Adam Garbicz KINO, wehiku magiczny.

Przewodnik osigni filmu fabularnego Podr trzecia 1960-1966

101 DALMATIANS 101 DALMATYCZYKW 491 A CIASCUNO IL SUO A HARD DAY'S NIGHT A JELI TO MIO... A KIND OF LOVING A MAN FOR ALL SEASONS A RAISIN IN THE SUN A TASTE OF HONEY A YESLI ETO LYUBOV? ACCATTONE AINO KAWAKI AKAHIGE AKAI SATSUI AKIBIYORI ALIOSZKINA LUBOS AMERICA AMERICA AMERYKA, AMERYKA ANDRIEJ RUBLIOW ANDRIEJ RUBLOW ANSATSU ARABESKA ARABESQUE AU COEUR DE LA VIE AZ PRIJDE KOCOUR LSKARINNAN BANDITI A ORGOSOLO BANDYCI Z ORGOSOLO BARAUTOMAT WIAT BECKET BG I DIABE W KRAINIE SOCA BEZUCHY HOICHI BIJCE SERCE BILARDZISTA BILLY BUDD BILLY KAMCA BILLY LIAR BIRDMAN OF ALCATRAZ BITWA O ALGIER BONCHI BRZEGI FUEFUKI BDNE GWIAZDY WIELKIEJ NIEDWIEDZICY BUNNY LAKE IS MISSING BUNNY LAKE ZAGINA BUTA TO GUNKAN BY SOBIE DZIAD I BABA CAPE FEAR CERN PETR CHARADE CHARULATA CHEYENNE AUTUMN CHICKAMAGUA, RZEKA MIERCI CHIMES AT MIDNIGHT CHWILA PRAWDY CIENIE ZAPOMNIANYCH PRZODKW CIOTKA TULA CRONACA FAMILIARE CUDOTWRCZYNI CULDESAC CZARNE WOSY CZARNY PIOTRU CZAS ROZPRAWY CZERWONA PUSTYNIA CZISTOJE NIEBO CZTERY DNI NEAPOLU CZOWIEK CZOWIEK MAFII CZOWIEK, KTRY ZABI

LIBERTY VALANCE'A CZWARTA NAD RANEM CZYSTE NIEBO DMANTY NOCI DARISKACIS MAMA DAMA S SOBACZKOJ DAMA Z PIESKIEM DER JUNGE TRLESS DESERTO ROSSO DEUS E O DIABO NA TERRA DO SOL DIAMENTY NOCY DIEWIA DNIEJ ODNOGO GODA DIVORZIO ALL'ITALIANA DNI S POLICZONE DOBRY, ZY I BRZYDKI DOLA CZOWIECZA DWADZIECIA GODZIN DZIAA NAVARONY DZIECKO WOJNY DZIE ZA DNIEM BEZ NADZIEI DZIENNIK PANNY SUCEJ DZIEWCZYNA O ZIELONYCH OCZACH DZIEWCZYNA Z WALIZK DZIEWCZYNA Z WYSPY DZIEWI DNI JEDNEGO ROKU EIENNO HITO EL CID EL COCHECITO EL MOMENTO DE LA VERDAD EL VERDUGO ELEKTRA EN LA SELVA NO HAY ESTRELLAS EWANGELIA WEDUG WITEGO MATEUSZA FALSTAFF FANFARON FOUR IN THE MORNING FUEFUKIGAWA GAMLET GARSONIERA GDY PRZYCHODZI KOT GIORNO PER GIORNO DISPERATAMENTE GIRL WITH GREEN EYES GIULIETTA DEGLI SPIRITI GIULIETTA I DUCHY GLI INDIFFERENTI GOCIE WIECZERZY PASKIEJ GRA UCZU Grecja GREK ZORBA GD HR HAR DU DITT LIV HSZ RA HADAKANO SHIMA HAKUCHU NO TORIMA HAMLET HARAKIRI HIDEG NAPOK HONNO HOW TO STEAL A MILLION HUD HUD, SYN FARMERA I COMPAGNI I FIDANZATI I GIORNI CONTATI I PUGNI IN TASCA IDOL IL BELL'ANTONIO IL BRIGANTE IL BUONO, IL BRUTTO, IL CATTIVO IL DISPREZZO IL GATTOPARDO IL POSTO IL SOPRASSO IL TERRORISTA INTIMNI OSVETLENI INTYMNE OWIETLENIE IRMA LA DOUCE IWANOWO DIETSTWO JAK UKRA MILION DOLARW JAK W ZWIERCIADLE JESIE CHEYENNW JINRUIGAKU NYUMON JUDGMENT AT NUREMBERG JUEGO DE LA OCA KADEMU SWOJE KAIDAN KANCZENDANGA KANGCHENJUNGA KAP KAPO KAPRAL W MATNI KARAMIAI KARIERA I UPADEK LEGSDIAMONDA KARNA WYSPA KAT KAWAITA HANA KAZDY DEN ODVAHU KING AND COUNTRY KING RAT KOBIETA DIABE KOBIETA MAPA KOBIETA OWAD KOBIETA Z WYDM KOBIETA ZAMNA KOCHANKA KOLEKCJONER KOSZMAR ZA DNIA KRADECYT NA PRASKOWI KRL SZCZURW KRONIKA RODZINNA KROPLA KRWI KSINICZKA KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE L'ECLISSE L'IMPRVU LSKY JEDN PLAVOVLSKY LA CIOCIARA LA DONNA SCIMMIA LA GUERRE EST FINIE LA MANO EN LA TRAMPA LA NOTTE LA RAGAZZA CON LA VALIGIA LA TA TULA LA VIACCIA LAMPART LAWRENCE OF ARABIA LAWRENCE Z ARABII LE CAPORAL PINGL LE COEUR BATTANT LE JOURNAL D'UNE FEMME DE CHAMBRE LE MANI SULLA CITT LE MONTECHARGE LE QUATTRO GIORNATE DI NAPOLI LIGA DENTELMENW LIST Z OBOZU LIVET R STENKUL LONELY ARE THE BRAVE LORD OF THE FLIES LOT FENIKSA LOVE WITH THE PROPER STRANGER LUDZIE Z POCIGU MSKI, ESKI MAARAKAT ALGER MAFIOSO MAHANAGAR MAJOR DUNDEE MAM 20 LAT MANJI MARAT de SADE MASCULIN FMININ MATKA I CRKA MATNIA MAE AFRODYTY MIECZ DLA KRLA MIKRES AFRODITES MILCZENIE MIR WCHODIASZCZIEMU MITASARETA SEIKATSU MIO ALOSZY MIO BLONDYNKI MORD W TOKIO MORGAN, A SUITABLE CASE FOR TREATMENT MORGAN, PRZYPADEK DO LECZENIA MOST NA RZECE SOWIEJ MOUCHETTE MODSZY BRAT NA DNIE CZARKI NA DRODZE NAGA MODO NAGA WYSPA NAJDUSZY DZIE

NARZECZENI NATTVARDSGSTERNA NAYAK N W WODZIE NIE MA GWIAZD W DUNGLI NIEPOKOJE WYCHOWANKA TRLESSA NIEWINITKA NIGHT MUST FALL NIKT NIE MWI DO WIDZENIA NINGEN NINGENNO JEKEN Japonia NIPPON KONCHKI NOBODY WAVED GOOD-BYE NOC NOC MUSI ZAPA NOTHING BUT A MAN O CZYM INNYM O NECEM JINEM O PAGADOR DE PROMESSAS O SLAVNOSTI A HOSTECH O UROCZYSTOCI I GOCIACH OBOJTNI OBAWA OBZALOVANY ODWAGA NA CO DZIE OJCIEC ONIERZA ONIBABA ORZE OSIEM I P OSKARONY OSTATNI COWBOY OSTRE SLEDOVAN VLAKY OSZUCI OTO JEST GOWA ZDRAJCY OTO TWOJE YCIE OTOTO PANIE I PANOWIE PASAERKA PNA JESIE PERLICKY NA DNE PERY NA DNIE PENIA YCIA PIKNO I BL PIKNY ANTONIO PICI W KIESZENI PIEL DE VERANO PIERROT LE FOU POCIGI POD SPECJALNYM NADZOREM PODAREK LOSU POGARDA POGRZEB SOCA POKJ PRZYCHODZCEMU NA WIAT PORNOGRAF POSADA POSKROMIENIE ZONICY POWD ZIELENI POWIKSZENIE PRAGNIENIE MIOCI PRIMA DELLA RIVOLUZIONE PRINSESSAN PROCS DE JEANNE D'ARC PROCES JOANNY D'ARC PRZED REWOLUCJ PRZEDRZENIACZ PRZYGODA PRZYLDEK STRACHU PSYCHO PSYCHOZA PTAKI PTASZNIK Z ALCATRAZ RCE NAD MIASTEM RKA W POTRZASKU REPULSION RIDE THE HIGH COUNTRY RIO CONCHOS ROCCO E I SUOI FRATELLI ROCCO I JEGO BRACIA RODZAJ MIOCI RODZYNEK W SOCU ROMANCA ROMANS Z NIEZNAJOMYM ROMEO, JULIA I CIEMNO ROMEO, JULIE A TMA ROZBJNIK ROZWD PO WOSKU RUDOBRODY SSOM I EN SPEGEL SAGA O DUDO SALTO SALVATORE GIULIANO SAM NA PACYFIKU SAMOTNO SAMOTNO DUGODYSTANSOWCA SANMANO AJI SATURDAY NIGHT AND SUNDAY MORNING SEDMIKRASKY SEDOTTA E ABBANDONATA SEISHUN ZANKOKU MONOGATARI SENILIT SEPPUKU SHAKESPEAREWALLAH SHOKEINO SHIMA SD SIERIOA SIGNORE & SIGNORI SIKTOR SKRA Z LATA SKLEP PRZY GWNEJ ULICY SKRYTOBJSTWO SKCENI Z YCIEM SMAK JESIENNEJ SAJRY SMAK MIODU SMOG SMRT SI RIKA ENGELCHEN SODRSBAN SPADEK SPLENDOR IN THE GRASS SPORTOWE YCIE STOKROTKI STRA PRZYBOCZNA STRZAY O ZMIERZCHU SUD SUGATA SANSHIRO SULT SUNANO ONNA SODKA IRMA SUSZA SUCY SYN MARNOTRAWNY SZALONY PIOTRU SZARADA SZCZLIWO SZEKSPIROWSKA KOMPANIA LUBOWANIE MIER NAZYWA SI ENGELCHEN MIER PANA BALTAZARA MIERTELNA GRA WIADECTWO URODZENIA TAIHEIYO HITORIBOTCHI TAIYO NO HAKABA Japonia TEN NAJLEPSZY TENGOKU TO JIGOKU TERM OF TRIAL THE APARTMENT THE BEATLES THE BEST MAN THE BIRDS THE CHASE THE CHILDREN'S HOUR THE COLLECTOR THE DEADLY AFFAIR THE FLIGHT OF THE PHOENIX THE FORTUNE COOKIE THE GUNS OF NAVARONE THE HILL THE HUSTLER THE LEAGUE OF GENTLEMEN THE LONELINESS OF THE LONG DISTANCE RUNNER THE LONGEST DAY THE MAN WHO SHOT LIBERTY VALANCE THE MIRACLE WORKER THE MISFITS THE NOTORIOUS LANDLADY THE PERSECUTION AND ASSASSINATION OF JEANPAUL MARAT THE PUMPKIN EATER THE RISE AND FALL OF LEGS DIAMOND THE SERVANT THE SWORD IN THE STONE THE TAMING OF THE SHREW THE YOUNG ONE THIS SPORTING LIFE TINI ZABUTYCH PREDKIW TO KILL A MOCKINGBIRD TOKYOWAN TOM JONES TOPKAPI TOWARZYSZE TRANSPORT Z RAJE Czechosowacja TRANSPORT Z RAJU UNE FEMME MARIE Francja UPROWADZENIE UROCZA GOSPODYNI USCHY KWIAT UTRACONA PE UTSUKUSHISA TO KANASHIMI TO UWIEDZIONA I PORZUCONA VAGHE STELLE DELL'ORSA VIDAS SECAS VIRIDIANA VIVRE SA VIE

W GORODIE W MIECIE W SERCU YCIA WARUI YATSU HODOYOKU NEMURU WEST SIDE STORY WZEK WIECZNA MIO WIELKI I MAY WIELKIE MIASTO WIEPRZE I OKRTY WINDA TOWAROWA WIOSENNA BUJNO TRAW WIR WOJNA SI SKOCZYA WSTRT WADCA MUCH WADCZYNI ZAMIECI WCZYKIJ WYROK W NORYMBERDZE WZGRZE YOJINBO YUKINOJO HENGE Z SOBOTY NA NIEDZIEL ZLDR ZA KRLA I OJCZYZN ZAMIENIE ZABI DROZDA ZAMACHOWIEC ZASTAWA ILICZA ZAUEK ZEMSTA YUKINOJA ZESZEGO ROKU W MARIENBADZIE ZIMNE DNI ZJADACZ DY ZORBAS ZE NAMITNOCI ZODZIEJ BRZOSKWI ZY PI SPOKOJNIE ILIBYLI STARIK SO STARUCHOJ Y JAK CZOWIEK Y WASNYM YCIEM YCIE JEST KLAWE 101 DALMATIANS, zobacz 101 DALMATYCZYKW 101 DALMATYCZYKW, 101 DALMATIANS, Wolfgang Reitherman, Hamilton Luske, Clyde Geronimi. Stany Zjednoczone Scenariusz: Bill Peet. Pierwowzr scenariusza: Dodie Smith - powie "The Hundred and One Dalmatians". Projekty graficzne i animacja: Ken Anderson, Bill Peet, Tom Oreb, Milt Kahl, Marc Davis, Oliver Johnston Jr, Franklin Thomas, John Lounsbery, Eric Larson oraz Hal King, Cliff Nordberg, Eric Cleworth, Art Stevens, Hal Ambro, Bill Keil, Dick Lucas, Les Clark, Blaine Gibson, John Sibley, Julius Svendsen, Ted Berman, Don Lusk, Amby Paliwoda, Basil Davidovich, McLaren Stewart, Vance Gerry, Joe Hale, Dale Barnhart, Ray Aragon, Dick Ung, Sammy June Lanham, Al Zinnen, Homer Jonas, Victor Haboush, Don Griffith, Ernest Nordli, Collin Campbell. Opracowanie barwne: Walt Peregoy. Animacja efektw: Jack Boyd, Ed Parks, Dan McManus, Jack Buckley. Projekty graficzne ta: Albert Dempster, Ralph Hulett, Anthony Rizzo, Bill Layne. Muzyka: George Bruns. Piosenki "Cruella de Ville", "Dalmatian Plantation", "Kanine Krunchies Commercial": Mel Leven. Walt Disney 79' Technicolor Ostatni dekad za ycia zaoyciela - i najlepsz - zesp Disneya rozpoczyna pod wsplnym kierunkiem trzech gwnych reyserw: Geronimi i Luske przewodzili poprzednio, Wolfgang Reitherman (ktry awansowa z Rady Animacji, powoanej w czasach Fantazji grupy dziewiciu gwnych rysownikw studia) bdzie pniej, na og samodzielnie, firmowa najlepsz seri a po Bernarda i Biank w roku 1977. Moe do tej prostej historii - realistycznej, psiej i wspczesnej bardziej ni Zakochany kundel, a podobnie opartej na popularnej ksice dla dzieci - nie potrzeba byo a tylu szefw; na pewno jednak niezbdni okazali si liczni rysownicy, choby do malowania at na bohaterach. Musiao by fatygujce, skoro nieprzemijajcym refrenem reklamowym stan si pniej 6 469 952 ctki na skrze dalmatyczykw a najpewniej w ogle niewykonalne nawet przez trzy lata rcznego animowania, gdyby nie rewolucyjny postp dany przez kserokopiark. Zanim jednak zacza si szczegowa animacja, trzeba byo rozrysowa obrazy. Najwiksze sukcesy pozwoli odnie studiu Disneya wanie ostatecznie uksztatowany - cho ju bez niektrych zasuonych wczeniej - zesp specjalistw tej dziedziny, pogodnych i dowcipnych pasjonatw: szybkononymi i ruchliwymi istotami zajmowa si na og Frank Thomas, oryginalnymi osobowociami Ollie Johnston; Eric Larson najchtniej rysowa to, co mae i okrge, za ze charaktery w rodzaju Cruelli, ktra uruchamia spiral zdarze w 101 dalmatyczykach, z luboci portretowali Marc Davis i John Lounsbery. Obiektem zakusw cynicznej elegantki jest pitnacioro rasowych szczenit psiej pary, ktra skojarzya swoich pastwa, by zorganizowa sobie odpowiedni dom. Pitnastka ma uzupeni uwizione ju na odludziu w Suffolk inne mae dalmatyczyki: skroi si z nich futro dla Cruelli. Oczywicie niecne plany

spezn na niczym, nie tyle dziki ludziom, bo na nich liczy nie mona, ile dziki solidarnej akcji bardziej lub mniej rasowych psw Londynu, a take yczliwych prowincjuszy. Zalety 101 dalmatyczykw na pewno nie wynikaj wprost z treci, ale z bardzo zrcznych i dowcipnych szczegw, zwaszcza za z opracowania graficznego. O wiele tu mniej minoderii ni w dawniejszych filmach disneyowskich, nie ma te chci kalkowania rzeczywistoci, a agodna harmonia kolorystyczna zupenie ju nie przypomina koncepcji sprzed dwch dekad; sama opowie jest pastiszem podobnych sobie fabu sentymentalnych, jej przedstawienie za opiera si na kresce satyrycznej, szkicowo lekkiej w konturze, unikajcej oboci. Owszem, nastroje ulegaj tu roztropnemu zagodzeniu - Disney, chcc modelem kina dla caej rodziny konkurowa z telewizj, woli poniecha sytuacji siejcych groz, za ktre go krytykowano - natomiast obstawanie przy intencjach krzewienia wartoci czy si z wyranie wiksz swobod i werw. Przede wszystkim w opisie charakterw: dla Disneya zawsze podstaw byy intrygujce, zrnicowane charaktery. Perfekcja zespou, rodki finansowe zdobyte nie tylko powodzeniem filmw animowanych oraz stan techniki replikowania sprawi, e teraz, jeeli chodzi o pokazanie cech i zachowa postaci, w jego wytwrni moliwe staje si wszystko. [1962] 491, Vilgot Sjman. Szwecja Scenariusz: Lars Grling. Pierwowzr scenariusza: Lars Grling - powie "491". Zdjcia: Gunnar Fischer. Muzyka: Georg Riedel. Wykonawcy: Leif Nymark (Nisse), Lars Lind (Krister), Stig Tnblom (Egon), Lars Hansson ("Pyret"), Sven Algotsson ("Jingis"), Lena Nyman (Steva), Frank Sundstrm (inspektor policji), Torleif Cederstrand ("Slaktarn"), Bo Andersson ("Fisken"), Ake Grnberg (pastor Mild). Svensk Filmindustri 102' - 100' Szeciu modocianych wykolejecw przekazanych zostaje w ramach eksperymentu pedagogicznego pod kuratel niewiele od nich starszego Kristera, penego apostolskich ambicji, ale w rzeczy samej na wskro przesiknitego mieszczask hipokryzj. Mieszkaj w jego domu w Malm i poza obowizkiem codziennego meldowania si maj cakowit swobod. Oddziaywanie wychowawcze nie odnosi najmniejszego skutku, ale te odnie nie moe, skoro biorcy udzia w reedukacji przedstawiciele instytucji spoecznych maj zgoa odmienn mentalno, nie potrafi nawiza kontaktu, nie s szczerzy, w dodatku za wydaje im si, e panuj psychicznie nad chopcami - ci za doroli, ktrych nie cz wizy z szstk dowodzon przez najbardziej bywaego Egona, bez oporw wykorzystuj i upokarzaj modych. Ich szkoa spoeczna polega na rozpoznawaniu ukadw i unikaniu uwika (Nisse, najbardziej inteligentny z grupy, niejako przewodnik wykazywanej sytuacji, jest nakaniany przez Kristera i inspektora do zostania informatorem), na wprawianiu si w piciu i kombinacjach finansowych, podoci i cynizmie, na unikaniu szantau i nauce wymuszania, na wymykaniu si przemocy (take seksualnej, inspektor do spraw modziey jest bowiem pedofilem) i oswajaniu si z brutalnoci poprzez jej stosowanie (kilkunastoletnia prostytutka Steva, ktra zostaje dziewczyn Egona, bdzie zmuszona do sodomii z owczarkiem alzackim wcale nie dla wyadowania negatywnych wobec niej odczu, tylko w jeszcze jednym odruchu wyzwania moralnego wobec wiata). Oczywicie chopcy wci przegrywaj, bo brak im rutyny, co tym bardziej zwiksza ich agresj. Ostatecznie to oni - o zgrozo - wywieraj wpyw na Kristera: sprzedali meble z pokoju jego matki, by wpaci na pomoc dla trdowatych, wic kurator dopuszcza, nie wiadomo czy z naiwnoci udawanej, czy rzeczywistej, uzupenienie kwoty potrzebnej do odzyskania straty z pienidzy zarobionych przez Stev na prostytucji. Prowadzi to do tragicznego finau: wcieky Egon donosi policji obyczajowej, funkcjonariusze po przyjciu usiuj obezwadni szalejcego w amoku najmodszego z grupy, niezbyt rozgarnitego chopca, on za w ucieczce wyskakuje oknem i ginie. Ewangelia wedug witego Mateusza zawiera pytanie Piotra: "Panie, ile razy przebacza mam bratu

memu? Czy do siedmiu razy?" Odpowied brzmi: "Nie siedem, powiadam ci, ale siedmiokro po siedemdziesit". W filmie chodzi zatem symbolicznie o ten grzech, za ktry przebaczenia by ju nie powinno. Ktry? Jak wida, nawet tytu ogniskuje uwag na problemie, z takim impetem poruszanym tu przez Sjmana i, moe przede wszystkim, przez Larsa Grlinga, autora adaptowanej ksiki. Zostaa oparta na wasnych dowiadczeniach i wyraa jego tragiczny wiat, bardziej gboko, ni mona przypuszcza w czasie, gdy 491 wywoa oglnonarodowe poruszenie: widzc w kinie skuteczniejsze narzdzie burzenia nienawistnego konformizmu buruazyjnego, Grling zacznie wkrtce sam reyserowa, zanim jednak dobrze opanuje warsztat, popeni samobjstwo, niezdolny pogodzi si ze strukturami spoecznymi. Pierwotna wersja 491 zostaa zakazana przez cenzur, co w Szwecji zdarzyo si po raz pierwszy od 49 lat; Sjman zoy odwoanie, spraw pocza oczywicie roztrzsa prasa, doszo do debaty parlamentarnej. Ostatecznie film dotar na ekrany po drobnych wyciciach i retuszach. Niewtpliwie w tej awanturze chodzio nie tylko o drastyczno seksualn i jzykow, ale take o jadowit krytyk metod reedukacyjnych w najbardziej opiekuczym pastwie wiata. Wag spoeczn 491 trudno przeceni; ale poza doniosoci publicystyczn film naprawd broni si tylko wietnym naturalistycznym paradokumentalizmem (przy czym za kamer, o dziwo, sta weteran eleganckiego wiata atelierowego Gunnar Fischer). W treci jawna jest bowiem demagogiczna nierwnowaga: wszystko zmierza do wykazania hipokryzji Kristera, skania si do moralizatorskiego uycia szoku i krzyku. Susznie zatem atakujc zjawiska, ktre wobec nieodpowiednich dziaa i bezsilnoci spoecznej doprowadz w Szwecji midzy innymi do fatalnego totalizmu biurokratycznego, autorzy zaprzepacili szans na dramat duo wikszego formatu. Reyser jakby da si tu uwie scenarzycie, co zaskakuje nie tylko na tle piknie wywaonych proporcji Kochanki, ale i miejsca Sjmana w kinie krajowym. Modsi reyserzy - Jrn Donner i Bo Widerberg, ktry bardzo udanie zadebiutowa dramatami spoecznymi Barnvagnen (1962) i Kvarteret Korpen (1963) - staj wanie w jawnej opozycji wobec Bergmana, przede wszystkim tematycznej, ale take formalnej (obaj wydali w poprzednim roku gone publikacje: pierwszy - "Twarz diaba", monografi lidera narodowej kinematografii, drugi - "Wizje filmu szwedzkiego", ostr polemik z anachronicznym kultywowaniem mistyki, metafizyki i konserwatyzmu perspektyw spoecznych); Sjman natomiast wydawa si by statecznym kontynuatorem ekranowego dramatu psychologicznego, w kadym razie pod wzgldem rozwiza estetycznych. By moe, przy 491 chodzio mu o prb w zgoa odmiennej metodzie inscenizacyjnej, na ktr nie zdecydowaby si bez wsparcia silnej indywidualnoci Grlinga. Rozwj wypadkw sprawi jednak, e ten film skieruje go na nowe drogi: w najbliszych latach zostanie najbardziej awangardowym obyczajowo filmowcem szwedzkim, uprawiajcym prowokacje moralne i stosujcym wci rne, w tym nowofalowe i dokumentalne, techniki warsztatowe. [1961] A CIASCUNO IL SUO, zobacz KADEMU SWOJE A HARD DAY'S NIGHT, zobacz THE BEATLES A JELI TO MIO..., A JESLI ETO LUBOV?, Julij Rajzman. Zwizek Radziecki Scenariusz: Iosif Olszanskij, Nina Rudniewa, Julij Rajzman. Zdjcia: Aleksandr Charitonow. Muzyka: Rodion Szcziedrin. Wykonawcy: anna Prochorienko (Ksienia Zawjaowa), I. Puszkariow (Boris Ramzin), Aleksandra Gieorgijewskaja (nauczycielka niemieckiego Marja Pawowna), N. Bieoborodowa (wychowawczyni klasy Ludmia Nikoajewna), Nadieda Fiodosowa (Tatjana Zawjaowa), A. Nazarowa (Nadia Bragina), Nina Szorina (Rita Kabakina), M. Durasowa (dyrektorka Nastasja Grigorjewna), A. Pawowa (Sofija Ramzina), Wiktor Chochriakow (Pawie Ramzin), Jewgienij arikow (Siergiej), J. Coglin (Natasza Smirnowa), A. Mironow (Piotr), G. Judienicz (eka), A. Golik (Igo), N. Batyriowa (arisa), O. Szachowa (babcia Praskowja), Marija Andrianowa (kobieta z miednic), J. Bykodorow (Toropow), I. Kuzniecow (Iwan Timofiejewicz), Lena Szkalikowa (Tania Zawjaowa). Mosfilm

102' Sovscope Dramat dziesitoklasistw: wychowawcy przechwytuj list, w ktrym zawarte s refleksje o sensie prawdziwej mioci ("teraz, kiedy j poznaem, wiem, e to co wielkiego; nie jestem pewny, jak ty, ale ja po prostu szalej..."). ledztwo zorganizowane przez pryncypialn nauczycielk po odpowiedzialnej linii komsomolskiej ujawnia nadawc i adresatk, do dobrze maskujcych si dotychczas przed kolegami. Doszo do zblienia fizycznego czy nie? Jak daleko posunli si w demoralizacji? Wydali ze szkoy? Sprawa zostaje rozdta do karykaturalnych rozmiarw, dziewczyna po publicznym ponieniu przez matk spala si ze wstydu pod spojrzeniami zaciekawionych mieszkacw osiedla, chopiec prbuje godnie wzi na siebie odpowiedzialno, zmuszony do odgrywania roli mczyzny - ale nikt nie chce uzna jego rozsdku i dojrzaej postawy. Reakcjami otoczenia rzdz zachowawcze stereotypy, tote prne s wysiki jedynej przedstawicielki grona pedagogicznego, u ktrej logika podejcia do sprawy idzie w parze z serdecznoci. Modzi nie wytrzymuj napicia, roztrzsiona i kompletnie zdezorientowana bohaterka prbuje samobjstwa. Po kilku miesicach w szpitalu jest ju, i owszem, dojrzalsza: zgaszona, nieczua, ostrona. O mioci woli nie myle. Nie chcc zosta z matk, postanawia wyjecha do cioci i uczy si w technikum chemicznym w Nowosybirsku. Jej chopca zainteresowaa bardzo geologia po pobycie u ojca badajcego zoa anomalii kurskiej - ale gotw pojecha za ni. Spotyka si jednak z obojtnoci. Kochali si naprawd, jakkolwiek naiwne byo ich uczucie (i jakie granice osigno ostatecznie wanie w samoobronie przed niszczc presj bowiem w fazie, w ktrej zostao odkryte, Ksienia i Boris nawet o nim nie rozmawiali, odwaajc si tylko pisa). Tematem ciepego i smutnego dramatu zniszczenia dbr duchowych nie jest jednake liryczny opis pierwszej mioci, lecz analiza mentalna i moralna wspczesnych Rosjan. Ocena wypada bardzo surowo. W nowo powstaych osiedlach wielkomiejskich panuje nadal obskurantyzm sprzeczny z ideami spoeczestwa budujcego komunizm (co do bezlitonie pokazuje w znakomitej roli Nadieda Fiodosowa jako matka dziewczyny, chopskim instynktem bronica swojego kwoczego interesu; tak sam te kresk odmalowani s plotkarscy i gruboskrni ssiedzi), nie ma ju oparcia moralnego w cerkwi, ktra jako opuszczona budowla suy tylko do chronienia si przed nieprzyjaznoci ludzi lub przyrody, w szkole natomiast pryncypializm pedagogiczny objawia wszystkie negatywne skutki praktycznego wdraania doktryny pastwowej. Wrd nauczycieli panuje instynkt rygoru koszarowego, uczniowie s zachcani do hipokryzji i agenturalnoci. Kolektywizm jest w perspektywie filmu Rajzmana niszczeniem sfery indywidualnej: oznacza brutaln ingerencj w prywatno i zastraszanie odbierajce szans obrony swoich racji. Przy okazji objawia si tu te rzeczywiste nierwnouprawnienie kobiet. Jeeli w Wiosennej bujnoci traw - w czasach o trzydzieci lat wczeniejszych - chodzio o rnice majtkowe i obron rodzinnych szans ekonomicznych, to o co chodzi w spoeczestwie szans jednakich dla wszystkich? O zudzenie cho czstki wadzy? Zdumiewajco daleko posunita krytyka, nawet jak na okres kilku lat najwikszej swobody wypowiedzi w kinie radzieckim. Nie obyo si bez kopotw i poprawiania szczegw gotowego filmu (a potem burzliwej dyskusji oglnokrajowej). Julij Rajzman ma jednak wyjtkowo mocn pozycj jako wyprbowany ideolog, utrzymujcy si w czowce kadry reyserskiej od debiutu przed trzydziestu laty z okadem, scenariusz zosta za znakomicie skonstruowany: waciwie skierowane ostrza su programowi przebudowy spoecznej i dyskredytowaniu stalinowskiej ortodoksji. Jest zreszt zupenie oczywiste, e intencje autorskie byy szczere i w przypadku gwnego scenarzysty - autora fabuy Domu, w ktrym yjemy - i reysera, powszechnie pamitanego w kraju z filmu Maszeka (1942), bodaj najbardziej lirycznej opowieci w pospnym dwudziestoleciu wojny i terroru, a take z innych obrazw obyczajowych. Rezultat ostateczny wanie dlatego jest tutaj tak udany i ujmujcy, e zamiast kontrastowa opozycje oraz - jak to do powszechne w najlepszych nawet filmach radzieckich monumentalizowa bohaterw, Rajzman uywa tonu dyskretnej perswazji. Dba zwaszcza o psychiczn prawd opisu, jest po ojcowsku bliski modym bohaterom, co owocuje te ywym porozumieniem z protagonistami i prawd ich rl. [1966] A KIND OF LOVING, zobacz RODZAJ MIOCI

A MAN FOR ALL SEASONS, zobacz OTO JEST GOWA ZDRAJCY A RAISIN IN THE SUN, zobacz RODZYNEK W SOCU A TASTE OF HONEY, zobacz SMAK MIODU A YESLI ETO LYUBOV?, zobacz A JELI TO MIO... ACCATTONE, zobacz WCZYKIJ AINO KAWAKI, zobacz PRAGNIENIE MIOCI AKAHIGE, zobacz RUDOBRODY AKAI SATSUI, zobacz ZE NAMITNOCI AKIBIYORI, zobacz PNA JESIE Y ALIOSZKINA LUBOS, zobacz MIO ALOSZY AMERICA AMERICA, zobacz AMERYKA, AMERYKA AMERYKA, AMERYKA, AMERICA AMERICA, Elia Kazan. Stany Zjednoczone Scenariusz: Elia Kazan. Pierwowzr scenariusza: Elia Kazan - powie "America America" oraz opowiadanie "Hama!". Zdjcia: Haskell Wexler. Muzyka: Manos Hadjidakis. Scenografia: Gene Callahan. Kostiumy: Anna Hill Johnstone. Monta: Dede Allen. Wykonawcy: Stathis Giallelis (Stavros Topouzoglou), Harry Davis (Isaac Topouzoglou), Paul Mann (Aleko Sinnikoglou), Linda Marsh (Thomna Sinnikoglou), John Marley (Garabet), Gregory Rozakis (Hohannes Gardashian), Frank Wolff (Vartan Damadian), Lou Antonio (Abdul), Robert H. Harris (Aratoon Kebabian), Elena Karam (Vasso Topouzoglou), Katherine Balfour (Sophia Kebabian), Estelle Hemsley (babka Stavrosa), Salem Ludwig (Odysseus Topouzoglou), Joanna Frank (Vartuhi). Elia Kazan Charles H. Maguire 177' - 174' Rok 1896. Zblia si kolejna wojna Turcji z Grekami, ktra zostanie sprowokowana insurekcj na Krecie. Najstarszy syn greckiej rodziny z Anatolii, gdzie wanie rozpoczynaj si ludobjcze przeladowania po powstaniu Ormian, zostaje wysany z gromadzonymi przez lata mizernymi oszczdnociami do Stambuu. Po urzdzeniu si tam ma umoliwi przeprowadzk bliskim, by wreszcie uleg odmianie ich los. Ale Stavros nosi inne marzenia: to Ameryka. Cel, zda si, niedosigy; lecz po dramatycznych przejciach wspczesny Jazon wstpi na ld u stp Statuy Wolnoci i z biegiem czasu sprowadzi za ocean wszystkich poza ojcem, ktry umrze na ziemi ojczystej. Argonautw w tej wyprawie nie bdzie, za to prby godne Odyseusza, cho samotny Stavros, ktry z chopca stanie si mczyzn, osignie cel wanie dziki przyjani. Jego droga do wolnoci i do bycia czowiekiem w peni jest szko hartu i bezwzgldnoci, odpowiedzi na cios, przedsibiorczego korzystania z szans i niespodziewanych umiechw fortuny: tylko ci, co to potrafi, otrzymuj prawo do nienia o sukcesie w Ameryce. Nie wolno si umiecha do ludzi, bo bior to za oznak saboci. Trzeba umie si broni, i zapomnie o wraliwoci serca, bo wtedy spadnie klska. Na drodze Stavrosa, oprcz lojalnoci wobec oczekiwa rodziny, przeszkod bdzie i zo, i dobro. Zo to przewonik, ktry ukrad woreczek z funduszami familijnymi; obudny Abdul, sw pomoc pozbawiajcy Stavrosa reszty, a ten go za szatask bezczelno zabije noem; prostytutka, ktra zabierze siedem funtw, uciuane przez dziewi miesicy w Stambule; skorumpowani i morderczy przedstawiciele

tureckiej wadzy. Dobro to wuj w stolicy, ktry pomoe w swatach z posan Thomn (a du fors mona tylko ukra albo si w ni weni); Ormianie, ktrych Stavros ratuje przed mierci; Garabet, rewolucjonista dcy do szczcia wszystkich. Tak, wsparcie rodziny jest dobrem lecz wytrwao Stavrosa oywia wanie ucieczka od bizantyjskiej stagnacji i od paternalizmu, w ktrej musi zdradzi kochajc Thomn; pomoc za dla przeladowanych i altruistycznych wywrotowcw o wos nie koczy si utrat ycia. Czy wic pasmo dowiadcze maego prowincjusza to nauka cynizmu? Jednak nie: bo gdy u wrt Ameryki wszystko zda si daremne i Stavros rusza w szalony taniec rozpaczy (ktry wkrtce, w bardziej kunsztownej formie, da w kinie koron Grekowi Zorbie), to wanie dobro obdarowania na szlaku bosego Hohannesa zostanie przez nieszczsnego grulika po stokro odpacone. Ta historia jest dla Elii Kazanjoglou osobista. W latach rozkwitu europejskiego kina autorskiego przyjecha do Europy zrobi swj film prawdziwie autorski: nie tylko po raz pierwszy wedug wasnego scenariusza (jeeli pomin udzia przy dwch adaptacjach Tennessee Williamsa i skonstruowanie pierwotnej wersji Dzikiej rzeki), ale take o wasnych przodkach. Dzieje Stavrosa w jaki sposb odbijaj bowiem losy stryja, ktry sprowadzi do Stanw rwnie jego rodzicw. Autorska Ameryka, Ameryka jest wszake bardziej nawet tradycyjna w strukturze ni poprzednie filmy reysera. Mistrzowski, rozpostarty na trzy godziny kobierzec dramatu naturalistycznego to odpowiednik Dziecistwa Gorkiego, nie tylko przez skojarzenia czasowe i regionalne; radziecka epika zawsze bya ceniona przez Kazana. Ale jego opowie, rwnie serdeczna, nie ma odcienia patosu teatralnego, przez osob protagonisty nabiera za jakby nuty rdziemnomorskiego neorealizmu. Stathis Giallelis to prawie amator, student trzeciego roku greckiej szkoy aktorskiej, zupeny ewenement u kogo, kto zasyn z imponujcych rezultatw wsppracy z odtwrcami najwyszej klasy (w jego filmach osignli w sumie ponad dwadziecia nominacji, z czego dziewi przynioso wrczenie "Oscara"). Zupeny ewenement dlatego, e to on wybra t rol: nie wzity pod uwag po zdjciach prbnych, na wasny koszt pojecha do Stanw i przekona Kazana, e powinien zagra. No, ale czy nie mia racji, skoro postpi jak Stavros? Ta pie o Ameryce jako ziemi wymarzonej nie przekonaa natomiast, w czasach coraz banalniejszego kina hollywoodzkiego, samych Amerykanw. "Uznali to za film zagraniczny!" stwierdzi z przeksem Kazan. Moe i ten czynnik wpynie na zmian trybu jego aktywnoci: w latach szedziesitych nie tylko wemie cakowity rozbrat ze scen, ale z filmowca zmieni si stopniowo - z duymi sukcesami - w beletryst. "Ameryka, Ameryka" napisana na pocztku dekady to pocztek tej reorientacji, zainicjowanej na poy autobiograficznymi portretami duchowymi swojej grupy etnicznej. [1965] ANDRIEJ RUBLIOW, zobacz ANDRIEJ RUBLOW ANDRIEJ RUBLOW, ANDRIEJ RUBLIOW. Andriej Tarkowski. Zwizek Radziecki Scenariusz: Andriej Konczaowskij, Andriej Tarkowski. Zdjcia: Wadim Jusow. Muzyka: Wiacziesaw Owczinnikow. Scenografia: Jewgienij Czierniajew oraz Ippolit Nowodieriokin, Siergiej Woronkow. Kostiumy: L. Nowi, M. AbarBaranowskaja. Wykonawcy: Anatolij Soonicyn (Andriej Rubliow), Iwan apikow (Kiri), Nikoaj Burliajew (Boris), Nikoaj Griko (Danii "Cziornyj"), Nikoaj Siergiejew (Fieofan "Griek"), Roand Bykow (trefni), Irma Rausz ("Duroczka"), Michai Kononow (Foma), Jurij Nazarow (1 - wielki ksi wodzimierski; 2 - brat ksicia), Jurij Nikulin (Patrikiej), N. Radolickaja (Marfa), Boot Bejszenalijew (chan), N. Grabbe (mnich z soboru), A. Umuralijew (Mongo uprowadzajcy "Duroczk"), S. Kryow (Piotr), Wadimir Titow (Andriejka). Mosfilm 182' Premiera: 1971 Sovscope Sovcolor (epilog)

Osiem epizodw z ycia najwybitniejszego malarza ruskiego redniowiecza - od dziesiciominutowego na wstpie, z roku 1400, do niemal penometraowego finaowego, z roku 1423 - ukada Tarkowski w gbokie arcydzieo o odkryciu przez artyst prawdziwego sensu sztuki, o znalezieniu wyznaczonego przez talent miejsca w spoeczestwie. Wanymi uzupenieniami s piciominutowy prolog, opisujcy udany, cho zakoczony katastrof wzlot Ikara z tamtych lat skrzanym balonem, i omiominutowy epilog, kontemplujcy w barwnym dostojestwie cudown harmoni starotestamentowej Trjcy w domu Abrahama, wizerunek Zbawiciela oraz szczegy innych dzie Rublowa, a zamknity afirmacj natury: kadrem koni w deszczu. Trzygodzinny film, majcy zewntrzne cechy giganta historycznego, lecz niepodobny do adnego z dotd nakrconych, opisuje drog objawienia, ktrej owocem jest w akord finaowy; przypomina zarazem, e iluminacj daje samo tworzenie ikony oraz przeniknicie jej ducha w swobodnej obserwacji. W pierwszym epizodzie Rublow i jego towarzysze malarscy z zakonu TroickoSiergijewskiego, Danii Czarny i Kiri, znajduj si w sytuacji obcych ludowi czonkw sfery uprzywilejowanej; jak si nastpnie okae, susznie przyjmowani s z niechci, Kiri donis bowiem na trefnisia wydrwiwajcego monych. Zazdroszczcy Rublowowi, niezrcznie prbujcy si wkra w aski Teofana Greka, pracujcego w Moskwie mistrza bizantyjskiego, Kiri jest jednym z owych frustratw, ktrych wygrowane ambicje artystyczne cign za sob zo zwizane z serwilizmem. Tymczasem wdrujcy po Rusi wodzimierskiej Rublow poznaje stopniowo rzeczywiste nastroje, potrzeby, marzenia rodakw; pierwotny doktrynalny sprzeciw wobec pogaskich bachanaliw, z ktrymi zetkn si na tajnym "wicie mioci", zmienia si w empati, take pod wpywem napotykanych okruciestw pachokw feudalnych panw. Zy los nie omija artystw: rzebiarze, ktrzy po przyozdobieniu cerkwi ufundowanej przez kniazia zamierzali uwietni w ten sam sposb budowl u jego brata, zostaj z tego powodu olepieni. Od uduchowionej izolacji, od pustelniczej obojtnoci na doczesno, na fizyczno wiata i od lkliwej biernoci przechodzi Rublow pod wpywem chwili do czynu, niezdolny pogodzi si z krzywd "Duroczki", nie w peni rozumnej dziewczyny, ktr podczas najazdu Zotej Ordy w roku 1408 chcia zgwaci jaki wojownik Edygeja: malarz zabija go toporem i, przeraony swym grzechem, postanawia zaprzesta twrczoci w wiecie zbyt brutalnym, gdzie pikno ustawicznie jest niszczone, a ruski wadca podnosi rk na brata i sprzymierzywszy si z wrogiem dla zdobycia wadzy, daje mordowa swoich. Przemiana dokonuje si w Rublowie dopiero w kilkanacie lat pniej, kiedy zostaje wiadkiem fortunnego odlania wielkiego dzwonu przez chopca, ktry porwa si na czyn bez adnego dowiadczenia, dowodzi pracami przekraczajc w popiechu granice ryzyka, a jednak, w trwodze czy ocali gow, dopi celu. Boris jest synem mistrza ludwisarskiego, ktrego zaraza zabraa wraz z ca rodzin i wprawionymi w fachu ssiadami; gdy wszystkich ich zabrako, nastolatek lekkomylnie podj si wykonania odlewu, twierdzc, e ojciec przekaza mu sekret powodzenia. Spiowy cud kae Rublowowi wstpi na podobn drog suenia narodowi w deniu do jednoci i potgi, ogarniajcym w tych latach ksistwo moskiewskie. Andriej Rublow powstawa w sumie przez pi lat. Rnym transformacjom podlega take gotowy scenariusz, czciowo ze wzgldw organizacyjno-technicznych (pocztkowo za fundamentalnie wan uwaa Tarkowski sekwencj zwyciskiej bitwy na Kulikowym Polu w roku 1380, od ktrej nastpi moralny przeom w procesie uniezaleniania si od Zotej Ordy), przewanie jednak dlatego, e w pewnym stopniu sam Tarkowski przechodzi przeksztacenie wiadomoci jak jego bohater indywiduacj - i w analogiczny sposb podlega procesom przeciwstawiania si silnej jednostki spoeczestwu, a przede wszystkim wadzy. Nie mogo to pozosta bez konsekwencji w Zwizku Radzieckim lat szedziesitych, szczeglnie e aden inny film rodzimy nie daje tak przenikliwej sumy cech rosyjskich (zbliy si do tego moe Kurka Riaba tego samego Konczaowskiego, ktry tu jest wspautorem scenariusza ale dopiero w latach dziewidziesitych, po upadku czerwonego imperium). Wspaniao rezultatu nie pozwolia jednak ukry Andrieja Rublowa przed wiatem; tylko dwa arcydziea na temat sytuacji artysty wobec wadzy - Amadeusz i Wszystkie poranki wiata - bd si mogy z nim rwna, obydwa powstae pniej i nie stawiajce kwestii w podobnie dramatyczny sposb. Cho zatem filmowi pierwotnie zamknito drog do widzw pod zarzutami zbytniej drastycznoci, pesymizmu oraz gloryfikacji sztuki jako wartoci nadrzdnej, to ostatecznie zosta on, pod naciskiem organizatorw festiwalu i francuskiej lewicy, dopuszczony w roku 1969 w nieco skrconej wersji do pozakonkursowego pokazu w Cannes (gdzie oczywicie otrzyma nagrod FIPRESCI) i zwolniony do dystrybucji na Zachodzie, a w dwa lata pniej - z utrudnieniami, ale w integralnym ksztacie - ujrza ekrany krajowe.

Sztuka jako warto absolutna: zaiste, zarzut jest suszny. Czy emanacj dobroci z wizerunku Jezusa i nieskoczenie agodny urok wsplnoty Trjcy - ze wietlistoci lazurytu w centrum i odniesieniami kolorystycznymi znaczcymi rwnie wiele, co ksztaty linii kompozycyjnych - przynie mogy takie metamorfozy Rublowa, jakie przedstawi Tarkowski? Bardzo wtpliwe i prawie na pewno ahistoryczne, tak jak realno postaci malarza, skdind znakomicie wiarygodnej w piknej kreacji Anatolija Soonicyna, i tak jak zgodno wiedzy o zasadach powstawania witych obrazw prawosawia z tym, co wynika z filmu. Tarkowski nigdy nie bdzie przywizywa wikszego znaczenia do swoistoci czasu czy miejsca akcji, na rwni traktujc science fiction i sceneri z minionych wiekw; zdaje si na intuicj, na instynkt, a nawet wicej - walczy o odrzucenie konkretu i zastanego porzdku, by wydoby istot duchow. "Rublow by tym wanie jedynym materiaem, ktry pozwala wypowiedzie to, co mnie nurtowao" - zauway z perspektywy lat kilkunastu. Trudno zaprzeczy, e wybra bezbdnie, i e tym bardziej trafna jest konkluzja przekazana jego filmem w Zwizku Radzieckim z okresu ostatecznej degeneracji bolszewizmu: o ile niewiele mona zmieni konkretnym czynem, o tyle duo mona sztuk. Sztuk, ktra w poczeniu z imaginacj i wiar moe ofiarowa harmoni istnienia. W harmonii tej czowiek straci u Tarkowskiego miejsce naczelne; pocztki procesu wida ju wyranie w Andrieju Rublowie. Chodzi o kontemplowanie caoci istnienia, nie za psychiki ludzkiej. Ma to cisy zwizek z wykrystalizowujcym si stylem, take kompozycyjnym (narzucana tu przez temat malarsko wyraa si jednopaszczyznowymi ukadami wszerz ekranu panoramicznego, co przeciwstawione jest w planach dalekich wyranymi odwoaniami do pejzay Pietera Bruegla), take opieranym na wasnym zasobie elementw (skadnikiem macierzystym obrazw reysera jednoznacznie staje si woda, praorodek cyklu ycia i mierci), ale przede wszystkim opartym na niepowtarzalnym rytmie i budowie metafizycznej jedni. Tarkowski zawsze by wrogiem konstrukcji znaczeniowych wprowadzanych przez zbitki montaowe (i zajadym wrogiem zarwno mentalnoci, jak ideowoci Eisensteina, tym bardziej uwraliwionym, e bezmylnie przyrwnywano Andrieja Rublowa do Aleksandra Newskiego); zdecydowanie porzuca te tutaj metaforyk pojedynczego symbolu. Waciwa tylko dla niego subiektywizacja kamery, w ktrej nie przekazuje prowadzenia opowieci osobom, tylko ich otoczeniu (na przykad drzewu, gdy podczas kopania formy pod dzwon Boris natrafia na korze), swoisty sposb nie tyle przedstawiania obrazu, co wcigania we - midzy innymi poprzez celowe spowolnienia, hipnotyzujce repetycje oraz zwiastowania dwikiem i szczegami obrazu tego, co ma si wydarzy w przyszoci - daje wyjtkow, wrcz poraajc si poetyck, jakkolwiek prowadzi te bdzie w przyszoci do ozdobniczej ezoteryki niszczcej zamiar nieledwie tak samo, jak pretensjonalno wymylnych alegorii Miklsa Jancs. Nie w Andrieju Rublowie jednak, gdzie poszczeglne epizody s klasycznymi przypowieciami fabularnymi, nadzwyczaj tylko odmiennie zobaczonymi przez bdzce pord zdarze oko obiektywu i rewelacyjnie naturalnymi w swojej niewystawnoci, chaosie, fizycznej materialnoci, a zarazem piknie plastycznym szarej palety odcieni, pomnaanym przez intruzje takich malarskich substancji, jak syntetyzujce znaczenia rozlane mleko. Z podstawowej triady Tarkowskiego, na ktr skadaj si sensualny przekaz wiata, manifestacje ducha rosyjskiego i odwoania do dziedzictwa kultury europejskiej, zdecydowanie dominuje tu element rodkowy, wyraony w perspektywie nieodlegej od myli narodnickiej. Nad ten porzdek konstrukcyjny przekazu idei (w ktrym apologia niektrych rysw poczyna, na przykad maego ludwisarza, wrcz niepokoi) i tak jednake wybija si poetycka sia wrae nie wywiedzionych ani z literatury, ani z tezy doktrynalnej, ani z jakiegokolwiek zamysu reprezentacyjnego, lecz z czystej ekspresji wizualnej. Na niej bdzie Tarkowskiemu zaleao najbardziej. [1963] ANSATSU, zobacz SKRYTOBJSTWO ARABESKA, ARABESQUE, Stanley Donen. Wielka Brytania Scenariusz: Julian Mitchell, Stanley Price, Peter Stone. Pierwowzr scenariusza: Gordon Cotler - powie "The Cipher". Zdjcia: Christopher Challis. Muzyka: Henry Mancini. Monta: Frederick Wilson. Opracowanie czowki: Maurice Binder. Wykonawcy: Gregory Peck (David Pollock), Sophia Loren (Yasmin Azir), Alan Badel (Nejim Beshraavi

), Carl Duering (1 - sobowtr premiera Hassana Jeny; 2 - premier Jena), John Merivale (Sylvester Pennington Sloane), Duncan Lamont (Webster), Kieron Moore (Yussef Kassim), George Coulouris (prof. Ragheeb), Harold Kasket (ambasador Mohamed Lufti), Ernest Clark (Beauchamp), Sidney James (Hemsley). Stanley Donen Denis Holt 104' Panavision Technicolor Poowa lat szedziesitych: w grafice, malarstwie, sztuce uytkowej krluje opart. W kinie popularnym ogromne wzicie maj przygody szpiegw; impet serii z Jamesem Bondem przynosi ju dwa filmy rocznie i jej (chwilowe) zaamanie nastpi dopiero dlatego, e Sean Connery odmawia dalszego udziau nawet za cae zoto ze skarbca amerykaskiego w Fort Knox. Mdra decyzja. Oczywicie znakomitemu aktorowi chodzio o ocalenie niezalenoci; ale rzecz te w tym, e kinowe produkty z agentem 007, kultywujc swe specyficzne (i gruboskrne) stereotypy, nie mogy zdoby odpowiedniego stopnia swobody fabularnej, a w dodatku niemal aden nie bdzie mia szczcia dosta si w rce reysera wyszej klasy. Jak poczy mod na opart, parodi bondomanii, swoist dla siebie mi elegancj plsania wok wydarze i admiracj dla Hitchcocka, pokazuje Donen w Arabesce: z osobna wszystko jest tu troch odlege od doskonaoci, suma udaa si natomiast nie gorzej od Szarady. Nie ma tamtej wieej nuty, ale jest bogatszy konglomerat, zwaszcza w wyrafinowaniu wizualnym, i tym razem na szerokim ekranie. Zaczyna si, jak w poprzednim filmie, od graficznej czowki; tu nie jest ona jednak odrbnym dodatkiem, ju bowiem w sekwencji wstpnej Christopher Challis, jeden z asw stylizowanej fotografii barwnej, ongluje ustawieniami kamery, refleksami, znieksztaceniami optycznymi, gr soczewek i wizjerw, spojrzeniami przez zgeometryzowane (koncentryczne na og i koliste) formy, lustrzanymi odbiciami nie tylko w szkle, ale w chromie, lakierze, wodzie, plastiku. Rokoko malowania kamer - posunite w jednej ze rodkowych sekwencji a do bezporedniego zacytowania poetyki awangardy impresjonistycznej, gdy znarkotyzowany bohater, widzc podwjnie i nieostro, powoduje cig kraks jadc noc rowerem pod prd ruchu ulicznego - byoby moe mao znone w normalnej opowieci. Tu jednak zawia intryga jest gwnie holownikiem zabawy (inspirujcym, jeeli wzi pod uwag punkt wyjcia Lucasa i Kaufmana do przygd Indiany Jonesa). Opisuje perypetie rzekiego Amerykanina, wykadajcego w Oksfordzie egiptologa, ktrego wpltano w walk o wadz w pewnym ksistwie arabskim: lokalny potentat naftowy - stale rezydujcy w Londynie - nie chce dopuci do zawarcia rzdowej umowy ze Stanami, nim jednak dokona zamachu na przybywajcego do Anglii swego premiera, musi si dowiedzie, co zawiera hieroglificzny przekaz odebrany agentom pastwowego wywiadu. W grze bior jeszcze udzia inni zainteresowani o trudnej do odkrycia orientacji, wrd nich pikna Yasmin, ktra staje si dodatkowym motywem dziaa bohatera. Fabua jest cudownie absurdalna, niemniej wielce konsekwentna (to si zdarzao rzadko nawet Hitchcockowi, ktrego te si tu parodiuje w wydarzeniach na placu budowy i wrd anw pszenicy co skdind nie siga doskonaoci drwin z wyczynw agenta 007 w scenie zwalczania helikoptera drabin). Waniejsze jednak, e Donen wietnie poradzi sobie z onglerk nastroju, z rytmem i wawoci dramaturgiczn. Udanymi nastpcami poprzedniej pary HepburnGrant zostali Sophia Loren i Gregory Peck: z nich dwojga zwaszcza jemu rzadko dawano szans na tego rodzaju dowcipn lekko, tote nie omieszka z niej skorzysta. Starannej caoci dopenia muzyka Manciniego, mniej ni zazwyczaj melodyjna, natomiast bardzo zrcznie towarzyszca nastrojom. [1962] ARABESQUE, zobacz ARABESKA AU COEUR DE LA VIE, zobacz W SERCU YCIA

AZ PRIJDE KOCOUR, zobacz GDY PRZYCHODZI KOT LSKARINNAN, zobacz KOCHANKA BANDITI A ORGOSOLO, zobacz BANDYCI Z ORGOSOLO BANDYCI Z ORGOSOLO, BANDITI A ORGOSOLO, Vittorio De Seta. Wochy Scenariusz: Vittorio De Seta, Vera Gherarducci. Zdjcia: Vittorio De Seta. Muzyka: Valentino Bucchi. Monta: Jolanda Benvenuti, Vittorio De Seta. Wykonawcy: Michele Cossu (Michele Jossu), Peppeddu Cuccu (Giuseppe Jossu), Vittorina Pisano (Mintonia). Vittorio De Seta Goffredo Lombardo 98' Wydawao si, e Ziemia dry Viscontiego - bardziej poemat filmowy dokumentujcy pooenie bytowe rybakw sycylijskich ni opowie fabularna - pozostanie we woskim kinie neorealistycznym rdem, z ktrego czerpie si wzory, ale do ktrego nie doczy ju dzieo pokrewne. A jednak historia si powtarza, i to jake dokadnie: inny arystokrata - markiz rodem z Palermo - w czternacie lat pniej przedstawia bliniaczy dramat dokumentujcy sytuacj spoeczn pasterzy w grach Sardynii. Bandyci z Orgosolo daj najywsze potwierdzenie, e powracajce w kinie woskim echo neorealizmu obejmuje nie tylko warsztatowe wykorzystanie metody bd stosowanie jej do przywoa i analizowania przeszoci. Niezalenie od zmiany sytuacji materialnej ogu, nadal wystpuj orodki alarmujcej niepewnoci bytu, zaniedba spoecznych, potencjalnej przestpczoci, ktrych opis nie musi si sprowadza do publicystyki interwencyjnej. Wziwszy to pod uwag, De Seta dostarczy wierzcym w filmow rzeczywisto nowego argumentu, e trzeba tylko umie wydoby potencja dramatyczny tematu, znale wtki uniwersalne, zachwyci wizualnie. Podobnie rozwizane dziea ekranowe - cho nie nazywane ju neorealistycznymi - bd si jeszcze nieraz pojawia w rnych regionach, gdzie warunki egzystencji ka zadawa te same pytania moralne o los czowieka. De Seta, co znamienne tym bardziej, nie zamierzy wprzdy takiego rozwizania interesujcych go wtkw: przez pi lat zajmowa si klasycznymi krtkimi dokumentami etnograficznymi z Sycylii i Kalabrii, a potem z Sardynii, wykonujc przy nich niemal wszystkie czynnoci i zdobywajc spore uznanie potwierdzone nagrodami. Dopiero w czasie pobytu w roku 1958 na Sardynii, poznawszy oddziaujce tam prawidowoci spoeczne, zdecydowa si uczyni z nich podstaw opowieci fabularnej. Przez rok zbiera materia socjologiczny, nieatwy do uzyskania wywiadami w takim rodowisku; przez nastpne sze miesicy krci tylko przy udziale ony i dwu asystentw, dobrawszy obsad z miejscowych pasterzy. Film opowiada o dramacie jednego z nich: potrzebujcy pomocy bandyci zaszli z wyyn do jego domu w Orgosolo akurat gdy pojawili si cigajcy ich karabinierzy. Okolicznoci (znalezione podczas rewizji miso z rabunku) wskazyway na powizania, a poniewa w potyczce zgin jeden z andarmw, Michele ocenia, e wypada mu ucieka na rdgrskie pooniny. Nie moe pozostawi w gospodarstwie jedynego mienia nie spaconego jeszcze stada owiec, zabiera zatem do pomocy modszego brata. Giuseppe pocigany jest zrazu romantyk niebezpiecznej przygody; potem jednak, w trakcie bezlitosnego pocigu po pozbawionych wody pustkowiach, chopiec osiga skraj wyczerpania. Jeszcze mniej wytrzymae okazay si owce. Michele nie zdoa ich przepdzi w doliny po drugiej stronie acucha grskiego, pady tu przed celem. Zaczynaj nad nimi kry spy. Przyjmujcy zrzdzenie losu pasterz nie widzi ju teraz adnej alternatywy. Jeeli nie odda dugu, dom zostanie zlicytowany. Adwokat te kosztuje. Wziwszy wic karabin, idzie w gry zosta jeszcze jednym zodziejem owiec i bandyt. Film spenia doskonale postulat neorealizmu: pokaza celem zrozumienia i obudzenia poczucia sprawiedliwoci. Grale sardyscy s dla wadzy policyjnej wycznie przestpcami, jedni rzeczywistymi, inni potencjalnymi; karabinierzy dla ludzi z Orgosolo - obcymi ciemizcami, poniewa

kieruj si prawem pastwowym zbyt odlegym od miejscowego obyczaju zbjnickiego. Dramat bohatera umiejtnie przyblia te racje: De Seta jest dobrym porednikiem, sam bowiem pochodzi z innego wiata. Wicej warte jest jednak to, jak potrafi t histori opisa. Prawda realiw i poddawany natur tematu, wiadomie respektowany prosty tryb narracji (cho z uyciem zrcznych rozwiza, tak w poszczeglnych ujciach i scenach, jak w dramatycznej konstrukcji caoci) to warunek konieczny powodzenia; ale do swej prawdziwej wartoci film wyniesiony zostaje urod plastyczn, piknym wygraniem nieruchomej bieli ska i ywej bieli zwierzt. W najlepszym czasie kinematografii skupiajcej wspaniaych operatorw "Srebrn Tam" za zdjcia - jedn z dorocznych nagrd krytyki krajowej otrzyma wanie De Seta. [1963] BARAUTOMAT WIAT, zobacz PERY NA DNIE BECKET, Peter Glenville. Stany Zjednoczone, Wielka Brytania Scenariusz: Edward Anhalt. Pierwowzr scenariusza: Jean Anouilh - sztuka "Becket, ou l'Honneur de Dieu". Zdjcia: Geoffrey Unsworth. Muzyka: Laurence Rosenthal. Scenografia: John Bryan, Maurice Carter. Kostiumy: Margaret Furse. Wykonawcy: Richard Burton (Thomas Becket), Peter O'Toole (krl Henry II), Donald Wolfit (biskup Gilbert ffolliot), John Gielgud (krl Louis VII), Martita Hunt (krlowa Matilda), Pamela Brown (krlowa Eleanor), Paolo Stoppa (papie Aleksander III), Gino Cervi (kardyna Zambelli), Sian Phillips (Gwendolen), David Weston (Brat John), Percy Herbert (przywdca baronw), Niall MacGinnis (najstarszy z baronw), Felix Aylmer (arcybiskup Canterbury), Inigo Jackson (ksi Robert de Beaumont), Veronique Vendell (Francuzka), John Phillips (biskup Winchesteru), Frank Pettingell (biskup Yorku), Hamilton Dyce (biskup Chichesteru), Patrick Newell (William z Corbeil), Riggs O'Hara (ksi Henry), Gerald Lawson (stary wieniak), Jennifer Hilary (crka wieniaka), Geoffrey Bayldon (Brat Philip), Paul Farrell (rolnik), Rose Howlett (ona rolnika), Linda Marlow (crka rolnika), Wilfrid Lawson (stary onierz), Magda Knopke (dziewczyna na balkonie), Victor Spinetti (francuski krawiec), Edward Woodward (Clement), Graham Stark (sekretarz papiea). Hal Wallis Paramount Keep 165' Panavision 70 Technicolor W brytyjskiej mitologii mocno jest zakorzeniona posta dcego do samozniszczenia Celta. Pocztek lat szedziesitych, w kadym razie w kinie, wysun na proscenium dwie takie osobowoci: Irlandczyka i Walijczyka. Pierwszy, Peter O'Toole, pojawi si w tej roli jako Lawrence z Arabii; drugi, Richard Burton, potwierdzi wasn biografi ow pasj, ktr najpeniej uzewntrzni kreacj witego Tomasza w adaptacji sztuki Anouilha. To jego najwiksze osignicie ekranowe, pocztek apogeum, do ktrego wznosi si od roku 1951, gdy w sezonie teatralnym w Stratfordzie odkryto, e ma gos Gielguda, mski urok Oliviera i talent na miar Szekspira. Becket zosta z gry pomylany jako fajerwerk aktorski, winny w dobie gigantw ekranowych otworzy nowy rozdzia giganta teatralnego. Obecni s wic te Gielgud i O'Toole, odpowiednio wspaniali i tak samo symbolicznie nie zamykajcy tej obecnoci penym triumfem, jak niepenym sukcesem okaza si film: wszyscy trzej nominowani do "Oscara", wszyscy bez laurw. Stanie si to ich sta specjalnoci; wyjtek Gielguda, ktry w kocu otrzyma co w rodzaju statuetki pocieszenia za drugoplanowy wystp w filmiku Arthur (1981), tylko potwierdzi t regu. A jednak podczas trwajcej przez pitnastolecie - mniej wicej od 1957 do 1971 - mody na historyczne widowiska wedug poczesnych dwudziestowiecznych sztuk teatralnych, Becket okae si dokonaniem najwyszej prby po pniejszym o dwa lata Oto jest gowa zdrajcy, wanie dziki odtwrczej prawdzie caej sfery konfliktu osobowego pomidzy krlem Anglii a jego faworytem, towarzyszem zabaw i swawoli erotycznych Becketem, wyniesionym do godnoci arcybiskupa Canterbury, po czym koczcym

29 grudnia 1170 mierci z rk czterech baronw przed otarzem katedry wwczas, gdy sub Bogu postawi nad lojalno wobec monarchy. Ten sam dylemat innego witego Tomasza bdzie wanie podstaw Oto jest gowa zdrajcy; bliniacze wypadki rozgryway si te w redniowieczu polskim i innych krajw europejskich; co jednak gwne w sztuce Anouilha - konflikt wadzy wieckiej i duchownej, ktremu mylnie stara si zapobiec krl Henryk II mianujc prymasem przyjaciela - zeszo w ekranizacji na nieco dalszy plan. Niemniej Anhalt i Glenville ani nie zdradzili zbyt moe wyrafinowanego i bogatego dialogowo oryginau, ani nie sprostowali przeinacze historycznych (Becketa, w rzeczywistoci Normana, Anouilh zrobi Sasem, a zatem przedstawicielem zdegradowanego narodu byych panw Anglii, podbitych przez pradziada Henryka, Wilhelma Zdobywc - co sprowadza ich konflikt osobowy na inn paszczyzn): wszystko rozgrywa si wic pomidzy wiernoci druhowi a wiernoci sobie, swojej godnoci, swojej racji istnienia. "Jak dzi Wasza Mio mnie kocha, tak rycho znienawidzi, bo roci sobie w sprawach Kocioa prawa, ktrych nie uznaj" - powie krlowi Becket uczyniony najwyszym dostojnikiem duchownym kraju wbrew wrogiej mu hierarchii. Po przeistoczeniu si w zgodzie z sumieniem, przeciwstawi sw prawd kaprynemu despocie. Nigdzie bardziej - nawet w Mioci i gniewie - nie okae tak Richard Burton swej kruchoci emocjonalnej, skadajcej si na bogat osobowo jednego z najwikszych aktorw stulecia. Nigdy te nie bdzie mia tak wspaniaego partnera. W tym filmie naprawd istniej tylko oni oraz Gielgud; reszta - nienaganna scenografia, ilustracyjnie ujta przestrze w tle, caa nobliwo eleganckiego widowiska z klas - to tylko naddatek. BG I DIABE W KRAINIE SOCA, DEUS E O DIABO NA TERRA DO SOL, Glauber Rocha. Brazylia Scenariusz: Glauber Rocha oraz Walter Lima Jr, Paulo Gil Soares. Zdjcia: Waldemar Lima. Muzyka: Heitor VillaLobos, Johann Sebastian Bach, melodie ludowe z Brazylii pnocnowschodniej. Opracowanie muzyki: Sergio Ricardo. Sowa piosenek do melodii ludowych: Glauber Rocha. Scenografia: Glauber Rocha, Paulo Gil Soares. Monta: Rafael Valverde, Glauber Rocha. Wykonawcy: Geraldo D'el Rey (Manuel), Yon Magalhaes (Rosa), Othon Bastos ("Corisco"), Lidio Silva (prorok Sebastiao), Maurcio do Valle (Antonio "das Mortes"), Julio Marrom (lepy Julio), Sonia dos Humildes (Dad ), Milton Rosa (Moraes), Antnio Pinto (obszarnik z domu weselnego). Copacabana Jarbas Barbosa Glauber Rocha 125' "W Ameryce aciskiej gd jest nie tylko zatrwaajcym przejawem spoecznej ndzy. On o istocie stosunkw spoecznych decyduje. Nasz kultur moemy nazwa kultur godu. W tym te tkwi tragiczna oryginalno cinema novo na tle kina wiatowego: jest ni nasz gd. Nasza najwiksza plaga, tyle postrzegana, co nie rozumiana. My jednak j rozumiemy i wiemy, e jej likwidacja nie zaley od technicznych programw, lecz od samej kultury godu, ktra podkopie i przezwyciy istniejce struktury spoeczne. Kultura godu wyraa si najbardziej naturalnie poprzez przemoc. Pastwowa ebranina biorca si z tradycji kolonialnego miosierdzia powoduje spoeczny zastj. Przemoc jest natomiast naturaln reakcj zagodzonego. Nie jest to przemoc prymitywna. Estetyka gwatu jest blisza rewolucyjnej ni prymitywnej i nie przenika jej nienawi; raczej brutalna mio. Estetyka gwatu objawia si z chwil, gdy kolonizator zaczyna zauwaa istnienie kolonizowanego. Dopki bowiem ciemiony nie podnosi ora, nie jest dostrzegany". Fragmenty deklaracji Glaubera Rochy "Estetyka godu" z roku 1965 pozwalaj zapewne nieco lepiej wnikn w motywacje treciowe i stylistyczne wyjtkowo niezwykych filmw Bg i Diabe w Krainie Soca oraz pniejszego Antonio das Mortes, ktrymi zafrapowa wiat w latach szedziesitych. Ju sam konglomerat kulturowy Brazylii na stepach pnocnego wschodu, gdzie wadza latyfundystw przeplataa si z wpywami rozbjniczych oddziaw cangaceiros, a ndza i prymitywizm z

mistycyzmem, dawaa perspektywy efektownej epiki ekranowej (prby takie kinematografia brazylijska oczywicie podejmowaa); Rocha jednak zamierzy wicej, bo stworzenie narodowej stylistyki podobnej pnocnoamerykaskiemu westernowi w poczeniu pierwiastkw ludowych i intelektualnych wykadni rewolucji spoecznej. Nastroje rewolucyjne w Ameryce aciskiej wanie bardzo silnie nabrzmiewaj (i w samej Brazylii zostan za rok powstrzymane przez przewrt wojskowy). Zmieni to w przyszoci sytuacj samego Rochy, ktry zostanie nawet na jaki czas w roku 1965 uwiziony z powodw politycznych, a take zmieni moliwoci realizacji jego zamysw w praktyce. Prawdopodobnie jednak bardziej zadecyduje o tym wasny radykalizm polityczny, ktry przeway nad instynktem twrczym i przeszkodzi mu rozwin poszukiwania artystyczne: do wyranie wydaj si na to wskazywa jego pniejsze przedsiwzicia, nawet najgoniejsza Terra em transe (1967). Bg i Diabe w Krainie Soca jest dzieem bardzo modego autora. Rocha ju na pocztku swoich studiw prawniczych zainteresowa si zarwno krytyk jak praktyk filmow i wraz z kolegami uniwersyteckimi utworzy nowofalowy ruch cinema nvo, w ktrym bdzie najaktywniejszy; majc dwadziecia trzy lata nakrci w jego duchu, metodami pamatorskimi, swj pierwszy penometraowy Barravento (1961) - o obyczajach i dominacji wierze w yciu czarnych rybakw z wybrzea bahijskiego, a wkrtce przystpi do realizacji znacznie powaniejszej i bardziej profesjonalnej. Gdy Bg i Diabe w Krainie Soca bdzie gotowy, zrobi na festiwalu canneskim w dwa lata po lubowaniu (wraz z Susz dos Santosa, patrona cinema novo) podobnie due wraenie co film Duartego. Nie skoczyo si tak samo, to znaczy "Zot Palm", ale podobno zabrako tylko jednego gosu. Fantazja Rochy pod kilku wzgldami dopenia paradokumentalizm Suszy: rozgrywa si na serto w tym samym roku 1940, rozpoczynajc od oszukania, jak tam, biedaka - ma rozumniejszej od siebie kobiety - przez waciciela ziemskiego. Manuel nie pozostaje jednake pokorny, lecz zabija. Zanim zdy zawiadomi bliskich, w lad za nim do jego domu przyjedaj stranicy obszarnika; w napaci ginie matka. Muszc ucieka, bohater i jego Rosa przyczaj si do wsplnoty religijnej czarnego Sebastiao, nauczajcego na Monte Santo o ziemi obiecanej biedakw. Poniewa popularno proroka ronie i jego wywrotowe kazania jawnie zagraaj panujcemu porzdkowi, skorumpowani ksia wynajmuj regulatora, Antonia das Mortes, by dokona masakry sekty; ale to Rosa zabija Sebastiao, ktry - dla oczyszczenia duszy Manuela, a w istocie dla osignicia jego penego podporzdkowania - powici jej dziecko. Antonio darowuje ycie tylko dwojgu bohaterom, by mogli opowiedzie o rzezi; ci wybieraj teraz drog przeciwn dotychczasowej, przystajc do oddziau sawnego cangaceira Corisca, czyli Byskawicy, zwanego te Biaym Diabem. Od mierci swego dowdcy Lampiao, czyli Latarni (legendarnego kapitana cangaceiros Virgulina Ferreiry, ktry przez 30 lat umyka siom policyjnym piciu stanw pnocnowschodniej Brazylii) Corisco zabija nie tylko bogaczy, ale take biedakw, aeby oszczdzi im cierpie. Manuelowi wydaje si, e znalaz wieszczonego przez Sebastiao pogromc smoka ndzy i niesprawiedliwoci, witego Jerzego, i cho ywi pewne wtpliwoci, zostaje porucznikiem Corisca. Tymczasem jednak Anto;nio das Mortes postanawia zgadzi wszystkich bandytw i faszywych prorokw. Po dokonaniu przeze tego dziea Manuel i Rosa znw s sami. Id ku oceanowi, by speni proroctwo czasu, gdy sertao bdzie morzem, a ziemia nie bdzie nalee ni do Boga, ni do Diaba, lecz do czowieka. Uywajc skadnikw przypowieci prowadzonej przez lepego bajarza, co wywodzi si jeszcze z tradycji portugalskiego redniowiecza, Rocha jest zarazem wspczenie dialektyczny: usiuje, co wynika z jego programu, tworzy kino ludowe, w ktrym synteza nie jest zadana, lecz ma si dopiero dokonywa na podstawie dostarczanych argumentw. Niektre z nich s zreszt w peni czytelne tylko w kraju rodzimym, na przykad doktryna goszona w kocu XIX wieku przez proroka Antonia przeciwko republice, pochodna portugalskiego sebastianizmu, przewidujca nadejcie witego Sebastiana wybawiciela. Rwnie hybrydyczna jest forma filmu: krwawa legenda, mieszajca realne z mistycznym, przedstawiana jest w ekspresyjnych, na og krtkich i gwatownie montowanych ujciach. Prawda wysnuta ze szczegw historycznych miesza si tu z teatrem, ludowo z ekranow tradycj patosu rewolucyjnego (cho Rocha, jak wyjania, stara si uwolni w scenie masakry na schodach Monte Santo od Eisensteina, to jednak wpyw klasycznej sekwencji odeskiej jest rwnie atwo dostrzegalny, jak w kulminacji lubowania). W intencje wtpi nie ma potrzeby; to miao by dzieo na uytek narodowy i spoeczny. Zbyt wielki jednak dystans dzieli modego intelektualist Roch od ludu, do ktrego chciaby przemawia: Bg i Diabe w Krainie Soca zostaje cakowicie odrzucony przez publiczno brazylijsk.

Drugi film na ten temat, Antonio das Mortes, ktry powstanie ju po zaamaniu si w kraju demokracji, okrzepniciu dyktatury i uwiadomieniu sobie bezsilnoci przez mieszczaskich rewolucjonistw, bdzie wersj bardziej spjn, bardziej wywaon estetycznie, ale - eksportow. [1964] BEZUCHY HOICHI, zobacz KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE BIJCE SERCE, LE COEUR BATTANT, Jacques DoniolValcroze, Francja Scenariusz: Jacques DoniolValcroze. Zdjcia: Christian Matras. Muzyka: Michel Legrand. Monta: Nadine Marquand. Wykonawcy: JeanLouis Trintignant (Fran ois), Fran oise Brion (Dominique), Raymond G rme (Pierre Mallet), Pnlope Portrait (wacicielka pensjonatu). Cocinor Marceau 86' Premiera: 1962 Nic lepiej nie wyraa rnicy midzy buntem modych inteligentw francuskich z nouvelle vague a o dekad pniejsz kontestacj, ni L'Eau @ la bouche (1959) igraszki trafu i mioci w czasach sputnika czy te, jak kto woli, francuska wersja Umiechu nocy, ktr przy wykorzystaniu scenerii zamku swojej ciotki zadebiutowa Jacques DoniolValcroze, po mierci Bazina naczelny redaktor "Cahiers du Cinma". Kontrkultura wzgardzi pienidzmi; modzie z czasw nowej fali wolaaby je przej z ap gupich i zakamanych burujw, by subtelniej od nich cieszy si yciem (szukajc wzorw tej radoci raczej w arystokratycznym libertynizmie ni, jak kontestatorzy, w sonecznym braterstwie). Nawet czterdziestoletni intelektualici, jak DoniolValcroze, nie umiej si zrazu od tego zdystansowa i wyartykuowa zrcznie swoich wasnych zapatrywa. "kowe brednie w najgorszym stylu" oceni miadco Polaski praktyczny pocztek dotychczasowego teoretyka i reysera krtkometrawek, ktry owic metody warsztatowe Renoira i Rosselliniego popad w pretensjonalno treciow, a w narracji, zamiast wada kamer jak pirem, uy kamerylunety: wanie ten film zasynie jako pierwszy opis przy nieumiarkowanym uyciu transfokatora. Druga prba, niepomiernie bliej oddajca delikatny romantyzm swego autora, okae si dla odmiany zbyt ulotna jak na potrzeby popularne i poczeka na premier a ptora roku. Bijce serce jest jednak, obok La Maison des Bories (1970), najlepszym jego filmem: podobnie jak ten pniejszy, piknym dramatem psychologicznym o niespenieniu marze uczuciowych. Mody malarz towarzyszy w wakacyjnym wyjedzie pastelowej sekretarce marszanda, ktra ma si spotka na Riwierze ze swoim zdradzajcym on dyplomat chilijskim. Skoro ten si nie pojawia, chopca oywia myl, e moe z numeru drugiego sta si pierwszym. Na nic jednak jego mio i pieczoowite zabiegi, by nie zrazi Dominique; gdy ju ma si sprawdzi, e nieobecni nie maj racji, wyczekiwany Juan Marquez jednak przyjeda i somiany kochanek koczy gr, przedkadajc czysto nadziei nad upokorzenie. DoniolValcroze uwzgldnia wprawdzie rozsdn doz przerywnikw komediowych, lecz koncentruje si waciwie wycznie na dwojgu wietnie wykreowanych bohaterach, w urodziwym plenerze wybornie chwytanym kamer Matrasa i z towarzyszeniem (nieco za bogato rozbudowanym w choray) muzyki nie znanego jeszcze Legranda. Wrd poetyckich filmw nowofalowych ten naley do najbardziej skupionych na emocjach, a nie na wydarzeniach, i na portretach wewntrznych modych ludzi, nie za na realiach materialnych i spoecznych rzeczywistoci. W impresji opartej na niuansach i niedopowiedzeniach kluczowe znaczenie miaa wiarygodno ulotnej atmosfery; j jednak, z autorskim przekonaniem, umia DoniolValcroze utka tym razem nieomylnie. [1963] BILARDZISTA, THE HUSTLER, Robert Rossen. Stany Zjednoczone.

Scenariusz: Robert Rossen, Sydney Carroll. Pierwowzr scenariusza: Walter Tevis - powie "The Hustler". Scenografia: Harry Horner, Gene Callahan oraz Albert Brenner. Monta: Dede Allen. Wykonawcy: Paul Newman (Eddie Felson), Piper Laurie (Sarah Packard), George C. Scott (Bert Gordon ), Jackie Gleason ("Minnesota Fats"), Myron McCormick (Charlie Burns), Murray Hamilton (James Findley), Vincent Gardenia (barman stawiajcy 105 dolarw), Michael Constantine ("Big" John), Stefan Gierasch ("Preacher"), Carl York (cigant pokonany za 100 dolarw), Clifford Pellow ("Turk" Baker). Robert Rossen 135' CinemaScope Po dwunastu latach od Gubernatora Rossen przedstawia drugi przenikliwy film o amerykaskiej korupcji, tym razem nie w sferze walki o wadz (i pienidze), lecz na polu walki o prymat zawodniczy (i pienidze). Bilardzista traktuje tyle o hazardzie, co o sporcie, z ktrym Rossen by zwizany nawet bezporednio jako bokser; zaglda ju zreszt za kulisy ringu w Body and Soul (1947). Istot treci okazuje si tu jednak przegrana Ameryki idealistw z Ameryk drapienikw, i w tym sensie ekranizacja bestsellerowej ksiki Tevisa ma dla reysera dodatkowy wymiar osobisty. Lata pidziesite, w ktrych nie zrealizowa adnego wanego filmu ani nie napisa adnego liczcego si scenariusza, stay si dla niego - przekonanego lewicowego demokraty - dekad odsunicia i kompromisw z ulegym maccarthystom Hollywoodem (by komunist i jakkolwiek w roku 1945 zerwa z parti i uzna realno zagroenia bolszewickiego, nie uchronio go to od szykan). W ostatnich latach ycia, po zakoczeniu si zimnowojennej histerii, nakrci ju tylko dwa filmy, obydwa jako produkcje niezalene i powstae z dala od kalifornijskiego centrum. Ten drugi - dramat psychiatryczny Lilith (1963) - przyjty zostanie bardzo rnie; Bilardzista, nominowany do "Oscarw" w kadej z gwnych kategorii, oznacza zwycistwo moralne zaprawione gorycz. Takie jest te udziaem bohatera filmu, Eddiego Felsona z Oaklandu, ktry przyjeda ze swoim wsplnikiem na wschd Stanw po saw i dolary za mistrzowskie wbijanie bil do uz. Po drodze zbiera pienidze nacigajc na zakady amatorw, niewiadomych, z jakim asem maj do czynienia; celem jest pokonanie "Minnesoty Fatsa", waciciela sawy najwikszego mistrza gry w piramidk, ulubionej przez bilardzistw amerykaskich. Eddie jest bardzo szybki i bardzo pewny siebie, ale po dwudziestu piciu godzinach przegrywa walk i wszystkie pienidze: jowialny i godny "Fats" ma nad nim przewag yciowego dowiadczenia, a poza tym - jak objania Gordon, miejscowy rekin hazardowy, yjcy bogato z zakadw i sterowania ludmi - Eddie skazany jest na poraki, poniewa brak mu prawdziwej woli zwycistwa. Dostrzegajc jednak jego talent, Gordon tak manipuluje wypadkami, e uzalenia od siebie hardego pretendenta, zawiera z nim upieczy kontrakt finansowy i zabiera na gr do Louisville z bogatym cynikiem uprawiajcym hazard na zielonym stole. Aby jednak nikt nie przeszkadza w pasoytowaniu, eliminuje dziewczyn Eddiego, ktr ten pozna po klsce z "Fatsem": chroma samotniczka, pomagajca sobie alkoholem i prbujca si w pisarstwie, zakochaa si w przystojnym owcy sawy - moe dlatego wanie, e by przegrany. Gordon, wiedzc, e Sarah bdzie saboci jego zawodnika, upokarza j tak bezwzgldnie, e dziewczyna popenia samobjstwo, rozumiejc sw bezradno wobec szulerskiej pasji Eddiego wciganego w "perwersyjny, spaczony, kaleki" - jak gosz jej sowa poegnalne - wiat biznesu bilardowego. Zaiste, teraz mody mistrz jest silny zimn pewnoci, ale take silny nienawici: pokonuje bezapelacyjnie "Fatsa" i w pokerowej prbie zdominowania go przez Gordona nie daje si zaszantaowa, bo to on ma mniej do stracenia. Majc tak owocny materia fabularny, Rossen zadba o ca reszt: jego Bilardzista jest cik, acz dobrze naoliwion maszyn tradycyjnego dramatu ekranowego, w ktrym wszystko jest perfekcyjne technicznie, poczwszy od koncertu aktorskiego czworga gwnych wykonawcw po mrok zdj Schfftana, bezbdnie oddajcy atmosfer i jake trafny w panoramicznym formacie, wyduanym jeszcze owietleniem ("jak w kostnicy") lamp nad stoami. Bardzo wane emocje wnosi tu Piper Laurie, krucha westalka wartoci humanistycznych; rasowo cyniczny George C. Scott - w kolejnej po Anatomii morderstwa roli nominowanej do "Oscara" - uzmysawia, e trzeba go uwaa za jednego z najlepszych aktorw ekranu; Jackie Gleason wzbudza powszechne domniemania, e naprawd jest krlem zadymionych sal bilardowych, cho w rzeczywistoci bryluje jako komediant w telewizji; Paul Newman,

ktry unikn wszelkich pokus przeszarowania tej roli, ma prawo zapyta, kiedy otrzyma nagrod Akademii (ot, o wstydzie, otrzyma j za rol Eddiego Felsona, ale w wier wieku pniej, na wyprzeday tego samego tematu i swoich aktorskich umiejtnoci w Kolorze pienidzy). Jakkolwiek jednak film jest doszlifowany rzemielniczo w inscenizacji, rytmie, dramaturgii, wizaniu uj (tu daje po raz pierwszy zna o sobie Dede Allen, ktr zaprotegowa Robert Wise, autorytet sztuki montau) i jakkolwiek ma dusz - bo Rossen z caym przekonaniem prowadzi tu znamienny dla siebie opis zniszcze wewntrznych czowieka uparcie dcego do celu - to przecie zabrako mu ognia i wielowymiarowoci. Atmosfera spelunek bilardowych oddana jest bez zbdnych wtajemnicze tak, jakby dla wszystkich byo to swojskie terytorium; podobnie dziki znakomitej scenografii mieszkania i otoczenia zaegnane zostaje niebezpieczestwo papierowoci postaci dziewczyny (wiadomo o niej wszystko, czego nie zdradza dialog ); pojedynek z "Fatsem" pozbawiony jest jednak maligny hazardowego zapamitania, a rodowisko kibicw - na znak dezaprobaty? - zostaje potraktowane bardziej zdawkowo ni widoki tarczy zegara. Usprawiedliwieniem byaby koncentracja uwagi na dylematach pary bohaterw, ale i one s sabo eksponowane, jakby w obawie o sprzeczno wewntrzn postaci dziewczyny (Sarah jest zbyt inteligentna, aby nie umiaa zawczasu przewidzie konsekwencji pasji Eddiego i okreli granic swojego kompromisu). Pozostaje wspaniale opowiedziany dramat dojrzewania amerykaskiego zwycizcy, konsekwentnie autorski i konsekwentnie odbijajcy ukryty wymiar rzeczywistoci kraju, w ktrym pole gry nie jest dla outsiderw, nieopancerzonych i defetystw. [1964] BILLY BUDD, Peter Ustinov. Wielka Brytania Scenariusz: Peter Ustinov, De Witt Bodeen oraz Robert Rossen. Pierwowzr scenariusza: Herman Melville - powie "Billy Budd, Foretopman" oraz Louis O. Coxe, Robert Chapman - sztuka "Billy Budd" oparta na tej powieci. Zdjcia: Robert Krasker. Muzyka: Anthony Hopkins. Scenografia: Peter Murton. Kostiumy: Anthony Mendelson. Monta: Jack Harris. Wykonawcy: Terence Stamp (Billy Budd), Peter Ustinov (kapitan Edward Fairfax Vere), Robert Ryan (dowdca andarmerii John Claggart), Melvyn Douglas (Duczyk), Paul Rogers (por. Philip Seymour), David McCallum (por. Wyatt), John Neville (por. John Ratcliffe), Ronald Lewis (Jenkins), Lee Montague (Squeak), John Meillon (Kincaid), Niall MacGinnis (kapitan Graveling), Thomas Heathcote (Payne), Ray McAnally (O'Daniel), Robert Brown (Talbot), Cyril Luckham (andarm Hallam). A. Ronald Lubin Peter Ustinov 123' CinemaScope Najbardziej chyba niejednoznaczny mylowo spord czoowych filmw swoich lat: adaptacja krtkiej powieci, w ktrej Melville absolutne dobro przeciwstawia absolutnemu zu dowodzc, e adne nie ma racji istnienia na tym wiecie. To wydarze stanowi wojny napoleoskie we wstpnej fazie starcia pomidzy Wielk Brytani a Francj o panowanie na morzu. Wewntrznym problemem floty Zjednoczonego Krlestwa s bunty wywoane nieludzk dyscyplin; do legendy przeszed szczeglnie ten, ktry wydarzy si na "Bounty" na poudniowym Pacyfiku w roku 1788. Byo to jednak na statku, a nie na okrcie, gdzie rygor jest duo surowszy, i jeszcze przed wojn. W dziewi lat pniej napicie panuje powszechnie; rewolty wybuchy ju w dwch flotyllach - Spithead i Nore, przy czym poprowadzili je oficerowie wystpujcy przeciw skorumpowanej admiralicji. Wie o tych wypadkach Billy Budd, mody i szczeglnie urodziwy marynarz przeniesiony przymusowo na penych wodach Atlantyku ze statku handlowego "Rights of Man" na fregat "Avenger", majc wzmocni siy u wybrzey iberyjskich; zgodnie z rozkazem nie zdradza jednak niczego niewiadomej zewntrznych nastrojw zaodze. Z tych samych powodw kapitan Vere rezygnuje te z szerszego uzupenienia stanu osobowego, do czego upowaniayby go przepisy. Obawia si zarzewia niepokojw w sytuacji, gdy duch sprzeciwu samoistnie narasta take wrd jego ludzi za spraw bezlitosnego oficera Claggarta, strzegcego dyscypliny na pokadzie; rozlunienie rygorw jest natomiast nie do pomylenia w sytuacji penej gotowoci bojowej.

Sama jednak obecno Budda, jego szlachetno i urok (pochodzenie chopca okrywa tajemnica: podrzutek, ale z koszyka wycielanego jedwabiem) odbierane s przez skrzywionego przez ycie Claggarta jako wyzwanie, zwaszcza e Billy sta si ulubiecem okrtu. Kolejne niegodziwoci szefa andarmerii powoduj szemranie zaogi; Vere widzi niebezpieczestwo, pojmuje sowa o odpowiedzialnoci wadzy rzucone mu przez reprezentanta marynarzy, lecz opiera postpowanie na fundamencie regulaminu i wyczekuje jawnego zamania prawa przez Claggarta. Gdyby bowiem rzuci go na poarcie - argumentuje - sprowadzioby to tylko anarchi. Kluczowa prba charakterw w nocnej rozmowie antagonistw niczego nie zmienia: Billy burzy koncepcj wiata nienawistnika bronicego si przed kuszeniem go przez dobro, ale i sam popada po raz pierwszy w zwtpienie. Nie da si jednak wcign do spisku. Wwczas Claggart bezpodstawnie oskara go w konfrontacji przed kapitanem. Billy w szoku, niezdolny si wysowi, powala wroga jednym ciosem tak fatalnie, e ten, z szataskim umiechem, kona po uderzeniu si w gow. Zrozpaczony Vere - faszywe zeznanie Claggarta pozwalao woy jego gow w stryczek - nie porzuca litery prawa i mimo oporu oficerw skazuje zabjc na mier (zaoga, szczliwie dla zwierzchnikw, nie wie dokadnie, jak zgin szef andarmerii). 29 sierpnia 1797 Billy Budd, godzc si z wyrokiem i wydajc w ostatniej chwili okrzyk na cze kapitana, zawisa na rei. Zaamany Vere zdaje dowdztwo zastpcy. Marynarze nie reaguj na wezwanie do powrotu na stanowiska, tymczasem jednak z zatoki wyania si okrt nieprzyjacielski i daje ognia. Nawet to nie zmienia wszake sytuacji; nastroje nienawici wybuchaj dopiero wwczas, gdy jeden z potencjalnych przywdcw buntu wzywa do zemsty na Francuzach, e tak pno przybyli. "Avenger" staje do bitwy. Melville napisa t powie tu przed mierci; jego metafizyczny pesymizm siga tu niemal nihilizmu. Ustinov - czowiek renesansowy, aktor i dramaturg, pisarz i reyser, dziaacz pokojowy i laureat Orderu Umiechu - przystpi jednak do ekranizacji pod innym ktem widzenia. W innych te czasach: to nie rok 1890, szczyt wiktoriaskiej potgi imperialnej, lecz apogeum dekolonizacji i faza przesilenia, gdy ustpuj racje zbrojne. W upokarzanym mocarstwie brytyjskim potguj si nastroje rozlicze z bezdusznoci reimu militarnego. Wystpi one te w filmach: reyserowanych przez Amerykanw Za krla i ojczyzn i Wzgrzu, czy w powstaym jako produkcja amerykaska Krlu szczurw. Na wasne spojrzenie bez litoci w krzywe lustro Szary lekkiej brygady przyjdzie jeszcze poczeka sze lat; dobroduszny Ustinov nigdy zreszt nie przyjby optyki podobnej do Richardsona. Problemem kontradyktoryjnoci zgromadzonych argumentw, na jakiej opiera si jego Billy Budd, jest jednak nadmierny zakres, zbyt szeroki kontekst i w rezultacie nie najlepsza czytelno konkluzji. Racje elaznego porzdku w osiemnastowiecznej flocie krzyuj si tu w pewnych przejawach postawy oficerw "Avengera" z racjami inteligentw dwudziestowiecznych, kracowo charakterw (Vere do Budda: "w dobroci jeste tak nieludzki, jak Claggart w nikczemnoci") kiepsko wspbrzmi z mentalnoci ludzi z pokadu okrtu, chyba zbyt zoon w realiach tamtej epoki. Obiektywizm Ustinova w dylemacie przeciwstawiania nakazw sumienia i obowizku - jakkolwiek jest to brytyjskie poczucie obowizku - nie wytrzymuje ponadto niektrych konsekwencji ukadu treci, ktre wykazuj, e kapitan w swej solidnoci jest w istocie lekkomylny (ryzykuje egzekucj Budda w imi adu, nawet jeli sam ma potem by zlinczowany), a w swej dobroci cyniczny. Wcale jednak filmu powanie nie osabia ani to (i w konsekwencji problem reysera Ustinova, jak aktor Ustinov ma sobie poradzi z przedstawieniem kapitana), ani bardziej literackie i teatralne ni kinematograficzne zainteresowania inicjatora adaptacji, ani wreszcie niezbyt obfite zaplecze finansowe. Znakomity aktorsko, frapujcy Billy Budd ma te penomorski oddech epicki i mimo wszystko jest najlepszym historycznym dramatem marynistycznym. Zbiegiem okolicznoci, rwnie Melville da podstaw najwietniejszemu poprzednio Moby Dickowi; ani natomiast w kilku ekranizacjach historii "Bounty" (wanie jedn z nich krci rwnolegle Milestone po rezygnacji Reeda), ani pniej - nawet Polaskiemu w zbyt dugo dojrzewajcej do narodzin awanturze przygodowej Pirates (1986) - nie udao si w peni osign tego, co obiecuje widowiskowo ywiow i arcydzie kunsztu szkutniczego. [1965] BILLY KAMCA, BILLY LIAR, John Schlesinger. Wielka Brytania

Scenariusz: Keith Waterhouse, Willis Hall. Pierwowzr scenariusza: Keith Waterhouse - powie "Billy Liar!", Keith Waterhouse, Willis Hall - sztuka oparta na tej powieci. Zdjcia: Denys Coop. Muzyka: Richard Rodney Bennett. Monta: Roger Cherrill. Wykonawcy: Tom Courtenay (Billy Fisher), Julie Christie (Liz), Wilfred Pickles (Geoffrey Fisher), Mona Washbourne (Alice Fisher), Helen Fraser (Barbara), Gwendolyn Watts (Rita Corrigan), Rodney Bewes (Arthur Crabtree), Leonard Rossiter (Shadrack), Finlay Currie (Duxbury), George Innes (Eric Stamp), Ethel Griffies (babcia), Leslie Randall (Danny Boon), Godfrey Winn (prezenter koncertu ycze), Anna Wing (matka Arthura). Joseph Janni Waterhall Jack Rix 98' CinemaScope Billy Fisher to najbardziej aosny z modych buntownikw kina brytyjskiego: lawirant i mitoman z miasta w pnocnej Anglii, ktry roi sobie prace literackie i wyjazd do Londynu, a na razie zatruwa ycie drobnomieszczaskim rodzicom, zwodzi naiwne dziewcztka i obija si w pracy w zakadzie pogrzebowym, dokd go zapdzi tata. Owszem, ma szans: wioniana Liz, ktra od dawna czuje do niego sabo, wrcia wanie z kolejnego wypadu i znajduje potwierdzenie nadziei, e Billy ma jaki talent pisarski, skoro w miejskiej sali tanecznej graj uoon przez niego piosenk "Twisterella". Ofiarowuje mu siebie i swobod: wyjad najbliszym pocigiem do Londynu. Zachcony Billy pakuje walizk pomimo dramatycznej sytuacji w rodzinie (przed godzin babci w cikim stanie zabrano karetk), w drodze na stacj odwiedza szpital dowiadujc si o zgonie, wsiada jednak z Liz do wagonu, po czym... tchrzy i wraca do domu. Umie by miay tylko w wyimaginowanym pastwie Ambrozja, gdzie wciela si we wszystkie role sternikw spoecznych i bohaterw masowej wyobrani; w codziennoci natomiast nie potrafi y bez maski. Najoryginalniejszy moe pord filmw nurtu krytycznej oceny rodzimej wspczesnoci gubi w ostatecznym rachunku wiele ze swego olniewajcego potencjau. Wie si to, co najmniej czciowo, ze scenicznym pochodzeniem i adaptacj pod kierunkiem autorw pierwowzoru. Schlesinger prawie popisowo rozwiza transpozycj i wygra to, co wizao si z walorami ekranowymi (liczne sceny z wyobrani bohatera, ktre s pochodn ceremonii oficjalnych i mitologii spoecznej; zwinne zmiany miejsc akcji z szerokim uwzgldnieniem pleneru; obrazki obyczajowe z codziennoci publicznej), natomiast wyranie zaniedba czynnik osobisty, ktry tak si liczy w Rodzaju mioci. Tom Courtenay gra posta bardzo bogat, ale nie ma okazji nada jej jakichkolwiek cech sympatycznych; podobnie w zwierciadle komediowej drwiny przedstawione s niemal wszystkie osoby, z ktrymi styka si zagany Billy. Istnieje tylko jeden kardynalny wyjtek. Film staje si tym, czym mgby by, z chwil zauwaenia przez kamer Liz w urzekajcej sekwencji spaceru ulicami miasta (to jedno z efektowniejszych filmowych entre; Julie Christie ma ju zreszt, od trzech lat, status gwiazdy telewizji). Wanie ona jest tu prawdziw mod gniewn na tle prowincjonalnych wakoni, jednake przeznaczono jej zaledwie rol piknego ta, na ktrym odcina si niedoskonao bohatera. "Kady z nas w jakiej czstce jest nim" zauwaa Schlesinger. wita prawda, ale zanurzona w efektownej powierzchownoci wszystkich pozostaych odniesie psychologicznych i obserwacji spoecznych, w pewnej mizantropii, ktra ma si okaza sta saboci reysera. Do najbardziej wydatnych jej ekspozycji naley nastpny film, dramat swingujcej dziewczyny dla wszystkich Darling (1965), zaliczany do gwnych sukcesw kina Angry Young Men: doskonaa, pena naturalnoci i nagrodzona "Oscarem" kreacja Julie Christie nie pomoe uratowa niewypau tyle zjadliwego spoecznie, co naiwnego i banalnego. [1964] BILLY LIAR, zobacz BILLY KAMCA BIRDMAN OF ALCATRAZ, zobacz PTASZNIK Z ALCATRAZ BITWA O ALGIER, LA BATTAGLIA DI ALGERI, Gillo Pontecorvo. Algieria, Wochy.

Scenariusz: Franco Solinas, Gillo Pontecorvo. Zdjcia: Marcello Gatti. Muzyka: Ennio Morricone, Gillo Pontecorvo. Scenografia: Sergio Canevari. Monta: Mario Serandrei, Mario Morra. Wykonawcy: Brahim Haggiag (Amar Ali "La Pointe"), Jean Martin (pk Philippe Mathieu), Yacef Saadi (Saari Kader), Mohamed Ben Kassen (may Omar), Fawzia El Kader (Halima Ben Bouali), Samia Kerbash (Fathia). Casbah Igor Kierownicy produkcji: Antonio Musu, Yacef Saadi 120' Najznakomitszy epicki dramat rewolucyjny drugiej poowy wieku: jak Pancernik Potiomkin o czterdzieci lat wczeniej odtwarza bunt marynarzy czarnomorskich przeciwko caratowi, tak Bitwa o Algier rekonstruuje wydarzenia, ktre doprowadziy do koca francuskiego kolonializmu w Afryce pnocnej. O ile jednak Eisenstein tworzy epik poddan pryncypiom ideowym i formalnym, o tyle Pontecorvo wydobywa prawd materii rzeczywistoci, a imponujc si rytmu narracji i montau wzmacnia ekspresj dwikow. Jego opowie jest o wiele bardziej rozcignita w czasie: kronika decydujcych dziaa patriotw algierskich rozpoczyna si od osaczenia przez francuskich komandosw ostatniego z przywdcw powstania, Alego La Pointe, w jego kryjwce w jednym z domw w Kasbie; pozostali zostali uwizieni bd zginli. Ali nie odpowiada na wezwanie do poddania si lub uwolnienia przynajmniej maego Omara i Halimy Ben Bouali, znajdujcych si wraz z nim w schowku. W czasie przygotowa Francuzw do wysadzenia budynku w powietrze wspomina wydarzenia od roku 1954, gdy w Algierze wybucho 1 listopada powstanie kierowane przez FLN - Front Wyzwolenia Narodowego - a on by analfabet, recydywist, ulicznym wyrzutkiem z nienawici traktowanym przez porzdnych biaych mieszkacw stolicy zamorskiej prowincji Republiki Francuskiej. Pierwsz scen retrospekcji jest aresztowanie Alego za uliczn gr w trzy karty. W wizieniu jest wiadkiem zgilotynowania na dziedzicu jednego z algierskich przywdcw. W pi miesicy pniej wykonuje ju na zlecenie FLN zamach na francuskiego policjanta. Ale rewolwer, ktry mu dostarczono, nie jest nabity. Podziemie chciao go tylko sprawdzi. Zostaje przyjty do organizacji i poinstruowany przez Saariego Kadera nalecego do dowdztwa: najpierw Kasba musi by oczyszczona z arabskiego marginesu spoecznego. Ludzi trzeba albo przekona, albo zmieni, albo wyeliminowa. Dopiero wwczas mona zacz walk z trwajcym od 130 lat panowaniem francuskim. Akcja rozpoczyna si w rok pniej, w kwietniu 1956, zapowiedziana komunikatem nr 24 FLN; bior te w niej udzia dzieci. Ali zabija z wyroku organizacji szefa gangu strczycieli, dawnego przyjaciela, ktry nie chcia si podporzdkowa decyzjom dowdztwa podziemia. 10 czerwca 1956 odbywa si pierwszy konspiracyjny lub, udzielony w obrzdku muzumaskim przez przedstawiciela Frontu. W dziesi dni pniej rozpoczynaj si uliczne zamachy na policj francusk. Kasba zostaje otoczona zasiekami, lecz bro przemycaj przez kordon kobiety. W europejskiej czci miasta wybucha panika i histeria. 20 lipca ekstremici dokonuj masakry nocn eksplozj w wskiej uliczce Kasby, co powoduje odpowied terrorem na terror: Hassiba i dwie inne bojowniczki, ucharakteryzowane na Francuzki, przechodz przez posterunki z bombami, ktre podkadaj w barach i biurze podry. Skutki s przeraajce. 10 stycznia 1957 przybywa do Algieru X Dywizja Komandosw generaa Massu. Kierownictwo akcji przeciwko irredencie obejmuje pukownik Mathieu, znakomity dowdca i kompetentny destruktor organizacji przeciwnika. Front wszczyna omiodniowy strajk generalny; Mathieu wykorzystuje to jako bd taktyczny. Wysya wojsko do Kasby i przeprowadza powszechne aresztowania, by wyodrbni i unieszkodliwi najaktywniejszych patriotw algierskich. Stosujc rnorakie tortury ustala struktur FLN; poprzez pacyfikacje i skrytobjstwa - w tym Midiego, politycznego przywdcy - chce sprowokowa i zdawi powstanie, pewny, e tylko konsekwentn bezwzgldnoci moe zachowa Algieri dla Francji. Jakkolwiek dla przenikliwych obserwatorw - od lewicy po Raymonda Arona oczywista jest nierealno kontynuacji kolonialnej, a tym bardziej bezporednie wczenie tego terytorium w obrb IV Republiki, myli o odejciu nie dopuszcza milion afrykaskich Francuzw. Metody Mathieu przynosz zaplanowany przeze skutek. 24 wrzenia poddaje si okrony Saadi Kader, 7 padziernika zdradzona zostaje kryjwka Alego i jego trojga towarzyszy. Nikt z nich nie chce odpowiedzie na wezwanie do wyjcia, cho wiedz o nieuchronnej mierci. Mathieu rozkazuje wysadzi

budynek. Powstanie upada. Spokj panuje w Algierze do 11 grudnia 1960, gdy znienacka wybuchaj gwatowne dziesiciodniowe demonstracje. Ani gwatowna akcja policyjna, ani ogie z pistoletw maszynowych nie potrafi powstrzyma entuzjazmu. Jest ju oczywiste, e Francuzi musz odej. Nad tumem pojawiaj si flagi wolnej Algierii. "Obraz narodzin narodu, ktry jak podziemna rzeka wypywa na powierzchni" urwany zostaje przed finaem ju napisanym przez histori: przed proklamowaniem 3 lipca 1962 niezawisoci Republiki Algierskiej. Pontecorvo jest zainteresowany tym, co zachodzi w ludziach, nie budowaniem pomnikw; o wiele te bardziej zwraca uwag na logik rozwoju wydarze ni na ich patos cho Bitwa o Algier to okrutny dramat o najwyszym nateniu emocjonalnym, z prawdziwie pokazanym dzikim fanatyzmem z jednej strony i jadowit nienawici do podstpnego motochu z drugiej; dramat nieokieznanego pragnienia wolnoci, przy ktrym zaiste podziwu godne jest zachowanie obiektywizmu (takiego, jaki w ogle by tu moliwy). Nastpny ewenement to indywidualizacja postaci: w filmie epickim, gdzie niewtpliwym bohaterem jest lud algierski, a aktorstwo sprowadzone zostaje do minimum, wyodrbniaj si bardzo wyranie sylwetki, losy, postawy, mistrzowsko szkicowane reportersko. Wanie duch najlepszej klasy dziennikarstwa - tej Ryszarda Kapuciskiego - dajcego syntez postaci, ich ewolucji i procesu historycznego, wynosi Bitw o Algier na wyyny; ale jest to duch wsparty doskonaym warsztatem Marcella Gattiego, Maria Serandreiego i Maria Morry (film stanie si wzorcem w zajciach z montau prowadzonych w brytyjskiej szkole przez Jacka Golda). Formie obrazu odpowiada te zawarto: wszystko zostao zainscenizowane - w filmie nie wykorzystywano w ogle materiau dokumentalnego - ale zarazem wszystko opiera si na faktach. Bitwa o Algier jest zatem szczeglnie doskonaym przykadem scenopisarstwa czerpicego ze strumienia ycia, a nie z imaginacji. Bez wtpienia, ksztat dramaturgiczny i porzdek ustaliy tu ju historia i logika ewolucji powszechnej; jednake selekcja wtkw, proporcje wewntrzne, balans znaczeniowy, wybr amplitudy, a przede wszystkim znalezienie rytmu byy spraw talentw Solinasa i Pontecorva. Bardziej ni nominacja do "Oscara" (druga obok nominacji za reyseri) bdzie po wielu latach wiadczya o klasie tej pracy jej nieprzemijajca wieo ekspresji i uczciwo przedstawienia. Nie narusz ich ani zasadnicze zmiany w ocenie lewicowej optyki spoecznej i rodkw walki z przemoc wadzy - w tej sprawie wyrane stanowisko zajmie zreszt sam Pontecorvo w filmie Ogro (1979) o lepym zauku terroryzmu baskijskiej ETA - ani pniejsze skutki ewolucji islamskiego fanatyzmu, ktry ze suby prawom narodu przeszed w sub ludobjstwa. [1962] BONCHI, zobacz ORZE BRZEGI FUEFUKI, FUEFUKIGAWA, Keisuke Kinoshita. Japonia Scenariusz: Keisuke Kinoshita. Pierwowzr scenariusza: Shichiro Fukazawa - powie "Fuefukigawa". Zdjcia: Hiroyuki Kusuda. Muzyka: Chuji Kinoshita. Scenografia: Kisaku Ito, Kohei Ezaki. Wykonawcy: Takahiro Tamura (Sadahei), Hideko Takamine (Okei), Fumio Watanabe (Torakichi), Somegoro Ichikawa (Sozo), Mannosuke Nakamura (Yasuzo), Hisano Yamaoka (Mitsu), Yoshi Kato (dziadek), Masao Oda (Hampei), Shima Iwashita (Ume), Kanzaburo Nakamura (ksi Shingen Takeda), Koshiro Matsumoto (Kenshin Uesugi), Hiroko Ito (Nobu), Ryosuke Daigenji (Hanzo), Toshiko Kobayashi (Hisa), Shinji Tanaka (Heikichi), Michiko Araki (Tatsu), Yusuke Kawazu (Jiro). Shochiku 122' Grandscope Agfacolor Drugi z najciekawszych stylistycznie filmw japoskich podpisany przez Kinoshit. W Balladzie o Narayamie odwoa si do plastyki i scenografii teatru kabuki; w Brzegach Fuefuki, rwnie wedug

tekstu Fukazawy, kunsztowna technika barwna oddaje specyfik dawnych pergaminowych zwojw kakemono, malowide kalendarzowych i parawanowych oraz drzeworytw sprzed trzech wiekw. Wyrafinowane estetycznie obrazy odpowiadaj historycznemu tu wydarze, w istocie jeszcze o stulecie wczeniejszych, chodzi bowiem o dzieje piciu pokole w dobie rujnujcych kraj permanentnych wojen feudalnych. Miejscem akcji s okolice wielkiego mostu pod Kofu nad rzek Fuefuki w prowincji Kai tej, nad ktr od poudnia gruje szczyt Fudi. O losach tutejszej chopskiej rodziny bardziej ni dobre urodzaje i klski ywioowe decyduj koleje wojen rzdzcego prowincj klanu Takeda z monowadcami krain ssiednich: ksitami Imagawa, Oda, Hojo, Uesugi, Miki i niedawno jeszcze nalecymi do pomniejszych daimyi, a w tych czasach rosncymi w znaczenie Tokugawami. Egzystencja przy pracy na roli bd w kamienioomach rwna si niemale niewolniczej; bezlitosn szans moe da wojaczka. Ci, ktrzy przeyj i bd szczeglnie waleczni, mog z robakw zmieni si w samurajw. Gdy wic wojny wchodz w apogeum, prawnukowie seniora rodu: Torakichi, syn Hisy i Sadahei, syn Mitsu, oraz dzieci Sadaheia i jego pracowitej, cho chromej Okei - Sozo, Yasuzo i Heikichi - rzucaj wyzwanie losowi. Najambitniejszy Torakichi ratuje ycie ksiciu Shingenowi, otrzymuje upragniony awans, lecz zwizane z nim nadzieje rodziny obrc si wniwecz, gdy zginie w decydujcej batalii. Sozo i Yasuzo, majc wicej szczcia, uciekaj z pola bitwy. Toczce si nadal walki przynosz jednake cakowit klsk, klan Takeda zostaje zdziesitkowany i ostatecznie z rodziny pozostaje tylko Sadahei. Przestaje by wane, kto opowiada si za racjami ksicia, a kto by przeciw, potpiajc jego okruciestwa; wojna niszczy wszystkich yjcych nad Fuefuki. Dramatyczny protest antymilitarny i antyfeudalny - jeden z najbardziej poruszajcych - wyda si Kinoshicie sprzeczny z uyciem penej wielobarwnoci w obrazach bitew; tote tama w scenach o wikszej dynamice jest tylko monochromatyczna. Najwiksze wraenie wywiera jednak akcentowanie kolorem w partiach bardziej spokojnych: tu zastosowane s - rwnie jednobarwne - plamy, piknie komponowane w panoramicznej przestrzeni oszczdnie zapenianej detalami obrazowymi. Brzegi Fuefuki nale do dzie, w ktrych forma odsuna na dalszy plan tre, by moe wanie dlatego, e intuicyjny stylista, jakim jest Kinoshita, wyczu wyjtkow okazj. Pierwowzr Fukazawy wydawa si dawa wiksze moliwoci; trudno jednak zgani ten wybr. [1962] BDNE GWIAZDY WIELKIEJ NIEDWIEDZICY, VAGHE STELLE DELL'ORSA..., Luchino Visconti. Wochy Scenariusz: Suso Cecchi D'Amico, Luchino Visconti, Enrico Medioli. Zdjcia: Armando Nannuzzi. Muzyka: Cesar Franck - Preludium, chora i fuga na fortepian. Scenografia: Mario Garbuglia. Wykonawcy: Claudia Cardinale (Sandra Dawson), Jean Sorel (Gianni WaldLuzzati), Michael Craig (Andrew Dawson), Renzo Ricci (Antonio Gilardini), Marie Bell (matka), Amalia Troiani (Fosca), Fred Williams (Pietro Fornari). Franco Cristaldi 100' Sandra, dzi ona Amerykanina, powraca do rodzinnej Volterry, by uczestniczy w odsoniciu pomnika ku czci ojca, wybitnego uczonego pochodzenia ydowskiego zamczonego w obozie owicimskim. Zdawkowy hod nie jest dla niej dostatecznym zadouczynieniem: pragnie ukara sprawcw denuncjacji z kwietnia 1942, podejrzewajc matk. Powodem miaaby by ch poczenia si z adwokatem Gilardinim, za ktrego pniej wysza. Podobnie sdzi brat Sandry, od dziecistwa w niej zakochany Gianni, przebywajcy obecnie w Londynie pisarz. Dla niego jednak waniejsze ni wyrwnanie rachunkw przeszoci i napitnowanie matki - od lat niezrwnowaonej psychicznie - jest odzyskanie uczucia siostry, gwnej wartoci w jego yciu i tematu nie opublikowanej jeszcze powieci. To dlatego midzy innymi co jaki czas odwiedza star rodzinn will, ktrej mury przechowuj ich sekret. W

pierwszych godzinach po spotkaniu dawne uczucie odywa ale wkrtce konflikty doprowadz do nieuchronnej klski. Reakcja zaatakowanego Gilardiniego potwierdza domniemania, kwestia donosu do faszystw nie zostaje jednak rozwikana, gdy natomiast m Sandry stara si zrozumie podoe gwatownej nienawici, adwokat z furi zarzuca rodzestwu kazirodztwo. W rezultacie zrozpaczony Andrew - namitnie kochajcy on, lecz przy swej agresywnej prostolinijnoci niezdolny pogodzi si z sytuacj, wyjeda do Nowego Jorku pobiwszy wprzdy szwagra. Ten pali rkopis powieci, by moe dlatego, e sawa i pienidze s mu ju zbdne, skoro osign Sandr po czym stawia wszystko na jedn kart: groc samobjstwem, baga siostr o fizyczne spenienie. Przegrywa. Zamiast przyj w nocy, Sandra - nie wiedzc jeszcze, e Gianni si otru - pisze nazajutrz list zawiadamiajcy ma o powrocie. Czy zadecydowao przeraenie, gdy uwiadomia sobie prawd wyjanie brata, e Andrew jest dla niej parawanem mioci niemoliwej, takim jak ongi dla jej podobnych by klasztor? Verga, Tomasz Mann, Dostojewski, Proust: nawet gdy nie adaptowa bezporednio literatury, Visconti zawsze by mocno zronity z korzeniami literackimi. Tak jest i w Bdnych gwiazdach Wielkiej Niedwiedzicy, gdzie przy pomocy swej byskotliwej wspscenarzystki, erudycyjnej od dziecistwa w domu ojca, pisarza Emilia Cecchiego, parafrazuje we wspczesnoci tragedi Atrydw z Sandr jako Elektr, Giannim jako Orestesem i Gilardinim jako Aigistosem. Ale powiza jest wicej: okolicznoci przypominaj "Ogrd rodziny FinziContinich" Bassaniego (ktry za pi lat piknie zekranizuje De Sica), zdj dokonywano dokadnie w tym samym szesnastowiecznym paacu Inghirami, ktry jest tem pomiennej powieci D'Annunzia "Moe tak, moe nie", tytu za - take tytu ksiki Gianniego pochodzi z wiersza "Ricordanze" Leopardiego: Bdne gwiazdy Niedwiedzicy, Nie wierzyem, e wrc Podziwia wasze migotanie Nad ojcowskim ogrodem... Rwnie jednak oczywiste, e Visconti potrafi przekroczy wszelkie podziay i wyrasta ponad wszelkie inspiracje, jednoczc dzieo wasnym stylem i spojrzeniem badacza spraw ludzkich. Motywy antyczne, romantyzm Leopardiego, ludobjstwo faszystowskie, neoromantyzm muzyki Francka i sceneria liczcego ponad trzy tysiclecia miasta etruskiego - ktre zapada si w osuwiskowych ruchach sabo zwizanego podoa - su bardzo emocjonalnej orkiestracji kolejnego wariantu staego tematu rozbicia rodziny, po raz pierwszy tak konsekwentnie rozpisanego zarazem w nastrojach dekadencji i we wspczesnoci. Ekstrawagancja? Zdecydowanie nie. Podobnie jak Antonioni, ale w opozycji do niego, chce bowiem Visconti mwi o kryzysie moralnym dzisiejszej cywilizacji; o bezradnoci bohaterw od pocztku skazanych jak ich miasto rodzinne i bezpodnie szamoczcych si z uczuciami. Sandra i Gianni s wyrazistymi przedstawicielami owych coraz liczniejszych, ktrzy nie s w stanie dochowa wiary dawnym zasadom. Bo tylko ludzie s coraz sabsi; moralno jest mocna i niezmienna. Gwny motyw obudowany jest kilku innymi. Bardziej ni u Sofoklesa i Eurypidesa, Sandra jest siln kobiet na tle otaczajcych j mczyzn; brutalizm pojawia si z kolei w zowieszczej opozycji do defensywnej odmiennoci; dochodzi do konfrontacji amerykanizmu i niezrozumiaych dla przybysza zza Atlantyku zawika Starego wiata. To jednak, co w Bdnych gwiazdach Wielkiej Niedwiedzicy najbardziej imponujce, mieci si w kategoriach formy omijajcej podziay na specyfik teatraln i filmow, cudownie wykorzystujcej w swym jednolitym nastroju wichrow grobowo miejsca wydarze, w ekranowej sumie Viscontiego najbardziej zintegrowanej obok Lamparta. Sdzc po zewntrznych objawach, takich jak "Zoty Lew" w Wenecji, wysoki ton dramatu zosta waciwie odczytany i doceniony. A jednak nie dostrzega si caoci, wspaniale oprawionej w czer zdj tym razem przez Armanda Nannuzziego, lecz zapoyczenia (Bassani, z niewtpliwym przewraliwieniem, zarzuca plagiat), rzekom anachroniczno poetyki, spoeczn mizantropi, schykowe skostnienie. O tym ostatnim najgoniej mwi Marco Bellocchio, wanie wkraczajcy z impetem do kina woskiego. Ma troch racji, jakkolwiek inklinacje tu si pojawiajce doprowadz do

dekadenckiej miernoci melodramatu L'Innocente (1976) dopiero Viscontiego schorowanego, ju nad grobem. Ale czy sporo jego motyww, tyle tylko, e poprowadzonych z wigorem z lat Optania, nie maj wanie Pici w kieszeni Bellocchia? [1965] BUNNY LAKE IS MISSING, zobacz BUNNY LAKE ZAGINA BUNNY LAKE ZAGINA, BUNNY LAKE IS MISSING, Otto Preminger. Wielka Brytania Scenariusz: John Mortimer, Penelope Mortimer. Pierwowzr scenariusza: Evelyn Piper - powie "Bunny Lake is Missing". Zdjcia: Denys Coop. Muzyka: Paul Glass. Monta: Peter Thornton. Opracowanie czowki: Saul Bass. Wykonawcy: Keir Dullea (Steven Lake), Carol Lynley (Ann Lake), Laurence Olivier (nadinspektor Newhouse), Noel Coward (Horatio Wilson), Martita Hunt (Ada Ford), Anna Massey (Elvira Smollett), Clive Revill (sier. Andrews), Lucie Mannheim (kucharka), Finlay Currie (lalkarz), Adrienne Corri (Dorothy), Delphi Lawrence (elegancka matka), Jill Melford (wychowawczyni z przedszkola), Percy Herbert (posterunkowy), Richard Wattis (pracownik biura matrymonialnego), Megs Jenkins (starsza pielgniarka), Kika Markham (modsza pielgniarka), David Oxley (lekarz), John ForbesRobertson (dozorca szpitalny), Victor Maddern (takswkarz), Fred Emney (czowiek z Soho). Otto Preminger 107' Panavision Siedem godzin niezwykej zagadki dla inspektora Scotland Yardu: gdzie jest czteroletnia creczka Amerykanki, niedawno przybyej z bratem do Londynu? A moe Bunny to tylko owoc chorej wyobrani Ann Lake? Ale dziecko miaoby by nielubne i std brak dokumentw udowadniajcych jego istnienie. Tylko e wychowawczyni z przedszkola, do ktrego dziewczynka zostaa podobno oddana na czas przeprowadzki do wynajtego mieszkania, stanowczo temu zaprzecza... Po kilku bardzo reprezentacyjnych, wieloobsadowych produkcjach hollywoodzkich - w ktrych z konsekwencj narusza amerykaskie tabu w dziedzinie polityki parlamentarnej, strategii Kocioa czy operacji militarnych - Preminger na krtko powraca do Europy, by nakrci od dawna planowan adaptacj pasjonujcej go ksiki. W tamtej serii (przeduy j jeszcze desantem na obszar rasistowskiego Poudnia) godnie kontynuowa zaatlantyckie prowokacje innych wiedeczykw, von Stroheima i Wildera; w efekcie przyczyni si nie tylko do wzrostu swobody tematycznej, ale i do rozwoju nastrojw liberalnych. Prawida ekonomiczne kazay jednak wybiera do tego cikawy styl epiki popularnej. Bunny Lake zagina to niejako powrt do Laury: przewrotny psychothriller oparty na maestrii warsztatu. Mona byoby nawet powiedzie - awangardowa fantazja, gdyby nie to, e swoboda reyserska (ruchliwo penetrujcej przestrze i atakujcej kamery, opozycje wiata i mroku, byskotliwy monta) czy si z do starowieck groteskowoci, troch przypominajc Aldricha z What Ever Happened to Baby Jane? (1962). Tak czy owak, rodzaj dreszczyku wywoywanego przez obydwa filmy zostanie polubiony i doprowadzi w przyszoci do wdzicznego rozkwitu tej dziedziny sensacyjnej rozrywki. Powieciowy orygina jest niejednoznaczny; do koca nie wiadomo na pewno, czy Bunny Lake istnieje naprawd. Preminger informuje o tym do szybko (ale nader dyskretnie), biorc z ksiki tylko gwny wtek poszukiwa i doprowadza sytuacj do hitchcockowskiego studium zagroenia: odpowiedzialny za wypadki jest brat Ann, psychopata ywicy kazirodcz obsesj, a do tego piroman. Ostatnie dziesi minut miao by upiornym apogeum zmaga z furiatem o ycie dziecka. Preminger troch si jednak przeliczy. Pomimo bardzo zrcznego scenariusza szczegy s zbyt nacignite w swej wiarygodnoci, by mona byo zamydli oczy nawet najzrczniejsz inscenizacj, wic strategia stopniowania napicia czciowo zawodzi. Film ma jednak dostatecznie duo atutw - midzy innymi absolutnie popisowe kreacje, jakie przy wygraniu przemylnego dialogu daj Laurence Olivier w roli inspektora i Noel Coward w skrze gospodarza domu; pozwala to na doczenie do grupy najciekawszych osigni

reysera. Innego zdania s na og Brytyjczycy, czemu jednak niespecjalnie naley si dziwi: centralny Londyn (Hampstead) jest tu okolic zaludnion gwnie przez starych dziwakw i wszelakich hipokrytw. Preminger, sawny te z ryku wydawanego przy besztaniu mniej doskonaych aktorw, nie przepuci okazji, by by nieznony... [1962] BUTA TO GUNKAN, zobacz WIEPRZE I OKRTY BY SOBIE DZIAD I BABA, ILIBYLI STARIK SO STARUCHOJ, Grigorij Czuchraj. Zwizek Radziecki Scenariusz: Julij Dunskij, Walerij Frid. Zdjcia: Siergiej Poujanow. Muzyka: Aleksandra Pachmutowa. Piosenka: Aleksandra Pachmutowa + L. Olszanin, Jurij Daniowicz. Wykonawcy: Iwan Marin (Grigorij Gusakow), Wiera Kuzniecowa (Natalja Gusakowa), Grigorij Martyniuk (Walentin), Galina Polskich (Galia), Ludmia Maksakowa (Nina), Wiktor Kopakow (felczer), Nikoaj Kriuczkow (dyrektor sowchozu), Nikoaj Siergiejew (ksigowy), Lena Dierawina (Ira), Anatolij Jabbarow (sekciarz), Giuli Czochonelidze (Margiladze). Mosfilm 139' Sovscope Skromny film o postawach moralnych dwch pokole: tego, ktre zostao uksztatowane w tradycyjnej kulturze patriarchalnej, i tego, ktre skada si z oderwanych od korzeni ludzi radzieckich, zamieszkujcych wszdzie jednakowe blokowiska. Po spaleniu si chaty na Ukrainie rodzice jad do crki zamieszkaej a za syberyjskim krgiem polarnym, gdzie m Niny jest grnikiem. Zastaj tylko pijanego z alu zicia i malutk wnuczk, wychowywan przez mod ssiadk; crka natomiast wanie pojechaa sobie do innego, onatego, poznanego jeszcze na studiach. Pocztkowa sytuacja sprawia, e wszyscy s tu przeciwko wszystkim: apodyktyczny Gusakow przeciwko zaniedbanemu ziciowi, cicha Galia z ssiedztwa - zakochana w zdradzonym Walentinie - przeciwko jego teciom (bo bd chcieli doprowadzi do pojednania maestwa), on sam za przeciwko wtrcaniu si w jego sprawy; tylko serdeczna ona starego Grigorija potulnie nie ma zdania. Stopniowo dobre intencje ukadaj przecie wszystko na waciwym miejscu: te wyciga Walentina z pijastwa, zdobywa szacunek okolicy i jako emerytowany felczer znajduje zajcie przy leczeniu reniferw, Galia - cho wci nieufna - staje si naturaln nastpczyni Niny. Gdy ta niespodziewanie wraca, rozczarowana, lecz nadal nowoczenie niezalena, ojciec nawet nie czeka na rezultaty jej spotkania z mem, tylko... wyrzuca j z domu, pryncypialnie oceniajc racje etyczne. Niebawem wrd reniferw wybucha epidemia; powicenie przy ratowaniu zwierzt Gusakow przypaca yciem. Wdowa wyjeda teraz do Niny. Skoro nie ma ju tak kochanego ma, sprbuje jako przyda si crce. W scenariuszu bya to najpowszechniejsza w filmach radzieckich traktujcych o wspczesnoci rozprawka moralnoobyczajowa z zaakcentowaniem bezwzgldnej racji niezomnego ojca i typowymi faszywymi stylizacjami zachowa i dialogu; Czuchraj nie tylko zrwnoway argumenty pokole i zadba o prawdziwo obserwacji obyczajowych, ale przede wszystkim wyreyserowa film balladowo, opierajc go na wasnych tonach ciepego liryzmu z dodatkiem humoru. Potwierdza, e jest w swojej kinematografii najlepszym malarzem uczu take poprzez wietne poprowadzenie mao znanych protagonistw oraz umiejtno stworzenia klimatu poetyckiego w piknym wykorzystaniu pleneru tundry i (tym razem delikatnej) oprawy muzycznej. Po czterech wysoce udanych filmach mona by oczekiwa owocnej kontynuacji; czterdziestotrzyletni Czuchraj zajmie si jednak prac z modszymi reyserami. Przez dziesi lat prowadzi bdzie ETO - eksperymentalny zesp twrczy "Mosfilmu". Pomimo oczywistych sukcesw zesp ten zostanie bez wyjanie rozwizany w roku 1976. [1964]

CAPE FEAR, zobacz PRZYLDEK STRACHU CERN PETR, zobacz CZARNY PIOTRU CHARADE, zobacz SZARADA CHARULATA, Satyajit Ray. Indie Scenariusz: Satyajit Ray. Pierwowzr scenariusza: Rabindranath Tagore - nowela "Charulata". Zdjcia: Subrata Mitra. Muzyka: Satyajit Ray. Scenografia: Bansi Chandragupta. Wykonawcy: Madhabi Mukherji (Charulata Dutt), Soumitra Chatterji (Amal), Sailen Mukherji (Bhupati Dutt), Shyamal Ghoshal (Umapada), Geetali Roy (Mandakani). R. D. Bansal 117' Ulubiony film Raya znw czerpie - nie po raz ostatni - ze rda pisarstwa jego mistrza i jest portretem osamotnianej modej matki z bengalskiej elity sprzed osiemdziesiciu kilku lat, gdy stolic Indii brytyjskich bya Kalkuta, rozkwitajce centrum przemysowe i kulturalne, siedziba zaoonego w roku 1857 uniwersytetu. M Charulaty, wydawca zaoonej przez siebie gazety "Posterunek", aktywnie uczestniczy w narodowym renesansie (cho waciwie najbardziej oywia go walka polityczna pomidzy liberaami a konserwatystami w Londynie, poniewa nadzieje na przyszo ojczyzny widzi w rozlunieniu reimu imperium krlowej Wiktorii); bohaterka spdza dni w domowej ciszy, kontrastujcej z jej energi wewntrzn, co od razu ujawniaj pierwsze ujcia, gdy kry pomidzy pokojami. Stanowczo nie moe jej zadowoli haft, partyjki kart, lornetowanie wiata z wntrza mieszczaskiego salonu czy lektura literackiej klasyki; natura Charulaty pragnie wyzwolenia i wyraenia siebie. Znajduje wsplnot z Amalem, kuzynem ma, ktrego ten poprosi, by z nimi zamieszka: bujajcy w obokach mody poeta wyda mu si dobrym rozwizaniem dla ony, ktrej ambicje zauwaa, cho ich nie docenia. Za wsplnymi zainteresowaniami literackimi i przyjani intelektualn idzie jednak skrywana mio. Charulata uwiadomi j sobie w peni, gdy dojdzie do wydrukowania w gazecie Bhupatiego napisanych w twrczej wsppracy opowiada: czuje si jakby zdradzona, e Amal opublikowa histori uoon specjalnie dla niej. Przez chwil pragnie, by uda si w wymarzon podr po Europie albo polubi przeznaczon mu majtn narzeczon - ale gdy Amal, sam walczc z opanowaniem uczu, wybiera najatwiejsze rozwizanie i znika, rozpacz Charulaty jest ju dla Bhupatiego zupenie czytelna. Teraz wie, e powinien w krg swoich zainteresowa wczy on, inaczej moe j utraci. Trzeci z kolei film Raya powicony uniezalenianiu si kobiet tworzy te zakoczenie tryptyku o pasjach duchowych Bengalczykw z tradycyjnej elity kulturalnej, ktrego poprzednimi czonami byy Salon muzyczny i Devi (1960). Prosta linia wyciszonej w nastrojach Charulaty nie ma tego dramatyzmu odniesie co Salon muzyczny, jest te niezadowalajca w natarczywym wtku lekkomylnego bankructwa brata bohaterki - jednake mistrzostwem wydobycia niuansw i poprowadzenia opisu postaci w wikszoci scen przewysza wszystkie poprzednie filmy reysera. Bogactwo splotu odniesie wewntrznych, a take charakter obrazowy - wypielgnowany przez nieodcznego Subrat Mitr - daje Charulacie jakby centralne miejsce w dorobku Raya. Przewijaj si tu motywy tradycji i nowoczesnego otwarcia, domu i wiata (co jako temat i tytu powieci Tagorego stanie si za dwadziecia lat oddzielnym filmem), relacji pomidzy modymi maonkami, w planie oglnym za - ambiwalentnych stosunkw pomidzy Indiami a Zjednoczonym Krlestwem, przy czym wszystko prowadzone jest zupenie niewerbalnie lub w dialogach aluzyjnych, wyawiane z ciszy czuym okiem kamery. Wybornie to objawia duga, wyjtkowo sugestywna sekwencja ogrodowa, naleca do najlepszych w twrczoci reysera. Porwnanie do maestrii psychologicznej i klimatw Czechowa jest w przypadku Charulaty szczeglnie uzasadnione; mylne byoby jednak przypuszczenie, e to zewntrzne fascynacje inspiruj Raya. Cho na

przykad tak podobny do Kurosawy w metodzie pracy, w przygotowaniu notatek z rysuneczkami i uwagami o szczegach na planie, rni si ode wyranie w nastawieniu narodowym. Kurosawa jest opozycjonist i stara si uniwersalne przybliy do japoskiego; dla Raya wany jest Bengal. Charulata bya jednym z jego najwczeniejszych projektw, dugo nie podejmowanych (dobrze si stao) z powodw drastycznoci obyczajowej - w miejscowych odniesieniach - relacji pomidzy bohaterk a niemal szwagrem. Obawy, na szczcie przesadne, budzia ta sytuacja jeszcze w roku 1964; film zosta jednak dobrze przyjty przez wyedukowan widowni bengalsk, dla Raya, co podkrela, najwaniejsz. Jedno powszechnej sztuki wizualnej i w uniwersalizm kultury, o ktry tak chodzio Tagoremu, objawia natomiast wyrazicie wspaniay fina: zastygajce w dugich jazdach kamery obrazy bohaterw borykajcych si z emocjami, doprowadzone a do nieruchomych, ziarnistych, sczerniaych przemijaniem fotogramw, przechowujcych t sam pami czasu, co pierwsze kadry Syna marnotrawnego, Towarzyszy, Pocigw pod specjalnym nadzorem i tylu innych jeszcze filmw. [1964] CHEYENNE AUTUMN, zobacz JESIE CHEYENNW CHICKAMAGUA, RZEKA MIERCI, zobacz W SERCU YCIA CHIMES AT MIDNIGHT, zobacz FALSTAFF CHWILA PRAWDY, EL MOMENTO DE LA VERDAD Francesco Rosi. Hiszpania, Wochy Scenariusz: Francesco Rosi oraz Pedro Portabella, Ricardo Munoz Suay, Pedro Beltrn. Zdjcia: Gianni Di Venanzo, Pasqualino De Santis, Aiace Parolin. Muzyka: Piero Piccioni. Dwik: Claudio Maielli, Mario Ronchetti. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Miguel Mateo Migueln (Miguel Romero), Jos Gmez Sevillano (impresario Jos), Pedro Basauri (mistrz Pedrucho), Linda Christian (Linda). A.S. Angelo Rizzoli Kierownicy produkcji: Antonio Cervi, Francesco Rosi 107' Techniscope Technicolor Wyrywajcy si z wiejskiej ndzy chopiec andaluzyjski przybywa do przemysowej Barcelony. W miecie jest jednak wielu jemu podobnych, a porednicy od zlece pracy zdzieraj trzeci cz lichych zarobkw dla siebie. Na wie o starym matadorze szkolcym kandydatw Miguel idzie zbada sw przydatno. Tak, wanie on moe by tym jednym na stu, ktremu si uda: Pedrucho widzi w nim pasj umoliwiajc zrozumienie corridy jako rytuau demonstracji honoru, jako sztuki, w ktrej kulminacyjn chwil prawdy jest wbicie szpady w serce byka. Dziki mistrzowi, ktry zapaci za niego wysok grzywn i wysa do Madrytu, Miguel dostaje szans od stoecznego "apoderado", menedera matadorw. Wykorzystuje j. Robi karier, kupuje rodzicom dom. Po kontuzji nie wierzy ju jednak w mistycyzm corridy; rozumie te, e dla buruazji jest tylko emocjonujc atrakcj. Chce wic zarobi i wycofa si. W yciu dwudziestoczterolatka pojawiaj si lki i otpienie. Dopingowany przez impresaria ("...ale wszyscy si boj, a ty musisz wykorzysta swj moment na szczycie"), brnie dalej - a wreszcie w jakiej miecinie, dwakro le trafiwszy, zostaje porwany przez byka na rogi i miertelnie pokaleczony. Cho Chwil prawdy wzbogacaj wymienite, w wikszoci autentyczne zdjcia z corridy - ktrych dynamika i kompozycja czy si z pozostaymi kadrami, ustawiajcymi bohatera zawsze w centrum zainteresowania, jeli nie liczy klamry wielkopostnej procesji w Sewilli - tematem nie jest ani sama tradycja walki na arenie, ani tym bardziej jej metafizyka. Za wiele byoby powiedzie, e Rosi zrobi film po to, by deprecjonowa szczytn hiszpask tradycj; niemniej potraktowa rol matadora od strony profesji, a instytucj corridy uczyni tem demaskowania spoecznej hipokryzji. To jego stay ton podstawowy, nic wic dziwnego, e pojawi si w naturalny sposb w ekranowej opowieci o Hiszpanii, zamierzonej od do dawna, cho skonkretyzowanej fabularnie dopiero po rozpoznaniu na miejscu. W rezultacie po dwch dramatach politycznych Rosi nakrci teraz dramat socjologiczny, badajcy sytuacj

modego czowieka podczas gwatownego awansu - nuworysza w wiecie zupenie mu nie znanym i wrd kobiet cakowicie dotd niedostpnych, jak gwiazda hollywoodzka. Naturalnie w otoczeniu robicego byskotliw karier matadora nie mogo si bez nich obej (wynika to zreszt z tego, e Rosi opiera si na szczegach sytuacji Miguela Miguelna, rzeczywistego odpowiednika bohatera). W zasadzie jednak Chwila prawdy jest podobna do filmw poprzednich, gdzie praktycznie brak kobiet i ycia rodzinnego. To jedna z cech opowieci Rosiego: jego mczyni dziaaj dla sawy, wadzy, pienidzy, dobra ogu. Inny stay czynnik to neorealistyczne przesanki aranacji obsady; wydaj si przy niej wyjtkowo duo liczy warunki fizyczne (na przykad to, e Rod Steiger z Rk nad miastem ma rysy zblione do Mussoliniego, a inny amerykaski aktor, Frank Wolff z Salvatorego Giuliana, jest niemal sobowtrem Pisciotty, adiutanta tytuowego bohatera). O ile polaryzacja widzenia w filmach poprzednich bya uzasadniona intencj problemow, o tyle tu wie si z jeszcze jedn specyfik Rosiego - brakiem planu psychologicznego - i w sumie prowadzi do niespenienia moliwoci. Nie ma ani analizy motywacji, ani rozbudowania uwarunkowa spoecznych, ani mielszego rozwinicia historii jako tragedii koniecznoci, nie mwic ju o stylizacji poetyckiej. Wszystko, co w Chwili prawdy znakomite, ogranicza si do zewntrznej relacji sprawozdawczej, czasem improwizowanej z dnia na dzie - rwnie w dialogu, co dla Rosiego niezwyke - i jest w powanej mierze efektem mistrzostwa operatorw (pierwsz poow zdj kierowa gwnie Di Venanzo, drug jego stay od piciu lat kamerzysta Pasqualino De Santis, brat Giuseppego, ktry tu po raz pierwszy mia okazj zabysn samodzielnie, a ju wkrtce bdzie laureatem "Oscara"). Najwiksz natomiast wzgldn saboci filmu mona nazwa jego nieatrakcyjno rynkow: podobny dramat zwizany z corrid okaza si pomysem samobjczym tak w Hiszpanii, jak w Italii (gdzie coraz wyraniej gr w dystrybucji bierze tendencja rozrywkowa), co wobec nie najlepszych wynikw ekonomicznych take poprzednich filmw Rosiego spowoduje znaczne, kilkuletnie zahamowanie jego aktywnoci. [1962] CIENIE ZAPOMNIANYCH PRZODKW, TINI ZABUTYCH PREDKIW, Sarkis Paradanian. Zwizek Radziecki Scenariusz: Iwan Czendej, Sarkis Paradanian. Pierwowzr scenariusza: Mychajo Kociubynky powie "Tini zabutych predkiw". Zdjcia: Jurij Illenko. Muzyka: M. Skoryk oraz huculskie pieni ludowe. Scenografia: M. Rakowky, Jurij Jakutowycz. Kostiumy: Lidija Bajkowa. Konsultacja folklorystyczna: Fedir Manajo. Monta: M. Ponomarenko. Wykonawcy: Iwan Mykoajczuk (Iwan Palijczuk), arysa Kadocznikowa (Mariczka Huteniukwna), Tatjana Biestajewa (Paahna), Spartak Bagaszwili (wr Jurij), . Jengibarow (Myko), I. Dziura (Iwan jako dziecko), W Hlako (Mariczka jako dziecko), Nikoaj Griko (Watah), Oeksij Haj (Petro Palijczuk), O. Rajdanow (Onufrij Huteniuk), Nina Alisowa (matka Iwana), N. Hnipowka (Paraska Huteniukowa). Kiiwska Kinostudia im. O. Dowenka 95' Sovcolor Rok 1964 jest w kinie najszczliwszy moe dla dzie wyjtkowej, osobnej urody, w ktrych poezja obrazu szczeglnie czy si z tradycj kulturow, ta za nie wynika z prostego oparcia si na wasnej ludowoci, lecz take - czy nawet bardziej - na transferze, na zachwycie wartociami znalezionymi w innych krgach: Ewangelia wedug witego Mateusza i Rkopis znaleziony w Saragossie, Kwaidan, czyli opowieci niesamowite i przecie w niejednym Grek Zorba, a w kocu, po czci, take Hamlet Kozincewa. Przynosi te ten rok nadzwyczajne obrazy barwne: w Czerwonej pustyni i Szczciu. Poemat filmowy, ktry skupia wszystkie te walory, wyrasta z wszystkich takich pierwiastkw, to Cienie zapomnianych przodkw: dzieo Ormianina z Tbilisi uksztatowanego w kulturze gruziskiej, a urzeczonego - poprzez poetyk Dowenki - nut ukraisk. Paradanian wykreowa z mozaiki huculskiej jedn z najpikniejszych legend ludowych kina, i nawet wicej, bo nie tylko legend ludow, lecz take magiczn syntez dozna i dowiadcze powszechnych, cho nie wynikao to wprost ani z pierwowzoru adaptowanego na stulecie urodzin Mychaja Kociubynkiego (znw, jak przy Damie z pieskiem, pretekst

rocznicowy, z jeszcze wspanialszym wykorzystaniem), ani ze specyfiki najywszych zainteresowa reysera. Czterdziestoletni Paradanian nakrci ju wczeniej kilka filmw w wytwrni kijowskiej i sta si przywdc tych autorw, ktrzy stworz ukraisk szko ekranow, najmocniejsz artystycznie w ostatnim wierwieczu Zwizku Radzieckiego: Jurija Illenki i Leonida Osyki. Sam jednak zawsze by poszukiwaczem odchodzcym na ubocze, niezawisym indywidualist wykraczajcym daleko poza jakiekolwiek ramy narracyjne, estetyczne, a take obyczajowe i polityczne, co przyniesie mu kilkakrotne uwizienie i cztery lata agru. Drugie jego obok Cieni zapomnianych przodkw dzieo o rozgosie wiatowym, SajatNowa (1969) - pie obrazw o yciu, sezamie imaginacji i duchowym oddziaywaniu osiemnastowiecznego ormiaskiego poety Zakaukazia - czy bdzie wybitn urod plastyczn i metafizyczn si z hermetycznym przekazem znacze, hieratyczn emfaz nieprzyjazn naturze kina i statyk blisz ekspozycji muzealnej ni wizualnej swobodzie, ktr oddycha film huculski. Wydarzenia w Cieniach zapomnianych przodkw rozgrywaj si na terenie austriackiej Galicji w pocztkach XX wieku; epoka jednak o tyle tylko ma tu znaczenie, o ile warunkuje nie naruszon jeszcze przez obce wpywy peni tradycji obyczaju, ubioru, architektury, sprztw, a take pierwotno karpackiego pejzau Czarnohory. Mody Iwanko tragicznie traci ukochan Mariczk w nurtach Czeremoszu: wysza we mgle na stromizn nad rzek, by cign zabkan tam czarn owieczk - i gdy ju zawrcia niosc j na rkach, urwa si pod ni skalny odam. Cho bya crk bogatego wroga, co zabi ciupag ojca za kpiny z paskich gestw w cerkwi, cho to tym bardziej zmusio chopca do oddania si w pastersk sub w oddaleniu, wysoko na pooninach, by z Mariczk zwizany uczuciem tak mocnym, e bez niej y normalnie ju nie moe. C z tego, e stara si nie podda, w odosobnieniu od innych prowadzc kuni, skoro cignie za sob przeklestwo losu: urodziwa Paahna, ktra uwioda go zaszedszy podku biaego konia, tym bardziej jest z nim nieszczliwa, e nie moe da mu dziecka. Przeznaczenie Iwana dopenia si, gdy wr Jurij, rozptawszy moce czarodziejskie, zniewala Paahn, upokarza go w karczmie i w zwadzie straszliwie rani ciosem ciupagi. Pprzytomny, bdzc po okolicy z rozpatan gow, Iwan dochodzi nad Czeremosz i tonie, czc si w malignie z Mariczk. W kadej z dziewiciu czci (Iwanko i Mariczka - Poonina - Samotno - Iwan i Paahna - Boe Narodzenie - Przedwionie - Czary - mier Iwana - Pieta) narracja balladowa splata si z zachwyconym dokumentowaniem folkloru. Naboestwo w cerkwi i tace przed ni, sprzedawca gralskich wisiorkw z krzyykami i dzwonki potrzsane przez chopcw, barwne stroje i kobiety grajce na drumlach podczas pogrzebu, modzi dmcy w trombity na zasnutych mg pooninach i pieni liryczne przy swatach, opowie o Czarnohorze i pooninie wzbraniajcej jej zalubin z Wysokim Beskidem, obrzdy lubne i wigilijne, sen o poncej koronie cierniowej i modlitwa nagiej Paahny na ce, ssiedzkie rozwaania i tajemne wierzenia, piewy i tace na stypie: trwa nieustanny korowd obrzdowoci, ktry czyniby moe z Cieni zapomnianych przodkw almanach etnograficzny, gdyby Paradanian nie umia stylizowa obrazw tego wiata zgodnie z ich wasn natur estetyczn (a take z huculskim odczuciem zwizku nastrojw, barw i stanw przyrody) i gdyby zbawiennie nie dopeniao tej stylizacji malarstwo kamery Illenki - poruszanej zmiennymi sposobami, a czasem kracowo subiektywnej (czarnobiaa tama w opowieci o samotnoci, negatyw barwny i intensywnie czerwony filtr w zwolnionym ruchu wizji przedmiertnych, czy te zupenie niezwyky sposb zrelacjonowania - z rki - odkrycia strasznej prawdy, gdy Iwan dociera do wyrzuconego przez wod ciaa ukochanej, lecz kamera boi si na nie skierowa, pozostawiajc je w rogu kadru, by potem w paru skokach zbliy si, wyrzucajc jednoczenie posta martwej Mariczki poza pole obserwacji). Te rne formy obrazowania, rwnoczesna dekoracyjno i metaforyka, poczenie samoistnej krasy pejzau ze stylizowan urod przyrody w wyobraeniach (mrugajca gwiazda, wizje ywiow podczas czarw wra) i rne rytmy przynosz niepowtarzaln syntez. Wynika to nie tylko ze spotkania dwch czynnikw - materialnego i fotogenicznego - i dwch jakoci, ale take ze wspoddziaywania dwch wybitnych osobowoci, co bardziej widocznym uczyni przysze usamodzielnienie si reyserskie operatora Cieni zapomnianych przodkw: jak niegdy Urusiewskij zawirowywa wiatem obrazw Kaatozowa, tak Illenko, z jeszcze bardziej dobroczynnym rezultatem, uruchamia tu statyk pieszczcego detal, zafascynowanego piknem przedmiotw, ikonograficznego Paradaniana. Nadana przeze zmysowo zmienia nie tylko temperatur dziea; take jego skal odniesie. Z pojedynczej historii nieszczliwego grala z Bukowiny czyni wszechogarniajc opowie antropologiczn o losie dzielonym przez wielu w rnych miejscach i o kadym czasie, o cyklu

przemian ycia, o wszdzie podobnej i nigdy nie przezwycianej samotnoci. [1965] CIOTKA TULA, LA TA TULA, Miguel Picazo. Hiszpania. Scenariusz: Luis S. Enciso. Muzyka: Antonio Prez Olea. Monta: Pedro del Rey. Wykonawcy: Aurora Bautista (Tula), Carlos Estrada (Ramiro), Mari Loli Cobos (Tulita), Manuel Granada (wuj Pedro), Chiro Bermejo (Emilio), Jos Mara Prada (ksidz Alvarez), Enriqueta Carballeira (Juanita), Irene Gutirrez Caba (Herminia), Laly Soldevilla (Amalita), Julia Delgado Caro (pani Cinta), Montserrat Juli (Paquita), Paloma Lorena (Milagros), Margarita Calahorra (Pilar), Esmeralda Adam (Solita), Lola Gaos (Jacinta), Emilia Zambrana (Nieves). Eco Surco 118' Nawet tak popularna w kraju powie o ciotce Tuli, w dodatku dzieo czoowego dwudziestowiecznego autora hiszpaskiego, najwybitniejszego z odnowicielskiego "pokolenia 1898", moga si pojawi w wersji ekranowej dopiero po zagodzeniu rygorystycznej uprzednio cenzury. Trzydziestopicioletni Miguel Picazo, absolwent szkoy filmowej w Madrycie i krytyk, czeka na sposobno od jakiego czasu; najbardziej precyzyjny w rodkach spord modych reyserw, ktrzy w kilku sprzyjajcych latach zwrc rwnie zagranic uwag jako Nuevo Cine Espaol - nowe kino hiszpaskie - postanowi zadebiutowa wanie t adaptacj. Wybr by suszny. Nie tylko dlatego, e doceniono go midzy innymi nagrod za reyseri w San Sebastian, ale e w dwch najbliszych dekadach bdzie to oprcz Tristany najlepsza transpozycja literacka w kinie hiszpaskim. Jakkolwiek Picazo - unikajc zreszt konkretnego zorientowania czasowego - przenis akcj o ponad trzydzieci lat, w nieodleg wspczesno, jego wersja jest wierna intencjom Unamuna, skupionego na dramatycznych sprzecznociach wewntrznych, kompleksach i frustracjach pogbianych przez drapieno otoczenia. wietnie zosta rwnie przeniesiony preegzystencjalny pesymizm pisarza, jego personalizm katolicki sprzeciwiajcy si wpywom ortodoksyjnego wychowania wiodcego do zahamowa seksualnych, egoistycznego opancerzenia, oziboci. Te negatywne czynniki ksztatujce postawy zwaszcza na prowincji odbijaj si w charakterze i losach gwnej bohaterki. Urodziwa, lecz jawnie zmierzajca do staropaniestwa Tula zaprasza do siebie po mierci siostry jej dwoje dzieci i szwagra. Ramira, a zwaszcza Tulit nie tylko kocha, ale zaborczo chciaaby im zastpi matk, jest natomiast nieprzystpna dla ich ojca, pomimo owiadczyn, rwnoczesnego odrzucenia innego konkurenta i pewnej naturalnoci sytuacji. Usprawiedliwienia swej nieufnoci szuka w odkryciu, e szwagier musia si oeni z siostr ze wzgldu na jej ci i gucha jest zarwno na jego zapewnienia, e to bya mio, jak na prb pokonania jej oporu si. Niczego nie umie wskra take ojciec Alvarez, otwarty i yczliwy spowiednik, rozumny pasterz swoich parafian. Wydaje si, e sytuacj moe zmieni wyjazd na wakacje do wuja Pedra; e w piknej okolicy, wrd urokw lata, Tula moe zmieni nastawienie. Nim wszak przemyli sytuacj, bdzie za pno. Ramiro dostrzega zainteresowanie crki Pedra, rozumie, co kieruje zachowaniem dziewczyny, i - po raz kolejny odrzucony przez szwagierk - nie czeka. Gdy okazuje si, e Juanita bdzie z nim miaa dziecko, idzie "wypeni swj obowizek" przed otarzem; Tula traci zarwno jego mio, o ktrej Ramiro mwi raz jeszcze, jak siostrzecw. Duym atutem filmu jest kreacja Aurory Bautisty, ktra cae bogactwo zniuansowanego portretu bohaterki - opiekuczej i gospodarnej, lecz samolubnej i skpej, obracajcej swe zalety w wad wyniosoci - wyrazia w tym samym powcigliwym trybie, jakim posuy si reyser. Pokazujc, e umie te inscenizowa dynamicznie (wieczr panieski koleanki Tuli), Picazo operuje gwnie wolnym rytmem kameralnej obserwacji psychologicznej i obyczajowej, dostosowanym do ducha zastygej prowincji. Wydaje si, e jego oczywisty talent przyniesie kinu hiszpaskiemu niejedno wydarzenie ekranowe; po zasadniczym konflikcie z cenzur przy nastpnym Oscuros sueos erticos de agosto (1967 ) Picazo powikszy jednak grup autorw, ktrzy nie zdoali si przebi w czasach totalitaryzmu

frankistowskiego i tylko z rzadka przypomina bd o sobie w przyszoci. [1964] CRONACA FAMILIARE, zobacz KRONIKA RODZINNA CUDOTWRCZYNI, THE MIRACLE WORKER, Arthur Penn. Stany Zjednoczonep> Scenariusz: William Gibson. Pierwowzr scenariusza: William Gibson - sztuka "The Miracle Worker". Zdjcia: Ernest Caparros. Muzyka: Laurence Rosenthal. Scenografia: George Jenkins oraz Mel Bourne. Kostiumy: Ruth Morley. Monta: Aram Avakian. Wykonawcy: Anne Bancroft (Annie Sullivan), Patty Duke Astin (Helen Keller), Victor Jory (Arthur Keller), Inga Swenson (Kate Keller), Andrew Prine (James Keller), Kathleen Comegys (ciotka Ev), Jack Hollander (Anagnos). Playfilms 106' Nieokieznany bunt przeciwko krzywdzie tego wiata: podstawowa emocja niedowiadczonych postaci Penna obserwowana jest tym razem u istoty szczeglnej, bo guchej i niewidomej od wczesnego dziecistwa crki waciciela folwarku pod ma Tuscumbi w Alabamie. Urodzia si w roku 1880; w dwadziecia dwa lata pniej, pod koniec jej uwieczonych wyrnieniem studiw uniwersyteckich, Ameryka pozna yciorys Helen Keller z autobiografii, a po doktoracie, dalszych ksikach i wielkich zasugach dla pedagogiki specjalnej uzna j za najwiksz moe bohaterk narodow. Aby to jednak nastpio, musiaa si obok niej pojawi inna bohaterka, ktra zdoaa siedmioletniemu, cakowicie dzikiemu w reakcjach dziecku da zrozumienie wiata, nauczy je nazw otwierajcych poznanie: bya ni na poy ociemniaa Annie Sullivan, debiutujca dwudziestoszecioletnia nauczycielka, wychowanka przytuku dla najuboszych. Einstein uzna, e dokonaa rzeczy nadludzkiej, prometejskiej. Z pewnoci byo to realne dziki wybitnej inteligencji Helen; ale te Annie, bdc nieufnie przyjmowan guwernantk, musiaa dziaa wbrew rodzicom dziecka. Triumf osigna po miesicu, gdy zniechcona dyscyplin ksztacenia Helen usiuje wrci do dawnej swobody, a jej ojciec traci cierpliwo do kategorycznej wychowawczyni. Wanie wtedy, w szamotaninie pod pomp studzienn, nastpuje iluminacja: dziewczynka pojmuje, co fizycznie odpowiada sowu "woda" wyraonemu literowym alfabetem migowym. Historia przejcia progu wiedzy przez yjc jeszcze wwczas (i nadal aktywn) Helen Keller zostaa oparta na listach jej nauczycielki do opiekunki z Instytutu Perkinsa w Bostonie: poznawszy je William Gibson - przyjaciel Penna i nie znany jeszcze pisarz - przetworzy ich tre w... libretto baletowe. Przyszego autora "Dwojga na hutawce", nioscych Gibsonowi saw po wystawieniu na Broadwayu z Henrym Fond i Anne Bancroft w reyserii Penna, wanie on namwi do napisania sztuki, ktr najpierw przedstawi w telewizji, a w dwa lata pniej, w 1959, rwnie na Broadwayu z Anne Bancroft i trzynastoletni naonczas Patty Duke. Cudotwrczyni ekranowa nie bya wic, by tak rzec, aktywnym wyborem reyserskim Penna; znacznie bardziej zadecydowao wielkie powodzenie dramatu i byskotliwo niezwykle ekspresyjnych, trudnych fizycznie kreacji protagonistek, co ukoronowao przyznanie im "Oscarw". Szczeglnym jednak obrotem spraw wanie ta praca, ktr on sam uwaa bardziej za replik inscenizacji teatralnej ni dzieo kinematograficzne, zadecydowaa o przejciu z krgu telewizji i teatru - gdzie mia ju z gr dziesicioletnie dowiadczenia i renom - do wiata filmu: realizacja w systemie niezalenym i w Nowym Jorku oznaczaa co zupenie innego ni zniechcajca recepcja Broni w lewej rce i poprzednie kontakty z aintelektualnym Hollywoodem. Wprawdzie umoliwiony sukcesem Cudotwrczyni kontrakt z wielk wytwrni i wolna rka w dziaaniu skocz si u Penna jak u Cassavetesa - rozentuzjazmowany poznaniem nouvelle vague w europejskich kontaktach po nagrodach w San Sebastian, przesadzi z awangardowoci filmu dla "Columbii" - i wprawdzie kolejne dowiadczenia z wielk produkcj hollywoodzk przy Obawie przysporz mu wielu rozczarowa jako autorowi, lecz ostatecznie przekona si do poezji i wartoci kreacyjnej obrazu ekranowego.

Rozwizania w Cudotwrczyni okazuj, e zdecydoway o tym gwnie jego wasna intuicja i talent: cho sporo tu bdw nadwyrazistoci scenicznej, cho zdarza si zbdna natarczywo werbalna wizja wyaniajca si z mroku jest ywo przekazywana ju to ruchliw kamer, ju dugimi ujciami z wylerowskim ruchem wewntrzkadrowym po osi w gb, ju wreszcie reminiscencyjnymi seriami przenika. Sytuacja nadzwyczaj sprzyjaa koncentrowaniu si na sprawach warsztatowych, bo merytorycznie chodzio o opowie uksztatowan od trzech lat w pracy z tymi samymi aktorkami (przy czym dla Anne Bancroft, crki biednych imigrantw woskich z Nowego Jorku i absolwentki Actors Studio, bya to kreacja wynikajca dokadnie z osobistych dowiadcze przetwarzanych Metod); Penn jednake, jak zawsze humanista, rzecznik rozumu i oponent zacietrzewionego konserwatyzmu, potraktowa film z nie mniejsz pasj ni w opartym na dialogu wariancie telewizyjnym i naturalistycznym wariancie teatralnym. Ekranowa Cudotwrczyni to dla niego walka czowieka ze zwierzcoci, kreacja istoty ludzkiej przeciwna rozwijajcej si wanie w kinie tendencji opisu rozpadu osobowoci a take portrety mocnych charakterw ksztatowanych ciosami ycia, znajdujcych energi w przezwycianiu wasnego kalectwa. Dodaj si do tego inne wane dla Penna motywy: warto kultury, samodzielnych dokona i trudnej konsekwencji postpowania. Czy docenianie wanie tych cech moe by przypisane przyjacielowi kontestatorw? Za lat kilka Penn przedstawi filmy, w ktrych nad refleksyjnoci bdzie przewaa opozycyjna publicystyka. Ale nie bdzie to zmiana pogldw, lecz deklaracja, e nade wszystko jest przeciwko hipokryzji. [1962] CULDESAC, zobacz MATNIA CZARNE WOSY, zobacz KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE CZARNY PIOTRU, CERN PETR Milos Forman. Czechosowacja. Scenariusz: Jaroslav Papousek, Milos Forman. Pierwowzr scenariusza: Jaroslav Papousek - wtki powieci "Cern Petr" Wykonawcy: Ladislav Jakim (Petr), Pavla Martinkova (Pavla), Jan Pstroll (ojciec Petra), Bozena Matuskova (matka Petra), Pavel Sedlacek (Lada), Vladimr Pucholt (Cenda), Zdenek Kuhlanek (Zdenek), Frantisek Kosina (kierownik sklepu), Josef Koza (majster), Antonn Pokorny (podejrzany klient), Jaroslav Kladrubsky (kontroler). 89' Szesnastoletni Petr rozpoczyna prac w sklepie samoobsugowym: ojciec pouczy go, e powinien ju powanie podchodzi do ycia, szukajcy swej tosamoci chopiec stara si zatem podej powanie. Wykonuje zadania obserwatora, to jest detektywa wyapujcego zodziei. Wiadomo bowiem, e ludzie kradn. Niestety nie wszyscy, a ci co kradn, robi to sprytnie. Peen najlepszych chci Petr popada wic w kopoty, zwaszcza e nie jest przebojowy ani obdarzony szczegln intuicj, natomiast nie brak mu fantazji. Efektem s dalsze pryncypialne rady otrzymywane od starszych, zwaszcza od ojca. Innych problemw nastrcza obcowanie z dziewczynami. Petr opiera si na bardziej dowiadczonych kolegach, lecz oni poza animuszem i tezami teoretycznymi te niewiele wnosz w dzieo poznania: czupurnego pomocnika murarskiego Cend gubi pita dla kurau wdka, zanim zdy pokaza, co potrafi. Caa nieufno wobec autorytetw nie uwalnia przecie Petra od koniecznoci mozolnego i pokracznego kopiowania wzorw, zwaszcza e bardzo chciaby zaimponowa dziewczynie: a Pavla wanie mobilizuje go do nauki taca. Wchodzenie w ycie w kadej dziedzinie wymaga naladowania krokw i wysuchiwania mentorskich peror pokolenia rodzicw... Modo przejawia si gwnie niedowiadczeniem i niezrcznoci, szczeglnie chyba komiczn w czasach twista, gdy odwieczne rnice pokoleniowe i bunt przeciwko starszym zaczy te zdecydowanie, przy szybko rosncej swobodzie obyczajowej, wyraa si w dziedzinie form. Nie chodzi wic tylko o powielanie uksztatowanych od dawna gestw i atrybutw dojrzaoci, ale o naiwn imitacj przeciwstawianych im fasonw modzieowych, czym Forman zaj si we wczeniejszej

redniometrawce Konkurs (1963) dokumentujcej sfingowane eliminacje dla piosenkarek w praskim teatrzyku "Semafor" (dokadnie wedug trybu wymylonego w nieco innych celach przez neorealistw, a z luboci potem wykorzystywanego przez Marka Piwowskiego). Poniewa zarejestrowany kamer 16 mm karnawa dziewczcej prnoci okaza si bardzo atrakcyjny, dotychczasowy scenarzysta wytwrni barrandovskiej zgosi w kierownictwie gotowo czynnego tworzenia kamer w penym metrau przy pomocy przyjaci: Ivana Passera i Jaroslava Papoucka. Pastwowa kinematografia czechosowacka miaa wwczas taki rozmach produkcyjny - rednio 35 filmw rocznie - e znalazy si rodki take na niedrogiego Czarnego Piotrusia, w naturalnej scenerii i ze stuprocentowym dwikiem, wedug nie publikowanej jeszcze powieci Papouska. Tak zacza si kariera jednego z czoowych filmowcw drugiej poowy wieku. Sawny sta si wszake Forman nie dla mistrzostwa warsztatowego, nonoci problemw, siy intelektualnej, lecz - troch niespodziewanie dla samego siebie - jako praktyk metody kpiarskiej obserwacji. Metoda ta nie opiera si ani na profesjonalnym aktorskim odtworzeniu, ani na woskim kompletowaniu obsady z przedstawicieli swojego rodowiska, lecz byskotliwie przejmuje efekt prawdy amerykaskiego direct cinema dokumentalistw Richarda Leacocka i Dona Pennebakera oraz Cassavetesa i Shirley Clarke, wykorzystujcych faktur dokumentaln kina bezporedniego w fabule obyczajowej Cieni i The Connection (1960). Intensywna ironia z gry narzucaa pewne koniecznoci tej metody: trudno znale amatorw czynicych z siebie pomiewisko (ostro widzenia skrupi si zreszt na Formanie przy trzecim filmie - Pali si, moja panno - bardzo le przyjtym i przez produkujcego go Carla Pontiego, i przez uraonych jako grupa zawodowa straakw). Ju choby z tego powodu rozwizania w Czarnym Piotrusiu s inne ni Chytilovej, jednak na wsplnej drodze prawdy jako przemylnej koncepcji kreacyjnej, nie za radosnej dosownoci. Pozorna spontaniczno niezawodowych aktorw Formana, dajca nie znany dotd stopie naturalnoci w banalnych sytuacjach codziennych, jest w istocie starann taktyk reysersk, o tyle tylko posikujc si improwizacj, o ile byo to potrzebne dla spotgowania efektu niepewnoci i niezbornoci; ale w oparciu o dokadnie przygotowany scenopis. Jako samodzielna cao Czarny Piotru tworzy natomiast tylko brulion lunych scen zdejmowanych podpatrujc kamer, sum kilku sekwencji niezorganizowanych dramaturgicznie; tu i wdzie harmonia jest w nim jawnie sprzedawana na rzecz radoci miechu ze szczeniactwa lub paternalizmu. Ten drugi momentami zmusza do zajcia dystansu wobec swej mieszczaskiej jaowoci, zwaszcza gdy staje si niemio totalistyczny. Zapewne te wanie alergie tak zachwyciy autora Kobietek i Ofelii: triumfom Formana walnie pomg Chabrol, przewodniczcy jury w Locarno, gdzie Czarny Piotru zdoby Grand Prix. Zachwyciwszy zewntrznym wraeniem ycia na gorco, czescy nowofalowcy bd teraz odkrywa, co kryje si pod powierzchni zjawisk. Zrobi to te Forman: po lunych migawkach z przejcia pechowego Petra, kanciastego niedowiadczeniem nastolatka, w rwnie kanciasty wiat nudnych obowizkw dorosych - gdzie jedynym wyjtkiem jest rozumny majster zadziornego Cendy - przedstawi bardziej zwarte i wieloznaczne fabuy oparte na opozycji dwch pokole, biorc coraz wyraniej stron modych i ich prawa do indywidualizmu. [1964] CZAS ROZPRAWY, TERM OF TRIAL, Peter Glenville. Wielka Brytania Scenariusz: Peter Glenville. Pierwowzr scenariusza: James Barlow - powie "Term of Trial". Zdjcia: Oswald Morris. Muzyka: JeanMichael Damase. Wykonawcy: Laurence Olivier (Graham Weir), Simone Signoret (Anne Weir), Sarah Miles (Shirley Taylor), Hugh Griffith (adwokat O'Hara), Terence Stamp (Mitchell), Roland Culver (Trowman), Frank Pettingell (dyrektor Ferguson), Thora Hird (matka Shirley), Dudley Foster (sier. Kiernan), Newton Blick (prokurator), Allan Cuthbertson (zastpca dyrektora SylvanJones), Norman Bird (ojciec Shirley), Nicholas Hannen (sdzia Sharp), Roy Holder (Thompson), Barbara Ferris (Joan), Rosamund Greenwood (Constance), Lloyd Lamble (inspektor Ullyat), Vanda Godsell (pani Thompson), Earl Cameron (Chard), Clive Colin Bowler (Collins), Julia Foster (Virginia).

Romulus 130' Tradycyjne cnoty brytyjskie w konflikcie z modzie czasw rocka, tym razem od strony odsuwanych w przeszo: niemody ju nauczyciel z przemysowego miasta pnocnej Anglii, niezbyt szczliwy w maestwie, staje si obiektem adoracji najzdolniejszej z uczennic. Shirley nie naley do ksiycowych naiwniaczek; przeciwnie. Motywem rozwoju jej emocjonalnego przywizania jest wspczucie dla delikatnego Weira, ktry szuka towarzystwa w butelce, skoro dochowywanie wiernoci powoaniu i zasadom suby spoecznej zostawia go w osamotnieniu: borykajc si z agresywnymi uczniami, nie ma wsparcia ani wrd kolegw, praktykw linii najmniejszego oporu, ani w domu, gdzie zamiast azylu znajduje kpice docinki nalene patentowanemu niedorajdzie, a co gorsza, tchrzowi. Gdy wic, uradowany domnieman ambicj awansu spoecznego i pilnoci Shirley, zajmuje si jej ksztaceniem na lekcjach dodatkowych, oczarowana dziewczyna chce mu si odda i roi, e Weir odejdzie od ony (ktr ten w istocie bardzo kocha). Rozwiane iluzje zamieniaj mio w nienawi. Dziewczyna oskara nauczyciela o uwodzicielstwo i usiowanie gwatu, jej jazgotliwa matka dolewa oliwy do ognia, odbywa si proces. Nadal osamotniony Weir nie odstpuje od swych zasad, co rokuje jego ostateczn klsk, chce go bowiem porzuci rozczarowana nim ona. Kocowe wystpienie procesowe rzekomego deprawatora, ktrego wina wydaje si przesdzona, przynosi jednak nieoczekiwany zwrot; poruszona Shirley potwierdza prawd. Weirowie bd naturalnie musieli opuci dotychczasowe miejsce, ale razem: m wyznaje bowiem onie w tajemnicy, e rzeczywicie uwid dziewczyn, co dla niej stawia go w zupenie innym wietle i pozwala na kontynuacj zwizku. Konstrukcja fabuy jest w Czasie rozprawy typowa dla podobnych opowieci, nie wnosz te tak wiele szczegy ta spoecznego (opozycja klasy redniej i proletariatu przemysowego) ani ukad konfliktw w trjkcie uczniowienauczycielekierownictwo, czym przez dziesiciolecia od przeomowej Szkolnej dungli, wraz z rosnc agresj zachowa modziey, bdzie si z zapaem zajmowa kino amerykaskie. Bardzo starannie s natomiast rozwaone problemy przeciwiestw powierzchownej aktywnoci i godnego, defensywnego trwania w swojej roli, a take racjonalnej hipokryzji i niewzruszenie prostolinijnego, uczciwego milczenia oraz elitarnoci i ustpstw wobec haaliwego naporu spoecznego; to kontynuacja w innym rodowisku pewnych wtkw Cienia czowieka. Rzetelno rozwinicia dramatu psychologicznego raczej nie idzie w parze z filmow dynamik; Glenville wywodzi si z teatru i przenosi na ekran sceniczne rytmy narracji. W tym przypadku tryb opowieci sprawdzi si jednak, o sile przekonania decyduje bowiem co wsplnego dla obu stylistyk: fascynujce aktorstwo. Przede wszystkim protagonistw, od dawna dowiadczonych przed kamer (to jedna z najlepszych w ogle kreacji Oliviera, ktrego nieustajca niemal obecno ma kluczowe znaczenie), ale take nienagannej obsady drugiego planu, poczwszy od debiutujcej dwudziestoletniej Sary Miles. Nastpny film, ktry wyreyseruje Glenville - Becket wedug sztuki Anouilha - potwierdzi nierozlego jego wyobrani wizualnej, ale te bdzie bodaj najlepszym popisem wykonawczym w kinie brytyjskim tej dekady. [1966] CZERWONA PUSTYNIA, DESERTO ROSSO, Michelangelo Antonioni. Wochy Francja. Scenariusz: Michelangelo Antonioni, Tonino Guerra. Zdjcia: Carlo Di Palma. Muzyka: Giovanni Fusco oraz Vittorio Gelmetti. Scenografia: Piero Poletto. Monta: Eraldo da Roma. Wykonawcy: Monica Vitti (Giuliana), Richard Harris (Corrado Zeller), Carlo Chionetti (Ugo), Xenia Valderi (Linda), Rita Renoir (Emilia), Aldo Grotti (Max), Valerio Bartoleschi (Valerio), Lili Rheims (ona Maria Boniego), Emanuela Pala Carboni (dziewczyna z bajki), Ivo Scherpiani (Orlando), Carla Ravasi (Iola). Duemila Angelo Rizzoli

120' Technicolor "Rytm wspczesnego ycia jest nieadekwatny do naszego rytmu naturalnego; zanika zdolno kontemplacji i kurcz si moliwoci porozumienia czowieka z czowiekiem. W gruncie rzeczy jestemy bezbronni wobec techniki, popadajc w beznadziejne sytuacje. Szukamy jakich rozwiza, ktre, dzisiaj potrzebne, jutro obracaj si przeciw nam samym, stajc katorg" powie za dziesi lat, komentujc swoj twrczo, Magdalena Abakanowicz. Intencja jej dzie, cho z zupenie innej dziedziny sztuki, w rzeczy samej bdzie bardzo podobnie do oddziaywania Czerwonej pustyni wyprzedza to, co pod koniec wieku zostanie nazwane wiadomoci ekologiczn. W pierwszym filmie barwnym Antonioni operuje syntez subiektywnej wizji wiata efektownego, lecz nieprzyjaznego, ktry ludzie sami sobie stwarzaj zgodnie z ide postpu w cywilizacji przemysowej. Nie poruszajc ju tematu ycia uczuciowego, tym bardziej nie uy tradycyjnej strategii konfliktu, intrygujcego biegu wydarze i kinetycznoci przedstawiania: Czerwona pustynia miaa by stricte obrazem ekranowym, pejzaem dajcym replik stanu duchowego. Zamierzona precyzja kolorystyki skonia reysera (ktry, cho z wyksztacenia ekonomista, od lat studenckich sam maluje) do decyzji przefarbowania caych poaci terenu w tle uj. Sceneri daa przemysowa Rawenna, jako pikne miasto przeywajca wietno ju od czasw bizantyjskich, natomiast obecnie szczeglnie zdegradowana krajobrazowo. Nieprzyjazno pleneru paskich pustkowi, na ktrych pitrz si budowle rafinerii, urzdzenia portowe, obiekty kombinatw chemicznych i cementowni zatruwajcych dymami i wyziewami okoliczn atmosfer - intensywnie jest odczuwana przez on naczelnego inyniera zakadw produkcji sadzy, wracajc do rwnowagi po szoku w wypadku samochodowym. Giuliana naley do tych, ktrym szczeglnie trudno si odnale w otoczeniu, gdzie spadkobiercami pierwotnej naturalnoci s tylko rachityczne pinie. Jej znerwicowanie przybiera objawy patologii; m, przy caej dobrej woli, niezbyt umie pomc. Zasadniczego wpywu nie ma te na ni macierzystwo i kontakt z siedmioletnim synkiem. Gdy w Rawennie pojawia si przyjaciel ma ze studiw, obieywiat Corrado, poszukujcy ochotnikw do pracy kontraktowej w Patagonii, Giuliana potrzebn wsplnot duchow znajduje u niego; ale rycho uwiadamia sobie, e ich zwizek jest przelotny, nie stworzy perspektyw i wraca do stanu samotnego zawieszenia, przemierzajc okolic na spacerach z dzieckiem. Antonioniego interesuj ludzie od momentu, w ktrym - pod wpywem jakiego wstrzsu - popadaj w konflikt psychiczny z otaczajcym ukadem, wypadaj z orbity swej egzystencji. Zaczynaj wwczas wnikliwie obserwowa ten ukad z zewntrz; czasem dlatego, e nie mog si pogodzi z niepenoci dozna, a czasem dlatego, e kieruje nimi poczucie wyobcowania. Cho nie lubi, gdy okrela si jego filmy jako opisy alienacji, uczyni bohaterk Czerwonej pustyni dotknit tymi doznaniami a po stany schizofrenii; i o pomyce nie moe by mowy, jakkolwiek odczytania poddawanych przeze znacze bywaj a zabawnie kracowe (tu notabene powszechnie uwaa si, e nakrcona w naturalnym plenerze wysepki koo Sardynii bajka o rowej play, opowiadana maemu Valeriowi przez Giulian, jest emanacj tsknoty za sielankow harmoni; tymczasem Aleksandra wiechowska przekonujco tumaczy, e to psychoanalityczna wizja koca wiata bez lkw, wiata bezpiecznie rozpoznanego). Sprzecznoci w duej mierze bior si std, e Antonioniemu najwyraniej zaley na obrazowym przekazie intuicyjnym ("ci, ktrzy chc wiedzie, dlaczego film zrobiem, co o nim mylaem, jakie zamierzyem przesanie, ci, ktrzy usiuj wyjani niewyraalne symbole, odczucia, stany; mog si spodziewa tylko jednego: zniszcz to, co chc zanatomizowa"), jednake konstruuje go poprzez bardzo precyzyjne dobory detali, faktur, ksztatw, konfiguracji i nastpstw, a w Czerwonej pustyni take - czy nawet w pierwszym rzdzie - kolorw, jest to bowiem jeden z najwspanialszych w ogle, najbardziej wyrafinowanych estetycznie filmw barwnych. Pryncypia to Czanne ("malarstwo jest pooeniem waciwego koloru we waciwym miejscu"), paleta wzorw to ulubiony przez reysera Matisse ("mak bywa popielaty, li czarny, trawa nie zawsze zielona, niebo nie zawsze bkitne"); przynosi ona dodatkowe rdo wspaniaych wieloznacznoci, bowiem wiat przemysowy zarazem niepokoi tym dymem i mieni si kuszc efektownoci gamy. Nigdzie nie zostaa naruszona barwna harmonia, oparta na szarociach i beach, ze skal od bieli poprzez wszystkie odcienie brzw do tustej czerni ze znamiennym wszake pominiciem zieleni, jeli nie liczy oliwkowego paszcza Giuliany. Wraenie malarskoci umacnia jeszcze redukcja gbi perspektywicznej: wybr dugoogniskowej optyki spaszczajcej to ma niechybnie zwizek z sugesti psychicznego efektu osaczenia.

Czy uwzgldni przestrog autora przed analizowaniem, czy nie, widocznym zwaszcza tu generalnym niedostatkiem - co sprawia niemi niespodziank po lekkoskrzydym ju Zamieniu - jest wymuszono konceptw, bardzo powanie burzca magi przekazu sensualnego. Nie najlepsze wraenie zostaje spotgowane operowaniem mechanicznymi postaciami - zamiast postaciami o mechanicznych zachowaniach, czego trudno nie dostrzec w niewykorzystaniu aktora o tak duych moliwociach jak Richard Harris - i monotonn tym razem statyk, przy czym znerwicowanie Giuliany niezupenie moe usprawiedliwi wybijanie si ze zdystansowanego sposobu opowiadania nazbyt jaskrawych akordw narracyjnych (melodramatyzm jest, mona powiedzie, pierwotn ma skaz twrczoci Antonioniego). Znakomicie natomiast wsptworzy aur metaliczna muzyka Gelmettiego i oprawa caoci, ktr przygotowa Fusco - a zwaszcza wokaliza z bani. Czerwona pustynia liczy si przede wszystkim dla klimatw, nie dla wtpliwej pedanterii mao nonych treci czy przecitnej organizacji warsztatowej. Orson Welles (admirujcy Dzieci ulicy, Pitno mierci i Opowieci ksiycowe) napomkn co o wraeniu desperackiego robienia Sztuki, gdy tymczasem zadaniem reysera jest nie Sztuka, lecz Dramat; ten natomiast winien by peen wigoru. Zaiste, trudno tu broni Antonioniego, ktry nie lubi "wizualnych wrzaskw Eisensteina", skoro w pewnych partiach Czerwonej pustyni osign tylko wizualne postkiwanie. Za dwa lata znw jednak przekona, e chodzio o zwyke pomyki w poszukiwaniach twrczych, nie za o indolencj: stworzy w Londynie arcydzieo speniajce wszystkie kryteria doskonaoci obrazowej, dramatycznej i intelektualnej. [1965] CZISTOJE NIEBO, zobacz CZYSTE NIEBO CZTERY DNI NEAPOLU, LE QUATTRO GIORNATE DI NAPOLI, Nanni Loy. Wochy. Scenariusz: Pasquale Festa Campanile, Massimo Franciosa, Carlo Bernari, Nanni Loy, Vasco Pratolini. Zdjcia: Marcello Gatti. Muzyka: Carlo Rustichelli. Scenografia: Gianni Polidori. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Domenico Formato (Gennarino Capuozzo), Gian Maria Volont (kapitan dowodzcy obleniem stadionu), Frank Wolff (Salvatore), Lea Massari (Maria), Jean Sorel (marynarz z Livorno), Regina Bianchi (Concetta Capuozzo), Luigi De Filippo (Cicillo), Franco Balducci (inicjator powstania), Curt Lowens (Francesco Sakan), Franco Sportelli (Rosati), Enzo Turco (faszysta Fernando ze stadionu), Georges Wilson (dyrektor zakadu poprawczego), Raffaele Barbato (Ajello), Pupella Maggio (matka Artura), Aldo Giuffr (Pitrella). Goffredo Lombardo 124'# 119' Euforia neapolitaczykw po kapitulacji Woch i wejciu w ycie 8 wrzenia 1943 podpisanego przez marszaka Badoglia ukadu o zawieszeniu broni rycho zmienia si w rozpacz, gdy w cztery dni pniej Niemcy zajli miasto, wyeksmitowali mieszkacw z trzystumetrowego pasa przymorza i obracajc go w ruin, poczli przygotowywa bastion oporu przed aliantami, ktrzy dotarli ju do Torre Annunziaty u stp Wezuwiusza. Nie to jednak byo najgorsze i nawet nie gd, wzbudzajcy paniczne nastroje w perspektywie blokady, lecz aresztowanie wszystkich mczyzn z rocznikw 1910-1925, wywzka na stadion i pacyfikacyjne rozstrzeliwania. Wybucha spontaniczne powstanie. Grupy le uzbrojonej ludnoci pod kierunkiem nielicznych kombatantw buduj barykady, oblegaj stadion, blokuj onierzy Wehrmachtu i Waffen SS w ciasnych uliczkach i ra ich z gry czym popadnie; w walce bior te udzia dzieci. Po czterech dniach komendant Neapolu Scholl uznaje, e korzystniejsze jest opuszczenie miasta z zachowaniem broni ni dalsze straty. 1 padziernika Neapol jest wyzwolony. Oparta na faktach rekonstrukcja tych wydarze w epickim fresku Nanniego Loya jest jeszcze jednym triumfalnym echem neorealizmu: prosta suma epizodw bliska florenckiej czci Paisy, bez osb pierwszego planu (jeli nie liczy przewijajcej si postaci Gennara Capuozza, dwunastoletniego powstaca upamitnionego rwnie pord dedykacji w czowce), z anonimowo wystpujcymi

znanymi aktorami. Nie tylko panuje zasada zbiorowoci - bo to lud Neapolu jest bohaterem - ale rwnie ludowy duch: film daje bezporedni emocjonalny odpowiednik tamtych wydarze, tak samo wybuchajc i szerzc si jak pomie, z neapolitask pobudliwoci, zgiekliwoci i wycznie w lokalnym dialekcie. Std take samoistne uzasadnienie emfazy, histerycznoci, chaosu, niekontrolowanych uniesie patriotycznych (narodowego punktu widzenia nie podzielili po premierze Niemcy, oponujcy a do poziomu nagonki prasowej; niewykluczone, e nie tyle z powodu faszowania rzeczywistoci, czego trudno si dopatrzy, ile z powodu poniajcego faktu przekrelenia strategii ich wojsk regularnych przez furi woskich - woskich! - cywilw). ywioowy obraz, ktrego si pomnaa uderzajco kronikalna faktura zdj Marcella Gattiego, jest ju jednym z ostatnich prostych odzwierciedle batalistycznych II wojny wiatowej, wiadectwem bez koniunkturalnoci i stara o wywaenie, zwyciskim przez szczero. Poza nielicznymi ju solennymi wyjtkami - jak Westerplatte - kontynuacje w kinie epickim sprowadza si bd teraz do efektownych widowisk, ktre wzbudzi Najduszy dzie. 1964 CZOWIEK, NINGEN, Kaneto Shindo. Japonia. Scenariusz: Kaneto Shindo. Pierwowzr scenariusza: Yaeko Nogami - nowela "Kaijinmaru". Zdjcia: Kiyomi Kuroda. Muzyka: Hikaru Hayashi. Monta: Toshio Enoki. Wykonawcy: Nobuko Otowa (pasaerka), Taiji Tonoyama (szyper), Kei Sato (zabjca), Ken Yamamoto (chopiec). Kindai Eiga Kyokai 120' Kuter rybacki, ktry mia suy tylko do przewiezienia adunku z pobliskiej wyspy, ulega uszkodzeniu podczas sztormu i dryfuje na bezmiary Pacyfiku. Nie ma paliwa, czworgu rozbitkom nie na dugo te wystarcza wody i ywnoci. Gd powoduje narastanie gwatownej wrogoci i wzajemnych obaw; najwicej siy wewntrznej zachowuje szyper, najstarszy na pokadzie, ale jego mody pomocnik zostaje zamordowany w celach kanibalistycznych. Zgroza powstrzymuje wszake sprawcw przed wypenieniem zamiaru do koca. Po dwch miesicach przychodzi cudowne ocalenie: d zostaje zauwaona ze statku pasaerskiego. To, co si wydarzyo, nie pozostawi jednak winowajcw wrd ywych. Kobieta ginie w obdzie, zabjca chopca zadaje mier rwnie sobie. Co okrela czowieka? Co motywuje jego dziaania? Shindo, jak aden inny z czoowych filmowcw, szuka odpowiedzi na tego rodzaju kwestie, stawiajc bohaterw w sytuacjach ekstremalnych i nie ograniczajc odpowiedzi wzgldami etycznymi, religijnymi, a ju na pewno nie chci dydaktyczn i moralizatorsk. Std pomyki w ocenach jego intencji przez obcokrajowcw: zarzuty epatowania naturalistycznym okruciestwem czy skrajnym erotyzmem, a z drugiej strony estetyzacji ndzy (w Nagiej wyspie) albo naduywania sentymentw, poniewa nie jest obserwatorem zimnym, lecz - wanie humanist, ktrego pocigaj te zmysowi neoromantycy: Tanizaki czy Kafu Nagai. Z pewnoci wtpliwym atutem Shindy jest zachanne przebieganie tematw; liczba jego scenariuszy dojdzie do paru setek, w cigu dekady od debiutu reyserskiego do Nagiej wyspy nakrci czternacie filmw. Tam jednak, gdzie by szczeglnie zainteresowany tematem - szczeglnie w najlepszym okresie w latach szedziesitych - osiga rezultaty z niejednego powodu godne uwagi. Do takich filmw naley Czowiek z gwnym pytaniem: czy natura ludzka pozwala odrzuci wszystko poza atawizmem i zmieni si w zwierz? Zadania realizacyjne, ktte postawi tu sobie Shindo w adaptacji przedwojennej jeszcze noweli, byy trudniejsze (i to znacznie) ni przy poprzedniej opowieci o chopskim trwaniu na roli, nie tylko bowiem dotyczyy kwestii technicznych, ale uwiarygodnienia sytuacji. Powodzenie w tej mierze, jeli nawet nie cakowite, zapewnione zostao przez ryzykownie ekspresyjne aktorstwo; nienaganna dramaturgia, rytm i rozwizania inscenizacyjne (wcznie z ciekawym punktowaniem muzyk) nie mogy natomiast da wicej ni wynikao to z zakrelonego w do ograniczonych ramach materiau treciowego, w kadym razie przy orientacji analitycznej. Najwietniejszym skadnikiem filmu stay si w konsekwencji zdjcia Kiyomiego Kurody. Co jednak naprawd osign mona przy ograniczeniu

przestrzeni w fotografii i zaaranowaniu opisu czowieka w metaforycznej syntezie, poka ju wkrtce inni Japoczycy Kobiet z wydm. [1961] CZOWIEK MAFII, MAFIOSO, Alberto Lattuada. Wochy Scenariusz: Agenore Incrocci, Furio Scarpelli, Marco Ferreri, Rafael Azcona. Projekt scenariusza: Bruno Caruso. Zdjcia: Armando Nannuzzi. Muzyka: Nino Rota. Monta: Nino Baragli. Wykonawcy: Alberto Sordi (Antonio Badalamenti), Norma Benguel (Marta Badalamenti), Ugo Attanasio (Vincenzo), Gabriella Conti (Rosalia Badalamenti), Carmelo Oliviero (Don Liborio), Giuseppe Stignitti (ojciec Antonia), Francesco Lo Briglio (Calogero), Armando Thine (dyrektor Zanchi), Lilly Bistrattin (sekretarka dyrektora), Cinzia Bruno (Cinzia Badalamenti), Katiuscia Piretti (Caterina Badalamenti), Saverio Turiello (Manuzza), Paolo Cucci (szef mafii w Nowym Jorku), Stefano Benigno (przyboczny szefa). Antonio Cervi Dino De Laurentiis 102' Tradycyjny Sycylijczyk albo ma ambicje bycia mczyzn, albo nie. Jeeli chce by mczyzn, to ceni sobie honor, ksztaci umiejtnoci strzeleckie, zachowuje nakaz milczenia zwany omerta i nie pytajc, skd i po co, spaca dugi wdzicznoci. Antonio Badalamenti ma taki dug, cho moe ju nie pamita, po tylu latach na posadzie technika w fabryce mediolaskiej: za modu by picciottem, czyli mafijnym chopcem do wszystkiego, a do pracy na pnocy, gdzie sta si dobrze sytuowanym, sumiennym obywatelem Woch industrialnych, zaprotegowa go wanie Don Vincenzo, lokalny szef z jego rodzinnej wsi. Teraz czeka inna robota. Aby wszake ustali, o co chodzi, Antonio musi z nie znajcymi jeszcze jego wyspy on i dwiema creczkami przyjecha do rodzicw na wakacje: bo mafioso nie pisze i raczej nie telefonuje, tylko komunikuje si bez sw, a skoro to ju konieczne, mwi konspiracyjnym baccagliu, ktrego aden kontynentalny Woch nie zrozumie - i najchtniej do ucha, w kadym za razie w cztery oczy. Mart Badalamenti spotykaj niespodzianki ju od Messyny, w ojczystych za stronach ma czuje si zrazu jak w egzotycznym kraju pozaeuropejskim. Ale rodzina to rodzina: ciepo przyjta, Marta nabiera otuchy i nawet zabiera si do emancypowania szwagierki, poczynajc od depilacji - niewiadoma, e wanie zostaa zakadniczk na wypadek, gdyby Antonio nie zechcia by mczyzn. Pozostanie w tej niewiedzy do koca; jej m bowiem, z oporami bo z oporami, woli posucha zewu ziemi ojcw szczeglnie, e wykonanie zadania ma przynie rodzinie dalsze korzyci. Wyjeda rzekomo na polowanie, wyposaony jak naley w coppol - czapk z daszkiem; dokd naprawd go wysyaj (samolotem, ukrytego w skrzyni), dowiaduje si w ostatniej chwili. Oto leci do Nowego Jorku, by z dostarczonego rewolweru zamordowa u fryzjera wskazanego mu czowieka, take Sycylijczyka, ktry zdradzi reguy mafijnego postpowania. Dlaczego do wykonania wyroku wybrano jego? Bo nikt go nie zna. Antonio nie ma wyjcia. Robi, czego ode oczekiwano i przemycony podobnym, bezbdnym organizacyjnie trybem, wraca do swoich. Najlepszy obok Mynu na Padzie film Lattuady nie powsta z jego inicjatywy i nawet mia by pocztkowo poprowadzony przez Ferreriego. Wanie jednak w tym przypadku szczeglnie dobrze procentoway umiejtnoci reysera nalecego do najbardziej wszechstronnych w kinie woskim (nie tylko dlatego, e zbawiennie porzuci jednolity ton satyry oraz poprawi pewne istotne szczegy, na przykad doda bohaterowi lat). W Czowieku mafii wida jego poczucie paradoksu i zdolno czenia barw nastroju; zdecydowanie w pokazaniu tego, co dramatyczne i brutalne, a zarazem bliski i ciepy opis tego, co naturalne i pogodne; dar przenikliwego widzenia i wydobycia siy refleksyjnej, rwnoczenie za pozostawienie dwuznacznoci, ironicznej sugestii, dystansu (cho bez odcienia paternalistycznego). Wanym elementem powodzenia zamysu wieloznacznoci filmu, jego pojemnoci w skali komediodramatu byo opanowanie ywioowych przyzwyczaje Alberta Sordiego - i ze wiec szuka

wrd kilkudziesiciu rl popularnego aktora takiej, w ktrej byby lepszy, nawet jeli przesadza troch z nierozgarniciem swojego Antonia na ziemi amerykaskiej (a Lattuada mu na to pozwala, posuwajc si w tej sekwencji do sarkazmu). Bez publicystyki, bez moralizowania i bez optymizmu konkluzji, za to ze zrcznym uwzgldnieniem paru realistycznych szczegw sytuacji sycylijskiej, Czowiek mafii wietnie wczy si do serii woskich autoportretw zbiorowych z pocztku lat szedziesitych; pozostanie te najciekawszym z wczesnych filmw na temat organizacji, ktra wanie ronie w potg, przejmujc handel narkotykami na trasie dostaw z Azji Mniejszej przez Sycyli do Nowego Jorku, nazwanej "pizza connection". [1961] CZOWIEK, KTRY ZABI LIBERTY VALANCE'A, THE MAN WHO SHOT LIBERTY VALANCE, John Ford. Stany Zjednoczone Scenariusz: James Warner Bellah, Willis Goldbeck. Pierwowzr scenariusza: Dorothy M. Johnson opowiadanie "The Man Who Shot Liberty Valance". Zdjcia: William Clothier. Muzyka: Cyril Mockridge oraz Alfred Newman. Wykonawcy: James Stewart (Ransom Stoddard), John Wayne (Tom Doniphon), Vera Miles (Hallie), Edmond O'Brien (Dutton Peabody), Lee Marvin (Liberty Valance), Andy Devine (marshal Link Appleyard), Jeanette Nolan (Nora Ericson), John Qualen (Peter Ericson), Woody Strode ("Pompey"), Ken Murray ("Doc" Willoughby), John Carradine (Cassius Starbuckle), Lee Van Cleef (Reese), Strother Martin (Floyd), Denver Pyle (Carruthers), Willis Bouchey (Jason), Joseph Hoover (Charley Hasbrouck), Carleton Young (Maxwell Scott), Buddy Roosevelt (Clute Dumfries), Anna Lee (pasaerka dyliansu), Earle Hodgins (Kaintuck), Stuart Holmes (Highpockets), Robert F. Simon (Handy Strong), Charles Seel (przewodniczcy konwencji wyborczej). John Ford Paramount 123' Przez dugie lata od swoich pocztkw zmitologizowany western y wystpami synnych protagonistw utosamianych z prawdziwymi herosami Zachodu: trzej najznaczniejsi to William S. Hart, Tom Mix i Harry Carey. Sukcesorem Careya - ostatnim w legendarnym szeregu, wwczas gdy western zyska znamiona dojrzaoci i zmieni charakter - zosta John Wayne. Carey, ktry by przyjacielem Wayna i Forda, waciwie wprowadzi obu do filmu; Wayne zacz karier mitologicznego krla westernu wanie u Forda w przeomowym Dyliansie i bdzie j kontynuowa poprzez inne kluczowe filmy - Rzek Czerwon, Poszukiwaczy, trylogi Hawksa rozpoczt przez Rio Bravo - a po The Shootist (1976), symboliczny koniec westernu tradycyjnego z symbolicznym bohaterem umierajcym na raka podobnie jak protagonista. Take Czowiekowi, ktry zabi Liberty Valance'a przypada w tym cigu znamienna rola. Wayne jest tu tytuowym cichym bohaterem, nosicielem najlepszych cech czowieka Zachodu, ktry zostaje w dwudziestym wieku zapomniany, cho to dziki takim jak on na wolnych terytoriach zapanowaa demokracja obywatelska, przyjto zasady prawa stanowego i rozkwito spokojne ycie. Rwnoczenie film daje jakby rekapitulacj obrazu kresw w poprzednich dzieach zbliajcego si do siedemdziesitki reysera, pewnego rodzaju korekcj, znaczco zamknit sowami redaktora gazety z tamtych stron: "jeeli na Zachodzie legenda staje si faktem, drukujemy legend". Legend jest czyn dugoletniego senatora Stoddarda, ktry u schyku ycia, okoo roku 1920, wyznaje prawd o tym, kto naprawd umierci przed kilkudziesiciu laty bandyt terroryzujcego okolic: nie on, jak si sdzi powszechnie, lecz zmary wanie przyjaciel. Strzelajc z ukrycia, uratowa mu ycie w sprowokowanym przez rewolwerowca nocnym pojedynku. Sam Stoddard bowiem - wwczas nowo przybyy w te strony mody i naiwny prawnik, niewprawny we wadaniu broni - by bez szans. Legenda czynu wyniosa go jednak do byskawicznej kariery; w parze z ni przyszo szczcie osobiste, tak jak sawa oddane mu przez druha zakochanego w tej samej dziewczynie. Film powitano z ogromn sympati i trudno byoby rzec, e na ni nie zasuguje. Z pewnoci te, przy

ponaddwugodzinnej narracji i wielu niekoniecznych ozdobnikach scenek rodowiskowych, zawiera adne przykady wzorowej reyserii sytuacyjnej. Rwnie jednak oczywiste, e Ford nie w peni wyzyska szans dan przez pomys tej historii. Sprowadzenie szlachetnych przekazw z dziejw Zachodu do pospolitej a nieprostej rzeczywistoci wie si nie tylko ze zgrzebnoci ta, ale i ze starowieck atelierow teatralnoci. Prawie wszystko w tym filmie jest rwnie sztuczne jak owietlenie planu, komediowa figura marshala i wykorzystanie w intrydze podstawowego konfliktu wielkich hodowcw z drobnymi gospodarzami; a przecie nie miao by chyba podobnie podszyte faszem, jak legenda Stoddarda? Na szczcie s trzej aktorzy, ktrzy nie dopucili do zaamania si filmu, byo nie byo, do nieskomplikowanego: kreuj trzech mczyzn reprezentujcych trzy strony gry o Zachd. Jeden - John Wayne - to prostolinijny i chrobry farmer, zachowujcy pierwotne cnoty pioniera; drugim jest Lee Marvin, przebiegy wyznawca prawa siy, nie znajcy granic dzikiej samowoli; trzeci naley do tych, ktrzy przybyli pniej, zbyt sabych fizycznie, za to mocnych intelektem. To oni wygrali. James Stewart umia t posta wyranie zrnicowa: jako stary senator wyraa kadym ruchem powag lat spdzonych we wadzach w Waszyngtonie, natomiast jako naiwny modzieniec jest znw taki, jak przed wielu laty w filmach Franka Capry. [1961] CZWARTA NAD RANEM, FOUR IN THE MORNING, Anthony Simmons. Wielka Brytania Scenariusz: Anthony Simmons. Zdjcia: Larry Pizer. Muzyka: John Barry. Monta: Fergus McDonell. Wykonawcy: Ann Lynn (dziewczyna), Brian Phelan (mczyzna), Judi Dench (Jude), Norman Rodway (Norman), Joe Melia (Joe). West One Kierownik produkcji: John Morris 94' Wyjtkowy nawet w odnowionym przez Angry Young Men kinie brytyjskim obraz wprost z codziennoci ycia, najbliszy otwartej dramaturgii autorskiej i nowofalowemu nurtowi naturalnej obserwacji kamer. Za kanaem La Manche utrwali t stylistyk dopiero Ken Loach, cho budujce j frazy, przejte z dokumentw "Free Cinema", wprowadzili ju do fabuy Anderson i Richardson. Na Czwart nad ranem skadaj si historie o samotnoci mieszkanek Londynu z parteru hierarchii spoecznej. Jedna z nich, mniej wicej dwudziestopicioletnia, jest definitywnie przegrana i osamotniona ju na zawsze: ley na brzegu Tamizy w Milwall jako niezidentyfikowane ciao przypuszczalnej samobjczyni. Drug porzuci po trzech latach kochanek, by moe dlatego, e za bardzo chciaa za niego wyj; teraz, rozczarowana i guszca nerwowo czterdziestu papierosami dziennie, sama buduje barier nieufnoci. Jude natomiast zostaa matk, lecz podobnie samotn - w maestwie: Norman nie bierze udziau w budowaniu wsplnoty, jej pozostaj cztery ciany i opieka nad zbkujc creczk. O czwartej rano samotno jest najgbsza. Rozczarowana, wymczona paczem dziecka Jude robi gwatowne wyrzuty mowi, e obchodzi go tylko picie i szczeniackie wygupy z przyjacielem; zaamuje si obiecujcy zwizek dziewczyny z samotnym jak ona reemigrantem z Kanady, ktry zdawa si wychodzi naprzeciw jej marzeniom, zerwa dla niej z acucha dk, by przewie j po rzece, ale - nie po raz pierwszy - nie potrafi przej progu pomidzy niezobowizujcymi pocaunkami a prawdziwym zaangaowaniem uczuciowym; w prosektorium policyjnym, przy banalnych rozmowach o yciowych drobiazgach, poddana zostaje sekcji topielica. Co sprawia, e w zimnym wiecie nie staa si ni pierwsza lub druga z bohaterek, noszcych taki sam jasny trencz? Czyby tylko wiksza nadzieja na jedyn postrzegan warto, na szczcie, ktre kiedy nastpi, cho dzisiaj Norman gdzie sobie idzie, Jude natomiast nie moe nie zosta w domu z dzieckiem? Czy dla dwojga samotnikw harmonogram dnia - on pieszy si do pracy, ona przed wieczornymi zajciami jedzie odpocz do domu w Hammersmith bdzie powodem do chwilowej tylko rozki, czy pretekstem do rozstania? Nakrcony w niezalenej produkcji film, zdobywca Zotego agla w ostatnim wielkim konkursie festiwalowym w Locarno, opiera si nie tylko na autentyzmie obserwacji ze znakomicie do niego

dostosowan, czciowo pochodzc z improwizacji naturalnoci aktorsk, ale take na opracowaniu narracyjnym. Nurt ycia, ktry wyawia kamera uwanie wpatrujca si w zachowania ludzi przed obiektywem, zostaje bardzo umiejtnie rozszerzony rytmem montau wewntrz scen i pomidzy wtkami (McDonell, dowiadczony ju take w samodzielnej reyserii, by jednym ze wsptwrcw klimatu sawnego Niepotrzebni mog odej; w Czwartej nad ranem przez 9 miesicy wybiera z Simmonsem ostateczny wariant budowy). Wanym dopenieniem jest te rama muzyki. John Barry oszczdnie roztacza nostalgiczn aur tsknoty za czym lepszym ni szary dzie biecy, w ktrym znuenie nie daje wsucha si w rzeczywist nut wsplnoty midzy ludmi, poszuka rozwiza lepszych ni wynikajce z konserwatywnego rozdziau rl kobiety i mczyzny. Te wanie motywy, wykraczajce poza konstatacje zewntrzne, wnosz dodatkow warto autorsk dramatu Simmonsa. Jego owocne w rozpoznawaniu rzeczywistoci psychospoecznej perspektywy, cenne take z uwagi na uwolnienie opowieci od prymatu dialogu, nie znajd kontynuacji przede wszystkim z powodw ekonomicznych: minie jeszcze pewien czas, zanim tego rodzaju inicjatywy bd mogy otrzyma wiksze ni ptoratysicfuntowe wsparcie rozbudowywanego dopiero w nastpnej dekadzie, pod rzdami lewicy, Brytyjskiego Instytutu Filmowego. [1961] CZYSTE NIEBO, CZISTOJE NIEBO, Grigorij Czuchraj. Zwizek Radziecki Scenariusz: Danii Chrabowickij. Zdjcia: Siergiej Poujanow. Muzyka: Michai Ziw. Monta: M. Timofiejewa. Wykonawcy: Nina Drobyszewa (Sasza), Jewgienij Urbanskij (Aleksiej Astachow), N. Kumina (Lusia), Witalij Koniajew (Pietia), G. Kulikow (Mitia Kowszow), Gieorgij Gieorgiu (Nikoaj Puszkow), Oleg Tabakow (Sierioa Lwow), L. Kniaziew (Iwan Lwow), Tamara Nosowa (koleanka Saszy z fabryki), Witalij Bondariew (Jegorka). Mosfilm 110' Sovcolor Trzeci z kluczowych filmw Czuchraja: po rewolucyjnym Czterdziestym pierwszym i Balladzie o onierzu z zaplecza frontu Wielkiej Wojny Ojczynianej - najpowaniejsza w swoich latach rozprawa polityczna ze stalinizmem w opowieci o losach bohaterskiego lotnika Aleksieja Astachowa, ktry po powrocie z niewoli hitlerowskiej zostaje zniszczony moralnie jako zdrajca. Jakkolwiek jednak Czystemu niebu - ogromnie w kraju popularnemu - udzielano oficjalnego poparcia i przydawano wrcz znaczenia publicystycznego, reyser woli go uwaa za film o mioci i wiernoci. Susznie: prawie wszystko co najlepsze w wyjtkowo niejednolitej sumie dotyczy tych wanie skarbw ducha. Ma to zwizek z przeksztaceniami pierwotnego pomysu, ale nie tylko. Historia jest ujta w optymistyczne ramy czasw po mierci Stalina, o ktrej poinformuje wietna scena z ludmi zastygymi w drczcej niepewnoci, co dalej. Bohaterka wspomina najwaniejsze epizody z przeszoci, obserwujc koo poligonu dowiadczalnego przelot Astachowa po tym, jak zosta zrehabilitowany i wrci do zawodu. Przede wszystkim wraca myl do pamitnego schyku jesieni 1941, do piciu dni w listopadzie, kiedy zdobya Aleksieja - zainteresowanego jej starsz siostr, ale nie ni, malutk i wygldajc jak uczennica - i do grudniowego dnia w p miesica potem, gdy go stracia: nadesza wiadomo, e poleg. Urodzia jego dziecko, nie zechciaa zosta on innego, cho bya gorco kochana; postanowia y pamici mioci i prac w fabryce, przy tokarce. Tymczasem nieoczekiwanie wrci. Order Czerwonego Sztandaru, ktry mu zreszt odebrano, uratowa go przed agrem, ale pozbawiony praw, ignorowany w ubieganiu si o nie i wci ufny w racj wadz partyjnych, rycho zmienia si w strzp czowieka. Pije, prbuje samobjstwa na torach kolejowych; zostaje uratowany wanie przez jej si ducha, jej dobro, ktra skania, by nie przeciwstawia si nawet podoci szwagra. Dziki temu Aleksiej przeywa najgorsze lata i gdy nadchodzi przeom polityczny, zdolny jest zmobilizowa si i w dramatycznym monologu, upominajcym si o sprawiedliwo dla takich jak on, wywalczy swoje.

Pierwotnie mia to by film o oblatywaczu, ktry pokona barier dwiku. Pierwsze niekonsekwencje przyniosa zmiana, ju podczas realizacji, na histori wojenn z wysuniciem na pierwszy plan wiernej ukochanej; jeszcze powaniejsze skutki pocigna za sob koncepcja dramatu rozrachunkowego i popieszne koczenie caoci na zjazd KPZR (co skdind wykluczao nieszablonowe, twrcze mylowo podejcie do tematu zbrodni Stalina i jego paranoi silnego pastwa totalitarnego w Zwizku Radzieckim, gdzie - jak w 1931 roku wyjani Emilowi Ludwigowi - 90 procent popierao wadz bolszewikw, a reszt naleao wyeliminowa). Rostisaw Jurieniew zauwaa, e charakter narracji przypomina kogo, kto ze wzruszenia nie dobiera waciwych sw. adnie powiedziane. Oprcz chropowatoci strukturalnych s tu jednak skazy do niewiarygodne u autora dwch poprzednich filmw: marne zdjcia z jeszcze gorszym kolorem, tandetna scenografia, powierzchowno inscenizacyjna, a poza tym - ju raczej typowe dla Czuchraja - banalna muzyka i rozwizania poetyczne z naiwnego melodramatu (wirujce modre mroczki w scenie omdlenia). Byby to film nieudany - nie wygrywajcy nawet kluczowych detali ze scenariusza (gazka mimozy w prologu, telefon w centrum, order w finale), nie ratowany jedn genialn scen pocigu zbyt szybko przejedajcego, by mogo doj do kontaktu tych, ktrzy walcz na froncie, i tych, ktrzy czekaj na nich w domu - gdyby nie ogromna sia liryczna wtku listopadowego zakochania si ogromnego, sawnego lotnika i niepozornej Saszy. To prawda wewntrzna dwojga protagonistw i pasja, z jak chce o tym opowiedzie Czuchraj, symbolizowana przejciem na styku scen przez monochromatyczn czerwie - w podobnej funkcji, jak wybierze Bergman dla Szeptw i krzykw - stanowi w kocu o wartoci Czystego nieba. [1960] DMANTY NOCI, zobacz DIAMENTY NOCY DARISKACIS MAMA, zobacz OJCIEC ONIERZA DAMA S SOBACZKOJ, zobacz DAMA Z PIESKIEM DAMA Z PIESKIEM, DAMA S SOBACZKOJ, Iosif Chejfic. Zwizek Radziecki Scenariusz: Iosif Chejfic. Pierwowzr scenariusza: Anton Czechow - nowela "Dama s sobaczkoj". Zdjcia: Andriej Moskwin, Dmitrij Mieschijew. Muzyka: Nadieda Simonian. Scenografia: Boris Maniewicz, Ilja Kapan. Wykonawcy: Aleksiej Bataow (Dmitrij Gurow), Ija Sawwina (Anna von Diederitz), Nina Alisowa (ona Gurowa), Jurij Miedwiediew (przyjaciel kierujcy uwag Gurowa na Ann), Dmitrij Ziebrow (Froow), Wadimir Erenberg (Aleksiej Siemionowicz). Lenfilm 90' Pocztkiem wykorzystania skarbw opisu ludzi przez Czechowa bya przed piciu laty Trzpiotka, ale jednak na zasadzie pewnego wyjtku w akademickim rytuale adaptacyjnym. Dama z pieskiem, cho powstaa z nie wrcej najlepiej jubileuszowej okazji stulecia urodzin, jest ju ekranizacj penowymiarow. Prawdziwe s nie tylko postacie; take cay intymny klimat, niuanse obserwacji dokonywanych wzorem pisarza, ktry by rwnie wnikliwym psychologiem, co subtelnym reportayst. Bohaterw tej historii o mioci bez perspektyw zetkn przypadek na wczasach w Jacie. Ona to petersburanka, od lubu przed dwu laty mieszkajca w Saratowie (obrzyd jej po tygodniu, podobnie jak m, bezbarwny urzdnik zarzdu gubernialnego), on jest dwakro od niej starszym, czterdziestokilkuletnim mieszczaninem, za studenckich czasw "oenionym z dwiema stoecznymi kamienicami"; mia w yciu wiele kobiet, ale mio spotka dopiero, gdy zaczyna siwie. Waciwie nawet nie spotka samorzutnie - cho oddawa si staym obserwacjom i sherlockowej ocenie ludzi po ich wygldzie - bo na Ann, spacerujc po uliczkach z biaym szpicem w przemonej tsknocie za czym nowym, zwrci mu uwag przyjaciel. Uzdrowiskowa znajomo nie trwaa dugo: wezwana przez

chorego ma, dama z pieskiem wyjechaa. Im bardziej jednak Gurow grzz po powrocie w maoci swego moskiewskiego otoczenia, tym bardziej tskni i uwiadamia sobie mio. Jeszcze zim jedzie do Saratowa; udaje im si porozmawia, ona te go nie moe zapomnie, przytoczona rozpaczliw codziennoci z lokajskim mem. Umawiaj si w Moskwie, gdzie Anna pojawia si w kocu pod wiosn. Spenieniu mioci w pokoju hotelowym towarzyszy zarwno pewno, e s dla siebie, jak rozterka i smutna konstatacja, e spotyka si bd mogli tylko z rzadka, ukradkowo, w udrce niepewnoci. yczliwa pastelowo odmalowania przez Czechowa rysw bohaterw i powodujcych nimi uczu przeniesiona zostaa na ekran trojako: w bardzo subtelnych, ale intensywnych emocjonalnie rolach protagonistw, poprzez elementy otoczenia - rwnie szkicowo, co bezbdnie budujce wizj uzdrowiska czarnomorskiego z koca XIX wieku i duszc, nudn melancholi codziennoci buruazji wielkomiejskiej - oraz w oprawie obrazowej: z piknymi wiatocieniami jasnych plenerw krymskich pierwszych trzydziestu minut odpowiednio kontrastuje mroczna klaustrofobia Moskwy i Saratowa, a potem finaowe mlecznoszare przedwionie. Film Chejfica zasuenie wic zrobi furor na festiwalu canneskim, cho jest tylko impresyjn miniatur, przy caej konsekwencji troch rozcignit narracyjnie. Nagrodzony specjalnym wyrnieniem wraz z Ballad o onierzu, walnie przyczyni si do potwierdzenia na Zachodzie prestiu kina radzieckiego wyswobodzonego z nakazw socrealistycznych. Wywar te szczeglne wraenie na Bergmanie, ktry jego wierno wobec pierwowzoru uzna za rwn osignitej dotd tylko przez Bressona w Dzienniku wiejskiego proboszcza: przy konwencjonalnych rodkach wyraony zosta, jego zdaniem, najgbszy sensualizm liryczny, zamknity w kompletnej formie ekranowej. [1962] DER JUNGE TRLESS, zobacz NIEPOKOJE WYCHOWANKA TRLESSA DESERTO ROSSO, zobacz CZERWONA PUSTYNIA DEUS E O DIABO NA TERRA DO SOL, zobacz BG I DIABE W KRAINIE SOCA DIAMENTY NOCY, DMANTY NOCI, Jan Nemec. Czechosowacja. Scenariusz: Arnost Lustig, Jan Nemec. Pierwowzr scenariusza: Arnost Lustig - opowiadanie z tomu "Dmanty noci". Wykonawcy: Antonin Kumbera (chopiec w koszuli), Ladislav Janski (chopiec ranny w stop), Irma Bischofova (wieniaczka), Jan Riha (wjt). 66' Penometraowy debiut, diament kina subiektywnego, daje Nemcowi miejsce pomidzy najzdolniejszymi modymi filmowcami nowofalowymi. Ju pierwsze dokonanie - dyplomowa fabularna krtkometrawka Sousto (1959) ze studiw w FAMU, jedna z najwietniejszych etiud szkolnych - zwrcia uwag na dwudziestotrzylatka z Pragi, znakomicie odzwierciedlajc takie same nastroje desperacji i zaszczucia w walce o ycie; Diamenty nocy rwnie opisuj epizod z czasw pogardy i rwnie oparty na wasnych doznaniach autora - Arnosta Lustiga - ktry zbieg z transportu do obozu mierci. Stan opresji psychicznej bdzie w ogle podstawowym tematem Nemca; analizowany nie w kategoriach waciwych dla horroru, lecz intelektualnie, w sposb pokrewny Camusowi i Kafce (zekranizuje zreszt w przyszoci dla telewizji "Przemian", zaadaptowan jeszcze przed nakrceniem Diamentw nocy z pomoc kuzyna, poety i filozofa, ktry wystpi te jako aktor w jego alegorii O uroczystoci i gociach). Bohaterami repliki opowiadania Lustiga "Ciemno nie ma cienia" s dwaj chopcy przedzierajcy si przez lene odludzia Rudaw w pobliu linii kolejowej, ktr ich uwoono i na ktrej uciekli z wagonu; musz walczy rwnoczenie z wyczerpaniem, strachem, godem i pragnieniem, jeden z nich z blem nogi, potem za jeszcze z obaw starych myliwych niemieckich, tutejszych autochtonw (w kocu

zostan przez nich schwytani, przeyj grob wydania wadzom w Karlovych Varach, potem pozorowane rozstrzelanie, a wreszcie nieoczekiwane uwolnienie). W opisie zacieraj si granice rzeczywistoci obiektywnej, zdawkowe i gorczkowo poszarpane reminiscencje z Pragi i getta teresiskiego, wyobraenia pozwalajce doda otuchy lub da ujcie nabrzmiaym emocjom (jak w scenie z wiejskiego domu, do ktrego zaszli po poywienie i modszy ze zbiegw myli o zabiciu gospodyni), a take skojarzenia podwiadome: gdy na kocu kilkunastominutowego prologu cigej ucieczki przed pocigiem kracowo wyczerpani po biegu chopcy padaj na ziemi, mrwki wace jednemu z nich na rk staj si surrealistycznie, w oczywistym nawizaniu do Un Chien andalou (1928), mrwkami strachu pokrywajcymi cae ciao trupa. Homogenicznie arealne obrazy, zdjte konwulsyjn kamer Jaroslava Kuzery, po czym jeszcze odksztacane w montau (repetycje uj o nieuchwytnej czasem logice ) znajduj odpowiednik w podobnie ekspresyjnym, metamorfizowanym dwiku; brak natomiast muzyki, dialog za odgrywa rol minimaln. Cakowita awangardowo Diamentw nocy czy si, co bardzo rzadkie w filmie penospektaklowym, z dojrzaoci rezultatu. Liczy si tu bowiem nie aspekt formalny - w kadym razie nie na pierwszym miejscu i nie samoistnie - lecz wymiar tragicznego dowiadczenia. Diamenty nocy nie s bezporednim protestem antywojennym czy antyhitlerowskim, lecz dramatem okrutnego osamotnienia i bezsilnoci wobec terroru. Przy kocu drugiej dekady od klski faszyzmu jedynie Pontecorvo w Kapo, a po nim filmowcy czechosowaccy - Kadar, Klos i teraz Nemec - mieli odwag wyranie stwierdzi, e uruchomiona przez totalitaryzm nieludzka machina musiaa dehumanizowa take ofiary, amic wikszo z tych, ktre nie giny od razu. W panicznym strachu przed mierci walczcy aktywnie o ocalenie traci godno, porzuca solidarne dziaanie, postpujc w osaczeniu irracjonalnie. Zawiera si w tym te, by moe, czciowa odpowied na pytanie o biern postaw ydowsk w dobie zagady narodu. Innym podtekstem filmu jest bunt niszczonej modoci przeciwko wynaturzonej staroci; w ukadzie sytuacyjnym filmu opozycja pokrywa si z podziaem na ofiary i tyranw, lecz w wymiarze oglnym daje refleks znajdujcy duo szersze powizania. Tak oto wizja indywidualnych dozna otwiera, jak w Zeszego roku w Marienbadzie, przestrzenie mylowe dla rozwaa oglnych kondycji ludzkiej. Za rok Nemec zamiast subiektywnego uyje trybu metaforycznego z jeszcze lepszym efektem: O uroczystoci i gociach da byskotliwe wyobraenie schizofrenicznych zachowa ludzi poddanych totalizmowi. [1963] DIEWIA DNIEJ ODNOGO GODA, zobacz DZIEWI DNI JEDNEGO ROKU DIVORZIO ALL'ITALIANA, zobacz ROZWD PO WOSKU DNI S POLICZONE, I GIORNI CONTATI, Elio Petri. Wochy Scenariusz: Elio Petri, Carlo Romano oraz Tonino Guerra. Projekt scenariusza: Tonino Guerra, Elio Petri. Zdjcia: Ennio Guarnieri. Muzyka: Ivan Vandor. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Salvo Randone (Cesare Conversi), Franco Sportelli (Amilcare Franceschelli), Regina Bianchi (Giulia), Angela Minervini (Graziella), Vittorio Caprioli (marszand), Paolo Ferrari (Vinicio), Marcella Valeri (matka Grazielli), Lando Buzzanca (syn Cesarego), Renato Maddalena (wsplnik Vinicia ). Goffredo Lombardo 99' Przesilenie wiosenne roku 1961, Rzym. Przeraony mierci nieznajomego rwienika jadcego przy nim tramwajem, pidziesiciotrzyletni Cesare Conversi, owdowiay hydraulik, rzuca prac i postanawia y z nikych oszczdnoci. Skoro dni s policzone, trzeba si szanowa. Teraz, podczas bezterminowych wakacji, ma wreszcie czas przyjrze si wiatu wok siebie. Nie znajduje w nim jednak adnego orodka zainteresowania i dowiadcza waciwie jedynie cigu rozczarowa: nie umie nawiza kontaktw towarzyskich ani odnowi ycia seksualnego, jego decyzja jest traktowana z niechci przez znajomych i

syna, powrt do dawnych miejsc i bliskich niegdy osb potwierdza tylko bolesne przemijanie czasu, a pierwsze yciowe kroki znajomej szesnastolatki, crki gospodyni, s wyzwaniem dla jego poczucia adu i przyzwoitoci. Gdy zapasy pienine ulegaj wyczerpaniu, Cesare miota si jeszcze w nadziei, e uniknie kieratu pracy przez wyudzenie odszkodowania za sfingowany wypadek; nie wystarcza mu jednak odwagi, by da sobie zama rk, i pod jesie wraca do usuwania ludziom awarii wodocigowych. Pogodzony z rzeczywistoci, znw czuje si na swoim miejscu. mier zabiera go w agodnym ataku serca w tramwaju, wieczorem tego dnia, gdy Titow wrci z kosmosu na ziemi. Pierwszy okres woskiego cudu gospodarczego, po przystpieniu w roku 1958 do Wsplnego Rynku, da zarazem najwiksze oywienie produkcji kinematograficznej. Wrd ogromnej iloci filmw - ich liczba wzrosa od okoo 100 rocznie w czasach Nadziei za dwa grosze i Cudu w Mediolanie do okoo 250 - jest te miejsce dla przedsiwzi traktujcych opis ycia biecego z bezwzgldn solennoci, czego dobry przykad daje dramat przemijania rzymskiego hydraulika; przede wszystkim za jest szansa nie tylko dla wchodzcych do kina fabularnego utalentowanych reyserw, jak Olmi, Bertolucci, bracia Taviani, De Seta i Damiani, lecz take dla uaktywnienia si jako samodzielnych filmowcw lub wybicia si na plan pierwszy wielu innych, w tym dotychczasowych scenarzystw i asystentw, jak Rosi, Pontecorvo, Pasolini, Ferreri czy Petri. Dni s policzone to drugi samodzielny film w rok po debiucie, ale zwizki Petriego z kinem s znacznie dusze, bo jeszcze w czasie, gdy zajmowa si recenzjami prasowymi, wsppracowa z De Santisem i Zavattinim przygotowujc materia do Rzymu, godziny 11, potem za by wspautorem wielu scenariuszy. Zarwno jego manieryczny L'assassino (1960), jak filmy nastpne to warianty tego samego tematu samotnoci czowieka poddanego presji otoczenia, instytucji, si zakulisowej lub jawnej przemocy. Motyw alienacji jest bardzo na czasie, groba zagady atomowej pomoga odkry przenikliwo Kafki i przynosi transformacje jego wizji we wspczesnoci, silne wraenie we Woszech robi te pokrewna intelektualna metafizyka w pisarstwie Dina Buzzatiego: wszystkie te wpywy znajduj odbicie w nastrojach i stylistyce Petriego, starajcego si je czy z lewicow optyk spoeczn i nowoczesnym opisem ruchom, najczciej rczn kamer - nie tylko na rojnych ulicach, w tumie na play, podczas wiadkowania wydarzeniom publicznym, lecz take w kameralnych scenach na uboczu. Rezultat jest udany, aczkolwiek obarczony oczywistymi przerostami pogoni za oryginalnoci. Prba wyraenia niepokoju egzystencjalnego i lku przed kresem ycia za pomoc rwanej narracji bezadnych w istocie scen oddaje w rachunku dwie straty za dwie korzyci: wyrafinowany wizualizm i wzmocniony agresywn muzyk (cho nie subiektywizacj obrazu) nastrj utraty wizi z rzeczywistoci nie znajduj oparcia w materii treciowej i w moliwoci znalezienia ywszego stosunku do postaci bohatera. Pomimo stara Salva Randonego, ktry bardzo udanie wchodzi w skr niewyksztaconego proletariusza, Cesare pozostaje postaci bezbarwn, a niektre wydarzenia, w ktrych uczestniczy, i niektre postacie, z ktrymi si styka, sprawiaj wraenie lunych dopenie. Niezwyky u tak modego autora, zimno niepokojcy, a nawet odstrczajcy film opiera sw wysok warto waciwie gwnie na pierwszej i dwch ostatnich sekwencjach. Objawia natomiast, bez wtpienia, duy talent. W cigu dekady Elio Petri stanie si czoowym filmowcem woskim. Umrze 10 listopada 1982, majc 53 lata. [1966] DOBRY, ZY I BRZYDKI, IL BUONO, IL BRUTTO, IL CATTIVO, Sergio Leone. Wochy Scenariusz: Agenore Incrocci, Furio Scarpelli, Luciano Vincenzoni, Sergio Leone. Projekt scenariusza: Luciano Vincenzoni, Sergio Leone. Zdjcia: Tonino Delli Colli. Muzyka: Ennio Morricone. Scenografia i kostiumy: Carlo Simi. Monta: Nino Baragli, Eugenio Alabiso. Opracowanie czowki: Lardani. Wykonawcy: Eli Wallach (Tuco Benedicto Pacifico Juan Maria "Rat" Ramirez), Clint Eastwood ("Blondie"), Lee Van Cleef ("Angel Eyes" Santana), Mario Brega (kapitan przy mocie), Aldo Giuffr` (sier. Wallace), Enzo Petito (Pablo Ramirez), Luigi Pistilli (wsplnik Jacksona i Bakera). Alberto Grimaldi

174' Techniscope Technicolor Nigdy nie naley si pieszy z ostateczn ocen moliwoci twrczych. Najlepszego przykadu dostarcza Sergio Leone, ktry wypyn jako Bob Robertson ukamienowanym przez krytyk spaghettiwesternem Per un pugno di dollari (1964), by po dwudziestu latach doj do oszaamiajcego Pewnego razu w Ameryce, przy czym chyba on zmieni si nie tak znw wiele; bardziej zmieni si kino. To prawda, e pierwszy woski film z Clintem Eastwoodem nasuwa odrobin zbyt oczywiste wspomienia Stray przybocznej; prawd te jest, e imitacje popularnego westernu przygodowego musiay si wydawa godne pogardy w latach, gdy powane kino woskie objo przywdztwo wiatowe. Kto przyczajcy si wwczas z takim powodzeniem do produkcji komercyjnej zasugiwa te na programow nagan za osabianie owego kina powanego, ktre wanie zaczo gwatownie przegrywa z rozrywk; w dodatku powodzenie Leonego wizao si z szafowaniem krwi, brutalnoci, cynizmem na skal niewyobraaln w tradycyjnym moralitecie ekranowym. Krytycy s zatem po czci usprawiedliwieni; ale racj mia nowy mistrz gatunku, wkrtce zaaprobowany w peni przez Amerykanw, gdy jego filmy wejd w roku 1967 do szerokiego rozpowszechniania w Stanach. Moe tylko mia j nie od samego pocztku i niekoniecznie we wszystkim: jakkolwiek uwaa sw pierwsz opowie z Zachodu za wersj "Sugi dwch panw" Goldoniego, ktrego Stra przyboczna tylko mu przypomniaa, Japoczycy byli innego zdania i skoczyo si na polubownym odstpieniu czci zyskw od drugiego w serii Per qualche dollaro in piu (1965). Obydwa byy udane z punktu widzenia atrakcyjnoci; samodzieln klas ma dopiero trzeci, gdzie zmniejszya si ostentacja, malowniczo nie nosi rysu infantylnego, fabua przestaa komiksowo urga realiom, ironi mona nawet nazwa pomysow, a humorowi daleko moe do tonw subtelnych, ale wprowadzany bywa z dezynwoltur jednak blisz Johna Forda ni otrostwa wczykijw Pasoliniego. Leone nie wymyli ani europejskiego, ani nawet woskiego westernu, bowiem naladownictw na starym kontynencie prbowano od dawna, a w Italii do popularny by ju La valle del fuoco (1959), nie jedyny w tym duchu. Przed spaghettiwesternami najwikszym wziciem cieszyy si wszelkiego typu filmy antyczne i Leone najpierw prbowa wicze w tym gatunku. Amerykaski Zachd nie by bowiem dla niego celem, lecz rodkiem: najdoskonalsz sceneri mitologiczn bani epickiej o starciu dobra i za. Na pewno te nie chodzi o "czyste" dobro i zo. O ile w trzecim spaghettiwesternie Leonego ajdakiem zdecydowanym jest przeciwnik gwnych bohaterw, "Angel Eyes", to oni dwaj rni si nie tyle szlachetnoci, co przemylnoci, odwag, sownoci, jak te urod fizyczn: meksykaski, pochodzcy z biedoty Tuco jest brzydki, jasnowosy gringo - na pewno nie. Nikt z nich jednak nie staje w obronie prawa czy porzdku; kademu chodzi o to, by si obowi. Oto pod koniec wojny secesyjnej przepada gdzie na kresach skrzynia ze skradzionymi dwustu tysicami monet dolarowych. Szuka jej, bardzo bezwzgldnie, "Angel Eyes", lecz o miejscu jej ukrycia szczliwie dowiaduje si "Blondie": umierajc wyszepta mu to do ucha ostatni z trzech wsplnikw rabunku. "Blondie" sam wanie by ju jedn nog w grobie, torturowany na mier socem pustyni przez swego byego wsplnika od karkoomnych numerw z wyudzaniem nagrody za schwytanych przestpcw; w tej sytuacji jednak ratuje skr, skoro tylko on zna miejsce ukrycia zota na pewnym cmentarzu. Trzej konkurenci spotykaj si tam w finale. "Angel Eyes" ginie zastrzelony w pojedynku, Tuco zostaje uaskawiony, a nawet obdarowany czci upu przez zwycizc. Opowie o dobrym, brzydkim i zym (a cilej o inteligentnym, ubogim i niesprawiedliwym) bardziej ni westernem jest legend o westernie, barwn aktorsko opowieci otrzykowsk przeskakujc od Karola Maya do Machiavellego i od bajd plebejskich do Diderota. Powierzchowne jednak byy opinie, e Leone rwna si filmowemu odpowiednikowi van Meegerena, wymienitego faszerza obrazw. Tamten to artysta, wykorzystujcy (i kompromitujcy) prawida rynku kolekcjonerskiego; Leone jest entuzjast, ktry nigdy nie pozbdzie si odcienia grafomanii i woskiej bombastycznoci, a jednak osignie status twrcy, nie kopisty: wykreuje wasny styl. Czerpa z niego bd potem take Amerykanie, w tym Clint Eastwood, odkryty jako protagonista pierwszego synnego westernu woskiego - i od tej pory rwnie nastpnych - dlatego, e mia specyficznie powolne ruchy, znakomicie odpowiadajce zaoeniom celebrowanego rytmu narracji (mona si domyli, e prawdziwym ideaem dla Leonego byby w czasach swej modoci Henry Fonda, ktry zreszt zagra w jego nastpnym filmie). Wanie w rytm daje jeden z najwaniejszych wyznacznikw stylistycznych: istne delektowanie si romantyk Zachodu, czego

w oryginalnym westernie by nie moe, bo nie przyszoby to do gowy Amerykanom z ich naturalnym poczuciem kresowych przestrzeni oraz ekonomiki narracji, a poza tym pojmujcym western jako opis strategii walki - i to walki o wadz, nie za o baniowe zote runo. Gwny urok i epicka sia Dobrego, zego i brzydkiego wywodzi si wanie z wybujaoci formy. Przesadne akcentowanie mitologicznych akcesoriw i konwencji (fina!), raczej nie do pomylenia w powanym westernie oryginalnym, rwnowaone jest wspaniaym opisem bezdialogowym, jak choby w pierwszych siedmiu minutach, gdzie te od razu daje o sobie zna wykorzystaniem szerokiego ekranu Tonino Delli Colli, ktry wsppracuje z Leonem po raz pierwszy. Operowy patos inscenizacyjny koegzystuje z bardzo ywo obecn muzyk Morriconego, prowadzc postacie i opiniujc sytuacje (jej dwiczne synkopy poczone z gwizdan melodi, znak firmowy spaghettiwesternw z Eastwoodem, zrobi karier wiatow). Specyfika Leonego polega wszake na tym, e do koturnowoci dodaje demitologizacj. Nie ma mowy o idealizmie (jeeli za jest, to w sensie bardzo antytradycyjnym, jak w zdecydowanie pacyfistycznej sekwencji bitwy unionistw z konfederatami o most); kobiety zupenie nie s szanowane, nie dba si o dzieci; bardzo natomiast houbiona jest logika dziaa pragmatycznych w imi zysku. Czy ten naturalizm z kraju Borgiw moe by bliej prawdy o dziewitnastowiecznych kresach Ameryki ni moralistyczna wizja klasyczna? Zapewne nie, ale na pewno jest bliej nastrojw amerykaskich na progu kontestacji. W samych Stanach proces demitologizacji Zachodu przebiega nie tak znw odmiennie - przykadem Rio Conchos, Major Dundee, The Professionals (1966) Richarda Brooksa - jakkolwiek po wielkim przyborze z ubiegej dekady zainteresowanie westernem osabo. Powrci niebawem - w znacznie bardziej odbrzawiajcym legend kresow antywesternie. [1964] DOLA CZOWIECZA, NINGENNO JOKEN, Masaki Kobayashi. Japonia. Scenariusz: Zenzo Matsuyama, Masaki Kobayashi. Pierwowzr scenariusza: Jumpei Gomikawa powie "Ningenno joken". Zdjcia: Yoshio Miyajima. Muzyka: Chuji Kinoshita. Scenografia: Kazue Hirataka. Monta: Keiichi Uraoka. Wykonawcy: Tatsuya Nakadai (Kaji), Michiyo Aratama (Michiko), So Yamamura (Okishima), Yusuke Kawazu (Terada), Akira Ishihama (Chen), Keiji Sada (Kageyama), Taketoshi Naito (Tange), Masao Mishima (dyrektor kopalni Junichi Kuroki), Eitaro Ozawa (sztygar Okazaki), Toru Abe (sier. Watarai), Kunie Tanaka (Obara), Kei Sato (Shinjo), Shinji Nambara (Kao), Seiji Miyaguchi (Wang Heng Li), Chikage Awashima (Jin Tung Fu), Ineko Arima (Yang Chun Lan), Michio Minami (Yoshida), Keijiro Morozumi (kpr. Hironaka), Kyoko Kishida (Ryuku), Nobuo Kaneko (kpr. Kirihara), Koji Mitsui (sztygar Furuya), Kyu Sazanka (Cho), Nobuo Nakamura (prezes rady kompanii Jushiro Kitada), Akitake Kono (kapitan policji bezpieczestwa), Jun Tatara (Hino), Hideo Kidokoro (Hashitani), Kokinji Katsura (Sasa), Hideo Kisho (Kudo), Kaneko Iwasaki (pielgniarka Tokunaga), Yoshihiro Yamaguchi (por. Doi), Reiko Hitomi (Umeko), Fijio Suga (kpt. Nagata), Tamao Nakamura (osiemnastoletnia uciekinierka), Hideko Takamine (moda kobieta z osady w Mandurii), Chishu Ryu (staruszek z osady). Ninjin Kurabu Shochiku Kabukiza 579' (208'+181'+190') Grandscope Najpeniejsza filmowa panorama konsekwencji imperializmu japoskiego: losy lewicowego liberaa, ktry w apogeum wojny, w roku 1943, wyjeda do pracy w dozorze kopalni na terenie Mandurii, by po przeyciu w mundurze wojennej klski i utracie wszelkich zudze zgin z wycieczenia u progu zimy 1946. Adaptacja szeciotomowej sagi Jumpeia Gomikawy - zamierzona natychmiast po przeczytaniu, cho nie od razu doprowadzona do skutku - zmienia radykalnie dotychczasowy status jej reysera: Kobayashi zostanie w rozpoczynajcej si dekadzie jednym z czoowych twrcw kina wiatowego. Dola czowiecza jest dla niego pokoleniowa i osobista. Po ukoczeniu uniwersytetu Waseda (gdzie gwnie studiowa sztuk orientaln) zosta zmobilizowany podczas asystentury w "Shochiku", podobnie przebywa w Mandurii jako onierz ("gdybym by oficerem, w jaki sposb wpywajcym na tok

wojny, nie miabym zrobi tego filmu") i podobnie dosta si do niewoli - z t powan rnic, e do amerykaskiej na Miyako w archipelagu Riukiu - po czym przez rok by jecem na Okinawie. Wanie pasja, by da realistyczne wiadectwo, kazaa Kobayashiemu podj si poprowadzenia najwikszej japoskiej epopei ekranowej (i jednej z najwikszych w dziejach kina) w sytuacji, gdy pomimo dziewiciu od roku 1952 realizacji penometraowych nie by jeszcze mistrzem warsztatu. Ogromny krok naprzd zrobi podczas niemal czteroletniej pracy nad ekranizacj dziejw bohatera opowieci, z ktrym dzieli przekonania pacyfistyczne i w znacznej mierze si utosamia. Losy Kajiego zostay ujte w tryptyk. Cz pierwsza opisuje rozczarowania modego idealisty, ktry dla uniknicia munduru wyjecha jako inynier Mandurskiej Kompanii Stalowej, wraz z dopiero co polubion Michiko, do pooonej na odludziu kopalni rudnej: opracowa raport dowodzcy, e lepsze traktowanie zatrudnionych zwikszy wydajno, i ma sprawdzi wnioski w praktyce. Uzyskuje powodzenie pomimo nieufnoci zarzdu zakadu; wkrtce jednak seria wydarze wykazuje, e nie ma tu szans na poyteczne dziaanie. Totalitarny nacjonalizm i rozptane antagonizmy nie pozwalaj na adn neutralno, humanistyczne odruchy i kompromis. Przeciwnie, umiarkowany rzecznik porozumienia ciga na siebie ze wszystkich stron niech, jeli nie nienawi: upominajcy si o prawa zatrudnionych w kopalni szeciuset jecw chiskich - oszukiwanych przez skorumpowane suby pomocnicze, a maltretowanych i mordowanych przez szalejc policj bezpieczestwa - Kaji nie zdobywa ich zaufania, natomiast za czynne sprzeciwianie si bestialstwu zostaje, wbrew uprzednim gwarancjom, wcielony do Armii Kwantuskiej. Miary jego przygnbienia dopenia konstatacja, e moralne zwycistwo w konfliktach pomidzy rnymi narodowociami i grupami spoecznymi kopalni odnosz zachowujcy godno chiscy komunici, ktrzy nim pogardzaj. W czci drugiej Kajiemu, szykanowanemu w wojsku jako "czerwony", tym trudniej przychodzi znosi nieludzk brutalno dyscypliny i sadyzm zwierzchnikw; jednego z kolegw doprowadza to do samobjstwa, inny, marksista, ucieka do Chiczykw. Kaji, cho jego pogldy ewoluuj jeszcze bardziej na lewo, zachowuje jednak pryncypia patriotyczne. Pomaga mu przetrwa kilku mylcych podobnie jak on, a take to, e ujawnia zdolnoci w strzelaniu i walce wrcz, si za dodaje przede wszystkim pami o Michiko, ktra nie majc pozwolenia odwiedzia go podczas tgich mrozw, jeszcze zanim zosta przeniesiony w poblie granicy na Amurze. Szczliwie oddelegowany w lipcu 1945 na zaplecze do kopania roww przeciwczogowych, przeywa pierwszy impet zdradliwego ataku radzieckiego, ktry by przeczuwany, cho nastpi z pogwaceniem paktu o neutralnoci z 13 kwietnia 1941 i bez zapowiedzi. W czci trzeciej przedziera si na poudnie przez tajg mandursk z ocalaymi z pogromu niedobitkami i gincymi z godu uciekinierami cywilnymi, walczc zarwno z onierzami przeciwnika, jak uzbrojonymi chopami chiskimi i ekstremistami z wasnych oddziaw. Nie unika jednak niewoli, gdzie moe stwierdzi, e czerwony totalitaryzm jest tylko inn odmian tego, tak samo te wyglda nierespektowanie ludzkich praw i zacieko ideologiczna. Miary za dopenia podstpna sualczo i gupota japoskich koniunkturalistw. Kaji musi przyj bezwzgldne reguy gry; zabija ajdaka z wasnych szeregw i w kocu ucieka. Bkajc si od wioski do wioski ebrze o jado, drastycznie poniany przez Chiczykw i coraz sabszy, a pada ostatecznie na nienym pustkowiu majaczc, e dotar do domu i Michiko. Ogromny materia treciowy da tu moliwo wyjtkowo penego zarysowania sytuacji czowieka mylcego, liberaa wiernego priorytetom etycznym, pomidzy myskimi koami historii dwudziestowiecznej: rozptane nacjonalizmy nie daj adnych szans na rwnowag i umiarkowanie, a marksistowska ideologia solidarnoci midzynarodowej suy tylko cynicznemu zakamaniu. W niemal dziesiciogodzinnej adaptacji bestsellera Gomikawy, respektujcej wszelkie zasady epickiej widowiskowoci, Kobayashi bardzo umiejtnie zawar w tle podstawowy sens. Inscenizacja daleka jest jednak od doskonaoci. Bardzo nierwno przedstawia si aktorstwo (obok doskonaego wystpu Yamamury, Keijiego Sady, Eitara Ozawy, Seijiego Miyaguchiego oraz kilku wietnie zarysowanych postaci epizodycznych jest te wiele wyranie gorszych, sam za Tatsuya Nakadai, wielkie odkrycie Kobayashiego jeszcze z roku 1953, rwnie ma fragmenty dalekie od zadowalajcych i w gigantycznej roli Kajiego osiga dopiero dojrzao); batalistyka w scenach sierpniowej klski nie wytrzymuje krytyki ani pod wzgldem merytorycznym, ani reyserskim; w niejednym momencie film popada w przesad sentymentaln bd epatowanie brutalnoci. Najgorzej przedstawia si cz rodkowa, w ktrej licho te z dramaturgi, zdecydowanie najlepiej rozpoczynajce si w poowie czci pierwszej sekwencje, w ktrych najpeniej poczone zostaj tragizm, dramatyczne napicia zwizane z wielorakimi dylematami bohatera i szeroka przestrze humanistycznej refleksji. Jakkolwiek Kobayashi wydaje si by miejscami

nad miar przeciony ogromnym materiaem, nie zawsze umiejc zachowa dyscyplin narracji i aranacji, ostatecznie zawar w caoci imponujc sum, stworzy te wiele poruszajcych, pamitnych epizodw, szczeglnie e znakomitym sojusznikiem by mu Yoshio Miyajima, dokumentujcy skal moliwoci szczeglnie w ekspresyjnej i wyrazistej plastyce kadrw trzeciej czci filmu. [1962] DWADZIECIA GODZIN, HSZ RA, Zoltn Fbri. Wgry. Scenariusz: Mikls Kll. Wykonawcy: Jnos Grbe (Antal Balogh), Emil Kres (dziennikarz),dm Szirtes (Kocsis), Teri Horvth (Ilonka), Lszl Gyrgy, Jzsef Bihary, Lajos ze (Kiskov cs), Jnos Maklry, Kroly Kovcs (hrabia), gi Mszros (Terus), Tibor Molnr, Gyula Bodrogi (lekarz), Bla Barsi (przewodniczcy rady), Ferenc Kiss, Sndor Simnfalvy (nocny str). MAFILM 118' Pierwszy w dugiej serii gonych wgierskich dramatw rozliczajcych si z bolszewickim totalitaryzmem lat pidziesitych, tragedi powstania narodowego i interwencji radzieckiej, a potem rwnie z histori od czasw Wiosny Ludw i ze skutkami kompromisw maej stabilizacji. Wanie zostao dane jej haso; pragmatycy wprowadzaj model gospodarczy, w ktrym da si jako y, pisarze i filmowcy staraj si uczciwie budowa z okruchw prawdy obraz losw rodakw. Najbardziej uznany pord starszych reyserw Fbri - wyksztacony jako scenograf i inspicjent sceniczny, po czym na ca dekad wyczony z ycia przez wojn i uwizienie w obozie jenieckim na Syberii - mierzy si od razu z gwnym konfliktem swego rolniczego kraju: z antagonizmami nabrzmiaymi podczas kolektywizacji i skutkujcymi wybuchem bratobjczych walk roku 1956. Materia fabularny znajduje w bardzo popularnej powieci, ktrej bohater, mody dziennikarz, usiuje po omiu latach rozwika okolicznoci mierci niewinnego czowieka zastrzelonego przez sekretarza partii; podobnie jak ksika, film jest ekwiwalentem zwiadu reporterskiego w dochodzeniu do prawdy poprzez rozmowy ze wiadkami - z retrospekcjami na wzr Obywatela Kane, ale przy odmiennym nastawieniu socjopoznawczym i bez stylizacji (nawet bez komentarza muzycznego). O porzdku narracji decyduje logika dyskursywnego rozpoznania. Fbri mgby ju przedtem stworzy film lepszy nawet ni Dwadziecia godzin; byskotliwe sekwencje montaowe z jarmarku i wesela wiejskiego, godnie rozwijajce wzory z Wiernego serca oraz Modoci Chopina, nie zostay dopenione rwnie swobodnymi w wyrazie fragmentami dialogowymi. W tym rzetelnym i czuym obrazie buntowniczej mioci dwojga modych z wgierskiej wsi roku 1953 zabrako niewiele: lekkiego utemperowania aktorw oraz, zapewne, monoci odejcia od socrealistycznego kontrastowania biednych i bogatych. Fbri ju wtedy pokaza zrczno formaln i przejawi zamiar stworzenia wiernego portretu rodowiska chopskiego, lecz do penego powodzenia brako mu dojrzaoci i dogodniejszych warunkw politycznych. Prawdziwy wymiar konfliktw na tle nowych porzdkw da dopiero w Dwudziestu godzinach. Tu pojawiaj si one w fazie krytycznej. Wsplna do roku 1945 droga czterech przyjaci z wiejskiej biedoty rozchodzi si w latach reimu do tego stopnia, e strzelaj do siebie. W cigu dwudziestu godzin, podczas rozmw z mieszkacami wsi - od byego hrabiego i jedynego tu gospodarza indywidualnego do rozczarowanego aktywisty komunistycznego, od matki zamordowanego do ojca mordercy i od totalitarysty do przewodniczcego spdzielni - reporter zagbia si w splot zdarze i emocji znamiennych dla ostatnich dwudziestu lat ycia kraju. Rzetelna inscenizacja mozaiki do umiejtnie dynamizowanego obrazu (decydujcy musia by dialog, sporo wic zaleao od realistycznego aktorstwa, w pierwszym rzdzie od zamaszystej roli Antala Pgera) dobrze wypenia zaoenia otwartego dramatu politycznego bez tez i dopowiedze. czc intelektualizm

poszukiwa ludzkiej prawdy ucieczki od wolnoci i powag rozpatrywania spraw - ktrych niuanse s nierwnie bardziej zawikane dla obserwatorw z zewntrz - Fbri stara si kierowa pryncypium prostoty i przejrzystoci: ono wanie zapewnia sukces przedsiwziciu bardzo w istocie trudnemu. W proporcji do realnego wymiaru okrutnych wydarze tamtych lat ryzykowna bya bowiem ju prba sprawiedliwego przedstawienia zoonych racji w sumie strzpw wspomnie, ukrywanych faktw i subiektywnych komentarzy. To, e Dwadziecia godzin zyskao zarwno tak dobre przyjcie powszechne w kraju, jak laury zagraniczne (Grand Prix i nagroda FIPRESCI na festiwalu w Moskwie) mie bdzie istotne znaczenie dla swobody innych Wgrw podejmujcych temat krytycznych analiz narodowych. [1960] DZIAA NAVARONY, THE GUNS OF NAVARONE, J. Lee Thompson. Wielka Brytania Scenariusz: Carl Foreman. Pierwowzr scenariusza: Alistair Maclean - powie "The Guns of Navarone". Zdjcia: Oswald Morris. Muzyka: Dimitri Tiomkin. Monta: Alan Osbiston oraz Raymond Poulton, John Victor Smith, Oswald Hafenrichter. Wykonawcy: Gregory Peck (kpt. Keith Mallory), David Niven (kpr. Miller), Anthony Quinn (pk Andrea Stavrou), Anthony Quayle (mjr Roy Franklin), Irene Papas (Maria Papadimos), Stanley Baker (Ron "Butcher" Brown), James Darren (kpr. Spiros Papadimos), Gia Scala (Anna), James Robertson Justice (kmdr Jensen), Bryan Forbes (adiutant Cohn), Allan Cuthbertson (mjr Baker), Richard Harris (dowdca eskadry Barnsby), Percy Herbert (st. sier. Grogan), Tutte Lemkow (Nikolai), Walter Gotell (kpt. Mssel ), George Mikell (kpt. Sessler), Albert Lieven (komendant fortecy). Carl Foreman 157' CinemaScope Eastman Color Konsekwencja popularnoci Mostu na rzece Kwai i pocztek acucha przygodowych wyczynw militarnych; ich aspekt widowiskowy przesoni ju trwale refleksje nad potwornoci konfliktw wojennych, zanim zrnicowania optyki nie przywrci apokalipsa Wietnamu zwaszcza gdy po The Secret Invasion (1964) Rogera Cormana i The Dirty Dozen (1967) Aldricha akcje komandosw na zapleczu wroga zaczn si opiera na brawurze zabijakw i skazacw, a bezceremonialne naladownictwa MASH rozwin w nastpnej dekadzie spektakle przedsiwzi rnorakich wydrwigroszy. W roku 1959, gdy rozpoczynano realizacj Dzia Navarony, nie ma jednak jeszcze o takich emocjach mowy: zadanie doborowej grupy alianckiej polega tu na unieszkodliwieniu niemieckiej baterii, dominujcej nad okolicznym sektorem Morza Egejskiego - tak, by moliwa bya ewakuacja dwch tysicy Brytyjczkw, odcitych i skazanych na zagad na ssiedniej wyspie u wybrzey Azji Mniejszej. Sprawa jest nawet doniolejsza, o wymiarze politycznym, bowiem w roku 1943 way si doczenie Turcji do pastw Osi. Wysadzenie dwu ogromnych dzia, chronionych przez garnizon forteczny i ukrytych w niszy skalnej ciany, wydaje si co prawda niewykonalne ale nikt nie wpad na lepszy pomys, a do dyspozycji pozostao par dni. I oto miaym szczcie sprzyja: szstka pod dowdztwem majora Franklina przedostaje si na Navaron, przy wspudziale miejscowej partyzantki greckiej przenika do twierdzy i spenia zamierzenia, otwierajc drog nadpywajcemu konwojowi. Projektujc t produkcj Foreman - wspscenarzysta Mostu na rzece Kwai - dostrzega ryzykowno poczenia tematu wojny i przygody, lecz w perspektywie zrwnowaenia obrazu spustosze w ludzkiej psychice, co uwaa za temat gwny, i efektownoci fabuy wzitej z niedawno wydanej powieci, drugiej w dorobku obiecujcego autora. Tymczasem nie tylko gr wzia sensacyjna natura pisarstwa Macleana, nie tylko Dziaa Navarony stay si poprzez swj patos heroiczny niechcian zapewne polemik z antymilitarnym Mostem na rzece Kwai, ale co wicej, mocno wydobyta przez reysera spektakularno, poczona z mieliznami logicznymi rozwoju sytuacji, uproszczonym przedstawianiem dylematw oraz nienadzwyczajnym aktorstwem co najmniej poowy obsady (ze le wybranym Gregorym Peckiem na czele) w ogle zmienia kategori obrazu. Historia o powiceniu, odpowiedzialnoci i ofiarach ponoszonych dla zwycistwa przez niewinnych ma tu wymiar wyczynu fizycznego, nie za duchowego, a najmocniejsze jej atuty oka si osigniciami kasowymi.

Takie te cechy przybierze pniejsza aktywno Lee Thompsona, ktry z pierwszoplanowego reysera powanych tematw z lat pidziesitych stanie si szybkim majstrem od powierzchownej komercji, utrzymujc si w awangardzie tylko jednej dziedziny: odwanej drastycznoci. Na miar swojego czasu nie brak te okruciestwa w Dziaach Navarony, a skoro o autorskiej specyfice mowa - podobnie jest z dbaoci o realia: na przykad Niemcy na wyspie jed samochodami amerykaskimi. Wszysto tu zreszt jest fikcj udajc rekonstrukcj wojennych faktw, wcznie z istnieniem rzeczonych wysp (Navarona musiaaby si znajdowa w okolicach Lesbos, Kheros natomiast w ogle nie ma odpowiednika ). Jednake tym razem jeszcze detale nie skompromitoway generalnego zamysu, a fizyczny rozmach poparty jest w gbi ow naturaln si emocjonaln brytyjskiego mstwa, ktra bya tak wanym czynnikiem poczwszy od pierwszych filmw wojennych. Wanie dlatego, e jej walor mobilizacyjny przemija, natomiast bohaterstwo wojenne bdzie wykorzystywane w formie mitu, Dziaa Navarony pozostan ewenementem. [1961] DZIECKO WOJNY, IWANOWO DIETSTWO, Andriej Tarkowski. Zwizek Radziecki Scenariusz: Wadimir Bogomoow, Michai Papawa. Pierwowzr scenariusza: Wadimir Bogomoow opowiadanie "Iwan". Zdjcia: Wadim Jusow. Muzyka: Wiacziesaw Owczinnikow. Dwik: E. Zielencowa. Wykonawcy: Nikoaj Burliajew (Iwan Bondariew), Jewgienij arikow (por. Galcew), Walentin Zubkow (kpt. Leonid Cholin), Walentina Maliawina (Masza), S. Kryow (kpr. Katasonycz), Nikoaj Griko (ppk Griaznow), D. Milutienko (staruszek ze spalonej wsi), Irma Rausz (matka Iwana), Iwan Sawkin (Wasiljew), Andriej Konczaowskij (kolega Maszy). Mosfilm 96' Wspaniay debiut - nalecy do szczeglnie pamitnych i uwieczony "Zotym Lwem" weneckim otwiera twrczo najwybitniejszego artysty kina wschodnioeuropejskiego z drugiej poowy wieku. cilej, twrczo penometraow: Tarkowski, we wsppracy z Konczaowskim jako scenarzyst, ma ju bowiem za sob niespena pidziesiciominutow opowie liryczn Katok i skripka (1960) o przyjani maego wiolinisty i operatora walca drogowego, dyplomowy film ze studiw bliski tym, ktre wyczarowywa Lamorisse. Dziecko wojny to kompletnie odmienny dramat dwunastoletniego sieroty, ktry zosta zwiadowc w krytycznym okresie walk na wschodnim froncie w roku 1943, bo jedynym jego celem ycia staa si zemsta na hitlerowcach, zabjcach bliskich. Kategorycznie opiera si wysaniu na tyy, nawet jeli miaby by umieszczony w szkole kadetw (jego opiekunowie s mniej stanowczy w perswazjach, bowiem w duchu uznaj argumentacj chopca, e przelizgnie si tam, gdzie aden dorosy nie zdoa); jest zaraony wojn jak mierteln chorob. W kolejnej wyprawie dostaje si w rce wroga i ginie, o czym wiadcz dokumenty znalezione w zdobytym Berlinie przez jednego ze znajcych go oficerw. Jak Tarkowski bdzie pniej utrzymywa, dziecistwo jako takie nigdy go nie interesowao; nie wywodzi te z niego motyww poczyna bohaterw i rde ich orientacji duchowej. Wydaje si to trudno zrozumiae na tle Dziecka wojny i filmu poprzedniego; cho jednak tak przejmujco wyraony na ekranie, temat wiata maego Iwana z opowiadania Bogomoowa nie by wasnym wyborem reysera (a jego samowiadomo autora sztuki ekranu i pogld, czym jest kino, wykrystalizoway si dopiero po ukoczeniu popisowego debiutu). Oto bowiem prb ekranizacji podj ju kto inny, poniewa za zostaa przerwana ze wzgldu na marne rokowania, nadarzya si okazja do startu, ktr doradzi wykorzysta nauczyciel cieszcy si wrd modych filmowcw ogromnym autorytetem - Michai Romm. Tarkowski postawi tylko warunek uzupenienia treci o sceny psychicznej ucieczki chopca w sny o przedwojennych szczliwych chwilach z matk i siostrzyczk w blaskach letniego soca, przeciwko czemu stanowczo oponowa autor opowiadania uwaajc, e zrujnuje to okrutn prawd opisan niemal dokumentalnie na podstawie wasnych dowiadcze (jego autobiograficznym

odpowiednikiem jest tu kapitan zwiadu). Suszne obawy, zwaszcza na tle powszednioci kina radzieckiego. Bogomoow nie mg z gry wiedzie, e Tarkowski okae si geniuszem ekranu. Poetyckie naddatki wizji Iwana - z elementami wody, swobodnego biegu w socu po piaszczystej mierzei, rozsypanych jabek i podjadajcych je koni, pdu jazdy w deszczu odkryt ciarwk po drodze osonionej koronami drzew (w tych ujciach to jest dla wikszego efektu negatywowe) - nie zostay zreszt w pierwszej chwili dobrze przyjte przez wszystkich, cho to one wanie s najbardziej osobistym wkadem reysera, rwienika bohatera opowieci. Daj te kapitalne zrwnowaenie monstrualnoci postaci nieszczsnego maego zwiadowcy, w ktrej zarazem zawiera si kontynuacja tradycji radzieckiego "syna puku" i uzmysowienie jej ahumanistycznych cech wykorzystywanych w propagandzie totalitarnej. To na tym, na odczowieczaniu przez wojn jest skoncentrowany film Tarkowskiego: nie tylko w opisie antypatycznych cech butnego, cho roztrzsionego i narkotyzujcego si brawur janczara, ktrym pod wpywem przey sta si Iwan, ale rwnie w wtkach pobocznych, tak osobowych (kapitan Cholin z jego natarczywoci wobec podporucznik Maszy ze sub sanitarnych i pragmatyk podejmowania akcji zwiadowczych), jak rzeczowych. Wanie odwaga tej koszmarnej prawdy zrobia najwiksze wraenie i przyniosa Tarkowskiemu rozgos wiatowy (jak to uj Sartre: wojna zabija wszystkich, ktrzy j uprawiaj, niezalenie od tego, czy zdoaj j przey), cho w rzeczy samej zamiary zostay spenione tylko poowicznie, szczeglnie w uzmysowieniu jednoczesnej koniecznoci i dwuznacznoci bohaterstwa. Po czci dlatego, e Tarkowski chyba nie mg konsekwentnie tych aspektw pokaza, i tak daleko wychodzc poza obowizujc w "Mosfilmie" ogldno i prosty realizm; po czci dlatego, e nie mia jeszcze pniejszej siy przekonania i determinacji; po czci wreszcie z tej przyczyny, e panowanie nad tradycyjnie rozumian konstrukcj dramaturgiczn nigdy nie stanie si jego mocn stron. S te i pomniejsze powody obnienia siy oddziaywania filmu: niepena kontrola nad aktorami (zbawiennie Nikoaj Burliajew, oprcz talentu, mia najwaciwsze do roli Iwana cechy osobowoci, co w peni wykae jego przysza kariera autorska), nieszczera moralistyczna emfaza i nienaturalno sytuacyjna rozmw Iwana z oficerami w pierwszych partiach filmu, natrtne dwupaszczyznowe inscenizacje kadru w scenach dialogowych z ukadami osb pod ktem prostym i profilami w pzblieniach z bliszego planu, niezgrabny ekspresjonistyczny krzyk elementw scenograficznych. Tam jednak, gdzie Tarkowski i jego ualentowany operator Wadim Jusow odwoali si w kocu do naturalnoci pleneru, rezultaty s zachwycajce: nocna sekwencja ostatniej wyprawy zwiadowczej przez zalany las w rozbyskach flar, cudowna fotogenia gaju brzozowego, wszystkie jasne sceny z przeszoci. W tych wanie obrazach opowie o Iwanie, nie bdc filmem autorskim, jest ju bardzo charakterystycznym dzieem Tarkowskiego. Z pniejszej zwaszcza perspektywy mona tu poza tym odkry zacztki niektrych innych znamiennych cech. W Dziecku wojny pojawia si owo denie do wieloznacznoci jako podstawowej funkcji sztuki umoliwiajcej nie tyle uniwersalne poznanie, co rozwj duchowy; temat misji w okrutnej rzeczywistoci otaczajcej; sensualna symbolika czca pami, wiadomo i odczuwanie pozamaterialne, natomiast cakowicie przeciwstawna alegoryzacji literackiej; letargiczne - czy raczej hipnotyczne, bo celowo uzyskiwane kontemplacyjnym rytmem, specyficznymi ruchami kamery i repetycjami w obrazie i dwiku - zawieszenie w czasie. Tarkowski imponujco rozwinie te elementy w nastpnym przedsiwziciu; przed realizacj penometraowego debiutu mia ju przygotowany, rwnie wsplnie z Konczaowskim, projekt fresku o Rublowie, ktry okae si jego decydujc przygod. [1963] DZIE ZA DNIEM BEZ NADZIEI, GIORNO PER GIORNO DISPERATAMENTE, Alfredo Giannetti. Wochy Scenariusz: Alfredo Giannetti oraz Guido De Biase. Zdjcia: Aiace Parolin. Opracowanie muzyczne: Carlo Rustichelli. Gwny temat muzyczny: Tommaso Albinoni - adagio gmoll na organy i orkiestr smyczkow. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Nino Castelnuovo (Gabriele Dominici), Tomas Milian (Dario Dominici), Madeleine Robinson (Tilde Dominici), Tino Carraro (Pietro Dominici), Isa Crescenzi (Isa), Franca Bettoja (Marcella

), Riccardo Garrone (Riccardo), Mario Brega (David), Rosalia Maggio (Adele Rinaldi), Daniela Igliozzi (Lisetta), Mario Scaccia (niszy pielgniarz), Origene Soffrano (wyszy pielgniarz), Marcella Rovena (dozorczyni). Franco Cristaldi Goffredo Lombardo 130' - 112' Pomidzy krytyk spoeczn woskiej kinematografii powojennej a krytyk spoeczn kontestacji: przejmujcy obraz nieszczcia, histerycznie rodzimy, ale i konsekwentnie prawdziwy. Nieszczciem jest choroba psychiczna; Dzie za dniem bez nadziei podejmuje odwanie ten temat, gdy jego rzeczowe przedstawienie zaczyna dopiero by brane pod uwag w najbardziej nim zainteresowanych orodkach amerykaskim i brytyjskim, a otwarty opis spoecznych konsekwencji nie wydaje si celowy. Za rok pierwsz powaniejsz prb za Atlantykiem bdzie Dawid i Liza, mona te mwi o podobnych intencjach Kramera w reyserowanym przez Cassavetesa dramacie Dziecko czeka; wszystkie takie przedsiwzicia film Giannettiego wyranie jednak wyprzedza, z przekonaniem odbiegajc od powierzchownoci ujcia tragedii obkanego i jego rodziny, a zwaszcza od litowania si nad fatalizmem ich losu. Dario, pierworodny i oczko w gowie mamy, nie wytrzyma stresu w klasie maturalnej. Nikt nie wymierzy, w jakim stopniu zawayo na tym oczekiwanie, e pomimo przecitnych wynikw w nauce bdzie wielkim czowiekiem; niemniej miao ono swj udzia, co dodatkowo wszystko komplikuje. Po kilkuletnim pobycie syna w zakadzie matka upiera si przy zabraniu go do domu, jakkolwiek psychiatrzy nie rokuj poprawy. Bdzie to oczywicie kosztowao, zwaszcza wobec lepej nadziei na uzdrowienie przez czynicych cuda specjalistw, podtrzymywanej poradami wrki. Tymczasem wielkoprzemysowa produkcja seryjna raptownie wypiera rzemioso i ojciec z trudem utrzymuje zakad krawiecki, gwnie dlatego, e w Rzymie ma jeszcze proporcjonalnie du klientel. On trzewo ocenia sytuacj; rozumie ponadto, jakim obcieniem bdzie opieka nad bratem dla modszego Gabrielego, ktry wanie rozpocz prac i przeywa pierwsze dowiadczenia uczuciowe. Pietro Dominici jest jednak zbyt ulegy, take dlatego, e nie znajduje ju kontaktu z on i wstydzi si syna, cho zarazem boi jego agresywnoci. Susznie: gdy pomimo ostrzegawczych wydarze chory dwudziestolatek pozostaje nadal z matk, nawet za cen odejcia z domu modszego brata, koczy si to poranieniem jej noem w ataku furii, a w dalszej konsekwencji powrotem nieszcznika do zakadu i mierci niepogodzonej z tym kobiety na atak serca. Umiejtnym rozwizaniem jest tu obserwacja z osobistego punktu widzenia Gabrielego: umoliwia to radykalizm wymowy sumy faktw, ale zarazem uniknicie zimnej wiwisekcji czy efektu epatowania drastycznoci. Rzecz wana, bo Dzie za dniem bez nadziei jest naprawd radykalny w obronie rozsdku. Oprcz demaskatorskiej rejestracji caego systemu erowania na naiwnych z niszych klas spoecznych daje gwatowne, a nawet szydercze oskarenie mentalnoci drobnomieszczaskiej wyrosej z woskiego matriarchatu rodzinnego: to film w pewnym stopniu prekursorski dla Pici w kieszeni i nastrojw pokoleniowych roku 1968, skierowanych take przeciw konserwatyzmowi obyczajowemu i bezwolnej hipokryzji. Giannetti jest tymi tematami zainteresowany od dawna; jako dziennikarz zna ycie kraju i umie je odmalowa z du wiernoci. Robi to ju wczeniej w roli staego wspscenarzysty znacznie pogodniejszego w nastrojach Germiego, a take jako jeden z projektodawcw dramatu upominajcego si o prawo modych Woszek do samostanowienia neorealistycznego jeszcze Un marito per Anna Zaccheo (1953) w reyserii De Santisa. Tu, w debiucie reyserskim, znakomicie przeprowadzi zamiar w dziedzinie rzetelnego studium obyczajowego. By moe, rozbudowanie formy daoby wiksze moliwoci. Giannetti nie prbuje te penetracji psychologicznej, cho par zarysowanych kwestii dawao obiecujce punkty wyjcia. I tak jednake w zaoonych ramach, wsparty aktorstwem i rzetelnym opisem kamer Dzie za dniem bez nadziei jest jednym z lepszych filmw krlujcej wanie w wiecie kinematografii woskiej. [1960] DZIENNIK PANNY SUCEJ, LE JOURNAL D'UNE FEMME DE CHAMBRE, Luis Bunuel.

Francja, Wochy Scenariusz: Luis Bunuel, Jean Claude Carriere. Dialogi: Jean Claude Carriere. Pierwowzr scenariusza: Octave Mirbeau - fragment powieci "Le Journal d'une femme de chambre". Zdjcia: Roger Fellous. Scenografia: Georges Wakhvitch. Monta: Louisette Hautec Wykonawcy: Jeanne Moreau (Celestine), Georges Gret (Joseph), Michel Piccoli (Monteil), Daniel Ivernel (Mauger), Franoise Lugagne (pani Monteil), Jean Ozenne (Rabour), Gilberte Gniat (Rose), Bernard Musson (kocielny), Jean Claude Carriere (proboszcz), Muni (Marianne), Dominique Dandrieux (Claire), Claude Jaeger (sdzia). Spva Cin Alliance Filmsonor DEAR 98' Dyaliscope Francj o cztery dekady wczeniejsz przey Bunuel jako paryski czas awangardy. Znamienne, e swego pierwszego Un Chien andalou (1928) nie uwaa za awangardowy ani w formie, ani w treci. W poowie lat szedziesitych wyjania, e bya to jeszcze antyawangardowa zabawa; dopiero wiadomy protest przeciwko instytucjom porzdku buruazyjnego w L'ge d'or (1930) oznacza dla awangardowo, poniewa atakowa zo, ktrego konsekwencj sta si faszyzm. Gdy teraz Bu~uel wraca do Francji tamtych lat, to nie po to, aby lirycznie wspomina, lecz aby wyrwna stare rachunki. Fabuy dostarcza zbliony do anarchistw, antymieszczaski i antyklerykalny Octave Mirbeau, ktrego powie - a raczej jej epizod - ulega przeniesieniu w czasy o wier wieku pniejsze. W adaptacji suy pomoc JeanClaude Carri`re, do tej pory znany tylko jako wsppracownik Tatiego i wspscenarzysta Zalotnika, odtd ju stay partner Bunuela. W ich Dzienniku panny sucej nie ma ani jednej jasnej postaci pord dorosych. Daleka od wzoru cnt jest rwnie bohaterka, paryanka przybywajca na sub do willi posiadaczy w miasteczku normandzkim. Tyle tylko, e postawa Celestine wynika z przystosowania: majc tak pozycj spoeczn i trzydzieci dwa lata, trzeba si ju jako urzdzi w wiecie, gdzie wszystko jest faszywe, niewydarzone, pode. Jej pastwo to monarchici i antysemici z szeregw zwolennikw "Action Franaise", przyszych kolaborantw Hitlera. Nestor rodu, fetyszysta, ju tego nie doyje, bo umiera na atak serca, ale rzd z Vichy na pewno bdzie mg liczy na zicia pana Raboura, erotomana, ktry w przerwach pomidzy rzeziami zwierzyny na polowaniach uwodzi sub (co zreszt jest zrozumiae wobec oziboci hipochondrycznej ony). Panna suca wybiera dla siebie brutalnego ogrodnika, aktywist i protegowanego zajadej prawicy. Joseph fascynuje j, jakkolwiek nie na tyle, by stracia gow: gdy okae si, e zgwaci i zamordowa ma Claire - jedyn odmienn w tym otoczeniu, jak symbolizowao jej imi - Celestine dooy stara, by za pomoc podstpu i sfabrykowanego dowodu dosiga go sprawiedliwo. e tak si w kocu nie stanie, spowoduj zabiegi potniejcych si porzdku nacjonalistycznego, za ktrym urzdzony w Cherbourgu Joseph garduje po uwolnieniu z aresztu. Celestine moe o to nie dba: z gry przewidziaa, e lepiej wyjdzie na maestwie z emerytowanym kapitanem, jednym z protektorw bezkarnego degenerata. Majc na planie Jeanne Moreau, Bunuel po raz pierwszy waciwie pozwala, by kunszt aktorki by jednym z filarw filmu, i naturalnie si nie zawodzi: Celestine jest magnetycznie prawdziw pokojwk z roku 1928, zdoln niemal bezbdnie zmienia zachowania i prowadzi sualcz gr wrd kreatur rodowiska pogronego w stagnacji i miernoci. Taka posta centralna, penica te funkcj wprowadzonego z zewntrz eksploratora, w bardzo istotny sposb rwnoway i czy sceny tyle (jak na swego reysera) konsekwentne w realistycznym opisie, co sprawozdawcze i wyostrzone w jednym kierunku: antypatii politycznych i spoecznych. Bunuel nie rozwija w swych filmach osobowoci postaci w cigu motywacyjnym, nie opisywa dynamicznie ich psychiki. Ogranicza si do rejestracji znamiennych zachowa i tego te cile wymaga od odtwrcw. Ow swoist biomechanik oywi naprawd mogli tylko najlepsi; ale od triumfu Viridiany bdzie ju z takimi, dobrze go rozumiejcymi, czsto pracowa. Z obsady Dziennika panny sucej naley do nich na pewno take Michel Piccoli. By moe i bez niego - ale na pewno bez protagonistki - film, nakrcony gwnie z powodw emocjonalnych i w pierwotnym zamiarze skupiony na postaci Josepha, nie staby si jednym z lepszych w dorobku hiszpaskiego indywidualisty.

[1961] DZIEWCZYNA O ZIELONYCH OCZACH, GIRL WITH GREEN EYES, Desmond Davis. Wielka Brytania Scenariusz: Edna O'Brien. Pierwowzr scenariusza: Edna O'Brien - powie "The Lonely Girl". Zdjcia: Manny Wynn. Muzyka: John Addison. Monta: Brian SmedleyAston. Wykonawcy: Rita Tushingham (Kate Brady), Peter Finch (Eugene Gaillard), Lynn Redgrave (Baba Brenan), Maire Kean (Josie Hannigan), Arthur O'Sullivan (James Brady), Julian Grover (Malachi Sullivan), Eileen Crowe (pani Byrne), Michael Hennesy (gadua z dancingu), Patrick Laffan (Bertie Counihan), Lislott Goettinger (Joanna), Harry Brogan (Jack Holland), T. P. McKenna (ksidz), Yolande Turner (Mary McIntosh). Woodfall 91' Starsi panowie i mode dziewczta, to dobre tylko w powieciach: nie bdzie wic dugo trwaa mio absolwentki liceum klasztornego, ktra wanie zacza prac w sklepie w Dublinie, i idealizowanego przez ni pisarza. Eugene Gaillard ma rodzin w Stanach, stateczne usposobienie i nie szuka przygd ale zrobia na nim wraenie ta czua i chonna brzydula zaczytujca si w wartociowej literaturze, no i da si wcign w jej pierwsze uczucie. Zrazu bardzo nietypowo, bo cho ju pi razem w weekendy w wiejskim domu Gaillarda, Kate nie dopuszcza go do siebie, wstydzc si, e jest taka, paczc i przepraszajc. Potem atoli nastaje normalno, to znaczy rozjuszona rodzina z tradycyjnej katolickiej wsi szturmem bierze dom niemoralnego przybysza i odbija dziewczyn, ksidz perswaduje, ssiedzi maj za ze - natomiast Kate broni swego, za jedyn ostoj majc przyjacik w Dublinie, ywioow Bab, do ktrej na czas burzy rodzinnej ucieka. Nastpne wydarzenia przynosz nieuniknione: Eugene zostaje kochankiem Kate, znajduje nowe impulsy twrcze, ale dzieli ich oczywicie duo wicej ni lata i jego sceptycyzm, tak odmienny od jej szczerej wiary. Gdy wic nielubiana ona wzywa, Kate nie ma szans w naiwnej prbie wycznoci. Wyruszaj w przeciwne strony: dla niej szans czego nowego ma by Londyn, do ktrego pyn z Bab. Nieskomplikowany film - pozornie klisza seryjnych romansw, tym bardziej e w zamarkowanej formie pamitnika - wygrywa wanie prawd. Niekoniecznie prawd fabuy, ale wietnie przedstawionym przez Rit Tushingham lirycznym portretem powanej dziewczyny, tyle nietypowej, co przejawiajcej cechy swego rodowiska. Z ironi, ale lekk rk odmalowane jest zarwno ono, przede wszystkim w wymiarze obyczajowym, jak po brytyjsku arogancki krg znajomych pisarza; niewtpliwie jednak najwicej mwi o Kate to, co jest widoczne w jej kontaktach z Gaillardem, a oparte zostao na solidnym scenariuszowym skonstruowaniu obojga jako spjnych charakterw z wiarygodnymi motywacjami. Sympatyczna naturalno debiutu dotychczasowego kamerzysty Richardsona, ktry adnie wykorzysta szans wystartowania pod jego opiek, obejmuje te styl relacji: czste uycie rcznej kamery, nawet pewna niefrasobliwo, naleycie dodaje temu przekazowi najpotrzebniejszych cech opisu wprost z ycia. [1964] DZIEWCZYNA Z WALIZK, LA RAGAZZA CON LA VALIGIA, Valerio Zurlini. Wochy Francja. Scenariusz: Leo Benvenuti, Piero De Bernardi, Enrico Medioli, Giuseppe Patroni Griffi, Valerio Zurlini. Projekt scenariusza: Valerio Zurlini. Zdjcia: Tino Santoni. Muzyka: Mario Nascimbene. Scenografia: Flavio Mogherini. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Jacques Perrin (Lorenzo Fainardi), Claudia Cardinale (Aida Zepponi), Romolo Valli (ksidz Pietro Introna), Corrado Pani (Marcello Fainardi), Luciana Angelillo (ciotka Marta), Elsa Albani (Lucia), Riccardo Garrone (Romolo), Gian Maria Volont (Piero Benotti), Edda Soligo (nauczycielka), Ciccio

Barbi (Crosia), Enzo Garinei (towarzysz Crosii), Renato Baldini (Francia). Goffredo Lombardo S.G.C. 135' Specyfika cichych i niepiesznych filmw Valeria Zurliniego jest dla kina woskiego rwnie swoista, jak haaliwo rodzajowego neorealizmu czy dynamika lewicowych dramatw spoecznych; jest dopenieniem gamy, rozcigajcej si od nurtu ludowego po intelektualne syntezy psychospoeczne. Jeli uy do porwnania Nadziei za dwa grosze jako obrazu typowego dla temperamentu plebejskiego, to Dziewczyn z walizk mona miao uwaa za odpowiednik dla wyemancypowanej Italii wielkomiejskiej dla zainteresowa, emocji, norm obyczajowych i moralnych inteligenckich klas rednich, zwaszcza w latach szedziesitych, w okresie stabilizacji osigni przypieszenia gospodarczego. Charakterystyczne s tu zarwno pewien tradycjonalizm spojrzenia, wywodzcy si z woskiej humanistyki chrzecijaskiej, jak intencje moralistyczne i liryczna egzaltacja, przy czym wszystko wynika w podobnej mierze z temperamentu reysera, co z jego ambicji ksztatowania postaw. "Uwaam, e sztuka filmowa winna uczy ludzi wzajemnej szlachetnoci, szacunku, broni godnoci i dobrych uczu. Wydaje mi si to gwnymi zadaniami": deklaracja jakby albo przesadnie staromodna, albo zbyt niedojrzaa w ustach czowieka trzydziestokilkuletniego, i zwiastujca nastawienie, rzec mona, umiarkowanie intelektualne. A jednak Zurlini nie jest kim dopiero ksztatujcym sw osobowo (ju w czasie wojny by dowdc partyzanckim), z powodzeniem zmierzy si w Pustyni Tatarw z wyrafinowan filozoficzn proz Buzzatiego, wierny przytoczonym zaoeniom pozostanie za zawsze. Jeeli bdzie si myli, to poprzez le kontrolowan emfaz, patetyczne kontrasty, zbyt pasyjn krytyk za, jak w rozliczeniu z faszystowskim militaryzmem w Le soldatesse (1964) czy brudn polityk neokolonialn w ewangelicznym Seduto alla sua destra (1968); nigdy jednak nie bdzie banalny i tani. Nie jest te, cho pobieny ogld mgby kaza tak przypuszcza, w Dziewczynie z walizk, historii pierwszego zakochania szesnastolatka, parmeczyka z bogatej sfery. Jego starszy brat zawrci gow ale tylko na dwa tygodnie - prowincjonalnej piosenkarce; kiedy ta szturmuje ich rodzinn will, Lorenzo zostaje wypchnity do akcji pozbycia si natrtki. Delikatny i idealistycznie wychowany chopiec widzi jednak, e nieznajomej zostaa wyrzdzona powana krzywda, czuje si odpowiedzialny, a poza tym ywioowa i pikna dziewczyna z walizk jest na tyle naiwna i otwarta w swoich intencjach, e oniemielenie Lorenza nie przeszkadza mu nawiza z ni, starsz o kilka lat, opiekuczej przyjani: Aida jest bez grosza i spalia za sob mosty, wic chopiec, jakkolwiek udajcy, e nie o brata chodzio, funduje jej hotel, pomaga, staje si powiernikiem, a wreszcie wystpuje jako nawigator poczyna i gwardzista moralny. Konsekwencj zauwaenia tego zwizku jest, naturalnie, interwencja starszych. Lorenzo musi wrci na swoje miejsce ale Aida, dziki niemu, ma szans na co nowego. Bardzo duga sekwencja poegnania pozwala si przyjrze temu, co najbardziej charakterystyczne dla Zurliniego: chybia on tu w intensyfikacji kocowego akordu (chybia nawet podwjnie, bo w caoci "gorszej ni si zdaje na pierwszy rzut oka" najbardziej bdzie sobie ceni wanie ten fragment, improwizowany na planie); a przecie daje obraz rwnie co od pocztku prawdziwy w rysunku charakterw, opisie sytuacji, zachowa, realiw otoczenia. To ostatnie byo w Dziewczynie z walizk rwnie wane, jak budowanie atmosfery eleganck i zawsze z waciwego punktu podawan fotografi (czasem ze zrcznym uyciem dynamizujcego montau, jak w scenie na dworcu) czy bogactwo gamy portretowej dwojga bohaterw. Dziewitnastoletni Jacques Perrin odnosi pierwszy znaczny sukces i w swej wielkiej, wnikliwej, a w finale ryzykownie intensywnej kreacji przewysza Claudi Cardinale; ale jej aktorstwo jest rwnie dobrej prby, tak jak i kilku jeszcze postaci z ta. Subtelny i refleksyjny dramat okae si zapowiedzi podobnego, ju mistrzowskiego dziea adaptacji noweli "Kronika rodzinna" Pratoliniego. [1961] DZIEWCZYNA Z WYSPY, THE YOUNG ONE, Luis Bunuel. Stany Zjednoczone, Meksyk Scenariusz: Luis Bunuel, Hugo Butler. Pierwowzr scenariusza: Peter Matthiessen - opowiadanie "Travellin' Man". Zdjcia: Gabriel Figueroa. Muzyka: Jess Zarzosa oraz blues tradycyjny "Sinner Man".

Wykonawcy: Zachary Scott (Miller), Key Meersman (Evalyn), Bernie Hamilton (Traver), Crahan Denton (Jackson), Claudio Brook (pastor Fleetwood). George P. Werker Olmeca 96' Bunuel midzy Nazarinem a Viridian: wietnie skonstruowana dramaturgicznie historia o nienawici i dobrej woli, o hipokryzji i najlepszym rozwizaniu jako sumie wymusze i kompromisw. Pi postaci na wysepce u poudniowych wybrey Stanw wypenia jakby sum podstawowych napi tamtejszej okolicy: uciekajcy Murzyn (oskarony przez star nimfomank o gwat, ktrego oczywicie nie byo), rybak z grona obywateli gotowych bez zwoki linczowa, pastor sucy Bogu i mioci na miar miejscowych obyczajw, trzynastolatka raptownie przeniesiona do dorosoci i ten, o ktrego czowieczestwo toczy si tu gra: stranik terenu nabytego przez jaki klub owiecki. Nie pierwszej ju modoci Millerowi wcale nie umiechao si przejcie roli opiekuna Evvie po mierci jej dziadka, z ktrym mieszkaa na wyspie; nim jednak poproszony o to pastor znalaz jakie wyjcie, stranik po doprowadzeniu zaniedbanej dziewczynki do porzdku zobaczy w niej kobiet i najwyraniej si zakocha. Jego agresywne nastawienie do zbiega - klarnecisty jazzowego, ktry przyby z pnocy i dowiadcza kopotw znanych w tych stronach czarnym - zmienia si wanie w zwizku z tym, e posiad dziewczyn ju w czasie obecnoci Travera na wyspie. Wczeniej przegra z walczcym o skr Murzynem i do czasu rozwizania kwestii przedostania si zbiega na stay ld zawar z nim rodzaj rozejmu; potem jednak naprawd zostaje jego sojusznikiem w walce z zajadym Jacksonem, przybyym odzi z pastorem. Dzieje si tak nie od razu, czciowo pod wpywem yczliwej uciekinierowi Evalyn, a jeszcze bardziej pod naciskiem pastora (ktry dostrzeg, co zaszo z dziewczyn), ale ewolucja postawy Millera jest zauwaalna, prawdopodobna i wynika z wewntrznego przekonania. Na ile natomiast moe by trwaa, wolno si domyla indywidualnie. Pozytywna konkluzja i prosty tryb opisu w agodnym tonie, ktremu dodatkowo sprzyja sielankowa faktura zdj Figueroi, pozostawiaj amatorw "drapienego" Bunuela w niejakim dystansie do tego filmu, podobnie jak do Robinsona Crusoe; notabene w Dziewczynie z wyspy powtarza si wtek biaego pana i ciemnoskrego Pitaszka w konfiguracji dla reysera do wanej, bo pozwalajcej opisa uszlachetnienie swobodne. Czynnikiem dodatkowym (to znaczy, dodatkowym w tej perspektywie) jest mio. Bunuel nie tylko wic nie pozwoli sobie na wakacje, ale przeciwnie - jest bardzo swoisty. Szedziesicioletni ju anarchista oprcz demonstracyjnej pogardy dla niemoralnoci narosej w spoeczestwie objawia te dojrza si ducha w sawieniu dobra, szczeglnie w takiej jak tu bliskoci natury. Nie znaczy to, e pociga miaby go obraz liryczny; pochodzce z czasopisma opowiadanie ma naprawd obfit sum napi, zmian postaw, wtkw prowokujcych (choby temat Lolity, ktry zaledwie przed trzema laty da gony skandal z Baby Doll Kazana). Wielokrotnie pojawia si tu motyw pozorw rwnoci i rzeczywistej nierwnoci oraz ciekawe konfiguracje wyboru naturalnego i wymuszonego, solidarnoci udawanej i skrywanej, szantaowanego za wspierajcego suszne rozstrzygnicia. Czowiek jest grzeszny, jak przypomina blues piknie piewany przez Leona Bibba; zmuszony jednak do opamitania i pozbawiony nienawici grzeszy znacznie mniej. [1966] DZIEWI DNI JEDNEGO ROKU, DIEWIAT DNIEJ ODNOGO GODA, Michai Romm. Zwizek Radziecki Scenariusz: Michai Romm, Danii Chrabowickij. Zdjcia: Gierman awrow. Wykonawcy: Aleksiej Bataow (Dmitrij Gusiew), Tatjana awrowa (Liolia), Innokientij Smoktunowski (Ilja Kulikow), Nikoaj Potnikow (prof. Sincow), Jewgienij Tietierin (prof. Jewgienij Pokrowskij), S. Blinnikow (dyrektor Pawie Butow), W. Bieliajewa (dr Tatjana Abramowna), Ada Wojcik (Marija Sincowa), Lusjena Owczinnikowa (ciekawska na weselu), P. Szpringfeld (mwca na weselu), W. Nikulin (operator reaktora), Michai Kozakow (Walerij Iwanowicz), Jewgienij Jewstigniejew (Nikoaj Iwanowicz

), Nikoaj Siergiejew (ojciec Dmitrija). Mosfilm 111' Najgoniejszy dramat wspczesny odnowionego kina radzieckiego: historia modego fizyka atomowego umierajcego po napromieniowaniu podczas eksperymentw z wykorzystaniem energii termojdrowej. Dziewi dni jednego roku to film rwnie entuzjastycznie przyjty dla swych cech zewntrznych w czasie kilkuletniej odwily za rzdw Chruszczowa, co noszcy w sobie nieprzezwycialne saboci i niemono w peni powanej rozprawy intelektualnej, jak chciaby by, w warunkach systemu bolszewickiego. Po latach Andriej Pachow poda go jako jeden z gwnych przykadw "dramatycznej prby poczenia nowej wiedzy o rzeczywistoci ze zwietrzaym romantyzmem, ktry uporczywie kultywowano od lat trzydziestych"; ale tak przedstawia si wytumaczenie dopiero poowy jego istoty, tej zwizanej z osob reysera. Michai Romm, najbardziej obiecujcy nowy autor z lat trzydziestych, w nastpnym dziesicioleciu uprawia ju tylko kino propagandowe poczone z prbami rozwiza inscenizacyjnych, ktre rozwijayby wieloplanowo akcji u Wellesa, Wylera czy Renoira; pniej zrezygnowa waciwie z aktywnej twrczoci na rzecz pracy pedagogicznej. Gdy jednak ulegy zmianie warunki cenzuralne, Romm nie tylko przyczy si do modszych wraz z Kaatozowem, Chejficem i Rajzmanem - reyserami swojego pokolenia - ale by nawet inspiratorem przemian. Dziewi dni jednego roku to z zaoenia film, w ktrym poczy chcia nowe formy narracyjne z nowym tematem i nowym modelem ekranowej debaty o teraniejszoci, sumujcej postawy radzieckiej inteligencji i gwnie do niej skierowanej. Scenariusz, przygotowywany przez dwa lata z Daniiem Chrabowickim, szczeglnie zainteresowanym opisami wzniosych czynw, ewoluowa od zamknitego dramatu heroicznego (pod tytuem "Id w nieznane") do ostatecznej formy nowofalowej, z lunymi epizodami z kilkunastu dni uzupenionymi przez refleksje bohaterw na ciece dwikowej. Pozostaa jednak, cho pomniejszona sceptycyzmem drugiej z gwnych postaci, typowo radziecka apoteoza powicenia ludzi na wanych stanowiskach. Dmitrij Gusiew, ktry niegdy bra udzia w zapamitaym wycigu atomowym, zakoczonym eksplozj wynalazku ekipy Igora Kurczatowa 29 sierpnia 1949 ("gdybymy wtedy bomby nie zrobili, nie byoby poowy ludzkoci"), po ustpieniu najwikszych napi zimnowojennych zajmuje si opanowaniem reakcji kontrolowanej jako asystent profesora Sincowa. Podczas awarii, wczesn jesieni, ulegaj powanemu napromieniowaniu. Dla profesora oznacza to mier po paru miesicach, Gusiew - mniej poraony - ma przed sob zapewne rok, poniewa ju w 1947 by w zasigu znacznej radiacji przy ustalaniu masy krytycznej uranu. Sytuacja prowokuje wybr Lioli, wahajcej si w uczuciach pomidzy nim a jego przyjacielem Ilj, rwnie fizykiem nuklearnym: wychodzi za Dmitrija. Przenosz si do orodka badawczego na Syberi; Gusiew nie przerywa pracy i na wiosn, nie zachowujc ostronoci, znw otrzymuje dawk promieniowania, ktra musi przesdzi o jego losie. Dzieje si to w trakcie eksperymentu decydujcego, jak przypuszcza, o rozwizaniu problemu; satysfakcja tym bardziej pozwala mu przej do porzdku dziennego nad wasn katastrof, ktr zataja. Wie o niej tylko wanie przybyy do orodka Ilja. Jesieni chory Gusiew pojawia si w instytucie jdrowym; teraz ju nie mona przed nim ukry, e domniemanie sukcesu byo mylne (chodzio o naturalny, geomagnetyczny efekt jonizacyjny). Przyjmuje to ze stoicyzmem: po prostu zbadana zostaa jedna ze stu drg wiodcych do celu, czeka jeszcze 99. W ostatniej scenie poddaje si nie sprawdzonej dotd na ludziach metodzie uratowania przed biaaczk popromienn przez przeszczep szpiku, do koca gotw suy postpowi nauki. Osobliwoci charakteru Gusiewa - wspaniale zagranego przez Bataowa - jest to, e przy swoim niezomnym entuzjazmie jest chodny. To nowo w galerii radzieckich herosw. Nie jedyna: niezwyky jest te jego przyjaciel i adwersarz, rwnie przykuwajcy uwag w kreacji Smoktunowskiego byskotliwy sceptyk, lkliwy intelektualista przekonany, e wiat stoi na durniach i ironicznie wtpicy w sens powice. To on jest czowiekiem; pryncypialny Gusiew, z chopskim uporem wykorzystujcy swe wybitne zdolnoci i prcy do celu, sta si natomiast ideologicznie zaprogramowanym humanoidem, nie majcym czasu ani na mio, ani nawet na zainteresowanie si cakowicie mu oddan Liol, okamujcy j tak, jak i jego okamuj w wiadomociach o rezultatach bada. Oczywicie ocena taka nie wynika z

nastawienia autorw bronicych rwnowagi racji i postawy prawdziwego bohatera walki o lepsz przyszo. Co wicej, ich uwadze wydaje si umyka, e tak wiele - w znamienny dla rzeczywistoci radzieckiej sposb - opiera si tu na wzajemnym oszukiwaniu, zatajaniu, drodze na skrty, optymizmie wbrew faktom, co w energetyce jdrowej musiao przynie w kocu Czarnobyl, w organizacji gospodarki i przemysu krach wewntrzny, a w odniesieniach spoecznych nieuchronny podzia na uprzywilejowanych wedug niekontrolowanej zasady zasug i szeregowych - jak choby bohaterka - od ktrych wymagana jest pokora i suba w myl ju nie gorcego entuzjazmu rewolucyjnego, tylko zimnej ideologii mocarstwowej. Miar talentu, uczciwoci i inteligencji Romma s jednak moliwoci otwartej interpretacji Dziewiciu dni jednego roku i prawda opisanych sylwetek. Symptomatyczny dla tego wanie okresu film zosta ukoczony ju na progu przesilenia, ponownie zamykajcego perspektywy szerszych rozwaa o stanie rzeczywistym. Chruszczow trafnie oceni w roku 1955, e ze wzgldu na stan rolnictwa i kilkanacie milionw ludzi w agrach pastwu grozi wybuch podobny do tego 17 czerwca 1953 w Berlinie, gdy zadano wolnych wyborw; jego reformy, ktre niczego nie mogy zmieni strukturalnie, i tak wszake zostaj zahamowane w roku 1961 pod wpywem euforii sukcesw w kosmosie (lot Gagarina w kwietniu), fizyce jdrowej i polityce midzynarodowej (mur berliski w sierpniu), wkrtce za cakowicie si skocz po obaleniu go przez partokracj. Romm, ktremu w tym filmie rzeczywicie udao si rozwin inny tryb narracji - bez dyscypliny konstrukcyjnej, z pewnym nawet lekcewaeniem montau, prost estetycznie i czyst plastycznie fotografi, wyeliminowaniem gromkiego wsparcia muzyki i ogln rezygnacj z emocjonalnoci narzucanej formalnie - nie wyreyseruje ju adnego filmu fabularnego, wysiki modszych bd si za spotyka z rosncym i nieprzezwycialnym oporem wadz. [1964] EIENNO HITO, zobacz WIECZNA MIO EL CID, Anthony Mann. Stany Zjednoczone Wochy. Wsppraca reyserska: Yakima Canutt. Scenariusz: Ben Barzman, Philip Yordan oraz Diego Fabbri. Zdjcia: Robert Krasker. Muzyka: Mikls Rzsa. Scenografia i kostiumy: Veniero Colasanti, John Moore. Monta: Robert Lawrence. Wykonawcy: Charlton Heston (Rodrigo "El Cid"), Sophia Loren (Ximena), Raf Vallone, John Fraser (Alfonso VI), Gary Raymond (Sancho II), Genevive Page (Urraca), Andrew Cruickshank (hrabia Gormas), Michael Hordern (Diego), Douglas Wilmer (emir Mutamin), Massimo Serato (Fanez), Ralph Truman (Ferdinando I), Herbert Lom, Frank Thring (emir Al Kadir), Tullio Carminati (ksidz ze spalonego kocioa), Hurd Hatfield (Arias), Gerard Tichy (krl Ramiro), Christopher Rhodes (Martin z Aragonii), Barbara Everest (przeorysza), Carlo Giustini (Adolfo Bermudez). Samuel Bronston DEAR 184' Super Technirama Technicolor Za najskuteczniejsz odpowied na konkurencj telewizji Hollywood uznaje efektowne kolosy ekranowe; do wystawienia nader kosztownych awantur historycznych (ktre gro zrujnowaniem nawet potentatom) ruszaj ju take producenci niezaleni. Dalsze skutki s atwe do przewidzenia, skoro wiadomo, e superspektakle s dla tych, ktrzy zazwyczaj filmw nie ogldaj: presja finansowa i logika bezpiecznego neutralizmu doprowadzi niebawem kino amerykaskie do najwikszej od lat trzydziestych jaowoci treciowej, pomimo e widowiskami zajo si rwnie kilku czoowych reyserw. Jest wrd nich Anthony Mann, czcy zrozumienie dramatu i trybu wizualnego wyraania konfliktw wewntrznych z poczuciem westernowej przestrzeni. Jego pierwsza prba zanurzenia si w histori - Spartacus (1960) zostaa wprawdzie fatalnie oceniona przez Kirka Douglasa, ktry po tygodniu zastpi go Kubrickiem, lecz wyreyserowany wkrtce potem El Cid mieci wszystko, co w epickiej specjalnoci ekranowej moe by wzgldnie najlepsze.

Opowie o najwikszym bohaterze hiszpaskim na tle decydujcych dla rekonkwisty czasw koca XI wieku - od zdobycia Toledo przez kastylijczykw i kontrofensywy berberyjskich Almorawidw po boje o Walencj - nie stara si o realizm historyczny (na przykad nawet nie zblia do sugestii, e by mozarabem i std jego przydomek); pomylana jest jako ekwiwalent eposu rycerskiego z pewnymi akcentami ponadczasowymi i historiozoficznymi (mit mocy wodza i nieco manichejskie zmagania z mocami za), przy czym poza niewielkimi fragmentami pomoc nie su tu ani Corneille, ani nawet dwunastowieczny, najstarszy poemat narodowy "Cantar del Cid". W szekspirowskiej tonem i skal czci pierwszej Rodrigo - nazwany przez Maurw "sayyidem", prawdziwym panem, bo tylko taki, nieustraszony, umie by litociwy - przechodzi sw odysej w drodze do przyszej ony, ktrej ojca zabija w pojedynku, i do przyszej chway herosa bez skazy, gdy przedkada banicj nad ulego krlewskiemu bratobjcy; w drugiej, ktra jest ju raczej batalistycznym romansem kostiumowym, a nawet bywa melodramatem psychoanalitycznym, Cyd wyrasta podczas obrony Walencji na posta mityczn. Szczciem rodkowe pknicie ogranicza si tylko do kwestii treciowych; konsekwencja zamysu zostaa uratowana w syntezie scenograficznej z bardzo bogatym tem architektonicznym, w rytmach i zakomponowaniu przestrzeni, w piknie stylizowanej suicie Rzsy z dwuipminutow uwertur. Przy wszystkich ambicjach liczyo si tu wszak gwnie olnienie panoramicznym obrazem; std udzia posgowych gwiazd, dekoracyjne celebry i walki (duo lepiej, a nawet wyjtkowo znakomicie, zainscenizowane w pojedynkach indywidualnych, gdzie oddana zostaa tak fizyczno, jak stan psychiczny). Do zapisu uyto jednego z szerokoformatowych systemw 70 mm, dajcych kadry o proporcjach troch mniejszych ni cinemascopowe (2,2:1 zamiast 2,35:1), ale za to o wyranie lepszej rozdzielczoci, bo bez uycia soczewek anamorfotycznych. Jak prawie wszystko w kinie, take tama siedemdziesiciomilimetrowa pojawia si u rde, w roku 1896, a na powan skal wprowadzona zostaa do uytku przez wytwrni Williama Foxa w tym samym czasie co dwik; wtedy jednak przegraa. Dopiero lata pidziesite, gdy kino w Stanach weszo midzy innymi w rol odpowiednika akademickich malowide ulubionych przez mieszczastwo dziewitnastowieczne, przyja si na stae, przy czym pierwsze naprawd twrcze jej zastosowanie znalazo si w picej krlewnie wytwrni Walta Disneya, zawsze gotowego po japosku asymilowa innowacje techniczne, dwoma za najpopularniejszymi sukcesami stay si Around the World in 80 Days (1956) w systemie ToddAO i BenHur (1959) Wylera, pierwszy film krcony w zwyciskim potem Panavision 70 (wczeniej przez dwa lata negatywowa tama szerokoformatowa w systemie Ultra Panavision, czyli Camera 65, stosowana bya z soczewk anamorfotyczn dla otrzymania kopii 35 mm). To, e El Cid w sporej mierze rni si od standardu podobnych widowisk, wynika przede wszystkim z ambicji Samuela Bronstona i jego zwizkw z Hiszpani, gdzie zaoy w latach pidziesitych baz produkcyjn dajc krajowi znaczne korzyci w rozwoju usug kinematograficznych. Za kilka lat wyeliminuj go z konkurencji kopoty finansowe, tu jednake jest w swym apogeum i zgromadziwszy pierwszorzdn ekip daje jej stworzy jeli nie w caoci, to pod niektrymi wzgldami czoowy film z dziedziny widowiska historycznego. Mann i Krasker piknie wystylizowali na przykad plastyk kadrw: we wntrzach na hieratyczno redniowieczn, w plenerze, o zmroku lub noc na duo od przedstawianej epoki pniejsze portrety i pejzae (przede wszystkim El Greco). Najlepsza za w ogle wydaje si harmonijna gama barwna odwoujca si do dawnych iluminacji, pomija jca niemal cakowicie ziele, a bkit ograniczajca do ta nieba i morza. Dominant jest hiszpaski szkarat z towarzyszeniem zota i czerni, baz biel i odcienie piaskowe; tylko pojedyncze epizody w skpym owietleniu utrzymane s w akcentach stalowoszarych. El Cid naley do wikszych triumfw Technicoloru na szerokim ekranie w okresie, kiedy film barwny projektowany bywa szczeglnie starannie: bo tworzy opozycj znacznie bardziej powszechnych zdj w czerni i bieli. [1963] EL COCHECITO, zobacz WZEK EL MOMENTO DE LA VERDAD, zobacz CHWILA PRAWDY EL VERDUGO, zobacz KAT

ELEKTRA, Michael Cacoyannis. Grecja Scenariusz: Michael Cacoyannis. Pierwowzr scenariusza: Euripides - tragedia "Elektra". Zdjcia: Walter Lassally. Muzyka: Mikis Theodorakis. Pieni chru: Mikis Theodorakis + Michael Cacoyannis. Monta: Michael Cacoyannis oraz Leonidas Antonakis. Wykonawcy: Irene Papas (Elektra), Giannis Fertis (Orestes), Aleka Katseli (Klitaimestra), Notis Perialis (m Elektry), Manos Katrakis (piastun), Takis Emmanuel (Pilades), Fivos Razis (Aigistos). Filopimin Finos Michael Cacoyannis 112' Pierwsze przekonujce przeniesienie na ekran dziea teatru antycznego i pierwsza z trzech podjtych przez Cacoyannisa adaptacji Eurypidesa. Dlaczego Eurypides, zgadn nietrudno: najnowoczeniejszy z greckich mistrzw klasycznych, intelektualnie patrzcy ostry realista, mao ju zwracajcy uwag na bogw, za to z pesymizmem zaangaowany w sprawy ludzkie, indywidualne i narodowe, ktre znaczyy jego epok najpierw pokosiem wojen perskich, a potem nieszczciami dugotrwaego konfliktu Aten ze Spart. Nie przypadkiem te we wszystkich sztukach wybranych przez Cacoyannisa na planie pierwszym s kobiety; je bowiem Eurypides umia odmalowa jak nikt dugo po nim. Pierwsza to crka Agamemnona zamordowanego przez on przy pomocy kochanka: wydana za wieniaka, przez lata przechowuje pragnienie zemsty, by utwierdzi w decyzji przybywajcego z wygnania brata, a gdy Orestes zabije Aigistosa i Klitaimestr, dzieli z nim potpienie przez lud za matkobjstwo. Jak stylistycznie odda na ekranie tragedi starogreck? Redukujc tyrady na rzecz obrazu, Cacoyannis nie zrezygnowa z blasku i rytmu wersw Eurypidesa. Wybra te wyrazisto gestu, lecz wyrazisto zdystansowan, rafinowan kompozycyjnie, tumaczc si krlewsk krwi bohaterw; w planach oglnych baletow, podkrelan przebitkami znaczcych detali, pomniejszan za ruchem kamery w zblieniach. Pasolini w kilka lat pniej wybierze dla "Krla Edypa" Sofoklesa poczenie egzotycznoci i gorcego naturalizmu, ale to okae si w sumie mniej udane, cokolwiek by niechtnego powiedzie o chodzie koncepcji Cacoyannisa. Zatrzyma si on bowiem w p drogi, pozostawiajc chr w formie gromady kobiet w czerni i ani nie odwaajc si na peny realizm, ani nie nastawiajc na bardziej bezporedni, non treciowo analiz ludzkich dylematw co zrobi w Ifigenii. Postpi natomiast zdecydowanie w rozwizaniach formalnych bezsownego prologu, precyzji ruchu wewntrzkadrowego, w wyborze pleneru Argos jako surowej scenerii wydarze, dynamizowaniu rytmem montaowym. W zamiarze zatarcia przewiadczenia o antycznoci tej tragedii i uczynienia jej dotykalnie ludzk wsparli go najmocniej Irene Papas i burzliwy komentarz muzyczny Mikisa Theodorakisa, rozpisany na unikatowe instrumenty zachowane w folklorze rnych regionw Grecji. Popisowo te wypeni trudne zadania Walter Lassally, czc walory estetyczne pnojesiennych zdj (krconych przy zastosowaniu filtru ciemnoczerwonego) z dynamicznoci, a zarazem dyscyplin komponowania; dumnie uwaa t prac za egzemplifikacj pikna w czerni i bieli, ktre nie mogoby znale odpowiednika w wersji barwnej. [1960] EN LA SELVA NO HAY ESTRELLAS, zobacz NIE MA GWIAZD W DUNGLI EWANGELIA WEDUG WITEGO MATEUSZA, IL VANGELO SECONDO MATTEO, Pier Paolo Pasolini. Wochy Francja Scenariusz: Pier Paolo Pasolini. Podstawa scenariusza: w. Mateusz - ywot Jezusa. Zdjcia: Tonino Delli Colli. Muzyka: fragmenty opartej na motywach ludowych mszy zairskiej "Misa Luba"; Johann Sebastian Bach - aria "Erbarme dich, mein Gott", adagio z koncertu cmoll na 2 fortepiany BWV 1060, fragmenty mszy hmoll BWV 232 i fragmenty innych utworw (opracowanie czci tematw: Anton Webern); spiritual "Motherless Child"; Siergiej Prokofjew - fragmenty partytury do filmu Aleksandr Niewskij; Wolfgang Amadeus Mozart; "Wogamatuszka" oraz inne tradycyjne pieni rosyjskie i ludowy amerykaski country blues. Opracowanie muzyki: Luis Enrique Bacalov, Carlo Rustichelli. Scenografia:

Luigi Scaccianoce. Kostiumy: Danilo Donati. Monta: Nino Baragli. Wykonawcy: Enrique Irazoqui (Jezus), Settimio Di Porto (Szymon nazwany Piotrem), Otello Sestili (Judasz Iskariota), Mario Socrate (Jan Chrzciciel), Margherita Caruso (Maria jako moda matka), Susanna Pasolini (Maria jako staruszka), Marcello Morante (Jzef), Rossana Di Rocco (Anio Paski), Rodolfo Wilcock (Kajfasz), Ferruccio Nuzzo (Mateusz), Alfonso Gatto (Andrzej), Luigi Barbini (Jakub syn Zebedeusza), Giacomo Morante (Jan syn Zebedeusza), Giorgio Agamben (Filip), Rosario Migale (Tomasz), Enzo Siciliano (Szymon zelota), Guido Cerretani (Bartomiej), Elio Spaziani (Tadeusz), Marcello Galdini (Jakub syn Alfeusza), Amerigo Bevilacqua (Herod I Wielki), Renato Terra (szatan kusiciel), Paola Tedesco (Salome). Arco Lux Kierownik produkcji: Alfredo Bini 137' Czy Jezus nie by pierwszym zwyciskim rewolucjonist, przedkadajcym wsplnot nad indywidualizm, wyzwolenie spoeczne nad narodowe, sub nad dominacj i prawd ludu nad prawd regu ustalonych w ksigach, a bronicych wadzy monych? W latach, gdy Koci katolicki przeywa radykalne odrodzenie za spraw Jana XXIII - nie tylko otwierajc si na pojednanie ekumeniczne, odwracajc otarze i zstpujc ku wiernym, ale take nawizujc dialog z lewic komunistyczn Pasolini, wierzcy marksista, przedstawia uniwersaln wizj tamtej rewolucji Galilejczyka, wybrawszy jej opis wedug Ewangelii apostoa Mateusza. W tekcie nie dodaje niczego, niewiele pomija w materii wydarze, akcentuje najbardziej gniew na faryzeuszy i tylko jedno zmienia istotnie w chronologii: wrd pierwszych nauk Jezusa po zebraniu uczniw, jeszcze przed Kazaniem na Grze, jest ta o ofierze z wasnego ycia, ze sowami "nie przyszedem nie pokoju, lecz wojn". Intencja oczywista: Zbawiciel jest mczennikiem sprzeciwu powszechnego wobec niesprawiedliwoci, a religia mioci i harmonii stworzenia zapanowa moe dopiero po zburzeniu porzdku bogatych. Tak odczytuj to zarwno lewicowi humanici uksztatowani w kulturze judeochrzecijaskiej, jak duchowni - zwaszcza latynoamerykascy, ktrym rzeczywisto spoeczna ich ziem wskae jako suszn drog teologi wyzwolenia. Wiara w rewolucyjno Jezusa bardziej wszake ni neochrzecijastwu jest w tych latach potrzebna wchodzcej w fundamentalny kryzys lewicy. Co prawda w samej Italii konserwatywno i postpujca korupcja chrzecijaskiej demokracji przynosi coraz wiksze wpywy komunistom wiernym ideom Gramsciego, ktrzy z powodzeniem bd przejmowa wadz w samorzdach lokalnych licznych miast, ale Pasolini widzi te z blem utrat kultury i wiadomoci proletariackiej oraz obezwadniajcy konformizm kupowania pokoju spoecznego. Znacznie gorzej za przedstawia si sytuacja zewntrzna: utrata autorytetu stalinowskiego komunizmu pastwowego popchnie lewicowych intelektualistw do kompletnej aberracji opowiedzenia si za ekstremistycznym maoizmem i ostatecznej klski poparcia ideologii nienawici i terroryzmu. To rozejcie si orientacji postawi rwnie przed nierozwizywalnym dylematem rzecznikw teologii wyzwolenia; w przyszoci Rzym odmwi akceptacji tej drogi, take dlatego, e po zwycistwie II Soboru Watykaskiego porzuci radykalizm, lekcewac swj kryzys straszliwy, jak go w ostatniej dekadzie wieku okreli Jean Guitton, przyjaciel Jana XXIII i wsppracownik Pawa VI. Gdy franciszkanin Leonardo Boff, jeden z duchowych przywdcw rewolucyjnej orientacji Kocioa latynoamerykaskiego, bdzie odchodzi w roku 1992 ze wsplnoty braci zakonnych, skonstatuje: "Jeli Jezus postpowaby wedug doktryny obowizujcej w Watykanie, nigdy nie umarby na krzyu, lecz staby si gorliwym duszpasterzem egnajcym ycie w podeszym wieku, namaszczony sakramentami w otoczeniu uczniw. Jezus hierarchii kocielnej nie jest tym z Ewangelii przyjacielem ucinionych, bogosawicym ubogich jak on sam i obwiniajcym bogatych; Jezus hierarchw jest wadc kosmosu, a oni jego namiestnikami. Tymczasem dla Jezusa z litery Pisma wadza nie oznaczaa podziau na stan duchowny i wiecki; oznaczaa sub, a nie dominacj". Niezalenie od stopnia sprawiedliwoci tych sw, odbijaj one rnic pomidzy nastrojami czasw Vaticanum II i o wier wieku pniejszych, gdy Koci katolicki ujrzy si w nimbie zwycizcy smoka komunizmu (Jan Pawe II, ze zrozumiaych wzgldw, bdzie uwaa komunizm za tosamy z bolszewizmem). Jean Guitton widzi to odmiennie: "U pierwszych chrzecijan wszystkie dobra byy wsplne. Komunizm jako taki nie jest przeciwny chrzecijastwu. Staje si takim, kiedy popiera ateizm".

Oczywicie podobnie odmiennie widzia to inny wielki admirator Jana XXIII, ktry swoj Ewangeli wedug witego Mateusza dedykowa drogiej, pogodnej, bliskiej pamici zmarego o rok wczeniej Papiea Soborowego. Pasolini wierzy w lud, jak jego ojciec duchowy Gramsci; wierzy we nawet wwczas, gdy przestaje wierzy w modzie proletariack, ktrej codzienno przeobrazia si w "wiat nienawistny", a j sam zacz postrzega (susznie) jako zindoktrynowan przez konsumpcjonizm cz sfery drobnomieszczaskiej. Ludowa czysto pozostaje wic nadziej Pasoliniego w uboszych, zwaszcza poudniowych regionach Woch; to wanie dlatego - po rekonesansie w Palestynie - doszed do wniosku, e Ewangeli wedug witego Mateusza powinien nakrci na Pwyspie Apeniskim. Uzasadniona wypadkami historycznymi wiara w postp i lud, ktrego zdrowy instynkt moralny nada si sprawcz przemianom, jest oczywicie wsplna dla wszystkich marksistw. Ona te, wedug Edgara Morina, bya najtragiczniejszym i najzgubniejszym zudzeniem samego Marksa, ktry da si powodowa mesjanizmowi, udzcemu w konsekwencji ca dwudziestowieczn lewic. Pod koniec stulecia stanie si jasne, e - jak ujmie Morin - "wiara w historyczn misj proletariatu nie mieci si w kategoriach nauki, lecz jest przeniesieniem do rzeczywistoci judeochrzecijaskiego zbawienia obiecanego w zawiatach". Pasolini nie zamierza jednak uprawia poprzez tekst biblijny jakiejkolwiek publicystyki biecej, poniewa cakowicie mu ufa; chcia zobrazowa go wanie w postaci pierwotnej, by wykaza sprzecznoci pomidzy jego duchem a wykorzystywaniem go w religii, ktra staa si narzdziem w rkach feudaw i buruazji. Nie pocigao go te tworzenie filmu dla intelektualistw; uwaa, e s dostatecznie krytycznie nastawieni do rzeczywistoci. Ewangelia wedug witego Mateusza miaa by wic w intencji czym o podobnej sile i bezporednioci, co Mczestwo Joanny d'Arc Dreyera i Franciszek, kuglarz boy Rosselliniego: dzieem, "ktre Gramsci mgby okreli jako rdzennie ludowe". Zaiste, jest nim. Jest najwikszym ludowym arcydzieem kina. Ale stao si tak rwnie dlatego, czy moe raczej przede wszystkim dlatego, e - jak najlepiej wyrazi to Zeffirelli - "Pasolini pokaza histori Jezusa, jakby to bya jego wasna: jako apostoowie wystpili najlepsi przyjaciele, Matk Bosk bya uwielbiana matka. Uwaa bowiem, e jedynym sposobem wytumaczenia owej niezwykej opowieci jest przeniesienie jej na poziom osobisty". To wszystko nie oznacza subiektywnoci samej warstwy obrazowej czy sownej: teksty s podawane neutralnie, prawie po bressonowsku (z wyjtkiem tych tylko sytuacji, gdy Jezus pomiennie naucza niczym dziaacz zwizkowy czasw rzymskich), zdjcia - przy caej magicznoci i niezwykej poezji, ktr umia nada im Delli Colli - maj charakter sprawozdawczy. Osobisty charakter przejawia si przede wszystkim poprzez traktowanie charyzmatycznej postaci samego Jezusa, w ktrego roli wystpuje baskijski student, oraz w absolutnie niezwykej koncepcji muzyki. Wzgldnie naturalne wydaje si uycie przez Pasoliniego cytatw z kompozycji sakralnych Bacha. Jednake, uzupenione o liryczne tony Mozarta, stanowi one tylko cz bogatego zestawu - t, ktra odwouje si do powszechnych skojarze emocjonalnych kultury chrzecijaskiej, podobnie jak stylizacje malarskie i rzebiarskie kadrw (Giotto, Martini, Masaccio, Botticelli, Donatello, El Greco). Wspczesn wszechwiatowo ludowej idei chrzecijaskiej zaznaczy natomiast Pasolini w oprawie dwikowej cytatami zarwno z religijnej muzyki Czarnej Afryki, jak z pierwotnego bluesa amerykaskiego Poudnia i pieni rosyjskich. Czyni to wraenie niezwyke, daje potne poczucie syntetycznej powszechnoci w poczeniu z obrazem, ktrego prostota zawiera w sobie rwnoczenie podobny uniwersalizm wywodzcy si z obrazw wczesnego renesansu, surowej architektury poudniowej Italii, prostoty ubiorw postaci, szlachetnej rzeby twarzy i sylwetek noszcych znami trudw egzystencji. Nie przez chrzecijanina stworzone dzieo, podejmujce najtrudniejsz w domenie filmu misj wyobraenia siy metafizycznej, jest niedocigle najdoskonalsz ekranizacj tekstu biblijnego. [1962] FALSTAFF, CHIMES AT MIDNIGHT, Orson Welles. Hiszpania, Szwajcaria Scenariusz: Orson Welles. Pierwowzr scenariusza: William Shakespeare - fragmenty sztuk "The Tragedy of King Richard the Second", "King Henry the Fourth - the I Part", "King Henry the Fourth - the

II Part", "The Life of King Henry the Fifth", "The Merry Wives of Windsor". Zdjcia: Edmond Richard. Muzyka: Angelo Francesco Lavagnino. Scenografia: Jos Antonio de la Guerra, Mariano Erdorza. Kostiumy: Orson Welles. Monta: Fritz Mueller. Wykonawcy: Orson Welles (John Falstaff), Keith Baxter (ksi Hal), John Gielgud (krl Henry IV), Margaret Rutherford (pani Quickly), Jeanne Moreau (Doll Tearsheet), Norman Rodway (Henry "Hotspur" Percy, hrabia Northumberlandu), Alan Webb (sdzia Robert Shallow), Walter Chiari (sdzia Robert Silence), Tony Beckley (Poins), Michael Aldridge (Pistol), Marina Vlady (Kate Percy), Fernando Rey (Thomas Percy, hrabia Worcesteru), Andrew Faulds (hrabia Westmorelandu), Jos Nieto (Henry Percy, hrabia Northumberlandu), Jeremy Rowe (ksi John), Beatrice Welles (pa Falstaffa), Paddy Bedford (Bardolph). Alessandro Tasca Alpine 119' Drugie, a zarazem ostatnie ukoczone spord tych realizowanych etapami wielkich przedsiwzi Wellesa, ktre - powstajc w niedostatkach finansowych, przy pomocy rnych producentw i nie tylko w rnych okolicach, ale nawet na rnych kontynentach - daway jednoczenie wiadectwo jego geniuszu i autodestrukcyjnych niekonsekwencji. Marokaskiego Otella udao si skleci po niezwykych perypetiach, ale Welles mia wtedy 37 lat; krcony w Grach Iberyjskich Falstaff zawdzicza szczliwe ukoczenie hiszpaskiemu producentowi i wielkiej estymie caego zespou dla mistrza (sawni aktorzy na jego nagy telefon przyjedali na jeden dzie z odlegoci tysicy kilometrw) - ale mistrz przekracza ju lat 50. Tajemnica okryje fina jego prb uratowania najbliszego sercu "dziecicia", jakim by rozpoczty w roku 1957 w Meksyku "Don Kichot" z yciow rol nie znanego szerzej Francisca Reiguery: gwnym powodem mnocych si komplikacji byo to, e wyrosa dwunastoletnia Dulcynea i dalsze zdjcia, realizowane etapami w Hiszpanii oraz we Woszech a do roku 1969, musiay jako maskowa niemoliwo pokazania bohaterki w bliszych planach (ostatecznie Welles ukryje zmontowany materia, nie chcc rozsta si z ukochanym dzieem - bez wtpienia nieprzecitnym, jak ujawniaj znane fragmenty). Nie wyjdzie natomiast poza pierwsze zdjcia jego ostatni przed mierci w roku 1985, autobiograficzny "The Other Side of the Wind" z wielkim przyjacielem, Johnem Hustonem w roli gwnej. Po Falstaffie Welles ukoczy jeszcze dwa inne filmy; jeden z nich to znakomita refleksja dokumentalna F for Fake (1973) o Elmyrze de Horym, geniuszu faszowania obrazw, i o innych mistyfikatorach domeny sztuki. Nie uzupeni one jednak blasku jego legendy, w kadym za razie nieporwnanie mniej ni te dwa, ktre oprcz Dotyku za uwieczyy jego poprzednie dziesiciolecie. Obydwa daj rokokowe, hiperboliczne wizje si za gnbicych wiat, obydwa s w ten sam sposb uomne, zapadajce si pod wasnym ciarem. Majcy wywrze wielki wpyw na kino Mr. Arkadin (1955), wspaniae w stylu skrzyowanie Damy z Szanghaju z Trzecim czowiekiem, histerycznie ekspresyjny czarny thriller wyprzedzajcy hipermakiaweliczne kino lat siedemdziesitych, gubi si w naiwnociach melodramatycznego scenariusza; Le Proc`s (1962) zamienia prywatn schizofreniczno opisu Kafki na efekciarski gigantyzm proroctw totalitarnej zagady, ale w swej absurdalnej groteskowoci nie jest przeraajcy, w potokach sw gubi emocje, staje si obrazem widzianym za szyb w terrarium. Wellesowi, renesansowemu gigantowi ekranu, wiat wspczesny wyranie si wymyka. Przyjazny by mu natomiast wiat Szekspira, renesansowego giganta sceny - czego konsekwencj jest Falstaff. Film ten wyrs bowiem z nastroju poegnania dobrych czasw, uosobionych przez grubasa, rozpustnika i samochwa, ktry tak zachwyci krlow Elbiet, e nakazaa autorowi uczyni go bohaterem jeszcze jednej komedii. Byy to "Wesoe kumoszki z Windsoru". Welles uzupeni opowie o Falstaffie opisem jego mierci z "ycia Henryka V", doda w komentarzu kocowe fragmenty "Tragedii Ryszarda II" oraz urywki wykorzystywanych rwnie przez Szekspira kronik Raphaela Holinsheda i zoy sum, ktra w scenariuszu jest spjna na miar moliwoci, a w dialogach ogranicza si do oryginalnych (z jednym maym wyjtkiem rozkazu Henryka IV). Elegia na kres szczliwej Anglii redniowiecznej, opanowanej odtd przez nowoczeniejszy makiawelizm, zostaa wszak pomylana te, bez wtpienia, jako arena popisu dla protagonisty. Od tej strony, w znakomitym towarzystwie, nie moga si nie uda, cho kreacje

wybitnych aktorw maj rny charakter (na przykad siedemdziesicioczteroletnia Margaret Rutherford z zespou "Old Vic" barwnoci swej pani wawiskiej wznosi si ponad wszelkie podziay, podczas gdy John Gielgud nie jest przekonujcy, czego powd tkwi zreszt ju w ustawieniu postaci Henryka IV). Forma spektaklu na ekranie przedstawia natomiast bardzo rn jako wanie dlatego, e Wellesowi zaleao gwnie na samym Falstaffie, mniej wic dba o stylistyczn i merytoryczn zbieno poszczeglnych scen. Zawsze zreszt bardziej zwraca uwag na sam rytm ni na obraz, traktujc film muzycznie i dysponujc szczegln w tej dziedzinie wraliwoci (jako cudowne dziecko wietnej pianistki najpierw chcia zosta wirtuozerskim instrumentalist). Nie mia te przy Falstaffie sutych rodkw na inscenizacj. Pospna komedia o zdradzonej przyjani, przeciwstawiajca ycie w gospodzie zimnej surowoci dworu krlewskiego i koniecznociom racji stanu, opowiadana jest w rezultacie sposobami bardzo rnymi, czsto tuszujcymi dynamik niedostatki produkcyjne; logice bliskich planw w scenach aktorskich towarzyszy niejedno zaskakujce ustawienie kamery i rozwizanie montaowe, jak te oparcie si na kontrastach, by unikn uzasadnionego wraenia powierzchownoci. Ale to uprawnione w owym smutnym kolau. Welles zawsze zreszt operowa kontrastem ruchu i spokoju dla oddania biegu nietrwaego ycia; zawsze uywa nostalgicznej hipertrofii, ktra jest te ukryt strategi opowieci o dobrym Falstaffie. Nie o opoju i banie, lecz o czowieku mdrze dowcipnym, kim penym nie wbrew swym wadom, a niemal dziki nim. Znacznym wysikiem osignity film, moe najbardziej osobisty ze sfinalizowanych, wyrwnuje te swe saboci jedn z najlepszych w ogle sekwencji Wellesa: obrazem bitwy pod Shrewsbury. Owszem, tu te mona znale usterki (niepotrzebne zdjcia w przypieszonym rytmie) - ale dominuje potga wizji, poczwszy od surrealistycznej sylwetki Falstaffa w zbroi, istnego tworu z innej planety. Prolog przypomina skromniejsz powtrk batalii pod Azincourt z Henryka V Oliviera; potem jednak, stopniowo, rozptuje si apokalipsa: w coraz szybszym montau citym ciskane s ujcia ciosw, upadkw, kadry znoju i blu, kotowania si w bocie i doznawania miertelnych ran. Wszystko wypenia groza bitwy, w ktrej gubi si orientacja, pozostaje tylko krwawe niwo, amok zabijania. Ta wizja batalistyczna zajmie stae miejsce wrd szczeglnie pamitnych. I oto w najznakomitszej czci Falstaffa, paradoksalnie, nie liczy si dialog, lecz potga obrazu. Ale czy to paradoks, skoro chodzi o dzieo Wellesa? [1966] FANFARON, IL SOPRASSO, Dino Risi. Wochy. Scenariusz: Dino Risi, Ettore Scola, Ruggero Maccari. Projekt scenariusza: Rodolfo Sonego. Zdjcia: Alfio Contini. Muzyka: Riz Ortolani. Monta: Maurizio Lucidi. Wykonawcy: Vittorio Gassman (Bruno Cortona), JeanLouis Trintignant (Roberto Mariani), Catherine Spaak (Lilly Cortona), Luciana Angelillo (Gianna Cortona), Claudio Gora (Daniele Borelli), Nando Angelini (wuj Michele), Franca Polesello (ciotka Enrica), Linda Sini (ciotka Lidia), Corrado Olmi (Alfredo), Luigi Zerbinati (komandor), Lilli Darelli (ona komandora), Bruna Simionato (turynianka). Fairfilm Incei Sancro 108'# 105' Dzie Wniebowzicia, apogeum woskiego lata, wypad 15 sierpnia 1962 w sobot. Ju o 11 rano Rzym by wyludniony. Jake w takiej sytuacji, gdy Ferragosto mona witowa cznie z niedziel, zamyka si w domu? Tote niemiay Roberto, student czwartego roku prawa wkuwajcy do wrzeniowych egzaminw, daje si w rewanu za przysug namwi nieznajomemu w lanciiaurelii na wypraw nad morze, do Grosseto, gdzie mieszkaj ciotki, i Castoglioncello opodal Livorno. Bruno Cortona imponuje chopcu przebojowoci, jest kim takim, kim choby w czci chciaby by on sam: haaliwie podrywa wszystko, co nosi spdniczk, sypie dowcipami, miga po szosie amic wszelkie przepisy (ale gdy trafi na policjanta, jest nietykalny, bo ma za szyb karteczk "deputowany"). Pogoda oczywicie dopisuje,

wrae co niemiara i Roberto naprawd jest zadowolony, e da si odcign od ksiek; poza tym cieszy go, e tak wiele si nauczy od przenikliwego mentora, ktry w mig potrafi odkry z rysw twarzy i zachowania, kto jest ojcem rzekomego syna jego wuja! Omielony chopiec dzwoni nawet do Valerii z przeciwka, w ktrej si po cichu kocha. Pobyt w Castoglioncello, gdzie Bruno ma on i dorastajc crk, odkrywa ju mniej szampaskie karty ycia: ona rycho po lubie odesza (s w separacji), bo nie chciaa by mniej wanym obiektem zainteresowania ni samochody, crka natomiast wdaa si wanie w zwizek z podstarzaym Bib| i ani myli zwraca uwag na pouczenia rodzicw. To jednak, e Bruno zostaje czciowo pozbawiony splendoru, a rne nieprzyjazne szczegy skaniaj inteligentnego Roberta do refleksji i znalezienia dystansu, tym bardziej pozwala mu poczu smak ycia i nabra pewnoci siebie. Chce na zakoczenie dwch najpikniejszych dotd dni jecha do Valerii, ktra jest w Viareggio, i nie tylko nie boi si ju szybkoci, ale nawet przynagla nowo pozyskanego przyjaciela. Jazd koczy - w ucieczce przed zderzeniem czoowym - runicie samochodu ze skarpy. Bruno wychodzi cao, Roberto ginie na miejscu. Po dwudziestu latach od asystowania Lattuadzie, intermezzu pniejszej dziaalnoci krytycznej i po dziesiciu latach od debiutu Dino Risi, psychiatra z wyksztacenia i pierwszego podjtego zawodu, w praktyce filmowej znany jako peen polotu oraz wydajny reyser popularnych komedii rowego neorealizmu, do istotnie zmienia front. Ju w poprzednich trzech tragigroteskach z lat 19601961 spojrza duo powaniej na rzeczywisto kraju; w Fanfaronie staje si moralist woskiego cudu gospodarczego. Finezyjny dramat psychologiczny - ktrego podstaw s relacje skrupulatnego kontynuatora zasad dawnej Italii i nowoczesnego arywisty, niewinnej modoci i goryczy przedatowanego zbiega przed pustk egzystencjaln - poczony zosta z tem celnych spostrzee obyczajowych, a podany w znakomitej formie warsztatowej: film jest wielowarstwowy, wspaniay dialogowo, pulsujcy zmiennymi rytmami, wymienicie rozwizany w nastrojach obejmujcych odcienie od szyderczej prowokacyjnoci (majcej si sta dla Risiego znamienn) do melancholii i od euforii do podskrnego niepokoju. Szok finau jest waciwie dopenieniem nieco nadmiernym; wszystko wyprowadzone zostao ju wczeniej, take dziki znakomitym kreacjom protagonistw. Problem odpowiedzialnoci by jednym z naczelnych w neorealizmie; nie inaczej traktuje go nastpna generacja i na pewno ten wanie aspekt blisko czy twrcw tak poza tym rnych jak Olmi, De Seta, Zurlini, Ferreri i Pasolini. Starszy od nich, czterdziestopicioletni ju Risi nie naley do ich grupy ani wiekowo, ani emocjonalnie (z temperamentu o wiele bardziej witalny, wanie dlatego tak dobrze rozumia swojego fanfarona), ale jest im bliski nastawieniem duchowym, nawet jeli nie czyni z tego sprawy zasadniczej w kraju wiecznie nkanym przez bufonad, powierzchowno i zajado wynikajc z braku stabilizujcej siy charakteru. Nage powodzenie czyni z rodakw monstra zauway w jednym z nastpnych filmw I mostri (1964). Ucieczka przed sob samym, zaguszanie w pdzie wtpliwoci egzystencjalnych (oryginalny tytu Fanfarona o tym wanie mwi o wyprzedzaniu) bdzie jeszcze tematem innych jego ciekawych filmw, podobnie jak zwizek uksztatowanego w sferze tradycyjnych wartoci adepta i dojrzaego konesera, ktry za fascynujc mask skrywa liczne saboci. Nic ju jednak nie przewyszy kategorycznoci tego dramatu, gdzie w jaskrawym socu peni lata objawia si deprawujcy urok uudy. [1960] FOUR IN THE MORNING, zobacz CZWARTA NAD RANEM FUEFUKIGAWA, zobacz BRZEGI FUEFUKI GAMLET, zobacz HAMLET GARSONIERA, THE APARTMENT, Billy Wilder. Stany Zjednoczone Scenariusz: Billy Wilder, I.A.L. Diamond. Zdjcia: Joseph LaShelle. Muzyka: Adolph Deutsch. Scenografia: Alexandre Trauner. Monta: Daniel Mandell. Wykonawcy: Jack Lemmon (Calvin Clifford Baxter), Shirley MacLaine (Fran Kubelik), Fred MacMurray

(Jeff D. Sheldrake), Jack Kruschen (dr Dreyfuss), Ray Walston (Joe Dobisch), David Lewis (Al Kirkeby), Joan Shawlee (Sylvia), Edie Adams (panna Olsen), Hope Holiday (Margie MacDougall), Willard Waterman (Vanderhof), David White (Eichelberger), Johnny Seven (Karl Matuschka), Naomi Stevens (Mildred Dreyfuss), Frances Weintraub Lax (pani Lieberman), Joyce Jameson (blondynka Dobischa). Mirisch Company 125' Panavision Arcydzieo z Ameryki wielkomiejskiej, powstae w kilkadziesit lat po Gorczce zota, ewokuje tamten umiech przez zy z Ameryki pionierskiej; umiech wspczesny wypada troch bardziej gorzko, inne te formy, mniej szlachetne, przybiera gorczka zota. Wilder w apogeum swojej twrczoci urzeka ciepym humanizmem i byskami dowcipu, w istocie jednak przemylnie konstruuje film naprawd zoony; wcale nie komediowy, lecz krytyczny wobec deprawujcego jankeskiego materializmu i ofensywny nie tylko wobec jeszcze jednego tabu obyczajowego, jakim jest skryta prostytucja w mieszkaniach udostpnianych szefom przez podwadnych. Pomysem na t opowie - wywoanym sytuacj ze Spotkania - byo wanie uyczanie klucza do garsoniery. Jej yczliwy lokator to C.C. Baxter z potnej nowojorskiej firmy ubezpieczeniowej, w hierarchii urzdnikw wyniesiony na razie na dziewitnaste pitro (oczywicie nie bez zwizku ze sw uczynnoci) i majcy nadziej dalszego awansu w symbiozie ze zwierzchnikami. Niestety, proceder zostaje fatalnie skomplikowany odkryciem, kto jeszcze przychodzi do jego mieszkania. Samotny, staromodny i agodny C.C. nie ogranicza bowiem swoich emocji do wrae estetycznych, atwych do zauwaenia w wystroju jego wntrza: ywi te sympati do miej windziarki z biurowego wieowca. Gdyby Fran Kubelik przynajmniej bya szczliwa z szefem dziau, moe daoby si strat przebole; ale Sheldrake postpuje ajdacko. Konsekwencj jest prba rozwizania trosk pigukami nasennymi, podjta przez Fran wanie w kawalerce Baxtera. Dobrze, e ten, cho wstawiony, wraca na czas, by samobjczyni odratowa i nie dopuci do zawiadomienia policji; le, e ona szefa, wcale nie przypadkiem, dowiedziaa si o zdradzie i ma ma do, skutkiem czego Sheldrake "przejmuje pann Kubelik", wierny pracownik obejmuje natomiast posad asystenta na pitrze 27. le? Tak, le, bo poczciwo Baxtera ma przecie granice i pozwala mu przewidzie, czym si to, zapewne, skoczy dla Fran; granice ma te jego indyferentyzm i zgoda na ponienie. Gdy szef raz jeszcze, w wieczr sylwestrowy, chciaby skorzysta z mieszkania, wierny dotychczas asystent odmawia mimo groby wyrzucenia z pracy - i sam skada dymisj. Dowiedziawszy si o tym, Fran pdzi do garsoniery. Na schodach syszy strza... Ale to tylko korek od szampana. W kadym razie tak przedstawia si przyjta wersja zakoczenia; byy bowiem dwie. Wilder, ktry uchodzi w Hollywoodzie za absolutn wyroczni w sprawach konstrukcji dramaturgicznej, rygorystycznie budowanej na standardowych stu trzydziestu stronach scenariusza, wcale nie miewa filmu gotowego jeszcze przed krceniem, sporzdzonego na papierze jak Clair. Owszem, mia go w gowie; podstaw byo dla natomiast ustalenie obsady. Garsoniera naleaa do najbardziej improwizowanych na planie, co mocno niepokoio aktorw, nawet Lemmona, obdarzonego przez reysera blisk przyjani (stanie si jednak regu, e najlepszymi rolami Lemmona bd te, ktrych si najbardziej obawia). Cz owego niedookrelenia wynikaa na pewno ze strategii Wildera, z zamiaru przemycenia paru prawd o milionach ludzkich mrwek w nowojorskiej metropolii; generalnie jednak tak wanie stosowa metod. Pozwalaa mu na ni byskotliwo aranowania sytuacji i widzenia istoty rzeczy. W ten sposb zreszt zaprasza do aktywnego uczestniczenia w swych opowieciach, wzorujc si na Lubitschu w angaowaniu wyobrani. Wiele szczeglnie emocjonalnych momentw Garsoniery dostarcza przykadw subtelnych niedopowiedze w ujciach nie wprost, lecz w odbiciach, planach od tyu, z oddali lub informacjach spoza kadru. O dziwo, sam autor nie zachwyca si szczeglnie tym wanie dokonaniem, pomimo piciu "Oscarw" (w tym za film roku, za najlepszy scenariusz i dla najlepszego reysera; mona dyskutowa, czy rwnie Adolph Deutsch nie powinien mie statuetki za muzyk, natomiast na pewno zabrako jeszcze szstej, bezsprzecznie zasuonej nagrody dla Shirley MacLaine). Mwic, e w jego filmach cieszy go czasem kilka minut, a czasem zaledwie trzydzieci sekund, najbardziej obok Bulwaru Zachodzcego Soca ceni

sobie Wilder Stalag 17 (1953), chyba pierwszy w ogle wiadomie prowokacyjny film antyheroiczny, gdzie "dobre jest a p kwadransa". Przecie jednak - o wiele bardziej ni w tamtej tragikomedii z obozu jenieckiego, gdzie fragmentom udanym towarzysz irytujce, niewiarygodne, kcce si z realiami wanie w Garsonie rze da najgbsze, prekursorskie poczenia miesznego i bolesnego. John Irving, pniejszy mistrz owych zwizkw, u ktrego wan rol odgrywaj inspiracje wanie austriackie (y w Wiedniu przez kilka lat), rozwija w "wiecie wedug Garpa" refleksje na temat tego, co powiedzia Horace Walpole, preromantyczny twrca gotyckiego horroru powieciowego - jakoby wiat by komiczny dla tych, ktrzy myl, tragiczny za dla tych, ktrzy czuj. Czynic swym rzecznikiem Garpa, Irving dochodzi do pogldu, e Walpole upraszcza wiat, bo mylimy i czujemy jednoczenie; co za do komizmu i tragizmu rzeczywisto jest ich mieszanin, nie sposb wic zrozumie, dlaczego miayby to by czynniki przeciwstawne. Irving deklaruje, e nigdy nie wymiewa ludzi ani ich nie wyszydza, cho posuguje si komizmem drastycznym: jedynie bowiem ludzi traktuje powanie. Std te nie ma dla ludzkich zachowa nic poza yczliwoci i nic poza miechem na pocieszenie blinich. Geniuszem w tej mierze by Chaplin; on jednak, by wyrazi powane traktowanie ludzi, mg w filisterskiej Ameryce operowa tylko humorem rozczulajcym. Wilder natomiast jest cznikiem pomidzy tamt optyk a kontestacyjn bezceremonialnoci Keseya, Hellera, Philipa Rotha i Altmana. Garsoniera, komediodramat o obronie godnoci, daby si z pewnoci przedstawi powanie w postaci moralitetu; ale Wilder nie jest moralistyczny, take dlatego, e zbyt wiele wie jako yd, ktry matk i wikszo rodziny straci w Owicimiu, a urodzony by w Galicji gdzie midzy Lwowem a Czerniowcami (rodzice mieszkali wwczas w Suchej Beskidzkiej). Z drugiej natomiast strony majc poczucie rodkowoeuropejskiej solidnoci, ktra daje te fundament strukturom jego fabu - Wilder nigdy nie sprzeda si dla obcesowego, nieprzyzwoitego efektu. Uprawia mdr dwoisto, ustawicznie skoncentrowany na precyzji pokazania tak, by nie nudzi; a jeeli musia wybiera midzy tward prawd a zabawianiem, wola zabawi. [1964] GDY PRZYCHODZI KOT, AZ PRIJDE KOCOUR, Vojtech Jasny. Czechosowacja. Scenariusz: Jir Brdecka, Vojtech Jasny. Dialogi: Jir Brdecka, Vojtech Jasny oraz Jan Werich. Projekt scenariusza: Vojtech Jasny. Zdjcia: Jaroslav Kuzera. Wykonawcy: Vlastimil Brodsk (Robert), Jan Werich (1. Oliva; 2. czarownik), Jir Sovk (dyrektor szkoy), Vladimr Mensik (wony), Emlia Vsryov (Diana), Jirina Bohdalov (Julie), Karel Effa (Janek), Jaroslav Mares (kierownik restauracji), Vlasta Chramostov (Marj nka), Jana Werichov (ona kierownika restauracji), Stella Zzvorkov (ona dyrektora szkoy), Alena Krevtzmnov (plotkarka), Michal Pospisill (Joska), Dana Dubanska , Vclav Babka (milicjant), Ladislav Fialka (Franta), Tonda Krcmar (Olda), Pavel Brodsky (nauczyciel). 104' CinemaScope Agfacolor Pierwszy barwny manifest nowego czeskiego ducha, przeniesionego na szeroki ekran z praskich teatrw, scenek kabaretowych, plastyki, przypowieci literackich i studiw animacji: poetycka ba filozoficzna wymierzona w obud, a uruchomiona ostatecznie impetem nadanym kinowemu widowisku przez West Side Story. Bezkompromisowym sdzi ludzi jest czarodziejski kot zdolny wskazywa kolorem wady i odstpstwa od normalnoci, rozprawa moralna ze zem przenikajcym spoeczestwo przeprowadzona za zostaje z punktu widzenia dziewiciolatkw. Oto w pewnym miasteczku (t rol gra poudniowomorawski Tel, rodzinna miejscowo reysera) wchodzi w faz krytyczn konflikt pomidzy ksiycowo szlachetnym nauczycielem Robertem a bezdusznie pragmatycznym dyrektorem szkoy, ktremu nie podoba si wpajanie dzieciom odwanej prostolinijnoci: nazwany przez Roberta morderc, gdy ustrzeli bociana w celu zdobycia wypchanego okazu do pracowni, pryncypa zwalnia wychowawc z pracy. Akurat przybywa do grodu trupa cyrkowa pod wodz czarodzieja; w skad zespou wchodzi kot w okularach. Jeli je zdejmie, potrafi nie tylko demaskowa szarzejce w jego wzroku postacie zodziei, ale take kncych wiaroomcw i zazdronikw, fioletowych kamcw i serwilistw, a nawet (co za

niedyskrecja) agodnie czerwieniejcych zakochanych. Z pewnoci takie stworzenie nie mogoby liczy na sympati Urzdu Kontroli Publikacji i Widowisk; dbajcy o ad dyrektor podejmuje wic odpowiednie kroki. Gdy jednak niebezpieczny kot zostaje przez niego cichcem zamknity, miara si przebiera. Dzieci na znak protestu wszdzie maluj koty, najwiksze graffiti umieszczajc na rynku, po czym porzucaj szko i znikaj u zaprzyjanionego gawdziarza Olivy, mieszkaca miejscowej wiey; stawiajc jako warunek powrotu wolno kota i peni poprzednich praw swojego nauczyciela. Odnosz zwycistwo, ale triumf szczeroci jest czasowy, a radosna satysfakcja Roberta pomieszana ze smutkiem: wraz z czarownikiem odjechaa liczna akrobatka, w ktrej zdy si zakocha, tracc z oczu dobro ogu. Kontynuujce Tsknot dzieo z cyklu realizmu fantastycznego, ktry Jasny zamknie przygotowywanymi przez kilkanacie lat Wszystkimi dobrymi rodakami, wkracza jako alegoria znacznie wyraniej w kwestie polityki i sytuacj kraju deprawowanego zakamaniem ideologicznym: to ten rodzaj paraboli, ktry w cigu kilku lat, znajdzie bogato rozwinit specyfik, ze wszystkich krajw w orbicie radzieckiej uprawiany tylko w Czechach i na Sowacji (Juraj Jakubisko). Powodem wanie caa baza kulturalna, ktr Jasny ogarnia w filmie o moralistycznym kocie bd trawestujc wzory (eksperymentalny teatr multimedialny "Laterna Magika" Alfreda Radoka oraz wsppracujcych z nim - midzy innymi - Karela Zemana, Formana, Jireca, Kadara i Klosa; bd wczajc artystw z tego krgu bezporednio do ekipy. Zasb inspiracji jest jednak duo szerszy: od magii ekranowej Claira po monochromatyzm plastyki staroegipskiej (ktry znalaz odpowiednik w przedstawieniach skutkw kocich spojrze) i od kolay graficznych po osobliw parafraz "Hamleta". Podobnie z uytymi motywami muzycznymi. W dugo trwajcej realizacji (sam okres zdjciowy zaj prawie rok) dao to nieuniknione niekonsekwencje, wyranie rn warto elementw skadowych i spore bdy: sceny niemal doskonae ssiaduj z do banalnymi czy estetycznie chybionymi wskutek sprzecznoci treci i konwencji. Na og tym lepiej, im dalej od realizmu, cho niektre prby poetyzowania te nie cakiem si uday. Sia oryginalnoci tak fantazyjnej groteski budzi jednak zachwyt - i susznie - nawet na tle wyjtkowej gamy pocztku lat szedziesitych: Jasny zdobywa cannesk Nagrod Specjaln, postawiony przez jury wyej ni Anderson ze Sportowym yciem, Olmi z Narzeczonymi i Brook z Wadc much. [1962] GIORNO PER GIORNO DISPERATAMENTE, zobacz DZIE ZA DNIEM BEZ NADZIEI GIRL WITH GREEN EYES, zobacz DZIEWCZYNA O ZIELONYCH OCZACH GIULIETTA DEGLI SPIRITI, zobacz GIULIETTA I DUCHY GIULIETTA I DUCHY, GIULIETTA DEGLI SPIRITI, Federico Fellini. Wochy Francja Republika Federalna Niemiec. Scenariusz: Federico Fellini, Tullio Pinelli, Ennio Flaiano, Brunello Rondi. Projekt scenariusza: Federico Fellini, Tullio Pinelli. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Nino Rota. Scenografia i kostiumy: Piero Gherardi. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Giulietta Masina (Giulietta), Mario Pisu (Giorgio), Sandra Milo (1$ Susy; 2$ Fanny; 3$ Iris ), Valentina Cortese (Valentina), Silvana Jachino (Dolores), Caterina Boratto (matka), Milena Vukotic (Teresina), Elisabetta Gray (Elisabetta), Valeska Gert (Bhishma), Genius (Genius), Alberto Plebani (detektyw), Lou Gilbert (dziadek de Filippis), Luisa Della Noce (Adele), Felice Fulchignoni (lekarz Raffaello), Sylva Koscina (Sylva), Federico Valli (Valli), Mario Conocchia (prawnik zakochany w Giulietcie), Elena Fondra (Elena), Asoka Rubener (asystent Bhishmy), Sujata Rubener (asystentka Bhishmy), Friedrich von Ledebur (dyrektor szkoy), Dany Paris (Arlette), Yvonne Casadei (Lola). Angelo Rizzoli EichbergFilm 145' Technicolor Straszni mieszczanie cudu gospodarczego Italii: pomidzy dekadenckim erotyzmem a zmorami

potpienia piekielnego. Wszystko w orbicie wzorowej pani domu zamonego specjalisty kontaktw organizacyjnych, ktra wanie odkrywa, e m woli niejak Gabriell Orsi. Wtrcona tym w kryzys wieku redniego Giulietta poddaje si sugestiom przyjaciek, sistr, lekarzy, spirytysty, maga i kobiet wyzwolonych; uprzednio osaczana przez fantasmagorie, w finale odzyska harmoni wewntrzn, wchodzc pomidzy pinie lasu wok swego elitarnego osiedla willowego w nadmorskim Fregene i akceptujc wiat podobnie jak Guido Anselmi w Omiu i p. Deklarujc, e sportretuje Woszk trawion kompleksami, fobiami i zakazami kulturowymi wyniesionymi w gwnej mierze z domu rodzinnego, z dziecistwa ksztatowanego przez wite rygory obowizkw moralnych kobiety jako ony, Fellini posuguje si, owszem, karykatur biecego obyczaju rodakw i najostrzejsz u niego argumentacj antykatolick, odchodzi jednak od krytyki spoecznej ze Sodkiego ycia dalej nawet ni w filmie poprzednim; tym bardziej natomiast wyranie konstruuje Giuliett i duchy wedug psychoanalitycznego klucza Junga jako drog indywiduacji. Jak Osiem i p jest wizj dozna transformujcego si mczyzny, tak tutaj chodzi o portret wewntrzny kobiety. Problem zawiera si wszake w tym, e bohaterka jest osob bardzo przecitn, inwencja daa natomiast Felliniemu zgromadzi obszerny zbir iluzyjnych monstrw, ktry sprbowa ukonstytuowa jako wasny wiat Giulietty, czc modernizm scenograficzny z surrealizmem elementw obrazowych i zawierzajc Jungowi, e dla mczyzn kobiety s obiektem projekcji tego, czego nie wiedz o sobie samych. Najwyraniej nie wszystko si udao. Take dlatego, e krg wasnej mieszczaskiej wyobrani Felliniego, z jego sympatiami do klownw i magii, ma pewn tandetno, ma saboci - przenikliwie, a nawet z pewnym wyprzedzeniem skomentowane przez Pasoliniego w noweli La ricotta z filmu RoGoPaG (1962). Dopiero Rzym przyniesie mistrzowsk organizacj kalejdoskopu z drugiego okresu twrczoci autora La strady, ju wycznie na tamie barwnej, kiedy to - jak zechciaa zdefiniowa Pauline Kael - poczwszy wanie od Giulietty i duchw Fellini zmienia si w zawodowego aranera przyj. A nie chodzi, zaiste, o przyjcia intelektualne. Patrzcy w twarze Bergman usiuje w nich odkry kosmos wewntrzny; Fellini po wyowieniu nowej postaci do swej galerii osobliwoci zabiera si "do podkrelenia trikami i kostiumem tego wszystkiego, co moe wyrni psychologi jednostki". Po wejciu Omioma i p do pierwszego szeregu awangardy porzuca go waciwie od razu, wdrujc na sw oddzieln wysp przetworzonego widowiska popularnego i fotoplastikonu. Nie bdzie na niej zbyt wiele miejsca dla zoonego aktorstwa: w opowieci o zbitej z tropu bogatej rzymiance otrzymay pole do ekspresji niektre odtwrczynie rl otaczajcych j, fascynujcych Felliniego kobiet - Sandra Milo, Valentina Cortese, Silvana Jachino, a take niebywaa Valeska Gert jako jasnowidz - natomiast protagonistka zgoa statystuje. Czy miao tak by wiadomie, czy nie, przysparza to trudnoci w wywaeniu obrazu; bohaterka zjednuje tylko dziki promieniowaniu naturalnego uroku filigranowej Giulietty Masiny, ktra (co warto moe wzi pod uwag) wcale nie miaa tu by duo dalej od swojej postaci ni Mastroianni od Felliniego w Omiu i p. Ani harmonia caej struktury, ani niuanse toku przemian psychicznych nie absorbuj jednak zbytnio autora Giulietty i duchw: jego sensualizm wyraa si w fizycznych ostentacjach, w bujnoci obrazu przywoujcego zespoy odczu. Cho wic rdem ksztatu obrazowego bya fantazja Felliniego, wsparta przez sztuk Piera Gherardiego, to nieumiarkowan ornamentacj (bardziej msk ni kobiec) zintegrowa dopiero w przekonujcym stylu Gianni Di Venanzo. Poprzednio zamaszyst pynnoci wizji wnis wielki wkad w triumf Omiu i p; tu zachwyca perfekcj w kolorze - co byo zaiste trudne wobec zamierzonego zderzania si harmonii z kakofoni - i nietypowoci owietlania, indukujc wraz ze spaszczaniem obrazu poczucie arealnoci. Dla by moe najwybitniejszego w poowie dekady operatora filmowego (jakkolwiek jawnie nie wedug biecych kryteriw hollywoodzkich, bo nigdy nie otrzyma nawet nominacji do "Oscara") bdzie to ostatnie wietne dokonanie; w nastpnym roku przedwczenie zabierze go mier. [1962] GLI INDIFFERENTI, zobacz OBOJTNI

GOCIE WIECZERZY PASKIEJ, NATTVARDSGSTERNA, Ingmar Bergman. Szwecja. Scenariusz: Ingmar Bergman. Zdjcia: Sven Nykvist. Wykonawcy: Gunnar Bjrnstrand (Tomas Ericsson), Ingrid Thulin (Mrta Lundberg), Max von Sydow (Jonas Persson), Gunnel Lindblom (Karin Persson), Allan Edwall (Algot Frvik), Olof Thunberg (Fredrik Blom), Kolbjrn Knudsen (Aronsson), Elsa Ebbesen (kobieta zawiadamiajca o samobjstwie), Eddie Axberg (Johan Strand). Svensk Filmindustri 81' Kluczowy film na drodze twrczej Bergmana, jego przeom egzystencjalny i stylistyczny. Motyw treciowy w porwnaniu z poprzednim Jak w zwierciadle nie ulega pozornie zmianie: Bg jest mioci, mio dowodem istnienia Boga. Tym razem jednak akcent pooony zostaje na zaprzeczeniu: Bg milczy, jego nieobecno to brak mioci, to pustka. Ci, ktrzy kochaj, wierz i obdarowuj uczuciem innych; niezdolni do mioci nie s w stanie pomc ani blinim, ani samym sobie. Gocie Wieczerzy Paskiej zaliczaj si do najpospniejszych filmw szwedzkiego znawcy ludzkich dusz. Dla niego jednak dzieo to oznacza radosne oczyszczenie z lkw wszczepionych w protestanckim domu ojcapastora, wymknicie si spod presji poj cielesnoci sprzecznej z umysem, rozstanie z religi, ktra rzdzia pesymizmem przekona o ubstwie duchowym jego samego i rodakw. Runicie owej nadbudowy oznacza te pozbycie si literackiego kompleksu niszoci oraz poczucia starowiecczyzny estetycznej: czterdziestoczteroletni Bergman odkrywa wyzwolenie w naturalnym biegu rzeczy, cho naturalno przekazana przeze na ekranie nie nosi nawet ladu atwego optymizmu, przypominajc w niejednym Bressona. Centralna cz tryptyku o milczeniu Boga (pojcia trylogii zacznie ostatecznie uywa sam autor, cho potem przyzna, e byo to tylko koniunkturalne) rozgrywa si pewnej pochmurnej niedzieli przedwionia w maej miejscowoci na wzgrzach rodkowoszwedzkiej Dalarny. Pastora Tomasa gnbi po mierci ony nie tylko prnia emocjonalna, lecz zwtpienie w Boga i sens posannictwa. Wierni wyczuwaj jego wahanie, tym bardziej e jest antypatyczny i oschy. Nie umie odpowiedzie ani na mio drobiazgowo opiekuczej, staropanieskiej nauczycielki Mrty (ktra jest agnostyczk), ani na depresj czonka swojego zboru, rybaka Perssona nkanego myl o zagroeniu chiskim arsenaem jdrowym. Po porannym naboestwie, na ktrym jest tylko dziewicioro wiernych, Persson przychodzi znale u pastora otuch; zamiast niej Tomas, usiujc by szczerym, przekazuje mu wasn niepewno. Niebawem dowiaduje si o samobjczej mierci rybaka. Na popoudniowe naboestwo nie przychodzi nikt. Rozmowa z dobrodusznym kocielnym, garbatym Algotem, ktry rozwaa mk psychiczn osamotnionego przez wszystkich Jezusa, pozwala jednak pastorowi poj humanistyczny sens wsplnoty, zdrady przez opuszczenie i zaniechanie, mioci przez spenienie powinnoci. Tomas decyduje si odprawi naboestwo. W ciemniejcej przestrzeni kocioa rozjarzaj si wiata. Udrki szwedzkiej samotnoci maj nieco odmienny charakter, poniewa skandynawska mizantropia uksztatowaa si jako pewien tradycyjnie akceptowany stan szlachetnoci, co warto sobie uwiadamia przy interpretacji wielu tamtejszych dzie literackich, a take filmowych, od Banitw poczwszy. Bergman jednake kwestionuje t ucieczk - czego najsilniejszym poprzednio wyrazem jest dramat profesora w Tam, gdzie rosn poziomki - tak, jak kwestionuje ortodoksj luterask swego ojca (powtarzajcy si motyw karzcego Boga jako pajka, czyhajcego w sieci nad gowami wiernych). Religia jako rdo lku jest faszem zwaszcza w kraju mieszkacw otoczonych ogromami pustych przestrzeni, samotno szwedzka jest za we wspczesnym wiecie podobna samotnoci innych. Gocie Wieczerzy Paskiej opisuj ten pogld na stan rzeczy z duym spokojem; realizacja przypada na okres, gdy Bergman nie tylko porzuca tematy wertykalne, ale godzi si ze starym ojcem. Duch tego filmu to zimowe wiato Pnocy, sabo rozjaniajce mrok; punkt wyjcia by nieco inny (w ogle zreszt niezwyky, bowiem pierwotna inspiracja to usyszana w Wielkanoc "Symfonia psalmw"

Strawiskiego), szczegy podlegay za wyjtkowo wielu metamorfozom ostateczny rezultat jest jednak mistrzowsko spjny i tworzcy jedno z form obrazow. Wsppraca z Nykvistem nad twrczym rozwijaniem roli naturalnego skandynawskiego wiata w ekspresji dramatu, rozpoczta przy Jak w zwierciadle, daje tu pierwszy rezultat wybitny, jakkolwiek zrazu nie dostrzeony na tle oglnie odmiennej postaci filmu, surowej statecznoci wydatnie go rnicej od dzie poprzednich. Zaoeniem bya rwnoczesna realistyczno owietlenia we wntrzu maego kocioa, gdzie przez wiksz cz opowieci przebywa pastor, i wyraenie tym wiatem jego stanu psychicznego; po starannych studiach we wntrzach naturalnych Nykvist odtworzy rzeczywisto optyczn w atelier sztokholmskim, speniajc zarazem intencje reysera. Pena gama szaroci, eksponujca stany od pustej rozpaczy do przebyskw otuchy, skontrastowana z zimowymi plenerami, daje wspania demonstracj talentu jednego z najwybitniejszych artystw kamery, ktry tu wanie zrozumia swe powoanie i skal moliwoci. [1964] GRA UCZU, JUEGO DE LA OCA, Manuel Summers. Hiszpania. Scenariusz: Pilar Mir, Manuel Summers. Projekt scenariusza: Manuel Summers. Zdjcia: Francisco Fraile. Monta: Pedro del Rey. Wykonawcy: Sonia Bruno (Angela), Jos Antonio Amor (Pablo), Mara Massip (Blanca), Pascual Martn (Miguel). Benito Perojo Paraguas 112' Niespodzianka: w dobie zwycistwa jzyka nowych fal filmowych, stanowczo odcinajcych si od kina mieszczuchw, sukces czego pozornie starego i banalnego, bo tematu trjkta maeskiego, podanego w stylu odwieonym, ale przecie kompromisowym. Najpewniej std, e w kinie hiszpaskim trzeba odda co za co; ale warto, bo sytuacja w majcym trwa p dekady okresie liberalizacji jest sprzyjajca. W roku 1963 otrzymaa rodki upastwowiona szkoa filmowa i wywodzce si z niej pokolenie trzydziestolatkw zdoao kilku ciekawymi filmami stworzy formacj nowego kina hiszpaskiego. Manuel Summers by w niej najaktywniejszy obok Jorgego Graua i Maria Camusa; swymi pierwszymi pracami - Del rosa... al amarillo (1963) i La nia de luto (1963) - zwrci najwiksz uwag na festiwalach europejskich. Gra uczu nie ma ani ywego autentyzmu obserwacji obyczajowej debiutu, ani bliskiej Berlandze satyrycznej zadziornoci drugiego filmu, kryje jednak pod powierzchni wicej: jest inteligentnym opisem infantylizacji emocjonalnej Hiszpanw pod rzdami klerykalnej dyktatury. Nieprzystpna Angela i onaty trzydziestoletni Pablo, projektanci graficzni, s kolegami z pracy. Zawieraj blisz znajomo, gdy jego Blanca pojechaa do chorego ojca zabierajc dwjk dzieci. Somianemu wdowcowi spowszedniaa ju po siedmiu latach pierwsza modziecza ukochana, zmieniajca si powoli w typow hiszpask mamusi; sam zachowa natomiast pen atrakcyjno fizyczn, odbiega te od otoczenia wraliwoci i dowcipem. Potrafi tym podbi pikn Angel, ktra podnieca go wanie dlatego, e wydaje si nieosigalna. W pierwszej fazie ich stosunki nie przekraczaj stadium przyjani, oddalenie sprzyja jednak uczuciom i zamierzony romans zamienia si w mio. W czasie wakacji Pablo wyrywa si z Balearw na kilka dni do Angeli przebywajcej pod Walencj, zdobywa dziewczyn typowym mskim lamentem o doprowadzajcej go do szalestwa abstynencji i ju wyglda na to, e przeczuwajca zagroenie Blanca jest przegrana, gdy po powrocie na Majork Pablo dowiaduje si o jej ciy. Wystraszony wyznaje zdrad, od ony otrzymuje przebaczenie, Angela natomiast odrzuca go jako oszusta. Koniec? Wcale nie takie to pewne: duma Angeli potguje tsknot Pabla... Pospolici i naiwni bohaterowie nie s idealizowani; raczej kompromitowani przez wtrcane w montau ich wyobraenia mylowe groteskowe i niedojrzae. Niektre z tych nowofalowych subiektywizacji wietnie cz si z dokonywan przez kamer obserwacj dokumentaln codziennoci i atrybutami obyczajowymi (gra planszowa stanowica to czowki), objawiajc przy okazji inne, rysownicze

zdolnoci Summersa jako wzitego karykaturzysty oraz jego talenty zdystansowanej bystroci ocen, biorce si po ojcu, znanym malarzu, z angielskich korzeni rodzinnych. Czasem jednak gra reyserska poddajca myl, e w tych realiach obyczajowych nawet dramat zwizkw pozamaeskich moe by tylko komediomelodramatem, traci polot: komentowanie niedojrzaoci bohaterw staje si banalne samo w sobie. Wwczas filmowi pomagaj atuty wniesione przez wspscenarzystk. Subtelno analizy osobowoci bohaterw - sprawiajcych wraenie duych dzieci z filmikw, przy ktrych pracuj, przy ktrych od najmodszych lat wyrastali - to niewtpliwie zasuga delikatnej rki Pilar Mir. W przyszoci sama bdzie reyserowa, osigajc najlepsze wanie w niuansowych opisach psychiki. [1961] Grecja, zobacz ELEKTRA GREK ZORBA, ZORBAS, Michael Cacoyannis. Grecja, Stany Zjednoczone Scenariusz: Michael Cacoyannis. Pierwowzr scenariusza: Nikos Kazantzakis - powie "Vios kai politeia tou Alesi Zorba". Zdjcia: Walter Lassally. Muzyka: Mikis Theodorakis. Scenografia: Vasilis Fotopoulos. Monta: Michael Cacoyannis. Wykonawcy: Anthony Quinn (Alexis Zorbas), Alan Bates (Basil), Lila Kedrova (madame Hortense), Irene Papas (wdowa), Sotiris Moustakas (Mimithos), Eleni Anousaki (Lola), Takis Emmanuel (Manolakas), Giorgos Fountas (Mavrandonis), George Voiadzis (Pavlos). Michael Cacoyannis Anthony Quinn Rochley 141' Wpisana w pejza Krety - kolebki kultury nowoytnej - fascynujca wewntrznym bogactwem opowie filozoficzna o losie czowieka i sztuce ycia; pochwaa panhelleskiej radoci istnienia i afirmacji biegu wydarze, wyraana przez szampasko nakrelon posta greckiego obieywiata. "Czowiek musi by troch szalony, gdy inaczej nie potrafi zerwa swoich wizw i sta si naprawd wolny": posanie zapomnianej mdroci staroytnych dla ludzi zduszonych w ptach wiata nowoczesnego nie przeszoby zapewne niezauwaone co innego jednak, gdy istniao tylko na stronicach powieci Kazantzakisa, a co innego, gdy w genialnej kreacji objawi jego moc Anthony Quinn, ktry sam po oscarowej roli Gauguina w Lust for Life (1956) sta si artyst pdzla. Artyst niepolednim, najwyej cenionym malarzem pord akto rw, cho sam skromnie mwi, e tylko zrzyna ("jak da Vinci od Giotta, a Micha Anio od antycznych Grekw"). Jako Zorba jest wszake tylko artyst egzystencji - jeli nie liczy muzykowania na nieodcznym santuri - i przewodnikiem intelektualnego modzieca, ktry powrci z Anglii na rodzinn wysp ojca, by zosta na niej artyst pira. Poniewa Basil, przejty ideami postpu, zamierza te uruchomi otrzyman w spadku kopalni wgla brunatnego, by zrobi co dobrego dla ziomkw ojca, Zorba z najwitszym przekonaniem moe mu wytumaczy, e na stateczku pyncym ku wyspie zetkna ich mojra, bo on wanie jest, midzy innymi ma si rozumie, rutynowanym grnikiem, wieo wylanym z kopalni rudy, lecz tylko dlatego, e pobi bossa. Nowym bossem zostaje w tej sytuacji Basil, Zorba za przystpuje do prac inynierskich nad transportem kd do obudowy sztolni z rosncego powyej lasu na wzgrzu klasztornym. Zamieszkuj na skraju wioski, w ktrej uwag przybysza ogniskuje moda wdowa, znienawidzona przez miejscowych za sw niedostpno; Zorba tymczasem romansuje w nieodlegym miasteczku z balzakowsk kurtyzan, ktr nazywa romantycznie imieniem bohaterki wojny wyzwoleczej z Turcj. Oba zwizki przynosz jednak kobietom mier: wdow, mimo odwanej interwencji Zorby, po samobjstwie zakochanego w niej chopca zabija noem jego ojciec, madame Hortense za, ograbiona ze wszystkiego ju w godzinie mierci przez czyhajce wiedmy, umiera na Wielkanoc na zapalenie puc bez perspektyw na pogrzeb, jako e "bya Europejk, katoliczk egnajc si czterema palcami". Pikn katastrof koczy si te prba generalna wybudowanej przez Zorb kolejki linowej do zwoenia drewna. I wtedy zrujnowany boss prosi fatalnego konstruktora, aby nauczy go taczy; aby mogli razem pokaza losowi, e ich witalno jest niezwyciona jak bojc si fiaska zrobi to Zorba owej nocy, gdy wymyli projekt.

Zacz tak taczy, gdy niegdy umar jego trzyletni pierworodny; mylano, e zwariowa i jest zgubiony, ale dla niego, przeciwnie, byo to zbawienie duszy. Teraz ywioowy balet na pustej play staje si wyzwoleniem urody ycia dla Basila. W kulturze rdziemnomorskiej kwintesencj tego, co oznacza taniec Zorby, daje andaluzyjskie flamenco skupiajce wpywy iberyjskie, arabskie, indyjskie i ydowskie: manifest energii, dumy i blu ludzi krzywdzonych, misterium i znami tosamoci. Bohater Cacoyannisa nie ma jednak w sobie pamici tamtej sumy wielowiekowej tradycji, jest instynktowny. Pewn form tej pierwotnoci nadaje dopiero narastajcy rytm kompozycji Theodorakisa na buzuki, opartej na motywach ludowych i swym fenomenalnym powodzeniem, jak mao ktra melodia kina, decydujcej te o popularnoci filmu. Cacoyannis broni si przed zarzucaniem mu przy dokonanej adaptacji atwych kompromisw obliczonych na potrzeby dystrybucji amerykaskiej - w rzeczy samej, naley do autorw zdecydowanie niepodlegych - ale kto wie, czy klasy ekranowego Greka Zorby nie obronili Theodorakis, zawsze umiejcy nada obrazowi szlachetny rys Lassally (co tym razem docenia Akademia Hollywoodzka), fascynujca Irene Papas, niezwykej barwnoci Lila Kedrova jako puch buduarowy rojcy o swej glorii z czasw I wojny wiatowej (zastpia w ostatniej chwili Simone Signoret, z imponujcym efektem rwnie nagrodzonym "Oscarem") oraz oczywicie nade wszystko Anthony Quinn (ktry w swojej kategorii przegra statuetk do musicalowo salonowego Rexa Harrisona). Cho bowiem scenariusz naprawd wietnie przeksztaci powie Kazantzakisa, zmieniajc midzy innymi autobiograficzn narracj na optyk obserwatora przybywajcego z zewntrz, to Cacoyannis podj pewne decyzje ryzykowne i wtpliwe, uywajc groteskowych i pejoratywnych tonw w opisie wieniakw kreteskich, na pewno za przedstawi temat nie na tym samym poziomie intelektualnym. Dla Kazantzakisa, ucznia Bergsona i autora esejw filozoficznych, napisana w roku 1946 powie bya bowiem take polemik z podziaem Nietzschego na postaw apolisk - cenic to, co jasne, przejrzyste, zrwnowaone, zamknite, doskonae i harmonijne - i dionizyjsk z jej wyborem peni i podnoci, ciemnej dynamiki waniejszej od precyzji, pdu ycia znoszcego granice, obalajcego prawa, rozbijajcego proporcjonalne ukady. Subiektywna refleksja autora, przeciwstawiajca oba pierwiastki w dowiadczeniu osobistym, znaczy jednak co innego ni zanadto apoliski Basil ekranowy, ktry odkrywa Arkadi przekonujc si do dionizyjskoci Zorby. W samej strukturze znacze to troch zbyt powierzchowne; jak zachwycenie si mieszczuchw przyrod w Wycieczce na wie Renoira, jak bezkrytyczno upojenia si prawami natury przez weekendowiczw z Wybawienia Boormana wedug Dickeya. Cacoyannis zaiste ryzykowa. Miar jego wiadomoci, talentu reyserskiego i naleytej wsppracy z zespoem jest rezultat tak zwyciski na rnych poziomach, rwnie w bogactwie stylistycznym trzech gwnych linii opowieci, i tak zjednujcy swoim niesonecznym powabem. [1966] GD, SVLT, Henning Carlsen. Norwegia, Dania, Szwecja Scenariusz: Peter Seeberg oraz Henning Carlsen. Pierwowzr scenariusza: Knut Hamsun - powie "Sult". Zdjcia: Henning Kristiansen. Muzyka: Krzysztof Komeda. Scenografia: Erik Aaes. Kostiumy: Ada Skolmen. Monta: Anja Breien, Henning Carlsen. Wykonawcy: Per Oscarsson (Pontus), Gunnel Lindblom ("Ylajali"), Sigrid HorneRasmussen (wacicielka drugiego mieszkania Pontusa), Osvald Helmuth (waciciel lombardu), Sverre Hansen (malarz), Birgitte Federspiel (siostra "Ylajali"), Wilhelm Lund (sekretarz w redakcji), Wilfred Breistrand (znajomy w meloniku), Roy Bjornstad (chromy ebrak), Hans W. Petersen (Christi), Pal Skjonberg (policjant nr 78), Ola B. Johanssen (asystent redaktora), Egil HjorthJensen (staruszek z zawinitkiem w parku), Henki Kolstad (redaktor naczelny), Per Theodor Haugen (oszukany subiekt), Knud Rex (m wacicielki mieszkania). ABC Henning Carlsen Sandrews Svenska Filminstitutet 112'

Triumf koronkowej pracy nad adaptacj: na ekranie oywa Christiania sprzed lat osiemdziesiciu (odnaleziona w plenerach zaukw Kopenhagi), ale nie Christiania realna, tylko taka, jak przeywa trawiony godow gorczk syn wiejskiego krawca Pedersena z Hamsund, przybyy tu po nalene mu uznanie dla wasnej wartoci intelektualnej, plan pierwszy wypenia za nieustannie jego ywy - czy moe raczej egzystencjalny - odpowiednik, uosobiony przez Pera Oscarssona. "Zota Palma" aktorska w Cannes bya w tym wypadku oczywistoci, rwnie jednak niewtpliwa jest ranga caego filmu i pierwszy sukces wsplnych przedsiwzi kinematografii skandynawskich. Inicjatyw podj duski indywidualista, samouk rutynowany przy realizacjach wielu krtkometrawek dokumentalnych (a od paru lat take filmw fabularnych), wspary za gwnie orodki szwedzkie - czoowa krajowa wytwrnia Sandrews i niedawno utworzony pastwowy instytut filmowy, dla ktrego jest to jedno z trzech przedsiwzi inaugurujcych mecenat produkcyjny. Zanim Knut Hamsun wyda w roku 1890 pierwsz powie, zdy ju by szewcem, subiektem, brukarzem, nauczycielem, aktorem, a podczas dwukrotnego pobytu w Ameryce konduktorem, robotnikiem portowym, kaznodziej, a wreszcie tak ciko zachorowa na grulic, e musia wraca do kraju, gdzie doszed do siebie jako urzdnik pocztowy w fiordowym ordalu. Stamtd wysya debiutanckie teksty podpisane pseudonimem (w pierwszym z opublikowanych drukarze zgubili ostatni liter i tak ju zostao). Zaledwie w wieku dwudziestu piciu lat zdy osign stan czowieka gboko dowiadczonego i zgorzkniaego; szuka oparcia w filozofii Nietzschego, jest przeciwny pozytywistom i liberalizmowi, ostro atakuje podstawowe dla zo wspczesnej cywilizacji - perfidi i egoizm Anglosasw, jeszcze bardziej za nienawidzi drapienego, indyferentnego mieszczastwa. W kilka lat pniej, po udanych pocztkach, prbuje jako eseista i pisarz przebi si w stolicy; te wanie okolicznoci daj podstaw autobiograficznej historii jego Pontusa, godujcego literata, ktremu duma kae nieugicie zachowywa postaw niezalen, nawet za cen odrzucenia wspaniaej szansy zwizanej z zainteresowaniem piknej crki oficera, ktr nazwa Ylajali. Precyzyjny w szczegach opis psychologiczny wdrwek bohatera po miecie, walki wewntrznej w toku decyzji podejmowanych ustawicznie wbrew potrzebom ciaa, wrae ze spotka z ludmi oraz halucynacji przynis Hamsunowi saw wiatow; cho ju niezadugo mia si sta oderwanym od rzeczywistoci konserwatyst, w owym czasie by w awangardzie opisu wiata wewntrznego, a jego powie dodatkowo zjednywaa jako dramat godnoci nieprzecitnego czowieka i wyzwanie dla sytej buruazji. Przenoszc literackie tworzywo tego opisu na ekran, Carlsen potrafi znacznie bardziej myle subiektywnymi obrazami ni sowami monologu i refleksji: deformacj, rodzajem i intensywnoci owietlenia, montaem skojarzeniowym. Nie przesadzi zarazem prawie nigdzie z ekspresyjnoci (najbardziej ekspresyjny, z doskonale utrafionymi odruchami kabotystwa swojego bohatera, jest sam Oscarsson), z rol scenografii czy dwiku (komentarz muzyki Krzysztofa Komedy jest bardzo oszczdny). Zapewne pomocny by mu nabyty rygoryzm dokumentalisty. Opowie wskazywaa na rodki tradycyjne jako w tym wypadku najwaciwsze, natomiast sekret powodzenia polega na wprowadzeniu, w ramy tej tradycyjnej struktury, swobodnej i ywej wyrazistoci szczegw, i to bardziej szczegw reakcji ni szczegw fizycznych, a raczej reakcji poprzez otaczajc - subiektywn - fizyczno. Std wybr odrealniajcej dugiej ogniskowej zamiast tradycyjnych dla wizualnego stylu epoki przepastnych gbi ostroci, ale te odwoania do subiektywnie oddajcej tamte czasy plastyki Muncha. Wszystko w Godzie susznie koncentruje si na graniczcych z masochizmem prowokacjach moralnych Pontusa w deniu do wielkoci pod egid Dostojewskiego; nie polega jednak tylko na odtworzeniu. Sekret w tym, e oprcz dostosowania si fizycznie do postaci przez odpowiedni godwk i oprcz warsztatowego doboru metod utosamienia ruchowego, Oscarsson znalaz subtelny autoironiczny dystans, take wobec megalomaskiej, moe nawet schizofrenicznej autoironii bohatera. Replika ekranowa umkna w ten sposb wszystkim trzem grocym jej niebezpieczestwom: nadekspresji, naturalizmowi i zakurzonej martwocie. Nie tak znw wiele? Okazao si wystarczajce, by wietno oryginau znalaza odbicie w jednej z najcelniejszych adaptacji literackich. [1963] HR HAR DU DITT LIV, zobacz OTO TWOJE YCIE HSZ RA, zobacz DWADZIECIA GODZIN

HADAKANO SHIMA, zobacz NAGA WYSPA HAKUCHU NO TORIMA, zobacz KOSZMAR ZA DNIA HAMLET, GAMLET, Grigorij Kozincew. Zwizek Radziecki Wsppraca reyserska: Innokientij Smoktunowski. Scenariusz: Grigorij Kozincew. Pierwowzr scenariusza: William Shakespeare - sztuka "The Tragical Historie of Hamlet, Prince of Danmarke". Zdjcia: Jonas Gricius. Muzyka: Dmitrij Szostakowicz. Scenografia: Jewgienij Jeniej. Kostiumy: Solomon Wirsaladze. Wykonawcy: Innokientij Smoktunowski (Hamlet), Anastasija Wiertinskaja (Ofelia), Michai Nazwanow (krl Claudius), Elza Rasine (krlowa Gertrude), Jurij Toubiejew (Polonius), Wadimir Erenberg (Horatio), Stepan Oeksenko (Laertes), Wadim Miedwiediew (Guildenstern), Igo Dmitrijew (Rosencrantz), Wiktor Kopakow (grabarz), Aadu Krewald (Fortinbras), Aleksandr Czekajewskij (szef trupy teatralnej). Lenfilm 149' Sovscope By czy nie by w pastwie, ktre jest wizieniem? Hamlet w przygotowywanej przez osiem lat wersji Kozincewa jest wyksztaconym w Wittenberdze humanist dokonujcym wyboru politycznego i podejmujcym walk w siedzibie wadzy skostniaej w ukadach z przeszoci. Samotny dysydent w ogrodzie nie plewionym przeciwstawia si na mier i ycie kamstwom drugiego maestwa matki, korony stryja, paternalizmu Poloniusza oraz karier Rosencrantza i Guildensterna. Czy wie, e musi zgin? Wie, bo jest inteligentny. "Rozarzony, jasnowosy myliciel", jak go nazwie Kenneth Tynan, jest jednak Hamletem pomylanym po rosyjsku (jakkolwiek w piknej oprawie scenograficznokostiumowej, wyborze na zdjcia plenerowe zamku w Tallinie i przynajmniej czciowo w decyzjach obsadowych Kozincew stara si o akcentowanie pierwiastkw nordyckich). Szeroka dusza tego ksicia nie pozwoli mu si wic pogodzi z tym, e wyprzedza swj czas, e jest za saby, by wygra: frustruje go to, ale nie wpdza w rozterki. Ma dylematy natury technicznej, nie psychologicznej i przyjmujc walk ze znacznie gorszych pozycji, sam dyktuje warunki. W tej koncepcji szczeglnie uzasadniona staje si owa supozycja ClaudeEdmonde Magny, e gwna z nielogicznoci sztuki wynika z woenia w usta Hamleta wspaniaego monologu wyraajcego postaw wasn autora, a nie postaci: to Szekspir myli o samobjstwie. Ksi na Elsynorze dziaa. Jest nawet bezwzgldny, take wobec matki, cho kosztuje go to wiele gwatownego blu, bo to matka traktowana po sowiasku jak wito; bezwzgldny rwnie wobec Ofelii, gdy zdradzia. Oczywicie nieobce mu s wahania. Czowiek peny, jakim jest Hamlet Smoktunowskiego, nie moe ich by pozbawiony. Nie wahaj si tyrani. Intelektualici potrafi natomiast przegra, wiedzc z gry, e tak si stanie. Ten Hamlet jest intelektualny bardziej ni ktrykolwiek inny; jest te nowoczenie zdystansowany aktorsko; tym samym jest najbardziej ponadczasowy. Najlepiej te wyraa problem myli przeciwstawionej okruciestwu przemocy nie pojedynczych zoczycw, lecz systemu. Jeszcze bardziej intrygujco przedstawia si ta wersja na tle kraju, w ktrym powstaa, i na tle totalitaryzmu XX wieku (dotychczas zblionego Hamleta - jak o tym przypomni Szab przy okazji Mefista - odkrya tylko sztuka narodowosocjalistyczna). Kozincew umia znale uniwersalizm treci najpeniej, jak byo to moliwe; w ojczynie Szekspira jego koncepcja spotyka si z penym uznaniem, protagonista zostaje za uznany za najlepsze ekranowe wcielenie postaci i umieszczony w jednym rzdzie z najwybitniejszymi Hamletami stulecia, do ktrych nale romantyczny John Gielgud z roku 1930, Michael Redgrave ze Stratfordu w roku 1958 najblisze Smoktunowskiemu uosobienie udrczonego intelektualisty, przenoszcego na scen swoj prywatno, Jonathan Pryce - najbardziej freudowski obok Oliviera z jego sawnej scenicznej wersji jeszcze sprzed wojny, z roku 1937, oraz David Warner - Hamlet czasw kontestacji. Smoktunowski by podczas tej ekranizacji nie tylko aktorem, ale take dynamicznym wsptwrc; rozumiejc si wietnie z Kozincewem w jego zamyle generalnym, susznie podziwiajc konsekwencj i

logik wszystkich szczegw adaptacji, aranowa sceny i dodawa do wykoncypowanej struktury wasn sceptyczn ywioowo. Ma to swj oddzielny wymiar - Hamlet jest yw iskr w zgniej stagnacji Elsynoru - ale pomogo te caoci przedsiwzicia, z ktrej i tak wieje jubilerskim chodem. Zwaszcza e zastosowane tu wzory plastyczne Vermeera i szlachetne pikno czarnobiaej kontrastowoci wspaniaych zdj Griciusa, a take wyrafinowana, wyrazicie tworzca nastrj muzyka Szostakowicza s na palecie rodkw przekazu po tej samej chodnej stronie. Przeciwwag daj tylko aktorzy, cho na pewno nie wszyscy, poniewa niektrzy psuj wrcz natrctwem realizm konieczny dla przeprowadzenia zamysu reyserskiego. Cudowna jest Ofelia w yciowej roli Anastazji Wertyskiej - modszej crki Aleksandra - czcej defensywno i kruch delikatno renesansowej figurki porcelanowej z ukrytym temperamentem hitchcockowskich blondynek; wspaniay grabarz Kopakowa; trafna krlowa otyszki Elzy Raine, naiwna w kobiecym przeniewierstwie i przeraona zoonoci poczyna syna, ktry dla osignicia celu przyjmuje zbrodnicze reguy gry w zbrodniczym gniedzie (przeraona bardziej jego sarkazmem ni wasn podoci). Uniwersalizm Szekspira - komentuje Kiernan Ryan - w tym znajduje wyraz, e postawienie si na miejscu jego bohaterw pozwala odkry ich naturalno emocjonaln w sytuacji i czasach, w ktrych zostali opisani. Poprzez umiejtn selekcj oraz interpretacj inscenizacyjn (fizyczny konkret scenerii; pogrzeb Poloniusza i nakadanie aoby Ofelii; powrt Laertesa zamierzajcego pomci ojca) Kozincew zdoa wzmocni t wiarygodno postaci w sztuce, na ktr skadaj si nieco sprzeczne elementy ze redniowiecznej opowieci o Amlecie duskiego kronikarza Saxona Grammaticusa i dramatyczne wahania bohatera elbietaskiego. Kreacja Smoktunowskiego tym bardziej podkrelia ten czynnik, na ktrym chyba najbardziej zaleao reyserowi, skoro wraz z gotowym filmem odda do rk czytelnikw ksik na temat swoich przemyle zatytuowan "Szekspir - nasz wspczesny". [1962] HARAKIRI, SEPPUKU, Masaki Kobayashi. Japonia. Scenariusz: Shinobu Hashimoto. Pierwowzr scenariusza: Yasuhiko Takiguchi - powie "Seppuku". Zdjcia: Yoshio Miyajima. Muzyka: Toru Takemitsu. Scenografia: Junichi Ozumi, Jusho Toda. Ukady szermiercze: Seiji Iho. Monta: Hisashi Sagara. Wykonawcy: Tatsuya Nakadai (Hanshiro Tsugumo), Akira Ishihama (Motome Chijiiwa), Rentaro Mikuni (szambelan Kageyu Saito), Tetsuro Tamba (Hikokuro Omodaka), Shima Iwashita (Miho), Ichiro Nakaya (Hayato Yazaki), Yoshio Aoki (Umenosuke Kawabe), Yoshio Inaba (Jinnai Chijiiwa), Kei Sato (Masakazu Fukushima), Masao Mishima (Tango Inaba), Jo Azumi (Ichiro Shimmen). Shochiku 134' Grandscope Rok 1630, czasy najwikszej potgi rodu Tokugawa, cisego zamknicia kraju i najsurowszych rygorw feudalnej wadzy szogunatu. Od pitnastu lat obowizuje bezwzgldny kodeks bukeshohatto, poddajcy kontroli kast rycersk (punkt trzeci gosi midzy innymi, e prawo moe popa w sprzeczno z rozumem, ale rozum nie jest powodem, by ama prawo); kto straci honor, winien zgodnie z uksztatowan ju w wieku XIV etyk bushido - drogi rycerskiej - popeni seppuku, przez prostakw zwane harakiri. Rytualne samobjstwo dokonywane jest zgodnie z ceremoniaem za pomoc krtszego z nieodcznych dwch samurajskich mieczy: egnajcy si z yciem czyni prostopade cicia brzucha, poziome przechodzce w pionowe, po czym sekundujcy z tyu samuraj cina mu gow. Bukeshohatto i straszliwa represyjno rzdw zwyciskiego klanu, datujce si od zdobycia w roku 1615 zamku w Osace przez Ieyasu Tokugaw, doprowadziy kodeks bushido do tragicznych wynaturze i zaci na mentalnoci Japoczykw przez kilka wiekw. Ju wczeniej problem stanowia bezpotomna mier monowadcy: jego rycerze stawali si wwczas roninami, ktrzy w czasach pokoju nie byli potrzebni do wzmocnienia zag innym potentatom. Niewielka liczba zaj godnych stanu rycerskiego skazywaa bezpaskich samurajw na brak rodkw materialnych i godowanie (bd, z koniecznoci,

rozbj). Bukeshohatto wydatnie pomnoyo ich liczb: terror Tokugaww obawiajcych si opozycyjnych klanw prowadzi do ich przymusowego rozwizywania z powodu (lub pod pretekstem) zamania ktrej z zasad. Za rozbudow fortyfikacji - zakaz w punkcie szstym - spotkao to w roku 1619 Fukushimw, w ktrych dwunastotysicznej zaodze suyli Hanshiro Tsugumo i jego przyjaciel Jinnai Chijiiwa. Nim ten pierwszy popeni seppuku, Chijiiwa ubieg go, proszc zarazem o opiek nad synem. Tsugumo zaj si wic z kilkunastoletni crk wyrobem parasolek; w kilka lat pniej jego Miho wysza za Motomego Chijiiw, zatrudniajcego si jako guwerner. W krytycznej sytuacji roninowie poczli si zgasza na dworach magnackich z prob o zaszczyt popenienia seppuku na dziedzicu paacowym, poniewa brak rodkw do ycia uniemoliwia im zachowanie czci; w takich razach bywali przyjmowani na sub lub przynajmniej obdarzani zapomog. Nagminno przypadkw skonia jednak mylcych ortodoksyjnie arystokratw do upowszechnienia innego zwyczaju: zgody na samobjstwo. Tak postpuje si na stoecznym dworze ksicia Iyiego (a w kadym razie tak zdecydowa robi pod nieobecno ksicia jego szambelan). Gdy wic przybywa tu w rzeczonej sprawie Tsugumo, zostaje ostrzeony, e na nic liczy nie moe, natomiast dobrze byoby unikn powtrzenia si niedawnego gorszcego widowiska, gdy pewien mody samuraj musia zabi si w mczarniach bambusow atrap, poniewa zapomnia, e miecz jest dusz samuraja i niegodnie go sprzeda. Tsugumo nie porzuca jednak zamiaru i prosi o asyst przy seppuku trzech dowdcw z druyny ksicia: dwch mistrzw miecza, Omodak i Yazakiego, oraz Kawabego, zastpc szambelana. Poniewa jako dugo si nie pojawiaj, tajemniczy ronin ma czas opowiedzie, co skonio go do decyzji. W toku relacji odsania prawd: nieszczsny mody samuraj to jego zi, doprowadzony do beznadziejnej sytuacji grulic Miho i chorob maego synka, trzej sekundanci nie przybywaj za, bo tchrzliwie skrywaj hab. Kady z nich zosta bowiem pozbawiony w pojedynku z Tsugumo samurajskiego koku, co rwna si obowizkowi popenienia seppuku; taki by pocztek zemsty starego mistrza, ktry nie mia ju nic innego do czynienia na tej ziemi po dowiedzeniu si o okrutnej krzywdzie zicia (najpierw udzono go przyjciem do druyny Iyiego, potem, pomimo baga, nie pozwolono poegna si z rodzin) oraz niemal rwnoczesnej mierci crki i wnuczka. Reszty zemsty dopenia Tsugumo po przedstawieniu caej historii: zabija czterech ludzi ksicia, omiu rani, zniewaa otarz domowy i popenia samobjstwo, nim mogli do strzeli wezwani sudzy z muszkietami. Nie dosign szambelana; nie zdoa te desperack demonstracj zwrci powszechnej uwagi na tragiczne dylematy stwarzane przez wadz autorytarn. Trzech winnych ksi Iyi kaza zgadzi, lecz spraw zatuszowano: tych, ktrzy zginli, zabraa podobno choroba... Tak charakterystyczne dla drogowskazw etycznych wspczesnego Japoczyka poczucie wstydu, oczywiste pitno odcinite w mentalnoci przez zasady kodeksu rycerskiego, jest jednym ze rde siy narodu. W warunkach demokracji jego warto jest zrozumiaa; totalitaryzm wykorzystywa jednak t cech dla represyjnego zniewolenia, podobnie jak wiele innych wzorw wzitych z bushido, biece sukcesy gospodarcze kraju maj za ow ciemn stron feudalnych struktur zarzdzania. Kobayashi jest szczeglnie uwraliwiony na grob odnawiania si militaryzmu i ubezwasnowolniania narzuconymi rygorami ideologicznymi, tote tworzc swj pierwszy film historyczny, mia na uwadze wanie owe zwizki ze wspczesnoci. Demaskatorska ostro nie wypada zbyt zrcznie w samej fabule wykorzystujcej chwyty zbyt jaskrawe, jeli nie melodramatyczne - jakkolwiek bardzo zrczn struktur nada scenariuszowi Shinobu Hashimoto, wspautor Siedmiu samurajw, Tronu we krwi czy Ukrytej fortecy. Nie doszo te do pomniejszenia problemu przez obarczenie odpowiedzialnoci wyjtkowych jednostek: winny jest system. Naprawd jednak film nabiera innego wymiaru dziki wspaniaoci formalnej obrazu: to ona decyduje o wielkim zwycistwie Kobayashiego. Najwaniejsza emocjonalnie demitologizacja seppuku w opisie przeraenia i okrutnych mczarni Motomego ani troch nie marnuje siy poprzez naturalistyczn nadmierno, krytyka nieludzkich konsekwencji bushido nie oznacza nierespektowania wyrafinowanej sublimacji rycerskiego obyczaju, groza walki na miecze nie przesania jej estetyki. Szczeglnie, e Kobayashi umie wspaniale wygrywa cisz i kontrasty dwikowe, nastrj muzyki Toru Takemitsu na biw, zmienny rytm, kompozycj szerokiego ekranu w dynamicznie zmiennych ujciach szerokoktnych, elegancj fotografii w czerni i bieli zarwno we wntrzach, jak w chmurnym plenerze. Pierwszorzdne znaczenie ma te w tym filmie aktorstwo: Tatsuya Nakadai, jako Tsugumo o blisko dwadziecia lat starszy ni w rzeczywistoci, buduje posta z najlepszych moliwych skadnikw, a ponadto ma doskonale zarysowanych opozycjonistw w osobach Rentara Mikuniego jako dystyngowanie cynicznego szambelana i Tetsura Tamby jako ponurego mistrza miecza.

[1966] HIDEG NAPOK, zobacz ZIMNE DNI HONNO, zobacz UTRACONA PE HOW TO STEAL A MILLION, zobacz JAK UKRA MILION DOLARW HUD, zobacz HUD, SYN FARMERA HUD, SYN FARMERA, HUD, Martin Ritt. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Irving Ravetch, Harriet Frank Jr. Pierwowzr scenariusza: Larry McMurtry - powie "Horseman, Pass By". Zdjcia: James Wong Howe. Muzyka: Elmer Bernstein. Wykonawcy: Paul Newman (Hud Bannon), Brandon de Wilde (Lon Bannon), Melvyn Douglas (Homer Bannon), Patricia Neal (Alma), Whit Bissell (weterynarz Burris), George Petrie (Joe Scanlon), Crahan Denton (Jesse), Val Avery (Jose), John Ashley (pomocnik weterynarza), Sheldon Allman (waciciel drogerii), Robert Hinkle (spiker na zawodach), Don Kennedy (awanturnik w barze). Martin Ritt, Irving Ravetch 112' Panavision Elegia odchodzcej Ameryki cnt tradycyjnych: Larry McMurtry, piewca wolnych przestrzeni Teksasu, daje filmowi pierwsz z fabu emanujcych tak duym urokiem na ekranie. Hud, syn farmera ma wrd nich ton najpowaniejszy - to jeszcze lata szedziesite, kiedy do zakrojonego serio dramatu psychologicznego nie bywaj dodawane atrakcje uboczne - i przedstawia si jako osignicie najlepsze. Wspaniay aktorsko film, sugestywnie opisujcy obrazem relacje pomidzy ludmi a otoczeniem, zdobywa trzy "Oscary" (Patricia Neal, Melvyn Douglas oraz hollywoodzki senior niskotonowoci i krtkiej ogniskowej James Wong "Low Key" Howe) plus podobn popularno, jak w nastpnych dekadach bd si cieszyy Ostatni seans filmowy Bogdanovicha, Czue swka Brooksa i Lonesome Dove (1988) Wincera. Opowie przedstawia wizerunki duchowe i aspiracje na trzech szczeblach rodu tradycyjnych hodowcw byda z nudnej prowincji preriowej. Dziadek kieruje si niezmiennie kodeksem pionierw, tym samym co w pocztkach wieku; jego syn Hud to hedonista epoki industrialnej, przyjmujcy wspczesne reguy gry, a wic wygodne zdobycie zysku; wnuka, bratanka Huda, oywia jeszcze modzieczy idealizm, a poza tym Lon wda si troch w dziadka z mioci do ziemi. Jest jeszcze Alma, gospodyni trzech samotnych mczyzn, zakochana w Hudzie trzydziestoparolatka z najlepszej rasy dzielnych Teksanek, jedna z tych samotnych wysp archipelagu ludzkiego, ktre McMurtry tak lubi i umie opisywa. Alma jest wanie kim, kogo Hud potrzebuje; ale ona nie zdecyduje si na krok w jego stron, ostrona wobec jawnej lekkomylnoci, pytkich zasad i zainteresowa, ucieczek w przygody z kobietami i burbonem guszce kompleks winy (w powrocie z wesoej wyprawy spowodowa po pijanemu wypadek samochodowy, w ktrym zgin brat uwaany przeze za znacznie lepszego). Pozostae postacie znajduj si w do odlegym tle. Gwne napicia przebiegaj pomidzy ojcem a synem: Hud chciaby sprzeda grunt potentatom naftowym, ojciec nie dopuszcza myli o zdradzeniu ziemi przodkw. Gdy bydo zaczyna chorowa, wbrew radzie syna nie sprzeda go nim stanie si jasne, e to epidemia pryszczycy, i zgodnie z normami przeprowadza egzekucj stada; wiadomy nieuchronnej staroci i odstpstwa syna, zaamany, umiera po zasabniciu i upadku z konia na objedzie swego terytorium. Alma, ktr Hud prbowa zdoby si, a take Lon, ktry dojrza do oceny fascynujcego go przedtem stryja i wygarnia mu prawd, opuszczaj ranczo. Hud zostaje sam z puszk piwa. Przy wszystkich rnicach konflikt syna z ojcem, konflikt dwudziestowiecznej Ameryki konsumpcyjnej z dziewitnastowieczn etyk protestanckiej pracy odpowiada tu w skali osobowej antagonizmowi pokoleniowemu z Na wschd od Edenu, natomiast w wymiarze spoecznym, westernowej porace

wolnych hodowcw z jankeskimi ekspansjonistami, w tym przypadku z naftowcami. Drugi motyw za lat pitnacie (ale na tle kraju po II wojnie wiatowej) znacznie wyraniej ulokuje na tle mitologii Zachodu Alan Pakula: Przybywa jedziec to pie poegnania z wolnymi terytoriami, nie stronica od metaforycznoci i poezji. Ritt, cierpliwy obserwator, trzyma si realistycznego konkretu pierwowzoru. Cho McMurtry to nie Steinbeck, wietnie umie opisa prawd psychiczn i obyczajow specyfik teksask: to problemowe jest mao zoone, lecz ludzie przedstawiaj si bardzo plastycznie. Takich te, niestandardowych, pokaza ze swoimi aktorami Ritt, odmalowujc midzy innymi jeden z pierwszych portretw nowoczesnego antybohatera kina amerykaskiego we wcieleniu Paula Newmana. Owa wielowymiarowo nie zostaa zreszt tak atwo zrozumiana. Modzi Amerykanie identyfikowali si z uwodzicielskim, indyferentnym Hudem, co reyser skwitowa: "a mylaem, e to sukinsyn; no tak, ale ja mam pidziesit lat..." [1960] I COMPAGNI, zobacz TOWARZYSZE I FIDANZATI, zobacz NARZECZENI I GIORNI CONTATI, zobacz DNI S POLICZONE I PUGNI IN TASCA, zobacz PICI W KIESZENI IDOL, NAYAK, Satyajit Ray. Indie Scenariusz: Satyajit Ray. Zdjcia: Subrata Mitra. Muzyka: Satyajit Ray. Monta: Dulal Dutta. Wykonawcy: Uttam Kumar (Arindam Mukherji), Sharmila Tagore (Aditi Sengupta), Sumita Sanyal (Promila Chatterji), Bharati Devi (Manorama Bose), Bimal Ghosh (Jyoti), Kanu Mukherji (Pritish Sarkar ), Ranjit Sen (Haren Bose), Somen Bose (Shankar), Jogesh Chatterji (Aghore Chatterji), Lali Choudhury (Bulbul), Satya Bannerji (Sadhu), Susmita Mukherji (Molly), Jamuna Sinha (Shefalika), Subrata Sen (Ajoy), Bireswar Sen (Mukanda Lahiri). R .D. Bansal 120' Arindam Mukherji, znany aktor kina bengalskiego, podruje pocigiem z Kalkuty do New Delhi po odbir nagrody. Podr daje mu okazj do przemyle, zwaszcza po tym, gdy moda dziennikarka z przenikliw bezwzgldnoci sprowokowaa najbardziej niemie wspomnienia zwizane z uzalenieniem od alkoholu. Pomidzy jednym rankiem a nastpnym Mukherji staje si, w spotkaniach z nowymi ludmi, kim innym; ale po przyjedzie, w obliczu tumu wielbicieli, przywdziewa znw powok idola. Chocia sceneria jest dla Raya wyranie nietypowa, sam temat natomiast nienowy (nade wszystko za jego konkluzje: e egzystencja na szczycie jest samotna i pena niepewnoci, oraz e za saw si paci), dokonana tu analiza osobowoci naley do najciekawszych pomidzy filmami podobnego pokroju. Retrospekcje i sekwencje snw wydaj si wyranie zdradza jeli nie impuls do tego przedsiwzicia, to w kadym razie jego mistrzowskie wzory: Tam, gdzie rosn poziomki opar Bergman na identycznej kombinacji podry, reminiscencji i koszmaru, ktry przywodzi take na myl poetyk innych jego wczesnych filmw. Jednake nie chodzi tu tylko o wietny popis warsztatowy, jaki moe ju by bez wysiku podjty przez Raya, oraz o wprowadzanie zmian stylistycznych (nieobecny poprzednio szybki monta city). Idol jest te bowiem podjtym na dogodnym gruncie moralistycznym komentarzem reysera - pierwszym tego rodzaju - do aprobowanego za ycia Nehru, ale majcego go rozczarowa w przyszej dekadzie kierunku zmian spoecznych: wiara w si indywidualnoci, podstawowa dla Raya, zaczyna si rozmija z tendencjami coraz bardziej nakazowego sterowania yciem kraju. [1962]

IL BELL'ANTONIO, zobacz PIKNY ANTONIO IL BRIGANTE, zobacz ROZBJNIK IL BUONO, IL BRUTTO, IL CATTIVO, zobacz DOBRY, ZY I BRZYDKI IL DISPREZZO, zobacz POGARDA IL GATTOPARDO, zobacz LAMPART IL POSTO, zobacz POSADA IL SOPRASSO, zobacz FANFARON IL TERRORISTA, zobacz ZAMACHOWIEC INTIMNI OSVETLENI, zobacz INTYMNE OWIETLENIE INTYMNE OWIETLENIE, INTIMNI OSVETLENI, Ivan Passer, Czechosowacja Scenariusz: Ivan Passer, Jaroslav Papousek, Vclav Sasek. Zdjcia: Miroslav Ondrcek, Josef Strecha. Opracowanie muzyczne: Oldrich Korte. Wykonawcy: Zdenek Bezusek (Petr), Karel Blazek (Bambas), Vera Kresadlova (Stepa), Jan Vostrcil (dziadek), Jaroslava Streda (Marie), Vlastimila Vlkov (babka), Karel Uhlk (aptekarz), Miroslav Cvrk (Kaja), Dagmar Redinova (maa Marie). 72' Okruchy ycia: na polu faluje zboe, pod cmentarnym murem aobnicy oprniaj pcherze, na ce wygrzewa si kobieta, niebawem pocznie grabi siano - a tymczasem duet kornecistw zagra umaremu zza muru cmentarza w chwili opuszczania trumny do grobu, potem za ruszy si do pieww i tacw na stypie. Tu poezja Smetany - "ronie yto, bdzie chleb" - tam mieszno rzeczy codziennych i tsknota do czego wikszego, i malutka zapobiegliwo, i trwanie. Pejza z Bruegla, tak; ale Bruegel malowa przecie swoimi obrazami ukryte przypowieci moralne. Mozaika ukadana przez Passera ocenia warto ycia w podobny sposb, nie naruszajc prawdy materialnej i dodajc aur sztuki. O fabu chodzi najmniej. Znacznie bardziej o stan rzeczy wyraony wizualnie, raczej symultanicznie ni w kontrach montaowych, cho s i takie - gdy zestawiona zostaje modo i przemijanie, krasa i pospolito, gadko miejska i trud ryty na twarzach socem w polu. Na przeciwstawieniach oparty jest zreszt sam temat: do dawnego przyjaciela z konserwatorium, zaszytego w prowincjonalnym miasteczku, przyjeda wiolonczelista z zespou symfonikw stoecznych, by zagra koncert z miejscowymi amatorami. Przywozi przyjacik, ktra troch si tu bdzie nudzi podczas caodobowych odwiedzin, gdy druhowie poczn wspomina dawne czasy, a potem jeszcze zajm si butelk liwowicy i rojeniami o ruszeniu w sin dal. Bdzie obiad w gronie rodzinnym z peregrynacj udka kurczcia po talerzach, kwartet z aptekarzem, a rano niadanie z toastem na cze przybyszw ajerkoniakiem, ktrego nie da si wypi, bo zbyt gsty; i to ju wszystko. Debiut przyjaciela Formana naley do najbardziej niezwykych filmw nowofalowych. Nie tylko dlatego, e omija dramaturgi opowieci ekranowej; chodzi te o nieuchwytno sposobu przekazu znacze, jak si okae, znamienn dla Passera. Jest w tym filmie oczywisto nieprzejrzysta bardziej jeszcze ni w neorealizmie: tam bowiem, cho nie zawsze jasne byy motywacje autorw, to czytelna dydaktyka ich wywodu. Intymne owietlenie daje natomiast szerok dowolno rozumienia relacji przedstawianych bohaterw i otaczajcego ich wiata - od domniema, e chodzi o potpienie hedonizmu, po dostrzeenie afirmacji urzdzenia swej maej ojczyzny, od przeciwstawienia prowincjonalizmu oddechowi wielkiego miasta po elegi na utracone ambicje modoci, od tumaczenia decyzji yciowych muzyk do znalezienia

w niej zbawicielki. Najsuszniej jednak uzna, e ukryta tu mdro usuwa klasyfikacje na rzecz namysu nad smakiem istnienia, a jego powabw nie szuka w wydarzeniach dynamicznych, lecz w codziennoci ubarwionej maymi przypadkami, miesznostkami, rezultatami ulegania osobliwym skonnociom. Na takich akcentach opiera si te Forman. Tam jednak, gdzie on jest forte w pnutach, Passer daje piano w semkach (nie od razu zreszt - chyba dopiero od sekwencji pogrzebu - trafiajc w ton); gdzie Forman zapala reflektory szyderstwa, Passer wybiera intymn powiat dobrotliwej liryki. "Triumf prostoty i skromnoci" - powie zachwycony Truffaut, ktry za trzy lata przedstawi Skradzione pocaunki. W rok po nich wiat dowie si po raz pierwszy o Krzysztofie Zanussim ze Struktury krysztau, w ktrej nastpi porwnanie egzystencji przyjaciela z wielkiego wiata i z najcichszej peryferii. Bdzie to ju po sierpniu 1968, gdy Passer znajdzie si w Stanach Zjednoczonych. W warunkach produkcji hollywoodzkiej nie bdzie oczywicie mowy o kontynuacji subtelnoci otwartego dramaturgicznie Intymnego owietlenia, jakkolwiek co najmniej jeden film amerykaski - Creator (1985) - przyniesie zadumane pikno jego delikatnych klimatw. [1962] IRMA LA DOUCE, zobacz SODKA IRMA IWANOWO DIETSTWO, zobacz DZIECKO WOJNY JAK UKRA MILION DOLARW, HOW TO STEAL A MILLION, William Wyler. Stany Zjednoczone Scenariusz: Harry Kurnitz. Pierwowzr scenariusza: George Bradshaw - opowiadanie "Venus Rising" z tomu "Practice to Deceive". Zdjcia: Charles Lang Jr. Muzyka: John Williams. Scenografia: Alexandre Trauner. Monta: Robert Swink. Wykonawcy: Audrey Hepburn (Nicole Bonnet), Peter O'Toole (Simon Dermott), Hugh Griffith (Charles Bonnet), Eli Wallach (Davis Leland), Charles Boyer (Bernard de Solnay), Fernand Gravey (Grammont), Jacques Marin (szef stranikw galerii), Roger Treville (licytator), Eddie Malin (urzdnik ubezpieczeniowy), Marcel Dalio (Paravideo), Moustache (wsaty stranik z butelk), Bert Bertram (Marcel). Fred Kohlmar 127' Panavision De Luxe Color Sekret prestiu w wiecie sztuki: chcesz mie wspania kolekcj spreparuj j sobie sam. Wielce szanowany nie tylko w Paryu pan Bonnet troch jednak przeholowa, pragnc si publicznie poszczyci per swych zbiorw, czyli statuetk Celliniego (a w istocie wasnego dziadka). Crka, przytomniejsza od taty, wie, e falsyfikaty atwo ju teraz rozpozna za pomoc testw. Co robi? Trzeba wypoyczon "Wenus" wykra z muzeum, zanim j zbadaj eksperci a zrobi to niechybnie, skoro zostaa ubezpieczona na milion. Nicole prosi o pomoc wamywacza, ktry si wanie napatoczy; nie wie, e to detektyw od oszustw kolekcjonerskich, zatrudniony przez wpywowego marszanda w misji skompromitowania jej ojca. Szczciem Simon si zakochuje i pomaga w wykonaniu planu, przezwyciajc pewne wtpliwoci po otrzymaniu logicznych wyjanie od Bonneta ("-Dlaczego zamierzamy ukra akurat w posek? -Jake to, miabym kra co, co do mnie nie naley?!"). Finaowym krokiem jest dobicie targu ze zbzikowanym milionerem amerykaskim, bardziej pragncym maej skradzionej Wenus ni ywej wasnej narzeczonej: rka Nicole zostaje oddana jako odstpne. To si nazywa robi udane interesy! Sympatyczna, jakkolwiek niewyszukana komedia Wylera wieczy seri rozrywkowych wama filmowych i pogodnych spotka z eleganckim wiatem tradycyjnej Europy lub jego pochodn. Nadszed przeom kontrkultury, centrum mody przenosi si z Parya do swingujcego Londynu, teraz krlowa bd inne rytmy i tematy rozrywkowe (chocia, skoro o rytmach mowa, w Jak ukra milion

dolarw przydarza si pewien ewenement: to pierwsza praca Johna Williamsa, ktry za kilkanacie lat w ponownie przygodowym Hollywoodzie Spielberga bdzie wanie mistrzem bogatych partytur epickich przywoujcych dawne tradycje Rzsy, Steinera, Coplanda i Korngolda). Ksiniczk poprzednich zabaw - poczynajc od Rzymskich wakacji - bez wtpienia bya Audrey Hepburn; take dla niej, nawet wliczywszy Joann z Dwojga na drodze, jest to jedna z dwu ostatnich rl podobnego pokroju. Koo si zamyka. Jak tropem Rzymskich wakacji szed skoczniej Wilder w Sabrinie, tak teraz Wyler, ju bez romantycznych nalotw, przywouje jego umiech z Mioci po poudniu: rosy Gary Cooper zostaje zastpiony rwnie smukym Peterem O'Toolem, natomiast protagonistka, Pary i kpiarskie szachrajstwa pozostaj. Kpiarskie, bo cho wspomina si odkryte niedawno faszerstwa Vermeera sporzdzone przez Van Meegerena, to filmowa figurka Celliniego jest jawnie dziewitnastowieczna, techniki stosowane przez tat Bonneta nie nabrayby chyba nawet szejkw naftowych, a w "Operacji Wenus" wicej wysiku pochania bressonowsko pokazane wydostawanie si z komrki na szczotki ni caa reszta. Owszem: garderoba panny Bonnet to naprawd Givenchy. Ale istotnie realna okae si tylko namitno do dzie sztuki przejawiana przez groteskowego milionera (komputery, winnice, bawena): wanie tak poczn przepada w sejfach najpierw amerykaskich, potem japoskich, skarby wiata nierzadko kradzione, a suce tylko temu, by ich czasem sekretnie dotkn. [1964] JAK W ZWIERCIADLE, SSOM I EN SPEGEL, Ingmar Bergman. Szwecja. Scenariusz: Ingmar Bergman. Zdjcia: Sven Nykvist. Muzyka: Johann Sebastian Bach - fragment II suity solowej dmoll na wiolonczel BWV 1008. Wykonawcy: Harriet Andersson (Karin), Max von Sydow (Martin), Gunnar Brnstrand (David), Lars Passgrd (Fredrik "Minus"). Svensk Filmindustri 89' "Hymn o mioci" z Pierwszego Listu do Koryntian koczy wity Pawe pouczeniem, e "teraz widzimy jak w zwierciadle, przez podobiestwo; lecz w on czas twarz w twarz. Teraz niedoskonale, lecz potem poznam tak, jak sam jestem poznany. Teraz trwaj wiara, nadzieja, mio, tych troje; a z nich najwiksza jest mio". Znak przebaczenia z nieba pozwala bohaterowi rda powrci z pogaskiej nienawici do chrzecijaskiej akceptacji; mona by wic oczekiwa, e skoro w nastpnym dramacie Bergman odwouje si tytuem do wartoci biblijnych, to znw opowie o pozytywnym wpywie metafizyki na przeycia ludzi. Nic podobnego jednak: Jak w zwierciadle jest pierwszym ogniwem cyklu opisujcego nieobecno Boga i narastajc obco nawet pomidzy najbliszymi. Owszem, okae si to jasne dopiero za dwa lata, z perspektywy Goci Wieczerzy Paskiej i Milczenia, ktre zo si wraz z nim w nie planowan trylogi wieczc wczeniejsze dokonania; na razie interpretacja pozostaje otwarta. Czowiek w obliczu klski prbuje si rozpaczliwie ratowa poprzez wiar i pozostaje przy smutnym piknie nadziei: "Bg jest pewnoci istnienia mioci na tym wiecie, mio znakiem jego obecnoci". Nic innego nie pozostaje tym, ktrzy s drobin w bezmiarze przestrzeni i czasu, o czym przypomina obraz morza z pierwszych i ostatnich uj. Udwign brzemi samotnoci nie kady przecie potrafi, nie wszyscy te umiej nie mio. Napicia wiata otaczajcego okazay si przemone dla modej schizofreniczki, ktrej m ma osobowo zbyt sab, by zdoa pomc, i jako lekarz wierzy w nieuleczalno przypadku orzeczon przez specjalist. Po mierci matki - jeszcze w dziecistwie - Karin nie znalaza te adnego oparcia w ojcu: najpierw zaniedba kontakty z ni na rzecz pisarstwa, ktre wanie w tym czasie przynioso mu sukces, pniej za podwiadomie j odrzuca, jako dotknit chorob odziedziczon po matce. Wizi z ojcem brak te modszemu bratu Karin. Siedemnastoletni obecnie Minus przeywa jeszcze dodatkowe dystresy zwizane z dojrzewaniem i niechci do kobiet. Cieszy si jednak na wsplne wakacje na batyckiej wyspie z ojcem wanie przybyym ze Szwajcarii i siostr, ktra przed miesicem opucia zakad psychiatryczny. auje, e bdzie to nie wicej ni kilka tygodni.

Nie wie, e w Szwajcarii tylko przypadek przeszkodzi samobjstwu ojca sfrustrowanego pustk swej pracy, a wsplne wczasy doprowadz do ostatecznego kryzysu Karin, zbyt ju zmczon wyrywaniem si ze swej otchani psychicznej, przechodzeniem z jednego wiata do drugiego. Dowiedziaa si o wasnej chorobie wszystkiego poza tym, e jej przypadek obsesji religijnej uwaany jest za beznadziejny; gdy znajduje w pogld w notatkach ojca - studiujcego rozkad psychiki crki w pokusie wykorzystania literackiego - porzuca ostatecznie rzeczywisto dla wiata gosw dajcych pociech i nadziej poznania Boga twarz w twarz, a nie tylko poprzez odbicie w wiecie doczesnym. Uwodzi Minusa, ktry stara si pomc w krytycznej chwili, gdy ukrya si w desperacji w starym wraku na brzegu morza, i po nastpnym ataku zostaje zabrana migowcem do szpitala: wyobrazia sobie oczekiwanego Boga jako pajka o kamiennej twarzy, usiujcego j zgwaci. Przegrana Karin owocuje jednak porozumieniem jej najbliszych: Minus radonie przeywa pierwsz od niepamitnych czasw rozmow z ojcem. Jak uzna Jerzy Andrzejewski, twrcy poeraj chciwie nawet rozpacz i cierpienie, szalestwo i zbrodni. "S nienasyceni, wci trawieni poszukiwaniem i chyba prawie zawsze samotni. Sztuka moe mioci promieniowa, lecz sama mioci nie jest". Bez wtpienia, owa opowie o pisarzu i crce to rwnie zwierciado wasne Bergmana. Po ukoczeniu uzna to dzieo nie tylko za najbardziej osobiste, ale nawet za opus numer 1, stanowczo nadmiernie lekcewac poprzednie 22 (do czasu; w przyszoci bdzie mia Jak w zwierciadle za utwr sztuczny, nalecy jako ostatni do kina uprawianego przeze w latach pidziesitych). Niewtpliwie wanie to dokonanie przypiecztuje jego saw w niepodwaalny ju sposb, przyniesie te nastpnego "Oscara" w rok po nagrodzeniu rda. Wspaniao nie jest tu jednak nieskazitelna, i to wanie w wymiarze treciowodramaturgicznym. Objawiajcy si znacznie doskonalej ni w Twarzy jako mistrz dwoistoci znacze, wykorzystujcy dualizm swej osobowoci Bergman nie ustrzeg si grandilokwencji - zwaszcza na tle ascetycznie kameralnego zagospodarowania ukadu - i odsonicia zwizanej z tym pewnej naiwnoci, poniewa film jest tak ujmujco szczery. Niewykluczone, e trzeba byo sytuacj bardziej rozbudowa. Ale Bergman dy wanie w kierunku przeciwnym: chce osign dojrza, czyst prostot. Kolejne czony tryptyku kameralnego bd spenieniem tego zamiaru. Ju tu wikszo skadnikw formalnych uzasadnia satysfakcj reysera. Stabilni jak zawsze odtwrcy (ze wspaniale odmienn Harriet Andersson i debiutujcym Larsem Passgrdem) prowadzeni s kamer rwnie niezawodnie, wedug pryncypiw oddania ekspresji twarzy, jak czyni to Gunnar Fischer. Sven Nykvist, od rda nowy stay operator, dodaje jednak do strony obrazowej co znacznie wicej: wiato plenerowe szarej godziny. Pocztek lat szedziesitych, wraz z pojawieniem si tamy nie wymagajcej tak jaskrawo iluminowanego planu, oznacza kres stylu atelierowego w tej dziedzinie i estetyki pikna kontrastowego wiatocienia. Bergman bardzo chtnie poszed za Nykvistem czujcym pikno charakterystycznej powiaty pnocnego lata, gdy noc niemal nie zapada, a dugie cienie, przydajce scenerii szczeglnego uroku, mona filmowa przez wiele kwadransw. Zwizek dwch szwedzkich wirtuozw, jak sami uznaj, polega bdzie wanie na sposobie odczucia wiata; Jak w zwierciadle to pierwszy film, gdzie tak widoczn rol odegrao nordyckie owietlenie znad linii horyzontu, jakkolwiek jest to dopiero wybr klucza wizualnego, nie za jego dojrzae zintegrowanie z istot treci. Pierwszy raz natomiast tak wiadomie uyta zostaa przez Bergmana - w stosownie ascetycznym wymiarze - muzyka klasyczna. Pniej, od Persony (1966), komentarz muzyczny stanie si naturalnym komponentem jego sonatowych filmw psychologicznych; ju tu jednak (i dopiero tu) dosiga rangi wsptworzenia caoci. Nie bez gbszych powodw film zosta zadedykowany polubionej w roku 1959 pianistce Laretei: to ona daa inspiracj. Nie chodzio tylko o zrozumienie istoty muzyki; take o muzyczne odczuwanie i zmian stylu dramaturgicznego. Bergman, jako prawdziwy twrca, wchon z otoczenia to, co dao szans rozwoju. [1964] JESIE CHEYENNW, CHEYENNE AUTUMN, John Ford. Stany Zjednoczone Scenariusz: James R. Webb. Podstawa scenariusza: Mari Sandoz - wtki ksiki "Cheyenne Autumn". Zdjcia: William Clothier. Muzyka: Alex North. Scenografia: Richard Day. Monta: Otho Lovering. Wykonawcy: Richard Widmark (kpt. Thomas Archer), Carroll Baker (Deborah Wright), Gilbert Roland (Dull Knife), Ricardo Montalban (Little Wolf), Dolores del Ro (Spanish Woman), Edward G. Robinson

(sekretarz Departamentu Spraw Wewntrznych Carl Schurz), Patrick Wayne (ppor. Scott), Mike Mazurki (st. sier. Stanisaw Wichowski), Karl Malden (kpt. Oskar Wessels), Sean McClory (dr O'Carberry), James Stewart (Wyatt Earp), Judson Pratt (burmistrz "Dog" Kelly), John Carradine (Jeff Blair), Arthur Kennedy ("Doc" Holliday), Elizabeth Allen (Guinevere Plantagenet), Shug Fisher (Teksaczyk dowodzcy przegonem byda), Sal Mineo (Red Shirt), George O'Brien (mjr Braden), Ben Johnson (Plumtree), Harry Carey Jr (Smith), Ken Curtis (Joe), Victor Jory (Tall Tree), Earle Hodgins (jkaa), Walter Reed (por. Peterson). Warner Brothers Kierownicy produkcji: Jack Warner, Bernard Smith 159' Panavision 70 Technicolor U schyku okresu wietnoci, na pocztku lat szedziesitych, western przeywa swoj faz barokow, doczajc do wystawnych widowisk, ktrymi Hollywood odpowiada na rosnc konkurencj telewizji. Praktycznie natomiast poniechany zostaje nurt bardziej rafinowany. Nawet Anthony Mann, zanim zaj si batalistyk historyczn, zrealizowa gigant Cimarron (1960) - tym bardziej za zrobili tak ci, ktrzy przyczyli si do ambitniejszych prb niejako okazjonalnie: Dmytryk czy John Sturges, reyser zasuenie najgoniejszego westernu widowiskowego The Magnificent Seven (1960), przenoszcego fabu Siedmiu samurajw na ziemie meksykaskie i bardzo reprezentatywnego dla westernowych fajerwerkw z ich efekciarstwem, pretensjonalnoci oraz stereotypami narzuconymi wymogami szerokiej popularnoci. Na tym tle wyrniaj si ostatnie dokonania Forda, ktry pozostaje wierny rasowemu westernowi, a nawet krci filmy powaniejsze ni poprzednio. Jesie Cheyennw, jego sto dwudzieste dziewite i obok elaznego konia najdusze wasne dzieo, te wprawdzie jest formalnie gigantem ekranowym w najefektowniejszym na razie systemie Super Panavision, ale powag problemow nie ustpuje poprzedniemu refleksyjnemu Czowiekowi,ktry zabi Liberty Valance'a. Tematem s autentyczne wydarzenia z roku 1878: zdesperowani warunkami w pustynnym rezerwacie w centrum Stanw, na pograniczu Oklahomy, Kansas i Missouri - gdzie po kilkunastu miesicach z tysica zostao ich zaledwie 286 - Cheyennowie ruszyli ku odlegym o prawie 2000 kilometrw na pnocny zachd stronom ojczystym w Yellowstone w Wyomingu, skd wygnano ich na skutek matactw hodowcw byda. Odparszy atak pocigowego oddziau wojska, znikli na obszarach preriowych; dopiero gdy wymusiy to mrz i gd, cz z niezdolnymi do przetrwania zimy kobietami i dziemi poddaa si wadzom w forcie na pnocy Nebraski. Gdy jednak dyrektywy z Waszyngtonu nakazay natychmiastowe odtransportowanie do rezerwatu, w szaleczym ataku wyrwali si znw na wolno i osignli terytorium przodkw. Szef Departamentu Spraw Wewntrznych, przybywszy na ich wit ziemi, zdecydowa wwczas, e ocalae niedobitki dumnego narodu mog na niej pozosta. Jasn intencj Forda byo oddanie sprawiedliwoci Indianom: "Chciaem tego od dawna. S dwa oblicza tej sprawy, ale spjrzmy rzetelnie. Potraktowalimy ich okropnie. To plama na naszej tarczy. Dla odmiany trzeba pokaza prawd od ich strony, nie tylko o tym, jak cigaa ich nasza kawaleria". Wbrew powierzchownym sdom, autor Dyliansu zawsze odnosi si do Indian z sympati - czego objawy dawa ju Fort Apache jakkolwiek nigdy nie zadeklarowa tej przyjani tak jawnie, jak zrobili to z pocztkiem lat pidziesitych Delmer Daves i Robert Aldrich. Teraz, u schyku, zamierza pokanie wykroczy poza potoczne sdy o kolonizacji Zachodu, na tyle, na ile w ogle do przyjcia w roku 1964 byy konstatacje o tragedii rdzennych mieszkacw Ameryki, wywaszczonych ze swych terenw bytowych i zniszczonych przez napr biaych osadnikw. Cho jednak Ford znalaz akceptacj wielkiej wytwrni, ani sam nie potrafi wyj poza paternalizm, ani nie by w stanie utrzyma rangi zamiaru na skutek wymogw narzuconych - wanie - przez kosztowne widowisko; presja producentw doprowadzia do wielu oportunistycznych zmian i zburzenia struktury opowieci w skrtach montaowych. Do jawnych niedostatkw doda trzeba ilustracyjno postaci, szkicowe sylwetki, wyjtkowo duo bdw obsadowych, marne aktorstwo i niefortunn ingrediencj satyryczn z Dodge City, gdzie jako zramolay pokerzysta objawia si Wyatt Earp. Najradoniejsze w tym wszystkim jest tylko wyrnianie si na korzy wanie trojga gwnych postaci Cheyennw, jakkolwiek Ford nie zdoa spojrze ich oczyma, bardziej dbajc o usprawiedliwienie prawych

Amerykanw i patriotyczne przywoanie pryncypiw ni o odkrycie rzeczywistoci, obejmujcej w dekad pniej (8 lutego 1887) uchwalenie ustawy Dawesa, na mocy ktrej przystpiono do likwidacji wszelkich rezerwatw i do asymilacji Indian: czyniono z nich rolnikw na 65 hektarach marnej ziemi z przydziau. Jeli zatem Jesie Cheyennw nie tylko zasuguje na szacunek jako zamiar, ale te wiele jest warta jako spenienie, to dziki epickiej perfekcji obrazowej. Ze swym szerokoekranowym otwarciem przestrzeni daje najwspanialsze w filmach Forda panoramy preriowe znad rzeki Gunnison i (oczywicie) z Monument Valley, a take raz jeszcze potwierdza jego talent dramatycznej dynamiki, nadania przemiennego rytmu planw oglnych i zblie, przejrzystoci relacji. Mimo wszystko jest to finaowy akord godny mistrza. [1965] JINRUIGAKU NYUMON, zobacz PORNOGRAF JUDGMENT AT NUREMBERG, zobacz WYROK W NORYMBERDZE JUEGO DE LA OCA, zobacz GRA UCZU KADEMU SWOJE, A CIASCUNO IL SUO, Elio Petri. Wochy Scenariusz: Elio Petri, Ugo Pirro. Pierwowzr scenariusza: Leonardo Sciascia - wtki powieci "A ciascuno il suo". Zdjcia: Luigi Kuveiller. Muzyka: Luis Enrique Bacalov. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Gian Maria Volont (Paolo Laurana), Irene Papas (Luisa Roscio), Gabriele Ferzetti (adwokat Rosello), Mario Scaccia (proboszcz), Laura Nucci (matka Paola), Luigi Pistilli (aptekarz Manno ), Franco Tranchina (dr Roscio), Orio Cannarozzo (komisarz), Salvo Randone (prof. Roscio), Leopoldo Trieste (deputowany komunistyczny), Tanina Zappala (Corvaia), Carlo Ferro (sierant), Michele Janucci (listonosz Lo Cascio), Giovanni Pallavicino (Ragana), Luciana Scalise (Rosina), Anna Rivero (aptekarzowa), Valentino Macchi (Pecorilla), Carmelo Olivero (praat Rosello). Cemofilm 94' Technicolor "Suum cuique" - kademu, co mu si naley - to maksyma katoska znana jeszcze Rzymianom. W nieco zmienionej formie wystpuje te w winiecie "Osservatore Romano". Std wanie, na swoje nieszczcie, nauczyciel z prowincjonalnego miasta sycylijskiego mg odkry, e sprawcami zastrzelenia dwch znajomych, aptekarza i lekarza, polujcych wanie na ptactwo, nie mog by mczyni z rodziny pitnastoletniej Rosiny. Ci bowiem, cho mieli powd i dlatego zamknito ich w areszcie, nie tylko nie czytywali dziennika watykaskiego, ale zapewne w ogle nie potrafiliby niczego przeczyta. Trudno wic przypuci, by wysali aptekarzowi Manno anonim z wyrazami wycitymi z tej gazety, zapowiadajc, e go zabij. Skoro nie oni i nie o zemst za uwiedzenie chodzio, to o co? Paolo Laurana jest oczywicie dumny ze swej bystroci popartej wyksztaceniem, wic ochoczo przystpuje do amatorskiego ledztwa, a ju cakiem si rozpdza, gdy podczas pobytu w Palermo zostaje naprowadzony na trop przez znajomego posa komunistycznego: to nie Manno mia zgin, tylko lekarz Roscio, ktry niedugo przed fatalnym polowaniem mwi mu o wiedzy na temat korupcji miejscowych notabli. Laurana zaczyna szuka dokumentw w domu wdowy po lekarzu, piknej Luisy (ktra w dodatku mocno mu si podoba) - i tak oto ryba poyka haczyk. Rzeczywicie bowiem Roscio zapaci za to, e za duo wiedzia, ale mafia potrzebowaa jeszcze usun kompromitujce notatki, ktre ukry w domu ojca, te za mg wydoby tylko Laurana. Gdy ju to zrobi, wtajemniczajc atwowiernie Luis, ginie wysadzony dynamitem w magazynie lokalnego kamienioomu. Na lubie wdowy Roscio ze swym kuzynem, adwokatem Rosello pocigajcym za nici spisku, inni zainteresowani z miejscowej elity komentuj pikny majstersztyk, jaki wykona mecenas, wspominajc z politowaniem Lauran jako idiot. Kademu swoje: mier przybyszowi nie rozumiejcemu Sycylii, ktry nie wgbia si w jej praktyk

spoeczn, tylko rozwizuje prywatne amigwki i naiwnie usiuje dochodzi sprawiedliwoci wbrew interesom miejscowych tuzw. Leonardo Sciascia, wietny pisarz i rodowity Sycylijczyk, zasyn przede wszystkim z umiejtnoci objawienia wewntrznych stosunkw na wyspie i roli mafii, zanim jeszcze ta stanie si poerajc pastwo omiornic i na dugo przedtem, zanim w poowie lat osiemdziesitych wymordowanie krewnych Tommasa Buscetty doprowadzi do zamania przeze zasady bezwzgldnego milczenia - omerta - o jej dziaalnoci, a w rezultacie do kompromitacji caej woskiej klasy politycznej. Fabua zaadaptowana przez Petriego, ktry umiejtnie podchwyci ironiczny styl Sciascii, dotyczy tylko spraw lokalnych i stanu zblionego do pierwotnego: zabjcy mafijni wykonuj drobne prace terenowe w ochronie spokoju stowarzyszenia ludzi honoru - sycylijskiej socjety. Bardziej take ni dramatem spoecznym Kademu swoje jest gatunkowo filmem kryminalnym, ktrego strategia opiera si na intrygowaniu zagadkami i napiciu sytuacyjnym. Petri potwierdza w tej mierze przekonania o znacznych umiejtnociach warsztatowych zarwno podczas wartkiego prowadzenia narracji ruchliw kamer, jak mistrzowskiego wywoywania atmosfery niepokoju i zagroenia, uczu nieuchwytnego, ale oczywistego niebezpieczestwa, a wreszcie paniki szczeglnie w przedostatniej sekwencji, kiedy wywiedziony w pole Laurana zostaje pojmany przez zbirw. Obywa si przy tym bez wszelakiej melodramatycznoci, take dziki bezbdnemu wspdziaaniu trojga gwnych aktorw, odpowiednio niebezporednich i wieloznacznych w reakcjach, oraz wikszoci postaci epizodycznych, zwaszcza Maria Scaccii i Salva Randonego; rodki uyte w filmie do konsekwentnie narzucaj dystans. Nawet ozdobny wydawaoby si motyw muzyki Bacalova odkrywa potem niejako sw uwodzicielsk zdradliwo i jego pikno staje si szydercze. Petri jest moe nawet zbyt zimny, dlatego wanie, e traktuje t opowie zarazem jako wariant swojego egzystencjalnego tematu osamotnienia we wrogim wiecie i jako komentarz polityczny do szerzcych si nastrojw izolacji. Laurana to intelektualista oderwany od ycia, prowadzony do katastrofy przez zudzenia; filmowe Kademu swoje oznacza wic apel o trzewo rozumu. Daje to pen zgodno z intencjami Sciascii, ktry w swych pracach bdzie czy klsk mylcych z triumfem zakamanej wadzy: im wicej gupoty, tym wadza silniejsza. Mieszkacy Italii, o ktrej ju Pirandello - pochodzcy z sycylijskiego Agrigento - mwi, e jest krajem bez prawdy, niechtnie uwaaj Sycyli za charakterystycznie swoj. Sciascia natomiast bdzie coraz bardziej przewiadczony, e przy swym wielkim skomplikowaniu i odrbnoci Sycylia jest kwintesencjonalnie woska - take poprzez w zwizek, e jej spoeczestwo uksztatowao si jako w pewnym sensie samobjcze, pozwalajce gin tym, ktrzy do prawdy d - i e specyfika wyspy staa si oglnokrajowa z chwil, gdy zgin Salvatore Giuliano: jego mier rozpocza seri nigdy nie wyjanionych morderczych tajemnic pastwowych. Rok 1994 przyniesie wyrane potwierdzenie opinii pisarza. [1962] KAIDAN, zobacz KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE KANCZENDANGA, KANGCHENJUNGA, Satyajit Ray. Indie Scenariusz: Satyajit Ray. Zdjcia: Subrata Mitra. Muzyka: Satyajit Ray. Wykonawcy: Chabi Biswas (Indranath Choudhuri), Alakananda Roy (Monisha Choudhuri), Arun Mukherjee (Ashoke Roy), N. Viswanathan (Bannerji), Anubhe Gupta (Anima), Subrata Sen (Shankar), Karuna Bannerji (Labanya Choudhuri), Pahari Sanyal (Jagadish Chatterjee), Anil Chatterjee (Anil Choudhuri), Vidya Singh (Shibsankar Roy). Satyajit Ray 102' Eastman Color Pierwszy barwny film wybitnego mistrza bengalskiego otwiera jego cykl opisw zmian obyczajowych i etycznych w modernizujcych si Indiach - cykl, ktrego zasig oddziaywania porwnywany bdzie z wkadem oglnowiatowym jego mentora, Rabindranatha Tagorego, z ktrym spotka si jako

dziewitnastolatek w zaoonej przez niego akademii Santiniketan. Poprzednie trzy filmy nakrcone po ukoczeniu trylogii o Apu z nim wanie byy zwizane: pomidzy Devi (1960) a Teen kanya (1961), adaptacjami jego opowiada, Ray wyreyserowa te w stulecie urodzin sawnego noblisty sfinansowany przez rzd dokument redniometraowy Rabindranath Tagore (1961). Kanczendanga jest pierwszym oryginalnym scenariuszem reysera przejmujcego stopniowo cao kontroli nad dzieem; komponuje ju take muzyk, zajmuje si opracowaniem kostiumw i stylizacj kolorystyczn. Ten sposb tworzenia wypywa wprost z idei Tagorego, ale czy te Raya z autorskimi tendencjami w wiatowej elicie kina. Jak zauwaono, Kanczendanga odpowiada wielopaszczyznowym strukturom nowatorw literatury dwudziestowiecznej, budzi skojarzenia z dyskursywn kameralnoci "Czarodziejskiej gry", zawiera poczucie minionego w teraniejszoci, ktre poddawa Henry James. Do autorw uniwersalnych docza Ray rwnie poprzez materi tematyczn, ledzi bowiem w swym kraju zjawiska rwnolege do analizowanych przez Antonioniego w Przygodzie czy Nocy; w tym filmie opisuje midzy innymi kryzys maestwa starszej crki bogatego biznesmena z Kalkuty, ktry bawi z rodzin na wczasach w Dardilingu, zbudowanym przez Brytyjczykw wysokogrskim uzdrowisku himalajskim. Rnica polega na tym, e Ray opowiada lekko, pogodnie, z humorem, ktrego Antonioniemu raczej brakuje. Jego moralitet psychologiczny przenika te znamienna dla kultury indyjskiej naturalno i zmysowo wszelkich kontaktw czowieka z otoczeniem. Wszystko dzieje si tu w naprzemianlegych wtkach i zmiennych ukadach osb w cigu stu minut jednego popoudnia u schyku lata. Familia podstarzaego Indranatha Choudhuriego, prezesa piciu towarzystw, ma do rozwizania dwa wane dylematy: jak sklei rozpadajcy si zwizek starszej crki, niewiernej Animy, oraz jak nakoni modsz, dziewitnastoletni Monish do zaaprobowania starajcego si o jej rk bogatego Bannerjiego. Ostatecznie Anima uzna z wasnej woli, e zaprzepaszcza ostoj uczuciow ma, ju zgorzkniaego i rezygnujcego, kae jej tylko le pojta nowoczesno; o losie Monishy zadecyduje natomiast nieoczekiwanie cig drobnych przypadkw, ktre wydarz si podczas owego ostatniego dnia rodzinnych wakacji. Zrazu, w penym socu po sjecie, wszystko wydaje si wyrane i ustalone: gowa rodziny wyrokuje, ona potulnie sucha, a crka - cho studentka czwartego roku literatury, wyemancypowana i inteligentna - podwiadomie poddaje si milczcej presji. Pniej jednak tarasowe alejki spacerowe na Observatory Hill poczyna spowija mga, niepokonywalne zda si przepaci nikn z widoku, zielone otoczenie staje si w pastelowych kolorach mikkie i przyjazne. Bohaterowie uwiadamiaj sobie, czego chc naprawd. Matka zawiadamia crk, e yczy jej samodzielnego wyboru. Monisha, niezalenie od tego, porzuca myl o maestwie z miym, ale tustawym i bezbarwnym Bannerjim. Ten instynktownie wyczuwa stan ducha dziewczyny, ktra znikna mu we mgle, i sam delikatnie rezygnuje z owiadczyn. Ashoke, ubogi student historii przybyy tu w jednodniowe odwiedziny do chorej matki, mg dziki protekcji stryja dosta od Choudhuriego bajeczn posad, odrzuca jednak ofert w imi godnoci i samodzielnoci; los wynagradza mu to poznaniem Monishy i jej od razu rozbudzon yw sympati. Crka potentata zaprasza w odwiedziny do domu w Kalkucie; dzie wczeniej Ashoke nie miaby o tym nawet marzy. Gdy mgy rozwiewaj si, wszystko znw jest jasne. Tylko Choudhuri, dinozaur zachwycony mocarstwow hierarchi z czasw brytyjskich, nie pojmuje, na ile i jak utraci patriarchaln moc decydowania. Wyczuwa jednak, e co si stao. Wygldana przeze, tak dugo kryjca si za chmurami Kanczendanga stoi w blasku pnopopoudniowego soca, patronujc swym dostojestwem wyprostowanym ju szlakom ludzkich poczyna. [1965] KANGCHENJUNGA, zobacz KANCZENDANGA KAP, zobacz KAPO KAPO, KAP, Gillo Pontecorvo. Wochy, Francja, Jugosawia. Scenariusz: Franco Solinas, Gillo Pontecorvo. Zdjcia: Aleksandar Sekulovi oraz Carlo Di Palma,

Marcello Gatti. Muzyka: Carlo Rustichelli. Scenografia: Piero Gherardi. Monta: Roberto Cinquini. Wykonawcy: Susan Strasberg (Edith), Laurent Terzieff (Sasza), Emmanuelle Riva (Therese), Didi Perego (Sofia), Mirjana Dinulovi (kapo Alisa), Dragomir Felba (Salomon Lejtman), Gianni Garko (Karl), Annabella Besi (Carole), Paola Pitagora (Georgette), Mirjana Doji (Ninette), Graziella Galvani (Isabelle ). Franco Cristaldi Zebra Angelo Rizzoli Francinex Loven 117' Najmielszy dramat o wiecie lagrw hitlerowskich przedstawiony w pierwszym okresie rozlicze z faszyzmem: losy ydowskiej dziewczyny z Parya, deportowanej jako czternastolatka i koczcej ycie jako kapo jednego z obozw w Generalnym Gubernatorstwie. Edith moga si ocali, bo w krytycznej godzinie bya na lekcji muzyki, ale nie potrafia posucha rad i pobiega do ciarwki z wywoonymi rodzicami. Wkrtce staa si wiadkiem pdzenia ich do komory gazowej, gdy usyszawszy, co j czeka, ucieka z baraku czekajcych na sw kolej dzieci i dziki lekarzowi obozowemu zostaa podmieniona za zmar wanie winiark kryminaln. Zbyt saba fizycznie i za moda, by znale w sobie si oporu i pj za gosem wierzcej w nakazy humanizmu indywidualistki Therese, miaej, yczliwej i zdroworozsdkowej Sofii czy uczestniczki ruchu oporu Carole, staje si dla chleba i ciepego kta prostytutk stranikw, a nastpnie awansuje na nadzorczyni. Jej przekonanie o susznoci krokw w obronie ycia potwierdza los towarzyszek, ktre walczyy o zachowanie godnoci: Sofia, ktra nieoczekiwanie nie przesza selekcji, ginie zastrzelona, gdy w rozpaczy ciska przeklestwa na katw; Carole zostaje powieszona; Therse zaamuje si, kradnie z godu i samobjczo rzuca si na druty. Edith znajduje natomiast przyjaciela po stronie Niemcw w modym esesmanie Karlu, przeniesionym do suby obozowej po utracie doni w Rosji. Jej instynkt moralny - czy te moe raczej wspomnienie kodeksu wartoci starannie wychowanej paryanki - budzi si dopiero w lecie roku 1944, gdy do obozu przybywa grupa jecw z frontw wschodnich i los zsya na jej drog Rosjanina, ktry wytrzymuje skrajnie trudn nocn stjk przy drutach pod napiciem. Niebawem dziewczyna zdaje sobie spraw, e to mio. Snuj plany na przyszo; sycha ju dziaa zbliajcego si frontu. Wtajemniczona w plany ucieczki, Edith zgadza si wyczy prd z zasiekw okalajcych obz; tylko ona moe to zrobi, nie wie jednak, e niechybnie przy tym zginie. Sasza nie potrafi pozostawi jej w niewiadomoci, wierzc, e jednak nie odmwi w krytycznej chwili, gdy wszyscy z wyjtkiem nadzorcw maj by zgadzeni w wykopywanym wanie na rodku placu dole. Tak te si staje.Edith kona w objciach Karla, ktry przeszy j seri przez drzwi rozdzielni; mwi mu, e oboje dwakro zostali oszukani, i koczy ycie modlitw po hebrajsku. Nielicznym winiom udaje si uciec pod ogniem karabinw maszynowych. Z zasanego ciaami placu obozowego jako ostatni rusza pogrony w szoku Sasza. Ten film mia szanse sta si zarwno dzieem wybitnym jak katastrof; pierwszemu przeszkodzi midzy innymi producent Franco Cristaldi, ktry wymusi patetyczne akcenty odkupienia bohaterki (mia swoj racj, ale nominacji tak rozwizanego dramatu do "Oscara" nie uzyska, bo na swoje lata Kapo jest jednak zbyt drastyczny). Ogromnie rne moliwoci dawa materia wyjciowy: Franco Solinas napisa pierwszy ze swoich byskotliwych scenariuszy z niepen znajomoci realiw (a w kadym razie z podporzdkowaniem prawdopodobiestwa oraz faktw - na przykad o ucieczce z Sobiboru - potrzebom dramaturgii). Rezultat okaza si jednak wart przynajmniej owych niedoskonaoci scenariusza. Kapo daje tym mocniejsze oskarenie systemu, e - poza podstawow konkluzj o jego wszechzbrodniczoci wymagajcej odpowiedzi przemoc na przemoc - unika jednoznacznych wskaza, natomiast stawia wiele trudnych pyta i zostawia mao miejsca na optymizm zwyciskiego oporu. Pontecorvo, ktry najpierw by przez dugie lata dziennikarzem, nie zawaha si wobec sentymentalizmu rozwizania wtku osobowego: poprowadzi realizacj z tak brawur, e dynamik stylistyczn i bezkompromisowoci opisu przezwyciy wiele szczegw wtpliwych. Zwaszcza e niewtpliwe s w tym filmie sia humanizmu i wiarygodno faktury obrazu. Pierwsze przy wietnym wspudziale wszystkich waniejszych aktorw, a gwnie wci niemal obecnej w kadrze, przejmujcej Susan Strasberg; drugie dziki ekipie operatorskiej, ale w reportaowej koncepcji Pontecorva, ktry wykorzysta dogodne warunki realizacji we wsppracy z czarnogrsk wytwrni z nadadriatyckiej Budvy. Jego obron przed puapkami bya tu te nowoczesna epizodyczno struktury, zrywanie cigoci wspomagane ostrym

montaem, afabularno (wedug kryteriw tradycyjnych) rwnowaca niezwykle emocjonalny ton. Czego potrafi dokona we wsppracy z Solinasem, gdy bdzie cakowicie uwolniony od takich jak tu koniecznoci osobowych wtkw scenariusza, pokae w epickiej Bitwie o Algier. [1964] KAPRAL W MATNI, LE CAPORAL PINGL, Jean Renoir. Francja. Wsppraca reyserska: Guy Lefranc. Scenariusz: Jean Renoir, Guy Lefranc. Wykonawcy: Jean-Pierre Cassel (kapral), Claude Brasseur ("Pater"), Claude Rich (Adrien Ballochet), Jean Carmet (Guillaume), Jacques Jouanneau ("Penche@Gauche"), Mario David ("Caruso"), Conny Froboess (Erika Schmidt), Raymond Jourdan (sier. Hippolyte Dupieu), Guy Bedos (jkaa), Philippe Castelli (elektryk), Grard Darrieu (zezowaty), Sacha Briquet (uciekinier przebrany za kobiet), Lucien Raimbourg (stranik kolejowy przy drzwiach bufetu), O.E. Hasse (pijany pasaer), Franois Darbon (parobek u Friedy). Cyclope 108' Ostatni okres twrczoci autora Toniego obfituje w poszukiwania bardziej jeszcze ni poprzednie: po zupenej fantazji w Helenie i mczyznach powsta Le Testament du docteur Cordelier (1959), w ktrym jakkolwiek to wspczesna adaptacja powieci Stevensona "Dr Jekyll i Mr Hyde" - chodzi wanie o dokumentalne zwizanie z rzeczywistoci (niektre sceny byy krcone ukryt kamer na ulicach Parya ), poza tym za o eksperymenty formalne, budow nowej kinematografii tak, jak sobie to wyobrazi Renoir, przy pomocy telewizji, w zapewniajcym cigo gry aktorskiej symultanicznym krceniu z wielu kamer. Rezultat by udany, rycho jednak okazao si, e styl telewizyjny - oprcz intymizowania, kameralizowania przekazu, co Renoirowi bardzo odpowiadao - ma rwnie ogromne ograniczenia. Tworzc wic pewnego rodzaju parafraz najwikszego wasnego dokonania, Towarzyszy broni, powrci w technice filmu, ktry stanie si jego ostatnim, do metod bardziej tradycyjnych. Kapral w matni na pewno nie jest rewizj tamtego wielkiego dramatu pacyfistycznego. Nie zmierza nawet do zasadniczego wniosku, e co moliwe byo w czasach pierwszej, nie przystaje do sytuacji z okresu drugiej wojny wiatowej bo wymagaoby to solennoci tonu, a Renoir zrobi melancholijn tragifars. Owszem, wynika z niej, e wojna nie ma sensu: bo ludzie i tak si kochaj. Wynika te jednak, e niektrzy lubi niewol i akurat w niej potrafi si najlepiej urzdzi. Ponadto klasyczne dziea antywojenne twierdz, e zabijanie ludzi jest ze; Kapral w matni ogranicza si do tezy, e ze jest zabijanie Kaprala. To przede wszystkim ballada o wolnoci, zbir refleksji o tym, co znaczy y szczliwie. Wszystko osnute zostao na do dziwnym tle ksiki waciwie przygodowej o zawzitym uciekinierze ze stalagu hitlerowskiego i jego duo mniej zawzitych przyjacioach, a zakoczone do nieoczekiwanie decyzj walki (z powodu "wyranej niechci do swastyki"): motywacj ucieczek nie by bowiem ani patriotyzm, ani mstwo, lecz wiadomo, czym jest duga niewola, jak bezlitonie dehumanizuje. Humanizm jest wanie wsplnym mianownikiem obu filmw Renoira o towarzyszach broni: czowieka czyni dobro, a ono w jego spltanym losie wcale nie musi bra si z czego wielkiego. Bl zba moe by waniejszy od klski lub triumfu Niemcw, od blu zba waniejsze moe by zdobycie sympatii pierwszy raz widzianej dziewczyny, uczucie za do niej moe sta si tosame z pragnieniem ucieczki na wolno, ktra od dziewczyny oddali: Renoir ustawicznie zderza sytuacje pokazujce, jak czsto sprawa zasadnicza i wzniosa jest dla czowieka drugorzdna, jak czsto wydaje mu si maa, i jak sprawy mae mog przesoni wiat w nastroju chwili lub narastajcej obsesji. Ta zoono jest wanie naturalnym odpowiednikiem Towarzyszy broni w latach odpowiadajcych Eroice, Losowi czowieka i Stalagowi 17 (1953) a take Krlowi szczurw, ktrego niebawem przedstawi Bryan Forbes. Std te obecne, ale bardziej ukryte w tle spostrzeenia o podziaach klasowych i uczuciach solidarnoci, co czasem zreszt wypada deklaratywnie, tak jak nie zawsze dobrze wypada zaaranowanie sytuacji. To film do

nierwny, zwaszcza w fazie pocztkowej. Nie dlatego jednak, e naley mu przypisywa usterki dramaturgiczne luna struktura zaoona bya bowiem z gry: "zbir mniej wicej dziesiciu sekwencji poczonych wojennymi kronikami filmowymi i zwizanych postaci Kaprala", objania autor. Chodzio nie o fabu, tylko o odkrywanie ludzi, ich dwoistoci, zmiennoci w rnych sytuacjach. Renoira interesuj postacie i ich metamorfozy, nieuchwytno charakteru czowieka i odwieczna pynno porzdku rzeczy, nie za konsekwentny cig wydarze, ktry prowadziby do zasadniczych konstatacji. Zwaszcza ponurych konstatacji; bo jego spojrzenie te podlega zmiennoci czasu. Blisko siedemdziesicioletni jest ju wolny od dawnych pasji spoecznych i drapienoci ocen, wci natomiast umie by pogodnym koneserem ycia. Te wanie cechy - naturalne podejcie do wieloznacznej rzeczywistoci i swobod epikurejsk - tak cenili u niego Bazin i nowofalowcy. Rysy bardzo francuskie, cho przeciwstawne rwnie rodzimemu kartezjanizmowi. Moe tak francuskie, e trudno poza swym krajem doceniane w nouvelle vague. [1965] KARAMIAI, zobacz SPADEK KARIERA I UPADEK LEGSDIAMONDA, THE RISE AND FALL OF LEGS DIAMOND, Budd Boetticher. Stany Zjednoczone Scenariusz: Joseph Landon. Zdjcia: Lucien Ballard. Muzyka: Leonard Rosenman. Monta: Folmer Blangsted. Wykonawcy: Ray Danton (Jack "Legs" Diamond), Karen Steele (Alice), Elaine Stewart (Monica Drake), Jesse White (Leo Bremer), Robert Lowery (Arnold Rothstein), Judson Pratt ("Fats" Walsh), Warren Oates (Eddie Diamond), Simon Oakland (por. Moody), Joseph Ruskin (Matt Moren), Gordon Jones (sier. Joe Cassidy), Frank de Kova (szef mafijnego syndykatu), Sid Melton ("Little" Augie), Richard Gardner (Vince Coll), Nesdon Booth ("Fence"), Dyan Cannon ("Dixie"). United States Productions 103' Jak kra najbezpieczniej? Obrabia zodziei. Ci nie wezw policji. Jack Diamond wpada na ten koncept po pierwszej odsiadce: jego Alice na nic si nie przydaa w kwestii elaznego alibi, cho tak piknie nauczya go przebiera nkami w "Hotsy Totsy Club" (co dao w niecodzienny przydomek). Legs byskawicznie robi karier w rozrywkowym Nowym Jorku lat dwudziestych: wchodzi do gwardii krla haraczu od zielonych stolikw, kombinuje z jego dziewczyn, eliminuje kolegw i w kocu przejmuje imperium. Cay szkopu w tym, e nie przemyla, jak samemu uchroni si przed rabunkiem: gdy wyjeda sobie z Alice na wakacje do Europy, na niestrzeony up rzucaj si nowe spy, ktre dobrze ju pojmuj warunki zmienione w latach trzydziestych, i Diamond koczy jak wszyscy poprzedni gangsterzy z filmw amerykaskich. Rok 1959 przynis koniec westernowej kariery Budda Boettichera i upadek tego rodzaju dramatu, ktry uprawiali on, Anthony Mann czy Delmer Daves: mskich rozpraw moralnych pomidzy kilku osobami na tle szerokiego pleneru Zachodu. To jeden z pierwszych skutkw inwazji telewizyjnej, nie tyle dotyczcy zmiany tematyki na bardziej rozrywkow, ile kwestii budetowych: przemina hossa produkcji za niewielkie kwoty drugorzdnych thrillerw, "oaterw" (czyli westernw bez wystawnego zadcia) i seriali kinowych. Ich funkcje przejmuje serial telewizyjny. Przez cay czas do lat kontestacji, kiedy na innych zasadach znw zaczn rozkwita produkcje popularne organizowane poza wielkimi wytwrniami, z szybkich tanich majstrw przetrwa waciwie tylko Roger Corman, u ktrego zreszt bdzie terminowa wikszo pniejszych niezalenych. Nowe okolicznoci nie przeszkadzaj Boetticherowi odnie nowego sukcesu w gatunku sensacyjnym, ktry te ju przedtem gsto uprawia. Szczeglnie w pierwszej czci tego gangsterskiego curriculum

vitae - w rozsdnej dozie mieszajcego fakty z anegdotami i malowniczoci - pokazuje inwencj i czarny humor, dajc Rayowi Dantonowi zrobi najlepszy uytek ze specyficznie jaszczurczego uroku. Film nie odbiega waciwie trybem przedstawiania i konstrukcj od serii z lat trzydziestych: take tu negatywny bohater jest wierzcym w sw niemiertelno (cho bardzo inteligentnym) psychopat, take tu ginie od kul - i tylko dystans, z jakim malowane jest gangsterskie podziemie, bierze si nie z akcentw moralistycznych, tylko z nut zimnej ironii. W sumie jednak Boetticherowi uda si najlepszy obraz tego rodowiska od czasu zaniechania ywszych jego ogldzin do przeamania tabu wok poczyna mafii w Ojcu chrzestnym. Sam nie by zainteresowany kontynuacj; w rok pniej podobny thriller z Dantonem jako Diamondem bdzie reyserowa kto inny, on natomiast ruszy do Meksyku krci cierpliwie i z zadowoleniem zupenie odmienn biografi Arruzza (1968) o mistrzu tauromachii, po czym, w efekcie rnych niekorzystnych zbiegw okolicznoci, zniknie z pola widzenia, jeli nie liczy wystpu aktorskiego w Przyjacioach. [1964] KARNA WYSPA, SHOKEINO SHIMA, Masahiro Shinoda. Japonia. Scenariusz: Shintaro Ishihara. Pierwowzr scenariusza: Taijun Takeda - powie "Shokeino shima". Zdjcia: Tatsuo Suzuki. Muzyka: Toru Takemitsu. Monta: Masahiro Shinoda. Wykonawcy: Akira Nitta (Saburo), Rentaro Mikuni (Otake), Shima Iwashita (Aya Otake), Kei Sato (przyjaciel Sabura), Kinzo Shin (Kuroki). Nissei 92' Daieiscope Eastman Color Prosto do celu: nastpny z bohaterw Shinody, dla ktrego wierno sobie, swoim uczuciom, temu co postanowione okae si waniejsza od niespodzianek przygotowanych przez ycie. Zapewne dlatego, e Saburo sam zdaje si by bardziej po stronie mierci, a w kadym razie w jej cieniu; to brat w nieszczciu Keiko z Pikna i blu, tak jak w poprzedniej parze Kiyokawa ze Skrytobjstwa by druhem w straceczej grze Murakiego z Uschego kwiatu. Tym razem jednak fina nie jest tak fatalny, racje stawiane za - podczas charakterystycznego odsaniania szczegw w cigu retrospekcji - bardzo wielostronnie. Bez zmian pozostaj tylko smutek i bl oraz uroda formy opowiadania. Saburo yje zemst od dwudziestu lat. Wrci teraz j wypeni na wysp, dokd zosta zesany jako chopiec w kocu lat trzydziestych, w czasach rozszalenia si represji faszystowskich. Kempeitai, policja bezpieczestwa, wymordowaa jego rodzin z powodw politycznych - za anarchizm - jego za odizolowano jako wiadka zbrodni. Potem take mia zgin, cinity jako bezwadne ciao z nadmorskiej skay. Udao mu si jednak ocale; wyratowa go pewien rybak. Gdy teraz wrci, spotyka na wyspie Ay, pamitan jako maa dziewczynka. Aya nie jest wiadoma tamtych tortur, morderstw, upokorze, lenia Sabura w szkole. Bya za maa. Nie chce wierzy. W miar zacieniania si ich wizi przekonuje Sabura, e jej ojciec jest zupenie inny. Ale to wanie jej ojciec ma by celem zemsty, cho, rzeczywicie, Aya mwi prawd: teraz jest inny. Gdy staj naprzeciw siebie, mciciel pojmuje, e da si oszuka przez czas zatrzymany w wiadomoci; e Aya ma racj, proszc o darowanie ojcu ycia. Zrezygnowa jednak dla mioci rwnaoby si autodestrukcji: Saburo zadouczynia wic symbolicznie sprawiedliwoci, kac wrogowi obci palec, po czym odchodzi, wolny psychicznie i od wizw czasu minionego, i teraniejszego. Karna wyspa inicjuje niezalene produkcje Shinody, przystpujcego do zaoenia wasnej wytwrni, nie tylko jednak nie nosi charakteru przejciowego, ale kontynuuje i rozwija stylistyk filmw poprzednich, w opinii krytyki japoskiej znacznie je przewyszajc. Jak zwykle si wyrazow daj wspaniale komponowana fotografia, sugestywny klimat budowany montaem (szczeglnie uycie gwatownych, a nawet szokujcych reminiscencji tryskajcej krwi) i muzyk staego wsppracownika, najwybitniejszego nowoczesnego kompozytora kina japoskiego - Toru Takemitsu, a take aktorstwo. W tym filmie klasa

obsady liczy si szczeglnie. ona Shinody po pamitnej roli u Ozu w Smaku jesiennej sajry i kilku epizodach w liczcych si przedsiwziciach ma pierwszy naprawd duej rangi wystp dramatyczny; ale szczeglnie znakomite s chodne, skupione kreacje tokijskiego aktora scenicznego Akiry Nitty i Rentara Mikuniego, najbardziej intelektualnego odtwrcy kina japoskiego, ktry imponuje oddaniem zoonoci postaci byego zbrodniarza. [1964] KAT, EL VERDUGO, Luis G. Berlanga. Hiszpania, Wochy Scenariusz: Luis G. Berlanga, Rafael Azcona, Ennio Flaiano. Projekt scenariusza: Luis G. Berlanga. Zdjcia: Tonino Delli Colli. Muzyka: Miguel Asins Arb. Wykonawcy: Nino Manfredi (Jos Luis Rodrguez), Jos Isbert (Amedeo), Emma Penella (Carmen), Angel Alvarez (Alvarez), Jos Luis Lpez (Antonio), Guido Alberti (naczelnik wizienia na Majorce), Mara Luisa Ponte (Estefania), Mara Isbert (Ignazia Alvarez), Jos Sazatornil (urzdnik lokalowy). Naga Zebra 110' - 91' Jak Juan Antonio Bardem zdoby czoowe miejsce w kinie hiszpaskim poprzedniej dekady dramatami, tak Luis Garca Berlanga zabysn w komedii obyczajowej - i podobnie strawi najlepsze lata na uporczywych zmaganiach z cenzur. Tak samo te jak Bardem (z ktrym wsplnie reyserowa debiut najpierw w krtkim, a potem w penym metrau) zostanie zmuszony do rezygnacji w drugorzdnych filmach emigracyjnych, by ostatecznie doczeka si szansy po upadku frankizmu: jego La Escopeta Nacion l (1978), farsa na elit czasw reimu rozpoczynajca trylogi o familii pewnego anachronicznego markiza, przyniesie mu w kraju powodzenie dopeniajce autorytet, jakim cieszy si pord hiszpaskich filmowcw. Bdzie ju jednak za pno, by tworzy harmonijne dziea na miar talentu - w czym znw analogia do Bardema i jego nareszcie swobodnego, lecz nie wicej ni interesujcego El puente (1977). Filmem, ktry zaway na dalszych niedobrych losach Berlangi, bdzie wanie jego dzieo bez porwnania najlepsze. Po kilku udanych komediach - zrazu dobrodusznych, potem coraz ostrzej demaskujcych ukryte spoeczne skutki systemu - udao mu si przeprowadzi realizacj okrutnej groteski o nieboraku, ktry wbrew wszelkim swoim predyspozycjom zostaje katem. Powodzeniu zamysu sprzyjay i narodowa tradycja humoru makabrycznego, i akurat wprowadzane (na do krtko) prdy liberalizacji, i uniknicie restrykcyjnej kontroli poprzez wspprodukcj z firm wosk. Gdy jednak Kat by gotw, cenzura obesza si z nim bardzo brutalnie: dostrzeono, e to najcelniejszy w caym kinie hiszpaskim do roku 1975, cho gboko skryty atak na ustrj faszystowski. Poczciwy Jos Luis, pracownik madryckiego zakadu pogrzebowego, wybiera si wanie do Niemiec na nauk w szkole technicznej, gdy pozna mi Carmen. Nie najmodsz, nie najadniejsz, ale w kocu nie potrzebujc si a tak bardzo stara, by mie go dla siebie. Kochaj si, bd mieli dziecko, trzeba si pobra. onko rezygnuje z zamiaru zostania mechanikiem, godzi si te z faktem, e te jest katem kultywujcym osobliwe formy wykazywania zalet swego zawodu, nie wie jednak, e ycie ju zastawio na niego straszliw puapk; e ju jest wsysany w wir ustpstw. Oto bowiem interpretacja przepisw odbiera moliwo otrzymania przydziaowego mieszkania zwizanego z pastwow sub, a ojciec Carmen musi i na emerytur. Wobec madryckich problemw lokalowych rada jest jedna: obj po nim posad. Co prawda pretenduje 36 innych kandydatw, ale dziki odpowiednim znajomociom... Tak Jos Luis zostaje nowym katem. Zadowolenie z zalet objtego stanowiska przeplata si teraz w jego codziennoci z paniczn obaw przed obowizkiem zacinicia komu na szyi garoty. Jako wszake dodaje sobie otuchy - do czasu, gdy naprawd musi wykona wyrok. Odwlekajca si z rnych powodw, lecz nieunikniona chwila oznacza dla wikszy koszmar ni dla skazanego: to jego stranicy musz wlec przemoc na miejsce egzekucji. Carmen jest w tym czasie zainteresowana wycznie kaszk swojego dziecka.

Satyra na konformizm? Nie tylko. Oczywista tu jest kontrapunktowa druga warstwa, dramatyczna; ale Berlanga opar swoj strategi na tym, e poddanie si wawej komediowoci zewntrznej (w ktrej, owszem, zdarzaj si te sytuacje gorzej pomylane) i ekspresji caej obsady, na czele ze wspaniale trafiajcym w racjonalistyczny ton Isbertem, moe spowodowa przeoczenie ukrytej warstwy trzeciej. Przebiega w niej wywd, jak wielce agodny czowiek, irracjonalnie si oszukujc, zostaje katem; jak wygoda codziennoci wymusza kompromisowymi kroczkami aprobat wszystkiego. Na tym przyzwoleniu przecie, na podziale podporzdkowanego spoeczestwa na ofiary i korzystajcych z udziau, opiera si totalitaryzm. Wkrtce w sytuacji nieporwnanie bardziej bezporedniej przedstawi to Sklep przy gwnej ulicy; cenzura nie pomylia si jednake w ocenie zblionych intencji Kata, wycinajc midzy innymi wszystkie fragmenty dotyczce garoty i scen prbnej egzekucji. Zwycistwem Berlangi i Azcony jest to, e uoglnienie i tak pozostao czytelne. [1966] KAWAITA HANA, zobacz USCHY KWIAT KAZDY DEN ODVAHU, zobacz ODWAGA NA CO DZIE KING AND COUNTRY, zobacz ZA KRLA I OJCZYZN KING RAT, zobacz KRL SZCZURW KOBIETA DIABE, ONIBABA, Kaneto Shindo. Japonia. Scenariusz: Kaneto Shindo. Inspiracja: legenda ludowa z XVII wieku. Zdjcia: Kiyomi Kuroda. Muzyka: Hikaru Hayashi. Scenografia: Kaneto Shindo. Monta: Toshio Enoki. Wykonawcy: Jitsuko Yoshimura (synowa), Nobuko Otowa (teciowa), Kei Sato (Hachi), Taiji Tonoyama (Ushi), Jukichi Uno (waciciel maski diaba). Kindai Eiga Kyokai Tokyo Eiga 104' Tohoscope Najefektowniejszy film Shindy: mroczna historia dwch kobiet, yjcych w czasach wojen domowych na moczarach i zdobywajcych rodki na zakup ryu obrabowywaniem rannych wojownikw. Najczciej musz ich najpierw dobi; trupy wrzucaj potem do ukrytej wrd trzcin starej studni. Ich mczyzn, Koichiego - syna starszej, a ma modszej - wzito na wojn. W kraju panuje gd wywoany wymarzniciem zbiorw, tote rabunki s powszechne i pki trwaj walki, nikt nawet nie prbuje upraw. Sytuacj kobiet zmienia powrt ssiada. Hachi uciek z pola bitwy i przynosi wie, e s zdane na siebie, gdy Koichiego zatukli wyndzniali chopi z gr. Rycho staje si to, co si sta musiao: moda synowa odwiedza w nocy Hachiego, starzejca si matka moe tylko obj w rozpaczy pie uschego drzewa. Wie, e nie poradzi sobie sama. Udaje si jej wywie na manowce i zabi zamaskowanego dowdc samurajw, zabkanego po bitwie w szuwarach; gdy wic nie pomogo straszenie synowej piekem ani propozycja zoona jej kochankowi, zasadza si w nocy na ciece do jego chaty, woywszy zdobyt mask demona zazdroci. Na prno; niesiona podaniem synowa nie ulka si potwornego oblicza nawet w wietle byskawic, natomiast nieszczcie teciowej zostaje pogbione przywarciem maski do twarzy. Prosi o pomoc; synowa, szydzc z ukaranej, zgadza si pod warunkiem, e nie bdzie jej miaa za ze wizyt u Hachiego (nie wie, e ten zosta wanie zabity przez wygodniaego samuraja, ktry natkn si na jego siedzib). Gdy wreszcie udaje si rozbi mask, twarz kobiety jest straszliwie znieksztacona infekcj przejt od umierconego waciciela. Przeraona synowa ucieka ciek ku fatalnej studni i przeskakuje nad ni; teciow - rozpaczliwie woajc, e nie jest demonem, tylko czowiekiem - Shindo pozostawia w ostatnim kadrze zawieszon w powietrzu nad czeluci. Pokona j, jeeli znajdzie siy, by uwolni si od zarazy nienawici i wojny; jeeli naprawd bdzie

czowiekiem. Oto sens niezwykego dramatu, w ktrym Shindo, wychodzc od tradycji japoskich upiorw personifikujcych wyrzuty sumienia, stworzy protest antywojenny i antyfeudalny odnoszcy si te do wspczesnoci (jak Kurosawa, widzi niszczcy wpyw przeytkw feudalnych w wielkokapitalistycznym paternalizmie, cho niewtpliwie inaczej ni on traktuje przedstawian tu epok Sengoku i rol rycerstwa - czym wiadczy ju choby epizod w Siedmiu samurajach, gdy wybawcy wioski dowiaduj si o zbroi zdartej z polegego czonka ich klasy). Istotnym elementem jest te mier Hachiego: nie ustrzeg si zaraenia nihilizmem, zabi kapana, a czujc si panem sytuacji, wykrzykiwa, e nie ma Buddy ani pieka. Symbolika szczegw Kobietydiaba czyni ten film grozy zarazem ponadczasowym moralitetem i dramatem pacyfistycznym; tyle e sensy owe nikn przy atrakcjach obrazowych. Tym razem na plan pierwszy nie wysuwaj si staranna rwnowaga formy i aktorstwo, lecz ywio. Nobuko Otowa podchodzi do swej roli z niezmiennym u niej zaangaowaniem i jest znakomita, lecz nie mona ju tego powiedzie o wszystkich aktorach ani o starannoci inscenizacyjnej; zdjcia Kurody imponuj dynamiczn plastyk i wykorzystaniem scenerii, lecz w scenach nocnych nie wszdzie s najlepiej owietlane; do urody wizualnej dodana zostaa wyjtkowa sugestywno dwiku, ze zintegrowaniem specyficznych odgosw (gruchanie gobi podczas biegu przez trzciny!) i szelestw z muzyk, wedug wietnych wzorw Stray przybocznej lecz Shindo stanowczo zbyt pytko wygrywa moliwoci otwarte tymi efektami. Jakkolwiek tak jak we wczeniejszych filmach stosuje powtarzanie rytmw obrazowych, to nie tyle dba o harmoni caoci, ile o dorano efektu, ktry w kocwce staje si banalny i natrtny; z tych samych powodw nie rozbudowuje obserwacji postaci, nie wypeniajc do pustej, jak na film stuminutowy, przestrzeni treci. Rezultat jest taki, jak gdyby atuty Kobietydiaba, bodaj wiksze ni Nagiej wyspy, zostay roztrwonione pod naciskiem liczcego na atrakcyjno producenta. Ale wanie takie wytumaczenie nie wchodzi w rachub: jako reyser Shindo jest w Japonii wyjtkowo i od pocztku niezaleny we wspzaoonej z Yoshimur wytwrni "Kindai Eiga Kyokai". Tym razem wic gorzej obliczy proporcje. [1963] KOBIETA MAPA, LA DONNA SCIMMIA, Marco Ferreri. Wochy Francja. Scenariusz: Marco Ferreri, Rafael Azcona. Zdjcia: Aldo Tonti. Muzyka: Teo Usuelli. Scenografia: Mario Garbuglia. Charakteryzacja: Alberto De Rossi. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Ugo Tognazzi (Antonio Focaccia), Annie Girardot (Maria), Achille Majeroni (Majeroni), Elvira Paoloni (suca), Linda De Felice (Siostra Furgoncino), Filippo Pompa Marcelli (Bruno), Ugo Rossi (emeryt). 97' Najwiksza prowokacja Ferreriego, bez porwnania bardziej agresywna ni przysza osawiona elegia na buruazyjn samozagad w La Grande bouffe (1973): bezlitosny opis egoizmu, kotustwa obyczajowego, dzy bogactwa i grubiaskiego deptania godnoci bliniego towarzyszy historii tuzinkowego organizatora imprez, ktry znajduje przypadkiem dziewczyn niezwykle owosion na caym ciele i nakania j do jarmarcznych pokazw w roli dziwu natury. Perspektywa duych pienidzy skutecznie amie opory Marii, skrywajcej si dotd przed ludzkimi oczami za murem przyklasztornego zakadu charytatywnego. Wkrtce robi karier, zakcon raz tylko przez incydent z profesorem zamierzajcym na kilka dni kupi rzekom zdobycz z Afryki i przeprowadzi obserwacje naukowe kobietymapy; Antonio ochoczo dyskutuje o cenie, ale wstydliwa Maria ucieka, wraca pod opiek zakonnic i owiadcza, e opuci ponownie azyl tylko pod warunkiem oenku. Rad nierad, jej "opiekun" zgadza si i na to, i na penienie powinnoci maeskich. Niebawem z rodzinnego Neapolu trafiaj a do ekskluzywnego lokalu striptisowego w Paryu. Kroj si nawet jeszcze lepsze perspektywy; lecz oto Maria zachodzi w ci. Perswazje ginekologa s bezskuteczne. Przekonania religijne i apetyty na nowy zysk (jeszcze jedno monstrum!) wpywaj na decyzj urodzenia dziecka rwnie silnie jak naturalny instynkt macierzyski. Nastpuje tragedia. Martwy pord pociga za sob mier Marii. Kres wszystkiego? Nie. Antonio urzdza teraz pokazy zabalsamowanych zwok...

Wiksza cz filmu skupia si na przenikliwej analizie reakcji, jakie wywouje fenomen kobietymapy. Potwora bez wtpienia nie naley widzie w niej; prawdziwe monstra to ludzie, ktrzy traktuj j jak egzotyczny przedmiot, bezwstydnie poeraj gupimi oczami, czyni obiektem handlu. Targi o sw skr podejmuje zreszt sama wodzona na pokuszenie naiwniaczka; take jej nie oszczdzaj w groteskowych scenkach Azcona i Ferreri. Nie oszczdzaj nawet tych, ktrzy suchaj przykaza miosierdzia i pojmuj pooenie Marii jako czowieka: oni zostaj z kolei wyszydzeni za dewocyjno i obskurantyzm. Sprawiedliwych, rozumnych i wraliwych w Kobieciemapie brak. Ten sarkastyczny wariant La strady (nawizanie do filmu Felliniego wydaje si podkrela nawet zderzona z szokujc wizj muzyka cyrkowa) zblia si momentami do arcydziea. Dzieje si tak szczeglnie w partiach opisujcych jarmarczny okres kariery bohaterw: pozornie niefrasobliwy tok narracji nie przesania tam lodowatej refleksji o bezmiarze amoralnoci. Pniej wszake Ferreri coraz czciej traci impet i rozprasza si w epizodach, gdzie jadowita satyra zastpiona zostaje potoczn komediowoci. Gdy znw uderza w ton przejmujcy, gdy koczy tragicznie w duchu Stroheima, jest troch za pno: wstrzs zosta le przygotowany. Tym bardziej e - odmiennie ni Stroheim - nie przeciwstawi ludzkiej maoci adnych uczu wyszych. Nawet pragnienie dziecka zostao tu zakwestionowane w imi rozsdku; trudno wic zaprzeczy, e intelektualizm Kobietymapy wywouje wraenie pogardy dla tych, ktrym nie pozwala by lepszymi ich zakres pojmowania. Tak oto szansa na dokonanie wybitne zostaa zaprzepaszczona przez brak proporcji (trudno bowiem wtpi w rzeczywiste intencje Ferreriego, ktry wrcz deklaruje niech do zoliwoci i zdystansowanego miechu: nie tylko nie lubi karykatury, ale nawet humoru angielskiego). W pierwszej wersji stuminutowej, pokazanej w roku 1964 na festiwalu canneskim, film nie tylko wywouje skandal i zostaje pozbawiony finaowych wydarze po mierci Marii przez cenzur, ale spotyka si z generalnie zym przyjciem krytyki. Pod naciskami opinii i w interesie komercyjnym Ferreri decyduje si nakrci inne zakoczenie: oto Maria jeszcze przed powiciem piknego i zdrowego dziecka traci cae nadnaturalne owosienie, co oznacza dla Antonia koniec snw o fortunie oraz konieczno podjcia pracy dla utrzymania rodziny. Niestety, tak pomylany happy end wypada jeszcze gorzej. Bez jakiejkolwiek tragicznie brzmicej konkluzji film gubi wielki wymiar, jeli nie w ogle sens, przemieniajc si w ekscentryczn historyjk obyczajow. 1963 KOBIETA OWAD, NIPPON KONCHUKI, Shohei Imamura. Japonia. Scenariusz: Keiji Hasebe, Shohei Imamura. Zdjcia: Shinsaku Himeda. Muzyka: Toshiro Mayuzumi. Scenografia: Kimihiko Nakamura. Monta: Mutsuo Tanji. Wykonawcy: Sachiko Hidari (Tome Matsuki), Jitsuko Yoshimura (Nobuko), Kazuo Kitamura (Chuji), Hiroyuki Nagato (Morio Matsunami), Seizaburo Kawazu (Karasawa), Shoichi Ozawa (Honda), Tanie Kitabayashi (wacicielka domu publicznego), Sumie Sasaki (En), Daizaburo Hirata (Kamibayashi), Taiji Tonoyama (brygadzista), Teruko Kishi (Rin), Shoichi Kuwayama (kochanek En), Masumi Harukawa (Midori), Emiko Higashi (Kane), Asao Koike (Sawakichi), Emiko Aizawa (Rui). Nikkatsu 123' Nikkatsuscope Losy babki, matki i crki pomidzy latami 1918 a 1961: w czasach najywszych w Japonii przemian spoecznych i obyczajowych. Imamura opisuje, jak wpywaj one na sytuacj kobiety, a raczej, jak jego reprezentatywne bohaterki, nosicielki biologicznej siy narodu, stawiaj czoa przeciwnociom. Tome Matsuki urodzia si jako nielubne dziecko wieniaczki. Do ojcostwa przyzna si Chuji. Niebiosa nie obdarzyy go zbyt duym rozumem; z pewnoci jednak ten wariant by szczliwy dla Tome, skoro miaa ojca lepszego i bardziej troskliwego anieli naturalny i ni wszyscy w ogle mczyni w jej yciu. Bo on sta si jej pierwszym; dla dawnej kultury japoskiej nie byo to naganne, nie jest wic take dla Imamury, cho jest ju dla dwudziestowiecznych ssiadw ze wsi. Krzywdy Tome zaczy si tak czy

inaczej nie w domu, lecz poza nim. Zgwacona, postanawia urodzi dziecko; jest rok 1942, fabryki potrzebuj rk do pracy przy produkcji wojennej. Zostawiwszy creczk pod opiek Chujiego, Tome prbuje si przebi w yciu. Tak rozpocztej odysei wielkomiejskiej nie przerwie ju przez dwadziecia lat. Po wojnie miao wystpuje w obronie interesw robotniczych (c, kiedy zwizkowcy s wanie, w obawie przed komunistyczn zaraz z Chin, bezwzgldnie poskramiani), ma nadziej na maestwo z zakochanym brygadzist, potem jest stanowczo za mao odpowiedzialn niak, wreszcie, po kolejnych niepowodzeniach, udaje si jej dobrze urzdzi w domu publicznym w Tokio. Ochron zapewnia rola kochanki jednego z pomniejszych bossw mafii. Do czasu: wyzwolony wadz despotyzm, a nawet okruciestwo kocz si z chwil aresztowania za zdelegalizowany proceder strczycielstwa. cigana przez nienawi, okradziona i oszukana, zostaje na dodatek wysana przeciwko wasnej crce: okazao si bowiem, e jej nie cierpica miasta Nobuko, ktra pojawia si tylko po 200 tysicy jenw na zaoenie gospodarstwa, okrada tych, ktrzy okradli mam i teraz Tome ma jecha na wie (ktra wydaje si jej ju obca i paskudna), by ostrzec crk oraz jej chopca, e jeli nie oddadz pienidzy, to bd mieli do czynienia z yakuz. Co zrobi przegrana Tome jako "owad" yjcy instynktem biologicznym i wynaturzony egoizmem japoskiej cywilizacji wielkomiejskiej? Pierwszy z najwaniejszych filmw Imamury zawiera si prawdy w tym, e tylko pozornie posuguje si schematami; zostawia te intygujce otwarcie w finale. Oczywicie, sympatie i nadzieja s po stronie Nobuko, ktra woli traktor od szlifowania brukw; ale nie na rozdawaniu sentymentw polega strategia autorska, tylko na inspirowaniu refleksji przy celowo wrcz dezorientujcych zwrotach nastawienia do postaci. Jedno nie ulega zmianom na pewno: autentyzm relacji i konkret pokazywanych wydarze (rozwijanych na tle materiaw z kronik). "winia jest wini" - ta konstatacja bohaterki wydaje si hodem dla realizmu spoecznego Kurosawy, dla "pies jest psem" doktora Sanady z Pijanego anioa, ktrego zobaczenie wywaro ongi decydujcy wpyw na modego Imamur. Na tym jednake kocz si ukony dla dotychczasowego kina japoskiego; autor Kobietyowada jest jego zawzitym opozycjonist. Przez trzy lata, do Tokijskiej opowieci, asystowa Ozu; po japosku cierpliwy wobec mistrza, odszed jednak od niego i z "Shochiku", wypeniony buntem przeciwko takiemu stylowi (dopiero pniej doceni gbi przejawiajc si w innych zakresach ni wybrane przez niego samego). Dynamika, penokrwisto, soczysty dowcip sytuacyjny, przekraczanie barier stosownoci, a take rodki wyrazowe - od ekspresyjnych serii stopklatek po realizacj ze stuprocentowym dwikiem, czego dotd w kinie krajowym praktycznie si nie robio, przy uyciu mikrofonw bezprzewodowych - wszystko to wiadczy, e Imamura jest nowofalowym rebeliantem przeciwko ekranowym kompromisom. Swojej entomologii (oryginalny tytu brzmi "ywot japoskiego owada") z pewnoci jednak nie uprawia na sposb klasyczny; jeeli, to z przenikliwoci i pasj, jak okazuje David Attenborough w znakomitych serialach przyrodniczych BBC. Sympatii nie zamienia te w tezy. Wyrane sugestie filozofii biologizmu zostaj pniej poddane subtelnej polemice: koczy si on tam, gdzie zaczyna niezaleno wiatopogldu wolnego od uprzedze religijnych i klasowych, a zamaszycie krelone obrazy wypenia dystansujcy humor. Ten ton poddaje przede wszystkim znakomita Sachiko Hidari, ale nie tylko ona, Imamura przeprowadzi bowiem starann aranacj obsady (barwna Tanie Kitabayashi jako szefowa prostytutek, jak zwykle wieloznaczny, introwertywny Taiji Tonoyama jako niedoszy m) przy wsparciu kilku staych wykonawcw. Caa jego specyfika jest wszako na tyle japoska, e cho w kraju Kobietaowad zostaa bezapelacyjnie filmem roku i pobudzia szerok dyskusj na temat zmian sytuacji kobiet, to za granic w najlepszym wypadku bya rozumiana czciowo, a tolerowana powierzchownie i protekcjonalnie jako owoc interwencjonizmu spoecznego; nawet na festiwalu berliskim zauwaono tylko protagonistk, nagrodzon zreszt za dwie role. T drug, zupenie inn, rwnie inteligentnie zagraa w Kanojo to kare (1963) u swego ma, Susumu Haniego. [1963] KOBIETA Z WYDM, SUNANO ONNA, Hiroshi Teshigahara. Japonia. Scenariusz: Kobo Abe. Pierwowzr scenariusza: Kobo Abe - powie "Sunano onna". Zdjcia: Hiroshi Segawa. Muzyka: Toru Takemitsu.

Wykonawcy: Eiji Okada (Jumpei Niki), Kyoko Kishida (kobieta z wydm). Hiroshi Teshigahara 127' Wdrujcy po nadmorskich wydmach entomolog, zaproszony w gocin do domu w ogromnym dole pord piaszczystych cian, wpada w puapk: wieniacy zowili go jako mczyzn potrzebnego ich ssiadce. Bez podanej z zewntrz drabiny sznurowej bd liny wydosta si nie sposb. Od pocztkowego buntu przybysz przechodzi stopniowo do wsppracy z mod kobiet bezustannie zajt ochron domu przed zasypaniem, do porozumienia uczuciowego, wreszcie mioci i akceptacji tego, co go spotkao: ju nie dlatego, e jeli nie bdzie odgarnia piasku, to nie dostarcz mu poywienia, ale dlatego, e znalaz tu swoje miejsce, ciekawsze ni poprzednio wyobraone na stronach encyklopedii entomologicznej. Pewnego dnia mgby odej, poniewa ratujc jego kobiet, znajdujc si w cikim stanie zapewne z powodu ciy pozamacicznej, ssiedzi pozostawili zapomnian drabink; ale nie wykorzystuje sposobnoci i na tej decyzji wa nie tylko wizy uczu i nie tylko potrzeba podzielenia si nowin o jake przydatnym w tym otoczeniu, przypadkiem dokonanym wynalazku sposobu pozyskiwania wody. Komunikat w finale gosi, e sd uzna Jumpeia Nikiego, urodzonego w roku 1927, za zaginionego. Najwybitniejszy film modego niezalenego kina japoskiego nie tylko od razu zosta doceniony i w kraju (najlepsze dokonanie roku 1964, gdy wszed na ekrany), i za granic, ale zachowa niezmienn si przez dugie lata; szczeglnie reprezentatywny, jest rwnoczenie nietypowy. Bardzo kameralny, powsta waciwie jako produkcja prywatna (trzydziestopicioletni reyser, ktry w fabule zadebiutowa przed rokiem, mg mie zapewnione spore rodki finansowe dziki ojcu, twrcy najsynniejszej japoskiej szkoy ikebany); nie odnosi si do biecej rzeczywistoci spoecznej, co czy jako cecha podstawowa dziea innych modych filmowcw z Tokio; jest odmienny take w temperaturze i rozwizaniach stylistycznych. Zarazem jednak Kobieta z wydm organicznie wyraa japoskie odczuwanie egzystencji, wizualnie odpowiada nowoczesnej estetyce rodzimej grafiki, kinu wiatowemu za daje najbardziej moe dumny dowd rangi, jak osigno w latach szedziesitych przechodzc od emocjonalnych albo katarktycznych opowieci z apelem lub moraem do analiz sytuacji czowieka we wspczesnym wiecie, pdzcym w nieznane. Wasny wiatopogld opowieci, powstaej w opublikowanym o rok wczeniej literackim opisie Koba Abego, dostrzegali Japoczycy; inaczej interpretowano j w Europie i Ameryce, a wtpliwoci nigdy nie zostay rozstrzygnite do koca co naley do specyficznych waciwoci Kobiety z wydm. Przede wszystkim wydawao si, e to imitacja, a w kadym razie replika Becketta, jakie (niezbyt) "Radosne dni". Poza tym, oczywicie, Marks: definicja wolnoci jako uwiadomionej koniecznoci (rozwinita, wedug pewnej oceny brytyjskiej, w zbir sardonicznych i paradoksalnych glos). Take Sartre z problemem wolnoci oraz piekem, ktrym s inni, i Camus z "Mitem Syzyfa". Kafka (no c, skoro Kobo Abe to "japoski Kafka"...), a nawet Buzzati. Rwnie pod wzgldem pobudzania komparatystyki mao co wytrzymuje konkurencj z filmem Teshigahary. "Nikt nigdy nie powiedzia wszystkiego, nawet Pismo wite" - broni si natrtnie indagowany Tadeusz Rewicz, rozwaajc rol zwizku treci i formy. Przeszedszy poprzez przykady filozoficzne do literatury (w pewnym sensie wszystko powiedzia Heidegger, ale przed nim wszystko powiedzia - i umar - Wittgenstein, a wczeniej te wszystko powiedzia Kierkegaard; ale kady z nich powiedzia tylko to, co jego; tak jak Kafka i Beckett, ktrzy nie powiedzieli wszystkiego, cho zamknli siebie; potem jednake skoczy si wiat ich wyobrani, tak jak zaistnia i skoczy si czas Czechowa), Rewicz konkluduje: "ale dzieo literackie istnieje wyrzucone w przyszo dziki formie". To forma czyni podobnymi alegorie egzystencjalne z poowy dwudziestego wieku. Skoczone, zamknite wiaty owych wypowiedzi speniaj si jednak niezwykle rzadko w filmie, wraliwym na abstrakcyjn nienaturalno. Prawie nikomu nie uda si na ekranie Kafka. Rwnie Wellesowi, z kilku zreszt powodw. Powodzenie Teshigahary - ktry wyrazi wizualnie to, co opisa Kobo Abe lepiej ni sam autor w oryginale - jest ewenementem wiatowym. Tym bardziej e podstawowy sens jest tu czytelny

powszechnie. Piasek jako materia rzeczywistoci otaczajcej; metafory przesypywania, stara o wod, wyrywania si z ogranicze; uoglnienia regu nawyknicia i zadzierzgnicia wizi. Dopiero wykadnia finaowa, oczywista w Japonii, jest trudno zrozumiaa na Zachodzie w czasach wycigu kosmicznego i wiary w technik koncentrowan w potnych systemach przetwarzania, radosnego denia do swobodnej nowoczesnoci oraz lku przed chisk ujednolicon magm. Inaczej zacznie to wyglda dopiero w przyszych dekadach rozszerzenia poj przez kontrkultur, nabycia wiadomoci ekologicznej, akceptacji tezy, e mae jest pikne, i zaamania si optymistycznej wizji postpu: klarowny stanie si nie tylko autorski dezyderat oczyszczenia bohatera z materializmu wspczesnej cywilizacji, intencja przeciwstawienia maniakalnego egoizmu poszukiwacza owadw jego wsplnocie ze znalezionym czowiekiem, ale take wykadnia finau, jednoznaczna dla kogo wyrosego w wiadomoci buddyjskiej. "Gwd, ktry wystaje, trzeba wbi na swoje miejsce": oto jedno z potocznych powiedze rodakw Teshigahary, wrd ktrych najwicej samobjstw wywoanych jest niemonoci dotrzymania kroku kolegom z pracy lub niesnaskami z ssiadkami, a spotykan form zgonu jest karashi - mier z przepracowania. Japoczyk lka si odtrcenia, niezrozumienia, podejmowania nawet najbardziej osobistych decyzji (wiele maestw nadal jest aranowanych), a waciwie nawet radykalnych opozycji i wyrazistej odrbnoci intelektualnej. W takiej perspektywie poruszajcy si po pustej orbicie Niki doznaje aski znalezienia swojego miejsca, swojego celu cznego z deniami wsplnoty, osignicia harmonii ciaa i ducha. Zamiast czczych aspiracji i konta w banku powrt do tej mentalnoci, ktr bez prb interpretowania przedstawi Shindo w Nagiej wyspie; do podstawowej solidarnoci i zgody na stan rzeczy. Teshigahara nada tak skonstruowanej paraboli form pod kadym wzgldem wirtuozersk. e uczyni to niemal bez dialogu, wynikao ju z charakteru oryginau (spoeczestwo tak jednorodne nie potrzebuje wielu sw, std najbardziej japoskie filmy s wyjtkowo oszczdne w dialogu); do naturalne byo te wszechstronne wygranie wdzicznej faktury piasku w bardzo zrnicowanych planach i ktach ujcia. Wziwszy jednak pod uwag, e skoro nawet Kyoko Kishida i Eiji Okada - znakomici aktorzy potwierdzajcy tu swoj reputacj - mieli w takich okolicznociach ograniczone moliwoci oddania nastrojw, to wybitnym osigniciem wydaje si wykorzystanie sugestywnej warstwy dwikowej, ciszy i zmian rytmw narracyjnych do oddania niezwykego zawieszenia czasu, trwania pomidzy koszmarem a realnoci. Szczeglnej, naturalnej intensywnoci nabiera w tych warunkach piknie pokazany erotyzm. Zachwycony w modoci surrealizmem Teshigahara, uwaajcy za gwny niedostatek filmu narodowego jego zewntrzno w pokazywaniu rzeczywistoci, bdzie si w swoich przedsiwziciach kierowa wanie relacjami pomidzy wyobraonym a konkretnym i materialnym; ekranowymi replikami podwiadomoci i stanu ducha w wyszukanej estetycznie, ale zawsze spokojnej formie obrazowej. Sytuacja ekonomiczna japoskiego sektora niezalenego i majce nastpi spospolitowanie rynku kinowego uniemoliwi mu waciwie pene rozwinicie twrczoci. Stworzy jeszcze jednak dwa duej klasy filmy o ludziach w poszukiwaniu swojej drogi, obydwa wyranie inne od siebie i od Kobiety z wydm: Czowieka bez mapy, rwnie wedug Abego, i wspaniaego Rikyu wedug powieci Yaeko Nogami. [1966] KOBIETA ZAMNA, UNE FEMME MARIE, Jean-Luc Godard. Francja. Scenariusz: JeanLuc Godard. Zdjcia: Raoul Coutard. Muzyka: Claude Nougaro, Ludwig van Beethoven - fragmenty kwartetw smyczkowych nr 10 Esdur op. 74, nr 7 Fdur op. 59, nr 14 cismoll op. 131, nr 9 Cdur op. 59 i nr 15 amoll op. 132. Monta: Agn`s Guillemot, Franoise Collin. Wykonawcy: Macha Mril (Charlotte Giraud), Bernard Nol (Robert), Philippe Leroy (Pierre Giraud), Roger Leenhardt (Roger Leenhardt), Rita Maiden (Celine), Georges Liron (lekarz). Anouchka Orsay

98'# 95' Przez 95 minut (na tyle pozwolia cenzura, wraz z nakazem zmiany rodzajnika w tytule na nieokrelony) Godard podsumowuje na ekranie mieszczask gupot przeciwstawiajc j inteligencji, ktrej okrelenie powierza Leenhardtowi. Obiektem entomologicznej obserwacji we "fragmentach filmu zrealizowanego w roku 1964", jak z nonszalancj obwieszcza w podtytule, jest zamona paryanka, redaktorka z damskiego magazynu. Szczliwie zamna moda mama adnego chopczyka ma wszelkie moliwoci prowadzenia ciekawej egzystencji; dla Charlotte jednake ciekawa egzystencja oznacza bycie niewolnic mody. Roztropna i chonna mieszkanka centrum cywilizacji nie przyswaja z niej wartoci, lecz wycznie stereotypy wzorw konsumpcyjnych. Skada si z nich do tego stopnia, e pomimo swojej sytuacji rodzinnej i materialnej ma te kochanka, bo tak nakazuje fason. Charlotte to idealny przykad tego, co jest znienawidzone przez kobiety wyzwolone: aden mski szowinizm do niczego jej bowiem nie zmusza, a seksizm daa sobie narzuci sama i entuzjastycznie go powiela poprzez wasny udzia w ksztatowaniu opinii. Bohaterka zaczyna myle dopiero pod koniec 24 godzin, podczas ktrych obserwuje j kamera. Pierwszego dnia, gdy bya z kochankiem nalegajcym na zmian ich sytuacji, plota, e niebawem si rozwiedzie; gdy jednak nazajutrz - po nocy spdzonej z mem, ktry jest pilotem i wanie wrci z Niemiec - dowiaduje si od lekarza, e jest w ciy (i oczywicie nie wie z kim), postanawia si rozsta z Robertem, wyjedajcym wanie na wystpy sceniczne do Marsylii, i komunikuje mu to podczas kolejnego hotelowego cudzostwa. Czy obudzi si w niej jaki instynkt moralny? Raczej refleksja na temat swobody wewntrznej, niewyklucznone, e wywoana krzyczcym tytuem z czasopisma: "Do jakich granic moe si kobieta posuwa w mioci?" Wolno jest podstawowym instynktem bohaterw Godarda, na og prowadzcym do finaowej zguby. Kobieta zamna odbiega od poprzedniej dramatycznoci. Charlotte mona nazwa bardziej zgubion na pocztku: nie ma jej jako osoby, jest jedynie prospekt skadajcy si z fragmentw ciaa i frazesu "kocham". W takiej te formie zosta jej portret przedstawiony: to film strukturalistyczny, ktrego etnologii funkcjonalnie suysposb opisu. Wspaniae studia fotograficzne ciaa Machy Mril, zdjte przez Coutarda w prawie statycznych detalach i zblieniach, poczone zostaj z kadrami plakatw lansujcych biustonosze, fotosami modelek (Charlotte z zapaem sprawdza doskonao wymiarw swych piersi), sloganw, nagwkw, reklam neonowych. Znamienny dla Godarda kola warstwy obrazowej - moe najbardziej harmonijny wanie w tym filmie, jakkolwiek te ozdobiony ekstrawagancjami, na przykad uj negatywowych - uzupeniaj odpowiadajce mu elementy mozaiki werbalnej w wynurzeniach osobistych bdcych odpowiednikiem cinmavrit, w przerzucaniu si zwrotami reklamowymi, improwizowanym dialogu (rozmowa z Leenhardtem, ogniskujca si wok kwestii pamici i chronienia wiedzy o przeszoci, punktowana planszami ujmujcymi hasowo meritum wymiany zda). Wydawaoby si, e Kobieta zamna powinna da sum do nieatrakcyjn pominwszy uroki opisu nagiego ciaa, o co wanie poszo z cenzur. Tymczasem jest to film zdecydowanie frapujcy. Na pewno dziki wietnemu aktorstwu Machy Mril (to niejako jej prawdziwy debiut w sze lat po rzeczywistym, ktrego wysokie oceny nie zaowocoway kontynuacj); z pewnoci rwnie dziki dokonaniu przez Coutarda wietnej trawestacji konsumpcyjnego stylu wizualnego. Wspaniay jest jednak take montaowy rytm filmu, ywa wiarygodno oddania stanu ducha bohaterki i jej otoczenia, pasja krytycznej wizji uprzedmiotowienia si czowieka pod presj szumu informacyjnego. Wywoany tym pesymizm zaprowadzi Godarda na ekstremistyczn lewic. W najbliszym czasie zajmie si jednak najpierw dystopi na planecie Alphaville w niezbyt przemylanym komiksie filmowym, a potem ucieczk od zniewalajcej rzeczywistoci w Szalonym Piotrusiu. [1962] KOCHANKA, LSKARINNAN, Vilgot Sjman. Szwecja Scenariusz: Vilgot Sjman. Zdjcia: Lasse Bjrne. Monta: Lennart Walln. Wykonawcy: Bibi Andersson (dziewczyna), Max von Sydow (kochanek), Per Myrberg (chopiec),

llegard Wellton (ona kochanka), Birgitta Valberg (towarzyszka podry pocigiem). Svensk Filmindustri 77' Agascope Wariant Skandalu, ju bez kontekstu politycznego i ze zmian postaci centralnej: drog do dojrzaoci przebywa dziewczyna, ktrej niedowiadczony chopiec przegra ze starszym rywalem, obezwadniajcym j psychicznie. Poddaa si jego wpywowi, gdy jako sekretarka zostaa niezasuenie zwymylana, na drugi dzie jednak czarujco przeproszona; od tej pory przyjaciel pozosta ju tylko przyjacielem, a tamten sta si kochankiem, pokornie oczekiwanym przez cay dzie, bo musi wykra kwadrans z harmonogramu pilnie kontrolowanego przez zazdrosn on. Rozsdek podpowiada co prawda po jakim czasie, e skoro nie ma mowy o rozwodzie, trzeba z tym skoczy - i chopiec, ktry roztrzsiony utrat obla egzamin, znw moe mie nadziej; ale rozsdek oraz sowa o zerwaniu marnie wypadaj w batalii z podaniem, szczeglnie gdy chodzi o pierwszego mczyzn w yciu, wytrawnego w grze erotycznej i zdecydowanego w deniach. Ratunkiem wydaje si tylko wyjazd na p roku do pracy w Rzymie. Kochanek nie rezygnuje nawet wwczas: wsiada do pocigu i obiecawszy rozwd, zaciga dziewczyn do przedziau sypialnego. Jedzie a do Trelleborga. Tym razem jednak przegrywa. Bohaterka nie przerywa podry i postanawia, e nie wrci ju nigdy. Osiemnacie lat wczeniej Skandal by pierwszym - scenopisarskim - osigniciem Bergmana; Kochanka jest debiutanckim sukcesem jego niewiele modszego asystenta, dowiadczonego ju literata i krytyka, a take praktykanta filmowego na stypendium w Uniwersytecie Kalifornijskim. Nic dziwnego zatem, e film jest wywaony dramaturgicznie, przemylany w strukturze, niemal wirtuozerski w rozwizaniu zalenoci psychicznych trojga osb, rejestrowaniu gestw, komentowaniu sytuacji (doskonale to wida w scenie chopiec-samochd z psem lub w finale, gdy czarni obcokrajowcy patrz na porak pogardzanego ju kochanka). Tym bardziej e majc aktorw tak wybornych jak Bibi Andersson i Max von Sydow, Sman zdecydowa si inscenizowa zdecydowanie kameralny ukad na szerokim ekranie! Jeeli wierzy jego wasnym wyjanieniom, potrzebowa sam sobie udowodni sprawno warsztatow (narzucajc nawet dodatkowe ograniczenia, bo przecie pewne wyizolowanie i uniwersalizacja nie nazwanych postaci nawizuj wrcz do kammerspielu). Nie myla jednak tylko o formie. Pierwszy film, pozornie tak rny od nastpnych, ktre nieoczekiwanie dla samego autora bd najbardziej skandalizujcymi przedsiwziciami rodzimej kinematografii, nie jest tylko wypreparowanym z biecej codziennoci dramatem trojga osb, lecz moralitetem wymierzonym w hipokryzj ustabilizowanego spoeczestwa mieszczaskiego. Ostre stawianie kwestii etyki i zasad obyczaju stanie si zasadniczym rysem filmw Sjmana; ju drugi bdzie niemal bomb anarchisty. [1966] KOLEKCJONER, THE COLLECTOR, William Wyler. Wielka Brytania, Stany Zjednoczone Scenariusz: Stanley Mann, John Kohn. Pierwowzr scenariusza: John Fowles - powie "The Collector". Zdjcia: Robert Surtees, Robert Krasker. Muzyka: Maurice Jarre. Scenografia: John Stoll. Monta: Robert Swink, David Hawkins. Wykonawcy: Terence Stamp (Freddie), Samantha Eggar (Miranda Grey), Maurice Dallimore (Whitcomb ), Mona Washbourne (ciotka Freddiego). Jud Kinberg, John Kohn 119' Technicolor Ostatni wielki sukces Wylera - precyzyjnie wyreyserowany, wieloznaczny dramat psychologiczny o konsekwencjach uwizienia, skarbie wolnoci, osobliwym przypadku mieszczaskiej manii posiadania, rozpaczy odtrcanych pretendentw i nieprzekraczalnoci barier klasowych - wie si z niejednym przejawem tego, co znamionuje nastroje i zainteresowania drugiej poowy wieku oraz ich odbicie w

literaturze i filmie. Adaptowana powie o dwa lata wczeniej daa pierwszy wielki sukces Fowlesowi, jeszcze nie docenionemu, bo w wiecie bardziej dostojnej beletrystyki dotychczasowej zdajcemu si by zaledwie poszukiwaczem atrakcji komercyjnych; pierwiastki z krgu modych gniewnych i egzystencjalizmu spotykaj si tu z motywami kontrkultury i samostanowienia kobiet (cho z pewnoci nie w ujciu zadowalajcym feministki), wiat elity umysu zafrapowany "Buszujcym w zbou" z proletariackim kalibanizmem, a tajemnica dziewczcego uroku z mskim libido, w okolicznociach budzcych nastroje troch ambiwalentne. Czy szedziesicioparoletni reyser i jego scenarzyci mogli przewidzie sie tych wszystkich odniesie? Z pewnoci nie, niezalenie od tego, e rezultat rozczarowa Fowlesa - uwaajcego kino, w kadym razie przed swoj Kochanic Francuza w wersji Reisza i Pintera, za szkodliwe dla wyobrani, przeadowane i wtrne. Perspektywa korzyci z ekranizacji atrakcyjnego bestsellera pozwolia Wylerowi na wzgldn swobod, ale traktowa t przedziwn histori do bezporednio: jako jeszcze jeden wariant walki pierwiastka mskiego i eskiego, arywisty i kruchej dziewczyny, materialistycznej dzy z duchowoci, szlachetnych krzywdzonych z tpymi krzywdzicielami. To jego stae motywy, opisywane z wielk subtelnoci uwzgldniajc niuanse erotyczne. Fabua Fowlesa nie tylko te motywy ogniskuje, ale daje interesujce Wylera wyzwanie inscenizacyjne, bo generalnie wszystko dzieje si tu w odizolowaniu midzy par bohaterw - modym urzdnikiem bankowym i studentk londyskiej Blake School of Art. Sprawia to siedemdziesiciotysiczna wygrana w totka. Wzbogacony ni Freddie kupuje elbietaski dom w Sussex i przenosi dotychczasow pasj kolekcjonowania motylich mumii w gablotkach na wyszy poziom aspiracji: porywa i wizi dziewczyn, crk niezamonego lekarza podobnie jak on pochodzc z Reading, rojc e po miesicu Miranda zakocha si (w nim oraz jego dobytku) i wprowadzi go zarazem na wyszy szczebel spoeczny. Ponne nadzieje: zjednywana niewolnica najpierw przyjmuje front odmowy, potem udaje (czym tylko budzi wcieko ambitnego Freddiego pozbawionego horyzontw, ale po bolszewicku sprytnego, podejrzliwego i bezwzgldnego), w kocu za desperacko uywa przemocy. Powanie rannemu ciemizcy udaje si jednak uj cao, ona natomiast przypaca walk miertelnym zapaleniem puc. Jeszcze jeden pikny motyl umiera, nie dajc si przyszpili; Freddie ju zerka za nastpnym. Piszc t powie Fowles te nie mg jeszcze wiedzie o syndromie sztokholmskim - o admiracji zakadnikw dla wicych: ten bowiem rozpoznany bdzie dopiero po napadzie bankowym z roku 1973 i potwierdzony w incydentach terrorystycznych mnocych si w nastpnej dekadzie. Przenikliwo podpowiedziaa mu jednak szczegy zwizkw kata z ofiar o wiele lepiej ni Lilianie Cavani w Il portiere di notte (1973) i Wyler zachowa t niuansow perwersyjno psychiczn, przeradzanie si dziewczcego strachu przed panem ojcem w mio. Gwny natomiast niedostatek jego wersji (zapewne w obawie przed sentymentalizmem z jednej strony, a amoralnoci rozgrzeszenia porywacza z drugiej) stwarza to, e sam sta si entomologiem w owym entomologicznym filmie: szczeglnie we wczeniejszych partiach bohaterowie bardziej s komicznymi owadami nili budzcymi sympati istotami skazanymi na tragedi braku porozumienia. Wbrew nagrodzie w Cannes i nominacji do "Oscara" czciow tego przyczyn naleaoby widzie w aktorstwie Samanthy Eggar; nienagannie natomiast broni penowymiarowoci pomylonego bohatera Terence Stamp. Film ma wicej podobnie znacznych zalet, take zwizanych z mistrzostwem narracji (niemal dwadziecia bezdialogowych minut introdukcji byoby wzorem nowoczesnej poetyki bezdwikowej, gdyby nie wietnie towarzyszca muzyka) i cho niezadowolenie Fowlesa jest zasadne, to tylko do pewnego stopnia. Ocala przecie jego temat najwaniejszy: nieodgadniono, nieuchwytno i niezawiso powabnych kobiet, ocalajca wymiar duchowy tego wiata i dajca rkojmi przetrwania wolnoci. [1965] KOSZMAR ZA DNIA, HAKUCHU NO TORIMA, Nagisa Oshima. Japonia. Scenariusz: Tsutomu Tamura. Pierwowzr scenariusza: Taijun Takeda - powie "Hakuchu no torima". Zdjcia: Akira Takada. Muzyka: Hikaru Hayashi. Monta: Keiichi Uraoka. Wykonawcy: Saeda Kawaguchi (Shino Shinozaki), Akiko Koyama (Matsuko), Kei Sato (Eisuke Oyamada), Mutsuhiro Toura (Genji Hiuga), Hosei Komatsu (ojciec Shino), Taiji Tonoyama (dyrektor

liceum), Hideo Kanze (Inagaki), Fumio Watanabe (inspektor Haraguchi), Sen Yano (wjt), Ryoko Takahara (pani Inagaki), Shigemi Kayashima (pani Jinbo), Teruko Kishi (babka Shino), Hideko Kawaguchi (matka Matsuko). Sozo 99' Grandscope Pierwszy gony film z drugiego okresu Oshimy, najsilniej wypenionego symbolik, gdy po rozstaniu z "Shochiku" zaoy wasn niezalen wytwrni i po paru latach przejciowych, wypenionych midzy innymi aktywnoci w telewizji, wrci z impetem do ekranowych prowokacji i atakowania zgniego konserwatyzmu opanowujcego ycie kraju. Koszmar za dnia - odmiennie ni pniejsze, stanowczo przerafinowane Koshikei (1968) i Gishiki (1971) - daje si przyj jako obraz realistyczny, jest jednak w sposb niewtpliwy alegori, opowiedzian w systemie skomplikowanych retrospekcji. Czworo bohaterw - dwudziestoletnia Shino, nauczycielka Matsuko, syn waciciela ziemskiego Genji i Eisuke Oyamada - tworzyo grup przyjaci z maej wioski w rolniczej okolicy Japonii centralnej, wraz z innymi modymi nalec do demokratycznej opozycji przeciw starszynie. Rozpad jednoci i pniejsze tragedie spowodowane zostay tym, e Shino zostaje kochank Genjiego (czego powodem bya potrzebna jej poyczka) i e ten postanawia popeni samobjstwo, skoro Matsuko odmawia mu maestwa, Shino kocha nie do mocno, a nadchodzce wybory, ktre z racji pochodzenia niechybnie przynios mu elekcj, wyklucz go do reszty ze wsplnoty modych. Rodzimym zwyczajem shinjen - podwjnego samobjstwa - wciga jednak do tego czynu Shino; obserwujcy ich zazdrosny Eisuke czeka, a Genji si powiesi, po czym ratuje i gwaci nieprzytomn dziewczyn. Zorientowawszy si, co zaszo, Shino wyjeda pracowa do Kobe; w rok pniej Eisuke, ktry tymczasem oeni si z Matsuko, odnajduje j i prbuje ponownie zgwaci. Tym razem jednak ofiar pada wacicielka mieszkania, ktra go zaskoczya z Shino; ginie zamordowana. Na przesuchaniu policyjnym Shino pojmuje, e to Eisuke sta si "wampirem dziennym", zawzicie tropionym przez policj, i zawiadamia brzemienn Matsuko. Przekonawszy j, by go zadenuncjowaa, zgadza si te pniej popeni z ni shinjen w miejscu, gdzie odebra sobie ycie Genji; i tym razem jednak przeywa, wziwszy zbyt du porcj trucizny. Ocaleje jako jedyna z czwrki, Eisuke zostaje bowiem skazany na mier. Gdyby opowiedzie t fabu jako pospny thriller policyjny, jego japoska specyfika nie uwypukliaby specjalnych znacze nawet w kraju rodzimym. Dramat przedstawiony przez Oshim w skomplikowanym, dyspersyjnym trybie osiga zupenie inny wymiar: z finaem symbolizujcym posta z ludu zdoln przetrwa wicej od innych, z odniesieniami dotyczcymi kobiet, ze znanym ju z innych filmw reysera wtkiem frustracji seksualnych i morderczych ekscesw w efekcie rozczarowania upadkiem ideaw. Specyficznie fotografowany w przeeksponowanych, rozbielonych kadrach, z przemylnymi naoeniami gosw otwierajcymi skomplikowane podteksty, onirycznymi rozmowami yjcych z umarymi, nastrojami prowadzonymi byskotliwym montaem i udziaem wyrafinowanej muzyki elektronicznej Koszmar za dnia naley, pomimo pewnych nadmiernych ostentacji, do czoowych przykadw zaawansowanej poetyki nowej fali. [1964] KRADECYT NA PRASKOWI, zobacz ZODZIEJ BRZOSKWI KRL SZCZURW, KING RAT, Bryan Forbes. Stany Zjednoczone Scenariusz: Bryan Forbes. Pierwowzr scenariusza: James Clavell - powie "King Rat". Zdjcia: Burnett Guffey. Muzyka: John Barry. Wykonawcy: George Segal (kpr. King), James Fox (por. Peter Marlowe), Tom Courtenay (por. Robin Grey), Patrick O'Neal (Max), Todd Armstrong (Tex), Denholm Elliott (ppk Larkin), John Mills (pk George SmedleyTaylor), James Donald (dr Kennedy), Reg Lye ("Tinker Bell"), Gerald Sim (ppk John

Jones), Alan Webb (pk Brant), Sammy Reese (Kurt), Richard Dawson (kpt. Weaver), Leonard Rossiter (mjr McCoy), Geoffrey Bayldon (mjr Vexley), Louis Neervoort (Torusumi), Dale Ishimoto (kapitan japoski), John Standing (kpt. Daven), Michael Lees (sanitariusz Stevens), Wright King (mjr Brough), John Ronane (kpt. Hawkins), John Merivale (pk Foster), Joseph Turkel (Dino), Larry Conroy (kpr. Townsend), John Orchard (Gurble), Hedley Mattingly (drugi lekarz obozowy), Edward Ashley (mjr Prouty), Arthur Malet (sier. Blakeley), Hamilton Dyce (kapelan), John Warburton (genera komendant), Teru Shimada (gen. Shima). Coleytown 134' Changi na Singapurze, jeden z najstraszniejszych japoskich obozw jenieckich w II wojnie wiatowej, rok 1945. Nie byo std ucieczki; pod koniec wojny niespena trzy tysice pozostaych przy yciu Brytyjczykw, Amerykanw i Australijczykw - zaledwie pitnasta cz ogu tam uwizionych prowadzi ju tylko zawieszon w czasie wegetacj, przerwan niemal katatonicznym szokiem po zawieszeniu broni i pojawieniu si pierwszego wyzwoliciela. Nie wszyscy jednak wpadli w stan bezwadu: niektrymi rzdziy groteskowe obsesje, za porucznika andarmerii Greya, awansowanego potem za rygoryzm, oprcz manii praworzdnoci animowaa jeszcze nienawi. Jej obiektem by kapral King, na tle widm obozowych susznie uwaany, zgodnie z nazwiskiem, za krla, czemu si wcale nie opiera: doprowadziwszy do perfekcji organizacj opart na handlu i przemycie (a take hodowli szczurw na rzekome miso miniaturowych antylop malajskich), prosperowa pod kadym wzgldem. Wok Kinga ustalia si hierarchia zupenie inna od oficjalnej; oczywicie przetrwaa tylko do sierpnia 1945, niejednego wczeniej i pniej doprowadzajc do zapaci psychicznych ale zadecydowaa te o przetrwaniu tych, ktrzy pogodzili si z ukadem i byli zdolni osdza bez uprzedze. Jednym z przymusowych obserwatorw obozowych praw egzystencji sta si James Clavell. Jako osiemnastoletni artylerzysta Marynarki Krlewskiej wpad w niewol na Jawie jeszcze podczas pocztkowej ofensywy japoskiej i spdzi w Changi a trzy lata; zmarli tam wszyscy jego przyjaciele. Gdy - dokonujc przeksztace fabularnych - zdecydowa si opisa tragiczne dowiadczenia odsuwane od siebie przez kilkanacie lat, nie zrobi tego, by oskary katw: potrafi bowiem spojrze obiektywnie take na nich (o czym najlepiej wiadczy pniejszy "Szogun", dziki ktremu zreszt stanie si milionerem). Raczej zamierza rzdzcym egoistom przypomnie swych towarzyszy broni, ktrzy po wojennych cierpieniach bywali z biegiem lat pozostawiani wasnemu losowi a przede wszystkim chcia da wiadectwo temu, czego sam mg si nauczy o racjach postpowania w warunkach ekstremalnych, o zachowaniach pojedynczych ludzi i grup zwaszcza w sytuacji, gdy wewntrz upodlonej spoecznoci wystpuj awersje i uprzedzenia na tle klasowym. Wiele rnio bowiem w Changi nie tylko niszych stopniem i kadr dowdcz, ale take pragmatycznych plebejuszy australijskich (naley do nich "Tinker Bell", gwny kombinator obozowy), praktycznych Amerykanw (z barakiem Kinga) i wyniosych Brytyjczykw, ktrzy po raz pierwszy w dziejach imperium dostali si tysicami do niewoli Azjatw. Ca grup wyszych oficerw obozu tworz wanie Wyspiarze; z ich szeregw wywodz si te zawzicie pilnujcy suby Grey - z pochodzenia proletariusz - i reprezentujcy autora porucznik lotnictwa Marlowe, ktry pozbywa si uprzedze wobec amerykaskiego kaprala i jako tumacz znajcy malajski zostaje jednym z jego ludzi. Bdzie temu zawdzicza ycie. Rzeczywisto obozw jenieckich II wojny wiatowej znana jest ju z kilku wyrazistych obrazw ekranowych, od specyficznie moralistycznej wizji, jak da Stalag 17 (1953) Wildera - z niesztandarowym bohaterem w jaki sposb odpowiadajcym Kingowi - poprzez realizm Munka (Eroica ), Leana (Most na rzece Kwai) i Kobayashiego (Dola czowiecza) do majcych rycho zdominowa ten temat przygodowych dramatw o ucieczkach; zachci do tego powodzenie The Great Escape (1963) Sturgesa wedug scenariusza przygotowanego przez Clavella. Krl szczurw powsta w szczeglnie sprzyjajcym momencie gdy dao si ju powanie potraktowa bulwersujc sum odniesie, a zarazem istnieje jeszcze dostateczne po temu zainteresowanie. Najlepszy film rozwijajcego wanie dziaalno reysersk Forbesa wydaje si wrd pokrewnych najrzetelniej czy trzy gwne wartoci: odwzorowanie prawdy fizycznej, wierny przekaz wolnych od uprzedze odnotowa psychosocjologicznych autora ksiki oraz sugestywno atmosfery koszmarnego letargu. Bez wtpienia

procentowao dowiadczenie Forbesa jako scenarzysty i aktora (wietnie obsadzone i poprowadzone s nie tylko role gwne, lecz take kady drobny epizod). O ostatecznym wraeniu decyduje te w duym stopniu rozproszone wiato nasyconych wilgoci tropiku zdj Burnetta Guffeya i oniryczno muzyki, z ktrej zasynie John Barry. To pierwsza jego tak udana praca; ale rozgos przynosz mu wanie bardziej gromkie kompozycje towarzyszce popisom Jamesa Bonda w przeboju Thunderball (1965). [1962] KRONIKA RODZINNA, CRONACA FAMILIARE, Valerio Zurlini. Wochy. Scenariusz: Valerio Zurlini, Mario Missiroli. Wsppraca scenariopisarska: Vasco Pratolini. Pierwowzr scenariusza: Vasco Pratolini - nowela "Cronaca familiare". Zdjcia: Giuseppe Rotunno. Muzyka: Goffredo Petrassi. Scenografia: Flavio Mogherini. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Enrico Corsi), Jacques Perrin (Lorenzo Corsi), Salvo Randone (Salocchi), Sylvie (babcia), Valeria Ciangottini (Enzina), Serena Vergano (pielgniarka szpitalna). Goffredo Lombardo 122' Technicolor Tren wysnuty z mioci braterskiej, szczeglnie pikny obraz liryczny kina melancholii i alu: trzydziestopicioletni dziennikarz wspomina wanie zmarego modszego brata. Sytuacja rodzinna ojciec leczy rany wojenne, matk w niespena miesic po poogu zabiy komplikacje po hiszpance sprawia, e nie wychowywali si razem, cho obaj pozostali w rodzinnej Florencji. Starszy o osiem lat Enrico dorasta pod opiek babki, Dino zosta adoptowany przez Salocchiego, lokaja bogatego barona angielskiego (wizao si to take ze zmian imienia na - szlachetniejsze - Lorenzo, by moe po Wawrzycu Wspaniaym). Blisze kontakty braci zawizay si dopiero w kocu lat trzydziestych, gdy obaj s ju doroli. Enrico yje w biedzie jako niezaleny lewicowy inteligent i prbuje by czowiekiem pira; babci musia odda do przytuku. Lorenzo ma mu to za ze. Jego wiat uformowa si zupenie inaczej, gdy by odizolowany w willi patrona niczym szklarniowa rolina egzotyczna. Stopniowo znajduj zrozumienie swoich sprzecznoci; modszy brat odtwarza rzeczywiste zwizki rodzinne, dziki szczegom przypominanym przez Enrica utosamia si duchowo z matk. Wkrtce jednak, po mierci barona, zuboenie przybranego ojca najpierw ujawnia lekkomylno Lorenza wynik z trybu wychowania, potem za czyni go bezbronnym wobec trudnoci yciowych, zwaszcza po oenku. Nieprzystosowany, ganie szybko, gdy w miesicach wyzwolenia spod okupacji dopada go nierozpoznana choroba; jego psychiczny brak ywotnoci spotgowa Salocchi utrzymujcy, e matka bya epileptyczk i zmara w obdzie. Opieka Enrica, ktry wyrywa brata z obj lekarzy widzcych gwnie ciekawy przypadek i przenosi go do kliniki prywatnej, nie na wiele si zdaje. Lorenzo wie, e umrze, nalega tylko na powrt do Florencji. Enrico egna brata przy odjedzie: nie chce go widzie w trumnie. Rozumie, e traci teraz jedn z zasadniczych motywacji szarego i samotnego ycia, cho Lorenzo, uksztatowany tak odmiennie od jego wasnych kryteriw wartoci, najczciej skania go do sprzeciwu wobec swego postpowania. Bardzo zrnicowane przyjcie filmu - pomimo "Zotego Lwa" w Wenecji - wynikao przede wszystkim z jego wyjtkowo narodowego klimatu emocjonalnego: subtelnej wyrazistoci oddania woskich zwizkw i powinnoci rodzinnych, poczucia straty i dramatu mierci. Dodatkowo wayo, e to wanie film o umieraniu, jeden z pierwszych tak skoncentrowanych na temacie i tak przejmujcych. W kraju rodzimym brano jeszcze pod uwag wierno duchow adaptacji osobistego utworu Pratoliniego, ktry wprawdzie konsultowa ksztat scenariusza, ale jako lewicowy neorealista nie by kojarzony z zastosowanym tu trybem zastygych czasw narracyjnych przypominajcych Prousta. Ale wanie ta forma jest najwikszym triumfem Zurliniego i jego cisej wsppracy z Rotunnem, malarzem toskaskiego wiata i barw, uczniem Alda Graziatiego, po ktrego przedwczesnej mierci koczy Zmysy, stale odtd towarzyszc jako operator Viscontiemu. Kronika rodzinna jest pozornie ilustracyjna, rozwija si poprzez dugie ujcia z bardzo powolnymi ruchami kamery; jednake ten tryb

relacji daje tu wspaniae wgbianie si w stany emocjonalne, osignicie woskiej czuej kontemplacyjnoci w poczeniu elegancji opisu z wewntrzn prawd. Zaleaa ona niewtpliwie od dominujcych osobowoci protagonistw - i zarwno Marcello Mastroianni jak Jacques Perrin dopeniaj j swoim naturalnym otwarciem psychicznym - ale jest to rwnie, czy raczej przede wszystkim, prawda rytmu i scenerii zachowujcej zarazem ducha czasu. Co najmniej trzy sekwencje zapieraj dech zrcznoci przeprowadzenia tego zamiaru w spowolnieniu trybu opowiadania, wywaeniu pauz, rozplanowaniu dugich dialogw: przyjcie Lorenza do Enrica na wiosn roku 1935 i pocztek braterskiego porozumienia, odwiedziny u babci oraz wizyta w szpitalu, gdy Lorenzo przeywa lki przed mierci i opuszczenie przez on. W tych partiach filmu wida najdoskonalej, jak kluczowe znaczenie ma rozoenie wiata, ktre nawet przy nieruchomej kamerze - a moe wanie bardziej przy nieruchomej - oddaje ca gam odcieni rzeczywistoci utrwalonej w kadrach. Odnosi si to zarwno do scenerii wntrz i spotgowanej kolorystyki plenerw starej Florencji, jak do zblie portretowych. Intymne, cierpliwe odkrywanie czowieka poprzez studia twarzy przypomina w tym filmie Bressona; temperatura caoci, pomimo chodu mierci, jest wszake zdecydowanie woska. [1966] KROPLA KRWI, zobacz WIADECTWO URODZENIA KSINICZKA, PRINSESSAN, Ake Falck. Szwecja Scenariusz: Ake Falck, Lars Widding. Pierwowzr scenariusza: Gunnar Mattsson - powie "Prinsessan". Zdjcia: Mac Ahlberg, Ralph Ewers, Hans Emanuelsson. Muzyka: Harry Arnold. Wykonawcy: Grynet Molvig (Seija), Lars Passgard (Gunnar), Monica Nielsen (Pirjo), Birgitta Valberg (lekarka), Tore Lindwall (lekarz poonik), Heinz Spira (kolega Gunnara), Axel Dberg (pastor). Europa 103' Historia z tych najprostszych: poznaj si na zabawie, zakochuj w sobie bez miary i speniaj najbardziej optymistyczny wymiar przekonania, e mio nie zna granic. Seija - przez Gunnara nazwana Ksiniczk, bo bya dla niego jak z bajki - jest chora na raka wzw chonnych. Specjalici prognozuj, e to dwa do trzech lat ycia przy postpujcym wyczerpaniu, gorczce i apatii, pod warunkiem jednak leczenia rentgenowskiego i oszczdzania organizmu. Tymczasem Gunnar i Seija wbrew wszystkim pobieraj si i decyduj na dziecko. Opinie medyczne s niewzruszone: cia oznacza rych mier. Ale Seija, poprzednio zdesperowana, dotkliwie odczuwajca postpy procesu nowotworowego, nie raz zdecydowana na samobjstwo, teraz sucha innego zewu. Ignorujc swj stan, przerywa nawet leczenie, by nie zaszkodzi podowi. Przeywa, dziecko rodzi si zdrowe, choroba natomiast ustpuje. To prawda, e ziarnica Hodgkina miewa niespodziewane regresy, cho a taki oznacza ewenement; niemniej historia jest autentyczna, a nawet autobiograficzna dla fiskiego dziennikarza, ktry opublikowa j w wydanej o rok wczeniej ksice. Nawet najprawdziwsze zdarzenia wykorzystuje si jednak w najgorszych schematach i od razu wida, e mgby to by przypadek Ksiniczki. Niezwyka jest wic raczej cudowna naturalno, z jak Ake Falck, reyser bez przesadnych ambicji, zdoa odtworzy histori Seiji i Gunnara na ekranie. Pomogy mu wasne przekonania, bo w innych filmach te bywa rzecznikiem bezporednioci ycia w zwizkach z natur - ale te rodzime inklinacje na pewno zostay wzmocnione oglnymi nastrojami w kinie szwedzkim, nowofalowym zwrceniem si do peni ycia (przede wszystkim modego ycia), a take wiosn swobody erotycznej, ktrej oznaki mona ju w Skandynawii zauway. Metoda reyserska stawia gwnie na obserwacj zachowa bohaterki, przy czym jest to opis czuy, skoncentrowany na wiecie wewntrznym; wspaniale naturalna, pena temperamentu Grynet Molvig - norweska piosenkarka rockowa - w peni zasugiwaa na takie zaufanie i pozwolia unie Ksiniczce miay romantyzm nastroju. Zaleta w tym, e nie jest on neutralny, e zawiera w sobie ducha czasu i miejsca, jaki rzdzi caym filmem, pojawiajc si take w autorskich sowach kocowych: "Niewykluczone, e niczego nie mona si z tej historii nauczy. Ale wypywa

przecie z niej pewien wniosek: nawet gdy sdzimy, e doszlimy do kresu, moemy si znajdowa dopiero na pocztku". [1960] KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE, KAIDAN, Masaki Kobayashi. Japonia. Scenariusz: Yoko Mizuki. Pierwowzr scenariusza: Lafcadio Hearn - opowiadania "Reconciliation" ze zbioru "Shadowings", "Yukionna" i "MiminashiHoichi" ze zbioru "Kwaidan", "In a Cup of Tea". Zdjcia: Yoshio Miyajima. Muzyka: Toru Takemitsu. Scenografia: Jusho Toda oraz Kiyoharu Matsuno. Monta: Hisashi Sagara. Wykonawcy: CZARNE WOSY (KUROKAMI): Rentaro Mikuni (samuraj), Michiyo Aratama (pierwsza ona samuraja), Misako Watanabe (druga ona samuraja). WADCZYNI ZAMIECI (YUKIONNA): Tatsuya Nakadai (Minokichi), Keiko Kishi (Yuki), Mariko Okada (matka Minokichiego). BEZUCHY HOICHI (MIMINASHIHOICHINO HANASHI): Katsuo Nakamura (pieniarz Hoichi), Takashi Shimura (przeor), Tetsuro Tamba (wysannik rodu Taira), Ichiro Nakatani (wyszy suga klasztorny), Masanori Tomotake (niszy suga klasztorny), Ganjiro Nakamura (kapan), Joichi Hayashi (Yoshitsune Minamoto), Kazuo Kitamura (Tomomori Taira), Eiko Muramatsu (cesarzowa). NA DNIE CZARKI (CHAWANNO NAKA): Kanemon Nakamura (Kannai), Noboru Nakaya (Hyonai Shikibe), Osamu Takizawa (Lafcadio), Ganjiro Nakamura (wydawca), Haruko Sugimura (gospodyni Lafcadia), Kei Sato (suga Shikibego), Seiji Miyaguchi (staruszek). Ninjin Kurabu 164' Tohoscope Eastman Color Japoski wiat wyobrae w oczach Zachodu, przedstawiony przez Japoczyka. Folklor eksportowy? Pozory myl. Kwaidan, czyli opowieci niesamowite to pieczoowicie przygotowana wizja oczami przybysza z zewntrz z roku 1900, ale przybysza zauroczonego tak trwale, e dla poznania owego wiata wyobrani osiad tu na zawsze, nazwa si Yakumo Koizumi i zosta zaakceptowany tak bardzo, e uznano go za klasyka japoskiej literatury. Niemniej jednak, jest to wizja dla zagranicy? Ot zagranica Japoczykw mao obchodzi, natomiast film Kobayashiego, ktry osobicie malowa dekoracje - z jawnie teatraln jaskrawoci koloru, z niebem o wyzierajcych z powoki chmur oczach - wywouje zachwyt w kraju rodzimym; w opinii krytyki zajmuje drugie miejsce wrd najlepszych dzie roku (owszem, zdobywa te drugie na festiwalu canneskim). Nie jest to wizja dla Zachodu; jest to wizja synkretyczna czowieka Zachodu, niepewnego, czy moe wchon dusz japosk, czego sugesti poddaje zakoczenie ostatniej z czterech opowieci Lafcadia Hearna. Niedokoczonej wanie, poniewa rezultatem namysu piszcego j Lafcadia "co dzieje si po pokniciu czyjej duszy?" jest znalezienie si w beczce z wod, w postaci wielce niematerialnej... Dusze, a raczej upiory dominuj w kadej z historii, bowiem o nich to "kaidan" opowiadaj, odgrywajc w kulturze narodowej waniejsz rol ni przepojone groz gawdy w cywilizacji Zachodu, majc rozleglejsz funkcj psychoanalityczn ni banie i pewien wykadnik moralny odpowiadajcy przypowieciom chrzecijaskim. Duchy to istoty subiektywnie skrzywdzone czyim uczynkiem lub w wyniku nieubaganego biegu wydarze. Takie, ktre nie mogy doj swego za ycia, wic czyni to po mierci, niezmiennie pozbawione poczucia humoru, za to draliwe (co snadnie idzie w parze), a jednak przy swej bezwzgldnoci raczej litujce si nad sob ni popychane przez nienawi, raczej dobre ni pode, cho przecie istniejce w zasadzie dla dopenienia zemsty. Tadao Sato, czoowy krytyk japoski, zastanawia si, czy duchy nie s przypadkiem upostaciowaniem wyrzutw sumienia, poniewa jego

rodacy obawiaj si kogo urazi (co podobnie jak wstyd jest wniesieniem do mentalnoci rygorw bushido i znajduje kontynuacj uzasadnienia w nadal trwajcym paternalizmie ukadw spoecznych). Z pewnoci taka byaby wykadnia noweli pierwszej: porzuciwszy kochajc on, ambitny samuraj wyjeda do stolicy i polubia crk dostojnika, by po latach, zraony jej egoizmem, wrci do dawnej mioci. Zastaje j pikn jak niegdy i gotow przebaczy, spdza z ni noc, lecz rano budzi si w ruinach u boku szkieletu. W opowieci o wadczyni zamieci (a dosownie: nieynce), najbliszej uniwersalnych bani z kar dla gaduw nie umiejcych utrzyma sekretu, mody drwal by wiadkiem mierci swego starszego towarzysza, zabitego mronym tchnieniem widmowej piknoci, ktra wkroczya do ich schronienia, gdy spali zaskoczeni przez zamie. Jemu udao si przey: tak si spodoba, e zosta oszczdzony pod warunkiem absolutnego milczenia o tym, co zobaczy. Po wielu latach, gdy od dawna szczliwie jest onaty, zimowa pogoda przypomina mu tamto wydarzenie, wic opowiada o nim swojej Yuki. Nieszczsny! Wanie ona jest nien piknoci. Teraz ponownie go oszczdzi, ze wzgldu na dzieci, lecz rozwieje si ju na zawsze w bia mg. Trzecia, najdusza historia traktuje o niewidomym chopcu, mistrzu opowieci bohaterskich przy akompaniamencie biwy, bardzo lubianym w swojej wityni buddyjskiej. Jego piew spodoba si te, niestety, duchom klanu Taira, ktry w caoci zgin w morskiej bitwie z klanem Minamoto w roku 1184 pod Dannour. Nie wiedzc, kto yczy sobie wysucha niezmiernie popularnych opowieci o owym przeomowym wydarzeniu, Hoichi wodzony by przez ducha samuraja na cmentarz i piewa wrd grobw zgromadzonym tam widmom Tairw. By go uchroni, przeor poleca sugom pokry ciao chopca tekstem odpowiedniej sutry buddyjskiej, czynicej go niewidzialnym. Niestety, zapomnieli o uszach i dlatego wysany po lirnika upir samuraja, chcc dowie, e wykona polecenie, zabra je wyrywajc z niewidocznego dla ciaa. Odtd pieniarz staje si sawny jako Bezuchy Hoichi. Ostatnia, osobliwa w nastrojach miniatura wprowadza do opowieci samego jej autora: oto pewnemu szlachetnie urodzonemu ukazuje si na dnie czarki z herbat jaka posta. Nie pomaga wylanie pynu, a nawet zmiana naczynia. Szlachetny nie zwyk znosi przeciwiestw; ale niecierpliwo okazuje si zym doradc. Wypicie herbaty z ow dusz na dnie oznacza bowiem pocztek powanych kopotw. Jaki fina? Nieznany, bowiem odwiedzony wanie przez wydawc Lafcadio jeszcze go nie napisa. rdem dla wizji reysera byy nie tylko zwize relacje Hearna, ale bardziej nawet tradycja narodowej plastyki, grafiki, teatru. Nigdzie nie wida lepiej, e jest uczniem Kinoshity, szczeglnie jeli odwoa si pamici do Ballady o Narayamie i Brzegw Fuefuki (autor Kwaidanu, czyli opowieci niesamowitych, ktrego data urodzenia - 1916 - skazaa na pny start, zosta pierwszym z absolwentw elitarnej szkoy prowadzonej w "Shochiku" przez starszego o zaledwie cztery lata wielkiego stylist i majcej za prezesa Ozu, a za wiceprezes Kinuyo Tanak, kuzynk Kobayashiego; relacje te wskazuj te wyranie, jak odrbne miejsce pomidzy reyserami swojego kraju przypado temu, ktry dojrzao artystyczn osign wraz z wybiciem si Oshimy, Imamury i Teshigahary). Pewne sceny z "Wadczyni zamieci", a zwaszcza z "Bezuchego Hoichiego" mniej nale do literatury, a bardziej do malarstwa szczeglnie chyba szkaratne zakoczenie opowieci o klsce pod Dannour, kiedy krwawe staj si morze i niebo: to z tej jakoci, poddanej bezbdnemu rytmowi ekranowego przedstawienia, nie za ze sowa czy linii intrygi wywiedziona te zostaje poezja. Zazwyczaj traktowane jako opowieci z dreszczykiem, przywrcone tu niejako zachwyconym oczom Hearna historie o japoskich duchach okazuj nierwnie wiksze wewntrzne pikno i bogactwo subtelnych emocji, a take zoon, niepokojc, pozostawiajc lad refleksyjno. [1960] L'ECLISSE, zobacz ZAMIENIE L'IMPRVU, zobacz UPROWADZENIE LSKY JEDN PLAVOVLSKY, zobacz MIO BLONDYNKI

LA CIOCIARA, zobacz MATKA I CRKA LA DONNA SCIMMIA, zobacz KOBIETA MAPA LA GUERRE EST FINIE, zobacz WOJNA SI SKOCZYA LA MANO EN LA TRAMPA, zobacz RKA W POTRZASKU LA NOTTE, zobacz NOC LA RAGAZZA CON LA VALIGIA, zobacz DZIEWCZYNA Z WALIZK LA TA TULA, zobacz CIOTKA TULA LA VIACCIA, zobacz SYN MARNOTRAWNY LAMPART, IL GATTOPARDO, Luchino Visconti. Wochy, Francja Scenariusz: Suso Cecchi D'Amico, Pasquale Festa Campanile, Enrico Medioli, Massimo Franciosa, Luchino Visconti. Pierwowzr scenariusza: Giuseppe Tomasi di Lampedusa - powie "Il Gattopardo". Zdjcia: Giuseppe Rotunno. Muzyka: Nino Rota. Scenografia: Mario Garbuglia. Kostiumy: Piero Tosi. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Burt Lancaster (ksi Fabrizio Salina), Claudia Cardinale (1 - Angelica Sedara; 2 Bertinia Sedara), Alain Delon (Tancredi Falconeri), Rina Morelli (ksina Maria Stella Salina), Paolo Stoppa (Calogero Sedara), Romolo Valli (kapelan Pirrone), Serge Reggiani (Ciccio Tumeo), Lucilla Morlacchi (Concetta Salina), Leslie French (Aimone Chevalley Di Monterzuolo), Terence Hill (Cavriaghi ), Ivo Garrani (pk Pallavicino), Pierre Clementi (Francesco Paolo Salina), Ida Galli (Carolina Salina), Valerio Ruggeri (kamerdyner), Giuliano Gemma (genera garibaldczykw), Giovanni Melisenda (Onofrio Rotolo), Lola Braccini (ksina Margherita Ponteleone), Howard Nelson Rubien (ksi Diego Ponteleone). Goffredo Lombardo Path S.G.C. 201' - 185' Super Technirama Technicolor Godny lat najwikszego rozkwitu woskiej kinematografii, reprezentacyjnie zamierzony fresk historyczny o wydarzeniach przed stu laty na Sycylii: przybycie i zwyciskie boje Garibaldiego, plebiscyt 21 padziernika 1860 decydujcy o zjednoczeniu Italii pod berem Wiktora Emanuela II, zdrada Risorgimenta jako ruchu rewolucyjnego i stabilizacja monarchii po sierpniu 1862 wedug zasady "aby wszystko pozostao tak, jak jest, wszystko si musi zmieni". Najbardziej harmonijne i najszlachetniejsze estetycznie dzieo Viscontiego nie jest jednak typowym gigantem epickim, lecz spojrzeniem historiozoficznym trzech arystokratw: bohatera, reysera i autora adaptowanej powieci, pochodzcego z rodu ksit sycylijskich. Napisa swe jedyne wielkie dzieo w wieku blisko szedziesiciu lat, w przeczuciu nadchodzcej mierci, ktra zabraa go - w roku 1957 - zanim zdy zazna stopniowego wyniesienia "Lamparta" (a cilej "Geparda") do rangi wybitnego dokonania literatury woskiej, cieszcego si te ogromnym wziciem czytelnikw. W istocie rzeczy triumfy tej opowieci s efektem wzajemnego docenienia si arystokracji i komunistw: manuskrypt odrzucony przez poczesne wydawnictwa Vittoriniego i Mondadoriego opublikowa - czynic z "Lamparta" bestseller wiatowy - komunista Feltrinelli, znana i tragiczna pniej posta Woch z czasw rozdarcia przez zamachy terrorystyczne, ekranizacji dokona natomiast ten, ktry sta si pierwszoplanow osobowoci czc dwa biegunowo przeciwstawne krgi spoeczne. Zrobi to z najgbszego przekonania. Ksik nadzwyczajnie lubi, a w bohaterze widzia te swoje alter ego. Filmowa wersja fabuy o starzejcym si ksiciu, ktremu rozumienie konsekwencji wydarze kae postawi na nowe siy i wyswata drapienie ambitnego siostrzeca z pikn crk najbogatszego

lokalnego nuworysza, staa si wic te osobist refleksj Viscontiego o Italii i o Sycylii: o niemonoci ich prawdziwego zjednoczenia, o upadku dawnych wartoci elitarnych ("po nas, lwach, przyjd szakale") i daremnym wysiku generalnej naprawy spoecznej ("co nie powinno trwa, jednak przetrwa; bdzie inaczej, lecz gorzej, a wszyscy - take szakale, hieny i barany - uwaa si bdziemy za sl ziemi"). To, co Tomasi di Lampedusa wydobywa w obrazie przeszoci jako kluczowy moment zmierzchu jego klasy, ktra tylko czciowo i poprzez najbardziej elastycznych modych przedstawicieli - jak Tancredi, siostrzeniec ksicia Saliny - potrafia znale miejsce w uprzywilejowanej sferze nowego porzdku buruazyjnego, Visconti uwypukla jeszcze bardziej: zasadnicze rozmowy o przeszoci, sytuacji spoecznopolitycznej, nieuniknionych mechanizmach wydarze i o perspektywach kraju zajmuj tak obszerne miejsce, e ich zrwnowaenie wymagao zaiste potnych rozmiarw caoci. Proporcje dobrano jednak bezbdnie, jakkolwiek prawdziwego oddechu film nabiera dopiero w drugiej czci, od polowania Saliny z Don Cicciem na wzgrzach koo Donnafugaty, a rozkad elementw ma pewn bezprecedensow nietypowo: ogromn, niemal pidziesiciominutow sekwencj balu praktycznie kocow, po niej bowiem nastpuje ju tylko dwuipminutowa koda samotnego spaceru ksicia o zaraniu. Zwieczenie Lamparta naley do najwspanialszych manifestacji urody kina: dostojne i bogate jak portretowane rodowisko, dumne i spyste wewntrzn dynamik jak normasko arystokratyczny bohater wyobraony przez Burta Lancastera, dopeniajce przenikliw mdro dziea. Finaowy popis wszystkich gwnych wsptwrcw jest te, po wczeniej nakrconej Kronice rodzinnej, ratyfikacj odkrytego w kinie barwnym mistrzostwa "ksicia kolorystw" Giuseppego Rotunna. We wczeniejszych partiach Lamparta jego malarstwo ekranowe ma charakter statyczny, co oczywicie wynika ze spojrzenia Viscontiego, ktry chyba zbyt niewolniczo kopiowa w kadrach ptna Fattoriego (miejscami stylizowanie odbiera obrazom ycie na rzecz pantomimy, jak dzieje si nawet w sekwencji szturmu garibaldczykw na Palermo) i - majc rodki na pietystyczne odtworzenie scenografii epoki - za bardzo pozwoli panoszy si dekoracyjnej wystawnoci. Powd ley nie tylko w samym wyborze rytmu, ale w pewnym zagodzeniu dramatyzmu powieci oraz poniechaniu zoonoci postaci: film eksponuje ich wyrazist malowniczo, a nie psychik i proces przemian charakteru. Dotyczy to nawet imponujco prawdziwej kreacji Burta Lancastera; brak mu owego niezwykego odcienia humoru z kart Lampedusy, za to moe przywie na myl uwag poczynion przez Jeanne Moreau, e nim poda popielniczk, potrafi z godzin o tym dyskutowa. Jakkolwiek wic ju przed finaem Rotunno demonstruje precyzj i mistrzostwo (take nowatorskie, na przykad pokazujc postacie w blasku wiec, na kilka lat zanim czuo tamy pozwoli Almendrosowi w Dzikim dziecku i Alcottowi w Barrym Lyndonie sfilmowa takie sceny bezporednio), jakkolwiek w pejzaach plenerowych utrwali ow wietlisto sycylijsk (ktr bohaterowie poprzedniego filmu Viscontiego wsptworzonego przez Rotunna porzucili dla zgniego zamglenia Mediolanu), to jego obrazy rozkwitaj dopiero podczas posuwistych jazd trzech kamer owicych symultanicznie gsty barok szczegw w tumie uczestnikw balu a i wwczas nie pulsuj one rytmami nieopublikowanego walca Verdiego, ktry przytoczyli tu Rota i Visconti, tylko raczej poloneza. Potny akord sekwencji finaowej prowadzi ma bowiem do grobowego koca, do mroku, w ktrym niknie ksi w ostatnim kadrze; co nasycone, rozpywa si zarazem i zamiera, jak zamieraj ciemniejce kolory, od bujnych bieli, gorcych oranw i ciepych bey w pierwszych godzinach tacw do przewagi stalowego bkitu i granatowej czerni u kresu, nad ranem. Wydawaoby si, e tak poprowadzony film nie moe ju przey dramatycznych perypetii w yciu ekranowym; a jednak. Pierwotnego skrcenia o 400 metrw dokona sam Visconti - usuwajc midzy innymi scen egzekucji buntownikw przeciw porzdkowi piemonckiemu, onierzy krla zbiegych w lecie 1862 do Garibaldiego - potem jednak do ostatecznego ksztatu dobior si za rok amerykascy dystrybutorzy oglnowiatowej wersji anglojzycznej; redukcja o dalsze 660 metrw, do 161 minut, nie tylko zaburzy narastajcy nurt epicki, ale take rwnowag wizji i wykadni mylowej. W kilkunastu ingerencjach ulegn bowiem wyciciu gwnie fragmenty dialogowe (a take jedyny bodaj drastyczny szczeg: samosd na lojalicie burboskim, ktrego palermitaczycy wieszaj podczas walk ulicznych). W tej wersji naruszona te bdzie - przeniesiona na pozytyw De Luxe Color - tonacja barwna oryginau. Dopiero za trzydzieci lat, latem 1991, zakoczona zostanie pod okiem Rotunna renowacja dziea w ksztacie autorskim, zwizana z niezbdnoci przekopiowania materiaw z zarzuconego po latach szedziesitych anamorfotycznego i wertykalnego systemu "Techniramy". [1960]

LAWRENCE OF ARABIA, zobacz LAWRENCE Z ARABII LAWRENCE Z ARABII, LAWRENCE OF ARABIA, David Lean. Wielka Brytania Scenariusz: Robert Bolt, Michael Wilson. Podstawa scenariusza: Thomas Edward Lawrence autobiografia "The Seven Pillars of Wisdom". Zdjcia: Frederick Young. Muzyka: Maurice Jarre. Scenografia: John Box oraz John Stoll. Monta: Anne V. Coates. Wykonawcy: Peter O'Toole (Thomas Edward Lawrence), Omar Sharif (szarif Ali ibn el Kharish), Alec Guinness (emir Fajsal I), Anthony Quinn (Auda abu Tayi), Anthony Quayle (pk Harry Brighton), Jack Hawkins (gen. Allenby), Arthur Kennedy (Jackson Bentley), Claude Rains (Dryden), Michel Ray (Farraj ), John Dimech (Daud), Jos Ferrer (bej), Donald Wolfit (gen. Murray), Zia Mohyeddin (Tafas), I. S. Johar (Gasim), Gamil Ratib (Majid), Howard Marion Crawford (lekarz wojskowy). Sam Spiegel 222' Panavision 70 Technicolor Legendarny gigant kina epickiego o legendarnym czowieku: Thomas Edward Lawrence by jedn z barwniejszych postaci I wojny wiatowej i wsawi si poderwaniem klanw arabskich do walki z Turkami, co wprawdzie nie przynioso niepodlegoci Syrii, Iraku i Transjordanii, ale za to - po klsce imperium otomaskiego - zapewnio brytyjsk i francusk kontrol nad zoami naftowymi Bliskiego Wschodu. Jak tego dokona, przedstawia w autobiograficznych "Siedmiu filarach mdroci", ksice do niezwykej, cenionej literacko i zawierajcej spore kompendium wiedzy o krajach islamu. Scenariusz opiera si jednak na niej w niewielkim stopniu. Orodkiem zainteresowania jest przede wszystkim sam Lawrence - od rozpoczcia, w charakterze eksperta, misji rozpoznawczej w okresie zaamywania si dowodzonej przez emira Fajsala irredenty na Pwyspie Arabskim, poprzez niebyway wyczyn zdobycia Akaby po samorzutnym zorganizowaniu oddziaw beduiskich i przejciu pustyni Wielki Nefud, do dywersji na transjordaskosyryjskiej linii kolejowej i zdobycia Damaszku. Kolosalny sukces Mostu na rzece Kwai rozstrzygn ostatecznie o przeznaczeniu Leana jako malarza panoram ekranowych. Dawn subtelno Spotkania wypr uoglnienia wielkonakadowych produkcji popularnych, wypieszczon atelierowo zastpi swoboda pleneru, a si sugestywnych wizji w planie intymnym - magia potnych przestrzeni w piciu kolejnych sceneriach dungli, pustyni, stepu, k nad klifem atlantyckim i wreszcie wyyn Dekanu oraz przedgrza himalajskiego w ostatniej Podry do Indii. Przetrwa natomiast prosta dickensowska czuo, pozostanie sympatia dla pragncych wolnoci, krzywdzonych i nieuprzywilejowanych, a gniew przeciw okrutnikom i tyranom; dickensowskie bd te barwne uproszczenia sytuacyjne i personalne. Pierwiastki takie nie przewa w opowieciach wyrastajcych z solidnej na og literatury bodaj tylko dlatego, e dominant tworzy obraz. Najwiksze jego wspaniaoci przynosi wanie Lawrence z Arabii. To tu, pord halucynacyjnych pejzay pustyni i kadrw olepiajcego soca znajduje si jedno z najbardziej niezwykych uj (i najefektowniejsze w ogle wkroczenie nowego aktora na ekran) - gdy z pustki pomidzy piaskiem a niebem pojawia si Omar Sharif na wielbdzie, co przy uyciu skrajnego, dwudziestokrotnego transfokatora zostaje doprowadzone od plamki, falujcej na horyzoncie niczym fatamorgana, a do zblienia. Scenariusz nie jest najmocniejsz stron tego filmu ani w konstrukcji (realizacj rozpoczto w ogle bez zakoczenia pracy nad drug poow, co wida), ani w szczegach. Nieprecyzyjnoci i przekamania historyczne oraz - mimo dobrych chci - protekcjonalne traktowanie Arabw sprawiy, e w niejednym kraju bliskowschodnim film w ogle nie zosta dopuszczony na ekrany, sam za pukownik Lawrence jest postaci jeszcze mniej przystajc do wiata rzeczywistego, ni wynikaoby to z autokreacji wasnej. O niektrych szczegach z jego biografii si nie mwi (chocia w prawie czterogodzinnym filmie nie ma, owszem, adnej kobiety), inne natomiast, nawet te bezdyskusyjne, s mocno odmienne: Lawrence mierzy 166 centymetrw i dlatego przyjto go do suby wojskowej tylko jako kartografa, raczej obcy by mu temperament szwoleera - za to dziaa jako szpieg, poza tym za jego biograf, Richard Aldington, doszed do przekonania, e to najwikszy blagier od czasw barona M nchhausena. Tymczasem mao w naturze przystojny Lawrence na ekranie kreowany jest przez blisko dwumetrowego Apollina i zamiast

garstwami posikuje si charyzm proroka; nie przypadkiem padaj w dialogu sowa o chodzeniu po wodzie. W tym jednak wanie istota zamysu Leana. To nie ma by imitacyjny wizerunek bohatera na patetycznym tle epickim, tylko brytyjski wariant Obywatela Kane traktujcego o nieuchwytnoci wiata psychicznego czowieka, nawet analogicznie rozpoczty: od mierci (w kraksie motocyklowej) i pyta na temat zmarego zadawanych przez dziennikarza. Mira postaci na tle uudnie piknych ikon pustyni. Delikatnie akcentujcy psychopati Peter O'Toole daje sw pierwsz filmow kreacj te rysy niezwykoci, ktre najbardziej pomogy uzasadni koncepcj postaci: niebiaski wybraniec losu, za jakiego Lawrence si uwaa, naladowca Mojesza prowadzcego lud wybrany, najpierw poraony zostaje odkryciem swojego sadyzmu, potem za dowiadcza zawodnoci szczliwej gwiazdy. Upokorzony tureckim batem, daje si ponie furii na widok zbrodni wroga i przedzierzga w boga wojny gorszego ni barbarzyski: w nadczowieka, ktry odkry zudzenie wasnej wyjtkowoci. Caa ta sfera osobowa - z protagonist o chabrowych oczach, ktrego zmienna twarz studiowana jest przez kamer jak w kameralnych dramatach Bergmana - daje gwny powd, by wybaczy filmowi powane wady, w tym take do tuzinkow jaskrawo wielu innych rl aktorskich. Nie jedyny jednak: susznie nagrodzeni zostali "Oscarami" wszyscy gwni wsppracownicy Leana - szczeglnie Frederick Young za bogat i zawiadujc nastrojami kolorystyk oraz Maurice Jarre za misterium muzyki - najsprawiedliwiej za on sam za reyseri. Zdoa bowiem osign wieloznaczno psychiczn na tle kulturowym nie tylko w postaci bohateraantybohatera, ale znale dystans do caej kwestii imperialnej brytyjskoci, przede wszystkim za umia dokona inkrustacji opowieci zarwno klasycznie ywioowymi scenami epickimi, jak fascynujcymi momentami intensywnego zawieszenia: tak jest w noc pomysu zdobycia Akaby od ldu, w szaleczym powrocie w jdro pustyni po Gasima, w chwili mierci Dauda w ruchomych piaskach. Przyszo mu przy tym pokonywa opr, jaki w snistym filmie musiao to wywoywa u producenta. Na dystrybutorw wpywu ju nie mia, tote przez blisko trzydzieci lat Lawrence z Arabii egzystowa bdzie w wersji okrojonej do 202, a potem nawet 187 minut; dopiero rekonstrukcja w roku 1989 pod okiem znakomitej Anne V. Coates przywrci ksztat oryginalny. [1961] LE CAPORAL PINGL, zobacz KAPRAL W MATNI LE COEUR BATTANT, zobacz BIJCE SERCE LE JOURNAL D'UNE FEMME DE CHAMBRE, zobacz DZIENNIK PANNY SUCEJ LE MANI SULLA CITT, zobacz RCE NAD MIASTEM LE MONTECHARGE, zobacz WINDA TOWAROWA LE QUATTRO GIORNATE DI NAPOLI, zobacz CZTERY DNI NEAPOLU LIGA DENTELMENW, THE LEAGUE OF GENTLEMEN, Basil Dearden. Wielka Brytania Scenariusz: Bryan Forbes. Pierwowzr scenariusza: John Boland - powie "The League of Gentlemen". Zdjcia: Arthur Ibbetson. Muzyka: Philip Green. Monta: John Guthridge. Wykonawcy: Jack Hawkins (John George Norman Hyde), Nigel Patrick (Peter Graham Race), Roger Livesey ("Padre" Mycroft), Richard Attenborough (Edward Lexy), Terence Alexander (Rupert RutlandSmith), Bryan Forbes (Martin Porthill), Norman Bird (Frank Weaver), Kieron Moore (Stevens), Robert Coote ("Bunny" Warren), Melissa Stribling (Peggy), Nanette Newman (ona RutlandSmitha), Gerald Harper (kpt. Saunders), Lydia Sherwood (kochanka Porthilla), Patrick Wymark (zleceniodawca sfaszowania automatu do gry), Doris Hare (Molly Weaver), Oliver Reed (aktor szukajcy waciwej sali ), David Lodge (sier. Barnard), Norman Rossington (sier. Hall), Brian Murray ("Chunky" Grogan), Geoffrey Keen (inspektor Whitelock). Michael Relph

113' Ostatnia z wyrniajcych si klasycznych komedii brytyjskich, a waciwie dowcipnie opowiedziany thriller o grabiey miliona funtw z banku w londyskim City, jeszcze za cilej pechowo zakoczona operacja militarna omioosobowego oddziau specjalnego. Tak j bowiem widzia organizator, major Hyde rozgoryczony odstawieniem na cywilny boczny tor po 25 latach suby. Pech polega na tym, e pewien chopczyk lubi sobie zapisywa numery samochodw, no i zanim sprawcy zdyli skoczy oblewanie zwycistwa, policja ju dotara po nitce do kbka. A nie powinna bya: Hyde bezbdnie zorganizowa zaopatrzenie si w bro w jednostce wojskowej i precyzyjnie zaaranowa plan napadu z uyciem zasony dymnej, wzity z pewnej amerykaskiej powieci kryminalnej. Klucz powodzenia to waciwa kadra; dowdca wybra j z grona niezbyt sympatycznych eksoficerw, majcych za sob przestpstwa, oszustwa i zbrodnicze uchybienia. Wszyscy s przegrani, bez grosza i perspektyw; ale wszyscy s te fachowcami w swoich specjalnociach. Zmobilizowali si wic, podporzdkowali i dopili swego. Tylko ten fatalny zbieg okolicznoci, ktry musi przynie cenzuralne fiasko w kadej tradycyjnej historii przestpczej... Sprawnie opowiedziana Liga dentelmenw nie ma szczeglnych wartoci filmowych, a ju na pewno wikszych ambicji oryginalnych rozwiza formy czy rozbudowania ta mylowego. Szkoda, bo takie moliwoci si otwieray: w bardzo dobrze napisanym scenariuszu Bryan Forbes, byy oficer wywiadu wojskowego, wyranie pamita o biecej sytuacji wyleniaego lwa Imperium Brytyjskiego i o nostalgii za odrodzeniem w zwartych szeregach wpatrzonych w jasny cel. Okolicznoci nakazyway jednak rozsdny standard rozrywkowy: film jest przedsiwziciem zaoonej ad hoc grupy "Allied Film Makers", w ktrej do wsppracujcych ze sob od dawna producenta i reysera doczya druga para partnerw - Forbes i Richard Attenborough - oraz Jack Hawkins. Cho wic rwnie ciekawa co przeprowadzenie rabunku moga tu by krytyczna analiza gbiej potraktowanych osobowoci upadych dentelmenw, nonikiem jest tylko ich zewntrzna barwno, demonstrowana przez popularnych aktorw z wyran satysfakcj, ale zarazem z chwalebnym umiarkowaniem. Inteligentny, ironiczny dystans jest gwn cnot Ligi dentelmenw przejt ze szlachectwa szkoy rodzimej komedii ekranowej. Sama specjalno podupadnie teraz na Wyspach na do dugie lata, egzystowa bdzie tylko w drugim wariancie jaskrawej szary popularnej i odrodzi si w wyranie innym trybie dopiero za spraw kontestatorw - Richarda Lestera i zespou Monty Pythona; sam podstawowy tu styl dowcipu pomoe natomiast rozkwitn ogromnej popularnoci innego gatunku, a mianowicie szpiegowskich przygd agenta 007, Jamesa Bonda. [1966] LIST Z OBOZU, zobacz WIADECTWO URODZENIA LIVET R STENKUL, zobacz YCIE JEST KLAWE LONELY ARE THE BRAVE, zobacz OSTATNI COWBOY LORD OF THE FLIES, zobacz WADCA MUCH LOT FENIKSA, THE FLIGHT OF THE PHOENIX, Robert Aldrich. Stany Zjednoczone Scenariusz: Lukas Heller. Pierwowzr scenariusza: Elleston Trevor - powie "The Flight of the Phoenix". Zdjcia: Joseph Biroc. Muzyka: Frank DeVol. Piosenka "Senza fine": Gino Paoli. Monta: Michael Luciano. Wykonawcy: James Stewart (Frank Towns), Hardy Krger (Heinrich Dorfmann), Richard Attenborough (Lew Moran), Peter Finch (kpt. Harris), Christian Marquand (dr Renaud), Dan Duryea (Standish), Ernest Borgnine ("Trucker" Cobb), Ronald Fraser (sier. Watson), Ian Bannen (Crow), George Kennedy (Bellamy), Alex Montoya (Carlos), Gabriele Tinti (Gabriele), Peter Bravos (Tasso), William Aldrich (Bill ).

Robert Aldrich Walter Blake 149' De Luxe Color W kilka lat po Ataku nazwisko Aldricha ponownie stao si bardzo gone z okazji What Ever Happened to Baby Jane? (1962), skandalizujcego dramatu o wzajemnej nienawici dwch podstarzaych sistr, niegdysiejszych saw estrady i kina. Do powszechnie uwaa si go za jedno z czoowych dokona reysera i kontynuacj jego cyklu odsaniania chorobliwych aspektw Ameryki; ale nicowanie Hollywoodu z Bulwaru Zachodzcego Soca zostao tam doprowadzone do raczej odstrczajcego stadium. Z jednej strony film jest popisem stylistyki kryminau grozy i ekshibicjonistycznego aktorstwa w wykonaniu Bette Davis, z drugiej - nagannym przykadem epatowania udrk i czynienia z odrazy rda satysfakcji. Przyciganie uwagi jaskrawymi sytuacjami z tandetnego scenariusza jest zawsze ryzykowne; lecz Aldrich zwyk o to nie dba. Jego problemem nie jest technika narracji. T ma opanowan tak dobrze, e - jak objawia Lot Feniksa waciwie pozwala sobie ignorowa spjno biegu wydarze. Problemem Aldricha jest to, e ekranizuje scenariusze mao prawdopodobne nie przejmujc si realnoci, liczc natomiast na atrakcje siy dramatycznej i na magi osobowoci znakomitych aktorw. Na og musi to by niewystarczajce, co jako najgoniejsze przykady objawi prowokacyjny obraz antybohaterski The Dirty Dozen (1967) gdzie powane intencje zburzenia mitw o szlachetnych zwycizcach w wojnie sprawiedliwej przesoni przygodowe efekciarstwo - oraz reprezentacyjny dramat kina hipermakiawelicznego Twilight's Last Gleaming (1977), stawiajcy zasadnicze dla Ameryki po Watergate pytania o istot wadzy i stopie jej lojalnoci wobec narodu, stan etyczny i odpowiedzialno za bezpieczestwo pastwa, jednake pograjcy te kwestie w niewiarygodnych wtkach historii o generale, ktry grob odpalenia rakiet nuklearnych chce zmusi prezydenta do publicznego wyjawienia prawdy o rozptaniu wojny wietnamskiej. Zasadniczym mankamentem gatunku political fiction, do ktrego naley w film o sprawiedliwym w armii, jest paradoks tym wikszej nierealnoci sytuacji, im bardziej zasadnicze i centralne tematy prbuje opisa fabua; da si to przezwyciy, gdy jest naprawd trzewa i inteligentna. Aldrich wszake zdaje si nie troszczy o takie cechy, skoncentrowany na wywoaniu rozgosu - tote lepsze rezultaty osiga tam, gdzie swoich bohaterw walczcych o godno i prawd za cen ycia lub o ocalenie pod warunkiem zachowania godnoci umieszcza w sytuacjach kracowych lecz lokalnych, w specyficznej izolacji, czego prbowa parokrotnie. Wanie dlatego, przy wielu niedoskonaociach, udany jest Lot Feniksa. Film przedstawia losy tuzina rozbitkw z transportowca pasaerskiego, ktry uleg kraksie na Pustyni Libijskiej i pozbawiony jest kontaktu ze wiatem z winy alkoholicznego nawigatora: zaniedba sprawdzi radio. Dwch pasaerw zgino przy uderzeniu o ziemi; perspektyw dla pozostaych jest mier z pragnienia i godu. Prby zdobycia wody kocz si tragicznie, powodzenie przynosi natomiast fantastyczny na pozr plan przerbki wraka na jednosilnikowiec, przedstawiony przez niemieckiego projektanta modeli lotniczych: dowodzcy rozbitkami pilot z amerykaskiej kompanii naftowej nie wierzy w sens fizyczny przedsiwzicia, ale docenia wag nadziei podczas pracy i nie da zwtpieniu zmniejszy nikych szans, gdy wzbijaj si w powietrze. Te szczeglne motywy zadecydoway o zainteresowaniu tematem i zaproponowaniu ekranizacji przez protagonist: najwyszy stopniem wojskowym w Hollywoodzie genera brygady James Stewart, dowdca formacji bombowcw w nalotach na Trzeci Rzesz, znalaz tu po wykreowaniu Lindbergha w "Spirit of St. Louis" drug najlepsz okazj bycia na ekranie czowiekiem przestworzy, a zarazem wyrazicielem tradycyjnych cnt konserwatywnych co ciekawe, w reyserii kogo o orientacji zdecydowanie odmiennej. Ale Lot Feniksa jest mocny wanie obserwacj rnorodnych postaw i zachowa we wsppracy z pierwszorzdnym zespoem aktorskim przy czym licz si fakty, bez patosu i medytacyjnych syntez. Bardziej dramat psychologiczny ni spektakl przygodowy, ma jednak przy swej powcigliwoci take pokane atuty obrazowe i jednoczcy, pospny nastrj, niesiony niskotonowym kontrastem zdj Josepha Biroca z plenerw na pustyni Gila w Arizonie. [1960]

LOVE WITH THE PROPER STRANGER, zobacz ROMANS Z NIEZNAJOMYM LUDZIE Z POCIGU, Kazimierz Kutz. Polska Scenariusz: Marian Brandys, Ludwika Wonicka. Pierwowzr scenariusza: Marian Brandys opowiadanie "Chopiec z pocigu". Zdjcia: Kurt Weber. Muzyka: Tadeusz Baird. Monta: Irena Choryska. Wykonawcy: Jerzy Block (zawiadowca Kaliski), Maciej Damicki (chopiec z koszem), Zdzisaw Tobiasz (bahnschutz), Magorzata Dziedzic (Marylka), Janina Traczykwna (Ania), Andrzej May (Piotr "Kmicic"), Gustaw Lutkiewicz (Wacu Kwaniewski), Aleksander Fogiel (handlarz), Danuta Szaflarska (opiekunka Marylki), Elbieta Chlupsa (praktykantka), Jan Zdrojewski (sturmbannfhrer), Jzef Pieracki (Ignaciak), Zdzisaw Karczewski (Heniek), Andrzej Gazdeczka (pokerzysta w berecie), Jerzy Turek (chop z Wielkopolski), Jadwiga Haska (starsza pani), Bogdan Baer (szwagier handlarza). ZRF Kadr 99' Przez pierwsze kilka lat wszystkie waciwie filmy Kutza byy prbami, penometraowymi etiudami, studiowaniem rozwiza narracyjnych w rnych gatunkach. Zdarzyy si w tej serii niewypay - w dziedzinie dramatu pastiszowego i komedii kabaretowej - ale powstay te dziea nowatorskie, ktrych klasy i znaczenia nawet nie umiano pocztkowo doceni: Ktokolwiek wie... (1966), praktycznie pierwszy polski obraz peryferyjnej rzeczywistoci oddanej poprzez nastrj i reportaow faktur narracji, a przede wszystkim Nikt nie woa (1960), stylistyczna polemika z Popioem i diamentem, wietny operatorsko i montaowo wizerunek duchowy modych ludzi na tle dolnolskiego miasteczka tu po wojnie, nie ustpujcy formalnie pionierskim przedsiwziciom Antonioniego. Na og filmy te miay wsplne usterki: szkicowo treciow i przerysowania aktorskie. Przy swojej pasji oddania szczegu, przede wszystkim w psychice i poczynaniach postaci, Kutz pozwala na zbyt wyrazisty gest i zbyt akcentowany dialog, czego efektem bya sztywno inscenizacyjna, dajca si odczu zwaszcza wobec niedostatecznie pynnych przej w tkance opowiadania; tak byo te w Krzyu Walecznych. Etiudowo Ludzi z pocigu, najlepszego dokonania pierwszego dziesiciolecia Kutza, widoczna jest o tyle wyraniej, e z zaoenia chodzi o obserwacj charakterw ludzi w warunkach szczeglnych, przy klasycznej trjjednoci miejsca, czasu i akcji, od czego wyjtkiem jest tylko wspczesna rama. Wydarzenia rozgrywaj si wczesn jesieni 1943 roku na lenej stacji Koriany pod Biaymstokiem. Awaria zmusza cz pasaerw dwch wagonw do odczekania tu na nastpny pocig a do jutra. Co prawda niebawem przejedzie towarowy, lecz na zatrzymanie go nie zgadza si bahnschutz; handlarze proponuj wic zawiadowcy przekonanie go bimbrem. Skutek jest taki, e pijany Niemiec poczyna we wszystkich widzie partyzantw, alarmuje wadze, sam natomiast gdzie przepada, i to pozostawiajc bro. Dowdca przybyego oddziau wyznacza krtki czas na wystpienie jej waciciela, po czym rozkazuje rozstrzela co pit z czterdziestu kilku osb. Wwczas zgasza si chopiec, ktrego dwaj bracia zginli ju z rki Niemcw; wie, e nikogo nie zdradzi na torturach, bo nie naley do konspiracji, co obieca chorej na serce matce. Ofiara nie bdzie jednak potrzebna: zawiadowca, przez cay czas dokadajcy wysikw, by nie pasaerom pomoc, wyciga pijanego stranika z lasu. Fabularnie Ludzie z pocigu znajduj oczywiste powizania z polskimi filmowymi rozwaaniami o heroizmie; s tu nawet a cztery rne postaci odnoszce si do tego klucza (oprcz chopca i zawiadowcy - mody konspirator w tajnej misji i opiekunka maej ydwki). Rozkad akcentw nie tworzy jednak moralitetu czy dramatu historii: film jest precyzyjnie zaplanowanym i przeprowadzonym studium przypadkowej zbiorowoci. Co wicej, cho nie posikuje si ono wtrtami subiektywnymi i rozbudowanym dialogiem, zdystansowane w ogle od literatury, to przekracza bariery zewntrznoci: kamera demaskuje pozory, tumaczy intencje i ujawnia skryte powizania. W rezultacie Ludzie z pocigu daj jeden z najlepszych opisw tumu polskiego, cho do niedostatkw naley z jednej strony pewna

nadekspresyjno obyczajowa, z drugiej - niedopracowanie szczegw jego wygldu w czasach Generalnego Gubernatorstwa. Nie pomaga te zintegrowaniu obrazu powcigliwa reyseria, jakby powodowana obaw przed emocjonalnymi klimatami neorealizmu; t behawioraln oscho powikszaj jeszcze awangardowe synkopy komentarza muzycznego i niejednolitoci aktorskie (cho znakomicie przekonujco wypada posta ukrywanej dziewczynki, to na pewno nie mona tego powiedzie o wszystkich dorosych). W sumie jednak ten obraz filmowany w szarych ptonach, a poyskujcy bogactwem ujawnionych szczegw rzeczywistoci, ten dramat unikajcy rozwinicia swej potencjalnej siy naley do najlepszych wizerunkw Polski powszedniej, ustawicznie pod presj, w stanie przejciowym, w podry. [1962] MSKI, ESKI, MASCULIN FMININ, Jean-Luc Godard. Francja Szwecja. Scenariusz: JeanLuc Godard. Inspiracja: Guy de Maupassant - opowiadania "La Femme de Paul" z tomu "La Maison Tellier" i "Le Signe" z tomu "Gil Blas". Zdjcia: Willy Kurant. Muzyka: JeanJacques Debout. Piosenka: Francis Lai. Monta: Agn`s Guillemot. Wykonawcy: Jean-Pierre Laud (Paul), Chantal Goya (Madeleine), CatherineIsabelle Duport (CatherineIsabelle), Marlne Jobert (Elisabeth), Michel Debord (Robert), Elsa Leroy (Elsa), Birger Malmsten (mczyzna w filmie), Evabritt Strandberg (Lavinia w filmie), Brigitte Bardot (Brigitte Bardot ), Antoine Bourseiller (aktor towarzyszcy Brigitte Bardot), Chantal Darget (kobieta w metrze), Franoise Hardy (przyjacika oficera amerykaskiego). Anouchka Argos Sandrews Svensk Filmindustri 110' Schyek jesieni 1965 w Paryu. Wybory w toku, lewica ma nadziej, e de Gaulle nie potwierdzi swej potgi; w Wietnamie nasila si wojna, w Stanach po mierci Malcolma X dochodzi do apogeum agresywnoci Czarnych Panter; ronie popularno Jamesa Bonda i Boba Dylana, za kanaem La Manche rozpoczyna si epoka Swingujcego Londynu; we Francji modzie coraz bardziej rozpolitykowana. Paul, wanie zwolniony z wojska, aktywnie potwierdza przynaleno partyjn w agitacji, organizowaniu petycji przeciwko aresztowaniom w Brazylii, smarowaniu na samochodach amerykaskich hase popierajcych Wietnamczykw i rozlepianiu plakatw antygaullistowskich. Ma te ycie prywatne: pozna Madeleine, pracujc w redakcji czasopisma, ale ywic ambicje piosenkarskie. Dziewczyna zaatwia mu prac ankietera opinii publicznej, a gdy dosta wymwienie z zajmowanego mieszkania, przyjmuje go do swojego, ktre dzielia z dwiema koleankami. Catherine i Elisabeth niezbyt obchodz polityczne inklinacje chopca, on sam natomiast o wiele bardziej, szczeglnie pierwsz z nich; i tak jednak ogniskiem zainteresowania jest pierwsza pyta, ktr w kocu cieniutkim i niepewnym gosikiem nagrywa Madeleine. Zmian przynosi wiadomo, e Paul odziedziczy spadek. Przeprowadz si do nowego mieszkania. W ogle wiele teraz moe by inaczej: Madeleine, cho baa si ciy, jednak si jej doczekaa uwaajc za nieprzyzwoite branie piguek, ktre kto z Air France przemyci dla Elisabeth, Paul za zaczyna szerzej widzie rzeczywisto i bana pyta socjologicznych operujcych przebrzmiaymi pojciami. Na razie ich mieszkanie jest w budowie; id si z nim zapozna. Podczas ogldzin Paul, robic zdjcie, wypada na zewntrz i ginie. Madeleine jest w rozterce, czy urodzi dziecko, czy zdecydowa si na nielegaln aborcj. Najdoskonalszy film Godarda, niegdysiejszego studenta etnologii, kontynuuje owy strumienia ycia z Kobiety zamnej. Tym razem bohaterem jest obserwowany w "15 zwizych relacjach" wspczesny Werter. cilej: Werter i jego dziewczce otoczenie, reprezentanci "dzieci Marksa i Coca Coli (zrozumie, kto zechce), jak mgby brzmie alternatywny tytu filmu" - co gosi napis pomidzy 10 a 11 epizodem. Mski, eski jest najcelniejszym portretem zbiorowym francuskiej modziey wielkomiejskiej w dekadzie lat szedziesitych. Opis obiektywem Kuranta osiga precyzj wczeniejszych opisw Nany i Charlotte kamer w rkach Coutarda; Godard zachowuje te form kolau, ktra tak naturalnie wypada w czasach atakowania wyobrani plastyk popartowsk ale jego suma jest nie tylko rzeczywicie zwiza,

bo take bardziej konsekwentna i duo bogatsza ni w poprzednich entomologicznych, jak je nazywa, przedsiwziciach. Stajc si bardziej radykalny politycznie, wchodzi gbiej pod powierzchni zjawisk. Na przykad stylistyka cinmavrit jest tu wykorzystana dwojako i bardziej nonie: Godard zarazem celnie opisuje w improwizowanych dugich dialogach (kilkuminutowa wymiana sw bohaterw zapoznajcych si w toalecie redakcji, na tle agresywnych haasw z biurowca), jak demaskuje powierzchowno wywiadw socjologicznych i prni w gowach dziewitnastolatek (o ktrej mona si dowiedzie z wywiadu ich "miss roku", Elsy). Rwnoczenie w Mskim, eskim spoglda na modych z pewn doz smutnej czuoci, bardziej intymnie ni poprzednio. Dodaje, naturalnie, komentarze, nieodzown u niego cz obrazu, nastawione gwnie przeciwko idcej z Ameryki uniformizacji ycia, ale nigdy nie natrtnie porzdkujce: bdc stanowczym przeciwnikiem pierwszoplanowego grzechu Francuzw, ktrym jest kartezjaskie szalestwo definiowania bytu podzielonego na czstki, Godard nie komunikuje odpowiedzi, lecz stawia pytania, czc kino z yciem w dialektyce prawdy i faszu, a przy tym nie unikajc autoironii. Intelektualne arty, skecze, notatki (take zapiski z pamitnikw bohaterw); lejsze lub bardziej kliwe drwiny z instytucji, porzdku urzdowego, informacji; przejawy desperacji i przemocy w biay dzie: to jest to. Ale na nim rozwija si tym razem bardziej nona ni poprzednio fabua z bardziej osobicie traktowanymi postaciami, co wydatnie zmniejsza dystans do rzeczywistoci, ktr Godard chce uwizi w kadrach. Mona uzna, e bardziej ni metod posugujc si byskotliw intuicj - osign waciwy punkt rozwoju swojej stylistyki ekranowej; ot dla niego oznacza to, e natychmiast musi go pozostawi za sob. [1966] MAARAKAT ALGER, zobacz BITWA O ALGIER MAFIOSO, zobacz CZOWIEK MAFII MAHANAGAR, zobacz WIELKIE MIASTO MAJOR DUNDEE, Sam Peckinpah. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Harry Julian Fink, Oscar Saul, Sam Peckinpah. Projekt scenariusza: Harry Julian Fink. Zdjcia: Sam Leavitt. Muzyka: Daniele Amfitheatrof. Piosenka "Laura Lee": Daniele Amfitheatrof + Ned Washington. Scenografia: Al Ybarra. Monta: William Lyon, Don Starling, Howard Kunin. Wykonawcy: Charlton Heston (mjr Amos Charles Dundee), Richard Harris (kpt. Benjamin Tyreen), Jim Hutton (por. Graham), James Coburn (Samuel Potts), Senta Berger (Teresa Maria Santiago), Mario Adorf (sier. Gomez), Michael Anderson Jr (Tim Ryan), Brock Peters (Aesop), Warren Oates (O.W. Hadley), Karl Swenson (kpt. Frank Waller), R.G. Armstrong (pastor Dahlstrom), L.Q. Jones (Arthur Hadley), John Davis Chandler (Jimmy Lee Benteen), Ben Johnson (sier. Chillum), Dub Taylor (Priam), Slim Pickens (Wiley), Francisco Reiguera (Chisicana), Begonia Palacios (Linda), Enrique Lucero (dr Aguilar). Columbia Kierownik produkcji: Jerry Bresler 156'# 134' Panavision Eastman Color wietno Strzaw o zmierzchu jest oczywista: na trzeci zatem western, wielkie widowisko militarne znad Rio Grande u schyku wojny secesyjnej, Peckinpah otrzymuje ju znaczne rodki od innych tytanw Hollywoodu. Wcale nie oznacza to mniejszych kopotw. Przy poprzednim filmie by odsunity od kocowego montau, ale wszystko poszo w zasadzie po jego myli; w Majorze Dundee oprcz narzuconej gwiazdy (Senta Berger nie zasuguje na nagan, tylko e jest z innej orbity) chodzi o zaburzenie samego charakteru opowieci. Na filmie przez cay czas odbija si sprzeczno czynnika atrakcji widowiskowej, dramatu starcia osobowego dwch bohaterw (ktry Peckinpah chce traktowa priorytetowo) i epickiej kroniki wydarze w narracji modego trbacza. Integruje film przede wszystkim nastrj, pojawiajcy si tak wyranie po raz pierwszy atut, ktrym Peckinpah bdzie wzmacnia si swych opowieci; nastrj, wprowadzony okolicznociami relacji podobnie jak w Kanale albo, trzymajc

si odniesie amerykaskich, w Moby Dicku bo te Dundee jest tu Ahabem prerii uganiajcym si za nieuchwytnym, siejcym groz wodzem Apaczw. Wicej innych reminiscencji: z Poszukiwaczy i filmw kawaleryjskich Forda. To z pewnoci zamierzone. Peckinpah wysoko sobie ceni koronnego specjalist westernu klasycznego i na tle innych filmw jest mu tutaj w kilku sprawach najbliszy. Zwaszcza moe w charakterystyce ludzi i obyczajw w kresowym forcie, gdzie rozpoczyna si akcja (cho jego dowcip wyglda nie tak ludowo). Bardzo natomiast odlega od harmonii Forda jest stracecza furia, miotajca jego postaciami. Niewtpliwie te wanie ten ton by gwnym powodem konfliktu z producentem, groby niedokoczenia prac (ktr zaegna Charlton Heston, stanwszy - nie tylko w obronie swej najlepszej roli - po stronie reysera i powiciwszy na kocwk zdj oraz postprodukcj swoje honorarium), a wreszcie przyczyn zredukowania filmu przede wszystkim o wane sceny w prologu. Wane, bo ich drastyczno (masakra dokonana przez Indian) jest pocztkiem spirali przemocy, ktra wciga majora i tumaczy jego reakcje; wane rwnie dlatego, e Peckinpah zawsze przedstawia swoje postacie w dynamicznym rozwoju, a przesanie jego dramatw wynika z precyzyjnie budowanego, bogatego cigu argumentw. Nieuwaga przy ich ocenie atwo prowadzi do nieporozumie, zaburzenia zaprojektowanej struktury maj za proporcjonalnie skutki duo powaniejsze; to dlatego Peckinpah, bronic swej wizji, bdzie tak uciliwy we wsppracy. Podobnie skceni z otoczeniem bd jego bohaterowie outsiderzy i samotnicy, niezawili, nie dostosowani i przegrywajcy. Z reguy s to waciwie antybohaterowie, co daje kolejny powd do niezgody z rzecznikami interesw przemysu kinowego i okrela nastpne rdo twrczej odrbnoci. W Majorze Dundee przewodz dwa bogate charaktery jednako zuytych przez ycie mlecznych braci matki Bellony, jednako wietnie kreowane przez Hestona i Richarda Harrisa. Bohaterami tradycyjnymi, reprezentantami racji pozytywnych, znacznie bardziej ni protagonici s natomiast osoby z ta: zimnokrwisty rzemielnik fachu wojennego we wcieleniu Jamesa Coburna - ktry zaawansuje na plan pierwszy w podobnej opozycji do zwierzchnikw, ale na zupenie innych polach bitewnych dopiero w Cross of Iron (1977) - oraz dwoje w rny sposb zdystansowanych wiadkw kampanii majora, ktrymi s nowicjusz i kobieta. Rozoenia emocji to nie zmienia: Peckinpah ma sabo do dwch dowodzcych oficerw romantycznych, patetycznych i szafujcych yciem. Major wyldowa w garnizonie na terenie Nowego Meksyku (peryferyjny Fort Benlin) za to, e w bitwie gettysburskiej wojowa na wasn rk; jego antagonista, kapitan Tyreen, jest takim samym przegranym wrd konfederatw, jak on wrd unionistw. Przegranym bardziej, bo w niewoli i - na pocztku listopada 1864, gdy rozpoczyna si akcja - w sytuacji przymusowej: ma do wyboru egzekucj swoj i czterech podwadnych za zabicie stranika wiziennego albo sub pod znienawidzon flag Pnocy w oddziale cigajcym Apaczw, ktrzy uprowadzili trzech chopcw z rozgromionego posterunku, by zrobi z nich swoich wojownikw. Powodem tej propozycji jest brak ludzi potrzebnych do podjcia akcji. Szanse powodzenia i tak wygldaj bardzo mizernie, lecz Dundee chce by wierny obowizkowi. Bdzie mu wierny przez nastpne sze miesicy, w czasie ktrych - pod presj okolicznoci, konsekwencji, zranionej ambicji i przy staych konfliktach pomidzy Jankesami a Poudniowcami - wytraci prawie cay oddzia, zmieni dziaania wojenne w zagonowe i w partyzanckie wsparcie Juareza przeciwko lansjerom francuskim, celu za - daleko w Meksyku - dopnie tylko dziki pomocy znienawidzonego Tyreena. Wanie wtedy, gdy genera Lee podpisa kapitulacj w Appomatox, zatem kapitan przesta by dla majora wrogiem wojennym. Nie mog o tym wiedzie; ale to nieistotne. Waniejsze, e bd wrogami osobistymi w pojciu kodeksu honorowego. Natomiast decydujce okazuje si to, e s sprzymierzecami przeciwko wrogom wsplnym. "Ale dlaczego walczy jest takie wane?"- pyta pikna wiedenka, wdowa po lekarzu zamordowanym w Meksyku przez onierzy Maksymiliana Habsburga. Mogaby by szans majora, gdyby ten nie zosta optany przez amok unicestwiania przeciwnikw. Dundee nie potrafi odpowiedzie. Niemal wszystkie nastpne filmy, w ktrych Peckinpah poczy podobn widowiskow malarsko z przeraajc demonstracj instynktw za, bd zadaway zblione pytanie, nie znajdujc innej odpowiedzi ni ta, e samozagada jest wpisana w ludzk natur. [1960]

MAM 20 LAT, ZASTAWA ILICZA, Marlen Chucijew. Zwizek Radziecki Scenariusz: Giennadij Szpalikow, Marlen Chucijew. Zdjcia: Margarita Pilichina. Opracowanie muzyczne: N. Sidielnikow. Wykonawcy: Walentin Popow (Siergiej urawliow), Nikoaj Gubienko (Nikoaj Fokin), Stanisaw Lubszin (Sawa Kostikow), Marianna Wiertinskaja (Ania), Lew Prygunow (ojciec Siergieja), Aleksandr Blinow (Kumicz), Z. Zinowjewa (matka Siergieja), S. Starikowa (siostra Siergieja), Ludmia Sielianskaja (konduktorka), T. Bogdanowa (Lusia Kostikowa), L. Zootuchin (ojciec Ani), Piotr Szczierbakow (Cziernousow), Wadim Zacharczienko (kolega Siergieja), Swietana Swietlicznaja (Swietana), Andriej Tarkowski (spoliczkowany kpiarz), Jewgienij Jewtuszenko (Jewgienij Jewtuszenko), Andriej Wozniesienskij (Andriej Wozniesienskij), Bella Achmadulina (Bella Achmadulina), Michai Swietow (Michai Swietow), Robiert Rodiestwienskij (Robiert Rodiestwienskij), G. Niekrasow (Wadimir Wasiljewicz). Centralnaja Kinostudija Dietskich i Junoszeskich Filmow 180' Premiera: 1988 Nowofalowy pejza ycia moskiewskiej modziey optymistycznych lat odnowy, ktry w momencie ukoczenia mg by przeomem w dziedzinie stylu rodzimej kinematografii i wan inspiracj co najmniej przemyle obyczajowych, ale zamiast tego sta si symbolem zmarnowanych nadziei na liberalizm polityczny Chruszczowa. Realizacja rozpoczta bya w roku 1959 jako drugi samodzielny film trzydziestoczteroletniego wwczas Marlena Chucijewa i przebiegaa przewanie poza studiem w nastroju entuzjastycznego opisu codziennej prawdy rczn kamer; temat - to poszukiwanie wraz z bohaterami sposobu ycia dwudziestolatkw. Otwarte, ale zgodne z zaoeniami ideowymi symbolizowanymi tytuem "Zastawa Ilicza": rwnoczenie nazw moskiewskiego osiedla mieszkaniowego i okreleniem modziey jako leninowskiego bastionu, jako nowej zmiany warty na placwce strzegcej ducha rewolucji. Film rozrs si znacznie poza ramy pierwotnego projektu, weszy do bardzo rne fragmenty, w tym duga sekwencja wieczoru poetyckiego z udziaem wybitnych modych autorw recytujcych swe wiersze, lecz gdy zosta ukoczony w grudniu 1961, byo oczywiste, jakie jest jego znaczenie. Wtedy jednak zaczy si znamienne kopoty. Najpierw chodzio tylko o poprawki, pniej wszake film sta si przedmiotem rozgrywki ideologicznej, zosta uyty w referacie wodza KPZR jako przykad nieodpowiedzialnego przekraczania granic swobody dyskusji i mimo wyci oraz dokrtek trafi na pk. Ujrzy w kocu ekrany dopiero po upadku Chruszczowa, pod tytuem zmienionym na "Mnie dwadca let", w przemontowanej w roku 1964 wersji o dugoci 172 minut, i w tej formie stanie si znany na wiecie, zdobywajc "Srebrnego Lwa" festiwalu weneckiego. Dopiero po dwudziestu trzech latach, w czasach pieriestrojki Gorbaczowa, Chucijew wrci do filmu i zrekonstruuje jego wersj pierwotn. Gwnymi postaciami jego opowieci s trzej przyjaciele wkraczajcy wanie w dojrzao i zadajcy sobie podstawowe pytania o sposb szczliwego ycia. Siergiej wrci z wojska i podejmuje prac w tej samej fabryce co ojciec, nim w wieku dwudziestu jeden lat zgin na froncie; stateczny i niemiay Sawek oeni si, ma dziecko i problemy, ktre uwiadamiaj Siergiejowi, jak szybko zmienia si wok ycie i jak bacznie trzeba mu si przyglda; lekkomylny i prdki do wszystkiego Kola wietnie dopenia jako wesoek ich towarzystwo. Obok bliskich kolegw z tego samego rodowiska w opisywanych kilku miesicach ycia Siergieja pojawia si te dziewczyna z krgu liberalnej modej inteligencji; jej postaw utwierdza konflikt ze zgorzkniaym ojcem, tkwicym w kompletnie odmiennej mentalnoci stalinowskiej. Samodzielna Ania tym bardziej roznieca niepokoje chopca, ktry z jednej strony buntuje si przeciwko agenturalnym metodom personalnego Cziernousowa, z drugiej - jest oburzony dezynwoltur niektrych znajomych dziewczyny i w kocu jej si przeciwstawia. Prbuje znale oparcie w dowiadczeniach rodzicw, ale matka, poraona wojn i czasami terroru, nie jest w stanie oderwa si od wiadomoci godowej zimy, gdy ycie uratoway im wygrzebywane z pola ziemniaki, ojciec za, w wyimaginowanej rozmowie, uprzytamnia synowi, e zgin majc o dwa lata mniej ni on teraz. Pokolenie Siergieja musi samodzielnie wybra waciw drog. Konkluzja bya zbyt miaa dla Chruszczowa i paternalistycznych reformatorw jego pokroju, jak

Gomuka, chorobliwie nieufnych wobec inteligencji i podatnych na podszepty o zakamuflowanych kpinach wolnomylnych artystw. Chruszczowowska odnowa przyniosa oczywist sprawiedliwo ludziom skrzywdzonym przez zbrodnicz stalinowsk paranoj, przyniosa swobod przypisanym do ziemi chopom (dowody osobiste pozwalajce opuszcza miejsce zamieszkania), ale niczego nie zmieniaa w systemie totalitarnych nakazw ideologicznych. Losy filmu Chucijewa znakomicie demaskuj bezradno umysow stranikw reimowego porzdku i ich lk przed wszelk form racjonalizowania postaw afirmatywnych; o afirmacj chodzio bowiem bez wtpienia. Std te gwnie bior si saboci i pknicia filmu. Otwarta dramaturgicznie, improwizowana obserwacja strumienia ycia jest tu bliska nouvelle vague (take w niedbaoci technicznej zdj, ktrych warto polega na odkryciu nieznanej strony rnych fragmentw miasta i uchwyceniu naturalnego ttna dnia), sposb pokazania modych i ich problemw dokadnie odpowiada pniejszym filmom czeskim i wgierskim, a nawet polskim dramatom niepokoju moralnego ale zostaje poczony, zwaszcza w dalszych partiach, z zupenie odmienn symbolik wzniosych wzorw z przeszoci, z literackimi konstrukcjami, ktre w dodatku nie wydaj si stuprocentowo szczere, lecz inscenizowane na zasadzie odwoa do tonu pomagajcego obroni cao przedsiwzicia i t jego waniejsz, nowatorsk warstw. Zbawienny, a nawet imponujcy jest natomiast liryzm wtku gwnego bohatera, nie tylko w odniesieniu do dziewczyny; Chucijew potrafi zarwno nasyci film arliwoci, jak piknie wydoby poezj uczu przyjani, solidarnoci, wiernoci (take poezj patosu wewntrznego) - i wietnie operowa nastrojem z pomoc rnorodnie dobieranej muzyki. W cztery lata pniej - po olbrzymich zmianach, jakie w tym czasie dokonaj si w kinie - wikszo uytych przez niego rodkw opisu ju zblednie; ale chodzi nie tylko o to. Take o powstrzymanie w kinie radzieckim naturalnoci argumentacji i pozostawiania kwestii w stanie otwartym. Zamiast tego rozwija si bdzie tylko imitacyjny, powierzchowny optymizm przedstawiania modziey w takich obrazkach zdolnych nawet autorw, jak Ja szagaju po Moskwie (1963 ) Danelii. [1966] MANJI, zobacz SZCZLIWO MARAT de SADE, THE PERSECUTION AND ASSASSINATION OF JEAN PAUL MARAT, Peter Brook. Wielka Brytania AS PERFORMED BY THE INMATES OF THE ASYLUM OF CHARENTON UNDER THE DIRECTION OF THE MARQUIS DE SADE Scenariusz: Adrian Mitchell. Pierwowzr scenariusza: Peter Weiss - sztuka "Die Verfolgung und Ermordung Jean Paul Marats dargestellt durch die Schauspielgruppe des Hospizes zu Charenton unter Anleitung des Herrn de Sade". Zdjcia: David Watkin. Muzyka: Richard Peaslee. Scenografia: Sally Jacobs oraz Ted Marshall. Kostiumy: Gunilla PalmstiernaWeiss. Monta: Tom Priestley. Wykonawcy: Patrick Magee (markiz de Sade), Ian Richardson ("JeanPaul Marat"), Glenda Jackson ("Charlotte Corday"), Michael Williams (herold), Clifford Rose (dyrektor Coulmier), Robert Lloyd ("Jacques Roux"), Morgan Sheppard (A Mad Animal), Freddie Jones ("Cucurucu"), Hugh Sullivan ("Kokol"), John Steiner ("Duperret"), Mark Jones (opat), Susan Williamson ("Simonne Evrard"), Brenda Kempner (ona dyrektora), Ruth Baker (crka dyrektora), Jonathan Burn ("Polpoch"), Jeanette Landis ("Rossignol"). Michael Birkett 116' De Luxe Color Peter Brook nie ustaje w przekraczaniu granic: w tradycyjnym teatrze od dawna mu za ciasno, wypowiada si wic poprzez filmy tak rne, jak Moderato cantabile i Wadca much; ostatecznie poczy rejestracj ekranow z wszelkimi formami ekspresji aktorskiej wwczas, gdy na fali kontrkultury

rozpowszechni si teatr otwarty. Bdzie w awangardzie tych przemian, biorc z Brechta i Jerzego Grotowskiego, z tradycji ludowych, szamastwa i wyrafinowanych stylistyk scenicznych rnych kontynentw, po czym przetwarzajc wzory we wasny amalgamat. Pierwszym i najbardziej niezwykym z przedsiwzi tego rodzaju zawartych ostatecznie w formie filmowej jest opracowanie gonej sztuki Petera Weissa; najpierw by spektakl na scenie Aldwych Theatre z udziaem aktorw Royal Shakespeare Company, wystawiony w Londynie z chwil, gdy ten staje si stolic kulturaln wiata i wyznacza kierunek artystycznej kontestacji. Oczywicie, nastroje kontestacyjne maj zwizek nie tylko z form sztuki. To rzecz o nierwnoci i rewolucji, uwizieniu i amoku niekontrolowanego buntu, cenzurze i otwartym goszeniu prawd. Markiz de Sade, wolteriaski libertyn wyklty pniej przez wiek z okadem jako zboczeniec, wariat tudzie zbrodzie, doszed kresu swoich dni zamknity za Napoleona w zakadzie dla obkanych w podparyskim Charenton (w ktrym pospou trzymano chorych psychicznie i niebezpiecznych politycznie: ten wynalazek rewolucyjnoimperialny z naleytym szacunkiem kultywowa bdzie totalitaryzm bolszewicki ). Tam napisa cz swych dzie; Weiss nie tym jednak si zajmuje, lecz wydarzeniami, ktre rozegray si w pitnastolecie mierci Marata, 13 lipca 1808, gdy w zakadowej ani markiz wystawi sztuk na ten temat z pacjentami jako aktorami. Nie by to odosobniony przypadek, gdy takie spektakle grywano w Charenton w ramach psychoterapii; na widowni lubili przybywa paryscy dandysi i nowobogacka mietanka. Tym razem jednak de Sade podoy w treci sztuki bomb (zasadnicza cz powicona jest debacie pomidzy Maratem, zwolennikiem radykalizmu i terroru, a markizem, przeciwnikiem kary mierci i rzecznikiem tezy, e idee rewolucyjne s mylne, bo natura czyni ludzi nierwnymi i skonnymi do zaspokajania pragnie indywidualnych): pomimo e dyrektor zakadu by czujny i wnis o poprawki w tekcie, odtwrcy pod koniec utosamiaj si z postaciami i wszczynaj rewolucj, demolujc ani i zwracajc si przeciw pielgniarzom oraz wszelkim "wrogom ludu". Skrajny pesymizm markiza, ktry odnalaz demony w gbi ludzkiej natury, jest z pewnoci jednym z powodw zainteresowania Brooka; ma to przecie bezporedni zwizek z Goldingiem i Wadc much. Rwnie bliskie s mu jednak take kwestie psychodramy i spektakli, na granicy wraenia i pojmowania, dla niezwykej widowni: winiw, mieszkacw prymitywnych osad koczowniczych na Saharze, ludzi niepenosprawnych. Poza tym za sztuka Weissa jest o hazardzie; hazardzie rewolucji i hazardzie spektaklu. Brook za to hazardzista spektaklu we wszystkich moliwych odniesieniach. Od dziecka. Jego niewiarygodna dynamika wewntrzna ("w rozmowie przypomina trzepoczcego skrzydami kolibra" opisze go reporter tygodnika "Time") zostaa objawiona rodzinie jeszcze gdy by siedmiolatkiem: wystawi wwczas szeciogodzinnego "Hamleta", grajc wszystkie role. Teatr o teatrze - bo tym jest "Mczestwo i mier JeanPaul Marata przedstawione przez zesp aktorski przytuku w Charenton pod kierownictwem pana de Sade" - sta si w wersji Brooka wydarzeniem zarwno na scenie Londynu, jak Nowego Jorku i wydawaby si nie mie filmowego usprawiedliwienia, gdyby nie nieprzystajca do jego skumulowanej energii statyczno zewntrzna, odczuwana te w innych inscenizacjach, na przykad Konrada Swinarskiego w Teatrze Ateneum. Ekranizacja pozwolia na dopenienie, a zarazem na wyzwolenie z gorsetu tylko jednej domeny ekspresji, szczeglnie w partiach kocowych, gdzie zblienia, wieloplanowo, monta wnosz wysz jako (jakkolwiek obok kreacji znakomitych, w tym odkrytej przez Brooka dwa lata wczeniej Glendy Jackson, s nietrafione: wielu wykonawcw teatralnych nie znalazo waciwych rodkw na oddanie naturalnoci pacjentw). Wybornie te wykona swoje zadania David Watkin: majc przed kamer tylko jeden obiekt - zakad w Charenton - rozwiza kwestie owietlenia przez ustalenie systemu nie zmienianego podczas trzech tygodni zdj, dajcego jednake, wobec rnych punktw i kierunkw widzenia kamery, znakomite zrnicowanie intensywnoci i rodzaju nastrojw w kontrastach, nasyceniach i fakturze fotografii. Uzupeni to przez bardzo udane operowanie kolorem. Spektakl ekranowy Brooka sta si pierwszym tego rodzaju - wrd jake rzadkich - zwycistwem teatralnoci w kinie; drugie odniesie dopiero Bergman Czarodziejskim fletem. [1963] MASCULIN FMININ, zobacz MSKI, ESKI

MATKA I CRKA, LA CIOCIARA, Vittorio De Sica. Wochy, Francja Scenariusz: Cesare Zavattini. Pierwowzr scenariusza: Alberto Moravia - powie "La ciociara". Zdjcia: Gabor Pogany. Muzyka: Armando Trovaioli. Monta: Adriana Novelli. Wykonawcy: Sophia Loren (Cesira), Eleonora Brown (Rosetta), Jean Paul Belmondo (Michele Di Libero ), Raf Vallone (Giovanni), Carlo Ninchi (Filippo Di Libero), Renato Salvatori (Florindo), Luigi Terribile (Paride), Tony Calio (Walter Magliane), Mario Frera (adwokat z Fondi), Elsa Mancini (matka adwokata), Carolina Carbonaro (Luisa), Ettore G. Mattia (towarzysz podry pocigiem), Pupella Maggio (Concetta ), Luciano Pigozzi ("Scimmione"), Antonio Gastaldi (faszysta w okularach), Luciana Cortellesi (siostrzenica Maglianego), Emma Baron (Maria Di Libero), Andrea Checchi (sekretarz partii faszystowskiej), Bruna Cealti (matka zabitego dziecka), Franco Balducci (kapitan obrony przeciwlotniczej), Curt Lowens (dowdca wycofujcych si Niemcw). Carlo Ponti Marceau Cocinor S.G.C. 110' CinemaScope Zderzenie z obojtnoci rodzimej widowni przy Dachu nie byo pierwszym, jakie przey De Sica. Tym razem jednak skutki finansowe i dominujce nastroje zmusiy go do zaniechania na kilka lat reyserii powanych filmw problemowych i powrotu do roli podziwianego, sowicie wynagradzanego aktora. A pienidze, z rnych powodw, rozchodziy mu si szybko... Nowy okres bardzo aktywnej dziaalnoci twrczej (w cigu dekady 11 filmw plus 3 nowelowe) ma do zawdziczenia ambicjom Carla Pontiego. Sawny producent, od roku 1957 maonek Sophii Loren, najpierw prbowa j wypromowa bezporednio w Hollywoodzie, potem za poprzez prestiowe produkcje europejskie. Susznie uzna, e jedn z moliwoci, u szczytu drugiej fali pogbionych rozrachunkw antywojennych, bdzie adaptacja powieci osigajcego wielk popularno Alberta Moravii; roi sobie tylko niedorzecznie, e jego uwielbiana ona, pretendentka do tytuu Miss Italii w roku 1948, zagra w roku 1960 nastolatk u boku Anny Magnani (ktra sigaa jej do ramienia). Pierwsza woska wacicielka "Oscara", homerycznie si miejc, wyuszczya Pontiemu (ktry siga jej do ramienia), e musi poszuka innego powodu, aby mie na afiszu takie dwa nazwiska - ale wszystko skoczyo si jak najlepiej: Sophia Loren stworzya wybitn kreacj jako matka i zostaa drug wosk laureatk Nagrody Akademii oraz pierwsz aktork, ktra zdobya statuetk w roli nieanglojzycznej, a film okaza si takim sukcesem, e De Sica znalaz stae zajcie jako reyser najwikszej gwiazdy Italii. Za cztery lata on z kolei zdobdzie (ju trzeciego) "Oscara" przyznanego jednej z takich produkcji Ieri, oggi, domani (1963). Doskonale si zreszt z Sophi rozumia, znajc j od czasu, gdy zagraa w L'oro di Napoli (1954). Podobnie rozumia si z Zavattinim, tote, jak zawsze, jemu odda przygotowanie adaptacji powieci Moravii o "polubionej Rzymowi" wieniaczce z Ciociarii - grzystego regionu na poudniowy wschd od stolicy - w wirze nieszcz wojennych lat 1943-1944, ktrymi Wosi zapacili za faszyzm. Owdowiaa ju trzydziestoletnia Cesira artuje, e wysza za Rzym, a nie za starucha, ktry przyjecha na wie wymachujc pienidzmi, by wycign j ze stajni, gdzie spaa z kurami i osami. Teraz pilnuje swego: odziedziczonego sklepiku i trzynastoletniej crki (Rosetta uczy si u sistr zakonnych i jest bardzo religijna), a poza tym romansuje z onatym wglarzem z ssiedztwa i nie chce mie nic wsplnego z polityk oraz kopotami innych. Skoro alianci s ju pod Neapolem i nasilaj si bombardowania, Cesira postanawia przeczeka front w rodzinnej okolicy. Jeszcze w czasie podry widzi pierwsze oznaki, czym jest wojna, ale po przybyciu do krewnych wraca jej ywioowa pewno siebie. Dopiero wydarzenia nastpnych miesicy, a szczeglnie wpyw przebywajcego wrd uchodcw z miast modego nauczyciela, idealisty z lewicy chrzecijaskiej wierzcego w lud, poczynaj ksztatowa jej wiadomo (Michele jest w niej zakochany, cich wzajemnoci obdarza go jednak nie matka, lecz crka). Gdy front przetacza si przez okolic, proces dowiadcze zostaje brutalnie dopeniony: Cesir i Rosett, ktre wracaj na piechot do Rzymu, gwac onierze marokascy, w nastpstwie czego zaszokowana dziewczyna porzuca rygory moralne. Jednoczy j z matk i przywraca poprzedni postaw dopiero rozpacz na wie o mierci Michelego: wzity na przewodnika przez wycofujcych si Niemcw, zgin z ich rk.

De Sica sam spdzi krytyczne miesice w Ciociarii i gdyby chodzio o przedstawienie Matki i crki w formie pacyfistycznej epiki neorealistycznej, miaby wszystko co potrzebne. Inny jednak by cel i na innych podstawach - moralistyki poczonej z analiz zmian osobowoci bohaterki - opiera si orygina Moravii. Wyglda na do prawdopodobne, e tym razem autor Dzieci ulicy i Zodziei rowerw nie zamierzy wielkiego filmu. Raczej chcia go jak najlepiej opowiedzie nie gubic naturalnej prawdy, lecz idc za fabu, a przede wszystkim za postaci. To udao mu si bezsprzecznie. Matce i crce daleko do ideau konstrukcji dramaturgicznej, nie ma tu te wraenia bezporednioci, na pewno jednak jest niejedno pierwszorzdne rozwizanie inscenizacyjne i sia humanistyczna partii kocowych. W nastpnych latach De Sica nawet udoskonali jeszcze gadko relacji i bdzie opowiada z wiksz werw; niestety, tylko w coraz mniej wyszukanych tragikomediach po wosku, bowiem inne przedsiwzicia, a do Ogrodu rodziny FinziContinich, oka si chybione. [1966] MATNIA, CULDESAC, Roman Polaski. Wielka Brytania Scenariusz: Roman Polaski, Grard Brach. Zdjcia: Gilbert Taylor. Muzyka: Krzysztof Komeda. Monta: Alastair McIntyre. Wykonawcy: Donald Pleasence (George), Lionel Stander (Dickie Wilson), Franoise Dorlac (Threse), Jack MacGowran (Albie), Robert Dorning (Philip Fairweather), Marie Kean (Marion Fairweather), Iain Quarrier (Christopher), Geoffrey Sumner (ojciec Christophera), Renee Houston (matka Christophera), William Franklyn (Cecil Yorke), Trevor Delaney (Horace Fairweather), Jacqueline Bisset (dziewczyna Cecila). Compton-Tekli 112' Ulubiony film Polaskiego: "czyste kino, zrobione jak naley i moliwe do wyraenia tylko w formie kina". To prawda; mona te zauway, jak bardzo autorskie, bdce prost kontynuacj wczeniejszych krtkometrawek - takich jak groteska Ssaki (1961) na temat wsplnoty niemoliwej z powodu instynktownej walki o dominacj - i jak bardzo Matnia, jako czarna komedia, jest swoista psychicznie dla temperamentu swego reysera. Wyraa midzy innymi t cech, ktr sam odkryje w sobie dopiero w wiele lat pniej: zamazania granicy midzy fantazj a rzeczywistoci. Wydarzenia rozgrywaj si w angielskim Northumberlandzie przy granicy ze Szkocj, na Lindisfarne owej maej wyspie, czasowo odcinanej przypywami od ldu, na ktrej Walter Scott, w zamku z XI wieku, pisa "Rob Roya". Zamek jest obecnie wasnoci Amerykanina, ktry kupi go za wszystkie pienidze ze sprzedanej fabryki i mieszka tu po lubie z pewn Francuzk, bardzo nadobn, ale o marnej reputacji. George zdecydowa odda si urokom ycia: maluje, destyluje (dla goci, sam bowiem, cierpic na wrzody, nie pija) i usiuje cieszy si Threse. Niestety, po dziesiciu miesicach na wyspie sprawy nie wygldaj najlepiej: teraz, w lecie, dochodz jeszcze uroki morza i play (pomniejszane wiadomoci, e ona znika midzy wydmami z blondynem z ssiedztwa) - ale w zimie po zamku bd hula przecigi i nie wyglda, aby Threse miay tu na duej zatrzyma przyjemnoci hodowli kur oraz uroki pobudzania mskiej stanowczoci maonka. Nastpuj jednak wypadki, ktre uniewani wszelkie przewidywania: oto do zamku docieraj dwaj ranni gangsterzy. Jeden, postrzelony w brzuch, nie poyje dugo; drugi, z unieruchomion praw rk, czeka na pomoc po zawiadomieniu szefa. Najpierw terroryzuje Threse i jej ma, pniej nawizuje z ni co w rodzaju porozumienia, ostatecznie ginie od kul z wasnego rewolweru, ktry poniony i kompletnie sfrustrowany George wycign mu z kieszeni w chwili nieuwagi i wykorzysta wprawdzie zgodnie z przeznaczeniem oraz logik sytuacji, ale w niepenej wiadomoci, co robi i dlaczego. Konajcy Dickie wznieca jeszcze poar seri z dobytego zbyt pno pistoletu maszynowego; Threse odjeda popiesznie z przypadkowym znajomym, ktry niespodziewanie wrci po zapomnian strzelb; George w panicznym biegu przez obszar pokrywany wanie wodami przypywu te umyka z matni, ale tylko do chwili, gdy

dosiga go wiadomo, e wszystko ju dla niego jest bez sensu, odkd rzucia go poprzednia ona... Jak Wstrt przyjto czciow niechci i niezrozumieniem, tak Matnia okazaa si pierwszym z filmw, ktre przysporzyy Polaskiemu wrogw. Rzeczywicie, jest prowokacj (poniekd take gatunkow, bo obiecawszy dramat o ciganych gangsterach terroryzujcych ludzi w zamknitym krgu chwilowego schronienia, dostarcza czego wyranie innego). Przeciwwag da entuzjazm powitania ekranowego ekwiwalentu teatru absurdu Becketta, wyraony choby przez Grand Prix festiwalu berliskiego. Cakiem susznie; rzecz w tym jednak, e Matnia daje tylko czciowe napenienie tak adnie wymodelowanego naczynia. Bezlitosna demaskacja maoci czowieka (a cile, maoci mieszczaskiej) i popisy zrcznego opowiadania kamer nie wi si tu z rozbudow ciekawszej treci. Problem ley w scenariuszu. Satysfakcja z doprowadzenia do realizacji wymarzonego pomysu troch chyba osabia samokontrol: w efekcie Matnia jest rozronit do penego metrau etiud filozoficzn, ktra ma duo cierpkich smakw i rozproszonej w rnych skeczach dowcipnej zoliwoci, ale mao konsystencji. Sama ju jednak niezwyko tego owocu filmowej imaginacji w poowie drogi pomidzy Rashomonem a Wciekymi psami, wietne niuanse wystpujcych napi psychicznych, bystre konfrontowanie person z rnych obszarw rzeczywistoci daj Matni miejsce w ekranowej galerii zasuonych; a film kryje w sobie wicej. Obrazowo wyjawia si tu rwnie w odpowiednim skontrastowaniu pokroju fizycznego i rodkw aktorskiego wyrazu: na jednym kracu Donald Pleasence, pokraczny w swej ysej transseksualnoci, i zoliwy bachor pastwa Fairweatherw przypominajcy swego koleg z Pielgrzyma Chaplina, w centrum syreny Franoise Dorlac i kompletnie nie wykorzystanej Jacqueline Bisset, z przeciwnego kraca - pokraczni gangsterzy Lionela Standera i Jacka MacGowrana, ktrzy w ostatecznym bilansie okazuj si najmniej pokraczni duchowo. Dlaczego tak jest, Polaski i Brach nie ukrywaj: dwaj intruzi maj najbardziej zdrowy i prostolinijny system wartoci. Take w kwestiach seksu. Ju we Wstrcie, gdzie powodem degradacji osobowoci byy dziewicze zahamowania, sugestie wskazyway na wzbudzenie ich represyjnym wychowaniem; Matnia kontynuuje t buuelowsk lini entropii buruazyjnej (Buuel, obok Kurosawy, by autorem najbardziej podziwianym przez modego Polaskiego ) w opisie sylwetki dzisiejszego gospodarza na zamku owianym legend kodeksu rycerskiego. Jak promiskuityzm dwudziestowieczny niszczy zasady romantyczne, tak wspczesne nieposzanowanie wartoci trwaych rujnuje te zgromadzone w zamku skarby sztuki, zanim jeszcze dojdzie do katastrofy finaowej. Pod powok zewntrzn ukryty jest tu wic ponadto moralitet. Nie pierwszy u Polaskiego i nie ostatni, ale - jak czsto bywa w podobnych przypadkach - nieumiejtnie dostrzegany. [1962] MAE AFRODYTY, MIKRES AFRODITES, Nikos Koundouros. Grecja Scenariusz: Vasilis Vasilikos, Kostas Sfikas. Inspiracja: Longos - romans pasterski "Ta kata Dafnin kai Chloen". Zdjcia: Giovanni Variano. Muzyka: Giannis Markopoulos. Monta: Giorgos Tsaoulis. Wykonawcy: Kleopatra Rota (Chloe), Vangelis Ioannidis (Skimnos), Takis Emmanuel (Tsakalos), Eleni Prokopiou (Arta), Kostas Papakonstantinou (Likas), Giannis Zannino (Molossas), Anestis Vlachos (stary pasterz). Minos Giorgos Zervos 98' Dafnis i Chloe, idylliczni kochankowie sprzed dwudziestu dwu wiekw, oywiaj wyobrani artystw z intensywnoci nie sabnc co najmniej od epoki baroku. Do naturalne zatem, e wtek podjty zosta take w kinematografii greckiej w okresie, gdy osigna pen dojrzao i produkcj okoo pidziesiciu filmw rocznie; cakiem niecodzienne okazao si natomiast rozwinicie. Nie ma nic wsplnego z ilustracyjn replik antycznej klasyki, uwieczone natomiast zostao rezultatem zachwycajcego dziea poezji ekranowej. Mae Afrodyty to nie mit ani sielanka, gdzie wystpowaby Dafnis jako twrca i podmiot bukoliczny, lecz wiadoma legendy wizja antropologiczna z czasw wdrownego pasterstwa i zacztkw ycia osiadego, w ktrej nastpuje podwjne spotkanie pierwiastka

mskiego z kobiecym, rozwijaj si dwa warianty mioci, Chloe dziewicza znajduje kontrapunkt w kobiecej dojrzaoci Arty owczyni zakadajcej gniazdo, a tragedia osamotnionego chopca bardziej jest okrutna ni los olepionego przez nimf bohatera z krgu jego archetypu nieszczliwego pasterza, uksztatowanego w staroytnej mitologii i opiewanego przez Teokryta. Do spotka niepodlegego zdobywcy Tsakalosa z Art i modziutkiego Skimnosa z Chloe dochodzi, gdy wdrowni hodowcy owiec zstpuj w poszukiwaniu wody nad morze, w poblie osady, gdzie kobiety czekaj na powrt mczyzn owicych do czasu nadejcia deszczw. Zachwycony nowymi wraeniami pastuszek poznaje nad ma zatok miejscow nastolatk; stopniowo nawizuje si sympatia potwierdzana prezentami, a Chloe poczyna prowadzi lkliw dziewczc gr erotyczn. Tymczasem Tsakalos zdobywa sw dzik urod Art, rybaczk zastawiajc sieci na ptaki; on nie potrafi y na uwizi, ona dy do stabilizacji i wybiera pryncypium staoci, lecz nie odrzuca zalotw. W tej parze silniejszym okae si koczownik, ktry podczas nocnych bachanaliw naoy mask swego boga Pana, w czas burzy skoni kobiet do decyzji i ostatecznie uwiezie j na koniu, gdy wyrusz ze stadem; w drugiej parze sabszy jest naiwny chopiec, ktry nie zna jeszcze wyrachowanej przemocy, a podda si bez reszty czarowi zwodzcej go Chloe. Ich pocha delikatno zostanie zniszczona: gdy zmuszony do odejcia z towarzyszami Skimnos wyrywa si i wraca, widzi ukochan gwacon i ju uleg niememu Likasowi, ktry od pocztku na ni dyba, straszc rywala. Zabiera w rozpaczy swj znak ofiarowany Chloe ukrzyowanego pelikana, symbol samotnoci - i wchodzc w morze z martwym ptakiem daje si pochon przez fale przypywu. Wszystko w tym filmie zostao wzniesione ponad pospolito rodkami najprostszymi, ale przy duej intuicji estetycznej i wiadomoci kulturowej. Czyst fotografi buduje kilka zaledwie podstawowych elementw ska, nieba, fal i nadbrzenych wydm z niewielkim zagajnikiem; tylko w prologu przed kamer przewija si inny wypalony socem pejza wyyn i tylko w jednej sekwencji kadry rozbielone wiatem rdziemnomorskim zastpuje czer. Decyduje przekaz sensualny, subtelna aura obrazu nie licz si natomiast ani niuanse aktorskie, ani tradycyjne kryteria dramaturgiczne, co zreszt skae Mae Afrodyty na praktyczne niezauwaenie w swoim kraju, pomimo laurw najlepszego filmu roku, a take "Srebrnego Niedwiedzia" za reyseri i nagrody krytyki na festiwalu berliskim. Koundouros, ktry po studiach artystycznych w Paryu i zainteresowaniu si neorealizmem zadebiutowa w kinie o dekad wczeniej, niemal rwnoczenie z Cacoyannisem - i pocztkowo by nawet wyej od niego ceniony wybiera najpierw rne warianty opisu prawdy spoecznej, potem za bdzie prbowa awangardowego kina symbolicznego; nigdy jednak nie zbliy si do rezultatu tak doskonaego, a po faszystowskim przewrocie straci szanse na rozwj twrczoci. Mae Afrodyty pozostan niezwykym wyjtkiem take dla samego autora. [1963] MIECZ DLA KRLA, THE SWORD IN THE STONE, Wolfgang Reitherman. Stany Zjednoczone Scenariusz: Bill Peet. Pierwowzr scenariusza: Terence Hanbury White - powie "The Sword in the Stone". Projekty graficzne i animacja: Ken Anderson, Milt Kahl, Bill Peet, Franklin Thomas, Oliver Johnston Jr, John Lounsbery oraz Hal King, Eric Larson, Eric Cleworth, John Sibley, Cliff Nordberg, Hal Ambro, Dick Lucas, Don Griffith, Basil Davidovich, Vance Gerry, Sylvia Roemer, Dale Barnhart, Homer Jonas. Animacja efektw: Dan MacManus, Jack Boyd, Jack Buckley. Projekty graficzne ta: Walt Peregoy oraz Bill Layne, Albert Dempster, Anthony Rizzo, Ralph Hulett, Fil Mottola. Muzyka: George Bruns. Piosenki "A Legend of When England Was Young", "Higitus Figitus", "That's What Makes the World Go Round", "A Most Befuddling Thing", "Mad Madame Mim": Richard M. Sherman, Robert B. Sherman. Walt Disney 79' Technicolor Jeli nie najlepszy w ogle, to najlepszy animowany film disneyowski dla maych dzielnych chopcw, ktrzy utosamiaj si z rycerzami i marz o splendorze krlewskim: ekranizacja wersji legendy o

dziecistwie krla Artura, powstaej jako pierwsza cz tetralogii o nim i rycerzach Okrgego Stou w tym samym czasie, gdy Tolkien tworzy "Wadc Piercieni", i zajmujcej nastpne miejsce pord najpopularniejszych klasycznych dzie fantasy. W finale tej opowieci may Wart staje si krlem, okazujc charyzmatyczno wydobyciem tytuowego miecza ze skay - czyli Excalibura - co byo nieosigalne dla adnego z mocarnych rycerzy pretendujcych do korony; zanim wszak dojdzie do tego wydarzenia, jest ksztacony w lenej okolicy przez Merlina. Czarodziej uzna zajcie si chopcem za niezbdne, bo jako wychowywania przez pana Ectora, bardziej szlachcica na zagrodzie ni pana na zamku, oraz obcowanie z jego synem, gburowatym osikiem, nie rokoway nadziei rozwoju intelektu przyszego wadcy Anglii. Niedostatkiem ekranowych dziejw edukacji dwunastoletniego Warta jest nadmierna uniwersalizacja czasowa - wyrwanie ich na dobr spraw z epoki mitycznej - i brak jakichkolwiek zmian osobowoci chopca. Gdzie jak gdzie, ale tu konstruktorzy fabu Disneya mogli usun sta wad firmowych scenariuszy: legenda dziecistwa Artura jest przecie o ksztatowaniu charakteru, dorastaniu do odpowiedzialnoci poprzez dowiadczanie rnych przejaww ycia. Przy braku metamorfozy duchowej wanie jednak w Mieczu dla krla najwicej oszaamiajcych metamorfoz fizycznych - zwizanych z czarami Merlina - oraz wspaniale miesznych, lekk kresk oddanych sylwetek. Disney mia racj opierajc filmy na bogactwie specyficznych szczegw postaci, jakkolwiek sprowadzao si to tylko do rozwijania stereotypw, do podpatrywania zachowa (zwaszcza aktorstwa farsowego) i realiw przyrody. Poniewa by obsesjonatem "prawdziwoci", caa inwencja w jego produkcjach sprowadza si do fantazji opisowej, humoru sytuacyjnego, replik zjawisk ycia i oddawania poczucia przestrzeni (std zreszt uwzgldnianie perspektywy, trjwymiarowo jego animacji) nie siga natomiast poziomu kreowania poprzez skrt plastyczny. Szczliwie by geniuszem obserwacji i odtwrstwa, wic konserwatywna tyrania obowizujca w jego wytwrni doprowadzia przy wszystkich ograniczeniach estetycznych i tematycznych do szczytw dowcipnej perfekcji opisu, notabene trudniejszej do osignicia i duo bardziej pracochonnej ni u konkurentw, gdzie nie stawiano na aktorstwo mimiczne i naturalny komizm ruchowy postaci. Dla Disneya tymczasem projekt plastyczny oznacza dopiero pocztek, natomiast istota efektu zawieraa si w animacji ruchu oddajcego znamienne cechy osobowoci i nastrj. W Mieczu dla krla wida to wymienicie w transformowanych personach Warta, Merlina i czarownicy Mim, ktre maj wci t sam natur nawet wwczas, gdy s ryb, ptakiem, wiewirk, kotem, mysz, wiem, wem, soniem, larw, krabem albo smokiem. Do zachwycajcych iluzji specyfiki zoologicznej, take w postaci Archimedesa - towarzyszcej Merlinowi sowy - mona tym razem miao doda stworzone przez Milta Kahla i Billa Peeta figury ludzkie. Ale, jak przystao na mistrzowski film rysunkowy, najbardziej imponujca jest jednak rczna precyzja animacyjna, tym bardziej godna uznania, e wikszo wydarze rozgrywa si w ogromnym tempie; stosownej do wieku statecznoci jawnie niedostaje nawet roztargnionemu czarodziejowi. [1966] MIKRES AFRODITES, zobacz MAE AFRODYTY MILCZENIE, TYSTNADEN, Ingmar Bergman. Szwecja. Scenariusz: Ingmar Bergman. Zdjcia: Sven Nykvist. Monta: Ulla Ryghe. Wykonawcy: Ingrid Thulin (Ester), Gunnel Lindblom (Anna), Jrgen Lindstrm (Johan), Hkan Jahnberg (pokojowy), Birger Malmsten (kelner z kawiarni). Svensk Filmindustri 96' Najczarniejszy dramat samotnoci, jaki wydaa sztuka filmu i najwietniejsze arcydzieo Bergmana, kontynuacja rozwaa o nieobecnoci Boga z Goci Wieczerzy Paskiej. Uniwersalizm zwikszony tym razem zostaje wyborem scenerii: wyimaginowane totalitarne pastwo europejskie, z jzykiem na tyle odrbnym, by przybysze cakowicie byli izolowani barier sown. Przerywaj tu podr pocigiem dwie

siostry. Zatrzymuj si w hotelu, poniewa starsza, powanie chora, bardzo le znosia upa i duchot. Wracay do Szwecji, by moe z wczasw na wybrzeu dalmatyskim, na ktrych byy z siedmioletnim synkiem modszej. Siostry s bardzo odmienne. Hedonistyczna, zmysowa Anna nie przywizuje wagi do wiedzy, obowizkowoci i samodyscypliny, podczas gdy intelektualn Ester, z zawodu tumaczk, tylko silny rys maskulinistyczny rni od typowoci staropanieskiej Szwedki z opisu etnologa Dauna, porwnujcego swych rodakw - powcigliwych, skrycie niemiaych, systematycznych i jak ognia obawiajcych si kompromitacji - do Japoczykw. Bl i rozpacz burz jednak narzucane sobie rygory: nieszczliwa Ester ucieka w alkohol i masturbacj, bo siostra nie tylko nie odpowiada na jej namitno, ale - wyzwolona z dawnego poddawania si jej naukom - drczy demonstracyjnym seksualizmem i szukaniem przygody. Empati i gesty opieki ofiarowuje jedynie dyurujcy na pitrze stary pokojowy. Uwanym obserwatorem zjawisk pomidzy ludmi w mao na razie zrozumiaym wiecie jest wdrujcy po przepastnych korytarzach pustawego budynku may Johan. Gdy na koniec wyjeda z matk, Ester pozostawiana przez siostr w stanie bliskim mierci - ofiarowuje mu sowniczek obcego jzyka. Pierwszym wyrazem jest "duch". Finaowy promyk przekazania chopcu znaku tego, co w yciu najcenniejsze, naley do nielicznych jasnych akcentw dramatu i puentuje jeden z wtkw, ktry mona by nazwa tak, jak to zrobi o dwadziecia lat wczeniej De Sica: patrz na nas dzieci. W innym filmie temat Johana mgby wystarczy do spenienia znacznych ambicji. Tu jest tylko jednym z kilku przewodnich, cho moe wanie w nim najwikszy udzia ma strategia inscenizacyjna, jako e Milczenie budowane jest wyranie odmiennie ni wczeniejsze dziea Bergmana, a ju zwaszcza inaczej ni dwa poprzednie: udzia pierwszoplanowy odebrany zostaje sowom (bynajmniej nie na rzecz muzyki, bo oprcz urywkw melodii tanecznych brzmi tu tylko z radia, z bressonowsk dyskrecj, urywek pasyjnego adagia gmoll, najduszego w "Wariacjach Goldbergowskich" Bacha), kluczow natomiast rol peni wirtuozersko wykreowany klimat dwikowy i, oczywicie, obrazy twarzy. Bergmanowski najwaniejszy element ekspresji nie tylko peni poczesn rol transparentw dusz, w ktre zaglda kamera. Milczenie to jedno z dzie relacjonowanych gr spojrze. W tym te sensie wtek dziecka staje si jeszcze bardziej eksponowany: gwnym wiadkiem jest przecie Johan. To, z czym obcuje na og nie rozumiejc, tworzy wyjtkowo drastyczne zawlenie motyww Bergmana. wiat zewntrzny objawia si gronie i wrogo, czego znakiem obecne w pejzau czogi, lecz lk wcale nie zacienia wizw pomidzy miotanymi frustracjami erotycznymi ludmi, ktrzy daj si powodowa agresji zamiast zaufa wzajemnoci dobrych uczu. Izolacj Ester pogbia odmienno seksualna, choroba, przemijanie, brak wsparcia religijnego, niewypenienie roli biologicznej w macierzystwie. Wanie ona, ktra sw prac wspomaga integracj i wierzy w kultur, zepchnita zostaje na dno rozpaczy, traci godno, u kresu ycia zaznaje gbokiego upokorzenia. w ostatni, szwedzki - i osobisty - motyw, ktry z wielk si i wszechstronnoci przedstawi Bergman w Wieczorze kuglarzy, wyeksponowany jest take tutaj. Dominuje jednak udrka braku mioci w wiecie guchego milczenia z nieba. Oprcz Johana wolni s od niej ewentualnie tylko starzec z obsugi oraz dostarczajce rozrywek hiszpaskie kary, spotkane przez chopca podczas spaceru po hotelu - a wic ci, ktrzy w nurcie ycia uczestnicz nie w peni lub nie w jego centrum. Podobna aska bya ju udziaem Mii i Jofa z Sidmej pieczci . Bezlitosna wizja Bergmana czy si z wyjtkow, jak na pocztek lat szedziesitych, otwartoci i gwatownoci scen erotycznych. Nie ocenzurowana wersja filmu nie dostaa si na adne niemal ekrany poza rodzimymi, a w wielu krajach nie bdzie znana jeszcze dugo po premierze, nawet gdy przez wiat przetoczy si fala kontrkultury i zapanuje swoboda seksualna, ktrej pewne aspekty Milczenie poniekd wyprzedza. Dodatkowym powodem owych trudnoci bya wanie przejmujca powaga filmu. W poczeniu z odkonkretyzowaniem grozia ona puapk pustej emfazy; Bergman by jednak tego wiadomy. Uzgadniajc ksztat wizualny z Nykvistem, z gry wykluczy oniryczno mikkiego konturu i przenika; kreujc wiat imaginacyjny, chcia by w subiektywnej arealnoci jak najdalszy od poetyki snu. Milczenie jest skpanym w czerni koszmarem na jawie. Bez porwnania gorzej powiedzie si w trudny wybr tonu i znakw przekazu w nastpnym dramacie podobnego pokroju: Persona (1966), powstaa w wyjtkowo trudnym okresie kolejnego kryzysu osobistego nakadajcego si na zdrowotny,

doprowadza tematy dualizmu osobowego (dwie siostry z Milczenia miaa pierwotnie kreowa jedna aktorka), wampiryzmu psychicznego i izolacji we wrogim wiecie do zimnej manierycznoci. By moe jednak przenikliwo nakazywaaby oczekiwa, e po Milczeniu prawdopodobne jest rozdarcie strindbergowskie: przebywajc drog twrcz w wielu punktach podobn drodze podziwianego poprzednika (cho raczej w kierunku przeciwnym), a nawet j skrycie powtarzajc, bo przecie "trylogia kameralna" z lat 1961-1963 jest odpowiednikiem "teatru wewntrznego" Strindberga, Bergman wyjdzie z trjkta napi ojciec-Bg-kobieta na pewnego rodzaju pustyni lkw, take estetyczn, bowiem nie znajdzie sposobu dalszego prostego rozwijania filmowej formy swych dramatw, ktrych pierwotna natura bya w istocie sceniczna - zwaszcza pod naciskiem modszego pokolenia rodzimych reyserw, krytycznych wobec niego i majcych za sob racje niewtpliwych wasnych osigni. Ale istotne jest jeszcze co innego: wyzwalajc si zarwno z modzieczych obsesji, jak motyww literackich i stylistycznych bardziej nawet oglnoeuropejskich ni szwedzkich, Bergman osign w Milczeniu ten rodzaj doskonaoci, ktra wyprzedza swj czas. Chcc zachowa komunikatywno, nieprdko bdzie mg si posun w harmonijnym przekazie swych treci, ktrych powadze zostanie bezwzgldnie wierny. Upynie dziesi lat, zanim po siedmiu tylko czciowo satysfakcjonujcych przedsiwziciach rozpocznie Szeptami i krzykami drugi cig wielkich filmw. [1960] MIR WCHODIASZCZIEMU, zobacz POKJ PRZYCHODZCEMU NA WIAT MITASARETA SEIKATSU, zobacz PENIA YCIA MIO ALOSZY, ALIOSZKINA LUBO, Siemion Tumanow, Gieorgij Szczukin. Zwizek Radziecki. Scenariusz: Budimir Mietalnikow. Zdjcia: Konstantin Pietriczienko. Muzyka: Wadimir Rubin. Wykonawcy: Leonid Bykow (Aliosza), Aleksandra Zawjaowa (Zinka), Aleksiej Gribow (dziadek Zinki), Jurij Bieow (Arkadij), Iwan Sawkin (Nikoaj), Wadimir Guliajew (Siergiej), Aleksiej Zajcew (eka), Boris Baakin (Ilja), Olga Chokowa (Liza), Iwan Ryow (Wokow), Piotr Sobolewskij (Bieogorow). Mosfilm 88' Sovscope Sympatyczna, ujmujca wieoci sonatina filmowa. Na fali zwrotu do opisywania spraw prywatnych i powcigliwoci inscenizacyjnej dwaj debiutanci przedstawiaj histori mioci chopca ze stepowej ekipy wiertniczej. Alosza wyranie odbiega charakterem od towarzyszy, przytpionych warunkami tuaczki terenowej i traktujcych ycie bardzo konkretnie; std jego zachowanie - co trafnie zostao opisane przez Tumanowa i Szczukina - nie jest akceptowane przez grup, prowokuje zoliwoci i drwiny, narastajce jeszcze bardziej, gdy zainteresowa si dziewczyn z pobliskiego przejazdu kolejowego. Niemiay Alosza ogranicza demonstracj uczu do codziennych wdrwek i milczcego wystawania w pobliu domu Zinki, uchodzcej za osob nieprzystpn. Wydaje si, e daremno stara o dziewczyn sam demonstracj istnienia jest przesdzona ale sytuacja staje si w kocu dla wszystkich na tyle intrygujca, e sprowokuje wypadki, w ktrych Alosza osignie dojrzao i udowodni swoj powag. Zachowanie kolegw z ekipy zmienia si na teje zasadzie tsknoty do spraw wielkich, do ideau, na ktrej autorzy opieraj przesanie opowieci; tyle tylko, e otoczenie Aloszy jest zafrapowane jego determinacj w osiganiu celu, natomiast o sile filmu stanowi czysto emocjonalna bohatera. Reyserzy - radzc sobie wietnie z warsztatem reyserskim, prowadzeniem aktorw i wykorzystaniem pleneru popenili wszake pokany bd: uatrakcyjniajc narracj, zbliyli si chwilami do konwencji powierzchownej komedyjki. Owszem, dao to te kilka byskw mdrego humoru obyczajowego, ale bohater sta si ksiycowym okazem naiwniaka i safanduy, ktry nie potrafi wykrztusi dwch zda w

rozmowie z obcymi. W konsekwencji inteligencja i bogactwo duchowe Aloszy nie s poparte dowodami, on sam za funkcjonuje jako istny wity szlachetnoci emocjonalnej, na dobitk rycho wytwarzajcy wok grono neofitw. Posta bez wntrza i opis niemal bez obserwacji psychologicznych daj pewn doz dydaktycznego natrctwa; ale nie wychodzi ono na plan pierwszy. Mio Aloszy zdecydowanie wygrywa jako adny hymn poryww modego serca i przekonujce nawizanie do tradycji delikatnoci, kultury bycia, szacunku dla uczu. [1961] MIO BLONDYNKI, LSKY JEDN PLAVOVLSKY, Milos Forman. Czechosowacja. Scenariusz: Jaroslav Papoucek, Milos Forman, Ivan Passer. Wykonawcy: Hana Brejchov (Andula), Vladimr Pucholt (Milda), Milada Jezkov (matka Mildy), Josef Sebanek (ojciec Mildy), Vladimr Mensk (inicjator postawienia butelki), Ivan Kheil (rezerwista z obrczk), Jir Hruby (rezerwista w ciemnych okularach), Marie Salacov , Jana Novakov (przyjacika Anduli), Josef Kolb (majster), Anton Blazejovsky (Tonda), Tana Zelinkov (dziewczyna z gitar), Jan Vostrcil (major), Jaroslava Crkalov (zawiedziona brunetka), M. Zednickov (wychowawczyni). 80' Znacznie czciej przecie ludziom si nie udaje; wicej jest brzydkich ni adnych, wicej gupich ni przemylnych i przewidujcych, wicej niewczesnych zapdw ni logicznych dziaa. Uwodzicielski wiat kina nie mia na og interesu w przypominaniu o tym; Forman impertynencko objawia, jaka jest prawda. Oczywicie i tym razem nie omieszka tego zrobi na wesoo. Historia o osiemnastolatce z hotelu robotniczego w prowincjonalnym kombinacie produkcji obuwia staje si jednak filmem podziwianym na caym wiecie nie tylko dlatego, e jedzie na wzku komedii, i nie tylko dlatego, e przekracza bariery obyczajowe w erotyzmie (wywoujc niez burz w wiadomoci rodakw). Mio blondynki to obrazki wprost z biecego ycia i sprawy nie takie znw niepowane. Andula nie znajduje w Zruzy naprawd obiecujcych perspektyw. Chopcw na lekarstwo: szesnacie dziewczt na jednego, tote kady ma przewrcone w gowie jak ten Tonda, ktremu si nawet nie chce przyj do lasu na randk. Owszem, opiekuczy majster wyperswadowa w ramach waciwej polityki demograficznej ulokowanie tu jednostki wojska, co z tego jednak, skoro dowdztwo wysya rezerwistw, do ktrych nie da si nawet zastosowa powiedzenia o raku i rybie. Na wieczorku zapoznawczym z brzuchatymi fajtapami w wieku popoborowym gra natomiast na pianinie miy chopak z Pragi. To nowa szansa. Cho naiwna Andula nie syszaa, co o zwizku z muzykiem mwi wrki, moe nie potwierdziyby si znane prawdy, gdyby nie realsocjalistyczne warunki lokalowe poczone z upiorem mieszczaskiej mentalnoci rodzicw. Milda oczywicie zwodzi Andul po to, by si z ni przespa, co si udaje mimo kopotw technicznych z rolet okienn, potem jednak dziewczyna "kanciasta jak gitara Picassa" zaczyna si lekkoduchowi troch podoba. Chyba pozawracaby jej gow przez czas jaki, skoro w nastpn sobot przyjechaa go odwiedzi, lecz w akcj wkraczaj z wdzikiem sonia tata, a szczeglnie mama. Trzyosobowa ktnia Mildy z rodzicami - przeprowadzona w ku podczas przewracania si z boku na bok i syszana przez Andul zza drzwi - powoduje, e po powrocie do koleanek z hotelu robotniczego blondynka moe ju tylko zmyla o swej mioci. Prosty film, skadajcy si w gwnej mierze z trzech starannie rozpisanych, oddzielnych sytuacji (trzej rezerwici usiuj poderwa dziewczyny; noc Mildy z Andul; wizyta w mieszkaniu chopca), jest duym krokiem naprzd w stosunku do Czarnego Piotrusia. Nadal rzdzi duch szyderczego skeczu, farsowego ogrywania wszystkich moliwoci wynikajcych z wymylonej owocnej konfiguracji, ale konstrukcja fabuy pozwala ju wyprowadzi wtki problemowe, a otwarta nadal struktura opowiadania nabiera proporcji i pynnoci. Rozwija si te wyranie nastawienie antyfilisterskie, jedna z gwnych cech cile czcych szko prask z nouvelle vague. To ju nie tylko swobodne dworowanie sobie z ludzi, z rozmijania si ich intencji z rzeczywistoci, do czego na og bd si ogranicza wszyscy pniejsi naladowcy Formana (z jednym znakomitym wyjtkiem Historii pewnej mioci Wojciecha Wiszniewskiego); tu ostro pozwala wspomnie Moliera. Doskonali si te metoda pracy Formana z

aktorami niezawodowymi, ktrych naturalno jest wychwytywana tam, gdzie reyser, po starannym zaplanowaniu, spodziewa si j zasta pomidzy improwizacj, wyprbowaniem i zaskoczeniem. Zarwno realizacja cakowicie poza halami zdjciowymi i bez charakteryzacji, jak aranacja obsady nie maj w tym przypadku rde w praktyce dokumentalnej; podobne co u Olmiego czy Richardsona efekty towarzyszenia najzwyklejszym modym bohaterom w budzcym uczucie obcoci spoeczestwie bior si ze szczeglnego daru obserwacji otoczenia i indywidualnych gestw, rozumienia psychiki, umiejtnoci doboru fizycznego postaci i ujcia zjawisk w scenariuszu. Susznie wydaje si, e otwiera to olbrzymie moliwoci Formana w bardziej skomplikowanych strukturach fabularnych. [1963] MORD W TOKIO, Yoshitaro Nomura. Japonia Scenariusz: Zenzo Matsuyama, Shosuke Taga. Zdjcia: Ko Kawamata. Muzyka: Yasushi Akutagawa. Wykonawcy: Jiro Ishizaki (Akine), Akira Nishimura (Sumikawa), Hiromi Sasaki (Yukiko Sumikawa), Isao Tamagawa (Inoue), Kyoko Aoi (Yoshiko Inoue), Koji Mitsui (Hayashi), Kei Sato (Takeyama), Jun Hamamura (Saeki). Shochiku 83' Grandscope Walka z gangami narkotykowymi: z biegiem lat, wraz z zanikiem cenzury i rozrostem mafii, ten orodek zainteresowania stanie si pierwszoplanowy w caym kinie sensacyjnokryminalnym, wawo wypierajc historie o popisowych wamaniach. Przewag daj mu gwnie atrakcyjne atrybuty i dynamika, lecz take moliwo opisu wszystkich rodowisk, a zatem potencjalne zalety spoeczne. W pierwszym wybijajcym si dramacie policyjnym na ten temat (pozostajcy tu zreszt nieco z boku) liczy si wanie realistyczne to, ale bardziej nawet od niego - zwizane z niedawn japosk przeszoci kwestie psychologiczne i moralne, w odniesieniach pokrewnych tym z Zabkanego psa Kurosawy. ledztwo w sprawie agenta, ktry przenikn do rodowiska handlarzy narkotykw i zosta zamordowany przez leworcznego strzelca, prowadz dowiadczony, pozbawiony ju zudze Sumikawa i modszy ode, daleki od cynizmu Akine, wierzcy e policjant moe y jak normalny czonek spoeczestwa. Rnice zda pomidzy nimi pogbiaj sprawy osobiste: Akine jest zakochany w siostrze partnera, ten za nie chce ich maestwa, pomny niepewnego losu w penionym zawodzie. Rzeczywisto przyzna mu racj, tyle e przyczyn bdzie wanie ludzkie podejcie do zobowiza i wizw przyjani. Oto odkrywaj, e ich koleg zabi Inoue - wybawca Sumikawy ze miertelnej opresji wojennej na froncie chiskim, dzi obciony nieszczciem chorej umysowo ony - i prbuj ledzi jego powizania. Zorientowawszy si, Inoue nie umie odebra ycia temu, komu je niegdy uratowa, ale po odkryciu kart nie dotrzymuje te umowy: zamiast wykorzysta czas ofiarowany przez Sumikaw na zapewnienie opieki onie, usiuje uciec, a schwytany przez dawnego przyjaciela i skuty z nim kajdankami nie rezygnuje z walki o wolno w pdzcym pocigu, co przynosi mier im obu. Z jednej strony Nomura efektownie i bardzo sprawnie uywa najnowszych wzorw miaego opowiadania obrotn kamer z uzasadnionymi manewrami transfokatorem (co niebawem zacznie by mocno naduywane), z drugiej umie prawdziwie, a nawet pdokumentalnie opisa to rozgrywanego na pierwszym planie mskiego dramatu, w ktrym nie ma faszywego patosu, sporo natomiast goryczy. Cie imperialnej przeszoci i ciekawe pokazanie przedmie Tokio nie przesania jednak faktu, e chodzi o bardzo ekonomicznie opowiedziany thriller, w ktrym byskotliwie zostaa poprowadzona szczeglnie sekwencja finaowa. [1966] MORGAN, A SUITABLE CASE FOR TREATMENT, zobacz MORGAN, PRZYPADEK DO LECZENIA

MORGAN, PRZYPADEK DO LECZENIA, MORGAN, A SUITABLE CASE FOR TREATMENT, Karel Reisz. Wielka Brytania Scenariusz: David Mercer. Pierwowzr scenariusza: David Mercer - sztuka telewizyjna "A Suitable Case for Treatment". Zdjcia: Larry Pizer, Gerry Turpin. Muzyka: John Dankworth. Monta: Tom Priestley. Wykonawcy: David Warner (Morgan Delt), Vanessa Redgrave (Leonie), Robert Stephens (Charles Napier), Irene Handl (matka Morgana), Bernard Bresslaw (policjant), Arthur Mullard (Wally "Gorilla" Carver), Nan Munro (Heather Henderson), Graham Crowden (adwokat Booth), John Rae (sdzia). Quintra 97' Mama, wacicielka maego baru, uwaa marksizm za odpowiedni take dla klas rednich, wic dobroduszny Morgan, wierny starannemu wychowaniu, obnosi si z sierpem i motem jak chrzecijanin z krzyem. Niestety, oprcz idealizmu ma intelekt i zdolnoci artystyczne, co doprowadzio do zdrady klasowej: zakocha si w licznej Leonie Henderson z bogatej buruazji, oeni, a gdy kaprynicy spowszedniay jego zabawne ekstrawagancje i zaatwia rozwd, popad w rozstrj. Walczy jeszcze przy uyciu nieco witkacowskiej fantazji, wiedzc, e Leonie go kocha, a wybrany z rozsdku nastpca w maeskim ou, marszand Charles handlujcy midzy innymi jego obrazami, ma nad nim wycznie przewag pochodzenia z waciwej sfery. Na prno jednak. Przegrywa i najpierw, nie mogc pogodzi si z utrat, po kilku desperackich aktach przemocy trafia za kraty, a w kocu, utosamiwszy si z King Kongiem i zakciwszy w przebraniu goryla przyjcie po lubie z Charlesem, zostaje odwieziony do zakadu psychiatrycznego. Nareszcie pogodzony z losem, zajmie si tam plantowaniem klombu w ksztacie swojego symbolu walczcego ludu. Podczas odwiedzin okae si, e Leonie nosi jego dziecko, ktrego nie chciaa, gdy byli maestwem. Reisz wraca do kina Angry Young Men: jego ekranizacja sztuki Mercera, gonej z emisji telewizyjnej w roku 1963, jest wcale bliskim wariantem relacji bohaterw Mioci i gniewu, ze smutniejszym zakoczeniem i w innym stylu, ju po gwnej nagrodzie w Cannes dla popartowsko absurdalnego The Knack... and How to Get It (1965) Richarda Lestera, ju w pocztkach epoki swingujcego Londynu i kontestacji. Wywiedziony przez autora pierwowzoru z dwch czynnikw szczeglnie jego zdaniem cicych nad yciem kraju - sklerozy rozwarstwienia spoecznego i tyranii rodzicielskiej - Morgan, przypadek do leczenia jest bardzo prawdziwie umocowany w rzeczywistoci; dlatego te okae si z paru powodw proroczy, zwiastujc schizofreni wywoan domowym kultem idei (i w ogle klsk kierowania si ideologi), aberracj buntu mieszczaskich ortodoksw lewicowych, mapi terroryzm wyobcowanych fanatykw rewolucji, a wreszcie - upadek charyzmy Tarzana po zakwestionowaniu mskiego szowinizmu. To ostatnie chyba mimowiednie, bo utosamianie si z prostolinijn witalnoci natury, azyl duchowy bohatera, raczej przynosi mu sukcesy: im bardziej zbliy si do Leonie, im peniej skoni j do zaufania atawizmom, tym janiejsze s ich wsplne perspektywy. Niestety, to tylko chwile. Kobiecy instynkt stabilizacji wygrywa z chci ucieczki w dungl, konformizm za z mskim aknieniem swobody. Walka byaby bardziej wyrwnana, gdyby nie to, e ona ma pienidze (i ustosunkowanych rodzicw), a on tylko bzika i zmapowane idee. Nie umiejc ani znale dystansu, ani uciec w twrczo, Morgan staje si tragiczny. Cho jednak w rzeczy samej chodzi tu o nieszczcie porzuconego mczyzny oraz dramat alienacji spoecznej, autorzy nie mieli zamiaru bra takiego tonu. Morgan, przypadek do leczenia to komedia anarchiczna. Wszystkie postacie z krgu wadzy i elity s skarykaturowane, niektre sceny przemieniaj si pod koniec w grotesk, zdarzaj si te partie w caoci slapstickowe, czego dopenia stale wtrcany margines roje i komentarzy sytuacyjnych Morgana - w postaci dokumentalnych uj z ycia dzikich zwierzt - oraz jego wizje w kocowym szoku, po wyldowaniu w tlcej si skrze goryla w Tamizie. Niewtpliwie, ta poetyka, z polotem stosowana i inspirujca rnorakie skojarzenia, bya lepszym rozwizaniem ni konwencja serio: cho bowiem jako dialogu jest bez zarzutu, a para protagonistw doskonaa take w uroku osobistym, brakuje treci. Morgan nie ma adnych argumentw poza sw fizycznoci, przez co prowokacje Reisza nie s gbsze ni skutki zamachw jego bohatera, a znakomicie postawione kwestie

zbyte zostaj kpin. [1963] MOST NA RZECE SOWIEJ, zobacz W SERCU YCIA MOUCHETTE, Robert Bresson. Francja. Scenariusz: Robert Bresson. Pierwowzr scenariusza: Georges Bernanos - powie "Nouvelle histoire de Mouchette". Zdjcia: Ghislain Cloquet. Muzyka: Claudio Monteverdi - fragmenty pieni "Magnificat". Wykonawcy: Nadine Nortier (Mouchette), JeanClaude Guilbert (Arsne), Jean Vimenet (Mathieu), Maria Cardinal (matka Mouchette), Marine Trichet (Louisa), Raymonde Chabrun (sklepikarka), Marie Susini (ona Mathieu), Suzanne Huguenin (staruszka). Parc Argos 81' Marnie odziana, czapica sabotami czternastolatka, odtrcana przez rwieniczki, brutalnie traktowana przez ojcaalkoholika, znajduje blisko uczuciow tylko z ciko chor matk. Przekraczajcej prg dojrzaoci Mouchette podoba si miay kusownik Arsne, uwikany w konflikt z lenikiem Mathieu nie tylko o zastawiane wnyki i potrzaski, lecz o wzgldy kelnerki Louisy. Zaskoczona u schyku dnia w lesie przez burz, Mouchette jest wiadkiem ich bjki. Ars`ne, znalazszy przemoczon dziewczyn, zabiera j do swojej siedziby, take dlatego, e chce zapewni sobie faszywe alibi: jest pijany i sdzi, e zabi rywala. Mouchette chtnie przystaje na odpowiednie zeznania, bo jest zbuntowana przeciwko wszelkim autorytetom - ojcu, oschej nauczycielce, ktrej nie chce piewa piosenki o nadziei, zamoniejszym mieszkacom wsi, ktrzy protekcjonalnie traktuj jej mizeri - jest wic te niechtna leniczemu. Gdy jednak Ars`ne po ataku epilepsji trzewieje i auje, e si wygada, a Mouchette ufnie okazuje mu sympati, znw bierze gr jego druga, rozbjnicza natura. Koczy si to gwatem. Rano umiera matka. Mouchette arogancko odrzuca gesty ssiadek litujcych si nad jej zaniedbaniem i ubstwem. Pod lasem odbywa si polowanie na zajce. Mouchette obserwuje agoni raonych zwierzt. Odczuwajc dojmujc samotno postanawia umrze staczajc si w ofiarowanej sukience z pagrka do wody. W trzeciej prbie zamiar zostaje speniony. W kilkanacie lat pniej Bresson powie, e sowo "pesymizm" zawstydza go, poniewa uywane bywa czsto zamiast sowa "przejrzysto". Jego druga po Dzienniku wiejskiego proboszcza adaptacja Bernanosa, swobodniejsza ni poprzednia, jest, bez wtpienia, przejrzysta: okruciestwo wiata zabija istot, ktrej dobra wola jest odpychana, tumiona bd wyzyskiwana, za obrona godnoci, zmieniajca si w agresj, niezrozumiana. W jednym z ostatnich filmw, Le Diable probablement (1977), Bresson zajmie si bezporednio obecnoci si diabelskich we wspczesnoci; w zasadzie jednak wszechobecno za jest jawna take tu, w historii przeniesionej z pocztkw wieku znad granicy belgijskiej w czasy biece surowych peryferii francuskiego Poudnia. Niepokojca Mouchette to po Milczeniu najbardziej gorzki wrd czoowych filmw dekady; w nieunikniony tok przygnbiajcych wydarze, w w swoisty determinizm, z jakim niema kamera obserwuje nie zadajc pyta, wdziera si tylko jedna zdumiewajca w takim ssiedztwie sekwencja festynu i wesoego miasteczka. Nie tylko ona odbiega rytmem od trybu opowieci stosowanego przez Bressona w filmach poprzednich; Mouchette, przy przewadze akcji wewntrznej, ma oglnie wicej dynamiki. Obnaa ona zreszt jaskrawo sabo reyserskiej koncepcji "modeli", wykonawcw nieprofesjonalnych na uytek jednorazowy, ktra walnie przyczynia si te do poraki poprzedniego filmu Au hazard, Balthazar (1966): bez fizycznego treningu aktorskiego nie s oni w stanie wiarygodnie odtworzy dynamicznych sytuacji ruchowych. Odbiera to Mouchette cz mocy wczeniejszych arcydzie Bressona. Nie ulegaj natomiast zmianie inne pryncypia: wzniosa muzyka Monteverdiego, maryjny kantyk dzikczynienia, brzmi tylko przez kilkadziesit sekund prologu i finau, nie zostaje zaangaowana psychologia, obowizuje zasada "rozum znieksztaca", wszelka duchowo ma wynika nie z emfazy,

tylko z kontekstu. I wynika. Kamera oddala si tu co prawda jeszcze bardziej ni w Procesie Joanny d'Arc od bolenie odosobnionej bohaterki, a wic - pomimo klimatu bliskiego Dostojewskiemu - oddala si od tego, co Paul Schrader nazwa, w swej ksice o transcendentalnym stylu kina, tworzeniem przez Bressona apoteozujcych portretw na ksztat ikon bizantyjskich; przecie jednak take Mouchette jest kontemplacj mczestwa ofiarowujc niezatarte wraenie, wysublimowan estetycznie, nieskaziteln etycznie. [1963] MODSZY BRAT, OTOTO, Kon Ichikawa. Japonia. Scenariusz: Yoko Mizuki. Pierwowzr scenariusza: Aya Koda - powie "Ototo". Zdjcia: Kazuo Miyagawa. Muzyka: Yasushi Akutagawa. Scenografia: Tomoo Shimogawara. Wykonawcy: Keiko Kishi (Gen), Hiroshi Kawaguchi (Hekiro), Masayuki Mori (ojciec), Kinuyo Tanaka (macocha), Noboru Nakaya (rzekomy funkcjonariusz policji), Jun Hamamura (ordynator), Kyoko Kishida (pani Tanuma). Daiei 98' Daieiscope Daieicolor Poowa lat dwudziestych. W Japonii nadal utrzymuje si forma tradycyjnej rodziny patriarchalnej, a jej przeksztacenia powodowane otwarciem i rozwojem gospodarki wanie zostaj zahamowane na fali powrotu do konserwatyzmu. Siedemnastoletnia Gen wypenia rol, jakiej wymaga od niej porzdek wyznawany przez autorytatywnego ojca: opiekuje si modszym o niespena trzy lata Hekirem. Nie moe liczy na pomoc ani macochy, hipokrytki jednako nieprzyjaznej dla niej i brata, ani ojca zajtego wasnym wiatem i oczekujcego w domu jedynie usug, ani wreszcie chopca, ktry nie tylko dopuszcza si wykrocze, lecz z premedytacj j wykorzystuje. Potrafi nawet, gdy zachorowa, specjalnie sobie zaszkodzi, by zatrzyma Gen przy sobie i pokrzyowa jej maestwo. Grulica jest jednak nieubagana, Hekiro musi i do szpitala. Siostra zostaje wwczas, zgodnie zreszt z oczekiwaniem ojca, jego cakowicie oddan pielgniark, wpada w obsesj powicenia si i w finale jest prawie tak samo bez ycia, jak brat, ktry nie przetrzyma choroby, poczynajc dopiero na ou mierci rozumie swoje postpowanie i okazywan mu dobro. Oddalony od potocznego ycia wydaje si te, w pewnej mierze, cay film; ale jest to dystans szczeglny. Wyrafinowanie obrazowe, wnoszone przez sztuk operatorsk Miyagawy, i koncentracja na kameralnym opisie charakterw, na wolno rozwijanych jak w Sercu nastrojach intymnych, pozwala Ichikawie zmieni co, co fabularnie mogoby by podstaw intensywnego wyciskacza ez, w surow analiz egoizmu wewntrzfamilijnego. By moe macocha nie musiaa by jeszcze na dodatek dewotk, a ojcu mona by dostarczy jakiego powodu ustawicznego odwracania si do crki plecami, ale krytyczne spojrzenie na zasady funkcjonowania japoskiego systemu rodzinnego - ktre przecie nie odeszy bez ladu w przeszo - ma tu swoj si. Tak te kolejne wezwanie Ichikawy do poszanowania indywidualnoci ycia kadego czowieka zostao odebrane: Modszego brata uznano w Japonii za film roku. [1960] NA DNIE CZARKI, zobacz KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE NA DRODZE, zobacz WIADECTWO URODZENIA NAGA MODO, SEISHUN ZANKOKU MONOGATARI, Nagisa Oshima. Japonia. Scenariusz: Nagisa Oshima. Zdjcia: Ko Kawamata. Muzyka: Riichiro Manabe. Monta: Sueko Shiraishi. Wykonawcy: Miyuki Kuwano (Makoto Shinjo), Yusuke Kawazu (Kiyoshi Fujii), Yoshiko Kuga (Yuki

Shinjo), Shinko Ujiie (Masae Sakaguchi), Shinji Tanaka (Yoshimi Ito), Kan Nihonyanagi (Horio), Fumio Watanabe (dr Akimoto), Kei Sato (Akira Matsuki), Aki Morishima (Yoko Ishikawa), Yuki Tominaga (Toshiko Nishioka), Shinjiro Matsuzaki (Terada), Toshiko Kobayashi (Teruko Shimonishi), Jun Hamamura (Masahiro Shinjo), Asao Sano (inspektor). Shochiku 96' Grandscope Eastman Color Pierwsze filmy japoskich reyserw niezalenych z pokolenia trzydziestolatkw, ktrzy - rnic si znacznie midzy sob i nie tworzc odrbnej formacji - odegraj w kinematografii narodowej rol analogiczn co autorzy z nouvelle vague, poczy si pojawia pod koniec ubiegej dekady. Prawdziwe sukcesy zaczynaj si w roku 1960 i s udziaem najmodszego z japoskich nowofalowcw: prawnika, historyka, pisarza i bezkompromisowego dziaacza studenckiego, ktrego zwizki z kamer zaczy si od wygrania konkursu wytwrni "Shochiku". Przez pi lat Oshima cierpliwie terminowa jako scenarzysta i asystent, ale i tak zadebiutowa nader szybko jak na warunki krajowe: nakrci Ai to kibo no machi (1959) jako dwudziestosiedmiolatek. Jeszcze przed trzydziestk rozstanie si z "Shochiku" ze wzgldw politycznych; oprcz tego, e najmodszy, jest te pomidzy swymi kolegami najwikszym radykalist. Zarwno to, jak aktywno twrcza upodabnia go do Godarda; Oshima jest jednak specyficznie japoski. W pierwszym okresie - przy sporym zrnicowaniu stosowanych stylistyk - koncentruje si wyranie na rodzimych motywach przemocy, nieprzystosowania, dramatycznego sprzeciwu, zbrodni, i ma cechy twrcy pokoleniowego. W nowofalowym kinie japoskim znaczny udzia przypada filmom grupy wywodzcej si z buntu "sonecznych" z poowy lat pidziesitych, kiedy to "Czas soca", powie Shintara Ishihary, penia rol manifestu modziey rozczarowanej regresem spoecznym i kapitulanctwem rodzicw w obliczu szybkiej poprawy materialnej. Oshima jest rzecznikiem lewego skrzyda politycznej reprezentacji tej modziey, bardzo zaangaowanej w latach jego samodzielnego startu w protesty przeciwko zalenoci wojskowej od Stanw, nierozliczeniu japoskich elit skompromitowanych czynnym popieraniem imperializmu podczas wojny, a take przeciwko rozbudowie krajowych formacji paramilitarnych. Powici temu film Nihonno yoru to kiri (1960). Wczeniej jednak nakrci trzy opowieci o tragediach zbuntowanego pokolenia, z ktrych najlepsza jest rodkowa Naga modo. Bohaterowie, maturzystka i student, traktowani s przez Oshim w sposb charakterystycznie odmienny od normy wszelkich wspczesnych (a tym bardziej japoskich) fabu o zabkanej modziey: ze zrozumieniem, ale bez przyznawania racji, z czuoci, ale bez optymistycznego zwrotu w finale, a take bez moraw. Kiyoshi pojawi si w yciu Makoto wybawiajc j z opaw, w jakie si dostaa podrywajc z koleank kierowcw na przejadk; waciciel packarda by chtny nie tylko do woenia. Znajomo rozpoczta od zabawy za 5000 jenw, ktre Kiyoshi przy okazji wymusi od natrta, wyranie nie nabiera charakteru wiosennej idylli: na pierwszomajowej wycieczce we dwoje motorwk w gr Sumidy chopiec bardzo brutalnie zabiera si do mioci, by niemal rwnie raptownie zmieni za chwil sposb postpowania. Bdzie si to powtarzao w przyszoci, cho Makoto zakochaa si i porzucia dom; nie pomogy przestrogi pamitajcej wasne dowiadczenia starszej siostry. Gdy kocz si pienidze, Kiyoshi proponuje zdoby nowe wyprbowanym ju sposobem. Okazuje si skuteczny, ale sprawy przybieraj stopniowo coraz gorszy obrt: Makoto odkrywa, e jest w ciy, i jeszcze bardziej komplikuje sobie ycie starajc si zdoby kwot na jej usunicie, Kiyoshi wpada na kiepski pomys poproszenia o pomoc byej kochanki, matki Masae Sakaguchi, po czym dowiaduje si, e wanie wtedy Makoto spdzia noc u starszego mczyzny, ktrego prbowali sprowokowa. Wymusza na nim haracz, za co zostaje aresztowany. Gdy udaje mu si wyj dziki interwencji Masae, ginie pobity przez gang, z ktrym si kontaktowa: policja, zajmujc si jego spraw, odkrya dowody kradziey. mier w wypadku ponosi rwnie Makoto, ktra usiowaa wyskoczy z samochodu jeszcze jednego amatora podwoenia, przeczuwajc, co dzieje si z Kiyoshim. Od tradycji japoskiego filmu obyczajowego dzieli Nag modo waciwie wszystko. Drapieno widzenia, bliski kinu amerykaskiemu obraz szamotania si niedowiadczonej modziey, wyrane podziay spoeczne i ekonomiczne, klimat opowiadania nie maj nic wsplnego z kinem, ktre uprawiaj

Ozu, Naruse, Gosho. Zupenie inny ni u filmowcw starszego pokolenia - jeli wyczy Kurosaw - jest te warsztat. Oshima dynamicznie kontroluje kompozycj na szerokim ekranie, zmienia rytmy, nigdy jednak nie zwalnia narracji do kontemplacyjnej ani nie prowadzi jej w sposb uksztatowany w kinie narodowym w latach pidziesitych. Ju dwa najblisze lata poka, e podobnie chc i potrafi opowiada inni modzi Japoczycy; rozwj poszukiwa formalnych i eksperymentw bdzie tu nawet ywszy ni gdziekolwiek indziej. [1960] NAGA WYSPA, HADAKANO SHIMA, Kaneto Shindo. Japonia. Scenariusz: Kaneto Shindo. Zdjcia: Kiyomi Kuroda. Muzyka: Hikaru Hayashi. Monta: Toshio Enoki, Kaneto Shindo. Wykonawcy: Nobuko Otowa (matka), Taiji Tonoyama (ojciec), Shinji Tanaka (Taro), Masanori Horimoto (modszy syn). Kindai Eiga Kyokai 98' Nipponscope Kaneto Shindo, pochodzcy ze zuboaej rodziny chopskiej z pwyspu Chugoku nad wybrzeami Seto, morza wewntrznego, stanie si jako reyser specjalist kilku rnych - a nawet zdecydowanie odmiennych - dziedzin. Wszystkie jego filmy bd natomiast miay wspln podstaw zrozumienia dla cierpie i udrk doznawanych w wyniku usytuowa spoecznych. Towarzyszy temu harmonia obrazu i rytmu, wyniesiona ze szkoy mistrza: Shindo jest uczniem Mizoguchiego. Chyba trudno byoby si takiego zwizku domyli po drapienoci, gwatownoci, a nawet drastycznoci wielu jego filmw. Naga wyspa, ktr oddaje cze swojej matce, jest jednak z naturalnych przyczyn bliska tradycyjnej estetyce kina japoskiego: to pie o uprawie roli podczas czterech pr roku, roztaczana jak w Ziemi Uchidy. Rozlewniejsza nawet w rytmie, lecz inna w tonacji. Tamten poemat, przy caym opozycyjnym w czasach imperialnych dramatyzmie i dbaoci o yw prawd, oparty by na poczuciu wizi z przyrod i koczy si afirmatywnie; Naga wyspa opisuje walk z natur i jest tragedi monotonnego trwania w codziennym znoju. Walka toczy si w milczeniu. Po trzydziestu z gr latach kina dwikowego powstaje pierwsze czoowe dzieo wiadomie pozbawione dialogu, nie z powodw stylistycznych, lecz z samej istoty rzeczy. Matka Shindy nigdy nie wypowiedziaa skargi, gdy pracowaa na rodzinnej ziemi. Dla chopw sowa nic nie oznaczaj; std milczcy dramat, konsekwentnie ich pozbawiony, wydawa si autorowi oczywisty. Susznie; film sta si w ten sposb znacznie potniejszy w wyrazie, dlatego jednak, e jest tak wspaniale opowiedziany obrazem i niesiony wci obecn muzyk. Bohaterowie - rodzice i dwch chopcw, starszy ju w szkole, modszy picioletni - yj na stromej wysepce wyrastajcej z Japoskiego Morza Wewntrznego. Nie ma na niej rda, aby wic prowadzi uprawy rolin na dzierawionym gruncie, trzeba dostarcza wod odzi, po czym wnosi j we wiadrach na tarasy. Ojciec i matka zajmuj si tym praktycznie przez cay dzie; malcy pomagaj przy domu, owi mtwy i ryby (dua sztuka, sprzedana w miasteczku, pozwala na obiad w restauracji i troch rozrywki), w miar si uczestnicz w nawoeniu wodorostami. Nic nie moe powstrzyma rytmu pracy, kada chwila jest cenna, kada gar wody: gdy kobiecie u samego celu wdrwki z cikim adunkiem zdarzyo si potkn i rozla zawarto wiadra, m karci j spoliczkowaniem, ale i wtedy nie traci czasu i energii na okrzyki. Wyom w tym kieracie dziaa przynosi tylko mier starszego chopca: zachorowa, nie y ju, gdy na wysp dotar lekarz. Na pogrzeb przybywaj koledzy ze szkoy i kapan buddyjski. Potem znw praca, i wywoany rozpacz bunt: matka umylnie rozlewa wod, wyrywa fasol, wyjc rzuca si na ziemi. Tym razem m patrzy ze zrozumieniem, ale wnet wraca do podlewania. Nie mona sobie pozwoli na dalsz strat czasu. Wydaje si pewn niespodziank, e wychodzc z podanych motywacji Shindo przedstawi opowie we

wspczesnoci. Dla zaznaczenia, e niewiele si zmienia w sytuacji materialnej japoskich wieniakw, e oni si nie zmieniaj, czy moe po to, by unikn sentymentalizacji? W czymkolwiek bd miaa decyzja pomc, bya zapewne waciwa: Naga wyspa jest bezbdna estetycznie jako poemat wizualny i doskonale prawdziwa w wymiarze realistycznym. Zabrako jej moe tchnienia geniuszu, by by arcydzieem, lecz zachwyca harmonijnym piknem, opartym przede wszystkim na frazie montaowej dugich uj, opozycjach bezruchu otoczenia i rytmicznych dziaa ludzi, refrenach wizualnych i nastrojach zespolonej z obrazem piewnej partytury Hikaru Hayashiego. [1960] NAJDUSZY DZIE, THE LONGEST DAY, Ken Annakin, Andrew Marton, Bernhard Wicki. Stany Zjednoczone Wsppraca reyserska: Darryl F. Zanuck, Elmo Williams, Gerd Oswald. Scenariusz: Cornelius Ryan oraz Romain Gary, James Jones, David Pursall, Jack Seddon. Podstawa scenariusza: Cornelius Ryan ksika dokumentacyjna "The Longest Day". Zdjcia: Jean Bourgoin, Henri Persin, Walter Wottitz, Guy Tabary. Opracowanie muzyki: Maurice Jarre. Przewodni temat muzyczny: Paul Anka. Scenografia: Ted Aworth, Lon Barsacq, Vincent Korda. Monta: Samuel E. Beetley. Wykonawcy: Robert Mitchum (gen. bryg. Norman Cota), Jahn Wayne (ppk Benjamin Vandervoort), Richard Beymer (Jones), Richard Burton (David Campbell), Red Buttons (komandos zawieszony na kociele), Eddie Albert (pk Tom Thompson), Richard Mnch (gen. Erich Marcks), Hans Christian Blech (mjr Werner Pluskat), Werner Hinz (marsz. Erwin Rommel), Curd Jrgens (gen. mjr Gnther Blumentritt ), Peter Lawford (lord Lovat), Steve Forrest (kpt. Harding), Robert Ryan (gen. bryg. James M. Gavin), Henry Fonda (gen. bryg. Theodore Roosevelt), Edmond O'Brien (gen. mjr Raymond O. Barton), Jeffrey Hunter (sier. John Fuller), Sal Mineo (pechowy kolega Jonesa), Richard Todd (mjr John Howard), Kenneth More (kmdr Colin Maud), Heinz Reinckle (pk Josef "Pips" Priller), Wolfgang Preiss (gen. mjr Max Pemsel), Paul Hartmann (marsz. Gerd von Runstedt), Peter van Eyck (ppk Ocker), Irina Demich (Janine Boitard), Bourvil (mer Alphonse Lenaux), Gerd Froebe (niemiecki aprowizator), Fernand Ledoux (Francuz z domu na cyplu wybrzea), Georges Wilson (mer Alexandre Renaud), JeanLouis Barrault (ksidz Louis Roulland), Ernst Schroeder (gen. Hans von Salmuth), Heinz Spitzner (ppk Helmuth Meyer ), Till Kiwe (kpt. Helmuth Lang), Mark Damon (Harris), Fabian (niewyspany komandos amerykaski), Richard Wattis ("Hutchie"), Roddy McDowall (amerykaski onierz w okularach), Dewey Martin (Wilder), Tom Tryon (por. Wilson), Donald Houston (kolega Campbella), Patrick Barr (kpt. J. N. Stagg), Dietmar Schonherr (gen. Wolfgang Hager), Henry Grace (gen. Dwight D. Eisenhower), Jack Hedley (instruktor objaniajcy dziaanie "Ruperta"), Rod Steiger (dowdca niszczyciela), Lyndon Brook (por. Walsh), John Gregson (kapelan nurkujcy po walizk), Michael Medwin (brytyjski komandos pomagajcy kapelanowi), Stuart Whitman (por. Sheen), Fred Dur (mjr Lance), Christian Marquand (komendant Philippe Kieffer), Wolfgang Luckschy (gen. pk Alfred Jodl), Jean Servais (kontradm. Jaujard), Sean Connery (Flanagan), Norman Rossington (kolega Flanagana), Paul Anka (komandos atakujcy Pointe du Hoc w kamizelce ratunkowej), Robert Wagner (najwaleczniejszy z Pointe du Hoc), Leo Genn (gen. bryg. Parker), Mel Ferrer (gen. mjr Robert Haines), Georges Rivire (sier. de Montlaur), Madaleine Renaud (przeorysza). Darryl F. Zanuck 20th CenturyFox 180' CinemaScope Najsawniejszy gigant batalistyczny kina: kronika inwazji alianckiej na Normandi 6 czerwca 1944 wedug zbioru faktw dokonanego przez Corneliusa Ryana, uczestnika wydarze tamtego najduszego dnia w roli korespondenta "Daily Telegraph". W kilkanacie lat pniej nadchodzi ju czas na obiektywne rekonstrukcje z perspektywy historycznej, uwzgldniajce brawurowe czyny i tragizm bezsensownych akcji: bez nadmiernej pomnikowoci, bez roznamitnionych rachunkw i bez przesadnej dyskrecji (dowiadczenie militarne uczy, e wszelkie kolosalne operacje roj si od niewiarygodnych bdw i koincydencji).

Waciwy moment - na dwa lata przed bardziej okrg rocznic - umia wyczu Darryl F. Zanuck, tytan Hollywoodu z czasw jego pierwszego szczytu potgi, twrca wietnoci "Warner Brothers" w przeomowym okresie nastania dwiku i jeden z szefw "20th CenturyFox" do pocztkw lat pidziesitych, kiedy zosta producentem samodzielnym. Przez dekad nie wiodo mu si; opowieci o "DDay" odnis jednak sukces yciowy, take jako wspautor. Decyzja nie wynikaa tylko z zaoe rynkowych. Zanuck nigdy nie by koniunkturalist, ani w latach trzydziestych, gdy wypromowa seri gangstersk, ani gdy patronowa Gronom gniewu, ani w czasach prawicowej czarnej listy, gdy produkowa antyrasistowskie Gentleman's Agreement (1947), Pinky (1949), No Way Out (1950) i rewolucujny Viva Zapata!; nie by te producentem zza biurka, bo w czasie wojny pooy pewne zasugi jako pukownik korpusu dokumentacji filmowej w Libii, cho moe nie takie jak pukownik George Stevens, major John Huston, podpukownik William Wyler czy admira John Ford. W kadym razie zna a zautopsji operacje wojskowe i nie ulk si potnych problemw logistycznych z powtrzeniem tej najwikszej - "w warunkach trudniejszyuch ni Ike Eisenhower, bo on przynajmniej mia cay sprzt w obfitoci, sprawny i na miejscu". Inwazja jest naturalnie ogldana oczami amerykaskimi: wojska brytyjskie, stanowice w operacji Overlord si gwn, tworz w Najduszym dniu tylko malownicze to. Lotnictwa nie wida. Po stronie przeciwnej Niemcy, ktrych rozsdek jest szczliwie dla nacierajcych i nie bez znaczenia dla politycznego wydwiku filmu na og odwrotnie proporcjonalny do roli w dowodzeniu. Wyczynom amerykaskich chopcw kibicuj Francuzi w roli malowniczych tubylcw. Tak wygldaj odcienie rekonstrukcji dokonanej z pewnoci bardziej dla efektu widowiskowego ni memoriaowego; ale filmu nie mona nazwa nierzetelnym, nawet jeli akcenty zostay wywaone mao dokadnie, a sprawno onierska w starciach bojowych wypada rekordowo. Tylko w scenach wstpnych razi natarczywo czy naiwno przekazywanej w dialogach informacji o nastrojach przedinwazyjnych i sytuacji materiaowej; cay natomiast dzie 6 czerwca wypada wcale wiarygodnie zarwno w wielkiej batalistyce, jak w naprzemiennych epizodach z zaplecza. Efekt przynioso powcigliwe aktorstwo niebywaej plejady wykonawcw, pozytywna tak czy owak dbao o pewne szczegy (zachowanie oryginalnego jzyka kadej ze stron, co w kinie pocztku lat szedziesitych jest jeszcze rzadkoci), ale gwnie - i najbardziej naturalnie - epicka dynamika dobrze planowanych obrazw, ktre zadecydowano rejestrowa jednak w czerni i bieli. Powodzenie Najduszego dnia zadecyduje o wylansowaniu modelu ekranowej rekonstrukcji wojennej; jak wszake bywa, lepsza od cigu nastpnych okae si ta pierwsza i jedyna, w ktrej nie uyto koloru. [1964] NARZECZENI, I FIDANZATI, Ermanno Olmi. Wochy Scenariusz: Ermanno Olmi. Zdjcia: Lamberto Caimi. Muzyka: Gianni Ferrio. Monta: Ermanno Olmi, Carla Colombo. Wykonawcy: Carlo Cabrini (Giovanni), Anna Canzi (Liliana). Goffredo Lombardo 22 Dicembre 84' Gdy w kinie woskim na og si krzyczy, Olmi stara si mwi gosem ciszonym, waciwym dla ogromnej wikszoci ludzi anonimowych, ktrzy przecie maj rwnie wiele do powiedzenia, ale omijaj utarte cieki. On postpuje tak samo. Po rozgosie zdobytym Posad wcale nie wybiera si do Rzymu; pozostanie w Mediolanie, unikajc "zaduszenia przez profesjonalizm", i przyglda si postaciom z tumu. Czsto tym, ktre w szybko industrializowanym kraju przechodz ze rodowisk zanikajcej kultury wiejskiej do krgu wielkomiejskiego przemysu. Oto dwie z nich: trzydziestoletni Lombardczyk, ktry na ptora roku wyjeda do pracy dokadnie pod prd gwnej migracji rodakw na Sycyli, i jego narzeczona, ktra bdzie na czeka w Mediolanie,

gdzie przebywa te w domu opieki jego zniszczony alkoholem ojciec. Giovanni pozna Lilian jako szesnastolatk ju do dawno temu, gdy wrci z wojska, nie pieszy si jednak do eniaczki, chcia bowiem najpierw zgromadzi oszczdnoci (motywacj wyjazdu jest te szybszy awans na specjalist oraz wysokie zarobki dla fachowcw oddelegowanych do pracy na drugim kracu kraju) tak naprawd jednak ich zwizek trwa na zasadzie inercji jako chodny, niepewny, zahamowany, i bohater ma chyba podwiadom nadziej, e narzeczestwo samo si jako w tych okolicznociach rozpadnie. Samotno w orodku odrbnym obyczajowo i mentalnie (Sycylijczycy w deszcz nie przychodzili do pracy, bo sdzili, e fabryka bdzie nieczynna) zmienia uczucia Giovanniego rycho po przylocie do Katanii. Po dniwce przy spawaniu konstrukcji budowanych zakadw przetwrstwa siarki siedzi na og w swej marnej kwaterze i czuje si niewiele lepiej od winia. W tej pustce zaczyna pisa. Najpierw widokwki, potem listy. Dyktowane przez tsknot, s coraz mniej stereotypowe, coraz bardziej miae, coraz pikniejsze (Liliana przewysza w tym narzeczonego); zwizek tych dwojga oddalonych ludzi nabiera gbi w przemyleniu tego, co ich czy, a wasne sowa przeniesione na papier pozwalaj pozna siebie samych. W kocu Giovanni decyduje si zatelefonowa, co zreszt wywouje lekk panik jego narzeczonej... Bardzo adne s sceny, w ktrych gosami bohaterw - tylko na pozr ostentacyjnie, bo chodzi o arliwo prawdy - mwi do siebie listy. Fragmenty te zarazem objawiaj istot twrczoci Olmiego, jego tajemnic: jest dokumentalist osobowoci, realist introwertywnym. W tej czci kinematografii woskiej, ktra ma rdzenne zwizki z neorealizmem, dominuje ekspresja epicka w obrazach zbiorowoci; Olmi, rwnie niewtpliwie zwizany z ideami Rosselliniego, jest reporterem o temperamencie Czechowa. Bystrooki obserwator szczegw zewntrznych, czsto przy tym muskajcy je pirkiem humoru, zadumany jest nade wszystko nad stanami psychicznymi motywujcymi poczynania i wygld bohaterw (trudno o lepszy tego przykad ni dzielona retrospekcjami sekwencja zabawy tanecznej na wstpie, zewntrznie tylko podobna do balu sylwestrowego z Posady, bo majca tu inne funkcje znaczeniowe). Uwana analiza wykazuje te, jak pozorna prostota Olmiego jest drobiazgowo wypracowana w konstrukcji dramaturgii, rytmie poddajcym emocje, w odpowiedniej intensywnoci wiata w obrazie, w montau podsuwajcym skojarzenia. Oczywista staje si te inna jeszcze odmienno w stosunku do standardw woskich: adnego sentymentalizmu czy jaskrawych akcentw melodramatycznych. Tylko dyskretna tkliwo dla dwojga ludzi, ktrzy nieoczekiwanie odkryli si poprzez sw nieobecno, w wymiarze myli. Indukowanie dodatkowych znacze w nastrojach, bez sw, w poetyckich pauzach czasowych: take te cechy nale do wsplnoty czcej Olmiego i mistrzw z cakiem innych stron Satyajita Raya i Yasujira Ozu. [1966] NATTVARDSGSTERNA, zobacz GOCIE WIECZERZY PASKIEJ NAYAK, zobacz IDOL N W WODZIE, Roman Polaski. Polska. Scenariusz: Roman Polaski, Jerzy Skolimowski, Jakub Goldberg. Dialogi: Jerzy Skolimowski. Zdjcia: Jerzy Lipman. Muzyka: Krzysztof Komeda. Piosenka "Ju nie mw nic": Krzysztof Komeda + Agnieszka Osiecka. Wykonawcy: Jolanta Umecka (Krystyna), Leon Niemczyk (Andrzej), Zymunt Malanowicz (autostopowicz). ZRF Kamera 101' Troje ludzi, jedna doba, jeden samochd, jeden jacht; jeszcze woda mazurskich jezior, niebo i kawaek pustej szosy. Z tak niewielu elementw powstaje film uwaany za najbyskotliwszy polski debiut, ktry

otworzy drog do Hollywoodu via produkcje zachodnioeuropejskie; powszechnie ceniony wzr dramatu zmaga o dominacj psychiczn, w kraju za jeden z kluczowych filmw lat szedziesitych. Nieprogramowo bowiem i nie od razu N w wodzie okae si zarwno odwieajc kontestacj tematyki narodowej i heroicznej z polskiej szkoy filmowej, jak wybiegajcym w przyszo czasw gierkowskich odbiciem zmian spoecznych: wyodrbnieniem si uprzywilejowanej materialnie warstwy, czcej zachodni hedonizm konsumpcyjny z dopasowaniem do hipokryzji doktrynalnej i pzalenoci politycznej "realnego socjalizmu". Samo objawienie stanu zamonoci starszego z bohaterw filmu, dziennikarza sportowego, byo zreszt dostatecznie draliwe dla rzdzcych ideologw: jacht musia pozosta, lecz mercedes podczas realizacji przedzierzgn si w nieco mniej reprezentacyjnego peugeota. W dalszej konsekwencji le widziany przez wadze arogant bdzie krci nastpne filmy ju poza Polsk. Polaski nie mia jednak bynajmniej zamiarw krytyki spoecznej. Fabu ksztatoway kwestie ponadczasowe i ponadterytorialne, ktre przewija si bd potem w caej jego twrczoci: gra o wadz psychiczn, wywoana w jakim stopniu przez lki i frustracje outsidera, a podsycana demonami za drzemicymi w duszy kadego. Nawet przypisywanie Noowi w wodzie nowofalowoci ani nie jest zbyt zasadne, ani nie mogo reysera kontentowa: jako znany ju z dzkiej szkoy perfekcjonista mao sobie ceni swobod francuskich dyletantw, znajdujc z nimi wsplnot co najwyej w podziwie dla dyscypliny Hitchcocka i thrillerw amerykaskich, jeeli za w spojrzeniu na mieszczaskiego bufona bliski jest Chabrolowi, to caoci duo bliszy demonstracyjnie nibynowofalowemu W penym socu. Podobiestwa s jawne: taki sam trjkt modego arywisty, agresywnego posiadacza i piknej dziewczyny (w tym wypadku ony), taka sama rozgrzana socem sceneria i bardziej nawet wyizolowana przestrze jachtu, na pokadzie ktrego jeden jest pierwszym po Bogu, a drugi mniej lub bardziej upokarzanym sug. Tyle tylko, e w Nou w wodzie ten trzeci jest obcym, znalaz si w ukadzie z przypadku: jako autostopowicz tak brawurowo zatrzymywa samochd Andrzeja i Krystyny na pustej szosie, e zaimponowa tym wyznawcy kultu mocnych mczyzn. Po zaproszeniu na jacht daje si wcign w rywalizacj, na ktrej pocztku robi wraenie prostodusznego amatora swobody, w kocu jednak okae si takim samym, tylko modszym i bez rutyny, podstpnym drapienikiem stada posiadaczy. Sprowokowany przez Andrzeja, ktry - nie dbajc, e to jedyny skarb chopaka - dopuci do wypadnicia za burt efektownego noa sprynowego, rzuca si do bjki, uderzony niknie w wodzie, pozorujc utonicie, gdy za winowajca popyn wpaw zawiadomi o wypadku, wraca na pokad i umoliwia Krystynie zemst na tyranizujcym j mu: albo Andrzej w strachu przed skutkami nie przyzna si do zabjstwa i bdzie skazany na lojalne milczenie ony, albo uwierzy, e chopak jednak ocala, a ona mu si oddaa. Konstrukcja scenariusza jest bez wtpienia znakomita i otwiera ogrom moliwoci (przy czym sytuacja tak bogata w symbole, e mona w niej semiotycznie odczyta, jak Jurij otman, staroateski obrzd bufonady topienia noa w wodzie dla oddania sytuacji winy bez winowajcy); mao wdzicznym natomiast zadaniem byo wywaenie wszystkich niuansw opisu postaci i sytuacji, realizacja za przez nowicjusza i przy skromnym wyposaeniu technicznym - wyjtkowo trudna, nawet przy danym przez Jerzego Lipmana popisie byskotliwoci operatorskiej i sprawnoci fizycznej (trzy czwarte dugich na og uj z rki). W ostatecznym rachunku N w wodzie ma szczcie by ceniony duo bardziej wanie za to, e przy swoich handicapach jest a tak udany i e tak wiele odkry, dowiadcza natomiast dobrodziejstwa pomijania wad. W okresie premiery daway one atwe argumenty nieprzychylnie nastawionym do cynicznego niszczenia wartoci, o co mogli tu by posdzani autorzy, cho W penym socu dostarcza po temu nierwnie lepszych powodw. Naprawd jednak prowokacje, z ktrych Polaski ju synie, s niemal licealnymi artami, w dodatku rwnowaonymi poetyckim piknem (chopiec jako Chrystus w nimbie ze sklarowanej liny, chodzcy nastpnie po falach), co za do amoralnych podtekstw, to zaiste: w klimacie, trybie wysawiania si, demonstrowaniu natrtnych atrybutw pozycji spoecznej kryj si tu znaki deprawujcego wpywu materializmu i kastowoci, ale traktowane a nadto pejoratywnie. Sam Polaski ju w pi lat pniej oceni, e ze rozwizania szczegw skazay film na naiwnoci. W istocie, naprawd wietne jest tu pocztkowe dwadziecia minut, a potem tyle samo w finale; oraz wizualno, w tak ograniczonych warunkach tym bardziej zachwycajca. Caej natomiast linii narastania agresji brak konsekwencji, reakcje s zbyt ostentacyjne, zmiany nastawie zbyt irracjonalne, sytuacje - take dialogowo - znakomite mieszaj si z pomysami kiepskimi (busola). Jako dramat psychologiczny N w wodzie jest zdecydowanie wtpliwy. Na pewno

jeden z powodw wsplny jest dla Polaskiego i Hitchcocka: obaj oddadz prost realno za syntetyczny efekt. Drug przyczyn gwn, po czci zreszt zwizan z pierwsz, jest nieprzesadne zwracanie uwagi na wiarygodno zachowa postaci, co bdzie pewnym problemem Polaskiego take potem, gdy z reguy bdzie mia na planie najlepszych; tu za mia tylko kompletn amatork zatrudnion dla piknego ciaa, studenta PWSFiT w roli chopca i powoli dochodzcego do rutyny warsztatowej Leona Niemczyka (tylko on zreszt w tej trjce daje postaci wasny gos). Susznie jednak N w wodzie pamitany jest od strony zalet: abstrakcja stwarzanego ukadu i marionetkowa logika niejednej sceny ma znikome znaczenie w porwnaniu z si kinematograficzn, wyjtkow w filmie tak kameralnym. [1961] NIE MA GWIAZD W DUNGLI, EN LA SELVA NO HAY ESTRELLAS, Armando Robles Godoy. Peru Scenariusz: Armando Robles Godoy. Pierwowzr scenariusza: Armando Robles Godoy - opowiadanie "En la selva no hay estrellas". Zdjcia: Jorge Prats. Muzyka: Enrique Pinilla oraz Daniel Aloma Robles. Wykonawcy: Ignacio Quirs (arywista), Luisa Otero (kobieta z dungli), Susana Pardahl (kochanka), Jorge Aragn (zbieracz kauczuku), Manuel Delorio (Cabecilla), Estenio Vargas (ojciec dziewczynki z lalk), Csar David Mir (arywista jako chopiec), Jorge Montoro (Santos), Demetrio Tpac Yupanqui (przywdca indiaski). Antara Films del Per 106' Eastman Color Zoto nie daje szczcia: na bazie zuytej maksymy film nieoczekiwanie oryginalny, o skomplikowanej budowie narracyjnej, w peni dojrzay tym bardziej jako debiut dotychczasowego pisarza i reysera teatralnego. Wedug kryteriw formalnych jest objawieniem jeszcze jednej kinematografii poudniowoamerykaskiej. Duo bardziej ni z dziaa biurokracji pastwowej wyniko to jednak z inicjatywy samego autora, typowego samorealizujcego si czowieka z Nowego wiata, ktry wyszed ze wsi i zacz od fizycznej pracy, by po wyksztaceniu odebranym w Stanach oraz praktyce przy filmowych produkcjach argentyskich znale ostatecznie najpeniejsz moliwo wypowiedzi w kinie. Robles Godoy pozostanie w swym kraju praktycznie samotnym autorem o tej klasie wyobrani poetyckiej i plastycznej, odnoszc sukcesy take dwoma nastpnymi filmami La muralla verde (1969) i Espejismo (1973). Zwaszcza ten ostatni, w caoci oparty na opozycji fantazji i szarego bytu codziennego, zawiera rozwinicie sugestywnoci sfery dwikowej i wyrafinowania formy obrazowej, ktre s ju bardzo mocn stron debiutu. Nie ma gwiazd w dungli opisuje drog yciow pozbawionego skrupuw peruwiaskiego arywisty, zdeprawowanego przez Pienidz jako jedyn dostrzegan warto i (take fizycznie) doprowadzonego tym do zguby. W retrospekcjach, do ktrych Robles Godoy umiejtnie przechodzi montaem skojarzeniowym, konsekwentnie powtarza si motyw wypierania przez utylitaryzm tradycyjnych cnt i pionierskiej solidnoci (czynnik piesznego denia na skrty zamiast rzetelnych przygotowa zaway te, gdy wykolejeniec zbuduje tratw z trzech, nie za z czterech kd): film ma dobrze ukryty ton przypowieci moralistycznej. Zabkanego zbieracza kauczuku uratowaa kobieta od trzydziestu lat yjca z dala od cywilizacji, wrd Indian, ktrych uczy i ktrzy znosz jej zoto. Ona ju zapomniaa, czemu ma suy skarb chowany w butelkach; wie, e dobrze tu by. Przybysze wiedz natomiast, dlaczego chc zoto posi. Dokonawszy w swej przestpczej wyprawie kradziey arywista zabija przewodnika, ktry odkry prawd, i uchodzc pogoni odpywa rzek. Wolny ju od innych zagroe, nie dotrze jednak do wiata, w ktrym zoto daoby mu wadz: zostanie przez nie wcignity pod wod, gdy nieostronie dopuci do utraty rwnowagi przez tratw. mier w topieli staje si jeszcze jednym dopenieniem wydarze z ycia rabusia: odpowiednikiem samobjstwa w morzu jego instrumentalnie traktowanej dziewczyny. Robles Godoy nie obawia si gromadzi mnogoci znakw sucych tradycyjnemu wywodowi dydaktycznemu, potrafi bowiem

unikn schematyzmu poprzez zoon struktur i jednoczesn naturalno opisu. Z ca pewnoci ma te wyczucie klimatu ekranowego. O tym, e jego pierwszy film naley do najlepszych w kinie poudniowoamerykaskim, nie stanowi pojedyncze atuty formy, treci spoecznej czy odrbnoci kulturowej, lecz suma skadowych. [1964] NIEPOKOJE WYCHOWANKA TRLESSA, DER JUNGE TRLESS, Volker Schlrdorff. Republika Federalna Niemiec, Francja Scenariusz: Volker Schlrdorff. Pierwowzr scenariusza: Robert Musil - powie "Die Verwirrungen des Zrdlings Trdless". Zdjcia: Franz Rath. Muzyka: Hans Werner Henze. Wykonawcy: Mathieu Carri`re (Thomas Trdless), Marian Seidowsky (Anselm von Basini), Bernd Tischer (Beineberg), Alfred Dietz (Reiting), Barbara Steele (Boena), Jean Launay (nauczyciel matematyki), Fritz Gehlen (dyrektor), Hanne AxmannRezzori (matka Thomasa), Lotte Ledl (szynkarka). Franz Seitz N..F. 87' Natura nie znosi prni: przy olbrzymiej popularnoci kina wrd widzw niemieckich, wielkiej metamorfozie na ekranach na zachd od Renu i kolosalnych postpach gospodarczych w Republice Federalnej nie moga si dugo utrzyma sytuacja z pocztku lat szedziesitych, gdy w krajowych wytwrniach filmowych produkowano wycznie bezproblemow pospolito. Manifest koniecznych zmian, sygnowany przez 26 filmowcw i publicystw, ogoszony zosta ju w roku 1962 na festiwalu w Oberhausen; po kilku latach w lad za nazw Junger Deutscher Film przyszy rezultaty dziaalnoci nowego pokolenia. Modych reyserw stopniowo bdzie wspiera pierwszy w pastwach zachodnioeuropejskich rozbudowany system dotacji filmowych, ale jeszcze nim zacznie oddziaywa, najzdolniejsi dadz w latach 1966-1967 pierwsze dowody odrodzenia filmu niemieckiego. S wrd nich bliski Godardowi i jego psychosocjologii Alexander Kluge z Abschied von Gestern (1966), bracia Peter i Ulrich Schamoni, eseista ekranowy JeanMarie Straub, Edgar Reitz, Peter Fleischmann, a przede wszystkim pierwsi dwaj spord najwybitniejszej w najbliszych dekadach pitki - Werner Herzog i Volker Schlrdorff, ktrego nauczycielami na planie byli Resnais, Melville i Malle. Ten ostatni zosta te wspproducentem i opiekunem artystycznym pierwszego przedsiwzicia Schlrdorffa: adaptacji na p autobiograficznej, debiutanckiej powieci Musila z roku 1906, w ktrej ciemnym zwierciadle odbijaj si totalitaryzmy dwudziestego wieku. Dowiadczenia pozwalajce opisa zjawiska zniewolenia, pasywnej zgody na przeladowanie ofiar i nihilistycznej euforii przey autor jako kadet wojskowej szkoy austrowgierskiej w Hranicach na Morawach, w samym rodku Europy; taka te sceneria - maego miasta nazwanego Neudorf - daje naturalne, w zamierzeniu niemal dokumentalne to filmu krconego poza atelier i ze stuprocentowym dwikiem, co w kinie zachodnioniemieckim jest jeszcze ewenementem. Te szczegy realizacji wyczerpuj jednak nowofalowo warsztatu Schlrdorffa: jak w caej twrczoci, jest tu przede wszystkim skrupulatnym przenosicielem zalet oryginau. Owa solenno nie owocuje pynn narracj film jest raczej cigiem obrazw z pobytu Trdlessa w internacie dla modziey z szacownych rodzin - z pewnoci natomiast dobre s tu inscenizacja i prowadzenie kilkunastoletnich, niedowiadczonych wykonawcw, prawdziw za umiejtno okazuje Schlrddorff w wyczuciu detalu, klimatu i ta akustycznego, bez wtpienia zgodnych z duchem oryginau. Udanie te zachowuje literacko dialogu, by uzyska w dystans sprzyjajcy metaforze i wydobyciu tematu sprzecznoci midzy jednostk a spoeczestwem, ktry bdzie dla najbardziej swoisty. Ocena wiernoci adaptacji jest zreszt w tym przypadku, biorc pod uwag przemiany wyobrae pod cinieniem pniejszych wypadkw dziejowych, zajciem cokolwiek akademickim. Brak te bowiem zgody co do intencji dwudziestoszecioletniego Musila: czy Trdless jest tylko chopcem bez waciwoci, umieszczonym w sytuacjach pozwalajcych odkry oglne prawdy o mylach i

zachowaniach czowieka, czy te, jak skonstatowa Wilfried Berghahn, zostaa tu bezwiednie opisana historia dyktatur rozpoczynajcego si stulecia z kompletnym arsenaem brutalnoci, ktry ksztatowa bdzie histori? Roztropniej byoby unikn nawet zaoenia, e bezwiednie. Gdy Trdless, wyrwany spod opiekuczych skrzyde matki i zmroony dyscyplin zakadu, przeywa pod opiek starszego Beineberga niepokj zmysowy z prostytutk, jak te gdy spotyka na drodze poznania drugi niepokj, wiary, z liczb urojon znajdujemy si niewtpliwie w krgu historii psychologicznej o dojrzewaniu wraliwego chopca; gdy jednak wspuczestniczy w nocnych seansach pokuty szantaowanego za kradzie Basiniego, kolegi budzcego w nim sprzeczne uczucia swoj odmiennoci, gdy staje si obojtnym wiadkiem maltretowania go, poniania i poddawania eksperymentom paranaukowym, wtedy jest to ju parabola o procesach zniewolenia, o reakcjach spoecznych pojawiajcych si w zamknitych systemach represyjnych, zwaszcza gdy s zwizane z kompleksami seksualnymi nabytymi w czasie stawania si mczyzn. Sam Musil da zreszt trudny do pominicia dowd przenikliwoci rozumienia zjawisk psychospoecznych, gdy na paryskim kongresie w obronie kultury z roku 1935 wbrew zebranym sprzeciwi si potpieniu jedynie hitlerowskich obozw koncentracyjnych, przypominajc rwnie o bolszewickich i apelujc o odrzucenie zudze zasady mniejszego za. Schlrdorff by mu zatem z pewnoci wierny, starajc si o skondensowan, uniwersaln realno dowiadcze bohatera, ktra uwzgldniaaby wiedz o wydarzeniach minionego pwiecza i ostrzegaa przed bdami zaniechania wobec pierwiastkw totalitaryzmu. Trdless jest dla niego jak wspczeni intelektualici niemieccy, niepomni, e faszyzm jest wci obecny; e nie chcc za, nie wystarczy odej puszczajc mimo uszu krzyki torturowanych. Znacznie wyraniejsze ni w powieci uwiadomienie sobie przez bohatera w finale, e upokorzenie prowadzi do nieobliczalnych skutkw i e katem sta si rwnie atwo, jak ofiar a take jawna sugestia uosabiania przez Trdlessa narodu niemieckiego w sytuacji, gdy Beineberg i Reiting s dyktatorami, Basini za ydem - nie wydaj si w tym wietle przesadne. W kadym razie nie byy takie w roku powstania filmu: na festiwalu canneskim nie tylko publiczno, ale take cz krytyki (cho Schlrdorff wzi nagrod FIPRESCI) protestowaa przeciwko dwuznacznoci przedstawionej paraboli moralnopolitycznej. To tylko niestaranno odczytywania treci; natomiast - w istocie - dopiero przyszo objawi peni sieci znacze Niepokojw wychowanka Trdlessa, ktre pozostan najlepszym dokonaniem kina narodowego lat szedziesitych. [1961] NIEWINITKA, THE CHILDREN'S HOUR, William Wyler. Stany Zjednoczone Scenariusz: John Michael Hayes. Wsppraca scenariopisarska: Lillian Hellman. Pierwowzr scenariusza: Lillian Hellman - sztuka "The Children's Hour". Zdjcia: Franz Planer. Muzyka: Alex North. Monta: Robert Swink. Wykonawcy: Audrey Hepburn (Karen Wright), Shirley MacLaine (Martha Dobie), James Garner (dr Joe Cardin), Miriam Hopkins (Lily Mortar), Fay Bainter (Amelia Tilford), Karen Balkin (Mary Tilford), Veronica Cartwright (Rosalie Wells), Debbie Moldow (Evelyn), Diane Mountford (Peggy), William Mims (Burton), Mimi Gibson (matka Rosalie). Mirisch Company Robert Wyler 108' Powtrnie dokonana przez Wylera adaptacja debiutanckiej sztuki Lillian Hellman koncentruje si ju na tym, co jest istot pierwowzoru, a czego wier wieku wczeniej, w Ich troje, nie pozwalay poruszy reguy systemu hollywoodzkiego: na dramacie nauczycielek oskaronych o stosunki lesbijskie. Przyjaciki ze studiw przez dwa lata z powodzeniem prowadziy prowincjonaln prywatn szko z internatem dla dziewczt. Wystarczyy wszelako intrygi dziesiciolatki wyjtkowo krnbrnej, perfidnej i kamliwej, wystarczyo poparcie rewelacji z podsuchanych rozmw przez zaszantaowan rwieniczkkleptomank, by wszystkie uczennice zostay popiesznie zabrane przez rodzicw z domniemanego siedliska zarazy moralnej, a osamotnione nauczycielki potpione i pchnite do czynw desperackich. Poruszajca historia jest przedstawiona z wielk intensywnoci emocjonaln, cho moe

troch z niepenym udokumentowaniem motywacyjnym zachowa, a ju na pewno bez prby rozszerzenia sceny wydarze i naturalnej swobody reyserii: stylistycznie Niewinitka, krcone w typowych dla Wylera cigach powtarzanych do perfekcji uj, wygldaj na powstae o cae lata wczeniej. Nie obcia to jednak filmu grzechem gwnym. Starowiecko narzuca si tu tylko muzyka, natomiast inscenizacji broni jej klasa warsztatowa precyzja ruchu wewntrzkadrowego, organizacja gbinowa planw i rozwizania montaowe, na czele z mistrzowskim rozpoczciem kulminacji dramatu w biegu Audrey Hepburn przedstawionym w piciu dwusekundowych fazach, przez powtrzenia jakby cofajcych bohaterk i bezlitonie wyduajcych czas. Na rezultaty prac Wylera duy wpyw miewa materia wyjciowy. Gdy by podrzdny, koczyo si na natarczywie fatalistycznych, cikich sagach ekranowych; wartociowe tematy nabieray w jego opracowaniu swoistego blasku. Sztuka Lillian Hellman, take poprzez wymienite dialogi, dawaa szans na film zdecydowanie pierwszoplanowy. Uprawnione byy oczekiwania, e ponowny zamiar jej przedstawienia oznacza mia ofensyw obyczajow przeciwko niszczcej presji kotustwa; jednake Wyler zaj si przy pomocy znakomitego zespou aktorek waciwie wycznie analiz osaczenia i krzywdy ludzi niesusznie ponionych, nie za scakowaniem postaw pruderyjnego rodowiska i obron prawa do odmiennoci. W klimacie rozlicze za nagonk z poprzedniej dekady na pogldy niezalene, w ogniu ktrej znalaza si take autorka, byo to rwnie naturalne, a intensyfikacja odczu i zachowa w zamknitym krgu przyniosa wanie warto dodatkow. Niewinitka stay si dramatem zniewolenia mentalnego, przejmujcym sprawozdaniem z klski sposobu mylenia, ktrego rygory obezwadniaj wszystkich bez wyjtku. Tragedi bohaterek jest bowiem nie to, e odbiera si im miejsce wrd ogu, ale to, e niewiadome dziecko wyzwolio demony; nawet zaszczuwane Karen i Martha widz istot rzeczy w pomwieniu, nie za w negowaniu praw do wolnoci osobistej. [1965] NIGHT MUST FALL, zobacz NOC MUSI ZAPA NIKT NIE MWI DO WIDZENIA, NOBODY WAVED GOOD-BYE, Don Owen. Kanada Scenariusz: Don Owen. Zdjcia: John Spotton. Muzyka: Eldon Rathburn. Wykonawcy: Peter Kastner (Peter Marks), Julie Biggs (Julie Martin), Claude Rae (ojciec Petera), Charmion King (matka Petera), Toby Tarnow (siostra Petera), Ronald Taylor (narzeczony siostry), Robert Hill (policjant drogowy), Jack Beer (sierant policji), John Sullivan (kurator), Lynne Gorman (matka Julii ), John Vernon (zarzdca parkingu), Ivor Barry (przeprowadzajcy wywiad), Sharon Bonin (kelnerka). National Film Board of Canada 80' Osiemnastolatek z dobrze sytuowanej rodziny w Toronto wchodzi w ycie, trafiajc na cieki przestpstwa. Oglne rysy jego buntu s typowe: niczym nie moe mu zaimponowa ojciec, kurczowo wpatrzony w stan interesw dealer samochodowy, tym bardziej za nie znajduje kontaktu z pen pretensji matk, ktra umie wszystko w domu sprowadzi do ktni. Peter czuje wic gwatown potrzeb usamodzielnienia si, take dlatego, e ma dziewczyn, z ktr chce by na stae; mniejsza o nauk i kocowe egzaminy w szkole. O lekkomylnym zapdzaniu si chopca pod prd rozstrzygaj wychowawcze w intencji decyzje ojca, ktry nie chcia go wykupi z aresztu po przewinieniu drogowym, potem za ponownie odmwi mu poyczki, gdy po opuszczeniu domu wpad w kopoty prbujc oszustwa i jest szantaowany. Zaniepokojona Julie sprzeciwia si postpowaniu Petera, szczeglnie e jest w ciy, ale ten brnie dalej: zabiera samochd z parkingu, przy ktrym pracowa, i ucieka z ni z miasta. Kiedy Julie dowiaduje si o kradziey, rezygnuje z dalszej jazdy. Dotychczas kino kanadyjskie liczyo si w krtkim metrau - tak animowanym, jak owiatowym i dokumentalnym (wiatowym autorytetem jest Norman McLaren, ktry przyby tu podczas tworzenia w roku 1941 Narodowego Biura Filmowego i rozwin dziki niemu rnorodn formalnie twrczo,

zachcajc tym wielu modszych). Pierwszy powaniejszy sukces Kanadyjczykw w penym metrau nade wszystko zapewnio naturalne uchwycenie rzeczywistoci: pdokumentalny charakter narracji, wykorzystanie stylistyki kina bezporedniego i zatarcie - wzorem Cassavetesa - granicy midzy improwizacj a metodycznym opracowaniem dialogowym, co byo moliwe dziki wyjtkowo udanemu wystpowi pocztkujcych protagonistw. Wraenie jest jeszcze pogbiane przez faktur obrazu rejestrowanego kamer 16 mm. Wszystko to osign trzydziestoletni Don Owen przy kosztach 75000 dolarw w pierwszej pracy penometraowej, ktra zreszt projektowana bya jako film pgodzinny za poow tej kwoty. Stanowczo jednak o wartoci wiadczy tu nie tylko efekt zewntrzny i zalety publicystyki spoecznej, do zrcznie skrytej w podtekcie. Nikt nie mwi do widzenia jest bowiem w latach szedziesitych jedn z najtrafniejszych obserwacji rde niepokoju i sprzeciwu modziey spoeczestwa dobrobytu. Zaamywanie si porzdku moralnego zwizane jest, jak poprzednio, z utrat autorytetu rodzicw i niechci do nudnej, a w istocie dehumanizujcej stabilizacji konsumpcyjnej, ktra tak naprawd - jak to czuje Peter - nie jest adn stabilizacj; teraz jednak pojawiaj si nowe denia, silniej naruszajce etyk posiadania. Ju nie dorodkowe, ktre wynikay z niedojrzaoci i niewypeniania potrzeb emocjonalnych, jak w Buntowniku bez powodu, ale odrodkowe, kwestionujce reguy i standardy cywilizacji pienidza. Filipika Petera w scenie, gdy siostra z narzeczonym zaczli szczebiota o rowych perspektywach urzdzenia swego maestwa, jest znakomitym uchwyceniem nastrojw, majcych wkrtce eksplodowa: zaczyna si kontestacja. [1964] NINGEN, zobacz CZOWIEK NINGENNO JEKEN Japonia, zobacz DOLA CZOWIECZA NIPPON KONCHKI, zobacz KOBIETA OWA NOBODY WAVED GOOD-BYE, zobacz NIKT NIE MWI DO WIDZENIA NOC, LA NOTTE, Michelangelo Antonioni. Wochy Francja. Scenariusz: Michelangelo Antonioni, Ennio Flaiano, Tonino Guerra. Projekt scenariusza: Michelangelo Antonioni. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Giorgio Gaslini. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Giovanni Pontano), Jeanne Moreau (Lidia Pontano), Monica Vitti (Valentina Gherardini), Bernhard Wicki (Tommaso Garrani), Vincenzo Corbella (ojciec Valentiny), Gitt Magrini (matka Valentiny), Maria Pia Luzi (nimfomanka), Rosy Mazzacurati (Resy), Roberta Speroni (Berenice), Giorgio Negro (Roberto), Guido Ajmone Marsan (Fanti). Nepi Sofitdip Silver 121' W tym samym roku, gdy zainteresowanie wiata filmu zogniskuje Przygoda, Antonioni krci drugi dramat o pogbianiu si chodu uczu, o ich, jak j nazwa Gide, dekrystalizacji, coraz dotkliwszej w miar rozwoju cywilizacyjnego. Maonkowie z Nocy w porwnaniu z Claudi, Sandrem i Ann z filmu poprzedniego maj dowiadczenia obfitsze o dziesi lat swego zwizku. Tym silniejsze jest rozczarowanie obojtnoci reakcji, a take chwiejn inercj w odniesieniu do pracy i rl spoecznych. Bez mioci dotyka czowieka klska, ale zudzenie, e mio da si uchroni maestwem, pogarsza tylko stan rzeczy; ludzie przestaj by zdolni, by j ratowa. W kadym razie nie czuj si do tego zdolni mediolaczycy Lidia i Giovanni, pomimo swej wiedzy, wraliwoci, kultury; a moe tym bardziej dlatego, i zapewne te tym bardziej, e yj w najbardziej nowoczesnym wielkim miecie zachodnioeuropejskim, wypenionym funkcjonaln, bezosobow, wysok zabudow na paskim podou. Trzydziestosiedmioletni Giovanni jest beletryst, wcale nie zawiedzionym brakiem sukcesw, przeciwnie - wanie odnis najwikszy z dotychczasowych; chyba e mierzy jego wasn miar tego, co robi. On

sam mao siebie ceni. Ile ze zostanie, gdy przyjdzie mier? A ta moe by blisko: w prologu odwiedzaj z Lidi w sobotnie popoudnie umierajcego na raka przyjaciela, take pisarza. Jest w ich wieku. Tommaso wierzy, e oni s szczliwi - zawsze tak dobrze czu si w ich domu - i e Giovanni zrobi ostatni ksik krok ku sawie. Ten jednak nie jest w stanie przyj daru sympatii i zrozumienia. Poraa go biologiczny lk przed nicoci. Intelekt ustpuje instynktowi, gdy w chwil potem odpowie na erotyczne wyzwanie jakiej nadpobudliwej pacjentki kliniki. Nie umie znale aru i nadziei nawet w sobie samym sprzed lat, gdy w finale, nad ranem dnia nastpnego, po przyjciu w willi przemysowca (ktry zaprosi go chcc zaproponowa lukratywne stanowisko kierownika kulturalnego swych zakadw) nie poznaje wasnego listu miosnego do Lidii. Noc to jedna z najczarniejszych wykadni psychiki czowieka wspczesnego, jego rozpaczy wewntrznej i rwnoczesnej impregnacji na remedium dobrego wpywu innych - czego wyraz daje kilka scen filmu: zimne studium bezsilnego zobojtnienia. Bez publicystyki jednak, apeli i analiz etycznych, natomiast z melancholijnym wspczuciem dla klski zadawanej sobie przez buruazj w pustce wygd bez celu spoecznego i swobd bez ideau dziaania oraz ze znamiennym dla Antonioniego wskazaniem przewagi duchowej kobiet. Wraliwsze, s zarazem silniejsze, umiej odkry przynajmniej przesanki sensu i harmonii ycia, zobaczy i powiedzie prawd. Lidia, przejta losem Tommasa (jeszcze tego wieczora dowie si o jego zgonie), najpierw instynktownie, a potem wiadomie wdruje na mediolaskie peryferie: to kierunek ku wikszej naturalnoci, ku werwie zachowa, co Antonioni sugeruje w dugich ujciach niemal bezsowej sekwencji. Majc przed obiektywem wspania Jeanne Moreau, nie wsppracuje z ni jednak tak, jak zrobiby to Bergman. Nie twarze s motywem kardynalnym na ptnie jego ekranu, lecz sylwetki i gesty, komunikatu nie przekazuj za treci dialogowe, lecz metafory wyprowadzane z obrazw o sugestywnym klimacie, projektowanych z architektonicznym poczuciem przestrzeni: barierach pomidzy ludmi stale przypominaj w Nocy podziay kompozycyjne kadru. Niewtpliwie jest to blisze zarwno esencji sztuki filmu, jak istoty komunikowania. Antonioni przeomowo rozwija nurt zainicjowany przez Rosselliniego i objawiajcy si zwaszcza w Viaggio in Italia (1953): kryzys maeski, nieuniknione sprzecznoci i niemono uwiadomienia sobie wzajemnych oczekiwa na tle reportaowo ukazanej rzeczywistoci zewntrznej, ktra zmienia uczucia bohaterw. Jednako dobrze umia wyczuwa prawd dokumentaln w swych filmach z lat czterdziestych Antonioni; nie ni jednak si posuguje, lecz - na znacznie wyszym poziomie - kreacj. Pomija te tradycyjn funkcj fabuy, i to jeszcze bardziej ni w filmie poprzednim: powie, e opracowanie Nocy sprowadzao si do cigej redukcji opowieci tak, by historia uwidaczniaa si jedynie przez poczynania pary bohaterw kierowane ich udrkami. Tyle tylko, e inwencja Antonioniego jest tu, niezalenie od spenionej precyzji konstrukcyjnej zamysu, wyranie sabsza ni w Przygodzie. Mniej temu winne echa dawnego romantyzmu (sumujce si w pewnego rodzaju pochodnej realizmu poetyckiego takiej, jak w poczeniu z neorealistyczn umiejtnoci obserwacji scenerii da Clment w Murach Malapagi), bardziej niezgrabna metaforyka. Antonioni sam to w przyszoci przyzna mwic o tworzeniu odkiem: martwot przedstawi martwo i natrtnie, a niejedn sytuacj utopijnie (pisarz nie rozpoznaje wasnego intymnego listu sprzed dekady?!), co burzy zasadnicz warto dyskrecji narracyjnej i sugestywno wydobywan wzajemnymi odniesieniami ludzi i otoczenia. Nie bez znaczenia w tym wszystkim by te troch bressonowski, apodyktyczny stosunek do aktorw. Noc oddziauje jednak z decydujc si, bardziej ni Przygoda, globalnym przekazem znacze. Jeszcze wnikliwiej uda si to w nastpnym Zamieniu, gdzie kobieta i mczyzna nie bd ju usiowali, jak tu w finale Lidia i Giovanni, by ze sob pomimo wszystko, pomimo opuszczenia ich przez mio. [1962] NOC MUSI ZAPA, NIGHT MUST FALL, Karel Reisz. Wielka Brytania Scenariusz: Clive Exton. Pierwowzr scenariusza: Emlyn Williams - sztuka "Night Must Fall". Zdjcia: Freddie Francis. Muzyka: Ron Grainer. Monta: Philip Barnikel, Fergus McDonell. Wykonawcy: Albert Finney (Danny), Susan Hampshire (Olivia Bramson), Mona Washbourne (matka

Olivii), Sheila Hancock (Dora), Michael Medwin (Derek), Martin Wyldeck (inspektor Willet), John Gill (Foster), Joe Gladwin (Dodge). Lawrence P. Bachmann Albert Finney, Karel Reisz 105' W tym samym roku, w ktrym zajmowa si produkcj Sportowego ycia, Reisz nieoczekiwanie reyseruje film bardzo odmienny od zainteresowa Angry Young Men i swych poprzednich dokumentw z "Free Cinema": ekranizacj przedwojennej jeszcze sztuki kryminalnej Emlyna Williamsa, walijskiego grnika, ktry jako aktor i dramaturg zdoby znaczn renom w krgu brytyjskiego teatru i filmu. Decyzja ponownego sfilmowania historii patologicznego modzieca (pierwszej, do udanej adaptacji dokonano w roku 1937 w Stanach) podjta zreszt zostaa przez Reisza po upadku ciekawszego projektu: jego bohaterem mia by Ned Kelly. Przedstawiony scenariusz przywid niestety producentw z "Columbii" do wniosku, e zamiast westernu mog dosta "Makbeta" i australijsk histori buntownika przeciw represyjnej wadzy zrealizuje ostatecznie dopiero Tony Richardson z Mickiem Jaggerem, natomiast nastpnym filmem reysera Z soboty na niedziel sta si oryginalny dramat psychologiczny, ktrym bezporednio by te zainteresowany, jako wspproducent, wystpujcy w roli gwnej Albert Finney. Odejcie od rejestracji powszedniej rzeczywistoci do analiz psychiki ma si okaza trwaym zwrotem Reisza; Noc musi zapa przyjto jednak na og jako ekstrawagancj i omyk, niesusznie przykadajc miar do pierwotnej postaci tej opowieci, to znaczy wariantu tematu doktor Jekyllpan Hyde w teatralnym sosie angielskim a la Agatha Christie (fabua opisuje zwizki trzech kobiet z niewykrytym sprawc zamordowania opodal w lesie dziewczyny i utopienia jej korpusu w jeziorze; miy Danny, uywszy swego uroku, wkrci si do domu uomnej pani Bramson jako sprawca ciy jej sucej oraz organizator renowacji wntrza i gra trzy role wobec opiekuczej matki, nadobnej crki oraz naiwnej Dory, tumic przy tym czwart, przyczajon w nim osobowo sadystycznego furiata). Zamiarem reysera nie byo tu tymczasem pjcie ladami Hitchcocka, ale raczej Langa w MMordercy, ze zwrceniem uwagi na tragicznego bohatera i wyeksponowaniem szokujcych metamorfoz jego osobowoci. Brawurowej kreacji Finneya towarzyszy popis Mony Washbourne, jakkolwiek mona uzna za dyskusyjne i trafno ich obsadzenia w tych rolach, i stopie ekspresji, zwaszcza w powizaniu z niemoliwym do zupenego ukrycia teatralnym pochodzeniem oryginau. wiadom tego Reisz wybra zdecydowan stylizacj: zowieszcz i gromk muzyk, a przede wszystkim osobliw faktur obrazu przewietlone, rozbielone zdjcia Freddiego Francisa, ktry wanie, zamiast kontynuowa zajcie pierwszorzdnego operatora, zmienia je na profesj reysera trzeciorzdnych horrorw. [1964] NOTHING BUT A MAN, zobacz Y JAK CZOWIEK O CZYM INNYM, O NECEM JINEM, Vera Chytilov. Czechosowacja. Scenariusz: Vera Chytilov. Wykonawcy: Eva Bosak, Vera Uzelacov (Vera), Josef Langmiler (Josef), Jir Kodet (Jirka), Vladimir Bosak (Vladimir Bosak), Milivoj Uzelac (Milda). 84' wiat dowiaduje si o nowej fali czeskiej: Vera Chytilov - ktr ju przedtem nagradzano za dwa filmy redniometraowe - zdobywa Grand Prix w Mannheim, par miesicy wczeniej Gdy przychodzi kot podzieli cannesk Srebrn Palm z Harakiri, a w Moskwie mier nazywa si Engelchen przegraa tylko z Osiem i p (w Stanach Zjednoczonych natomiast wygra, co prawda efemeryczny, festiwal w Los Alamos). Za rok sukces w Mannheim bdzie powtrzony przez redniometraow alegoryczn grotesk antytotalitarn Postava k podpirni (1963) Pavla Jurcka i Jana Schmidta, ktra wprawdzie otrzyma tylko nagrod FIPRESCI, dlatego jednak, e wczeniej zdobya Grand Prix w Oberhausen, a triumf Transportu

z raju na bardzo liczcym si w latach szedziesitych festiwalu w Locarno zostanie zdwojony: Zoty agiel przypadnie Czarnemu Piotrusiowi, Srebrny zdobdzie Kachyla, w zwizku z czym dla Diamentw nocy pozostanie ju tylko wyrnienie jury modzieowego. Nie moe by mowy o przypadku: najbardziej twrczy orodek kinematograficzny mieci si w Pradze, gdzie przy bardzo znacznym wzbogaceniu pierwiastkami rodzimymi poczone zostaj wszystkie tendencje francuskiej nouvelle vague, ktra ju egna faz eksperymentw. Deszcz nagrd midzynarodowych zrywa zarazem tamy stawiane modym czeskim filmowcom przez konserw partyjn i wyzwala jeszcze wiksz swobod poszukiwa form wyrazu. Syntetyczno koncepcji jest wanie nader znamienna dla O czym innym, tak w wybranych rodkach, jak zamiarze mylowym. Chytilov - najbardziej niezawisa i dynamiczna wrd swoich kolegw, nieprzejednana przeciwniczka bolszewizmu i manifestantka na rzecz prawdy, w kadym razie artystycznej - zestawia egzystencje dwch trzydziestoletnich matek. Pierwsza znajduje si na szczytach ycia aktywnego jako mistrzyni wiata w gimnastyce klasycznej, druga na biegunie przeciwnym, jako pracujca tylko w gospodarstwie domowym i poza wychowywaniem syna cakowicie bierna do czasu, gdy z nudw zdecyduje si na kochanka. Opowie o Evie Bosakovej jest niemal reportaem, poniewa zarwno bohaterka, jak ludzie z jej otoczenia i zasadnicze szczegy s wprost z rzeczywistoci; opowie o Verze jest cakowicie fabularna, jakkolwiek i tu odtwrczyni nie jest aktork zawodow i wystpuje z wasnym dzieckiem. Tytuowe "co innego" odnosi si nie tylko do tematu. Take do formy. Zostaje stworzone dopiero cznie, poprzez opozycj dynamiki i biernoci, reporterskiego trybu scen z Bosakov skoncentrowan na deniu do doskonaoci w nieustannych wiczeniach i behawiorystycznej rejestracji monotonii dni Very, a take poprzez efekt dwch zwrotw finaowych: Eva, pozbawiona w zapamitaym dziaaniu wikszoci tradycyjnych urokw ycia, po osigniciu mistrzostwa wiata pozostaje przy swoim wyborze jako trenerka, natomiast Vera, przemyliwajca ju o rozwodzie, gwatownie a skutecznie broni mieszczaskiego gniazda rodzinnego na wie o tym, e m te zdradza i zamierza zrobi identycznie jak chciaa ona. Drogi obu bohaterek nie zostaj skrzyowane, przeplatajcych si scen z ich dni nie wie jedno plastyczna: wsplny mianownik znajduje si dopiero poza tokiem opowieci. Vera Chytilov czy tu metod kamerypira Vardy i Astruca z kracowymi dowiadczeniami nowofalowymi Roucha, Markera i Reichenbacha oraz praktykw kina bezporedniego. Sama krcia wczeniej dokumenty socjologiczne nastawione na owienie prawdy wprost, bez przygotowa i reinscenizacji, ale rycho uznaa to za niedostateczne (O czym innym te zreszt zrazu projektowaa jako portret Bosakovej, dopiero w trakcie przygotowa zmienia koncepcj nie tylko relatywizujc go opisem drugiej kobiety, ale osigajc konkluzje skbianiem obu wtkw): to nie cel, a jedynie droga. Osignicie wiernoci bezporedniej jest w ogle niemoliwe, bo poza montaowymi nie istniej przecie dokumenty bez czciowej przynajmniej rekonstrukcji i inscenizacji, rzetelno polega za na uczciwoci autora oraz inteligentnym przygotowaniu sytuacji i rozmwcw, a nie na absolutnym odzwierciedlaniu rzeczywistoci (co najczciej wypada wanie nienaturalnie). Wzorem jest dla niej podejcie Cassavetesa w Cieniach: rwnoczesny autentyzm, inteligencja, pikno, wraliwo i wiara plus dodane wahania twrcze autora, bo wtpliwoci, poszukiwanie sposobu, improwizacja take wzbogacaj. Istotnie, w O czym innym - wziwszy najlepsze z Cassavetesa i znakomicie stosujc poetyk dokumentu przy wykorzystaniu naturalnych zachowa nieprofesjonalnych wykonawcw - osigna uderzajce wraenie potocznej wiarygodnoci. W tradycyjnym aktorstwie chodzio o oddawanie cech postaci pod ktem potrzeb konstrukcji treci i dramaturgii; w neorealizmie o naturaln osobowo postaci z silnym akcentem rodowiskowym; dokumentalizm nowofalowy chciaby budowa wizerunki ludzi poprzez wykradanie odruchw niekontrolowanych. Metoda Chytilovej i jej kolegw ze szkoy praskiej polega na rejestrowaniu tylko charakterystycznych - najchtniej atrakcyjnych - zachowa naturalnych, zamianie dosownego w niezwyke, zwaszcza na tle warsztatowych standardw aktorw zawodowych (czasem sprowadzi si to do wybierania gwnie czego komicznego w swej niezgrabnoci, tak jak zacznie robi Forman; skutki bd jednak dalekosine i wpyn na pewne zmiany aktorstwa filmowego w ogle). Tyle tylko, e w swoim debiucie penometraowym Chytilov sama zostaa przez metod nieco uwiedziona, oddajc tre za form. Sposb konfrontowania skazywa racje Very na bezapelacyjn porak, z czego przypuszczalnie sama autorka nie zdaa sobie w peni sprawy, ju choby ze wzgldu na wasn postaw yciow podwiadomie nierwno rozdzielajc sympatie. yw prawdziwo nowofalow

spotguj z czasem nieustanne udoskonalenia przekazu (przy czym praktyka obnay oczywiste ograniczenia nieprofesjonalistw, ktrzy nie s w stanie odda pewnych zachowa i nastrojw, zwaszcza wymagajcych duszych uj); treci O czym innym nie okazuj si natomiast w rzeczy samej zoone, a przesanie none. Ani bowiem prawd (kobiec prawd) nie jest to, e wybr Very oznacza jaowo w zamknitym krgu - bo to sprawa ludzi, nie okolicznoci - ani e wybr Evy, zwaszcza z jej twrczym uyciem elementw baletu, form plastycznych, akrobacji, jest jakim patetycznym samoograniczeniem. Przysze przeobraenia sportu - przytaczanego dylematami polityki, merkantylizacji, dopingu i tyranii treningowej dla dzieci, by mogy zdobywa mistrzowskie laury majc dwakro mniej lat ni Bosakova tym bardziej uwiadomi, e wszelkie cechy jednostronnoci poczyna s wzgldne, a najlepszym wyborem jest wasny. [1965] O NECEM JINEM, zobacz O CZYM INNYM O PAGADOR DE PROMESSAS, zobacz LUBOWANIE O SLAVNOSTI A HOSTECH, zobacz O UROCZYSTOCI I GOCIACH O UROCZYSTOCI I GOCIACH, O SLAVNOSTI A HOSTECH, Jan Nemec. Czechosowacja. Scenariusz: Ester Krumbachov, Jan Nemec. Projekt scenariusza: Ester Krumbachov. Wykonawcy: Ivan Vyskocil (gospodarz), Jan Klusk (Rudolf), Jiri Nemec (Josef), Pavel Bosek (Frantisek ), Karel Mares (Karel), Zdena Skvorecka (Eva), Helena Pejskov (Marta), Evald Schorm (m), Jana Pracharova (ona), Milon Novotny (pan mody), Dana Nemcov (panna moda), Antonim Prazak (Antonim). 70' Deprawujca nietolerancja, naczelny temat Nemca, przy pomocy Ester Krumbachovej uksztatowany z finezyjn prostot w formie alegorii: grupa ludzi poddana nieuchwytnemu terrorowi pozwala si uwika w polowanie na niepokornego. Sytuacja jest uniwersalna. W lesie odbywa si przyjcie, na ktre zostaje zaproszona grupa spacerujcych osb. Zaproszenie wyglda podejrzanie, na dwoje bowiem babka wrya: czy dwaj wysannicy witujcego urodziny gospodarza artuj, e zmuszaj do wzicia udziau, czy te zmuszaj, ubierajc to w form zabawy? Czy chodzi o apank z kordonem wyznaczonym przez krech na ziemi, czy te ta krecha, taka swojska, nieoficjalna, daje symptom co najwyej nieco rubasznej serdecznoci? Gra zostaje w kadym razie podjta, bo tak jest wygodniej: wyeliminowanie ze zbiorowoci, znalezienie si poza nawiasem budzi lk. Kto wic ma skrupuy udaje zbuntowanego, kto tchrzy moe znale usprawiedliwienie w swej wolnoci wewntrznej, a kto asy na okazje ten ochoczo pomaga spotgowa dwuznaczno, ktra zdolna jest wszystkiemu da jakie wytumaczenie. Niektrym miny troch rzedn, gdy na piknikowym skraju lasu w brzozowym gaju nad jeziorkiem niejaki Rudolf - prawa rka i adoptowany syn gospodarza - przystpuje do niemiego ledztwa, jednake jubilat po przybyciu rozadowuje atmosfer wyjanieniem, e to rzecz jasna arty i zabawa si rozkrca. Najczciej jedni bawi si kosztem drugich, nikt jednak nie chce wyj na ponurasa, zwaszcza e jest si przecie w gociach i e gupio straci fason wobec miych szczebiotek rozradowanych kopotami panw. Podczas rozsadzania przy stole bankietowym nastpuje zamieszanie. Pomylono miejsca, a nikt nie chcia si przyzna, e nie siedzi na swoim; gdy porzdek wreszcie udaje si ustali, bogi nastrj trwa do chwili, gdy spostrzeony zostaje brak jednego z goci. Opiera si wsplnej zabawie? Moe go poszuka? A moe przy okazji wzi strzelb? Niebawem gospodarz i Rudolf wyruszaj, by znale niewdzicznika. Jego ona pozostaje przy stole z piciorgiem innych zaproszonych. Pytana wyjania, e m odszed, bo tu nikt nikogo nie lubi, a odmwia mu towarzyszenia, bo nie chciao jej si rusza. Podczas gdy gasi wiece na stoach, z oddali sycha ywsze ujadanie szkolonego w tropieniu ludzi psa, ktry dopad zdobyczy.

W systemie przymusu kady czowiek jest samotn wysp; w azjatyckim systemie przemocy zakamuflowanej samotny jest w dwjnasb, nie mogc si do tego przyzna przed katami w maskach dobrodusznoci i egalitaryzmu. O uroczystoci i gociach pod bezporednim realizmem opisu zachowa w pewnej specyficznej sytuacji ukrywa warstwy gbsze i waniejsze: uniwersalny traktat o mechanizmach ubezwasnowolnienia wewntrz zamknitej wsplnoty, kafkowskomusilowsk metafor bycia pod dziaaniem utajonego systemu represyjnego, wreszcie studium, o ktre chodzi tu najbardziej. Gocie s bowiem czescy i wyranie nale do inteligencji wielkomiejskiej, co Nemec daje do zrozumienia nie tylko poprzez charakterystyk zewntrzn, ale te przez tumaczc si zwyczajami nowofalowymi obsad: wikszo rl gwnych odtwarzaj osoby z praskiej elity kulturalnej. W poczeniu z innymi motywami, ktrymi si tu ongluje - a to euforia wolnoci mieszczucha wrd przyrody z Wycieczki na wie i ukryta hipokryzja Reguy gry Renoira, a to stylizacja uroczystoci na doroczny obiad ku czci noblistw, a to nawizanie do powtarzanego motywu bardziej psychicznego ni fizycznego uwizienia zadowolonej z siebie mietanki spoecznej - mozaika ukada si w rodzim (w sytuacji podporzdkowania kraju dominacji radzieckiej) i krytyczn take dla narodowych skonnoci oportunistycznych. Rok 1965 jest dosy przeomowy dla Czechosowacji, w kadym razie w dziedzinie wiadomoci ekonomicznej: staje si jasne, e realsocjalistyczna gospodarka nakazoworozdzielcza jest nie do pogodzenia z rozsdn reform gospodarcz. Nastpuje gwatowne oywienie dyskusji liberalizacyjnych; dwa nastpne lata przynios nieudan kontrofensyw konserwy proradzieckiej i wreszcie pyrrusowe zwycistwo praskiej wiosny. O uroczystoci i gociach wspuczestniczy w tych nastrojach, budujc obraz wedug zaoe reysera tak, by seria nawarstwiajcych si elementw, ich wspzaleno emocjonalna, potok dozna jak w muzyce barokowej day efekt finalny. Dzieo Nemca i Ester Krumbachovej, uznane pniej na Zachodzie za najwaniejsz intelektualnie rozpraw z systemem sterowanym z Kremla, znacznie przewysza bardziej bezporednio realistyczne Ucho (1970) Kachyli, rwnie Krumbachovej i Jana Prochazki - satyr na czerwon nomenklatur - i Zert (1968) Jiresa wedug Milana Kundery, gorzko konstatujcy nienaprawialno ajdactw bolszewizmu. Wyreyserowane w czterech dugich sekwencjach, wci ogniskujcych uwag na ocenie rzeczywistych zamiarw postaci (a wic rozwizane zupenie inaczej ni Diamenty nocy, cho nadal przy praktycznej rezygnacji z muzyki i przy powierzeniu wanej roli dwikowi), nie tylko niczego nie dopowiada, ale przewrotnie potguje do samego koca dwuznaczno sytuacji: schizofrenia potraktowana schizofrenicznie, jak na to zasuguje. Ale tu nie chodzi o system, lecz o ludzi. Niektrym bdzie pisany los bohatera Wahadeka (1981) Bajona, czyli aberracja umysowa wywoana ideologi; tacy jak Rudolf, "aktywista" gospodarza, treser spoeczny, s wietnym materiaem na funkcjonariuszy represyjnego aparatu ochrony; gospodarz to dyktator z gatunku owieconych, jakich niemao rwnie w Ameryce aciskiej, ale take dobry wdz kontrastujcy ze swym ohydnym szefem bezpieczestwa; pozostali jednak nale do rodzimych partnerw narzuconego porzdku, nie wyczajc zbuntowanego ma, ktry sobie poszed bo to jego pjcie te nie ma adnego pozytywnego znaczenia. Zreszt jest bardziej mem swojej ony ni sob, cho na pewno jednak czym wicej ni Eva i Marta, tczowe baki mydlane. Pragmatyczny, inteligentnie schodzcy z drogi kopotom kolaborant Josef; miy libera Karel, elokwentny piewca demokracji (najchtniej z kielichem w doni); dusza towarzystwa Frantisek; wszyscy z osobna doprawdy nie zasugujcy na szczeglne przygany, we wzajemnej akceptacji siebie i poddani przymusowi staj si kim innym. Grup, ktra bez gbszych waha, nauczona dowiadczeniem zachowa stadnych, otwiera wrota zasymilowanemu zu, bo trzeba jako przey. O uroczystoci i gociach pokazuje degeneracj norm dokonywan poprzez ich uomnoci, poprzez szanta uomnoci i poprzez zastpowanie zdrowych norm atrapami. Nemec mia kopoty z cenzur od samego pocztku studiw: niewaciwe tematy, niewaciwi autorzy (na przykad Hasko) albo niewaciwa ich interpretacja (na przykad nihilizm Dostojewskiego, jego obnaanie samotniczego za). Ten film te wyda si niestosowny, czeka okrgy rok na dopuszczenie na ekrany i posuy do partyjnego wykazania szkodliwych tendencji w kinematografii. Alici absolutna niecenzuralno O uroczystoci i gociach - pokazujcego, jak potulne stado wrogo traktuje odszczepieca - wyjdzie na jaw dopiero w sierpniu roku 1968, w nastpnych za miesicach prorocze i zawstydzajce oka si te inne detale panoramy zachowa pod presj. Nemec bdzie konsekwentny. Podczas inwazji nakrci Oratorio for Prague (1968), dostarczajc materiau zdjciowego wielokrotnie potem wykorzystywanego - take w Nieznonej lekkoci bytu - za co zapaci koniecznoci milczenia, a jednoczenie zakazem opuszczania kraju. Wyjedzie z Czechosowacji dopiero w sze lat pniej; bdc

jednak bezkompromisowym artyst kina, nie za gociem przy jego stole, nie zdoa znale sposobu na kontynuacj takiej twrczoci, jak mg uprawia w pastwowym systemie produkcyjnym. [1964] OBOJTNI, GLI INDIFFERENTI, Francesco Maselli. Wochy Scenariusz: Suso Cecchi D'Amico oraz Francesco Maselli. Pierwowzr scenariusza: Alberto Moravia powie "Gli indifferenti". Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Giovanni Fusco. Scenografia: Luigi Scaccianoce. Kostiumy: Marcel Escoffier. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Claudia Cardinale (Carla), Tomas Milian (Michele), Rod Steiger (Leo Merumeci), Paulette Goddard (Mariagrazia), Shelley Winters (Lisa), Bruno Scipioni (sekwestrator). Franco Cristaldi Lux Ultra 100' W serii szczeglnie udanych adaptacji powieci Moravii po Matce i crce i Pogardzie przychodzi kolej na najwczeniejsz - pisanych przeze na progu dojrzaoci, wydanych w wieku 22 lat i od tej pory cieszcych si w kraju niezmienn popularnoci Obojtnych. Presja tego powodzenia musiaa si odbi na ksztacie obrazu (zreszt take w pozytywnym sensie zgromadzenia wymienitej obsady), ale zadecydowa znakomity scenariusz oraz umiejtnoci Masellego, ktry ma wyjtkow intuicj trafnego i sugestywnego klimatu opowieci, objawion ju w filmie debiutanckim. We wsppracy z tymi samymi co przy Opuszczonych operatorem i kompozytorem, zamykajcymi opisywany wiat w dusznym mroku, powstaa wietna replika bezwolnoci na tle degrengolady zuboaej buruazji w dekadzie zwycistwa stronnikw Mussoliniego. Sami faszyci niezbyt zreszt zrozumieli, co si za t fabu kryje. Odczytywali ksik tylko w warstwie krytyki dekadencji rodziny Ardengw: matka, od lat zwizana z przedsibiorczym panem Merumeci, a uzaleniona ode dugiem na hipotek swej rzymskiej willi, musi si mimo histerycznej zazdroci zgodzi na zamian siebie na crk, dwudziestoczteroletni dziewic; wczeniej dzielia Merumeciego z przyjacik, ktra take, za jej zgod, staje si korepetytork erotyczn syna. Cay w promiskuityczny ukad jest jednak zaledwie powok treciow. Po pierwsze, jego wyizolowanie z otaczajcego wiata nie najlepiej si sprawdza w kategoriach realistycznych, co moe trzeba uwaa za skutek niedowiadczenia yciowego autora. Po drugie, nie wydarzenia i konfiguracje tu decyduj, lecz spoeczne i moralne znaczenie konfiguracji, ktre mody Moravia z tak intuicj uchwyci. Po trzecie, pisa t ksik - po wchoniciu podczas choroby, w bardzo modym wieku, caej wartociowej literatury - jako drobiazgowe studium psychologiczne wyprzedzajce egzystencjalizm, i std uwaa j za niezmiernie trudn do przeniesienia na ekran. W filmie - domenie dziaania - pokaza brak warunkujcego dziaanie kontaktu z rzeczywistoci, ktry obezwadnia bohatera (jest nim Michele, godzcy si na hab siostry) to zadanie nie lada jakie. Suso Cecchi D'Amico i Maselli rozwizali jednak t kwesti, tak jak, pomimo wszystko, udao im si uwiarygodni owo zupenie inaczej tumaczce si literacko wyczenie z rzeczywistoci, przy czym trudno zauway, e film powstawa w dwuletnich sporach z producentem o koncepcj i realia czasowe. Franco Cristaldi liczy na co efektownego pomidzy dramatem sentymentalnym a skandalicznym, Maselli obroni jednak, w sumie cakiem niele i lepiej ni w pniejszych prbach ekranizacji, wersj opowieci w pewnego rodzaju czasie zastygym dwch decydujcych dni. Zapewne zaleao mu na pewnym uniwersalizmie sytuacji i tym samym na krytyce rwnie wspczesnej mentalnoci woskiej elity buruazyjnej jednake z drugiej strony w Obojtnych jest te dekoracyjno ponurego, fatalistycznego modernizmu wica si z bardzo dobrymi rozwizaniami scenograficznymi. Mocnego wsparcia tak wybranej koncepcji udzielaj Gianni Di Venanzo, malujcy dramat w gbokich kontrastach fotografii i Giovanni Fusco, ktry w bogatym, gromkim komentarzu partytury przydzieli przeplatajce si solowe partie trbce i fortepianowi. Cokolwiek sdzi o ryzykownym obsadzeniu roli Carli, brzydkiej w oryginale Moravii, to trzeba przyzna, e Claudia Cardinale z powodzeniem przeciwstawia si swojej

fizycznoci. Nie na niej jednak spoczywa tu zadanie prowadzenia dramatu. Pozostae cztery postacie s za nienagannie na swoim miejscu, przy czym najtrudniej byo to chyba zrobi Tomasowi Milianowi. Bodaj najlepsza z jego rl nie przyniesie, niestety, adnej ciekawej kontynuacji. [1966] OBAWA, THE CHASE, Arthur Penn. Stany Zjednoczone Scenariusz: Lillian Hellman. Pierwowzr scenariusza: Horton Foote - powie "The Chase" i sztuka oparta na tej powieci. Zdjcia: Joseph LaShelle. Muzyka: John Barry. Scenografia: Richard Day. Monta: Gene Milford. Wykonawcy: Marlon Brando (szeryf Burt Calder), Robert Redford (Charles "Bubber" Reeves), Jane Fonda (Anna Reeves), James Fox (Jake Rogers), Angie Dickinson (Ruby Calder), E.G. Marshall (Val Rogers), Janice Rule (Emily Stewart), Richard Bradford (Damon Fuller), Robert Duvall (Edwin Stewart), Miriam Hopkins (matka Charlesa), Henry Hull (Briggs), Clifton James (Lem Brewster), Martha Hyer (Mary Fuller), Bruce Cabot (Sol), Joel Fluellen (Lester Johnson), Steve Ihnat (Archie), Malcolm Atterbury (ojciec Charlesa), Diana Hyland (Elizabeth Rogers), Ken Renard (Sam), Nydia Westman (pani Henderson), Pamela Curran (pani Sifftifieus), Jocelyn Brando (pani Briggs). Sam Spiegel 134' Panavision Technicolor Penn uruchamia "dzwonki alarmowe w wiadomoci", jak nazywa swe gwatowne spicia dramatyczne: tym razem jest to co o wiele bardziej prowokujcego ni przeciwstawienie Billy Kida cigajcej go zgrai, ktre znalazo si w debiutanckiej Broni w lewej rce. Zawartemu w Obawie oskareniu bezmylnoci, prymitywizmu i krwioerczych instynktw poudniowcw z Teksasu brak w kinie amerykaskim precedensu rwnie w swojej pozbawionej nadziei szczeroci. To nie Zdarzenie w OxBow, Zapamitaj czy Jestem niewinny; bo i czasy nie te. Przed dwu laty od batalii o rwnouprawnienie rozpoczo si wiosn w Alabamie decydujce starcie midzy demokracj a faszystowsk nienawici; jesieni zgin w teksaskim Dallas prezydent Kennedy; 21 lutego 1965 zastrzelony zostaje Malcolm X. Gwnymi sprynami wydarze w Obawie nie s jednak ani rasizm, ani ksenofobia. Tym bardziej zwiksza to donioso wnikliwej, bezlitosnej obserwacji rde i mechanizmw dziaania przemocy wyzwolonej w rodowisku milczcej wikszoci prowincjonalnej: cigany chopak ma w okolicy opini pechowego odmieca, w kopoty z prawem by wpltany (niezbyt zasuenie) jeszcze jako nieletni, poszed do wizienia za prowadzenie po pijanemu samolotu, nikt jednak nie podejrzewaby w nim gronego mordercy do chwili, gdy nadchodzi wie o zabjstwie dokonanym przez dwch zbiegw. Jednym z nich jest wanie Bubber Reeves. Wywouje to panik w miasteczku, gdzie decyduj wpywy lokalnego potentata naftowego, obywatele mog za na og wybiera pomidzy serwilizmem i rozadowywaniem frustracji w pijatykach a niezalenoci poczon z kiepskim stanem materialnym. Niejeden bowiem ma powody do obaw, e Bubber bdzie chcia si zemci za rne krzywdy. Mona do nich na przykad zaliczy to, o czym jeszcze nie wie: e szkolny przyjaciel Jake Rogers, syn patrona okolicy, jest kochankiem jego ony. Prawie nikt tutaj nie potrafi sobie wyobrazi, e o postpowaniu mog decydowa tolerancja, bezwzgldna odwaga, lojalno czy uczciwy kompromis; tymczasem Anna Reeves i jej Jake staraj si jako tymi zasadami kierowa, przede wszystkim za czyni to szeryf Calder, oczywicie zawdziczajcy posad przychylnoci Rogersa. Utrzymywana przeze chwiejna rwnowaga miejscowego ukadu ulega jednak bezapelacyjnemu zrujnowaniu z chwil pojawienia si Bubbera, ktry znw pechowo zabra si na gap pocigiem jadcym nie do Meksyku, tylko w gb stanu. Obywatele, rozgrzani alkoholem podczas sobotniego witowania urodzin Rogersa, bior sprawy w swoje rce: doprowadzaj do mierci jego syna, zabijaj Bubbera znajdujcego si ju pod ochron prawa, a oprcz tego masakruj zarwno Caldera, jak przekazujcego mu wiadomo Murzyna. Nazajutrz szeryf wraz z on wyjeda. Podobnym finaem koczyo si przed kilkunastu laty inne oskarenie milczcej wikszoci W samo poudnie; ale tamten szeryf by zwyciski i jecha na wasn farm, by cieszy si przyszymi dziemi. Calder nie bdzie mia ani wasnej farmy, ani wasnych dzieci. Jedn z prowokacji

autorw Obawy jest fundamentalne zakwestionowanie zwizku mitu westernowego z praktyk poczyna amerykaskiej prawicy, co w arcydziele Zinnemanna i Foremana nie byo dla wszystkich jasne. W pierwszej czci film jest statyczny, z gorzk ironi demonstrujcy przekrj spoeczny miejscowoci i jego antagonistyczne podziay; w drugiej dynamika narasta a do apokalipsy oblenia skadu wrakw samochodowych, gdzie schronia si trjka modych. Demon przemocy pochania wszystkich nie tylko pozornie spokojnych dotd obywateli, ale nawet szeryfa, ktry nie umie poskromi odruchu gwatu w chwili aresztowania mordercy (niewielu zreszt byoby to w stanie zrobi w sytuacji jawnie pomylanej jako replika owej z Dallas, gdy Ruby zastrzeli Oswalda). Wcignicie w emocjonaln spiral agresji i reakcji, co stanie si pniej domen badajcego te konsekwencje Peckinpaha, nie jest jednak wolne od pewnej demagogii i natrtnoci: za wczenie, by nabra dystansu do burzliwych wydarze biecych, ktre wkrtce tak przeksztac Ameryk poza tym za Penn jeszcze nie uwolni si od teatru, z ktrym tak dugo by zwizany. Na czele zespou aktorw o znakomitych przewanie nazwiskach posta jedynego konsekwentnego, a zarazem ludzkiego przedstawiciela prawa odtwarza z gbokim przekonaniem Marlon Brando, lecz wikszo rl drugoplanowych jest krelona nazbyt dobitnie i staromodnie, w samej za strukturze dramaturgicznej te odbija si sceniczna precyzja krtkich, wyrazistych, zamknitych dialogowo scen. Mona powiedzie, e trudno byo si spodziewa innego obrotu sprawy, skoro z tym trybem ekspresji zwizani byli rwnie Foote i Hellman; ciekawe jednak, e wszyscy jednako dystansowali si od penej odpowiedzialnoci za rezultat. Rzekomo bowiem w pewnych wymuszanych rozwizaniach i ostatecznym montau film zosta przerysowany przez Spiegela, ywicego ambicje zostania najgoniejszym producentem samodzielnym: na przykad usunito improwizacje aktorskie i inny rytm w scenach, ktre miay odrnia mode pokolenie od ludzi starszych i wewntrznie wolnych od uzalenionych co daoby caoci inn struktur, bdc kontrapunktem wystpujcych ostentacji. Penn o tyle nie aowa, e w przyszoci nie da ju sobie nigdy uj niezalenoci autorskiej; stanowczo jednak jego niech do penego zaakceptowania Obawy jest nadmierna. Nawet jaskrawo znajduje w niej poniekd sw dobr stron: uwypukla wymiar tragedii w tym, co mogoby by tylko melodramatem, kumulujc motywy tragicznej modzieczej niedojrzaoci i przeklestwa bogactwa, tragicznych podziaw i niespenie, prymitywizmu, kultu twardych regu oraz zaguszanej saboci, a wreszcie tragicznego obyczaju obnoszenia si z rewolwerami. [1962] OBZALOVANY, zobacz OSKARONY ODWAGA NA CO DZIE, KAD DEN ODVAHU, Evald Schorm, Czechosowacja Scenariusz: Antonn M a. Zdjcia: Jan uk. Muzyka: Jan Klus k. Monta: Josef Dobichovsk. Wykonawcy: Jan Kaer (Jarda), Jana Brejchov (Vra), Josef Abrh m (Boek), Jiina Jir skov (Olina), Vlastimil Brodsk (dziennikarz), Olga Scheinpflugov (dozorczyni), V clav Trgl (staruszek), Jan Libek (fotograf), Jan Cmral (dyrektor przedsibiorstwa), Josef Krame (magik), Helena Uhlov (asystentka magika), Ji Menzel (klient w gospodzie), Oldch Stodola (tancerz), Naa Sobotkov (tancerka), Drago slavsk (piewak), Frantiek Popp (pianista), Jaroslav Tomsa (funkcjonariusz suby bezpieczestwa), Ema ern (siostra Jardy), Pavel P v (m siostry), Milo Kohout (redaktor tv), Zdenk Kment (sekretarz), Zdenk Skalick (kelner), Jan Poepick (klient w winiarni). TS NovotnKubala 89' Trzydziestoletni robotnik wszystkie dorose lata przey dotychczas jako modzieowy aktywista, przodownik pracy socjalistycznej, entuzjasta idei; i oto budzi si jako kto wyrzucony poza nurt biecy. Brak mu wyksztacenia, jego sposb widzenia spraw razi naiwnym schematyzmem, odesza od niego dawna sympatia, a przede wszystkim bezsensownie zaczyna si przedstawia wiara, e naley y dla innych, dla dobra spoeczestwa bezklasowego. Ludzie maj do dtych hase i prelekcji. Rozgoryczenie Jardy nie oznacza, e traci ch do pracy i przedsiwzi organizacyjnych, w ktrych tak mu dobrze szo

 ale nawet tam, gdzie spodziewaby si pomocy i wyjanienia rozterek, spotykaj go przykroci: piszcy o jego fabryce dziennikarz traktuje go przedmiotowo, jak egzemplarz ze znienawidzonej minionej epoki stalinowskiej. Sfrustrowany Jarda pozbawia si w kocu nawet oparcia sprzyjajcej mu Vry i dostaje lanie od ludzi, ktrych po pijanemu rozjuszy. Nie pozostaje jednak pasywny. Szans wyjcia z kryzysu duchowego jest jego uczciwo wewntrzna i ambicja, aby codziennie z odwag rozwizywa swoje problemy, zrozumie uciekajcy wiat i zmieni kryteria jego ocen. Nie tylko prawda jest wana, ale upr w jej poszukiwaniu, wola zmian, poniechanie myli, e co si czowiekowi jakoby dlatego naley, e tyle robi dla innych. Navigare necesse est w tym Marks zgodny jest nawet z Plutarchem. Debiut Evalda Schorma, uznany w kraju za film roku, okae si najlepszym w ogle dramatem przegranego budowniczego lewicowej wsplnoty, ktry nie rozbija si o ideologiczne kamstwo - jak to poka W gr rzucony kamie, Czowiek z marmuru czy Vera Angi - lecz o kompromitujce go obojtno, lekcewaenie, niech otoczenia. Odwaga na co dzie jest zarazem w swoim kraju wyjtkowo na czasie. Rok 1963 przynis w Czechosowacji zasadnicze zmiany w yciu spoecznym: wyran reorientacj politycznoekonomiczn, odmow dalszego podporzdkowania si dtej frazeologii propagandowej, fal swobody i rnorodnych odkry w literaturze, filmie, kulturze popularnej. Aktualno stanowczo jednak rni si u Schorma od doranoci: jego styl jest powcigliwy, wypracowany, w wikszym stopniu ni u kolegw oparty na precyzyjnym aktorstwie (okazj do pokazania realnej wartoci ma tu bardzo ju popularna Jana Brejchov ), a strona obrazowa zostaa piknie wykreowana przez Jana uka, ktry poza kolejnym objawieniem rozwoju swojego talentu daje te dowody umiejtnoci oddania intencji reyserskich w trzecim - po Transporcie z raju i O czym innym tak rnym od pozostaych dramacie ekranowym. U Schorma najmniej bowiem chodzi o ekspresj i efektowno, a najbardziej o powag w dreniu prawdy osobowej. W przyszych filmach pjdzie jeszcze bardziej zdecydowanie drog analiz moralnych i psychologicznych, a po pytania fundamentalne o sens ycia miakiego, skazanego na kompromisy, schizofrenicznego w swej hipokryzji: taki bdzie N vrat ztracen syna (1966) - pesymistyczny, niepokojcy dramat o rozpaczy i psychicznej ucieczce od ho rzeczywistoci innego samotnika, ktrego rwnie zagra Jan Kaer w towarzystwie Jany Brejchovej - i tragikomedia Den sedm, osm noc (1969), film zbyt przenikliwy w ocenie spodziewanego konformizmu "normalizacji" narzuconej z Moskwy, by mg si ukaza na ekranach przed aksamitn rewolucj, ktrej Schorm ju nie doczeka. Wyrs z filmu dokumentalnego, w ktrym bliskie cinmavrit denie do wiernoci yciu dopenia dbaoci o pikn form; uwaany przez kolegw z czeskiej nowej fali za jej "szar eminencj" intelektualn, w pewnym sensie czy wczeniejszy racjonalizm Munka z humanizmem opisu pierwszych bohaterw Kielowskiego, szukajcych swego miejsca w wiecie realsocjalizmu lat siedemdziesitych. Wanie Schorma zacytuje Kielowski w swej pracy dyplomowej z roku 1968: "W niekoczcych si poszukiwaniach sensu rzeczy, istoty i prawdy czekaj nas liczne rozczarowania, ale trzeba dy do tego wci od nowa nie tylko dla celu, ale take dla samej drogi ku niemu". [1960] OJCIEC ONIERZA, DARISKACIS MAMA, Rewaz Czcheidze. Zwizek Radziecki Scenariusz: Suliko genti. Zdjcia: Lew Suchow, Arczil Philipaszwili. Muzyka: Sulchan Cincadze. Scenografia: Zurab Medzmariaszwili, Nikoaj Kazbegi. Wykonawcy: Sergo Zakariadze (Giorgi Macharaszwili), Wadimir Priwalcew (Nikiforow), Aleksandr Nazarow (Jerszow), Aleksandr Lebiediew (Nazarow), Ketewan Boczoriszwili (Maria Macharaszwili), Wadimir Kookolcew (Gorbatienko), Jurij Drozdow (obow), Nikoaj Barmin (pukownik), Pawie Lubieszkin (genera), Wiktor Uralskij (wonica), W. Picek (rejestrator szpitalny), Iwan Kosych (ranny onierz). GruzijaFilm 92' Ostatni z oryginalnych filmw radzieckich, powstaych w okresie liberalizacji i odnowy, na temat losw

ludzi walczcych na wschodnim froncie II wojny wiatowej: ballada o niemodym ju gospodarzu z Kachetii, ktry we wrzeniu 1942 pojecha do szpitala przyfrontowego odwiedzi rannego syna, by spotka si z nim wreszcie w dniu jego mierci w poowie kwietnia 1945 w Niemczech. Przez ten czas jego Goderdzi zosta znanym dowdc batalionu czogw, a on sam szeregowym onierzem w stanowczo nieregulaminowym wieku i z jeszcze bardziej nieregulaminowymi zachowaniami w rodzaju gaszenia na pierwszej linii walk, i to podczas odwrotu, poncego zboa, albo czynnego zaatakowania rosyjskiego sieranta, ktry omieli si niedbale wjecha czogiem w niemieck winnic ("ty t winorol sadzi?!"). Znalaz si w ogniu bitewnym przypadkiem, zagarnity przez odwrt na froncie krasnodarskim, ale jego udzia w walkach jest wiadomy, podyktowany tym, co zobaczy: nie chodzi tylko o upart konsekwencj w deniu do pierwotnego celu, bardziej o zrozumienie charakteru Wielkiej Wojny Ojczynianej. Dla autora scenariusza przedstawienie tej historii byo z kolei spaceniem dugu osobistego: kto podobny do bohatera filmu - legendarna posta z brygady, w ktrej suy genti uratowa mu ycie wynoszc ciko rannego z pola bitwy. Rewaz Czcheidze i jego rodak Tengiz Abuladze naleeli do grupy modych, ktrzy w poowie lat pidziesitych utworzyli nowofalowy nurt w kinie radzieckim. Pierwsze swe filmy wspreyserowali; obaj pozostan pniej przez trzy dekady na czele kina gruziskiego Abuladze jako najwybitniejszy autor, Czcheidze bardziej jako organizator, dyrektor wytwrni tbiliskiej, ale take jako reyser. Ojciec onierza jest konglomeratem rnych tendencji: patosu heroicznego (odzywajcego si zwaszcza w sekwencji finaowej) i liryki, umoralniajcych a naiwnych uproszcze i inteligencji inscenizacyjnej, ozdobnikw rodzajowych (przez ktre gubi si rytm), werystycznej nadwyrazistoci i zrcznego humoru. Nad wszystko wyrasta jednak zamaszycie wykreowana gwna posta, potny rdze obrazu. Nalecy do czoowych aktorw gruziskich pidziesiciopicioletni Sergo Zakariadze zagra yciow rol, celowo przeamujc granice ekranowej ekspresji: znacznie mniej chodzio o popis, bardziej o wyraenie narodowej dynamiki ducha i wyrastajcego z niej oporu przeciwko wszelkiemu niszczeniu dobra. Tym razem wanie to rozstrzygno o wartoci caego przedsiwzicia. [1965] ONIBABA, zobacz KOBIETA DIABE ORZE, BONCHI, Kon Ichikawa. Japonia Scenariusz: Natto Wada, Kon Ichikawa. Pierwowzr scenariusza: Toyoko Yamazaki - powie "Bonchi". Zdjcia: Kazuo Miyagawa. Muzyka: Yasushi Akutagawa. Scenografia: Yoshinobu Nishioka. Monta: Shigeo Nishida. Wykonawcy: Raizo Ichikawa (Kikuji), Kikue Mori (babka Kino), Isuzu Yamada (matka), Ayako Wakao (Ponta), Tamao Nakamura (Hiroko), Machiko Kyo (Ofuku), Fubuki Koshiji (Hisako), Mitsuko Kusabue (Ikuko), Eiji Funakoshi (ojciec), Ganjiro Nakamura (Harudanako), Naritoshi Hayashi (Taro), Mayumi Kurata (Kimiko), Tanie Kitabayashi (Otoki). Daiei 104' Daieiscope Daieicolor W bogatej i rnotematycznej twrczoci Ichikawy pojawiy si w drugiej poowie poprzedniej dekady filmy, zwizane w pierwszym rzdzie z innymi dominujcymi motywami, wraz jednak z kilku nastpnymi z pocztku lat szedziesitych tworzce wyran grup: autor Izby kar, Pomienia udrki i Klucza, przy uyciu wtrtw swej sardonicznej satyry, poddaje w nich generalnej krytyce tradycyjn rodzin japosk. To niewtpliwie znak czasu. Narodowe odrodzenie dao nadziej, e usunite zostan obyczajowe relikty przeszoci, chociaby jaskrawy paternalizm przenoszcy si na ukady oglnospoeczne czy dyskryminacja kobiet; tymczasem pod powierzchni byskawicznie przyswajanych wzorw amerykaskich trwa stare. Modzie si buntuje, w kraju narastaj napicia pokoleniowe. Seniorzy kina, jak Ozu, w ogle to ignoruj; najmodsi zwracaj si ku prawdzie biecej; Ichikawa natomiast, o co raczej go nie podejrzewano, wyprowadza systematyczne wnioski z cyklu analiz nie

wprost w filmach bd z przedwojennej przeszoci, bd z teraniejszoci nieskonkretyzowanej, przy czym tylko w filmie ostatnim, Watashi wa nisai (1962), gdzie chodzi o uczenie Japoczyka pokory od malekoci, przenikliwe obserwacje z punktu widzenia dwulatka mieszaj si z tonami bardzo ciepymi. Kuroi junin no onna (1961) jest wszake zjadliw czarn grotesk w stylu znamiennym dla swego autora (no i jego domowej scenarzystki, Natto Wady), opowiadajc o spisku dziewiciu kochanek i ony przeciwko panu i wadcy, Orze i Modszy brat przeprowadzaj za rewizj pozytywnych wyobrae o zwizkach rodzinnych w ramach fabu o strukturach do klasycznych. We wczeniej nakrconym Orle postaci tytuow, beniaminkiem babci i mamy, jest spadkobierca kupieckiej rodziny z Osaki. Opowiedziana w retrospekcji historia, przemierzajc czas od lat dwudziestych do niedawnej przeszoci, wyjania, dlaczego Kikuji pomimo rad ojca nie przemieni si z domowego kurczcia w wysoko szybujcego ptaka: broni uciskanych w obyczajowym systemie Japonek sta si seks. Dokonujc odpowiednich posuni, w praktyce potrafi mczyzn ubezwasnowolni, tak jak to si stao z ojcem w domu rzdzonym przez babk i matk, i jak to dzieje si w kocu z Kikujim, podobnie pochonitym pilnowaniem firmy i rozwijajcym specjalizacj w tabi - skarpetach penicych rol pantofli, a w kocu pozostawionym z pustymi rkoma przez wojn, bombardowania, postp technologiczny, ale najbardziej przez utrzymanki mao adekwatnie nazywane w pierwszej poowie wieku gejszami (pierwotny sens okrelenia - towarzyszki sztuki - przywrcony zosta dopiero po likwidacji prostytucji w roku 1958). W satyrycznym spojrzeniu Ichikawy, ktry zdoa tu wietnie poczy zaduman melancholi z cierpk satyr i zjadliwe sportretowanie starych despotek z ciepo komediowym opisem ludzkich saboci, rodzina mieszczaska Japonii wielkomiejskiej odbija wyzysk i drapien bezwzgldno walki o wadz z systemu feudalnego, tyle e... wyzyskiwanym okazuje si odpowiednio sterowany mczyzna, bo nie umie by nieczuy. Sens podstawowy nie ulega natomiast zmianie: indywidualizm nie popaca, wygrywaj drapieni kunktatorzy. Jak biegli prawnicy umiej zrobi wszystko za pomoc rozwinitego systemu precedensw, tak straniczki domowego ogniska wykorzystuj tu kady detal wielowiekowego kodeksu obyczajowego. W przeprowadzeniu zamiarw pomoga Ichikawie do reprezentacyjna obsada; najbardziej jednak wystawna, nawet przy wziciu pod uwag pierwszorzdnej normy jego filmw, wydaje si w Orle oprawa zdjciowa. W ciasnych wntrzach Kazuo Miyagawa z rozmachem uywa bliskich planw, miao zabudowuje boczne paszczyzny, obserwuje z gry, starajc si dostosowa do ironicznego chodu opowiadania, a nawet nastroju pewnej nienaturalnoci narzucanej przez matriarchaln dyktatur. Z powodzeniem, ale efektem jest te przeestetyzowanie. To poniekd take znak czasu: filmowcy japoscy wkraczaj wanie w kilkuletni okres najmielszych poszukiwa rodkw wypowiedzi. [1961] OSIEM I P, 8 , Federico Fellini. Wochy Scenariusz: Federico Fellini, Tullio Pinelli, Ennio Flaiano, Brunello Rondi. Projekt scenariusza: Federico Fellini, Ennio Flaiano. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Nino Rota oraz Richard Wagner - lot Walkirii z dramatu muzycznego "Die Walkre", Gioacchino Rossini - uwertura do opery "Il barbiere di Siviglia", Piotr Czajkowskij - trepak ze suity op. 71 a do baletu "Szcziekunczik". Scenografia i kostiumy: Piero Gherardi. Monta: Leo Catozzo oraz Adriana Olasio. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Guido Anselmi), Anouk Aime (Luisa Anselmi), Sandra Milo (Carla ), Jean Rougeul ("Daumier"), Claudia Cardinale (Claudia), Mario Pisu (Mario Mezzabotta), Rossella Falk (Rossella), Cesarino Miceli Picardi (kierownik produkcji Cesarino), Guido Alberti (producent Pace), Mario Conocchia (Conocchia), Madeleine Lebeau (aktorka francuska), Barbara Steele (Gloria Morin), Ian Dallas (telepata Maurice), Eugene Walter (dziennikarz amerykaski), Annibale Ninchi (ojciec Guida), Tito Masini (kardyna), Frazier Rippy (asystent kardynaa), Alfredo De Lafeld (praat), Mario Tarchetti (agent reklamowy Claudii), Neil Robertson (agent Francuzki), Gilda Dahlberg (ona dziennikarza amerykaskiego), Bruno Agostini (sekretarz produkcji Agostini), Caterina Boratto (nieznajoma z holu hotelowego), Mary Indovino (Maya), Maria Raimondi (ciotka Guida w biaej bluzce), Marco Gemini (Guido jako chopiec), Georgia Simmons (babka Guida), Vadim Volkonsky (portier hotelowy), Eva Gioia (Eva), Edra Gale ("Saraghina"), Yvonne Casadei (Jacqueline Bonbon), Olimpia Cavalli (Olimpia), Sonia

Gensner (kandydatka do roli ony). Angelo Rizzoli 188'# 138' "Wymyliem siebie cakowicie. Swoje dziecistwo, osobowo, tsknoty, marzenia, wspomnienia, wszystko": sowa z autobiografii Felliniego odnosz si czciowo rwnie do dwch filmw (przynajmniej do dwch). W pniejszym Amarcordzie bd to tylko refleksy dziecistwa; Osiem i p to Fellini wymylajcy siebie, ktry nie moe wymyli nastpnego filmu po siedmiu ju nakrconych (i dwch "wiartkach" nowelowych). Zabawne intermezzo ekranowe? Najzupeniej nie: wielkie arcydzieo, hipnotyczne, barokowe i gbokie, jakkolwiek owszem, cudownie lekkie, w kadym razie w ostatecznej wersji krtszej o prawie godzin. Poza tym zdecydowanie rne stylistycznie od poprzednich; secesyjnemu tu scenograficznemu towarzyszy najnowoczeniejszy tryb narracji. Z ca pewnoci Osiem i p nie jest "zapisem wasnego kryzysu twrczego": na to zmylenie, moe dlatego e przyszo do gowy innym, Fellini zgodzi si nie chcia. "Dziecko, uwaasz mnie za bankruta?" - gniewa si na synn Orian Fallaci, gdy ta, przeprowadzajc wywiad w roku 1963, przyciska go do muru szczegami: bohater ma dokadnie 43 lata, nosi identyczny kapelusz artysty, tak samo chodzi, a nawet tak samo zarzuca na ramiona peleryn. Ma te t sam zdolno do kamstw, no i w kocu przekazuje to straszne wyznanie: "Nie mam nic do powiedzenia, a jednak mwi"... Skdind jest prawd, e koncepcja Omiu i p krystalizowaa si dugo (musiay nawet przez to ulec przesuniciu plany produkcyjne), a posta centralna, przeywajcy depresj Guido Anselmi, staa si ostatecznie reyserem filmowym tu przed rozpoczciem realizacji. Natomiast prawie od pocztku - od pobytu na kuracji w umbryjskich termach w Chianciano - Fellini przewidywa, e opowie pewnego rodzaju wariant "Czarodziejskiej gry" o inteligencie w najlepszym okresie aktywnoci, ktry musi si wyczy z intensywnych zaj, by zdiagnozowano mu jakie niezbyt grone dolegliwoci zdrowotne. O cakowitym odseparowaniu nie ma mowy, bo trwaj wanie prace wstpne do epickiego filmu o wiecie po III wojnie wiatowej (skal przedsiwzicia ujawnia budowana dekoracja rakiety, sigajca ju siedemdziesiciu metrw); wyrwanie ze zwykego rytmu powoduje jednak, e Guido, nkany koniecznoci rozwizywania wielu problemw, popada w kryzys. Nie jest pewny postanowie twrczych, widzi niezrczno materiau ze zdj prbnych i niesprawno jzyka filmu w ogle, marzy o muzie zniechcony niedoskonaoci ony i kochanki, mczy go presja rnych ludzi z otoczenia, a take konserwatyzm katolickich hierarchw i powierzchowno mediw; powracaj do we wspomnieniach uroki i kompleksy dziecistwa, zwaszcza erotyczne (najbardziej ekspresyjny ich przejaw to taczca rumb, diabelsko bujna w ksztatach, pierwotna Saraghina) i owo poczucie wiecznej woskiej niedojrzaoci emocjonalnej. Pogra si coraz bardziej w konfuzji, ale oto wypltuje si z psychicznego wiru w sposb najatwiejszy: przez poddanie si prostocie. Objawienie, e trzeba tylko akceptowa wiat, a wszystko si uoy, wyraa Fellini cyrkowym korowodem w finale, gdzie poznane wczeniej osoby z rzeczywistej teraniejszoci, wspomnie i imaginacji bior si za rce, krc na planie filmowym u stp rakiety majcej uratowa przed zagad: chaos zmieni si magicznie w defilad ycia. Mgby ten fina wypa aonie, gdyby go nie wyprowadzi poeta. Trudno si bowiem usprawiedliwia ucieczka w krg leniwej zgody i wynoszenie na piedesta radoci cyrkowego zapomnienia. Niechybnie te puenta dlatego jest rozbrajajco dobra, e tak bardzo subiektywna: Fellini kocha cyrk nieprzemijajc mioci prowincjonalnego mieszczucha i zamiast podda w nim analizie artystyczn uud, mitologizuje jego mitologi atwej nieodpowiedzialnoci, widzc yciowy autentyzm w poczeniu technicznej precyzji i improwizacji. Rwnie w przyszoci ta szczeglna mio do spektaklu iluzji bdzie zarwno jego saboci - przede wszystkim w mocno niedoskonaym zobrazowaniu "Satiriconu" Petroniusza - jak, znacznie czciej, si. W kocu bowiem nie ograniczenie krgu podanych dozna decyduje o skali rezultatu: najbardziej twrczy w literaturze dwudziestowiecznej badacze ycia - Proust, Kafka, Joyce uwiarygodnili to dostatecznie. Osobowo Felliniego (ktry w Omiu i p mia niewtpliwe ambicje znalezienia jakiego filmowego ekwiwalentu ich dzie, szczeglnie "Ulissesa") wyklucza ryzykowne mskie emocje otwartych przestrzeni; autor Casanovy podniesie jednak do stopnia umiejtnoci najwyszej imaginowanie caego wiata w studiach rzymskiej Cinecitta. Ucieczka do atwego mitu cyrkowego w Omiu i p jest za tym bardziej prawdziwa, e Fellini przyzna w tamtym wywiadzie z

Orian Fallaci, jak utkn przy pracy nad zoeniem caoci i olnio go, by oprze si wanie na tym: "Zrobiem wic film o reyserze, ktry chce zrobi film i nie moe sobie przypomnie, co w nim zamierzy. Przeycia Guida Anselmiego s czciowo moimi, a wniosek, jeeli mona go nazwa wnioskiem, przedstawia si nastpujco: nie trzeba trwa przy rozumieniu. Trzeba odczu. Trzeba akceptowa siebie". Wniosek bardzo adny, bo bez odkrywania kart stanowi take o szczeroci Omiu i p, dziea uczciwie wychodzcego z dylematu artysty - ktry chciaby odda zoon prawd, lecz boi si odrzucenia, opacznego odczytania intencji i ekshibicjonizmu, nie godzc z kolei na fasz, ktrego chcieliby ode inni - i rozwizanego na poziomie symbolicznym, co raczej bezdyskusyjnie zinterpretowa Tadeusz Lubelski, w zupenej zgodzie z myl Junga, darzonego przez Felliniego nie skrywan estym. Nie w tym jednak gwnie ranga filmu, lecz w awangardowej, rozkwitajcej pomysami, a tak dojrzaej, pynnej, integralnej formie opisu wiadomoci wspczesnego czowieka: w kluczowych latach przeomu Osiem i p jest najwybitniejszym dzieem pomijajcym wzit z literatury fabularno i przedstawiajcym rodkami ekranowymi portret duchowy. Najbliszy takiemu podejciu Resnais oddaje procesy psychiczne towarzyszce stymulujcym je wydarzeniom, a wic krg kojarze, reakcji, take przewidywa; Fellini, rzec mona, skanuje psychik swego bohatera poddanego wanie badaniom lekarskim, przymusowo zawieszonego w czasie. Jest to gwnie przywoywanie ju przeytego, cho take sfera roje i lkw biecych; tylko czciowo film oniryczny jak Zeszego roku w Marienbadzie, zasadniczo natomiast zwizany z rzeczywistoci - take kulturow, specyficznie wosk - i pod egid twrcy teorii indywiduacji miao scalajcy realne z wyobraanym, przy czym cakowicie wyswobodzony z wizw zachowywania chronologii. Uderza wizualnoci i pochania ju od pierwszych chwil niezapomnianej wstpnej sekwencji koszmaru, ktra (podobnie jak w Tam, gdzie rosn poziomki, lecz bardziej spjnie) wprowadza w substancj dziea metafor uwizienia-samouwizienia: Guido Anselmi, zagubiony indywidualista bronicy swojej niezalenoci, w widmowej ciszy tkwi w metropolitalnym korku samochodowym; w klaustrofobicznym lku przed brakiem powietrza, w odseparowaniu betonem tunelu od nieba, a taflami szka i cianami metalu od innych ludzi, obojtnych i nieprzyjaznych. Triumf Omiu i p ostatecznie przypiecztowa zwycistwo filmu autorskiego, ktre przez najblisze lata zechc respektowa rwnie potni producenci przemysu kinowego. Arcydzieo Felliniego bardziej te chyba nawet ni Obywatel Kane stanie si wzorem dla wierzcych w obraz ekranowy i, jakkolwiek samo ze znaczn przesad uwaane tylko za film o powstawaniu filmu, otworzy pole dla bardzo wielu przedsiwzi autotelicznych. Osobliwoci nie lada jest natomiast to, e Fellini naprawd przeyje opisany kryzys reysera, przez kilka lat (1966-1968) borykajc si na prno z zamierzon w podobnej poetyce "Podr Giuseppego Mastorny" i nie dowierzajc wanie temu instynktownemu odhamowaniu, w jakie kaza uwierzy Guidowi. Ostatecznie jednak rozpozna, e w swoim okresie twrczej "inkubacji" musi przej przez faz antypatii do majcego powsta utworu. Powrciwszy do krgu wasnych zmyle zdoa poprzez nie, jak si okae, wyrazi nie tylko samego siebie, lecz transformacje wiata i tego, ktry zna, i tego, ktrego obrazy docieraj do niego ju przetransformowane. [1965] OSKARONY, OBZALOVANY, Jn Kadr, Elmar Klos. Czechosowacja. Scenariusz: Jn Kadr, Elmar Klos. Pierwowzr scenariusza: Lenka Haskova - nowela "Obzalovany". Wykonawcy: Vlado Mller (Josef Kudrna), Jaroslav Blazek (przewodniczcy sdu), Jir Menzel 93' Elektrownia w Blahovicach, triumfalna budowa socjalizmu wielkoprzemysowego, zostaa zgodnie z planem oddana do uytku w roku 1955, lecz prokuratura wykrywa nieprawidowe przekroczenia kosztw i naduycia finansowe. Oprcz malwersantw oskarony zostaje dyrektor, ktry nie tylko osobicie angaowa si w skuteczne przypieszenie prac, ale mia ustne przyzwolenie ministra na wypat wwczas jeszcze pozaregulaminowych premii motywacyjnych (urosy do kwoty miliona koron). Owszem; pochonity sprawami kluczowymi Kudrna mao zwaa, co podpisuje, i zodzieje naduyli jego

zaufania ale nie czuje si winny, zwaszcza e znikn gdzie inynier, ktremu powierzy sprawy premiowe. Majcy by kompromisem trzymiesiczny wyrok z zaliczeniem aresztu ledczego przyjmuje jak obelg. Bdzie si odwoywa do sdu wyszej instancji. W przeciwnym wypadku on, komunista od dwudziestu lat, wizie z czasw Benesa i z obozu koncentracyjnego, szanowany fachowiec, ktry przeszed wszystkie szczeble awansu od zwykego elektryka, straci wiar w sens pracy. Inna sprawa, e gdyby jeszcze raz mia budowa w identycznych warunkach, znw podjby si zadania. Premie zostay zniesione w roku 1949, bo ich sens uwacza godnoci robotnika; no, ale za par lat okazao si, jaki jest lakmus wiadomoci sensownej pracy, mieje si poprzednik Kudrny, inynier rozumiejcy jeszcze sprzed wojny zasady organizacji przedsibiorstw (Klos niechybnie te je rozumie; w latach trzydziestych dziaa jako mody filmowiec w wytwrni w Zlinie, gdzie krloway sawne zakady obuwnicze Basy). awnik, namwiony niegdy na t funcj wanie przez Kudrn - co poniekd narzuca mu wiksze zobowizania do przemylenia sytuacji - stwierdza, e nie sdzi si tu waciwie dyrektora, tylko socjalizm. To troch odautorskie stanowisko uzupeniaj glosy chrku greckiego trjki dziennikarzy. Wtrcone do bogatego zestawu argumentw i przesanek pomagaj w snuciu wnioskw, cho nie zmierzaj do tego oczywistego: o nieuniknionej korupcji entuzjastycznego systemu nakazoworozdzielczego. Na to jeszcze stanowczo za wczenie w kinie realsocjalistycznym. Usprawiedliwienie otwartoci Oskaronego w ogle dane jest tym, e w filmie krytycznie ocenia si wydarzenia okresu stalinowskiego, kwestie polityczne odsunite s na bok, a linie podziau przebiegaj na tle spraw gospodarczych i finansowych pomidzy ludmi prawymi i nieuczciwymi, aktywnymi i pasoytami, zasadniczymi i oportunistami. Moralitet Kadara i Klosa stawiajcy czowieka przeciwko systemowi nie ma ponadto tonu oskarenia, lecz raczej elegii na cze gincej klasy czerwonych idealistw, ktrzy wykonywali zadania partyjne uwikani w nierozwizywalne dylematy lub, pokonujc dodatkowe trudnoci niewyksztacenia i dajc z siebie w zapamitaniu wszystko, nie zauwaali wasnej naiwnoci pord ludzi trzewo oceniajcych realia. Ten dramat w niejednym punkcie zbieny jest z Wysz zasad, o wiele jednak bardziej aktywny w dyskursywnoci i przedstawiony w innej, nowoczesnej formie publicystycznej, acz wyranie bogatszej ni doranie uytkowa. Kady film czechosowackiego teamu reyserw jest inny warsztatowo; za rok dopeni Sklepem przy gwnej ulicy wraenie, e potrafi wykorzystywa jzyk filmu podobnie szeroko jak Clement (cho z wielu rodkw najbardziej chyba lubi wybiera odcie ekspresjonistyczny). Oskaronego zrealizowali w porzdku chronologicznym pitnastogodzinnej rozprawy jako dramat sdowy z retrospekcjami w stylu Anatomii morderstwa i nawet podobnymi funkcjami sdziego oraz dobrodusznego (niemniej sumiennego ) adwokata, w tym wypadku nieco zagubionego, bo to jego debiut z urzdu; Klos i Kadar wietnie obsadzili w tej roli Jirego Menzla. Nie tylko on oraz autentyczny sdzia nale do wykonawcw niezawodowych; nieprofesjonalistw lub aktorw wywodzcych si ze scen pozastoecznych jest wicej. Aranacja obsady daa bardzo podany efekt naturalnoci, czyli to wanie wraenie, ktrego nie potrzebowa bra pod uwag Preminger, ale o ktre, nie zawsze z powodzeniem, musia si stara Cayatte. Ciar gatunkowy tak pomylanej dyskusji o odpowiedzialnoci, sensie inicjatywy i sytuacji "ludzi jak ziarenka midzy kamieniami myskimi" zawiera si w obfitym dialogu; ma on jako znakomit, ale niezalenie od tego energii kinetycznej dodaje Oskaronemu ruchliwa, podkrelajca sensy kamera. W nastpnym filmie, swoim arcydziele, Kadar i Klos powierz dla odmiany gwne zadania obrazowi i profesjonalnej perfekcji protagonistw. [1965] OSTATNI COWBOY, LONELY ARE THE BRAVE, David Miller. Stany Zjednoczone Scenariusz: Dalton Trumbo. Pierwowzr scenariusza: Edward Abbey - powie "Brave Cowboy". Zdjcia: Philip Lathrop. Muzyka: Jerry Goldsmith. Monta: Leon Barsha. Wykonawcy: Kirk Douglas (Jack Burns), Walter Matthau (szeryf Murray Johnson), Gena Rowlands (Jerri Bondi), Michael Kane (Paul Bondi), William Schallert (Harry), Carroll O'Connor (Hinton), Bill Raisch (jednorki Lopato), Dan Sheridan (zastpca szeryfa Glynn), Martin Garralaga (wczga), William Mims (policjant uderzony przez Burnsa na posterunku), Karl Swenson (kaznodzieja w areszcie), George Kennedy (Gutierrez).

Joel Bryna Universal International 107' Panavision Western wspczesny nieszczeglnie wytrzymuje symbolik swojego gatunku, jeeli za udaje si w nim zachowa naturalno, to przy minimalnym jej przywoywaniu i zawsze wtedy, gdy tematem filmu jest poczucie swobody na otwartych przestrzeniach, a przedstawione sytuacje przekonuj, e legendarny Zachd - gdzie wolno bya ideaem najwyszym - bezpowrotnie przemin. Tak wanie dzieje si w Ostatnim cowboyu, moe najlepszym w ogle westernie z Ameryki zindustrializowa nej (miejscem wydarze jest pogranicze Arizony i Meksyku w roku 1953). Mit zostaje tu przywoany nie po to, by uy patetycznych tonw - lub przeciwnie, by dokona jego kompromitacji - lecz aby czule przedstawi pikno legendarnego etosu, z naiwn prostot i wiernoci zachowywane przez bohatera. Jack Burns, miesznie niedzisiejszy kowboj wdrujcy tu i tam za prac ze sw trzyletni klacz Whisky, waleczny weteran wojny koreaskiej, dowiaduje si o uwizieniu przyjaciela, ktry ukrywa imigrantw z Meksyku. Prowokuje bjk, by trafi za kraty i pomc mu zbiec do kryjwki w Sierra Madre na terytorium meksykaskiego Sinaloa, gdzie moe jeszcze nie trzeba, jak w Stanach, przekwalifikowa si na niemie pasanie owiec; Paul jednak - pogodzony z rzeczywistoci inteligent, onaty z pochodzc ze Wschodniego Wybrzea malark - woli legalnie odby dwuletni kar i nadal mieszka z rodzin tutaj. Jack ucieka wic sam, nie dbajc, e musi to cign pocig, w ktrym bdzie mia przeciwko sobie typowych funkcjonariuszy z agresywnego i ksenofobicznego Poudnia, wciekych, e musz si mczy w upale. Niewielu traktowa bdzie z rozbawieniem jego ksiycowo, a ukryt sympati obdarzy go waciwie tylko dowodzcy obaw szeryf. Ten chtnie daby mu si wymkn, zwaszcza e Jack budzi podziw pioniersk sprawnoci, znalazszy sposb nawet na tropicy go migowiec - c, kiedy uciekinier nie potrafi rozsta si z koniem. Wanie Whisky bdzie powodem ostatecznej tragedii: poszc si, wpadnie w ulewie pod ciarwk, gdy Jack zaryzykuje przedostanie si na jej grzbiecie przez ruchliw szos. Szeryf chroni zbiega do koca, wyjaniajc, e nie rozpoznaje go w ciko rannym czowieku odwoonym ambulansem. Musi jednak podporzdkowa si pragmatyce subowej, a poza tym jest wyjtkiem w nietolerancyjnej Ameryce: "miali s samotni" - jak gosi oryginalny tytu filmu, w widomy sposb zwizany ze swymi autorami ze rodowiska lewicowych ydowskich inteligentw, przeladowanych w czasach maccarthyzmu. Scenariusz napisa Dalton Trumbo, jeden z Dziesiciu z Hollywoodu, zmuszony przez kilkanacie lat do ukrywania si pod pseudonimami w okolicznociach, ktre przedstawi Ritt, Walter Bernstein i Woody Allen w Figurancie; od dawna wsppracuje z wytwrni "Bryna" Kirka Douglasa i by pierwszym, ktry wraz z nim doprowadzi do przeamania bojkotu czarnej listy Hollywoodu, ujawniajc swe nazwisko podczas przygotowywania giganta Spartacus (1960). Tak wic w Ostatnim cowboyu w inny sposb znajduj oddwik te same podteksty, ktre tworzyy W samo poudnie. Nastroje filmu Millera s jednak, pomimo minorowego finau, inne. Take chyba dlatego, e tamten czas przemin, a kraj znajduje si w fazie nadziei i otwarcia. Bdc dramatem, Ostatni cowboy w naturalny sposb osiga westernowy dowcip, komizm szczegw, poparty aktorstwem obu gwnych wykonawcw. Poegnanie z czowiekiem swobodnych kresw przebiega z nut nostalgii, ale na pewno bez dtej apoteozy; narracja jest rwnie prosta i czysta, jak mistrzowska w przekazie obrazowym, uwzgldniajca wspaniae sceny mskiego widowiska plenerowego (przejcie z klacz przez piarg pod szczytem gry), przejrzycie zmontowana. Nie ma te subiektywizmu racji ani literackoci - jakkolwiek byy moe obecne w scenariuszu; jest spokojne spojrzenie na realia. Jeeli Ostatni cowboy stanie si troch bardziej symboliczny ni wykreowano go przed kamer, to z racji zewntrznych: znamionuje, w tym samym roku, gdy powstaj Strzay o zmierzchu, poegnanie ze zotym okresem westernu. W nastpnym wierwieczu, nim znw odnajdzie wsplny nurt, gatunek podzieli si na naturalistyczny western biologiczny, samogubny antywestern i epigoskie konserwatywne stereotypy obrazkowe. [1966] OSTRE SLEDOVAN VLAKY, zobacz POCIGI POD SPECJALNYM NADZOREM

OSZUCI, zobacz PERY NA DNIE OTO JEST GOWA ZDRAJCY, A MAN FOR ALL SEASONS, Fred Zinnemann. Wielka Brytania Scenariusz: Robert Bolt. Pierwowzr scenariusza: Robert Bolt - sztuka "A Man for All Seasons". Zdjcia: Ted Moore. Muzyka: Georges Delerue. Scenografia: John Box oraz Terence Marsh. Kostiumy: Elizabeth Haffenden, Joan Bridge. Wykonawcy: Paul Scofield (Thomas More), Leo McKern (Thomas Cromwell), Robert Shaw (krl Henry VIII), John Hurt (Richard Rich), Wendy Hiller (Alice More), Susannah York (Margaret), Nigel Davenport (ksi Norfolku), Orson Welles (kardyna Thomas Wolsey), Corin Redgrave (William Roper ), Colin Blakely (Matthew), Cyril Luckham (arcybiskup Thomas Cranmer), Yootha Joyce (Averil Machin ), Thomas Heathcote (przewonik), Vanessa Redgrave (Anne Boleyn), Anthony Nicholls (wysannik krla do biskupw), John Nettleton (stranik wizienny), Jack Gwillim (przewodniczcy sdu). Highland 120' Technicolor "Gdy mowie stanu zaczn zdradza wasne sumienie dla dobra publicznego, zapanuje w kraju chaos": Thomas More nie zgadza si z argumentem kardynaa Wolseya, e trzeba wywrze nacisk na papiea, by - uniewaniajc maestwo z Katarzyn Aragosk, polubion za pozwoleniem Rzymu wdow po bracie - znw udzieli dyspensy Henrykowi VIII. Krl ju jedzi do Anny Boleyn. Ona moe mu da syna, a racja stanu wymaga nastpcy tronu, gdy upadek rodu Tudorw znw pogry Angli w krwawych walkach dynastycznych o koron argumentuje kardyna. Ale More jako wybitny prawnik inaczej widzi racj stanu. Tym bardziej nie zmieni zdania, gdy Wolsey u kresu ycia popadnie w nieask, on za zostanie po nim pierwszym wieckim kanclerzem kraju: jest niezmienny w kadej porze roku i jako pogodny uczestnik gawd towarzyskich, i jako sprawiedliwy sdzia. Nie znajdujc legalnej podstawy do rozwodu, zoy dymisj; po zerwaniu krla z katolicyzmem przyjmie milczeniem nakaz przysigi na wierno Henrykowi jako gowie protestanckiego kocioa narodowego. To wci godny kompromis. Wszake nie dla porywczego wadcy, ktry moralnie jest przegrany: milczenie kanclerza jest interpretowane jednoznacznie, prawo nie pozwala za osdzi milczenia. Thomas More musi si ugi albo da gow pod topr. Potrzebne tylko faszywe oskarenie; to si zawsze da zrobi. Rwnie jednak czsta jest owa prawidowo, e im nikczemniej traktowa czowieka zasad, z tym wiksz stanowczoci bdzie trwa przy pryncypiach. More si nie ugnie: "Nie czyny moje tropilicie, lecz myli. Weszlicie na niebezpieczn drog, gdy ludzie najpierw wypr si swych serc, a potem cakiem ich wyzbd. Niech Bg ma w opiece nard, ktrego mowie krocz waszymi ladami". Przesanie rwnie aktualne w wieku szesnastym, co w stuleciu totalitaryzmu, w ktrym Thomas More zosta kanonizowany w czterechsetn rocznic mierci dokadnie wtedy, gdy brunatny i czerwony terror rozptywa powszechne ju mordowanie inaczej mylcych. Z pewnoci wic napisanej niedawno sztuce ogromne powodzenie na scenach wiata uatwi temat. Rozwaa ona jednak humanistyczne racje niezalenoci sdu w sposb wyjtkowo intelektualny i dyskursywny; niewielkie zaiste wydawaa si mie szanse na ekranie, gdy scenariusz sporzdzi sam autor, a realizacji podj si reyser, owszem, szanowany i gboko zwizany z duchem tej opowieci - co atwo odkry w wielu jego filmach - lecz uwaany za eklektyka i poza Histori zakonnicy nie majcy od dziesiciu lat osigni. W tym stanie rzeczy ekranow wersj Oto jest gowa zdrajcy mona zaliczy do wikszych rewelacji w historii kina. Od samego prologu, w ktrym kamienne gryfony zowrbnie czyhaj na tle ponurego nieba nad Tamiz, od milczcego popiechu posaca kontrastujcego z nieruchomoci rzecznych trzcin i powolnym dostojestwem jej nurtu, film nie nosi nawet ladu swego rodowodu, pierwsze za wymiany sw odbywaj si w spokojnym krajobrazie pomidzy rzeczywistymi ludmi swoich czasw, nie za pomidzy ich wyrazicielami scenicznymi, cho wielu aktorw powtarza tu swoje kreacje teatralne. Mona powiedzie, e szczeglnemu uniwersalizmowi caoci naleycie posuy wanie ten klasycyzm warsztatu, jaki cechuje Zinnemanna ale te jego metoda okazuje si tu uderzajco ywa: nie chodzi o to,

e sowo jest rwnowaone przez obraz, lecz e obrazem, montaem, gestem aktorskim bez pomocy sw zostao wyraone ogromnie duo, a zawsze w sposb naturalny. T sam yw naturalno wnosi te siedmioro gwnych aktorw z jake ciepo ludzkim Paulem Scofieldem, z krlewskim zacietrzewieniem Roberta Shawa i doskonale wyobraonym przez Johna Hurta kamuflaem pazernej, strachliwej miernoci; olimpijskim dopenieniem suy Orson Welles w epizodzie ukazujcym Wolseya. Niedostatkiem jest co, co tkwio w samej sztuce: w kocowej czci nieubaganie przewaa statyka i rozbudowanie werbalne, co osabia wraenie pierwszych partii, cho Zinnemann zakoczy z imponujco lapidarn moc. Mona te ywi zastrzeenia do zbytniej dychotomii rozoenia racji; ale te, jak si zdaje, Bolt i Zinnemann wiadomie zrezygnowali z szerszej puli argumentw - take po stronie bohatera, czoowego myliciela renesansowego - na rzecz urody obrazu, w ktrej oprcz detali oprawy historycznej (z dostosowan do stylu epoki muzyk) liczy si te bardzo elegancja i dramaturgia koloru. [1965] OTO TWOJE YCIE, HR HAR DU DITT LIV, Jan Troell. Szwecja Scenariusz: Bengt Forslund, Jan Troell. Pierwowzr scenariusza: Eyvind Johnson - powie "Romanen om Olof". Zdjcia: Jan Troell. Muzyka: Erik Nordgren. Scenografia: Rolf Boman. Monta: Jan Troell. Wykonawcy: Eddie Axberg (Olof), Ake Fridell (Nicke Larsson), Per Oscarsson (Niklas), Gunnar Bjrnstrand (Lundgren), Signe Stade (Maria), Allan Edwall (August), Stig Trnblom (Fredrik), Ulla Sjblom (Olivia), Ulf Palme (Larsson), Max von Sydow ("Smlands" Pelle), Catarina Edfeldt (Maja), Gudrun Brost (opiekunka), Ulla Akselson (matka), Holger Lwenadler (Kristiansson), Jan-Erik Lindqvist (Johansson), Brje Nyberg (majster w tartaku), Tage Jonsson (Linus), Ulla Blomstrand (Efrisina), Bengt Ekerot (Byberg), Anna Maria Blind (ona Augusta), Gran Lindberg (Olsson), Tage Sjgren (Lund), Birger Lensander (kierownik cegielni), Friedrich Ochsner (kowal), Millgird Bjrklund (dziaaczka zwizkowa), Bertil Linn (Gustaf), Lennart Klefbom (sekretarz zwizku). Svensk Filmindustri 167' Eastman Color (3 wstawki) Znakomita ekranizacja na poy autobiograficznego cyklu powieciowego Eyvinda Johnsona, szeroko opisujcego codzienno peryferii kraju w latach 1914-1918. Najwybitniejszy debiut kina szwedzkiego, szczeglnie radosny, bo bezporednio nawizujcy epickim realizmem do narodowych tradycji Sjstrma, Stillera i pniejszej ich kontynuacji podjtej przez Sjberga, ustawia od razu trzydziestopicioletniego Troella pomidzy czoowymi filmowcami nowej generacji: Sjmanem, Widerbergiem i Donnerem, krytykiem i reyserem przybyym z Helsinek. Gdy Bergman przeywa faz niepewnoci twrczej, jego modsi konkurenci nie tylko zapeniaj luk, ale wprowadzaj kino szwedzkie do czowki europejskiej. Lata 1965-1967 to kilka wartociowych filmw w kadym sezonie, co ma jawny zwizek z niedawn reform podatkow, utworzeniem systemu pastwowych dotacji, a take Szwedzkiego Instytutu Filmowego. W roku 1966 nagroda Instytutu przypada wanie Troellowi za Oto twoje ycie - w uznaniu epickiej potgi dziea, wyjtkowego wyczucia klimatu epoki i umiejtnoci gbokiego przedstawienia ludzi. Dla rwienika XX wieku, Olofa z graniczcej z Finlandi pnocnej prowincji Norrbotten, czasy I wojny wiatowej s niewiele atwiejsze ni dla chopcw z Europy centralnej. Cho kraj nie jest niszczony udziaem w konflikcie, to wci panuj w nim bieda i gd. Olof zaczyna pracowa ju jako czternastolatek. Gdy opuszcza dom opiekunki, zostaje pomocnikiem flisakw; pniej znajduje zatrudnienie w cegielni i tartaku, ale obserwowane sytuacje, zetknicie si z ruchem zwizkowym i sia charakteru pchaj go wyej. Zaczyna czyta, uczy si, przemyliwa o wyjedzie do Ameryki. Wiosn roku 1916 udaje mu si zosta chopcem do wszystkiego przy iluzjonie w Boden; tu te przeywa pierwsz mio. Gdy objeda w lecie pnocne rejony kraju jako pomocnik operatora kina wdrownego, poznaje znacznie od siebie starsz "Krlow Jarmarku"; zostaje z ni przez jaki czas, gdy po ktni z wacicielem egna si z prac w kinie, ale i te dowiadczenia nie trwaj zbyt dugo. Olofa wcigaj idee zwizkowe Niklasa, dziaacza zwizku kolejarzy. Wiadomo ju, e nie zostanie w stronach rodzinnych.

Po raz ostatni odwiedza opiekunk i matk i - skoro przy kolei te nie popracowa dugo wobec zaamania si podjtego przez zwizek strajku - wyrusza na poudnie, by poszuka miejsca w szerszym wiecie. Chocia Oto twoje ycie jest najduszym z nakrconych do czasu jego powstania filmw szwedzkich, to przetransponowanie czterotomowej powieci Johnsona wymagao i tak sporej zrcznoci scenopisarskiej. Gwne zalety wynikaj tu jednak, zgodnie z uzasadnieniem nagrody pastwowej, z reyserii: Troell nie wszdzie da sobie rad z udwigniciem ciaru caoci tak, by utrzyma impet dramaturgiczny, natomiast spisa si imponujco jako inscenizator obrazu. Znajc dobrze tradycj sztuki ekranu w tym, co w niej najlepszego, opowiedzia histori Olofa poprzez odwoanie si do epiki poprzednikw. Przypominaj si Griffith, Renoir, Donskoj i Ford, przy czym najbliej moe (co narzuca sam temat oraz jego odniesienia) do Dziecistwa Gorkiego oraz Wrd ludzi; ale wszystko ma charakter zdecydowanie skandynawski i optyk nawizujc do kina z lat przedstawianych wydarze. Sia indywidualnoci autorskiej jest przy tym tak dua, e nie ma mowy o naladownictwie - jakkolwiek, owszem, mona mwi o debiutanckim popisie biegoci formalnej, nie tyle eklektycznym, co synergicznym. Najlepszym jej przykadem jest synna sekwencja przedmiertnej maligny ony flisaka na pocztku drugiego kwadransa filmu; to jedna z trzech rnej dugoci wstawek barwnych, przy czym kada z nich zachwyca racj wprowadzenia i estetyk uycia koloru (tym bardziej gdy si wie, e Troell jest daltonist). W sekwencji tej konajca na grulic kobieta widzi swych dwu zmarych malcw pord zotego pola pszenicznego; usiujc pody za nimi, trafia do domu, ktrego pochodzenie, waciciel i sens muzyki dobiegajcej z tuby gramofonu pozostan tajemnic wzit przez ni do grobu, bowiem obrazw nie da si zinterpretowa. Na tym jednak polega ich poetycka sia; obecno za takich obrazw ma oczywiste znaczenie w sumie, do ktrej Troell wcza te ujcia z kronik i - motywowane zajciem bohatera urywki z fabularnych projekcji iluzjonowych. Wszystko daje zdumiewajco silne przywoanie ksztatw epoki od strony tych, ktrzy s tu postaciami pierwszoplanowymi: plebejuszy. Wizja jest zarazem zbiorowa, jak osobowa. To wiadomo dojrzewajcego duchowo Olofa. Udao si tym bardziej, e Eddie Axberg nienagannie udwign zadania protagonisty, liczne za towarzyszce mu postacie zostay z mniejszym lub wikszym rozmachem werystycznym, ale zawsze ze wiadomoci przedstawianego czasu odtworzone przez bardzo dobrych szwedzkich aktorw, w kilku przypadkach ze cisej czowki. Witalnie opowiadane obrazami Oto twoje ycie, statecznie epickie, a przecie w oczywisty sposb nowofalowe, jest nastpnym radosnym dowodem odnowy kina w latach szedziesitych. [1966] OTOTO, zobacz MODSZY BRAT PANIE I PANOWIE, SIGNORE & SIGNORI, Pietro Germi. Wochy, Francja Scenariusz: Pietro Germi, Luciano Vincenzoni, Agenore Incrocci, Furio Scarpelli. Zdjcia: Aiace Parolin. Muzyka: Carlo Rustichelli. Monta: Sergio Montanari. Wykonawcy: Virna Lisi (Milena Zulian), Gastone Moschin (Osvaldo Bisigato), Alberto Lionello (Toni Gasparini), Olga Villi (Ippolita Gasparini), Nora Ricci (Gilda Bisigato), Gigi Ballista (dr Giacinto Castellano), Gustavo D'Arpe (Sante Scarabello), Franco Fabrizi (Lino Benedetti), Giulio Questi (Franco Zaccaria), Beba Lonar (Noemi Castellano), Patrizia Valturri (Alda Cristofoletto), Carlo Bagno (ojciec Aldy), Sergio Fincato (adwokat Maschio), Alberto Rabagliati (Galeazzo Casellato), Moira Orfei (Giorgetta Casellato), Gia Sandri (Betty Scodeller), Elia Guiotto (None Soligo), Virgilio Scapin (ksidz Schiavon), Virgilio Gazzolo (dziennikarz Tosato), Quinto Parmeggiani (Bepy Scodeller), Giacomo Rizzo (prezes Egisto Scodeller), Aldo Puglisi (sier. Mancusco), Giuseppe Perini (komendant policji Potenza), Antonio Acqua (prokurator Scarfiotti), Stefano Satta Flores (Orlando), Lauro Rubin (Ivo Bastanzi), Ruggero Dal Fabbro (Tonello), Giancarlo Fontanieri (dyrektor banku Padovan), Leoni Leon Bert (matka Osvalda). DEAR R.P.A. Films du Si`cle 129'

"Melius est abundare, quam deficere" - lepszy nadmiar ni niedosyt - uwaali Rzymianie. Tym te kieruje si Germi w trzecim sarkastycznym filmie o woskich obyczajach i prawach, ju nie na Sycylii, ale na przeciwlegym kracu kraju. Sceneri jest stutysiczne Treviso w centrum od dawna zamonej i ustabilizowanej prowincji weneckiej. Chodzi zatem o wietnie prosperujcych mieszczan i nie o zacofanie, tylko o zepsucie, o woskie zbytki seksualne w uczynku, mowie i myli - na czele z obsesjonalnym kornutyzmem: gdy gdzie indziej rozmow zaczyna si od pogody, to w Italii od docieka, kto ostatnio zosta rogaczem, czyli cornuto. Struktura Pa i panw zdecydowanie ustpuje Rozwodowi po wosku czy Uwiedzionej i porzuconej, jest waciwie zbiorem skeczw ulokowanych w trzech nierwnej dugoci, dosy luno ze sob zwizanych nowelach. rodkowa to film samodzielnie penowymiarowy, przedstawiajcy klsk czeka prostolinijnego (mia dosy ony i postanowi jawnie prowadzi na uboczu nowe ycie, skutkiem czego zosta zaszczuty i ubezwasnowolniony, bo spoeczno respektujca normy - w tym normy cudzostwa nie cierpi odmiecw); ostatnia jest klasyczn opowieci redniometraow o szeciu czonkach mietanki towarzyskiej, ktrzy po kolei wykorzystali wiejsk szesnastolatk (wysan przez ojca do Treviso po zakup wa do polewania), co kosztuje ich grub sum dla zapobieenia wyrokowi za deprawacj nieletniej, a on jednego z winowajcw jeszcze dodatkowo rewan ze strony ojca dziewczyny. Pierwsza, krtsza anegdota - o tym, jak pewien frant umyli skorzysta na rozpuszczeniu faszywej wieci o swej impotencji - jest natomiast o tyle uzasadniona, e suy wprowadzeniu bardzo licznej galerii postaci. Rne s te tonacje. Najpierw agresywna farsa, tyle jadowita, co banalna, potem dramat w przebraniu tragikomedii, wreszcie satyra na obyczaje zaaranowana jako rozpasana groteska. Szczeglnie sekwencjom kocowym przydaoby si wicej finezji. Scenariusz dawa zreszt takie moliwoci, wcznie ze zrcznymi puentami, paradoksami i zamkniciami wtkw (ojcu uwiedzionej Aldy ulega w oborze wanie ona rzekomego impotenta) ale Germi wiedzia, komu chce podsun to krzywe zwierciado: Panie i panowie przynios w Italii rekord kasy. Mniej zorientowani we woskiej specyfice mylili natomiast do powszechnie przedstawian materi powszedni z wulgarnoci autorw opowieci; std gone protesty po skdind nieoczekiwanej gwnej nagrodzie festiwalu w Cannes. Owszem, duo w szyderczym konglomeracie przesady, wszystko jednak bierze si z inteligentnego i sprawiedliwego wydobycia kwintesencji zachowa i automatyzmw mylowych w kraju, ktrego normy zostay sporo w tyle za szybk modernizacj. [1960] PASAERKA, Andrzej Munk. Polska. Scenariusz: Zofia Posmysz, Andrzej Munk. Pierwowzr scenariusza: Zofia Posmysz - suchowisko radiowe "Pasaerka z kabiny 45" i sztuka telewizyjna oparta na tym suchowisku. Zdjcia: Krzysztof Winiewicz. Muzyka: Tadeusz Baird. Scenografia: Tadeusz Wybult. Opracowanie materiau zdjciowego: Witold Lesiewicz. Monta: Zofia Dwornik. Wykonawcy: Aleksandra lska (Lisa), Anna Ciepielewska (Marta), Marek Walczewski (Tadeusz), Maria Kociakowska (aufseherin Inga Weniger), Irena Malkiewicz (oberaufseherin Madel), Leon Pietraszkiewicz (untersturmfher Grabner), Zbigniew Szymborski (rapportfhrer), Kazimierz Rudzki (przewodniczcy komisji Czerwonego Krzya). ZRF Kamera 61' Premiera: 1963 Dyaliscope Swojego najwaniejszego dziea - rozrachunku z niemieck moralnoci czasu wojny i niemieck ocen tamtych wydarze we wspczesnoci - Andrzej Munk nie mg ju dokoczy. 20 wrzenia 1961 ginie w wypadku samochodowym. Stao si to wanie w okresie, gdy wayy si losy ksztatu jego Pasaerki; historii spotkania po kilkunastu latach nadzorczyni z obozu koncentracyjnego i winiarki, z ktr stoczya niegdy walk charakterw.

Nie jest zreszt do koca pewne, czy to wanie Marta wesza w angielskim porcie na pokad transatlantyku pyncego do Niemiec; moe chodzi tylko o kogo bardzo podobnego. Wystarcza to przecie, by Lisa zostaa najgbiej poruszona, zanim jeszcze po raz pierwszy od kilkunastu lat postawi stop na ziemi niemieckiej: najpierw opowiada upiknion histori o Marcie i swej obozowej przeszoci mowi, ktry nie zna Starego Kontynentu i niczego dotd nie wiedzia, potem sama rozpamituje tamte wydarzenia, sofistycznie bronic wasnych racji. Istot dramatu miay by wanie odniesienia pomidzy teraniejszym a przeszym, zdolno do przewartociowania postawy przedstawicielki rasy panw. Lisa bya tylko sumiennym funkcjonariuszem, idealistk porzdku totalitarnego, bez zdeprawowania wadz czy korupcj. Tak przynajmniej uwaa. Pozostajc w sferze jej subiektywnego osdu, film konfrontuje go z rzeczywistoci obrazu. Do chwili tragicznego wypadku Munka nakrcone zostay plenerowe ujcia w obozie owicimskim oraz na statku. Brakowao scen atelierowych. Byo do oczywiste, e praca znajdowaa si w fazie krytycznej: w stosunku do oryginalnej fabuy Zofii Posmysz nastpio znaczne rozbudowanie wydarze z lata 1943, przesunicie punktu cikoci z moralnopolitycznych analiz biecych na opis syndromu totalitarnego tam, gdzie wystpowa najintensywniej. Podobnie nie ulegao wtpliwoci, jak zmiana ta bya twrcza. Styl reyserii Munka w sekwencjach retrospekcyjnych wyglda wyranie inaczej ni w jego filmach poprzednich (biorc rwnie pod uwag dokumenty, od ktrych zaczyna): rzeczowy, lapidarny, niepieszny opis przedmiotowy zblia go do prozy Tadeusza Borowskiego, a wiele scen - jak choby proces mordowania gazem obserwowany przez Lis czy porzdkowanie kijem stosu zwok na wzku - naley do najcelniejszych pord relacji o obozach. S te jednak w nakrconym materiale partie gorsze i niewypenienia. Nie sposb rozstrzygn, jakie ostatecznie ksztaty przybraoby rysujce si wielkie przedsiwzicie. Caa historia starcia psychicznego pomidzy bronic swej godnoci Mart a zamierzajc wychowa wdziczn niewolnic Lis bya ju natomiast caoci na tyle zamknit, e przyjaciele Munka postanowili film przedstawi. O dokoczeniu go raczej nie byo mowy; nie poczyniono te dokrtek. Konstrukcja caoci zostaa objaniona komentarzem pozaekranowym, sceny wspczesne reprezentuj pojedyncze fotosy. Cig narracj maj tylko pierwsza, krtka opowie Lisy dla ma o winiarce, ktra pod wpywem wzbudzonej sympatii zostaa przez ni po zachorowaniu ocalona od mierci, i druga, blisko godzinna, blisza prawdy rekapitulacja przebiegu wydarze: jak Lisa usiuje Mart ubezwasnowolni, wykorzystujc, e w obozie znajduje si te jej narzeczony, i jak Marta wytrzymuje prby zamania woli, przechodzc ostatecznie do moralnego kontrataku, ktry zmusi Lis do nieusuwalnego konfliktu sumienia. "Chocia nie bdziemy odgadywa odpowiedzi, ku ktrym zmierza, zdoamy by moe powtrzy pytania, ktre sobie zadawa": kluczem do spenienia zamiaru z czytanych przez Tadeusza omnickiego sw komentarza s znaki zawarte w kreacjach Aleksandry lskiej i Anny Ciepielewskiej. Jakkolwiek bowiem tak uwane s tu szkice owicimskiego ta, nie chodzi o zewntrzny wiat uprzedmiotowiony, ktrego patos i brutalna dynamika s wiadomie redukowane do minimum; chodzi o duchowe reakcje na stan rzeczy, ktry czyni nieprzydatnym dotychczasowe zasady humanistyczne. Reakcje, uzewntrzniane przede wszystkim w spojrzeniach. Pasaerka naley do najwietniejszych ekranowych spektakli spojrze. Nie wszystko w tych znakach mona rozszyfrowa, co z pewnoci jest nieprzypadkowe. Munk nie tylko nie znalaz jeszcze odpowiedzi, ale take nie zamierza ich dawa; zapewne raz jeszcze postanowi powtrzy t bulwersujc niejednoznaczno obecn w Eroice i Zezowatym szczciu. By sceptykiem, ktry indaguje i wtpi, uwaajc to za waniejsze od konkluzji. Wanie dlatego jego strata okae si dla polskiej kinematografii w czasach postpujcej stagnacji lat szedziesitych tak dotkliwa. [1961] PNA JESIE, AKIBIYORI, Yasujiro Ozu. Japonia. Scenariusz: Kogo Noda, Yasujiro Ozu. Pierwowzr scenariusza: Ton Satomi - powie "Akibiyori". Zdjcia: Yuharu Atsuta. Muzyka: Takanori Saito. Monta: Yoshiyasu Hamamura.

Wykonawcy: Setsuko Hara (Akiko Miwa), Yoko Tsukasa (Ayako), Shin Saburi (Soichi Mamiya), Mariko Okada (Yuriko Sasaki), Ryuji Kita (Seiichiro Hirayama), Nobuo Nakamura (Taguchi), Keiji Sada (Shotaro Goto), Kuniko Miyake (ona Taguchiego), Sadako Sawamura (ona Soichiego), Miyuki Kuwano (Michiko), Shinichiro Mikami (syn Hirayamy), Chishu Ryu (szwagier Akiko), Yuriko Tashiro (Yoko), Masahiko Shimazu (syn Soichiego), Mutsuko Sakura (matka Yuriko), Kakuko Chino (wacicielka restauracji urzdzajcej styp), Hisao Toake (Gokura), Toyo Takahashi (ona Gokury), Shima Iwashita (koleanka Ayako i Yuriko), Fumio Watanabe (Sugiyama). Shochiku 131' Agfacolor Starsi panowie trzej na stypie po przyjacielu umylaj wyda za m jego dwudziestoczteroletni crk. Ayako ani jednak myli o maestwie, przywizana do domu i matki, wci piknej kobiety pod pidziesitk. O Akiko starali si zreszt ongi dwaj spord swatw. Ci maj teraz rodziny, lecz trzeci, profesor Hirayama, owdowia. Gdy wic Ayako nie chce si spotka nawet z tak miym i obiecujcym chopcem jak Shotaro Goto, Taguchi i Mamiya wpadaj na pomys, by najpierw wyda jej mam za profesora. Ten atwo ulega, podtrzymany w decyzji przez syna; wysany z misj Taguchi pokpi wszako spraw i Akiko nie dowiaduje si o tych planach, w przeciwiestwie do ogu znajomych. Jak to bywa, w pogoskach to i owo zostaje ubarwione; w rezultacie dziewczyna gboko obraa si na mam, przekonana o nieposzanowaniu przez ni pamici ojca, natomiast Akiko ma za ze crce, e ukrywa sympati do Shotara, z ktrym traf jednak j poczy. C, podoem tych reakcji jest skryta tsknota obu do zwizku z mczyzn i jednoczesne poczucie lojalnoci. Naleyty porzdek rzeczy zostaje przywrcony przez energiczn przyjacik crki: Michiko wykrywa winowajc, wyjania nieporozumienie i uatwia podjcie ostatecznych decyzji. Jesieni, podczas wsplnej podry urlopowej, Akiko postanawia pozosta we wdowiestwie, cieszc si z rychego zampjcia crki. Po lubie kryje si w ciszy i pustce domu rodzinnego, gdzie nie ma ju nikogo bliskiego. Fina, jake swoisty dla Ozu, najbardziej przypomina Pn wiosn, bo te jest to pewnego rodzaju wariant tamtego filmu, z matk zamiast ojca i Setsuko Har nie w roli osamotniajcej, lecz osamotnianej. Ton opowieci brzmi tu bardziej pogodnie; Pna jesie jest pastelow komedi, z natury fabularnej blisk nawet perypetiom obyczajowym po francusku, ale zupenie inn w rytmie i powcigliwoci aranacyjnej. Skada si na to zarwno kompozycja kadrw - ujcia o spaszczonej perspektywie s nader proste, najczciej ukone z klasycznego dla Ozu punktu dwch trzecich metra nad poziomem podogi, nierzadko w pzblieniach pojedynczych postaci en face - jak kolorystyka, bardzo spokojna w porwnaniu z normami japoskimi. Wszystko sprowadza si do jesiennej harmonii dojrzale prostych rodkw i wyciszonej kontemplacyjnoci. Rivette, Wenders, Schrader i inni entuzjaci mistrza, zachwyceni duchow si tego stylu, postaraj si go uchwyci i bd go przenosi w wiat. Wikszo wyznawcw bdzie przy tym podkrelaa wykadni filozoficzn obrazw, tropic zwizki z buddyzmem zen, szczeglnie w zakresie "mu" - podstawowego pojcia tego systemu. Opisuje ono nico, pustk, neutraln pauz, bdce zarazem wszystkim. Rzeczywicie, do najbardziej fascynujcych momentw w filmach Ozu nale owe zawieszone w czasie, bezludne, statyczne kadry; ale on sam nie opowiada si za tak bezporednim zwizkiem z filozofi buddyjsk, pobaliwie komentujc wysiki interpretatorw. Na Dalekim Wschodzie te wyczone z akcji, pozornie neutralne elementy formalne s odczuwane inaczej. To znak intensywnego dziania si w przestrzeni pozakadrowej, gbokiego dojcia do uwiadomienia sobie wasnego miejsca i zwizku z wszechrzecz. Ich efektem jest jasno i prostota widzenia; bo Pna jesie, jak stwierdza sam autor, mwi o prostocie pozornie skomplikowanej istoty ycia. Oczywicie, gosi te pochwa wsplnoty rodzinnej i przyjacielskiej; jest komedi o swataniu i komplikacjach wzajemnych perswazji, liryczn opowieci o troskliwoci bliskich ludzi. Pogodna konkluzja wszystkiego brzmi jednak wanie najprociej: e rzeczy najlepiej zostawi naturalnemu biegowi. [1960] PERLICKY NA DNE, zobacz PERY NA DNIE

PERY NA DNIE, PERLICKY NA DNE, Jir Menzel, Jan Nemec, Evald Schorm. Czechosowacja. Scenariusz: Bohumil Hrabal, Jir Menzel, Jan Nemec, Evald Schorm, Vera Chytilov. MIER PANA BALTAZARA (SMRT PANA BALTAZARA): Reyseria: Jir Menzel. Zdjcia: Jaroslav Kuzera. OSZUCI, Reyseria: Jan Nemec. DOM RADOCI (DOM RADOSTI): Reyseria: Evald Schorm. Zdjcia: Jaroslav Kuzera. BARAUTOMAT "WIAT" (AUTOMAT SVET): Reyseria: Vera Chytilov . Zdjcia: Jaroslav Kuzera. ROMANCA (ROMANCE): Reyseria: Jaromil Jirec. Zdjcia: Jaroslav Kuzera. 121'# 107' Agfacolor (nowela DOM RADOSTI) wiat filmu zostaje wzbogacony o wiat Hrabala: modzi czescy nowofalowcy ekranizuj sze opowiada Doktora. Cho pisa od dawna, zacz szerzej publikowa dopiero pod pidziesitk, w roku 1963, wprzdy poznawszy ycie jako goniec w browarze, dyurny ruchu, prawnik notarialny, komiwojaer, urzdnik samopomocy rzemielniczej, akwizytor ubezpiecze, hutnik, pakowacz makulatury, maszynista teatralny, jak te bywalec praskich piwiarni "Pod Zotym Tygrysem" i "Pod Dwoma Kotami". Powodzenie zdoby natychmiast, wkrtce za bdzie uznany nie tylko za znakomitego stylist i obserwatora, ale za najdoskonalszego wyraziciela czeskiego ducha zarazem Haka, Kischa, apka i Kafk. Teraz chtnie bierze udzia we wsppracy z modszymi o pokolenie reyserami, ktrzy wzajemnie pomagaj sobie na planie: kultura czeska przeywa okres wyzwolenia i radosnego otwarcia. Ostatecznie nowela Passera (opisujca starych kibicw pikarskich i rozpiewane amatorki kart na popoudniowym piwie, nagrodzona pniej Zotym Dukatem festiwalu w Mannheim) zostaje przed premier odczona. Zbir otwiera natomiast pierwsza praca dwudziestoszecioletniego absolwenta FAMU, ktry sam zgosi si do zespou planujcego ekranizacj tumaczc, e Hrabala uwielbia, po czym przy pomocy autora dokona w swej niezbyt nonej treciowo miniaturze najwikszych zmian adaptacyjnych i, jak si uwaa, wanie dlatego najlepiej odda klimat jego prozy. Bliska przyszo potwierdzi, e tym razem Menzel susznie pomg przypadkowi stale rzdzcemu jego losem: to si skoczy "Oscarem"! Historia o mierci Baltazara, mistrza wycigw motocyklowych, jest w istocie opowieci o dzy sensacji: widzowie wybieraj si na Grand Prix w nadziei na katastrof i karmi gawdami o straszliwych wydarzeniach z lat minionych. Prym wiod synny z kart Hrabala stryj Pepin oraz napotkany inwalida. W jedno splataj si czarna drwina, nadrealna poezja i nostalgia za minionymi atrakcjami, przy czym sam wycig ukazany jest w nieco demonicznej wizji przy pomocy teleobiektywu, odrealnionego ruchu oraz naprzemiennego grzmicego akompaniamentu ryku motorw i popularnej witruozerskiej toccaty d-moll Bacha. Oszuci z najprostszej i najbardziej statycznej noweli to dwaj lokatorzy domu starcw, poprawiajcy sobie samopoczucie zmylaniem epizodw z przemijajcego ycia; w finale s ju w trumnach. Trzecia cz sfilmowana zostaa w kolorach, bo chodzi o ogarnitego pasj samorodnego artyst (kadry prezentuj autentyczne prace ludowego malarza Nulizka). Przybywaj do, chcc namwi na polis, dwaj agenci ubezpieczeniowi rycho wszak zmykaj, wystraszeni napotkan ekstrawagancj i opowieciami jego matki. Czwarta historia znw przeciwstawia ycie i mier: w barze samoobsugowym powiesia si dziewczyna. W czasie dochodzenia trwa na pitrze uczta weselna. Gdy pan mody rzuca si na milicjanta i zostaje aresztowany, panna moda - nie chcc zosta w noc polubn sama - rusza w tany, a nastpnie odchodzi z modym plastykiem, ktry wczeniej zwierza si bufetowej, e jego dziewczyna chce popeni samobjstwo. W ostatniej opowieci Cyganka uwodzi modego hydraulika, ktry gow ma zaprztnit gwiazdami filmowymi (najbardziej mu imponuje Gerard Philipe), i spdza noc w jego domu po otrzymaniu przyrzeczenia, e si pobior; miaa to by mio patna, ale zmienia si w prawdziw. Nazajutrz Gaston idzie z dziewczyn do jej taboru i tu staje pod wraeniem romantycznoci cygaskiej w jej rzeczywistym wymiarze...

Take finaowa nowela odniosa oddzielny sukces (Grand Prix w Oberhausen), ale cho jest dzieem inspiratora caego przedsiwzicia, ona wanie przenosi najmniej z pierwotnego klimatu Hrabala, z jego balansowania pomidzy trywialnoci a piknem, a raczej permanentnego przeobraania dosownego i przyziemnego w poetyckie i na odwrt. Jireowi jednak ten bardzo adny obrazek lirycznego realizmu uda si, Nemcowi natomiast zupenie przeciwnie, cho jego czarna miniatura o blagierach ma przecie wszelkie cechy Hrabala. Pery na dnie, przy caym skarbie rnorodnoci, s zbiorem zdecydowanie nierwnym, lecz wanie zbiorem, mnocym wartoci przez wspobecno wszystkich wtkw (samoistnie nowela Menzla daje tylko mikrostudium psychicznych osobliwoci; podobnie malarska historia Schorma, jakkolwiek czny efekt paradokumentalizmu, improwizacji aktorskiej i surrealistycznych atrybutw wynis j znacznie ponad zadan rol). Wyjtkiem jest natomiast opowie wyreyserowana przez Ver Chytilov - jednoczenie najbogatsza fabularnie, zachowujca kontrasty Hrabala, brawurowo pokonujca puapk estetyczn jaskrawego splotu sytuacyjnego oraz samoistna dramaturgicznie przy znacznym rozwiniciu, rwnie obrazowym, materii oryginau - i piknie sfotografowana przez Jaroslava Kuzer, ktrego zadaniem bya take integracja plastyczna zbioru. Pery na dnie, wszdzie przyjte z duym uznaniem, day kolejny objaw niepowtarzalnej rnorodnoci modego filmu czeskiego. [1966] PENIA YCIA, MITASARETA SEIKATSU, Susumu Hani. Japonia. Scenariusz: Susumu Hani, Kunio Shimizu. Pierwowzr scenariusza: Tatsuzo Ishikawa - powie "Mitasareta seikatsu". Zdjcia: Juichi Nagano. Muzyka: Toru Takemitsu. Monta: Susumu Hani. Wykonawcy: Ineko Arima (Junko Asakura), Koshiro Harada (Ichitaro Ishiguro), I George (Genichi Yoshioka), Takahiro Tamura (Sadakichi Uda), Yukari Oba (Harumi Satomura), Toyozo Yamamoto (Karashima), Miho Nagato (Motoko Tanabe), Kaori Shima (Motchin), Sumie Sasaki (Keiko Morishita). Bungei Ninjin Kurabu 107' Grandscope Najbliszy nowofalowej stylistyce europejskiej bdzie wrd modych filmowcw japoskich Susumu Hani, jeden z niezalenych reyserw z krgu "Shochiku", ktra pord wielkich wytwrni krajowych waciwie jako jedyna, pki sprzyjay warunki, dbaa w umowach dystrybucyjnych o uatwienie startu pokolenia uywajcego zupenie innych rodkw wypowiedzi ni jej dotychczasowi liderzy kina obyczajowego. Powinowactwo Haniego i Europejczykw bierze si te w pewnym stopniu z tego, e interesowa si odmiennociami krgw kulturowych, a jeszcze bardziej moe e zaczyna od dokumentu. Bardzo wysoko oceniony przez rodzim krytyk debiut fabularny Furyo shonen (1961), o modziey z zakadu wychowawczego, zrealizowa jako improwizacj aktorsk rzeczywistych kilkunastoletnich sprawcw wykrocze, odbywajcych kar w rnych placwkach reedukacyjnych. Rwnie Penia ycia jest cile zwizana z biec rzeczywistoci i wydarzeniami w yciu kraju, a wiele rl powierzy Hani nieprofesjonalistom. Bohaterka po trzech latach niefortunnego maestwa z egoistycznym lekkoduchem odmawia mowi wyjazdu do Osaki; wraca do pracy w teatrze, radonie powitana przez zesp i reysera. To jednak nie rozwizuje jej sytuacji materialnej, a po rozstaniu z Genichim jest bez grosza. Musi wic jeszcze dorabia w psim klubie i mieszka do podle; ale zaczyna y wasnym yciem. Dramatyczne perypetie szkolnej koleanki, przedwczesnej wdowy w bogatej rodzinie, utwierdzaj j w przekonaniu o zaletach niezalenoci. Dotychczas cakowicie oddalona od spraw polityki, wkracza w jej krg poprzez modego ssiada, aktywist organizacji "Zengakuren" sprzeciwiajcej si paktowi wojskowemu ze Stanami, i rwnie zaangaowanego w akcje protestacyjne reysera z teatru, Ishigur, z ktrym zaczyna j wiza uczucie. Gwatowne demonstracje przeciw paktowi w roku 1960 - "wojna tokijska" - pozwalaj Junko zdoby pewno, kim jest, wyzwoli do koca osobowo. Odwiedza w szpitalu rannego w starciach z policj Ishigur i decyduje si na wsplne z nim ycie, gdy poznaje powag jego postawy, ksztatujcej si od czasu katastrofy sprzed dziesiciu lat, za ktr by odpowiedzialny jako inynier.

Junko Asakura jest pierwsz (i chyba najbardziej niezalen) z bohaterek Haniego pobudzonych do refleksji egzystencjalnych, wczajcych si do zbiorowoci i zdobywajcych wiadomo swych praw. W dekadzie twrczoci fabularnej - pniej wrci do dokumentu owiatowego i przyrodniczego gwnym tematem Haniego bdzie przeksztacanie si dziecka, nastolatka, modej kobiety; skoro za dotyczy to kobiet, dotd tak drugoplanowych w yciu kraju, musi chodzi o emancypacj, o konsekwentne rozwijanie kwestii moliwoci, jakie przynis w tej sprawie przeom klski w II wojnie wiatowej. Penia ycia jest jednak wrd pierwszych filmw reysera najbardziej udanym nie tyle ze wzgldw tematycznych, ile dla swojego autentyzmu obserwacji, portretowania osb na tle wydarze w okresie najwikszej aktywnoci i demokratycznego otwarcia Japoczykw, co skoczy si w poowie lat szedziesitych: kamera prowadzona reportersko w bliskich planach, przy naturalnym owietleniu uj na ulicach stolicy i w pomieszczeniach naturalnych, ywo oddaje sytuacj Junko w miejscu zamieszkania i w kontaktach z ludmi na zewntrz. Hani umie tu tak samo uchwyci czas biecy, jak jego koledzy z Europy. Najwiksz rnic jest chyba to, e - zgodnie ze specyfik rodzim - przedstawia go na szerokim ekranie; poza tym jednak naley do nurtu nowej fali z t sam widoczn od razu naturalnoci, co trzydziestolatkowie francuscy, a niebawem take czescy i wgierscy. [1965] PIKNO I BL, UTSUKUSHISA TO KANASHIMI TO, Masahiro Shinoda. Japonia. Scenariusz: Nobuo Yamada. Pierwowzr scenariusza: Yasunari Kawabata - powie "Utsukushisa to kanashimi to". Zdjcia: Masao Kosugi. Muzyka: Toru Takemitsu. Scenografia: Jusho Toda. Monta: Masahiro Shinoda. Wykonawcy: Mariko Kaga (Keiko Sakami), So Yamamura (Toshio Oki), Kaoru Yachigusa (Otoko Ueno ), Kei Yamamoto (Taichiro Oki), Misako Watanabe (Fumiko Oki), Haruko Sugimura (matka Otoko). Shochiku 106' Grandscope Eastman Color Na trzy lata przed Nagrod Nobla powstaje najlepsza z dotychczasowych ekranizacji prozy Kawabaty: mistrzowskie - bo indywidualne i twrcze - przeniesienie pracy mniej znanej, ale bardzo znamiennej dla jego tematyki, zwizkw z narodow tradycj odczuwania i estetyki, stylu pastelowych niedopowiedze, filozofii, a take postaci z inteligencji artystycznej o szczeglnie bogatym yciu wewntrznym. W tym wypadku w centrum znajduj si kobiety: malarka z Kioto i zakochana w niej uczennica. Keiko dowiaduje si, e przed pitnastu laty modziutka wwczas Otoko przeya dramatyczn przygod ze znanym ju wwczas pisarzem Okim (fatalna cia, zmare po tygodniu dziecko, bezpodno, szpital psychiatryczny), co z jego strony skoczyo si wykorzystaniem literackim w powieci "Siedemnastolatka" (manuskrypt przepisywaa cierpliwa ona, przyjmujca, e Oki musi mie podniety twrcze) i postanawia si zemci tym bardziej, e Otoko dalej kocha sprawc bolesnych przej. Jeszcze jako dziewica Keiko uwodzi pisarza, potem za jego syna, bardzo powanego chopca. Tu nastpuj komplikacje, poniewa si zakochaa i spotyka j wzajemno: Taichiro myli o oenku. Czciowo jednak dlatego, e gwatownie interweniuje jego matka - intuicyjnie wyczuwszy czajce si zo - bardziej za z powodu psychicznego nieokieznania dziewczyny (drzemicy w niej potwr nie raz zaniepokoi Otoko), sprawy przybior obrt fatalny: namawiajc usilnie chopca na przejadk motorwk po jeziorze, Keiko uzyskuje wreszcie zgod, ale w par godzin pniej zostaje wyowiona z wody tylko ona, natomiast ciaa Taichira, cho umia pywa, na razie nie udaje si odnale. Czy mogoby co wyjani, e pprzytomna dziewczyna powtarza jego imi i pacze? Przewodnie nuty Pikna i blu blisko odpowiadaj poprzednim filmom Shinody. Dekadencja uczuciowa i inklinacje masochistyczne tym razem w wybuchowej mieszance z nieuksztatowaniem namitnej modej abstrakcjonistki; bujny erotyzm tu rwnie jednoznacznie lesbijski; chd mierci; enigmatyczno tak przecie szczegowo portretowanych postaci. Elegancja plastyczna obrazu odwouje si a do harmonii koloru i formy epoki Heian sprzed tysiclecia; styl opiera na symetrii i kontrastach, przy wikszej ni w poprzednich dramatach regularnoci rytmu - oywianego krtkimi, nagymi

panoramami - i porzdku zdarze; tylko fina zostaje opowiedziany w ekspresyjnych stopklatkach. Stylizacja ta zapowiada skdind, e w poczeniu z charakterystycznym dystansem Shinoda dojdzie do przerafinowania formalnego swych filmw z koca dekady; tu jednak daa efekty bardzo pikne i wierne Kawabacie, ktrego dialog jest cennym i ywym komponentem caoci. Do dualizmu autora (dwie kochanki, ich podwjne zwizki, dwch synw straconych w zwizkach z nimi) dodane zostaj wasne opozycje reysera: estetyka jako przeciwiestwo miakoci, Kioto i Kamakura jako antypody Jokohamy z Uschego kwiatu, pikno w pogardzie dla wspczesnego brudu. Dosy uparte porwnywanie przez komentatorw Shinody do Antonioniego najblisze uzasadnienie moe znale tu, gdzie w pierwszym swoim barwnym filmie rzeczywicie kierowa si podobnymi co w Czerwonej pustyni pryncypiami malarskimi i podobnym niedookreleniem poryww uczuciowych. Shinoda jest jednak zbyt narodowy w priorytetach, a nade wszystko zorientowany dokadnie w przeciwn stron - nie ku poszukiwaniom nowych wzorw bycia, lecz ku echom dzwonw dawnych wity i cieniom grobowym - by podobne paralele miay gbszy sens. Autor nowofalowy, z ktrym wie go nastawienie do wspczesnoci biecej, cho na pewno nie poetyka, to jego rodak Imamura. Tamten szuka przy ziemi, on w niebie ekstazy wysublimowanej kultury arystokratycznej. Nie interesuje go przyszo i utopia, tylko przeszo. Nie moe zachowa jej realnie; ale przywouje jej ducha. [1960] PIKNY ANTONIO, IL BELL'ANTONIO, Mauro Bolognini. Wochy, Francja Scenariusz: Pier Paolo Pasolini, Gino Visentini, Mauro Bolognini. Pierwowzr scenariusza: Vitaliano Brancati - powie "Il bell'Antonio". Zdjcia: Armando Nannuzzi. Muzyka: Piero Piccioni. Monta: Nino Baragli. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Antonio Magnano), Claudia Cardinale (Barbara), Pierre Brasseur (Alfio Magnano), Rina Morelli (Rosalia "Sara" Magnano), Tomas Milian (Eduardo), Fulvia Mammi (Elena Ardizzone), Patrizia Bini (Santuzza). Cino Del Duca Arco Lyre 101' Dopiero za rok powstanie Rozwd po wosku, torujc rozgosem drog filmom omieszajcym manowce moralnoci i mentalnoci prowincjuszy; pierwszestwo wystpienia przeciwko rodzimej kotunerii naley do innych autorw. Reyser Piknego Antonia, ktry rozpocz w poowie ubiegej dekady od rowego neorealizmu, pierwsz ze zmian orientacji tematycznych - zainteresowanie ludmi peryferii i moralistyk obyczajow - przeszed wsplnie z Pasolinim. Zaprosi go do wsppracy, gdy ten podejmowa pierwsze kontakty z kinem i zdobywa dopiero saw literack, budzc opory rodowiska twrczego stylem jzykowym; wsptworzyli cztery filmy. Najlepszy okaza si trzeci, w ktrym adaptowali zjadliw powie antyfaszystowsk Vitaliana Brancatiego. Porzuciwszy orientacj polityczn, zwrcili si ku sarkazmowi obyczajowemu na tematy seksualne niemal w pierwszym terminie, kiedy byo to moliwe na woskich ekranach. Pikny Antonio przedstawia dzieje nieszczsnej mioci subtelnego, wyjtkowo przystojnego kataczyka do nie mniej piknej patrycjuszki z miasta rodzinnego, dokd powrci z Rzymu po kilku latach prb kariery dyplomatycznej z opini uwodziciela i bywalca o zayej znajomoci z wysoko postawionymi oficjelami. Poczytywany tym samym za wietn parti, bez trudu zdobywa rk Barbary. S pokazow par i dopiero po dugim czasie wychodzi na jaw niekompletno ideau: panna moda (nie znajca tajemnicy powstawania dzieci) potrzebowaa trzech miesicy, by przekona si o impotencji Antonia na tle psychonerwicowym, jej ojciec za kilku dalszych, by przygotowa drugie zampjcie z lokalnym arystokrat. Dopiero wtedy wybucha skandal, nieskonsumowane maestwo zostaje uniewanione, Barbara wychodzi za ksicia. Zdesperowany ojciec Antonia, miotajc przeklestwa na rodzin byej synowej (i przypominajc, e niegdy zosta czonkiem faszystowskiego prezydium prowincji, bo mia dziewi kobiet jednej nocy) wyprawia si do domu publicznego udowodni co naley, nawet gdyby mia

polec na posterunku - i mimo ostrzee prostytutki tak wanie, apopleksj, koczy woski obowizek "farsi onore con la donna" (wyjcia z honorem wobec kobiety); tym bardziej jednak nie odmienia to sytuacji zaamanego modzieca. Owszem, w jaki czas pniej ssiedzi maj now sensacj, gdy jego matka odkrywa - i obwieszcza caej okolicy - e suca jest w ciy. Zdegradowany spoecznie Antonio oczywicie si z ni oeni, co chyba rokuje dalsze zgryzoty, skoro z niezmienn melancholi nadal myli o Barbarze... Subtelno opisu wiata wewntrznego bohaterw i kultura przedstawiania zawsze bd mocn stron Bologniniego; rwnie jednak wyranie bdzie go znamionowa brak impetu i zdecydowania. Tu odnosi si to przede wszystkim do wyborw stylistycznych. Temat dajcy zaiste wielkie moliwoci przynis rezultat zadziwiajco niepeny, poniewa farsowe to, w ktrym krluje groteskowy Pierre Brasseur, nie czy si z pierwszym planem wspczujco potraktowanego Antonia - w rwnie wietnym wykonaniu Marcella Mastroianniego - i jego ukochanej, w praktyce ubezwasnowolnionej przez rodzin (Claudia Cardinale, tu po raz pierwszy pokazujca talent aktorski w roli gwnej, bdzie jeszcze parokrotnie protagonistk u Bologniniego). Za duo poza tym pozostaje w formie werbalnej: caa historia nabawienia si impotencji zamknita jest w zwierzeniach przed kuzynem. Cho jednak odwany, gboki i gorzki film rozdwoi si pod rk reysera, jest w sumie udany na obu paszczyznach, a dominujca pozostaa ta waciwa, z charakterystycznym odcieniem rozpaczy wsplnym dla Pasoliniego i Bologniniego. Podobnie bdzie w dwch innych filmach z kilkunastu miesicy przed i po Piknym Antoniu, w rozpoczynajcym si wanie najlepszym i najaktywniejszym dla nich obu okresie. [1961] PICI W KIESZENI, I PUGNI IN TASCA, Marco Bellocchio. Wochy. Scenariusz: Marco Bellocchio. Zdjcia: Alberto Marrama. Muzyka: Ennio Morricone. Scenografia: Rosa Sala. Monta: Silvano Agosti. Wykonawcy: Lou Castel (Sandro), Paola Pitagora (Giulia), Pierluigi Troglio (Leone), Liliana Gerace (matka), Jeannie MacNeil (Lucia), Gianni Schicchi (Tonino), Irene Agnelli (prostytutka), Celestina Bellocchio (partnerka Sandra na przyjciu). Doria 113'# 108' Najgwatowniejszy ekranowy zwiastun nadcigajcej kontestacji, sztych w sklerotyczny woski tradycjonalizm. Na tle pniejszej postawy Bellocchia jego znakomity debiut nie wyda si niezwyky, lecz w poowie lat szedziesitych, w okresie stabilizacji spoecznej towarzyszcej koniunkturze, powoduje szok i w oficjalnej dystrybucji spotyka si z bojkotem. Do podobnej dotkliwoci w szyderstwach nie posun si Ferreri, nie w takim te kontekcie ukryt na uboczu drastyczno przedstawia Pasolini. Bellocchio tymczasem ma zaledwie 26 lat i adnego dorobku, ktry przygotowaby pole do przyjcia jego ataku na rodzin mieszczask. Owszem, oprcz edukacji katolickiej przeszed studia filmowe w Centro Sperimentale oraz w Londynie i dokadnie wie, jaki bunt chce wyrazi. Pici w kieszeni zawieraj take pierwiastki autobiograficzne. Dramat rozgrywa si w rodzinie zamieszkaej w samotnym, obszernym domu w grzystej czci Emilii. Ojciec nie yje, matka stracia wzrok, z czworga dzieci pracuje tylko najstarszy Augusto; jego siostra i dwaj bracia cierpi na epilepsj, przy czym Leone dotknity jest gbokim niedorozwojem. Dorastajcy Sandro, jak kady w tym wieku podlegajcy frustracjom, przeywa sw sytuacj szczeglnie gboko: chciaby pokona ograniczenia, kocha i podziwia Augusta, wyczuwa nastawienie brata wobec cicej mu rodziny. Doprowadza go to do decyzji usunicia wszystkich z drogi, przy czym nie zamierza oszczdzi rwnie siebie: chce wjecha samochodem w przepa podczas powrotu z cmentarza w Zaduszki. Sugesti, co zrobi, zostawia Augustowi na kartce. Pierwotny zamiar nie zostaje wprawdzie speniony, ale niebawem Sandro spycha matk z urwiska. Rodzestwo z mniejszymi lub wikszymi oporami aprobuje sytuacj, smakujc wolno; Augusto przenosi si do miasta, moe ju oeni si ze

sw dziewczyn. Sprawca odmiany jest jednak zawiedziony brakiem jego wdzicznoci. Nie wystarcza mu, e uszczliwi najblisz sobie siostr; odurza i topi Leonego, a gdy zaszokowana Giulia ulega przez to wypadkowi, usiuje i j udusi. Niedosza ofiara wzbrania si przed wydaniem Sandra policji, gdy go jednak, suchajcego w euforii arii z "Traviaty", dosiga atak, nie rusza z pomoc, cho przewiduje, e moe by miertelny. Jako okrutna wiwisekcja psychologiczna film Bellocchia koncentruje si na postaci sfrustrowanego modego inteligenta, ktrego niszcz wasne zbrodnie, poniewa niedojrzao czya si u niego z chorob; jako moralitet wymierzony jest gwnie w ocen postawy Augusta, cynicznego manipulatora wydarze; istnieje tu jednak jeszcze trzeci plan analizy, wiadomoci zbiorowej, i ten jest najwaniejszy, cho w peni czytelny waciwie tylko w Italii. Syndromy niemonoci rozpoznania siebie i samorealizacji - jak w Ofelii - i indolencji egzaltowanego woskiego inteligenta nakadaj si na dramat czowieka nieprzystosowanego w kraju, gdzie niepenowartociowo w oczach innych jest wyrokiem, bo ukryty napd mechanizmw spoecznych tworz wilcze prawa walki, utrzymywania prestiu, bezlitosnego odrzucania; chodzi te o nadal ywo obecne przejawy mentalnoci faszystowskiej. Kwestia uwizienia za obejmuje nie tylko to familijne - a wic mieszczaski paternalizm, matriarchaln tradycj ludow i presj nierozcznoci - ale take rygoryzm klerykalny (Bellocchio wychowywa si w konserwatywnej rodzinie katolickiej z Piacenzy). Drapiena ironia opisu realistycznego splata si z wyrazistym tem symboli; Pici w kieszeni z pewnoci zaliczaj si do najodwaniejszych autoanaliz narodowych na ekranie. Powodzenie zaley w takich wypadkach od zrcznoci ekspresji. Ta, jak na debiut, jest nie mniej rewelacyjna ni impet treciowy: Bellocchio, przy wymienitej wsppracy w gwnej mierze z Lou Castelem, objawia si jako swobodnie korzystajcy z techniki filmowej, emocjonalny realista, ktry potrafi brawurowo czy tragedi z grotesk, patologi z liryzmem, prowokacj z humanistyczn czuoci, przenikliwe odzwierciedlenie obyczaju ze skrtem metafory, wietnie wyczuwajc przy tym najdalsz granic histerii, okruciestwa, brutalnej prawdy. Moe to robi nie tylko dziki skali wraliwoci i wyjtkowemu w tym wypadku przygotowaniu do tematu, ktry traktuje osobicie bez popadania w nienawistne obsesje: oczywiste jest bowiem, e ma ogromny talent swobodnego opowiadania obrazami, przechodzenia od pozornej niedbaoci inscenizacyjnej kadrw do sugestywnego kondensowania klimatu rodzinnej klaustrofobii, objawiania chorobliwych pragnie duchowej mocy i zimnego ajdactwa indyferentnej normalnoci. Wnikliwi krajowi obserwatorzy najbujniejszego w tych latach kina woskiego najwiksz jego now nadziej widz wanie w Bellocchiu. [1966] PIEL DE VERANO, zobacz SKRA Z LATA PIERROT LE FOU, zobacz SZALONY PIOTRU POCIGI POD SPECJALNYM NADZOREM, OSTRE SLEDOVAN VLAKY, Jir Menzel. Czechosowacja. Scenariusz: Bohumil Hrabal, Jir Menzel. Pierwowzr scenariusza: Bohumil Hrabal - opowiadanie "Ostre sledovan vlaky". Wykonawcy: Vclav Neckr, Josef Somr (Ladislav Hubizka), Jitka Bendov, Vladimr Valenta (zawiadowca Maxim), Jitka Zelenohorsk, Libuse Havelkov (ona zawiadowcy), Vlastimil Brodsk (radca), Alois Vachek, Ferdinand Kruta, Kveta Fialov (hrabina), Zuzana Minichova, Jir Menzel (dr Brabec), Nada Urbankov ("Viktoria Freie"). 92' Poczucie tragizmu ycia i humor s blinitami, jak drogi biorce pocztek w tej samej dolinie i dochodzce do wsplnego punktu, gdzie okrutny dramat ujawnia wi z jaskraw grotesk; raz zatem puszczam strumie zimny, a raz gorcy, jak w szkockim biczu wodnym; oto istota pisarstwa Hrabala w

objanieniu samego autora. wiat pozna j poprzez Pocigi pod specjalnym nadzorem, przygotowane wsplnie z reyserem, a oparte, jak wikszo wtkw czeskiego mistrza, na wasnych przeyciach i opowieciach zasyszanych w czasach, gdy za okupacyjnego Protektoratu by zastpc zawiadowcy stacji Kostomlaty pod Nymburkiem i mia mniej wicej tyle lat, co dwakro teraz ode modszy Menzel. Humor i tragizm, erotyka i mier splataj si tutaj tak cile w losach Miloa Hrmy, praktykanta wieo po szkole kolejarskiej. Kontynuuje tradycje rodzinne. To znaczy, bezporednie tradycje rodzinne, bo maszynist by ojciec, natomiast dziadek hipnotyzerem (chcia w marcu 1938 zatrzyma bioenergi czogi niemieckie, ale mu od razu pierwszy gow urwa), pradziadek za rencist wojskowym: kiedy podczas Wiosny Ludw studenci ciskali brukowcami na Mocie Karola, trafili go w nog i zrobili inwalid, czego znw bardzo nie aowa, bo za rent kupowa sobie codziennie butelk rumu i chadza na budowy mia si z tych, co pracuj, dopki go wreszcie tak za to nie pobili, e umar. Milo nie ma zamiaru traktowa pracy niepowanie, cho na stacji w Kostomlatach suba wyglda nudnawo nawet zim roku 1945. Milos wszystko traktuje tak powanie, jak tylko moe naiwny osiemnastolatek zakochany w konduktorce. Nawet ze wzajemnoci, lecz, niestety, take z takim strapieniem przez przedwczesny wytrysk, e biedak prbuje samobjstwa w wannie. Na szczcie jego ambaras zostaje usunity przez rozpustnego dyurnego ruchu, ktry wywouje skandale przybijaniem na dziewczcych pupach piecztek urzdowych z niezmywalnym tuszem "Pelikan": pan Hubika wyjawia sytuacj przedwojennej artystce cyrkowej, a obecnie czniczce ruchu oporu, ktra przywioza mu bomb i "Viktoria Freie" pomaga Milosowi sta si mczyzn (oraz rozedrze subow austriack kanap pana naczelnika, w drugim ju miejscu, bo w pierwszym rozdar dyurny). Wniebowzity chopiec pomaga wic z kolei rozwiza kopoty Hubizce, bo przez te piecztki pojawia si na przesuchanie komisja dyscyplinarna: zamiast niego sam rzuca z semafora bomb do skadu z amunicj, jadcego tdy, okrn tras, na zbliajcy si front. Zauway go jednak wartownik. Trafiony przez niego Milos spada prosto do jednego z wagonw. W chwil potem gigantyczny wybuch wywouje wicher na peronie dworca. Oglnej radoci nie podziela tylko bohaterka, ktra znajdujc przywian do swych stp czapk Milosa przeczuwa co strasznego w czarnych kbach dymu pochaniajcych horyzont. wiat Hrabala skada si gwnie z ludzi, ale take ich otoczenia; znakomite zasugi w przekazaniu wywoywanego nim klimatu ma w tym filmie Jaromr ofr, ktry ju w prologu bezbdnie przekazuje obrazem to, co z myl o tworzeniu aury czasu zastygego, odwoujcej si jeszcze do przeszoci cesarskokrlewskiej, zaprojektowane zostao w scenografii, w ikonograficznej statyce. Nie chodzi o stylizacj, lecz o realizm owego letargicznego zawieszenia, ktre jest jedn ze specjalnoci narodowych i niewtpliw specyfik Menzla: w jego filmach czas stoi, a w czasie tym spokojnie, jak dobre wino, szlachetniej sobie ludzie, wyrywani niestety z owego zanurzenia przez burze historii, na czym zawsze trac najlepsi i najwraliwsi. Styl jakby fotogramw w ruchu utrzymany jest w caym filmie kontemplujcym gesty, charakterystyczne znamiona sytuacji, detale otoczenia (przy czym autorzy rzadko pozwalaj sobie na osobn dygresj, choby tak efektown, jak w plakat z bolszewickimi szponami wycigajcymi si po Hradczany). Wstrzemiliwo tej wizji obrazowej, z planami ta pasko zbijanymi dug ogniskow i wystrzeganiem si przerysowa, znakomicie rwnoway te chwile, w ktrych Menzel prbowa by Formanem, nie dowierzajc jakby wewntrznej sile dowcipu Hrabala, dla ktrego ideaami s Appolinaire i Joyce, nie Boccaccio, pierwsz za mioci by surrealizm Vclava Nezvala, a nie Chaplin, cho on take przecie splata smutek z komicznoci. Z pewnoci jednak perfekcja ofra wspiera tylko to, co poczucie poezji i liryzmu Menzla znajduje symbiotycznie w Hrabalu i potrafi wskrzesi na planie, a co zadecydowao o wsplnocie z pisarzem rozpocztej w Perach na dnie. Oprcz bowiem emocji dzielonych te z innymi nowofalowcami praskimi - przede wszystkim awersj do obudy i etycznej, i obyczajowej, ktra pozwala autorom Pocigw pod specjalnym nadzorem by ludzkimi tam, gdzie inni wpadaj na og w wulgarno - i oprcz metody wyraania naturalnoci poprzez odtwrcw niezawodowych, tak charakterystycznej dla modych twrcw z Barrandova (Milosa zagra pocztkujcy piosenkarz), Menzel potrafi naprawd wtrowa na ekranie pomysodawcy wszystkich swoich najlepszych filmw nie tylko w naturalnoci wprowadzania niezwykych asocjacji, poczuciu roli zatrzymanego czasu i holistycznym odczuwaniu wiata, ale w czeskiej mdroci nieideologicznego patrzenia na ycie, co daje zbawienny dystans, dobry humor, atwo wydobywania z rzeczy ich naturalnego pikna a take traktowania z prostot, wedug wewntrznego kompasu moralnego, co jest godziwe, a co niezupenie. U Hrabala z tych wanie

powodw problem bohaterstwa, dodatkowo tu odmitologizowywanego przez prowadzenie opowieci w pierwszej osobie, ma zgoa inne wymiary ni choby za miedz w Polsce i zupenie inny pomnik wystawiony zostaje temu, co si susznie czyni przeciw okruciestwu agresji na spokojnie yjcych ludzi (notabene fina ballady o zgubie niemiaego zamachowca przedstawia si w pierwowzorze duo bardziej wstrzsajco i bogato w refleksje). Nie jest to nawet antyheroiczny racjonalizm Dzidziusia Grkiewicza i podporucznika Turka, ktry Munk w Eroice przeciwstawia patosowi, bowiem na ziemi Milosa Hrmy problemu i zadry w wiadomoci nie powoduje patetyczny nadmiar adrenaliny, lecz bezwolno wobec historycznych ciemizcw. Jednake akcje przeciwko pocigom specjalnym zdychajcej ju Trzeciej Rzeszy, podjte w przerwach pomidzy akcjami na froncie erotycznym, wcale nie s przez to przynalene do gorszej kategorii. Bohaterstwo nie zauwaone, wypywajce ze skonnoci do zabawy, skazane na nierozpoznanie nie przestaje by piknym humanizmem, a mieszni i zwyczajni ludzie, ktrzy si na zdobywaj, z pozornie ostatnich piknie zmieniaj si u Hrabala w pierwszych. Tak owocnie rozpoczta wsppraca zostanie na dugo przerwana po sierpniu 1968, ktry zniszczy prask wiosn i czesk szko filmow. Utwory Hrabala na wiele lat znikn z witryn ksigarskich, Menzel ktry po Pocigach pod specjalnym nadzorem zdy jeszcze zdoby uznanie fars obyczajow wedug opowiadania Vladislava Vanzury - nie potrafi si pniej odnale przez ca dekad. Zmieni to dopiero nastpne spotkanie z Hrabalem przy Postrzyynach.

1965
PODAREK LOSU, THE FORTUNE COOKIE, Billy Wilder. Stany Zjednoczone Scenariusz: Billy Wilder, I.A.L. Diamond. Zdjcia: Joseph LaShelle. Muzyka: Andre Previn. Monta: Daniel Mandell. Wykonawcy: Jack Lemmon (Harry Hinkle), Walter Matthau (Willie Gingrich), Ron Rich (Luther "Boom Boom" Jackson), Cliff Osmond (Purkey), Judi West (Sandy Hinkle), Lurene Tuttle (Matka Hinkle), Marge Redmond (Charlotte Gingrich), Harry Holcombe (O'Brien), Les Tremayne (Thompson), Noam Pitlik (Max), Harry Davis (dr Krugman), Ann Shoemaker (Veronica), Lauren Gilbert (Kincaid), Ned Glass ("Doc" Schindler), Sig Rumann (prof. Winterhalter), Maryesther Denver (pielgniarka), Bill Christopher (mody lekarz), Archie Moore (Jackson), Howard McNear (Cimoli), Dodie Heath (zakonnica ), Judy Pace (Elvira), Lisa Jill (Ginger), Helen Kleeb (recepcjonistka), Billy Beck (dozorca szatni), Herbie Faye (Maury), Keith Jackson (spiker zawodw), Herb Ellis (reyser tv), Don Reed (lektor wiadomoci). Phalanx Jalem Mirisch Company 126' Panavision Ludzie dziel si wedug Wildera na takich, ktrzy dla pienidzy s gotowi na wszystko, i takich, ktrzy dla pienidzy s gotowi prawie na wszystko. Oto panorama materialistycznych jamochonw: Podarek losu instruuje, w jaki sposb obrotny prawnik oraz zdolny symulant, jego szwagier, mog - przy ywym zainteresowaniu innych bliskich - wyudzi potne odszkodowanie za rzekomy uraz powypadkowy. W pierwszego wciela si Walter Matthau, nagrodzony za t rol "Oscarem", drugim jest Jack Lemmon; znakomity duet komiczny po raz pierwszy w dysharmonijnej wsppracy, majcej ku zadowoleniu wszystkich rozcign si na cae dziesiciolecia. Trzecim niezbdnym i naleycie zabawnym uczestnikiem jest Ron Rich jako niefortunny zawodnik, ktry podczas meczu futbolu amerykaskiego zdemolowa w dynamicznej akcji operatora telewizji, po czym opiekuje si nim tak troskliwie, e traci sw warto profesjonaln. Niestety, nisz warto profesjonaln ma te reyseria Wildera: rozwizania sytuacyjne nie s ju tak byskotliwe jak przed kilku laty, partie centralne krcono na biegu jaowym, zbyt wiele zaley od dialogu, pokawakowanej caoci nie dostaje tempa. Dopiero w piknym, bardzo przez swj optymizm ujmujcym zakoczeniu przywoany zostaje niezapomniany duch gorzkociepej Garsoniery i potwierdzona klasa mistrza humorystycznych perypetii yciowych pechowcw; niektrzy jak Bellocchio, szczeglnie cenicy Wildera - nad wszelkie niedostatki przedkadaj si finaowego zwrotu, w ktrym wartoci triumfuj nad pesymistycznie opisan korupcj sfery ochraniania interesu osobistego. Oryginalny tytu zwraca uwag na ten wanie kluczowy moment, gdy bohater znajduje w

ciastku szczcia aforyzm Lincolna, e kademu si kiedy zdarza zrobi kompletne gupstwo. [1961] POGARDA, IL DISPREZZO, Jean- Luc Godard. Wochy Francja. Scenariusz: JeanLuc Godard. Pierwowzr scenariusza: Alberto Moravia - powie "Il disprezzo". Zdjcia: Raoul Coutard. Muzyka: Georges Delerue. Monta: Agn`s Guillemot. Wykonawcy: Brigitte Bardot (Camille Javal), Michel Piccoli (Paul Javal), Jack Palance (Jeremiah Prokosch), Fritz Lang (Fritz Lang), Georgia Moll (Francesca Vanini). Carlo Ponti Georges de Beauregard Concordia 103' Dyaliscope Technicolor "Andr Bazin powiedzia, e film jest substytutem innego spojrzenia na wiat; taki wiat, jakim chcielibymy go mie. Pogarda jest histori tego wiata" - zapowiada Godard po uprzednim odczytaniu czowki swego pierwszego przedsiwzicia w produkcji midzynarodowej, w kolorze i na szerokim ekranie. Awangarda w uprzy komercyjnej? Zapewne tak wyobraa sobie Carlo Ponti, ale w kadym razie nie zaangaowany przez niego reyser, rozgaszajcy wszem i wobec swoje zdystansowanie i uciliwoci realizacyjne: a to, e orygina Moravii jest pospolit literatur wagonow, a to, e wobec umowy z dystrybutorami amerykaskimi zosta zmuszony do dodania dugiej sceny kowej, a to, e Ponti przemontowa wersj wosk (chcc z niej zrobi midzynarodow, co w kocu si nie udao wobec opozycji Godarda) i e nie tylko zmieni w niej dialog oraz kompozytora cudownie rozlewnej muzyki (partytur wersji woskiej napisa Piero Piccioni), ale nawet tonacj barwn zdj. No i najwaniejsze: gdy Godard zaproponowa Pontiemu t adaptacj, widzia w rolach gwnych Kim Novak i Franka Sinatr, a w kocu musia si zgodzi na Brigitte Bardot, z ktr nie sposb byo uzyska autonomicznoci i wieloznacznoci postaci bohaterki, jej metamorfozy w wyniku niewaciwego zinterpretowania postawy ma (tytuow pogard i rozdwik w maestwie Javalw, marnie sytuowanego dramaturga i maszynistki, spowodowao podejrzenie ony, e jest podsuwana producentowi filmu, od ktrego moe zalee kariera ma; Paul z kolei nie wyjania sprawy kategorycznie, bo czuje si nieswojo wobec samego siebie, wiedzc, e si sprzedaje, gdy wykonuje na zlecenie pinteligenta z Hollywoodu poprawki do scenariusza Fritza Langa o Odyseuszu). W ten sposb subtelnie psychologiczny film antonioniowski, gdzie tematem gwnym byoby stopniowe oddalanie si, dezintegracja uczuciowa w rezultacie poczucia obcoci i braku drg porozumienia, musia sta si czym innym. Skargi Godarda s w umiarkowanym stopniu racjonalne. Pogarda staa si czym innym. Tyle tylko, e przy pewnych usterkach chyba ciekawszym, wielopaszczyznowym, na pewno bardziej niepowtarzalnym. Gdyby to tylko takie kopoty z producentami mieli autorzy! Wyodrbniajca si sekwencja pocztkowa, ktr Godard musia dokrci - z nieruchom nag Camille pytajc Paula, jak (poczynajc od kostek w gr) podobaj mu si jej czci ciaa - naley do najlepszych w swej kategorii; rozpoczta w monochromatycznej czerwieni, jest piknie potraktowana rwnie kolorystycznie, a ponadto mocniej podkrela zwizek maonkw w punkcie wyjcia. Podobnie udany jest cykl studiw ciaa Brigitte Bardot w rodkowej sekwencji, gdzie wspominane trudnoci Godard zrcznie rozwiza pozaekranowymi monologami, wyjaniajcymi uczucia i zamiary bohaterw, a przypominajcymi to, co byo ju przedmiotem rozmowy filozoficznej w y wasnym yciem - e sowa niezdolne s odda istot rzeczy. Rozszerzony wtek swobody autorskiej i presji ekonomicznej narzucanej przez kultur popularn sta si tym ciekawszy, e autotematyczy; obecno Fritza Langa - i zderzenie idei jego filmu o harmonii wiata naturalnego porzdku, ktremu asystuj milczcy bogowie, z mentalnoci Prokoscha, ktry na dwik sowa "kultura" wyciga ksieczk czekow - to nadzwyczaj cenny osobny plan znacze symbolicznych na temat mitologii kina i miakoci poczyna biecych, rozbudowany wanie dziki koniecznemu przesuniciu meritum; przesunicie to sprowadzio zreszt Godarda bliej jego postulowanej i zamierzonej tu tragedii znajdowanej we wspczesnoci (historia koczy si mierci Camille po odejciu od ma: ginie w wypadku samochodowym zawinionym przez Prokoscha, ktry zapatrzy si na ni

zamiast uwaa na jezdni). Bogactwo Pogardy zostao te pomnoone w wymiarze czysto warsztatowym. Zwikszajce si upodobanie Godarda do cytatw, maksym, przypowieci dao mozaik intelektualnych dygresji na tle moralitetu o sprzedajnoci i o cenie wolnoci; podwjny plan relacji uczuciowych (rozwaane warianty zwizku Penelopy i Odyseusza s odniesieniem zwizku Paula i Camille) odpowiada podwjnemu planowi obrazowemu, udatnie rozwizanemu przez Coutarda w opozycji zdj ze wspczesnoci i uj zwizanych z mitologicznym filmem Langa (ktrego operatorem jest niejaki Kutard); wszystko za integruje mahlerowska w duchu, antycznie dostojna, ustawicznie napywajca muzyka Delerue. Z kontrowersji i opozycyjnoci powstaje wicej. Jak gdyby wewntrzny komentarz tej prawdy daje tu cytowany przez Langa wiersz Hlderlina o powoaniu poety, w ktrym autor paradoksalnie, lecz susznie poprawi w ostatnim wierszu "obecno" na "nieobecno": Kiedy czowiek jest Sam na sam z Bogiem, Nie boi si niczego. Chroni go cnota. Niepotrzebna mu bro ni przebiego, Dopki nieobecno Boga mu pomaga. [1961] POGRZEB SOCA, TAIYO NO HAKABA, Nagisa Oshima. Japonia. Scenariusz: Nagisa Oshima oraz Toshiro Ishido. Zdjcia: Ko Kawamata. Muzyka: Riichiro Manabe. Monta: Keiichi Uraoka. Wykonawcy: Kayoko Honoo (Hanako), Isao Sasaki (Takeshi), Masahiko Tsugawa (Shin), Yusuke Kawazu (Yasu), Fumio Watanabe (Yosehei), Junzaburo Ban (ojciec Hanako), Eitaro Ozawa (Doranya), Kei Sato (dr Sakaguchi), Kamatari Fujiwara (Batasuke), Koji Nakahara (Tatsuo), Mutsuhiro Toura (Masa ), Tanie Kitabayashi (Chika), Yuki Tominaga (zgwacona licealistka), Asako Koike ("Tennenshoku Megane"), Rashomon (wielkolud), Jun Hamamura (Goro Murata), Kenji Yoshino (Ponta), Gen Shimizu (przywdca gangu Ohama), Ichiro Nagai ("To"), Kyu Ito ("Uma"). Shochiku 87' Grandscope Eastman Color Pod kujcym w oczy tytuem, ktry daje metafor rozczarowania wspczesnoci kraju, Oshima przedstawia kolejn opowie o modziey na manowcach. Miejscem wydarze jest tym razem Osaka, cilej jej proletariacka dzielnica Kamagasaki. Bohaterka, crka szmaciarza, handluje krwi na czarnym rynku: skupuje j u biedakw i sprzedaje do szpitala oraz dla celw kosmetycznych. W nocy Hanako uzupenia zarobki prostytucj. Tato zajmuje si w tym czasie, przy pomocy zodziejskiego gangu, zdobywaniem finansw na inne potrzeby: jest militaryst gotowym odnowi dawne sny o potdze imperialnej. Gdy jego czowiek, siejc panik na temat przewidywanej inwazji radzieckiej, wszczyna niesnaski z Hanako i nastawia przeciw niej szefa bandy, dziewczyna wzywa dla obrony swych zagroonych interesw inny gang, gotowa z wciekoci udusi oszukujcego j ojca. Jej przyjaciel wsypuje rywali na policji i w rezultacie, miertelnie postrzelony przez przywdc bandy, ginie wraz z nim na torach kolejowych pod koami pocigu; konflikt koczy si podpaleniem z zemsty, w pijackim szale, okolicznych barakw. Hanako wychodzi jednak na swoje: teraz nawizuje komityw ze starszym medykiem. Nie znikny przecie moliwoci robienia interesw.

Pierwszy z jawnie prowokacyjnych filmw Oshimy naley zewntrznie do tych erupcji czarnego naturalizmu, ktre hojnie sprzedaj emocje na konto spoecznego zatroskania; rnica polega jednak na tym, e Pogrzeb soca, przy swojej drastycznoci, jest dzieem autora wybitnie inteligentnego, dbajcego take o estetyk obrazu i bardzo wiadomego, co oskara. O ile producenci z "Shochiku" stanowczo byli z owego impetu niezadowoleni, o tyle ich nastawienie znacznie zagodzi sukces kasowy. Nastpna demonstracja reysera w Nihonno yoru to kiri (1960), ju wyranie polityczna, w nurcie gwatownych protestw przeciwko paktowi wojskowemu ze Stanami Zjednoczonymi, skoczy si wszake wycofaniem filmu z ekranw po trzech dniach i konfliktem, po ktrym Oshima postanowi zdoby niezaleno: zaoy wasn kompani. [1966] POKJ PRZYCHODZCEMU NA WIAT, MIR WCHODIASZCZIEMU, Aleksandr Aow, Wadimir Naumow. Zwizek Radziecki. Scenariusz: Leonid Zorin, Aleksandr Aow, Wadimir Naumow. Zdjcia: Anatolij Kuzniecow. Muzyka: Nikoaj Karietnikow. Scenografia: Jewgienij Czierniajew. Monta: N. Anikiejewa. Wykonawcy: Aleksandr Diemianienko (ppor. Jurij Iwlew), Wiktor Awdiuszko (Iwan Jamszczikow), Stanisaw Chitrow (Pawie Rukawicin), Ludmia Szaporienko (Barbara Lerche), Nikoaj Griko (Amerykanin), Nikoaj Timofiejew (major), W. ikin (onierz wysany po Jamszczikowa), S. Kryow (fryzjer), Izolda Izwickaja (Kawa), G. Nikitin (podpukownik wstrzymujcy przejazd ciarwki), Wiktor Kolcow (genera), Valrie Bocadoreau (Francuzka), Andriej Fajt (Serb). Mosfilm 90' Ostatnie dni II wojny wiatowej na terenie Saksonii. Dogasaj walki. Na front przybywa wieo upieczony elew szkoy oficerskiej; chciaby jak najszybciej powojowa, tymczasem otrzymuje rozkaz odwiezienia ciarwk do najbliszego szpitala Niemki, ktra w kadej chwili spodziewa si rozwizania. Oprcz kierowcy - przedkadajcego nad regulaminy dowiadczenie w bojach - Iwlewowi towarzyszy kontuzjowany onierz, z ktrego wojenne przeycia i utrata rodziny uczyniy, jak si wydaje, otpiay wrak czowieka. Modziutki podporucznik nie kryje dezaprobaty zarwno dla asysty, jak dla tego rodzaju zlecenia; rycho si jednak przekonuje, e dopki nie nasta pokj, mona si w kadej chwili zetkn z tragedi, mierci i okazj do heroizmu. Wystarcza nieuwaga, za ocena sytuacji, zmylenie drogi, by wpa w pooenie krytyczne. Jeden z trjki onierzy ginie, drugi odnosi cikie rany bohatersko osaniajc towarzyszy; Niemka, przy pomocy napotkanego Amerykanina, dociera jednak do szpitala i rodzi chopca w czasie, gdy nadchodzi wie o zawieszeniu broni. Podniesiony na rkach wiwatujcych onierzy noworodek siusia na stos milczcych ju pistoletw maszynowych. Triumfuje ycie, tak jak w prologu, gdzie wrd kadrw dokumentalnych widnieje ujcie odradzajcego si drewnianego krzya. Antywojenny dramat Aowa i Naumowa, z aplauzem przyjty i nagrodzony na festiwalu weneckim, doskonale trafia w klimat odprenia: zaczyna przewaa nadzieja, e uda si zahamowa eskalacj zbroje, e dojdzie do trwaego porozumienia wykluczajcego nastpny konflikt, tym razem grocy zagad jdrow. Autorskie przekonanie o humanistycznej wsplnocie losu zamanifestowane zostao niejednym akcentem i nie pozostawia wtpliwoci, e jest szczere; to pierwszy tej rangi obraz w kinie radzieckim, wyranie oddzielajcy pojcia wojennego wroga i Niemcw o rnorakich postawach. Jednoczenie Pokj przychodzcemu na wiat daje nowe spojrzenie na groz wojny, przeycia w boju, prb si w sytuacji kracowej, przeksztacenia charakteru. Cho fabua sprawia wraenie bardzo mao prawdopodobnej, to jednak nie suy pokazowi propagandowemu, nie ma tej dyskwalifikujcej cechy ilustracji zadanych hase, typowej w Zwizku Radzieckim. Materia opowieci opiera si na obserwacji postaci, nie tylko z broni w rku, ale take w codziennoci przyfrontowej. Dopiero z tych opisw zachowa - bardzo wiarygodnych, z jaskrawym wyjtkiem sekwencji z groteskowym onierzem amerykaskim - wyaniaj si prawdy oglne, chtnie kultywowane w okresie polityki odpreniowej.

Zbliajcy si ju do czterdziestki, pracujcy od do dawna w samodzielnym tandemie Aow i Naumow nie s pod tym wzgldem nowatorami; tendencje do intymizacji obrazw wojennych, czenia epiki z liryk rozwijaj si od lat kilku (spnione zreszt o dekad wobec literatury, w ktrej podobny ton wystpi wkrtce po roku 1945); ale ich film zwraca uwag zdecydowaniem na tej drodze, popartym redukcj sw i rozmachem formy. O obliczu caoci decyduje zwaszcza efektowny konglomerat stylistyczny, z pewnoci niespjny, z oczywistymi sabociami (natrtne chwyty ekspesjonistyczne z przekrzywionymi ujciami, za to przy glicerynowej fakturze fotografii), niemniej imponujcy si wyrazu, dynamicznoci ruchu wewntrz kadru i przeskokw od szerokiego planu do detalu, szybkim rytmem, ostrymi zderzeniami montaowymi. Widoczne s tu zarwno elementy plastycznego krzyku eisensteinowskiego, jak bujnej symboliki Wajdy, stylizacja na kino niemieckie i wzory inscenizacji gbinowej Romma, wszystko jednak na zasadzie wykorzystania ywego, mniej lub bardziej przemylanego, nie za martwego cytatu. Swoboda poczenia poruszajcego opisu ludzi, humoru i patosu, zwizanie dawnych wzorw z now naturalnoci daje filmowi Aowa i Naumowa miejsce midzy najciekawszymi dokonaniami kina radzieckiego czasu odnowy. [1965] PORNOGRAF, JINRUIGAKU NYUMON, Shohei Imamura. Japonia. Scenariusz: Shohei Imamura, Koji Numata. Pierwowzr scenariusza: Akiyuki Nosaka - powie " Erogotoshitachi yori". Zdjcia: Shinsaku Himeda. Muzyka: Toshiro Mayuzumi. Scenografia: Ichiro Takada. Monta: Mutsuo Tanji. Wykonawcy: Shoichi Ozawa (Yoshimoto "Subu" Ogata), Sumiko Sakamoto (Haru Masuda), Keiko Sagawa (Keiko Masuda), Masaomi Kondo (Koichi Masuda), Haruo Tanaka (Banteki), Shinichi Nakano (Kabo), Kazuo Kitamura (lekarz), Ganjiro Nakamura (amator dziewic), Taiji Tonoyama (aktor w filmie pornograficznym). Shohei Imamura 128' Nikkatsuscope Pierwotny ywioowy realizm Imamury staje si coraz bardziej poetycki, subiektywny, paraboliczny, ale nie tyle drog zmiany tonu (i zainteresowa), ile dziki wzbogaceniu instrumentacji: w Pornografie jest bliski Ichikawie i - poprzez niego - obsesjom seksualnym reprezentatywnie okrelonym literacko w tradycji japoskiej przez Tanizakiego, zarazem jednak jest bezsprzecznie samoistny, ugruntowujc renom wybitnego autora kina narodowego. Wszystko w sytuacji, gdy projektu tego filmu - pierwszego w swej niezaleniej produkcji - zrazu nie traktowa powanie, potem chcia nagrodzon powie ekranizowa w tonie groteskowym, ostatecznie jednak zmieni jej tytu na "Wstp do antropologii" i uczyni kolejn intrygujc analiz ludzkiej natury, przede wszystkim w opisie gwnego bohatera. To dla tej postaci (i dla protagonisty, staego aktora jego filmw, z myl o ktrym przygotowa scenariusz) zdecydowa si na realizacj. Subu Ogata, syn niezbyt witobliwego kapana i pasierb gejszy do wszystkiego, prowadzi w podej dzielnicy rojnej Osaki sklepik z "instrumentami chirurgicznymi", co si sprowadza do pewnych urzdze przywracajcych dziewictwo, pewnych artykuw erotycznego wspomagania, ale przede wszystkim pornograficznych ksiek, grafik, tam magnetofonowych i amatorskich filmw kamer 8 mm. Oczywicie podobna aktywno powoduje interwencje policyjne, mona by wic sdzi, e Subu to liski amator atwych zarobkw; atoli on sam uwaa si nieledwie za misjonarza, a w kadym razie za sug blinich, ktrym trzeba pomc w zaspokajaniu potrzeb elementarnych (predestynacja rodzinna?) i nie ma zamiaru rezygnowa. Jest czowiekiem instynktownym: nic, co ludzkie, nie jest mu obce. W ten sam sposb akceptuje wdow po fryzjerze, z ktr tworzy rodzin (m prosi Haru, by zachowaa nazwisko, wic ta nie chce lubu, poniewa pami o zmarym jest dla niej rodzajem zabobonnego kultu), oraz jej dzieci, dziewitnastoletniego ju Koichiego z oczywistymi odruchami edypalnymi i nieco modsz Keiko. Akceptacja przybranej crki od dawna wszake zmienia si w podanie, nie akceptowane ani przez ni, ani przez Koichiego podobnie jak aktywno zawodowa Ogaty, o ktrej si w kocu dowiaduj. Chora na

serce Haru, wiadoma e nie czeka jej dugie ycie, wydaje si natomiast godzi na zastpienie jej przez Keiko, nawyka do handlowego zaatwiania spraw (ktr to cech rodzimej obyczajowoci Imamura ironicznie dezawuuje w rnych sytuacjach): mwi o oenku Subu z crk i obiecujcym dalszym prowadzeniu salonu kosmetycznego. Co innego jednak plany, a co innego rzeczywisto. Gdy Keiko, ktra wrcia do domu mocno nietrzewa, zostaa przez Ogat zniewolona (i odtrca go, mwic, co zaszo, matce), Haru nie umie tego spokojnie przyj i jej choroba staje si miertelna; musi i do szpitala, gdzie niebawem umiera, uprzednio popadajc w rozstrj umysowy. Keiko schodzi na manowce, Koichi zabra si z domu z jak prostytutk; osamotniony bohater staje si coraz bardziej zdegustowany swoimi klientami, traci wsppracownikw i popada w impotencj, co oznacza dla kres urokw ycia. W pi lat pniej przystpuje do sporzdzenia fetysza, ktry mgby jeszcze rozwiza jego problemy: kupuje u Keiko peruk (dziewczyna ustatkowaa si i prowadzi zakad po mamie) i prbuje z gumowego manekina stworzy reinkarnacj Haru, kobiet idealn, poniewa te realne s tylko chciwymi, rozwizymi obudnicami. W halucynacyjnej ostatniej scenie, zajty lalk na swej odzi, dryfuje na bezmiar wd Oceanu Spokojnego. Pobaliwie - a moe nawet czule - traktowanym bohaterem jest tym razem mczyzna, ktremu nie dane osign harmonii z owadzimi kobietami. Przekonania ywione przez Imamur nie skaniaj go jednak do robienia tragedii z tego, z czego zrobiby j Strindberg; jest dowcipnym obserwatorem umiejcym posuy si paradoksem, rozwijajcym poetycki subiektywizm zainicjowany ju w poprzednich Zych namitnociach, gdzie nastroje jadcej pocigiem Sadako oddaway drzwi nagle otwarte na wzburzone morze. Tu tendencja rozwijana jest w bardzo udanej, kilkuwarstwowej formie relacji: codzienno powierzchni ycia na ulicach Osaki czy si i z wieloplanowoci scen atelierowych (w ktrych znakomicie wydobywa znaczenia ukad inscenizacyjny), i z ujciami symbolizujcymi podwiadomo erotyczn rodakw. O tym, e Imamura umia j wnikliwie odkry, polemizujc te w opisie obyczajowoci rodziny Ogaty z rodzimymi stereotypami, wiadczy przyjcie Pornografa w kraju rwnie wietne, jak dwch filmw poprzednich. [1965] POSADA, IL POSTO, Ermanno Olmi. Wochy Scenariusz: Ermanno Olmi. Zdjcia: Lamberto Caimi. Muzyka: Pier Emilio Bassi. Dwik: Giuseppe Donato. Wykonawcy: Sandro Panzeri (Domenico Cantoni), Loredana Detto (Antonietta "Magal" Masetti), Tullio Kezich (psycholog), Mara Revel (staruszka). 24 Horses Kierownik produkcji: Alberto Soffientini 105' W 1964 roku Rossellini, rezygnujc z kina dla telewizji, powie: "kryzys neorealizmu zacz si wwczas, kiedy otaczajcy nas wiat zacz si nagle zmienia, my natomiast pozostalimy na starych pozycjach, z kanonem podstawowych chwytw artystycznych, ktre wydaway nam si zdolne wszystko pokaza". Pozornie podsumowanie autora Generaa Della Rovere wyjtkowo dobrze oddaje wewntrzny aspekt utraty ywotnoci nurtu, ktry tak wiele znaczy w rozwoju sztuki ekranu; a jednak Rossellini nie jest sprawiedliwy nawet dla siebie (poniewa nie tkwi w czym ustalonym, lecz cigle szuka), na pewno za nie jest sprawiedliwy dla tych, ktrzy kontynuowali jego wasn drog i otworzyli wspaniae nowe perspektywy. Gdy wyjania, jak rozumie neorealizm - e to zajcie postawy moralnej, w peni solidarne zblienie si z mioci do czowieka - nie mia przecie na myli rodkw formalnych ani perspektywy spoecznej warunkowanej ubstwem, tylko obserwacj ludzkiej prawdy w jej naturalnym, swoistym wymiarze. Dlatego neorealistyczny jest take Franciszek, kuglarz boy, i dlatego bezporednim kontynuatorem tak pojtego neorealistycznego podejcia, z empati do obserwowanych ludzi, jest Ermanno Olmi - najwybitniejsza nowa posta woskiego filmu na pocztku lat szedziesitych. Olmi - kronikarz liryczny ksztatw ycia w naturalnej postaci - zdaje spraw z tego, czego sam

dowiadcza, co spostrzega wrd rodakw, co naley do utrwalonej chrzecijaskiej tradycji Italii. Przede wszystkim tradycji ludowej: jego bohaterowie wywodz si mniej lub bardziej bezporednio z krgw plebejuszy, poczynajc od dozorcw i mieciarzy, koczc na papieu. Dochowuje tym wiernoci swojemu pochodzeniu, jako syn chopw przybyych za prac do Bergamo. Z agodnym humanizmem, zaufaniem do bezporednioci i wnikliwym wpatrywaniem si w istot rzeczy jest woskim odpowiednikiem Ozu, tak samo bowiem osiga w prostocie wspaniae wymiary poetyckie, analogicznie opisujc klimaty biecych chwil swego kraju w kameralnych opowieciach o samotnoci; ma nawet podobn skonno do ciepego humoru. Cho jednak opiera si na dokumentowaniu rzeczywistoci, cho kreacja stylistyczna prawie nigdy nie bya jego punktem wyjcia (co najwyej replik wyobrani jego bohaterw), to wiele jego sekwencji i cigw obrazowych wywoywa bdzie rozliczne skojarzenia z wyrafinowanymi stylistykami, tak filmowymi, jak literackimi - na przykad Kafki, ktremu zaiste bardzo jest bliska sekwencja ycia samotnych urzdnikw w kocowych partiach Posady. To drugi penometraowy film Olmiego po Il tempo si ` fermato (1959), ju bardzo dla typowej opowieci z Alp, gdzie starszy str z modym pomocnikiem samotnie pilnuj zapory hydroenergetycznej podczas zimowej przerwy w jej budowie; zdecydowanie niezwyka jest tu tylko strona techniczna - kolor i szeroki ekran. Paradokumentalny charakter debiutu wynika nie tylko z genezy (Olmi zacz w roku 1953 od dokumentw dla firmy "Edisonvolta", gdzie w latach powojennych znalaz zatrudnienie wraz z matk), ale bezporednio z tego samego sposobu patrzenia na ycie, ktrym niewielu odwaa si posugiwa - w Polsce byby kim takim Kazimierz Karabasz - wobec skrajnej nieatrakcyjnoci w kategoriach widowiska popularnego. Wspaniao Posady sprawia jednak, e jej reyser staje si szeroko znany. Bohaterem filmu o pewnych cechach autobiograficznych (za ktrych zabawne losowe dopenienie mona poczyta oenek reysera z protagonistk) jest szesnastolatek z podmediolaskiej Medy, starajcy si o prac w wielkomiejskim biurowcu: po trzech latach musi przerwa nauk w technikum geodezyjnym, bo wymaga tego sytuacja materialna rodziny. Rezolutny, ale nieporadny, powcigliwy i nieobyty Domenico staje do pompatycznie banalnych testw konkursowych, w oczekiwaniu na wyniki zaprzyjania si z rwnie kandydujc dziewczyn z Mediolanu, po przyjciu za - co prawda najpierw, z braku etatu, jako goniec - poznaje funkcjonowanie urzdniczych mrwek, trybikw w machinie, ktre gwnie dlatego s ludzkie, e zachannie i maostkowo staraj si powikszy sw rol, swoje posiadanie, nie dostrzegajc zarazem tego, co najwaniejsze dla innych. Fina przynosi zmian, bowiem umar jeden ze starszych biuralistw. Skarb jego ycia - pisana mozolnie ksika - zostaje szurnity w pakunku w kt na szafie; po krtkiej a wawej rywalizacji o stanowiska bardziej poczesne, z lepszym dostpem do wiata, ustala si w sali nowa hierarchia, ale na kocu jest teraz wolne miejsce, zatem Domenico grzecznie je zajmuje, z biern akceptacj, w ktrej go wychowano. Osign szczebel podstawowy. Z daleka wszystko wydaje si tylko cigiem obserwacji zgromadzonych wok cakiem niewymylnego motywu podjcia pierwszej pracy; a przecie ogromny talent Olmiego wystarcza, by stworzy tu ca parabol egzystencjaln. W wymiarach wewntrznych, majc przed kamer nieprofesjonalistw, umie natomiast reyser Posady da zesp precyzyjnych portretw osobowych, uchwyci klimat wielkomiejski w odczuciach niemiaego chopca z maej miejscowoci lombardzkiej (ten rys, zwaszcza e poczony z delikatnym tem moralnym, zblia film do Satyajita Raya), ucieszy obrazkami obyczajowymi niemal bliniaczymi tym, ktre pniej bd specjalnoci Menzla i Formana (szczeglnie w Pali si, moja panno) chocia z innym nastawieniem odmalowanymi. Tak jak jego bohater, gotowy po chrzecijasku spenia co naley pord marnoci tego ycia i przebywa drog do celu, Olmi ocenia wytykane przywary z wyrozumieniem. Wanie w przyjacielskim zblieniu si do przedstawianych postaci ley gwna sia emocjonalna jego opowieci. [1960] POSKROMIENIE ZONICY, THE TAMING OF THE SHREW, Franco Zeffirelli. Wochy, Stany Zjednoczone Scenariusz: Paul Dehn, Suso Cecchi D'Amico, Franco Zeffirelli. Pierwowzr scenariusza: William Shakespeare - sztuka "The Taming of the Shrew". Zdjcia: Oswald Morris oraz Luciano Trasatti.

Muzyka: Nino Rota. Scenografia: John De Cuir, Giuseppe Mariani, Elven Webb. Kostiumy: Danilo Donati, Irene Sharaff. Wykonawcy: Richard Burton (Petrucchio), Elizabeth Taylor (Caterina), Michael Hordern (Battista), Cyril Cusack (Grumio), Michael York (Lucenzio), Alfred Lynch (Tranio), Natasha Pyne (Bianca), Alan Webb (Gremio), Victor Spinetti (Ortensio), Mark Dignam (Vincenzo), Giancarlo Cobelli (ksidz), Vernon Dobtcheff (komisant), Roy Holder (Biondello), Bice Valori (wdowa), Gianni Magni (Curzio), Ken Parry (krawiec), Anthony Garner (pasamonik), Alberto Bonucci (Natane), Lino Capolicchio (Gregorio), Roberto Antonelli (Filippo). Richard Burton, Elizabeth Taylor, Franco Zeffirelli Richard McWhorter 122' Panavision Technicolor Szekspir malowniczy: pierwsza z adaptacji jego sztuk w reyserii wytrawnego ju aranera inscenizacji operowych, teatralnych i musicalowych. Czterdziestotrzyletni florentyczyk (ktremu artystyczna mama zmienia nazwisko na cze "Cosi fan tutte", alici niedouczony urzdnik le zapisa "Zeffiretti") zwizki z kinem ma nawizane od dawna: porwany po studiach architektonicznych urokiem Henryka V Oliviera, zosta asystentem Viscontiego i pracowa z nim, pocztkowo jako scenograf teatralny, przez prawie dziesi lat - a do Zmysw. To od Viscontiego przej pieczoowito oprawy bogatej szczegami. Cho jednak zadebiutowa jako reyser filmowy ju w roku 1957 komedi z Ninem Manfredim, porzuci potem ekran na rzecz sceny i zdoby spor renom od Dallas i Nowego Jorku do Londynu i Tel Awiwu: jako urodzony w miecie, ktre wiekami byo stolic artystyczn wiata - wyjania - tworzy co, co bardziej ma charakter midzynarodowy ni tylko woski. Czy si tym uniwersalizmem Zeffirellego przejmowa Richard Burton, czy nie, do e wybra go na organizatora swojego wsplnego z Liz Taylor popisu filmowego w czym tak dla nich efektownym (i tumaczcym si w kategoriach prywatnych), jak ta wanie komedia. Wybr by doskonay, a porozumienie pene dlatego, e Zeffirelli mia wasne powody roztoczenia bogatej, haaliwej, kipicej emocjami wizji renesansu, zbyt spatynowanego w wiadomoci potocznej. Kluczem jego stylizacji jest naturalno: odnosi si to zarwno do pozwolenia protagonistom na nieskrpowan demonstracj osobowoci, jak do cofnicia historii Bianki i jej zalotnikw bliej pierwotnej postaci farsy jarmarcznej - ale tylko zewntrznie. Znakomita obsada sprawia bowiem, e jest to rzecz o ludzkich charakterach i ich przeksztacaniu si, nie za uciecha z teatru marionetek. Wszystko razem puryci, niestarannie oceniwszy, mog uwaa za zdrad Szekspira. Tym bardziej, e Zeffirelli umiejtnie zaciera sceniczno dialogu. Introdukcja z przyjazdem Lucenzia na studia do Padwy jest tak dynamicznie filmowa, e charakter kwestii umyka uwadze, dominuje bowiem ruch, nie sowo: potem za, gdy najwaniejsze przewija si w warstwie werbalnej, zabawa jest ju w penym toku. Jakkolwiek bliska commedii dell'arte, nigdy te nie staje si paska. Staranno oprawy Zeffirellego utrzymuje obraz daleko od pustej folklorystyki, z podziwu te godn skrupulatnoci zostay wykorzystane okazje do wprowadzenia obyczaju i obrzdu woskiego renesansu (dodana sekwencja lubu), a nawet replik malarstwa (fantastyczne krajobrazy plenerowe ze skaami). Owszem, w drugiej czci film jest duo mniej lotny, ale to ju wina Szekspira, ktry ma tu sabiej dopracowane fragmenty; i tak autorzy adaptacji zrcznie pozbyli si choby caego prologu. W nastpnym renesansowym przedsiwziciu szekspirowskim Zeffirellego ksztat oryginau, daleko doskonalszy, bdzie si te domaga odpowiedniego profitu; nie na darmo. Romeo i Julia przewyszy wszelkie oczekiwania. [1963] POWD ZIELENI, ZLDR, Istvn Gal. Wgry. Scenariusz: Imre Gyngyssy, Istvn Gal. Zdjcia: Mikls Herczenik. Wykonawcy: Benedek Tth (Marci Ostoros), Virag Darab (Bori Balogh), Gbor Koncz, Judit Meszlry (Eszter), Teri Horvth (Margit),, Istvnn Zsipi (matka Marciego), Gyngyvr Demjn (Anci Varga), Mria Duds (Joli), Gyula Szersn (Matyi), Nora Kldi (Emmi), Sri Feleky (wacicielka mieszkania),

Sndor Simnfalvy (ojciec Marciego). MAFILM 110' Zielony prd pynie po roku 1945 ze wsi wgierskiej do Budapesztu. Gwatowno zmian to powd, ktra czyni wiele szkd; w jej rwcym prdzie wielu traci orientacj, a z mtnych wd wypywaj drapienicy. Do wszelkich perturbacji awansu spoecznego rozbijajcego bardzo mieszczaskie struktury wgierskiej metropolii dodaj si jeszcze nonsensy walki ideologicznej i zbrodnie jej uprawiania; to za, co w kulturze i tradycji ludowej najlepsze - rzetelno, ad religijny, obrzdy, sztuka zdobnicza - ulega zatraceniu. Czym zatem by, z czym si wiza awans spoeczny rwienikw Gala, takich jak bohater jego filmu, Marton Ostoros urodzony jesieni 1932 na przedgrzu Lasu Bakoskiego, jako dziewite i najmodsze dziecko rodziny chopskiej? W nastpnym po Wirze filmie jego reyser zajmuje si rwnie osobistymi rozwaaniami o czasach wczesnej modoci; histori chopca, ktry w roku 1950 przyjecha studiowa w stolicy medycyn, stara si przedstawi w kontekcie na tyle szerokim, na ile jest to moliwe w roku 1965. Tym razem pomaga mu nie Sandor, lecz, jako wspscenarzysta, inny zaoyciel Studia; znacznie te spokojniejsza, prawie neutralnie sprawozdawcza, jest oprawa zdjciowa. Podobnie wyglda tryb relacji. Licz si treci, liryczny portret bohatera na tle nasilajcych si w kraju konfliktw, jego rozterki. Rozstrzygnicie ich kolejnej fazy zostaje w finale poczone ze znamiennym wystawieniem twarzy chopca na oczyszczajcy wiosenny deszcz i zapewnieniem, e czuwa. Trzeba byo by czystym wewntrznie, by godnie przej prby yciowe czekajce na takich jak Marci; trzeba byo mie poczucie oparcia na fundamencie swojego rodowiska i rodziny, bliskich pomagajcych tak jak Margit, by spukiwa wod kolejne rozczarowania: studia filologiczne zamiast lekarskich, brutalne interwencje organizacji uczelnianej w ycie prywatne, przegran - wskutek niedowiadczenia i ludowej prostolinijnoci - mio do zagubionej dziewczyny uciekajcej od swego fornalskiego pochodzenia, aresztowanie opiekuczego starszego kolegi w aurze zastraszenia i hipokryzji, a na koniec odkrycie, e nawet dla wasnych braci on, student, nie jest ju swj, tylko poczyna by zaliczany do "tych na grze". Gal pokaza to czule i prawdziwie. Powodzi zieleni, filmowi jakby samoograniczanemu w porwnaniu z Wirem, brak jeszcze dojrzaej elastycznoci przekazu; troch zbyt wiele zostaje zamknite w sowach i sytuacjach, miast by wykreowane obrazem. W proporcji do pozornej prostoty kryje si tu jednak w ukrytych treciach nadzwyczajne bogactwo, a subtelny i szczery przekaz dodatkowo zjednuje bezporednioci tonu. Ten osobisty wymiar pozostanie nieodmienn cech dramatw filmowych Gala. [1960] POWIKSZENIE, BLOW UP, Michelangelo Antonioni. Wielka Brytania. Scenariusz: Michelangelo Antonioni, Tonino Guerra. Dialogi: Michelangelo Antonioni, Edward Bond. Inspiracja: Julio Cort zar - opowiadanie "Final del juego". Zdjcia: Carlo Di Palma. Muzyka: Herbie Hancock. Piosenka "Stroll On": "The Yardbirds" (Keith Relf, Jeff Beck, Jimmy Page, Chris Dreja, Jim McCarty). Scenografia: Assheton Gordon. Kostiumy: Jocelyn Rickards. Monta: Frank Clarke, Michelangelo Antonioni. Wykonawcy: David Hemmings (Thomas), Vanessa Redgrave (Jane), Peter Bowles (Ron), Sarah Miles (Patricia), Veruschka von Lehndorff (modelka odlatujca do Parya), John Castle (Bill), Gillian Hills (blondynka proszca o zdjcia prbne), Jane Birkin (szatynka proszca o zdjcia prbne), Harry Hutchinson (sprzedawca w antykwariacie), Susan Broderick (wacicielka antykwariatu). Bridge Kierownicy produkcji: Carlo Ponti, Pierre Rouve 111' Eastman Color Niewiele w istocie jest tym, czym si zdaje. Nieprzenikniono i dwoisto wszechrzeczy to nie wszystko, co odgradza prawd od wiadomoci, a przeszkodami s nie tylko fasz stereotypu,

automatyzm odruchu interpretacyjnego, jednotorowo mylenia bez intuicji i dekoncentracja, ukochane przez iluzjonistw. Ludzie sami chc myli zudzenia z realiami. Czyni tak z wygody, lku, w obronie swego i ucieczce od odpowiedzialnoci, ale take w deniu do swobody i dla pomnoenia dozna. Podobnie dwoiste jest wic przedzierzganie si rzeczywistoci w pozr. Wynika z natury wiata, z inercji, crki entropii lecz i z przeciwnego denia czowieka do egzystencji intensywnej. Powikszenie jest mozaik tej wieloznacznoci. Robi co prawdziwego, czego si naprawd pragnie, i wkada w to nadziej, pasj, wiar: taka jest potrzeba wewntrznego adu wsplna gwnym postaciom Antonioniego, poszukujcym te naturalnego aru zachowa u innych i naturalnego pikna. Trudno o to wszystko w zewntrznie uporzdkowanej demokracji buruazyjnej Europy lat szedziesitych. Ale oto co stao si w Londynie: flaubertowski wobec swych bohaterw Antonioni przenikliwie dostrzega, e "w tym miejscu historia nabraa dodatkowego wigoru, nowego sensu" i opowiada o sobie, dwakro modszym, w czasach rewolucji seksualnej, eksplozji rocka i rokokowego rozkwitu nowoczesnej stylistyki uytkowej. Tomasz jest wzitym fotografikiem. Atrybut jego powodzenia w brany powielania wzorw popularnych to rollsroyce, ale oprcz modelek w minispdniczkach Mary Quant i Veruschki w zmysowych pozach na okadki czasopism usiuje te utrwala na zdjciach prawd ycia: w prologu opuszcza noclegowni, gdzie kompletowa materia do swojego albumu o Londynie. Ubrany jest jak wczga, skoro jednak jedzi takim samochodem, studenci z juwenaliowego "tygodnia achmaniarzy" nie maj wtpliwoci, e dostan ode funta na cele dobroczynne. Nastpnego ranka, w epilogu, Tomasz podejmie z nimi pantomim wyimaginowanego tenisa bez piki i rakiet. Zapewne i tak przyczyby si do gry, ale moe nie usyszaby jej odgosw, gdyby nie przeyte dowiadczenia. Cho bowiem jest, jak go nazwaa Claire Clouzot, aranerem pozorw, cho wci apczywy dozna estetycznych krtko potrafi je przeywa, a niejednego, czym si zaj, jako nie umia koczy, jednake wierzy w sw wolno drenia, utrwalania i replikowania rzeczywistoci wizualnej; tymczasem zawioda go wanie ta wadza panowania nad materi. Teraz, by moe, nie bdzie ju tylko omiata wzrokiem powierzchni zjawisk, ale sprbuje si w nie wsuchiwa. Szukajc finaowego uzupenienia albumu, wstpi do pooonego na uboczu parku i tam zacz fotografowa jak czu par. Zaintrygowany gwatown reakcj dziewczyny domagajcej si oddania zdj i gotowej na wiele, by dopi celu, Tomasz zbywa j kaset z innym negatywem, wywouje film, robi odbitki, zaczyna je analizowa, powiksza i ostatecznie dostrzega zaczajonego w gstwie skrytobjc oraz, jak si wydaje, ciao lece pod krzewami na ostatniej fotografii, zrobionej ju wtedy, gdy dziewczyna oddalia si po bezskutecznej szarpaninie. Wieczorna wyprawa na miejsce zdarzenia potwierdza odkrycie: na trawie ley trup. Z zaroli dolatuje podejrzany trzask, wic intruz woli piesznie odej. Zamiast jednak zawiadomi policj, szuka do pomocy kogo ze znajomych, chce bowiem najpierw sfotografowa nieboszczyka. Trafia na party, gdzie wszyscy oddaj si ucieczce od rzeczywistoci, nie za jej przykremu dowiadczaniu; do oszoomionego marihuan przyjaciela niezbyt dociera sens rewelacji Tomasza. Gdy ten o wicie wybierze si wreszcie z aparatem do parku, trupa ju dawno nie bdzie, tak jak negatywu i wszystkich fotogramw skradzionych z atelier z wyjtkiem jedynego przeoczonego powikszenia, najwikszego, na ktrym ksztat lecego ciaa staje si puentylistyczn abstrakcj. Jakkolwiek wanie przy Powikszeniu Antonioni mia cakowit swobod twrcz - i udao mu si osign najwicej w wymiarze filozoficznym - take popularno filmu wyglda na naturaln (cho jego wyniki kasowe diametralnie si rni od mocno niekorzystnych rezultatw poprzednich dzie reysera). Nic tak nie oywia akcji, jak dobry trup? Zapewne, lecz magnesem nie mg by pozr thrillera; odmowa spenienia regu wyjanienia intrygi niczym si tu nie rni od ukadu w Przygodzie. Nie decyduje te skala napi dramatycznych: arty Antonioniego, e to "to see or not to see", nijak nie maj si do konsystencji jego filmu. Jest on wanie bez porwnania bardziej ywy w rytmie ni poprzednie obrazy woskie, a take, owszem, oparty na znacznie krtszych i bardziej opozycyjnie montowanych ujciach (we fragmentach, gdzie jego dynamika wygasa, a ujcia si wyduaj, chodzi o wyostrzenie uwagi i podskrne wspomoenie autentyzmu w zrwnaniu czasu realnego z relacjonowanym). Atrakcyjno zapewnia natomiast Powikszeniu nade wszystko to, e jego czarna dziura kryje si wprost w olniewajco prawdziwym strumieniu ycia. Skdind w czasie premiery wykadnia filmu moga si

zdawa artystyczn fantazj; troch inaczej bdzie ona odczuwalna w dziesi lat pniej, gdy Ilya Prigogine otrzyma Nagrod Nobla za obalenie koncepcji determinizmu jako idealistycznego mitu nauki klasycznej, a rozpowszechnienie si poczucia wzgldnoci przyniesie nawet uboczne skutki pewnego wtrnego irracjonalizmu. Wspaniao Powikszenia pojto od razu, ale podobnie dopiero z dystansu dekady doceni bdzie mona jego dalekowzroczno. Nie starajc si zbytnio o precyzj obserwacji, przybysz umia bezbdnym okiem i uchem okreli specyfik miejsca: od czerwieni cegie, bieli fasad, modnych purpur i fioletw oraz zieleni parkowej po szum wiatru w zwartym listowiu i pokoleniow haaliwo. Intuicja pozwolia Antonioniemu nie tylko sportretowa Swingujcy Londyn, trafi w jednej ze scen na najbardziej awangardow grup rockow w jej najlepszym skadzie i uchwyci tworzenie si spoeczestwa przyzwolenia (z najwyszym trudem mona wyszuka wybitne filmy zdolne konkurowa z Powikszeniem w oddaniu powstajcej wanie formacji obyczajowej), ale ponadto proroczo przeczu w przedostatniej sekwencji, co spotka pokolenie skonne si wyczy, gotowe zamieni kierat aktywnoci i gorset etyczny na bierno i powierzchown swobod. Nie ma jednak w tej prognozie nawet cienia skazy moralizatorskiej: Antonioni podziwia bowiem permisywn rado. Moe jest odrobin zazdrosny? On w wieku Tomasza mia wok siebie apogeum faszyzmu i kataklizm wojenny. Sympatie te doprowadz go nawet, na fali entuzjazmu, do mocno z kolei chybionej apologii kontestacji amerykaskiej w nastpnym Zabriskie Point (1969). Podziw dla lekko biorcego ycie pokolenia rockowego uskrzydli najpewniej Antonioniego podczas realizacji - Powikszenie ogromnie rni si od Czerwonej pustyni - ale nie wpywa na solidno przygotowa. Arcydzieo o wzgldnoci wiata widzialnego stoi na fundamencie prawdy szczegu profesji Tomasza, prawdy kolorytu miasta i biecej palety sztuki uytkowej. Kady detal materialny i wszystkie wtki wydarze s tym razem pynnie wczone w nurt nonych znacze, wielotorowe interpretacje daj si wyprowadza bez jakiegokolwiek podwiadomego poczucia niewiarygodnoci ukadu; a byo to tu szczeglnie wane. Nawet tak niezwyky w pomyle incydent, jak pochwycenie przez bohatera gryfu gitary, rozbitej przez Jeffa Becka w "Ricky Tick Club", i porzucenie jej na ulicy (relikwia natychmiast staje si niczym, skoro nie wiadomo, e jest relikwi), wypada cakiem naturalnie; tym bardziej te sytuacje, ktre towarzysz bezporednio zajciom Tomasza. Konkret zosta cile zwizany z rozszerzajcymi si sferami uoglnienia: wspczesna bierno i powierzchowno ogniskuje si w zachowaniach modych londyczykw, te za znajduj szczegln reprezentatywno w sytuacjach z udziaem owcy przejaww ycia. Rol znamienn (a dla ostatecznych konsekwencji nawet kluczow) odgrywa swoboda seksualna, nabierajca raz po raz znaczenia nieprawdy mioci w zorganizowanej przez Antonioniego defiladzie pozorw. Zaprzepaszczajc obraz prawdy, Tomasz straci wiar. Zwtpi, e mona panowa nad rzeczywistoci, e wizy z ni s oczywiste i zalene od woli. W ostatnich kadrach znika te posta samego Tomasza. Powikszenie widziane od tej strony okazuje si autotematycznym filmem o niemonoci uchwycenia jednoznacznego obrazu wiata przez fotografi, take ruchom: bo to nie ksztat rzeczy decyduje, lecz sfera ducha. [1960] PRAGNIENIE MIOCI, AINO KAWAKI, Koreyoshi Kurahara. Japonia Scenariusz: Shigeya Fujita, Koreyoshi Kurahara. Pierwowzr scenariusza: Yukio Mishima - opowiadanie "Aino kawaki". Zdjcia: Yoshio Mamiya. Muzyka: Toshiro Mayuzumi. Monta: Akira Suzuki. Wykonawcy: Ruriko Asaoka (Etsuko Sugimoto), Nobuo Nakamura (Yakichi Sugimoto), Tetsuo Ishidate (Saburo), Akira Yamanouchi (Kensuke), Chitose Kurenai (Miyo), Yuko Kusunoki (Chieko), Yoko Ozono (Asako), Takayuki Iwama (Natsuo). Nikkatsu 98' Nikkatsuscope Eastman Color (wstawki)

Wraz ze zblianiem si stulecia japoskiego przeomu - rewolucji Meiji, ktra zadecydowaa o podobnym przypieszeniu gospodarczym, jakie wanie si powtarza po odbudowie z ruin wojennych - w kraju narastaj nastroje powrotu do tradycji, do czysto narodowych wartoci etycznych. W sztuce triumfy wici sensualizm, najdoskonalej reprezentowany w literaturze przez sawicego mio Kawabat, ktry za dwa lata otrzyma Nagrod Nobla; tymczasem jego najbardziej utalentowany protegowany, Yukio Mishima, zwraca si ku ortodoksyjnej dziaalnoci nacjonalistycznej, zakoczonej za cztery lata szokujcym wiat samobjstwem. Film Kurahary, druga gona adaptacja prozy Mishimy, reprezentuje w najpierw poznany wymiar osobowoci autora, bardzo bliski Kawabacie: opowiadanie pochodzi z najwczeniejszych lat, gdy zosta z entuzjazmem odkryty przez przywdc japoskich pisarzy, ktry pniej rwnie sam wyznaczy kres swego ycia. Bohaterk Pragnienia mioci jest sfrustrowana swym maestwem, wci moda wdowa, mieszkajca z rodzin ma; jak bya przedmiotem seksualnym poprzednio, tak jest nadal, od czasu do czasu ulegajc teciowi. Poszukiwanie wsplnoty kieruje j ku modziutkiemu ogrodnikowi, mieszkajcemu na uboczu gospodarstwa; ale Saburo, take dlatego e widzi w Etsuko pracodawczyni, a nie kobiet, nie jest w stanie odgadn na czas jej zoonych uczu, w ktrych chodzi nie tylko o namitno. Poza tym za sam jest zwizany z inn - ze suc Miyo. Gdy Etsuko dowiaduje si, e ogrodnik i Miyo bd mieli dziecko, traci panowanie nad sob a do czasu, gdy dziewczyna pozbywa si ciy. Wtedy jednak czeka j nastpny dramatyczny zawd: dowiedziawszy si o tym podczas nocnego spotkania, Saburo okazuje ulg i - jak mu si wydaje - zrozumienie, e Etsuko chodzi o usugi seksualne, co w jej oczach sprowadza go z niebios do stanu takiego samego prymitywnego samca, jak inni mczyni. Zostaj odkryci przez tecia Etsuko i wtedy to ona, w rozpaczliwej furii, zabija chopca motyk. Gdy ju wsplnie z teciem zakopali ciao nieszcznika, odchodzi nie baczc, co z ni bdzie dalej. Ta sama co w Pomieniu udrki tragiczna tsknota do absolutu, obsesja Mishimy, z takim samym tragicznym gestem destrukcji: Kurahara bardzo wiernie i z ca pasj przenis podstawowy sens tej opowieci o uwizieniu i zudzie. Gwatowno i wyrafinowanie Pragnienia mioci mrozi nawet dysponentw z "Nikkatsu", mimo e kino japoskie osignie niebawem najwiksze upowszechnienie kontaminacji seksu i przemocy, w czym celuje wanie ich wytwrnia; film przeczeka prawie rok do premiery. Zostaje jednak wietnie przyjty i w kraju (drugie miejsce na licie najwikszych osigni roku), i za granic, gdzie nie zawsze akceptuje si w peni jego intensywn ekspresj, ale powszechnie podziwia form obrazow. Kurahara i Mamiya opowiedzieli t histori z duym rozbudowaniem rodkw: w gwatownym montau i przy spowolnieniach ruchu, z fragmentami negatywowymi i przeeksponowaniem obrazu posunitym do olepiajcej bieli, a ponadto z efektownym uyciem, w migawkowych wtrceniach, kadrw barwnych. Niemal awangardowa brawura; ale w tym wypadku wyjtkowo dobrze wydaje si odpowiada nastrojom oryginau. [1962] PRIMA DELLA RIVOLUZIONE, zobacz PRZED REWOLUCJ PRINSESSAN, zobacz KSINICZKA PROCS DE JEANNE D'ARC, zobacz PROCES JOANNY D'ARC PROCES JOANNY D'ARC, PROCS DE JEANNE D'ARC, Robert Bresson. Francja. Scenariusz: Robert Bresson. Podstawa scenariusza: protokoy procesu o herezj Jeanne Darc z roku 1431 i procesu rehabilitacyjnego z roku 1456. Opracowanie muzyczne: Francis Seyrig. Dwik: Antoine Archimbaud. Scenografia: Pierre Charbonnier. Kostiumy: Lucilla Mussini. Monta: Germaine Artus. Wykonawcy: Florence Delay (Jeanne Darc), JeanClaude Fourneau (sdzia Pierre Cauchon, biskup Beauvais), Roger Honorat (obroca Jean Beaupere), Marc Jacquier (inkwizytor Jean Lemaitre), Richard Pratt (lord Warwick), Jean Gillibert (Jean de Chatillon), Michel Herubel (Isambart de la Pierre), Arthur Brunet (Jean Massieu), Philippe Dreux (Martin Ladvenu), Andr Rgnier (oskaryciel Jean d'Estivet, kanonik Bayeux i Beauvais).

Agns Delahaie 63' Reporta z procesu i egzekucji dziewicy z wioski lotaryskiej, Joanny Darc, ktra odmienia losy wojny o sukcesj tronu francuskiego i zadecydowaa o koronacji 17 lipca 1429 w Reims Karola VII z dynastii Walezjuszy. 30 maja 1431, w wieku lat dziewitnastu, zapacia za to na stosie w Rouen, gdzie w procesie o herezj faszywie oskarali j francuscy dominikanie na usugach okupujcych jeszcze pnoc kraju Anglikw. Z wszystkich filmw o Joannie ten jest najbardziej esencjonalny: arcydzieo na dowd tezy Rudolfa Arnheima, e sztuka wyrasta z ogranicze. Nic, tylko wzowe kwestie osaczajcych pyta biskupa Cauchona i nieskalanie szczerych odpowiedzi, wygaszane bez chwili zawieszenia; i rozpaczliwa samotno Joanny w celi; i atrybuty jej uwizienia, oczy podgldajce przez dziur w murze, stos, i krzy. Owszem, jeszcze zdziwiony pies na drodze wrd tumu, ktrdy wiedli j na mier, i gobie, wolne, sposzone zgiekiem ludzkich poczyna. Proces Joanny d'Arc jest te najkonsekwentniejszym bodaj dzieem Bressona na drodze poszukiwa czystego filmu, czyli prawdziwej sztuki kinematografu (w odrnieniu od faszywej sztuki kina). Ju adnych odczytywanych kartek, jak jeszcze w Kieszonkowcu, adnego te marnowania czasu ekranowego w pauzach refleksyjnych: wszystko w jednym zapierajcym dech cigu, z wyjtkowo wartkim na tle filmw poprzednich rytmem montaowym, ale bez jego narastania i bez wykrzyknikw. Detale nie s akcentowane, a tylko przedstawiane w planach rednich; co wicej, Burelowi nie wolno byo nawet pokaza pikna oczu i uduchowienia twarzy Joanny (wywoao to rozgoryczenie weterana i jego rozstanie z reyserem, ktremu towarzyszy przy wszystkich arcydzieach w czerni i bieli). "rdem filmu jest natura, prawda, czowiek; ale pamitajmy, e film jest sztuk tworzenia, nie za reprodukcji. Z wyonionych elementw trzeba zatem stworzy now struktur. Film jest znacznie bliszy malarstwu i muzyce ni teatrowi i literaturze a nie uwiadamiamy sobie, jak jestemy nadal teatralni i ile nas bdzie kosztowao oderwanie si od teatru". Bresson ju w latach czterdziestych, po dwch pierwszych dowiadczeniach, zacz kategorycznie odrzuca teatr jako podstawowy bd sztuki odmiennej ni ekranowa. Jego film zamierzony zosta jako kompletnie rny od Mczestwa Joanny d'Arc Dreyera, opartego przecie tylko na obrazie bez dwiku, kipicego od sw w napisach, lecz i tak majcego nierwnie mniejsze szanse wypenienia przekazu w dziedzinie werbalnej ni Proces Joanny d'Arc z potokiem kwestii wzitych z akt rozprawy inkwizycyjnej. Skoro jednak u Bressona sw wicej, gdzie jego logika? Teatr to sowo. Tak, lecz nie potok sw szkodzi, tylko ich nienaturalno i, doprawdy, trudno powiedzie, by nowa wersja bya mniej filmowa. Dreyer stworzy arcydzieo subiektywne, emfatyczne, arcydzieo ekspresji wizualnej; Bresson da arcydzieo prawdy wewntrznej, dc nade wszystko do trafnoci wyrazu, a wic wiarygodnoci wypowiadanej kwestii - nie obfito sw si liczy, lecz ich jako - i wiarygodnoci postaci "modela", odtwrcy, ktry powinien by inspirowany niewiadomie. Florence Delay zaprawd jest taka w stopniu doskonaym: to prawdziwa, charyzmatyczna, lecz ludowo prosta, niewinna, otwarta, gboko przekonana Joanna. ("Modele" s jednak niewiadomie twrczy tylko raz, dlatego Bresson nie obsadza ponownie nawet najlepiej dobranych, bo tylko jednokrotnie mog si wcieli w posta mwic i czynic machinalnie, jak im kae: "Uzna, e X jest kolejno Attyl, Mahometem, kasjerem, drwalem to uzna, e X gra. Skoro gra, filmy z nim imituj teatr. Nie uzna, e gra? To oznaczaoby znak rwnoci pomidzy Attyl, Mahometem, kasjerem i drwalem, co jest absurdem"). "Tworzy to nie znaczy deformowa lub wymyla osoby i przedmioty, lecz doprowadza do nowych zwizkw midzy osobami i przedmiotami biorc je w stanie naturalnym". Film powinien przekomponowywa - uwaa Bresson - zamiast analizowa czy wyjania. Ekspresja winna powstawa ze zwizku midzy obrazami i dwikami, a nie wskutek mimiki, gestw i intonacji. "Doczona do obrazu muzyka nie tylko go nie wspiera, lecz wypiera": dlatego muzyka w filmach Bressona jest tak znikoma. W Procesie Joanny d'Arc zostaa ograniczona do werbli w prologu i epilogu oraz krtkiej, odlegej melodii fanfary wrd nocy; Bresson rezygnuje ju nawet z uprzednio przytaczanych urywkw kompozycji klasycznych. Istotne jest natomiast to akustyczne, uzupeniajce harmoni sowa i detalu

obrazowego. Niewtpliwie koncepcja Bressona zawiera sprzeczno, czy te co najmniej skrajn trudno: ucieczka przed teatraln emisj gosu prowadzi do sztucznoci wypowiadania kwestii przez amatorw. Praktyka rozwijajcego si wanie kina bezporedniego i cinmavrit wykazuje, e przed kamer nieprofesjonalici wypowiadaj nienaturalnie nawet najbardziej wasne opinie. Bresson umie to jednak - cho nie bdzie tak w kadym filmie - przezwyciy swym geniuszem. Zamiast oschoci osiga niezwyk sublimacj, zarwno w poszczeglnych momentach, jak w wydestylowanej sumie: jasno sytuacji i skondensowan, skumulowan w gbi emocj. Wiadomo dokadnie, o co w tym procesie chodzio, kim bya Joanna, kim sdziowie; jawnie zostaje odsonity cay mechanizm kolaboracji, interesw politycznych, zdrady i pokazowego skazania, a z drugiej strony fenomen moralnego wpywu dziewczyny na otoczenie. Oczywicie, wielko tego filmu tworzy, a co najmniej wsptworzy temat. Paradoksalnie jest to reporta o micie, oparty na preparowanej fikcji. Fikcji zmanipulowanej zreszt dodatkowo w pi wiekw pniej, gdy wita od roku 1920 Joanna staa si patronk francuskich nacjonalistw i prawicy, od Ptaina (chyba z zemsty si diabelskich?) do Le Pena. To ju jednak zupenie inna historia. Niewtpliwe jest natomiast to, e akta procesu rehabilitacyjnego zostay sporzdzone nade wszystko na uytek samego krla (ktry przecie nie mg nie przeciwstawi si konsekwencji tego, e miaaby go koronowa heretyczka na usugach Szatana), e Joanna - co wynika z logiki wypadkw historycznych - musiaa by raczej pomienn anarchistk, siostrzyc europejskich przywdczy walki permanentnej z nastpnej dekady dwudziestowiecznej, jak wreszcie to, e pikne jzykowo teksty czteromiesicznego procesu w Rouen nie pochodz z sali przesucha, lecz z wieczornych ustale w komnacie Cauchona, pisane acin (a Joanna znaa tylko francuski) i tylko pierwsze sowa filmu, proba matki o przywrcenie czci gboko wierzcej crce, s by moe prawd bezporedni. Czy tym samym ulega zmianie istota owego dramatu, jednego z podstawowych dla kultury judeochrzecijaskiej? Nie, bez wtpienia. Tym bardziej e w poraajco czystym kinie Bressona nie chodzi o czynniki zewntrzne, tylko o moralitet duchowej gbi. [1964] PRZED REWOLUCJ, PRIMA DELLA RIVOLUZIONE, Bernardo Bertolucci. Wochy. Scenariusz: Bernardo Bertolucci oraz Gianni Amico. Zdjcia: Aldo Scavarda. Muzyka: Ennio Morricone, Leandro Gato Barbieri. Piosenki "Ricordati" i "Vivere ancora": Gino Paoli. Monta: Roberto Perpignani. Wykonawcy: Francesco Barilli (Fabrizio), Adriana Asti (Gina), Morando Morandini (Cesare), Allen Midgette (Agostino Bertoli), Cecrope Barilli ("Puck"), Gianni Amico (fanatyk Rosselliniego), Domenico Alpi (ojciec Fabrizia), Amelia Bordi (matka Fabrizia), Guido Fanti (Enore), Evelina Alpi (Evelina), Goliardo Padova (Padova). Iride 112' Technicolor (4 ujcia) Nikt nie jest prorokiem we wasnym kraju? W kadym razie trudno, by nim zosta, skoro arogancko tego nie chce: zafascynowany stylistyk nouvelle vague, a zwaszcza Godardem, dwudziestoczteroletni Bertolucci zraa do siebie krytykw i wosk pras do tego stopnia, e usiuje odpowiada na pytania po francusku! Po kasowej klsce filmu i bez poparcia autorytetw bdzie go to kosztowao kilka lat na jaowym biegu, nim rewolta kontestacyjna wyniesie Przed rewolucj do sawy nie tylko we Francji, a Konformista jasno uzmysowi skal talentu modego nonkonformisty. Pierwotne zwizki z Godardem maj charakter gbszy ni stylistyczny, co zreszt wynika z samego stosunku do twrczoci jako sposobu bezwzgldnie szczerego wyraenia wasnego spostrzegania i odczuwania wiata: Bertolucci tak samo pochodzi z buruazyjnej inteligencji romaskiego krgu kulturowego, jego ojciec jest znanym poet. Tak samo te opowiada si za spoecznym radykalizmem, niewtpliwie pod bezporednim silnym wpywem drugiego mistrza Pasoliniego, ssiada Bertoluccich po ich przeprowadzce z Parmy do Rzymu. Zainteresowania filmowe, ktrym sprzyja ojciec, rozwija Bernardo wsplnie z Pasolinim, asystujc mu przy Wczykiju i debiutujc za jego namow filmem La

commare secca (1962) na podstawie przygotowanego dla scenariusza. Ten pocztek, zreszt udany, jest jednak wyranie pochodn samego Pasoliniego, ktry napisa projekt fabuy; dwudziestodwuletni Bertolucci znajdowa si wwczas jeszcze czciowo w wiecie literatury lirycznej, wyrniony prestiow nagrod za pierwszy tom poetycki. Prawdziwym jego debiutem filmowym jest Przed rewolucj, rodzaj osobistych egzorcyzmw, autorskiego wyzwolenia i autoanalizy stosunku do rzeczywistoci, zwaszcza spoecznej. Bohater ma na imi Fabrizio i przeywa w rodzinnej Parmie inicjacj uczuciow ze starsz od siebie Gin, by skapitulowa ostatecznie przed oczekiwaniami rodziny i buruazyjnego rodowiska w zwizku maeskim z Cleli, narzeczon niejako od dziecistwa. Wszystko to natychmiast przywodzi na pami Stendhala; jest wszake tylko jednym z kulturowych znakw sytuacyjnych, podobnie jak nawizanie w tytule do cynicznej uwagi Talleyranda z czasw Kongresu Wiedeskiego: "kto nie y przed rewolucj, nie moe zna sodyczy ycia". Bohater odda marzenia o rewolucji za sodycz ycia z pikn pann z mieszczaskiego domu, sodycz zrazu nie akceptowan, bo Clelia jest odrzucan przeze czci miasta, czci zastygej buruazyjnej Parmy. Postpi tak, bo rewolta wewntrzna przeciwko swej klasie okae si mrzonk, a przekonanie do marksizmu uud: trudno zerwa z wizami wasnego krgu familijnego, z uksztatowaniem przeze wiadomoci. W kadym razie nie podoa temu Fabrizio, woski kuzyn bohaterw nouvelle vague uwizionych w mentalnoci mieszczaskiej. Medium Bertolucciego ma te bezporednie odniesienia do jego wasnych problemw wiatopogldowych ("namitne i romantyczne, nacechowane bojani istnienia poparcie dla marksizmu, ponownie pniej wchonite przez atmosfer rodowiska mieszczaskiego"), ale w gwnej mierze peni rol przedstawiciela rodowiska i pokolenia: Przed rewolucj to najwietniejszy nowofalowy dziennik modego autora rozwaajcego o miejscu w yciu swoim i swoich rwienikw. Ma nawet pojedyncze wtki i sytuacje odpowiadajce innym pokrewnym, ktre ju powstay, jak Wir czy - w odrbnej kategorii - Ofelia, lub powstan, jak lmodoz sok kora (1964) i Ja, twj syn Szab. Retrospekcyjna akcja toczy si w kwietniu, wrzeniu i grudniu 1962. W dwch tygodniach przed Wielkanoc w yciu bohatera zachodz dwa zasadnicze wydarzenia. Jego przyjaciel, desperacko zbuntowany przeciw rodzicom syn przemysowca, tonie podczas kpieli w rzece; w kilka dni pniej przyjeda po trzech latach pobytu w Mediolanie modsza siostra matki Fabrizia, Gina. Fabrizio podejrzewa samobjstwo i czuje si winny zbyt kategorycznego osdzania Agostina; usilnie go przekonywa do podobnego jak on przyjcia radykalnych pogldw komunistycznych, ktre objania mu uznany za mentora Cesare, drugi z przyjaci, miejscowy nauczyciel. Potrzeba zwierze zacienia jeszcze bardziej dawn sympati z Gin. W Wielk Sobot zostaj kochankami, przy czym inicjatywa bya raczej po jej stronie. Niestaa i lkliwa, przeywaa kryzys i odbywaa niedawno, czy te jeszcze odbywa, leczenie; zwizek z Fabriziem daje tak potrzebne oparcie duchowe. Jej nadzieje - pomijajc niezbyt uwiadamiany kontekst kazirodczy - s jednak zawodne: pierwsza mio niedowiadczonego i nie pogodzonego ze stanem rzeczy siostrzeca, ktry zaczyna wanie pojmowa swoje zudzenia wiatopogldowe, nie moe nie perspektyw. Gina, rozczarowana zazdroci i pospn napastliwoci chopca, wkrtce wyjeda cho nie przestaje kocha nawet w zimie, gdy powraca na inauguracj sezonu operowego i jest wiadkiem lubu z Cleli. Opinia Talleyranda jest suszna dla takich jak Fabrizio; przytaczajc j, Bertolucci chcia si jej przeciwstawi, pokazujc cierpienia swego bohatera podczas bezsilnego modzieczego buntu w nadziei na rewolucj i sodycz dojrzaoci charakterystyczn dla buruazji, ktra rezygnuje, nim cokolwiek zacza, i pogra si w nieistnieniu. Mwi o tym sowa z prologu oraz z wrzeniowego monologu Fabrizia, uwiadamiajcego sobie podczas dorocznego wita "Unity" sw prawdziw osobowo, swj grzech pierworodny mieszczaskiego pochodzenia: "Jestem kamieniem, ktry si nie zmienia. Mylaem, e napeni Gin yciem; napeniem j udrk. Lkam si teraniejszoci i nie chc jej zmienia. Moja burujska przyszo jest burujsk przeszoci, a wyznawanie idei stanem wczasw. Mylnie sdziem, e yem w czasach rewolucji; tacy jak ja yj zawsze przed rewolucj". Fabrizio nie jest w stanie osign tej dojrzaej cierpliwoci komunisty, ktr ma Cesare; ale take dlatego, e Cesare nie ofiaruje mu niczego oprcz teorii i perswazji, by akceptowa zachowania proletariatu. Tymczasem Fabrizio nie umie im podporzdkowa swojej subtelnoci kulturalnej, a jego bunt domaga si akcji, jak to pokae praktyka modziey z klas rednich, przechodzcej od rewolty roku 1968 do lepej skrajnoci lewackiego ekstremizmu: Przed rewolucj objawi wwczas ca sw intuicyjn przenikliwo. I bez tej weryfikacji

moe jednak zaimponowa mnogoci rozrzuconych spostrzee, czsto opartych na dualizmie, jak racje zrujnowanego ziemianina, ktry boleje nad industrialnym zniszczeniem ekologicznym, czekajcym jego rozlewiska nadpadaskie, albo jak w przytoczony paradoks, ktrego autorem jest Oscar Wilde: "Jedynym czowiekiem majcym wicej zudze od marzyciela jest czowiek czynu". Cytaty, napisy komentujce i objaniajce, plakaty, fragmenty o zupenie innej poetyce (dopenione liryczn piosenk Paolego obrazki z Parmy w gorczce zakupw Wielkiego Tygodnia, kiedy podczas wsplnych przechadzek zaczyna si mio), a nawet odpowiednik - barwny! - charakterystycznego dla nouvelle vague wtrcenia filmu slapstickowego, gdy Fabrizio pokazuje Ginie camer obscur w dawnej budowli parmeskiej: wszystko to natychmiast kojarzy si z Godardem. Podobnie prowadzenie Adriany Asti, ktra miaa wspania okazj objawi w improwizacjach odbiegajcych od litery scenariusza, jak bogat jest indywidualnoci: to te troch tak jak z Ann Karin w y wasnym yciem (i reyserowaniem Machy Mril w powstajcej w tym samym czasie Kobiecie zamnej). Ale Bertolucci lni ju w tym filmie wasnym wiatem, ktre przewaa nad odbitym. rdem jest wraliwo poetycka dajca przeciwwag sceptycyzmowi, ktra uczyni go w cigu niespena dziesiciu lat jednym z najwybitniejszych filmowcw, podczas gdy chd ocen Godarda zepchnie go w kocu na ubocze intelektualne. Przed rewolucj, film zachwycajco byskotliwy, oddychajce modziecz prawd " wyzwolenie z idyllicznego stanu twrczoci na p wiadomej", jak je nazywa sam autor, jest rwnoczenie jednym z najbardziej spenionych dzie nowofalowych, utrzymanych w stylistyce - wedug Pasoliniego - subiektywnoci swobodnej zalenej (termin uyty w znakomitym wykadzie o filmie poetyckim, wygoszonym na pierwszym festiwalu w Pesaro w roku 1965, wywodzi si z lingwistyki). Podobne oddanie stanu ducha wyrazi w inny sposb - i przy powierzeniu zasadniczej roli kolorowi Antonioni w Czerwonej pustyni; ale liryczna ekspresja Bertolucciego, przy znacznie swobodniejszej, rozwichrzonej, nierwnej formie ma nierwnie wiksz potg. Talent wizualnego przekazu emocji nie tylko za pomoc byskotliwego montau uj ze spojrzeniami, ale take przez wyraenie znacze zetknicia si Giny z samotn dziewczynk zaczepiajc j kamykami, przez wprowadzenie przebitek lekcji o kapitanie Ahabie i lubu, poprzez specyficznie nieruchome kadrowanie zdj o intensywnym kontracie wzmacniajcym jeszcze nasycenie emocjonalne, co zostaje dopenione komentarzem muzycznym aktywnie ksztatujcym nastroje i do zrnicowanym (od baroku do improwizacji jazzowych) daje temu neurastenicznemu pejzaowi duchowemu niezwyk i trwa urod. [1965] PRZEDRZENIACZ, zobacz W SERCU YCIA PRZYGODA, L'AVVENTURA, Michelangelo Antonioni. Wochy Francja. Scenariusz: Michelangelo Antonioni, Elio Bartolini, Tonino Guerra. Projekt scenariusza: Michelangelo Antonioni. Zdjcia: Aldo Scavarda. Muzyka: Giovanni Fusco. Monta: Eraldo da Roma. Wykonawcy: Monica Vitti (Claudia), Gabriele Ferzetti (Sandro), Lea Massari (Anna), Esmeralda Ruspoli (Patrizia Montaldo), Dominique Blanchar (Giulia), James Addams (Corrado), Lelio Luttazzi (Raimondo), Renzo Ricci (ojciec Anny), Enrico Bologna (Francesco Zuria), Giovanni Petrucci (Goffredo Montaldo), Renato Pinciroli (porucznik stray celnej), Dorothy De Poliolo (Gloria Perkins), Franco Cimino (aptekarz ), Rita Mol` (ona aptekarza). Cino Del Duca P.C.E. Lyre 145' Trzynasty festiwal filmowy w Cannes mg si wyda pechowy: najgoniejsze protesty, jakie kiedykolwiek syszano, powitay przyznanie jednej z gwnych nagrd dramatowi psychologicznemu, ktry publiczno w smokingach i sukniach wieczorowych wygwizdaa ju wczeniej, po projekcji oficjalnej. W istocie jednak owo wydarzenie okae si najszczliwsze w caej historii konkursw festiwalowych. Salomonowy werdykt jury (bezwzgldnie zasuguje na t nazw, bo oprcz Grand Prix dla Sodkiego ycia wyrni a sze wielkiej klasy filmw - Przygod, Klucz, rdo, Dziewczyn z

wyspy, Ballad o onierzu oraz Dam z pieskiem - przemylnie ukrywajc kolejno preferencji) i wybuche kontrowersje nie tylko przynios wypromowanie Antonioniego, ale przyczyni si do przeamania konserwatyzmu imprez filmowych. Pozwoli to odebra dominacj czynnikom oficjalnym i towarzyskim, otworzy pole do zwycistwa wartoci nad blichtrem, odwagi nad rutyn, poszukiwa wyrazowych nad wygod przyzwyczaje do stereotypowego widowiska. To, co si stao w maju 1960, nie byo jednym z wielu przypadkw pochopnego niedocenienia przez haaliwych kibicw. Nawet gdy uwzgldni si, e w Przygodzie nastpuje konsekwentne rozwinicie poetyki Krzyku, dzieo Antonioniego wprowadza przeom jak niewiele innych w dziejach kina. O skali jego zaskakujcej odmiennoci niech zawiadcz opinie czoowych w oglnym mniemaniu krytykw polskich, ktrzy donosili z Cannes, e takiej kompromitacji festiwal jeszcze nie przeywa, lecz protesty byy suszne, bo nie wolno bezkarnie igra z widzem: Przygoda, opowiedziana "z nonszalancj, z nieuwag dla spraw wanych i pietyzmem dla zupenych bredni", rozlaza si w acuchu cynicznych miostek, Antonioni "przez mdrkowanie, pozerstwo i brak samokrytycyzmu ponis klsk", a "wysoka nagroda przyznana dzieu penemu absolutnych nieporozumie musi budzi zastrzeenia". Co ciekawe, w dwunastoosobowym jury zasiadao tym razem tylko dwch znakomitych filmowcw (Grigorij Kozincew i Gene Kelly), natomiast kilku pisarzy, w tym Henry Miller i przewodniczcy Georges Simenon. Tym bardziej interesujce, e Przygoda daje wanie zaprzeczenie literackoci: objawia wyranie, e Antonioni jest mistrzem sztuki wizualnej, twrc obrazu filmowego zoonego z cigu sytuacyjnego, galerii kadrw nasyconych znaczeniami jak dziea plastyki malarskiej. Jej autor przekona wic jurorw tym wanie, czym przekona chcia: istot wewntrzn swego dziea. Odrzucili je natomiast, przynajmniej z pocztku, przede wszystkim niewolnicy przyzwyczaje fabularnych i dramaturgicznych. Przygoda nie tylko ma struktur otwart i nie tylko jest na swj sposb przeciwiestwem narracji ekonomicznej, antypodami tego, do czego dy produkt kinowy, lecz prowokuje poprowadzeniem opowieci w zgoa innym kierunku ni sugerowany i odmow rozwizania przedstawionej zagadki. Porzucona tajemnica to zniknicie gwnej, jak mogo si wydawa, bohaterki bogatej modej rzymianki, ktra popyna ze znajomymi, kochankiem i przyjacik jachtem motorowym na Wyspy Eolskie. Lisca Bianca, do brzegw ktrej dobili wycieczkowicze, jest podobna do wielu obok w archipelagu: pusta, skalista, bardzo niewielkich rozmiarw. Tym silniej wic zaskakuje, e Anna nie wraca z przechadzki, na ktr wysza jak inni. Nawoywania s bezowocne, brak te wyraniejszych przesanek, by wytumaczy, co mogo si sta. Owszem, niewykluczone, e odpyna jak odzi; bya w zym nastroju, wygasa jej wiara w uczucie do Sandra, nie aprobowaa za powierzchownego zwizku erotycznego. Ju przedtem zachowywaa si dziwnie, rozpoczynajc nagle kpiel w morzu i udajc, e zobaczya rekina. Wypadek? Samobjstwo? Jednake w intensywnych poszukiwaniach podjtych przez wadze nie udaje si znale ciaa. Uzasadnione s wic przypuszczenia, e w odruchu chwili Anna zabraa si z kim na Lipari lub na Sycyli; Sandro wyrusza pomc policji, ktra sprawdza domniemane moliwoci. Roztrzsiona znikniciem przyjaciki Claudia umawia si w Messynie z jej znajom, biorc udzia w rejsie ksin Patrizi, i jedzie tam pocigiem. Niepokj dziewczyny ma dodatkow przyczyn. Sandro podoba si jej ju dawniej; teraz wie, e to co wicej, ma te pewno, e i on tego chce. Claudia nie odwaa si jednak pogodzi z moliwoci ich zwizku w podobnej sytuacji, z tak skrajn nielojalnoci. Gdy wic Sandro, dowiedziawszy si, gdzie j znajdzie, docza do niej na stacji w Milazzo, podruj wsplnie tylko przez cz drogi, bowiem Claudia nalega, by wysiad. Oboje jednak wiedz, e ich drogi mog si spotka w sposb naturalny: Sandro jako architekt robi kosztorys dla ma Patrizii. Niebawem znw s razem z Claudi, wyruszajc z Messyny na dalsze poszukiwania, wiadomi, e zamieniaj si one w pretekst; e dziaaj dla siebie, nie dla Anny, ktra staa si niepotrzebna, a nawet byaby niechcian przeszkod. Claudia, przy caej prostolinijnoci i zachowywaniu busoli moralnej w stopniu wyranie wyszym ni sodko yjca buruazja z jej otoczenia, jest zakochana. Nie zmieni tego nawet zdrada popeniona za kilka dni przez Sandra w Taorminie: zostawiwszy zmczon Claudi w pokoju hotelowym, spdzi noc w holu z jak dziewczyn, chyba zarabiajc zazwyczaj na prostytucji pod koszarami amerykaskimi. Koniec przygody? Nie. W finale, odszukawszy si na awce nad brzegiem morza, ponownie s przy sobie. Claudia wybaczajco gadzi Sandra. Oboje pacz.

W pi lat po Przyjacikach bohaterka Antonioniego nie powtrzy kroku Rosetty (zbyt nike s te przesanki tezy, e moga si targn na ycie Anna), nie tylko dlatego, e jest jasna, otwarta, wiea. Take dlatego, e rozszerzyo si poczucie rozpadu zasad, nietrwaoci bytu, coraz pytszego zatrzymywania w pamici i coraz mniej dbaego szanowania wzoru; e melodramatyczna nadzieja zwizana z wiar poczyna utrudnia egzystencj zamiast j uatwia. Kobieta, dla Antonioniego najczulszy filtr rzeczywistoci, jest w tym i bdzie w nastpnych jego filmach wiadkiem miakoci cywilizacji, nie za ofiar zuycia si etyki dotychczasowej. Nie jest te - tym autor Przygody si nie zajmuje - istot odczuwajc milczenie zbyt odlegego Boga (co pojmie i wyjdzie naprzeciw wyzwaniom katolicyzm za pontyfikatu Jana XXIII). Jednym z istotnych powodw zego pierwotnie przyjcia filmu byo w sumie to, e od opowieci poruszajcej podobny temat instynktownie oczekiwano moralitetu, gdy tymczasem Antonioni zadeklarowa, e nie ma ambicji wskazywania rozwiza, a ju na pewno nie zamierza by oskarycielem. Konkluzja, ktra pojawia si w finale, to raczej wzajemna lito. C innego zostao, skoro czowiek jest bezradny w chorobie erotyzmu, na ktr zapady jego uczucia? Sandro dobrze wie, e impuls erotyczny, jakiemu uleg, jest trywialny, wulgarny i niszczcy - zauwaa Antonioni w eksplikacji - ale wiedza ta na nic mu si nie przydaje. "Oto upadek mitu, e wystarczy tylko krytyczna autorefleksja, poznanie swej skomplikowanej psychiki. Niestety; to tylko wstp do rozwizania, ktrego nie mamy, std wci kryzysy emocjonalne i ideowe. Dlaczego jednak, cho wiemy, e na Tablicach Praw napisy ju si zatary, wci jestemy im wierni z naiwnym uporem? Czowiek, nie bojcy si nieznanego w nauce, cofa si przed nim w domenie poj etycznych. Skoro jednak wychodzi od lku i frustracji, jego przygoda moe mu przynie tylko porak". Rozpoczynajca si dekada przyniesie w swych pierwszych latach prymat dwch filmowcw, ktrzy wypowiedz w pokrewnych duchowo i tematycznie filmach prawd o zagubieniu czowieka pozbawionego wsparcia metafizycznego: Przygoda, Noc i Zamienie Antonioniego to odpowiednik dramatw samotnoci Bergmana. Wie si to z pewnymi podobiestwami formalnymi, nie tylko w rytmie i rygorystycznej powadze tonu, ale take w sposobie traktowania przestrzeni otaczajcej: u obu przywdcw sztuki ekranu pejza jest odbiciem stanu wewntrznego postaci. W Przygodzie objawia si to z przejmujc jasnoci w genialnej sekwencji poszukiwa Anny na dziesiciohektarowej wysepce wulkanicznej. Ten fragment w zasadniczy sposb okrela wielko filmu, oddajc nieuchwytny niepokj ludzi niezdolnych radzi sobie z uczuciami, a przede wszystkim sens owej tajemnicy, ktra nie bdzie rozwikana, bo nie jest to istotne: brak Anny nikomu nie przeszkadza. Lisca Bianca nie jest naturalnie jedyn sceneri silnie wyraajc znaczenia wewntrzne Przygody. Ju w prologu nowoczesno bezosobowych blokw mieszkalnych przeciwstawiona zostaje tradycyjnej harmonii otoczenia i zasadom ojca Anny, w jednym z kluczowych momentw cmentarne wyludnienie niedawno zbudowanego osiedla daje impuls zblieniu Claudii i Sandra, krajobrazy przewaajce w filmie narzucaj oczywisty klimat pustki, stara za architektura sycylijskiego baroku sprzyja ociepleniu uczu (ma te drug funkcj wyrzutu sumienia dla Sandra, ktry zdradzi talent i powoanie dla atwych zarobkw przy mechanicznych czynnociach obliczeniowych). Charakterystyczne dla Antonioniego jest natomiast to, e umie tak dojmujco przekaza pospne prawdy przy odrzuceniu wikszoci stosowanych dotychczas, a nawet wanie wprowadzanych rodkw: bez retrospekcji, monologu pozaekranowego, narracji subiektywnej i z nikym dialogiem. Tak silnie behawioralne opisy z dominant scenerii wydarze, jakie przedstawi rwnie w nastpnych po Przygodzie filmach, nie mog waciwie z zaoenia by studiami psychologicznymi w rozumieniu tradycyjnym; tworz natomiast metafory stanw egzystencji, do jakich zmierza czowiek epoki postindustrialnej, a w kadym razie zamone grupy w cywilizacji europejskiej. W pewnym wic sensie Antonioni powraca do ekspresji obrazowej dojrzaego kina bez dwiku - tyle e z bardzo starannie ksztatowan sfer akustyczn i, take wobec dugoci stosowanych uj, zupenie inn rol montau. Mona to zauway na przykadzie motywu animalistycznych zachowa mczyzn, natarczywie zbliajcych si do kobiet. Naturalnie czciej zdarza si to indywidualnie, ale bardziej zwraca uwag w scenach zbiorowych: raz, gdy tum podniecony jest Glori Perkins, ma rwnoczenie neorealistyczny wymiar spoeczny, bardzo podobny do obserwacji Felliniego w Sodkim yciu, w drugim natomiast przypadku - podczas otaczania Claudii w Noto przez prowincjuszy sycylijskich - przypomina Pabsta i Langa z lat dwudziestych, przy imponujcej celnoci utrzymujc jednak zarazem cay walor naturalnego obrazu sytuacji. Nie wszdzie si to w Przygodzie udaje. Chcc odda hipokryzj zachowa, stwarzanie przez ludzi wybielajcej ich poczynania fikcji, Antonioni nie ustrzeg si tu i wdzie faszu sztucznoci, czego wina nie ley w scenariuszu ani w uksztatowaniu postaci, lecz gwnie w

"zracjonalizowanym instynkcie" - jak zgodzi si go okreli - aranowania uj i reyserii aktorw. Nowatorska rewelacja zapewne nie moga osign doskonaoci wszystkich elementw; imponujco przenikliwy wewntrznie film, w ktrym ponadto precyzyjnie okrelone s charaktery, status osb, detale topografii, ma zarazem dostrzegalne skazy i niedostatki. Decyduje tu jednak warto estetyczna, kreowanie kamer. Andrew Sarris, rzecznik prymatu kina autorskiego jako osobistej wypowiedzi artysty, nie domaga si od Przygody rwnoczesnej gbi intelektualnej zauwaajc, e Obywatel Kane take przecie nie jest skarbnic wiedzy. Istotny jest kontekst, nie zawarto; uchwycenie stanu duchowego, co niekoniecznie musi by wzmocnione precyzj obserwacji zachowa, a ju na pewno nie bogactwem spostrzee specyfiki obyczaju. I wanie Antonioni tym oraz nastpnymi dzieami wypromuje rol autora, nie czynic ustpstw rwnie w fazie pozyskiwania producentw i przygotowa do realizacji. Nawet wwczas, gdy skoczy si faza eksperymentw nowofalowych, pozwoli to utrzyma twrcz amorficzno dziea ekranowego: swobod okrelania postaci, przebiegu konfliktw i przerywania opowieci w dowolnej fazie. Przygoda da filmowi wolno. [1960] PRZYLDEK STRACHU, CAPE FEAR, J. Lee Thompson. Stany Zjednoczone Scenariusz: James R. Webb. Pierwowzr scenariusza: John D. MacDonald - powie "The Executioners". Zdjcia: Sam Leavitt. Muzyka: Bernard Herrmann. Monta: George Tomasini. Wykonawcy: Gregory Peck (Samuel Bowden), Robert Mitchum (Max Cady), Polly Bergen (Carol Bowden), Lori Martin (Nancy Bowden), Martin Balsam (komendant Mark Dutton), Telly Savalas (Charlie Sievers), Barrie Chase (Diane Taylor), Jack Kruschen (Dave Grafton), Edward Platt (sdzia), Joan Staley (kelnerka), John McKee (sier. Mike Elkins). Sy Bartlett UniversalInternational 105' Pierwsza ekranizacja thrillera o zemcie psychopatycznego cynika na adwokacie, z biegiem lat coraz pewniej zajmujca pozycj klasycznej dla swego gatunku. Samuel Bowden by niegdy w Baltimore wiadkiem brutalnej napaci na dziewczyn i zoy zeznania decydujce o wyroku. W osiem lat pniej Max Cady przyjeda po warunkowym zwolnieniu do miejscowoci, gdzie Bowden mieszka z on i dorastajc crk; ustawicznie nkajc i prowokujc, zmusza przeraon rodzin wroga do przeciwdziaa. Perfidia jego poczyna doprowadza w kocu do otwartej walki. Adwokat stara si jej unikn, lecz gdy nie ma innego wyjcia, podejmuje wyzwanie, zastawia puapk na Rzece Przyldka Strachu w Karolinie i, przy sprzyjajcym szczciu, pokonuje przeladowc dziki swej sprawnoci czonej z umiejtnoci przewidywania. Po namyle nie zabija degenerata, wybierajc dla perspektyw doywotniego wizienia. wietnie wyprowadzona z powieci MacDonalda fabua zostaa rwnie wietnie wyreyserowana w stylu hitchcockowskim (ktrego specyfik dodatkowo przyblia gsta muzyka Herrmanna): ze zrcznoci dramaturgiczn, wygraniem suspensu, scenerii plenerowej, mroku, zmiany planw i ustawienia kamery, a take przynajmniej uamka zwizanych z tematem drastycznoci, na jakie nie przysza jeszcze w kinie waciwa pora. Zapewne, orygina dawa wicej nawet moliwoci problemowych. Jedne nie zostay rozwinite, innych nawet nie poruszono; tymczasem adaptacja "Egzekucji" - przy wikszym rnicowaniu racji antagonistw i uwzgldnieniu ich rnic klasowych - otwiera szanse na studium odpowiedzialnoci moralnej, refleksje o trudnoci dowiedzenia rnicy pomidzy pozorem a prawd, a take na postawienie problemu ochrony obywatela (i wiadka) przed zastraszaniem oraz odwetem. Praktyka amerykaska nastpnych dekad pokae skal i zoono tych kwestii, co znajdzie odbicie na ekranie - midzy innymi w powtrnej transpozycji ksiki, ktrej dokona Martin Scorsese. Take jednak w formie wybranej przez Webba i Lee Thompsona Przyldek Strachu wyrasta ponad czysty thriller sensacyjny, co dodatkowo wspomagaj aktorzy, zwaszcza Robert Mitchum, przypominajcy tu sw

czarn charyzmatyczno z Nocy myliwego. [1964] PSYCHO, zobacz PSYCHOZA PSYCHOZA, PSYCHO, Alfred Hitchcock. Stany Zjednoczone Scenariusz: Joseph Stefano. Pierwowzr scenariusza: Robert Bloch - powie "Psycho". Zdjcia: John L. Russell. Muzyka: Bernard Herrmann. Scenografia: Joseph Hurley, Robert Clatworthy. Monta: George Tomasini. Wykonawcy: Janet Leigh (Marion Crane), Anthony Perkins (Norman Bates), John Gavin (Sam Loomis), Martin Balsam (Arbogast), Vera Miles (Lila Crane), John McIntire (szeryf Al Chambers), Simon Oakland (psychiatra), Frank Albertson (Tom Cassidy), Vaughn Taylor (George Lowery), Mort Mills (policjant na szosie), John Anderson ("California" Charlie), Patricia Hitchcock (Caroline), Lurene Tuttle (ona szeryfa ). Alfred Hitchcock 109' Ukoronowanie wirtuozerii Hitchcocka: thriller, ktry pobi wszelkie rekordy grozy w kinie klasycznym i pozostanie nieprzecignionym wzorem manipulowania emocjami za pomoc sztuki montau, inscenizacji, budowy dramaturgicznej, atmosfery, stosowania suspensu. "Zabraem publiczno na wycieczk do domu w wesoym miasteczku domu, w ktrym straszy": autor Ashendena i Nieznajomych z pocigu nadal twierdzi, e to tylko arty i balansuje na wci zmiennej granicy ich dopuszczalnej drastycznoci. Przyszo pokae, e lepiej dla niego, gdy musi si z tymi granicami powanie liczy: w makabrycznym Frenzy (1972), nakrconym po cakowitym ju rozlunieniu autocenzury przemysu filmowego i cenzury ekranowej, naprawd odraajco przesadzi. W roku 1960 wci jeszcze jednak obowizuje nie nagi szok, lecz sugestia i Hitchcock nie doskonali si w bezporednim oddziaywaniu na narzd wzroku, lecz na podwiadomo - szczeglnie t nafaszerowan freudyzmem. Psychoza, historia o obkanym mordercy (wzorowana nieco na poczynaniach Eda Geina, ktry zacz zabija w roku 1945 po mierci matki, ukrywajc nieboszczk w zamknitej na gucho sypialni), to misternie zadzierzgnita ptla zudze. Wrd kilku obalonych tu barier i regu, co Hitchcock zawsze czyni z luboci, jest i ta, e bohaterka ginie przed poow filmu, i ta, e ukrycie zagadki po wstpnym myleniu tropw polega na sprytnym zakamuflowaniu rzeczywistego gatunku filmu (zamiana thrillera na domniemany horror), i trzyminutowa relacja ciga z zamordowania ciosami noa rzenickiego nagiej kobiety pod prysznicem pokazana jednak w ten sposb, e sekwencja wydarzenia adn miar nie zblia si do pornografii ani do uchybienia powadze mierci. Gwnie dlatego, e dwudziestopiciosekundowa kulminacja zbudowana jest z a 34 uj, niektrych w ruchu zwolnionym: c za diametralne przeciwiestwo kracowo niegdy uytego przez Hitchcocka TMT! Ofiara spod prysznica kalifornijskiego moteliku, o kilkanacie kilometrw od celu - miasteczka swojego kochanka - jest defraudantk uciekajc z czterdziestu tysicami klienta swej agencji w Phoenix: Marion ulega pokusie chwili, by rozwiza problemy osobiste (jej Sam nie mg si eni, obciony dugami i alimentami). W poszukiwaniach za ni zginie jeszcze jeden czowiek prywatny detektyw, rwnie zabity przez modego waciciela, ktrego zbyt silny zwizek emocjonalny z matk pchn po jej mierci w psychopati na tle seksualnym. Dalszych morderstw nie bdzie dziki energicznej siostrze Marion, nakaniajcej Sama do intensywnego sprawdzenia informacji przekazanych przez adwokata i demaskujcej sprawc, winnego, jak si okazuje, rwnie otrucia przed dziesiciu laty matki i ojczyma. Objania to w komicznym wykadzie finaowym elokwentny psychoanalityk. Gdy Truffaut przygotowywa synny pierwszy wywiadrzek z Hitchcockiem, ten wyzna mu jako jeden z

podstawowych motyww przenosin do Stanw przekonanie, e tylko Amerykanie robi filmy prawdziwie profesjonalne. Psychoza jest osigniciem peni profesjonalizmu w Mekce profesjonalizmu. To kino w stanie czystym, jak z dum zauwaa Hitchcock: istota oddziaywania nie polega tu bowiem ani na wartoci treciowej czy bogactwie fabuy (orygina ksikowy, cho bestseller, jest literacko kiepski), ani na kreacjach aktorskich (nie zmienia tego fakt, e Anthony Perkins jest rewelacyjny), ani na efektownoci widowiskowej bo film by skromny budetowo, krcony z ekip realizatorw telewizyjnych i waciwie bliski awangardowoci. Take w tym, e bardzo mu daleko do hollywoodzkiego rozgadania, e tak wiele opowiada wycznie kamer, zestawieniem obrazw, scenografi, dwikiem, a w kadej z tych dziedzin siga oddzielnie klasy najwyszej. Arcysugestywne jest pospne domiszcze Normana o cechach spotykanych w pejzau kalifornijskim, a jednoczenie w oczywisty sposb wnoszce tak lubiany przez mistrza nastrj gotyckiej grozy (wraenie decydujce o yciowym powoaniu miaa wywrze na Hitchcocka Zmczona mier); uzupeniaj to inne detale i elementy dekoracji, od okularw policjanta patrolowego po wypchane ptaki, zwaszcza e wszystko zostao zachwycajco trafnie sfilmowane krtk ogniskow, najczciej przy dominantach czerni i duych kontrastach, tak w owietleniu sylwetowym jak tonalnym (etatowego Roberta Burksa zastpi tu operator mao znany, lecz pokazowo wykorzystujcy gam moliwoci fotografii monochromatycznej); zadysponowana wycznie na smyczki partytura nieodzownego Bernarda Herrmanna, przenikliwie wnoszca aur niepokoju, wesza w poczet wybitnych komentarzy instrumentalnych kina. Wycieczka do domu w wesoym miasteczku? Psychoza - niezalenie od wasnych sequeli i tylu aosnych naladownictw, jakie wyda w konwencji krwawego komiksu - jest ewidentnie czym znacznie wicej, bo otwarciem drzwi do podziemi grozy ludzkich aberracji nie w rozrywkowych fantazjach, lecz w dojmujcej rzeczywistoci (za lat par pojawi si nastpne udane przedsiwzicia na tym polu, nieprzypadkowo w rodzinnej Anglii Hitchcocka, a wszystkie reyserowane przez autorw o korzeniach ydowskich z Europy rodkowej Noc musi zapa, Kolekcjoner, Bunny Lake zagina i Wstrt). Sardoniczny Hitchcock, samowystarczalny iluzjonista, ktry lubi prowokowa i epatowa, ale nawet nie oglda filmw innych, bo niepotrzebny mu udzia w debatach biecych (zreszt sprzeczne byoby to z jego rodzajem pesymizmu), wcale nie mwi mao przez to, e nie zaley mu na intelektualizmie i wcale nie jest tak cakiem zdystansowany. Psychoza okazuje si wrcz moralistyczna w wtku lkw, czyhajcych na przestpczyni i rosncych a do agonalnej grozy - lkw podsycanych przez eksponowanie roli oka. Oka podgldajcego, oka pustego, oka kontrolujcego, okaniemego wiadka, oka potpiajcego; Oka Opatrznoci? Tym silniejsze czyni to wraenie, e Hitchcock wci przemylnie wciga w identyfikacj a to z Marion, a to z jej zabjc (!), a to ze zwierciadlanymi w wielu aspektach postaciami drugiej pary siostrakochanek. Donald Spoto, ekspert hitchcockologii, susznie te chyba zauwaa, e katarktyczna Psychoza znakomicie rozwija w wymiarze artystycznym elementy purytanizmu i "mommizmu" amerykaskiego, tyranii przeszoci niszczcej teraniejszo, lku opuszczenia, nietrwaoci i niepewnoci ludzkich ocen. Mona sdzi, e wszystko tylko mimochodem; jeeli jednak okazjonalno kontekstw miaaby si odnosi rwnie do nastpnego filmu, to Ptaki naleaoby uzna za jeszcze jeden rekord, tym razem zdolnoci wyowienia tego, co wisi w powietrzu. Najwiksza alegoria Hitchcocka objawi wiatu kolejn z dynastii jego tajemnie motorycznych blondynek od Grace Kelly do Catherine Deneuve. W Psychozie powoa na plan a dwie, zaiste siostrzanie podobne: Ver Miles i Janet Leigh. Ta druga, wieo upieczona mama Jamie Lee Curtis, nie pozostaa w tyle za mem nominowanym do "Oscara" za Ucieczk w kajdanach i zdobya swoj nominacj wanie za rol nieszczsnej, zbyt pno aujcej bdu Marion. [1963] PTAKI, THE BIRDS, Alfred Hitchcock. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Ed MacBain. Pierwowzr scenariusza: Daphne du Maurier - opowiadanie "The Birds". Zdjcia: Robert Burks. Dwik elektroniczny: Remi Gassmann, Oskar Sala. Dwik naturalny: Waldon O. Watson, William Russell. Efekty specjalne: Ub Iwerks. Monta: George Tomasini. Wykonawcy: Tippi Hedren (Melanie Daniels), Rod Taylor (Mitch Brenner), Jessica Tandy (Lydia Brenner), Suzanne Pleshette (Annie Hayworth), Veronica Cartwright (Cathy Brenner), Ethel Griffiths (pani Bundy), Ruth McDevitt (pani McGruder), John McGovern (urzdnik pocztowy), Charles McGraw

(Sebastian Sholes), Richard Deacon (ssiad Mitcha z San Francisco), Lonny Chapman (Deke Carter), Malcolm Atterbury (Al Malone), Karl Swenson (pijak), Elizabeth Wilson (Helen Carter), Doreen Lang (rozhisteryzowana kobieta), Joe Mantell (komiwojaer). Alfred Hitchcock 120' Technicolor W sklepie ornitologicznym w San Francisco, gdzie zamwia szpaki azjatyckie, pikna crka wydawcy prasowego poznaje prawnika, ktry zamierza swej nastoletniej siostrze sprezentowa nierozczki. Po czci przypadek, po czci zamiar zrobienia miej niespodzianki (postaraa si o papuki) sprawiaj, e nazajutrz Melanie pynie do rodzinnego domu Mitcha po drugiej stronie zatoki Bodega. Dodatkowym pretekstem s odwiedziny u koleanki ze studiw, byej dziewczyny prawnika, ktra rwnie mieszka w Bodega Bay. Zaproszona na pitkow kolacj Melanie, troch trzpiotka, jest niezbyt przyjanie traktowana przez zaborcz matk Mitcha, bojc si samotnoci po mierci ma, zwaszcza e sympatia modych staje si bardzo wyrana. Wszystkie sprawy midzy ludmi bledn jednak wkrtce wobec poczyna ptakw. Ju w pitek na motorwce Melanie zostaa zaatakowana przez jedn z mew; w sobot napadaj one na uczestnikw przyjcia urodzinowego siostry Mitcha; w niedziel rozptuje si kataklizm. Ludzie gin zadziobani przez rne gatunki skrzydlatych agresorw lub w efekcie spowodowanych przez nich wypadkw. Obleni w domu Mitcha odpieraj z najwyszym trudem szturm, Melanie dwukrotnie jest bliska mierci. Komunikaty radiowe donosz, e ciko ucierpiay rwnie Santa Rosa i Sebastopol, a ptaki gromadz si nadal. Mitch ostronie wyprowadza samochd z bliskimi pord chmar chwilowo spoczywajcych napastnikw. Niepokojce ptaki towarzyszyy ju bohaterowi Psychozy; te drapiene znamionuj w symbolice starogreckiej chaos (i bez wtpienia, w wiecie Normana Batesa panuje on niepodzielnie). W apokalipsie kalifornijskiej drapiene staj si jednak nie tylko ptaszyska, lecz wszystkie ptaszki i ptaszta, kury za nie chc je moe na znak solidarnoci? Ludzie te zachowuj si jak ptaki, dziobic obc Melanie: wszystko, odkd si zjawia! Tak wic w chaos wpada cay wiat. W roku 1963 nie ywi si wtpliwoci, e chodzi o chaos w cieniu grzyba atomowego, a z sytuacji tej wyj mona tylko wspprac i zaufaniem, tak jak czyni bohaterowie w finale. Hitchcock uniewania jednak zdecydowanie podobne interpretacje: Ptaki s tylko fantazj, w ktrej treci chodzi o relacje psychiczne midzy bohaterami, co znajduje pewne komentarze metaforyczne natomiast najciekawsze w ogle byo dla niego urzdzenie spektaklu obrazujcego, jak na ludzi pogronych w zadowoleniu spada nagy grom i jak wtedy si zmieniaj. Uwana obserwacja pozwala si przekona, e tak jest w istocie: e chodzi o etiud kina katastroficznego, w ktrej jednako dziaaj na wyobrani fascynujcy pomys i wirtuozerska dramaturgia szczegw (Hitchcock rozwizywa tu wyjtkowo trudne zadania, nie tylko z uwagi na ograniczone moliwoci uzyskania zachowa ptakw, ale te na skomplikowane sugestie narracyjne, ktre sobie zaoy). Nie zostaa natomiast podjta prba, by gotow przestrze symboliczn uporzdkowa cigami znaczeniowymi majcymi realne odniesienia choby spoeczne; na przykad zachowania w pokazanej grupie mieszkacw wi si tylko z oderwanymi efektami komizmu lub grozy. Trudnoci, jakie tym razem zmusiy do improwizacji na planie - czego niebywaego u autora Okna na podwrze - wynikay z niedostatkw przejrzystoci sytuacyjnej scenariusza (istotnych wobec kombinowania szybkiego montau z dugimi ujciami o skomplikowanym ruchu wewntrzkadrowym), nie za z budowania meandrycznej sieci sensw. To, e film tak intryguje, wynika z potencjalnej siy samego pomysu i z oczekiwa wobec Hitchcocka, ktry przyzwyczai w swych widowiskach do gstej obecnoci wymownego detalu, symbolu psychoanalitycznego, montau wynikowego. Tymczasem skrzydlaci napastnicy s tu tylko fizyczn przyczyn zagroenia. Ptakom przypada w kinie rola Sfinksa, przed ktrym stoi kolejka mieszkacw muzeum Freuda oraz tum przygodnych ciekawskich. Nie ma obawy, e zrezygnuj: enigma Hitchcocka, kuszc rzadkim urokiem wizualnym, daje niepospolity dreszcz poczucia, e jest si stale podpatrywanym i niepewnym jakiego spisku. [1962]

PTASZNIK Z ALCATRAZ, BIRDMAN OF ALCATRAZ, John Frankenheimer. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Guy Trosper. Podstawa scenariusza: Thomas E. Gaddis - ksika "Bird Man of Alcatraz". Zdjcia: Burnett Guffey. Muzyka: Elmer Bernstein. Scenografia: Fernando Carrere. Wykonawcy: Burt Lancaster (Robert Stroud), Karl Malden (Harvey Shoemaker), Neville Brand (Bull Ransom), Telly Savalas (Feto Gomez), Betty Field (Stella), Thelma Ritter (Elizabeth Stroud), Hugh Marlowe (naczelnik Roy Comstock), Crahan Denton (Kramer), Whit Bissell (dr Ellis), Edmond O'Brien (Tom Gaddis), Chris Robinson (Logue), Edward Mallory (ssiad Strouda z celi), Nick Dennis (wizie zaatakowany przez Strouda), Adrienne Marden (ona prezydenta Wilsona), James Westerfield (naczelnik Jess Younger), Harry Holcombe (wydawca "Kansas City Star"), Harry Jackson (Peterson), Lewis Charles (kapelan), Len Lesser (Burns). Norma Stuart Millar 147' Kada dekada amerykaskiego kina dwikowego ma swj wielki film o czowieku wyrywajcym si zza krat i z okoww: Jestem zbiegiem, Brutalna przemoc, Ucieczka w kajdanach, Ptasznik z Alcatraz, Ucieczka z Alcatraz, Uciekajcy pocig, Skazani na Shawshank. Wrd nich jedynie film Frankenheimera opisuje ucieczk wewntrzn; ale te on wanie najbliszy jest faktom. Podczas realizacji jego bohater, siedemdziesiciodwuletni Robert Stroud, nadal przebywa pod kluczem w federalnym szpitalu penitencjarnym w Springfield, przeniesiony tam w roku 1959 z Alcatraz po spdzeniu 43 lat w wiziennych izolatkach. Odbywajc dwunastoletni wyrok, ktry wymierzono mu w roku 1909 za zabjstwo mczyzny napastujcego jego dziewczyn, prostytutk, na oczach wszystkich dgn miertelnie w jadalni wrogiego mu stranika. Zosta uaskawiony przed powieszeniem dziki wstawiennictwu matki u prezydenta; prokurator generalny w roku 1919 zmieni kar na wizienie bezterminowe. Z apatii za kratami wyrywa Strouda piskl ze zrzuconego przez burz gniazda. Opiekuje si nim, nastpnie zaczyna hodowa kanarki, a gdy dotyka go klska ich pomoru na posocznic, znajduje metod leczenia i staje si ornitologiem publikujcym od roku 1931 prace o schorzeniach ptakw. Ale wanie wtedy utworzenie federalnego systemu wiziennictwa i zaostrzenie rygorw kae pozbawi Strouda kontaktu ze zwierztami, a zarazem moliwoci prowadzenia bada. Broni swych racji, zgbiajc przepisy prawne i organizujc kampani prasow. Wygrywa - na czas tak dugi, jak dugo pozostaje w pamici opinii publicznej. Bdc kompletnym samoukiem, wydaje specjalistyczn ksik. Wwczas zostaje nagle przeniesiony z dotychczasowego wizienia w Kansas do zakadu dla najgroniejszych przestpcw na Alcatraz w zatoce San Francisco, gdzie odbywali kar Al Capone, "Baby Face" Nelson i "Machine Gun" Kelly. Nie mogc kontynuowa poprzednich zaj, zostaje znawc prawa; pisze histori wypacze amerykaskiego systemu penitencjarnego. Gdy w roku 1946 w jego bloku wybucha bunt, odmawia udziau. Nie zmienia to stanowiska wadz. Nawet zgoda na film zostaa trzykrotnie odrzucona przez rzd; ani Stroud nie oglda swej historii na ekranie, ani sugestywnie go kreujcy Burt Lancaster - zdobywca Pucharu Volpiego za najlepsz rol msk w Wenecji - nie spotka si z nim przed realizacj, ani wielki sukces i powszechna sympatia opinii publicznej nie zmienia sytuacji Ptasznika. Samotni przeciwko systemowi; ludzie wyjtkowi na granicy ycia i mierci; pasjonaci dni niezwykego i poraani sw nadwymiarowoci - takie bd stae tematy Frankenheimera, ktrego w okresie Ptasznika z Alcatraz, w wieku 32 lat, uwaa si za najbardziej obiecujcego reysera amerykaskiego (jako wyjtkowo sprawny perfekcjonista zawodu, zamknie ten rok pitym ju filmem fabularnym, majc wczeniej popisowe osignicia w telewizji CBS i ponad 125 zrealizowanych tam widowisk dramatycznych). Forsowne denie do wielkoci to motyw bardzo amerykaski, kryjcy si jako substytut emocjonalny w caym kinie gangsterskim. Frankenheimer bdzie go jednak rozpatrywa bardziej antropologicznie, na rnych polach, na przykad w wycigach Formuy I w kalejdoskopowym technicznie Grand Prix (1966) czy w rodowisku kaskaderw, w aspekcie

negatywnym za gwnie w poczynaniach jastrzbi militarnych i prawicowych totalistw; jeeli natomiast zajrzy na szlaki dziaalnoci przestpczej, to najczciej po to, by ukaza mnych obrocw wartoci i praw ludzkich, stawiajcych czoa korupcji i przemocy. Ptasznik z Alcatraz ma t osobliwo, e wartoci reprezentuje zbrodniarz, a walka prowadzona jest z systemem adu i bezpieczestwa. Chocia Frankenheimer ulega tu jeszcze, zwaszcza w pocztkowych i kocowych partiach, wpywom tradycyjnych metod melodramatyzowania opisu, nie idealizuje pytko bohatera; caa sia mieci si zreszt w centrum filmu, poczwszy od danej przez los szansy na odmian, na odpowiadajc tematycznie swoim czasom metamorfoz pozytywn. W latach kontestacji Franklin Schaffner solidaryzowa si bdzie w gehennie uwizienia Papillon (1973) z wiecznym buntownikiem, niemiertelnym uciekinierem; Ptasznik z Alcatraz jest z lat afirmacji, a zarazem gbszego zainteresowania psychik i jej odmiennociami, tak wic wzywa do zaakceptowania Strouda, ktry odkry harmoni istnienia wyrzekszy si buntu. rodki uyte do opisania jego ewolucji sprowadzaj si w duym stopniu do powtrzenia tak przekonujcej metody Bressona z Ucieczki skazaca: bliskich planw, wpatrywania si w detal, osigania pozytywnej emocji w kontemplowaniu, w zblianiu si do ducha rzeczy. Frankenheimer wcza nawet, czynic je kluczowym, stutrzydziestosekun dowe nieruchome ujcie wykluwania si kanarczego pisklcia. Zastygy wiat Ptasznika oddawany jest - w dwuipgodzinnym filmie! - gwnie przecigymi obrazami pozbawionymi nawet ywszego ruchu wewntrzkadrowego i czonymi przenikaniem. Brutalny, prymitywnie impulsywny dwudziestolatek zmienia si w tak oddawanym otoczeniu w czterdziestoletniego statecznego inteligenta, ktrego iluminacja postpuje drog od zauwaenia ycia wrd martwoty murw do osignicia aski humanizmu. To warsztatowe wyzwanie z pewnoci nie zostao spenione celujco, ale z powodzeniem. Na og bardzo wysoko ocenione, znajdzie te oponentw, cho rzec mona, e przypadek Ptasznika z Alcatraz mniej obnaa niedoskonaoci reysera ni takiego czoowego krytyka jak Andrew Sarris, niechtnego Frankenheimerowi. Jawnie bowiem wanie tu wida niezdolno zrozumienia przez twrc koncepcji "nastawienia autorskiego", e wartoci twrcz na ekranie jest nie tylko mistrzowskie wypracowanie swoistoci obrazowej pozwalajce nadawa wasne pitno rnorakim treciom i wydobywa znaczenia ponad liter tekstu i zawartoci kadru - lecz take uycie do przekazu wasnego odczuwania wiata formy dowolnej, niekoniecznie nawet spjnej, za to adekwatnej emocjonalnie. Tak jest w Ptaszniku z Alcatraz, gdzie poznanie procesu osigania przez Strouda ludzkiej penowymiarowoci to cierpliwe wspuczestnictwo w jego wsuchiwaniu si w siebie (podobnie postpi pniej Saura w Nocy ciemnoci). W czasach, gdy budowano nowoczenie odhumanizowane wizienie na Alcatraz, rwnie optymistycznie jak wielkie pryncypialne idee dwudzie stowieczne traktowane byo pojcie resocjalizacji; dopiero w latach osiemdziesitych zacznie si je mie za bzdur, wizienie za uwaa za placwk wrcz przeciwnej szkoy. Przykad Strouda z moc dowid bdu metodycznego nie od strony deprawacji za kratami, lecz od strony niezdolnoci systemu karnego do pozytywnej odpowiedzi nawet na tak rzadk za murami zakadu karnego - i tak cenion jako zasada narodowa - samorealizacj. W tej mierze Ptasznik z Alcatraz bdzie rwnie argumentem w niekoczcej si dyskusji o rozwizywaniu wad spoecznych. Czym jest zudzenie resocjalizacji zbiorowej i jakie daje skutki w zderzeniu z kumulujcym nienawi rygorem oraz demonstracj siy wewntrznej pastwa, pokae Frankenheimer w innym czoowym filmie o systemie penitencjarnym Against the Wall (1993) - historii buntu zakoczonego haniebn masakr w wizieniu Attica w roku 1971. [1963] RCE NAD MIASTEM, LE MANI SULLA CITTA, Francesco Rosi. Wochy Scenariusz: Raffaele La Capria, Enzo Provenzale, Enzo Forcella, Francesco Rosi. Projekt scenariusza: Francesco Rosi, Raffaele La Capria. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Piero Piccioni. Dwik: Vittorio Trentino. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Rod Steiger (Edoardo Nottola), Guido Alberti (Maglione), Carlo Fermariello (De Vita), Angelo D'Alessandro (dr Balsamo), Salvo Randone (Luigi De Angelis), Alberto Conocchia (przyjaciel

Nottoli w komisji budowlanej), Vincenzo Metafora (dotychczasowy burmistrz), Terenzio Cordova (komisarz), Marcello Cannavale (przyjaciel Nottoli czytajcy artyku), Dante Di Pinto (przewodniczcy komisji budowlanej), Pasquale Martino (kierownik archiwum), Mario Perelli (naczelnik wydziau technicznego), Dany Paris (Dany). Galatea Kierownik produkcji: Lionello Santi 101' Korupcja we wadzach municypalnych Neapolu: elita gospodarcza wykupuje za grosze grunty rolnicze na obrzeach pnocnych, przeprowadza zmian ich przeznaczenia i sprzedaje z pidziesiciokrotnym zyskiem jako tereny pod osiedla. Firmy budowlane, dziki apwkom i znajomociom, otrzymuj zlecenia na prace przy luksusowym orodku, propagowanym jako dobrodziejstwo dla miasta i wspieranym dotacjami pastwowymi; musz si tylko pieszy przy pracach w miejscu przeznaczonym na inne cele (dokadnie na szko), by nie zostay wstrzymane kredyty bankowe. Popiech powoduje jednak zaniedbania. Wali si pozostawiona bez zabezpieczenia szeciopitrowa kamienica. Zginy dwie osoby, jeden chopiec bdzie okaleczony do koca ycia. Wybucha skandal, partie lewicy doprowadzaj do utworzenia w radzie miejskiej komisji budowlanej, ledztwo w sprawie katastrofy pomimo czynionych przeszkd proceduralnych ujawnia coraz wicej i jest raczej pewne, e aby prawica utrzymaa wadz zbierajc owoce machinacji finansowych, musi kogo powici. Kozio ofiarny dokonuje jednak zrcznego manewru wyborczego i przechodzi do ugrupowania centrystw, co wiedzie do kompromisu i porozumienia koalicyjnego. Mona nadal korzysta z dobrodziejstw bycia przy sterze. Tanie budownictwo, na ktrym niewiele da si zarobi, moe poczeka. "Wszystkie postacie i wydarzenia w tym filmie s fikcyjne. Nie s natomiast fikcyjne powodujce je warunki socjalne i ekonomiczne": kocowy napis daje dopenienie czytelnych intencji publicystycznych Rk nad miastem, dziea z uprawianego przez Rosiego racjonalnego kina spoecznego, bliskiego programowi rozpoznania rzeczywistoci, ktry ogasza wanie jeden z ojcw neorealizmu - Rossellini. Nie do koca jest zreszt prawd, e wydarzenia s fikcyjne. Szczegy odpowiadaj rzymskiej aferze spekulacyjnej spki "Immobiliare" z roku 1956 (i, niewtpliwie, dziesitkom innych ze schematu zadomowionego niebawem w wiadomoci powszechnej na caym wiecie), a e tem akcji uczyniony zosta Neapol, wynika ze zwizkw osobistych reysera, ktry w tym miecie si urodzi. Tu te studiowa prawo; nietrudno odkry w jego postawie zwizany z tym chyba temperament adwokata susznej sprawy. Od Salvatorego Giuliana - swojej pitej pracy reyserskiej i trzeciego przedsiwzicia samodzielnego - Rosi stara si w obronie demokracji dyskursywnie interpretowa fakty oraz dokumenty dotyczce wadzy i jej instytucji. Rkoma nad miastem odnis kolejny wielki sukces, potwierdzony Grand Prix na festiwalu weneckim; sukces o wymiarze podwjnym. Jako demaskatorski dramat o nieuczciwych powizaniach polityki i gospodarki w rzeczywistoci biecej film precyzyjnie wypenia zadania obywatelskie - rwnie za znakomicie przedstawia si jego strona warsztatowa, przy czym obyo si bez jakichkolwiek atrakcji ubocznych i ograniczania dialogu, starannie rozpisanego w przygotowywanym przez dwa lata scenariuszu. Umiejtno osignicia porywajcej ekspresji dynamicznej objawi ju Rosi w filmie poprzednim. Tym razem jednak do epickiego kina plenerowego naley znacznie mniej; gwnie filmowana z szeciu kamer, mistrzowsko rozwizana relacja z katastrofy. Dominuj natomiast pynne sceny debat, manewrw politycznych, zakulisowych rozmw i planowania korzystnych pocigni. Fotografia Di Venanza zblia si do stylistyki sprawozdania telewizyjnego - ale z odpowiednio ywym rytmem; jeszcze wiksz te rol ni przy ksztatowaniu ekspresji Salvatorego Giuliana odgrywa monta najlepszego woskiego specjalisty, Maria Serandreiego. Wydawaoby si, e w takim trybie prowadzenia opowieci znajdzie si miejsce na bogatszy rysunek postaci, na dramaturgi zmiany charakteru. Rosi jest jednak konsekwentny take w omijaniu psychologii. Jakkolwiek powierzy rol protagonisty Rodowi Steigerowi - ktry wspaniale wyrazi posta nowoczesnego rekina finansowego, gardzcego patrycjuszowskim partokrat chadeckim w wykonaniu Guida Albertiego - i jakkolwiek jedno z czoowych miejsc w obsadzie przeznaczy dla aktora tak znakomitego jak Salvo Randone, to ogniskuje zainteresowanie nie na planie osobowym, lecz na mechanizmach zjawisk spoecznych. Wniosek z ich analizy bdzie proroczy: cho machinacje prominentw spowszedniej, styl dziaa prawicy i nacisk konsekwentnych dziaaczy

opozycji - podobnych radnemu De Vicie, odtwarzanemu tu przez rzeczywistego deputowanego z neapolitaskiej lewicy - doprowadzi do wygrywania wyborw i przejmowania wadzy w miastach woskich przez komunistw. [1961] RKA W POTRZASKU, LA MANO EN LA TRAMPA, Leopoldo Torre Nilsson. Argentyna, Hiszpania Scenariusz: Beatriz Guido, Ricardo Munoz Suay, Leopoldo Torre Nilsson, Ricardo Luna. Pierwowzr scenariusza: Beatriz Guido - powie "La mano en la trampa". Zdjcia: Alberto Etchebehere, Juan Julio Baena. Muzyka: Atilio Stampone, Cristbal Halffter. Scenografia: Oscar Lagomarsino. Monta: Jacinto Cascales, Jorge Grate, Pablo Gonzalez del Amo. Wykonawcy: Elsa Daniel (Laura Lavigne), Francisco Rabal (Cristbal Achaval), Leonardo Favio (Miguel ), Mara Rosa Gallo (Ins Lavigne), Berta Ortegosa (Mara Marta Lavigne), Hilda Surez (Lisa Lavigne), Enrique Vilches (listonosz), Mara Puchol (klientka z zamwion sukni lubn). Angel Uninci 90' Sukces Domu anioa znalaz ryche potwierdzenie: w kilkuletnim okresie jedynej a do lat osiemdziesitych koniunktury powanego kina argentyskiego, opozycyjnego wobec wczeniejszych "tang ekranowych" i majcego wsparcie pastwowe, Torre Nilsson stworzy przy pomocy fabu ony osiem ciekawych dramatw psychologicznych, z ktrych przed najlepsz w tej serii Rk w potrzasku uda si te wyranie obraz relacji anarchicznych dzieci i starszego pokolenia, zderzenia prawdy z hipokryzj w filmie La cada (1959). Ukad sytuacyjny odpowiada w nim owemu charakterystycznemu dla Beatriz Guido: postaci prowadzc jest dziewczyna (w tym wypadku studentka przybya do stolicy), odkrywajca mechanizmy wiata dorosych ksztatowane przez anachroniczne rygory klerykalnego wychowania i oglnolatynoski maczyzm - dominacj samca, macho, dysponenta losu kobiety. Odbijaj si tu take znamienne dla ambicji autorki parantele literackie: w tym wypadku chodzi o Prousta (bohaterka nosi nawet imi Albertina). W Rce w potrzasku zauwaalne s z kolei powizania z Faulknerem (niewtpliwie hiszpaskofrancuskie niegdy regiony poudnia Stanw Zjednoczonych maj naturaln wsplnot kulturow z kreolsk Argentyn), obecne oprcz pochodzcych z Kafki i Jamesa motyww wyobcowania, dualizmu, osaczenia i zamknicia, ktrymi postanowili si kierowa Guido i Torre Nilsson. Laura Lavigne, uczennica szkoy klasztornej, przyjechaa do rodzinnego miasteczka - wanie witujcego stulecie - na wakacje. Naley do zuboaej rodziny szlacheckiej, najznamienitszej tu niegdy obok Achavalw, lecz myli wspczenie i nie zwraca na to uwagi. Owszem, pewien jej rys arystokratyzmu zaznacza si moe w gbszych zainteresowaniach; Laura jest powaniejsza ni rwienicy. Ale to wanie jej idealizm oraz nierozbudzenie spowodowane klasztorn edukacj spowoduj - po odkryciu przez ni sekretu familijnego - tragedi i poczucie osamotnienia, w ktrym perspektyw stworzy tylko oddanie si we wadz mczyzny, czyli powtrzenie losu kobiet uprzedmiotowionych... Tajemnica skrywana bya na pitrze domu rodzinnego. Laura znajduje tam ciotk, yjc rzekomo w bogactwie w Stanach. Ins od dwudziestu lat nie opuszcza pokoju, w ktrym zamkna si po zerwaniu zarczyn z Cristobalem Achavalem. Byli najpikniejsz par w miecie, lecz narzeczony zacz si wycofywa, gdy ojciec Laury przynis do domu osierocone niedorozwinite dziecko: imbecyl w rodzinie?! Obecnie Cristbal, wietnie sytuowany, ma on i dwjk kilkunastoletnich dzieci, matka Laury jest natomiast krawcow. Dziewczyna prbuje uzdrowi sytuacj i znale jakie zadouczynienie, doprowadzajc do spotkania dawnych narzeczonych; rezultat jest jednak taki, e sama ulega przystojnemu mczynie, Ins za przypaca mierci wstrzs zobaczenia Cristobala i konstatacj, jak rnie potraktowa ich mijajcy czas. Uciekajca od upiorw domu rodzinnego Laura zostaje

kochank Achavala i w wynajtym dla niej pokoju w Buenos Aires rozpamituje swoj sytuacj w porwnaniu z uwikaniem ciotki. Tak, jest to jakie rozwizanie podstawowej dla Torre Nilssona kwestii osigania porozumienia pci, likwidacji argentyskiego anachronizmu nierwnowagi wiodcej do zbdnoci gbszych zwizkw uczuciowych - ale, w rzeczy samej, jest to rozwizanie pene goryczy. Nastrj gorzkiego zdystansowania wobec presji czasu (ktry, paralelnie do naiwnej szlachetnoci bohaterki, umie odda Elsa Daniel) dominuje te w obrazach filmu. Chd czy si z ekspresj szczegu: to wzory Bergmana, kto wie czy w tym czasie nie bardziej nawet popularnego i cenionego w Argentynie ni w Europie, a take gbinowego stylu inscenizacji kadrw przy krtkoogniskowej optyce, jak u Gregga Tolanda, w Dziedziczce, w Pannie Julii. W warsztacie Torre Nilssona jest troch wiata odbitego, lecz znane ju motywy (take te z popularnych opowieci o mrocznych tajemnicach) wykorzystuje spjnie, tworzc wasny ton obfity w symbole wizualne. W oczywisty sposb wie si on z kolorytem rodzimym - przy pewnego rodzaju opozycji wewntrznej wobec szablonw melodramatu. Wartoci Rki w potrzasku zostan docenione nagrod FIPRESCI, liczc si szczeglnie na tym samym festiwalu canneskim, ktry przynis gwne laury Viridianie, Tak dugiej nieobecnoci i Matce Joannie od Aniow. [1961] REPULSION, zobacz WSTRT RIDE THE HIGH COUNTRY, zobacz STRZAY O ZMIERZCHU RIO CONCHOS, Gordon Douglas. Stany Zjednoczone Scenariusz: Joseph Landon, Clair Huffaker. Pierwowzr scenariusza: Clair Huffaker - powie "Guns of Rio Conchos". Zdjcia: Joseph MacDonald. Muzyka: Jerry Goldsmith. Wykonawcy: Richard Boone (James Lassiter), Stuart Whitman (kpt. Haven), Anthony Franciosa (Juan Lus Rodrguez), Jim Brown (sier. Franklyn), Wende Wagner (Sally), Edmond O'Brien (Theron Pardee), Warner Anderson (pukownik dowodzcy fortem), Vito Scotti (przywdca bandy), Barry Kelley (krupier), Kevin Hagen (Chico), House Peters Jr (mody major z oddziau Pardeego), Rodolfo Acosta (Bloodshirt). 20th Century Fox 107' CinemaScope De Luxe Color Wiosna 1867, Teksas. Patrol kawalerii dowodzony przez kapitana Havena wyrusza na poszukiwanie czowieka, ktry z ukrycia wymordowa kulami uczestnikw ceremonii pogrzebowej Apaczw. Okazuje si nim byy major konfederatw Lassiter; motywem bya zemsta za zamczenie przez Indian ony i crki. Strzela z broni otrzymanej od Pardeego, byego pukownika armii Poudnia; pochodzi ona z rabunku zaopatrzenia armii. Aby odzyska skradzione dwa tysice karabinw - a sprawa jest powana, bo Pardee chce przy pomocy Apaczw kontynuowa wojn przeciw zwyciskiej Unii - dowdca Havena zawiera z Lassiterem ukad: wolno za wskazanie obozu rebeliantw. Havenowi towarzyszy jego sierant, Murzyn Franklyn; Lassiter stawia wic warunek, e wemie swojego czowieka - pkrwi Meksykanina Rodrigueza, uwodziciela i rzezimieszka, ktry dziki tej propozycji zostaje uratowany od stryczka za zabjstwo. Zabieraj jako przynt wz z prochem. Uniknwszy zasadzek Apaczw i bandytw, z ktrymi bya czerwonoskra Sally, przekradaj si, zabrawszy ze sob dziewczyn, do Meksyku i docieraj do bazy nad Rio Conchos - ju bez Rodrigueza, ktry po zdradzie ginie z rki Lassitera. Pardee daje si zwie i dobija targu w sprawie sprzeday prochu, lecz plany Havena zostaj pokrzyowane przez obecno w obozie rebeliantw wodza Apaczw, ktry by sprawc mierci rodziny Lassitera i nie wierzy, aby ten mg wspdziaa przy uzbrajaniu Indian. Prowokuje go i w rezultacie przybysze zostaj uwizieni. Wydaje si, e akcja speznie na niczym, lecz oto po stronie ludzi Havena opowiada si... Sally, ktra ich skrycie uwalnia. Powicajc ycie Lassiter i Franklyn wysadzaj w powietrze arsena rebeliantw; zdruzgotany Pardee wybiera mier w pomieniach. Pozosta jcy w

ukryciu ranny Haven i Indianka s wiadkami wypenienia misji. Znamienny objaw ewolucji gatunku westernowego: w filmie powstaym na kanwie do standardowej powieci zostaj bez zwracania uwagi poniechane zarwno konwencje szablonowego moralitetu, jak dramatu psychologicznego. Zachd jest aren krwawych walk, w ktrych decyduje bezwzgldno czona z dowiadczeniem i inteligencja czona z si. Racje stron bywaj jeszcze motywowane przez cele nadrzdne, ale na og w nieprosty sposb; dziaania niemal wycznie wypywaj z instynktw; mit stra prawa jest nieobecny. Rio Conchos jest zwiastunem westernu biologicznego, w zakresie wiernoci tamtym czasom najbardziej umotywowanego historycznie. Film Douglasa, nie majc ambicji odkrywczych, zawiera te wprawdzie zmylenia moralistyczne (mier biaego dziecka jako naiwna motywacja czynu dziewczyny wyswobadzajcej winiw) czy kolonialne spojrzenie na Indian, ktrych racje okrelane s w oderwaniu od pierwotnego statusu ziemi amerykaskiej (w lawinie morderstw nie wyrnia si tu kamienia, ktry lawin pocign); o walorach caoci decyduje wszake swobodny rozmach opisu brutalnego wiata, w ktrym nie mona sobie pozwala na sabo, pryncypiw trzeba broni nieprost drog, a osignicie godnego celu pociga wiele krwawych ofiar. [1961] ROCCO E I SUOI FRATELLI, zobacz ROCCO I JEGO BRACIA ROCCO I JEGO BRACIA, ROCCO E I SUOI FRATELLI, Luchino Visconti. Wochy, Francja Scenariusz: Luchino Visconti, Suso Cecchi D'Amico, Pasquale Festa Campanile, Massimo Franciosa, Enrico Medioli. Projekt scenariusza: Luchino Visconti, Vasco Pratolini, Suso Cecchi D'Amico. Inspiracja: Giovanni Testori - zbir nowel "I segreti di Milano: il ponte della Ghisolfa". Zdjcia: Giuseppe Rotunno. Muzyka: Nino Rota. Piosenka "Paese mio": Nino Rota + Giandomenico Giagni. Scenografia: Mario Garbuglia. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Alain Delon (Rocco Parondi), Renato Salvatori (Simone Parondi), Annie Girardot (Nadia), Katina Paxinou (Rosaria Parondi), Max Cartier (Ciro Parondi), Roger Hanin (Duilio Morini), Paolo Stoppa (Cerri), Spiros Focas (Vincenzo Parondi), Claudia Cardinale (Ginetta), Suzy Delair (Luisa), Corrado Pani (Ivo), Rocco Vidolazzi (Luca Parondi), Enzo Fiermonte (Combi), Claudia Mori (Giannina), Adriana Asti (Ida), Alessandra Panaro (Franca). Goffredo Lombardo Marceau 182' - 180' Niezalenie od oceny Zmysw, nie przez wszystkich przyjtych dobrze nawet we Woszech, gdzie doskonale rozumiano cao odniesie estetycznych (lewicowa krytyka programowa, mocno tam obecna, wytykaa porzucenie kina spoecznego, prawica - niepatriotyczno), w drugiej poowie dekady Visconti mia ju jako filmowiec nadszarpnit renom po Le notti bianche (1957), uwspczenionej adaptacji Dostojewskiego, w ktrej bardzo pikny klimat poetycki towarzyszy nieprawdzie i sabociom melodramatycznym. Chwiejne sdy zmienia pocztek lat szedziesitych: Rocco i jego bracia, dzieo doceniane zreszt dopiero stopniowo, po czym w dwa lata pniej Lampart raz na zawsze ustal rang mistrza nie tylko w teatrze i operze, gdzie jest ona ju niepodwaalna, ale przede wszystkim w twrczoci ekranowej. Uomnoci poprzedniego filmu, ktry "Biae noce" przenosi z Petersburga do tumnego portowego Livorno, bya nie tyle koncepcja neoromantyzmu w miejsce neorealizmu - na tle rozczarowania Viscontiego wspczesnoci kraju niespenionych marze - ile wanie teatralizm: sztuczno scenograficzna i nadobfito dialogu. Najwietniej byo natomiast tam, gdzie dochodzi do gosu ywio kinetyczny (porywajca scena taca rockowego w kawiarni). W interesujcy sposb pojawia si te stay u Viscontiego "temat szarlatana", jak go okreli Jacques DoniolValcroze, poniewa w rozwijajcym ten motyw filmie Bellissima (1951) towarzyszcym mu tem muzycznym jest odpowiedni cytat z "Napoju miosnego" Donizettiego: chodzi o klsk ucieczki od realiw w uud, o faszywe zauroczenie bohatera

zwrconego ku sobie i odgradzajcego si od zbiorowoci. Taka destrukcyjna postawa bya ju jednym z wtkw Optania; tym bardziej staje si ona czynnikiem sprawczym Zmysw. Bdzie obecna take w dzieach ostatniego okresu, w mierci w Wenecji i Portrecie rodzinnym we wntrzu. W acuchu tym Rocco i jego bracia - historia rozpadu rodziny sycylijskiej przybyej za chlebem na pnoc kraju - tworzy jedno z ogniw najmocniejszych, przy czym spoeczne odniesienie tematu czowieka usiujcego oddziaywa tam, gdzie decyduj siy od niego niezalene, jest rwnie rozwiniciem sytuacji indywidualisty 'Ntoniego Valastra, bohatera gwnego neorealistycznego dramatu Viscontiego Ziemia dry. Wspaniaemu przetworzeniu ulegy tu zarazem te elementy stylistyczne, te charakterystyczne cechy autorskie, ktre objawiy sab stron nie tylko o trzy lata wczeniej w transformacji Dostojewskiego, ale bardziej nawet w Zmysach: fatalizm, najwysze rejestry dramatyczne, niepohamowany weryzm. Harmonia poczenia takich rodkw z non treci daa arcydzieo. Potencja fabuy bierze si zarwno z wielowtkowego bogactwa i zwizku ze wspczesnoci kraju, jak z potnego zakorzenienia w najlepszych tradycjach literackich. Tylko ywe detale sytuacyjne wziy si z inspiracji mediolaskiego pisarza Testoriego, ktry portretowa przybywajcych z poudnia poszukiwaczy pracy w przemyle Lombardii i Piemontu (trwa wanie najintensywniejsza imigracja - w rekordowym roku 1961 w samym Mediolanie osidzie 81 000 przybyszw); zrby struktury maj natomiast inne pochodzenie. Ju tytuem sygnalizuj powizania z biblijnym cyklem Tomasza Manna o Jzefie (do sfilmowania owej historii w bezporednim ujciu starotestamentowym bdzie si zreszt Visconti przygotowywa za cztery lata, gdy zamierzony zostanie gigantyczny cykl, sfinalizowany ostatecznie tylko w pojedynczym filmie przez Hustona); temat matriarchalnej rodziny wypywa z tych samych rde opisowych Vergi, ktrym sporo zawdzicza Ziemia dry, w osobowociach postaci odbija si za ulubiony Dostojewski - poczwszy od paranteli pomidzy tytuowym bohaterem a ksiciem Myszkinem i Alosz Karamazowem. Cho osobowo Viscontiego decydowaa o ksztacie generalnym, film daje zarazem znakomite dowody zalet precyzyjnego woskiego scenopisarstwa kolektywnego: w pracach bezporednio brao udzia szecioro autorw (porednio jeszcze Testori), a ci opierali si take na pomysach zaczerpnitych z innych rde, na przykad Festa Campanile kreli posta matki rodu take na podstawie powieci Leviego "Chrystus zatrzyma si w Eboli", ktr pniej zekranizuje Rosi, Franciosa za w obrazie destrukcji rodziny odwoa si a do literatury amerykaskiej do tego, co Thomas Wolfe przedstawi w "Czasie i rzece" z epoki Wielkiego Kryzysu. Jednym z ciekawszych dowiadcze przy pisaniu tej historii byo rozwianie si pewnych wyobrae w konfrontacji z rzeczywistoci: scenarzyci zrezygnowali na przykad cakowicie z motywu tsknoty za ziemi rodzinn (bo nie odpowiadao to wiedzy socjologicznej) i ostatecznie potwierdzili niejako samym przebiegiem fabuy, czy raczej motywacjami postpowania bohaterw, dlaczego neorealistyczne wychodzenie od tez niesprawiedliwoci spoecznej stracio racj bytu i aktualno: ci, ktrzy zaczli si dorabia i awansowa, szybko porzucaj inklinacje klasowe. Niezalenie od swego pesymizmu Visconti zmieni wic optyk spoeczn na moraln, przedstawiajc symultaniczno poprawy sytuacji materialnej i rozpadu wartoci duchowych. Trzygodzinna saga rodu Parondich podzielona jest na pi czci zatytuowanych imionami piciu braci, jednake w kadej ich losy przebiegaj rwnolegle, zmienia si co najwyej posta prowadzca. Najpierw gwn rol gra najstarszy Vincenzo: to do niego, ju zaczepionego w Mediolanie, do niespodziewanie przyjeda matka z pozostaymi czterema synami. Przeprowadzka bya co prawda przewidywana, ale dopiero po znalezieniu chopcom pracy, nie za bezporednio po zgonie ojca (zaharowawszy si na roli by - jak mwi matka - "martwy po stokro nim zamkn oczy"). Szans dla braci staje si boks, ktrego prbowa ju Vincenzo. Jego trener zwraca uwag na Simonego, jeszcze wikszym za talentem zabynie potem Rocco: dojdzie do klasy midzynarodowej. Z dwch najmodszych Ciro dostanie prac w zakadach "Alfa Romeo", stajc si przedstawicielem nowoczesnej klasy robotniczej majcej jeszcze szanse podtrzymania dawnej hierarchii wartoci kultury wiejskiej, Luca natomiast zostaje z nadziej poegnany w finale jako nastolatek; by moe wyksztaci si i bdzie zdolny powrci do ojczystej Lukanii, co wykada mu take Ciro. Wczeniej jednak miasto ograbi matk z dwch synw (co najmniej czciowo) i rozbije niewzruszon jednolito rodziny: Simone zakocha si w prostytutce Nadii, niepohamowanie niepodlegej, co stanie si zalkiem nieszczcia. Nie tylko dlatego, e zwizek z ni wyzwoli jego naturalne ze inklinacje i e w kocu wzajemnie si zniszcz, ale take dlatego, e Nadia osignie swe odrodzenie w odwzajemnionej

mioci do Rocca, ktrej ten si bdnie wyrzeknie przez bratersk lojalno. W rozdzierajcej kulminacji Simone zabija Nadi noem i wyznaje zbrodni obejmujcemu go w rozpaczy bratu. Rocco, ktry dla spacenia dugw Simonego zaprzeda si w dziesicioletni kontrakt boksera zawodowego, nie potrafi go wyda; nie waha si natomiast Ciro, jasno sobie uwiadamiajc, e szlachetno Rocca bya bezuyteczna. Najwspanialsze obok Portretu rodzinnego we wntrzu rozwinicie fundamentalnego motywu Viscontiego - schyku i rozpadu tradycji familijnej - ma niewtpliwie wicej wsplnego z Dostojewskim ni tylko charakter Rocca: Simone nie moe nie skojarzy si z Rogoynem, skoro za pjdzie si tymi tropami, to Nadia te jest na wp z "Braci Karamazow", a na wp z "Idioty". Naturalna sia ich wasnych charakterw pozostawia jednak te porwnania w sferze ciekawostek (znacznie bardziej jest zreszt interesujce, jak w mniemanym odpowiedniku Myszkina objawia si jego diabelsko, oczywicie biorca si z inych rde ni w ukadzie Dostojewskiego, Rocco bowiem jest u Viscontiego mocnym punktem sprawczym; to on decyduje o odtrceniu zakochanej Nadii i on decyzj finansowego wybawienia brata nieuchronnie zapltuje wze gordyjski ich trjkta). Pominwszy matk - na prno udzc si, e nowe warunki wynios jej synw do bogactwa nie uniewaniajc surowego porzdku senioralnego - oraz najmodszego brata, nie zapisanej jeszcze karty, ktrej nie opatrzono stemplem imigracyjnej obcoci w rodowisku wielkomiejskim, czterej Parondi reprezentuj zamaszycie odmalowany zesp cech charakteru: Vincenzo - powcigliw i sumienn zachowawczo, Simone niepohamowan ambicj niestaego arywisty, Rocco - wyobcowujcy idealizm odpowiedzialny za konflikty w zoonym wiecie rzeczywistym, Ciro - dynamiczn, lecz chodn racjonalno. Imponujca instrumentacja opisu pojedynczych postaci, tak dobrze suca spoecznemu wywodowi o daremnoci (czy wrcz destrukcyjnoci) indywidualnych krucjat w realiach wspczesnych, nie daje wszake tym razem harmonijnej symfonii zbiorowej. Linia wydarze raz skbia si gwatownie, kiedy indziej snuje w dugich przedziaach statycznych; z epiki caoci wypitrza si dramat indywidualny trojga gwnych postaci (zwaszcza e tak sugestywny w portretach aktorskich Annie Girardot, Alaina Delona i Renata Salvatoriego), za prawdziwej intensywnoci, blasku dziea o gbokich prawdach ludzkich, nabiera film dopiero w poowie, od pobytu Rocca w wojsku i spotkania ze zwolnion z wizienia Nadi, co stwarza zacztek konfliktu. A jednak prawdziwe wytumaczenie odmiennoci uczuciowych pomidzy brami daje dopiero caa ich sytuacja yciowa i rodzinna, sia portretw osobowych przymiewa tu wszelkie dysproporcje w tle, a odwadze artystycznej najwyszych napi w szczytowych punktach dramatu z trudnoci mog dorwna sytuacje w innych dzieach podobnej rangi. Po raz ostatni opowiadajc o proletariuszach, marksista Visconti tworzy jeden z najlepszych ich opisw w kinie narodowym i dostarcza poniekd wiadectwa, e nie egna si z nimi przestajc rozumie, lecz wanie - dostrzegajc schyek moliwoci ich ideowego akceptowania zgodnie z Gramscim - pozostawia wchanianych przez miasto z pewn nadziej w ich naturaln zdolno rozwizania kryzysu transformacji. Temat upadku wietnoci rodzinnej, z nutami nostalgii i w barwach zmierzchu, rozwija bdzie odtd w znacznie bardziej dekoracyjnych freskach odmalowujcych patrycjuszy. [1961] RODZAJ MIOCI, A KIND OF LOVING, John Schlesinger. Wielka Brytania Scenariusz: Willis Hall, Keith Waterhouse. Pierwowzr scenariusza: Stan Barstow - powie "A Kind of Loving". Zdjcia: Denys Coop. Muzyka: Ron Grainer. Wykonawcy: Alan Bates (Vic Brown), June Ritchie (Ingrid), Thora Hird (matka Ingrid), Pat Keen (Christine Harris), Bert Palmer (Jeffrey Brown), Jack Smethurst (Conroy), James Bolam (Jeff), Fred Ferris (Althorpe), Gwen Nelson (matka Vica), David Mahlowe (David Harris), Malcolm Patton (Jim Brown), Patsy Rowlands (Dorothy), Annette Robertson (Phoebe), Leonard Rossiter (Whymper), Bryan Moseley (konduktor), Peter Madden (urzdnik stanu cywilnego). Joseph Janni Waterhall 112'

Pocztkujcy krelarz ze rodowiska robotniczego w pnocnoangielskim miecie przemysowym marzy o poznaniu wiata i zmianie egzystencji na bardziej kolorow, ale na razie prbuje zaoszczdzi i spotyka si z pracujc w tej samej fabryce maszynistk, drobnomieszczask jedynaczk z imieniem na cze Ingrid Bergman. Vic wcale nie szaleje za do gupiutk, cho dobr i delikatn dziewczyn, im mniej jednak jest pewny uczu, tym bardziej ona stara si go nie straci i w kocu zostaj maestwem, w tradycyjny sposb: bo ten pierwszy raz, po ktrym bynajmniej nie nabrali do siebie wikszego przekonania, skoczy si ci. Miary rozczarowa bardzo niedowiadczonych maonkw dopenia matka Ingrid, u ktrej zamieszkali: jej straszliwy snobizm, reakcyjno i egoistyczna dza dominacji wiod do potgujcych si awantur, a w kocu, w trzy miesice po poronieniu i na tle wymuszanej przez teciow izolacji, do wyprowadzenia si Vica. W jego rodzinie te co prawda panuje lekki matriarchat i solidna tradycja poszanowania kobiety, jednake napotkane w nowym domu pretensje i zoliwo przekroczyy miar wyobraalnej tolerancji. Patow sytuacj rozwizuj dopiero sugestie matki i szczliwie zamnej siostry: w nadziei, e Ingrid zdoa dobrze rozstrzygn nie przez niego narzucony wybr, Vic prosi j o now szans wsplnoty w wynajtym mieszkaniu. By moe dojrzej do jakiego rodzaju mioci. Najbardziej typowe w tym filmie z gwnego nurtu kina Angry Young Men jest pochodzenie scenariusza: taka sama historia z autopsji, jak w Mioci i gniewie, Z soboty na niedziel czy majcym powsta za rok Sportowym yciu. Nie ma natomiast ani gniewu, ani wyrazistych osobowoci wyamujcych si z ogu, mio jest letnia, nie szalona, za zbir wydarze cakowicie banalny. A przecie w tym wanie sia: opis wyglda tu doskonale prawdziwie, czc bogactwo drobnych obserwacji z odkrywczoci rzeczy codziennych i typowych. Bez wtpienia nie tyle jest to kwestia materiau wyjciowego i jego opracowania przez wytrawnych scenarzystw, ile metody reyserskiej: wietnej pracy z aktorami i zwizania - podczas realizacji w naturalnym otoczeniu - swobody z reportaowym dokumentalizmem ta. Debiut Johna Schlesingera przypad bezporednio po jego sukcesie w nagrodzonej "Zotym Lwem" redniometraowej impresji ukryt kamer o dobie na londyskim dworcu Waterloo - Terminus (1961) - i po udanych realizacjach telewizyjnych. Nieco starszy od Richardsona, a nawet od Reisza, mia ju jednak wczeniej spore dowiadczenie w teatrze i filmie jako aktor; moe wanie to najbardziej procentowao tu w prowadzeniu Alana Batesa (po raz pierwszy protagonisty, po uprzednim osigniciu renomy scenicznej ), wspaniale naturalnej June Ritchie i licznych postaci epizodycznych. Nieefektowno oraz pewne niezrcznoci rwnoway ujmujco ciepy ton sympatii dla modych przeciw pruderyjnej sklerozie i stagnacji; okae sie to wicej warte ni mona byo oczekiwa. Przyszo przyniesie dziea Schlesingera lepsze, bardziej wystawne, dynamiczne i none, ale adne nie osignie tego stopnia autentycznoci. [1965] RODZYNEK W SOCU, A RAISIN IN THE SUN, Daniel Petrie. Stany Zjednoczone Scenariusz: Lorraine Hansberry. Pierwowzr scenariusza: Lorraine Hansberry - sztuka "A Raisin in the Sun". Zdjcia: Charles Lawton Jr. Muzyka: Laurence Rosenthal. Wykonawcy: Sidney Poitier (Walter Lee Younger), Claudia McNeil (Lena Younger), Ruby Dee (Ruth Younger), Diana Sands (Beneatha Younger), Ivan Dixon (Asagai), John Fiedler (Mark Lindner), Louis Gossett Jr (George Murchison), Stephen Perry (Travis), Joel Fluellen (Bobo), Louis Terkel (Herman), Roy Glen (Willie Harris), Ray Stubbs (barman), George DeNormand (pracodawca), Thomas D. Jones (kierowca), Rudolph Monroe (takswkarz). David Susskind, Philip Rose 128' Bogactwo, presti, niezaleno: nieziszczone aspiracje rodziny murzyskiej z poudniowego Chicago, wysychajce jak rodzynek w socu. Czy tak musi by z odroczonym snem? pyta poeta Harlemu, Langston Hughes, w wierszu "Mural z Lenox Avenue". Lorraine Hansberry nie ma co do tego wtpliwoci w sztuce, ktr po wystawieniu w marcu 1959 roku na Broadwayu krytyka uznaa za sukces

sezonu. W efekcie Rodzynek w socu przeniesiony zosta na ekran w niemal identycznej obsadzie, cho, owszem, pod rk innego reysera pocztkujcego w kinie, natomiast ze spor praktyk w teatrze i telewizji, a poza tym majcego wasne dowiadczenia aktorskie oraz wraliwo spoeczn, wyniesion z osobistych przey w rodzinnej Glace Bay u wrt Zatoki witego Wawrzyca. Moe t zmian spowodoway nie tyle wzgldy profesjonalne - bo techniczny ksztat spektaklu zosta w praktyce zachowany - ile pewna ostrono: Rodzynek w socu jest bowiem pierwszym w Stanach realistycznym filmem o problemach Afroamerykanw widzianych ich wasnymi oczami. Po egzotyce Dusz Czarnych i pozytywistycznej serii u kresu lat czterdziestych - Pinky (1949) Kazana, Lost Boundaries (1949), Intruz, Home of the Brave (1949) - pojawia si nowa jako. Bez wtpienia jest to znak czasu w sytuacji, gdy do wadzy dochodz demokraci i prezydentur obejmuje John Fitzgerald Kennedy. Rodzynek w socu wyodrbnia si te jako krok naprzd dziki temu, e autorka nie ustawia problemu rasistowskiego na pierwszym planie, a ju na pewno nie czyni go punktem odniesienia. Owszem, chodzi o awans spoeczny, ale awans poprzez pokonanie wasnych kompleksw i saboci, cho - co oczywiste w walce z bia dominacj. Kwot ubezpieczeniow 10 tysicy dolarw za mier ma wdowa Younger, reprezentatywna czarna matrona, zamierza przeznaczy na domek poza gettem; crka liczyaby na pokrycie kosztw wyksztacenia w szkole medycznej, syn natomiast planuje sklep alkoholowy, by przesta by sug za kierownic samochodu. Po awanturze z matk i on znika; odnalezienie go przez siostr, ktra przekazuje mu swoje 6500 dolarw na nauk, czy znw rodzin na czas, gdy trzeba stawi czoa delegacji mieszkacw osiedla, zamierzajcych z nawizk odkupi domek i zachowa "czysto" okolicy. Pierwotna dumna odmowa wyda si bezsensowna, gdy Walter Lee utraci pienidze zainwestowane w sklep, lecz ostatecznie Youngerowie decyduj si na dalsze lata wyrzecze i szykuj do przeprowadzki. O filmowoci Rodzynka w socu nie da si powiedzie nic dobrego, a waciwie nic w ogle: Lorraine Hansberry zachowaa w scenariuszu kaskady sw, ktrych swobodnie wystarczyoby na cztery godziny. W konsekwencji, jak si zdaje, wykluczony zosta opis plenerowy czy choby znaczne wyprowadzenie akcji poza wntrza. Rola tego staje si jednak wyjtkowo nieistotna wobec pierwszorzdnych zalet rysunku postaci, przedstawianych tyle ekspresyjnie, co kunsztownie, z wielk wiarygodnoci i osobistym przekonaniem. Emocjonalny przekaz psychiki bohaterw bdzie najlepsz cech filmw Petriego, a po telewizyjne Sybil (1976) i The Dollmaker (1984); tu jednak wydawa si tylko asystowa wyraeniu na ekranie uksztatowanego ju w teatrze ducha opowieci. Po oscarowej nominacji za Ucieczk w kajdanach drugi wielki sukces - w roli lekkomylnego Waltera Lee dorastajcego do roli gowy rodziny - odnosi Sidney Poitier, lider czarnych aktorw z pierwszego okresu ich awansu w kinematografii amerykaskiej, a w przyszoci take czoowy reyser z tej czci swego rodowiska, ktra postawi na kompromis i asymilacj. [1963] ROMANCA, zobacz PERY NA DNIE ROMANS Z NIEZNAJOMYM, LOVE WITH THE PROPER STRANGER, Robert Mulligan. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Arnold Schulman. Zdjcia: Milton Krasner. Muzyka: Elmer Bernstein. Piosenka "Love With the Proper Stranger": Elmer Bernstein + Arnold Schulman. Wykonawcy: Natalie Wood (Angie Rossini), Steve McQueen (Rocky Papasano), Edie Adams (Barbie), Herschel Bernardi (Dominick Rossini), Tom Bosley (Anthony Columbo), Harvey Lembeck (Julio Rossini ), Nick Alexander (Guido Rossini), Penny Santon (matka Angie), Virginia Vincent (Anna), Ann Hegira (Beetie), Mario Badolati (Elio Papasano), Henry Howard (Lou), Augusta Ciolli (pani Papasano), Nina Varela (pani Columbo), Marilyn Chris (Gina), Elena Karam (aborcjonistka), Wolfe Barzell (ksidz), Frank Marth (Carlos), Richard Bowler (sprzedawca kwiatw), Lennie Bremen (kierowca ciarwki), Nobu McCarthy (Yuki), Jean Shulman (Charlene), Lou Herbert (Harold), Barney Martin (Sidney), Val Avery (Stein), Keith Worthey (murzyski chopiec), Louis Guss ("Flooey"), Tony Mordente ("Fat"), Richard Mulligan (Louie), Arlene Golonka (Marge), Victor Tayback (Cye), Paul Price (Klepp), Richard

Dysart (ksigowy). Rona Kierownicy produkcji: Alan J. Pakula, Robert Mulligan 100' "Lepszy lub ni grb" - poddaje si Rocky Papasano i manifestujc swe haso na tablicy, kroczy ludnymi ulicami odda kawalersk wolno. Nie chcia jej straci, i podobnie Angie Rossini niechtna bya rezygnacji z paniestwa. cilej, on nie chcia stokro bardziej, jak to muzyk; ale formalnie byli zgodni, e onaty chop zmienia si w kajdaniarza, a jej rwieniczki, ktre bez swych amantw ze szkoy y nie mogy, wszystkie s ju albo rozwiedzione, albo nieszczliwe. No tak; zgoa co innego myl woskie rodziny z Brooklynu. O ile emancypacja pozwala ju si im przeciwstawi, o tyle duo trudniej musi to przyj dziewczynie, zwykej ekspedientce. Na dodatek, dziewczynie w ciy po do przypadkowej nocy i rozczarowaniu po pierwszym zblieniu. Ale wychodzi za tego nudnego knajpiarza Columbo?! Nie; Angie ma charakter. Ma nawet do tego stopnia, e odrzuca starania winowajcy swej sytuacji, jakkolwiek Rocky nie zostawi jej w biedzie i najpierw, powiciwszy zdobyt prac, zaatwi zabieg, potem pomg zmieni decyzj, a wreszcie zerwa ze swoj seksown Barbie, by zadeklarowa gotowo na zwizek z ni, z Angie. Poniewa Rocky te ma charakter (co nawet go troch zaskakuje). Ale wanie natrafienie na opr kae mu ostatecznie tak nagi dum, e bdzie prosi o ask wsplnego ycia. Tu kocz si dwie samotnoci w tumie nowojorskim, zaczyna za sympatycznie zapowiedziana akceptacja wzajemna: Romans z nieznajomym kontynuuje to, co niegdy zaczli Samotni, a tak adnie byo potem podjte z rnymi wariantami i przewag bd czynnika obyczajowego, bd spoecznego w Martym, Wieczorze kawalerskim i Garsonierze. Mulligan, syn policjanta z Bronxu, ktremu w wyborze drogi duchownego przeszkodzia wojna, zasynie w kinie amerykaskim przede wszystkim niezwyk czuoci podejcia do czowieka. Romans z nieznajomym to jego kolejny po Zabi drozda wielki sukces, ktry wzi si bardziej wanie z tonu opowiadania ni z samej treci. atwo jednak przedobrzy; i rzeczywicie, sentymentalizm okae si gwnym zagroeniem filmw Mulligana. Tu nie doszo do podobnego bdu, bo rozprasza go continuo komediowe, a take dlatego, e uczuciowe sprawy pierwszego planu s zrwnowaone obecnoci tumnych scen ramowych, szczeglnie gied muzykw w prologu, i barwnych epizodw z ycia Maej Italii. Ale wzruszajca naturalno bardziej jeszcze jest rezultatem doboru protagonistw, wspaniale wykorzystujcych szans, ktr u Mulligana znajd te inni: Jennifer O'Neill i Gary Grimes w Summer of'42 (1971) czy, w innym wymiarze, Sandy Dennis i Ellen O'Mara w Up the Down Staircase (1967). Natalie Wood wyrniono tu trzeci nominacj do "Oscara"; dla jej partnera by to naprawd pierwszy film, ktry w peni ujawni jego charyzmatyczn osobowo. Metoda z Actors Studio u nielicznych moga znale rwnie bogate dowiadczenie modych lat; niewielu te z tak jak Steve McQueen konsekwencj bdzie wybiera, po czym tak uderzajco naturalnie kreowa role, w ktrych szorstka aparycja samotnikw z galerii ycia i ustawicznie przez nich przyjmowane ciosy cz si nie tylko z si woli i suwerennym uporem, lecz take z lojalnoci i gboko zabarykadowan serdecznoci. [1960] ROMEO, JULIA I CIEMNO, ROMEO, JULIE A TMA, Jir Weiss. Czechosowacja Scenariusz: Jir Weiss, Jn Otcensek. Pierwowzr scenariusza: Jn Otcensek - nowela "Romeo, Julie a tma". Wykonawcy: Ivan Mistrk (Pavel Rumler), Dana Smutn (Hanka), Jirina Sejbalov (matka Pavla), Frantisek Smolik (dziadek Pavla), Blanka Bohdanov (Kubiasov ), Eva Mrzov (Alena), Ladislav Kazda (Melichar), Miroslav Svoboda (Wurm), Josef Kozk (dozorca), Jan Skopeek (tajniak), Karla Chadimov (Josefka). TS

96' Tragedia mioci na tle mieszczaskiego egoizmu - temat, ktrego ekspresyjne obrazowanie przynioso Weissowi kilkakro pikne sukcesy midzynarodowe - w wariancie szczeglnie bliskim: na tle zagady, ktrej sam unikn, wyjedajc przed Anschlussem z rodzinnego miasta do Londynu jako znany ju mody dokumentalista. Historia opowiedziana w ulubionej retrospekcji rozgrywa si pamitn wiosn roku 1942, gdy prascy ydzi s deportowani do Terezna, a po zamachu na hitlerowskiego wiceprotektora Heydricha szaleje wok krwawy terror gestapowcw. W ten wanie czas gimnazjalista Pavel pomaga si ukry w krawieckim skadziku mamy, na strychu kamienicy, crce wywiezionych lekarzy. Hanka, mimo e w rozpaczliwej sytuacji, nie chce go naraa, ale rozwj wypadkw sprawia, e zostaje. Wkrtce w zwizku pomidzy nimi liczy si ju tylko pierwsze zakochanie. Chopiec w okamgnieniu dorasta do swej roli, stwarzajc zaszczutej Hance nade wszystko poczucie bezpieczestwa, cho zdaje sobie spraw z grozy pooenia: wanie zosta rozstrzelany kolega z klasy, ktrego ojciec ukrywa "element wrogi Rzeszy", wanie aresztowano innego ciganego nieszcznika. Plany przewiduj wyjazd. Ale prba wygrania wycigu z czasem po tym, gdy obecno Hanki wysza na jaw, nie udaje si; naprzeciw swojej mioci i odwagi Pavel ma mio i strach matki, naprzeciw swojego modzieczego altruizmu, mniej lub bardziej poddanych panice ssiadw, ktrym dowiadczenie mwi, czym skoczy si przetrzsanie dzielnicy po odnalezieniu opodal kryjwki zamachowcw. Hanka zostaje wyproszona w beznadziejnej dla siebie sytuacji i wybiega pod kule Niemcw. Pavla, chccego dzieli jej los, ocala zatrzanicie bramy przez dozorc. Rozdzierajcy fina rozegrany jest na bardzo wysokich nutach, odwanie i wiadomie, skoro chodzio nie o fatalizm cigu wydarze pojedynczej sprawy, lecz fatalizm ukadu narzuconego przez hitlerowskie ludobjstwo; sztuka reyserii Weissa sprawia jednak, e czysto efektu jest tu wiksza nawet ni rozwizania w wielu scenach wczeniejszych, gdzie wyrazista akcentacja, naleca do poetyki z poprzednich dekad, odbiera filmowi cz jego siy. Te cechy stylistyczne spowoduj zreszt, e Weiss nie odnajdzie si w tak licznej grupie modych kolegw, majcych niebawem podbi wiat cho Romea, Juli i ciemno, ju w okresie zwycistwa nowych fal, take spotkay laury i w Europie (gwne nagrody festiwali w San Sebastian oraz Porretta Terme), i w San Francisco (za scenariusz), przy czym najwiksze wraenie wywoaa wanie wieo filmu, naturalny liryzm. Cz tej aury - melancholijny urok - jest wkadem ony Weissa, namwionej przeze do objcia gwnej roli, pomimo e nie bya aktork; cho jednak cay dramat zostaje rozegrany poprzez reakcje osobowe, kameralnie, z celowym oddaleniem epickiego ta okupacyjnych okruciestw, to jednak nie poprzez niuanse opisu charakterw przez odtwrcw, lecz jako poemat ekranowy z zamknitego wiata. Efekt tak sugestywny zbudowany zosta dziki ekspresji operatorskiej Hanusa oraz dziki precyzji montau, ale gwnie chyba dziki wyobrani akustycznej i bogatemu rozbudowaniu sfery dwikowej. Mniej liczy si tu nawet dialog, umiejtne aktorskie wykreowanie nastrojw osaczenia i bezbronnoci, histerycznego lku i promieniujcej mioci; najwaniejszymi znakami filmu staj si fatalne poszczekiwanie maego teriera, warkot silnikw motocyklowych, seria z automatu zakoczona pojedynczym strzaem, a przede wszystkim przenikliwy wiergot kanarka. [1965] ROMEO, JULIE A TMA, zobacz ROMEO, JULIA I CIEMNO ROZBJNIK, IL BRIGANTE, Renato Castellani. Wochy Scenariusz: Renato Castellani. Pierwowzr scenariusza: Giuseppe Berto - powie "Il brigante". Zdjcia: Armando Nannuzzi. Muzyka: Nino Rota. Monta: Jolanda Benvenuti. Wykonawcy: Adelmo Di Fraia (Michele Rende), Francesco Seminario (Nino Stigliano), Serena Vergano (Miliella), Giovanni Basile (Fimiani), Mario Ierard (Pataro), Salvatore Moscianese (Francesco Tomea), Francesco Mascaro (Carlo Bovone), Elena Gestito (matka Nina), Angela Siriami (Maria Stigliano), Anna Filippini (Giulia Ricadi), Renato Terra (Natale Aprici). Angelo Rizzoli

175'-143' Neorealizm powraca: wydawao si, e jego poetyka uyta do krytycznego odzwierciedlania rzeczywistoci stracia podstaw logiczn po radykalnym poprawieniu si warunkw materialnych i e Dach oznacza punkt kocowy - tymczasem wanie rozkwit kina woskiego zwizany z rekordowymi przyrostami dochodu narodowego umoliwi, w szerokiej panoramie gatunkw i tematw, w deniu do penego rozpoznania sytuacji, ponowne uycie metody. Nie tylko w takich jej rozwiniciach, jakich dokonaj Olmi (przejcie z opisu zewntrznego do wewntrznego), Rosi (poczenie relacji i analizy politycznej) czy samotny De Bosio (nurt narodowych rozlicze etycznych), ale take w bezporednich powtrzeniach. Echo neorealizmu na pocztku dekady lat szedziesitych pozostawi kilka udanych filmw, ktre nie mogc si sta dokadnie tym, czym pokrewne dziea wczeniejsze, niewiele jednak bd si od nich rni: to Bandyci z Orgosolo, Cztery dni Neapolu i najbardziej moe niespodziewany Rozbjnik. Castellani, architekt z wyksztacenia, zaczyna o dwadziecia lat wczeniej jako esteta z kina tradycyjnego, potem za okaza si znakomitym obserwatorem codziennoci swoich rodakw, lecz wybra ton agodny i optymistyczny; teraz natomiast przedstawia epicki dramat o krzywdzie chopw kalabryjskich w pewnym stopniu odpowiednik wczeniejszego o 14 lat Tragicznego pocigu, ktry opisywa walk o ziemi rolnikw nadpadaskich. Gwne rnice polegaj na tym, e De Santis przedstawia sytuacj biec z perspektywy ogu, Castellani za, zrekonstruowawszy wydarzenia z okresu 1942-1950 po rocznym rozpoznaniu na najdalszym poudniu Pwyspu Apeniskiego, stawia na pierwszym planie indywidualist, wykreowanego wczeniej w przenoszonej na ekran powieci. Michele zosta uwikany w konflikt z prawem jeszcze w czasach faszystowskich, jako rzekomy morderca bogatego konkurenta do rki siostry wjta; nie ochroniony jej zeznaniem, otrzyma wyrok 18 lat wizienia. Miao to te skutki dla rodziny jedenastoletniego Nina: pod nieobecno Michelego, pomagajcego si przeciwstawi naciskom, zostaa wyrugowana z dzierawy. miaek wraca jednak z wojskami aliantw. Chce zemsty. Powstrzymuje go przed ni modziutka siostra Nina, Miliella, w przyszoci jego ukochana. Po upadku wadzy faszystowskoobszarniczej Michele, wstpiwszy do amerykaskiej V Armii, staje si przywdc miejscowych wieniakw bez ziemi. Ich starania o objcie nie uprawianych terenw przynios ostatecznie zwycistwo, lecz Michele, zbiegy w gry przed grob ponownego uwizienia, nie jest ju w stanie pogodzi si z rzeczywistoci po zabiciu przyjaciela przez stranikw miejscowego barona i zastrzeleniu Milielli, kiedy zamiast majcego im da lub ksidza na umwionym miejscu pojawili si karabinierzy. Nino jest wiadkiem tragicznego finau szarpania si jego przyjaciela z niesprawiedliwoci: Michele, siejc mier, staje przeciwko wszystkim i ginie z rki jednego z biedakw, o ktrych racje walczy - najbardziej mu sprzyjajcego spord miejscowych przedstawicieli prawa. Neorealistyczna bya ju metoda przygotowania: ankiety, obserwacje, badania socjologiczne. Rwnie obsada w znacznym stopniu skada si z Kalabryjczykw krelcych wraz z aktorami zawodowymi wspaniae portrety mieszkacw tych ziem, Nino Rota wykorzysta za w muzyce ludowe motywy "Ciuri ciuri" i "Simmo ` Napule paisa`" z Poudnia. Autentyczne pierwiastki z najwiksz si ekspresji i czystoci stylu cz si w scenach dramatycznych wydarze spoecznych; Castellani nigdy nie reyserowa z tak dynamik i epickim patosem. Zasadniczo jednak film prowadzony jest w planie indywidualnym dwch bohaterw Michelego i Nina, wiadka jego drogi yciowej, gromadzc przy tym doprawdy sporo wtkw. Zarwno to, jak te wyrane rnice nastrojw surowej, powolnej, spatynowanej jakby partii pocztkowej oraz narastajcych napi czci drugiej, a wreszcie skrty zdecydowane ju po festiwalu weneckim (na ktrym film otrzyma nagrod FIPRESCI) spowodoway nieproporcjonalnoci narracyjne i czciowe skcenie stylistyczne. By moe, przed Rozbjnikiem staa szansa na dzieo wybitne, lecz nie osign waciwego rytmu i zosta ukonstytuowany za mao konsekwentnie. Niewykluczone jednak, e zwyciski rezultat reyser ma w ogle do zawdziczenia pracy trzydziestoszecioletniego Armanda Nannuzziego: zjednoczy on cao swymi zdjciami, imponujco utrzymanymi w kontrastowej fakturze neorealizmu. Zdy j jeszcze pozna w praktyce kamerzysty (by nim te przy Nadziei za dwa grosze) i najpikniej wykorzysta wanie tu, cho w fotografii czarnobiaej zdy jeszcze pokaza sw klas w Bdnych gwiazdach Wielkiej Niedwiedzicy oraz - przy zgoa innym kluczu owietleniowym - w Samotnoci. Nie spotka si ju natomiast na planie z Castellanim, ktry jak

niespodziewanie podj temat i styl Rozbjnika, tak cakowicie porzuci podobne regiony kina. W najbliszych latach zajmie si opowiastkami erotycznymi, z kocem za dekady przejdzie ladem Rosselliniego do telewizji, gdzie przede wszystkim stworzy, po trzyletnich przygotowaniach, jeden z najlepszych w ogle seriali biograficznych - La vita di Leonardo da Vinci (1971). [1961] ROZWD PO WOSKU, DIVORZIO ALL'ITALIANA, Pietro Germi. Wochy Scenariusz: Ennio De Concini, Alfredo Giannetti, Pietro Germi. Zdjcia: Leonida Barboni. Muzyka: Carlo Rustichelli. Scenografia: Carlo Egidi. Monta: Roberto Cinquini. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Ferdinando "Fef`" Cefal), Daniella Rocca (Rosalia Cefal), Leopoldo Trieste (Carmelo Patan`), Stefania Sandrelli (Angela), Odoardo Spadaro (Gaetano Cefal), Margherita Girelli (Sisina), Angela Cardile (Agnese), Lando Buzzanca (Rosario Mul`), Ugo Torrente (wuj Calogero), Pietro Tordi (mecenas De Marzi), Antonio Acqua (proboszcz), Bianca Castagnetta (Matilda Cefal), Renzo Marignano (Ciccio Matara), Laura Tomiselli (ciotka Fifidda). Franco Cristaldi Lux Galatea 108' Po pierwsze, na ziemi woskiej Anno Domini 1961 nie ma rozwodw. Secundo, choby byy, zbyt wielki to dyshonor dla barona nawet tak podupadego jak Cefal, ktry dysponuje tylko kawakiem paacu, reszt bowiem przyszo mu odnaj. Po trzecie, jestemy co prawda w Italii, ale nade wszystko na Sycylii. Na Sycylii licz si wite zasady czci. Prawodawstwo musi je uwzgldnia, wobec czego w kodeksie mieci si odpowiedni paragraf dotyczcy delikwentw miotanych zazdroci i zranion dum: niepodobna im wlepi wicej ni paru lat, o ile umiercili w afekcie. Nawet Mariannin Terranov, co zastrzelia kochanka, trybuna wyceni na lat osiem, cho kobiety - i to zaledwie w dwudziestej sidmej wionie ycia - maj przecie mniej honoru. Ba! Kiedy pragnienia barona Fef` nie s skupione na nieobecnoci ony, lecz na obecnoci przy boku kuzyneczki, cudnej siedemnastolatki, trudno za konsumowa skutki tak przeprowadzonego rozwodu bdc za kratami. Poza tym Fef` o upojnie oowianym wzroku przystojny jest, lecz nie Antinous, wic Angela mogaby nie czeka... Trzeba zrcznie. Baronowa, to natychmiast zauwaalne na jej obliczu, naley do niewiast namitnych, moe w typie Thedy Bary, takich sprzed p wieku, ale zawsze. Gdyby wic podsun jej kochanka i zgromadzi dowody zniewagi rodu Cefal tak straszliwe, e sd zadraby ze zgrozy, to kto wie? Artysta! Ot wanie, artysta bdzie odpowiedni. Naturalnie artysta penowartociowy; Tonino Gambacurta, okrgy tenorek, okazuje si niestety impotentem, lecz nastpny kandydat siga ideau. Fef` odkrywa, e Carmelo Patan`, chrzeniak proboszcza, owszem onaty i po trzykro ojciec, jest marzeniem jego Rosalii jeszcze z czasw wojny abisyskiej, na ktrej - ach, jak to romantycznie moe wzmc uczucia - zosta uznany za polegego na polu chway. Zaangaowany do odnowienia freskw, Carmelo wzbudza podanie innej jeszcze mieszkanki paacu w Agramonte, sucej Sisiny, co tym bardziej skania ku niemu baronow. Miast jednak zdradzi ma w paacu, Rosalia ucieka z kochasiem w sin dal, gdy wszyscy wybrali si do kina obejrze Sodkie ycie. Nie do na tym: Angela myli koperty z listami do rodzicw i do barona, co jej ojciec przypaca miertelnym zawaem, a Fef` (ktry na szczcie sprztn list przed upowszechnieniem si rewelacji) kolejnym uszczerbkiem na honorze, podczas pogrzebu opluwa go bowiem Immacolata, ona Carmela. Dalej wszak ju wszystko ukada si pomylnie. W wycigu zemsty pierwsza dopada niewiernych pani Patan`, w par minut po niej przenosi si w stan wdowiestwa Fef` (biedna Rosalia, naprawd j kocha, tylko za czsto go o to pytaa). Werdykt z artykuu 587 za naruszenie czci: trzy lata, ale praktycznie duo mniej, bo amnestia. Sprawa "nieco kopotliwa, cho w rzeczy samej do zwyczajna" jest fortunnie zaatwiona. Rozwd po wosku, klejnot spomidzy najlepszych fars ekranowych, zasuenie odniesie sukces wiatowy; w kraju bdzie mia jednak zasugi podwjne, bo take spoeczne. Do skutkw prawnych w dziedzinie, ktrej film dotyczy (czyli do referendum rozwodowego) jeszcze daleko, ale otwarte mwienie

o sprawach moralnoci i obyczaju zostao niewtpliwie wspomoone. Pamitajc o tym, mona uwaa utwr zupenie nowy u Germiego nie za a tak wielk sensacj niemniej jego zwrot autorski jest zasadniczy. Od neorealizmu przeszed do psychologicznych filmw kryminalnych, trzymajc si krytycznego realizmu; teraz natomiast postawi na brawurow stylizacj. Nabranego impetu wystarczy mu na p dekady. Jak wiadomo, wszystko zaczyna si od dobrego scenariusza. Wedug kryteriw amerykaskich ten nie ma sobie rwnych w kinie Italii (jako jedyny z woskich zdoby "Oscara"); co najmniej jednak dwa inne atuty dopeniy znaczenie tego pierwszego. Jednym jest konsekwencja reyserska, drug wymienite zaaranowanie obsady. Dyscyplina rodkw przydaje si tu bardzo, bo wystylizowanie na komedi iluzjonow z pocztkw kina, odpowiednio kontrastow w optyce fotografii, nastrcza wielkich trudnoci w narracji rozcignitej na sto z gr minut (przy czym chodzi o subiektywne spojrzenie oczyma barona, umoliwiajce wprowadzenie hipotetycznych wariantw zgadzenia poowicy, a take o owiatowe zorientowanie w realiach okolicy bezrobotnych i analfabetw). W drugiej czci - obiektywnie zreszt sabszej - film nie ma ju tej gstoci, nie ma te waloru rewelacyjnej odmiennoci, ktra tak oywia introdukcj i sekwencje wprowadzajce dowcipne szczegy decydowaa zatem bardziej inwencja wyobraenia ni meandry fabuy, bardziej rytm i biego warsztatowa ni sowo dialogu; ale z tym wanie Germi sobie poradzi, koczc z penym polotem. Zrobi to jednak gwnie dziki wsppracy ze znakomicie dobranymi aktorami. S wrd nich najpopularniejsi, jak Marcello Mastroianni, prezentujcy si we wcieleniu zupenie nowym zwaszcza na tle poprzednich rl w Sodkim yciu, Piknym Antoniu i Nocy, s mao znani a jake bezcenni w wygraniu swej charakterystycznoci, z Daniell Rocc na czele, i jest wielkie odkrycie: pitnastoletnia Stefania Sandrelli. Stanie si protagonistk w drugim, rwnie znakomitym filmie o obyczajowoci sycylijskiej komediodramacie Uwiedziona i porzucona. [1962] RUDOBRODY, AKAHIGE, Akira Kurosawa. Japonia. Scenariusz: Ryuzo Kikushima, Hideo Oguni, Masato Ide, Akira Kurosawa. Zdjcia: Asakazu Nakai, Takao Saito. Muzyka: Masaru Sato. Przewodni temat muzyczny: Ludwig van Beethoven - fragment IX symfonii dmoll op. 125. Dwik: Shin Watarai. Scenografia: Yoshiro Muraki. Monta: Akira Kurosawa. Wykonawcy: Toshiro Mifune (dr Kyojio "Akahige" Niide), Yuzo Kayama (dr Noboru Yasumoto), Yoshio Tsuchiya (dr Handayu Mori), Tsutomu Yamazaki (Sahachi), Terumi Niki (Otoyo), Reiko Dan (Osugi), Tatsuyoshi Ehara (dr Genzo Tsugawa), Yoshitaka Zushi (Chobo), Kyoko Kagawa (obkana nimfomanka), Akemi Negishi (Okuni), Miyuki Kuwano (Onaka), Haruko Sugimura (wacicielka domu publicznego), Eijiro Tono (Goheiji), Kinuyo Tanaka (matka Noboru), Yoko Naito (Masae), Kamatari Fujiwara (Rokusuke), Takashi Shimura (podskarbi ksicia Matsudairy). Akira Kurosawa 185' Tohoscope Trzecia dekada wieku dziewitnastego. Ambitny Noboru Yasumoto, absolwent uczelni medycznej w Nagasace, przybywa do stolicy, gdzie jego celem jest posada lekarza szoguna. Przysig sobie j zdoby, na co ma dobre widoki dziki powizaniom rodzinnym i wiedzy zdobytej w dziedzinie medycyny holenderskiej; na razie, za rad ojca i zgodnie ze skierowaniem, wypado mu odwiedzi klinik doktora Niidego. Na miejscu wychodzi jednak na jaw, e Niide zamierza go zatrzyma na duej (i e wszystko byo z gry ustalone, prno wic Noboru si buntuje i powouje na protektorw). Opory niedowiadczonego modzieca wynikaj nie tylko z zawiedzionych nadziei na szybk karier, ale z charakteru placwki, prowadzonej bezwzgldn rk "Rudobrodego": Koishikawa jest te przychodni dla ubogich. Poza tym Niide, nie oszczdzajc siebie, wymaga podobnej ofiarnoci od personelu, a nietypowymi dziaaniami moe budzi podejrzenia o szarlataneri. Z biegiem czasu Noboru przekonuje si jednak o mylnoci swych sdw, zwaszcza e Niide wybawia go z zawinionych tarapatw; jak te na kocu wychodzi na jaw, on wanie, przenikliwie oceniwszy naturalne cechy charakteru, upatrzy by go sobie jeszcze w Nagasace na ucznia i nastpc. Gdy sta Yasumoty dobiega koca, on sam postanawia

zosta u boku mistrza, rezygnujc z kariery dworskiej. Ma to te zwizek z jego przeyciami osobistymi: zamiast ze starsz crk lekarza szoguna, niewiern Chigus, eni si z gotow na skromne ycie, kochajc go modsz Masae, ktrej wpierw nie chcia zna. W skad trzygodzinnej opowieci wchodzi kilka niemal autonomicznych nowel obrazujcych rol lekarza w warunkach skpych rodkw przeznaczanych przez pastwo (Niide jest kim podobnym do Sanady z Pijanego anioa, nie rozrniajcym pomidzy spoeczn funkcj uzdrowiciela ciaa i duszy, jakkolwiek inaczej usytuowanym spoecznie i potnym jako wzr jednostkowy zreszt take w sensie sprawnoci fizycznej, potrafi bowiem goymi rkami rozprawi si z band napastnikw). Droga dojrzewania moralnego Yasumoty wiedzie poprzez zetknicie si z piciu tragediami: obkanej "Modliszki", umierajcego na raka wtroby Rokusukego i jego crki Okuni, umierajcego na grulic koodzieja Sahachiego i jego ukochanej Onaki, dwunastoletniej Otoyo wyrwanej z domu publicznego w stanie przypominajcym zastraszone zwierztko kulce si w ciemnoci, a wreszcie siedmioletniego Chobo. Wikszo z tych historii znw przywodzi na myl Dostojewskiego, szczeglnie "Skrzywdzonych i ponionych", zarazem jednak uzmysawia, jak wszdzie ujawniaj si podobne oblicza ndzy. Specyfika losw pierwszej z nieszczsnych pacjentek, zetknicia z ktr nieroztropny Noboru omal nie przypaci yciem, wydaje si zreszt bardzo japoska, o ile nie pamita o nadzwyczaj hiszpaskiej obsesji bohaterki filmu Almodovara Matador (1986): obkana od urodzenia nimfomanka umiercia szpilk do wosw w chwili orgazmu, uprzednio ich uwidszy, trzech subiektw ze sklepu ojca. Wtpicego w jej szalestwo Noboru te byaby zabia, omotujc go szalem podczas baga o pomoc; na szczcie wszed w por Niide i skoczyo si na draniciach szyi. Najgbsza w opisie psychicznym jest historia Otoyo, skrzywdzonej i wynaturzonej tak, e reakcje dziewczynki sprowadzaj si zrazu wycznie do agresywnych, a koleje przywracania w szpitalu normalnoci jej postpowania daj zrozumie rozmiar niewiedzy laikw o przyczynach i moliwociach zachowa; najbardziej poruszajca historia ulubieca personelu, siedmiolatka z godujcej rodziny, ktry wci co podkrada. Gdy w kocu zosta na tym przyapany, z poczucia wstydu (silniejszego w Japonii ni gdzie indziej) rodzice zjedli trutk na szczury, nakarmiwszy ni te dzieci. Dwaj starsi, upoledzeni bracia Choba nie przeywaj; w noc, gdy rodzice i on walcz ze mierci, kucharki ze szpitala biegn do studni wierzc, e woanie sigajce rodka ziemi pozwoli zatrzyma do rana dusz w ciele, a zatem uratowa malca. Znakomita dwikowo i obrazowo kulminacja tej sceny zakoczona zostaje zjazdem kamery w gb studni z obiektywem skierowanym ku grze, na gowy pochylonych nad cembrowin kobiet. To jeden z tych momentw filmu, gdy najsilniej daj si odczu intencje Kurosawy. By moe dlatego, e jest (przesadnym) pesymist w ocenie japoskiej wspczesnoci, stworzy w Rudobrodym - w wieku zaledwie 55 lat - jakby ostateczne podsumowanie swojego programu ycia godziwego w spoeczestwie: marzenie o postpie na drodze dobrej woli, z konfucjask rol dobrego nauczyciela i penego szacunku ucznia. Od tego ukadu zacz w Sadze o dudo (ktrej powtrnej realizacji wanie patronuje) i ten motyw, w rnych wariantach, nieraz ju ponawia, wcale zreszt w swoim wyobraeniu nie wic go z konfucjanizmem. Raczej z oglnoludzkim idealizmem, wyraanym midzy innymi przez motyw Beethovena do "Ody do radoci" Schillera (przed realizacj zesp wysucha na polecenie reysera tonw IX symfonii - ukoczonej dokadnie w czasach akcji filmu - by uchwyci waciwy klimat). Rudobrody jest najpeniejszym wyraeniem wiary w wybawienie przez wybitnych przywdcw; filmem, w ktry Kurosawa wkada ogromny wysiek i cae serce, co oczywicie oznacza, e nie chodzi tylko o ponur epok stagnacji za rzdw klanu Tokugawa, ale take o czasy biece, ktre - skoro nie przeminy - daj zawsze nadziej. Jak w Rashomonie, symbolizuje j finaowe przejcie pod portykiem. Perfekcja gboko przemylanego filmu wyranie rni si w wymiarze formalnym od tego, czym Kurosawa imponowa poprzednio. Na tle innych czoowych dokona roku rozlewny w rytmie Rudobrody wydaje si niemal starowiecki, bardziej zreszt przez pami tego, czym przed czterema zaledwie laty bya Stra przyboczna, i bardziej przez obecno archaicznych cznikw montaowych (roleta) ni w skali bezwzgldnej, szczeglnie e wyrafinowane mistrzostwo plastyczne utrzymanych w szarociach kadrw znajduje niewiele wspczesnych filmw godnych z nim si rwna. Niewtpliwie rezygnacja z ekspresji ruchw kamery i z ofensywnej cieki dwikowej poprzednich trzech filmw podyktowana bya zamiarem osignicia refleksyjnego tonu; ten zamiar powid si w peni. Nawet gdyby uzna

niektre fragmenty za niekonieczne i przecignite w rytmie, Rudobrody jest najdoskonalszym humanistycznym dzieem Kurosawy wrd sobie podobnych. Zgodnie z zamiarem najpeniej te wyraa pochwa najcenniejszego dziaania jako sumy wiedzy, wraliwoci i niepowstrzymanego czynu, przy czym pozna rwna si zrozumie ndz ycia, przeama lk istnienia, pokocha. Przykadem musi by dobro; ale osign cele mona tylko poprzez mio. Rudobrody jest take opowieci o rnych formach mioci, poprowadzon bez wahania - i bez bdu - nawet ku najczulszym nastrojom lirycznym, jak w zimowej scenie z Noboru i Otoyo. Nadzwyczajna staranno, z jak Kurosawa pracowa nad tak bliskim mu filmem, wizaa si jednak ze znacznym przekroczeniem planowanego czasu realizacji (z pierwotnych szeciu miesicy prawie dwa lata ) i wieloma dalszymi konsekwencjami. Wyczony z wielu innych projektw Toshiro Mifune, od wierwiecza nieodczny aktor Kurosawy (nie wzi udziau tylko w Pitnie mierci) zdoby za kreowanie Niidego nagrod na festiwalu weneckim, drug po takiej samej za Stra przyboczn, ale ju nigdy nie pojawi si na planie swojego mistrza; dla niego samego za wyczerpanie skoczy si kryzysem psychicznym, co w poczeniu z wrogoci producentw i nieudanymi prbami podjcia realizacji w Hollywoodzie pchnie go za sze lat do prby samobjstwa. Przeminie wiele czasu bez nowych dzie na miar geniuszu Kurosawy i w kocu wyda si, e nieoczekiwanie wczesne podsumowanie przypado na termin po temu najwaciwszy. Dopiero rok 1980 przyniesie wielki powrt: Sobowtra. [1963] SSOM I EN SPEGEL, zobacz JAK W ZWIERCIADLE SAGA O DUDO, SUGATA SANSHIRO, Seiichiro Uchikawa. Japonia Scenariusz: Akira Kurosawa. Pierwowzr scenariusza: Tsuneo Tomita - powie "Sugata Sanshiro". Zdjcia: Fukuzo Koizumi. Muzyka: Masaru Sato. Wykonawcy: Yuzo Kayama (Sanshiro Sugata), Toshiro Mifune (Shogoro Yano), Eiji Okada (Hidai), Yumiko Kokonoe (Sayo Murai), Daisuke Kato (Hansuke Murai), Yunosuke Ito (Saburo Monma), Chisako Hara (crka Monmy), Tsutomu Yamazaki (kapan), Takashi Shimura (prefekt policji). Akira Kurosawa Takarazuka 159' Tohoscope Na wp autorski remake filmu z roku 1943: Kurosawa jest tu nie tylko twrc w paru wtkach zmienionego i rozszerzonego scenariusza, ale opiekunem artystycznym jako producent. Nie bez znaczenia jest te fakt, e rol kluczow dla idei przewodniej kreuje Toshiro Mifune; jakkolwiek bowiem bohaterem jest mody Sanshiro Sugata, przybyy w roku 1882 do Tokio po nauk tajnikw diuditsu, to jak w Rudobrodym - dominuje posta mistrza. Jest nim Shogoro Yano, tworzcy wanie w oparciu o rycerskie zasady moralne wysz form sztuki walki, pozwalajc zwyciy bez brutalnoci: dudo. Postp w takiej dziedzinie nie jest jednak moliwy bez czynnego dowiedzenia racji. Popdliwy modzian, uczc si panowa nad emocjami, musi wic take pokona w bezwzgldnym starciu mistrzw innych szk walki. Pierwszym, na turnieju zorganizowanym przez stoeczn policj, jest jej doradca w dziedzinie diuditsu, ojciec pokochanej przez Sanshira delikatnej Sayo, ktry w par dni po zmaganiach umiera w wyniku obrae; nastpni to przeraajcy Monma (w rwnie przypaca to yciem) i Hidai, arogancki rywal do uczu Sayo, przechodzcy szlachetn metamorfoz dopiero po okaleczeniu w pojedynku. Na koniec, w samotnej walce stoczonej w nienych grach, Sanshiro pokonuje jego brata, najlepszego karatek. W porwnaniu z wersj sprzed lat dwudziestu film charakteryzuje wyranie spokojniejsza, kontemplacyjnie wyrafinowana narracja. Bardziej bowiem ni w poprzednim czasie wojennego sawienia idei zwyciskiej walki roztacza tu Kurosawa buddyjsk przypowie moraln o uszlachetnianiu si czowieka. W tej perspektywie jdrem Sagi o dudo jest satori, olnienie z buddyzmu zen, ktrego

doznaje zbuntowany Sanshiro. Skarcony przez mistrza za naduycie przewagi umiejtnoci w bjce, omieli si go szantaowa samobjstwem, a wykpiony, rzuci si do stawu. Instynkt ycia nie da mu uton; jake jednak wyj z wody ponionym? Tkwi wic zanurzony ca noc. O brzasku przeywa rozchylanie si kwiatw lotosu: to wanie moment, w ktrym poj istot rzeczy. Jego duch zostaje zjednoczony z ciaem. Chwila iluminacji stanie si dla odtd drogowskazem. [1963] SALTO, Tadeusz Konwicki. Polska. Scenariusz: Tadeusz Konwicki. Zdjcia: Kurt Weber. Muzyka: Wojciech Kilar. Choreografia: Witold Gruca. Wykonawcy: Zbigniew Cybulski (Karol "Kowalski-Malinowski"), Gustaw Holoubek (ojciec Heleny), Marta Lipiska (Helena), Wodzimierz Boruski ("Blumenfeld"), Jerzy Block (stary samobjca), Irena Laskowska (Cecylia), Andrzej apicki (pijak), Zdzisaw Maklakiewicz (rotmistrz), Wojciech Siemion (poeta), Iga Cembrzyska (ona Karola). ZRF Kadr 104' Pojcie polskiej szkoy filmowej (wszystko jedno, czy nazywa j jak krytycy francuscy, czy uywa okrele "nurtu antyheroicznego" albo mwi o rozwaaniach racjonalnoci postaw na tle losu narodu), a nawet spojrzenie obejmujce tylko cechy stylistyczne kinematografii polskiej z lat 19541967, musi uwzgldni wrd najwaniejszych posta Tadeusza Konwickiego. Na planie debiutowa przy wsppracy Jana Laskowskiego poetyckim dramatem psychologicznym z opustoszaej play Ostatni dzie lata (1958), inicjujcym w Polsce film autorski w sensie nowofalowym - o dwojgu ludzi poraonych dowiadczeniami czasw wojny i stalinizmu - a w trzeciej prbie stworzy Salto, nalece zarwno do najwaniejszych dzie krajowej formacji artystycznej, jak do najbardziej oryginalnych w Europie dekady przeomu innowacyjnego. Ale by kim jeszcze, bo dusz zespou "Kadr", skupiajcego w okresie powstania wikszo czoowych postaci nowego kina polskiego Wajd, Munka, Kawalerowicza, Kutza, Stawiskiego, cibora Rylskiego, Hena, Wjcika, Lipmana. Konwicki, podczas tworzenia "Kadru" trzydziestoletni pisarz i scenarzysta, zosta kierownikiem literackim. Sta si nim w peni jako inspirator, wsptwrca i opiekun strzegcy jakoci. Tym lepiej wywizywa si z tej roli, e niebawem mia te ju praktyk reysera. Pisarski tryb przekazu z reguy przeszkadza ekspresji ekranowej, rzadko tworzc symbioz z obrazem, czego naleytych przykadw dostarcza nouvelle vague; wyjtkiem narracja oniryczna, najcilej zwizana z istot filmu i otwierajca drog najbardziej twrcz, ale te najtrudniejsza i std po pierwszych prbach tak rzadko jednak podejmowana. Odpowiednikiem Zeszego roku w Marienbadzie stao si w Polsce wanie Salto, zupenie zreszt inne w temacie i zaaranowaniu, a take sposobie traktowania przekazu ekranowego. Dla jego autora nie ma bowiem szczeglnej rnicy pomidzy wyraaniem subiektywnego wiata w "Senniku wspczesnym" - najwybitniejszej z wczeniejszych powieci wydanej w roku 1963 - a materi alegorycznego Salta. Metody wrcz si zazbiaj: z jednej strony Konwicki pisze obrazami, z drugiej umieszcza w filmie komicznie literacki dialog i rozgrywa akcj pomidzy reprezentatywnymi figurami w zakltej czasoprzestrzeni. Jest ona, owszem, bardzo silnie zwizana z terytorium rodzimym i nastrojami biecymi: jak "Wesele" jest modopolskim dramatem narodowym, tak Salto jest komedi narodow z lat maej stabilizacji, o wiele mniej czyteln i byskotliwie zabawn w innych ni swoje czasach, nie mwic o tym, e - jak przystao na dzieo wdrujce ciekami Gombrowicza - poza wasnym terytorium trudne do pojcia w szczeglnym kolorycie, intelektualnym szyderstwie krytycznym i odniesieniach emocjonalnych. Wydarzenia rozpoczte saltem z jadcego pocigu w prologu i zakoczone wskoczeniem w tym samym miejscu do pocigu o dzie pniej opisuj pobyt intrygujcego nieznajomego w miejscowoci znanej mu z czasw wojny. W domu, gdzie niegdy si ukrywa, spotyka crk dawnej ukochanej, swoimi

zachowaniami budzi frustracje tutejszych mieszkacw i ich sprzeczne reakcje, zostajc w kocu podczas witowania lokalnej rocznicy wzity za proroka co zmienia si diametralnie rankiem, gdy z wielkich nadziei zostaje pustka po euforycznym tacu, a poza tym przybywa ona uciekiniera tulca do siebie dziatki i objania, kim jest ten "dziwkarz i garz". Karol Kowalski vel Malinowski zmyka egnany pomstowaniem i gradem jabek, ktre wielce obrodziy. Owa fabua najzupeniej niczego nie wyjania: wane jest bowiem dopiero, e mitomaskiego i skirtotymicznego Polaka wyobraa Zbigniew Cybulski, ktry w adnej scenie nie jest opuszczany przez kamer i zawsze paraduje w czarnej skrzanej kurtce, ciemnych okularach oraz w pionierkach (z czciowym i chwilowym wyjtkiem w okolicznociach kowych). Chodzi wic o autoparodi Maka z Popiou i diamentu, ale take Wiktora z Jak by kochan i duo wicej, bo caej polskiej szkoy filmowej i caej martyrologii przeksztacanej w widowisko. Ale nie tylko. Salto jest metaforycznym i tragikomicznym przeskokiem w landszaft narodowej podwiadomoci - czego wyran wskazwk s trzy odpowiednie obrazy suce jako to czowki - dokonanym w owych latach poczucia absurdu wiata wspczesnego; nic nie jest w stanie wyrazi tego lepiej ni przytoczony w filmie fragment poetycki z Tadeusza Rewicza o spadaniu poziomym i we wszystkich kierunkach rwnoczenie (co mao sprzyja malowniczym postawom niezomnym). W wdrwce wyobrani Kowalskiego-Malinowskiego midzy pragnieniami a lkami polskiego ycia, midzy wiadomoci nieubaganego umniejszania przez czas kadej dumnej przeszoci a kabotystwem jej dyskontowania, midzy doznanymi krzywdami a maostkowymi kompensacjami, bufonad a ebranin uczuciow, odbijaj si gwnie nuty pokoleniowe rocznikw lat dwudziestych - najsilniej dotknitych wojn, a pniej rozgoryczeniem polskich kombatantw - ale na tyle tylko, na ile s one najblisze autorowi, ktry przeglda tu cay lamus polskich mistyfikacji, kompleksw leczonych na og pogard i ksenofobi, polskiej schizofrenii lat popadziernikowych midzy un na horyzoncie przypominajc o tych, ktrzy dniem i noc pracuj przy uranie, i chocholim tacem nowoczesnym, zwanym salto, w murach tworzcych ongi synagog. Przemylne bogactwo znacze daje usprawiedliwienie gstwie dialogw, ktrymi film jest opatrzony; sab stron Salta jest jednak nieruchawo inscenizacyjna. Bliska niemal martwocie, z ca pewnoci nie suy zamierzonej magicznoci wyobraonego wiata: Konwicki jest duo lepszym wizjonerem ni kreatorem naturalnej dynamiki ekranowej. Nawet kierujc galeri pierwszorzdnych aktorw (wcznie z odkrytym w tym charakterze Wodzimierzem Boruskim) wyczarowa niewiele z arcydziea majcego tu szans powsta. Kurt Weber zauwaa, e to jedyny ze wsptworzonych przez niego filmw, ktrego scenariusz podoba mu si bardziej ni gotowy obraz. Na usprawiedliwienie mona byoby powiedzie, e ironia salta w karmion mitami podwiadomo miaa przecie wciga w refleksj, nie za w spektakl; to problem dodatkowy. Niewiele da si wwczas pokaza tak efektownie, jak ujt w deformacji anamorfotycznej wizj lkw bohatera, e trzej uzbrojeni przyjd z wyrokiem i zabij. Konsekwencja zamysu nie przeszkodzia jednak ostatecznie wyniesieniu filmu wspaniaym dowcipem: ile to warte, pokae katastrofa podobnego w ekspresji ekranowej, lecz dramatycznego Jak daleko std, jak blisko (1971). W proustowskim natomiast wariancie poetyckiej wdrwki wiadomoci w rodzinne strony Nowej Wilejki - poprzez proz Miosza - zachwyci jeszcze Konwicki Dolin Issy. [1962] SALVATORE GIULIANO, Francesco Rosi. Wochy Scenariusz: Francesco Rosi, Suso Cecchi D'Amico, Enzo Provenzale, Franco Solinas. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Piero Piccioni. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Frank Wolff (Gaspare Pisciotta), Salvo Randone (przewodniczcy sdu), Bruno Ekmar (konfident), Giuseppe Teti (pasterz Giovanni), Cosimo Torino (Frank "Lampo" Mannino), Giuseppe Calandra (sierant karabinierw wsppracujcy z konfidentem), Ugo Torrente (inspektor Verdiani), Federico Zardi (adwokat Pisciotty), Pietro Franzone (przywdca partii separatystw), Sennuccio Benelli (reporter z Rzymu), Giovanni Gallina (Antonino Terranova), Alberto Crucilla (De Maria).

Franco Cristaldi Lux Galatea 124' Pierwszy z gonych filmw woskich, w ktrych neorealistyczna metoda zastosowana do rekonstrukcji wypadkw historycznych daje now jako kina epickiego. Poprzednio odtwarzano w podobnej formie gwnie freski bitewne; Francesco Rosi po raz pierwszy przedstawia kilkuletni cig wydarze spoecznych i politycznych nie w porzdku kalendarzowym, lecz eksplikacyjnym. Chodzi bowiem o wywd polityczny odkrywajcy kulisy gry o wpywy na Sycylii od wyzwolenia do ustabilizowania si rzdw chrzecijaskiej demokracji. Do kluczowych figur tej gry w okresie od ldowania aliantw 10 lipca 1943 do swej mierci w Castelvetrano w noc z 4 na 5 lipca 1950 nalea Salvatore Giuliano: najpierw rabu, potem pukownik EVIS, oddziaw separatystw wsppracujcych z Amerykanami podobnie jak mafia (w nadziei na niepodlego wyspy, a nawet wczenie jej do Stanw Zjednoczonych ), po ogoszeniu autonomii w maju 1946 i utworzeniu Republiki Woskiej ludowy wataka, wreszcie, po zwycistwie lewicy w wyborach regionalnych - terrorysta, ktry ze swoimi ludmi dokona 1 maja 1947 masakry uczestnikw witecznego wiecu w Portella della Ginestra. cigany, po rozbiciu oddziau ukrywa si jeszcze przez rok, by zgin od kul w tajemniczych i nigdy do koca nie wyjanionych okolicznociach. Ten, ktry przyzna si do zabjstwa - jego przyboczny i przyjaciel Aspanu (Gaspare) Pisciotta - skona otruty w palermitaskim wizieniu Ucciardone, gdy rozczarowany skazaniem w procesie za zbrodni pierwszomajow zapowiedzia ujawnienie uczestnikw spisku. Nici byy wyrane (zdemaskowanie w latach dziewidziesitych korupcji pastwa potwierdzi tylko to, co wynikao z logiki sytuacji). Bez przekraczania granic interpretacji niewiadomego dao si zatem przedstawi sie zwizkw w penym ekspresji cigu przesanek: Giuliano to wykonawca zlece, a potem ofiara mafii, ktra nawizaa porozumienie z chadecj, by podzieli wadz w kraju. Rozpoczynajc od ranka 5 lipca 1950 i koczc na skrytobjstwie w roku 1960 konfidenta Minasoli, ktry by cznikiem pomidzy wadzami a Pisciott, Rosi tworzy filmowy reporta publicystyczny, oparty na nieustajcych przeskokach czasowych (znamienne, e posta tytuowa jest fizycznie obecna tylko w niewielu ujciach i przewanie jako trup): okres nadziei niepodlegociowych, pacyfikacj rodzinnego Montelepre stanowicego centrum terenu dziaa Giuliana, wydarzenia w Portelli della Ginestra, proces winowajcw, przypuszczalny przebieg zamachu na ju niepotrzebnego dowdc zbrojnego ugrupowania - taki, jakiego mona si domyli z zezna - i mier Pisciotty, ktry za duo wiedzia. Inscenizacji dokonano w rzeczywistych miejscach wydarze, z obsad w lwiej czci zoon z nieprofesjonalistw, ze staraniem o epick dynamik blisk dramatowi rewolucyjnemu, ktr potguje jeszcze operowanie szerok skal dwiku. Efekt zosta niewtpliwie osignity - w znacznej mierze dziki sugestywnie kontrastowej, kronikarskiej fakturze kadrw Gianniego Di Venanza, w bliskich planach i penej tonacji odcieni zdejmujcego tylko sceny sdowe. Film wywoa wielkie wraenie i w kraju (gdzie nawet spowodowa utworzenie parlamentarnego komitetu do spraw mafii, oczywicie bezpodnego w dziaaniu), i za granic. Z dystansu czasu - oraz pniejszych licznych przedsiwzi w tym stylu - wida bdzie jednak wyranie przerysowania. Rosi, cho sam poudniowiec (z Neapolu), potraktowa Sycylijczykw cokolwiek egzotycznie: niektre zgiekliwe sceny protestw i rozpaczy, a take teatr na sali rozpraw w Viterbo, s w podnoszeniu ekspresji zbyt instrumentalne, jeeli nie efekciarskie. Zanadto te jednostronnie wyoone s racje publicystyczne. Dwudziestokilkuletni Giuliano na pewno nie by zwykym bandyt - cho tym bardziej nietrafnie wyglda prba zmitologizowania go w groteskowo pompatycznym The Sicilian (1987), gdzie Mario Puzo i Michael Cimino sprbowali poczy ludow legend "Turiddu", lokalnego Robin Hooda, z charyzm przywdcy narodowego i westernowym wtkiem przyjani z Pisciott jako Patem Garrettem - podobnie jak nie byo jeszcze w latach tu powojennych szataskiej omiornicy z czasw midzynarodowego handlu narkotykami. Wybierajc spolaryzowanie faktw, Rosi poniecha moliwoci ciekawszej analizy pocztkw procesu degenerowania si mafii (ktrej niejako naturaln rol policji lokalnych potentatw rozpozna Germi krcc Pod niebem Sycylii), zwizanego z gospodarczym scalaniem si pastwa w okresie zimnej wojny. Nie wszystko, niewtpliwie, mg powiedzie. Stara si w kadym razie dochowa wiernoci optyce Viscontiego, ktremu tu wanie, w okolicach Katanii, asystowa niegdy przy dramacie Ziemia dry. Tymczasem gdy Rosi i modsi od niego podejmuj lini neorealizmu zorientowanego spoecznie, o

szesnacie lat starszy Visconti, nie zmieniajc lewicowych przekona, porzuca na dobre nawet taki opis wspczesnoci, jaki da w Roccu i jego braciach: opracowuje zupenie odmienn wizj Sycylii w imponujcym Lamparcie. [1961] SAM NA PACYFIKU, TAIHEIYO HITORIBOTCHI, Kon Ichikawa. Japonia. Scenariusz: Natto Wada. Podstawa scenariusza: Kenichi Horie - dziennik pokadowy rejsu OsakaSan Francisco w roku 1962. Zdjcia: Yoshihiro Yamazaki. Muzyka: Yasushi Akutagawa, Toru Takemitsu. Monta: Masanori Tsujii. Wykonawcy: Yujiro Ishihara (eglarz), Masayuki Mori (ojciec), Kinuyo Tanaka (matka), Ruriko Asaoka (siostra), Hajime Hana (przyjaciel), Gannosuke Ashinoya (ciela), Shiro Asaoka (waciciel stoczni). Yujiro Ishihara 104' Nikkatsuscope Eastman Color Kolejny outsider w galerii bohaterw Ichikawy, moe najbardziej samotny, ale i najbardziej zwyciski. W kraju tak bardzo nastawionym na wsplnot i afirmacj tym wyraniejszym rysem podstawowym autora Pomienia udrki i Ogni polnych jest podkrelanie samotnoci indywidualistw wyodrbnionych z ogu, wyrzuconych poza nawias, przeywajcych gbokie rozczarowania przy porwnywaniu realnego z wyobraonym bd zmuszanych do subordynacji przez represyjne formy obyczaju, rozkazu, mechanizmw spoecznych. Poddanie si nie przynosi samotnikom Ichikawy niczego dobrego; destrukcyjny bunt rwnie. Trzeba dokona wysiku transformacji, buddyjskiego przejcia w samodoskonaleniu, przeamania swoich obcie jak w dwukrotnie przedstawionej na ekranie Harfie birmaskiej, jak w Hakai (1961) wedug klasycznej powieci naturalistycznej Tosona Shimazakiego opisujcej dramat modego nauczyciela pochodzcego z kasty eta, pariasw, i jak chyba przede wszystkim w Samym na Pacyfiku. Historia jest autentyczna, opisuje samotny rejs z Osaki do San Francisco, ktry w cigu 94 dni odby na maym jachcie "Syrena" Kenichi Horie. To jeden z pierwszych wyczynw tego rodzaju, znacznie bardziej ryzykowny od wielu pniejszych przedsiwzi samotnych eglarzy, bo jeszcze bez udogodnie technicznych (tych zreszt Horie nie ceni; wiosn i latem 1996 znw przemierzy samotnie Pacyfik z ekwadorskiego Salinas do Tokio na dce z aluminiowych puszek po piwie, wspomaganej napdem sonecznym). Dwudziestotrzyletni Kenichi wymkn si w morze, po piciu latach przygotowa, bez dokumentw pokadowych, chykiem, w ciemnoci. Prowadzi jednak dziennik; to na nim opara si Natto Wada w scenariuszu fabularyzujcym i uoglniajcym ten wyczyn ostatnim, ktry przygotowaa dla ma (nie liczc wsppracy przy filmie o olimpiadzie tokijskiej). Wyczyn samotnego miaka by fascynujcy, ale przedstawienie go w filmie penometraowym rysowao si nie mniej karkoomnie ni przebycie Pacyfiku. Rozwizaniem strukturalnym jest seria retrospekcji opisujca przygotowania, wica przeciwiestwami emocjonalnymi sytuacje na oceanie (tajfun) ze wspomnieniami z ldu (matka) i budujca portret psychiczny introwertywnego zapaleca. Nie jest fenomenem; to kto dosy zwyczajny, aden mistyk czy fanatyczny desperat. Troch mieszny, moe nawet nieporadny, lecz zarazem apodyktycznie wymagajcy i zawzity. Prawie 10 tysicy kilometrw! Ale jednak jest raczej antybohaterem ni herosem. Rzuca wyzwanie ywioowi nie baczc na konsekwencje, cho jest w pojedynk. Japoski jak kamikadze? Ze skojarzenie: tamci dziaali dla narodu, ktry na og nie rozumie solistw przedstawianych przez Ichikaw czy Kurosaw, samotnikw wbrew wszystkim. A mody eglarz tak wanie postpuje, od pocztku na przekr gwatownej opozycji rodziny i przyjaci. Mia szczcie. Ale nie po rach. Prawie od razu dosiga go kataklizm pogodowy, jest prawie pywy z choroby, po czym stwierdza, e pynie w odwrotnym kierunku, gdy za wreszcie ma przed sob ciche przestworza, tak mu si przejadaj konserwy, e ywi si wszystkimi zabranymi sodyczami.

Wynagrodzony zostaje eufori wrd stalowoszarych wd o wicie i rozsonecznionych bkitw poudnia opodal Hawajw; oprcz wzorowej konstrukcji najwikszymi atutami filmu s morskie plenery, mistrzowskie w komponowaniu elementw jachtu na szerokim ekranie i umiejtne w czeniu malarskoci z okrelaniem nastrojw poprzez kolorystyk. Nie jest to automatyczne wykorzystanie moliwoci, skoro innych nie byo: Yamazaki i Ichikawa wrcz unikaj bowiem romantyzmu. Nawet za cen osabienia wrae oddaj znuenie. Nie chodzi o pikny wyczyn; chodzi o wyswobodzenie duszy. [1964] SAMOTNO, SENILITA, Mauro Bolognini. Wochy, Francja Scenariusz: Goffredo Parise, Tullio Pinelli. Pierwowzr scenariusza: Italo Svevo - powie "Senilita". Zdjcia: Armando Nannuzzi. Muzyka: Piero Piccioni. Wykonawcy: Anthony Franciosa (Emilio Brentani), Claudia Cardinale (Angiolina), Betsy Blair (Amalia Brentani), Philippe Leroy (Stefano Baldi), Nadia Marlowa (Margherita), Nando Angelini (zoliwy kolega Emilia). Zebra Aera 110' Finezyjna adaptacja literacka z przeszoci (czas akcji powieci, napisanej w ostatniej dekadzie XIX wieku, jest przesunity na koniec lat dwudziestych) zaczyna ustala reputacj Bologniniego w dziedzinie stylowej ekranizacji: nastpn prac bdzie Agostino (1962) wedug Moravii, do najlepszych replik wasnej prozy zaliczona przez samego pisarza. Ale Samotno o tyle jest nietypowa, e tym razem reyser zaciera oblicze materialne epoki i dokadniejsz lokalizacj czasow, nie gubi si w szczegach formy wizualnej, za to najdoskonalej ze wszystkich filmw oddaje psychik bohaterw na tle sytuacji ekonomicznej i obyczajowej. Z pewnoci by tego godny i dawa takie moliwoci orygina: druga w dorobku powie triesteczyka Itala Sveva, ktry - wczeniej ni korzystajcy z jego inspiracji przyjaciel Joyce i niezalenie od Prousta - wszed na drog rozwoju dwudziestowiecznej literatury psychologicznej, porzuciwszy weryzm na rzecz monologu autoanalitycznego, intymizmu, przeciwstawienia narratora wciskajcej si w wyobrani rzeczywistoci. Bohaterem jest czterdziestoletni urzdnik, mieszkajcy w Triecie ze staropaniesk siostr Amali i sam ju nabierajcy odruchw starokawalerskich. Defensywny, podejrzliwy, traktuje rzeczywiste i urojone dylematy zbyt serio, ubolewa nad brakiem wielkiej mioci w swym yciu, ktre prbuje odbi w pisanej ksice. Rzebiarz i malarz Stefano, jego przeciwstawne dopenienie, jest mu jedynym przyjacielem do czasu, gdy Emilio poznaje uderzajco pikn, ywioow dwudziestolatk. Powiadomiony, e Angiolina ma z opini, tym bardziej stara si utrzyma wobec niej dystans dyktowany przez mniemania o swej wielkomiejskiej wyszoci, ale nie trafia na naiwn: widzc jego nastawienie na przelotn przygod erotyczn - mierna sytuacja finansowa i konieczno utrzymania siostry nie pozwalaj zreszt bohaterowi myle o oenku - dziewczyna umiejtnie maskuje sw plebejsko, prowadzc wasn gr dla zdobycia ma. Kompleksy seksualne i zazdro doprowadzaj w rezultacie Emilia do rozstroju i fatalnego skrzywdzenia Amalii (odkrywszy zauroczenie Stefanem, zabrania mu odwiedzania siostry, co powoduje jej depresj, tajemne narkotyzowanie si eterem i w kocu mier wycieczonej desperatki na infekcj pucn), natomiast przechodzcy zwroty rozwj zwizku z Angiolin osiga wreszcie to stadium, e zostaj kochankami, lecz hipokryzja i maostkowo uniemoliwiaj Emiliowi podjcie najlepszej decyzji. Odtrciwszy dziewczyn w krytycznym dniu mierci Amalii, daremnie prbuje potem co naprawi, nawet na cen upokorzenia przez nastpnego jej znajomka. Pozostaje mu tylko samotna droga ku staroci. Rozwinita i subtelna analiza uczu, trybu pojmowania i moralnoci mieszczaskiej wie si z bardzo sugestywn atmosfer zdj Armanda Nannuzziego: smutne ulice starego Triestu, nieprzyjazna pustka nocy, pochmurne niebo, zadeszczone bruki wietnie zostay ujte ju to w kontrastach dnia, ju to w szerokiej gamie ptonw po zapadniciu zmroku. Korzystnie rwnoway to przecienie sowem (do

dialogw dodaje si jeszcze komentarz wewntrzny bohatera), co jest zreszt wynikiem wyjtkowo silnego oparcia obrazu na aktorstwie czworga gwnych wykonawcw, z ktrych jedynie Claudia Cardinale, cho urodzona w Tunisie, jest w peni Woszk, a oprcz niej tylko Philippe Leroy, odkryty przez Beckera w Dziurze, bardziej ni we Francji zadomowi si odtd w Italii. Midzynarodowo zespou nie ma jednak adnego zwizku z nastawieniem popularnym; jest jedynie owocem konsekwentnej aranacji obsady wedug kryteriw psychofizycznych i wartoci aktorskiej. Wierny w odniesieniach obyczajowych, staranny w oddaniu skomplikowanych niuansw motywacji, dokonujcy rewizji moralnych, lecz zawieszony w ocenach po postawieniu pyta, wieloznaczny film Bologniniego naley wrd dramatw psychologicznych kina swoich lat do najbardziej skoncentrowanych wewntrznie. [1960] SAMOTNO DUGODYSTANSOWCA, THE LONELINESS OF THE LONG DISTANCE RUNNER, Tony Richardson. Wielka Brytania. Scenariusz: Alan Sillitoe. Pierwowzr scenariusza: Alan Sillitoe - nowela "The Loneliness of the Long Distance Runner". Zdjcia: Walter Lassally. Muzyka: John Addison. Przewodni temat muzyczny: hymn "Jerusalem". Dwik: Don Challis. Monta: Antony Gibbs. Wykonawcy: Tom Courtenay (Colin Smith), Michael Redgrave (dyrektor zakadu poprawczego), James Bolam (Mike), Avis Bunnage (matka Colina), Topsy Jane (Audrey), Alec McCowen (Brown), Dervis Ward (detektyw policyjny), Philip Martin (Stacey), Raymond Dyer (Gordon), Julia Foster (Gladys), Joe Robinson (Roach), Ray Austin (Craig), James Caincross (Jones), Robert Percival (polityk w tv), Dallas Cavell (lord Jaspers), Peter Kriss (Scott), James Fox (William Gunthorpe). Woodfall 104' Nie ma i nie bdzie zgody na podporzdkowanie si spoeczestwu, ktre zniewala pienidzem i mitem sukcesu: anarchistyczny Colin Smith z Samotnoci dugodystansowca ma znacznie twardszy kark ni poprzedni buntownik Alana Sillitoe, bohater Z soboty na niedziel, czy syzyfowy pretendent do awansu ze Sportowego ycia Andersona. Osiemnastoletni Colin trafi do domu poprawczego w Ruxton Towers, jeli tak to zechcemy uj, zasuenie: zajmowa si uliczn wczg, zosta zidentyfikowany jako wamywacz, jego dom rodzinny nie gwarantowa szans na reedukacj (ojciec, notabene dziaacz zwizkowy, zmar po duszej chorobie; wypata piciuset funtw zapomogi o tyle zmienia marn wegetacj rodziny, e pozwolia matce na spenienie drobnomieszczaskich aspiracji i postaranie si o mao sympatycznego kochanka; Colin, ju przedtem sabo zwizany z bliskimi, teraz zosta oddzielony od nich barier gbokiej niechci). We wzorowym zakadzie miaby pene szanse na znalezienie miejsca w yciu, poniewa objawia wyjtkowy talent lekkoatlety, a dyrektor, peen szlachetnych intencji wychowawczych, uwaa karier sportow (i karier zakadu poprzez efekty sportowe) za wymienit okazj do zdobycia prestiu w pastwie Jej Krlewskiej Moci. C z tego jednak, kiedy Colinem kieruje imperatyw niepodporzdkowywania si pryncypaom, instynkt oporu czowieka manipulowanego: zbyt wielkim sta si pupilem, za bardzo dyrektorowi zaley na triumfie reprezentanta domu poprawczego w zawodach z wychowankami elitarnej szkoy redniej, aby wygranie biegu przeajowego nie oznaczao, e racj maj Instytucje, e racj ma System i jego sternicy, a wic to wszystko, czego on, Colin, nienawidzi. W skomplikowanej strukturze retrospekcji Richardson opisuje wiadomo bohatera, ktry podczas biegw treningowych i podczas decydujcej walki na trasie wspomina dowiadczenia ycia, wiodce go do ostatecznej decyzji zatrzymania si przed met i demonstracyjnego oddania zwycistwa przeciwnikowi. Musi to w rezultacie oznacza rezygnacj z awansu i powrt do roli outsidera, tym bardziej teraz represjonowanego, e niepoprawnego. Film przykadnie unika atwej demagogii opisu charakterw i faktw, ale w pogoni za metafor biegu Colina mimo wszystko zlekcewaona zostaa kategoryczno ich doboru (zbyt jednostronne s sploty okolicznoci decydujce o rozwoju wypadkw, zbyt negatywnie malowani ludzie). Zabrako te

formalnej siy sekwencji kocowej, w ktrej bohater decyduje si na prowokacyjne wyamanie z narzuconych ryzw. Samotno dugodystansowca frapuje gwnie tym, co da autentyzm autobiograficznych refleksji Alana Sillitoe i wspaniaa kreacja debiutujcego tu Toma Courtenaya, absolutnie wiernego odruchami i sylwetk swojemu bohaterowi, a unikajcego wyudzania dla sympatii. Mniej natomiast przekonuje w filmie Richardsona wykadnia mylowa: zupena negacja brytyjskiej struktury spoecznej, brak dystansu wobec opisanej mentalnoci, niekonstruktywno konkluzji. Gdy Reinhold Messner - ktry swe denia ujmowa symbolicznie sowami o wyrywaniu si na swobod zastanawia si przed atakiem na ostatni omiotysicznik, czy wolnoci nie byaby wanie rezygnacja z tego zwycistwa, wybiera midzy romantyzmem a buddyzmem zen, goszcym wolno tylko poprzez rezygnacj. Colin wybiera przede wszystkim to, e nie bdzie istot spoeczn. Kilka lat pniej podobne nastawienia emocjonalne kierowa bd ruchem kontestacji; znacznie jednak dojrzalej zostan w nim okrelone cele i analiza mechanizmw rzeczywistoci. W tym filmie Richardsona wiat spoeczestwa brytyjskiego jest jednym wielkim nieporozumieniem, szyderczo potraktowanym na ekranie (nigdzie nie wida tego lepiej ni podczas imprezy kulturalnej w zakadzie, kiedy wychowankowie najpierw musz podziwia groteskowe wystpy wokalistw, a pniej zostaj skuszeni urokiem wsplnego odpiewania psalmu o Nowym Jeruzalem). Samotno dugodystansowca jest tylko demonstracj przeciwko schematom ycia i schematom ich filmowego ukazywania, buntem wobec skrajnego konserwatyzmu brytyjskiego. O tyle zyskuje wymiar dodatkowy, e uwiadamia kompletn nieprzystawalno sposobu mylenia dyskryminowanego proletariusza i rzecznikw istniejcego porzdku, a take zdradza pewn charakterystyczn cech saboci tych, ktrzy ten porzdek chcieliby zmieni: wynikajcy z indywidualizmu i lojalizmu postpowania Brytyjczykw brak woli wsplnego dziaania i porozumienia na rzecz radykalnej odnowy. Jakkolwiek jednak ten film jest nierwny, to przecie fascynujcy; bez wtpienia obok Sportowego ycia i Smaku miodu zasuguje na miano trzeciego z najwietniejszych wspczesnych dramatw kina angry young men. Nie tylko dla swej wspaniaej faktury szarych zdj dokumentujcych chropowat rzeczywisto, wymienicie montowanych skojarzeniowo z oddaniem rytmu chwili i dopenionych tem dwikowym jeszcze lepiej ni w Smaku miodu; nie tylko te dla inteligentnej i dobitnej inscenizacji, oryginalnoci kompozycji, lekkostopej wizji pierwszych faz biegu czy ujmujcego opisu swobody bohatera podczas eskapady z dziewczyn. Take bowiem - pomimo wszystko i przede wszystkim - dla swego piknego ducha niezawisoci. [1962] SANMANO AJI, zobacz SMAK JESIENNEJ SAJRY SATURDAY NIGHT AND SUNDAY MORNING, zobacz Z SOBOTY NA NIEDZIEL SEDMIKRASKY, zobacz STOKROTKI SEDOTTA E ABBANDONATA, zobacz UWIEDZIONA I PORZUCONA SEISHUN ZANKOKU MONOGATARI, zobacz NAGA MODO SENILIT, zobacz SAMOTNO SEPPUKU, zobacz HARAKIRI SHAKESPEAREWALLAH, zobacz SZEKSPIROWSKA KOMPANIA SHOKEINO SHIMA, zobacz KARNA WYSPA SD, SUD, Wadimir Skujbin, Aida Manasarowa. Zwizek Radziecki. Scenariusz: Wadimir Tiendriakow. Pierwowzr scenariusza: Wadimir Tiendriakow - opowiadanie "Sud". Zdjcia: W. Boganow. Muzyka: A. okszin.

Wykonawcy: Nikoaj Kriuczkow (Siemion Tietierin), Oleg akow (Dudyriew), W. Kolcow (Mitiagin), P. Wokow (Michajo), S. Kryow (Donat), K. yow (sdzia ledczy), Anatolij Cziemodurow (prokurator), Walentina Tielegina (Dudyriewa), Antonina Maksimowa (Tietierina). Mosfilm 75' Tragiczny wypadek na polowaniu: z dwch kul przeznaczonych dla niedwiedzia jedna powala zwierza, od drugiej ginie przechodzcy odludn okolic mody czowiek. Strzelali rwnoczenie kochozowy felczer i dyrektor pobliskiej wielkiej budowy - nowicjusze, ktrzy bez refleksu zareagowali na ostrzeenie kierujcego wypraw dowiadczonego myliwego. Kto winien wobec prawa? Gdyby znaleziono cho jeden z wystrzelonych pociskw, ustalenie byoby proste; poszukiwania grupy dochodzeniowej kocz si jednak na niczym. Poniewa brak faktw, otwarte zostaje pole dla spekulacji, naciskw, wyborw pomidzy zem "spoecznie mniejszym" (obwinienie felczera) a "spoecznie wikszym" (domniemanie, e zabjc jest dyrektor). Gdy stary myliwy znajduje jednak rozstrzygnicie na rzecz drugiej z ewentualnoci - kul w niedwiedziej czaszce, lecz niebacznie pozbawia j cech dowodu procesowego, oskarony zostaje o kamstwo w obronie znajomego felczera. Przytoczony autorytetem wadzy sdowniczej odwouje zeznanie. Sprawiedliwoci przyj moe teraz z pomoc tylko sia moralna, jak znajdzie w sobie dyrektor; ale i to nie naprawi cakowicie szkd wyrzdzonych przez dziaanie kierowane mentalnoci ochrony interesu zbiorowego. Nawet gdy wszyscy dziaali w dobrej wierze... Przedwczenie zmary Wadimir Skujbin, ktry czterema filmami z lat 1957-1962 da si pozna jako jedna z najciekawszych postaci odnowy postalinowskiej, pracowa nad Sdem ju na progu mierci, z wzka inwalidzkiego; by moe rwnie i std bierze si tu niecodzienny ton wielkiej powagi, solennego rozwaania odpowiedzialnoci za wasne czyny. Ale nie tylko std: wida wyranie, e od pocztku zamierzona tu bya pryncypialna i wnikliwa rozprawa z niepraworzdnoci utworzon przez nawarstwianie si latami schematu doktrynalnego o nadrzdnej racji systemu wobec racji indywidualnej. Jeeli taka rozprawa bya moliwa - bez poruszania bezporednio tematu korupcji - to dlatego, e miecia si w tradycyjnie rosyjskim stylu dobitnego rozstrzygania susznoci. Na ekranie czsto wyraao si ono natrtn dydaktyk i patosem; tu ton jest czysty i cichy. Powsta fascynujcy si wewntrzn moralitet, cho rodki formalne byy tak proste: par lenych plenerw, ubogie scenograficznie wntrza, bardzo wiarygodnie odtworzone - szczeglnie przez Nikoaja Kriuczkowa sytuacje, w ktrych mao si mwi, w ktrych waciwie przemawia cisza. Niewiele powstao filmw o takich proporcjach tworzywa i efektu; jeli je mona odnale, to wrd dzie najlepszych autorw. [1962] SIERIOA, Gieorgij Danielija, Igor Taankin. Zwizek Radziecki Scenariusz: Wiera Panowa, Gieorgij Danielija, Igor Taankin . Pierwowzr scenariusza: Wiera Panowa opowiadanie "Sierioa". Zdjcia: Anatolij Nitoczkin. Wsppraca operatorska: Leonid Kosmatow. Muzyka: Boris Czajkowskij. Monta: P. Cziecziotkina. Wykonawcy: Boris Barchatow (Sierioa), Siergiej Bondarczuk (Dmitrij Korostieliow), Irina Skobcewa (Marjana Korostieliowa), Siergiej Mietielicin (Waka), Natalja Cziecziotkina (Lidka), Aleksiej Docenko (Szurik), Jurij Kozow (eka), Wasilij Mierkurjew (wujek Kostia), Aleksandra Panowa (babcia Pasza), K. Froowa - Woroncowa (ciotka eki), Nikoaj Siergiejew (ukjanycz). Mosfilm 80' Pirkiem rysowane epizody z ycia kilkuletniego chopca: nowy tata, may braciszek, przeprowadzka do innego sowchozu. Zaprawiona prostolinijnym dydaktyzmem, udana prba spojrzenia oczyma wraliwego

dziecka, obrazowana lakonicznie, z pogod i z typowo rosyjskim ciepym optymizmem. W pierwszej czci debiutancki film jest jeszcze wyranie niedojrzay, powierzchowny w nastrojach i bahy w obserwacjach - moe poza wtkiem roli autorytetu w wiatopogldzie Sierioy - ale pniej, szczeglnie w finaowej sekwencji wyjazdu do Chomogorw, osiga nie tylko spjno i napicie emocjonalne, lecz take wymiar poetycki. Idealnie dobrany do roli tytuowej Boris Barchatow wykonuje swoje obowizki z caym przekonaniem i powag; niema cz oryginalnoci zawdzicza ta impresja wanie jemu. [1961] SIGNORE & SIGNORI, zobacz PANIE I PANOWIE SIKTOR, zobacz ZAUEK SKRA Z LATA, PIEL DE VERANO, Leopoldo Torre Nilsson. Argentyna Scenariusz: Leopoldo Torre Nilsson, Beatriz Guido. Pierwowzr scenariusza: Beatriz Guido - powie "Convalecencia". Zdjcia: Oscar Melli. Muzyka: Robert Schumann, Claudio Monteverdi. Monta: Jacinto Cascales. Wykonawcy: Graciela Borges (Marcela), Alfredo Alcn (Martin), Luciana Possamay (Adela), Franca Boni ("Joujou"), Juan Jones (Marcos), Pedro Laxalt (Albert). Angel 100' Studentka, nudzca si samotnie podczas wakacji w willi na obrzeach urugwajskiego kpieliska Punta del Este, otrzymuje osobliw propozycj od swej babki, znanej z nader swobodnego ycia: jeeli umili ostatnie ju chyba tygodnie umierajcego na grulic syna jej bogatego kochanka, wwczas zostanie wynagrodzona rocznym pobytem w Paryu i kolekcj od Diora. Ukad zostaje zawarty. Dwudziestokilkuletni Martin rzeczywicie jest w bardzo zym stanie i, cho Marcela go nie lubia, teraz odczuwa lito pomieszan z sympati, co pozwala odegra jej pozory ywszych uczu do szalejcego za ni nieszcznika. Jeeli co jej przeszkadza, to panoszenie si dwojga sucych Martina; gdy jednak wobec powrotu wietnego samopoczucia zostaj przeze odprawieni, Marcela przeywa z nim tydzie plaowej idylli. Z kocem lata badania kontrolne wykazuj, e choroba zadziwiajco si cofna. Przybywajcego z radosn wiadomoci i owiadczynami Martina czeka jednak szok: dziewczyna w pierwszym odruchu wyjawia prawd. Skutkiem jest samobjstwo. Marcela nie zdradza jego powodu, zamierzajc odebra naleno, ale uwiadamia sobie, e nie pozbdzie si tego, co zaszo, jak letniej opalenizny - i nie tylko dlatego, e udawana mio pocza si zmienia w prawdziw. Najjadowitszy atak Beatriz Guido i Torre Nilssona na buruazyjn korupcj, przede wszystkim na egoistyczne zakamanie moralne (nie tylko latynoskiej klasy pasoytniczej, ale take poddanych jej wpywom, jak sucy Adela i Marcos) zawarty jest w filmie najbardziej zarazem jaskrawym fabularnie i najdoskonalszym strukturalnie. Skra z lata, skupiajc stae u swych autorw wtki gwatownego zaamania si zudze, rwnoczesnej rozwizoci i obsesji grzechu, zewntrznych oznak zdrowia i utajonej ruiny, uwodzicielskiej elegancji i wampirycznej dzy posiadania, prowadzi sw filipik przeciw hipokryzji ze zdystansowan ironi (tylko kocowe ujcie zrozpaczonej, symbolicznie pograjcej si Marceli daje w tym wywodzie jaki akcent o odmiennej naturze). Utrzymany w jednolitym, powolnym rytmie, wietnie zmontowany film rozgrywa si gwnie w sonecznym plenerze, co daje chyba tym ciekawszy kontrapunkt i - przy podobnej leniwej pynnoci spojrze kamery z niskich ktw - odrnia urod obrazu od tej z wczeniejszych dokona Torre Nilssona, gdzie barokowo gstych kadrw tona w mrokach przypominajcych Wellesa i Wylera z lat czterdziestych; tym razem optyka skojarze lepoty etycznej i pustki przypomina bardziej Antonioniego. Mona zaryzykowa sd, e nie przypadkowo. Torre Nilsson jest w swym podejciu do dorobku kina i programu autorskiego bliski francuskim nowofalowcom i ma ambicje przywdztwa w poudniowoamerykaskim ruchu nowoczesnej sztuki ekranowej. Wanie jednak od tego filmu porzuci dramaty kameralne na rzecz bardziej rozbudowanych, rycho za skoczy

si korzystny czas dla powanych przedsiwzi w kinie argentyskim. [1962] SKLEP PRZY GWNEJ ULICY, OBCHOD NA KORZE, Jan Kadar, Elmar Klos. Czechosowacja Scenariusz: Ladislav Grosman, Jan Kadar, Elmar Klos. Pierwowzr scenariusza: Ladislav Grosman powie "Obchod na korze". 125' Rok 1942. Wykonanie ustaw norymberskich w miasteczku na Sowacji nadcisaskiej: najpierw "aryzacja" ydowskiego majtku, rzemiosa i sklepw, potem deportacja do obozw zagady, przeprowadzana systematycznie w caym pastwie ksidza Tisy, ktre jako pierwsze po Trzeciej Rzeszy postanowio dobrowolnie zatwierdzi i zrealizowa antysemickie prawa o ochronie czystoci rasowej. Ladislav Grosman opisa, jak to pewien poczciwy stolarz, naciskany przez on, sta si niechccy wspuczestnikiem ludobjstwa; mistrzowska ekranizacja jego opowieci, wystawiajcej moralny rachunek oportunizmowi, maostkowoci i egoizmowi, przynosi najbardziej przenikliwe oskarenie antyfaszystowskie. Pierwszy "Oscar" dla filmu rodkowoeuropejskiego, w lad za ktrym nastpny przypadnie za dwa lata Pocigom pod specjalnym nadzorem, potwierdza wietno czeskiej nowej fali, cho pod wzgldem formy Sklep przy gwnej ulicy nie jest na jej tle typowy. Wypada duo bardziej klasycznie take w odniesieniu do poprzednich filmw Kadara i Klosa (spokojna kamera, brak zblie teleobiektywowych). Jest te, moe obok pniejszego O uroczystoci i gociach, najbogatszy treciowo. Scenariusz powstawa przez trzy lata, rwnoczenie z rozwiniciem w krtk powie pierwotnej noweli "Puapka". Poznana przez reyserw w czasie, gdy Grosman jeszcze nie publikowa, zachwycia ich tym bardziej, e dobrze znali tamte realia z modych lat, gdy trwaa jeszcze galicyjska symbioza narodowoci majca by zniszczona przez faszyzm (budapesztanin Kadar rzuci studia prawnicze, by uczy si filmu w Bratysawie, i praktykowa u piewcy ziemi sowackiej Karela Plicki, podobnie jak potem morawianin Klos). Kluczem do wstrzsajcego efektu caoci jest w tej fabule zmiana tonu od komediowego poprzez tragigrotesk do dramatu o pewnych cechach tragedii antycznej: zasada kontrapunktu potguje zarazem wraenie emocjonalne i czyni bardziej bezlitosnym osd wspuczestnictwa w czynieniu za. atwo potpia zbrodniarza wiadomego, ale atwo te wybacza sabo w obliczu okrutnych dylematw. Sklep przy gwnej ulicy przenikliwie objawia odpowiedzialno za towarzyszenie totalitarnej zbrodni, nie rozgrzeszajc nie tylko za chciwo i gupot, ale take za strach i niezdecydowanie: bo to spokojni i w miar uczciwi s biern wikszoci w systemach przemocy, dajc t biernoci przyzwolenie i budzc si z niej, gdy jest za pno. Jak podczas procesu Eichmanna zauway Ladislav Mlazko, sowacki autor powieciowego pierwowzoru mierci nazywajcej si Engelchen skoro si przyjmuje do wiadomoci, e uprawomocniono ustawy norymberskie, to caa reszta jest tylko spraw wyobrani. Przecie Hitler, odmiennie ni Stalin, uczciwie wypeni obietnice poczynione jeszcze w "Mein Kampf" przypomina sawny balladzista Wolf Biermann. Tono Brtko z pewnoci nie by pazerny, i chyba nawet troch za leniwy, aby pasjonowa si robieniem pienidzy. Moe nawet jego zrzdliwa Evelyna byaby spokojniejsza, gdyby nie okolicznoci: oto w nareszcie wasnym, katolickim pastwie mona sobie ycie poprawi, ci i owi co sobie zaatwili, im natomiast powodzi si najgorzej. Na dobitk szwagier, lokalny komendant faszystowski, wykiwa ich przy podziale spadku, a teraz Tono nie chce go poprosi o jak okazj. Gdy wic niecierpiany Kolkocke sam oferuje objcie pasmanterii w centrum, Brtkowie wpadaj w zachwyt. Wprawdzie po otrzewieniu Antonowi wstyd i gupio, ale jako to sobie wybacza, gdy niewiadoma nowych porzdkw wacicielka - siedemdziesicioomioletnia gucha wdowa - bierze go za przydzielonego pomocnika. Potem Brtkowi przychodzi si te pogodzi z nastpn konstatacj, e jest nie tylko wini, ale i durniem, co mu objania uczciwy ssiad: sklepik nie przynosi adnego dochodu, Rozalia Lautmannowa jest utrzymywana ze skadek gminy ydowskiej. C; wobec tego Tono rwnie bdzie co dostawa, byle nie skrzywdzi starowinki. Oczywicie onie cicho, sza. No i tak by si moe jako uoyo, cho Evelyna wci

dopytuje o ukryte przez ydwk zoto, gdyby nie nakaz deportacji. Straciwszy gow Brtko, chcc ukry niczego nie pojmujc wacicielk sklepu (tym bardziej niczego nie pojmujc, e spi si ze strachu), wpycha j popiesznie do komrki na zapleczu; przeraona staruszka potyka si i po uderzeniu w gow kona. Nieszczsny aryzator wiesza si, widzc jak ssiadka ukrywa ocalaego z transportu ydowskiego chopczyka. Imaginacyjna finaowa scena rajskich plsw Tona i pani Rozalii, ukazana w przewietlonych i spowolnionych kadrach, jest jeszcze jedn przejmujc antytez poprzednich realnych obrazw zbirki wywoonych ydw na rynku i podoci ludzi niezdolnych unikn puapek, w jakie wika ich historia (sens pierwotnego tytuu Grosmana tumaczy si tym, e Brtko nie wie, czy o jego podopiecznej zapomniano przy transporcie, czy te szwagier chce sprawdzi jego lojalno); sumie znacze Sklepu przy gwnej ulicy Kadar i Klos umieli zapewni zarwno wysoce wiern w realiach, jak precyzyjnie wywaon stron obrazow, a take dwikow i muzyczn, ktr przygotowa czoowy czechosowacki kompozytor dla sceny i ekranu, Zdelek Liska. Ogromny wpyw na ksztat filmu mia te wybr gwnych wykonawcw. Jozef Kroner jest jako Brtko idealnym wyrazicielem czowieka bdzcego, nienawykego do dostatecznej czujnoci wobec za; prowadzca Teatr ydowski w Warszawie Ida Kamiska, ktra na ekranie wystpowaa ju w roku 1911, daje kreacj niezwyk w swej nadekspresyjnej odrbnoci, w uczynieniu z guchoty bohaterki cechy symbolicznej, a niepowtarzaln take w tym, e przywouje cay tamten wiat dobrodusznej skrztnoci i naiwnej pogody ycia, zamordowany w komorach gazowych. [1966] SKRYTOBJSTWO, ANSATSU, Masahiro Shinoda. Japonia. Scenariusz: Nobuo Yamada. Pierwowzr scenariusza: Ryotaro Shiba - powie "Bakumatsu". Zdjcia: Masao Kosugi. Muzyka: Toru Takemitsu. Scenografia: Junichi Osumi. Monta: Masahiro Shinoda. Wykonawcy: Tetsuro Tamba (Hachiro Kiyokawa), Ko Kimura (Tadasaburo Sasaki), Keiji Sada (Sakamoto Ryoma), Shima Iwashita (Oren), Eitaro Ozawa (ksi Matsudaira), Eiji Okada (Yamaoka). Shochiku 104' Grandscope Rok 1863, krytyczny moment w dziejach Japonii: tyrania klanu Tokugawa jest ju w fazie rozkadu, a zacofanemu krajowi zagraa z zewntrz kolonialna ekspansja na Azj. "Byle tylko nie sta si drugimi Indiami" podnosz jako haso co wiatlejsi z kasty samurajw, stanowicej sm cz spoeczestwa. Jak jednak obra drog? Otwarcia kraju, jak tego przed dziesiciu laty zada komodor Perry? Kompletna izolacja spowodowaa, e naturalne stosunki z cudzoziemcami s niemoliwe; powtarzaj si przypadki ich mordowania w udostpnianych enklawach, nawet premier Naosuke Ii przypaci mierci przychylno dla obcokrajowcw (w rzeczywistoci stao si to wczeniej ni w filmie Shinody, bo w marcu 1860). Ale kraju nie da si duej izolowa, bo prowokacje tym wywoane doprowadz do przegranej wojny. Czy wic obali wadz przedostatniego, jak to przewidziaa historia, czternastego szoguna Iemochiego Tokugawy i przywrci wadz cesarzowi, by umocni pastwo i poprzez reformy ocali niezaleno? Tak si w kocu stanie za pi lat; projektodawc takich reform jest samuraj Ryoma. Na razie jednak ronie liczba agitatorw, terrorystw, roninw gotowych mieczem wymusza racj; wielu prominentw wyraa sprzeczne i zmienne pogldy, a w zawiociach nastawie poszczeglnych grup wpyww trudno si ju zorientowa. Niewiarygodne wszelako wydaje si uczniom i przyjacioom Hachira Kiyokawy, mistrza elitarnej szkoy wadania mieczem, e ten po opuszczeniu wizienia - na ktre skazano go za umiercenie gwardzisty szoguna w obronie swego podopiecznego - staje na czele organizowanego przez si stronnictwa samurajw, majcego represjami stumi antyreimow opozycj. Po tym, co przeszed, tylko co naprawd powanego mogoby go skoni do zmiany frontu. Skoro jednak tak mwi on sam, druhowie postanawiaj go zgadzi: zbyt niebezpieczny to przeciwnik, wietny orator, umie porwa za sob.

Niestety dla nich, ze starcia wychodzi zwycisko Kiyokawa. I oto, dotarszy do Kioto, okazuje si jednak czowiekiem cesarza. Od wadcy (pozostajcego, jak jego poprzednicy, w uzalenieniu od klanu Tokugawa) otrzymuje gwarancje i uprawnienia dowdcy formacji cesarskiej przeciwstawiajcej si siom szoguna. Ale wwczas zostaje sfinalizowany plan ksicia Matsudairy: to on manipulowa Kiyokaw, uzyskawszy od premiera zgod na jego uwolnienie, by teraz, po osabieniu opozycjonistw, zabi go skrytobjczo przez od dawna na to przygotowanego i ywicego do osobist uraz gwardzist szoguna. Kiyokawa ginie w zasadzce na jednej ze stoecznych ulic. Bohater Skrytobjstwa jest graczem w subie swojej grupy tak, jak bohater Uschego kwiatu tyle e tym razem chodzi o idealistycznego patriot. Podobna natomiast jest jego sylwetka duchowa: to nie baczcy na klsk hazardzista, odpowiadajcy w pewnym sensie nihilistycznemu wzorowi samuraja, szlachecko enigmatyczny, co ciekawie odda w roli gwnej Tetsuro Tamba. Podobnie te kluczem filmu jest estetyka, o wymiarze duo bardziej dynamicznym, co wyraa si choby we wspaniale relacjonowanej rczn kamer scenie kulminacyjnej. Zarazem znacznie bardziej rozbudowana jest tre, dajca panoram niezmiernie skomplikowanej sytuacji kraju. Wie si to jednak z niedoskonaoci, wynikajc ze staej cechy reysera: dba o elegancj obrazu, natomiast lekceway klarowno narracji, co nie mogo pozosta bez skutku przy epizodycznej strukturze rozwijanego w retrospekcjach filmu, ktrego klimat zagmatwania i zagubienia wydaje si by wrcz prowokowany charakterem przekazu. [1962] SKCENI Z YCIEM, THE MISFITS, John Huston. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Arthur Miller. Zdjcia: Russell Metty. Muzyka: Alex North. Monta: George Tomasini. Opracowanie czowki: George Nelson. Wykonawcy: Clark Gable (Gay Langland), Marilyn Monroe (Roslyn Taber), Montgomery Clift (Perce Howland), Eli Wallach (Guido), Thelma Ritter (Isabelle Steers), Kevin McCarthy (Raymond Taber), Marietta Tree (Susan), Estelle Winwood (kwestarka), James Barton (dziadek z rakietk). Seven Arts 124' "Chodzi o bezsensowno naszego ycia, no i moe te o sposb osignicia punktu, w ktrym si znajdujemy" - zachca Arthur Miller jednego z aktorw, ktrych wymarzy sobie do Skconych z yciem. Clark Gable da si skusi. Jego nikt nie poczytaby za rzeczywistego outsidera w tym najczystszym filmie outsiderw dla outsiderw, gdzie nawet mustangi, jak zauwaya Marilyn, s w poowie XX wieku outsiderami prerii. Czas ujawni jednak, jake szybko, sekretne nici wsplnoty pomidzy odtwrc roli Gaya a innymi protagonistami, ju chociaby w tym, e po burzliwym yciu playboya wraz z radoci pnego ojcostwa dosignie go poczucie schyku i e jego pierwszego, jeszcze przed ukoczeniem montau filmu, zabierze miertelny atak serca. Marilyn Monroe podzieli jego los w 22 miesice pniej; Clift, ktry zdaniem Kazana nosi w sobie dz samozniszczenia, bdzie umiera jeszcze przez lat kilka; rwnie Thelma Ritter, szeciokrotna nominatka, ale nigdy nie posiadaczka "Oscara", nie doyje koca dekady. Pozostanie tylko Eli Wallach, zawsze znakomity w swych rolach, a nigdy nie proponowany do nagrody Akademii, modelowo reprezentatywny praktyk Metody - bez wtpienia patronujcej przedsiwziciu outsiderw i na pewno take osobowoci bogini seksu, ktrej m da w prezencie pierwsz rol prawdziwie dramatyczn w swoim pierwszym scenariuszu: Marilyn bywa uwaana za Galate, w dobrym i zym, Pauli Strasberg i jej ma, zaoyciela Actors Studio. Picioro wyobcowanych i niedostosowanych ludzi wie tu przypadek. Spotkali si w stolicy kasyn i natychmiastowych rozwodw w Nevadzie, jak zbliajce si i rozmijajce w mroku kawaki amigwki w grafice czowkowej. S zbyt romantyczni, by nie otrzymywa ciosw od ycia, a zbyt niezaleni, by podda si rutynie w spoeczestwie, w ktrym psy zjadaj konie - jak Huston lapidarnie podsumowa kluczowy akcent filmu (aby zachowa minimaln niezaleno materialn Gay, relikt wolnej prerii, i Perce, alkoholiczny szeregowiec zawodw rodeo wyzuty przez ojczyma z rodzinnego rancza, api na

lasso mustangi, cigajc je po pustkowiach furgonetk i schwytane sprzedajc na psie konserwy). Wszyscy te pdz ycie osobne, niezalenie od oficjalnego statusu. Nie tylko Isabelle, ktra przyjechaa tu przed dziewitnastu laty z Wirginii i zostaa po rozwizaniu maestwa; take owdowiay Guido lotnik oraz mechanik, ktrego medyczne studia przekrelia wojna - i dziecico naiwna, kapryna Roslyn rozstajca si wanie z mem, i rozwiedziony Gay, ojciec dorosych ju dzieci. S samotni, bo nie umiej nie by, nie wyczajc zmysowej Roslyn, spragnionej ciepa domu i dzieci, szukajcej kolejnej nadziei z Gayem. adne z nich nie umie te z t samotnoci si upora, w kadym razie bez alkoholu. S rozbitkami w skarlaym wiecie, z ktrego kurtyna spada w dramatycznej kulminacji kocowej, podczas wciekego osaczania yjcych na swobodzie zwierzt. Reysera te wybra Arthur Miller ("to Huston pierwszy odkry rzeczywiste moliwoci Marilyn w Asfaltowej dungli, czego nigdy mu nie zapomniaa"). Bez wtpienia, miao to znaczenie kluczowe, jakkolwiek by ocenia jako scenariusza, dziki ktremu, zdaniem Millera, Huston zrealizowa swe pragnienie prawdziwego sukcesu artystycznego (no c, trzeba zrozumie wielkomiejskiego intelektualist, ktry choby rzeczonej Asfaltowej dungli nie zwyk obejmowa podobnymi kategoriami, jakkolwiek chodzi w niej o taki sam pesymizm egzystencjalny wyraany przez outsiderw). W kadym razie sukces by potrzebny. Seria rozpoczta Moby Dickiem przyniosa w nastpnych czterech latach cztery filmy w czterech czciach wiata, tylko e aden z nich nie siga w poblia poziomu pierwszego, a w ich konfuzjach obsadowych i nieporozumieniach tematycznych odbijay si konfuzje i nieporozumienia ycia osobistego reysera. Nigdy te nie udao si (i ju nie uda) zrobi Hustonowi wspaniaego filmu przygodowego w stylu, ktry sam uczyni instytucj kina; nawet koronny w zamiarze The Man Who Would Be King (1975) nie bdzie ju tym, czym mia by na pocztku lat pidziesitych, gdy dwie role gwne mieli w nim zagra Bogart i wanie Gable. Reyser i aktorzy byli tu zatem stworzeni do treci (take w zwizku ze zmieniajc si sytuacj osobist: pod koniec prac Marilyn Monroe nie bdzie ju de facto on swojego ma, podobnie jak jej histeryczna Roslyn, ktra w filmie ucieka rozwie si do Reno). Warto doda, e temat Skconych z yciem jest w istocie rwnie osobisty dla Millera, syna polskich ydw wyobcowanego bardziej moe ni ojciec - dynamiczny kupiec tekstylny i analfabeta - bo innego wewntrz caego spoeczestwa, w ktrym zaczyna od zera jako robotnik, by doj na szczyt wanie dziki rozumieniu innoci i wykorzystaniu jej w pisarstwie scenicznym (uwaa, e w Ameryce ma tylko jednego towarzysza w sposobie traktowania materii dramaturgicznej: Tennessee Williamsa z jego odmiennoci seksualn). Ale to jednak najbardziej film Hustona, wielbiciela koni. On przecie wykreowa obrazem nostalgi za mnym stawianiem czoa przygodzie na otwartych przestrzeniach, za przepad swobod westernow, ktrej ostatki guszy rozwj cywilizacji mechanicznej. W tym punkcie rozumieli si z Millerem, lecz decydujce partie s wielkie dziki reyserii, podczas gdy metaforyczno sytuacji wczeniejszych i charakter dialogw raczej broni si dziki idealnie obsadzonym znakomitociom aktorskim i inscenizacji ni decyduj o walorach tego dramatu. Bezsensowno naszego ycia? Z jednej strony rozpacz samotnoci, z drugiej rozbicie duchowe w integracji ze wspczesnym spoeczestwem? Za kilka lat kontestatorzy uznaj, e ta alternatywa jest faszywa; lecz oni nie bd z pokolenia Millera i obarczonych gorycz egzegetw z Ameryki wielkomiejskiej. [1964] SMAK JESIENNEJ SAJRY, SANMANO AJI, Yasujiro Ozu. Japonia Scenariusz: Kogo Noda, Yasujiro Ozu. Zdjcia: Yuharu Atsuta. Muzyka: Takanori Saito. Wykonawcy: Shima Iwashita (Michiko), Chishu Ryu (Shuhei Hirayama), Keiji Sada (Koichi Hirayama), Shinichiro Mikami (Kazuo Hirayama), Mariko Okada (Akiko Hirayama), Nobuo Nakamura (Shuzo Kawai), Kuniko Miyake (Nobuko Kawai), Teruo Yoshida (Miura), Eijiro Tono (Sakuma), Haruko Sugimura (crka Sakumy), Ryuji Kita (prof. Susumu Horie), Daisuke Kato (Sakamoto), Noriko Maki (Fusako Taguchi), Michiyo Tamaki (druga ona profesora), Kyoko Kishida (kelnerka w barze), Toyo Takahashi (wacicielka restauracji). Shochiku

113' Agfacolor Wiedzc, e jest miertelnie chory na raka, Ozu sporzdza filmowy testament: dzieo najbardziej po Tokijskiej opowieci harmonijne, wypenione ukochanymi motywami rodzinnymi, rozwietlone pogodnym humorem, buddyjsko mdre. W jego centrum naleao si w tej sytuacji spodziewa postaci ojca odtwarzanego przez Chishu Ryu, tok wydarze powinien za prowadzi do jego osamotnienia w nieustajcym procesie przemijania i odnowy ycia. Tak si te dzieje. Owdowiay kapitan dobrotliwie nakania do zampjcia sw dwudziestoczteroletni Michiko, pomny e nie moe dopuci do podobnych konsekwencji, co jego byy nauczyciel Sakuma zwany Tykw: trzymajc crk przy sobie, przeistoczy j w zgorzknia suk wegetujc przy nim w marnym sklepiku. Shuhei Hirayama koncentruje si wic na pomylnym otwarciu drogi Michiko w przyszo. W gboko poruszajcym finale bezgonie pacze nad nieuniknionym biegiem zdarze, oprcz crki dom opuci bowiem take onaty syn; pozostanie z nim tylko modszy, kilkunastoletni Kazuo. Jesiennym popoudniem - u progu zimy koczcej cykl ycia, a zarazem wiodcej do jego odnowy - Hirayama ze smutkiem akceptuje przemijanie. Schyek jesieni to przejcie ze stanu ducha zwanego wabi w stan yugen; to take czas najlepszych pooww sajry, ryby z tytuu filmu i z ostatniego napisanego przed mierci haiku reysera, w ktrym na wiosn rozmyla o jej smaku. Mniej rozstrzelony w nastrojach anieli poprzednia, przy wielu urokach pozbawiona rwnowagi tragikomedia Khayagawakeno aki (1961), ostatni film Ozu tylko pozornie przedstawia si jak ta sama co kiedy, tematycznie najbardziej wasna kompozycja raz jeszcze udoskonalana przez mistrza. Rwnie bowiem w Smaku jesiennej sajry precyzji rytmu i zachwycajcej subtelnoci znacze cigw kolejnych uj akompaniuj zrnicowane odcienie. Oto wasna droga crki te nie zaczyna si w peni radonie (nie chciaa myle o opuszczeniu domu, przekonana e bez niej ojciec i brat sobie nie poradz, cho w skrytoci liczya na zwizek z koleg starszego brata; gdy jednak ten wybiera inn, Michiko daje si wyswata przez skor do tego znajom, tajc przeyty zawd) - sytuacja rni si tu zatem od prostego nastpstwa rzeczy w Pnej wionie czy Pnej jesieni; z drugiej strony opowie, w kadym razie do chwili gdy Michiko dowiaduje si o fiasku swych nadziei, zawiera wiele humorystycznych, a nawet satyrycznych obrazkw amerykanizujcego si kraju, ktry przejmuje od Jankesw nawet mani golfow. Oglny nastrj nasuwa wspomnienie dawnych filmw Ozu, proletariackich komedii obyczajowych z lat trzydziestych. Zmieni si tylko wiek przyjaci artujcych podczas towarzyskich spotka przy popijaniu sake... Niezmienne jest natomiast podejcie do zada reyserskich. Ozu jest bez reszty rkodzielnikiem, rzebiarzem w materii spraw ludzkich, u ktrego nawet ulubiony aktor - Chishu Ryu - czuje si jak figura z modeliny, dowolnie ksztatowana, lecz nie majca pola dla inicjatywy, do operatora za naley tylko owietlenie, bo mierzona stoperem dugo ujcia i jubilerskie ustawienie kamery, zawsze z obiektywem 50 mm, s ju zadane bez dyskusji. O wszystkim na planie decyduje mistrz tworzcy odwzorowanie wedug swojej wyobrani (owszem, z oczywist pomoc Koga Nody), zupenie podobnie do Bressona z jego precyzj i pewnego rodzaju ponadczasowoci, jakkolwiek z tym bezporednim odniesieniem i w tych regionach ycia, ktre bd znane jako domena Rohmera. Unikanie wysokiego tonu bierze si wprost z zasad zen buddyzmu, z denia do naturalnej prostoty w przenikniciu ducha zdarze. Chodzi jednak o prostot wewntrznie zoon, nierwnomiern, nietrwa jak haiku, ktre wedug znawcw tej formy poetyckiej jest odbitym w psychice skiniciem, krgiem na wodzie, patkiem niegu na doni. Dlatego midzy innymi nieruchoma kamera: ulotny nastrj zatrzyma mona, o ile w ogle, wpatrzeniem si w kadr. Kontemplacyjna syntetyczno jest jedn z podstaw kultury japoskiej. Eisenstein zauway t narodow cech, nazywajc j zmontowanym filmem, poczwszy od podstaw pisma ideograficznego ale, naturalnie, nie zauway jej w filmie, bo wwczas, w latach dwudziestych, jeszcze jej tam nie byo. Zawarli j w swoich dojrzaych dzieach dopiero Mizoguchi i Ozu, a w pewnym stopniu take inni reyserzy w latach pidziesitych. Przede wszystkim Ozu, ktry rozpoczyna Smak jesiennej sajry od nastpujcych piciu uj: dwa kadry fabrycznych kominw - kominy ujte w ram okna - pusty korytarz (ktrego widok bdzie si jeszcze znaczco powtarza) - Hirayama przy biurku. Po tym zespole znakw wprowadzony zostaje cznik: pierwszy dialog, z artobliwym odcieniem, dotyczy zampjcia.

Okolicznoci nie bd sprzyja rozwiniciu i utrwaleniu syntetycznej kontemplacyjnoci w japoskiej sztuce ekranowej; szanowana jako wzr autora Tokijskiej opowieci i podtrzymywana w pewnej mierze tylko przez Masahira Shinod, zaniknie waciwie ze mierci Ozu. Nie tyle dlatego, e jego twrczo, podobnie jak Mizoguchiego, przerwana zostaa przedwczenie, ile w sytuacji naporu nowych wzorw, zarwno tych w kulturze popularnej, zwizanych z amerykanizacj, jak nowofalowych poszukiwa dynamiki i ekspresji, wanie w Japonii najsilniejszych i zwizanych mocno z kwestiami spoecznymi (bardziej ni przeciwko rygoryzmowi formalnemu Imamura i Oshima buntowa si bd przeciwko niedostrzeganiu przez Ozu brutalnoci ycia i krzywd ludzi z peryferii, co owszem, za modu mia ywo na uwadze). Gdy za przeminie apogeum poszukiwa awangardowych, przeminie w ogle wielko japoskiego kina, ktre niejako powrci do stanu rozrywki pierwotnej. [1961] SMAK MIODU, A TASTE OF HONEY, Tony Richardson. Wielka Brytania Scenariusz: Shelagh Delaney, Tony Richardson. Pierwowzr scenariusza: Shelagh Delaney - sztuka "A Taste of Honey". Zdjcia: Walter Lassally. Muzyka: John Addison. Dwik: Roy Hyde, Don Challis. Monta: Antony Gibbs. Wykonawcy: Rita Tushingham (Jo), Murray Melvin (Geoffrey), Dora Bryan (Helen), Robert Stephens (Peter Smith), Paul Danquah (Jimmy), Herbert Smith (waciciel sklepu obuwniczego), Eunice Black (nauczycielka), Rosalie Scase (pielgniarka w przychodni). Woodfall 100' Doskonae przyjcie Z soboty na niedziel nie tylko przez krytyk, ale przez og widzw otworzyo przed kinem Angry Young Men duo szersze moliwoci anieli przeniesione ze sceny powodzenie Mioci i gniewu. Richardson wraca ze Stanw, gdzie nadaremno spodziewa si znale naturalne i swobodniejsze warunki do transpozycji Faulknera - w efekcie Sanctuary (1960) uda mu si jeszcze marniej w Hollywoodzie ni poprzednio The Entertainer (1960) nad Tamiz - i z now energi przystpuje do zekranizowania trzeciej ju czoowej sztuki "modych gniewnych". Tym razem autorem nie jest Osborne, lecz Irlandka Shelagh Delaney, niespena osiemnastoletnia podczas prapremiery "Smaku miodu" i cieszca si opini, e w odrnieniu od londyczykw dobrze wie, na co si wcieka, a z czego szydzi. Prawd mwic, sukces Reisza by bardzo potrzebny do otwarcia drogi temu zamierzeniu. Sztuka Delaney, oprcz tego e z punktu widzenia atrakcyjnoci korzystnie melodramatyczna, pena jest zadziornych prowokacji: uczennica szkolna, crka wesoej czterdziestolatki owicej ma, owoc pierwszego (i jedynego) zblienia z pewnym kpem, zachodzi w ci z czarnym kucharzem okrtowym, po czym zamieszkuje w ubogiej wsplnocie z modym gejem - Irlandczykiem jak ona - ktry tyle lubi j, co cieszy si nie dostpn mu w inny sposb perspektyw opieki nad dzieckiem... Richardson zawsze bdzie nonkonformist, tak wic podobna suma nie tylko go nie zraaa, lecz wrcz przeciwnie; dodatkowo dlatego, e po raz pierwszy miao tu by wyranie zignorowane ekranowe tabu seksualne. Zdecydowanie jednak nie skierowa Smaku miodu w stron prowokacji, lecz czuego humanizmu, w formie za sprbowa radykalnie przeama konwencje kina brytyjskiego i swe wasne inklinacje teatralne. Naturalnie nie wszystko da si od razu: caa historia grania sobie na nerwach przez bohaterk i szklanookiego absztyfikanta mamusi, zwaszcza na tle wycieczki do Blackpoolu (w wyniku czego Jo na zo spdza noc ze swoim Jimmym), jest komedi nie z ycia, tylko z desek sceny wodewilowej. Nie wnosi to przecie obcego zgrzytu; moe dlatego, e poczone zostay lekko reyserska i aktorska, a najbardziej chyba dziki temu, e Richardson zawsze bdzie znakomicie czu jako dialogu i jego rytm. Znacznie istotniejsze jest natomiast co innego: wyjcie w naturalny, raczej odpychajcy plener Salfordu, jednego z suburbiw zespou miejskiego Manchesteru. Smak miodu, ktrego operatorem zosta Walter Lassally - w filmach penometraowych ze wietnym dorobkiem tylko u Cacoyannisa, w marokaskim Another Sky (1955) Gavina Lamberta i w Socu wschodzcym nad

Bengalem, ale w krtkim dokumencie gwny wspautor dokona "Free Cinema" reyserowanych przez Lindsaya Andersona, Reisza i Richardsona - jest pierwszym penobudetowym filmem brytyjskim nakrconym w caoci poza atelier przy uyciu trzech rodzajw tamy negatywowej (w tym po raz pierwszy wysokoczuej 400 ASA we wntrzach naturalnych). Charakter obrazu ma podstawowe znaczenie w tej opowieci o pocztku dorosego ycia szesnastoletniej Jo i jej te jeszcze troch dziecinnego przyjaciela. Poczucie przestrzeni zaliczajce si do gwnych atutw Richardsona czy si w Smaku miodu z umiejtnoci (i przyjemnoci) rysowania wiatem sonecznym, ktr wyrnia si Lassally. Potrafi on tu nie tylko przekaza klimat monotonii mglistego obszaru przemysowej Anglii nad Zatok Liverpoolsk, ale da reyserowi szans wydobycia na owym jednostajnie szarym tle jasnoci ukrytej w tkliwie obserwowanych, spragnionych uczu rodzinnych bohaterach - tak wietnie w swym kanciastym uroku zagranych przez Rit Tushingham i Murraya Melvina (zdobyli za te role nagrod aktorsk festiwalu canneskiego). Owa jasno, prawdziwy skarb filmu, wynosi go wysoko ponad wszystkie ograniczenia pierwowzoru, ostentacje sytuacyjne i proz tematu. Richardson nie zadowoli si tylko pokazaniem: zrcznie obserwujc otoczenie, umia te zgbi psychik Jo i Geoffreya. Smak miodu to realizm zarwno zewntrzny (czciowo), jak wewntrzny (cakowicie). Bardziej wprawdzie demonstracja obyczajowa ni rejestracja socjologiczna, bardziej agodne i optymistyczne zwrcenie uwagi na Angli istot na marginesie ni wyzwanie spoeczne, jednake z prawdziwymi ludmi w centrum. Czoowy twrca brytyjskiego kina lat szedziesitych, dokonujc tym filmem zwrotu stylistycznego w stron surowej codziennoci, chcia zarazem zachowa sw tendencj liryczn; w peni mu si powiodo. Drugi krok zrobi Samotnoci dugodystansowca. [1963] SMOG, Franco Rossi. Wochy Scenariusz: Franco Brusati, Pasquale Festa Campanile, Massimo Franciosa, Ugo Guerra. Projekt scenariusza: Pier Maria Pasinetti, Franco Rossi, Franco Brusati, Giandomenico Giagni. Zdjcia: Ted McCord. Muzyka: Piero Umiliani. Monta: Mario Serandrei. Wykonawcy: Enrico Maria Salerno (Vittorio Ciocchetti), Annie Girardot (Gabriella), Renato Salvatori (Mario Scarpelli), Peggy Moffitt (Kathryn Flannagan), Dennis Diggin (Elio Marpicati), Graziella Granata (Isabella), Peter Howard (Dick), Len Lesser (Nino Fotuna). Goffredo Lombardo 101' Wosi w bogatej Ameryce: inna mentalno, inne nawyki odgradzaj ich przezroczyst barier od ludzi z dawna zadomowionych w Nowym wiecie. Pord wielu filmw z lat szedziesitych, w ktrych Italia czasu rozkwitu gospodarczego po przystpieniu do EWG sprawdza sw tosamo za granic szczeglnie w regionach wystpowania skupisk emigrantw - ten jest zdecydowanie najpowaniejszy i najciekawszy. Wyrasta te ponad oczekiwania u reysera, ktry wprawdzie ju dwakro podejmowa podobny temat, ale nie na tym poziomie ambicji. To znak czasu: woska kinematografia znajduje si w apogeum moliwoci. Widomym objawem porednim bdzie charakter pniejszych przedsiwzi Rossiego. Po Smogu (poprzedzonym innymi dwoma niepowszednimi filmami) krci bdzie do koca dekady gwnie erotyczne opowiastki w skadankach nowelowych. Punkt wyjcia jest klasyczny: dowiadczenia rodzimego obserwatora, udajcego si do Meksyku trzydziestopicioletniego adwokata, ktry na lotnisku w Los Angeles ma kilkanacie godzin przerwy w podry i poznaje przypadkowo rodakw z miejscowej emigracji. Przyjli ju zasady spoeczestwa pienidza, konieczno denia do prestiu materialnego; czy jednak spotkao ich powodzenie, czy te nadal gorczkowo staraj si przebi, le im z tym i trawi ich smutek na obczynie. Te do podstawowe konstatacje uzupenia Rossi i jego scenarzyci wielu dalszymi spostrzeeniami - czysto reportaowymi,

obyczajowymi, ale take psychosocjologicznymi. Cig wydarze ma struktur otwart, a nawet urywa si efektownym zawieszeniem, jakby w ukonie dla modnej antydramaturgii; po wyczerpaniu zbioru wrae mao sympatyczny przybysz zostaje porzucony w ksiycowej pustce nowoczesnej willi. Wczeniej jednak, przy udziale dwojga swoich przewodnikw - czekajcego na obywatelstwo modego proletariusza i jego bardzo ju dobrze urzdzonej przyjaciki - dowiedzia si sporo o ich tutejszej sytuacji, o zamonych Amerykanach poznanych na przyjciu, a take o sobie samym. Charakterystyczny dla powagi filmu jest chd refleksyjnej obserwacji: ten sam ton krytycznej analizy, co u Antonioniego, i te same nastroje wyobcowania. Ale nie tylko. Chd Smogu to przede wszystkim doznanie Kalifornii skr Wocha - familiarnego, yjcego na co dzie w gwarnej ciasnocie, nieswojo wic czujcego si w pustce cichych przestrzeni, w plastikowym nuworyszostwie bez tradycji, w republice indywidualizmu. Zwaszcza, e ten indywidualizm oznacza obalenie spoecznej hierarchii woskiej: w Stanach decyduje tylko status materialny, co od razu uniewania kastow arogancj przybysza z prawicowej elity buruazyjnej starego kraju, obnaajc jego kompleksy i hipokryzj. Opisujc uczucie symbolicznego nasiknicia i duszenia si imigrantw woskich smogiem Los Angeles, cen jak paci si za przyjcie amerykaskich kryteriw i ambicji, za uparte denie do zapuszczenia tu korzeni, autorzy filmu wydaj si bardziej zwraca uwag na wnioski, jakie z tej konfrontacji wynikaj dla uczestniczcych wanie w wycigu gospodarki rynkowej obywateli Mediolanu, Turynu i Rzymu. Ile dla nich znacz naprawd (i ile bd znaczyy) rodzime wartoci etyczne i kulturalne, ktrych z tak swad broni przyjezdny adwokat? W tej perspektywie Smog okae si susznie stawia pytania bardzo niepokojce. Przy caej swej szkicowoci, skdind usprawiedliwianej zaoeniami wyjciowymi, jest te nie tylko zrczny w przekazaniu syntetycznego opisu Los Angeles i jego okolic na pocztku lat szedziesitych od wzgrz Hollywoodu i Pasadeny do pl naftowych Culver City - ale take naturalny w sytuacjach i zachowaniach. Na pewno pomoga w tym czoowa trjka aktorw, a zwaszcza bezbdny, nie oszczdzajcy swego bohatera Enrico Maria Salerno - gwnie wszake decydowaa umiejtno niepiesznego uchwycenia klimatu egzystencjalnego smutku, ktry towarzyszy rozwijajcej si koniunkturze gospodarczej. Smog jest jednym z lepszych filmw, ktre miay okazj swobodnie go objawi w sprzyjajcym kinu autorskiemu okresie po zwycistwach Felliniego w Sodkim yciu i Antonioniego. [1963] SMRT SI RIKA ENGELCHEN, zobacz MIER NAZYWA SI ENGELCHEN SODRSBAN, zobacz WIR SPADEK, KARAMIAI , Masaki Kobayashi. Japonia. Scenariusz: Koichi Inagaki. Pierwowzr scenariusza: Norio Nanjo - powie "Karamiai". Zdjcia: Ko Kawamata. Muzyka: Toru Takemitsu. Monta: Shinji Miyaki. Wykonawcy: Keiko Kishi (Yasuko Miyagawa), So Yamamura (Kawahara), Tatsuya Nakadai (Furukawa), Seiji Miyaguchi (Yoshida), Mari Yoshimura (Satoe Kawahara), Minoru Chiaki (Junichi Fujii), Yusuke Kawazu (Sadao Narimune), Misako Watanabe (Mari Kamio). Bungei Ninjin Kurabu 107' Grandscope Po sukcesach Doli czowieczej Kobayashi wraca do krytycznie opisywanej w kilku poprzednich filmach wspczesnoci, ktr wypacza merkantylizm i nie ustpujce zalenoci parafeudalne: portretuje japoskie kbowisko mij w walce o 300 milionw jenw chorego na raka przedsibiorcy. Dowiedziawszy si o nieuchronnej mierci za p roku, prezes Kawahara postanowi uporzdkowa sprawy spadkowe. Polubionej przed siedmiu laty onie, ktrej chodzio gwnie o pienidze i na wszelki

wypadek do pilnowania swoich interesw zainstalowaa w zarzdzie firmy kuzyna, zamierza da jedn trzeci; wikszo majtku odziedziczy miao troje nie uznawanych dotd nielubnych dzieci (gdyby za okazay si niegodne, cz ta przypadaby instytucjom dobroczynnym). Oczywicie Kawahara nie ufa onie, do odszukania potomkw wynaj zatem specjalistw, czciowo za powierzy spraw sekretarce Yasuko, ktr wanie, w dramatycznym okresie po odkryciu nowotworu, zniewoli i uczyni kochank. Jak to si stao, e ostatecznie wzia wszystko, Yasuko opowiada z niechci (ale i satysfakcj) spotkanemu po dwch latach prawnikowi, ktry by rwnie nieuczciwy w tej sprawie, co inni zainteresowani. Niczego przecie nie wskra ani on (usiujc, gdyby powiodo si podstpne wyeliminowanie dzieci, przechwyci kapita przez odpowiednio zaoone towarzystwo charytatywne), ani jego asystent (ktry, prowadzc potrjn gr, romansuje i z on zleceniodawcy, i z jego rzekom crk naprawd za morderczyni, dla zysku ze spadku, tej prawdziwej), ani pani Kawahara (ktra zamierzaa podstawi jako pasierbic siedmioletni Yukiko, w rzeczywistoci nielubn creczk kuzyna), ani wreszcie rzeczywisty syn przemysowca jeszcze z wojennych lat w Mandurii, Sadao - wykolejony dwudziestolatek i... ojciec dziecka Yasuko, pocztego wwczas, gdy odnalaza go na polecenie Kawahary. Oto bowiem sprytna sekretarka wmwia umierajcemu, e dziecko jest jego, Sadao okaza si w pechowej dla chwili "niegodny", pozostali amatorzy schedy przedobrzyli za w intrygach i wykluczono ich za prb sfaszowania testamentu. Porwnania z rwnie dobitnym wobec drapienej korupcji buruazyjnej Zym picym spokojnie Kurosawy w niejednym wypadaj na korzy filmu Kobayashiego: Spadek obywa si bez wizyjnego pesymizmu, wystarcza mu chodna wiwisekcja, przy czym opowiedziany jest w swych ryzykownie skomplikowanych splotach bardzo sprawnie, wartko, przekonujco. Zalety te wynikaj take z dobrego, nowoczenie powcigliwego aktorstwa i zamaszystej, funkcjonalnej fotografii (jako operatora Kobayashi wybra tym razem nalecego do czowki nowofalowych owcw realizmu Kawamat, wsppracownika Oshimy i Yoshitara Nomury). Dowiadczenia trzech z gr lat przy Doli czowieczej daj teraz warsztatowi Kobayashiego wyranie inn jako: owocem bdzie seria czoowych dzie kina japoskiego od Harakiri po Pawan dla zmczonego. [1961] SPLENDOR IN THE GRASS, zobacz WIOSENNA BUJNO TRAW SPORTOWE YCIE, THIS SPORTING LIFE, Lindsay Anderson. Wielka Brytania Scenariusz: David Storey. Pierwowzr scenariusza: David Storey - powie "This Sporting Life". Zdjcia: Denys Coop. Muzyka: Roberto Gerhard. Monta: Peter Taylor. Wykonawcy: Richard Harris (Frank Machin), Rachel Roberts (Margaret Hammond), Alan Badel (Gerald Weaver), William Hartnell ("Dad" Johnson), Colin Blakely (Maurice Braithwaite), Vanda Godsell (Anne Weaver), Arthur Lowe (Charles Slomer), Jack Watson (Len Miller), Harry Markham (Wade), Anne Cunningham (Judith), Frank Windsor (dentysta), Leonard Rossiter (Ed Phillips), Katharine Parr (pani Farrer), George Sewell (portier noclegowni), Peter Duguid (lekarz). Julian Wintle, Leslie Parkyn 134' Najwybitniejszy dramat wspczesny brytyjskiej kinematografii lat szedziesitych. Debiut penometraowy lidera "Free Cinema" podobny jest budow do Samotnoci dugodystansowca: wspoddziaujcy splot emocjonalnego planu osobistego ze spoecznym, obu wietnie oddanych dynamicznymi obrazami i z rwn wyobrani dopenionych przestrzeni akustyczn. Sportowemu yciu bliej do pokazu mistrzowskiego ni poziomu dojrzaoci pierwszego dziea - nawet jeeli podpisa je czterdziestolatek - cho moe wanie w tym przypadku naleao si tego spodziewa: pierwsz krtkometrawk nakrci Anderson z kolegami jeszcze przed pitnastu laty, jako dokumentalista

zdoby renom twrcy wybitnego, nagrodzonego midzy innymi "Oscarem", "Zotym Lwem" i nagrod Brytyjskiej Akademii Filmowej, jako teoretyk jest za bardzo zasuon postaci brytyjskiego ruchu filmowego, pomimo e jego gwn baz od roku 1957, gdy zosta dyrektorem Royal Court Theatre, pozostaje scena. Pocztkiem tego wkadu byo zaoenie jesieni 1947 w Oksfordzie magazynu filmowego "Sequence", w ktrym wsppracowali z nim przy wyksztacaniu pojcia kina autorskiego Tony Richardson, Karel Reisz i krytyk oraz scenarzysta Gavin Lambert, rozwiniciem - publikacje od roku 1952 w "Sight and Sound" i czoowych dziennikach londyskich. Bohaterem Sportowego ycia jest grnik z pnocnoangielskiego zagbia wglowego. Ufny w si przebicia i twardy w deniu do celu, naleycie przedstawi swoje moliwoci na boisku menederom miejscowej druyny rugby i uzyska kontrakt zawodnika za 1000 funtw. Sdzi, e bdzie to zarazem rodkiem do osignicia najwaniejszego celu osobistego: zdobycia wzajemnoci wdowy z dwojgiem dzieci, u ktrej wynajmuje pokj. Namitno Franka nie spotyka si jednak, wbrew reguom, z przychylnoci zmczonej yciem Margaret, znacznie ode starszej i piknej tylko na fotografii z czasw wojny; pomimo okazywanej przez Franka opiekuczoci, porozumienia z dziemi i cierpliwych prb nawizania wsplnoty zgorzkniaa kobieta nie moe wyzwoli si od pamici o nieudanym maestwie, w ktrym by moe sw oschoci przyczynia si do samobjstwa ma. Boi si te wykroczenia poza skromny standard materialny; Frank tymczasem, zwaszcza w jej towarzystwie, zachowuje si jak typowy haaliwy parweniusz, uwaajc to za niezbdny element rywalizacji spoecznej. Wanie obawa przed opini ogu i porzuceniem skorupy skromnego, lecz spokojnego bytu, w ktrej si zamkna, decyduje o rozpadzie ju zawizujcej si wsplnoty Franka i Margaret. Ulega mu w kocu, prbowaa zaufa, ale nie umie przeama oporw bardziej chyba nabytych ni wynikych ewentualnie z purytaskiego wychowania. Narracja rozpoczyna si od pierwszego z dni decydujcych o ich losie: Frank pod narkoz u dentysty, ciko kontuzjowany w wigilijnym meczu - ma wybitych sze zbw - pogra si mylami w przeszo. Nastpnie, pprzytomny, odwiedza witeczne przyjcie u waciciela klubu, by wrci do domu ju pnym wieczorem. Wspczujca Margaret godzi si przytuli go w ku, potem wychodzi z nim w karnawale w podarowanym futrze, ale skruszenie lodw tym bardziej osabia jego samokontrol i ponownie wzmaga jej kompleksy, jej obawy zarwno przed porak wczeniej czy pniej z inn, modsz, jak przed zawici otoczenia, e teraz wywyszya si ponad nie. Dochodzi do gwatownego zerwania. Po paru dniach nie mogcy sobie znale miejsca Frank dowiaduje si, e Margaret jest po wylewie w szpitalu. Odwiedza nieprzytomn; lekarz nie daje nadziei, mwic o braku woli ycia. U wezgowia pojawia si na cianie pajk. Bezsilny gladiator zabobonnie osania przed nim Margaret, ktra w chwil pniej kona. Nie przyjmujc tego w pierwszej chwili do wiadomoci, Frank wraca do pustego domu, gdzie dosiga go ogrom rozpaczy. Koronne dzieo kina Angry Young Men - z przejmujc, najwyszej klasy sekwencj finaow - jest portretem osobowym jeszcze wyraniej ni Z soboty na niedziel i Samotno dugodystansowca; zarazem mniej w nim pierwiastka klasowego. Oczywicie Frank jest proletariuszem ksztatowanym przez stosunki spoeczne i swoistym modym buntownikiem gorzko dowiadczajcym prawdy, e drapienie wywalczony sukces, zamiast zmniejszy, tylko powiksza wyobcowanie; jego historia, wierna autobiograficznemu ujciu Storeya, sprowadza si jednak przede wszystkim do studium charakteru gwatownego atlety, porwnywanego przez kobiety do znajdujcego si nieustannie w ruchu zwierzcia wielkiego kota albo wielkiej mapy (co daje te wyjtkowe uzasadnienie naturalizmowi uj walki boiskowej). Anderson, urzeczony wyjtkowoci dokonywanego przez Storeya "drenia duszy", znajdzie z nim wsplnot w niejednym jeszcze przedsiwziciu na scenie i ekranie; nie przewyszy jednak doskonaoci portretu Franka Machina ju choby z tego kardynalnego powodu, e tak absolutnie prawdziwe rysy - przy poruszajcym uczestnictwie Rachel Roberts - nada tu bohaterowi Richard Harris, cile wsppracujcy rwnie przy przeksztacaniu materiau z powieci. I pod tym wzgldem Sportowe ycie zwycisko rwna si z imponujcym przecie poziomem kreacji aktorskich w czoowych filmach odnowionego kina brytyjskiego. Jak z zachwytem napisaa Penelope Gilliat, gwatowno i bl tkwice w charakterze Brytyjczykw umieli odda Szekspir i Marlowe, William Hogarth, D. H. Lawrence ale nikt dotd w taki sposb na ekranie. David Robinson oceni z pniejszej perspektywy, e widzcy na wskro Anderson - urodzony w Bangalurze syn szkockiego generaa penicego sub w Indiach - bdzie nawet z tego powodu trudny do

penego zaakceptowania przez Anglikw; on sam uwaa na przykad, e jego poetycki podtekst gwatownego klimatu uczuciowego i metaforyk lepiej potrafi odczytywa znani mu niele Polacy. Bdzie to dotyczyo gwnie jego pniejszych dzie, znacznie bardziej gniewnych obywatelsko, penych krytycznej pasji wobec spoeczestwa niezdolnego zerwa z konserwatywn hipokryzj. Sportowe ycie nie tyle mwi o ubstwie duchowym ogu bezwzgldnie walczcego na brytyjskim boisku, ile o bogactwie uczu samotnika uwikanego w mio fataln. W takim charakterze i z podobn moc nie wystpi jeszcze nigdy niewyksztacony rugbista. [1964] STOKROTKI, SEDMIKRASKY, Vera Chytilov. Czechosowacja. Scenariusz: Ester Krumbachov, Vera Chytilov . Projekt scenariusza: Vera Chytilov. Wykonawcy: Jitka Cerhova (brunetka), Ivana Karbanov (blondynka), Jan Klusk (playboy z kawiarni), Julius Albert (mczyzna ze spotkania w restauracji). 76' Eastman Color Od ywej rzeczywistoci powszedniej do syntez alegorycznej groteski, od refleksji o wyborach sposobu ycia do moralitetowej przypowiastki, od paradokumentalnej czerni i bieli do kolau barw kwiatw i motyli: zgodna z temperamentem ewolucja stylu Chytilovej jest rwnie szybka jak zmiany polityczne praskiej wiosny. Co jednak szyfruj swawolne Stokrotki zakoczone w oryginale apokaliptycznym grzybem nuklearnym, a rozpoczte kronikami wojennymi? Bohaterki, dwie Marie, stale zreszt nazywajce siebie inaczej, postanawiaj uy bez granic dziewczcej wolnoci, bo wiat i tak jest zepsuty, a mczyni ajdacy. One wic te bd zepsute. Zwodz umwionych na randki amatorw ich cia, prowokuj zachowaniem i makijaem statecznych mieszczuchw, w rozdokazywaniu speniaj wszelakie zachcianki, przedrzeniaj wszystkich i wszystko, a w kocu, niepowstrzymane w swym nihilizmie, po obarstwie kompletnie demoluj przygotowan na bankiet reprezentacyjn sal. O mao nie zostaj topielicami, gdy wyleciay przez okno, rozhutawszy si na yrandolu. Chwilowo skruszone, usiuj posprzta i wydaje im si, e ju wszystko w porzdku ale pty dzban wod nosi... Urywa si yrandol, nastpuj ciemno i wybuch. Stokrotki powstay przy zasadniczym wspudziale i ogromnej inwencji dwojga innych indywidualnoci towarzyszcych Chytilovej: wszechstronnego zastpi rwnie wybitny operator, m reyserki, jeszcze silniej ukierunkowany na urod plastyczn Jaroslav Kuera, ksztat wizualny zaprojektowaa za wraz z nim wspscenarzystka Ester Krumbachov , penoprawna autorka koncepcji obrazowych przy kilku innych filmach czeskiej nowej fali. Wyrafinowaniu jaskrawych barw i ksztatw scenerii towarzyszy zmienno kolorystyki fotografii: od popartowskiej przez tintowane fragmenty monochromatyczne do czerni i bieli. Podobny duch kolau i barokowych zapoycze motyww rzdzi w ogrodzie treci. Powinowactwa z filmami, ktre wanie nakrcili Malle, Fellini, Godard, znajd nawet przeduenie, bo Rivette bdzie si czciowo inspirowa Stokrotkami przy swojej fantazji o Celinie i Julii. W samodzielnej rozbudowie fabularnej i dramaturgii sprawa przedstawia si jednak duo gorzej; gdy po trzech kwadransach bohaterki poczynaj si nudzi, to nudz si do nudnie, nieprofesjonalne aktorki nie maj za szans stworzy atutu ze swej osobowoci w cigu do oderwanych epizodw. Jak w O czym innym krluje oryginalno formy. "Ten groteskowy dokument filozoficzny jest rodzajem nekrologu dla powierzchownego trybu ycia i nieumiejtnoci samorealizacji, a wic osignicia szczcia" gosi eksplikacja autorska. Tak, Stokrotki s satyrycznym zobrazowaniem istoty kobiecoci hedonistycznej, ktrej niedojrzae ekscesy i naiwn bezmylno Chytilov tpi od swoich pierwszych filmw redniometraowych z konsekwencj i gorliwoci konwertytki. Ale w kalejdoskopie epizodw jest te co wicej ni to i jakby profetyczna nuta u progu kontestacji wobec tych jej uomnoci, ktre w Stanach zauway Penn dopiero w Restauracji Alicji; Forman natomiast nie zechce ich wzi pod uwag nawet za kilkanacie lat w Hair (1979). Groteskowy dokument filozoficzny? By moe bliej byo do niego w pierwotnej, pniej

przemontowanej wersji. W ostatecznym ksztacie wtki znaczeniowe gin wrd efektw wizualnych i okazay si za trudne do zrozumienia take dla Luigiego Chiariniego, ktry wyeliminowa film z prowadzonego przez siebie festiwalu weneckiego (ale Stokrotki zdobd potem Grand Prix w Bergamo i stan si do popularne na zachodzie Europy). Nastpne dzieo Chytilovej, Krumbachovej i Kuzery bdzie jeszcze trudniejsze do rozszyfrowania; to ju jednake inna sprawa. Kryjca sztylety pord kwiatw psychodelicznej plastyki parabola antybolszewicka o duchowej istocie systemu w wariancie sowiaskim, reyserowana po inwazji na Czechosowacj, rwnaa si z samego zaoenia rozwizywaniu kwadratury koa. [1963] STRA PRZYBOCZNA, YOJIMBO, Akira Kurosawa. Japonia. Scenariusz: Ryuzo Kikushima, Akira Kurosawa. Zdjcia: Kazuo Miyagawa. Muzyka: Masaru Sato. Dwik: Hisashi Shimonaga, Choshichiro Mikami. Scenografia: Yoshiro Muraki. Monta: Akira Kurosawa. Wykonawcy: Toshiro Mifune (Sanjuro Kuwabatake), Eijiro Tono (oberysta Gonji), Seizaburo Kawazu (Seibei), Kyu Sazanka (UshiTora), Daisuke Kato (Inokichi), Tatsuya Nakadai (Unosuke), Isuzu Yamada (Orin), Atsushi Watanabe (trumniarz), Ikio Sawamura (Hansuke), Hiroshi Tachikawa (Yoichiro), Yoshio Tsuchiya (Kohei), Jerry Fujio (Roku), Yoko Tsukasa (Nui), Akira Nishimura (Kuma), Kamatari Fujiwara (burmistrz Tazaemon), Takashi Shimura (Tokuemon), Susumu Fujita (Honma), Yosuke Natsuki (syn Koheia). Akira Kurosawa 111' Tohoscope Kurosawa wraca do historii, ale nie do ulubionego przez siebie okresu Sengoku (1490-1600) - "kraju w wojnie" z powodu rozbicia dzielnicowego - lecz do schyku nastpnego okresu ponurego reimu i zamknicia granic a po rok 1868, co odbio si fatalnie take na pniejszej mentalnoci Japoczykw. Konsekwencj bezustannych walk o wadz w wieku XVI musiao si sta wyniszczenie kraju i potrzeba zjednoczenia oraz odbudowy; niestety, zamiast odrodzenia podobnego europejskiemu przynioso to regres totalistycznych rzdw klanu Tokugawa. Nic wic dziwnego, e Kurosawa wikszym sentymentem darzy czasy Siedmiu samurajw i Ukrytej fortecy, gdy ludzie byli wolni, ci za, ktrzy nie wahali si narazi ycia, mogli bez zahamowa wyraa sw osobowo, osign peni istnienia. "W tamtych czasach wszystko byo pikne, nawet sposb umierania". Te porwnania pozwalaj poniekd wytumaczy zarwno to, dlaczego opowieci japoskiego mistrza wydaj si tak atrakcyjne i naturalne w wersji westernowej, jak i odniesienia czasw Sengoku i Tokugawa do wieku XIX i jego koca w legendzie amerykaskiego Zachodu; bohater Stray przybocznej, ronin Sanjuro, jest troch kim takim jak Shane, jedziec znikd co szczeglnie rzuca si w oczy w finaowym pojedynku z wrogiem uzbrojonym w pistolet (notabene po raz pierwszy staj tu naprzeciw siebie dwaj najsynniejsi aktorzy japoscy lat szedziesitych: Toshiro Mifune i Tatsuya Nakadai). W prologu Sanjuro, samuraj bez pana, przybywa do podstoecznego niewielkiego miasta Manome, ktre wydaje si mao obiecujce dla uzyskania jakiego zajcia i utrzymania, gwnej troski takich jak on. I oto po ulicy, gdzie wiatr pdzi kurz i licie, pomyka sobie chykiem pies. Badany dugim ujciem teleobiektywowym, dopiero po duszej chwili przyblia si na tyle, by ujawniona zostaa jego zdobycz. Jest ni do. Dla Sanjura perspektywy zmieniaj si na korzystne: jego miecz powinien tu by przydatny. Bardziej jednak przyda si maj jego dowiadczenie i rozum. Oto w miejscowoci toczy si zacieka walka dwch stronnictw. Strategia przybysza doprowadza do tego, e zamiast by przez jednych lub drugich wykorzystany jako fechmistrz i na koniec podstpnie zgadzony, wygrywa przeciwko sobie zwanione gangi i cho nie zawsze sprawy przebiegaj po jego myli, a nawet jest ju niesiony w osobliwej trumnie, zostaje na kocu samotnym triumfatorem na placu boju. Tym razem zy nie pi spokojnie: miejscowi odetchnli, ich gnbiciele nie yj. A jednak Stra

przyboczna to okrutny film, daleki od optymizmu, z innym finaem ni Siedmiu samurajw, rozwijajcy raczej myl poprzedniego filmu kryminalnego: nie ma postpu poprzez dziaanie wspaniaego ronina, poniewa zastraszeni zwykli obywatele nie umiej zerwa si do obrony swego, natomiast klasa kupiecka poczyna ju, w oczekiwaniu na wyzwolenie od feudalizmu, organizowa t sie powiza, ktra poczy o wiek pniej klas wielkoprzemysow i mafi. Mona wprawdzie w Stray przybocznej widzie inaczej zorientowany komentarz do wspczesnoci, do zaciekej opozycji mocarstw atomowych, ale te wypada on czarno. W kadym natomiast wymiarze dramat oddycha wewntrzn prawd czego, niestety, nie da si powiedzie o szybko przygotowanej kontynuacji Tsubaki Sanjr (1962), przy czym wina ley we wzitej tam do adaptacji dydaktycznej powieci Shugora Yamamoty. Take w czynnik prawdy aktorskiej ma bezporedni zwizek z technik narracji Kurosawy (na swobod zachowa wpywaj dugie ujcia rwnolegle z trzech kamer, kilkusetmilimetrowy obiektyw pozwala za na wyrazisto opisu psychicznego ju w planach rednich, niekoniecznie w zblieniach): Stra przyboczna jest bowiem przede wszystkim mistrzowskim koncertem dyrygenta, najwspanialej i najnowoczeniej opowiedzianym filmem roku 1961. Dotyczy to niewtpliwie take techniki montaowej i sugestywnej stereofonicznej oprawy dwikowej, ale przede wszystkim swobody komponowania obrazu. Wiele tu znaczyo mistrzostwo Kazua Miyagawy, ktry musia pokonywa zoone trudnoci owietlenia przy rwnoczesnym ruchu wewntrzkadrowym postaci i zmianach stanowisk kamery, a take niezwykle gbinowej inscenizacji. Ta strategia wielu planw czy si z rwnoczesnym teleobiektywowym skrtem perspektywicznym i wyjtkowo skrajnym rozkadem elementw na szerokim ekranie. Najlepszym przykadem owego stylu kompozycyjnego jest scena powieszenia karczmarza: w najbliszym planie jego podudzia i stopy, w przeciwlegym prawym dolnym rogu winowajcy oddaleni o kilka metrw, natomiast w osi centralnej na horyzoncie, oddalony o ca ogromn dugo ulicy, pojawia si Sanjuro. Wanie dojrzae wykorzystanie moliwoci plastycznych anamorfotycznego formatu kadru 1:2,35 wydaje si najwiksz rewelacj Stray przybocznej. Kurosawa widzi w uyciu teleobiektywu oczywisty walor podkrelenia rytmu ruchu, w szerokim ekranie za, po raz pierwszy zastosowanym w Japonii przed czterema laty gbi nie tylko wizualn. Nie stao si to wic przypadkiem. Istnieje jednak jeszcze nastpny powd, dla ktrego rne odmiany ekranu panoramicznego przyjmuj si w filmach japoskich tak szybko i powszechnie: przestrze w sztuce dalekowschodniej ma rozmiary zdecydowanie bardziej odbiegajce od kwadratu, zwaszcza w poziomie, co oprcz takich dzie jak malowida parawanowe dotyczy take sceny teatralnej. Swoboda ekranu panoramicznego zostanie w kocu ponownie ograniczona wymogami przenoszenia obrazu filmowego na szklany ekran w emisjach telewizyjnych, ale to wanie z Japonii wyjdzie inspiracja zmiany formatu telewizyjnego na bardziej prostoktny i wanie w tamtych rejonach Azji najduej bdzie si broni obraz anamorfotyczny (w Tajlandii jeszcze w latach osiemdziesitych prawie wszystkie filmy bd szerokoekranowe). Stra przyboczna to bodaj take najlepsza partytura Masaru Saty, efekt cisej wsppracy z Kurosaw, ktry stanowczo nie lubi nadmiaru zewntrznego komentarza instrumentalnego. Od dramatycznego wygrania jak w Wichrze niepokoju powodowanego zjawiskami atmosferycznymi, poprzez rozwinicia onomatopeiczne a po rozbudowanie tematw wizanych z przewodnimi motywami wizualnymi, zostaa tu stworzona jednolita cao wnoszca klimat wydarze: pewnego rodzaju wzr tego oddziaywania, ktre spotka bdzie mona w najdojrzalszych dzieach autorw dbajcych o peni wyrazu. Prekursorski charakter Stray przybocznej, pocztkowo sabo dostrzeony, a tak kunsztownie przygotowany ju od scenopisu, jest w sumie wart co najmniej tyle co bezporednie atuty tej opowieci, jej werwa, ironiczny humor, trzewa ocena sytuacji i moralnego aspektu poczyna bez wad Zego picego spokojnie. Kurosawa jest u szczytu moliwoci. Do najwikszego rozkwitu dochodz te w tych latach jidaigeki, historyczne filmy w odmianie "opowieci miecza", jakkolwiek udzia wszelkich dramatw z przeszoci systematycznie spada w oglnej produkcji krajowej (od okoo jednej trzeciej w poowie lat pidziesitych do okoo jednej dwunastej w poowie szedziesitych). Ich akcja toczy si przewanie we wczesnym okresie Tokugawa, gdy oprcz mistrzw dugiego samurajskiego miecza dziaali jeszcze nie podlegajcy zasadom honoru ninja, najwszechstronniejsi specjalici walki i dywersji, posugujcy si obok krtszego miecza perfekcyjnie opanowanym diuditsu oraz zdumiewajcymi czasem wynalazkami technicznymi; zbyt niebezpieczni dla autorytarnych szogunw i zbyt rewolucyjni, zostali stopniowo wyeliminowani i celowo

skazani na zapomnienie. Opowie o nich Nagisa Oshima w animowanym Ninja bugeicho (1967), a porednio rwnie w Amakusa Shiro Tokisada (1962), gdzie bohaterem jest Shiro Amakusa, ostatni przywdca japoskich chrzecijan, rozbitych definitywnie w roku 1637 pod Shimabar; tam te po raz ostatni wystpiy oddziay ninja. W pniejszym okresie filmy miecza nabior cech komiksowych, bd przede wszystkim epatowa krwaw fizycznoci, i to z dodatkiem fantastyki, zmieniajc sw nazw "chambara" w synonim tandetnoci; teraz jednak zachowuj jeszcze, w mniej lub bardziej konserwatywnym duchu, szacunek dla cnt rycerskich i moralistyki sztuk kabuki, z ktrych si wywodz mniej lub bardziej bezporednio. Wanie powstaje kolejna wersja niemiertelnej opowieci z roku 1703 o czterdziestu siedmiu wiernych samurajach Chushingura (1962) w reyserii Hiroshiego Inagakiego, bodaj najbardziej efektowna plastycznie, i podobnie wystawny obrazowo Hangyakuji (1961) w reyserii Daisukego Ity, weterana jidaigeki jeszcze od lat dwudziestych, z najpopularniejszym aktorem gatunku Kinnosukem Nakamur. Ani jednak one, ani nie koczce si przygody sawnego Musashiego Miyamoty, bohatera z przeomu okresw Sengoku i Tokugawa w filmach innego weterana, Tomu Uchidy - ktry po powrocie dopiero w roku 1954 z zesania w Mandurii, gdzie przeszed na stron maoistw, zaj si poczwszy od Chiyari Fuji (1955) niemal wycznie filmami historycznymi - ani inne dramaty tego typu, a po byskotliwy Goyokin (1969) Hidea Goshy, z grajcymi antagonistw Tatsuy Nakadaim i Tetsurem Tamb oraz z Kinnosukem Nakamur, nie mog si w adnej mierze rwna z jidaigeki Kurosawy. Absolutnymi wyjtkami od tej reguy stan si tylko dramaty samurajskie Harakiri i Bunt Kobayashiego. [1964] STRZAY O ZMIERZCHU, RIDE THE HIGH COUNTRY, Sam Peckinpah. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Sam Peckinpah. Zdjcia: Lucien Ballard. Muzyka: George Bassman. Scenografia: George W. Davis, Leroy Coleman. Monta: Frank Santillo. Wykonawcy: Randolph Scott (Gil Westrum), Joel McCrea (Steve Judd), Ronald Starr (Heck Longtree), Mariette Hartley (Elsa), James Drury (Billy Hammond), R.G. Armstrong (Joshua Knudsen), Warren Oates (Henry Hammond), John Anderson (Elder Hammond), Edgar Buchanan (sdzia Tolliver), Jenie Jackson (Kate), Percy Helton (Luther Samson), Carmen Phillips (dziewczyna z chiskiej restauracji), L.Q. Jones (Sylvus Hammond), John Davis Chandler (Jimmy Hammond). MGM 94' CinemaScope Metrocolor Dwaj starzy druhowie spotykaj si przypadkiem w kalifornijskim Hornitos. adnemu nie wiedzie si zbyt dobrze. To nie te czasy, gdy na kresach potrzebni byli tacy jak oni szeryfowie i ich pomocnicy, ktrzy szybko strzelali i niezbyt dbali o reszt; teraz na ulicach miasteczek Zachodu zaczynaj si ju pojawia samochody. Juddowi zaproponowano jednak wanie niez prac konwojenta w miejscowym oddziale banku: ma przetransportowa zoto ze rdgrskiej osady kopalnianej. Westrum, ktry zarabia na jarmarcznej strzelnicy, a poza tym prowadzi drobne kombinacje z modym Heckiem, postanawia si przyczy syszc, e chodzi o dwiecie tysicy: albo namwi Judda do przywaszczenia sobie powierzonego adunku, albo zrabuje zoto przy pomocy chopaka. Kilkudniow jazd wierzchem do kopalni, w czasie ktrej Westrum bezowocnie prowadzi aluzyjne rozmowy, komplikuje tylko przyczenie si do grupy dziewczyny z chaty, gdzie nocowali. Ucieka od tyranizujcego j ojca, religijnego obsesjonata, i jedzie wzi lub ze znajomym chopcem z osady. Wbrew pozorom skutki obecnoci Elsy bd dalekosine: bardzo si podoba Heckowi, nie bez wzajemnoci, i gdy ten stwierdza, e wybranek atwowiernej dziewczyny jest tylko najgadszym z piciu braci dzikusw, ktrzy po lubie w burdelu rycho zabieraj si do gwacenia panny modej, staje w jej obronie, a w konsekwencji robi to te Judd, muszc z broni w rku ratowa sytuacj. Sk w tym, e lub by legalny. Westrum znajduje wyjcie, zabierajc licencj zapitemu sdziemu i zmuszajc go do stosownego owiadczenia przed trybunaem grniczym, ale Billy Hammond i jego bracia znaj prawd. Doganiaj konwojentw adunku (duo skromniejszego ni zakadany, bo niespena 12 tysicy) ju po tym, gdy Judd zwiza niedoszych rabusiw, i stawiaj spraw jasno: albo Elsa wrci do ma dobrowolnie, albo zabior j si. W wyniku walki gin dwaj bracia, po czym Westrum ucieka, przekonawszy si, e Heck przeszed ju cakowicie na

stron Judda, i z daleka ledzi rozwj wypadkw. Hammondowie robi zasadzk w domu Elsy, zamordowawszy jej ojca, i wpdzaj dwch obrocw dziewczyny w pooenie krytyczne. Wwczas Westrum rusza z odsiecz i staje przy boku dawnego przyjaciela w decydujcym pojedynku z trzema Hammondami. Wychodzi z niego ywy tylko on, przyrzekajc dostarczy adunek do banku. Najpikniejszy z finaw westernowych wieczy wspaniay film, ktry zjawi si troch jak jedziec znikd. Jego produkcja traktowana bya bowiem przez wytwrni w kategoriach taniego wypeniacza seansw kinowych: lew "MetroGoldwyn-Mayer" ryczy teraz najdononiej na cze innych spektakli, takich jak dajcy gwarancje powodzenia How the West Was Won (1962), krcony w "Cineramie" katalog epizodw kolonizowania Zachodu, ktrego soniowat banalno niewiele mog oywi sterujcy nim Hathaway, Ford i George Marshall. Strzay o zmierzchu powstay w czasie, gdy Anthony Mann zajmuje si ju innego typu widowiskami, Hawks ma przed sob tylko dwie efekciarskie kontynuacje Rio Bravo, Ford za godnie przeprowadza ostatnie krytyczne rekonesanse swojego wiata preriowego. W coraz bardziej cukierkowym i mieszczaskim Hollywoodzie wyranie nie pora na kontynuacje nadwesternu; a jednak wanie wtedy wschodzi gwiazda najwikszego mistrza gatunku. Peckinpah poczy wszystko co najlepsze: mit z prawd, ducha tradycji ze wspczesnym widzeniem zoonoci spraw, najczystszy moralitet z najbrutalniejsz wizj barbarzystwa, olniewajce pikno pejzau z wybuchowym stylem opisu, powag z zapierajc dech atrakcyjnoci. Nic dziwnego, e bdzie w permanentnych konfliktach z producentami, najtsze gowy cakowicie pomyl si w jego ocenie i na dobr spraw zrobi tylko dwa czy trzy filmy tak, jak naprawd chcia. Ale na tym nie koniec paradoksw i ewenementw. Strzay o zmierzchu to nadwestern wyrosy z podwesternu (jeli tak nazwa serialow sieczk, ktr po wczeniejszej wsppracy z Donem Siegelem przez lata drobi Peckinpah w telewizji); wygrany tyle ekonomiczn reyseri, co treci rozmw w licznych scenach, trudnych do uznania za typowe dla gatunkowej tradycji wawego ruchu wewntrzkadrowego. Podobnie niezwyke jest oparcie si na aktorstwie weteranw, ktrzy nigdy nie naleeli do wirtuozw (tu wszake kocz karier najlepszymi swoimi kreacjami we wsppracy z reyserem uwaajcym, e na rwni z klas scenariusza i nonoci dialogu decyduje wanie odtwrca), a wreszcie zamknicie filmu spiow nut mskiej godnoci i solidarnoci, cho wypeniony zosta przykadami ndzy ludzkich poczyna. Peckinpah to jednak wanie sprzecznoci, relatywizm, nieoczekiwane syntezy i wyrastanie ponad wszystko, co w kinie amerykaskim od lat pidziesitych do schyku kontrkultury. Znamienny jest ju wybr jego ulubiecw: Kurosawa, Fellini, Satyajit Ray, Resnais. W pierwszym kocha dynamik (to od Kurosawy poyczy t o zwolnionym ruchu, dodajc migawkowy monta stopklatek); u ostatniego; intelektualizm narracji skojarzeniowej; u wszystkich za humanizm i szacunek dla dobrego czowieka, ktry ideaem nie jest, bo by nie moe. Moralitet bronicy najbardziej tradycyjnych wartoci wyprowadza Peckinpah w Strzaach o zmierzchu z opisu wiata grzesznego, w ktrym najwikszy moralista - ojciec Elsy, samoudrczony przez sw dewocj, co niemylnie zdradza jego inskrypcja o ladacznicy na grobie ony - jest porednim sprawc caego krwawego kataklizmu. Dziewczynie nic nie przyszo z Biblii wpajanej od koyski; niczego dobrego nie da respektowanie prawa, ktre uczynio j on; ocal j dopiero dwaj rabusie, a jeden z nich zostanie przypuszczalnie jej najlepszym towarzyszem ycia cho tak le j zrazu potraktowa, a przez lekkomyln ulego wobec pokusy atwego bogactwa omal nie zgniby w wizieniu. Penym czowiekiem sta si bowiem mona dopiero poprzez dowiadczenia; szlachetno wynika z przejcia przez prby charakteru; kto jeszcze niedojrzay, tym kieruj instynkty i niewiele wicej. Ta pochwaa wieku mskiego naley do dziedzictwa westernu, jest wprost z Hawksa; ale znacznie waniejsza jest inna nuta. Oto mentorom, goszcym e zagroeniem dla cywilizacji jest barbarzystwo na jej obrzeach, Peckinpah, piewca wolnych terytoriw, przeciwstawia argumenty, e tkwi ono w nas wszystkich, nie za z dala od urzdzonego adu. Bdzie tego dowodzi konsekwentnie w filmach nastpnych. Nagego rozbysku jego talentu wcale nie zwiastowa wczeniejszy tylko o rok debiut The Deadly Companions (1961), w ktrym jeszcze sporo niezrcznoci, brak w ogle dynamicznej roli montau i nie ma dramatyzmu wewntrznego, czego nie da si tumaczy jedynie jakoci scenariusza i brakiem swobody przy realizacji. Take w Strzaach o zmierzchu niektre sceny, zwaszcza blisze pocztku, s jakby z innej kategorii. Film wznosi si jednak coraz wyej rwnolegle z wyjciem w szeroki krajobraz

gr Inyo w poudniowowschodniej czci Sierra Madre, ktrego wspaniae wykorzystanie Peckinpah zawdzicza Lucienowi Ballardowi, moe i dlatego, e wrd przodkw mia on Indian? To pocztek ich wsppracy i nowego wcielenia Ballarda jako sugestywnego malarza plenerw Zachodu, take w westernach Hathawaya; wczeniej, cho zyska uznanie jeszcze filmujc Marlen Dietrich dla von Sternberga, mia waciwie tylko raz szans pokazania skali moliwoci w czarnobiaej fotografii u Kubricka w The Killing (1956), ale nawet za t popisow prac nie mia nominacji do "Oscara". Nie uzyska jej te choby za Dzik Band; western bowiem, najbardziej amerykaski gatunek, zdecydowanie mao si liczy w opiniach amerykaskiej Akademii. To jeszcze jeden powd, dla ktrego bulwersujcy okrutn prawd Peckinpah zostanie doceniony najpierw w Europie, potem przez cz niezalenej krytyki w Stanach, a dopiero na kocu i z wielkimi oporami przez Hollywood. [1961] SUD, zobacz SD SUGATA SANSHIRO, zobacz SAGA O DUDO SULT, zobacz GD SUNANO ONNA, zobacz KOBIETA Z WYDM SODKA IRMA, IRMA LA DOUCE, Billy Wilder. Stany Zjednoczone Scenariusz: Billy Wilder, I.A.L. Diamond. Pierwowzr scenariusza: Alexandre Breffort (tekst), Marguerite Monnot (muzyka) - komedia muzyczna "Irma la Douce". Zdjcia: Joseph LaShelle. Muzyka: Andre Previn. Tematy muzyczne: Marguerite Monnot. Scenografia: Alexandre Trauner. Kostiumy: OrryKelly. Monta: Daniel Mandell. Wykonawcy: Jack Lemmon (Nestor Patou), Shirley MacLaine (Irma "la Douce"), Lou Jacobi ("Moustache"), Bruce Yarnell (Hippolyte), Herschel Bernardi (inspektor Lef`vre), Hope Holiday (Lolita), Diki Lerner ("Jojo"), Joan Shawlee (Annie Amazone"), Grace Lee Whitney (Kiki la Cosaque"), Paul Dubov (Andre), Howard McNear (dozorca), Cliff Osmond (sierant policji), Tura Satana (Suzette Wong), Harriette Young (Mimi "Maumau"), Sheryl Deauville (Carmen), Susan Woods (posiadaczka balkonu), Herb Jones ("Casablanca" Charlie), James Brown (Teksaczyk), Bill Bixby (tatuowany marynarz), Joe Palma (stranik wizienny). Mirisch Company Edward L. Alperson Phalanx 149' Panavision Technicolor Drugi po Garsonierze, cho nie tak ju wielki i w innym odcieniu chaplinowskim, sukces tercetu WilderMacLaine-Lemmon: tym razem metropoli jest Pary, tonacja zostaa wybrana ulotniej i frywolniej stosownie do miejsca akcji, a dodatki to kolor i muzyka zaaranowana z nut piosenek musicalu, ktry przez pi lat cieszy si wielk popularnoci na scenach Parya, West Endu i Broadwayu. Wilder nie zamierza go jednak przenosi na ekran z naddatkiem tanecznowokalnym; jego historia o policjancie zakochanym w prostytutce ma bohaterw mniej naiwnych, ni wymyli autor francuskiego libretta, proponowana za przez niego zabawa nie opiera si na rytmach beztroskich plsw. Sodka Irma, wbrew pozorom, ma odcie komediodramatu spoecznego, do niezwykle oswajajcego wiat prostytutek (z ich cik prac na chleb oraz oporem przed wyzyskiem alfonsw) - troch tak, jak poprzednio Rififi czy Nie tyka upu przybliay ferajn. Std te - z niezwykoci odniesie w sferze jeszcze niedawno niecenzuralnej dla kina - wydobywane s atrakcje opowieci, ktra dla widzw niemieckich staa si w ogle najwikszym sukcesem Wildera. Samego reysera Sodka Irma zadowala dalece mniej. Miaa by liryczn histori o dwojgu ludzi samotnych, ktrzy odnajduj si wbrew sytuacji yciowej: bo on zosta odkomenderowany w zakazany rejon wok ulicy SaintDenis, by pilnowa tam obyczajnoci, ona za jest krlow nocy, podleg wadzy

dysponenta o posturze wymuszajcej respekt zakochany Nestor musi wic zdoby jej sympati w przebraniu angielskiego lorda, stoczy boksersk walk o przejcie nad ni opieki organizacyjnej, a rodki finansowe osiga harwk przed witem w pobliskich Halach. Zanim wszystko wreszcie dobrze si skoczy, Nestor trafia jeszcze do wizienia (orygina skazywa go nawet na Wysp Diabelsk w Gujanie), skd ucieka, by ponownie uda Anglika rzekomo przez siebie utopionego; aby natomiast udao si to naprawd dobrze jako film, protagonici musieli bezbdnie trafia w ton ryzykownej szary, Wilder za mia sporo frasunku z opanowywaniem wielkiego widowiska, ktrego pocztkowo wcale nie planowa i do ktrego w kocu prawie e si zniechci. Tym razem troch zawid go instynkt: zmiana skali przyniosa nie przewidywan odmienno znacze. Nie zawioda go natomiast precyzja rozplanowania materiau scenariuszowego i napisania dialogw przy udziale staego ju od Mioci po poudniu partnera, tak jak on przybysza z terytoriw rodkowoeuropejskich (I.A.L. Diamond pochodzi z ydowskiej rodziny z Rumunii) - zwaszcza e mia do czynienia z adaptacj sztuki, ktr zawsze wola od powieci, bo materia sceniczny z natury bywa lepiej przystosowany do elaznych regu dramaturgii, a te dla niego byy podstaw pracy. Sodka Irma, a po finaowe "cze!" lorda, surrealistycznie wyaniajcego si z awki kocielnej na lubie Nestora z Irm, to kolejne zwycistwo fantazyjnego ywiou sterowanego rk mistrza i radoci ycia pokonujcej brzemiona losu. [1961] SUSZA, VIDAS SECAS, Nelson Pereira dos Santos. Brazylia Scenariusz: Nelson Pereira dos Santos. Wsppraca scenopisarska: Waldemar Lima, Clovis Ramos, Rubens Amor. Pierwowzr scenariusza: Graciliano Ramos - powie "Vidas secas". Zdjcia: Luiz Carlos Barreto, Jos Rosa. Wykonawcy: tila Irio (Fabiano), Maria Ribeiro (Vitria), Orlando Macedo (waciciel gospodarstwa), Jofre Soares (policjant od gry w karty), Gilvan Lima (starszy syn), Arnaldo Chagas (poborca podatkowy). Herbert Richers Luiz Carlos Barreto Danilo Trelles 101' Ambicje kina brazylijskiego, ktre na pocztku lat szedziesitych przynosz mu spore zainteresowanie midzynarodowe i niejedn nagrod festiwalow, oywione zostay przy walnych zasugach Nelsona Pereiry dos Santosa: to on uwaany jest za ojca cinema novo, rodzimego odpowiednika tych ruchw nowofalowych, w ktrych chodzi gwnie o zerwanie z szablonow rozrywk i odzwierciedlanie prawdy. Dos Santos, dziennikarz z pierwszego zawodu, zacz odkrywanie codziennoci brazylijskiej od neorealistycznego Rio 40 graus (1955), nakrconego star kamer bezdwikow i opowiadajcego trzy historie o modych ludziach z Rio de Janeiro. Pocztek by udany, lecz wwczas nie dojrzay jeszcze warunki do sukcesu ruchu; zacz si on rozwija w par lat pniej, gdy do dos Santosa, ktry tymczasem musia wrci do dziennikarstwa, przyczyli si Glauber Rocha, Carlos Diegues i Joaquim Pedro de Andrade. Koniec ubiegej dekady by okresem demokratycznego otwarcia kraju, popierania ruchw intelektualnych i artystycznych, nowoczesnego impetu: wtedy wybudowano Brasili. Od strony urzdowej - Ministerstwa Edukacji Narodowej i Komisji Federalnej Kina - wspierali cinema novobliniacy Geraldo i Renato Santos Pereira, pionierzy ruchu klubowego, a potem take autorzy dokumentw owiatowych i filmw fabularnych; niebawem nakrc Grande sertao (1965), adaptacj powieci Joao Guimaresa Rosy, patetyczny i mistyczny dramat o tym regionie Brazylii - stepach na pnocnym wschodzie - ktry da to wikszoci najciekawszych krajowych filmw lat szedziesitych, obrazujcych ndz, wyzysk obszarnikw i legendy o cangaceiros - rozbjnikach z ludu. Konsekwentnie realistyczna Susza rwnie jest adaptacj znanej powieci. Graciliano Ramos opisa serto podczas klski lat 1940-1942: wygnaa ona do miast wielu biedakw podobnych bohaterom wdrownemu pastuchowi, jego inteligentniejszej onie i dwm maym synom. Po pierwszym ataku suszy Fabiano i Vitria id pieszo do wikszego gospodarstwa. Skazanym na oszukiwanie przez waciciela, niezdolnym dorobi si nawet porzdnego ka, udaje si przetrwa jeden korzystniejszy sezon; potem jednak i stamtd musz emigrowa do miasta, bo tylko w nim jest jeszcze nadzieja na przeycie.

Akcja obejmuje bardzo niewiele wydarze i waciwie pojedynczy tylko cig fabularny wpleciony w to sytuacyjne: podczas witecznej wyprawy do lokalnej osady Fabiano jest wcignity przez policjanta do gry w karty, po czym sprowokowany przeze i skatowany na posterunku, ale gdy w jaki czas potem spotyka si z nim na odludziu, nie odwaa si go ci maczet. Pozostaa cz filmu jest sprawozdawczym opisem krajobrazu, prymitywnego bytu, krzywdy stosunkw spoecznych niepiesznym, surowym i poza owym rzetelnym dokumentowaniem nie przedstawiajcym adnych wikszych wartoci filmowych w obrazie, narracji, zbiorze konstatacji. To zasada. Susza nie ma nawet komentarza muzycznego, bo chodzi o jednolite oddanie klimatu beznadziejnego bytowania pod palcym socem. Dodatkowym - i znakomitym - zewntrznym uzupenieniem dwikowym jest tylko przenikliwy, monotonny pisk koa chopskiego wozu trcego o o: zarwno otwiera film, jak egna w finale bohaterw udajcych si do miasta. Nie poddaj si, cho s poniani i spychani do kategorii zwierzt, jak to, przesadnie sentymentalizujc, wykada dos Santos. I wanie, z drugiej strony, ich suka Balleia, traktowana na prawach czonka rodziny (a w czowce filmu na prawach pierwszoplanowej aktorki) przedstawia si jakby bardziej ludzko od gnbicieli. Znajduje to dopenienie w przedostatniej scenie, ktra nie tylko jest zdumiewajcym wyjtkiem wrd chropawej caoci, ale godnym arcydziea klejnotem relacji ekranowej, wynoszcym Susz na wyszy poziom: pies nie przetrzyma warunkw, jest chory, trzeba go zastrzeli. Kolejne wietne ujcia - rwnie wietnie zestawione - pokazuj najpierw opr wewntrzny Fabiana i rozpacz dzieci, a potem ostatnie obrazy wiata widziane przez konajc Ballei. [1962] SUCY, THE SERVANT, Joseph Losey. Wielka Brytania Scenariusz: Harold Pinter. Pierwowzr scenariusza: Robin Maugham - powie "The Servant". Zdjcia: Douglas Slocombe. Muzyka: John Dankworth. Scenografia: Richard Macdonald oraz Ted Clements. Wykonawcy: Dirk Bogarde (Hugo Barrett), James Fox (Tony), Wendy Craig (Susan), Sarah Miles (Vera ), Richard Vernon (znajomy arystokrata), Catherine Lacey (znajoma arystokratka), Patrick Magee (biskup ), Alun Owen (wikary), Ann Fairbank (modsza dama w restauracji), Doris Knox (starsza dama w restauracji), Brian Phelan (Irlandczyk przy barze). Joseph Losey, Norman Priggen 115' Po powrocie z zamorskich podry mody arystokrata, wprowadzajc si do remontowanego domu londyskiego, przyjmuje kamerdynera. Barrett urzdza wntrza i objawia zdolnoci kulinarne; wnet staje si niezastpiony. Wtedy, pomimo przeciwdziaa narzeczonej chlebodawcy - najpierw intuicyjnych, potem wiadomych - wykorzystuje bezwzgldnie okazj do zdominowania go: podsuwa mu swoj dziewczyn, ktr wprowadzi jako siostr, i wciga w alkoholizm. Tony odkrywa zwizek Barretta z posuszn mu Ver i wyrzuca oboje, zreszt pod presj swojej Susan, ale jest ju za pno: znalazszy pretekst sam prosi kamerdynera o powrt, godzc si w kocu na cakowite pasoytowanie w swym domu zarwno jego, jak Very, bezwolny ju i poddany seksualnemu wpywowi obojga. W finale potrafi tylko strzaska w furii pyt z "All Gone" piewan przez Cleo Laine, tak jak jedynym, co dotd umia robi w krytycznych momentach, byo nastawianie tej piosenki. Angielskie Sodkie ycie wprowadza do elity kina rwnoczenie trzy wybitne postacie. Trzydziestodwuletni Harold Pinter niedawno, jako mody gniewny, zdoby rozgos sztuk "Dozorca"; poproszony zosta przez Josepha Loseya o pierwszy scenariusz nie bez zwizku z gwnymi jej przesankami. Ich wsppraca przyniesie jeden z najciekawszych tryptykw dramatycznych okresu wielkich przewartociowa obyczajowych. Dirk Bogarde, znany dotd jako banalny arcygwiazdor ekranowych produktw popularnych, rozpoczyna sw galeri imponujcych kreacji ukoronowanych rol w mierci w Wenecji, po ktrej sam uzna, e raczej powinien si wycofa, niezdolny niczym jej przewyszy. Najwicej jednak radoci przyniesie Sucy reyserowi, wygnacy z Ameryki, ktry siedemnasty ju film penometraowy nareszcie mg zrobi w penej zgodzie z autorskim zamysem.

Losey da pikn prb humanistycznej wraliwoci ju w debiucie The Boy with Green Hair (1948); by zreszt wtedy od dawna uksztatowan osobowoci artystyczn, zwrciwszy si ku kinu po dekadzie aktywnoci w teatrze, midzy innymi po wystawieniu wiatowej prapremiery "ycia Galileusza" Brechta. Przypada ona ju na czas narastania histerii antykomunistycznej, a Losey nie kry si z lewicowymi sympatiami i poznawa sztuk sceniczn w latach trzydziestych midzy innymi w Moskwie; wezwany przed Komisj do Badania Dziaalnoci Antyamerykaskiej, odmwi zezna i opuci ojczyzn. Pochodzi z konserwatywnej rodziny protestanckiej ze rodkowego Zachodu i polowanie na czarownice byo dla nie do pogodzenia z ideami demokracji amerykaskiej. Kosztowao go to nie tylko lata tuaczki i pracy pod pseudonimami, ale doywotni emigracj i nieprzezwycialne urazy (nie potrafi na przykad wybaczy zmiany postawy Kazanowi, imigranckiemu plebejuszowi, swemu rwienikowi i niegdysiejszemu druhowi z tych samych cieek ycia i teatru). Wi si z tym pewne kompleksy nie tylko tematyczne, ale zwizane z form; nigdy nie wyzwoli si z nich w peni, osignwszy najwicej przy scenariuszach Pintera, ktre same w sobie s tak precyzyjne, e - jak to uj Dirk Bogarde "samonakrcalne". Wszystko pomimo tego, e ma ju wyrazisty styl (niewolny od naleciaoci scenicznych), jak te swoiste zainteresowania problemowe i metody opisu relacji pomidzy ludmi w najbardziej go interesujcych analizach psychologicznych. Domen pidziesicioczteroletniego tutaj, gboko znajcego ycie Loseya jest elektrodynamika oddziaywa blisko ze sob zwizanych osb: idealnie wida to iskrzenie w impertynencjach Barretta wobec Susan i w jej pocztkowo nienaruszalnym potencjale reakcji zwrotnych. Bardzo rzadko jednak czynniki decydujce o rozwoju sytuacji daje Losey zaobserwowa bezporednio; mroczne, ukryte siy to jedna z jego obsesji. Zbuduje w ten sposb nawet cay film The Criminal (1960), gdzie bohater jest manipulowany przez przestpcw. Podobnie ukryte motywacje Barretta daj jeden z gwnych wtkw Sucego, gdzie podejcie Loseya odpowiada owej charakterystycznej dla Pintera heisenbergowskiej zasadzie nieoznaczonoci, zgodnie z ktr im lepiej si wpatrywa, tym mniej uchwytny jest obiekt obserwacji (co dotyczy te rzeczy, zwaszcza domu bohatera: przytulnego, jasnego schronienia, przeksztacajcego si w wampiryczn czelu sprzyjajc zniewalaniu). Jak Pinter omija eksplikacje sowne, imponujc zwizoci dialogu (jedno z ogniw wsplnoty z wyczulonym na pikno jzyka reyserem), tak Losey raczej unika symboli materialnych, wybierajc rozwizania poprzez akcj poza kadrem i odczytywanie sensw w zamienniach zachowa osb trzecich albo wiadkujcych zachodzcym wydarzeniom, albo nawet cakowicie postronnych: zrcznym poddaniem sugestii przesanek rozwoju wypadkw jest tu pozornie ozdobna scenka restauracyjna pomidzy biskupem i wikarym, w ktrej scenarzysta i reyser znajduj doskonay wsplny mianownik swej specyfiki. Zainscenizowanie i wyraenie aktorskie problemu Sucego wzbudzio zachwyt szczeglnie na Wyspach Brytyjskich: wierny opis detali materialnych idzie tu bowiem w parze z prawd duchow, zwaszcza t o naturze degrengolady elity klasowej. Losey znalaz u Robina Maughama znakomity materia do wyraenia swojej myli - zwizanej z doznaniami osobistymi - e korupcja jest zem gwnym cywilizacji, najgorsz za odmian korupcji jest indyferentyzm: "Deprawacja wynika ze zgody na ycie wedug idei, ktre nie s wasne, lecz narzucone co jest udziaem wikszoci. Nie chodzi tylko o rozwizanie dylematu, czy y jako indywidualno, czy jako posta zestandaryzowana, ale o deprawacj posuchu, zgody, zaniechania protestu. W ostatecznym rachunku najwysz deprawacj jest bierne przyzwolenie". Tak oto rozumujc - raczej niezbienie z wykluwajcymi si wanie tendencjami permissive society - Losey zrwnuje win gada, ktry wpeza do obcego gniazda, by zdoby up, i dajcej si zahipnotyzowa ofiary, ufnej w sw wadz i przewag pozycji spoecznej. Waciwie za nawet bardziej odpowiedzialnym czyni rozleniwionego posiadacza, pomny e tacy jak on sprowokowali faszystw: "dla mnie Sucy jest histori ludzi, ktrzy wpadli do tego samego wilczego dou, tyle e z przeciwnych stron". Poetyka Loseya ma jednak pewn wad zwizan, jak naley sdzi, z jego biografi: natarczyw sztywno ilustrowania. Wikszo jego filmw jest warta mniej, ni obiecuje strojna defilada dugich uj, posuwistych i zakrcanych, w opozycji ze zblieniami, gdzie szafuje si ozdobnikami. Sucy to gwnie ozdobniki deformacji soczewkowych, lustrzanych i sferycznych, ktre okrelaj skal zalenoci osb zastygajcych w wymownych ukadach figur. Zagszczenie tej ostentacji przypada na sekwencj finaow. Owszem, wie si to z najciekawszym manewrem autorskim Pintera i Loseya: owym pochodnym wyraaniem zmian konfiguracji postaci w ekstremalnych sytuacjach yciowych - gwnie

pomidzy drapiec a przeladowanym, osobowoci dominujc a sugami, uwodzicielem a zniewolonym - ale jednak wypada manierycznie, jakby wyraajc potrzeb kompensacyjnego popisu. Jest niewtpliw zasug Pintera, e wzbogaca tandem twrczy dostateczn doz wasnej wybujaej enigmatycznoci znacze, by zbiorcze rezultaty stay si naleycie harmonijne. [1962] SYN MARNOTRAWNY, LA VIACCIA, Mauro Bolognini. Wochy, Francja Scenariusz: Vasco Pratolini, Pasquale Festa Campanile, Massimo Franciosa. Pierwowzr scenariusza: Mario Pratesi - powie "L'eredita". Zdjcia: Leonida Barboni. Muzyka: Piero Piccioni, Claude Debussy rapsodia na saksofon altowy i orkiestr. Scenografia: Flavio Mogherini oraz Piero Tosi. Kostiumy: Piero Tosi. Monta: Nino Baragli. Wykonawcy: JeanPaul Belmondo (Amerigo Casamonti), Claudia Cardinale (Bianca), Pietro Germi (Stefano Casamonti), Paul Frankeur (Ferdinando Casamonti), Gina Sammarco (wacicielka domu publicznego), Marcella Valeri (Beppa), Emma Baron (Giovanna Casamonti), Gabriella Pallotta (Carmelinda Casamonti), Romolo Valli (Dante), Claudio Biava (piekarz), Franco Balducci (Tognaccio), Duilio D'Amore (Bernardo Casamonti). Goffredo Lombardo Galatea Arco S.G.C. 106' Toskania w roku 1885. La Viaccia, gospodarstwo pooone w okolicach Florencji, od dawna prowadzone przez rodzin Casamontich, przechodzi w rce modszych. Wol umierajcego dziadka jest pozostawienie dziedzictwa synowi Stefanowi i wnukowi Amerigowi, jednake pienidze na wykupienie musi wyoy brat Stefana, Ferdinando, zajmujcy si w miecie handlem winnym. Poniewa jest ju stary i bezdzietny, staje na tym, e po jego mierci Viacci obejmie cae rodzestwo, na razie gospodarzy bdzie Stefano, Amerigo pjdzie za pracowa do sklepu stryja we Florencji. Ferdinando choruje powanie na serce i coraz bardziej jest zaleny od kochanki; Beppa, yjca z nim ju od trzydziestu lat, bezskutecznie nastaje na lub, nie zaniedbujc zawzicie pilnowa majtku. Oszoomiony Florencj i mieszczaskim zbytkiem u stryja, Amerigo tym mniej chtnie myli o przeznaczonej mu roli: odstrcza go kurczowa chopska maostkowo, jest wolny duchem, nie kocha ziemi jak ojciec. Tym atwiej te traci gow dla spotkanej dziewczyny, ktra okazuje si prostytutk za dwa liry z miejscowego burdelu. Bianca jest znana z niezalenoci, rozumna i nieufna; czeka na wielk szans i broni si przed grob uczucia, nie wierzc w nie i nie widzc rnicy midzy ludmi a zwierztami. A jednak zakochaa si w chmurnym chopcu ze wsi, cho ten najpierw, by u niej bywa, podkrada stryjowi pienidze, gdy za czujna Beppa to wytropia, zosta wyrzucony i musia wraca do ojca. Harujc caymi dniami, moe do niej jedzi tylko nocami w czwartki, gdy prostytutki maj dzie wolny; ale w kocu odchodzi z gospodarstwa objawiajc ojcu, e to nie dla niego, i wyklty przenosi si do burdelu jako porzdkowy. Ma niejasn nadziej, e wyzwoli dziewczyn, lecz nawet te zudzenia rozwiewaj si, gdy Beppa podstpnie aranuje lub na ou mierci. Kpic z chciwoci rodziny, ktra musiaa obej si niczym, Amerigo wychodzi jeszcze gorzej na przeklestwie pienidza: zadurzony piekarz, ktrego Bianca uywa do swej gry, ciko rani go noem, dziewczyna za ostatecznie wyrzeka si kochanka, wiedzc, e ten niczego ju nie odziedziczy. Dotarszy do Viaccii, Amerigo pada na progu domu wycieczony upywem krwi wanie wwczas, gdy chcca sprzeda ziemi Beppa zjawia si z daniem opuszczenia gospodarstwa. Mona uwaa, e gwnym powodem wyboru przykadowo wrcz klasycznej opowieci z krgu weryzmu koca XIX wieku by popis aktorski na rzetelnie wiernym tle (i w rzeczy samej, Syn marnotrawny zawiera kilka pierwszorzdnych kreacji, poczynajc od dwch gwnych Belmonda i Claudii Cardinale); zamiar Bologniniego obejmowa jednak wicej. Cho w kostiumach sprzed trzech wierwieczy, mia to by jego kolejny obraz sytuacji modych ludzi w wiecie materializmu, co waciwie najbardziej go interesuje w pierwszym okresie twrczoci odpowiednio rozbudowany

psychologicznie oraz bardzo uwany w przekazie ksztatw i obyczajw epoki. To pierwsza jego precyzyjna wizja minionego czasu, wprawdzie zrealizowana szybko, lecz poprzedzona bardzo starannym przygotowaniem (tumaczy, e moe to jego instynkt architekta); osignita przy duym udziale klimatu muzycznego, ale chyba przede wszystkim uroku fotografii Leonidy Barboni. Pocztkowe kadry, wygldajce na dagerotypy, okazuj si obrazami zdjtymi jej kamer; nie oznacza to jednak, e w filmie bdzie chodzio o kaligraficzne klisze z epoki. Pikne wiatocienie bogatych w detale kadrw Toskanii nietypowej, mglistej i ddystej (a czciej jej wntrz) tylko su opowiedzeniu tej historii; w centrum s sprawy ywych ludzi, z ustawicznie odczuwaln, motywujc zachowania presj stanu majtkowego. Bez jaskrawoci reakcji jednake; bardziej nawet, co u Bologniniego czste, z pewnym niezdecydowaniem dramaturgicznym i rozpraszaniem si w szczegach. [1963] SZALONY PIOTRU, PIERROT LE FOU, Jean-Luc Godard. Francja Wochy. Scenariusz: JeanLuc Godard. Pierwowzr scenariusza: Lionel White - wtki powieci "Obsession". Zdjcia: Raoul Coutard. Muzyka: Antoine Duhamel. Piosenki "Jamais je ne t'ai dit que je t'amerai toujours" i "Ma ligne de chance": Antoine Duhamel + Cyril Bassiak. Monta: Francoise Collin. Wykonawcy: JeanPaul Belmondo (Ferdinand "Pierrot" Griffon), Anna Karina (Marianne Renoir), Raymond Devos (optany przez melodi), Graziella Galvani (ona Ferdinanda), Samuel Fuller (Samuel Fuller), Christa Nell (poredniczka w rozmowie z Fullerem), Dirk Sanders (Fred), Jimmy Karoubi (karze Jimmy), Hans Meyer (gangster jasnowosy), Roger Dutoit (gangster ciemnowosy), Aicha Abidir (ksiniczka Aicha Abidir). Georges de Beauregard S.N.C. Dino De Laurentiis 112' Techniscope Eastman Color Wakacje z Monik, wariant francuski wedug amerykaskiego czarnego thrillera, adaptowanego jakby go napisa Rimbaud: pena demonstracja manifestu mylowego Godarda w anarchicznym protecie przeciw ograniczeniom wolnoci oraz przeciwko nieautentycznoci ycia i zapowied nadcigajcej fali kontestacji. Spord filmw nouvelle vague niemoliwych do przyjcia przez konserwatystw ten odrzuci im najtrudniej bo jest najpikniejszy poetycko; jest te i najbardziej nonszalancki pomidzy udanymi przedsiwziciami swego autora. Zwycistwem w rozwichrzeniu wewntrznym Szalonego Piotrusia jest rwnoczesna trjjedno. Pierwsz skadow daje fabua z ulubionej przez nowofalowcw amerykaskiej powieci kryminalnej: historia mczyzny zniszczonego przez mio do kobiety fatalnej. Drug jest prawda krytycznego uoglnienia wiata konsumpcji i przemocy, wyraana w nieustajcych dygresjach, ale nie bez zwizku z bohaterami: s po przeciwnych stronach barykady, on wolny, ona zniewolona przez hedonizm. Trzecia to styl, ktry ma negowa fasz panujcy w kinie: jak wyznaje Godard, chcia tu uwizi ycie, cho wylizgiwao mu si, "wypeniajc ekran jak woda wann, oprnian z szybkoci dopywu wody". Sprowadzao si to do improwizacji na granicy happeningu, dualizmu obrazu i warstwy dwikowej, a przede wszystkim kolaowych wtrce, poczwszy od pokanej porcji reprodukcji malarskich - Renoir, Picasso, Van Gogh - do neonowych hase, uj dokumentalnych z Wietnamu, zapiskw w notatniku bohatera i rysunkw komiksowych odpowiadajcych komiksowoci inscenizacji wtku sensacyjnego fabuy, w warstwie werbalnej za cytatw tytuw literackich, fragmentw prozy i poezji. Jeeli przedtem mona byo mie wtpliwoci, to tu ju na pewno nie: przywoana myl "jzyk poetycki wyania si z ruin" jawnie nawizuje do surrealizmu i dadaizmu, do Maxa Ernsta i Bretona jako instynktownych poszukiwaczy subiektywnej prawdy w rozbiciu rzeczywistoci na okruchy, a potem kojarzeniu z nich nowej jakoci. I to si wanie w Szalonym Piotrusiu udao. Dlatego, e trzeci skadow dopenia wydobyta przez Coutarda cudownie barwna liryka panoram pejzau prowansalskiego, uzupeniona podobn co w Pogardzie rozlewn muzyk tsknoty za Arkadi. Tskni za ni na Lazurowym Wybrzeu opodal Tulonu paryski inteligent, ktry ugrzz w maestwie z

crk bogatych woskich przemysowcw i salwowa si odseparowaniem w lekturach ze wiata sztuki dopki z mieszczaskiej banalnoci nie wyrwaa go poznana kiedy dziewczyna. Ferdinand, zwany przez ni uparcie Pierrotem, porzuci dotychczasowe ycie rwnie szybko jak poche maonki uwiedzione przez bogatych szaawiw; rnica jest ta, e celowo zniszczy zasoby majtkowe, bo chcia porzuci cywilizacj, i e nie wiedzia o tajemnicy nadobnej Marianne Renoir. Dziewczyna jest mianowicie uwikana w gangsterskie porachunki na tle przemytu broni na Bliski Wschd. Zanim nie odnajd ich wsplnicy, ukochana Piotrusia tylko si nudzi; potem jednak zdradza go i ginie zabita przeze w strzelaninie na wysepce rdziemnomorskiej, gdzie jej "brat" ma kryjwk. Ucieczka okazaa si bezcelowa. Bariery wolnoci istniej take wewntrz czowieka. Owinwszy gow laskami dynamitu, Ferdinand popenia samobjstwo, troszk za pno - ju po podpaleniu lontu - dochodzc do wniosku, e chyba przesadza. Ta fabua uatwia oczywicie decyzj realizacji, ale w gotowej tragicznej "bani dla dorosych", ktra mocno odbiega od oczekiwa zleceniodawcw, nie ma waciwie wikszego znaczenia. Liczy si tylko generalna sytuacja; reszta jest poza lini rozwoju wydarze. Tym razem nawet aktorzy nie peni swej tradycyjnej roli (cho niewtpliwie poczesne znaczenie ma fakt, e s to ci wanie aktorzy - protagonici Do utraty tchu i y wasnym yciem - co potwierdzaaby jeszcze obecno, we wtrconym fragmencie, kadrw z Jean Seberg); mwi zreszt mona tylko o dwojgu wykonawcach, pozostali to uczestnicy epizodw mniej lub bardziej dygresyjnych. Tak wic Godard zaszed drog poszukiwa naprawd daleko. W egzystencjalistycznej gorczce, by zdziaa co w popiechu, nim bdzie za pno, w autodestrukcyjnym poeraniu tematu, w realizacji podjtej - jak sam przyznaje - prawie bez przygotowania i bez jasno sprecyzowanej koncepcji osign may klejnot anarchicznego kina wyzwolonego. [1961] SZARADA, CHARADE, Stanley Donen. Wielka Brytania Scenariusz: Peter Stone. Pierwowzr scenariusza: Peter Stone, Marc Behm - powie "The Unsuspecting Wife". Zdjcia: Charles Lang Jr. Muzyka: Henry Mancini. Piosenka "Charade": Henry Mancini + Johnny Mercer. Scenografia: Jean d'Eaubonne. Monta: James Clark. Opracowanie czowki: Maurice Binder. Wykonawcy: Audrey Hepburn (Reggie Lampert), Cary Grant (Brian Cruikshank alias Peter Joshua alias Alexander Dyle alias Adam Canfield), Walter Matthau (Carson Dyle alias Hamilton Bartholomew), James Coburn (Tex Penthollow), George Kennedy (Herman Scobie), Ned Glass (Leopold W. Gideon), Jacques Marin (inspektor douard Grandpierre), Dominique Minot (Sylvie Gaudet), Paul Bonifas (filatelista Felix), Thomas Chelimsky (JeanLouis Gaudet). Stanley Donen 113' Technicolor Powrciwszy z zimowych wczasw w Alpach do Parya, szykowna Reggie dowiaduje si nie tylko o mierci ma wyrzuconego z ekspresu do Bordeaux, ale take o jego poczwrnej egzystencji: oprcz paszportu szwajcarskiego policja znalaza amerykaski, woski i chilijski, oczywicie na rne nazwiska. Charles wanie wybiera si do Wenezueli, o czym Reggie, nastawiajca si ju na rozwd z niekochanym i tajemniczym towarzyszem ycia, rwnie nie miaa pojcia. Wezwana do ambasady amerykaskiej, zostaje ponadto poinformowana, e wcale nie powinna si nazywa po mu Lampert, tylko Vass. Mao tego: w mieszkaniu zostay goe ciany, Reggie nie ma pienidzy, a wok krc si trzej niemili i agresywni Jankesi, ktrzy w dniu pogrzebu obcesowo badaj nieywo lecego w trumnie Charlesa. No c, maj powody, aby si krci: nieboszczyk wraz z czterema wsplnikami z OSS (poprzedniczki CIA) zwdzi podczas wojny wier miliona dolarw w zocie, przeznaczone przez wywiad amerykaski dla francuskiego ruchu oporu. Pomoc ofiarowuje Reggie poznany wanie w Meg`ve przystojny i opiekuczy Peter Joshua: dowiedzia si o wszystkim z prasy. W im cisze jednak tarapaty wpadaj, tym bardziej bohaterka nabiera pewnoci, e Peterowi (ktry kilkakrotnie objawia now tosamo) nie chodzi o ni, cho jej ratuje ycie, tylko o tamte wier miliona...

W lady Hitchcocka (a take, jak potwierdzi Arabeska, w lady organizatorw zdobywajcej ogromn popularno bondomanii) nieoczekiwanie idzie mistrz musicalu, ktry wanie przeprowadzi si w przeciwnym kierunku, ni niegdy to zrobi reyser Zodzieja w hotelu i Pnocypnocnego zachodu: do Londynu. Donenowi cakiem dobrze udaje si ju za pierwszym razem; Szarada to nienaganna prba podchwycenia charakterystycznego stylu w jego agodniejszej, zabawowej wersji. Szedziesicioletni Cary Grant, te zwizany z kinem Hitchcocka, otrzymuje ostatni pikn szans roztoczenia wdziku przed Audrey Hepburn, ta za nie po raz jedyny czy swj urok z kreacjami domu mody Givenchy. Elegancja protagonistw i sterylnie dobieranego otoczenia idzie w parze z piknym rozoeniem koloru, ale take dowcipem, lekkoci inscenizacyjn i aktorsk, wreszcie - w tym wypadku naprawd wiele znaczc - opraw muzyczn: kompozycja z Szarady wejdzie do skarbca najbardziej pamitnych melodii ekranowych. To chyba obecno Audrey Hepburn jest dla Manciniego tak fortunna: niedawno uoy przepiknie romantyczn "Moon River" do jednego z jej najpopularniejszych filmw - Breakfast at Tiffany's (1961). Nie chcieli natomiast uwierzy wasnym uszom jurorzy Akademii; a moe przestraszyli si przyznania trzeciego kolejnego "Oscara" za piosenk parze ManciniJohnny Mercer, jako e po "Moon River" w nastpnym roku zostaa nagrodzona ich kompozycja do Days of Wine and Roses (1962)? Tak czy owak - o wstydzie - tym razem statuetk dostan inni, o ktrych wnet si zapomni. [1965] SZCZLIWO, MANJI, Yasuzo Masumura. Japonia. Scenariusz: Kaneto Shindo. Pierwowzr scenariusza: Junichiro Tanizaki - powie "Manji". Zdjcia: Setsuo Kobayashi. Muzyka: Tadashi Yamauchi. Wykonawcy: Ayako Wakao (Mitsuko Tokumitsu), Kyoko Kishida (Sonoko Kakiuchi), Yusuke Kawazu (Eijiro Watanuki), Eiji Funakoshi (Kotaro Kakiuchi). Daiei 90' Daieiscope Eastman Color Yasuzo Masumura, najsprawniejszy warsztatowo w modszym pokoleniu filmowcw japoskich, byby moe nalea do czoowych reyserw w zotym okresie swojej kinematografii, gdyby konsekwentnie mia takie ambicje. Ani jednak nie zdecydowa si na niezaleno, od 1948 roku pozostajc wiernym "Daiei", ani nie czyni szczeglnego uytku z umiejtnoci nabytych take w Europie (studiowa przez dwa lata w rzymskiej szkole filmowej, co uzewntrznia si w stosowanym przeze stylu wartkiej, zwizej narracji, punktowanej wzrostami napi dramaturgicznych), ani nie przebiera w scenariuszach: pracoholiczna liczba 33 penometraowych filmw w cigu pierwszych dziesiciu lat od debiutu w roku 1957 oznacza w praktyce raczej japosk subordynacj wobec zwierzchnikw ni japoski zapa twrczy. Niemniej Masumura jest na pewno kim wicej ni specjalist od produkcji tamowej. Jak czoowi nowofalowcy francuscy, te by wprzdy opozycyjnym obserwatorem kina narodowego i teoretykiem jego radykalizacji. Ze swych nauczycieli najbliszy Ichikawie, ma pokrewny zmys czarnego humoru, ostro spojrzenia na kwestie spoeczne - pokaza to w jednym z pierwszych filmw, cenionym Kyojin to gangu (1958), o wpywie reklamy na bezkrytyczne dziewczta - a take predylekcj do miaej erotyki, wedug najlepszych wzorw krajowej literatury neoromantycznych sensualistw, w przetworzeniach scenariuszowych przygotowywanych zazwyczaj przez Shind. Szczliwo jest, jak Klucz Ichikawy, adaptacj powieci czoowego autora tego nurtu, zrealizowan w podobnie rafinowanym ksztacie obrazowym (co prawda nie we wsppracy z Miyagaw, ale z innym wybitnym operatorem, ktry wanie zaimponowa Zemst Yukinoja i po wielu filmach z Ichikaw zostanie teraz staym operatorem Masumury). Trzydziestokilkuletnia Sonoko, bezdzietna ona zamonego prawnika, postanawia zaj si rysunkiem artystycznym. acuch wydarze pocztkuje gona uwaga prowadzcego zajcia, e szkicowana przez Sonoko modelka ma rysy piknej Mitsuko, dziewczyny z innego kursu. Adoracja staje si wic powszechnie znana wczeniej, nim przynosi powaniejsze konsekwencje. M Sonoko traktuje zrazu spraw stoicko, a ona sama wycofuje si z bliszego zwizku z uwodzicielsk koleank po odkryciu, e

ta ma kochanka. Eijiro proponuje wprawdzie pakt braterski i mio we troje, lecz Sonoko znw chce by dobr on. Na nic wszake wyrzeczenie. Jej namitno wybucha z now si, gdy Mitsuko okazuje, e woli j od Eijira. Aby si go pozby, udaj samobjstwo. Tyle tylko, e Sonoko po ockniciu si znajduje obok Mitsuko... swojego ma, ktrego ta wczeniej uwioda. Wkrtce sprawy przybieraj fatalny obrt, bo oto Eijiro sprzedaje pikantn sensacj gazetom. Troje bohaterw uznaje, e teraz pozostaje jedynie prawdziwe samobjstwo. Nastpnego ranka przy yciu pozostaje sama Sonoko. Wiele wskazuje, e nie sprawi tego przypadek; e Mitsuko raz jeszcze urzdzia rzecz po swojemu. By moe trudno byoby przedstawi w erotyczny ambaras w tonie serio. To jednak, e Masumura od poowy opowieci uywa nastroju groteski, konwencji czarnej komedii, ley w tradycjach japoskiej sztuki i naturalnie w intencjach Tanizakiego. Gdzie indziej taki ton na og powoduje nonszalancj; tu inaczej. Szczeglnie, e jako protagonistki wystpiy chyba najlepsze z moliwych do obsadzenia w tych rolach aktorki: pamitna zmysowa kobieta z wydm, majca due dowiadczenie teatralne Kyoko Kishida i posgowo pikna bogini filmu Ayako Wakao, supergwiazda "Daiei". [1963] SZEKSPIROWSKA KOMPANIA, SHAKESPEARE WALLAH, James Ivory. Indie Scenariusz: Ruth Prawer Jhabvala, James Ivory. Projekt scenariusza: Ruth Prawer Jhabvala. Zdjcia: Subrata Mitra. Muzyka: Satyajit Ray. Monta: Amit Bose. Wykonawcy: Shashi Kapoor (Sanju), Felicity Kendal (Lizzie Buckingham), Geoffrey Kendal (Tony Buckingham), Laura Liddell (Carla Buckingham), Madhur Jaffrey ("Miss Manjula"), Utpal Dutt (maharada), Jim D. Tytler (Bobby), Praveen Paul (Didiji), Jennifer Kendal (pani Bowen), Hamid Sayani (brat dyrektora szkoy), Partap Sharma (Aslam), Prayag Raaj (Sharmaji), Pincho Kapoor (Guptaji). Ismail Merchant, James Ivory 124' James Ivory, Kalifornijczyk z Berkeley, od modoci ma cztery fascynacje: Angli (Wyspiarze zdaj si uwaa, e nie jest to mio lepa, tylko nadwzroczno), Indie, histori i film. Najblisza jego pocztkowym zainteresowaniom jest chyba brytyjsko w Indiach, dokd zosta wysany przez nowojorskie "Asia Society" dla nakrcenia redniometrawki o historii Delhi. Nie przypadkiem, bo mia ju za sob dokument o szesnastowiecznych miniaturach indyjskich uzupeniony tradycyjn muzyk fletow i sitarowymi impresjami Raviego Shankara. By rok 1960. Ivory pozostanie w Indiach przez ca dekad. Ju w Stanach zafascynowany filmami The River (1950) Renoira i Droga do miasta, tym bardziej decyduje si na wybr profesji po wraeniach zdobytych na miejscu i poznaniu Satyajita Raya. Rozstrzyga kontakt z bombajskim producentem Ismailem Merchantem i pisark z Delhi, urodzon w Kolonii crk polskich ydw kresowych, Ruth Prawer Jhabval: utworz trio, ktre zasynie jako najtrwalsze w caej historii kina. Kompania produkcyjnodystrybucyjna "MerchantIvory" powstanie w ostatecznym ksztacie w roku 1970, ale wsppraca zacza si od filmu Gharbar (1963), ktrym Ivory zadebiutowa w penym metrau historii o pocztkach zaaranowanego maestwa modego nauczyciela, bardzo bliskiej tematom Raya (i przez niego zmontowanej). Nastpne przedsiwzicie jest ju natomiast pierwszym przejawem cech tak znamiennych dla twrczoci reysera i jego scenarzystki. Po Indiach postkolonialnych wdruje w tym filmie rodzina aktorska Anglikw, uzupeniona o starego rodaka i kilkoro Indusw. Tym, ktrzy zechc ich wynaj, Buckinghamowie graj Szekspira (najchtniej "Antoniusza i Kleopatr"): to jeden z ostatnich cznikw pomidzy Starym Krajem, ktrego nawet nie zna ich crka, a miejscow elit. Ale po bez maa dwudziestu latach od proklamowania niepodlegoci zanika poczucie zwizkw z dawn kultur imperialn i trupie coraz trudniej znale widzw. Kraksa w drodze powrotnej z pokazu u pewnego maharady styka ich z przystojnym Sanju z modej nowej buruazji, ktry udzieliwszy pomocy zaprasza do swego wuja. Gdy jad na nastpny wystp, Sanju jest ju zakochany w modziutkiej Lizzie. Jej rodzice uznaj jednak, e ten zwizek nie ma dobrych perspektyw, tak jak nie maj ich spektakle Szekspira: malejca liczba zamwie powoduje konflikty z

miejscowymi aktorami domagajcymi si godziwej zapaty, dla publicznoci za europejska klasyka jest coraz bardziej egzotyczna. Sytuacj zrcznie ujmuj dwa przypadki zrujnowania przedstawie: pojawienie si na widowni zazdrosnej przyjaciki Sanju, gwiazdki kina hinduskiego pozujcej na Hollywood, bezapelacyjnie odciga uwag od wydarze na scenie, inny za wystp koczy bijatyka wszczta przez samego adoratora dziewczyny po tym, jak cz publicznoci przyja j koci muzyk. Buckinghamowie nie czekaj, a crce przydarzy si w yciu los granej na scenie Ofelii i wysyaj j do Anglii: ich racj pozostania jest wybr misji, ale Lizzie nie ma ju (na szczcie) tej powinnoci wobec wasnej nostalgii, nie doznaa tego odurzenia si mitem nie istniejcych naprawd, idealistycznych Indii, ktre byo udziaem tak wielu Brytyjczykw. Ivory, posuywszy si stonowan ironi, umia zrcznie odda mijanie si przybyszw z rzeczywistoci; rozgrywa wydarzenia na owym tle opozycji cywilizacyjnych, ktre w wielu wariantach a take na rnych kontynentach - stan si materiaem fabu przygotowywanych przez znakomicie si uzupeniajce, wielonarodowe i wielokulturowe trio irlandzkiego katolika z Ameryki, ydwki z Europy i muzumanina z Indii. To, co dla nich szczeglnie interesujce (z ca pewnoci mona tak powiedzie o Ivorym) nie wie si bowiem bezporednio z sam obserwacj specyfiki obyczajowej, zupenie te nie czy z epik historii, natomiast koncentruje si na odbiciach epoki w kulturze materialnej i sztuce, tematycznie za na towarzyszcych zmianom rozwojowym zderzeniach wiadomoci i na perypetiach nie przystajcych do siebie ludzi o rnie uksztatowanych sposobach mylenia. Szekspirowska kompania nie ma jeszcze tej wyranej pniej orientacji, wystpuj w niej dysproporcje pomidzy dobrze poprowadzonym planem psychologicznym obserwacji a wystudiowanie pikn fotografi Subraty Mitry, nadmiarem fragmentw scenicznych oraz pewnym przerostem i koturnowoci dialogu (co wie si z nadekspresj grajcych tu waciwie siebie aktorw brytyjskich - z wyjtkiem debiutujcej Felicity Kendal; wietni s natomiast Shashi Kapoor i Madhur Jaffrey); film zwycia jednak swoim urokiem. Ten skarb nie opuci te przyszych dokona uniwersalnego zespou autorskiego. [1966] LUBOWANIE, O PAGADOR DE PROMESSAS, Anselmo Duarte. Brazylia Scenariusz: Anselmo Duarte oraz Alfredo Dias Gomes. Pierwowzr scenariusza: Alfredo Dias Gomes sztuka "O Pagador de promessas". Zdjcia: Chick Fowle. Muzyka: Gabriel Migliori. Monta: Carlos Coimbra. Wykonawcy: Leonardo Vilar (Z), Glria Menezes (Rosa), Dionsio Azevedo (ksidz Olavo), Geraldo Del Rey ("Bonitao"), Norma Bengell (Marli), Othon Bastos (dziennikarz), Roberto Ferreira (Dd), Gilberto Marques ("Galego"), Carlos Torres (biskup), Antonio Sampaio ("Coca"), Milton Gaucho (policjant), Joao Desordi (wywiadowca policyjny), Irenio Simoes (redaktor naczelny), Enoch Torres (komisarz), Veveldo Diniz (kocielny). Oswaldo Massaini 97' Synkretyzm kulturowy Brazylii wynika ju chociaby z wyjtkowego przemieszania ras, przy czym, jak wszdzie w Ameryce, wikszo ludnoci to potomkowie przybyszw: najpierw przypynli kolonizatorzy portugalscy, ktrzy niemal wyniszczyli Indian, potem niewolnicy z Afryki, wreszcie - od koca wieku XIX - emigranci za chlebem ze Starego wiata (gwnie woscy i portugalscy, lecz take rodkowoeuropejscy), a nawet z Japonii. Cho wic Brazylia konkuruje o miano najwikszego kraju katolickiego z Meksykiem, to jej tygiel odnosi si rwnie do religii. Na ponury, mistyczny katolicyzm portugalski, kompletnie sprzeczny z mitologi indiask, naoyy si przede wszystkim wierzenia nigeryjskich Jorubw i angolijskich Bantu. W rezultacie ochrzczeni Murzyni, nie mogc witowa 13 czerwca boga elaza Oguna, czcz w tym dniu witego Antoniego. Podobnie ze wit Barbar i I nsan. Co innego jednak potoczne przekonania, a co innego czysto doktrynalna. Gdy ubogi wieniak Z lubuje, e jeli wita ocali jego osioka, on rozda w podzice ziemi i odbdzie pielgrzymk z krzyem

na ramieniu do Salvadoru, stolicy stanu Baha, to nie zdaje sobie sprawy, e dualistyczno patronki moe by le widziana przez proboszcza kocioa pod jej wezwaniem; ksidz natomiast zajmuje postaw kategoryczn i nie pozwala na bluniercze wniesienie krzya przed otarz. Prostoduszny Z, ktry przyby w towarzystwie ony i z niemaym powiceniem, bardzo chce dotrzyma zobowizania w komplecie; ksidz, a za nim hierarchia kocielna, swoje. I tak oto, gdy Z tkwi na schodach do wityni, jego sprawa - niedokadnie zrozumiana przez jednych, wykorzystywana przez innych - staje si coraz bardziej publiczna. W kocu do akcji wkracza policja, a rozptane emocje przynosz mier biedaka. I wwczas gr bierze ywio ludowej sprawiedliwoci: drzwi kocioa zostaj staranowane krzyem z ciaem mczennika swej rzetelnoci, ofiara si dopenia. Pierwszy duej klasy film organicznie brazylijski (oczywicie jeeli pomin Czarnego Orfeusza) zosta przyjty w roku 1962 w Cannes z entuzjazmem rozgrzeszajcym znaczne saboci: choby mielizny melodramatyczne czy poziom aktorstwa. Byy jednak powody, nie tylko zwizane z II Soborem Watykaskim i promowaniem nowych orodkw kinematograficznych, za co rzadko przyznaje si od razu Grand Prix. lubowanie ma bowiem w sobie jakie natchnienie. Bardzo pospolicie rozpoczty film w ktrym dosy instrumentalnie wykorzystywana jest ludowo, w ktrym alegoria z daleka trci schematem - w poowie osiga zaiste nony rytm, trafia w najwaciwsz nut i ulatuje nad swoj powszednio. Im bliej koca, tym lepsza technika narracji, tym adniej dynamiczna epika obrazowa wspbrzmi z tem emocjonalnym, a naiwno nabiera cech rodzimego autentyzmu. Owa najwaciwsza nuta jest jednak gwnie zwizana z oryginaem scenicznym. Duarte - najpierw ekonomista, potem dziennikarz i popularny aktor (zaczyna u Wellesa w roku 1942, w brazylijskim epizodzie nieukoczonego pdokumentalnego "It's All True"), wreszcie praktyk inscenizacji filmowej - dobrze wykorzysta si niuansw sztuki Dias Gomesa: lubowanie bardziej ni jako czynicy wraenie obraz jest wartociowe jako dyskurs o grze spoecznych interesw, o prawidach kierujcych grupami ludzi, o ukadach w spoeczestwie ciskanym gorsetem konserwatywnych instytucji. Szczliwy splot daje za to, e ciekawe wtki nie ugrzzy w teatralizmie, tylko buduj to gwnego tonu tematycznego, ktry lubi tak dobrze sprawdza si na ekranie: mowa w nim o wymiarach wolnoci. [1963] MIER NAZYWA SI ENGELCHEN, SMRT SI RIKA ENGELCHEN, Jan Kadar Elmar Klos. Czechosowacja. Scenariusz: Jan Kadar, Elmar Klos. Wykonawcy: Jan Kacer (Pavel Kubec), Eva Polkov (Marta), Blazena Holisov, Martin Ruzek (doktor), Vlado Mller (Nikoaj), Pavel Bartl (Dmitrij), Otto Lackovic (Ondra), Ezard Hausmann (por. Kummer), 134' Z kilkuletnim opnieniem do Czechosowacji dociera zliberalizowanie reimu po mierci Stalina; tym gwatowniej przebiega bd zmiany polityczne i tym mniej czasu pozostanie filmowcom do sierpnia 1968, gdy wjazd czogw pooy kres wolnoci. Ale Czesi i Sowacy s wyjtkowo dobrze przygotowani do uchwycenia szansy; wiedz, co swoboda wypowiedzi umoliwia filmowcom polskim, mogli pozna wszystkie warianty kina autorskiego Francuzw, Wochw, Anglikw i Amerykanw, dysponuj bardzo dobrze rozwinitym zapleczem produkcyjnym. Gdy w kinematografii nastpuj zmiany decentralizacyjne, a w polityce kulturalnej koczy si rygorystyczne kneblowanie opinii, nowatorskie i bogato zindywidualizowane filmy przedstawia zarwno pokolenie trzydziestolatkw, jak starsi koledzy. Kadar i Klos wsppracowali jeszcze w czasach powojennych z Zemanem, reyserowali wsplnie od roku 1952, potem natomiast zostali odsunici od realizacji penometraowych po cenzuralnym zapkowaniu satyrycznej komedii antybiurokratycznej. Teraz w cigu trzech lat stworz trzy rewelacyjne dziea, kade odmienne i kade o doniosym znaczeniu treciowym. Pierwsze jest ekranizacj powieci partyzanckiej, radykalnie odbiegajc od propagandowej tradycji bohaterskiej martyrologii w walce z faszystami, a take od schematw romantycznej wsppracy w Powstaniu Sowackim z radzieckimi towarzyszami broni. Narracja przebiega gwnie w retrospekcjach

jako cig wspomnie ciko rannego dwudziestoczterolatka, dochodzcego do siebie w maju 1945 w szpitalu w Zlinie. Nieuporzdkowany, czasem znieksztacany gorczk, stopniowo krystalizujcy si w znaczeniach zbir ma odpowiedzie na pytanie, dlaczego po wyzdrowieniu Pavel nie chce spocz, pki nie odnajdzie ukrywajcego si sturmfhrera Engelchena, odpowiedzialnego za zbrodnie wojenne dowdc specjalnego oddziau SS cigajcego jego zgrupowanie w Biaych Karpatach na pograniczu Moraw i Sowacji. Cho o lasce, czowiek w tym wieku wracajcy do ycia po niemal miertelnej kontuzji krgosupa powinien cieszy si z wyzwolenia i nowych szans; ale Pavel jest sam, zbyt przytoczony przeyciami, opuszczony przez Mart, ktra nie potrafi dzieli z nim wspomnie z czasw, gdy jako ydowska prostytutka szpiegowaa esesmanw, przekazujc informacje ruchowi oporu. W okruciestwie wojny najgorsza nie jest mier, lecz barbarzystwo wywoanej nienawici i pami. Nie tylko pami o cierpieniach niewinnych ludzi, ktrych odejcie stacjonujcych we wsi partyzantw skazao na wymordowanie przez hitlerowcw, ale take o Austriaku i Niemcu, dezerterach strzelajcych do swoich - bo gotowych zabi brata, byle wreszcie umilky dziaa - a przede wszystkim o wzitym do niewoli poruczniku, jak Marta czytajcym "Buddenbrookw" wykltego Tomasza Manna. Cho mody oficer, przeciwnik hitlerowcw, podda swj oddzia, musia zosta zastrzelony przez Pavla, poniewa w okreniu ani nie przyjto bra jecw, ani nie mona byo uwolni nieprzyjaciela wiadomego lokalizacji partyzanckiej bazy. Jeszcze jednym typowym, a inaczej potraktowanym elementem jest kwestia zdrady. Entuzjazm paranoicznych poszukiwa zakamuflowanego wroga by we wzorcach kina radzieckiego zarazem podany doktrynalnie i poyteczny dramaturgicznie jako rdo emocji. U Kadara i Klosa niepewno, komu mona ufa, dziaanie na dwa fronty, dwoisto postaw potguj uczucie rozgoryczenia. Zamiast krzepicego podziau na czarne i biae prawie wszystko pogra si w rnych odcieniach negatywnych, co zostaje jeszcze spotgowane subiektywnoci trybu opisu. Jest on prowadzony z ogromn ekspresj, przy raptownym montau, kontrastach, deformacjach i niektrych ujciach z kamer miotajc si w bliskich planach: brutalny koszmar, ktrego sile wizualnej odpowiada wyrazisto rysunku postaci i ywy dialog, a suma wydarze obejmuje te sytuacje spoza bezporednich dowiadcze bohatera. miaa konstrukcja spenia zamiar roztopienia granic czasowych, oddania okruciestwa wojny jako stanu wiadomoci, co czyni tak wspaniale Hiroszima moja mio. Inny jest tu styl, nie tak jednolita forma, krzyk blu duo mniej hamowany (bo te relatywnie znacznie mniejszy jest odstp czasowy), natomiast zasadnicza wsplnota zawiera si w jeszcze jednym: obronie humanizmu w moralnym rozliczeniu czowieka wobec machiny wydarze. Ten rdze bd te miay nastpne dwa filmy Kadara i Klosa. [1962] MIER PANA BALTAZARA, zobacz PERY NA DNIE MIERTELNA GRA, THE DEADLY AFFAIR, Sidney Lumet. Wielka Brytania Scenariusz: Paul Dehn. Pierwowzr scenariusza: John le Carre - powie "Call for the Dead". Zdjcia: Frederick Young. Muzyka: Quincy Jones. Piosenka "Who Needs Forever": Quincy Jones + Paul Dehn. Monta: Thelma Connell. Wykonawcy: James Mason (Charles Dobbs), Simone Signoret (Elsa Fennan), Maximilian Schell (Dieter Frey), Harriet Andersson (Anna Dobbs), Harry Andrews (inspektor Mendel), Kenneth Haigh (Bill Appleby), Roy Kinnear (Adam Scarr), Max Adrian ("Adviser"), Lynn Redgrave ("Virgin"), Robert Flemyng (Samuel Fennan), Corin Redgrave (reyser), Les White (Harek), June Murphy (Pierwsza Czarownica z przedstawienia "Makbeta"), Frank Williams (Druga Czarownica), Rosemary Lord (Trzecia Czarownica), Kenneth Ives (pomocnik teatralny), John Dimech (kelner), Julian Sherrier (szef kelnerw), Maria Charles (blondynka), Amanda Walker (brunetka), Sheraton Blount (Eunice Scarr), Janet Hargreaves (bileterka), David Warner (Edward II w przedstawieniu teatralnym), Michael Bryant (Gaveston w przedstawieniu), Stanley Lebor (Lancaster w przedstawieniu), Paul Hardwick (mody Mortimer w przedstawieniu), Charles Kay (Lightborn w przedstawieniu), Michael Brennan (barman), Margaret Lacey (pani Bird), Judy Keirn (stewardesa). Sidney Lumet

107' Technicolor "Sdzisz, e szpiedzy rozwaaj moralno swych poczyna wedle Boga czy Karola Marksa? To plugawe bydlaki. Pijacy, peday, pantoflarze, biurokraci podniecajcy si zabaw w Indian, aby ubarwi pode ycie. A moe ci si zdaje, e to mnisi kontemplujcy w celach, co dobre, a co ze?": John le Carre nie ma najlepszego zdania o profesji, ktr sam wykonywa. Ta opinia pochodzi z The Spy Who Came In from the Cold (1965), pierwszej ekranizacji jego wczeniejszego o dwa lata, decydujcego sukcesu wydawniczego (Graham Greene uzna "Ze miertelnego zimna" za najlepsz powie szpiegowsk). Cho jednak Martin Ritt wietnie rozsnu waciw atmosfer i adaptacja oglnie mu si udaa, ozdobiona rolami Richarda Burtona i Oskara Wernera, obciaaj j mankamenty z grupy staych niedoskonaoci filmw tego gatunku: marsjaski surrealizm zachowa person po drugiej stronie muru berliskiego (niezalenie od tego, e le Carre znakomicie uchwyci sam mechanizm dziaa i mentalno bolszewick) oraz przesadny stopie naiwnoci osb z zewntrz, wcignitych w tryby akcji agenturalnych. miertelna sprawa, nakrcona na podstawie wczeniejszej, lecz zrazu nie zauwaonej w roku 1962 powieci, uwolniona jest od pierwszego kopotu, wszystko rozgrywa si bowiem w Londynie. W obsadzie widnieje natomiast kilka nie mniej gonych nazwisk. Simone Signoret ofiarowuje kinu brytyjskiemu kolejn kreacj, tym razem obok rwnie interesujcej Harriet Andersson; nienaganne s rwnie role mskie. Za krlewski dodatek su wystpy aktorw Royal Shakespeare Company w inscenizacji "Edwarda II" (jakkolwiek nie sfilmowane w ich staej siedzibie przy ulicy Aldwych); Marlowe jest ponadto sprawiedliwie zrwnowaony fragmentem "Makbeta" z innego teatru. Akcja opisuje cig bolesnych rozczarowa tajnego agenta, ktremu brak jeszcze owej pniejszej pewnoci Smileya, przewodniej postaci le Carrego, e szpieg nie ma przyjaci ni na tym, ni na tamtym wiecie (w oryginale powieciowym on wanie jest bohaterem). Zaangaowawszy si poza sub w spraw tajemniczego samobjstwa dyplomaty, ktrego nieskazitelno wanie by sprawdzi, odkrywa powd w dziaalnoci jego ony, ydwki po tragicznych przejciach w obozie hitlerowskim, przekazujcej informacje Rosjanom w przekonaniu, e zachodni alianci s winni dopuszczenia do Holocaustu. Ostateczne rozwizanie zagadki bdzie go jednak kosztowao take odkrycie zdrady wasnej ony i starego druha z czasw wojny, mier bliskiego mu inspektora sucego pomoc w rozwikaniu sprawy, wreszcie dwukrotne zajrzenie w oczy zgubie, przy czym za drugim razem, w finale, udaje mu si przey wanie dlatego, e zawaha si do strzeli przyjaciel przedzierzgnity we wroga. Cho Lumet ofiarowa tej historii przede wszystkim biego warsztatow, atwo tu dostrzec jego oczywiste zainteresowania wasne (jako urodzony w Filadelfii syn polskiego yda, od najmodszych lat towarzyszcy ojcowskim wystpom w teatrze jidysz, wielokrotnie bdzie podejmowa tematyk losu przeladowanych, pomocy w potrzebie, lojalnoci, zaufania i zdrady, czsto wykorzystujc ujcia sceniczne). Zaznacza si tu te jego powszechnie doceniana umiejtno pracy zespoowej. Zmienna w rytmie narracja - w ktrej nawet pomidzy sekwencjami nastpuj byskawiczne przejcia bez pauz, ale gdzie indziej nietypowe spowolnienia - ma ciekawe, take kolorystycznie, opracowanie operatorskie i bardzo dobrze suc jej muzyk. Do tak pniej bogatej ekranowej twrczoci kompozytorskiej pocztkowo gwnie do filmw kryminalnych i szpiegowskich - Quincy Jones zosta zachcony wanie przez Lumeta, z ktrym zacz wspprac przy filmie The Pawnbroker (1964). [1963] WIADECTWO URODZENIA, Stanisaw Rewicz. Polska. Scenariusz: Tadeusz Rewicz, Stanisaw Rewicz. Zdjcia: Stanisaw Loth. Muzyka: Lucjan M. Kaszycki. Wykonawcy: NA DRODZE: Henryk Hryniewicz (Janek Ciesielski), Wojciech Siemion (Jzef), Janusz Kosiski (waciciel piekarni). LIST Z OBOZU: Edward Mincer (Zbyszek), Andrzej Banaszewski (Heniek), Pawe Rewicz (Jacek),

Stanisaw Milski (Cizia), Jzef Nalberczak (jeniec), Jadwiga Kuryluk (matka). KROPLA KRWI: Beata Barszczewska (Mirka), Zdzisaw Mroewski (dr Orzechowski), Halina Gryglaszewska (dr Orzechowska), Wanda uczycka (Cielikowa), Janusz Paluszkiewicz (Cielik), Zofia Maynicz (kierowniczka sierocica), Maria Ciesielska (Urszula), Mariusz Dmochowski (gestapowiec), Emil Karewicz (lekarz z urzdu rasowego), Zygmunt Zintel (tumacz). ZRF Rytm 104' Jak wygldao dziecistwo odbierane przez wojn? Jakie dodatkowe lki, wstrzsy silniejsze od innych, jakie zniszczenia duchowe przynosia najmodszym? W najpeniejszym wymiarze tragicznym odpowie na takie pytania za rok Tarkowski; w innym gonym na wiecie filmie czyni to na swoj skal, w trzech miniaturach nowelowych, Stanisaw Rewicz. wiadectwo urodzenia jest zarazem impresj o tym, czym bya wojna dla ogu Polakw z dala od frontu: odbiciem caoci w trzech okruchach lustra, wanie dlatego tak emocjonalnie wiernym, e w kameralnoci zachowujcym klimat pustki, szaroci, poniewierki i godu w stagnacji i beznadziei. Mali bohaterowie s niemal dwukrotnie modsi ni byli w tamten czas bracia Rewiczowie przekraczajcy prg dorosoci (Stanisaw urodzi si w roku 1924, Tadeusz w 1921), lecz zostali stworzeni z nastroju wspomnie i faktw. Czasem niezwykych, jak w historii kocowej, tak samo jednak t niecodziennoci dopeniajcych prawdy, jak aura poetyckiej intymnoci dopenia powcigliw sprawozdawczo reyserii, na wzr brany z Rosselliniego i Bressona. W pierwszej opowieci, z wrzenia 1939, chopiec odczony od rodzicw w ucieczce po polskich drogach na wschd spotyka onierza z wozem konnym zaadowanym kancelari pukow; wraz z nim jest wiadkiem klski i zbrodni popenianych przez wojska niemieckie, w finale za przeywa lekcj nie do zapomnienia, gdy po chopsku sumienny i roztropny taboryta pozostawia niepotrzebny ju adunek i w zimnej rozpaczy idzie samotnie z karabinem przez las na kolumn samochodw pancernych po to, by si przeciwstawi. Cz druga, z grudnia 1941, opisuje zwizek syna znajdujcego si w niewoli chorego kawalerii i Rosjanina z utworzonego w miasteczku obozu jenieckiego: dwunastoletni Zbyszek, cho wiadomy odpowiedzialnoci za dwch modszych braci, ofiarowuje uciekinierowi cywilne ubranie i buty ojca. Bohaterk ostatniej noweli, z wiosny 1943, jest omioletnia blondynka z rodziny ydowskiej, ocalaa przy likwidacji getta; dociera na wie, gdzie udaje si jej unikn wydania Niemcom, po czym dziki pomocy znajomych doktorostwa zostaje umieszczona w sierocicu jako crka polskiego oficera uwizionego w oflagu. Przybyli na inspekcj gestapowiec i specjalista od ocen rasowych oceniaj jednak, e Mirka ma typowe cechy nordyckie i decyduj zabra j na wychowanie w rodzinie niemieckiej. Cichy ad stylu Rewicza, zawsze gboki, lecz zbyt bierny w wycigu do mistrzostwa, nie od razu i nieczsto bdzie dostrzegany wrd tego, co w kinie polskim najlepsze. Jego pierwsza, dokumentalna prba - wraz z Wojciechem Hasem - pochodzi jeszcze z roku 1947, lecz dopiero wiadectwo urodzenia daje wzlot ku peni finezyjnego przekazu i najwaniejszych cech treci: opisu samotnego humanizmu jako zdolnoci do zwizku z innymi, altruizmu przeciwko impetowi pasoytniczemu, mioci w zmaganiach z indyferentyzmem i instynktami prymitywnymi. Rewicz znajdzie niewielu opowiadajcych w tym duchu o podobnie potraktowanych bohaterach - Olmi, Herzog, Hare - i z biegiem lat napotka raczej malejc ni rosnc akceptacj metody, ktr beznamitnie mwi tak wiele (cho to jego twrczo, zmierzajca zawsze po prostej, utoruje drog Zanussiemu, ebrowskiemu, a pod pewnymi wanymi wzgldami take Kielowskiemu). wiadectwo urodzenia dostrzegane bdzie, w kadym razie pocztkowo, poprzez zwizki z motywami polskiego losu i postawy heroicznej. Niechybnie je ma; rysy oglne tej tematyki oka si jednak dla autora zawsze mniej wane od indywidualnych, intymnych, ktre tak przenikliwie umie tu poda w klimacie osaczenia i zbkania osiganym cisz, oddaleniem ta dwikowego, ostronie dozowan muzyk. Starannie wybrany detal, mikrosytuacje w prawie pustej przestrzeni obrazu, o wiele bardziej na takim tle znaczcy gest, wierno scenografii (a take warstwy jzykowej) s dla Rewicza rodkami do osignicia prawdy duchowej, tym bardziej tu poruszajcej, e film koncentruje si na dramatach dziecicych, nadzwyczaj trafnie opisywanych przez reakcje maych aktorw.

[1964] TAIHEIYO HITORIBOTCHI, zobacz SAM NA PACYFIKU TAIYO NO HAKABA Japonia, zobacz POGRZEB SOCA TEN NAJLEPSZY, THE BEST MAN, Franklin J. Schaffner. Stany Zjednoczone Scenariusz: Gore Vidal. Pierwowzr scenariusza: Gore Vidal - sztuka "The Best Man". Zdjcia: Haskell Wexler. Muzyka: Mort Lindsay. Wykonawcy: Henry Fonda (William Russell), Cliff Robertson (Joseph Cantwell), Lee Tracy (Art Hockstader), Margaret Leighton (Alice Russell), Edie Adams (Mabel Cantwell), Ann Sothern (Sue Ellen Gamadge), Kevin McCarthy (Dick Jensen), Shelley Berman (Sheldon Bascomb), Gene Raymond (Don Cantwell), John Henry Faulk (gubernator T.T. Claypoole), Howard K. Smith (Howard K. Smith), William R. Ebersol (John Merwin), Blossom Rock (sprztaczka popierajca Cantwella), Michael MacDonald (fanatyczny delegat). Stuart Millar Lawrence Turman 102' W marniejcej przez wiksz cz lat szedziesitych kinematografii amerykaskiej jedyn waciwie dziedzin problemow, w ktrej odbywa si progresja, jest dramat politycznospoeczny, zwizany z jednej strony z liberalizacj i odwil zimnowojenn, ale te z utrzymywaniem si groby nuklearnej zagady (kryzysy berliski i kubaski), ze wstrzsem morderczego zamachu na prezydenta w Dallas oraz zaalarmowaniem rol jastrzbi militarnych, z drugiej natomiast z rosncym zainteresowaniem klasy redniej sprawami wadzy i ekonomii. O ile w latach wczeniejszych wita prezesa jako obraz ukadw w zarzdzie firmy i Gubernator jako panorama kulis wadzy tworzyy wyjtki, to w dekad pniej ten krg tematyczny - przy czym nie s wyczone sprawy parlamentu i Kocioa, no i oczywicie Pentagonu suy nawet do organizowania wysokonakadowych spektakli z gwiazdorsk obsad, z wyjcymi od czasu Ostatniego brzegu syrenami alarmu atomowego w tle i rozpitoci tonacji od katastroficznego, solennego dramatu do (zbyt) rozwichrzonej czarnej groteski w Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (1963). Najciekawsze rezultaty w filmach nawizujcych do polityki i portretujcych wielkie indywidualnoci zazwyczaj z argumentami na rzecz obrony demokracji i swobody przed demagogi i przemoc - osignie Franklin J. Schaffner. Wybijajcy si realizator telewizyjny z pocztkowej fazy rozkwitu tego medium, gdy najwiksze wzicie miay widowiska dramatyczne i kronikarskie dokumenty (celowa w jednych i drugich, inscenizujc ponad 150 sztuk, w tym pierwotn wersj Dwunastu gniewnych ludzi i gon adaptacj scenicznego odpowiednika Huraganu na Caine), zosta w studiach CBS duej ni modsi od niego Mulligan czy Frankenheimer i zadebiutowa w kinie dopiero po czterdziestce, w roku 1963 majc zreszt wykaza pniejszymi filmami, e z tej grupy autorw chyba on z najwikszym rozmachem wykorzystuje epicki ekran panoramiczny nie po to, by organizowa widowisko, lecz by przyciga uwag do powanych rozwaa o ludzkich decyzjach zmieniajcych wiat i o tym, czym jest cywilizacja, a zwaszcza cywilizacja amerykaska. Tego te dotyczy skromny jeszcze inscenizacyjnie dramat o mechanizmach wstpnych wyborw (primary ) kandydata na prezydenta jednej z dwch gwnych partii, co w Stanach utrwalio si jako swoiste zjawisko ycia politycznego. Za autora bardziej nawet ma tu prawo uwaa si (i gono dawa temu wyraz) Gore Vidal, jako e wszystko zostao skoncentrowane w doborze szczegw sytuacji, dyskursywnych argumentw polemicznych i dramaturgii rozwoju wydarze ju w oryginale scenicznym cho, bez wtpienia, wypado tak sugestywnie dziki protagonistom i wspaniaej pracy Haskella Wexlera, ktry autentyczne materiay zdjciowe swobodnie czy z powstaymi na planie, przy czym statecznie unika efektu udzcej prawd niedoskonaoci. Posta gwna to ubiegajcy si o urzd senator Russell, bogaty libera klasycznego pokroju, intelektualista, czonek protestanckiego Kocioa Episkopalnego i

ostrony polityk dowiadczony ju w kierowaniu resortem zagranicznym. Za gwnego przeciwnika ma prawicowego demagoga Cantwella - populist, abstynenta i owc komunistycznych czarownic. Czas nagli: tajemnic dostpn tylko dla wybranych jest miertelny nowotwr dotychczasowego prezydenta, wszystko musi si wic rozstrzygn na kalifornijskiej konwencji partyjnej. Poniewa to jeszcze czasy, gdy rol kluczow odgrywa poparcie autorytetw politycznych, jzyczkiem u wagi wydaje si opinia umierajcego Hockstadera; ale jednak o osobie zwycizcy nie zadecyduje bezporednio ani ona, ani w ogle wybr pozytywny. Oto bowiem gdy argumentami staj si szczegy kompromitujce obu gwnych rywali, wynalezione przez ich sztaby wyborcze - leczenie psychiatryczne Russella, homoseksualizm Cantwella - ten pierwszy, brutalnie zaatakowany, w imi zasad nie odpowiada podobnym ciosem, lecz eliminuje cynicznego rywala wycofaniem si i przerzuceniem gosw na trzeciego kandydata. Tym najlepszym zostaje pretendent niezaleny, polityk umiarkowany i rutynowany, ale drugoplanowy. "To wanie nieczyste kompromisy ami charaktery" - objania sw decyzj Russell. Cantwell ma na to rwnie suszn replik: "Ju sama dza wadzy jest korumpujca, kto wszake jest prezydentem, ten nie moe ywi skrupuw". W rzeczy samej, intelektualizm Russella jest jego saboci i tak to ocenia rwnie Hockstader: "Masz tak bystry umys, e widzisz zbyt wiele problemw i zaniedbujesz najwaniejsze". Przyszo Stanw Zjednoczonych pokae, e prezydentem moe by z powodzeniem sympatyczna miernota (w otoczeniu trzewych doradcw) lub nieuczciwy obsesjonat (w otoczeniu aroganckich karierowiczw). System uwaany jest za zbyt mocno zakotwiczony w strukturze demokratycznej, by mogo to mie kluczowe znaczenie dla losw mocarstwa; czy w kocu dawne stabilne imperia feudalne nie miay na tronie, z Boej aski, niejednego pgwka? Amerykanw czy za z absolutyzmem ta dobroczynna cecha wsplna, e powszechnie umiej zaakceptowa zwycizc: jak to ujmuje Alvin Toffler, w Stanach nie wida mniejszoci. Vidal, tradycyjny centrysta, ktry sam kandydowa w wyborach z szeregw demokratw, mimo sympatii dla Russella nie uwaa jajogowoci za najbardziej podany atrybut prezydenta; tak te przedstawia si logika przegranej bohatera, jakkolwiek jego stron dodatkowo bior reyser i protagonici. Przedmiotem Tego najlepszego jest natomiast intelektualna analiza elementw gry, ktre ksztatuj ycie polityczne. By moe Vidal inaczej rozoyby akcenty, gdyby przewidzia losy Nixona (ktry w roku 1964 uwaany jest za wyeliminowanego ju nieudacznika; jego nazwisko pojawia si w kpicej wzmiance o psach przycignitych na konwencj, a polityczny lad znale mona tylko w udowadnianiu przez Cantwella, e mafia to agentura bolszewizmu). Wizja dotyczy tu jednak czasw, gdy w yciu politycznym Stanw licz si jeszcze ukady hierarchii partyjnej, kampanii wyborczej nie monopolizuj profesjonalici od marketingu, a kalifornijska szkoa socjotechnicznych manipulatorw ostrzy dopiero zby do skoku na Biay Dom. Czoowe persony dramatu prawyborczego maj do czytelne odpowiedniki w biecej wspczesnoci bd niedawnej przeszoci: Cantwell to kto zbliony do Goldwatera, Hockstader niewtpliwie przypomina Trumana, na Russella skadaj si w gwnej mierze Nelson Rockefeller i Adlai Stevenson. Jako film realistyczny Ten najlepszy ma fabu zdecydowanie zbyt fantazyjn i niejedn figur z ta przerysowan prawie do karykatury; jako political fiction zachowuje natomiast duy autentyzm zjawisk i ukadw. To zdecydowanie najlepszy obraz pord sobie pokrewnych. Co wicej, okae si niewiarygodnie trafny w przewidzeniu niektrych szczegw i sytuacji, ktre wydarz si nawet w wier wieku pniej. [1962] TENGOKU TO JIGOKU, zobacz WIELKI I MAY TERM OF TRIAL, zobacz CZAS ROZPRAWY THE APARTMENT, zobacz GARSONIERA THE BEATLES, A HARD DAY'S NIGHT, Richard Lester. Wielka Brytania Scenariusz: Alun Owen. Zdjcia: Gilbert Taylor. Piosenki: "A Hard Day's Night", "I Should Have Known Better", "I'm Happy Just to Dance With You", "Tell Me Why" - John Lennon; "I Want to Be Your Man", "She Loves You" - John Lennon, Paul McCartney; "Don't Bother Me" - George Harrison; "All My Loving", "If I Fell in Love With You", "Can't Buy Me Love", "And I Love Her" - Paul McCartney.

Opracowanie muzyczne: George Martin. Monta: John Jympson. Wykonawcy: John Lennon (John Lennon), Paul McCartney (Paul McCartney), George Harrison (George Harrison), Ringo Starr (Richard "Ringo" Starkey), Wilfrid Brambell (dziadek Paula), Norman Rossington (Norm), John Junkin ("Shake"), Victor Spinetti (reyser telewizyjny), Richard Vernon (nadty pasaer I klasy), Anna Quayle (dziewczyna rozpatrujca podobiestwo Lennona do Lennona), Alison Seebohm (sekretarka), Kenneth Haigh (Simon), David Jaxon (wagarowicz Charlie), Deryck Guyler (sierant policji ). Proscenium 87' Dick Lester, niedoszy psychiatra z Filadelfii, ktry przed paru laty porzuci telewizj amerykask dla artw z Peterem Sellersem i organizacji brytyjskich zabaw rockowych na ekranie, na zlecenie Briana Epsteina oywia wypracowanie na temat "jak upchn tuzin piosenek w jedn komedi promujc The Beatles". W wier wieku pniej zadaniami do rozwizania dla tysicy specjalistw bd oszaamiajce krtkometrawki teledyskw; ale tu tworz si dopiero pocztki. Prawdziwe pocztki, poniewa orodkiem jest najwaciwsza muzyczna czwrka wykonawcw, reyserem za trzydziestodwulatek, ktry doskonale czu ducha czasu, nie zamierza poprzesta na sfilmowaniu scenariusza, lecz wyksztaci ca now poetyk wizualn - przyjt potem za jedn z podstawowych w kontrkulturze - i umia zadziwi inwencj nawet Johna Lennona, a to doprawdy co znaczy. Film urodzi si pod dobr gwiazd finansow, bo "United Artists" jako kompania dystrybucyjna zainteresowaa si grup z Liverpoolu przed jej przyjazdem do Stanw: beatlemania zacza ju przybiera rozmiary pandemii i byo jasne, e moe przewyszy synn pierwsz histeri dziewczc z Dnia Kolumba, 12 padziernika 1944, kiedy nowojorski wystp Franka Sinatry doprowadzi w Nowym Jorku do bitwy ulicznej z setkami policjantw. Tak rzeczywicie si stao - na ekranie opowie o tym, na tle wystpu Beatles w programie Eda Sullivana, Zemeckis w I Wanna Hold Your Hand (1978) i szacunki korzyci finansowych z rozpowszechniania byy suszne, tym bardziej e trzeci longplay zespou, pod identycznym tytuem jak lansujcy go film, okaza si fenomenalnie udany. Ale przedsiwziciu wiecia te szczliwa gwiazda zgody i porozumienia artystycznego. Aluna Owena, dramaturga z Liverpoolu, chopcy w peni akceptowali, poniewa potrafi zapewni caoci swoisty styl dialogw - a naprawd niewielu jeszcze umie w roku 1964 doceni jako zmysow i zrczno nowego jzyka pop rocka, zwizanego w tym wypadku z poczuciem humoru Merseyside - natomiast Lester by waciwym aranerem scenariusza, ktry merytorycznie by bylejaki, lecz dawa moliwoci wypenienia waciw substancj emocjonaln. Trzy podstawowe czynniki, na ktrych oparta zostaa koncepcja, to klaustrofobia zespou muszcego wci ukrywa si i zmyka przed entuzjazmem fanw, pokoleniowe kontestowanie zwapniaego wiata starszych i surrealizm dowcipu, ktry - inicjowany gwnie przez Lennona - przenikn ca grup i sprzga si z wasnymi inklinacjami reysera. Fabua nie ma tu zatem prawie adnego znaczenia (liverpoolska czwrka jedzie pocigiem na wystp przed kamerami telewizji do Londynu w towarzystwie dziadka McCartneya, ktrego uwodzicielska rozrywkowo powoduje rnorakie komplikacje; przed koncertem wymykaj si na wolno najpierw zbiorowo, potem robi to podburzony przez dziadka Ringo, o wos nie spniajc si na estrad; z Londynu niespodziewanie odlatuj migowcem na nastpn imprez do Wolverhampton). Wiksz rol odgrywaj niekoniecznie przednie kalambury sowne i gagi, natomiast zasadnicz sposb prezentacji. Lester nastawi si na zapenienie wszelkich pauz, na tempo i nieustanny ruch rcznej kamery w konwencji cinmavrit przeplecionej z gonitw slapstickow (wcznie z uwzgldnieniem klasycznej bieganiny policjantw za delikwentami) plus, oczywicie, wykorzystanie potencjau ruchu i rytmu samego zespou, eksplodujce w dwuipminutowej swawoli na boisku, filmowanej czciowo z helikoptera: w praktyce jest to pierwszy mistrzowski wideoklip do piosenki "Can't Buy Me Love". Rezultatem bd midzy innymi podwaliny nowego modelu rockowego filmu muzycznego i, wedug oceny socjologw, przypieszenie rewolucji obyczajowej lat szedziesitych. Nie zawsze jednak wiec szczliwe gwiazdy: gdy Lester sprbuje spotgowa ten sukces, doczajc do beatlemanii wzory sytuacyjne z drugiej zasadniczej tendencji kultury popularnej tych lat - bondomanii - uda si ju duo

gorzej: Help! (1965) ma przerafinowany scenariusz, a take wyranie mniejsz sprysto i naturalno, co wie si ze zbyt wakacyjnymi warunkami realizacji na Karaibach. [1963] THE BEST MAN, zobacz TEN NAJLEPSZY THE BIRDS, zobacz PTAKI THE CHASE, zobacz OBAWA THE CHILDREN'S HOUR, zobacz NIEWINITKA THE COLLECTOR, zobacz KOLEKCJONER THE DEADLY AFFAIR, zobacz MIERTELNA GRA THE FLIGHT OF THE PHOENIX, zobacz LOT FENIKSA THE FORTUNE COOKIE, zobacz PODAREK LOSU THE GUNS OF NAVARONE, zobacz DZIAA NAVARONY THE HILL, zobacz WZGRZE THE HUSTLER, zobacz BILARDZISTA THE LEAGUE OF GENTLEMEN, zobacz LIGA DENTELMENW THE LONELINESS OF THE LONG DISTANCE RUNNER, zobacz SAMOTNO DUGODYSTANSOWCA THE LONGEST DAY, zobacz NAJDUSZY DZIE THE MAN WHO SHOT LIBERTY VALANCE, zobacz CZOWIEK, KTRY ZABI LIBERTY VALANCE'A THE MIRACLE WORKER, zobacz CUDOTWRCZYNI THE MISFITS, zobacz SKCENI Z YCIEM THE NOTORIOUS LANDLADY, zobacz UROCZA GOSPODYNI THE PERSECUTION AND ASSASSINATION OF JEANPAUL MARAT, zobacz MARAT de SADE THE PUMPKIN EATER, zobacz ZJADACZ DY THE RISE AND FALL OF LEGS DIAMOND, zobacz KARIERA I UPADEK LEGSDIAMONDA THE SERVANT, zobacz SUCY THE SWORD IN THE STONE, zobacz MIECZ DLA KRLA THE TAMING OF THE SHREW, zobacz POSKROMIENIE ZONICY

THE YOUNG ONE, zobacz DZIEWCZYNA Z WYSPY THIS SPORTING LIFE, zobacz SPORTOWE YCIE TINI ZABUTYCH PREDKIW, zobacz CIENIE ZAPOMNIANYCH PRZODKW TO KILL A MOCKINGBIRD, zobacz ZABI DROZDA TOKYOWAN, zobacz MORD W TOKIO TOM JONES, Tony Richardson. Wielka Brytania Scenariusz: John Osborne. Pierwowzr scenariusza: Henry Fielding - powie "The History of Tom Jones, the Foundling". Zdjcia: Walter Lassally. Muzyka: John Addison. Scenografia i kostiumy: Ralph Brinton, Ted Marshall. Monta: Antony Gibbs. Wykonawcy: Albert Finney (Tom Jones), Susannah York (Sophie Western), Hugh Griffith (dziedzic Western), Edith Evans (siostra dziedzica Westerna), Joyce Redman (Jenny Jones), Joan Greenwood (lady Bellaston), David Warner (Blifil), George Devine (dziedzic Allworthy), David Tomlinson (lord Fellamar ), Diane Cilento (Molly Seagrim), Jack MacGowran (Partridge), Peter Bull (pastor Thwackum), John Moffatt (Square), Julian Glover (por. Northernton), George A. Cooper (Fitzpatrick), Rosalind Knight (Henriette Fitzpatrick), Patsy Rowlands (Honor), Rosalind Atkinson (pani Miller), Wilfrid Lawson ("Black" George Seagrim), Redmond Phillips (adwokat Dowling), Avis Bunnage (oberystka), Rachel Kempson (Bridget), Angela Baddeley (pani Wilkins), Freda Jackson (matka Molly), Mark Dignam (dowdca oddziau zdajcego do Szkocji), Lynn Redgrave (dziewczyna z obery), Jack Stewart (MacLachlan). Woodfall 128' Eastman Color Spojrzenie Angry Young Men skierowane na histori: te same szyderstwa z hipokryzji i arogancji dobrze urodzonych, ten sam instynkt wolnoci, taki sam opis otoczenia lekk kamer - ale tym razem w osiemnastowiecznych kostiumach i w kolorze - daje rewelacyjnie now jako przeszoci odbitej w krzywym lustrze. Zamiast godnej i scholastycznej powioda si ekranizacja taka, z ktrej sam Fielding byby chyba zadowolony najbardziej. Tom Jones jest najwikszym sukcesem odmodzonego kina brytyjskiego, co potwierdzaj opinie zza oceanu: Akademia przyznaje cztery "Oscary" (za film roku, scenariusz, reyseri i muzyk). "Powioda si" jest okreleniem bardzo na miejscu, bo podczas realizacji Richardson wicej ni troch zda si na ywio, z niewtpliw nadziej na przeniknicie do obrazw ducha swobody. Dobrze zrobi. Rezultat nie wynikn jednak tylko z geniuszu komediowego, spontanicznoci i szczliwych trafw, spenienia przez aktorw tego wszystkiego, na co mona byo mie nadziej po zgromadzeniu tak wspaniale wyrazistej obsady - ale take z naleytej kalkulacji. Przede wszystkim Osborne wzorowo zaadaptowa ponadtysicstronicowy wolumen klasyka, pozostawiajc niemal czysty trzon rozwoju akcji (Tom Jones, domniemany syn cyrulika i pokojwki pewnego dziedzica z hrabstwa Somerset, zosta przejty pod opiek pana, ktry znalaz go by w swoim ou, i starannie wychowany razem z siostrzecem dziedzica, Blifilem, nad wyraz roztropnym i pobonym. Niestety, prno szukaby kto cnt takich u Toma: szaawi od pacholcia cigno do lasu i uciech na onie przyrody. Przytomni wnioskowali, e kiedy moe zawisn. Zaiste, jego gow kat ju woy w ptl; ostatecznie jednak cnota zostanie nagrodzona, Tom ma bowiem dobre serce. Po niezwykych perypetiach wychodzi na jaw wbrew intrygom Blifila, e jest nielubnym synem siostry dziedzica: a zatem w jego yach pynie krew szlachecka, co decyduje w Anglii osiemnastowiecznej o prawie do majtku i daje mu swobodny dostp do rki Sophie, crki dziedzica ssiednich woci). Ten scenariusz da doprawdy solidny fundament, potem natomiast kapitaln rol odegray decyzje ustalenia operatora (Lassally, najczciej dotychczas filmujcy z rki - zrobi tak na przykad ca Dziewczyn w czerni - nie mia nawet dowiadczenia z tam

barwn), wyboru metody krcenia z trzech kamer (w tym ze migowca) tak jakby planowano reporta z imprezy publicznej, a wreszcie - wymylenia trybu narracji. Szampaski prolog streszcza dzieje pochodzenia Toma Jonesa w konwencji melodramatu z pocztkw kina (kadry s przedzielane odpowiednio pouczajcymi napisami, natomiast brak dialogu, obrazom towarzyszy jedynie taperowy akompaniament fortepianu i... szpinetu), konsekwentnym za tego rozwiniciem s pniejsze czste ucieczki w zabaw pikarejsk, rozpasan fars, nawet w gorczk slapstickow, jak te interpunkcja pomidzy scenami stosowana p wieku wczeniej, wreszcie obecno narratora komentujcego rozwj spraw (czyni to Miche l MacLiammir). Owszem, s te nawizania do duo pniejszych motyww ekranowych, oczywicie pastiszowe (nawet do pojedynku samuraja z rozbjnikiem w Rashomonie), Richardson unikn jednak, i to cakowicie, bdu delektowania si trawestacjami. Dba cile o tempo. Bardzo niewiele scen mona tu zaliczy do dziedziny barwnych obrazkw obyczaju, a jeeli s, to nie tylko brawurowo dynamiczne, ale niosce te dodatkowe znaczenia i rozwijajce akcj - jak niedocigniony opis dzikiego polowania, albo przesawna uczta Toma i pani Waters: odmalowan w niej erotyczn eskalacj przechodzenia od zupy do gruszek poprzez wysysanie homara, obgryzanie kosteczek i giczow, a zwaszcza ykanie ostryg przypomni efektownoci chyba dopiero za dwadziecia z gr lat scena z Dziewiciu i p tygodnia. Przy wszystkich tych zaletach Tom Jones moe si te poszczyci cnot lojalnoci: nie wykorzystuje owieceniowego romansu przygodowego do wasnych i mdrzejszych deliberacji wspczesnych, lecz jest z nim cakowicie zbieny duchem, cho zdolny zaimponowa umiejtnoci spoytkowania. Nic dziwnego, e wywrze ogromny wpyw na zmiany sposobu ekranizacji dawnych skarbw literackich. Nieprdko uda si jednak osign komukolwiek podobne rezultaty; najbliej bdzie w kocu sam Richardson z Josephem Andrewsem, ponownie wedug Fieldinga. [1966] TOPKAPI, Jules Dassin. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Monja Danischewsky. Pierwowzr scenariusza: Eric Ambler - powie "The Light of Day". Zdjcia: Henri Alekan. Muzyka: Manos Hadjidakis. Scenografia: Max Douy. Monta: Roger Dwyre. Wykonawcy: Maximilian Schell (William Walter), Peter Ustinov (Arthur Simpson), Melina Mercouri (Elizabeth Lipp), Robert Morley (Cedric Page), Gilles Sagal (Giulio), Ege Ernart (mjr Tufan), Jess Hahn (Hans Fischer), Akim Tamiroff (Geven), Titos Vandis (Harback), Jo Dassin (Josef), Despo Diamantidou (Voula), Ahmet Danyal Topatan (tajniak z brod). Jules Dassin 119' Technicolor Drugie mistrzowskie wamanie sfilmowane przez Dassina, tym razem pogodne w nastroju i dokonane w egzotycznej scenerii Stambuu: barwna szajka midzynarodowa skupia wysiki na ukradzeniu sutaskiego kindau wysadzanego czterema najpikniejszymi szmaragdami wiata i na zastpieniu go imitacj. Od czasu Rififi mino dziesi lat, w cigu ktrych popeniono tuziny naladownictw tamtego wamania paryskiego, jego reyser pozna za swoj muz, podobn - toutes proportions gardes Marlenie Dietrich jako muzie von Sternberga. Zdaje si, e w skoku na muzeum Topkapi protagonistka jest nie tylko wulkaniczn przywdczyni rabusiw; e chodzi take o emocje Meliny Mercouri jako kobiety, Greczynki i przyszej minister kultury kraju przez wieki oskubywanego z dbr - oczywicie, emocje traktowane z autoironi. artobliwe tony, kpina i autoszyderstwo to wanie chwyty, na ktrych prbuje si oprze cay film: Dassin nie ma ochoty zosta wasnym epigonem i wybiera form parodii. Niestety, z do miernym skutkiem. Za duo tu bowiem niepoprawnie kiepskich pomysw - cakiem jak w zwieczeniu fabuy, gdy po fiasku spowodowanym przez tureckiego ptaszka roi si ju nastpny zamach na skarbiec kremlowski. Nie mona za rzec, by nie byo z czego czerpa: powie Amblera zapewniaa ciekawsze moliwoci przy zdecydowaniu si na hitchcockowski dramat czowieka mimo woli wpltanego w kalejdoskopow awantur. Dassin jednak przez ponad godzin uprawia tylko kalejdoskop rnych koncepcji aktorskich, wdziczcych si wariantw rozrywkowych i atrakcji

rodzajowoturystycznych. Ratuje Topkapi dopiero prawdziwie wietna sekwencja kulminacyjna, z magicznym klimatem tworzonym przez mistrzow skie wiato rozproszone Alekana (aczkolwiek i tu naturalny Maximilian Schell nie dopasowa si aktorsko do farsowego Petera Ustinova, ktry wolaby dosta "Oscara" bodaj nie za tak rol, lecz o dwa lata wcze niej w swoim Billym Buddzie). Fascynujca pomysowoci i - wanie wedug regu Hitchcocka - wzorowo zobrazowana wyprawa po up ma zapewnione miejsce w antologii tego rodzaju przedsiwzi na ekranie. [1962] TOWARZYSZE, I COMPAGNI, Mario Monicelli. Wochy, Francja, Jugosawia Scenariusz: Agenore Incrocci, Furio Scarpelli, Mario Monicelli. Zdjcia: Giuseppe Rotunno. Muzyka: Carlo Rustichelli. Scenografia: Mario Garbuglia. Kostiumy: Piero Tosi. Monta: Ruggero Mastroianni. Wykonawcy: Marcello Mastroianni (Giuseppe Sinigaglia), Renato Salvatori (Raul Bertone), Folco Lulli (Domenico Pautasso), Bernard Blier (Martinetti), Giuseppe Cadeo (Giulio Cenerone), Elvira Tonelli (Cesarina), Franois Prier (Di Meo), Annie Girardot (Niobe), Gabriella Giorgelli (Adele Pautasso), Franco Ciolli (Omero), Raffaella Carra (Bianca), Vittorio Sanipoli (Baudet), Giampiero Albertini (Porro), Antonio Casamonica (Salvatore Arr), Enzo Casini (Antonio), Anna Di Silvio (Gesummina Arr), Kenneth Kove (prezes Luigi), Mario Pisu (naczelny inynier), Anna Glori (pani Cravetto), Antonio Di Silvio (Pietrino), Pippo Starnazza (bergameczyk), Edda Ferronao (Maria), Pippo Mosca (Cerioni), Gino Manganello (Spartaco), Bruno Scipioni (Bardella), Piero Traiannoni (ksigowy), Giuseppe Marchetti (kpr. Manunta), Sara Simoni (matka Niobe). Franco Cristaldi Lux Mditerrane Cinma Avala 132' Drugi wybitny film tego z reyserw woskich, ktry najmniej chyba wykorzysta wspaniae predyspozycje, objawiane rwnie w epice i bogactwie przemiennych nastrojw; nie brak przy tym byo Monicellemu odwagi obyczajowej, unika natomiast rzewnoci. Moe zawinio upodobanie do komedii, w ktrej odnosi najwiksze sukcesy popularne, poczwszy od przebojw ze sawnym Tot: Guardie e ladri (1951), reyserowanego wsplnie ze Stefanem Vanzin, i I soliti ignoti (1958) - podczas gdy inne jego filmy nie zawsze byy w kraju doceniane. Chyba najbardziej odnosi si to wanie do zupenie nie komediowych Towarzyszy, nominowanych nawet (za scenariusz) do "Oscara", nagrodzonych Grand Prix w Buenos Aires i wyrnionych nagrod FIPRESCI w Acapulco, we Woszech natomiast zauwaonych gwnie poprzez nagrod "Srebrnej Tamy" za rzeczywicie pamitn, sugestywnie naturaln rol drugoplanow okaleczonego w wypadku robotnika, ktr da Folco Lulli. Owszem, bardzo nie patetycznie, tylko wanie ciepo i dowcipnie potraktowana jest posta gwna (w rwnie wymienitym wykonaniu Mastroianniego); powanie natomiast wyglda sprawa, o ktr chodzi, a mianowicie przeciwstawienie si straszliwemu wyzyskowi kapitalistycznemu u schyku XIX wieku. Bohater Mastroianniego to nauczyciel z Genui, socjalista, ktry dla idei spoecznej rozsta si z on z bogatego domu i przybywa do Turynu zorganizowa pierwszy strajk tkaczy. Wypadek wywoa protest zaogi oraz bezskuteczne wystpienie, za porednictwem naczelnego inyniera, o zmian warunkw podczas czternastogodzinnego dnia roboczego (z trzydziestominutow przerw) na bardziej ludzkie. Skoro dyrekcja ignoruje suszne postulaty, zdesperowani tkacze tworz, nieporadnie i zginani strachem, swj komitet przedstawicielski; ale dopiero Sinigaglia tumaczy im logik konfliktu i skania do strajku jako jedynej drogi wywalczenia praw i skrcenia o godzin czasu pracy. Jest przekonany, e tylko tym sposobem - nawet za cen poraki - spierajcy si midzy sob i bezradni ludzie mog osign rozeznanie sytuacji. Dyrekcja przywozi pocigiem amistrajkw, ktrzy zostaj zaatakowani przez turyczykw; protest zmienia si w okupacyjny. Wtedy jednak wkracza wojsko i dochodzi do nieuniknionego starcia ulicznego. Kapitan zaatakowanego kamieniami oddziau traci gow, skutkiem czego w chaotycznej palbie zostaje miertelnie trafiony szesnastoletni chopiec; najzdolniejszy z przywdcw - Raul Bertone - musi ucieka; Sinigaglia ukrywajcy si u prostytutki Niobe zostaje aresztowany. Nie mona wygra od razu. Zanim przedsibiorcy pojm konieczno uzgadniania warunkw zatrudnienia ze zorganizowan zaog, minie jeszcze kilka dziesicioleci.

Niezbdno przywdztwa i ofiar dla uksztatowania si wiadomoci przeciwstawnych interesw i podziaw klasowych wynikajcych take ze sprzecznego pojmowania wiata wok; ponura eskalacja konfliktu; logika agitacji wiecowej i radykalizowania si postaw - wszystko to, z nielicznymi jak Syrena wyjtkami, znane byo dotychczas w kinie z epickiego kina dydaktyki rewolucyjnej. Woski Strajk jest relacj swobodnie wywaon, obiektywn i atrakcyjn treciowo. Monicelli poprzez sw umiejtno przyjaznego i bliskiego opisu czowieka pozwala odczu sytuacj turyskich robotnikw, wnikn w ich mentalno, a zarazem objawi sposb mylenia buruazji z drapienego okresu rozwoju kapitalizmu. Jeeli s tu, w bardzo obszernym nurcie, epizody potraktowane troch sygnalizacyjnie (zbyt raptowny skutek wiecowego wywodu i podtrzymanie zdeterminowanego sprzeciwu, zbyt nage rozkwitnicie sztandarw i hase manifestacji), ktre jakby zdradzaj pogld, e szkoda czasu na szukanie wariantu sytuacji tak wielokro ju powtarzanych, to rekompensat s inne fragmenty epickie, z walk uliczn na czele. Nie dynamika inscenizacji i umiejtne zderzanie rytmw emocjonalnych decyduj tu jednak o najlepszym, tylko balladowo tonu, bardzo zrcznie wprowadzana te charakterem oprawy muzycznej: Rustichelli opar si na przewodnich motywach pieni robotniczych, a z instrumentw uy tylko fisharmonii i gitary. Zdumiewajco sugestywne przywoanie okruchw tamtego czasu, wcale nie gwnie ikonograficzne (Monicelli konsultowa szczegy z yjcymi jeszcze uczestnikami pierwszych strajkw) nie ma charakteru ani kaligrafowanej repliki, ani tym bardziej nostalgicznych wspomnie: z jednej strony rzetelno wizerunku epoki, jej ksztatw i faktur powierzchni, osignita nie tylko po poszukiwaniach w zaukach Turynu, ale take w archaicznych obiektach zachowanych w Serbii, z drugiej - improwizacja. Razem dao to yw ponadczasowo, czc minione ze wieym tak w obrazie, jak w ekspresji aktorskiej. Film Monicellego postawi naprawd wysokie wymagania nastpcom podobnie ujmujcym temat; ale bardziej nawet zasuguje na uznanie tym, e plakatow retoryk spoecznopolityczn zastpi rozwaaniem kryteriw godziwoci i przyblieniem spraw ludzkich. [1961] TRANSPORT Z RAJE Czechosowacja, zobacz TRANSPORT Z RAJU TRANSPORT Z RAJU, TRANSPORT Z RAJE, Zbynek Brynych. Czechosowacja. Scenariusz: Arnost Lustig, Zbenek Brynych. Pierwowzr scenariusza: Arnost Lustig. Wykonawcy: Ilja Prachar (obersturmfhrer Moritz Herz), Jindrich Narenta (gen. Knecht), Jir Vrastla (Werner Binde), ZdenekStepnek (David Israel), Vlastimil Brodsk (Mukl), Josef Vinklr, Josef Abrhm ("Datel"), Frantisek Nemec (Dany), Ladislav Potmesil, Walter Taub (Spiegel), Ladislav Pesek (Roubicek ), Jaroslav Rauser (von Holler), Martin Gregor (Kurt Gerron), Juraj Herz ("Mylord"). TS 95' "Kady z nas musi walczy z mniejszym lub wikszym przejawem faszyzmu, ktry nosi w sobie": w najwaniejszych swoich filmach - do roku 1968 - goszcy t opini Zbenek Brynych zajmowa si bdzie rnymi skadowymi choroby totalitarnej, przede wszystkim sterroryzowaniem, nienawici i kamstwem. Pniejszy ...a p te jezdec je strach (1964) - najbardziej ekspresjonistyczny, egzystencjalistyczny i kafkowski film czeskiej nowej fali, ktry da Brynychowi to miejsce, ktre proporcjonalnie w nouvelle vague przypado Franju - bdzie syntetycznym, awangardowym i, niestety, efekciarsko teatralnym odzwierciedleniem psychiki w zagroeniu mierci z wyroku machiny wadzy; wczeniejszy Transport z raju wydobywa niezwyk ekspresj z czysto realistycznego, opartego na relacji wiadka, opisu wydarze w getcie Terezn. Wrd podobnie bezporednich to drugi po Ostatnim etapie tak znakomicie wymowny obraz nazistowskiego terytorium dla podludzi; cilej nawet rekonstruujcy fakty, cho kumulujcy je w skali jednej doby. Teresienstadt, pokazowe getto miejskie na pnocny zachd od Pragi, utworzone dla "bardziej wartociowych" ydw czeskich i zachodnioeuro pejskich (zgino w nim ponad 30 tysicy osb, niezalenie od prawie 90 tysicy wysanych stamtd do obozw mierci), czeka jesieni 1944 na

wizytacj duskiego Czerwonego Krzya; std przyjazd generaa SS, ktry kontroluje waciwe funkcjonowanie orodka posiadajcego nawet wymylony przez Himmlera bank. Stosown dokumentacj na ten temat - Der Fhrer schenkt den Juden eine Stadt (1944) - filmuje Kurt Israel Gerron, pamitny dyrektor kabaretu z Bkitnego anioa. Po wykonaniu zadania zgadzony zostanie wraz z ca ekip w Owicimiu; wanie szykuje si kolejny dwutysiczny transport, z pewnymi trudnociami, bo prezes ydowskiej rady miasta Lwenbach nie chce go podpisa, wobec czego trafia jako ostatni na list zatwierdzon przez swego nastpc. Wymalowane na murach hasa, by nie krci filmu i nie pomaga niemieckiej propagandzie, ujawniaj istnienie take ruchu oporu; obersturmfhrer Herz ma szczcie znale drukarni ulotek i radiosta cj. Tymczasem modzie, ktrej nie dane byo znikn z buchalterii nazistw, czeka na wyjazd do gazu, prbujc nie podda si obdowi. Ale obd jest nieunikniony. Jego zgroz oddaje ekspresjonistycznie nieustanne rachowanie, zamiana ludzi w liczby i mechanicznie biegajce figurki jak z zabawki norymberskiej, miercionona laska esesmaska majca sta si dla ydw waniejsza ni laska Mojesza. Brynych skpo uywa sw i dodaje niewiele nut gitarowego komentarza muzycznego; w kilku fragmentach nawet eliminuje dialog, bo z nim atwo zakrada si emfaza. Ciska natomiast obrazami w gwatownych zmianach planw, szwenkach i skokach kamery, dajcego tu po raz pierwszy pokaz wszechstronnoci talentu operatorskiego (niebawem potwierdzonej w O czym innym), stosuje ustawicznie podpatrujcy teleobiektyw; paradokumentalna beznamitno czy si wic z kreacyjn deformacj. Nie da si powiedzie, e w tej wizji wszystko jest udane. Ale czy by mogo, skoro chodzio o czynione w nowatorskiej formie sprawozdanie z obdu? Znacznie swobodniejsze moliwoci da w podobnej sytuacji replika trybu subiektywnego, dokonana przez Nemeca w Diamentach nocy z tekstem tego samego wiadka, uciekiniera z transportu do Dachau. Na miar jednak miaoci zamysu dzieo Brynycha jest wysokiej prby. Przyznanie mu Grand Prix w Locarno otwiera bogat seri nagrd dla nowofalowej kinematografii czeskiej, lecz jego warto wykracza poza doran, a ambicje sprawiedliwie oddaj sowa Lustiga: "Sztuk ju opanowalimy, trzeba jednak pamita, e na pierwszym miejscu jest wymg prawdy, a t mona wyraa rnymi sposobami i wci na nowo". [1963] UNE FEMME MARIE Francja, zobacz KOBIETA ZAMNA UPROWADZENIE, L'IMPRVU, Alberto Lattuada. Francja, Wochy Scenariusz: Edoardo Anton, Claude Brl, Aldo Buzzi, Nol Calef. Dialogi: Claude Brl. Projekt scenariusza: Edoardo Anton. Zdjcia: Roberto Gerardi. Muzyka: Piero Piccioni. Monta: Leo Catozzo. Wykonawcy: Tomas Milian (Thomas Plemian), Anouk Aime (Claire Plemian), Jeanne Valerie (Juliette), Raymond Pellegrin (Srizeilles), Jacques Morel (inspektor Chattard), Yvette Beaumont (pani Srizeilles), Donatella Erspamer (Simone), Giuseppe Porelli (sprzedawca), Mag Avril (ssiadka), Claude Carole (bona ), Guy Trjean (wiceprefekt), Charles Bouillaud (inspektor z Narbonne). Orsay Documento 107' Mody nauczyciel angielskiego z Pikardii odreagowuje frustracje spoeczne i osobiste (starsza od niego ona nie moe mie dziecka): posiadana inteligencja predestynuje go we wasnym mniemaniu do znacznie lepszego pooenia materialnego. Organizuje zatem przy pomocy swojej uczennicy, rwnie bezwzgldnej poszukiwaczki sodyczy ycia, porwanie dla okupu niemowlcia miejscowego przemysowca (Juliette chtnie si zgadza, bo jest w Thomasie zadurzona, a poza tym 50 milionw frankw do podziau to bez porwnania wicej ni dostaje od czterech staych kochankw). Bardzo precyzyjny plan polega na zamianie wzkw na spacerze i przedstawieniu dziecka jako wasne - wobec czego Claire, ona Thomasa, udaje ci rwnolegle z pani Srizeilles, jej rzekome niemowl w wzku imituje pniej paczca lalka, z mieszkania za sycha gos malestwa nagrany na magnetofonie. Wszystko rozwija si pomylnie do chwili, gdy poredniczcy w rzekomych kontaktach z kidnaperami

Thomas, odebrawszy od milionera okup celem wrczenia go o pnocy w wigili na cmentarzu, ma przywie dziecko: Claire nie jest w stanie pogodzi si z oddaniem chopczyka, a zmuszona do tego popenia samobjstwo. Aresztowany Thomas, pasjonat strategii wojskowej dzielcy ludzi na pragmatycznych i nie, pozwala sobie na podsumowanie, e gupota zawsze zwycia. W twrczoci Lattuady stale przewija si motyw samotnoci odczuwanej w zderzeniach z zakaman struktur spoeczn oraz jej sztucznymi konwencjami, temat odrbnoci pchajcej do dysydentyzmu czy buntu - nigdy jednak nie dotyczyo to postaci tak jawnie negatywnej, kogo z Dostojewskiego w czasach dobrobytu konsumpcyjnego, i to jeszcze w towarzystwie modziutkiej wsplniczki (Jeanne Valerie, wymodelowana na Louise Brooks, raczej nie odpowiada jej bohaterkom w kategoriach etycznych; nieco to zaskakuje w filmie wielbiciela uroku dziewczt i niewinnej radoci seksu). Uprowadzenie jest jednak przede wszystkim filmem kryminalnym, jednym z lepszych w swoich latach nie tylko dlatego, e ma wietnie pomylan intryg, ale e znacznie przekracza standardy klas aktorstwa i rozwiza inscenizacyjnych: byskotliwo przedstawiania skojarze oraz natury i nastroju sytuacji godna jest tu, rzec mona, pomysowoci negatywnego bohatera. Dodaje si do tego ugruntowane w neorealizmie poczenie zmysu dramaturgicznego Lattuady z rzetelnoci przekazu (co znajduje te odbicie w zarysowaniu roli prasy, stylu pracy policji czy miejsca ojca porwanego dziecka w yciu publicznym). Niemniej Uprowadzenie trzeba uzna za owoc czciowo zmarnowanej szansy na przynajmniej co w rodzaju francuskiego odpowiednika Wielkiego i maego Kurosawy. Niekoniecznie dlatego, e mgby to by moralitet psychologiczny z rozbudowaniem w centrum roli Claire (jej posta, potencjalnie ciekawsza ni osobowo arywisty Thomasa, w ogle si nie rozwija). Take bowiem dlatego, e nie wybrano ostatecznego profilu treciowego, e w zrealizowanym, kompromisowym scenariuszu zabrako odwagi pewnego wzbogacenia epickiego i spoecznego, a przede wszystkim e dramat ma niedopracowane zakoczenie, za mao intensywne jak na rasowy thriller. W tym zreszt wypadku grono winnych trzeba powikszy o Lattuad. Mona podejrzewa, e powodem byby wasny brak przekonania do czego zbyt popiesznego i pytkiego w paszczynie tragedii uczu oraz po moralizatorsku jednostronnie konkludujcego wywd o ukaranym cynizmie. Na pewno natomiast jego wprawna rka uchronia film przed utrat wiarygodnoci. [1961] UROCZA GOSPODYNI, THE NOTORIOUS LANDLADY, Richard Quine. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Larry Gelbart, Blake Edwards. Pierwowzr scenariusza: Margery Sharp - nowela "The Notorious Tenant". Zdjcia: Arthur Arling. Muzyka: George Duning. Monta: Charles Nelson. Wykonawcy: Kim Novak (Carlye Hardwicke), Jack Lemmon (Bill Gridley), Fred Astaire (Franklyn Ambruster), Lionel Jeffries (inspektor Oliphant), Estelle Winwood (pani Dunhill), Philippa Bevans (Agatha Brown), Maxwell Reed (Miles Hardwicke), Richard Feel (sier. Dillings), Ronald Long (koroner ), Henry Daniell (reflektant na wynajem mieszkania). Fred Kohlmar Richard Quine Columbia 127' Mody urzdnik ambasady Stanw Zjednoczonych, poczciwoci czowiek, przybywszy na placwk w Londynie, wynajmuje mieszkanie u powabnej Carlye, co jego szef susznie raczej poczytuje za krok nierozsdny: gospodyni - owszem, Amerykanka - jest podejrzana o zgadzenie zaginionego ma. Inspektor Oliphant dostrzega wszelako dobr stron sytuacji i wykada dyplomatom, e wszyscy mog by zadowoleni, skoro zauroczonemu Gridleyowi udaoby si wykry dowody niewinnoci pani domu. Nawet Scotland Yardowi potrzebna czasem pomoc. C, kiedy peen animuszu Bill nie umywa si do Sherlocka i przez niezdarno wywouje skandal, ktrego szef tak odpowiedzialnie chcia unikn. Szczciem lawinowy rozwj wypadkw (z ukrytymi klejnotami i niwem mierci) sprawia, e incydent rycho blednie, natomiast Gridley, pieszc z pomoc ju naprawd owdowiaej mobjczyni, popisuje si w kocu niejak przydatnoci podczas karkoomnej gonitwy po letniskowym Penzance.

Natura nie znosi prni: skoro Hitchcock wybra Hollywood, rasowa komedia angielska podupada, a Ealing Studios zlikwidowano (jak si okae, nie na zawsze), imitacje w Zjednoczonym Krlestwie podjli Amerykanie. Pytanie, czy Quine raczej kontynuuje, czy moe parodiuje Crichtona, Mackendricka i Hitchcocka, wydaje si puste; bo gwnie mu zaley nie na stylizacji, tylko na miechu. Proweniencje i makabreski kryminalnej, i sardonicznych dowcipw z dodatkiem slapstickowej groteski surrealistycznej s oczywiste - zwaszcza w licznie ozdobionym "lekk" muzyk finale - ale to tylko umiejtne czerpanie ze wzorw; reyseria opiera si na rutynie i daje aktorom farsow swobod godn raczej wodewilu, od ktrego Quine zaczyna na Broadwayu (Lemmon, Astaire i Kim Novak korzystaj z niej, ale te dodaj wielki swj urok i umiejtnoci). Klasa caej zabawy zapewniona zostaa natomiast przez misterny scenariusz i wietne dialogi. Takie, jak choby ten z cmentarza, gdy Fred Astaire jako detektyw mimo woli wpada po ciemku do wieo wykopanego grobu. Na pytanie zbulwersowanego grabarza, c tu robi, odpiera e czeka na tramwaj, po czym, gdy za profanacj zostaje obsypany ziemi, skada protest dyplomatyczny: "wolnego, jeszcze jestem ciepy!" [1961] USCHY KWIAT, KAWAITA HANA, Masahiro Shinoda. Japonia. Scenariusz: Ataru Baba, Masahiro Shinoda. Pierwowzr scenariusza: Shintaro Ishihara - powie "Kawaita hana". Zdjcia: Masao Kosugi. Muzyka: Toru Takemitsu. Monta: Masahiro Shinoda. Wykonawcy: Ryo Ikebe (Muraki), Mariko Kaga (Saeko), Takashi Fujiki (Yo), Shinichiro Mikami (Reiji), Naoki Sugiura (Aikawa), Seiji Miyaguchi (Funada), Eijiro Tono (Yasuoka), Koji Nakahara (ssiad z celi), Chisako Hara (Shinko), Kyu Sazanka (Imai), Isao Sasaki (Jiro). Shochiku Ninjin Kurabu 98' Grandscope Gangsterzy pojawiali si ju - jakeby inaczej - i w kinie japoskim; jest jednak pewnym paradoksem, e pierwszy dramat bezporednio i realistycznie portretujcy rodowisko yakuza powsta w reyserii czoowego autora nowej fali, intelektualisty zgbiajcego specyfik ducha narodowego podobnie jak Oshima i Imamura. Nie koniec na tym: rwnie indywidualny jak tamci dwaj, Shinoda nie tylko nie zacz samodzielnej twrczoci w radykalnej opozycji do poprzednikw, lecz z admiracj dla techniki narracyjnej tradycyjnych mistrzw: Mizoguchiego i Ozu. Drugiemu asystowa i pod jego opiek wystartowa w "Shochiku" majc 29 lat, a wic niewiele pniej ni Oshima. Skd zatem pierwszy duej klasy film na podobny temat? Ot wyda si to o wiele mniej osobliwe po wziciu pod uwag norm w japoskich wielkich kompaniach produkcyjnych: Uschy kwiat jest, po trzech latach od debiutu, ju dziewitym (!) filmem ruchliwego i wszechstronnego Shinody, wrd poprzednich byy za przedsiwzicia tematycznie bardzo rne w tym nakrelony w scenariuszu Shujiego Terayamy portret sfrustrowanego anarchisty, ktry wydawaby si cakowicie typowy dla Oshimy, ale take dwa melodramaty i dwa dramaty sensacyjne. Poza tym jednak Uschy kwiat do jawnie pomin komercyjne oczekiwania "Shochiku" i scenarzysty, natomiast uwzgldni - rozwijajc j w sposb autorski - intencj pomysodawcy. Jest nim nie kto inny, jak sprawca caej "sonecznej" mitologii zbuntowanej modziey (a w przyszej dekadzie deputowany prawicy narodowej); wystpi jeszcze jako wspautor za trzy lata przy Karnej wyspie. To jednak nie wszystko. rodowisko gangsterw oznacza dla Shinody w jego przeowym filmie co innego, ni mona si spodziewa. Bohaterem Ishihary jest gangster z Jokohamy po trzech latach wizienia, gdzie odbywa kar za zgadzenie czonka konkurencyjnej grupy. Muraki spotyka w lokalu hazardowym intrygujc pasjonatk gry w dwanacie kart kwiatowych (tehonbiki), nie dbajc o straty i dn zmierzenia si z fortun przy wyszych stawkach. Wprowadza j do elity hazardu, odkrywajc rywala w innym mafijnym zabjcy, narkomanie Yo z Hongkongu, do czego jednak, zauroczony Saeko, nie przywizuje wikszej wagi. Do czasu. Oto bowiem spadaj mu na kark powane kopoty: przegrupowania organizacyjne szefw w zwizku z koniecznoci odparcia konkurencji z Osaki spowodoway, e - jako sprawca mierci czonka obecnie sojuszniczego gangu - jest w bardzo niezrcznej sytuacji. W decydujcej fazie walk wypada mu

wic podj si misji zlikwidowania szefa rywali. Nastraja go ponadto jeszcze co innego: gdy nie przebywa wrd swoich, wszystko si zmienio na gorsze w zdyszanym wycigu za nowoczesnoci (co Shinoda niepowszednio skomentowa na ciece dwikowej). Prawie nie ma rnicy, za kratami czy na wolnoci. Muraki stawia si wic do dyspozycji, gotw zabi "poza kolejnoci" w subie dla wodza. Zanim to zrobi, skazujc si na powtrne zamknicie, chce odszuka Saeko, ktra gdzie przepada bo swj czyn widzi te jako dumny gest wobec niej, femme fatale. Gdy j znalaz, dowiaduje si, e zacza bra narkotyki. Zraony, mci si, kac jej oglda co mocniejszego ni heroin: mier. Duo pniej, odsiadujc wyrok, dowie si o zamordowaniu Saeko przez Chiczyka, ktry wcign j w narkomani, i o wyjanieniu tajemnicy, kim bya. Ale nie dba ju o to. Protesty Ataru Baby przeciwko nihilizmowi wersji reysera i nieprzychylno kierownictwa wytwrni spowodoway, e Uschy kwiat przez prawie rok pokutowa na pce, a sytuacja Shinody w "Shochiku" skomplikowaa si. Kto wie, czy nie byo to wanie wielce korzystne. Nastpne filmy reysera maj ju bowiem zupenie inn rang. Jak sam przyznaje, przeom nastpi tutaj, gdzie poegna si z niedojrza modoci i budowa klimat pod wpywem "Kwiatw za". T samoistno twrcz wida od pierwszych chwil, od bezdialogowej introdukcji opisujcej misterium hazardu: nie chodzi o sprawozdanie fabularne, lecz o atmosfer, o portrety osobowe (zewntrzne, bowiem dla Shinody psychika jest zbyt skomplikowana, by kogo mona byo naprawd pozna), o wyrafinowan estetyk. Dodajc do sporzdzonego przez Ishihar opisu postaci Murakiego bardziej zdetalizowany opis Saeko, zbuntowanej dziewczyny z bogatego domu, Shinoda ustawia pierwsz figur w swojej galerii enigmatycznych Japonek, ktrych zachowania bior si z kodw obyczaju (jest bowiem, jak aden inny z filmowcw nowofalowych - nie wyczajc Imamury - odwrcony w przeszo, ku subtelnociom kultury kraju ojczystego). Rozpoznawalne staj si tu take inne pierwiastki jego wiata: tragizm, erotyczny fatalizm, emocje masochistyczne, a take ceremonialno jako japoski sposb bycia. Zdaniem Shinody, wanie wewntrzny wiat yakuzy daje najpeniejsze wspczesne przejawy owej ceremonialnoci oraz narodowej struktury paternalistycznej. Jeeli doda do tego, e japoska mafia ju w dobie zakoczenia okupacji amerykaskiej miaa najlepsz na wiecie organizacj, najpotniejsze wpywy, ponadto za - jak si niebawem okazao w akcjach przeciw zwizkowcom i manifestacjom demokratycznym - najcilejszy zwizek polityczny z nacjonalistami, to mona uzna, e wniknicie w jej krg obiecywaoby moliwo nonych analiz psychospoecznych. Nie byo to jednak osigalne z powodw cenzuralnych; Shinoda i tak mia zwizane z nimi trudnoci. Fascynacje kieroway go poza tym ku innym motywom. [1966] UTRACONA PE, HONNOU , Kaneto Shindo. Japonia. Scenariusz: Kaneto Shindo. Zdjcia: Kiyomi Kuroda. Muzyka: Hikaru Hayashi. Monta: Toshio Enoki. Wykonawcy: Hideo Kanze (Sensei Teshibana), Nobuko Otowa (Oba), Yoshinobu Ogawa (Nakeda), Kaori Shima (Kimiko Nakeda), Eijiro Tono (ojciec Nakedy), Taiji Tonoyama (Gonpachi), Noriyuki Nishiuichi (chopiec z naprzeciwka), Kunie Ito (dziewczyna chopca). Kindai Eiga Kyokai 103' Shindo po raz czwarty wraca do tematu bomby nuklearnej i kontynuuje pozytywistyczny program Dzieci Hiroszimy: opowiada histori powrotu do peni ycia mczyzny dotknitego bezpodnoci i impotencj po wybuchu z szstego sierpnia 1945. Sensei wyleczy si, ale tylko do czasu, gdy zaszokowaa go wie o chorobie popromiennej rybakw z kutra "Szczliwy Smok 5": w marcu 1954 dostali si w chmur radioaktywn po eksplozji dowiadczalnej na Bikini. Wydarzenie, ktremu sam Shindo powici oddzielny film Daigo Fukuryu-Maru (1958), wywaro olbrzymi wpyw na wiadomo nie tylko Japoczykw; po tym wszystkim jednake ona odesza od Senseia, on za przeywa tragedi osamotnienia. Z zazdroci przyjmuje rado ycia modych, podpatrywanych podczas wyjazdw do

domku weekendowego w grskiej wiosce. Zamknicie si w krgu sztuki - jest mistrzem aktorskim teatru - niewiele moe zmieni: czterdziestoletni Sensei ustawicznie uwiadamia sobie sw niepenowartociowo seksualn, przypominan przez ksztaty otaczajcego wiata, tym silniej, gdy po zimie przychodzi wiosna i lato. Czyni zwierzenia zajmujcej si jego domkiem wdowie Obie; ta, z ludow bezporednioci traktujca sprawy pci, przeprowadza wwczas w sekrecie wasny plan. Mwi o zachowanym jeszcze w tych stronach zwyczaju nocnych schadzek, gdy zamaskowani kawalerowie dobijaj si z koci muzyk do drzwi samotnych wdw i panien, i inscenizuje go na ywym przykadzie w swym piknym domu z zabytkowymi, dwustuletnimi stropami. Zaintrygowany Sensei daje si wcign w gr i komicznie przebrany w chustk (jak kae tradycja) oraz czarne okulary, wybiera si w zaloty. Z powodzeniem! Gdy za jaki czas odjeda do Tokio, tajemnica owej nocy i poprzednio zaaranowanego przedstawienia nie zostaje przez Ob wyjawiona, ale Sensei otrzymuje od niej rad, by poszuka sobie dobrej ony i przesta myle o bombie. Jesieni nie yj ju ani Oba (przyczyn bya cia pozamaciczna), ani ojciec ssiada, ktry wiadomie przypieszy sw mier cieszc si mod on, ani yczliwie obserwowani przez Senseia kochankowie, ktrzy przy kocu lata popenili shinjen, podwjne samobjstwo uwicajce mio bez miary. Zdecydowanie najlepszy po Nagiej wyspie film Shindy wyrzeka si efektownoci zamaszystej narracji Kobiety diaba, jest jednak, przy bardzo refleksyjnym rytmie, wcale nie mniej pikny w plastyce fotografii Kurody i oparty na tych walorach, ktrych gdzie indziej czasem temu reyserowi brakuje: przede wszystkim na subtelnym, zoonym w nastrojach opisie psychiki bohatera, czemu nieodzownie towarzyszy inteligentna, autoironiczna, dobrodusznie dowcipna kreacja Hidea Kanzego, rzadko goszczcego na ekranie wybitnego aktora teatralnego. Niezawodn partnerk jest te - jak zawsze Nobuko Otowa. Utracona pe to film o porach roku i porach ycia, o wiosennoci i przemijaniu tak samo naturalnych, jak w imi naturalnego porzdku nienaruszalnych: humanistyczny i po japosku szczery dramat witalnoci, radosnego biologizmu i milczcego, pogodnego ofiarowania. Wydaje si, e wanie tu najlepiej objawiaj si rzeczywiste, dojrzae moliwoci Shindy, ktrych wczeniej nie rozwin w ogromie podejmowanych przedsiwzi, pniej za nie bdzie ju mg wykorzysta wobec szybkiego zaamywania si rwnowagi ogromnego japoskiego imperium filmowego pod naporem telewizji. [1961] UTSUKUSHISA TO KANASHIMI TO, zobacz PIKNO I BL UWIEDZIONA I PORZUCONA, SEDOTTA E ABBANDONATA, Pietro Germi. Wochy, Francja Scenariusz: Pietro Germi, Luciano Vincenzoni, Agenore Incrocci, Furio Scarpelli. Zdjcia: Aiace Parolin. Muzyka: Carlo Rustichelli. Piosenka: Carlo Rustichelli + Pietro Germi. Monta: Roberto Cinquini. Wykonawcy: Saro Urz| (Vincenzo Ascalone), Stefania Sandrelli (Agnese), Aldo Puglisi (Peppino Califano), Lando Buzzanca (Antonio Ascalone), Leopoldo Trieste (baron Rizieri), Lina La Galla (Francesca Ascalone), Paola Biggio (Matilde Ascalone), Umberto Spadaro (kuzyn Vincenza), Rocco D'Assunta (Orlando Califano), Oreste Palella (sier. Potenza), Attilio Martella (sdzia), Rosetta Urz| (suca Consolata), Vincenzo Licata (grabarz Pasquale Profumo), Salvatore Fazio (proboszcz Mariano), Gustavo D'Arpe (adwokat Ciarpetta), Adelino Campardo (Bisigato), Roberta Narbonne (Rosaura Ascalone), Valeria Punturi (Annina Ascalone), Lola Braccini (Amalia Califano), Italia Spadaro (ciotka Carmela). Franco Cristaldi Ultra Lux C.C.F. 123' Spektakl sycylijski: najpierw porzdek spraw honorowych, ostentacyjnie na oczach caej okolicy, potem sekretne przeprowadzenie zagadnie finansowych. Kwestie uczu s drugorzdne, obowizuje gorset moralny, zew natury naley poskromi. Oczywicie u kobiet; mczyni musz sobie wystrzeli kilka tysicy razy w yciu. Nie da si powstrzyma panieskiej namitnoci? Tym wikszy grad szyderstw

wszystkich wspmieszkacw - bo przecie pogranie w habie to podstawowy skadnik spektaklu - i tym wikszy dramat. Drugi film Germiego na tematy zaciankowej obyczajowoci ju nie jest fars; tym razem to gromka komedia przechodzca w koszmar i zakoczona nagrobkiem ofiary z inskrypcj "godno i rodzina". Ofiar padnie tym razem czek wystrzegajcy si grzechu, przykadny i zapobiegliwy ojciec. Niestety! Cho tak czujny, nie upilnowa. W czas lipcowej sjesty, gdy wszystkich zmorzy upa, narzeczony starszej crki, rokujcy jakie tam nadzieje student prawa, dobra si podstpnie do modszej, nieletniej Agnese. C z tego, e sprawa cichcem wykryta, cia dyskretnie rozpoznana, a uwiedziona w izolacji pod kluczem? Teraz musi si najpierw wyda popiesznie za m tustaw pioszk Matilde (ktra nawet nie pojmuje, czego si jej Peppino dopuci), dopiero za potem da honorowego oenku od sprawcy. Dobrze: jest kandydat na ma, baron wanie wieszajcy si z biedy w swoich goych murach, co niegdy byy paacem. Trzeba mu tylko sprawi zby przednie, aby szczerbami dzieci nie straszy. Teraz Peppino. Jak to, odmawia? Ma czelno wyrazi si, e zhabion gardzi? Skoro tak, naley go zabi w ataku furii (artyku 544; to tylko 5 lat odsiadki). Obowizek spada na jedynego brata czterech sistr Ascalone. Szczciem brat niezgua, a miejscowy szef posterunku zna Sycyli (cho woli, by znikna z tego globu), na razie zatem obywa si bez trupw; podczas konfrontacji sdzia pokoju stawia spraw jasno, Peppino usidlony. Konieczne jeszcze tylko widowisko z porwaniem Agnese przez amanta, aby podreperowa honor jej rodziny. Lecz co to? Dziewczyna nie chce takiego ma, nabraa do wstrtu! Wszystko wali si w gruzy. Baron ze wzgard ciska kosztown protez i idzie si (bezskutecznie) powiesi do paacu, zaszlochana Matilde niknie za murami klasztoru, serce taty Ascalone nie wytrzymuje, w kocu za nie zdoa wybroni swego take Agnese. Na prno, wydobyta z maligny, idzie jednak przed otarz z Peppinem, by ratowa ycie ojca; ten ju odda ducha, cho o zgonie wie tylko kuzyn, co zapobiegliwie zamkn drzwi na klucz... Hipokryzja przy uyciu paragrafw, ktra bya w centrum Rozwodu po wosku, take tutaj ma pewien udzia (gwaciciel jest bezkarny, gdy staje si mem!); w gwnej roli negatywnej wystpuj jednak naturalne - jeli wolno je tak nazwa - zasady obyczaju. Planowanie zabjstwa z zimn krwi (przez adwokata), szanta, zdrada, garstwa, porwanie (profesjonalnie organizowane przez grabarza, zdaje si rezydenta mafii), chamstwo na sto decybeli, ubezwasnowolnienie kobiety, obuda religijna... No, ostatni z wymienionych cech obyczajowoci Germi i Vincenzoni staraj si ogldnie omija. Poniewa prawie wszystko przedstawiaj zrcznie - mimo wyjtkowego mnoenia szczegw - wic i to im si udaje. Jak w filmie poprzednim, nadzwyczajnie przygotowanemu scenariuszowi towarzyszy brawura inscenizacji i jeszcze ywsze tempo. Na pewno natomiast mniej finezji; apoplektyczny Saro Urz| jest zupenie inny ni arystokratyczny Marcello Mastroianni, ktrego emocje zdradza gwnie dziurawy zb, maltretowana wiotka dziewczco Stefanii Sandrelli jest celowo kontrastowana z napastujcymi j mskimi monstrami. Z jednej strony ludowy ton ballady, wietnie wspomagany przez melodi Rustichellego i zamarkowanie takiej poetyki wprowadzeniem piewajcego dialektem narratora - z drugiej Goya obrazw upionego rozumu, jak wykada intencje sam reyser. Rad by, ale nie takie to atwe? Istotnie, Germi troch przesadza. Wybrn jednak z trudnego zadania, przeprowadzajc zarazem inteligentnie plan krytyki spoecznej (wyszedszy od problemu porzuconych samotnych matek sycylijskich, przeksztaca i rozbudowywa temat coraz bardziej, a jednak nie przeciy filmu), w konstruowaniu za obrazu daje niejeden popis filmowego mylenia i posugiwania si dowcipn wirtuozeri montaow, jak choby w scenie, gdy strapiony i wcieky Vincenzo Ascalone, wracajc pocigiem z brzemieniem wiedzy o odmiennym stanie crki, przeprowadza w mylach detektywistyczn rekapitulacj i nieomylnie odkrywa zaborc jej dziewictwa. [1963] VAGHE STELLE DELL'ORSA, zobacz BDNE GWIAZDY WIELKIEJ NIEDWIEDZICY

VIDAS SECAS, zobacz SUSZA VIRIDIANA, Luis Buuel. Hiszpania, Meksyk Scenariusz: Luis Buuel, Julio Alejandro. Zdjcia: Jos F. Aguayo. Gwny temat muzyczny: Georg Friedrich Hndel - chr "Hallelujah!" z oratorium "Messiah". Opracowanie muzyki: Gustavo Pittaluga. Scenografia: Francisco Canet. Monta: Pedro del Rey. Wykonawcy: Silvia Pinal (Viridiana), Fernando Rey (Jaime), Francisco Rabal (Jorge), Margarita Lozano (Ramona), Victoria Zinny (Luca), Juan Garca Tiendra ("trdowaty" Jos), Luis Heredia (Manuel), Jos Manuel Martn (malarz Refugio), Jos Calvo Salgado (lepy Amalio), Lola Gaos (Enelina), Mara Isbert (gitarzystka), Joaqun Roa (Zequil), Palmira Guerra (brzemienna ebraczka), Alicia Jorge Barriga (przeorysza), Teresa Rabal (Rita). Uninci Films 59 Gustavo Alatriste 91' Najgoniejszy film Buuela. Szczeglnym trafem zrealizowany z pen niemal swobod, i to w rodzinnej Hiszpanii, do ktrej mg wreszcie wrci po wierwiekowej nieobecnoci, sta si nieprogramow syntez jego wiatopogldu. Poniewa Nazarin jako dramat klski dobrych intencji chrzecijaskich wypad troch inaczej, ni by zamierzony (a tym bardziej odmiennie go zrozumiano), podobna tematycznie Viridiana ma by bardziej czyteln szydercz komedi. Cnota poddana krytyce to filantropia bezsensowna w chrzecijaskim systemie buruazyjnym, ktrego moralno jest, zdaniem Buuela, amoralnoci opart na zakamanych ideaach i zasugujc na zwalczanie. Zderzenie szlachetnych wyobrae z yciem za murami klasztoru odbywa si wbrew woli bohaterki, lunatycznej nowicjuszki: tu przed zoeniem przez ni lubw poprosi j o odwiedziny opiekun, wuj Jaime, od lat samotny w swej wiejskiej posiadoci (nieszczciem, ktre odizolowao go od wiata, bya mier ony na serce tu przed noc polubn). Niezbyt rada Viridiana opuszcza zakon - i przeywa cae pasmo bolesnych rozczarowa. Pierwszym bdzie prba nakonienia niesychanie gorliwej czcicielki mki Chrystusa do poniechania yciowej decyzji: uderzony podobiestwem wuj przebiera j w sukni lubn zmarej i prosi o rk, a po odmowie odurza i usiuje zatrzyma przyznaniem si - faszywym - e dokona gwatu. Gdy Viridiana mimo wszystko wyjeda, Jaime wiesza si na skakance sprezentowanej creczce sucej, Ricie, ktr lubi by oglda podczas zabawy. Czujc si skalana, a nade wszystko winna jego mierci, dziewczyna postanawia peni chrzecijaskie posannictwo bez szat duchownych: zaoywszy przytuek w gospodarstwie wuja, zostaje opiekunk ebrakw. Kolejne ciosy jej idealizmowi zadaje nielubny syn Jaimego, ktrego ten przed samobjstwem uzna i wyposay w testamencie: Jorge jawnie uwaa wysiki Viridiany za bezsensowne, wawo natomiast ima si porzdkw w gospodarstwie, a po wyjedzie niezadowolonej kochanki szybko zastpuje j matk Rity. Ostateczna klska naiwnego miosierdzia nastpuje, gdy ebracy zostaj sami: urzdzaj orgi, po powrocie za gospodarzy napastuj ich i zabieraj si do zgwacenia dobrodziejki. Przeszkadza im dopiero wasna chciwo, wyzyskana w desperackiej obronie przez Jorgego. W finale oszoomiona zniweczeniem szczytnych planw Viridiana rozpuszcza wosy i godzi si na rol zabiegajcej o jego wzgldy. Upadek? Przeciwnie, agodne przekonanie, e jasna, z sympati portretowana dziewczyna ma teraz przed sob lepsze przeycia. Tym razem nie mogo ju by wtpliwoci, jakie s intencje filmu; poza prost ilustracj pogldu, e dobrymi chciami pieko brukowane, cenzura nie dostrzega jednak oszacowania systemu i jego instytucji. Nie dostrzega zreszt take dlatego, e do banalny scenariusz nie zawiera mnogich szczegw majcych si pojawi w obrazie (czyli przede wszystkim litanii symboli seksualnych psychoanalitycznych i cakiem bezporednich), a take w komentarzu muzycznym: muzyka wuja to "Requiem" Mozarta, orgii natomiast towarzyszy z pyty pie radoci z podniosego oratorium o Zbawicielu. Na dodatek w brawurowej dwunastominutowej sekwencji uczty, znacznie wyrastajcej ponad przecitn na og reszt, szargana jest wito Ostatniej Wieczerzy takiej, jak namalowa Leonardo: upozowanym w identycznej konfiguracji ebrakom ich kucharka robi "zdjcie" zadzierajc bezwstydnie spdnic.

By moe w innym kraju bystre oko kontrolerw moralnoci atwo przeniknoby zamiary autora, lecz w Hiszpanii - gdzie poza tym reimowi frankistowskiemu zaleao wanie na obaskawieniu Buuela Viridian wydawao si tworzy poczenie pozytywizmu racjonalnego Jorgego z poetyk "esperpento", bardzo narodow form wydobycia wartoci poprzez pokraczno, grotesk, szok, od dawna utrwalon w literaturze i plastyce. To dziki niej mogy te powstawa pod totalitarnymi rzdami inne drapiene makabreski, jak Wzek czy Kat. Tak wic film nie napotka przeszkd prewencyjnych (zakwestionowano tylko jednoznaczny fina, w ktrym Viridiana miaa i wprost do ka energicznego dziedzica, co zreszt dao Buuelowi okazj do stworzenia ciekawszej, zakamuflowanej puenty gry trojga domownikw w karty), po czym w do naturalnym trybie sta si reprezentantem Hiszpanii w Cannes. Bomba wybucha, gdy zdoby tam "Zot Palm" wyprzedzajc Matk Joann od Aniow, a oba dokonania zostay ostro zbesztane za blunierczo przez Watykan. Szefa krajowej kinematografii kosztowao to dymisj, autora nastpne lata banicji, dystrybucja Viridiany zostaa przez faszystw zakazana, lewicowa spka filmowa "Uninci" splajtowaa, ale skandal pozwoli Buuelowi ostatecznie zdoby nalene mu miejsce i pogodzi si z dawnymi druhami z towarzystwa surrealistw (niezadowolonymi, e spokornia). Wszystko wszake spowodowao, e obiekt sporu zosta wyniesiony zachwytami co nieco ponad sw miar. W istocie bowiem ta czarna powiastka owieceniowa o utracie zudze mwi tylko, e krl jest nagi, celnie kontynuujc estetyk, ktr wstrzsajco objawi wiatu przede wszystkim Goya, lecz poza tym nie zasuguje na podziw ani biegoci warsztatu, ani rang fabuy, opowiedzianej zreszt bez szczeglnej starannoci. Buuel dba nie tyle o form i zoon tre, ile o dowcipn demonstracj bulwersujcych znacze i objawianie animozji; ale take jego festiwal symboli bywa wyliczankowo niezgrabny, a fundamentalnej krytyce za instytucjonalnego katolicyzmu towarzysz te mao postpowe mizoginia i konserwatywny dystans do uomnoci. W obserwacjach ludzi przebija jakby nastawienie przybyego do Madrytu z prowincji aragoskiej usportowionego studenta entomologii, ktrym Buuel pozostaby moe, gdyby nie Lorca, Ortega y Gasset i inni wspaniali przyjaciele z lat dwudziestych. Z drugiej jednak strony Viridiana jest dzieem w peni dojrzaego humanisty. Nie znoszc podstpnych ebrakw - a zwaszcza lepcw - poniewa s trucizn skorumpowanego porzdku klerykalnego, Buuel szuka jednoczenie Boga poprzez mio do czowieka swobodnego w wiecie, ktry przecie opiera si na okruciestwie walki o byt. Jest w tym bodaj bardziej chrzecijaski od wikszoci chrzecijan, lecz ogromnie bezceremonialny wobec skrupuw, waha, katolickiego masochizmu oraz usiowa zachowania godnoci w sytuacji za spoecznego, gdy ludzie tym bardziej s brutalni, egoistyczni i zahamowani, wic tym bardziej nie umiej si zrozumie i uszanowa. Jego potencja wyobrani plastycznej, jego poczucie obrazu wci jednak nie znajduje dopenienia w pynnoci struktury filmowej i dyscyplinie nonego scenariusza. Wiksza cz Viridiany sprawia wraenie racjonalistycznego wywodu polemicznego (na przykad z franciszkanizmem podziwianej La strady i mocno przeze nie cierpianym Cudem w Mediolanie) oraz almanachu pomysw, ktremu przydaby si zarzdca energiczny jak Jorge, ale z fantazj i wiadomoci filozoficznoliterack. Wkrtce Buuel takiego pozna: bdzie nim dwakro modszy Jean-Claude Carrire, majcy zosta czoowym specjalist scenopisarskim kina europejskiego. [1963] VIVRE SA VIE, zobacz Y WASNYM YCIEM W GORODIE, zobacz W MIECIE W MIECIE, W GORODIE, S. Iosif Chejfic. Zwizek Radziecki Scenariusz: Iosif Chejfic. Pierwowzr scenariusza: Anton Czechow - nowela "Ionycz". Zdjcia: Henrich Marandan. Muzyka: Nadieda Simonian. Scenografia: Boris Maniewicz, Ilja Kapan. Wykonawcy: Anatolij Papanow (Dmitrij Starcew), Nonna Tierientiewa (Katia Turkina), Lidija Sztykan (Wiera Turkina), Igo Gorbacziow (Turkin), Andriej Popow (Anton Czechow), Aleksiej Bataow (Szergow), J. Szutow (wonica).

Lenfilm 106' Sovscope Po szeciu latach Chejfic ponownie zwraca si do nowelistyki Czechowa i osiga podobne powodzenie, cho tym razem temat nie jest rwnie efektowny co smutna mio w Damie z pieskiem. W "Ionyczu" decyduj za to elementy najbardziej potocznie kojarzone ze specyfik pisarza: gorycz samotnoci, galeria osobliwych postaci z przywarami bystro dostrzeganymi okiem humorysty, niuanse le kierowanych emocji i zawiedzionych nadziei, klimat prowincji u schyku czasw carskich. Film zapowiada to ju w prologu ukazujcym autora zagubionego w pustce nienych bezkresw, w szarym wietle zimowym. Podczas przerwy w podry nastpuje w gospodzie rozmowa z lekarzem, ktrego historia nasuwa pomys opowiadania; oprcz klamry, przypominajcej zasugi Czechowa na polu dziaalnoci medycznej, bezporednim do odniesieniem s jeszcze plenery krcone na terenie niewielkiej posiadoci w Mielichowie, gdzie obecnie mieci si jego muzeum. Dmitrij Ionycz Starcew przyby do zaniedziaego S. z wiosenn dusz idealisty posannictwa hipokratesowego; ambicje zawiody go do miejscowego, poal si Boe, salonu kulturalnego Turkinw, w ktrym pani domu czyta miociwie podziwiajcym gociom swe oprawne w skr niepublikowane romanse, a ojciec rodziny uprawia nie koczce si kaway z wybuchajcymi papierosami. Dmitrija interesuje jednak nade wszystko Katia majca zosta gon pianistk. Niestety, crka lubi dowcipy tak jak tata: naley do nich randka w rodku nocy na cmentarzu czy porwanie nieboraka nie umiejcego taczy na rodek sali, gdy ju wreszcie zdoby garnitur upowaniajcy go do wzicia udziau w balu. Zakochany adorator decyduje si w kocu na owiadczyny, lecz dostaje kosza. Za wysokie progi; no i ta sawa pianistyczna, po ktr Katia wyjeda w wiat. Gdy dziewczyna wraca po latach (z takimi samymi osigniciami muzycznymi, jak literackie jej mamy), Starcew jest wzbogaconym przez rozleg praktyk, niedwiedziowatym arokiem wyzbytym ze szcztem szlachetnych zasad z zielonych lat. Przemina te mio: niepocha ju Katia gotowa by teraz za niego wyj, ale on woli swoj dostatni i gnun samotno. Mona uzna za niezrczno dydaktyczny w pewnym sensie nadmiar ramy opowiadania, co ma przeciwstawi drog yciow Starcewa i samego Czechowa jako walczcego z choler lekarza wiernego niezmiennie pryncypiom; ale na pewno nie ciy to nad filmem. Silniej natomiast ni w Damie z pieskiem odbija si na jego nonoci wolny rytm narracji, ktry nie ma takiego jak w historii Anny i Gurowa wsparcia emocjonalnego: bohaterowie opisywani s z wikszym dystansem. Daje to te, w proporcji, tak farsowo niektrych figur ta, ktra bywa nadmierna. Zesp aktorski jest jednak oglnie nawet bardzo jednolity, a jako rl pierwszorzdna. Nade wszystko zaadaptacja "Ionycza" jest zdobiona przez jeszcze chyba lepsze ni poprzednio uchwycenie ducha miejsca i czasu. [1965] W SERCU YCIA, AU COEUR DE LA VIE, Robert Enrico. Francja. Scenariusz: Robert Enrico. Pierwowzr scenariusza: Ambrose Bierce - opowiadania "The Mocking Bird", "Chickamauga" i "An Occurrence at Owl Creek Bridge" z tomu "In the Midst of Life. Tales of Soldiers and Civilians". Zdjcia: Jean Boffety. Monta: Denise de Casabianca, Robert Enrico. PRZEDRZENIACZ (1861): Scenografia: Frdric de Pasquale. Wykonawcy: Stphane Frey (Grayrock), Francois Frankiel (Grayrock jako dziecko), Frdrique Ruchaud (matka). CHICKAMAUGA, RZEKA MIERCI Wykonawca: Pilou (Johnnie). MOST NA RZECE SOWIEJ

Wykonawca: Roger Jacquet (skazaniec). FrancoLondon Sinfonia Centaure 94' Premiera: 1964 Ambrose Bierce, mistrz amerykaskiej nowelistyki, ktrego tajemniczy kres ycia po przepadniciu w wirze rewolucji meksykaskiej da temat powieci Carlosa Fuentesa i filmu Stary gringo, zasyn umiejtnoci wywoywania nastrojw grozy i niesamowitoci w lad za najlepszymi tradycjami Edgara Allana Poe, szczeglnie w opowiadaniach z okresu wojny secesyjnej. Pod wpywem tej lektury trzydziestoletni Robert Enrico, dotychczas realizator telewizyjny i dokumentalista dla potrzeb wojska, wybiera histori o wydarzeniu z mostu na Rzece Sowiej i krci dwudziestoszeciominutowy film w Sewennach, w krajobrazie blisko przypominajcym ten, ktry uj na swoich synnych fotogramach Matthew Brady (wzorowa si ju na nich Huston w Szkaratnym godle odwagi). Niezwyko wynika tu zarwno z trybu relacji, jak struktury czasowej. Oto posterunek na mocie zatrzymuje cywila i na mocy prawa wojennego skazuje go, jako potencjalnego szpiega, na powieszenie, przy czym wyrok zostaje natychmiast wykonany; w chwili mierci skazaniec wyobraa sobie, e sznur si urywa. Caa reszta, co nie zostaje zdradzone a do kadru finaowego, jest wdrwk jego imaginacji (poniewa szubienica stoi nad nurtem rzeki, upadek nastpuje do wody; po wyswobodzeniu si w gbinie z wizw nieszcznik odpywa z prdem, cho do strzelaj, nastpnie udaje mu si pokona rzeczne progi i wodospad; przemierza biegiem dystans do rodzinnej posiadoci i gdy w ogrodzie ma wpa w objcia najbliszej, szarpnicie szubienicznej ptli koczy jego ycie). Film staje si rewelacj, zdobywajc Grand Prix festiwalu w Tours, potem za jednogonie Zot Palm w Cannes (a w kocu jeszcze "Oscara"), co decydujco uatwia rozwinicie w cao penometraow, inn jednak ni w pierwotnym zamyle tryptyku o wojnie domowej (epizod amerykaski miay uzupeni historie z wojny hiszpaskiej i algierskiej, lecz ten drugi temat by w roku 1962 we Francji nie do przyjcia). Przekopawszy si przez archiwa, Enrico adaptuje dwie dalsze nowele autora "Wydarze nieprawdopodobnych" i w spalonym lesie pod Troyes krci historie o tragedii braci bliniakw walczcych po przeciwnych stronach i o chopczyku, ktry bawic si w wojn zasn w gstwinie i przespa krwaw bitw. Druga miniatura wyranie si nie udaa; nie jest najlepsza ju w pomyle literackim (przebudzone dziecko nie moe sobie wyobrazi, co naprawd si wydarzyo, i rzeczywisto przeksztaca w cig dalszy fantazji, bawic si na pobojowisku tak dugo, a w zgliszczach domu rodzinnego odkrywa trupa matki), za jej wizyjno, nader trudna do osignicia, przekroczya moliwoci debiutujcego reysera gwnie w zakresie scenograficznym. I tu jednak na jego korzy przemawia koncepcja opowiadania obrazem, tworzenia magii ekranowej bez bazowania na kinetyce oraz bez korzystania ze wsplnej z teatrem sfery dialogu i ekspresji zawodowych aktorw. Te atuty decyduj te o pospnej sile wietnej noweli pierwszej, w ktrej penicy wart onierz Unii strzela w ciemnoci do podkradajcego si Poudniowca, po czym, gdy nie udaje mu si w dzie znale ciaa, zostaje podczas odsypiania suby przeniesiony marzeniem do sielanki dziecistwa, gdy wraz z bratem uczy przedrzeniacza ulubionej melodii; budzi si, syszc gwidcego j ptaka i sdzi, e postrada zmysy ale oto znajduje zabitego brata... Jeszcze jedna niepotrzebna mier: pacyfistyczny film ma dodatkowe podteksty w czasie konfliktu algierskiego (ktremu Enrico powici uwag w nastpnych przedsiwziciach), ale w praktyce nie dotrze do publicznoci, dzielc los kilku innych subtelnych dzie francuskich, ktre nie przebiy si przez reklamowy szum wok nowofalowoci bardziej rozrywkowej lub przez niekoniecznie twrczy awangardyzm. W sercu ycia, poemat grozy mierci, jeden ze wietniejszych przykadw piknie sfotografowanego kina onirycznego o wyksztaconej ju w peni formie, pozostanie znany gwnie poprzez inicjujc cao nowel: rzadki przypadek, gdy filmowi krtkometraowemu lepiej powiodo si w dystrybucji ni penospektaklowemu. [1961] WARUI YATSU HODOYOKU NEMURU, zobacz ZY PI SPOKOJNIE

WEST SIDE STORY, Robert Wise, Jerome Robbins. Stany Zjednoczone Scenariusz: Ernest Lehman. Pierwowzr scenariusza: Arthur Laurents (tekst), Jerome Robbins (projekt), Leonard Bernstein (muzyka) - musical "West Side Story". Zdjcia: Daniel L. Fapp. Muzyka: Leonard Bernstein. Piosenki "Jet Song", "Something's Coming", "Maria", "In America", "Tonight", "Officer Krupke", "I Feel Pretty", "One Hand, One Heart", "Somewhere", "Cool", "A Boy Like That", "I Have a Love": Leonard Bernstein + Stephen Sondheim. Choreografia: Jerome Robbins. Scenografia: Boris Leven. Kostiumy: Irene Sharaff. Monta: Thomas Stanford. Wykonawcy: Natalie Wood (Maria), Richard Beymer (Toni), Russ Tamblyn ("Riff"), Rita Moreno (Anita ), George Chakiris (Bernardo), Tucker Smith ("Ice"), Tony Mordente ("Action"), David Winters ("Arab"), Simon Oakland (por. Schrank), Ned Glass ("Doc"), Eliot Feld ("Baby" John), Sue Oakes ("Anybodys"), Jose De Vega ("Chino"), Suzie Kaye (Rosalia), Yvonne Othon (Consuelo), Gina Trikonis (Graziella), Carole D'Andrea (Velma), Bert Michaels ("Snowboy"), John Astin (organizator zabawy tanecznej), William Bramley (sier. Krupke), Jay Norman (Pepe), Gus Trikonis ("Indio"). Wykonawcy partii wokalnych: Marni Nixon (Maria), Jimmy Bryant (Toni). Mirisch Company Seven Arts 155' Panavision 70 Technicolor Gony triumf i rewolucja musicalu: Romeo i Julia w scenerii nowojorskiego getta imigrantw. Maria jest Portorykank wanie przyby z rodzinnej wyspy do metropolitalnej zachodniej dzielnicy, gdzie jej brat Bernardo, przewodzcy etnicznemu gangowi "Rekinw", planuje wyda j za przyjaciela; Toni spokojnym Polakiem, ktry zacz normalnie pracowa i odsta od biaego gangu "Odrzutowcw". Spotkali si na lokalnej zabawie zorganizowanej przez dobrodusznych spoecznikw, by pogodzi grupy miotane uprzedzeniami rasowymi i pragnieniami wywalczenia dla siebie, obywateli drugiej kategorii, cho kawaka wasnego terytorium. Gdy zabawa zostaje rozbita, gangi id walczy na ustalonym miejscu o jedyny w okolicy plac gier. Zakochany Toni prbuje godzi, wpywajc na swojego przyjaciela Riffa stojcego na czele "Odrzutowcw". Robi to jednak na tyle niezrcznie, e waciwie podsyca emocje; do tego Bernardo bardzo ma ochot dooy wanie jemu - za tace z siostr. Skutek oboplnej zapalczywoci jest taki, e Riff ginie przypadkiem z rki Bernarda, ten za w odwecie zostaje miertelnie pchnity noem przez Toniego. cigany zabjca ukrywa si z pomoc dziewczyny; planuj wspln ucieczk. Nim jednak wrogowie ochon i zawr pokj, spirala nienawici dosiga take jego: ginie zastrzelony przez China, niedoszego narzeczonego ukochanej, gdy w rozpaczy wyszed z kryjwki na faszyw wie o jej mierci. W rozwiniciu pomysu, z ktrym Robbins - twrca nowoczesnego amerykaskiego baletu w "Fancy Free", ktry by prawzorem filmu Na przepustce - przyszed w roku 1946 do Bernsteina, najbardziej twrcze wydawao si poczenie spoecznej rzeczywistoci z dynamik ekspresji tanecznej. Pierwotn alternatyw bya opera, czyli podenie ladami "Porgy and Bess", jednak Laurents, ktry przystpi do pisania libretta, opowiedzia si stanowczo za musicalem. Wielkie sukcesy na deskach Broadwayu, poczwszy od premiery w roku 1957, tym bardziej skaniay do ekranizacji, w ktrej dodatkowym atutem byaby realistyczna przestrze. Zalety i wady ostatecznego rezultatu rozkadaj si jednak inaczej, ni mona byoby oczekiwa. Mniej moe zaskakuje, e si wewntrzn nada filmowi nie Wise - wietny warsztatowo i z powodzeniem podejmujcy tematy spoeczne choby w Midzy linami ringu albo Chc y! - lecz raczej Robbins, ktry po zatargach z nim ustpi w poowie pracy ze stanowiska reysera: bo wanie jego sztuka choreograficzna, porywajca ekspresja form i rytmw tanecznych poparta dynamik zdjciow, lepiej sprawdza si tu jako replika realizmu z nowojorskich ulic, wbrew waciwociom przekazu ekranowego. Gorzej natomiast, e Wise, ktremu zawdzicza naley ostatecznie jednolite poczenie obu trybw narracji, pynno i polot zmontowania bardziej wartkich partii (nakrconych w plenerach 68 West Street, na terenach wyburzanych pod Lincoln Center) oraz przekonujc drapieno akcentw socjologicznych, poszed w niedobr stron aranacj niektrych realistycznych scen dialogowych, a ju

zwaszcza tych lirycznych z dodatkami wokalnymi. Ich kolorowe to ostro kci si z faktur pozostaych fragmentw; lukier hollywoodzki sprawia tym bardziej nieznone wraenie, gdy powleka posta Toniego (bardzo niedobry wybr mdego aktora, jawnie kontrastujcego z reszt obsady); melodramatyczne rezultaty nie najlepszych rozwiza scenariusza s wrcz obraz dla zwizkw z Szekspirem. W tej dziedzinie ekranowa West Side Story raczej rnicuje ni niweluje najlepsze i najgorsze cechy opowieci: sabe umotywowania pewnych zachowa oraz, na przykad, wietnie zgadzajc si z opisem Konrada Lorenza w "Redukcji pierwiastka ludzkiego" wykadni zjawisk w grupach modzieowych. Mona powiedzie, e niemal bez wyjtku procentowao tu nowe i miae. Dotyczy to rwnie wykonawcw: dwa z dziesiciu a "Oscarw" przypady wykonawcom najwaniejszych rl towarzyszcych, rewelacyjnym wanie w tacu (Rit Moreno, wystpujc ju od kilkunastu lat, dopiero ten popis wynis do zasuonej sawy; George Chakiris nie znalaz nigdy pniej rwnie dobrej okazji). Ogie caego przedsiwzicia rozpali jednak Leonard Bernstein - legendarny Czowiek, Ktry Poczy Muzyk. Wybitny dyrygent i kompozytor, dydaktyk umiejcy cyklem rejestrowanych przez telewizj porankw w Filharmonii Nowojorskiej wprowadzi wysz wiadomo muzyki u modziey amerykaskiej (bo pod jego batut wszystko brzmiao, jakby sam by autorem), ekscentryk i ultralibera, dla ktrego w wiecie nut nie istniay podziay genetyczne (lecz wycznie jakociowe), pierwszy autorytatywny gosiciel geniuszu Johna Lennona, da tu swoj partytur wicej ni komentarz instrumentalny caoci, wicej nawet ni skrzydlaty rydwan tego konceptu. Bernstein da West Side Story dusz. [1966] WZEK, EL COCHECITO, Marco Ferreri. Hiszpania. Scenariusz: Marco Ferreri, Rafael Azcona. Pierwowzr scenariusza: Rafael Azcona - powie "El cochecito". Zdjcia: Juan Julio Baena. Muzyka: Miguel Asins Arb oraz Marco Ferreri. Monta: Pedro del Rey. Wykonawcy: Jos Isbert (Anselmo), Pedro Porcel (Carlos), Jos A. Bepe (Lucas), Antonio Gaviln (sprzedawca Hilario), Angel Alvarez (Alvarez), Jos Luis Lpez Vzquez (Alvarito), Mara Luisa Ponte (Matilde), M. Jess Lampreave (Yolanda), Antonio Riquelme (lekarz). Films 59 Kierownik produkcji: Pedro Portabella 86' Najwikszy skandalista kina (a tak naprawd wielki moralista, bo wikszo prowokatorw ekranowych do nich wanie si zalicza) po raz pierwszy zwraca powszechn uwag: omieli si nakrci komedi o paralitykach! Tak przynajmniej wyglda to zewntrznie. Jakkolwiek zabawny i nienaganny w tonach, Wzek jest wyjtkowo miay. Zwaszcza w Hiszpanii, gdzie trzydziestoletni mediolaczyk zacz samodzielnie reyserowa od El pisito (1958). miao nie w stylu czarnej groteski, bo jej miejscowa tradycja wanie uatwia zadanie, ale w rzeczywistym wymiarze: film opisuje tragedi staroci kiepsko tolerowanej przez rodzinne otoczenie, to za oznacza ju wyzwanie dla bardzo kategorycznej cenzury. W dodatku gwny temat trzeciego filmu Ferreriego wie si z nabrzmiaym problemem mieszkaniowym, ktry da te baz fabularn debiutowi, tak samo wsptworzonemu ze znakomitym kastylijskim pisarzem i scenarzyst Rafaelem Azcon. Cieszcy si wci dobr form bohater Wzka mieszka z rodzin syna i wyranie nie znajduje swojego naturalnego miejsca ani w ukadzie familijnym jako dziadek dorosej ju wnuczki, ani fizycznie, w ciasnocie korytarzy potgowanej obecnoci interesantw (syn jest adwokatem) tym bardziej e prbuje niezrcznie zaznacza swoj obecno. Zupenie natomiast inaczej czuje si Anselmo w towarzystwie przyjaciela, inwalidy Lucasa, z ktrym wchodzi w krg jego znajomych urzdzajcych wycieczki (a nawet wycigi) na wzkach. Gdy sprzedawca w odpowiednim momencie kusi Anselma atrakcyjnym motorowym trjkoowcem na raty, staruszek najpierw bezskutecznie usiuje wyprosi kupno u syna, pniej sprzedaje biuteri rodzinn, a gdy zostaje zagroony nie tylko utrat ukochanego wzka, ale

take ubezwasnowolnieniem, truje ca rodzin. Aresztowany na szosie po ucieczce z Madrytu, ma nadziej zabra wzek do wizienia. Poczone talenty Azcony i Ferreriego day jednolity konglomerat specyficznie hiszpaskich klimatw monstrualnoci, makabrycznego dowcipu, okrutnego realizmu poczonego z bezbdn obserwacj yciowych realiw (Ferreri zacz reyserowa majc kilkuletnie czynne obycie z woskim neorealizmem przy pracach w produkcji). Oczywisty wkad w t naturalno wnieli te odtwrcy, przede wszystkim Jos Isbert, uzupeniajcy swobod ekspresji o hiszpaski zmys absurdu; dziel go tu z nim szczeglnie Jos Luis Lpez Vzquez i Antonio Gaviln. Podstawowa sia filmu bierze si jednak z humanizmu reysera, tu jeszcze oczywistego od pierwszego wejrzenia i jasnego w tonach pomimo drapienoci podtekstw. W nastpnych filmach Ferreri rozwinie przede wszystkim zaczepny sarkazm, jakby obawiajc si tragedii cho cakiem moliwe, e byaby ona o wiele bardziej jego przeznaczeniem ni hybrydy komediowe, wymagajce bardziej elastycznego warsztatu. Posugujc si do prostym trybem sprawozdawczym i jaskrawoci akcentw, z trudnoci bdzie osiga rezultaty zblione do tych z przejmujcego, subtelnego Wzka. [1962] WIECZNA MIO, EIENNO HITO, Keisuke Kinoshita. Japonia. Scenariusz: Keisuke Kinoshita. Zdjcia: Hiroyuki Kusuda. Muzyka: Chuji Kinoshita. Wykonawcy: Hideko Takamine (Sadako), Keiji Sada (Takashi Kawanami), Tatsuya Nakadai (Heibei Koshimizu), Yoshi Kato (Sojiro), Yukiko Fuji (Naoko Koshimizu), Akira Ishihama (Yutaka Kawanami), Masaya Tozuka (Morito Koshimizu), Kiyoshi Nonomura (Rikizo Kawanami), Yasushi Nagata (Heizaemon Koshimizu), Nobuko Otowa (Tomoko Kawanami), Masakazu Tamura (Eiichi Koshimizu), Eijiro Tono (policjant). Shochiku 107' Grandscope Jeden z najpopularniejszych filmw japoskich, z t intencj zreszt przygotowywany. Z fundamentu wdzicznych dla kadego wtkw i nastrojw talent Kinoshity pozwoli jednak wyprowadzi dalek od pospolitoci poezj, takie za zaskakujce rozwizania, zdawaoby si komercyjne i eksportowe, jak charakter muzyki (lirycznej opowieci dalekowschodniej towarzyszy gitarowy akompaniament flamenco! ), rwnie maj wytumaczenie rodzime: kopiowanie pomysw z innych rde jest dla Japoczykw tradycj. Opisana w piciu rozdziaach historia rozpoczyna si w czasach przystpienia kraju do podboju imperialnego Azji: Takashi, narzeczony Sadako, i Heibei, syn waciciela ziemskiego z rolniczego okrgu w centrum Kiusiu, zostaj w roku 1932 powoani do armii i bior udzia w walkach pod Szanghajem. Ten drugi wraca wczeniej, jako inwalida w wyniku odniesionej rany, i bierze si dziewczyn. Zdesperowana prbuje si topi, lecz przeywa; koczy si to, bez dania jej wyboru, maestwem z gwacicielem (Sadako praktycznie zostaje sprzedana przez swego ubogiego ojca) i odejciem z wioski Takashiego, gdy dowiedzia si o wszystkim po przyjedzie z frontu. Trzydzieci lat goryczy przemija dla dwojga bohaterw dopiero przy ou mierci Takashiego, ktry od koca wojny choruje na grulic i zosta opuszczony (nie bez udziau Heibeia) przez on. Zwycistwo odnosi jednak mio: jego jedyny syn pokocha crk Sadako, modzi nie dali si Heibeiowi i uciekli do Osaki, a teraz Takashi wymusza na rywalu zgod na wspln przyszo dzieci w zamian za wybaczenie sobie przez wszystkich tego, co stao si przed laty. To wspaniale, e Naoko i Yutak czeka lepszy los, c innego jednak pozostao Sadako, jak nie pogodzenie si z przeszoci i nadzieja na ich szczcie? Jej ukochany egna si ze wiatem, drugi syn zszed chyba na z drog, a starszy, Eiichi, gdy dowiedzia si jako szesnastolatek, e jest owocem gwatu, odebra sobie ycie skaczc w krater wulkanu Aso.

Majestatyczny szczyt dominuje we wspaniale komponowanych na szerokim ekranie plenerach, ktrymi Kinoshita wystylizowuje dramat krzywdy swych ulubionych postaci z ludu znacznie ponad norm wynikajc z fabuy. Objawiajc raz jeszcze lekk rk do improwizowanej pastelowej liryki, jest jednak te mistrzem portretu osobowego bohaterki: da pikn szans kreacji swej staej protagonistce. Hideko Takamine dobrze j wykorzystaa, krelc pit ze swoich czoowych rl - i chyba najlepsz - po tych w Koniu, Czterech kominach, Dzikich gsiach i Pyncym oboku. [1963] WIELKI I MAY, TENGOKU TO JIGOKU, Akira Kurosawa. Japonia. Scenariusz: Ryuzo Kikushima, Hideo Oguni, Akira Kurosawa. Pierwowzr scenariusza: Ed MacBain powie "King's Ransom". Zdjcia: Asakazu Nakai oraz Takao Saito. Muzyka: Masaru Sato. Monta: Akira Kurosawa. Wykonawcy: Toshiro Mifune (Kingo Gondo), Tatsuya Mihashi (Kawanishi), Tatsuya Nakadai (inspektor Tokuro), Tsutomu Yamazaki (Ginji Takeuchi), Kyoko Kagawa (Reiko Gondo), Susumu Fujita (komisarz ), Yutaka Sada (Aoki), Takashi Shimura (dyrektor), Kenjiro Ishiyama (Taguchi), Ko Kimura (Arai), Takeshi Kato (Nakao), Yoshio Tsuchiyama (Murata), Hiroshi Unayama (Shimada), Koji Mitsui (dziennikarz). Akira Kurosawa 143' Tohoscope Po raz ostatni Kurosawa w wielkim stylu podejmuje tematyk moraln i psychologiczn Dostojewskiego, cho za punkt wyjcia przyjmuje troch nieoczekiwane rdo literackie, zewntrznie za nadaje dramatowi form opowieci detektywistycznej. Miar jego umiejtnoci jest to, e kontrastowa symbolika oraz odpowiadajce "Zbrodni i karze" rozwaania o zwizkach Dobra i Za, o odpowiedzialnoci tych, ktrzy s wysoko, za maych, ktrzy patrz na nich z nizin, nie tylko znajduj naturalne to we wspczesnej Japonii, ale wietnie wspistniej z sensacyjnymi szczegami historii pewnego kidnapingu. Gondo, czonek zarzdu zakadw obuwniczych w Jokohamie, jest wanie w decydujcym punkcie stara o przejcie pakietu kontrolnego akcji i objcia prezesury, by przeciwstawi si zmianie produkcji z wysokogatunkowej na pospolit, gdy do jego nowoczesnej biaej willi dominujcej nad okolic dociera wie o porwaniu syna. Kidnaper da za ycie chopca 30 milionw jenw. Jest to prawie cay majtek Gondy; jeli w tym momencie wyda pienidze, bdzie zrujnowany. Zanim jednak zdy ochon, malec pojawia si w domu; porwany zosta, przez pomyk, syn kierowcy milionera. Gondo zawiadamia policj; uprowadzenie niewaciwego dziecka nie powstrzymuje jednak kidnapera. W tej sytuacji Gondo, cho nie od razu, postanawia zapaci. Zgodnie z instrukcjami okup zostaje wyrzucony w oznaczonym miejscu z ekspresu do Osaki. Porywaczowi nie udaje si jednak unikn pocigu policyjnego; zdradza go czerwony dym z odczynnikw chemicznych podoonych do walizeczek z pienidzmi. Schwytany, osdzony, czeka na wykonanie wyroku mierci; okazao si, e to mody medyk Takeuchi, praktykant interny z osiedla biedoty u stp wzgrza z will Gondy. Do zamiaru zniszczenia potentata pchny go nienawi wobec yjcych w luksusie i narkomania. Przed egzekucj chce zobaczy Gond, by uwieczona zostaa zemsta; zamiast jednak spodziewanej rozpaczy zderza si ze spokojn akceptacj losu przez czowieka, ktry jak on wyszed z nizin, a teraz planuje powtrzenie sukcesu na obranej drodze, z t odmian, e gdy poprzednio odgrodzi si na szczycie, to teraz, wyszedszy z pt egoizmu, rozmyla o odpowiedzialnoci moralnej za osignity dobrobyt. W perfekcyjnie obrazowanej scenie finaowej konfrontacji nakadaj si poprzez gr refleksw twarze Gondy i modego wykolejeca: to kontynuacja wtku dwch gwnych bohaterw Idioty, prowadzcego na przeciwne bieguny paralelizmu losw detektywa i zbrodniarza z Zabkanego psa, a take z kilku innych filmw Kurosawy. Niegodziwe i ciemne jest czci jasnego i susznego, zwizane z nim nierozerwalnie i powodujce, e destrukcja moe postpowa tylko w jednym kierunku, e zniszczenie

za nie moe przynie czystego dobra. Zgodna z zasad entropii wykadnia wydaje si w wiecie etyki buddyjskiej nie tylko rwnie, ale nawet bardziej naturalna ni w chrzecijaskim wiecie Dostojewskiego, tak jak bardziej jednoznacznie tumaczy si w podanych odniesieniach bezsens nienawici. Chodzi te jednak jeszcze o co innego: o represyjno stosunkw wielkokapitalistycznych, ktre uniemoliwiaj rozwj jednych indywidualnoci (mody lekarz), a izoluj inne, zdolne zwycisko podj wyzwanie bezlitosnej walki (Gondo). Kurosawa sceptycznie patrzy na rozwj kraju pozostawiajcy obszary ndzy, nie ufajc w trwao cudu gospodarczego, natomiast dostrzegajc bezduszny pragmatyzm policji i mediw wspierajcych prawicow lini rozwoju. Wprowadzeniu tych refleksji, a take opisu dylematw i prby moralnej Gondy w pierwszej czci dramatu, nie towarzyszy jednak nacisk na stron problemow - przeciwnie, Kurosawa nawet jakby chcia ukry subtelne szczegy krytyki struktury spoecznej. Wydaje si wrcz, e rwnie jest tu zainteresowany rozwizaniem popisowego zadania stylistycznego, zwaszcza we wczeniejszych partiach, gdzie przemylnym trybem narracji, krzyowych uj, zmian rytmu, uyciem dwiku pokonuje statyk zamknitego miejsca akcji (pniejsze sekwencje odpowiadaj ju dynamicznym normom cigu wydarze ledztwa policyjnego, na pewno jednak bardzo si rni od standardw realizacyjnych: scen przekazywania okupu z pdzcego pocigu krcono a dziewicioma kamerami). W kategoriach filmu z gatunku kryminalnego Wielki i may, pomimo pewnych uproszcze socjologicznych, tym bardziej naley do najlepszych dokona z lat szedziesitych. [1961] WIELKIE MIASTO, MAHANAGAR, Satyajit Ray. Indie Scenariusz: Satyajit Ray. Pierwowzr scenariusza: Narenda Nath Mitra - powie "Mahanagar". Zdjcia: Subrata Mitra. Muzyka: Satyajit Ray. Monta: Dulal Dutta. Wykonawcy: Madhabi Mukherji (Arati Majumder), Anil Chatterjee (Subrata Majumder), Haradhan Bannerji (Mukherji), Haren Chatterji (ojciec Subraty), Vicky Redwood (Edith Simmons), Jaya Bhaduri (siostra Subraty). R. D. Bansal 131' Zatrudniony w kalkuckim banku Subrata zarabia troch za mao, by utrzyma on, synka, siostr i wspomc finansowo rodzicw; nakania zatem do podjcia pracy swoj Arati. Ta, zrazu niechtna i zalkniona, do szybko znajduje satysfakcj z zajcia akwizytorki firmy dziewiarskiej, zaprzyjania si z angloindusk Edith, a nawet awansuje. Ojciec - oburzony na takie wyrwanie synowej z waciwej dla niej roli - przestaje si do Subraty odzywa; on te zaczyna by zraniony w mskiej dumie i zazdrosny o samodzielno Arati (ju przegldajc w gazecie ogoszenia o pracy, sam sobie przecie przypomnia "angielskie przysowie, e miejsce kobiety jest w domu"). Gdy jednak bank plajtuje i ona staje si jedyn chlebodawczyni, upadaj projekty innego rozwizania sytuacji przez Subrat. Animozje przemin natomiast dopiero w sytuacji, gdy bdzie jeszcze gorzej: rozsierdzona niesprawiedliwoci szefa, ktry wyrzuci Edith za rzekome bumelanctwo, Arati skada wymwienie. Teraz oboje z Subrat musz szuka rda dochodu, lecz patrz na t kwesti z przesadnym chyba nawet optymizmem: Arati umie ju sobie radzi pomidzy ludmi. Emancypacja kobiet nie omija Indii, naley tu do kluczowych problemw przeksztacajcego si spoeczestwa; zajmuje te wic poczesne miejsce w powiconych im filmach Raya. To, co w konflikcie starego z nowym odnosio si do crek bogatego Choudhuriego z Kanczendangi w dziedzinie obyczaju, tu ma podoe materialne niedostatkw w rodzinie inteligenckiej. Bohaterka okazuje si mocniejsza, obrotniejsza, bardziej sympatyczna od mczyzn; ale nastawieniem Raya nie rzdzi, naturalnie, animusz walki spoecznej o rwnouprawnienie. Jest po swojemu yczliwym, skrupulatnym wiadkiem, umie nasyci obraz bogactwem mikroobserwacji, czsto o zaciciu komediowym: bardzo jest tu bliski powstaym wanie w Europie impresjom Olmiego Posada i Narzeczeni. Szkoda natomiast, e tym razem

panuje nad spoistoci dramaturgiczn tylko do mniej wicej poowy filmu. [1963] WIEPRZE I OKRTY, BUTA TO GUNKAN, Shohei Imamura. Japonia. Scanariusz: Hisashi Yamauchi. Projekt scenariusza: Kazu Otsuka. Zdjcia: Shinsaku Himeda. Muzyka: Toshiro Mayuzumi. Monta: Mutsuo Tanji. Wykonawcy: Hiroyuki Nagato (Kinta), Jitsuko Yoshimura (Haruko), Masao Mishima (Himori), Tetsuro Tamba (Tetsuji), Shiro Osaka (Hoshino), Yoko Minamida (Katsuyo), Sanae Nakahara (Hiromi), Takeshi Kato (Daihachi), Shoichi Ozawa (Gunji), Hideo Sato (Kikuo), Eijiro Tono (Kanichi), Kin Sugai (matka Hiromi), Taijiro Tonoyama (Chin), Akira Yamanouchi (Sakiyama), Akira Nishimura (Yajima). Nikkatsu 108' Nikkatsuscope W rok po Oshimie do pierwszoplanowych twrcw modego kina japoskiego docza Shohei Imamura. Podobnie objawiajc si jako portrecista dramatw skconej z rzeczywistoci modziey, reprezentuje wielk "Nikkatsu", bezporednio eksploatujc komercyjnie temat gwatu i przemocy w filmach o "sonecznym pokoleniu". Inaczej te podchodzi do rzeczywistoci: "Oshima to samuraj, a ja jestem chopem" (duchowo; naprawd bowiem synem tokijskiego lekarza i absolwentem uniwersytetu Waseda). Decydujca dla niego jest analiza socjopsychologiczna, a nie intelektualizm czcy si z ideologi. Okae si twrc wybitnym, o ogromnej sile kreacji i nie mniejszej od Oshimy przenikliwoci. Uwag zwrci ju wczeniej filmem Nianchan (1959), w rok po debiucie. Czwarty w jego twrczoci, by jednym z tych zada, ktrymi wypracowywa sobie pozycj w wytwrni, ale na tyle odbiega od wasnej optyki (liryczna historia dziesiciolatki i jej brata, zmuszonych radzi sobie z cikimi warunkami w grniczym regionie na Kiusiu), e zaskoczy jako sukces samego reysera. Nastpne Wieprze i okrty, starannie przygotowane, s ju wiadomym wyborem Imamury. Nigdy odtd nie odstpi od wasnego spojrzenia. Orodkiem akcji jest tu baza amerykaskiej marynarki w Yokosuce w Japonii centralnej. Wok obiektw wojskowych rozwina si otoczka rozrywkowa z barami, kabaretami i domami publicznymi. Po delegalizacji prostytucji pod koniec lat pidziesitych i z przeminiciem napi zimnowojennych korzyci ekonomiczne dla okolicy troch zmalay, zwaszcza e komendantura policji zarzdza akcje sanacyjne; gang Tetsujiego z przybocznymi Hoshinem i Gunjim zdobywa wic zyski kadym moliwym sposobem, oszukujc, szantaujc, wymuszajc haracze i okupy. Himori, czonek gangu, kombinuje natomiast interes innego rodzaju: baza potrzebuje wieprzowiny. Jego czowiek, Kinta, bdzie wic hodowa winie. Nowa aktywno troch naiwnego Kinty niezbyt si podoba jego energicznej dziewczynie: Haruko zdobya mao wiedzy, ale ma swj rozum i uwaa, e gangsterzy pozostan gangsterami niezalenie od tego, czym si bd para. Nalega wic, by chopiec si z nimi rozsta. Ten obiecuje i zgadza si na wyjazd do Kawasaki, gdy odoy troch czarnorynkowych pienidzy, cho bowiem wci si kci z Haruko, przecie j kocha - co jako nowoczesny oznajmia sowami "I love you". Jak to jednak bywa, zaczynaj si kopoty. Od wyznaczonej mu roli winnego zabjstwa szefa bandy rywali Kinta wywija si dziki wypyniciu nieboszczyka na powierzchni, co pozwolio usun dowody, Haruko za, ktra po kolejnej sprzeczce przesadzia z piciem, nie zaamuje si po zgwaceniu i pobiciu przez trzech amerykaskich marynarzy; potem jednak znikaj z gotwk ksigowy szajki i Hawajczyk od handlu wieprzowin, Tetsuji wycza si i prbuje samobjstwa mylnie sdzc, e ma raka odka, a przywdcy pozbawionego jego kontroli gangu amatorw, ktrych wkrtce zastpi prawdziwi yakuza gangsterzy z tradycyjnej mafii japoskiej - maj odmienne koncepcje wykorzystania rodkw z hodowli. Powoduje to zbrojny konflikt; Kinta w kadym razie nie liczy si dla adnej ze stron, urzdzajcych wanie strzelanin na ulicach. Zdesperowany, sam chwyta za pistolet maszynowy, ktry odmawia mu

posuszestwa w ten sposb, e poszy zgromadzone na ciarwkach winie. Pdzce portowymi zaukami zwierzta tratuj gangsterw, zamykaj jednak w puapce take jego. miertelnie postrzelony, prbujc si ukry przed policj w chlewni, Kinta kona z upywu krwi. Haruko, ktra czekaa umwiona z nim na stacji, wraca syszc palb i widzi ju tylko, jak funkcjonariusze zabieraj ciao chopca. Nie rezygnuje przecie z zamiaru wyjazdu najdalej dokd zdoa, nie poddajc si okolicznociom jak jej starsza siostra, jedna z licznych miejscowych prostytutek. Oprcz wczeniejszego Akasenkichi (1953) Taniguchiego Wieprze i okrty to najostrzejsze oskarenie obecnoci amerykaskiej w powojennej Japonii, wyraone przez Imamur nie z pozycji wewntrzpolitycznych, lecz narodowych: pomidzy czoowymi filmowcami modej generacji on wanie jest najbardziej przekonanym rzecznikiem powrotu do rodzimych wartoci pierwotnych, co uwidoczni si wyranie w latach pniejszych. Liczne amerykaskie bazy militarne maj ju na wyspach ponur saw rozsadnikw deprawacji; gniewny Imamura nie zastanawia si specjalnie nad kwesti, e co kraj, to obyczaj, ale malujc czarno skutki, wystrzega si zarazem demagogii. Bardzo dynamiczny i poruszajcy obraz, z rozmachem rozwijany na szerokim ekranie (w swych filmach fabularnych reyser bdzie si nim nieodmiennie posugiwa do koca dekady nowofalowej) ma celowo surow faktur paradokumentaln. Jest take w swej ywioowoci wypeniony humorem; to skadnik owego witalizmu, w ktry wierzy Imamura. Jego pozytywn wyrazicielk jest Haruko, pierwsza z ludowych bohaterek przechowujcych podstawow si przetrwania wbrew demoralizacji wielkoprzemysowej i militarnej, wbrew temu, co niesie wspczesno, dosadnie symbolizowana z jednej strony przez obce okrty, a z drugiej przez gupie winie. [1962] WINDA TOWAROWA, LE MONTE-CHARGE, Marcel Bluwal. Francja Wochy. Scenariusz: Frdric Dard, Marcel Bluwal. Pierwowzr scenariusza: Frdric Dard - powie "Le MonteCharge". Muzyka: Georges Delerue. Wykonawcy: Robert Hossein (Robert Herbin), Lea Massari (Marthe Dravet), Maurice Biraud (Adolphe), Robert Dalban (komisarz), Pascale Brouillard (Lucienne Dravet). Gaumont Marianne Galatea 86' Wymylna zbrodnia doskonaa, oparta na zapewnieniu sobie elaznego alibi, z trzech powodw okazuje si jednak niedoskonaa. Po pierwsze, sympatyczni ludzie podrzucaj dzieciom prezenty choinkowe; po drugie, wiarygodnym wiadkiem nie moe by kryminalista; po trzecie natomiast, nie igra si z mioci. Frapujcy film w scenerii Parya w wigili Boego Narodzenia opisuje niefortunn przygod czowieka, ktry wanie opuci wizienie. Spdzi tam sze lat za zabicie wiaroomnej kochanki. Ma zakaz pobytu w miecie, ale w taki wieczr szuka towarzystwa, gdy wic pikna kobieta z czteroletni creczk zaprasza go do siebie, myli e umiechno si szczcie. Tymczasem mia by tylko narzdziem w pewnej mistyfikacji scenograficznej... Bardzo kameralny czarny dramat nie wyrsby tak znacznie ponad podobne sobie adaptacje modnych kryminaw ksikowych, niezalenie od swego kapitalnego (cho mocno ekstrawaganckiego) pomysu i bezbdnego aktorstwa, gdyby nie koncepcja reysera. Debiutujcy Bluwal, ktry dotd praktykowa z powodzeniem zarwno w telewizji jak w teatrze, daje pokaz wietnego wyczucia nastroju szczeglnego dnia. Wykorzystuje oczywicie koniunktur wywoan Wind na szafot i innym popularnym, a podobnym thrillerem Molinaro Le Dos au mur (1958), rwnie z Jeanne Moreau, lecz zamiast podnosi napicie buduje film atmosfery, nawizujc do innej rodzimej tradycji ekranowej; do Tajemnicy nocy wigilijnej. Efekt jest zapewne tym wikszy, e niezbyt spodziewany: podczas finaowej pasterki Bluwal osiga zoony urok o doprawdy sporej intensywnoci. Bardzo dobrze pomaga mu w tym jego rwienik i znajomy z teatru i telewizji Georges Delerue, ktry wanie wysuwa si na czoo kompozytorw filmu francuskiego.

[1962] WIOSENNA BUJNO TRAW, SPLENDOR IN THE GRASS, Elia Kazan. Stany Zjednoczone Scenariusz: William Inge. Zdjcia: Boris Kaufman. Muzyka: David Amram. Kostiumy: Anna Hill Johnstone. Monta: Gene Milford. Wykonawcy: Natalie Wood (1. Wilma Deanie Loomis; 2. tancerka z nowojorskiego klubu), Warren Beatty (Bud Stamper), Pat Hingle (Ace Stamper), Audrey Christie (Frieda Loomis), Barbara Loden (Virginia Stamper), Zohra Lampert (Angelina), Fred Stewart (Del Loomis), Joanna Ross (matka Buda), Martine Bartlett (pani Metcalf), Jan Norris (Juanita Howard), Gary Lockwood (Alan "Toots"), Crystal Field (Hazel), Marla Adams (June), Sandy Dennis (Kay), Sean Garrison (Glenn), John McGovern (dr Smiley), William Inge (pastor Whiteman), Charles Robinson (John Masterson). Newtown William Inge Charles H. Maguire 124' Technicolor Modzi, rodzice i niszczcy purytanizm: Kazan powraca do tematu Na wschd od Edenu w czasach o dekad pniejszych, pomidzy jesieni roku 1928 a jesieni 1931, po nastaniu Wielkiego Kryzysu. Nie mg ju mie na planie Jamesa Deana; ale te drugi bohater Kazana poddany presji materialistycznego ojca jest inny od Caleba - sabszy i ulegy. Uosabia go dwudziestoczteroletni brat Shirley MacLaine, obsadzony do profetycznie: debiutujcy tu Warren Beatty bdzie nastpc Deana co najmniej jako idol, obiekt erotycznego kultu (jak te wsawiony w tej dziedzinie praktyk). W porwnaniu z tamt adaptacj fragmentw sagi Steinbecka akcenty Wiosennej bujnoci traw przesunite s wanie na kwestie seksualizmu: dla Buda i Deanie najwaniejsza bya ich namitna mio, zdruzgotana przez paternalizm, tym bardziej bezwzgldny, e prowincjonalny (miejscem akcji jest poudniowowschodni Kansas). Jakkolwiek jednak zasady prawoci i pracy ustpuj tu jako przyczyna konfliktu zasadom moralnoci i statusu ekonomicznego, jego istota nie ulega zmianie: to tradycja hierarchii pienidza w pokoleniu dogmatykw zderzona z pragnieniem wolnoci w generacji indywidualistw. I jedni, i drudzy maj wanie przey nastpny po tym pierwszym, wojennym, szok amerykaski XX wieku; ale krach 24 padziernika 1929 bardziej dotknie naiwnych ciuaczy ufnych w gwarancje banku i giedy, takich jak rodzice bohaterki, i totalistw sukcesu, jak ojciec chopca. Bud i Deanie przeywaj sw tragedi niespenienia i kryzysu psychicznego ju wczeniej, w klasie maturalnej. Byli pewni swej mioci. Ona jednak, bez wsparcia w sabym ojcu, poddana nakazom pruderyjnej i ozibej matki, boi si dopuci do zblienia, on za niezdolny jest przeciwstawi si jedynemu wadcy swojej rodziny, nie wyobraajcemu sobie wczesnego oenku syna z niezamon dziewczyn i wyboru przeze wasnej drogi. Bud, wiadomy e jego talenty nie s na miar Yale i przejcia po tacie kierownictwa eksploatacji pola naftowego, chciaby i do szkoy rolniczej i prowadzi rodzinne ranczo; apodyktyczny Ace Stamper nie chce jednak zrazu nawet tego przedyskutowa, bolenie rozczarowany, e to raczej crk ma tak, jakiego chciaby mie syna, i zdecydowany broni chopca swym dowiadczeniem przed yciowym bdem minimalizmu. Ukad, na ktry w kocu si godzi - lub, lecz po studiach - niczego nie rozwizuje, take dlatego, e sfrustrowanego seksualnie Buda pogra w zagubieniu los siostry, wczeniej zwichnitej ingerowaniem w jej ycie przez ojca i po aborcji w Chicago manifestujcej tragedi skandalami obyczajowymi. W kocu na wszystko jest za pno: Deanie zaamuje si wanie wtedy, gdy oscha nauczycielka, zawistna o wiek wychowanek, poleca jej zinterpretowa romantyczny wiersz Wordswortha o nietrwaej wspaniaoci modych traw i kruchoci kwiatw. Po targniciu si na ycie dziewczyna, ocalona przed upadkiem w otcha wodospadu przez wiadkw, opuci zakad psychiatryczny dopiero po trzydziestu miesicach, zaprzyjaniwszy si z innym nieszcznikiem zdominowanym przez rodzicw, ktrzy usiowali zrobi z niego chirurga. W tym czasie Bud, po klsce finansowej i samobjstwie ojca, bdzie ju klepa bied na wymarzonej farmie, z on poznan we woskiej restauracyjce podczas studiw, na ktrych ostentacyjnie si nie uczy. Maj ju z Angel dziecko, bd mieli drugie. Spotkanie z Deanie niczego nie zmieni. C z tego, e moe nadal si kochaj...

Kazan jest tu cakowicie po stronie modych bohaterw, namitnie bronic prawa do odnalezienia siebie i swego wasnego wiata przewodniego. adnego kompromisu. Wolno prywatna oznacza odcicie si od domu dziecistwa i przejcie odpowiedzialnoci za siebie i swoje czyny: taki jest sens kocowego przebaczenia rodzicom. Rwnoczenie Wiosenna bujno traw jest druzgocco krytyczna wobec zakamania konserwatystw, ktrych klska moralna utosamiania seksu z grzechem czy si z klsk patrzenia na wszystko przez pryzmat ekonomii (take w wypaczeniu mentalnym traktowania dziewictwa jako atrakcji handlowej): wyostrzenie przez kontekst znamiennego czasu wydarze czy si tu z ostroci widzenia frustracji seksualnych na amerykaskiej prowincji, zwaszcza u wyamujcych si z norm, niepokornych indywidualistw, ktrych wybiera na bohaterw William Inge. Tym razem po raz pierwszy sam napisa scenariusz, i bez wtpienia jest on duo bardziej filmowy ni adaptowane z jego sztuk scenariusze Pikniku i Bus Stop (1956). Kazan nie rozwija jednak tego atutu, skoncentrowany w prostej narracji na planie treciowym. Z rzadka tylko komentuje obrazem, jak w chwili, gdy pokazuje dyndajce z bujanych foteli nogi rodzicw Deanie, podnieconych planowaniem jej losu; to zreszt ujcie wchodzi wanie w skad arsenau uytego przeze do bombardowania, a do karykatury, pokolenia starszych. Romantyczna jednostronno powinna pomniejszy jako dramatu; tymczasem, przeciwnie, wzmacnia jego impet, sugestywn prawd bronionych przey wiosny ycia i racji wieku bohaterw. Ale autor Drzewka na Brooklynie, Dzikiej rzeki, Na wschd od Edenu i lirycznych partii w Viva Zapata! czy Na nabrzeach jest przecie mistrzem uczuciowoci we wsppracy z aktorem znajdujcym naturalno wasnych emocji. Nigdy lepsza ni tu nie bdzie Natalia Gurdin, crka porewolucyjnych emigrantw - snycerza Nikoaja Zacharienki i baleriny Marii Zudiow - ju w rolach cudownego dziecka znana jako Natalie Wood i dzielca fatum tragicznych przey cudownych dziewczynek boomu lat 1934-1947 z Judy Garland, Shirley Temple i Elizabeth Taylor. Nie t cech jednak wydoby z niej Kazan, lecz temperament erotyczny, wdzik modoci i sowiask buntowniczo, ktra pozwolia jej tak ekspresyjnie wyrazi charakter bohaterki z samego serca Stanw Zjednoczonych. [1962] WIR, SODRSBAN, Istvn Gal. Wgry. Scenariusz: Istvn Gal. Muzyka: Antonio Vivaldi - koncert dmoll op.3 nr 11 na 2 skrzypiec, wiolonczel, orkiestr smyczkow i basso continuo RV 565. Monta: Istvn Gal. Wykonawcy: Andrea Drahota ("Vadc"), Marianna Mor, Andrs Kozk (Luja), Sndor Csiks (Laci), Tibor Orbn (Zoli), Lajos Tth (Berci), Jnos Harknyi (Gabi), Istvnn Zsipi (babka Gabiego), Mria Fogarassy (matka Zoliego), Lajos Kormos (ojciec Zoliego). Hunnia 89' Podczas beztroskiej wakacyjnej kpieli w Cisie tonie jeden z omiorga przyjaci. Nagy cios uwiadamia pozostaym krucho egzystencji. Utrata Gabiego powoduje dezintegracj grupy dwudziestolatkw; im mniej wyranie przypominaj sobie jego twarz, tym jawniejsza staje si nietrwao czcych ich wizw. W caoci dedykowany mierci Wir naley do najgbiej poruszajcych filmw atmosfery. Paradoksalnie, take dziki swym niedostatkom: w tak skpym rozwiniciu scenariuszowym fabua nadawaa si raczej na redni metra, przy czym debiutanckie niedowiadczenie powoduje jeszcze rozpad na odmienne sekwencje, z ktrych dwie s wydzielonymi etiudami (jedna to opis, poprzez detale, wntrza pokoju modego intelektualisty suchajcego wczesnobarokowej "Frescobaldy"; druga jest analogicznym, rwnie precyzyjnie montowanym przekazem mikrowiata izby babki Gabiego, piewajcej pie aobn). Obrazek obyczajowy o modziey w gorcy dzie i wstpna impresjonistyczna etiuda o rzece dopeniona allegrem Vivaldiego z "L'estro armonico" ustpuj dramatycznej fazie poszukiwa; pniejsze sceny rozmw (niepotrzebnie zbyt intelektualnych) przedzielane s refrenami elegijnych zamyle i oczekiwa

na ostateczny dowd znalezienie zwok; ponadto relacja jest diametralnie rnicowana w fakturze zdj. Sra, rwienik Gala, dopiero za par lat rewelacyjnie zadebiutuje W gr rzuconym kamieniem i swoje autorskie zainteresowania wyrazi dotd tylko w wietnych dokumentach, lecz w Wirze jest twrc na rwni z reyserem. Daje olniewajcy popis fotografii filmowej, znaczcej tu jawnie wicej ni dialog, ukad dramaturgiczny lub czysto odtwrcze aktorstwo modych wykonawcw: to obraz przekazuje podskrnie wszystko, co najwaniejsze, a co w sumie wyraone poprzez konsekwentnie utrzymany nastrj. Zdjcia raz iskrz si w wysokich kontrastach, raz s ledwie zrnicowane w tonach szaroci; to rzebi wiatem szczegy, to zaskakuj gbi planu przy bardzo krtkiej ogniskowej w scenie kameralnej rozmowy. Film ronie w pamici wanie dziki tej sugestywnoci przekazu. Sia oddziaywania nie bierze si jednak z przejcia roli prowadzcej przez byskotliwego operatora, lecz z gbokiego porozumienia wszystkich wsptwrcw; notabene nie kto inny jak Gal krci poprzedniego roku zdjcia do interwencyjnego dokumentu Sry o Romach. W czasach powstania Wiru atwo powizano jego temat z podyplomowymi studiami reysera w rzymskim Centro Sperimentale, znajdujc niewprawny zamiar naladowania struktury estetycznej Przygody. Z perspektywy czasu bdzie oczywiste, e to trop mylny, nie tylko dlatego, e film odbija osobiste przeycia reysera (a patronem metody Gala nie jest Antonioni, tylko budujcy obraz z okruchw Cezanne), lecz przede wszystkim dlatego, e daje jedn z najgbszych replik narodowej specyfiki emocjonalnej: zarwno owego przejmujcego smutku i jaskczego niepokoju modoci - ktry potem wyra te Bacsw Strzale w gow, Gbor w Podrach z Jakubem - jak, w szerszym planie, wgierskiej melancholii nieustannie od piciu wiekw przegrywajcego narodu, ktry poczwszy od powstania Rakoczego przeciw Habsburgom (1703-1711) wci pragn coraz wicej i coraz mniej dostawa, majc w kocu tragizm zakodowany w hymnie narodowym, psychice i statystyce samobjstw. Wir, pierwszy wany film modego kina wgierskiego - ktrego nieocenionym rdem byo skupiajce debiutantw - nie siga jeszcze w ogle do spraw historycznych i politycznych, natomiast wydobywa dychotomi zewntrznej ucieczki od problemw i spychanego w podwiadomo smutku istnienia, co owocuje zapaciami w momentach krytycznych. Objawia te prawd o wgierskim indywidualizmie: grupa rozsypuje si wanie w trwocym cieniu mierci, z poczuciem niejasnej winy, w alu niespenienia. Spokojna jest tylko stara kobieta, szykujca chleb i wiec, by na wodzie wskazay ciao wnuka. Ona wie, jaki jest porzdek rzeczy. [1961] WOJNA SI SKOCZYA, LA GUERRE EST FINIE, Alain Resnais. Francja Szwecja. Scenariusz: Jorge Semprun. Zdjcia: Sacha Vierny. Muzyka: Giovanni Fusco. Scenografia: Jacques Saulnier. Monta: Eric Pluet. Wykonawcy: Yves Montand (Diego "Carlos" Mora), Ingrid Thulin (Marianne), Paul Crauchet (Roberto), Jean Bouise (Ramn), Yvette Etievant (Yvette), Jacques Rispal (Manolo), Dominique Rozan (ksigarz Jude), Michel Piccoli (inspektor na przejciu granicznym), Anouk Ferjac (Marie Jude), Roland Monod (Antoine), Pierre Decazes (informator kolejowy), Claire Duhamel (ssiadka z wagonu restauracyjnego), Laurence Badie (Bernadette Pluvier), Francoise Bertin (Carmen), Pierre Leproux (faszerz dokumentw), Marcel Cuvelier (inspektor Chardin), Bernard Fresson (Sarlat). Sofracima Europa 121' Po szeciu miesicach w kraju ojczystym Diego Mora, dziaacz hiszpaskiego podziemia lewicowego, przekracza granic wracajc do Parya, w ktrym od dawna ma nie tylko baz tajnych podry w roli organizatora ruchu rewolucyjnego, ale take dom. Jego tosamo budzi na punkcie kontrolnym wtpliwoci. Rozwiane one jednak zostaj rozmow telefoniczn, prowadzon w odpowiedni sposb przez modziutk crk czowieka, ktrego paszport posuy tym razem w podry; Nadine nie zna Diega, ale te jest wcignita w polityk, naley do goszystw z "Leninowskich Grup Rewolucyjnych". Profesjonalny aktywista, ktry od trzydziestu bez maa lat walczy niestrudzenie z reimem

frankistowskim, jest dla niej bohaterem fascynujcym tote przy spotkaniu nie tylko darzy go uwielbieniem, ale prowokuje erotycznie i Diego naprawd ma trudnoci z wyrzeczeniem si jej piknego ciaa. Moe byoby inaczej, gdyby nie Marianne, mieszkajca w Paryu Szwedka, ktra przed siedmiu laty odesza dla niego od ma. Towarzysze nie s zbyt zadowoleni z tego zwizku Diega, jednake jego autorytet i zaangaowanie s niepodwaalne, a pierwszy plan zajmuj sprawy o wiele bardziej absorbujce. Dawne metody organizowania powszechnej gotowoci do zrywu rewolucyjnego wyranie si przeywaj; wskutek postpu technicznego sucego inwigilacji coraz trudniej zachowa tajno dziaa, coraz wicej te problemw nastrcza mobilizowanie ludzi, gdy ronie stopa yciowa i ma si wicej do stracenia. Zagraniczne orodki kierownicze, dobre na pocztku wieku, dzi staj si nieskuteczne, agitacja za tym trudniejsza, e brak wynikw wywouje podziay i dezorganizacj w ruchu antyfaszystowskim. Na dodatek takie strajki generalne przed 1 Maja, jaki wanie si przygotowuje, nieodmiennie kocz si klsk i utrat najlepszych ludzi lewicy. Wanie trwa fala wsyp i aresztowa; Diego na zebraniu grupy kierowniczej wyraa powane wtpliwoci, czy nie zmieni strategii. Wtpliwoci nie maj radykalni modzi z grupy Nadine, pewni, e pora porzuci dawny tryb dziaa i stosowa terror. wiat przeywa apogeum radykalizacji lewicowej, nastpi to te w Hiszpanii (w tym wypadku, jak pokae przyszo, racja bdzie po stronie modych); pokolenie Diega zatracio ju jednak drapieno i elastyczno, a dugie lata powicenia dla sprawy wolnoci ka im docenia przede wszystkim cierpliwo. Niestety, s take zmczeni i coraz mniej liczni: Juan, ktry opuci Francj, nim mona go byo ostrzec, jest naraony na aresztowanie, Ramn za, desygnowany do przekazania mu wiadomoci w Barcelonie, nagle umiera. Zadanie wykonania jego misji dostaje wic Diego. Dowiadczenie pozwolio mu zauway policj ledzc grup Nadine i pomc modym, ale w rutynie konspiracyjnej zagubi krytycyzm oceny wasnego bezpieczestwa: zlekceway to, co stao si na granicy. Jest ju na Orly w oczekiwaniu na samolot do Madrytu, gdy Nadine odkrywa, e tajne suby wpady na jego trop. Zawiadomiona Marianne rusza w lad za nim do Hiszpanii. wiat twrczego kina rozwija si coraz bardziej: podczas gdy Godard cakuje rzeczywisto biec, Antonioni odkrywa jej wzgldno, a Rossellini przechodzi do programu rekonstruowania skrupulatnej prawdy zewntrznej, Resnais porzuca wprawdzie oniryzm, lecz tym bardziej dy do absolutnej prawdy wewntrznej: Wojna si skoczya zawiera liczne mikroujciowe cigi refleksyjne, nie tylko odnoszce si do reminiscencji, ale take do wyobrae tego, co nie jest jeszcze znane. Dynamicznego czowieka czynu, jakim jest Diego, nurtuj myli zwykle wtedy, gdy nie moe bezporednio dziaa; migawkowe serie skojarze, wspomnie, hipotez pojawiaj si jednak w rnych konfiguracjach od obaw o skal aresztowa w Madrycie wanie wtedy, gdy kocha si z Marianne, po etiud w bieli "ciao Nadine", pewnego rodzaju parafraz podobnego studium z Kobiety zamnej, gdy obejmuje nag pod sweterkiem dziewczyn. To prba oddania czowieka w penym wymiarze, wyjtkowo kunsztowna jako portret osobowoci tym bardziej, e poparta znakomit kreacj Montanda (czemu towarzyszy rwnie pena rola Ingrid Thulin i popisowe zabynicie absolwentki montrealskiego konserwatorium dramatycznego). Jeeli co psuje ten opis, to naddatek komentarza czytanego przez samego autora scenariusza po pierwsze dlatego, e ta obiektywizacja niepotrzebnie odsuwa bohatera na dystans, po drugie za literacko, staa wada kina francuskiego, przeadowuje tu warstw znaczeniow, cho piknie stylizowany, skomplikowany tekst ma bez wtpienia wasn urod. Bardziej jednak ni dramatem psychologicznym Wojna si skoczya jest thrillerem politycznym ze wzorowo skonstruowan dramaturgi i znakomitym oddaniem sytuacji biecej. Truffaut zauway, e jednym z niewtpliwych plusw nouvelle vague jest trzymanie si elaznej zasady Beckera: nie przedstawia tego, czego si dobrze nie zna. Resnais, ktry jak dotd w kadym filmie pracuje z innym scenarzyst, ale niezmiennie z krgu najlepszych ludzi pira, wybra czowieka z ca pewnoci kompetentnego. Jorge Semprun, w przyszoci drugi po Malraux wybitny pisarz, ktry zostanie ministrem kultury swego kraju, w przeszoci jak on antyfaszysta z Armii Republikaskiej i bojownik Rsistance (oraz wizie Buchenwaldu), w poowie lat szedziesitych jest wieloletnim wygnacem politycznym jak jego bohater, tyle e do niedawna stojcym wyej w hierarchii organizacyjnej: wchodzi w skad gremium kierowniczego Komunistycznej Partii Hiszpanii, z ktrej zosta wykluczony w roku 1964 za odchylenie eurocentrowe. Ma ponadto chwalebne tradycje rodzinne: dziadek by ksiciem i premierem reakcyjnego skdind krla Alfonsa XIII, ktry musia odda wadz republikanom. Scenariusz, do ktrego Sempruna namwi Resnais, jest jego debiutem. Notabene temat hiszpaski nie by zrazu brany

przez nich pod uwag; ju jednak przy wczeniejszych filmach bieg rzeczy dwakro wskaza punkt docelowy, do ktrego Resnais z takim powodzeniem ostatecznie zmierza. Intuicja ma go opuci dopiero przy kolejnych przedsiwziciach. Ale jeszcze nie teraz. Pikny portret wspczesnego bdnego rycerza (czego nie zmienia fakt, e Diego jest etatowym dziaaczem ze skromn bo skromn, ale pensj) zostaje powszechnie uznany za jedno z najdojrzalszych stylistycznie dzie wspczesnego kina, midzy innymi odnoszc nagrod FIPRESCI moralne zwycistwo w Cannes (gwatowne naciski rzdu hiszpaskiego skoniy dyrekcj festiwalu do wycofania filmu z konkursu). O ile tym razem strona muzyczna, pomimo e przygotowa j Giovanni Fusco, nie wyrnia si oryginalnoci, oddajc raczej w stosownej formie nastroje - na przykad uczucia patriotyczne bohatera poprzez chora gitarowy - o tyle znw wspaniay wspudzia ma Sacha Vierny: po irrealnej elegancji Zeszego roku w Marienbadzie tu, nadal w czerni i bieli, objawia si jako rejestrator ksztatw rzeczywistoci, zdolny bez wysiku poczy precyzj formaln z nerwem reporterskim, cho w przyszoci ma sw renom mistrza techniki fotograficznej odda w sub poszukiwaczy innych wymiarw, najpierw jako autor barwnych zdj Belle de Jour (1967) potem operator niektrych filmw Marguerite Duras wreszcie prawa rka Petera Greenawaya, u ktrego spoytkuje ca skal swoich dowiadcze, take tych, od ktrych zaczyna w filmach dokumentalnych, gdy zasyn skal gbi ostroci, talentem oddania trjwymiarowoci obiektu i piknem skrupulatnego owietlenia. [1961] WSTRT, REPULSION, Roman Polaski. Wielka Brytania Scenariusz: Roman Polaski, Grard Brach. Dialogi: Roman Polaski, Grard Brach oraz David Stone. Zdjcia: Gilbert Taylor. Muzyka: Chico Hamilton. Dwik: Stephen Dalby. Scenografia: Seamus Flannery. Monta: Alastair McIntyre. Wykonawcy: Catherine Deneuve (Carol Ledoux), Yvonne Furneaux (Helen Ledoux), John Fraser (Colin ), Ian Hendry (Michael), Patrick Wymark (waciciel mieszkania), Valerie Taylor (pani Denise), Helen Fraser (Bridget), James Villiers (John), Hugh Futcher (Reggie), Renee Houston (panna Balch). Compton-Tekli 105' Pierwszy penometraowy film nakrcony przez Polaskiego na Zachodzie - gdy stao si jasne, e w Polsce czasw Gomuki nie moe liczy na rozwinicie skrzyde - by waciwie wyborem zastpczym: londyscy producenci nie od razu zgodzili si na Matni. Z tego te powodu Wstrt jest, zdaniem samego autora, jego najmniej starannie przeprowadzonym przedsiwziciem. Zdumiewajca konstatacja. Moe atwiej j zrozumie, gdy wie si o perfekcjonizmie Polaskiego: ju pitnastominutowi Dwaj ludzie z szaf (1958) ze szkoy filmowej w odzi byli wyrysowani w scenopisie kadr po kadrze. W kadym razie "Srebrny Niedwied" i nagroda FIPRESCI w Berlinie nie dostay si Wstrtowi za powierzchowne potraktowanie tematu, kontynuujcego motyw patologicznego wyobcowania z Psychozy. Jeeli zreszt ocenia w tej perspektywie, to nauczyciel zosta zdeklasowany: podobna poniekd Marnie (1964) nie umywa si do Wstrtu jako thriller ani wietnoci realizacji, ani powag potraktowania spraw ludzkich. Kardynaln rnic czyni wanie powaga spojrzenia. Hitchcock w obu filmach - pierwszym znakomitym, drugim sigajcym autoparodii - wybra ton opowieci sensacyjnej. Polaski natomiast, niechybnie zachwycony byskotliwoci Psychozy (sceny zabjstw!) i rozpoczynajcy prac z myl o ekranowych atrakcjach ku zadowoleniu producentw, obrci w kocu rodki formalne na uytek przejmujcego, cho troch odstrczajco chodnego studium paranoi, skonsultowanego ze specjalistami, a zamknitego - na tle fotografii z dziecistwa Carol - konkluzj w duchu Obywatela Kane: nikt nie wniknie w duchowy wiat drugiego czowieka. Swoist cech Wstrtu jest zatem nie tyle niedopracowanie, co niejednolito wewntrzna. Z jednej strony wida niepene porozumienie z czci obsady (bez zarzutu s Catherine Deneuve, Yvonne Furneaux i odtwrcy dwch gwnych rl mskich), z drugiej - wirtuozeria operatorska Gilberta Taylora,

ktr Polaski zosta urzeczony po zobaczeniu Dr. Strangelove or How I Learned to Stop Worrying and Love the Bomb (1963) i The Beatles (ekspresyjne zblienia, gwatowne kontrasty w mroku, ujcia z pozycji aby, ulubione jeszcze od czasw wsppracy z Lee Thompsonem), wyamuje si tu z najstosowniejszego trybu opowiadania, co szczliwie jest rwnowaone wietn, bardzo ekspresyjn ciek dwikow oddajc nadwraliwo suchow Carol. W sumie jednak film bardziej sta si wirtuozersk etiud ni dzieem dbaym o konkluzje, logiczne powizania przyczyn i skutkw, odniesienia socjologiczne. Pod tym wzgldem przewysza go rzeczowoci ycie na opak; ale sam Polaski zdoa jeszcze powiedzie na podobny temat duo wicej w Lokatorze. Wstrt mieci si natomiast midzy wietniejszymi osigniciami kina opisujcego nastroje, lki, stan ducha czowieka samotnego i zagubionego w kompleksach, imponujc zatarciem granicy rzeczywiste-wyimaginowane i przejciami w faz postrzegania jawnie schizofrenicznego (przeksztacanie si i rujnacja mieszkania, wyrastajce ze cian donie, omamy suchowe, natrtno odgosw). Wiele zalet wynika tu z tego, e Polaski umie by tak bystrym obserwatorem nowych szczegw otoczenia i krytykiem zachowa spoecznych (ukryta drapieno mieszczastwa; brytyjska ksenofobia; ycie obok kogo, a nie z nim jako istot potrzebujc zrozumienia), wiele innych - z wasnych dowiadcze wyalienowania, klaustrofobii getta przeytej w dziecistwie i motyww ukrytego za, ktre dadz stae komponenty jego filmw. Wi si one zreszt, zwaszcza poprzez atmosfer, z angielskimi rdami pierwszych najsilniejszych fascynacji reysera (Niepotrzebni mog odej, Hamlet Oliviera). To nastrj, a nie styl bdzie metod Polaskiego: dostatecznie odrbny w tworzonym wiecie filmowym, obdarzony wspania inwencj i pasj zadziwiania pomysami, o stylu myle nie musi, koncentrujc si na sugestywnym klimacie i utrzymujc dyscyplin spektaklu. Pod tym wzgldem Wstrt jest pierwszym zwiastunem jego ogromnych moliwoci. [1960] WADCA MUCH, LORD OF THE FLIES, Peter Brook. Wielka Brytania Scenariusz: Peter Brook. Pierwowzr scenariusza: William Golding - powie "Lord of the Flies". Zdjcia: Tom Hollyman, Gerald Fell. Muzyka: Raymond Leppard. Wykonawcy: James Aubrey (Ralph), Tom Chapin (Jack), Hugh Edwards ("Piggy"), Roy Elwin (Roger), Tom Gaman (Simon). Lewis M. Allen Hodgdon Two Arts 91' Samolot ewakuujcy dzieci po wybuchu wojny (w domyle - III wojny wiatowej) ulega katastrofie u brzegu bezludnej wysepki na Karaibach. Wrd ocalaych s wycznie chopcy w wieku od szeciu do dwunastu lat. Grzeczni uczniowie w mundurkach, pozostawieni sami sobie, rycho zmieniaj si w pnagich wyznawcw prawa przemocy. Proces znikczemnienia jest tak gboki, e gdy w kocu na wysp przybywaj nioscy pomoc doroli, tylko jeden z rozbitkw zechce dobrowolnie wrci do dawnego adu organizacji spoecznej. Przypowie o kruchoci powoki cywilizacyjnej, pierwsze z opublikowanych i najwaniejsze dzieo pniejszego laureata Nagrody Nobla, tradycyjnym trybem rzeczy dugo nie mogo znale wydawcy. Gdy jednak ju to si stao, na dodatek w apogeum napi zimnowojennych, donioso przedstawionej alegorii dostrzeono powszechnie, dosy szybko porzucajc powierzchowne mniemania, e chodzi tylko o negatywn parafraz budujcych fabu, w jakie przed stu laty rozwinli analogiczny punkt wyjcia Ballantyne w "Koralowej wyspie" i Verne w "Dwch latach wakacji": Golding, notabene jedyny wrd pisarzy brytyjskich dowdca okrtu w II wojnie wiatowej, dokona syntezy wnioskw o grobie ludzkiej samozagady ujawnione przez totalitaryzm. Do koca wieku nie powstanie w tym zakresie inna powie symboliczna rwna doniosoci tej pierwszej, nie zostan te podwaone adne jej wnioski; owszem, fakty i badania naukowe dodawa bd wci nowe szczegy pogbiajce wyraon prawd. W wszej perspektywie Golding opisuje tylko, czym jest dziecko jako nieuksztatowana istota ludzka i

czym jest natura w odniesieniu do pojcia za: tematem ksiki jest, jak mwi "al, al i po stokro al. Zawsze odnosiem wraenie, e dziecistwo jest pewn chorob, z ktrej si wyrasta; e dzieci s chyba skazane na smutek, poniewa s dziemi, i dopiero w wieku dojrzaym maj szans jego uniknicia. Ludzie maj w sobie naturaln porcj za, lecz ku wasnej zgubie wol tego nie dostrzega". Naturalna porcja za rzadko moe zdominowa dojrzaego czowieka, lecz decyduje o okruciestwie ludzkiej natury; w dzieciach okruciestwo atwo przeksztaca si w zo nagie. Co mona uczyni z dziemi ksztatowanymi w przeciwnym kierunku, pokae choby praktyka nikaraguaska: gwardia Somozy wyapywaa bezdomnych siedmiolatkw i szkolia ich do torturowania opozycjonistw. Potrafiy wyrywa oczy ywym winiom. Pniejsza ich reedukacja w Szwecji, wedug raportu Amnesty International, w wikszoci wypadkw bdzie cakowicie bezskuteczna. Czy jednak problemem za zawartego w pierwiastku okruciestwa jest tylko krucho cywilizacji, tylko atwo naruszenia waciwej struktury? Przypadek najbardziej pierwotnego z ludw Afryki - bdcy najjaskrawszym przejawem powszechnych prawidowoci na tym, i nie tylko na tym kontynencie ilustruje, e cywilizacja jest zarazem zdyscyplinowaniem i spotgowaniem okruciestwa. Oto prby czynienia z Buszmenw onierzy w wojsku poudniowoafrykaskim spowodoway wrd nich niebotyczny wzrost przestpczoci. Mitem jest wic przekonanie, e to polowanie uczynio nas ludmi gosi konkluzja The Making of Mankind (1981), serialu BBC o cywilizacji. W wizji Goldinga cywilizacja maskuje tylko istot ludzkiego okruciestwa (a chrystianizacja czyni to tym bardziej). Jego zdaniem "istot konstrukcji spoecznej s zabjstwa i ofiary; kade spoeczestwo ma pocig do zabijania". Proces, ktremu podlegaj chopcy, nie jest powrotem do natury, lecz wynaturzeniem systemu ich ksztatowania. Z wielk trudnoci mona wskaza powie, ktra byaby zarazem tak atwa w bezporednim przeniesieniu materialnym opisywanej sytuacji i tak nieuchwytna jako parabola funkcjonujca w zupenie innym wymiarze ni jednoznaczny obraz. Brook jednak sprbowa. By moe wiedzia, e Golding bardzo stara si o nasycenie akcj (w pierwotnej wersji wydarzeniom na wyspie towarzyszyy liczne batalie lotnicze), zatem ufa, e osignie waciwy kontrapunkt; by moe uzna, e waga tematu i tak nada sens filmowi. Te drugie przesanki rzeczywicie przyniosy Wadcy much powodzenie, jakkolwiek nie pene zwycistwo. Przyczyny nie le w trudnociach produkcji (pierwotnie przedsiwzicie organizowa Sam Spiegel, lecz jego absurdalne pomysy modyfikacji treci doprowadziy do tego, e po trzech latach zostao sfinansowane inaczej, przez wielu udziaowcw, metod niejako spdzielcz), ani w samych okolicznociach realizacji na amerykaskiej wyspie Vieques u wschodnich wybrzey Portoryka ale w wyborze reyserskim. Brook susznie odrzuci metod sugestywnych wstrzsw i oceni, e intelektualizacja zapewne bdzie niemoliwa, lecz postawiwszy na beznamitno opisu ani nie osign finezji oryginau, ani nie wykorzysta dynamicznych moliwoci obrazu ekranowego. Poza tym, film z trudem asymiluje w rodzaj niewzruszonego pesymizmu, jaki nasyca dzieo Goldinga. Czy dostatecznym jest wic przytoczony przez Brooka (przeciwko teatrowi!) kontrargument, e "kino potrafi wyswobadza strumienie wyobrani o naszym bycie"? W tym wypadku wydaje si, e tak. [1964] WADCZYNI ZAMIECI, zobacz KWAIDAN, CZYLI OPOWIECI NIESAMOWITE WCZYKIJ, ACCATTONE, Pier Paolo Pasolini. Wochy Scenariusz: Pier Paolo Pasolini. Dialogi: Pier Paolo Pasolini oraz Franco Citti. Zdjcia: Tonino Delli Colli. Muzyka: Johann Sebastian Bach. Opracowanie muzyki: Carlo Rustichelli. Monta: Nino Baragli. Wykonawcy: Franco Citti (Vittorio "Accattone"), Franca Pasut (Stella), Roberto Scaringella (Cartagine), Silvana Corsini (Maddalena), Paola Guidi (Ascenza), Piero Morgia (Pio), Renato Capogna (Renato), Luciano Conti ("Moicano"), Mario Cipriani (Balilla), Luciano Gonini ("Piede d'Oro"), Umberto Bevilacqua (Salvatore Pagliuca), Adele Cambria (Nannina), Adriana Asti ("Amore"), Silvio Citti (Sabino ). Arco Cino Del Duca

117' Pier Paolo Pasolini: krytyk, scenarzysta i pisarz, ktry zdoby ju renom powieciami o modziey ze stoecznych przedmie i ktry wietnie pozna to rodowisko jako nauczyciel, przedstawia je teraz, po omiu tygodniach pracy z niezawodowymi wykonawcami, na tamie filmowej. Jakkolwiek nie doceniony od razu w caej swej wielkoci, Wczykij staje si sensacj. Unikatowa wypowied, nie zwizana bezporednio ani ze stylami kina woskiego, ani z uznanymi metodami realizacji (Pasolini, nie znajc techniki warsztatowej, opar si przy aranowaniu scen przewanie na wasnej inteligencji i intuicji, prawie jak dawni pionierzy kinematografu), bulwersuje drastycznoci wizji lumpenproletariatu i olniewa potg poetyck. W tle brzmi Bach, faktur obrazu mona porwnywa z wizj rzeczywistoci w Los Olvidados, ale na pewno nie z konformistycznym neorealizmem czy bezadn potocznoci kadrw cinmavrit Nabrzmiaa emocj, chropawa, si biorca z autentyzmu, ale przemylana literacko konstrukcja jest pierwsz bodaj na terenie Europy wypowiedzi za pomoc rodkw wyrazowych swoistych, jak si przyjmowao, dla filmowcw Trzeciego wiata. Temat daje ndza kondycji ludzkiej, przez ktr przebija si pragnienie godnoci i czystoci. Bohater, z dnia na dzie yjcy strczyciel z Pigneto na rzymskich peryferiach, spotyka w okresie swych kolejnych niepowodze naiwn dziewczyn, ktra wywiera na nim silne wraenie. Nie bardzo si orientujc, czy wynika ono z uczucia, czy z nadziei na pokany zysk po pchniciu jej do prostytucji, Accattone stwarza sytuacj prby dla niej i dla siebie. Okazuje si, e to mio. W rezultacie, cho jest nierobem od urodzenia, Accattone podejmuje heroiczn decyzj zarobienia na ycie dla obojga poprzez pjcie do pracy. Zbyt saby jest jednak, niedoywiony i nienawyky do jakiegokolwiek wysiku, by wytrzyma duej ni jeden dzie; koczy zajcia tak wyczerpany, e ni o wasnym pogrzebie. Postanawia zatem wzi udzia w wyprawie zodziejskiej. Nastpstwa s fatalne. Interweniuje policja, Accattone ucieka na skradzionym motocyklu i ginie w wypadku. W chwili mierci stwierdza, e nareszcie jest szczliwy. Bez wtpienia, Wczykijowi do doskonaoci daleko by moe jednak doskonao oznaczaaby arcydzieo. W materii tego filmu zderzaj si bowiem elementy, z ktrych kady oddzielnie przejawia olbrzymi si wyrazu. Pierwszym jest drastyczny obraz ycia i mentalnoci lumpenproletariuszy, gboko prawdziwy w realiach i dialogach, poparty potg prostego obrazu, jak wspaniale umia wydoby byskotliwy technik Tonino Delli Colli, lecz przedstawiony przez Pasoliniego z takim naciskiem zblie i najazdw, e stwarza to gwnie efekt ostentacji; drugim kontrapunkt wzniosej muzyki i ndzy uczynkw, ktry mgby nada treciom Wczykija wymiaru syntezy dualizmu ludzkiej natury, gdyby linia fabuy staa si lepiej przemylana, wiarygodniejsza psychologicznie, mniej egzemplifikacyjna, a take gdyby posta Stelli bya bardziej realna; trzecim wreszcie jest pikne wyznanie wiary w immanentne dobro, przynoszce samooczyszczenie, gdy pojawia si fascynacja drugim czowiekiem co miaoby znacznie peniejszy wyraz, gdyby Pasolini nie potraktowa statusu bohaterw z nadmiernym przejciem i czuoci, gdyby nie da si ponie sympatiom do opisywanego rodowiska (przeklestwo losu sprawi, e jesieni 1975 zginie zamordowany przez kogo podobnego wanie do Accattone, siedemnastolatka zwanego ab). Owe sympatie bardziej jeszcze zawa na jego nastpnym filmie: zauroczenie wiatem marginesu i kierowanie si zaoon tez sprawi, e Mamma Roma (1962) to dzieo wyranie spkane. Pasolini sam zrozumie, e mwic podobnym jzykiem filmowym - w zaoeniu prostym i komunikatywnym - ani nie dotrze do wiadomoci mas ludowych zgodnie z tezami Gramsciego (bowiem proletariat ma ju inn wiadomo wynikajc z wszczepionych mu przez media aspiracji konsumpcyjnych), ani nie zdoa przezwyciy swojego osobistego stosunku do tej czci spoeczestwa. Dlatego, po zrealizowaniu jeszcze wietnej redniometraowej noweli La ricotta wchodzcej w skad filmu RoGoPaG (1962) - ktra skdind bdzie go kosztowa cztery miesice wizienia, co prawda z zawieszeniem, za obraz religii katolickiej - zdecyduje si na twrczo w zupenie innym krgu mitw, alegorii i bani socjologicznych. [1966] WYROK W NORYMBERDZE, JUDGMENT AT NUREMBERG, Stanley Kramer. Stany Zjednoczone. Scenariusz: Abby Mann. Pierwowzr scenariusza: Abby Mann - sztuka telewizyjna "Judgment at

Nuremberg". Zdjcia: Ernest Laszlo. Muzyka: Ernest Gold. Scenografia: Rudolph Sternad. Wykonawcy: Spencer Tracy (sdzia Dan Haywood), Richard Widmark (pk Tad Lawson), Maximilian Schell (Hans Rolfe), Burt Lancaster (Ernst Janning), Marlene Dietrich (pani Bertholt), Judy Garland (Irene Wallner), Montgomery Clift (Rudolf Petersen), William Shatner (kpt. Harrison Byers), Werner Klemperer (Emil Hahn), Martin Brandt (Friedrich Hofstetter), Torben Meyer (Werner Lammpe), Ray Teal (sdzia Curtiss Ives), Virginia Christine (pani Halbestadt), John Wengraf (Wieck), Joseph Bernard (mjr Abe Radnitz), Alan Baxter (gen. bryg. Merrin), Kenneth MacKenna (sdzia Kenneth Norris), Edward Binns (senator Burkette), Ben Wright (Halbestadt), Bernard Kates (Max Perkins), Howard Caine (Hans Wallner), Karl Swenson (Geuter), Otto Waldis (Pohl), Olga Fabian (Elsa Lindnow). Stanley Kramer 190' Najpeniejsza ekranowa rozprawa z totalitaryzmem, gbsza ni demaskacja zwyrodniaej ideologii i udokumentowanie zbrodni: Wyrok w Norymberdze, dyskursywny dramat politycznomoralny, analizuje win oportunistw i milczcych, kompromituje mit solidarnoci narodowej i mniejszego za, a take mit kontynuowania przez hitlerowcw praktyki dziaania pastwa cywilizacji euramerykaskiej; a nie tylko mit koniecznoci wykonywania rozkazw. Tamtym mitem zajmowa si gwnie pierwszy, zasadniczy proces norymberski z roku 1946, w ktrym, pod egid amerykask, ustalono kryteria ludobjstwa, zbrodni przeciw ludzkoci i zbrodni wojennych, a take odpowiedzialnoci midzynarodowej - po to zreszt, by ich nienaruszaln warto etyczn w p wieku pniej haniebnie skompromitowa w Boni. Proces norymberski z dramatu Manna i Kramera, z lat 1948-1949, jest ostatnim z serii przewodw sdowych przeciw prominentom Trzeciej Rzeszy: oskaronymi s hitlerowscy prawnicy. Przeniesiona na ekran sztuka telewizyjna, wzr dla wszelkich pniejszych teatrw faktu, nie przedstawia jednak postaci rzeczywistych (pord ktrych byli minister sprawiedliwoci Franz Schlegelberger i prokurator naczelny Ernst Lantz), lecz cztery persony syntetyczne; tylko jedna z nich - kreowany przez Burta Lancastera gwny stranik prawa pastwowego Ernst Janning - naley do kluczowych. Pozostali to miernoty. Sama natomiast materia treci obejmuje sprawy znacznie szersze ni rozwaania o duchu ustaw nazistowskich i praktyce ich stosowania oraz ocena winy prawnikw za sprzeniewierzenie si sprawiedliwoci humanistycznej. Panorama uwzgldnia z jednej strony opis zachowa i sposobu mylenia reprezentantw rnych grup Niemcw - od powoanych na wiadkw ofiar zbrodniczych praw i terroru poprzez patriotw, bronicych za wszelk cen jednoci i godnoci narodowej, po konformistw i lojalistw - z drugiej za portrety zaangaowanych w proces Amerykanw. S nawet krytyczne konstatacje o zmianach nastawie polityki rzdu Stanw Zjednoczonych po mobilizacji Zachodu przeciwko bolszewizmowi, co spowodowao naciski na trybuna. W rozrachunku Kramera - a jest to poniekd take osobisty rozrachunek z czasami maccarthyzmu akcent taki naley do istotnych. Jego aktywno twrcza skupiona jest bowiem gwnie na przeciwstawianiu si nietolerancji; Wyrok w Norymberdze, wacy racje ludzkie w duchu idealizmu amerykaskiego, jest obron etyki nadrzdnej wbrew wszelkiej koniunkturze doranej. Std osoba prowadzca: emerytowany prowincjonalny sdzia z Maine, powoany jako kto umiarkowanie wany do decydowania w drugoplanowym ju procesie, ktrego przebieg naleaoby wyciszy, by nie antagonizowa Niemcw. Std take funkcja innych przedstawicieli Amerykanw - kategorycznego prokuratora, pobienie sportretowanych dwch sdziw towarzyszcych i innych oficjeli - jako opozycji dwch gwnych postaci po stronie niemieckiej: grujcego intelektualnie i moralnie Janninga, dla swoich rodakw wyroczni w dziedzinie prawa, i jego adwokata, ktry - pomimo e libera - w bezwzgldnej obronie racji narodowych dochodzi do metod nazistowskich. Ten wanie moment staje si decydujcy w przeprowadzanym tu przewodzie obrony demokracji przed zgubnym kompromisem prowizorycznym: drog do otchani otwiera pierwsza zdrada zasad. W opowieci Manna i Kramera gwny oskarony, bronic niemieckiej dumy, potrafi to uzna, jakkolwiek wykazuje rwnoczenie odpowiedzialno wiata za ustpstwo wobec totalitaryzmu. Zostaje przekonany prawoci amerykaskiego sdziego wiernego idei "znalezienia si tu po to, aby broni prawdy, sprawiedliwoci i godnoci kadej ludzkiej istoty" - i przyjmuje konsekwencje swej winy.

Naprawd jednak ani rzeczywisty odpowiednik Janninga, ani og Niemcw zrobi tego nie chcia. Karl Jaspers w eseju z roku 1946 wyrni cztery poziomy winy: kryminalny (zbrodnie w subie reimu), polityczny (odpowiedzialno narodu za swoje pastwo), moralny (przy czym tylko nieliczni zdolni s zrewidowa zudzenie doktrynalne i wstpienie w szeregi nazistw), wreszcie - metafizyczny (przeciwnikw systemu, ktrzy wszelako nie uczynili niczego w imi uniwersalnego braterstwa humanistycznego). Dopiero w p wieku po wojnie jedna trzecia Niemcw, ktrzy j przeyli, potrafia przyzna, e wiedzieli o ludobjstwie; ani w czasach, ktre Kramer opisuje (dbajc zarwno o prawd spojrzenia z dystansu na czasy nazistowskie, jak o obiektywizm opisu zachodniej strefy okupacyjnej z koca lat czterdziestych), ani w czasach premiery filmu nieatwo byo spotka podobnie szczerych obywateli Trzeciej Rzeszy. Do wiadomoci winnych za swoje pastwo nie przebijay si dokumenty z obozw koncentracyjnych czy przeraajce liczby w rodzaju 350 tysicy wysterylizowanych homoseksualistw, osb upoledzonych i psychicznie chorych. Praktycznie zosta te zbojkoto wany przez Niemcw Wyrok w Norymberdze. Tylko krzywda jest atwa; przyjcie odpowiedzialnoci za ni bardzo trudne, a zadouczynienie prawie zawsze niemoliwe. T jednak wiadomoci kieruj si tu wanie autorzy. Ich intencje nie sprowadzaj si tylko do rozrachunkowego potpienia, wywd za nie jest dla Niemcw. Jest dla wtpicych, czy istniej wyjtki od demokracji i ktrdy przebiegaj ich granice. Przede wszystkim dla Amerykanw, mniej dla Europejczykw, a najmniej moe dla byych obywateli Republiki Weimarskiej, ktrym trudno byo zaufa w zbawienny porzdek pastwa prawa i zasad, skoro realnymi siami byy przemoc brunatna lub czerwona. Fabularne rozwizanie w filmie - skrucha Janninga - jest nadmiernie idealistyczne (mona jednak powiedzie, e rwnie naiwne byo organizowanie zdruzgotanemu klsk narodowi pouczajcych procesw w Norymberdze, orodku najwikszych niemieckich tradycji kulturalnych i narodowosocjalistycznych manifestacji, miecie rzdw zboczonego gauleitera Streichera, zbrodniczych ustaw rasowych i ruin po uczynieniu tu przez SS bastionu oporu przed aliantami); nie o konkluzje jednak chodzi w tej byskotliwej, skomplikowanej filipice ekranowej, lecz o szczegy argumentacji. Znacznie waniejszy wic od efektw narracyjnych jest nagrodzony "Oscarem" scenariusz, znacznie waniejsza od rnorodnoci obrazowej - powaga i precyzja myli. Std skupienie si na temperaturze przekazu i dlatego te realizm ustpuje aktorskiej intensywnoci, wikszej ni zwyka o ow doz potrzebn, by wcign w dramat nie tylko racji, lecz ludzi tyle chccych dobrze, co ze straszliwym skutkiem zbkanych. I tym razem Kramerowi - tak jak poprzednio przy Ostatnim brzegu - nie zaleao na gwiazdorskiej obsadzie. Skoro jednak zawar zawczasu umow dystrybucyjn z "United Artists", musia pogodzi si z wymogami konkurencyjnoci ponad trzygodzinnego filmu bez adnych cech widowiska. Wynik doboru aktorw okaza si natomiast znakomicie bardziej owocny ni w tamtym dramacie zagady atomowej. Wspaniale penowymiarowe osobowoci daj Spencer Tracy, Burt Lancaster i Richard Widmark; nienagannie podkrelaj zasadnicze rysy swoich postaci wszyscy pozostali aktorzy kreujcy Niemcw (ze zdecydowanie najtrudniejszej roli adwokata z duym powodzeniem wywiza si Maximilian Schell), dwie za epizodyczne kreacje ofiar hitlerowskich sdw nale do wybitnych. Jedn - niemieckiej dziewczyny, z ktr jej opiekun dokona rzekomo pohabienia rasy - tworzy Judy Garland, drug Montgomery Clift jako robotnik z komunistycznej rodziny skazany na sterylizacj. Wstrzsajcy portret czowieka sprowadzonego przemoc do drugiej kategorii pozwala zrozumie, czego przyjacielowi zazdroci zawsze uwaajcy go za lepszego Marlon Brando, nieco modszy rywal z formacji nonkonformistw przeobraajcej teatr i kino amerykaskie. Ale Clift nie by rwnie co on silny psychicznie i fizycznie. Umrze w wieku 45 lat na atak serca w poowie dekady, tu przed rozpoczciem realizacji Odbi w Zotym Oku, gdzie za partnerk miaby najblisz mu Elizabeth Taylor. Zastpi go wanie Brando. [1964] WZGRZE, THE HILL, Sidney Lumet. Wielka Brytania Scenariusz: Ray Rigby. Pierwowzr scenariusza: Ray Rigby, R. S. Allen - sztuka "The Hill". Zdjcia: Oswald Morris. Monta: Thelma Connell.

Wykonawcy: Sean Connery (Joe Roberts), Harry Andrews (st. sier. Bert Wilson), Ian Bannen (st. sier. Charles Harris), Ian Hendry (sier. Williams), Ossie Davis (Jacko King), Roy Kinnear (Monty Bartlett), Jack Watson (Jock McGrath), Alfred Lynch (George Stevens), Michael Redgrave (dr Cuthbert), Norman Bird (komendant obozu), Howard Goorney (Walters), Tony Caunter (Martin). Kenneth Hyman 123' Rok 1942, brytyjski karny obz wojskowy w pnocnej Afryce. Wraz z przybyym z kraju nowym funkcyjnym, sierantem Harrisem, rozpoczyna pobyt reedukacyjny piciu onierzy winnych mniej lub bardziej powanych wykrocze dyscyplinarnych. Sierant Roberts, zdegradowany do stopnia podstawowego, spoliczkowa dowdc i odmwi poprowadzenia oddziau do samobjczego ataku (wszyscy zginli, gdy poszed z nimi jego nastpca); saby fizycznie i nieodporny psychicznie Stevens zdezerterowa do ony w Anglii; McGrath wszcz bjk z trzyosobowym patrolem andarmerii; tusty dekownik, londyski cwaniak Bartlett wpad na przehandlowywaniu opon Arabom; King, jamajski Murzyn, ukrad whisky z mesy podoficerw. Jak przekonuje si Harris, za najlepszy rodek przywrcenia poczucia podporzdkowania uwaane jest w obozie wzgrze na rodku placu apelowego, blisko dziesiciometrowa piramida z piachu, na ktr trzeba wbiega z penym ekwipunkiem. To wszake tylko gwny obiekt w systemie drastycznych kar, kracowo wyczerpujcej musztry i nkania psychicznego, wprowadzonym tu i gorliwie udoskonalanym przez sieranta Wilsona, dowdc stranikw obozowych. Jego bezwzgldnym sojusznikiem jest sadystyczny sierant Williams. Wkrtce czytelna staje si dla Harrisa generalna zasada obozu: zamanie charakteru winia i sprowadzenie go do roli automatu. Akceptujc tryb postpowania, przybysz sprzeciwia si jednak drastycznym naduyciom represji i nie pozwala zdominowa Wilsonowi ani w pijackim wycigu, ani poprzez intrygi. Do dramatycznego przesilenia dochodzi w wyniku spotgowanych przeladowa Stevensa i Robertsa, ktrzy jako "tchrze" nie znajduj oparcia rwnie u towarzyszy udrk. Gdy Stevens umiera z wyczerpania, Roberts z ca determinacj sprzeciwia si zatuszowaniu sprawy; zrazu nie znajduje sprzymierzecw wrd zastraszonych winiw, gdy jednak zostaje zmasakrowany, sytuacja stopniowo wymyka si spod kontroli Wilsona i Williamsa. Wiadomo o Stevensie dociera do komendanta, Harris skania lekarza obozowego do wyjawienia prawdy; w decydujcej konfrontacji Wilson musi uzna, e przegra i pogodzi si z wycigniciem konsekwencji. Wtedy jednak dochodzi do aktu zemsty. King i McGrath, pomimo apeli znajdujcego si z nimi rannego Robertsa, zatrzaskuj drzwi celi i zaczynaj katowa Williamsa... Najdoskonalszy ekranowy opis militarnego systemu dehumanizacji opartej na przemocy, strachu i nienawici powsta pod rk reysera raczej odlegego od zainteresowa batalistycznych (i waciwie take od kina epickiego), ale za to zawsze wyczulonego na kwestie demokratycznej kontroli i oporu przeciw terrorowi - tak fizycznemu, jak mylowemu. Na og intelektualistom marnie wychodz prby zmierzenia si z racjami twardej rki; Wzgrze jest imponujcym wyjtkiem. Surowa relacja, w ktrej nie uczestniczy akompaniament muzyki, wystrzega si egzaltowanych wykrzyknikw czy apelowania do wspczucia, a nawet trybu subiektywnego; wyjtek uczyniony zosta dla tortur przy wbieganiu na piaszczyst pryzm w maskach gazowych. Celowo natomiast pogbiony jest nastrj alienacji (suy te temu szczeglnie gboki kontrast zdj Oswalda Morrisa i brak wiata wypeniajcego w oczach stranikw). Zapewne Lumet wzi pod uwag, e nikomu w bardziej cywilizowanych krajach nie wydaje si ju, e konflikty zbrojne rozstrzygane s za pomoc dyscypliny; w tym filmie nie chodzi mu o to, by wstrzsn czy zdemaskowa, tylko aby przekaza pewne wane prawdy o czowieku i grupach spoecznych (nie zapobiego to zreszt interwencji brytyjskiego Ministerstwa Wojny i trwajcym p roku sporom, czy usun sceny o "szczeglnej brutalnoci"). Przemoc niszczy; jeeli nie fizycznie, to psychicznie. Zawsze te wywouje nienawi i odwet. To, co w innych realiach rozwija bdzie jako swj gwny temat Peckinpah, tu zostao zanalizowane w ukadzie niemal klinicznym i nie ma znaczenia, e w mundurach armii brytyjskiej - tak, jak nie tylko o Francuzw chodzio w ciekach chway. Warto Wzgrza zostaa jednak czym jeszcze pomnoona: panoram cigu zachowa wyrazicie zarysowanych postaci uzupenia znakomity obraz zmian psychicznych

Robertsa w kreacji, ktr po raz pierwszy dowodzi skali talentu Sean Connery. Opowie jest prowadzona z punktu widzenia Harrisa, ale to rozwj sytuacji zdegradowanego sieranta wyraa gwn konkluzj, e dopiero poczenie odwagi, uczciwoci i inteligencji pozwala skutecznie przeciwstawi si przemocy. "Trzeba, niezalenie od okolicznoci, i naprzd": ta myl bya ju podstaw poprzedniego dramatu reyserowanego przez Lumeta. The Pawnbroker (1964), historia poraonego przeyciami obozowymi yda z nowojorskiego Harlemu, naley jednak do tych jego uomnych przedsiwzi, przewanie z pierwszych dziesiciu lat aktywnoci kinowej, ktrym sporo zaszkodzia sceniczna proweniencja przechowana w nadwyrazistoci ekspresji - jakkolwiek ma te wietne rozwizania filmowe, i to awangardowe (na przykad Lumet wprowadzi w niej te migawkowe wtrty montaowe przebyskw wspomnie bohatera, ktre zainicjowa Resnais). Najpracowitszy z wybitnych reyserw amerykaskich, nazwany przez Alesandra Ledchowskiego twrc bluszczowym, obrusza si na "oskarenia o fotografowanie sztuk teatralnych": skoro co wyraa si i okrela kamer - argumentuje - to wwczas chodzi o film, niezalenie od oprawy. Nie ma, oczywicie, racji, i dlatego wrd jego pierwszych omiu adaptacji dramatw scenicznych (znakomitych na og autorw, midzy innymi Williamsa, Millera, O'Neilla i Czechowa) bezkonkurencyjnie uday si tylko dwie: Dwunastu gniewnych ludzi i Wzgrze. We Wzgrzu lady teatru s nieobecne. Zarwno dlatego, e tak wiele znacz tu plener, dynamika, fizyczno, atmosfera, jak i dlatego, e wysoki poziom emocji, zwaszcza ukrytych podskrnie, wie si ze specyfik ekranow moe lepiej nawet ni ze sceniczn. [1964] YOJINBO, zobacz STRA PRZYBOCZNA YUKINOJO HENGE, zobacz ZEMSTA YUKINOJA Z SOBOTY NA NIEDZIEL, SATURDAY NIGHT AND SUNDAY MORNING, Karel Reisz. Wielka Brytania Scenariusz: Alan Sillitoe. Pierwowzr scenariusza: Alan Sillitoe - powie "Saturday Night and Sunday Morning". Zdjcia: Freddie Francis. Muzyka: John Dankworth. Monta: Seth Holt. Wykonawcy: Albert Finney (Arthur Seaton), Shirley Anne Field (Doreen), Rachel Roberts (Brenda), Hylda Baker (ciotka Ada), Norman Rossington (Bert), Brian Pringle (Jack), Edna Morris (pani Bull), Frank Pettitt (Harold Seaton), Elsie Wagstaffe (Vera Seaton), Irene Richmond (matka Doreen), Robert Cawdron (majster Robboe), Louise Dunn (Betty), Cameron Hall (Bull), Colin Blakely (Bob). Woodfall 89' Pierwszy portret proletariusza w kinie brytyjskim i drugi po Mioci i gniewie gony film wytwrni "Woodfall", ktr w roku 1958 zaoyli Richardson i John Osborne. "Modzi gniewni" obejmuj po literaturze i teatrze nastpn dziedzin ycia kulturalnego kraju; najblisze lata bd naleay do nich zwaszcza tu - w dramatach ekranowych, gdzie najsilniejsze wsparcie tezom spoecznym daje bezporedni obraz rzeczywistoci. Ich inicjatyw by te ruch "Free Cinema", ladami Griersona i dokumentalistw sprzed wojny odkrywajcy reportaow kamer codzienno kraju w latach 1956-1959 i skierowany przeciw bezmylnoci obrazw kina komercyjnego (najpierw tylko tytu londyskich przegldw filmw dokumentalnych, potem rwnie praktyki twrczej). Karel Reisz, jego wsptwrca, stanie si w zachodzcych przemianach zarwno gwn postaci jak outsiderem, po trosze z powodu temperamentu, po trosze te ze wzgldu na pochodzenie. yd z Morawskiej Ostrawy, po aneksji Czechosowacji zosta jako trzynastolatek wysany do Londynu przez rodzicw, ktrzy zginli potem w obozach; by pilotem myliwskim w czeskim dywizjonie RAF, nastpnie studiowa chemi w Cambridge, lecz ostatecznie zosta krytykiem filmowym, wietnym teoretykiem estetyki ekranowej (jego ksika "Monta filmowy", pniej rozszerzona we wsppracy z Gavinem Millarem, osigna kilkadziesit wyda), a w kocu

samodzielnym realizatorem i producentem. Z soboty na niedziel, debiut znakomicie przyjty i w kraju, i za granic, ma zasadnicze znaczenie nie tylko dla niego, ale dla wybicia si caej brytyjskiej szkoy realizmu fabularnego. Obserwowan w tym filmie postaci jest mody tokarz z Nottinghamu, arogancki buntownik przeciwko ukadom spoecznym, grzecznej karierze w pracy za 14 funtw tygodniowo i tpemu gapieniu si w telewizor. Okazywanie pogardy dorobkiewiczostwu nie wykracza jednak u niego poza ciskanie kamykami w domki jednorodzinne, gosowanie na zo starym na komunistw i ekscesy weekendowe: Arthur, wiecznie na rauszu piwnym, nie ma adnego mylowego dystansu do otoczenia, cho jest od niego znacznie mniej ograniczony. Skazuje go to na wejcie w takie same koleiny konformizmu, gdy dostanie nauk od ycia: romans ze starsz ssiadk, by zakpi z jej ma, koczy si ci i pobiciem uwodziciela przez szwagrw. Arthur uznaje w rezultacie, e pora na ustatkowanie; zarcza si z dybic na niego adn Doreen i szykuje do zaoenia rodziny. Opis wyjciowy sporzdzi doskonale znajcy rodowisko Alan Sillitoe, ktrego wkadem w sukcesy filmowe formacji Angry Young Men bdzie jeszcze rwnie fundamentalna Samotno dugodystansowca; Reisz jednak, bdc przybyszem z Europy rodkowej, tym ostrzej widzia i umia wyrazi generaln tendencj brytyjskiego konserwatyzmu, owo nurzanie si z luboci w minionym i rozsmakowanie w szowinistycznej dramaturgii, jakie Alvin Toffler przeciwstawia krytycznemu stosunkowi rwnie pociganych przeszoci Japoczykw - owszem, smutnie idealizujcych prywatne pikne przeycia, ale szukajcych te w minionych zjawiskach korzeni za. Arthura nie oywia pragnienie konstruktywnej zmiany; oywia go prymitywna agresja, niedojrzaa dza lepego rewanu motywowana poczuciem pewnoci siebie i bezkarnoci - co tak si da we znaki w zachowaniach brytyjskich hord towarzyszcych pikarzom. Wrodzony konserwatyzm, tendencja do dziedziczenia tej optyki we wszystkich warstwach spoecznych bya jednym ze zjawisk najywiej niepokojcych "modych gniewnych". Najcenniejsz cech Z soboty na niedziel jest wanie opis owej mentalnoci, bez krytycznego witriolu, za to przy uderzajcej prawdzie powszedniej postaci i ta hali fabrycznej, ulicy z robotniczymi domkami, sobotniego lunaparku i pubu; wyjtkowo wan funkcj peni wic te subiektywne komentarze Arthura w monologu wewntrznym. Zasadnicze znaczenie dla powodzenia zamysu ma wspaniale inteligentna kreacja Alberta Finneya - do tej pory aktora teatralnego, i to szekspirowskiego - ale take bystre oko Reisza, ktry nie dopuci do adnych odstpstw i obcych naleciaoci przed kamer. W ten sposb w kinie "modych gniewnych" osignity zostaje trzeci stopie realizmu spoecznego, po poprzednich w Miejscu na grze (prawdziwy bohater w tradycyjnie opowiedzianej fabule i w tradycyjnym ukadzie sytuacyjnym) i Mioci i gniewie (nowe spojrzenie na prawdziw posta, ale przy formie narracyjnej utrzymujcej struktur klasyczn i z koncesjami na rzecz upodoba ogu, co zreszt - przy takim samym pierwowzorze teatralnym Richardson zachowa jeszcze czciowo przy Smaku miodu): Z soboty na niedziel nie podlega ju adnemu schematowi fabuy (biego narracyjna peni tu niewielk rol, film jest tworzony przez do swobodny cig scen) i nie podpiera si adnymi lirycznymi protezami sytuacyjnymi. Nowemu spojrzeniu towarzyszy te nowa muzyka: jednym ze znamion pokolenia gniewnych lewicowych liberaw jest jazz. Po Chrisie Barberze w Mioci i gniewie tu startuje jako autor komentarza muzycznego znany saksofonista altowy John Dankworth, ktry skomponuje opraw kilku czoowych filmw brytyjskich tej dekady. [1964] ZLDR, zobacz POWD ZIELENIl ZA KRLA I OJCZYZN, KING AND COUNTRY, Joseph Losey. Wielka Brytania Scenariusz: Evan Jones. Pierwowzr scenariusza: James Lansdale Hodson - nowela "Return to the Wood", John Wilson - sztuka "Hamp" oparta na tej noweli. Zdjcia: Denys Coop. Muzyka: Larry Adler. Scenografia: Richard Macdonald, Peter Mullins. Wykonawcy: Tom Courtenay (Arthur James Hamp), Dirk Bogarde (kpt. Charles Hargreaves), Peter

Copley (pukownik), Barry Foster (por. Webb), Leo McKern (kpt. O'Sullivan), James Villiers (kpt. Midgley), Barry Justice (por. Prescott), Vivian Matalon (kapelan), Jeremy Spenser (Sparrow), James Hunter (Sykes), Jonah Seymour (kpr. Hamilton), David Cook (Wilson), Larry Taylor (st. sierant). Daniel M. Angel Joseph Losey, Norman Priggen Richard Goodwin 88' Powraca raz jeszcze do pacyfizmu w bocie okopw pierwszej wojny wiatowej, po tym wszystkim, co powiedziano ju take na temat drugiej? Przypomina funkcjonaln tpot mechanizmu sdu wojennego, ktremu przywieca podtrzymanie morale, po mistrzostwie kinematograficznym Kubricka w ciekach chway? Sam Losey przyznaje, e to ryzykowne, lecz usprawiedliwia si, e o pewnych rzeczach jeszcze nie wspomniano. Z pewnoci. Dlatego take w nastpnych dekadach opisywa si bdzie na ekranie tamte nieludzkie dowiadczenia, ale nigdy ju w nastroju cikiego oskarenia publicystycznego i przy tak teatralnym gorsecie dramaturgii, e trudno byo o jak radykalniejsz zmian wyrazu. Zwaszcza przy do skpych rodkach: tylko znana sprawno reyserska Loseya (przez jeden dzie zdjciowy krci 12 minut gotowego filmu) rozwizaa problemy niskobudetowej produkcji. Za krla i ojczyzn to pomnik dla zapomnianych w bocie. Boto, szczeglnie w okolicach Passchendaele we Flandrii na wschd od Ypres, pochono wier miliona nie tylko zabitych, ale take rannych i ywcem we wcignitych (rozkazy zabraniay ich ratowa). Co moe w takiej sytuacji zrobi po trzech latach frontu czowiek, ktry jest ostatnim ocalaym ze swej kompanii? I gdy ona z londyskiego Islingtonu, ktra sama go namwia do pjcia na ochotnika, podobno przestaa ju na niego czeka? No c, moe pewnego dnia po prostu wyj z okopw i ruszy przed siebie do domu. Szeregowiec Hamp dugo tak wdrowa w otpieniu, byle dalej od huku dzia. Chcia to ju zrobi par razy. Nie jest szczeglnie mdry, niezbyt pojmowa konsekwencje, a przed sdem te nie potrafi si sprytnie wykrci odpowiedziami. Dla bronicego go kapitana Hargreavesa jego uczciwo jest oczywista. Prbuje ratowa Hampa tez o chwilowym zaamaniu; ale nazajutrz wyznaczono natarcie batalionu, wic adnego uaskawienia nie bdzie. Koledzy przychodz w nocy z rumem, aby pocieszy, rano nie bardzo chc trafi podczas egzekucji, ale przecie wszystko musi zosta dopenione. To Hargreavesowi przyjdzie dobi Hampa strzaem aski w usta, po czym zawiadomi rodzin, e poleg w akcji, a nie jak w szczur zdybany na kawaku cierwa. Tania, jeli nie w ogle natrtna jest symultaniczno losw onierza i sdzonego przez jego kolegw szczura, nietrafna te pokusa Loseya, wypywajca z sentymentw teatralnych, by poczy tu tragedi antyczn z tak cenionym Brechtem. Kryteria roku 1964 jeszcze dopuszczaj ten tryb i form argumentacji na ekranie; ju wkrtce, w czasach kontrkultury jak ognia unikajcej nadmiernej perswazyjnoci, trudno byoby o aprobat. Za krla i ojczyzn powtarza jednak sukces Sucego, take dlatego, e wcza si w nurt rozrachunkw z bezdusznoci imperialn. Atuty tematu zostay niewtpliwie wydobyte w peni: bezuyteczne na belgijskim froncie umiejtnoci i ludzkie wartoci kapitana, obracanie na marne wszystkich dobrych cech kolegw skazaca, a rwnoczenie zewntrzny kamufla grozy i bezsensu pod pomnikami patriotyzmu, od ktrych opowie si zaczyna. Istota zgubienia potencjalnej siy obrazu polega tu wszake na tym, e boto Passchendaele, wsysajce wszystko co najlepsze, dawao szanse na dynamiczn fizyczno wizji, na dotykalny realizm, ktremu najbardziej chyba sprzyja w tym filmie muzyczny akompaniament na harmonijce, natomiast Losey stylizowa ukady zastygajce na ksztat upozowanych fotografii "z zachodniego teatru wojny" i chrw z teatru ateskiego. Tym, co rozstrzyga zdecydowanie o wysokiej randze tak pomylanego dramatu, s kreacje protagonistw: kolejne wiarygodne wcielenie plebejskie Toma Courtenaya (nagrodzonego na festiwalu weneckim) i wyrastajca intelektualnie nad otoczenie posta kapitana, ktr Dirk Bogarde - pasjonat historii tamtej wojny i inspirator filmu - wprowadza rozbudowanie znaczeniowe. Na tle tych wszystkich otpiaych postaci w mundurach wyraa ono wewntrzne przekonanie, e tu chodzi nie tylko o niesprawiedliwo, o frymarczenie prawem i yciem, ale o powszechn gupot, z ktr, jak mwi Losey, nie wolno pertraktowa i polemizowa, lecz wycznie walczy. [1964]

ZAMIENIE, L'ECLISSE, Michelangelo Antonioni. Wochy Francja. Scenariusz: Michelangelo Antonioni, Tonino Guerra oraz Elio Bartolini, Ottiero Ottieri. Projekt scenariusza: Michelangelo Antonioni, Tonino Guerra. Zdjcia: Gianni Di Venanzo. Muzyka: Giovanni Fusco. Scenografia: Piero Poletto. Monta: Eraldo da Roma. Wykonawcy: Monica Vitti (Vittoria), Alain Delon (Piero), Lilla Brignone (matka Vittorii), Rossana Rory (Anita), Mirella Ricciardi (Marta), Francisco Rabal (Riccardo), Louis Seigner (Ercoli). Interopa Angelo Rizzoli Paris Film 124' Kocowa cz tryptyku o kruszeniu si uczu w dostatnim wiecie wspczesnym. Wraeniem decydujcym o klimacie tego "dramatu zabicia mioci przez technicyzacj" stao si dla Antonioniego zamienie soca przeyte w Mediolanie. Sfilmowa je nawet, nie po to jednak, by wykorzysta materia bezporednio, lecz aby okreli klucz wizualny i ton wewntrzny. Osign to zwaszcza w fenomenalnym szeciominutowym finale, zastygajcym w elu czasu: zwyky zmierzch na skrzyowaniu w rzymskiej nowoczesnej dzielnicy EUR, powstaej w latach czterdziestych, staje si apokalips wiata wolnego, zamonego, pozbawionego obcie spoecznych, uwolnionego od metafizyki - lecz wcale przez to nie uwolnionego od lku - i lodowato obojtnego. Gwna posta Zamienia to dwudziestokilkuletnia tumaczka, przeywajca w lipcu 1961 zwtpienie egzystencjalne bliskie temu, jakie dotkno inn rzymiank, Ann z Przygody: Vittoria odchodzi po paru latach od przyjaciela, cho nie motywuje tego adne zdarzenie, a jedynie jej potrzeba - czy moe raczej nakaz wewntrzny - intensywnoci uczu, ktrej nie umie podtrzyma. Wie, e Riccardo j kocha, e jej decyzja bdzie dla ciosem, a przecie, w imi uczciwoci, zrywa zwizek zbyt ju dla niej chodny. Niezalena materialnie, moe czeka na inn szans. Pierwsza, ktra pojawia si tego lata, to mody makler giedowy. Nie tylko ywioowy i przystojny, bo ponadto jeszcze zamony i z dobrej mieszczaskiej rodziny ale te atuty nie mog mie znaczenia dla Vittorii, ktra maestwu jest wyranie niechtna, natomiast skania si do emancypacyjnej niezawisoci, szuka oddechu swobodnych przestworzy, dy do nieskrpowanej ekspresji. Cho wic po wstpnych oporach angauje si w zwizek z Pierem, wkrtce postanawia wycofa, nie znalazszy w sobie oczekiwanej iskry. Na umwionym spotkaniu nie pojawia si take on, by moe pochonity gorczk zaj wywoan bess, a by moe dlatego, e rezygnuje z trudno uchwytnej Vittorii, przyzwyczajony do przelotnoci kontaktw erotycznych. Wyjanienie nie jest istotne: Zamienie, tak jak poprzednie dwa filmy, oddaje stan rzeczy nie zajmujc si konkretami poszczeglnych losw i nie opierajc na nieodzownych zdawao si elementach intrygi w wartkim cigu fabularnym. Syntetyczno jest tu jeszcze wysza, siga alegorii zmierzchu cywilizacji zachodniej. Potrzeba absolutu zaczyna ju by daremna, trwaa mio nieosigalna (lecz jej pragnienie drczce), samotno dotkliwa, lecz bezowocnie przeamywana ucieczkami w seks i emocje posiadania materialnego. W spoeczestwie konsumpcyjnym, gdzie wolno i odpowiedzialno (a take potencja twrczy, o czym wyraniej mwi Przygoda i Noc) s niszczone przez pienidz, lepiej czuj si zreszt konsekwentni egotyci, powierzchowni i indyferentni jak Piero; gorzej wiedzie si poszukiwaczom harmonijnej wsplnoty, trudnej do osignicia w gwatownym rytmie chwil, a take wszelkim hazardzistom wycigu materialnego, jak matka Vittorii i podobne jej waki koniunktury gospodarczej, albo jak inne mimochodem ukazane postaci ze rodowiska woskiej buruazji, galwanizujcej si substytutami energii yciowej. Bohaterka Antonioniego jest w tym krgu nieco instynktownie zdystansowanym obserwatorem. Monica Vitti, muza autora tryptyku, byskotliwie i subtelnie kreuje mod inteligentk pokrewn duchowo Annie z Przygody, amatorce Scotta Fitzgeralda, i Valerii z Nocy, czytelniczce "Lunatykw" Brocha: wraliw, lecz nie sab, wewntrznie uczciw, pikn, wyrazicie kobiec przez t doz nieobliczalnoci, ktra pomnaa urok jej pci, ale niezalen i zgodnie ze swym imieniem wygrywajc w nazbyt mskim wiecie. Bez wtpienia Vittoria ma te ten rys romantyzmu, nostalgii za naturalnoci rodowiska

yciowego, estetycznego wyrafinowania i wiadomoci egzystencjalistycznej, ktry cechuje Antonioniego; Zamienie unika jednak szczliwie moralizowania, bo intuicyjna bohaterka nie wyrasta ponad inne postacie zdolnoci rozumienia. Wybiera poprzez odejcie, nie poprzez krytyk. Wrd przewag tego obrazu nad poprzednimi jest te zanik manierycznoci wobec duo zrczniejszej metaforyki. Owszem, niektre z przenoni sytuacyjnych i wizualnych pojawiajcych si pord mrowia znakw maj nawet wiksz ostentacj, ni bywao poprzednio, ale s wspaniale celne: grzybopodobna wiea, oplatanie ludzi przez sie telefonw, tafle szklane odgradzajce Vittori od Piera albo cay kontekst giedy w dwu nadzwyczajnych, eksplodujcych w nurcie narracyjnym sekwencjach ktre skdind dowodz racji twierdze Antonioniego, e by na rwni z Viscontim wsptwrc neorealizmu choby w dokumencie Gente del Po (1947) i gdyby chcia, krciby pene dynamizmu dramaty w stylu De Santisa. Poszed jednak w innym kierunku, gdy bardziej od spoecznej interesowaa go samorealizacja indywidualna, a bardziej od sytuacji zbiorowoci losy pojedynczych ludzi, ktrzy po rozwizaniu podstawowych problemw materialnych wcale nie uwolnili si od materializmu, za to zatracili poczucie wsplnoty i jej ciepo. Niepewni siebie i innych, kryj si przed sob i znikaj. Wag tryptyku o erozji uczu znajduje Umberto Eco w tym, e jego autorowi "poprzez zestawianie i analiz odniesie pomidzy postaciami powiodo si stworzenie trwaej metafory naszych obecnych de". Krytycznie oceniwszy wymuszono niektrych poprzednich koncepcji, Antonioni mniej stylizuje kadr w niedynamicznych inscenizacjach poprzecznych (moe z wyjtkiem prologu) i przechodzi na krtsze ujcia: "sensem jest chwytanie ycia, nie chwytanie pikna". Bardziej jednak ni zmienny, szybszy rytm, ducha Zamienia okrela obraz sam w sobie i wanie tu najpikniejsz monochromatyczn opraw zdjciow stworzy Gianni Di Venanzo: pena gama ptonw wysnuta z mocnej czerni, w nielicznych scenach na otwartych przestrzeniach przeciwstawianej domenie bieli. Jeli temu filmowi czego brakuje, to na pewno nie pikna prawdy wizualnej w obserwacji. Jeszcze silniejsze wraenie czyni wszake w Zamieniu prawda klimatu. Dziki temu wanie, nie zuywajc sw, Antonioni umia tu da odpowied, czego w martwiejcej cywilizacji poddanej dyktatowi pienidza nie bd mogli znie kontestatorzy. Niektre elementy morderczego wpywu techniki, tak sugestywnie tu oddanego, jeszcze silniej objawi za dwa lata Czerwona pustynia. [1962] ZABI DROZDA, TO KILL A MOCKINGBIRD, Robert Mulligan. Stany Zjednoczone Scenariusz: Horton Foote. Pierwowzr scenariusza: Harper Lee - powie "To Kill a Mockingbird". Zdjcia: Russell Harlan. Muzyka: Elmer Bernstein. Scenografia: Alexander Golitzen, Henry Bumstead. Wykonawcy: Gregory Peck ("Atticus" Finch), Mary Badham (Jean Louise "Scout" Finch), Phillip Alford (Jem Finch), Brock Peters (Tom Robinson), John Megna (Dill Harris), James Anderson (Bob Ewell), Collin Wilcox (Mayella Ewell), Robert Duvall (Arthur "Boo" Radley), Frank Overton (szeryf Heck Tate), Estelle Evans (Calpurnia), Paul Fix (sdzia Taylor), Crahan Denton (Walter Cunningham), Steve Condit (Walter Cunningham Jr), William Windom (prokurator Gilmer), Rosemary Murphy (Maudie Atkinson), Alice Ghostley (Stephanie Crawford), Richard Hale (ojciec Arthura), Bill Walker (pastor Sykes), Ruth White (pani Dubose), Hugh Sanders (dr Reynolds), Kim Hector (Cecil Jacobs). Brentwood Kierownik produkcji: Alan J. Pakula 129' Adaptacja wyrnionej nagrod Pulitzera powieci Harper Lee zdaje si trafia dokadnie w swj czas: w nastroje demokratycznej odnowy pocztku lat szedziesitych, w haso "nowych rubiey", ktrym John Kennedy kieruje uwag na problemy socjalne Ameryki i oywia idealizm modziey emocjami antyrasistowskimi. Film o biaym prawniku z Alabamy, bronicym Murzyna pomwionego o gwat, reprezentuje kraj na festiwalu w Cannes wanie w dniach rozpoczcia w Alabamie decydujcej fazy obrony praw Murzynw: po aresztowaniu przez wadze lokalne ponad tysica czarnych manifestantw do akcji wkraczaj jednostki si rzdowych. Nic dziwnego, e jury jednogonie przyznaje humanistyczn nagrod specjaln, ktrej patronuje Gary Cooper, dzieu "sawicemu ludzk solidarno". Rwnie

oczywiste wydaj si nominacje Akademii i trzy "Oscary": za scenariusz, scenografi i dla protagonisty. Gregory Peck tym razem trafi na rol idealnie odpowiadajc swoim wrodzonym predyspozycjom; cokolwiek wic powiedzie o dokonaniach konkurentw do nagrody - wrd ktrych byli Peter O'Toole, Burt Lancaster, a take Jack Lemmon, obdarzony przez laureata sugesti, e to jednak on by lepszy w Days of Wine and Roses (1962) - przypadek Atticusa Fincha z Zabi drozda nie kwalifikuje si do rozwaa, e decydoway bardziej okolicznoci ni kreacja. I ten jednak skadnik - osobowoci Pecka i stylu ekspresji - znakomicie wspgra z objawiajc si w filmie typowoci optymistycznego dramatu protestanckiej obrony pryncypiw. Nieco starowieckiego, sentymentalnego, protekcjonistycznego, ale bardzo - mona nawet rzec: fundamentalistycznie - amerykaskiego. Czowiek sucy prawu stawia czoa motochowi z mieciny na Poudniu; cho po owdowieniu sam wychowuje dwoje dzieci, nie uchyla si od sprawy wyznaczonej z urzdu, bo musi da przykad, take im. Przegrywa przed sdem przysigych, jakkolwiek przesanki wskazywayby, e to nie Tom Robinson skrzywdzi nieszczsn Mayell Ewell, tylko jej wasny ojciec; przegrywa te potem, gdy sam mnie broni skazanego w pierwszej instancji przed linczem - bo Murzyn ginie podczas ucieczki przy przewoeniu go do wizienia okrgowego; zwycia wszak w ostatecznym rachunku wanie wwczas, gdy zaakceptuje zamanie prawa, by ochroni zabjc bezkarnego przestpcy. Waniejsza od litery kodeksu jest bowiem sprawiedliwo, w nakaz wewntrzny prawego chrzecijanina wyraajcy si tytuow zasad, e w adnym wypadku nie wolno umierca niewinnego i poytecznego ptaka (w oryginale chodzi o przedrzeniacza, fenomenalnego naladowc dwikw z wystpujcej tylko w Nowym wiecie rodziny kuzynw drozdowatych z Eurazji). Harper Lee zachwycio jednak w ekranizacji nie to, e film, grajc na mocno popularnych nutach i krzewic tradycyjne idee amerykaskiego dziaania, doczy do kampanii postpu, lecz e ze scenariusza, ktry Horton Foote sklei w kocu zaledwie rzemielniczo, wyczarowany zosta wiat przey tak blisko jej przypominajcy wasne dziecistwo. wiadome uproszczenia i naiwnoci tumaczy tu tryb opowieci, czego nie sposb nie bra pod uwag: mroki zaciankowej Alabamy roku 1932 widziane s oczyma bystrej szeciolatki, crki adwokata. W takim wymiarze film Mulligana zalicza si do najznakomitszych przekazw smaku dziecicej przygody i klimatu fantastycznych przey tego wieku. Obok planu poczyna dorosych istnieje w nim - biorc tamten w nawias wydarze z pierwszych sekwencji i z finau - plan zabaw trojga maych bohaterw: dziewczynki, jej starszego brata i przybyego na wakacje dziewicioletniego kolegi. Obiektem ich fascynacji jest skrywany przed okiem obcych, niepenosprawny umysowo syn ssiadw. Wyobraajc go sobie jako dzieciojada i czynic ze fetysz podniecajcych strachw nie przeczuwaj, e wanie on bdzie wybawc w chwili prawdziwej grozy. Mulligan, bezbdnie wspomagany przez fotografi Russella Harlana, umia fascynujco wyreyserowa nastrj dziecicych roje; to ten sam krg wrae, ktry znany jest z opisw przygd Tomka Sawyera i Hucka Finna (aczkolwiek jako nigdy nie udao si go przywoa w licznych ekranowych adaptacjach Twaina). Skojarzenie nasuwa si tym silniej, e wiadomie zostaa tu zastosowana staromodno narracyjna; sposb, w jaki ewokowana jest przeszo, pozwala nazwa film prekursorskim wobec fali retro, ktra pojawi si w kinie na progu nastpnej dekady. Mulligan naley obok Penna i Frankenheimera do liderw pierwszego pokolenia realizatorw uksztatowanych przez praktyk telewizyjn. Jak tamci dwaj, przeszed do kinematografii ju przed piciu laty, udanie zaczynajc dramatem modego baseballisty niszczonego psychicznie przez dnego sukcesw ojca. Fear Strikes Out (1956), w ktrym popisowe role zagrali Anthony Perkins i Karl Malden, zwiastowa te cis i owocn wspprac z aktorami. Bdzie ona wyrnikiem Mulligana (w Zabi drozda obejmuje to bez wtpienia take dzieci oraz postaci ta, wrd ktrych w pierwszej, niezwykej roli zwraca uwag Robert Duvall). Nastpne lata nie byy jednak udane i dopiero ponowna wsppraca z tym samym producentem - po zaoeniu z nim niezalenej wytwrni - przyniesie pasmo kilkuletnich sukcesw. Owym partnerem niemal wszystkich najlepszych przedsiwzi Mulligana jest Alan Pakula. [1966] ZAMACHOWIEC, IL TERRORISTA. Gianfranco De Bosio. Wochy, Francja Scenariusz: Gianfranco De Bosio, Luigi Squarzina. Zdjcia: Alfio Contini, Lamberto Caimi. Muzyka:

Piero Piccioni. Monta: Carla Colombo. Wykonawcy: Gian Maria Volont (Roberto "Ingegnere" Braschi), Philippe Leroy (Rodolfo Boscovich), Carlo Bagno ("Oscar" Varino), Giulio Bosetti (Ugo Ongaro), Roberto Severo (Danilo), Tino Carraro ("Smith" De Ceva), Jos Quaglio (Pietro), Anouk Aime (Anna Braschi), Gabriele Fantuzzi ("Nemo" Darin), Cesarino Miceli Picardi (kpt. Relli). 22 Dicembre Galatea Lyre Procinex 105' Przeciwko zbyt optymistycznemu patriotyzmowi Czterech dni Neapolu, z szacunkiem dla rzetelnoci Paisy: rzadki, a waciwie wyjtkowy we woskiej kinematografii film refleksji moralnej i ideowej, powracajcy do skrywanych w niepamici spraw wojny i przesilenia od schyku faszyzmu do ustabilizowania si republiki chadeckiej. De Bosio, znany turyski reyser teatralny i operowy, niegdy sam uczestnik ruchu oporu, odtwarza w swym filmowym debiucie wydarzenia znane z autopsji, przyjmujc ton wyranie odrbny. W kinie woskim kultywowana jest mitologia odrodzenia narodowego we wrzeniu 1943 - gdy ogoszone zostao zawieszenie broni z aliantami i odstpienie od sojuszu z Trzeci Rzesz - natomiast De Bosio zwraca uwag na rnice polityczne, rozamy i tragiczn sytuacj na pnocy kraju po restauracji faszyzmu i utworzeniu Republiki Sal. Zamachowiec opowiada o czarnych dniach grudnia 1943 w Wenecji. Po kolejnej akcji przeciwko okupantom (wybuch w komendanturze) Niemcy gro rozstrzelaniem zakadnikw, jeli nie ujawni si sprawcy. Miejscowy Komitet Wyzwolenia Narodowego, grupujcy przywdcw wszystkich stronnictw podziemia, postanawia ze wzgldu na sytuacj ludnoci cywilnej zaniecha czynw zbrojnych i wystpi, poprzez autorytety duchowne, o zwolnienie zatrzymanych w zamian za deklaracj spokoju; chrzecijascy demokraci s zgodni z komunistami. Nim jednak skontaktowano si z bojow grup sabotaow "Inyniera" Braschiego, ta podja nastpne zamachy. Rwnoczenie z rozkazem zaniepokojonego dowdztwa Italii Pnocnej, by absolutnie powstrzyma dziaania, faszyci wpadaj na trop Komitetu. "Inynier" zgadza si na odstpienie od akcji, jednak nie bezwarunkowo: zabija komendanta SS odpowiedzialnego za tortury. Ostateczny rozwj wypadkw nie przyznaje racji ani Braschiemu, ani zwolennikom zaprzestania zamachw: wikszo z nich ginie, podobnie jak zakadnicy. De Bosio, entuzjasta Brechta, wyranie stara si o przeciwiestwo czonej z podobnymi tematami widowiskowoci: w opisie dramatycznych wypadkw dy do paradokumentalizmu Salvatorego Giuliana, gwn za wag przywiza do przedstawienia rnorakich stanowisk ludzi podziemia antyfaszystowskiego. Nie ulega wtpliwoci, po czyjej stronie s jego sympatie, jednake rozkad racji pozostaje obiektywny. Na ten czynnik zwrcona jest gwna uwaga i, rzeczywicie, od strony frapujcej dyskursywnoci film wypada wietnie. Gorzej - przy caym zadbaniu o prawd rekonstrukcji, wypywajcym w kinie woskim w naturalny ju jakby sposb z zasad neorealistycznych - przedstawia si filmowo narracji: obfity dialog sprawi, e wyszy na jaw przyzwyczajenia sceniczne. Ale w sumie decyduje co innego. Zamachowiec - powstay dziki inicjatywie grupy "22 Dicembre" (Olmi, Lina Wertmller, Damiano Damiani, De Bosio, Eriprando Visconti, Alberto Caldana) deklarujcej dziaanie w imi realizmu i potrzeb wspczesnoci, co potwierdzone bdzie kilku filmami zrealizowanymi w mediolaskiej firmie produkcyjnej - pozostanie wyjtkiem. wietne lata, podczas ktrych powrcio echo neorealizmu i s podejmowane w sposb powany rnorodne tematy, maj si niebawem skoczy; gr zdecydowanie wemie kino uciech rozrywkowych, pniej za, w sytuacji gwatownej - take terrorystycznej - walki politycznej pomidzy skrajn lewic a neofaszystami, nie bdzie ju mowy o podobnych jak w filmie De Bosia rekapitulacjach, tym bardziej za o rzeczywistym rozliczeniu lat wojny, ktre, dokonane w por, mogoby te zapewne wpyn na sytuacj wewntrz kraju w latach siedemdziesitych. Bohater wrzenia 1943, marszaek Badoglio, najpierw by naczelnym dowdc odpowiedzialnym za rzezie w Etiopii, jednym z tych piciu procent zbrodniarzy wojennych na listach komisji midzynarodowej, ktre przypadao jego rodakom. Historia (a cilej, midzynarodowa konfiguracja polityczna) sprawia, e aden z nich nie zosta osdzony. To Alcide De Gasperi, przywdca chrzecijaskich demokratw,

ostrzega w licie kierownictwo komisji aliantw ju 6 kwietnia 1946, e aresztowanie woskich ludobjcw, czego domagali si rwnie Grecy, Albaczycy, Chorwaci, Sowecy i Czarnogrcy, "wywoa niebezpieczn reakcj kraju i dajce si usprawiedliwi oburzenie"... [1966] ZASTAWA ILICZA, zobacz MAM 20 LAT ZAUEK, SIKTOR, Wgry Scenariusz: kos Kertsz, Tam s Rnyi. Pierwowzr scenariusza: kos Kertsz - powie "Sik tor". Zdjcia: Ott Forg cs. Muzyka: Gza Berki. Wykonawcy: G bor Koncz (Vince Bogn r), Mari Tr csik (Gabi), S ndor Horv th (Mikls Krajczi), Istv n Dgi (Ferenc Tth), Kati Brndi (Erzsi), Jzsef Madaras (Jancsi), Borb la Labancz (pani Rell), Ilona Kassai (pani Balik), Attila Bartha (Bandi Schnberger), Ferenc D. Kiss (Marcsi Czink), Andr s B lint (lekarz). MAFILM - 2. Stdi 88' Dziewitnastoletni Feri Tth dosta si do niewoli na froncie wschodnim, zanim jeszcze w ogle zacz walczy; poniewa jednak by w oddziaach przeciwpancernych, zakwalifikowano go jako faszyst. Do kraju wraca znad Obu dopiero po 110 miesicach agrw, kiedy jego Gabi nie tylko jest rozwdk z trzyletnim chopczykiem, ale wie j mio z modym robotnikiem. Gdyby Vince nie waha si po chopsku, czy polubi "niewie" z dzieckiem, gdyby nie by pod wpywem dumnych uprzedze, a Gabi nie lkaa si decyzji, po poprzednim rozczarowaniu chcc by pewna uczu ma, wtedy tragiczny Tth szedby ju sam sw cierniow drog, by moe zdolny udwign los. Ostatecznie jednak jego nieszczcie pocignie innych: rozdarta midzy litoci a podaniem, wiernoci wobec minionego i lkiem przed zazdrosnym desperatem, jakim sta si jej dawny Feri, Gabriella wychodzi za niego, by niebawem, ju z trzymiesiczn ci, wrci z decydujcymi dylematami do Vincego. Ju ich nie rozwie. M zakatuje j na mier. W kinie wgierskim, szczeglnie dobrze umiejcym pokazywa warto pracy i portretowa rodowisko proletariackie, Tam s Rnyi cieszy si pod tym wzgldem zasuon renom. Uderzajco prawdziwe s te jego postaci bohaterw Zauka. Nie na tym jednak polega sia tego nadzwyczaj kameralnego i powcigliwego filmu, w ktrym tylko muzyka agodzi przytaczajcy klimat pocztku lat pidziesitych; cho na plan pierwszy wysunite s indywidualne przyczyny psychiczne i mentalne, to poprzez osoby, relacje pomidzy nimi i ich samotne szamotanie si z yciem wyraona jest sytuacja ogu, przede wszystkim w umiejtnie prowadzonym tle rozrachunku politycznego, lecz take w perspektywie poczucia narodowego fatum. Kluczem do przeprowadzenia zamiaru s ciche nastroje wykorzenienia, krzywdy, osaczenia, podejrzliwoci i niepewnoci nawet siebie, zarwno przekazywane przez protagonistw - zwaszcza przez Mari Trcsik, najwybitniejsz aktork wgiersk swojego pokolenia - jak wydobywane przemylanie oszczdn, wyrastajc z czerni i mroku form obrazow. [1963] ZEMSTA YUKINOJA, YUKINOJO HENGE, Kon Ichikawa. Japonia. Scenariusz: Natto Wada. Pierwowzr: Daisuke Ito, Teinosuke Kinugasa - scenariusz filmu Yukinojo henge (1935). Inspiracja: Otokichi Mikami - powie odcinkowa "Yukinojo henge". Zdjcia: Setsuo Kobayashi. Muzyka: Tamekichi Mochizuki, Yasushi Akutagawa, Masao Yagi oraz Yahichi Takezawa. Scenografia: Yoshinobu Nishioka. Monta: Shigeo Nishida. Wykonawcy: Kazuo Hasegawa (1$ Yukinojo Nakamura; 2$ "Yamitaro"), Fujiko Yamamoto (Ohatsu),

Ayako Wakao (Namiji Dobe), Eiji Funakoshi (Heima Kadokura), Ganjiro Nakamura (Sansai Dobe), Eijiro Yanagi (Hiromiya), Raizo Ichikawa ("Hirutaro"), Saburo Date (Kawaguchiya), Chusha Ichikawa (mistrz Kikunojo Nakamura), Shintaro Katsu (Hojin), Jun Hamamura (Isshosai), Kikue Mori (okrutnica), Narutoshi Hayashi (Mukuzu), Masayoshi Kikuno (ojciec Yukinoja), Toshiro Chiba (ronin), Koichi Mizuhara (dworzanin Dobego), Tadashi Kato (dworzanin szoguna), Eigoro Onoe (szogun Ienari Tokugawa), Musei Tokugawa (narrator). Daiei 113' Daieiscope Agfacolor Najefektowniejszy - obok dokumentu Tokyo orimpikku (1965) - film Ichikawy jest waciwie produkcj okolicznociow: wytwrnia "Daiei" urzdzia wystawny benefis z okazji trzechsetnego wystpu ekranowego sawnego Kazua Hasegawy. Podwjnym protagonist (jako tytuowy onnagata, czyli aktor kabuki grajcy role kobiet, oraz jego sojusznik, zodziej Yamitaro) by ju Hasegawa przed trzydziestu niemal laty, w pierwszej ekranizacji tej historii reyserowanej przez Kinugas, ktry notabene sam zaczyna karier wanie w wielce szanowanej w kraju specjalizacji onnagaty. Tamta wersja Yukinojo henge (1935) bya jednake tylko banalnym melodramatem sensacyjnym dajcym to popisu dwudziestosiedmioletniego gwiazdora; remake jest za rzeczywicie ukoronowaniem jego mistrzostwa aktorskiego w towarzystwie znamienitych kolegw (cho wiek przeszkadza mu by penym wigoru Yamitarem), ale przede wszystkim jest fantasmagori rozmaitych elementw, doprawion byskotliwym czarnym humorem Ichikawy, jaki nigdzie indziej nie znalaz trafniejszej manifestacji. Wypadki rozgrywaj si pod koniec okresu despotycznych rzdw klanu Tokugawa, w roku 1836. Podczas stoecznych wystpw swojej trupy kabuki bohater dostrzega na widowni Sansaia Dobego, teraz oficjaa w subie szoguna, ktry przed dwudziestu laty w Nagasace - wraz z kupcami Kawaguchiy i Hiromiy - zrujnowa i doprowadzi do samobjstwa jego rodzicw. Yukinojo decyduje si zici dugo odkadan zemst, uwodzc crk Dobego, ulubienic szoguna. Rzeczywicie, Namiji zakochuje si w nim po uszy. Nastpnie mciciel podega Hiromiy do spekulacji cenami ryu wymierzonej przeciwko Kawaguchii. Prowokacja odnosi skutek: poszkodowany podpala magazyny rywala i ginie po zaatakowaniu go osobicie, natomiast Dobe odmawia Hiromii pomocy w odzyskaniu pozycji, poniewa rozumie, e dziaania byy te porednio wymierzone przeciwko niemu. Tymczasem swoj rol odgrywaj cisi protektorzy Yukinoja, ludzie przywdcy zodziejskiego podziemia Yamitara (ktry ma te mae wasne problemy z modymi wsplnikami i ewentualnymi rywalami: narwanym Hirutarem i nienawidzc mczyzn Ohatsu). Gdy mianowicie Namiji popada w tarapaty po czmychniciu z dworu szoguna w poszukiwaniu Yukinoja, ratuj j przed bezlitosn strczycielk. Niestety, dziewczyna nie przetrzymaa dramatycznych przey (najpierw dyba na ni Hiromiya, chcc porwa dla zemsty na Dobem, lecz z nim poradzia sobie sama za pomoc noa). Sprowadzony przez Yamitara mciciel jest wiadkiem jej mierci w gorczce, co kruszy jego serce. Dowiedziawszy si o mierci crki, Dobe da od Yukinoja honorowego samobjstwa; wtedy jednak poznaje prawd i sam wypija trucizn. W caej tragedii tyle dobrego, e Yamitaro przeywa odrodzenie moralne, Ohatsu za zaczyna reagowa jak kobieta i byaby chyba skonna pj za nim. Yukinojo bierze udzia w ostatnim swym wystpie w zespole mistrza Nakamury i znika bez ladu. Reyseria Ichikawy sprawia, e ju same znaczenia treciowe osigaj duo wikszy stopie komplikacji ni wynikaoby z prostego przedstawienia tej fabuy. Yukinojo jako kobietamczyzna zachowuje si nie tyle androgynicznie, co dualistycznie; jego zemsta nabiera te cech wyzwolenia, a sytuacja przedstawiona jest z byskotliw ironi; nastroje biegn dwoma torami: zasadniczemu dramatycznemu odpowiada podtekst komediowy niczym w intermediach sztuk szekspirowskich; Ichikawa czyni te nieoczekiwane odwoania stylistyczne do kina jeszcze sprzed epoki dwiku. Znakomicie inscenizuje przy tym wszystkim popisowe sceny dynamiczne. Prawdziwe wspaniaoci objawiaj si jednak dopiero w formie obrazowej, zarwno w bezporednim oddaniu specyfiki teatru kabuki - jego barw, wiate, choreografii spektaklu - jak w rozwizaniach scenograficznych, a przede wszystkim w plastyce zdj Setsua Kobayashiego, ktry pierwsz wybijajc si prac da w plenerach Ogni polnych, tu za dowodzi ju caej skali talentu. Ptno ekranu przywouje wspaniae reminiscencje arcydzie narodowej grafiki, kipi kolorami, zachwyca miaymi zmianami przestrzeni wydarze: na szare, mgliste, neutralne zazwyczaj to

rzucone zostaj efektowne plamy monochromatyczne, ostre refleksy i ciemne kontury sylwetek pierwszoplanowych. Klasa, z jak Ichikawa umia odpowiedzie na wyzwanie nakrcenia filmu na podstawie podobnego materiau wyjciowego pozwala nazwa Zemst Yukinoja najciekawsz w swojej dziedzinie interpretacj ekranow. [1964] ZESZEGO ROKU W MARIENBADZIE, L'ANNE DERNIRE R MARIENBAD, Alain Resnais. Francja Wochy. Scenariusz: Alain RobbeGrillet. Zdjcia: Sacha Vierny. Muzyka: Francis Seyrig. Scenografia: Jacques Saulnier. Monta: Henri Colpi, Jasmine Chasney. Wykonawcy: Delphine Seyrig (kobieta), Giorgio Albertazzi (przybysz), Sacha Pito (porzucany). ff 94' Dyaliscope Genialne odkrycie potgi kina onirycznego, jedno z dzie podobnie dla rozwoju filmu wanych co Obywatel Kane, Pancernik Potiomkin, Rashomon, Nietolerancja, Siedmiu samurajw czy Portier z hotelu Atlantic: Resnais i RobbeGrillet obrazuj wiat psychiki jako realn rzeczywisto, jako dokument z wyobrani person dramatu, roztaczajc hipnotyczn wizj o niezwykej spoistoci ze sfer dwikow zarwno obficie obecn muzyk, jak melodycznie stylizowanym dialogiem. Sceneri jest barokowy hotel z rozpocierajcymi si wokoo ogrodami (zdjcia krcono w Nymphenburgu, Schleissheimie i Amalienburgu, paacach monachijskich). Elitarne towarzystwo, dwudziestowieczne, ale w nie okrelonych bliej latach, spdza tu czas na rozrywkach salonowych w typowy dla si sposb; wrd obecnych pewien mczyzna niestrudzenie przekonuje pewn kobiet, e rok temu obiecaa mu porzucenie ma, o ile on sam wytrwa przy swej decyzji, i e czas ten wanie nadszed. Kobieta zaprzecza, jakoby mogo si to sta we Frederiksbadzie, bo nigdy tam nie bya; mczyzna zapewnia wic, e wobec tego chodzio o Karlstadt lub Marienbad, i pokazuje fotografi, ktr by jej zrobi. Nie, to aden dowd, zdjcia w ogrodzie marienbadzkim mg zrobi kady: bohaterka nadal neguje, jakoby kochaa i przyrzekaa. Jej protesty coraz bardziej wszake wydaj si tylko objawem kobiecej zmiennoci, argumenty przystojnego nieznajomego zyskuj wag prawdopodobiestwa, m za ze smutkiem zdaje sobie spraw, e zostanie opuszczony, bo czas jego mioci przemin. Tamtych dwoje te zreszt wie, do jakiego koca to wszystko zmierza; czy te raczej, do jakiego punktu, od ktrego znw wszystko si zacznie, ju w innej konfiguracji. I rzeczywicie: w finale kobieta wyjeda z tym, ktry j zdobywa. Alegoria odwiecznego trjkta? Tak, Zeszego roku w Marienbadzie na pewno zajmuje si atrakcyjnym tematem kobiety pomidzy dwoma mczyznami, pomidzy stabilizacj a wolnoci, ale nie jest ani alegori, ani zbiorem symboli, jak wydawao si jego przeciwnikom tym zawzitszym, e film zdoby Grand Prix w Wenecji. Najbardziej hermetyczny z filmw nouvelle vague moliwy by do zrozumienia, ich zdaniem, zaledwie przez kilkaset osb. Zobaczyy go miliony: sta si jednym z najbardziej kasowych dzie francuskich nowatorw i naley do niego koronna z zasug rozszerzenia oddziaywania kina, ktre tropem nowej powieci wkroczyo na terytoria rezerwowane dotd dla innych sztuk. Oczywicie, e zasadnicz rol odegra snobizm (cho take wskazanie weneckiego jury: dekada lat szedziesitych utrwali nieocenione znaczenie festiwalowych laurw w promocji wartoci filmowych). Warto doda, e inicjatorami filmu nie byli ani RobbeGrillet, ani Resnais, lecz wanie producenci (Pierre Courau i Raymond Froment), ktrzy przedstawili twrcy nouveau roman propozycj wsppracy z twrc Hiroszimy mojej mioci; take rodowd Zeszego roku w Marienbadzie by wic spraw entuzjazmu dla nowinek. Najbardziej awangardowe arcydzieo spord tych, ktre odniosy natychmiastowy sukces, tworzy za zaiste labirynt znaczeniowy francuski ogrd, tyle e o prostych ciekach, jak zauway Konrad Eberhardt: podr po nim jest nie tylko wielce przyjemna, ale i atwa, gdy ma si klucz do marienbadzkiej poetyki snu. Sen nie jest jedynie tym, co si widzi - tumaczy Roman Polaski - lecz take tym, co si wie. "Mwi do

mojej ony, a to jest mj ojciec, ktry wszake wyglda jak moja ona; ale ja wiem, e to mj ojciec. Pokaza co takiego w kinie jest niezmiernie trudno". Trudno polega na zburzeniu materialnej dosownoci; z identycznych powodw nadzwyczaj grzskim gruntem w kinie jest metafizyka. RobbeGrillet i Resnais rozumieli wic, e konkretne musz zmieni w hipotetyczne, zatrze rnic midzy jaw a imaginacj, sprowadzi rzeczywisto ekranow do nierozrnialnej, niczym w ujciu Pascala: "Poowa naszego ycia mija we nie i kto wie, czy druga poowa, gdy wydaje si nam, e czuwamy, nie jest innym snem, rnicym si nieco od pierwszego, z ktrego budzimy si sdzc, e spalimy". Ten stan hipotetyczny musia obejmowa rwnie zaoenie, e si wie; e subiektywna materia wiadomoci zawiera skumulowane dowiadczenia. Jak Hiroszima moja mio, tak Zeszego roku w Marienbadzie ("czyli perswazja" - dopowiada komentujc film Resnais) jest projekcj wyobrae o zwizkach uczuciowych. Intrygujca zagadka, co jest prawd, a co zmyleniem w sowach dialogw i monologw, w subtelnie wprowadzanym asynchronie sw i obrazu odpowiadajcego opisowi tekstowemu, w konfiguracjach retrospekcji i rzekomej teraniejszoci, suy jedynie dialektycznemu wcigniciu w sfer psychiki, narzuceniu antykartezjaskiej dwoistoci, ktra po pewnym czasie powoduje utrat punktu odniesienia, uwolnienie si od "tyranii zdrowego rozsdku", jak to okrelili autorzy. rodkiem formalnym do osignicia tego celu jest uwiedzenie stron plastyczn i rozlewn, potn muzyk organow, w ktrej Francis Seyrig - brat protagonistki - wykorzysta i stylizacj barokow, i struktury dodekafoniczne, ale przede wszystkim motywy z kompozycji Bacha. W tym dywanie instrumentalnym szczeglnie wane byy kwestie wspbrzmienia harmonicznego oraz pynnych przej pomidzy wtkami; Seyrig korzysta z konsultacji Henriego Colpiego, zarazem mistrza rytmu montaowego i muzykologa. Rezultat jest tym wanie, co byo marzeniem Disneya w dokumencie przyrodniczym: pen integracj obu warstw, oczywicie w duo bardziej zoonej skali odniesie. Nie mniej wan rol peni zawarto kadru: w luksusie paacowym (bo przecie ni si zawsze bogato), ale za to w czerni i bieli, gdy monochromatyczno uzna Resnais za znacznie lepiej oddajc wymiar oniryczny. Obydwie decyzje wydaj si bezbdne, tym bardziej e wspaniaa plastyka fotografii uwypuklia w tonacji rzeczywiste zrnicowanie barwne: daje si odczu, e Jacques Saulnier sporzdzi scenografi w kolorach rowym i zotym, dostosowanych do wntrz paacw monachijskich! Z tym wykwintnym tem koherentnie zostaje te poczony garnitur wystpujcych postaci, dostojnych w rytmie poruszania si - tak jak dostojne s pynne, dugie, nawet kilkudziesiciometrowe jazdy kamery - i dostojnie zamierajcych w momentach czasu zastygego (nie przeceniajc znaczenia tego faktu warto wspomnie, e dziewitnastoletni Resnais by statyst na planie Wieczornych goci w scenie zaklcia moc szatask i unieruchomienia uczestnikw balu w komnatach redniowiecznego zamku). Ekskluzywna martwota (i rafinowana sztuczno struktur ogrodowych oraz zakrzepnicie ycia w figurach pomnikowych o intrygujcych gestach) ma tu jednak inne jeszcze znaczenia. rodowisko naturalne dla stabilizacyjnego luksusu kobiety jest zarazem obce dla przybyego zdobywcy. Sylwetka Giorgia Albertazziego, przy caej jego elegancji, rni si od pozostaych nie tylko wiksz ywoci; jest rwnie, by tak rzec, mniej arystokratyczna. Jeszcze wyraniejszych sugestii dostarcza narracja bohatera (to jego wiat wewntrzny jest tu pierwszoplanowy): "Mury... korytarze... zewszd otaczay mnie ponure mury... pustynne salony, nie koczce si korytarze, na ktrych nie sposb si zatrzyma... drzwi w amfiladach, ciemne lustra... i dywany tumice kady odgos zawsze cichych rozmw, jakby ucho znajdowao si gdzie daleko... i wszdzie napisy proszce o cisz... o cisz..." A wic take i w tym filmie nouvelle vague obcy jest zamknity i zastygy wiat elit, poddany ograniczajcym reguom i rytuaom; wiat, w ktrym wygrywa zimny posiadacz, zawsze pierwszy, jak w marienbadzkiej (w istocie starochiskiej) grze 7531, waciciel lgncej do komfortu kobiety w zotej klatce, niechtnej j porzuci, zaguszajcej zew podania. Do czasu przecie: zastygy ukad zostaje rozbity. W 80 minucie w posuwisty cig uj utrzymanych w ciemnej tonacji wdziera si ywy strumie rozbielonych kadrw negatywowych, zakoczonych udziewiciokrotnionym najazdem na rozpocierajc ramiona bohaterk. Gdy ta, ktrej wolno nie jest si sprawcz, lecz jest si rozstrzygajc, zdobdzie si na wybr mczyzny, ktry bardziej o ni zabiega, zastygy ukad zostaje rozbity, bo najczciej tak przedstawia si kolej rzeczy: ruch jest wszystkim (zwaszcza dla ludzi lewicy, do ktrych naley Resnais ). Przybysz ofiarowa fantasmagoryczn przeszo, niejasn przyszo i niewtpliw swobod zagubienia si w mroku poza murami. Stao si tak, jak w Kochankach i jak w surrealistycznym L'ge

d'or (1930) pierwszym ekranowym manifecie wolnej mioci. Oczywiste zwizki z surrealizmem s i tutaj, gdzie oniryczno obrazu i muzyki do wyranie marginalizuje inny wymiar artystyczny, ten, ktry wnis RobbeGrillet jako geometra opisu zewntrznego przeciwstawionego mieszczaskiemu psychologizmowi: wyjciow inspiracj wizualn Zeszego roku w Marienbadzie - jawn szczeglnie w penych planach ogrodu z zamarymi postaciami - byo somnambuliczne, klasycyzujce malarstwo Paula Delvaux, surrealisty belgijskiego w apogeum powodzenia. W pierwotnych zamierzeniach mia on by take scenografem filmu. Surrealizm nawet w odczuciu potocznym czy si z psychoanaliz, i akcenty te Resnais wiadomie wzmacnia, wykorzystujc na przykad przepastno komnat monachijskich jako freudowsk skonno do narcyzmu. Wolno snu jest wolnoci najwysz. Sen jako marzenie to realizacja pragnienia lotu w czasie swobodnym i bezkresie. Zdarzenia ze snu - jak zauwaa Suzanne Langer - maj charakter przestrzenny, lecz cho w istotny sposb s z przestrzeni zwizane, to najczciej w niepohamowanych proporcjach, nie przyporzdkowane adnemu ukadowi przestrzennemu. Jest to przestrze swobodna i t estetyczn waciwo snu przej film oniryczny, szczeglnie odrniajcy si, pomimo wizualnego charakteru, od sztuk plastycznych: "przestrze filmowa pojawia si i znika, bdc zawsze iluzj". Rwnie dobrze przy otwartoci interpretacji, ktrej Resnais sprzyja zacierajc kontury, mona sen paacu marienbadzkiego skojarzy ze snem mierci, a przybysza z jej wysannikiem. Nie to jednak istotne, lecz poezja wprowadzona mikkim stylem reyserii, przeciwnym geometrycznej twardoci struktury scenariusza: czynnik ludzki w otchani czasoprzestrzennej, sprowadzajcy oniryczno do poziomu osobistego dla kadego, kto zechce si podda jej fluidom. Zeszego roku w Marienbadzie jest pierwszym tak dynamicznym wkroczeniem w wiat antymaterii ekranowej; uruchomieniem, jak to okrela RobbeGrillet, projekcji filmu wewntrznego; wyjciem z krgu widowiska kinowego zwizanego wprost z dramatem psychoanalitycznym. Rewolucji, ktr zainicjowa dwoma pierwszymi filmami Resnais - w czym najpierw wspuczestniczya Marguerite Duras, a potem RobbeGrillet - nie bd jednak w stanie kontynuowa ani jego partnerzy, ktrzy podejm batuty reyserskie, ani on sam, cho zrazu by gotw realizowa jeszcze pi innych projektw autora "Gum", znalaz z nim bowiem dobre porozumienie tym bardziej, e nastpio ono nie na gruncie literatury, lecz fraz obrazowych. Nastpna prba, Muriel ou le temps d'un retour (1963) - rwnie wymierzona w mieszczaski wiat dobrobytu cywilizacyjnego, w tym wypadku lepy na zbrodnie i zniewolenie, nie niepokojony tym co obok - okae si pierwszym z eksperymentw sztucznych, wyprowadzonych na faszywym tonie zdystansowania, jakkolwiek nie pozbawiona bdzie elementw wielkoci; pniej natomiast, po wyreyserowaniu trzeciego ze swych wybitnych dramatw - Wojna si skoczya - Resnais straci werw. Za cztery lata oniryczn tragikomedi wiadomoci zbiorowej - wan, lecz samotn i wyranie niedoskona w impecie kinematograficznym - przedstawi Konwicki w Salcie. Na wskazanym nowym szlaku nie bdzie jednak innych kontynuatorw, w kadym razie takich, ktrzy osignliby wyrane powodzenie a do nastpnej dekady, gdy swe przenikajce si wiaty objawi Jacques Rivette, i do kolejnego dziesiciolecia, gdy o krok dalej postpi Peter Greenaway. [1962] ZIMNE DNI, HIDEG NAPOK, Kovcs Andrs. Wgry. Scenariusz: Kovcs Andrs . Pierwowzr scenariusza: Tibor Cseres - powie "Hideg napok". 104' Agascope W cigu trzech dni od 21 stycznia 1942 wojska wgierskie wymordoway w Nowym Sadzie 3309 ludzi, gwnie Serbw i ydw, z tego niemal 300 osb w podeszym wieku. Pacyfikacja w Wojwodinie, podwczas przyczonej powtrnie do Wgier, przebiegaa pod hasem zlikwidowania partyzantki; w istocie jednak objawy dziaalnoci podziemia zbrojnego zostay sfingowane, wsplna za prowokacja faszystw niemieckich i wgierskich suya wcigniciu w spiral terroru i zaangaowania wojskowego po stronie Osi (wydarzenia rozegray si tu po wizytach von Ribbentroppa i Keitla w Budapeszcie). Rozmiary masakry zaalarmoway rzd, Horthy rozkaza przerwa "akcj oczyszczajc", winni stanli przed sdem; nikt prawie jednak nie zadawa sobie wwczas pytania, co bdzie z wykopan nienawici

serbsk, jeeli wojna zostanie przegrana; nie doszo te, jak to bywa regu w takich przypadkach, do sprawiedliwego osdu zbrodniarzy. Rzetelne rozprawy przeprowadzono dopiero w roku 1946. Zamysem Zimnych dni jest znalezienie waciwej miary na opis i ocen tego, co si stao - w lad za ksik, najbardziej bezlitosn w autokrytycyzmie z opublikowanych dotd na Wgrzech. Cseres przedstawi habice fakty z perspektywy czterech mczyzn z celi wiziennej, oczekujcych na rozpraw przed trybunaem ludowym (ich sylwetki i losy s fabularnym przetworzeniem szczegw wydarze w oparciu o akta obu procesw). aden z nich - ani kapitan, ani oficer marynarki mianowany komendantem dworca kolejowego, ani aspirant wprost ze szkoy wojskowej, ani onierz zatrudniony przy wpychaniu trupw do przerbli na Dunaju - nie nalea do sprawcw kierujcych zbrodni. Wykonywali tylko rozkazy dowdcw, nie sprzeciwiajc si zasadzie tego, co si dziao. Gwny bohater zapaci ponadto nader wysok cen osobist: w chaosie wypadkw zgina jego ona. To w celi dowiaduje si od wspwiniw, e take j - gdy uja si za zaprzyjanion wacicielk kwatery (ydwk) i gosposi (Serbk) - zastrzelono w rzezi na lodzie, upokarzajc wczeniej i gwacc wanie dlatego, e upominaa si o swoje prawa ony oficera. Oszalay z rozpaczy gwny bohater zabija podkutym obcasem bezceremonialnego zwiastuna tragedii: wie, e sam te jest winien mierci ony, bo w interwencji przeszkodzio mu to, e j zdradza. Uwaga autorw ogniskuje si wanie na dwch czynnikach psychicznych, furii i zaniechaniu, ktre zadecydoway o losie kapitana i jego bliskich tak samo, jak o rozwoju styczniowych wydarze w Nowym Sadzie i o mechanizmach podobnych masakr. Amok przemocy trudno opanowa; na tym buduj rachuby amoralni manipulatorzy. O wyzwoleniu go jednak, co najmniej w rwnym stopniu jak prowokacja rzemielnikw totalitaryzmu, decyduje indyferentyzm zaniechania. Potpia siewcw za to banalne i jaowe; w Zimnych dniach przedmiotem rozwaa s postawy milczcych wspuczestnikw. Nie tylko czterech gwnych. Przez bogate to retrospekcji, oprcz zbrodniczych dowdcw - jaskrawych jak w ciekach chway - oraz nielicznych odwanych oponentw przewijaj si jeszcze inne postaci Wgrw o znamiennych postawach i motywacjach. Zimne dni, najwybitniejszy rodzimy film dekady i drugie po Dwudziestu godzinach gone dzieo cyklu rozrachunkowego, daje bowiem wiwisekcj narodow przyczyn, dla ktrych, jak uwaa Kovcs, od stu lat historia kraju jest seri katastrof zawinionych przez nacjonalizm (przy czym ma na myli nacjonalizm elit). Trzeba oczywicie pamita, e wczeniej przez lat dwiecie trwaa seria powsta narodowych z rwnie katastrofalnymi finaami, rozliczanych potem przez pragmatykw przeciwko romantykom z argumentami rozkadajcymi si jak w dyskusjach polskich, ale przy wiadomoci pewnej niepowtarzalnej specyfiki rodzimej: z najmniejszymi szansami powodzenia irredent na pocztku i z sukcesami zaprzepaszczanymi przy najlepszych okazjach na kocu, gdy triumf oddawao si wrogim Habsburgom Andrs Kovcs stara si znale logik bdw dotychczasowych i poczyna otwierajcych korzystne perspektywy przyszoci poprzez swoje analizy na ekranie. Najwybitniejszy autor filmw politycznych i publicystycznych zdoby rozgos poprzednim Nehz emberek (1964), penometraowym dokumentem o ludziach przeprowadzanej wanie radykalnej reformy gospodarczej; wczeniej nie wydawa si w ogle kandydowa nawet do grupy liczcych si realizatorw krajowych, przez dziesi bez maa lat po ukoczeniu studiw reyserskich zajmujc stanowisko kierownika literackiego. Specyfik kina wgierskiego we wanie rozpocztym okresie wietnoci jest dopenienie nowofalowej stawki trzydziestolatkw przez trjk starszych kolegw - Kovcs, Bacs i Jancs - bd zajmujcych si wczeniej konsultacjami scenariuszowymi, bd dokumentami i debiutujcych w fabule filmami niepozornymi, lecz potem majcych wyj na plan pierwszy nie tylko w wymiarze problemowym. Przede wszystkim na precyzj i przejrzysto argumentw stawia pomidzy nimi Kovcs, przekonany zwolennik kina socjologicznego, jednake w Zimnych dniach - tu najbardziej zdecydowanie - jednoczy treci z rafinowan form obrazow. Surowa biel i czer w celi wiziennej, okrutna czer rwnie ostro skontrastowana z biel w mronym plenerze z retrospekcji s odpowiednikiem kategorycznych faktw i przenikliwej powagi zoonych rozwaa o odpowiedzialnoci. Opisawszy szokujc wgiersk win w Nowym Sadzie ze stycznia 1942, Tibor Cseres zaapelowa w przedmowie o rachunek krzywd ze strony serbskiej. Po wierwieczu bezskutecznego oczekiwania

opublikuje ksik o serbskich masakrach po II wojnie, w ktrych zginy dziesitki tysicy Wgrw. Serbowie w tym czasie, w roku 1991, bd ju zajci rozniecaniem szowinizmu, ktrego skutki w Boni przymi premedytacj wszelkie bestialstwa hitlerowcw i strzaokrzyowcw. ZJADACZ DY, THE PUMPKIN EATER, Jack Clayton. Wielka Brytania Scenariusz: Harold Pinter. Pierwowzr scenariusza: Penelope Mortimer - powie "The Pumpkin Eater". Zdjcia: Oswald Morris. Muzyka: Georges Delerue. Monta: James Clark. Wykonawcy: Anne Bancroft (Jo), Peter Finch (Jake Armitage), James Mason (Bob Conway), Rosalind Atkinson (matka Jo), Maggie Smith ("Philpot"), Yootha Joyce (lesbijka u fryzjera), Eric Porter (psychiatra), Frank Singuineau ("krl Izraela"), Richard Johnson (Giles), Alan Webb (te Jo), Cedric Hardwicke (ojciec Jo), Janine Gray (Beth Conway), Frances White (Dinah), Gregory Phillips (Pete), Michael Ridgeway (Jack), Cyril Luckham (lekarz), Gerald Sim (mczyzna opowiadajcy o sadycie). Romulus 118' - 110' Peterzjadacz dy, bohater limeryku dajcego tytu powieci Penelope Mortimer, nie potrafi sobie poradzi z on, dopki nie zamkn jej w wydronej upinie. Jak to w limerykach, sens jest dwuznaczny i przewrotny, a w formie nastpuje dalekie przetworzenie rzeczywistoci. Podobnego filmowego przetworzenia intymistycznej relacji o wiecie dozna bohaterki - ktrej szans na kompromisow harmoni w rodzinnym domu dao dopiero wydrenie - postanowi Jack Clayton poszuka w scenariuszu napisanym przez Harolda Pintera. Podoe konfliktu jest w Zjadaczu dy bardzo podstawowe: sprzeczno pierwiastka mskiego i eskiego. Jake i Jo kochaj si, ale on - scenarzysta w obiecujcych pocztkach kariery - nie umie wyrzec si podniety innych kobiet, ona za, pikna i namitna, jest owadnita pragnieniem macierzystwa nie na miar wspczesnego trybu ycia klasy redniej, nawet gdy, jak w ich przypadku, nie wysuwaj si na plan pierwszy problemy materialne. Majc siedmioro dzieci, Jo nie myli o odwiedzeniu dwch najstarszych synw w internacie, lecz o dziecku nastpnym; zajmujc si wychowywaniem, nie ma czasu na inne zainteresowania, na znajomych i na wyjazd z mem w podr do Maroka, gdzie realizowany jest jego scenariusz - lecz wanie o to ywi do niego pretensje. Podejrzenie zdrady komplikuje problem tym bardziej: Jake jest ju trzecim mem Jo (drugiego opucia wanie dla niego, pierwszy natomiast zgin na froncie). Wyjciem okae si, by moe, zalecana ze wzgldw medycznych sterylizacja, ktrej Jo poddaje si wraz z usuniciem kolejnej ciy grocej jej zdrowiu. Zanim jednak wrci do domu i dzieci, przejdzie jeszcze dramatyczny kryzys: po odkryciu zdrady najpierw odchodzi do drugiego ma, a potem zamyka si na odludziu, gdzie rozpamituje swe pooenie. Clayton, jakby w obawie przed spostponowaniem za bana, nada filmowi skomplikowan i bardzo wypracowan form: cao rozegrana w reminiscencjach, zmienna w stopniach odrealnienia obrazu i sfery dwikowej (z niezwyk scen kryzysu w domu towarowym), rna w rodzajach zdystansowania wobec wasnego punktu widzenia. Elegancj wspaniaego rozoenia wiata w klasycznym kluczu fotografii Oswalda Morrisa piknie uzupenia liryczna muzyka smyczkowa, ktr Georges Delerue po raz pierwszy komentuje obraz filmowy poza Francj. W pierwszym rzdzie jednak przysuy si Zjadaczowi dy scenariusz. Po pierwsze dlatego, e Pinter wprowadzi wiksz rwnowag racji pomidzy powierzchownym, czasami nawet cynicznym mem a pogron w dramatycznych dylematach, nadwraliw i biologicznie egocentryczn Jo; po drugie, bo pozwoli, oczywicie take jzykowo, lepiej sportretowa rodowisko; po trzecie, poniewa da t swoist dla eliptyczno opisywanej rzeczywistoci, ktrej Clayton starannie szuka, kreujc - w The Innocents (1961), ekranizacji "W kleszczach lku" Jamesa, i w Our Mother's House (1967) - atmosfer wyobcowania i nadrealnej poezji. Decydujca jednak o ostatecznym bogactwie niuansw filmu jest oddajca peni mikrokosmosu bohaterki kreacja Anne Bancroft, nagrodzona w Cannes i chyba lepsza od tej w Cudotwrczyni, cho tym razem wyrniona tylko nominacj Akademii, bez uwieczenia statuetk "Oscara".

[1964] ZORBAS, zobacz GREK ZORBA ZE NAMITNOCI, AKAI SATSUI, Shohei Imamura. Japonia. Scenariusz: Keiji Hasebe, Shohei Imamura. Pierwowzr scenariusza: Shinji Fujiwara - nowela "Akai satsui". Zdjcia: Shinsaku Himeda. Muzyka: Toshiro Mayuzumi. Monta: Mutsuo Tanji. Wykonawcy: Masumi Harukawa (Sadako Miyata), Akira Nishimura (Koichi Takahashi), Shigeru Tsuyuguchi (Hiraoka), Yuko Kusunoki (Yoshiko Matsuda), Fumie Kitahara (Hisako), Ranko Akagi (Tadae Takahashi), Seiji Miyaguchi (wuj Sadako), Tanie Kitabayashi (Kinu), Shoichi Ozawa (Tamaru), Kazuo Kitamura (brat Koichiego). Nikkatsu 150' Nikkatsuscope Gdy chory na serce Hiraoka wamuje si noc do jej domu w poszukiwaniu pienidzy na lekarstwa, Sadako jest sama. Pywa ze strachu, nie daje znaku obecnoci, pki nie zostaje odkryta wiatem latarki. Wwczas wszystko w ich yciu si zmienia. Pchnity podaniem rabu dokonuje gwatu i w dalszej konsekwencji nie bdzie si umia uwolni od tej namitnoci; Sadako, potulna dotd jako maonka, odkrywa w sobie swobod kobiecych instynktw. Zrazu, przeraona, chce popeni samobjstwo, niczym zhabione ony samurajw; odwodzi j od tego waciwie tylko pami o Masaru, picioletnim synku. Prby powiedzenia czego mowi nie przynosz natomiast rezultatu, bowiem we wasnym domu Sadako jest nadal suc, jak wtedy, gdy przybya tu, do Sendai na pnocy Honsiu, po mierci dziadka. Koichi jest tylko prowincjonalnym bibliotekarzem uniwersyteckim, ale jak tradycyjny Japoczyk, zachowuje si pod swoim dachem niczym udzielny ksi, jeli nie liczy sknerstwa i maostkowoci, no i naturalnie od adnych kilku lat ma romans z koleank z biblioteki, dosy nerwow okularnic Yoshiko. Sadako tymczasem jest dziewczyn bardzo prost, naturaln, zatem dodatkowo lekcewaon. Ale nie przez Hiraok: w dwie noce pniej wraca znw j posi, a napotkawszy opr, uderza w lament, e dugo nie poyje. Sadako raz jeszcze traci okazj zrcznego wytumaczenia sytuacji mowi, ten natomiast dowiaduje si wkrtce o tajemnym zwizku ony od... Yoshiko, ktra zauwaya przypadkiem, bdc w miecie, zmieszanie Sadako na widok Hiraoki. Poniewa Koichi jest t wiadomoci nie mniej zmieszany, sprawy postpuj nadal, rzec mona, w trybie niekontrolowanym. Po kilku tygodniach, na pocztku lutego, Sadako odkrywa, e jest w ciy i e Hiraoka stale j ledzi. Zamiast jednak by wzruszona jego uczuciem i atakami choroby, ktrych wiadkiem si staje, zamiast czu wikszy zwizek z ojcem noszonego w onie dziecka, nabiera do Hiraoki wstrtu i owiadcza, e to jej cia, a nie jego. Wkrtce do jej wiedzy dochodz inne fakty wytrcajce j ze stanu rozlazego letargu, w jakim znajdowaa si przedtem: odkrywa machinacje rodziny ma z rejestracj swojego Masaru jako syna zmarego wanie tecia. Mieszkajca po ssiedzku Hisako, matka wyzwolona znacznie ponad normy prowincjonalne, namawia j do niezalenych krokw; Yoshiko tymczasem wyazi ze skry, aby osign cel polubienia Koichiego. Poniewa Hiraoka postpuje prowokacyjnie, stale krcc si w okolicy po znalezieniu zajcia w nocnym lokalu (jest kornecist, ale obecnie moe gra tylko na perkusji), Sadako postanawia odda mu na leki swe sekretne oszczdnoci. Ten odmawia: i tak niebawem umrze. Nakania j natomiast do wyjazdu do Tokio. Nie mogc poradzi sobie ze sw namitnoci, poruszona tym wszystkim bohaterka podejmuje decyzj zabjstwa i samobjstwa; pod nieobecno ma wsiada z Hiraok do pocigu, zabierajc ze sob termos z zatrutym napojem. Czujna Yoshiko rusza w lad za nimi. Poniewa pocig utkn w zaspach pod Akibar, przechodz na drug stron gry, by dosta si do stolicy; i wtedy - gdy Hiraoka zasab, a Sadako chciaa mu poda trucizn, lecz cofna si w ostatniej chwili - spraw rozstrzyga miertelny atak serca. Yoshiko uwiecznia wszystko z ukrycia aparatem fotograficznym, ma wszake pecha: zaaferowana po powrocie do Sendai dalszym ledzeniem Sadako, wpada pod ciarwk i umiera w szpitalu. Teraz nic nie przeszkadza bohaterce - ktra w ywe oczy zaprzecza, jakoby to ona miaa by na zdjciach - w powrocie do poprzedniego ycia; oczywicie, jest ju kim innym ni kilka miesicy wczeniej.

Sadako to kolejny z kobiecych owadw Imamury, w przedziwny sposb zbudzony (i przywrcony zmysowej pierwotnoci, co tumacz retrospekcje z jej dziecistwa i lat dziewczcych), by znale wolno w nieprzyjaznym dla kobiet wiecie. Sympatie autora take tu s wyrane, przy czym zgoa odmienne od protekcjonalizmu, na przykad, Mizoguchiego; natomiast topografia znacze oraz emocji wyjtkowo skomplikowana. Pominwszy studenta uczcego bohaterk dziewiarstwa, jedyn yczliw msk dusz jest zakochany Hiraoka, zdecydowany outsider i nieszcznik, syn prostytutki i wiadek zabicia przez matk - by mg by wychowany - drugiego dziecka. W entomologicznym wiecie, dajcym przey najsilniejszym, racjonalny byby te instynkt usunicia gwaciciela, z ktrym cz tylko ze namitnoci, by doj swego w domu, niepodzielnie zarzdzanym przez ma o nader nieciekawym profilu osobowym, ale przecie nie instynkt samozagady! Bez wtpienia, rozszyfrowanie intencji byo poza Japoni jeszcze trudniejsze ni w Kobiecieowadzie (oryginalny tytu, brzmicy "Szkaratny zamiar zabjstwa", kopoty te pomnaa). W kraju natomiast film oceniono niemal rwnie wysoko jak poprzedni, cho raczej nie ywiono wtpliwoci, e jest mniej doskonay. Zwaszcza w harmonii wyrazowej, trudnej do osignicia przy tak wielu zastosowanych tu rodkach poetyki nowofalowej (dynamiczna rczna kamera, gwatowne wtrty subiektywnych wspomnie Sadako, refleksje bohaterki na ciece dwikowej). Rwana narracja, przede wszystkim w pocztkowych scenach, suy wydobyciu klimatu napicia, niepokoju, zmysowoci, ale skdind jest dosy dezorientujca; nie obywa si te bez witriolicznego humoru i melodramatu sensacyjnego w wtku narwanej bibliotekarki, ktry nie przystaje bezporednio do nastawienia merytorycznego reszty. Przy tym wszystkim jednak film ma znakomite momenty, sporo sugestywnych rozwiza obrazowych i daje kolejny dowd wielkiego talentu Imamury tym, e nigdy nie obsuwa si poniej pierwszorzdnego poziomu. Do najwikszych atutw Zych namitnoci zaliczaj si kreacje protagonistw, uznane w Japonii za czoowe w sezonie 1964. [1960] ZODZIEJ BRZOSKWI, KRADETSUT NA PRASKOWI, Vulo Radev. Bugaria. Scenariusz: Wyo Radew. Pierwowzr scenariusza: Emilijan Stanew - opowiadanie "Kradecyt na praskowi". Zdjcia: Todor Stojanow. Muzyka: Simeon Pironkow. Scenografia: Nedeczo Nanew. Wykonawcy: Rade Markovi (Ivo Obrenovi), Newena Kokanowa (Liza), Michai Michajow (Michai), Wasi Waczew (ordynans), Naum Szopow (kpt. de Greville), Georgi Georgijew (ppor. Warenow), Iwan Bratanow (Gandew), Stefan Gyduarow (stary onierz), Ludmia Czeszmedijewa (wdowa). Studija za Igrani Fimi w Sofija 87' Przeom lata i jesieni 1918. Moda pukownikowa, ona wojskowego komendanta Tyrnowa - dawnej stolicy kraju - przyapuje w sadzie jeca z oflagu. Kradncy owoce Ivo jest Serbem, zatem oczywistym wrogiem z kraju, ktrego ekspansjonizm podczas walk niepodlegociowych na Bakanach pchn Bugari do fatalnego w skutkach przymierza z pastwami centralnymi i rychej klski w I wojnie wiatowej; ale Lizy nie obchodzi polityka, a nawet mowska troska o hodowl brzoskwi. Od dawna wspczujc jecom, traktuje przystojnego porucznika niemal jak gocia i znajduje z nim porozumienie wraliwych inteligentw przeciw rygorystycznemu porzdkowi wiata militarnego. Sympatia przechodzi niebawem w mio i faz wsplnych planw na ycie po nastaniu pokoju, ktry niechybnie przyniesie upadek dotychczasowych struktur Liza odkrywa bowiem, e nic tak naprawd nie wie jej z mem. Ten tymczasem, niewiadom zdrady, przeywa inny dramat: chodna powcigliwo i oddanie subie nie przeszkadza mu dostrzec pustego osamotnienia i klski na obranej drodze. Ostatecznie absurd wojny zniszczy wszystkich: nieostronie przekradajcy si na spotkanie Ivo zginie zastrzelony przez ordynansa, ktremu pukownik rozkaza bezwzgldnie pilnowa sadu. Zasuony pierwszy zachodnioeuropejski sukces filmu bugarskiego, dzieo debiutanta, opiera si na wietnym opowiadaniu obrazem. Nie ujmujc niczego ani subtelnemu wyraeniu osobowoci trojga

bohaterw, ani prawdzie opisu postaci i ta w rzetelnym materiale fabularnym, trzeba okreli Zodzieja brzoskwi jako wsplne dzieo dwch indywidualnoci, z ktrych Radew by operatorem poprzednio, Stojanow za za lat kilka doczy do czoowych reyserw kina narodowego. Obaj zajmowa si bd przede wszystkim, tak jak tu, bogatymi wewntrznie ludmi pod cinieniem si spoecznych oraz wyrokw historii, przeciwstawiajcych to co czue i wasne temu, co oglne i bezduszne. W pacyfistycznej opowieci z pocztkw wieku ow lep si jest oczywicie wojna. Opozycja wyglda banalnie i w paru wtrtach z epiki historiozoficznej mci wasny ton filmu; ale podobnie jak potencjalna melodramatyczno ukadu nie przewaa, koncepcji bardziej zoonej broni bowiem opis kamery: liryczny, pynny lecz spokojny, czasem subiektywizowany, piknie punktujcy nastroje poprzez znamienne detale (wiece w mistrzowskiej scenie z cerkwi, gdy zakochana Liza krzyuje wzrok z roztrzsion mod wdow). Pastelowy styl znajduje te odpowiednik w komentarzu muzycznym najlepszego z bugarskich kompozytorw ekranowych. [1964] ZY PI SPOKOJNIE, WARUI YATSU HODOYOKU NEMURU, Akira Kurosawa. Japonia. Scenariusz: Shinobu Hashimoto, Hideo Oguni, Ryuzo Kikushima, Eijiro Hisaita, Akira Kurosawa. Zdjcia: Yuzuru Aizawa. Muzyka: Masaru Sato. Monta: Akira Kurosawa. Wykonawcy: Toshiro Mifune (Koichi Nishi), Takeshi Kato (Itakura), Masayuki Mori (wiceprezes Iwabuchi), Kamatari Fujiwara (Wada), Akira Nishimura (Shirai), Kyoko Kagawa (Yoshiko Nishi), Tatsuya Mihashi (Tatsuo Iwabuchi), Takashi Shimura (Moriyama), Gen Shimizu (Miura), Kyu Sazanka (Kaneko), Chishu Ryu (prokurator Shunichi Nonaka), Susumu Fujita (komisarz), Koji Mitsui (dobrze poinformowany dziennikarz), Nobuo Nakamura (adwokat Miury), Seiji Miyaguchi (Okakura). Akira Kurosawa 151' Tohoscope Ostatni interwencyjny dramat Kurosawy ze wspczesnoci: odsonicie kulis dziaa wielkich korporacji. Za fasad decyduje bezwzgldna dominacja, wszechobecne apwki i eliminowanie niepokornych (czyli, generalnie, kontynuacja ukadw i nawykw feudalnych w wersji gospodarczej, po tym jak skompromitowany zosta w narodowej klsce feudalizm militarystyczny). Zy pi spokojnie to historia zemsty nielubnego syna jednego z urzdnikw zarzdu pastwowej firmy budowlanej. Przed piciu laty w urzdnik, czowiek uczciwy, dla zatuszowania skandalu zosta jako niewygodny wiadek zmuszony do samobjstwa przez wiceprezesa korporacji oywienia terenw nie zagospodarowanych, ktr z jego firm czyy interesy korupcyjne. Zanim wyskoczy z okna sidmego pitra, odszuka i wyposay finansowo syna, wpywajc na cakowit zmian jego drogi yciowej. Koichi zamieni dokumenty ze swoim przyjacielem i wystpujc jako Nishi uzyska szerok moliwo dziaania po zdobyciu uczu chromej crki wiceprezesa Iwabuchiego: sta si jego sekretarzem osobistym. Denuncjuje, wykorzystuje do swej gry ludzi powicanych przez szefa, zdobywa kompromitujce dowody i ju wydaje si panowa cakowicie nad sytuacj, wspierany przez zimno pragmatycznego przyjaciela. Niestety, gubi go mio: pokocha dobr Yoshiko. Nie by te dostatecznie bezwzgldny wobec winnych i ostrony w zacieraniu ladw. Gdy poniecha dalszej zemsty i chce zacz nowy etap ycia z wanie polubion crk Iwabuchiego, ten odkrywa jego tosamo, a po ukryciu si i przejciu Nishiego do kontrataku dowiaduje si o miejscu pobytu zicia od crki zmuszonej do tego narkotykiem. Nie baczc, e amie jej ycie, zabija wroga w upozorowanym wypadku samochodowym, wstrzyknwszy mu alkohol do y, po czym melduje mocodawcom (z krgw rzdowych, jak naley si domyli), e sprawa jest ju zakoczona. Idealici ponosz klsk, ale dziki nim wiat staje si lepszy? Zy pi spokojnie daje najpeniejsz moe obok Idioty i Pitna mierci prezentacj tematu Kurosawy: samotnicy inspiruj og do dziaania pozytywnego. Zmianie ulega jednak ton. Samoobrona idealizmu reysera (naiwno szlachetnego czowieka we wspczesnym wiecie egoizmu i pienidza czyni go bezuytecznym gupcem) nabiera cech moralizatorskich, namitno apelu powoduje uycie rodkw zbyt jaskrawych. Mistrzostwo

warsztatowe Kurosawy wystarcza naturalnie, by film by frapujcy jako dramat kryminalny i niejednym w swej dynamice zachwyci (cho brak mu wywaenia dramaturgicznego); gorzej z konsekwencjami treci. Historia hrabiego Monte Christo we wspczesnoci japoskiej jest mocno nacigana w przebiegu wypadkw, a zatem w realnoci psychicznej postaci, co gorsza za efekciarska i histeryczna w inscenizacji, pomimo e konkluzj wydaje si nieuleganie sentymentom. Czy to rezultat tej samej prawidowoci, ktra wpyna na yj w strachu i bdzie si powtarza a po cz miniatur ze Snw: najblisze emocjonalnie tematy wyraa Kurosawa najmniej doskonale? Tak, ale nie tylko. Zy pi spokojnie powstawa pod naciskami i poddany zosta kompromisom; Kurosawa zbyt jawnie przedstawia metody dziaania japoskiej klasy wielkoprzemysowej, ta za nie osigna jeszcze owej potgi w skali midzynarodowej, ktra po gigantycznych aferach lat siedemdziesitych i osiemdziesitych - obejmujcych rwnie premierw - pozwoli uzna nawet uwraliwionym na uczciwo Amerykanom, e rozbudowany system gratyfikacji, premii i jawnego przekupstwa jest specyfik dalekowschodni, ktr nie naley si przejmowa podobnie jak oczywistymi zwizkami z yakuz, japosk mafi. By moe jednak gorsza dla samego Kurosawy bdzie wiadomo pomyki i w ocenach, i w tezie, e skoro postfeudalnego lojalizmu nie da si rozbi za pomoc legalnych rodkw policyjnych, trzeba dziaa bezwzgldnie, co jest zdolna uczyni dopiero presja spoeczestwa poruszonego przez indywidualistw: ot ogromny postp gospodarczy zostanie dokonany wanie dziki wewntrznym zalenociom tradycyjnym, cho po przyswojeniu amerykaskiej strategii menederskiej w dziaaniach zewntrznych. Oznacza to poniekd argument dla goszcych, e Kurosawa jest niejaposki, skoro nie zna wasnego kraju. Zna go jednak z pewnoci na tyle, by przedstawi w niejednym jeszcze wspaniaym obrazie z przeszoci. [ 1960] ILIBYLI STARIK SO STARUCHOJ, zobacz BY SOBIE DZIAD I BABA Y JAK CZOWIEK, NOTHING BUT A MAN, Michael Roemer. Stany Zjednoczone Scenariusz: Michael Roemer, Robert M. Young. Zdjcia: Robert M. Young. Muzyka: Henry Cosby, Clarence Paul - "Fingertips Part 2", Wilbur Kirk. Piosenki: "Heatwave", "Mickey's Monkey", "This Is When I Need You Most" - Brian Holland, Lamont Dozier + Eddie Holland; "I'll Try Something New", "Way Over There", "You've Really Got a Hold On Me" - Smokey Robinson, Marv Tarplin; "Bye Bye Baby" - Mary Wells. Monta: Luke Bennett. Wykonawcy: Ivan Dixon (Duff Anderson), Abbey Lincoln (Josie), Gloria Foster (Lee), Julius Harris (Will Anderson), Leonard Parker (Frankie), Yaphet Kotto ("Jocko"), Martin Priest (kierowca), Helen Lounck (Effie Simms), Helene Arrindel (Doris), Gertrude Jeanette (matka Josie), Milton Williams (ojciec Josie), Stanley Greene (pastor Dawson), Walter Wilson (waciciel samochodu), Melvin Stewart (Raddick), Alfred Puryear (Barney), Charles McRae (Joe), Ed Rowan (Willie), Jary Banks (Bessie), Richard Webber (Bud Ellis), Gil Rogers (kierownik oddziau), Eugene Wood (inspektor szkolny), Marshal Tompkin (kaznodzieja). Robert M. Young, Michael Roemer, Robert Rubin 95' Pamitny rok 1963, gdy 18 maja prezydent Kennedy wysya oddziay federalne do Birmingham w Alabamie, rozpoczynajc kategoryczn kampani antyrasistowsk, a 28 sierpnia Martin Luther King wypowiada "I have a dream!", przynosi w kinie amerykaskim jeszcze jeden wizerunek uciekajcego Murzyna. Film powsta jako produkcja niezalena za 230 tysicy dolarw i zbiera zarwno sukcesy midzynarodowe - w tym pomniejsze nagrody na festiwalu weneckim - jak zasuone pochway w kraju, gdzie ukazuje si na ekranach we wrzeniu 1964, ju po sygnowaniu (2 lipca) Civil Right Act zakazujcego dyskryminacji rasowej. Nie ma jednak podsuwanego nastrojami chwili charakteru publicystycznego; jest kameraln obserwacj, ktrej gwny temat stanowi zachowanie godnoci i yciowego optymizmu.

Dwudziestokilkuletni bohater to kto, komu przylepia si etykietk konfliktowego. Jest impulsywny, ma poczucie niezalenoci, poza tym widzia ju duo wicej ni okolice Birmingham, gdzie pracuje w ekipie drogowcw: by na pnocy Stanw, a nawet poza Ameryk w wojsku. Zaimponowa poznanej nauczycielce; dla Duffa zwizek z Josie jest pierwsz prb samoogranicze, ale e dobrze si uzupeniaj, bior lub. Oznacza to zakotwiczenie w miecie i sta prac. Wtedy poczynaj narasta antagonizmy, pozwalajc z ca oczywistoci zaobserwowa, czym rni si sytuacja zwykego niespokojnego ducha od sytuacji Murzyna w Alabamie; mona te odtworzy w wyobrani, jak przebiegay dowiadczenia yciowe ojca Duffa, ktry na staro jest kbkiem goryczy i nienawici. Po utracie pracy bohater nie wytrzymuje presji, miota si wyadowujc upokorzenie na bliskich, wreszcie porzuca brzemienn on. Dopiero mier ojca powoduje przeom: Duff wraca. Nie jest to wszake rezygnacja, lecz podjcie odpowiedzialnoci; prba bycia czowiekiem jak inni, a rwnoczenie bycia sob. Dzieo dwu przyjaci z Uniwersytetu Harvarda - nowojorczyka Younga, operatora o zaciciu kronikarza spoecznego, ktry stanie si znanym reyserem z kocem lat siedemdziesitych, i berliczyka Roemera, ktry mia satysfakcj nakrci pierwsz penometraow fabu studenck A Touch of the Times (1949), imaginacyjn komedi o latawcach - wietnie czy intymno z rzetelnym opisem rodowiska. Odmiennie ni w niezalenych produkcjach Nowego Kina Amerykaskiego, nie ma tu pragnienia awangardowoci i eksperymentu; opowie, w ktrej poza protagonist wystpuj prawie wycznie wykonawcy niezawodowi, chce przede wszystkim starannie pokaza prawd osobow i spoeczn, przy czym autentyzm oznacza tu postaw konstruktywnego zrozumienia. Czas by dla podobnego tematu wyjtkowo sprzyjajcy; nastpne udane filmy amerykaskie krcone wedug zblionych zasad pojawi si dopiero na fali kontestacji. [1964] Y WASNYM YCIEM, VIVRE SA VIE, Jean-Luc Godard. Francja Scenariusz: JeanLuc Godard. Inspiracja: Marcel Sacotte - ksika "Od en est la prostitution?". Zdjcia: Raoul Coutard. Muzyka: Michel Legrand. Wykonawcy: Anna Karina (Nana Kleinfrankenheim), Brice Parain (filozof), Sady Rebbot (Raoul), Andr S. Labarthe (Paul), Paul Pavel (fotoreporter), Guylaine Schlumberger (Yvette), Peter Kassowitz (chopiec poznany przy bilardzie), Dimitri Dineff (Dimitri), Marcel Charton (policjant), Eric Schlumberger (Luigi), Monique Messine (Elisabeth). 85' Do utraty tchu, eksperyment tak bardzo (i tak szczliwym trafem) udany, daje Godardowi wiksz swobod nastpnych prb w filmach penometraowych przeplatanych nowelami w pracach zbiorowych realizowanymi przeze wyjtkowo chtnie, bo zwikszajcymi ilo moliwoci. W omiu latach po debiucie ukoczy 23, z tego 14 w dugim metrau: wrd wybitnych reyserw jego jedynym rywalem na tym polu w drugiej poowie wieku bdzie Fassbinder. Ale prby Godarda nie prowadz do wyksztacenia ustabilizowanego stylu; w radykalnych innowacjach, poczonych z rosncym ekstremizmem wiatopogldowym, zerwie w kocu w ogle z tradycyjnymi formami opowieci ekranowej, nad wszystko przedkadajc osobisty i szczery charakter wypowiedzi. Dekada nowofalowa, w ktrej bdzie przywdc trzydziestolatkw rewolucjonizujcych kino i walnie przyczyni si do uznania rangi autora filmowego, pozostanie czasem wszystkich jego najlepszych dokona. y wasnym yciem to Godard na tropach Bressona: jak bohater Kieszonkowca, ktry w deniu do bycia wolnym pogra si moralnie, pozwalajc uwie gitkoci swych doni, tak dwudziestodwuletnia Nana, z braku niewielkiej kwoty na opacenie czynszu, pozwala swemu piknemu ciau sta si towarem seksualnym przy czym powcigliwa forma podzielonej na 12 epizodw opowieci oznacza takie samo denie do odkrycia tajemnicy osobowoci poprzez wpatrywanie si w czowieka. Medium Godarda jest Anna Karina, od roku jego ona, fascynujca zwaszcza w tym filmie. Bardzo go sob wzbogacia. Jej agodna, prawie dziecinna twarz skrywa tajemnice postaci zarwno pojtnej jak lekkomylnej, zarazem

pasywnej i niezalenej, bdzcej i konsekwentnie poddajcej si skutkom decyzji, pogodnej i naznaczonej przeczuciem mierci, ktr spotyka w finale podobnym do tego z Do utraty tchu: sutener chcia j odsprzeda innemu (bo odkry, e zakochaa si w agodnym chopcu zdolnym j wyzwoli), ale poniewa nie zgadzay si rachunki, padaj strzay, po ktrych Nana umiera na rodku ulicy. Inspiracj filmu bya socjologiczna ksika o prostytucji, temacie do aktualnym, bo Francja niedawno (w roku 1960) odstpia wreszcie, z polizgiem jednej dekady, od ustawy rejestrujcej centralnie prostytutki - zgodnie z oenzetowsk rezolucj zabraniajc handlu istotami ludzkimi - i zaostrzya, teoretycznie, rygory wobec sutenerw i nagabywania na ulicach. Tradycje narodowe w tej dziedzinie zmusiy do przebycia szczeglnie dugiej drogi od czasw Ludwika Filipa, gdy Parent Duchatelet, idc za wskazaniami witego Augustyna, zakada rwnoczenie system kanalizacyjny i domy publiczne ("Prostytucja jest nieunikniona tak jak rynsztoki, kanay i wysypiska mieci. Wadze powinny si odnosi do wszystkiego jednako, nadzorujc i usuwajc w najciemniejsze kty"). Intencj Godarda byo filmowe odkamanie tematu, ktry nieodmiennie bywa traktowany eksploatacyjnie i melodra- matycznie (z chwalebnym wyjtkiem Ophelsa, adaptujcego Maupassanta w Domu pani Tellier, czemu Godard skada ukon w aluzyjnych cytatach przy streszczeniach rozdziaw swego filmu). y wasnym yciem nie jest jednak "analiz rodowiska", lecz piknie wywaonym w tonie opisem cenicej sobie wygod dziewczyny, ktra zbytnio wierzy w sw odpowiedzialno i ulega okolicznociom, stajc si prostytutk jakby w zaufaniu do tego, co powiedzia Montaigne i zacytowane zostao na pocztku: "trzeba udziela si innym, a oddawa samemu sobie". Zaledwie jedna z dwunastu czci opatrzona zostaje komentarzem z podaniem liczb i faktw dotyczcych zjawiska; wicej miejsca zajmuje za to na przykad rozmowa bohaterki ze znanym filozofemjzykoznawc. Twarze i sowa: zmierzajca do ludzkiego dokumentu sztuka ekranowa, ktrej patronuje ogldane ze wzruszeniem przez Nan Mczestwo Joanny d'Arc Dreyera. Wanie ten sam temat przed rokiem podj Bresson. O ile jednak on portrety psychiczne buduje rygorystycznie narzucan konstrukcj, o tyle Godard prawie nie nikncej z ekranu Annie Karinie zostawi swobod wyraania siebie, ascetyczn form zachowujc w zdystansowanym opisie operatorskim. Kamera uwanie wiadkuje, czsto zza plecw, na og bez ruchu, czasem tylko z lekka si przesuwajc, jak obserwator poprawiajcy miejsce dla lepszego widzenia. Jest wic to jednak wariant kina socjologicznego, ktrym interesuje si w tych latach Pierre Braunberger, waciciel wytwrni "Les Films du Pliade", producent pierwszego dokumentu cinmavrit Moi, un noir (1958) i, notabene, wuj Reichenbacha, czoowego dokumentalisty. Zasugi w finansowanie ambitnych przedsiwzi Braunberger wnosi ju od kilku dekad od pierwszych awangardowych filmw Renoira wcznie z Un Chien andalou (1928), a potem Wycieczk na wie i krtkometrawkami Van Gogh (1948) i Guernica (1950), od ktrych zacz Resnais. Charakter y wasnym yciem raczej wyklucza obfitsz obecno muzyki; jej oszczdny komentarz zalicza si jednak do bardziej udanych nawet w kinie nowofalowym. Powtarzany delikatny i smutny motyw potwierdza talent Michela Legranda, ktry mia znaczny udzia w konstruowaniu poprzedniego filmu Godarda i Anny Kariny Une Femme est une femme (1961), za cytowana w poowie filmu piosenka Jeana Ferrata (z nim samym jako suchaczem przy szafie grajcej), o szczciu zwykych ludzi nie marzcych jak Nana o sawie w filmie, jest szczeglnie zrcznym municiem znaczeniowym. [1962] YCIE JEST KLAWE, LIVET R STENKUL, Jan Halldoff. Szwecja Scenariusz: Stig Claesson, Jan Halldoff. Zdjcia: Peter Fischer, Curt Persson. Muzyka: Lalla Hansson, Ulf Arvidsson. Wykonawcy: Inger Taube (Britt), Mai Nielsen (Maj "Klyftan"), Lars Hansson (Kent), Thomas Janson (Thomas), Stig Trnblom (Jan), Keve Hjelm (Roland), Bengt Ekerot (ssiad), Hanny Schedin (matka Rolanda), Leif Claesson (LillRoland), Lena Hansson (koleanka Britt), Stig Claesson (pisarz), Lage Lindell (malarz), Ove Magnusson (dziennikarz). Svensk Filmindustri

84' Do odnowicieli kina szwedzkiego doczaj najmodsi dwudziestosiedmioletni Jan Halldoff i dwudziestoomioletni Jonas Cornell. Halldoff, samouk podobnie jak Troell, kierujcy si ku tematom spoecznym chyba nawet wyraniej ni Widerberg i najbardziej zdecydowanie zainteresowany wspczesnoci, okae si najaktywniejszy: w cigu pierwszych dziesiciu lat nakrci dwanacie filmw. aden nie bdzie porak, wikszo wywoa zainteresowanie, a nawet ywe dyskusje. Powd tego jest banalny: Halldoff nie kieruje si problemami stylu i formy, nie aspiruje do kina intelektualnego, natomiast znakomicie wyczuwa rytm dnia, umie krytycznie obserwowa, ma nowofalow bezporednio odzwierciedlania. Niekonieczne mu nawet none tematy, cho take one bd decydoway o sukcesach jego pniejszych filmw. ycie jest klawe, nakrcone zaraz po debiutanckim Myten (1966) i podobnie komediowo zabarwione w pierwszej czci, portretuje zbuntowan modzie ze Sztokholmu, ktra nie umie ukierunkowa swojej energii, jakkolwiek kusi ni take starszych od siebie: dwudziestoszecioletnia telefonistka Britt, wieo po rozwodzie, przestaje z przyjacimi opiekunki siedmioletniego synka, jakby chciaa si odmodzi, a ju na pewno uwolni od nudnych, zrutynizowanych, sflaczaych mieszczan i od pamici o swoim alkoholicznym Rolandzie. Jest jednak na tyle dojrzaa, e sta j na refleksj o szalestwach prywatkowych, niestaoci uczu i zawsze podobnych manifestacjach modzieowego animuszu. Podczas czterech dni maja odbywa jakby przypieszone rekolekcje moralne, zakoczone paniczn ucieczk od tego, co najpierw wydawao si tylko wygupem, potem byo paskudnym egoizmem modocianych nierobw drwicych z pracy, kradncych dla sportu i szydzcych z manifestantw przeciwko wojnie indochiskiej, a skoczyo si mierci czowieka, w bezmylnej zabawie ciganego samochodem po trawniku. Zatrzymany kadr finaowy, swobodnie wplatane zdjcia z rcznej kamery, wstawki dokumentalne nie s niczym niezwykym w kinie europejskim lat szedziesitych; w Szwecji jednak wanie Halldoff wprowadza najwicej podobnego oywienia. Jest z tym bardzo na czasie: kraj wchodzi w faz sporych zmian obyczajowych. Odmadza si te kultura popularna. W nastpnym filmie Halldoff sympatycznie poczy modzieow liryk z rytmami rockowymi, ktre nadspodziewanie naturalnie przyjy si w Skandynawii. [1967]