytorium obowizuj ograniczenia przemieszczania si cudzoziemcw. W obwodzie obowizuje zakaz wstpu obywateli innych pastw na 5-kilometrowy pas wzdu granicy70, co przy maej powierzchni obwodu jest sporym utrudnieniem. Ponadto, na terenie obwodu kaliningradzkiego obowizuj inne strefy ograniczonego dostpu, cznie obejmujce ok. 1/3 terytorium, w tym ca rosyjsk cz Mierzei Wilanej i du cz wybrzea71 (zob. Mapa). Cudzoziemcy mog porusza si po tych strefach na podstawie specjalnych przepustek (uzyskanie przepustki zajmuje od 10 do nawet 60 dni). Dodatkow trudnoci jest brak oznakowania granic tych stref ich mapy, mimo e miay by przekazywane placwkom konsularnym i inwestorom, nie s powszechnie dostpne. Wielokrotnie dochodzio do zatrzymywania i karania osb, ktre w sposb niewiadomy przekroczyy granice tych stref bez posiadania stosownych dokumentw72. przez stref ograniczonego dostpu przebiega te jedna z najwikszych inwestycji obwodu ostatnich lat droga prowadzca z miasta Kaliningrad na lotnisko i nad morze. Osoby przylatujce do Kaliningradu formalnie nie maj prawa przyjecha do miasta zbudowan w tym celu tras. Wprowadzenie maego ruchu granicznego z polsk w lipcu 2012, zgodnie z umow obejmujcego terytorium caego obwodu
69
Przykadem moe by wstrzymanie z powodw formalnych procesu dotacyjnego renowacji zamku w Guriewie (daw. Neuhausen) z programu CBC Ssiedztwo czy remontu zboru w Rodnikach (daw. Arnau) finansowanego przez organizacje niemieckie.
71
Wykaz stref o ograniczonym dostpie dla cudzoziemcw znajduje si w rozporzdzeniu rzdu FR z 4 lipca 1991 roku, tekst dostpny: http://www.fstec.ru/_docs/doc_1_4_009.htm W lutym 2009 roku funkcjonariusze milicji zatrzymali i zawrcili konsulw generalnych Polski i Niemiec jadcych na uroczystoci powicone ofiarom Holokaustu do lecej w strefie ograniczonego dostpu miejscowoci Jantarnyj.
72
70
Wykaz stref o ograniczonym dostpie na terenie obwodu kaliningradzkiego podaje zarzdzenie Federalnej Suby Bezpieczestwa z 2 czerwca 2006; tekst dostpny: http://www. rg.ru/2006/07/14/kaliningrad.html
kaliningradzkiego, nie wpynie na ograniczanie dostpu cudzoziemcw do wymienionych stref. Z kolei istotnym ograniczeniem dla inwestorw jest objcie 90% terytorium obwodu kaliningradzkiego zakazem sprzeday ziemi cudzoziemcom73, mog oni t ziemi jedynie dzierawi. Ponadto nie s respektowane udogodnienia w kwestiach wizowych dotyczce m.in. inwestorw zagranicznych (przyjte w ustawie o SSE). Zgodnie z zaoeniami, inwestorzy-rezydenci i przedstawiciele podmiotw z nimi wsppracujcych maj moliwo uzyskiwania od rki wiz na granicy. Regulacje te jednak nie dziaaj w praktyce, procedura jest bowiem torpedowana przez federalne suby graniczne. 2.3.2. stanowisko Moskwy w kwestii wykorzystania zaleww Wilanego i Kuroskiego Moskwa traktuje Zalewy Wilany/Kaliningradzki i Kuroski jako wody wewntrzne, do ktrych dostp dla zagranicznych jednostek powinien by limitowany ze wzgldw bezpieczestwa. Polityka ta skutkuje zaniedbywaniem rozwoju infrastruktury portowej zarwno na Mierzei Kuroskiej, jak i Wilanej. Mimo i formalnie Moskwa zdecydowaa si otworzy Zalew Kuroski74 i Wilany/Kaliningradzki75 dla eglugi, to w praktyce ruch na tych wodach jest ograniczony. W przypadku Zalewu Kuroskiego wpywanie litewskich jednostek na rosyjskie wody nie jest moliwe ze wzgldu na brak punktu suby granicznej, ktry mgby odprawi jednostki (mimo i Moskwa zobowizaa si do tego w umowie). Zalew Kaliningradzki po kilkuletniej przerwie (20062009) zosta ponownie otwarty przez Rosjan dla obcych jednostek pywajcych. Jednak nie doprowadzio to do istotnego oywienia ruchu na tych wodach. Wynikao to ze sabo rozwinitej infrastruktury nabrzenej czy koniecznoci
73
Zgodnie z dekretem prezydenta z 9 stycznia 2011 roku, tylko 3 jednostki terytorialne o cznej powierzchni 2,7 tys. km2 nie podlegaj tym regulacjom (rejony czerniachowski, gusiewski i gwardiejski). Szerzej zob.: http://./acts/10033 Litewsko-rosyjska umowa o ruchu na Zalewie Kuroskim podpisana zostaa 4 grudnia 2007 roku, rosyjski parlament ratyfikowa j w kwietniu 2009 roku. Umowa zostaa podpisana na okres piciu lat, z moliwoci automatycznego jej przeduenia o kolejny rok; http://www.sng.allbusiness.ru/BPravo/DocumShow_DocumID_139845.html 15 lipca 2009 roku premier FR Wadimir Putin podpisa rozporzdzenie dopuszczajce eglug przez rosyjsk cz Zalewu Wilanego dla statkw pod banderami pastw trzecich udajcych si do/z portw Rzeczpospolitej Polskiej; http://government.ru/gov/results/7562/ 1 wrzenia 2009 roku Polska i Rosja podpisay umow o egludze po Zalewie Wilanym, oba dokumenty weszy w ycie w dniu podpisania umowy polsko-rosyjskiej, umowa podpisana jest na pi lat, z moliwoci automatycznego przeduenia jej o kolejne pi lat; http:// www.msz.gov.pl/files/docs/komunikaty/UMOWA_zalew_tekst%20polski.pdf
74
75
odprawiania si wycznie w porcie w Batyjsku i Kaliningradzie. Strona rosyjska zarezerwowaa sobie ponadto prawo zamknicia granicy na zalewie ze wzgldw obronnych, bezpieczestwa lub ochrony rodowiska. Oprcz tego utrudnieniem dla eglugi bander pastw trzecich pyncych do polskich portw jest wymg zawiadamiania strony rosyjskiej o rejsie 14 dni wczeniej oraz posiadania przez armatora swojego przedstawiciela w Rosji. W konsekwencji potencja Zalewu Kaliningradzkiego jest niewykorzystywany, a ruch na nim ogranicza si do barek z wglem i materiaami budowlanymi.
2.4. polityka kontrolowania wsppracy obwodu z zagranic

2.4.1. Moskwa wobec podrowania kaliningradczykw Priorytetem Moskwy jest kontrolowanie procesu otwierania si obwodu kaliningradzkiego na wspprac z Uni Europejsk, w pierwszej kolejnoci z krajami ssiedzkimi Polsk i Litw. Jedn z kluczowych kwestii dotyczcych kontaktw obwodu z UE s uatwienia w podrowaniu mieszkacw eksklawy, po tym jak Polska i Litwa przystpujce do Unii Europejskiej wprowadziy w 2003 roku wobec Rosji, a tym samym wobec obwodu, reim wizowy. Utrudnio to kaliningradczykom zarwno podre do ssiednich krajw unijnych, jak i do pozostaej czci Rosji, bowiem podr ldowa wizaa si z koniecznoci przekraczania terytorium pastwa unijnego Litwy. W tej sytuacji dziaania Moskwy skupiy si na zabieganiu o uatwienia w podrach midzy obwodem kaliningradzkim a reszt Rosji. Po dugich i twardych negocjacjach Moskwy z Wilnem i Bruksel uzgodniono wprowadzenie z dniem 1 lipca 2003 roku uproszczonego dokumentu tranzytowego (FTD) i uproszczonego dokumentu tranzytu kolejowego (FRTD). Obowizuj one w podrach obywateli Rosji przejedajcych tranzytem przez Litw do lub z Kaliningradu i w porwnaniu z reimem wizowym oferuj znaczne uatwienia76. priorytetem dla Kremla nie byo natomiast pokonywanie utrudnie w podrach kaliningradczykw do Unii Europejskiej. Wadze
76
Obywatele Rosji pragncy przejecha przez Litw do lub z Kaliningradu musz wystpi do litewskich sub konsularnych o FTD/FRTD. W przypadku tranzytu kolejowego podrny skada wniosek w kolejowej kasie biletowej najpniej 24 godziny przed planowan podr. Sam dokument wydawany jest podczas litewskiej kontroli paszportowej na granicy litewsko-rosyjskiej. FRTD jest darmowy.
Kaliningradu (m.in. gubernator Nikoaj Cukanow77) wielokrotnie zgaszay postulat uczynienia z Kaliningradu regionu pilotaowego w deniu do ruchu bezwizowego midzy Uni a ca Federacj Rosyjsk. Kwestia ta nie zostaa jednak poparta przez wadze w Moskwie i nie bya podnoszona w rozmowach z Bruksel. W zamian Moskwa zintensyfikowaa starania o objcie obwodu kaliningradzkiego zasad maego ruchu granicznego (MRG), przewidujcego ruch bezwizowy w pasie przygranicznym na zewntrznych granicach strefy Schengen78. Doszo jednoczenie do zmiany taktyki Moskwy. O ile wczeniej negocjowaa ona z Litw stosowne porozumienie zgodnie z obowizujcymi regulacjami Schengen (ruch bezwizowy w 30-kilometrowym pasie przygranicznym), o tyle od 2010 roku rosyjski MSZ zacz postulowa objcie zasad MRG terytorium caego obwodu, co znaczco wykracza poza unijne regulacje (dugo obwodu wynosi 205 km, a szeroko 108 km). Postulat Moskwy popara Warszawa i w kwietniu 2010 roku oba kraje zgosiy t inicjatyw na forum UE. Do inicjatywy nie przyczya si Litwa, ktra miaa negatywne dowiadczenia w negocjowaniu umowy o MRG z Rosj (w 2009 roku po zakoczeniu negocjacji rosyjskie wadze zrezygnoway z podpisania uzgodnionej ju umowy). Jednoczenie Litwa miaa obiekcje wobec postulatu objcia zasadami MRG porwnywalnego obszaru po stronie litewskiej, stanowioby to bowiem w jej przypadku du cz terytorium. W 2011 roku polsko-rosyjski postulat zaakceptowaa Bruksela, co pozwolio na podpisanie 14 grudnia 2011 roku dwustronnej umowy o MRG przez ministrw spraw zagranicznych Polski i Rosji (zob. Ramka 6). Parlamenty obu pastw wyday zgod na ratyfikacj umowy (Sejm RP w marcu, a Duma Pastwowa w maju), a jej wejcie w ycie planowane jest na drug poow roku 201279. Jednoczenie w regionie podnoszone s wtpliwoci, czy przepustowo istniejcej infrastruktury granicznej okae si wystarczajca dla sprawnego
77
PRACE OSW 07/2012
Cukanow postulowa to zarwno w kontaktach z przedstawicielami Polski ambasadorem RP w Rosji Wojciechem Zajczkowskim (zob. http://kaliningradfirst.ru/?p=88969), podczas posiedzenia komitetu wsppracy parlamentarnej UERosja w Warszawie 21 wrzenia 2011, jak te w licznych wypowiedziach dla lokalnych i federalnych mediw (zob. http:// www.governors.ru/?statja=191161). Zgodnie z regulacjami Schengen, ruch bezwizowy obowizuje w pasie przygranicznym o szerokoci 30 km (w wyjtkowych sytuacjach rozszerzonym do 50 km). Mieszkacy stref przygranicznych przekraczaj granic na podstawie specjalnych zezwole wydawanych przez konsulaty. Zob. m.in. http://www.migrant.info.pl/pl/pobyt/wjazd_do_polski Sejm RP 16 marca 2012 roku uchwali zgod na ratyfikacj umowy przez prezydenta (prezydent podpisa umow 4 maja 2012), Duma Pastwowa zrobia to 25 maja 2012 (prezydent Putin podpisa j 16 czerwca 2012).
78
79
48
funkcjonowania ruchu w ramach MRG80. Obawy takie (zwizane m.in. z ryzykiem zablokowania przej granicznych przez osoby zaangaowane w drobny handel przygraniczny) wyraaj zwaszcza przedstawiciele biznesu, ktrzy posiadaj wielokrotne wizy schengeskie. Ramka 6. May ruch graniczny midzy obwodem kaliningradzkim a polsk Zgodnie z umow, prawo do korzystania z zasad maego ruchu granicznego maj mieszkacy obwodu kaliningradzkiego mieszkajcy tam od co najmniej 3 lat. Przepustka uprawniajca do przekraczania granicy jest wydawana przez konsulat RP na okres od 2 do 5 lat i kosztuje 20 euro (bezpatnie wydawana jest modziey do lat 16 i osobom powyej 65 roku ycia). Osoby korzystajce z MRG mog przebywa na terytorium Polski nieprzerwanie przez 30 dni (ale nie wicej ni 90 dni w cigu 6 miesicy). Zezwolenie nie daje prawa do podejmowania pracy na terenie RP ani do prowadzenia dziaalnoci gospodarczej. Umow o maym ruchu granicznym zosta objty cay obszar obwodu kaliningradzkiego, a po stronie polskiej: Sopot, Gdask, Gdynia i powiaty: pucki, gdaski, nowodworski i malborski, a w wojewdztwie warmisko-mazurskim: Elblg, Olsztyn i powiaty: elblski, braniewski, lidzbarski, bartoszycki, olsztyski, ktrzyski, mrgowski, wgorzewski, giycki, godapski, olecki. Mimo zaawansowanego etapu wdraania maego ruchu granicznego w relacjach z Polsk postawa Moskwy wobec tej kwestii wydaje si ambiwalentna. Kwestia uatwie dla podrujcych mieszkacw obwodu kaliningradzkiego wydaje si by dla Moskwy nie tyle celem, ile elementem taktyki negocjacyjnej w rozmowach z Bruksel. To, i wywalczenie dla obwodu uatwie podrnych nie byo dla Moskwy priorytetem, moe potwierdza fakt, i wprowadzenie w ycie MRG zostao opnione o kilka lat (wczeniej nie wykorzystano uatwie, jakie oferoway obowizujce regulacje Schengen, np. z Litw). Kolejnym potwierdzeniem tej tezy moe by brak oficjalnych reakcji Moskwy na zgod Unii na rozszerzenie MRG na cay obwd kaliningradzki, co stanowio
80
Zaniepokojenie takie wyraali m.in. deputowani parlamentu regionalnego, zob. http:// www.kaliningrad.net/news/49259/
uwzgldnienie rosyjskich postulatw, a zatem powinno by przez Rosj traktowane jako sukces negocjacyjny81. Na instrumentalne traktowanie kwestii MRG dla Kaliningradu moe wskazywa krytyka idei wdroenia MRG w obwodzie przez Wadimira Putina bezporednio przed szczytem RosjaUnia Europejska w czerwcu 2011 roku. Putin uzna wwczas za niedopuszczalne przywileje wizowe dla jednego regionu kosztem pozostaych82, co mona rozpatrywa jako form presji na stron unijn w negocjacjach na temat zniesienia obowizku wizowego dla caej Rosji. Rwnie zgaszanie na forum unijnym postulatw znaczco wykraczajcych poza obowizujce regulacje (takich jak postulat rozszerzenia MRG na cay obwd kaliningradzki) mona rozpatrywa jako taktyk negocjacyjn Moskwy dla zbadania granicy ustpstw Brukseli. Dowiadczenia, jak skutecznie zmienia unijne regulacje, Moskwa moe wykorzystywa w innych kwestiach, w tym w deniu do zmiany niekorzystnych dla Rosji zapisw (np. tzw. trzeciego pakietu energetycznego). 2.4.2. Wpyw Moskwy na wspprac transgraniczn regionu Kolejnym przejawem kontrolowania wsppracy obwodu z ssiadami unijnymi by stosunek Moskwy do finansowanych przez Uni Europejsk programw wsppracy transgranicznej z regionami Rosji graniczcymi ze Wsplnot, w tym obwodem kaliningradzkim. W konsekwencji swoich dziaa bd zaniecha Rosja przyczynia si do ograniczenia moliwoci podmiotw kaliningradzkich do korzystania z unijnego wsparcia finansowego. Obwd kaliningradzki mg by beneficjentem dwch programw zapisanych w ramach perspektywy budetowej UE na lata 20072013. Na ldowy program wsppracy transgranicznej Cross Border Cooperation (CBC) LitwaPolska Rosja (LT-PL-RU)83 Bruksela przeznaczya 132 mln euro, a na morski program Region Morza Batyckiego 217 mln euro. Jednak ze wzgldu na niepodpisanie przez Moskw porozumienia finansowego (Financial Agreement) z UE
PRACE OSW 07/2012
81
Politycy w Moskwie nie komentowali decyzji Komisji Europejskiej. Dwa dni po jej upublicznieniu (1 sierpnia 2011 roku) w obwodzie kaliningradzkim goci prezydent Dmitrij Miedwiediew, jednak temat uwzgldnienia propozycji Rosji przez stron unijn nie by oficjalnie podnoszony. Putin odwoywa si wwczas do zasad MRG (cho okreli je mianem ruchu bezwizowego). Zob. m.in. http://kaliningrad.ru/news/item/12142-putin-rossiya-ne-budet-dobivatsyavizovyh-privilegij-dlya-kaliningradskoj-oblasti CBC jest instrumentem Europejskiej Polityki Ssiedztwa UE. Wicej na temat programu LitwaPolskaRosja: http://www.lt-pl-ru.eu
82
83
50
rosyjskie podmioty nie mog korzysta ze rodkw finansowych w ramach programu Region Morza Batyckiego. W przypadku za programu ldowego CBC dziaania Moskwy przyczyniy si do powanych opnie we wdraaniu projektu. Unijny program Region Morza Batyckiego mia na celu intensyfikacj wsppracy jedenastu pastw84 w basenie Batyku, w zakresie zarzdzania zasobami wodnymi, rozwoju transportu czy zwikszenia jego bezpieczestwa. Zarezerwowane przez Bruksel rodki finansowe na lata 20072013 w ramach programu Region Morza Batyckiego miay za zadanie m.in. kontynuacj wczeniejszych dziaa wspieranych przez UE w tym regionie, z ktrych korzystay rwnie podmioty pnocno-wschodniej Rosji, w tym w duej mierze kaliningradzkie. Jednak niepodpisanie przez Rosj porozumienia finansowego w wyznaczonym przez UE terminie do 31 grudnia 2008 roku sprawio, e od 2009 roku nie mogy one ju korzysta z unijnego wsparcia i zostay wykluczone z tych projektw. Zadaniem ldowego projektu CBC (na lata 20072013) jest przede wszystkim rozwj obszarw przygranicznych, intensyfikacja ich wsppracy oraz wspieranie relacji midzyludzkich. W poprzednich latach realizacja tych celw finansowana bya z unijnego programu TACIS, a po rozszerzeniu Unii Europejskiej o Polsk i Litw rwnie z nowego programu wsparcia obejmujcego te dwa pastwa i obwd kaliningradzki85. Proces przygotowania nowego programu dla Kaliningradu rozpocz si w 2006 roku od unijnej decyzji o kontynuacji wsparcia dla obwodu w ramach programu LitwaPolskaRosja. Cele i priorytety tego programu UE ustalaa w konsultacjach z wadzami regionu, z ktrymi omawiano problemy i potrzeby eksklawy. Moskwa bya jedynie obserwatorem tego procesu. Pod koniec 2008 roku, na ostatnim etapie przygotowa projektu, w czasie prac nad dokumentem finansowym (Financial Agreement) Kreml postanowi bezporednio zaangaowa si w ten program. Zaoferowa wsparcie finansowe
84
85
Program TACIS mia wspiera reformy demokratyczne i prorynkowe w regionie WNP. rodki przeznaczone byy na modernizacj i rozbudow infrastruktury transgranicznej, wspprac pomidzy spoecznociami i pomoc techniczn. W latach 20042006 ze rodkw Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego strona polska przeznaczya na Program Ssiedztwa PolskaLitwaFederacja Rosyjska (obwd kaliningradzki) 24,2 mln euro, za strona litewska 12,3 mln euro, kolejne 8 mln euro pochodzio z TACIS. Wsppraca ta zaowocowaa 162 projektami.
Omiu czonkw Unii Europejskiej: Dania, Estonia, Finlandia, Litwa, otwa, Niemcy, Polska, Szwecja; a take Norwegia (cile wsppracujca z UE), Biaoru i Rosja. Zob. http:// eu.baltic.net/
w wysokoci 44 mln euro86 i zacz domaga si takich samych praw w procesie decyzyjnym, jakie przysuguj Unii, w tym kontroli wydatkowanych rodkw. W wyniku negocjacji Moskwa uzyskaa moliwo wspuczestniczenia (na zaproszenie strony unijnej) w kontrolach projektu przeprowadzanych przez unijne organy, pod warunkiem jednak, e pastwo przyjmujce audytorw wyrazi zgod na rosyjsk obecno. Negocjacje w tej sprawie zakoczyy si dopiero jesieni 2009 roku. Rozpoczcie wdraania programu nadal byo zablokowane, gdy Moskwa uznaa, i Financial Agreement wymaga ratyfikacji przez Rosj (byo to novum, niestosowanym dotychczas w projektach CBC). Nastpio to dopiero w lipcu 2010 roku. Stanowisko strony rosyjskiej miao istotny wpyw na opnienia w realizacji projektu. Pierwszy nabr wnioskw w ramach programu LitwaPolskaRosja odby si dopiero w czerwcu 2011 roku, do lutego 2012 roku nie udao si rozpocz ich wdraania87 po piciu latach od rozpoczcia przygotowywania projektu. Moskwa nadal (luty 2012) zwleka z przesaniem rodkw finansowych na programy transgraniczne. Zapowiedziaa jedynie, e odpowiednia transza rodkw zostanie przekazana po dokonaniu wyboru projektw, ktre bd dofinansowane w ramach programu. Poniewa strony (Polska, Litwa i Rosja) nie mogy si porozumie co do procedury wyboru i audytu projektw finansowanych z programu, istniao zagroenie, e KE zdecyduje o zamkniciu tego programu. Z perspektywy Brukseli rosyjskie zaangaowanie finansowe w unijny program byo zbdne i generowao jedynie trudnoci formalne. Zdecydowanie lepszym i efektywniejszym rozwizaniem byoby stworzenie przez Rosj wasnego programu przygranicznego. Moskwa uzalenia jednak uruchomienie projektu CBC od jego wspfinansowania, doprowadzajc do upolitycznienia tego technicznego instrumentu88. W konsekwencji postawa Moskwy wobec wsppracy transgranicznej de facto doprowadzia do: opnie we wdraaniu programu CBC LitwaPolskaRosja
86
PRACE OSW 07/2012
Kreml zaoferowa wsparcie finansowe wszystkim unijnym programom CBC, ktre dotyczyy rosyjskich regionw. Oprcz obwodu kaliningradzkiego, s jeszcze cztery inne dotyczce wsppracy regionw przygranicznych Rosji z otw, Estoni, Finlandi i Norwegi. W podobnym projekcie realizowanym przez Polsk, Biaoru i Ukrain w maju 2011 roku rozpocz si ju drugi nabr wnioskw. Przykadem braku wpywu polityki na funkcjonowanie podobnego projektu moe by program PolskaBiaoruUkraina. Pod koniec kwietnia 2011 roku, mimo powanych napi na linii UEBiaoru, podjto decyzj o otwarciu na Biaorusi oddziau Wsplnego Sekretariatu Technicznego (w Brzeciu), ktrego zadaniem bdzie promowanie programu transgranicznego.
87
88
52
i ograniczenia jego efektywno oraz wyczenia Rosji z programu Region Morza Batyckiego. Tym samym Moskwa dziaaa wbrew interesowi eksklawy lokalnych wadz, organizacji NGO i innych, ktre miay by beneficjentami unijnych rodkw. Ponadto marginalizacja przedstawicieli obwodu kaliningradzkiego we wsptworzenie projektu ograniczya moliwo osignicia gwnego celu tego instrumentu zacienienia ponadgranicznej wsppracy samorzdw i lokalnych spoecznoci89.
3. DWIE stRONY MONEtY: interesy Kaliningradu a interesy Moskwy 3.1. Interesy Kaliningradu
Kaliningradzkie elity s zainteresowane wykorzystywaniem zarwno moliwoci wynikajcych ze statusu obwodu kaliningradzkiego jako podmiotu Federacji Rosyjskiej, jak te ze specyficznego pooenia obwodu w otoczeniu Unii Europejskiej. Status podmiotu FR daje wadzom regionu moliwo uzyskiwania z budetu centralnego dotacji i subwencji. Zwaszcza w czasie kryzysu dodatkowe wsparcie finansowe Moskwy pozwolio regionalnemu budetowi na wywizanie si z zobowiza. Po drugie, dziki federalnym inwestycjom (w tym w ramach federalnych projektw celowych) region moe budowa i modernizowa due obiekty infrastrukturalne. Przykadami takich inwestycji s budowa Batyckiej Elektrowni Jdrowej, modernizacja lotniska i infrastruktury drogowej. Due projekty ju przynosz lub maj przynie regionowi spore korzyci ekonomiczne, cho cz z nich budzi kontrowersje w samym regionie: np. budowa elektrowni jdrowej rodzi obawy zarwno o bezpieczestwo ekologiczne, jak i o rosncy wpyw duego federalnego kapitau, a tym samym o ograniczanie znaczenia regionalnych elit. Ponadto kaliningradzkie elity zabiegaj o wzmocnienie pozycji obwodu w ramach Federacji Rosyjskiej, co pozwalaoby im na skuteczniejsze lobbowanie jego interesw w Moskwie. Grupa kaliningradzkich politykw (w tym deputowani lokalnej dumy) zgosia stosowny projekt dotyczcy nadania obwodowi statusu specjalnego okrgu federalnego, a jego gubernatorowi statusu przedstawiciela prezydenta FR w randze wiceszefa Administracji Prezydenta90.
89
Podobne problemy, z jakimi boryka si program LitwaPolskaRosja, maj rwnie inne unijne programy transgraniczne z otw, Estoni, Finlandi i Norwegi w ktre zaangaowana jest FR. Zob. przypis 44.
90
Projekt tych zmian zosta przekazany prezydentowi Dmitrijowi Miedwiediewowi podczas jego wizyty w obwodzie w lipcu 2011 roku. Elity regionu d rwnie do wykorzystania atutw zwizanych z pooeniem regionu ssiedztwem krajw unijnych i Morza Batyckiego. Przejawia si to w pierwszej kolejnoci w zabieganiu o liberalizacj reimu wizowego z Uni Europejsk, co pomogoby zdynamizowa kontakty midzy eksklaw i jej unijnymi ssiadami. W regionie od lat pojawiaj si apele (skierowane tak do wadz w Moskwie, jak i w Brukseli) o uwzgldnienie w rosyjsko-unijnych rozmowach wizowych szczeglnego pooenia Kaliningradu i uczynienia go regionem pilotaowym, wobec ktrego Unia zniosaby obowizek wizowy, zanim taka decyzja zapadaby w stosunku do caej Federacji Rosyjskiej91. Lokalny biznes natomiast jest przede wszystkim zainteresowany popraw klimatu inwestycyjnego, co w duej mierze zalene jest od Moskwy. Priorytetem dla elit gospodarczych jest stabilno bazy prawnej, co pozwolioby planowa dziaalno gospodarcz w duszej perspektywie oraz ograniczanie korupcji i biurokracji. Wobec tych celw mniejsze znaczenie dla biznesu maj przywileje, ktre miayby rekompensowa koszty wynikajce z oderwania obwodu od reszty kraju. Z perspektywy lokalnego biznesu obecne zasady funkcjonowania SSE w ograniczonym stopniu odpowiadaj ich interesom. Ulgi przyznawane s jedynie duym inwestorom, ktrych w regionie jest niewielu, a sektory, jeszcze do niedawna najbardziej aktywne w regionie, wyczone zostay spod specjalnego reimu. W konsekwencji z preferencji ekonomicznych korzystaj inwestorzy spoza regionu, gwnie kapita federalny. Dlatego wadze obwodowe i lokalne elity gospodarcze lobbuj w Moskwie wypracowanie nowych przywilejw dla podmiotw regionalnych, ktre uwzgldniayby potrzeby kaliningradzkiej gospodarki, zwaszcza po wyganiciu przejciowych zapisw ustawy o SSE z 1996 roku. Umoliwioby to rozwj regionu oraz wikszy napyw do regionu inwestycji, zwaszcza zagranicznych. Interesy mieszkacw obwodu kaliningradzkiego zwizane s z oczekiwaniem, i wadze stworz im warunki umoliwiajce podnoszenie poziomu ycia w regionie. Roszczenia socjalne dominuj wrd ich oczekiwa wobec wadz. Oczekiwania te wzmaga wiadomo dysproporcji warunkw ycia
PRACE OSW 07/2012
91
Postulaty takie regularnie zgasza gubernator Nikoaj Cukanow (zob. m.in. TASS, 30.11.2010), ostatnio podczas posiedzenia komitetu wsppracy parlamentarnej UERosja w Warszawie 21 wrzenia 2011, a take inni politycy kaliningradzcy (m.in. deputowany Solomon Ginzburg, kaliningrad.ru, 20.10.2010).
54
w obwodzie i w ssiednich krajach unijnych, ktre przez ostatnie 20 lat dokonay efektywnej transformacji. Jednym z gwnych oczekiwa jest poprawa sytuacji w kaliningradzkiej subie zdrowia. Jednoczenie wiksza aktywno i wiadomo praw obywatelskich kaliningradczykw rodzi krytycyzm wobec nadmiernej roli pastwowej biurokracji i denie do poszerzania zakresu swobd, zwaszcza ekonomicznych. Wie si z tym take potrzeba pluralizmu i konkurencji, czego wynikiem w sferze politycznej jest wiksza (w porwnaniu z innymi regionami) liczba partii w regionalnym parlamencie oraz wyranie nisze ni rednio w Rosji wyniki partii wadzy Jednej Rosji. W interesie mieszkacw obwodu jest rwnie czerpanie korzyci ze specyficznego pooenia regionu i ssiedztwa z obszarem UE poprzez wykorzystywanie moliwoci podrowania, handlu, transferu usug, moliwoci ksztacenia za granic, wsppracy biznesowej i organizacji spoecznych. Z tego punktu widzenia kluczow spraw jest znoszenie barier w podrowaniu do UE. Kaliningradczycy poparliby kade uatwienia podrne, liberalizujce obecny reim. Przede wszystkim opowiadaj si oni za wprowadzeniem ruchu bezwizowego UERosja. Jednak w sytuacji, gdy taka perspektywa jest odlega, kaliningradczycy przychylni s wprowadzeniu uatwie w ramach obecnego reimu w tym wprowadzeniu maego ruchu granicznego z ssiednimi Polsk i Litw, tym bardziej e przyjta przez Komisj Europejsk wersja MRG ma obj cay obwd kaliningradzki, a po stronie polskiej kilka duych miast i powiatw przygranicznych (zob. Ramka 6). Idei MRG w takim ksztacie przeciwne s natomiast elity biznesowe obwodu, obawiajce si zablokowania istniejcych przej granicznych przez licznych podrnych. Mieszkacy obwodu zainteresowani s rwnie utrzymywaniem, a nawet zwikszaniem dotacji transportowych, ktre obniaj zarwno koszty ich podry do innych regionw Rosji, jak i koszty sprowadzania stamtd towarw.
3.2. Interesy Moskwy wobec Kaliningradu

Interesy federalnego centrum wobec obwodu kaliningradzkiego wynikaj z logiki sprawowania wadzy przez elit putinowsk, opartej na deniu do centralizacji wadzy i ograniczaniu autonomii pozostaych podmiotw politycznych i gospodarczych. W wymiarze regionalnym polityka centralizacji sprowadza si do zwikszania kontroli finansowej, politycznej i administracyjnej nad regionami. W przypadku obwodu kaliningradzkiego potrzeb wdraania polityki centralizacji przez Moskw nasila eksklawowe pooenie obwodu, otoczonego
krajami nalecymi do Unii Europejskiej i NATO. W relacjach Rosji z Zachodem (USA, NATO i Uni Europejsk) Kaliningrad bywa wykorzystywany przez Moskw instrumentalnie, przede wszystkim do wywierania presji na partnerw zagranicznych czy to w sprawach bezpieczestwa, czy kwestii politycznych, np. negocjacji wizowych. Specyficzne pooenie obwodu nie jest natomiast postrzegane przez Moskw jako szansa na pogbianie relacji z UE (co mogoby czyni z Kaliningradu forpoczt integracji z Europ) i wypracowywanie wzajemnie korzystnych warunkw dla tej wsppracy z ca Rosj. Obwd kaliningradzki ma dla Moskwy znaczenie strategiczne z punktu widzenia obronnoci. Na przestrzeni ostatnich lat Moskwa wzmacniajc potencja militarny kraju, rozbudowuje infrastruktur wojskow w obwodzie. Potencja ten jest przez Moskw uywany jako karta przetargowa w rozgrywkach geopolitycznych, w tym wobec polityki bezpieczestwa Stanw Zjednoczonych i krajw Europy rodkowej (m.in. Polski), zakadajcej instalacj elementw strategicznych obrony przeciwrakietowej na terenie Europy rodkowej. Jako odpowied na te plany Rosja przedstawia budow w obwodzie kaliningradzkim stacji radiolokacyjnej i rozmieszczenie wyrzutni rakiet Iskander. Ma to zniechca pastwa regionu (w tym Polsk) do popierania amerykaskiej polityki bezpieczestwa. Kaliningrad jest te wykorzystywany w rosyjskiej strategii bezpieczestwa energetycznego jednym z motyww budowy Batyckiej Elektrowni Jdrowej jest umocnienie pozycji energetycznej Rosji w regionie batyckim. W wymiarze wewntrznym priorytetami polityki regionalnej Moskwy jest denie do utrzymywania stabilnej sytuacji w regionach przede wszystkim w sferze spoecznej (niedopuszczenie do wybuchu niepokojw spoecznych) oraz politycznej (zapewnienie powizanym z federaln elit partiom i kandydatom dobrych wynikw wyborczych). Moskwa zainteresowana jest tym, by najwaniejszym punktem odniesienia w sprawach polityczno-spoecznych i kulturowych dla kaliningradczykw pozostawaa Rosja. Dlatego nie jest ona przychylnie nastawiona do rozwiza otwierajcych Kaliningrad na unijnych ssiadw, obawiajc si, i mogoby to sprzyja rozlunieniu wizi pomidzy obwodem kaliningradzkim a pozosta czci Rosji. Intensywne kontakty kaliningradczykw ze spoeczestwami krajw unijnych sprzyjayby bowiem ich otwieraniu na europejskie standardy, odmienne od rosyjskich, w tym dotyczce demokracji, wyborw, aktywnoci politycznej i obywatelskiej.
Interesy ekonomiczne Moskwy w stosunkach z regionem s ograniczone region nie dysponuje duymi zasobami surowcw, a jego niewielki potencja gospodarczy sprawia, e nie przynosi on duych wpyww do budetu federalnego.
3.3. sprzecznoci interesw Kaliningradu i Moskwy

Mimo e wadze i mieszkacy obwodu kaliningradzkiego nie kwestionuj integralnoci pastwa rosyjskiego i z zadowoleniem przyjmuj przekazywane przez Moskw przywileje ekonomiczne i dotacje, midzy centrum i obwodem wystpuj sprzecznoci dotyczce sposobu realizacji polityki regionalnej Kremla. Rozbienoci te dotycz przede wszystkim sposobu uwzgldnienia eksklawowego pooenia obwodu. Moskwa nie widzi potrzeby wzmacniania statusu obwodu w ramach Federacji Rosyjskiej (np. nadania mu statusu okrgu federalnego). Nie popara te postulatw Kaliningradu dotyczcych jego kontaktw z ssiadami unijnymi (takich jak uczynienie z niego regionu pilotaowego dla wdraania ruchu bezwizowego z ca Uni Europejsk), a w zamian wynegocjowaa wprowadzenie w regionie maego ruchu granicznego z Polsk. Kolejnym obszarem sprzecznoci, charakterystycznym dla wielu rosyjskich regionw, jest kwestia niestabilnoci rozwiza prawnych (zwaszcza ekonomicznych) i niedostosowaniu ich do rzeczywistych potrzeb regionu. Przykadem tych problemw s zwaszcza zmieniajce si przepisy dotyczce Specjalnej Strefy Ekonomicznej i nieuwzgldnianie w nich maego i redniego biznesu, aktywnego w regionie. Z kolei sytuacja polityczno-spoeczna w Kaliningradzie nie odpowiada priorytetom polityki Kremla. Jego zaniepokojenie budz okresowa aktywno protestacyjna, skierowana czciowo przeciwko polityce centrum, a take nisze ni rednio w Rosji wyniki wyborcze partii i politykw, zwizanych z federaln elit rzdzc.
II. WsppRACA MIMO WsZYstKO: KALININGRAD A UNIJNE ssIEDZtWO

1. pERYFERIUM EUROpY: Dotychczasowe relacje UE z obwodem 1.1. Kaliningrad w polityce Unii Europejskiej
Unia Europejska postrzega obwd kaliningradzki przede wszystkim jako podmiot Federacji Rosyjskiej, wsppraca z nim jest dla UE elementem relacji z ca Rosj. Jednak jego specyficzne pooenie sprawia, e zajmuje on w tych relacjach miejsce szczeglne Bruksela deklaruje, i Kaliningrad ma dla niej znaczenie strategiczne92. UE zapowiada, e relacje z obwodem kaliningradzkim maj suy intensyfikacji wsppracy z ca Rosj, a jednoczenie wyrwnywaniu poziomw ycia w obwodzie i ssiadujcych pastwach unijnych. Z jednej strony Bruksela kadzie nacisk na respektowanie integralnoci terytorialnej Federacji Rosyjskiej poprzez zapewnienie efektywnego tranzytu osb i towarw pomidzy obwodem a innymi regionami Rosji. Z drugiej strony UE dy do zapewnienia spjnoci caego makroregionu Morza Batyckiego, zwaszcza w kwestiach spoeczno-ekonomicznych i rodowiskowych. W 2003 roku Unia zawara z Federacj Rosyjsk umow o uproszczonym tranzycie osb pomidzy obwodem kaliningradzkim a reszt Rosji po wstpieniu Litwy do UE. We wsplnych uzgodnieniach z 2004 roku znalazy si z kolei zasady dotyczce tranzytu towarw z i do obwodu. Usprawnieniu tranzytu osb i towarw suy miay ponadto programy modernizacji i rozbudowy infrastruktury granicznej. W skali makroregionalnej wspprac z obwodem kaliningradzkim w sposb szczeglny przewidziano w ramach Wymiaru Pnocnego UE oraz w unijnej strategii dla regionu Morza Batyckiego. Obwd uczestniczy w tych inicjatywach wraz z pnocno-zachodnimi regionami Federacji Rosyjskiej. Zainicjowany w 1999 roku Wymiar Pnocny jest polityk majc na celu zacienienie wsppracy w regionie Morza Batyckiego i Arktyki, by zapewni szeroko pojty zrwnowaony rozwj tego obszaru. Zakada on rwnoprawne uczestnictwo w tworzeniu tej polityki zarwno pastw UE, jak i Federacji
PRACE OSW 07/2012
92
Zob. m.in. http://eeas.europa.eu/delegations/russia/eu_russia/fields_cooperation/regional_issues/kaliningrad/index_en.htm
58
Rosyjskiej oraz Norwegii i Islandii93. W ramach Wymiaru Pnocnego realizowane s projekty w sferze wsppracy gospodarczej, ekologii, bezpieczestwa nuklearnego, obrony cywilnej, rozwoju bada naukowych i kultury, bezpieczestwa socjalnego i opieki zdrowotnej, spraw wewntrznych, sprawiedliwoci. W projektach we wszystkich tych sferach uczestnicz podmioty z obwodu kaliningradzkiego wadze regionalne i lokalne, instytucje publiczne, uczelnie. Jednak ze wzgldu na trudnoci w wywizywaniu si przez stron rosyjsk z wymogu wspfinansowania projektw wsppraca ta napotyka szereg trudnoci. Dla przykadu, trudnoci z wkadem wasnym stay si powodem znaczcych opnie w przypadku sztandarowego projektu modernizacji sieci wodno-kanalizacyjnej i ciepowniczej w Kaliningradzie, ogoszonego w roku 200094 . Mimo i mia by skoczony do 2005 roku, w roku 2012 nadal trwa jego realizacja. Najczciej udaje si realizowa tzw. projekty mikkie, takie jak wymiana modziey, szkolenia itp. Z kolei w 2008 roku zainicjowano strategi UE dla regionu Morza Batyckiego, powoan, by skoordynowa i oywi wspprac pastw obszaru, zbierajc dotychczas funkcjonujce inicjatywy, partnerstwa i platformy wsppracy. W przypadku obwodu kaliningradzkiego strategia ta jednak nie spenia swojego zadania. Zakada ona bowiem, e jej penoprawnymi uczestnikami, decydujcymi o priorytetach i kierunkach dziaa, s pastwa UE. Pozostae pastwa makroregionu mog w jej ramach jedynie wsppracowa z partnerami unijnymi. Ta niejako podrzdna rola nie odpowiada Rosji i cho formalnie uczestniczy ona w strategii, nie wykazuje szczeglnego zainteresowania podejmowanymi inicjatywami. Wsppraca z obwodem kaliningradzkim moe by rwnie realizowana w ramach dwch programw transgranicznych: PolskaLitwaRosja (tylko obwd kaliningradzki) oraz Region Morza Batyckiego (tu razem z innymi regionami pnocno-zachodniej Rosji). Jednak realizacja tych programw rwnie napotyka wiele trudnoci (szerzej zob. cz I, p. 2.4.2). Kaliningradczycy mog take korzysta ze wszystkich programw, w ktrych przewidziano udzia
93
W dziaania podejmowane w ramach Wymiaru Pnocnego zaangaowane s take m.in.: Rada Pastw Morza Batyckiego, Nordycka Rada Ministrw, instytucja finansowe, tj. Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju, Europejski Bank Inwestycyjny, Nordycki Bank Inwestycyjny, organizacje regionalne i ponadregionalne oraz organizacje pozarzdowe. Program o cznej wartoci 25 mln euro jest finansowany poza podmiotami unijnymi przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju oraz Szwedzk Agencj Rozwoju i Wsppracy (SIDA).
94
Federacji Rosyjskiej, takich jak programy edukacyjne Tempus czy Erasmus Mundus. cznie wsparcie unijne dla obwodu kaliningradzkiego w latach 19912006 wynioso ok. 100 mln euro, z czego 25 mln euro stanowiy rodki z unijnego programu TACIS przeznaczone na stymulowanie rozwoju spoeczno-ekonomicznego eksklawy. W obecnej perspektywie finansowej (20072013) na pomoc dla obwodu przewidziano 50 mln euro. Unijne wsparcie dla Kaliningradu koncentruje si na takich sferach, jak: ochrona rodowiska (oczyszczalnie ciekw, monitoring zanieczyszczenia Batyku), rozwj infrastruktury granicznej i zintegrowanego systemu zarzdzania granicami, rozwj maego i redniego biznesu, zwikszenie energooszczdnoci i energoefektywnoci, suba zdrowia (w tym przeciwdziaanie narkomanii, HIV/AIDS i grulicy), zwikszenie potencjau administracji regionu (zwaszcza w kontekcie obsugi podmiotw gospodarczych) oraz wsppraca akademicka95. Przykadami najwikszych unijnych projektw w obwodzie s: budowa przejcia granicznego Czernyszewskoje o wysokiej przepustowoci na granicy obwodu z Litw (otwartego w 2009 roku) wkad UE 8 mln euro; budowa drogowego przejcia granicznego w Mamonowie na granicy obwodu z Polsk (otwartego w grudniu 2010 roku) wkad UE 13,3 mln euro; wspfinansowanie budowy oczyszczalni ciekw w Gusiewie (otwartej w 2009 roku) wkad UE 3 mln euro; program wspfinansowania modernizacji oczyszczalni ciekw w obwodzie wkad UE 9,5 mln euro; projekt podniesienia kwalifikacji lokalnej administracji (e-administracja) czny budet 6,7 mln euro.
PRACE OSW 07/2012
Bezporednim beneficjentem pomocy unijnej w regionie jest gwnie sektor publiczny, ktry w porwnaniu z organizacjami pozarzdowymi lepiej sobie radzi z pozyskiwaniem unijnych pienidzy. Pastwowe organizacje maj
95
Corocznie z rnego rodzaju stypendiw zagranicznych korzysta kilkuset studentw kaliningradzkich uczelni, odbywa si te wymiana pracownikw naukowych (ok. 150 kaliningradzkich wykadowcw rocznie odwiedza uczelnie zagraniczne).
60
wiksze dowiadczenie we wsppracy midzynarodowej oraz atwiejszy dostp do funduszy na sfinansowanie wkadu wasnego (np. w przypadku projektw transgranicznych obowizuje wymg 10-procentowego wkadu). W wielu przypadkach jednak zaangaowanie wadz nie gwarantuje powodzenia projektu. Barierami wsppracy s zarwno problemy ze wspfinansowaniem przedsiwzi, jak te brak kompetencji czy niewydolno lokalnej biurokracji. Na przykad, mimo ogromnego zapotrzebowania obwodu na programy rodowiskowe, w latach 19922008 z gwnego unijnego programu koncentrujcego si na wspfinansowaniu dziaa w dziedzinie ochrony rodowiska funduszu LIFE udao si pozyska zaledwie 2,5 mln euro na sze projektw96.
1.2. Kontakty unijnych ssiadw z Kaliningradem

Pastwa ssiedzkie angauj si we wspprac z obwodem kaliningradzkim w ramach programw i inicjatyw unijnych, jak te w relacjach bilateralnych. Wsppraca midzy obwodem kaliningradzkim i krajami unijnymi, znajdujcymi si w jego bezporednim lub bliskim ssiedztwie Litwy, Polski, Niemiec czy Szwecji odbywa si z reguy na szczeblu regionalnym i lokalnym. Partnerami dla obwodu kaliningradzkiego s samorzdy lokalne (wojewdztwa, miasta i gminy). Wspprac t wspieraj rwnie placwki konsularne Polski, Litwy, Niemiec, otwy i Szwecji na terenie obwodu97. Poza traktatami midzypastwowymi, relacje bilateralne opieraj si na porozumieniach dotyczcych wsppracy regionalnej. Polska podpisaa z Rosj w 1992 roku midzyrzdowe porozumienie o wsppracy pnocno-wschodnich wojewdztw z obwodem kaliningradzkim, na mocy ktrego powoano Polsko-Rosyjsk Rad ds. Wsppracy Regionw RP z Obwodem Kaliningradzkim. Litwa zawara w 1991 roku z FR porozumienie o wsppracy z obwodem kaliningradzkim w sferze rozwoju gospodarczego, spoecznego i kulturalnego. W 1999 roku zawarto midzyrzdowe porozumienie o wsppracy regionw litewskich z regionami obwodu. Kontakty Litwy i Polski z Kaliningradem opieraj si take na licznych lokalnych umowach i porozumieniach, takich jak na przykad partnerstwa miast i gmin, umowy partnerskie instytucji
96
Dla porwnania w latach 19922006 z funduszu LIFE przeznaczono 1,36 mld euro na realizacj 2750 projektw o cznej wartoci 4 mld euro w 40 pastwach i regionach. Budet programu na lata 20072013 wynosi 2,14 mld euro. Szerzej zob.: http://ec.europa.eu/environment/life/ Szwecja do 2011 roku utrzymywaa w Kaliningradzie samodzielny konsulat, a obecnie konsul rezyduje na terenie Konsulatu RP. W obwodzie rezyduj te honorowi konsule Chorwacji, Woch i Danii, a spord pastw WNP reprezentowane s Biaoru i Armenia.
97
czy w ramach euroregionw98 (Batyk, Niemen, Saule, Sesupe i yna-awa). Wsplne projekty finansowane byy w duym stopniu z funduszy unijnej wsppracy transgranicznej (w latach 20042006 przeznaczono na to cznie 46 mln euro99). Jednym z przykadw podjtych dziaa jest powstanie turystycznego szlaku zamkw i muzew regionu Morza Batyckiego, realizowanego z udziaem miasta Bagrationowsk w obwodzie kaliningradzkim. Z budetu Polski i Litwy pochodzi jedna trzecia ze 132 mln euro przeznaczonych na unijny program wsppracy przygranicznej w latach 20072013. Ze wzgldu na trudnoci w realizacji programu CBC, Polska i Litwa, a zwaszcza regiony ssiadujce z obwodem staraj si realizowa wspprac take w ramach wasnych moliwoci (granty na wspprac akademick i wymiany szkolne, fundusze regionw, gmin i instytucji na wspprac) lub pozyskiwa na ni rodki z innych rde 100. W ramach takiej wsppracy odbywaj si m.in. Dni Kaliningradu, organizowane w przygranicznych wojewdztwach Polski oraz na Litwie101. Dynamicznie rozwija si take wsppraca w sferze kultury i dziedzictwa historycznego: trwaj rosyjsko-litewskie przygotowania do obchodw przypadajcego na 2014 rok trzechsetlecia urodzin litewskiego poety Kristijonasa Donelaitisa, ktry urodzi si i mieszka na terenie dzisiejszego obwodu kaliningradzkiego. Zainteresowanie wspprac z eksklaw przejawiaj rwnie Niemcy, ktre angauj si w dziaania na poziomie federalnym i landowym oraz poprzez fundacje niemieckie dziaajce na obszarze Rosji102. Ze wzgldu na due rozproszenie rde niemieckiego wsparcia dla Kaliningradu trudno oszacowa jego wielko. Gwnym projektem na poziomie federalnym jest Dom
98
Euroregion jest form wsppracy transgranicznej pomidzy regionami pastw czonkowskich Unii Europejskiej oraz regionami ich ssiadw. W tworzeniu euroregionu uczestnicz przedstawiciele lokalnych i regionalnych wadz samorzdowych. W ramach tej puli alokacja TACIS dla obwodu wyniosa 9,5 mln euro. Tu przykadem moe by wieloletni projekt archeologiczny Ostbalticum realizowany z udziaem Polski, Litwy, otwy, Niemiec i Rosji pod auspicjami UNESCO, w ramach ktrego odrestaurowano i opracowano katalog zbiorw Muzeum Pruskiego w Koenigsbergu; wsppraca Elblskiego Centrum Mediacji z orodkami wsparcia psychologicznego w Kaliningradzie w ramach grantw Polsko-Amerykaskiej Fundacji Wolnoci. Dziki tym kontaktom w 2011 roku obwd kaliningradzki i wojewdztwo warmisko-mazurskie podpisay trzyletni plan wsplnych przedsiwzi. Zaplanowano m.in. udzia we wzajemnych imprezach wystawienniczych, kontynuacj regat na Zalewie Wilanym, wymian weteranw wojennych podczas rocznicy Dnia Zwycistwa oraz wspprac Kaliningradzkiego Teatru Muzycznego i olsztyskiego Teatru im. Stefana Jaracza. Zwaszcza fundacje majce swoje biura w Rosji: Fundacja Adenauera, Fundacja Eberta, Fundacja Boella, Fundacja Naumanna, Fundacja Seidela i Fundacja Ry Luksemburg.
99 100
101
102
Rosyjsko-Niemiecki, bdcy zapleczem organizacyjnym dla niemieckich podmiotw realizujcych projekty w obwodzie103. Podmioty niemieckie realizuj projekty zwizane przede wszystkim z edukacj, rolnictwem, rozwojem gospodarczym i ochron zdrowia104 . Jednym z bardziej widocznych projektw niemieckich w obwodzie jest Instytut Europeistyki im. Klausa Mehnerta dwusemestralne podyplomowe studia europejskie na kaliningradzkiej politechnice jedyne tego typu w Rosji105. Z funduszy niemieckich odbudowana zostaa dawna katedra w Kaliningradzie, w ktrej obecnie mieci si muzeum Kanta i sala koncertowa. W cigu ostatnich lat inicjatywy wspierania odbudowy dziedzictwa historycznego obwodu przybray na sile. Na tym polu szczeglnie aktywne s ziomkostwa dawnych mieszkacw regionu i ich rodzin. Do intensywnie rozwijaj si te kontakty midzyludzkie: na poziome landw i poszczeglnych miast funkcjonuje wiele programw wymian, istnieje te szeroka oferta stypendialna dla kaliningradczykw106. Landy niemieckie (Meklemburgia, Szlezwik-Holsztyn) razem z polskimi wojewdztwami (pomorskie, zachodniopomorskie i warmisko-mazurskie) stworzyy take z obwodem kaliningradzkim w 2004 roku Forum Parlamentw Poudniowego Batyku organizacj majc realizowa programy unijne w ramach polityk UE: morskiej, turystycznej i modzieowej. Niemieckie Ministerstwo rodowiska organizuje te w Kaliningradzie Rosyjsko-Niemieckie Dni Ekologii, w roku 2011 odbya si ju 8. edycja. Wrd pastw czonkowskich szczeglnie zaangaowanych we wspprac z obwodem kaliningradzkim naley wymieni jeszcze Szwecj, ktra wspiera zwaszcza inicjatywy majce na celu popraw sytuacji ekologicznej w regionie. W latach 20032007 szwedzka agencja pomocy rozwojowej SIDA przekazaa ponad 17 mln USD na budow i modernizacj infrastruktury wodno-kanalizacyjnej i oczyszczalni ciekw w obwodzie. Aktywne s take poudniowe regiony Szwecji, ktre angauj si we wspprac zarwno jako donatorzy maych projektw, jak te uczestnicy inicjatyw i programw budujcych kontakty midzyludzkie.
103
104
Wsppraca odbywa si m.in. poprzez wsplne projekty izb lekarskich obwodu kaliningradzkiego i niemieckiego landu Szlezwik-Holsztyn. Instytut finansowany jest ze rodkw Fundacji Roberta Boscha i Fundacji Moellgaardw przy wsparciu organizacyjnym niemieckiego Ministerstwa Owiaty oraz niemieckiej Centrali Wymiany Akademickiej DAAD. Stypendia naukowe oferuj m.in.: Niemiecka Centrala Wymiany Akademickiej DAAD oraz fundacja Deutsche Bundesstiftung Umwelt, Albertina, Fundacja Moellgaardw.
105
106
Peni on take funkcj instytutu kultury, organizuje wydarzenia kulturalne oraz nauk jzyka, a take wspiera mniejszo niemieck w obwodzie.
Kontaktom unijnych ssiadw z Kaliningradem sprzyja otwarta postawa wadz regionu. Zintensyfikoway si one od chwili objcia we wrzeniu 2010 roku urzdu gubernatora przez Nikoaja Cukanowa. Gubernator ju wielokrotnie odwiedzi Polsk, zarwno z wizytami oficjalnymi, jak te o charakterze nieoficjalnym (wzi udzia w polsko-kaliningradzkim rajdzie motocyklowym do Braniewa w maju 2011 roku). Kontynuowana jest te inicjatywa nieformalnych spotka gubernatora obwodu kaliningradzkiego oraz marszakw wojewdztw pomorskiego i warmisko-mazurskiego, Regat trzech marszakw (wsplnych regat na Zalewie Wilanym). Nikoaj Cukanow odwiedza rwnie Litw. Przy okazji wizyt w ssiednich krajach unijnych gubernator konsekwentnie podnosi kwesti uatwie wizowych dla obwodu oraz wyraa zainteresowanie obecnoci inwestorw zagranicznych w obwodzie. Dynamicznie rozwijaj si take kontakty mieszkacw regionu z unijnymi ssiadami przede wszystkim Polsk, Litw i Niemcami. Warto odnotowa, i to przede wszystkim kaliningradczycy podruj do krajw unijnych, a wizyty obywateli UE w obwodzie s znacznie rzadsze. Wyjazdy mieszkacw Kaliningradu maj przede wszystkim charakter komercyjny (popularne weekendowe wyjazdy do Polski i Litwy na zakupy) oraz turystyczny (zarwno turystyka wypoczynkowa, jak i tzw. turystyka medyczna, z uwagi na wysze ceny usug medycznych w obwodzie kaliningradzkim). Najwikszy udzia w wydawaniu wiz dla mieszkacw Kaliningradu maj konsulaty Polski i Litwy, mniej wiz wydaje konsulat niemiecki i kancelaria konsularna otwy. W ostatnich latach notowany jest stay wzrost liczby wydawanych wiz (szerzej zob. Ramka 7), co stao si moliwe dziki modernizacji konsulatw i unowoczenieniu procedur, np. wprowadzeniu rejestracji internetowej107. Konsulaty unijne stosuj te rnego rodzaju uatwienia wizowe, takie jak bezpatne wizy dla dzieci do lat 12 czy wymg deklaracji rezerwacji hotelu (zamiast dowodu opacenia noclegu). Ramka 7. Wizy dla mieszkacw Kaliningradu
PRACE OSW 07/2012
W roku 2011 konsulat Polski wyda mieszkacom obwodu kaliningradzkiego prawie 113 tys. wiz, z czego 53,5 tys. stanowiy wizy wielokrotne. Konsulat Litwy w 2011 roku wyda cznie prawie 83 tys. wiz, konsulat Niemiec 21,7 tys. wiz, a kancelaria konsularna otwy prawie 8 tys.
107
Wedug informacji konsulatu RP, wyrobienie wizy trwa rednio 4 dni robocze od momentu zoenia wniosku.
64
W roku 2010 konsulat Litwy wyda 55 tys. wiz, z czego 37% stanowiy wizy wielokrotne, konsulat Polski wyda w 2010 roku ok. 40 tys. wiz (dwukrotnie wicej ni rok wczeniej, wizy wielokrotne stanowi 40%), konsulat Niemiec ok. 20 tys. wiz, a placwka konsularna otwy 6,5 tys. wiz (50% z nich to wizy wielokrotne).
1.3. Kontakty ekonomiczne

Unia Europejska jest zainteresowana rozwojem ekonomicznym obwodu kaliningradzkiego i podnoszeniem poziomu ycia mieszkacw eksklawy. Spadek gospodarczy w regionie w latach 90. wzbudzi w UE obawy, e region stanie si obszarem biedy w Europie. Dziaania Unii skoncentrowane byy na zapobieganiu pogbianiu si rnic w poziomach ycia. Zainteresowanie regionem w Brukseli ponownie wzroso wraz z decyzj o rozszerzeniu UE o bezporednich ssiadw obwodu Polsk i Litw. Poza kwestiami tranzytu wizao si to z koniecznoci uregulowania takich kwestii, jak: rozbudowa infrastruktury granicznej i przesy elektroenergii przez Litw w zwizku z potrzeb dostosowywania litewskiego systemu do tego obowizujcego w UE108. Znaczenie regionu dla relacji gospodarczych UE z Rosj jest jednak ograniczone. Obwd kaliningradzki z perspektywy UE ma przede wszystkim znaczenie jako odbiorca unijnego eksportu do Rosji. W 2010 roku warto tego eksportu wyniosa ok. 90 mld euro, z czego ok. 7% trafio do obwodu kaliningradzkiego. Obwd jest wanym odbiorc towarw zwaszcza ze Sowacji (przypada na niego ponad 30% caego sowackiego eksportu do Rosji, co jest wynikiem dostaw podzespow do montau samochodw w obwodzie) i Polski (ok. 12%). W ostatnich kilku latach rola unijnych dostawcw do obwodu spada, coraz aktywniejsze s bowiem podmioty z Chin czy Korei Poudniowej. Obwd kaliningradzki ma natomiast marginalne znaczenie dla unijnego importu i inwestycji. Na obwd przypada poniej 1% caego importu UE z Rosji, podobnie jest w przypadku unijnych inwestycji w tym kraju. Na tym tle nieznacznie wyrniaj si pastwa czonkowskie ssiadujce z obwodem. Wsppracuj z nim do intensywnie polskie podmioty gospodarcze (w 2010 roku pod wzgldem intensywnoci wsppracy Kaliningrad plasowa si na 4. miejscu po Moskwie, Petersburgu i obwodzie moskiewskim). Na koniec 2010 roku skumulowane inwestycje polskie w regionie szacowano na 57 mln USD
108
Wicej o unijnej polityce wobec Kaliningradu na stronie Delegacji UE w Rosji; http://eeas. europa.eu/delegations/russia/index_en.htm
(wicej polskie firmy zainwestoway jedynie w obwodzie nowogrodzkim, moskiewskim i w Moskwie), co oznaczao, e do regionu trafio prawie 10% inwestycji RP w Rosji109. Rwnie dla litewskich podmiotw gospodarczych obwd kaliningradzki jest stosunkowo wanym kierunkiem inwestycji, do koca 2010 roku do obwodu trafio ok. 25% litewskiego kapitau zainwestowanego w Rosji (tj. ok. 40 mln USD). Jednoczenie obwd mia marginalne znaczenie dla litewskiego eksportu do Rosji (ok. 6%)110. Wsparcie dla kapitau zagranicznego oferuje wiele organizacji i zrzesze, ktre udzielaj im informacji o regionie i pomagaj w nawizywaniu kontaktw z lokalnymi podmiotami. Nale do nich m.in. Kaliningradzka Izba Handlowo-Przemysowa, regionalna Agencja Rozwoju Ekonomicznego czy zrzeszenie midzynarodowych ekspertw na rzecz rozwoju obwodu kaliningradzkiego. Dziaaj te organizacje lobbujce interesy przedsibiorcw, np. Zrzeszenie Zagranicznych Inwestorw w Kaliningradzie111 czy Batycki Klub Biznesowy, ktry skupia may i redni biznes. Dodatkowo niemieckie przedsibiorstwa mog liczy na wsparcie Komisji gospodarki niemieckiej do spraw Wschodu (Ost-Ausschuss) czy Przedstawicielstwa Izby Handlowej Hamburga w Kaliningradzie.
2. WsppRACA Z KALININGRADEM: Wnioski dla polityki unijnej 2.1. Wsppraca na szczeblu federalnym
Ze wzgldu na decydujcy gos Moskwy w wikszoci kwestii dotyczcych zasad wsppracy obwodu kaliningradzkiego z ssiadami niezbdna jest dwutorowo dziaa UE i jej pastw czonkowskich na rzecz rozwoju tych relacji. Powinny one obejmowa zarwno rozmowy na szczeblu federalnym (dotyczy to zwaszcza takich kwestii, jak przepyw osb, towarw i usug oraz rozwiza infrastrukturalnych czy zasad wsppracy ekonomicznej z regionem), jak i lokalnym (np. zacieniania wsppracy z samorzdem lokalnym Kaliningradu i angaowania go w regionalne inicjatywy).
PRACE OSW 07/2012
109
Wicej na ten temat na stronie Wydziau Promocji i Inwestycji Ambasady RP w Moskwie; http://www.moskwa.trade.gov.pl Obliczenia wasne na podstawie danych Litewskiego Banku Centralnego i Ministerstwa Gospodarki obwodu kaliningradzkiego. Zrzesza ok. 50 inwestorw z rnych pastw, gwnie litewskich. Wicej zob.: www.fiak.biz
110
111
66
2.1.1. Wspieranie kontaktw dwustronnych: kwestie wizowe i graniczne Moskwa i Bruksela ju od kilku lat prbuj wypracowa plan dochodzenia do reimu bezwizowego w relacjach UE i Rosji. Rozmowy te napotykaj wiele barier politycznych i technicznych, a perspektywy ruchu bezwizowego pomidzy UE i Rosj wydaj si odlege. Midzy Polsk a obwodem wprowadzono natomiast zasad maego ruchu granicznego (szerzej zob. cz I, p. 2.4.1.). Jednak jego implementacja nie wyklucza potrzeby denia do uatwie wizowych w ruchu z Uni Europejsk, MRG dotyczy bowiem tylko ograniczonych obszarw po stronie polskiej. W tej sytuacji warto dy do stopniowej liberalizacji obecnego reimu wizowego midzy UE a Federacj Rosyjsk i uelastyczniania wymogw: skracania okresu oczekiwania na wizy, ograniczania wymogw formalnych (kwestie zaprosze, voucherw, rodkw na podr), zwikszenia wydawania wiz dugoterminowych i obniania kosztw wiz. Zarwno w implementacji zasad maego ruchu granicznego z Polsk, jak i deniu do uatwie wizowych z ca Uni Europejsk warto maksymalnie usprawnia funkcjonowanie i przepustowo granicy, w tym tworzy na granicy kolejne zielone korytarze112 dla podrnych niemajcych nic do oclenia, a nawet rozway sensowno wznowienia ruchu na nieczynnych przejciach granicznych113. W przypadku obwodu kaliningradzkiego ryzyko nielegalnej migracji do UE jest minimalne, ograniczonym zagroeniem dla pastw unijnych ze strony eksklawy moe by natomiast przemyt114 . Kolejn wan kwesti, ktr UE powinna podnosi w rozmowach z Moskw, jest niesymetryczno wzajemnych wymogw wobec podrnych. Dotyczy to przede wszystkim egzekwowania przez stron rosyjsk wymogu rejestracji pobytu cudzoziemcw w cigu 7 dni od wjazdu do kraju. Kolejnym tematem w tych rozmowach powinny by ograniczenia w dostpie cudzoziemcw do 1/3 terytorium obwodu kaliningradzkiego (zob. cz I, p. 2.3.1.) oraz kwestia braku odpowiednich oznakowa tych stref. Wan rol mog tutaj odegra pastwa czonkowskie bezporednio zainteresowane wspprac z obwodem kaliningradzkim Polska, Litwa czy Niemcy.
112
Obecnie na granicy z Kaliningradem funkcjonuj dwa zielone korytarze na przejciu samochodowym z Litw (CzernyszewskojeKybartai) i z Polsk (GrzechotkiMamonowo-2). Podczas debaty na temat moliwych problemw z przepustowoci infrastruktury granicznej po wprowadzeniu MRG deputowani kaliningradzkiego parlamentu postuluj wznowienie ruchu na nieczynnych przejciach granicznych PeryKryowo i Michakowo eleznodoronyj; http://www.kaliningrad.net/news/49259/ Raport Frontex, dane Stray Granicznej.
113
114
2.1.2. Wsppraca spoeczna Podejmujc wspprac z regionem na poziomie wadz lokalnych, naley pamita, e kompetencje wadz samorzdowych obwodu kaliningradzkiego s ograniczone w porwnaniu z ich odpowiednikami z obszaru UE. Wikszo decyzji moe zapa dopiero po uzgodnieniu z Moskw. Nawet jeli podejmowane decyzje formalnie znajduj si w kompetencjach wadz lokalnych, deklaracje, ustalenia, a nawet podpisane dokumenty, bdce rezultatem kontaktw na szczeblu lokalnym mog zosta podwaone przez Moskw, jeli ta uzna je za niekorzystne z punktu widzenia swoich interesw. Trzeba mie rwnie wiadomo, e wadze lokalne nie maj dostpu do rodkw finansowych w zakresie umoliwiajcym wspfinansowanie duych projektw. Kwestie te musz by zatem uzgadniane z Moskw. Ta nawet formalnie zgadzajc si na wspprac, moe blokowa j przez wstrzymywanie transferu rodkw finansowych. Przyczyn braku finansowania projektu moe by te uznanie go za niepriorytetowy wobec innych potrzeb w skali caej FR (jak w przypadku oczyszczalni ciekw w Kaliningradzie). Jednoczenie trzeba podkreli, e wymg wspfinansowania przez stron rosyjsk programw wsppracy transgranicznej zosta wprowadzony przez Moskw, ktra traktuje go jako narzdzie kontroli nad wspprac UE z obwodem (czego przykadem mog by wspomniane ju problemy z podpisaniem przez Moskw Financial Agreements w programach CBC). 2.1.3. Intensyfikacja wsppracy gospodarczej Wikszo kwestii gospodarczych, takich jak zasady wsppracy regionu z zagranic czy oglne warunki prowadzenia biznesu, regulowana jest na szczeblu federalnym za pomoc ustaw, rozporzdze i umw midzynarodowych. Dlatego to Moskwa powinna by gwnym adresatem postulatw dotyczcych np. zwikszenia ochrony unijnych inwestycji, uatwienia dostpu do rynku eksklawy czy poprawy warunkw funkcjonowania maych i rednich przedsibiorstw (sektora najbardziej aktywnego w UE). Z perspektywy biznesu unijnego niezbdne jest stworzenie prawnie obowizujcych regulacji rosyjsko-unijnej wsppracy gospodarczej i efektywnych mechanizmw rozstrzygania sporw, ktre maj by zapisane w negocjowanej umowie bazowej (tzw. PCA-2)115. Pomocne w tej kwestii moe okaza si
PRACE OSW 07/2012
115
Obowizujca midzy Rosj a UE umowa PCA z roku 1997 ma charakter asymetryczny, mniej korzystny dla Unii i pastw czonkowskich. Daje ona natomiast wiele przywilejw stronie rosyjskiej i du swobod w prowadzeniu jej polityki handlowej, nie wprowadza te efektywnego mechanizmu rozstrzygania unijno-rosyjskich sporw.
68
czonkostwo Rosji w WTO, ktre ma nastpi w 2012 roku. Szczeglnie istotne bdzie wdraanie w Rosji przyjtych zobowiza, ktre mogoby prowadzi do ograniczania korupcji i wzrostu konkurencji ekonomicznej na rynku. Do wynegocjowania zapisw skutecznie chronicych unijny biznes niezbdne jest jednolite stanowisko unijne i wspieranie Komisji Europejskiej przez pastwa czonkowskie. Na szczeblu federalnym negocjowane musz by rwnie programy wsppracy w poszczeglnych obszarach, np. Partnerstwo dla modernizacji czy Partnerstwo dla innowacji (na poziomie unijnym czy poszczeglnych pastw czonkowskich). Po uzgodnieniu z Moskw programy te mog si przeoy na intensyfikacj wsppracy na szczeblu regionalnym. Istotny wpyw na relacje z obwodem kaliningradzkim miaaby realizacja projektu budowy Batyckiej Elektrowni Jdrowej. Z jednej strony stworzyaby ona moliwo zacienienia relacji UE z Rosj i obwodem kaliningradzkim, z drugiej za umocniaby pozycj Rosji na rynku energetycznym w regionie Morza Batyckiego, tym samym ograniczajc bezpieczestwo energetyczne polski, Litwy, otwy i Estonii. W zwizku z planowanym wzrostem zapotrzebowania na energi elektryczn w UE oraz wdraaniem przez pastwa czonkowskie polityki klimatycznej (promujcej rda energii o niskiej emisji gazw cieplarnianych), produkcja BEJ mogaby wesprze bilans energetyczny UE. Potencjalni inwestorzy oczekiwaliby jednak zwikszenia atrakcyjnoci inwestycyjnej projektu i poprawy warunkw oferowanych przez Moskw. Po pierwsze, zagwarantowania przestrzegania praw mniejszociowych udziaowcw dla zagranicznych inwestorw przeznaczonych jest 49% udziaw w BEJ, co w warunkach rosyjskich oznacza cakowit zaleno od publicznego inwestora (Rosatomu). Po drugie zabezpiecze przed lawinowo rosncymi kosztami inwestycji, jak to miao miejsce przy innych inwestycjach infrastrukturalnych, np. Nord Stream116. Inwestorzy zagraniczni zainteresowani budow BEJ we wsppracy z Rosatomem mog poprawi swoj pozycj negocjacyjn, wykorzystujc potrzeby Rosji
116
Dotychczasowe dowiadczenia realizacji projektw energetycznych w Rosji z udziaem zagranicznych inwestorw pokazuj jednak, e ich powodzenie zalene jest przede wszystkim od decyzji politycznych rosyjskiej elity rzdzcej, a nie ekonomicznych kalkulacji. Dla przykadu, wikszociowe udziay koncernu energetycznego Shell w projekcie naftowo-gazowym Sachalin-2 oraz dugoletnia umowa z rzdem rosyjskim nie zabezpieczyy tego koncernu przed utrat kontroli nad projektem na rzecz Gazpromu w 2006 roku. Wicej: Iwona Winiewska, Kontrolowane otwarcie sektora energetycznego Rosji na inwestorw zagranicznych, Biuletyn OSW, 9.03.2011.
umidzynarodowienia tego projektu poprzez wspfinansowanie go przez zagranicznych inwestorw, znalezienia zbytu dla energii z BEJ na rynku UE i zapewnienia szlakw jej przesyu. Dotychczas Rosatom nie podpisa adnych porozumie z importerami, nie uzyska jasnych deklaracji od potencjalnych odbiorcw ani nie zdecydowa o szlakach przesyu. Kolejnym elementem wzmacniajcym zagranicznych inwestorw moe by zainteresowanie Rosatomu zwikszeniem swojej aktywnoci zagranicznej (zwaszcza dotyczy to eksportu rosyjskich technologii i paliwa jdrowego), a take prba wykorzystania projektu kaliningradzkiego do zacieniania relacji z zagranicznymi partnerami. Z perspektywy pastw regionu batyckiego (Polski, Litwy, otwy czy Estonii) w duej mierze zalenego od rosyjskiego sektora naftowo-gazowego, realizacja BEJ moe oznacza dalsze umacnianie si pozycji Rosji na ich rynku energetycznym. Dlatego te dla pastw tego regionu najwaniejsze jest koncentrowanie si na budowie bezpieczestwa energetycznego poprzez wdraanie programw energooszczdnych, rozbudow i modernizacj wasnych siowni oraz pocze infrastrukturalnych, ktre mogyby zwikszy dywersyfikacj regionu pod wzgldem rde dostaw energii i szlakw ich przesyu. Szczeglne znaczenie miaaby zwaszcza koncentracja na realizacji przez Polsk i Litw wasnych projektw budowy elektrowni jdrowych.
2.2. Wsppraca na szczeblu regionalnym

Mimo i kluczowe decyzje dotyczce eksklawy le w gestii Moskwy, to jednak rola wadz regionalnych w rozwoju wsppracy z ssiadami nie jest bez znaczenia. Mog one wykorzysta swoje ograniczone kompetencje do wspierania wsppracy z partnerami zagranicznymi. 2.2.1. Regionalne kontakty polityczne Powodzenie projektw realizowanych we wsppracy z obwodem kaliningradzkim w duym stopniu zaley od praktyki sprawowania wadzy w regionie oraz postawy gubernatora i jego otoczenia. Utrzymywanie dobrych, regularnych kontaktw pomidzy administracj obwodu kaliningradzkiego i wadzami samorzdowymi pastw ssiadujcych z obwodem, Polski i Litwy sprzyja zaatwianiu konkretnych spraw. Tak wspprac moe uatwia zarwno fakt, i gubernator Nikoaj Cukanow cieszy si opini skutecznego menedera, jak te jego zainteresowanie nawizywaniem kontaktw z Polsk i Litw. Przykadem efektywnoci bezporednich kontaktw na szczeblu regionalnym moe by np. decyzja o wznowieniu rejsw z Gdaska do Batijska od jesieni 2010 roku, po wizycie w eksklawie przedstawicieli wojewdztwa pomorskiego.
Kontakty dwustronne sprzyjaj te umacnianiu wizerunku nowych krajw czonkowskich (zwaszcza Polski i Litwy) jako pozytywnego przykadu transformacji, z ktrego kaliningradzkie elity i spoeczestwo bd chcieli korzysta. Jednoczenie te kontakty i wspprac z Kaliningradem naley widzie w perspektywie dugoterminowej, dowiadczenie pokazuje bowiem, e trudno liczy na szybk popraw dotychczasowych warunkw wsppracy. 2.2.2. Kontakty spoeczne Warto wykorzystywa blisko obwodu kaliningradzkiego i jego otwarto na wspprac do dalszego rozwoju kontaktw spoecznych. Dotyczy to zwaszcza krajw ssiedzkich, ktrych samorzdy, wsplnoty i instytucje lokalne take s zainteresowane zacienianiem tej wsppracy. Warto ma przy tym nie tylko sama realizacja konkretnego projektu, lecz take fakt, i sprzyjaj one kontaktom midzyludzkim i mog owocowa przeamaniem stereotypw, zwikszajc potencja dalszej wsppracy. Stosunkowo niewielka skala obwodu kaliningradzkiego sprawia, e nawet projekty o ograniczonym budecie i liczbie uczestnikw mog prowadzi do istotnych zmian w poszczeglnych sferach. Wsppracujc z Kaliningradem warto koncentrowa dziaania i rodki na jasno okrelonych sferach, stawiajc sobie za cel zmiany w wybranych obszarach. Z perspektywy unijnej efektywne mog okaza si projekty o niewielkich budetach (tzw. mikroprojekty), ktre mog by wspfinansowane na poziomie lokalnych wsplnot, instytucji i organizacji obwodu kaliningradzkiego. Ich realizacji moe rwnie sprzyja fakt, i dotycz one rozwizywania drobnych problemw lokalnych, istotnych dla mieszkacw, a cay proces decyzyjny znajduje si w gestii miejscowych wadz. Najbardziej perspektywiczne we wsppracy z obwodem kaliningradzkim wydaj si dziaania w sektorach postrzeganych jako apolityczne (cho i one mog zosta upolitycznione przez Moskw, tak jak to si stao z CBC). Jednym z takich obszarw, gdzie mona zacieni wspprac regionu z pastwami caego regionu Morza Batyckiego, jest ekologia. Wspprac tak moe uatwia fakt, i rozwizywaniem problemw ekologicznych regionu zainteresowana jest take Moskwa. W ramach tej wsppracy potrzebne s zarwno projekty o charakterze inwestycyjnym, jak te edukacja spoeczna promujca zachowania proekologiczne.
Innym obszarem wsppracy mog by projekty skierowane na popraw sytuacji suby zdrowia w obwodzie kaliningradzkim, ktra znajduje si w powanym kryzysie. Region potrzebuje w tej dziedzinie duego wsparcia tak inwestycyjnego, jak i edukacyjnego. Brak przeciwdziaania rozwojowi chorb takich jak HIV/AIDS, grulica, ale take na przykad grypa i jej nietypowe odmiany (leczenie, profilaktyka, edukacja) bdzie pogarsza sytuacj socjaln w samym obwodzie i stwarza potencjalne zagroenie dla pastw ssiednich. Najtrwalsze efekty dla rozwoju wsppracy mog da wsplne projekty owiatowe. Kaliningradzkie orodki akademickie ju obecnie s pod tym wzgldem bardziej aktywne w porwnaniu ze redni rosyjsk, np. pod wzgldem odsetka studentw i kadry naukowej, zaangaowanych w wymiany midzynarodowe. Warto wykorzysta to pozytywne dowiadczenie, intensyfikujc wymiany, stae i stypendia naukowe. Wanym, cho wraliwym obszarem wsppracy s kwestie zwizane z ochron i odbudow dziedzictwa historycznego regionu. Kaliningradzkie elity intelektualne s zainteresowane ratowaniem dziedzictwa historycznego regionu poszukuj one moliwoci finansowania odbudowy, remontw i utrzymania zabytkowych obiektw. Ze wzgldu na ponad 60 lat zaniedba jest to kolejna dziedzina, w ktrej skala potrzeb inwestycyjnych jest ogromna. Przy tej okazji mona odwoywa si do pozytywnych dowiadcze wsppracy w tej sferze, w tym odbudowy kaliningradzkiej katedry gwnie z funduszy niemieckich. Inwestycje w ochron dziedzictwa historycznego zwikszayby rwnie szanse regionu na rozwj turystyki. Warto natomiast pamita, i barier we wsppracy moe stanowi ograniczony dostp kaliningradzkich partnerw do rodkw finansowych, zwaszcza w projektach europejskich, ktre wymagaj wspfinansowania po stronie rosyjskiej. Kolejnymi barierami s brak odpowiednich kompetencji na szczeblu regionalnym i charakterystyczne dla caej Rosji przerost biurokracji, korupcja i niska kultura prawna. 2.2.3. Kontakty gospodarcze Mimo wielu saboci kaliningradzkiej gospodarki i ograniczonej atrakcyjnoci preferencji przyznanych regionowi przez Moskw, wsppraca partnerw unijnych z regionem moe by korzystna, choby ze wzgldu na jego geograficzn blisko i jego due zapotrzebowanie na import oraz inwestycje. Wsppraca ta bdzie jednak atrakcyjna gwnie dla maych i rednich inwestorw unijnych skoncentrowanych na rynku kaliningradzkim. Z perspektywy
duych koncernw atrakcyjno Kaliningradu ogranicza jego may rynek zbytu i bariery dostpu kaliningradzkiej produkcji do UE (konieczno wdroenia standardw unijnych) i pozostaej czci Rosji (koszty tranzytu). Do sektorw szczeglnie perspektywicznych dla rozwoju wsppracy nale rolnictwo i przemys spoywczy. Sektory te s sabo rozwinite i nie s w stanie zaspokoi potrzeb eksklawy. W obwodzie brakuje zarwno maszyn rolniczych i technologii, jak i dowiadczenia. Region uzaleniony jest nie tylko od importu artykuw rolno-spoywczych, ale rwnie innych towarw konsumpcyjnych (chemia gospodarcza, odzie itd.). Z tego wzgldu handel pozostaje jednym z waniejszych sektorw regionalnej gospodarki. Szans dla unijnych przedsibiorstw moe by rwnie trwajca rozbudowa nabrzea portowego eksklawy, otwiera ona bowiem moliwo wsppracy w modernizacji portw (np. kontrakty budowlano-usugowe), a w przyszoci szerszego wykorzystania transportu wodnego w handlu. Ponadto moliwoci zaangaowania w regionie unijnych przedsibiorstw zwiksza trwajca modernizacja kaliningradzkiego sektora komunalno-mieszkaniowego, wymuszona przez wzrost cen energii i usug komunalnych w eksklawie. W obwodzie wzrasta zapotrzebowanie na materiay i towary (w tym liczniki gazu czy wody), usugi budowlane oraz technologie energooszczdne czy odnawialne rda energii. Wsparciem dla unijnego eksportu i inwestycji mogaby by realizacja zaoe programu Partnerstwa dla modernizacji, zarwno na szczeblu unijno-rosyjskim, jak i bilateralnych relacji pastw czonkowskich z Moskw. W przyszoci obszarem zacienienia wsppracy z UE mogaby by rwnie turystyka. Zaniedbania po stronie rosyjskiej w tej dziedzinie s rwnie ogromne. Sektor ten jest niedoinwestowany, co dotyczy zarwno bazy noclegowej, jak i usugowej, a atrakcje turystyczne wymagaj modernizacji, renowacji lub odbudowy. Efektywnym instrumentem wsparcia unijnego biznesu w eksklawie s rwnie obecne w obwodzie izby przemysowo-handlowe (gwnie niemieckie), konsulaty (zwaszcza wydziay ekonomiczne) oraz zrzeszenia zagranicznych inwestorw. Dlatego te istotne jest dalsze gromadzenie i udostpnianie informacji o moliwoci wsppracy ekonomicznej z regionem (m.in. tworzenie stron internetowych). Wane jest take organizowanie przez rodowiska biznesowe prezentacji oferty unijnych przedsibiorstw, co uatwia nawizywanie wsppracy kontrahentw w Rosji nadal gwn rol odgrywaj kontakty
bezporednie. Wsppracy sprzyja moe take popularyzacja wiedzy o regionie i jego mieszkacach, w tym o ich otwartoci na kontakty i wspprac z ssiadami unijnymi. JADWIGA ROGOA, AGAtA WIERZBOWsKA-MIAZGA, IWONA WINIEWsKA
Orodek studiw Wschodnich im. Marka Karpia orodek studiw wschodnich (osw) jest instytucj eksperck zajmujc si monitorowaniem oraz analiz sytuacji politycznej, gospodarczej i spoecznej w rosji, na Kaukazie i w azji Centralnej, w pastwach Europy rodkowej i wschodniej, w niemczech oraz na bakanach. osw powsta w 1990 roku i jest w caoci finansowany z budetu pastwa. w 2006 roku orodkowi nadano imi zaoyciela marka Karpia. odbiorcami naszych opracowa s przede wszystkim instytucje pastwowe: Kancelaria Prezydenta rP, Kancelaria Prezesa rady ministrw, ministerstwa i agencje rzdowe, a take sejm i senat rP. szczeglnie aktywnie wczamy si w dyskusj dotyczc polityki wschodniej Unii Europejskiej, wyzwa dla bezpieczestwa energetycznego oraz procesw transformacji politycznej i spoeczno-gospodarczej ssiadw Polski. znaczna cz naszych publikacji dostpna jest na stronie internetowej osw.waw.pl
Serie wydawnicze punkt Widzenia krtkie opracowania analityczne prezentujce opinie naszych ekspertw na aktualne tematy; wydawane w jzyku polskim i angielskim. prace OsW due opracowania analityczne powicone wanym procesom politycznym, spoecznym i gospodarczym zachodzcym na obszarze zainteresowania osw; wydawane w jzyku polskim i angielskim. Newslettery OSW Tydzie na Wschodzie tygodniowy biuletyn analityczny dotyczcy obszaru rosji, Ukrainy, biaorusi, Kaukazu i azji Centralnej (wersja angielska: EastwEEK) BEsT OsW tygodniowy biuletyn analityczny dotyczcy obszaru krajw batyckich, Europy rodkowej, niemiec oraz bakanw (wersja angielska: CEwEEKly) Komentarze OsW w tej serii publikujemy analizy o najistotniejszych wydarzeniach z obszaru naszego zainteresowania w pogbionej formie (wersja angielska: osw Commentary) newslettery osw s dostpne w bezpatnej prenumeracie

Kaliningrad - Między Moskwą A UE

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kaliningrad - Między Moskwą A UE

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

41

KAlInIngRAD MIDzy MOSKW A UE

Jadwiga Rogoa, Agata Wierzbowska-Miazga, Iwona Winiewska

nUmEr 41 warszawa liPiEC 2012

Kaliningrad midzy mosKw a UE

Jadwiga rogoa, agata wierzbowska-miazga, iwona winiewska

PRACE OSW 07/2012 5

PRACE OSW 07/2012 6

Strefa ograniczonego dostpu ze wzgldw bezpieczestwa*

Strefa hazardowo-rekreacyjna w okolicach Jantarnego

Strefa turystyczno-rekreacyjna na Mierzei Kuroskiej Sowieck

Planowana lokalizacja Batyckiej Elektrowni Atomowej Zielenogradsk Jantarny

Linie wysokiego napicia

Nowy Dwr Gdaski Bartoszyce Elblg

Wgorzewo Ktrzyn Olecko Giycko

Przejcia graniczne drogowe

Przejcia graniczne kolejowe

* strefy te znajduj si rwnie na Mierzei Kuroskiej (cho nie s oznakowane)

PRACE OSW 07/2012

PRACE OSW 07/2012

OBWD KALININGRADZKI: pODMIOt CZY pRZEDMIOt FEDERACJI?

PRACE OSW 07/2012 9

PRACE OSW 07/2012 11

PRACE OSW 07/2012

1.2. Aktualna sytuacja polityczna

PRACE OSW 07/2012 13

PRACE OSW 07/2012

PRACE OSW 07/2012 15

Ramka 2. Gubernatorzy obwodu

1996 2000 2000 2005

Wykres 1. poparcie dla Jednej Rosji w obwodzie kaliningradzkim i caym kraju

PRACE OSW 07/2012

30 20 10 0 wybory parlamentarne 2007 wybory parlamentarne 2011

rdo: Centralna Komisja Wyborcza FR

1.3. Aktualna sytuacja ekonomiczna

PRACE OSW 07/2012 17

PRACE OSW 07/2012 19

Przemys przetwrczy [19,0%]

Transport i czno [10,8%] Budownictwo [14,2%]

Hotele i restauracje [5,2%]

Wykres 3. struktura pRB obwodu kaliningradzkiego w 2010 roku (w %)

Rynek nieruchomoci [9,8%]

PRACE OSW 07/2012

Przemys przetwrczy [19,1%]

Dane Ministerstwa Gospodarki obwodu kaliningradzkiego; http://economy.gov39.ru/news/ index.php?ID=2664

PRACE OSW 07/2012 21

3,2 1,3 1,3 0,5 1,3

rdo: Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego, Suba Celna FR

Wykres 6. Udzia najwaniejszych partnerw handlowych w imporcie eksklawy w 2011 roku (w %)

Pozostae [39,2%] Chiny [19,3%]

PRACE OSW 07/2012

Litwa [2,0%] Polska [8,0%]

Korea Poudniowa [13,0%]

rdo: Ministerstwo Gospodarki obwodu kaliningradzkiego

PRACE OSW 07/2012 23

Wykres 7. Inwestycje zagraniczne per capita w obwodzie kaliningradzkim i w Federacji Rosyjskiej

1.4. sytuacja socjalna

PRACE OSW 07/2012 25

1.5. Charakterystyka mieszkacw

PRACE OSW 07/2012

Szerzej zob. cz I rozdz. 1.3. rdo: Ministerstwo Sprawiedliwoci FR; http://unro.minjust.ru/NKOs.aspx

PRACE OSW 07/2012 29

PRACE OSW 07/2012