Cztery lata ostrego dyuru Wspomnienia z Pawiaka 1940-1944

Anna Czuperska-liwicka

Spis treci
Cz pierwsza ......................................................................................................................................... 4 Aresztowanie ....................................................................................................................................... 4 Pierwsze dni na Serbii.......................................................................................................................... 7 Szpital na Serbii ................................................................................................................................. 15 Kolumna sanitarna ............................................................................................................................ 19 Polska suba wizienna .................................................................................................................... 20 Gestapowska suba wizienna ......................................................................................................... 21 Konspiracja ........................................................................................................................................ 24 W celi ................................................................................................................................................. 38 Izolatki ............................................................................................................................................... 41 Funkcje .............................................................................................................................................. 45 Korytarzowe .................................................................................................................................. 45 Kpielowe ...................................................................................................................................... 45 Czarna i biaa pralnia............................................................................................................... 47 Reperowalnia................................................................................................................................. 48 Szwalnia ......................................................................................................................................... 49 Biblioteka ....................................................................................................................................... 49 Sklepik............................................................................................................................................ 50 Poczty, tumaczki, podwrzowe................................................................................................. 52 Kartoflarnia .................................................................................................................................... 52 Porzdkowe szpitala ...................................................................................................................... 54 Spacer, gimnastyka, udziwienia ..................................................................................................... 55 Papierosy ........................................................................................................................................... 57 Ostatnie przesuchania w mojej sprawie .......................................................................................... 58

Matki i dzieci na Serbii ....................................................................................................................... 60 Ja i Magosia ..................................................................................................................................... 61 Mateczka ........................................................................................................................................... 63 Cigy dyur lekarski .......................................................................................................................... 68 Skazana na karc ................................................................................................................................. 91 Cela funkcyjna nr 52 .......................................................................................................................... 94 Likwidacja Getta ................................................................................................................................ 98 Bestialstwa Gestapo ........................................................................................................................ 102 Egzekucje i transporty ..................................................................................................................... 128 Ucieczki ............................................................................................................................................ 134 Cega ................................................................................................................................................ 136 Jecy ................................................................................................................................................ 139 Internowani ..................................................................................................................................... 139 Dyskusje z Brcklem ........................................................................................................................ 142 Przepiowana krata .......................................................................................................................... 144 Przeyam wasn mier................................................................................................................. 145 Cela nr 23-WBT ................................................................................................................................ 150 Noc z 19 na 20 lipca 1944 roku........................................................................................................ 152 Ostatnie dni na Serbii ...................................................................................................................... 156 Cz druga .......................................................................................................................................... 165 Kolumna sanitarna .......................................................................................................................... 165 Polska suba wizienna .................................................................................................................. 167 W celi ............................................................................................................................................... 168 Izolatki ............................................................................................................................................. 177 Funkcje ............................................................................................................................................ 190 Korytarzowe ................................................................................................................................ 190 Kpielowe .................................................................................................................................... 192 Czarna i biaa pralnia............................................................................................................. 193 Reperowalnia............................................................................................................................... 197 Szwalnia ....................................................................................................................................... 198 Biblioteka ..................................................................................................................................... 199 Sklepik.......................................................................................................................................... 200 Poczt y, tumaczki, podwrzowe .............................................................................................. 200 Porzdkowe szpitala .................................................................................................................... 201

Matki i dzieci na Serbii ..................................................................................................................... 203 Cigy dyur lekarski ........................................................................................................................ 204 Bestialstwa Gestapo ........................................................................................................................ 212 Egzekucje i transporty ..................................................................................................................... 217 Ostatnie dni na Pawiaku .................................................................................................................. 220

Wspomnienia moje powicam byym winiarkom i winiom Pawiaka, przede wszystkim za pamici Tych, ktrzy zginli.

Cz pierwsza
Aresztowanie
Na dwa tygodnie przed aresztowaniem naszej grupy m mj, dr Henryk Czuperski, zosta powiadomiony przez czniczk, dr Ann Dydysk, e powinnimy si likwidowa, gdy na terenie wczonym do Rzeszy - w Toruniu, Grudzidzu i Bydgoszczy - aresztowano sporo osb, ktre byy powizane z nami. Wiadomo ta spada na nas jak grom z jasnego nieba. Natychmiast zameldowalimy o tym naszemu szefowi. By nim major Jzef Ratajczak, pseudonim Karolczak, czowiek niezwykle dobry, odwany i mdry; wielokrotnie przemierza teren Rzeszy, organizujc tam wane punkty oporu i dywersji. Zna doskonale niemiecki, posugiwa si faszywymi kennkartami i uchodzi za reichsdeutscha. By cakowicie pewny ludzi, ktrych przerzuci do Rzeszy, wikszo z nich zna dobrze z okresu przedwojennego, z kampanii wrzeniowej i obozu jenieckiego w Dziadowie (niektrzy przychodzili do naszego punktu), tote uspokoi nas, e nawet w wypadku aresztowania aden na pewno nie sypnie. A jednak... Przed miesicem zgosi si do nas kurier zapowiedziany przez szefa, przebywajcego wwczas w Rzeszy. Jzef Olszewski (bo taki by jego pseudonim) poda umwione haso, by wietnie zorientowany w kontaktach, z ktrych znalimy ledwie kilka, i jego zachowanie w czasie trzydniowego pobytu u nas nie wzbudzao adnych podejrze. Uderzy mnie jednak drobny fakt, nad ktrym pniej zastanawialimy si wsplnie z majorem Ratajczakiem. Ot kiedy Olszewski wyjeda od nas do Lublina (jak mwi), nie upomnia si o zwrot tajnych i wanych tylko dla Lublina planw, ktre da mi przedtem do schowania. Zabra je, gdy mu o tym przypomniaam, ale wcale si nie speszy. Moe chcia w ten sposb podrzuci nam kompromitujce papiery przed rewizj?

W nocy (z soboty na niedziel) z 23 na 24 listopada 1940 roku obudzi nas dugi, alarmujcy dzwonek, walenie i kopanie w drzwi. M poszed otworzy, a ja - w przeczuciu najgorszego - zdyam jeszcze schowa pewne kompromitujce dowody (faszywe kennkarty, adresy i fotografie) w skrytce, z ktrej zabrali je pniej czonkowie naszej organizacji. Przez uchylone drzwi zobaczyam w przedpokoju gromad cywilw z rewolwerami w rku i oficera Gestapo w monoklu. Wszyscy krzyczeli. - Du bist Boleslau!1 - wrzasn oficer do mojego ma. - Nein, ich bin Heinrich2 - odpowiedzia m. Wtedy otrzyma pierwszy policzek. Gestapowiec w mundurze wpad do pokoju, w ktrym leaam, i kaza mi si szybko ubiera. Ubieraam si bardzo wolno, aby mc obserwowa, co si dzieje w przedpokoju. Ponagla mnie ostro, nie chcia si odwrci na moj prob. Ktry z cywilw cignc za wosy nasz gosposi, ktra ani sowa nie rozumiaa po niemiecku, aman polszczyzn nakazywa jej zbiera si do wyjcia. Kiedy mijaam przedpokj idc do ssiedniego pokoju, zatrzyma mnie jeden z cywilw. Ku mojemu przeraeniu poznaam w nim Olszewskiego, ktry wtedy gono powiedzia, e powinnimy si przyzna do wszystkiego, e szkoda naszych cierpie, bo oni wiedz wszystko i o nas, i o Karolczaku. Spojrzaam na niego silc si na obojtno i odpowiedziaam, e nie rozumiem, o co mu chodzi i do czego mamy si przyznawa, a nazwiska podanego nie znam. Zdyam rwnoczenie zauway, e wyglda dobrze i nie nosi adnych ladw pobicia (tylko w tym wypadku mogabym jako zrozumie jego postpowanie). Przy tej rozmowie byo kilku cywilw i gdy weszam do pokoju, weszli tam za mn. Czesaam si wolno, mimo ponagla; w duym lustrze widziaam teraz dokadnie ich twarze, jakby wycite z albumu przestpcw, ze szramami, ze znieksztaconymi nosami. Zaczli rewizj. Jeden pilnowa mnie, stojc z rewolwerem wymierzonym w moje plecy. Z przedpokoju dobiegay odgosy uderze, szamotania, wreszcie nieludzkie krzyki - to krzycza pod ciosami mj m; wkrtce go wyprowadzili. Mnie za - po dokonaniu osobistej rewizji i zabraniu pienidzy z torebki - sprowadzio wraz z gosposi czterech cywilw; kilku innych zostao jeszcze w mieszkaniu. Dozorca otworzy bram patrzc na nas z przeraeniem. Wyrwali mu klucze i zaczli okada go kluczami po gowie, nakazujc milczenie o tym, co si dziao u nas tej nocy. Na rogu Nowogrodzkiej i Marszakowskiej czekay samochody. Ma nie widziaam. W samochodzie, do ktrego wsiadam z gosposi, bya ju jaka kobieta. W wietle ulicznych latarni zorientowaam si, e wioz nas w kierunku Alei Szucha. W dugim, rzsicie owietlonym korytarzu, na drugim pitrze Gestapo, staa grupa mczyzn i kobiet zwrconych twarzami do ciany, z podniesionymi rkoma. Kazano i nam ustawi si w tej pozycji. Staam tak moe godzin. Raz po raz wzywano kogo na badanie. Z ktrego pokoju dolatywaa skoczna, wesoa muzyka radiowa; to wzmacniano j, to przyciszano, na jej tle sycha jednak byo ryki gestapowcw, okrzyki blu i bekotliwe sowa katowanych. W pewnym momencie kazano mi si odwrci. Przede mn sta oficer Gestapo i cywil, ci sami, ktrzy nas aresztowali. Obok nich Olszewski - i tu, po raz drugi, prbowa nakoni mnie do zezna
1 2

Jeste Bolesaw! Nie, jestem Henryk.

tumaczc, e obecnie jestem zwolniona z przysigi i musz powiedzie prawd. Nie miaam ju adnych wtpliwoci co do jego roli. Odrzekam, e przysig skadaam dwa razy: po uzyskaniu dyplomu lekarskiego i w kociele biorc lub. Z adnej z nich nie mog by zwolniona... Kazano mi znowu odwrci si do ciany. Przerwa w muzyce. Krzyki, wycia torturowanych. Po chwili wprowadzono mnie do pokoju, skd dochodziy straszliwe jki. To, co zobaczyam, byo tak przeraajce, e rozpacz sparaliowaa mnie na chwil: w pokrwawionej bielinie lea na pododze mj m; twarz i rce mia opuchnite, krwawice. Prbowa jakich ruchw w moim kierunku - zaczli go na nowo bi drutami mskiego parasola, ktry zabrali z naszego domu, fotelem drewnianym, wreszcie odaman nog fotela. Trzymali mnie z tyu za rce, a gdy odwracaam si i krzyczaam bliska obdu, skrcali mi gow i zmuszali do patrzenia... Groc rewolwerami zapowiedzieli, e nas oboje zastrzel, jeli nie bd milcze. Kiedy Henryk zemdla, wylano na niego kube wody; kiedy oprzytomnia, rzucono mu cierk, aby wytar podog. Nie mia siy poruszy si. Byam ju nazbyt otpiaa, eby si ba. Wyrwaam si z rk gestapowcw i chciaam wytrze podog. Dostaam mocne uderzenie w twarz, raz, drugi, trzeci, wiele razy. Kazano mi si rozebra, krzeso i druty byy ju przygotowane. Czuam szum w gowie, w sercu rozpaczliw, wciek bezsilno. Radio podjo skoczne melodie. Jake dobrze pamitam wntrze tego pokoju: dywan na pododze, wspaniae biurko, kluby, obrazy na cianach, twarze bestii rozwcieczonych nad skatowan ofiar. Staam kamienna - moja mzgowa stacja odbiorcza bya tak zszokowana, e nie byam zdolna do wykonania ich polece. Sami zdarli ze mnie paszcz. Usyszaam pytanie: - Was ist das Cet-We-Cet? To mnie wyrwao z odrtwienia, bo wymwiony po niemiecku skrt organizacji ZWZ3 brzmia dziwnie. - Nie wiem - odpowiedziaam. I znowu pado jakie pytanie, ktrego nawet nie usyszaam do koca, jednoczenie bowiem zaczli wali mnie z obu stron piciami w skronie. Nastpne pytania. Szum, gwizd, nic nie sysz. Wydaje mi si tylko, e moja gowa jest pik odbijan tam i z powrotem. Straciam rwnowag, upadam. Rzucono mi paszcz. Wstaam. Sprowadzono mnie do celi, w ktrej byy poustawiane krzesa jak w tramwaju (std jej nazwa tramwaj). Umieszczano tam czekajcych na przesuchanie lub na transport do wizienia - po przesuchaniu. Byo tu ju kilka osb. W krtkim czasie, wyprowadzili nas wszystkich na korytarz. Jaki ruch, szybka, bezadna bieganina gestapowcw, krzyki zwiastujce now groz. Na noszach z pitra znoszono kogo; za noszami ostatkiem si wlk si Henryk, ktremu tym razem kazali zbada czowieka zamordowanego podczas ledztwa. By nim, jak si pniej dowiedziaam, urzdnik byego Urzdu Morskiego w Gdyni, Stefan Szczepanowski. Po chwili ukazay si drugie nosze - z Karolczakiem... Bud winiarsk i samochodami osobowymi przewieziono spor grup aresztowanych na Pawiak. W kancelarii wiziennej, prowadzonej przez administracj polsk, spisano nasze personalia, zabrano do depozytu osobiste rzeczy (zegarek, wieczne piro, obrczk itp.). Dalsze szykany gestapowcw krzyki, wymylania verfluchte polnische Banditen4. Gdy na krtko znikli w ssiednim pokoju, przechodzca obok straniczka polska rozejrzaa si ostronie dokoa, wycigna spod osony

3 4

Zwizek Walki Zbrojnej Przeklci polscy bandyci.

koucha kubek z wod i w milczeniu podaa go Henrykowi, ktry ledwo trzyma si na nogach, po czym znikna szybko, zabierajc kubek. Wrcili gestapowcy. Henryka, ktry zemdla, i lecego na pododze Karolczaka polecili przenie do szpitala wiziennego na oddziale mskim.

Pierwsze dni na Serbii

W czasie okupacji hitlerowskiej Pawiak - wizienie ledcze Sicherheitspolizei und Sicherheitsdienst5 sta si dla winiw politycznych miejscem zagady. Wiziono tu czonkw organizacji podziemnych, zakadnikw, przedwojennych dziaaczy politycznych i spoecznych, przedstawicieli wiata nauki, kultury i sztuki, duchowiestwa, byych wojskowych, adwokatw, lekarzy, inynierw, urzdnikw, modzie szkoln i modzie akademick z tajnych uczelni, wielu pracownikw fizycznych i chopw przewanie z okolic podwarszawskich. Osadzono tu take ludzi ujtych w apankach, a nawet czasem jecw wojennych rnych narodowoci. Winiowie-ydzi najczciej nie byli wcigani do rejestrw. Na Pawiaku przebywa rwnie minimalny procent przestpcw kryminalnych oraz nieliczni volksi reichsdeutsche. Pawiak by poza tym miejscem czasowego pobytu internowanych. Wszyscy osadzeni na Pawiaku, podlegajc wycznie Gestapo, pozbawieni byli jakiejkolwiek obrony prawnej. W centrali swej, w gmachu przy Alei Szucha 25, a czsto i na Pawiaku, gestapowcy przesuchiwali winiw, wci na nowo umacniajc swoj saw zbirw i oprawcw. Winia z zasady nie powiadamiano, jaki czeka go los; tylko w sporadycznych wypadkach oznajmiano mu podczas przesuchania, e bdzie rozstrzelany. W pocztkowym okresie, do 1941 roku, Gestapo inscenizowao rozpraw sdow w dawnej kaplicy mskiego Pawiaka, ale i wtedy nie informowano oskaronego o wyroku. Sd poprzestawa na sprawdzeniu personaliw. Pniej i tego poniechano. W zasadzie kadego niemal winia czekaa egzekucja lub obz koncentracyjny; minimalnego procentu zwolnionych nie mona bra pod uwag. Od padziernika 1939 roku do 1 sierpnia 1944 roku przeszo przez Pawiak okoo 100 000 osb. Wrd tej ogromnej rzeszy uwizionych byo wiele nieletnich, nawet maych dzieci, a take ludzi bardzo starych. Budynek oddziau mskiego, czyli waciwy Pawiak, przewidziany by na maksymaln ilo 700 miejsc; oddzia kobiecy, zwany Serbi - na maksimum 250 miejsc. W czasie okupacji hitlerowskiej stan oglny winiw Pawiaka, kobiet i mczyzn cznie, bardzo czsto - zalenie od nasilenia terroru przekracza trzykrotnie t cyfr; liczba winiw na Pawiaku dochodzia wtedy do 2 200, na Serbii do 800. Przed kad planowan akcj masowych aresztowa lub apanek Gestapo rozadowywao Pawiak: winiw wysyano do obozw koncentracyjnych, dokonywano masowych, grupowych bd indywidualnych egzekucji.
5

Policji Bezpieczestwa i Suby Bezpieczestwa

Gwatowny wzrost aresztowa w Warszawie przypada na drug poow 1942 roku, ata 1943 i 1944; najwiksze nasilenie egzekucji datuje si od poowy 1943 roku i trwa do sierpnia 1944, nasilenie transportw zaczyna si od poowy 1942 roku. Kompleks budynkw Pawiaka w pnocnej dzielnicy Warszawy otoczony by ulicami: Dzieln, Wizienn, Pawi i Smocz. Wysoki, szeciometrowy mur, uzbrojony dodatkowo drutem kolczastym, strzeony by przez trzy zwyki stranicze: od ulicy Pawiej, na rogu Wiziennej i Dzielnej oraz przy Serbii. Gwna brama Pawiaka od ulicy Dzielnej oznaczona bya numerem 24/26. W potocznym jzyku warszawiakw Pawiak oznacza wizienie zarwno dla mczyzn, jak i dla kobiet. W istocie jednak do kompleksu budynkw wiziennych nalea i waciwy gmach Pawiaka, gdzie mieciy si oddziay mskie, i tzw. Serbia, czyli wizienie kobiece.

A PAWIAK, B SERBIA (przekrj poziomy przez parter) 1. budki wartownicze; 2. poczekalnia dla winiw i kancelaria przyj; 3. kancelaria z-cy komendanta wizienia; 4. korytarz; 5. magazyn broni; 6. pokj kancelaryjny; 7. pokoje oberwachmajstrw; 8. wartownia niemiecka; 9. fryzjernia wachmajstrw; 10. pokoje przesucha; 11. wartownia ukraiska; 12. cele I oddziau; 13. cele II oddziau (pod zakreskowanymi celami znajdoway si cele mierci VIII oddziau); 14. wejcie do trupiarni; 15. ustpy; 16. kojce dla psw; 17. waga wglowa; 18. magazyn ywnociowy i mae warsztaty; 19. zwyki stranicze z otworami strzelniczymi; 20. garae; 21. stajnia; 22. warsztat elektrotechniczny; 23. budynek stray wiziennej, pniej due warsztaty; 24. hada ulu; 25. budynek wartociowych depozytw winiw; 26. kotownia; 27. lusarnia; 28. ania i dezynfektory; 29. dua kuchnia (obok, koo schodw, apteka); 30. maa kuchnia (nad pomieszczeniami 29 i 30 znajdoway si cele szpitalne, gabinety: zabiegowy, lekarski t dentystyczny,. rentgen, salka operacyjna i laboratorium); 31. izba chorych; 32. magazyn oglny w latach 1941-1942 (sala sypialna winiw zatrudnionych w warsztatach). Nr 26 - nie uywana brama; nr 24 ~ brama prowadzca na teren wizienia; nr 25 i 27 - bramy kamienic przy ul. Dzielnej, gdzie rozstrzeliwano winiw.

Oto droga, ktr kada z aresztowanych musiaa przeby, gdy z wolnoci prowadzono j na Serbi: Droga ta wioda przez potn bram gwn Pawiaka (pilnoway jej z obu stron budki stranicze) i po kamiennych schodach na wysoki parter budynku wizienia mskiego, gdzie znajdowaa si kancelaria przyj. Tu wpisywano aresztowan do rejestru, odbierano jej dokumenty oraz drobne przedmioty

wartociowe, ktre czsto nie trafiay do depozytu wiziennego, lecz wprost do kieszeni gestapowcw. Dalsza droga wioda poprzez teren Pawiaka midzy dwupitrowym gmachem wizienia mskiego (dugoci okoo 150 m) a murem biegncym wzdu ulicy Dzielnej. Mijajc po lewej stronie trzy due klatki z psami policyjnymi (wilczury; Kastor, Rolf i Aras), stojce w pobliu budek straniczych, potem wag wglow, budynek gospodarczy, warsztaty szewskie i zwyk stranicz - przez furtk w murze przechodzio si z Pawiaka mskiego na podwrze spacerowe Serbii. Wskie przejcie, midzy gmachem Serbii z lewej a trawnikiem z prawej, wiodo a do schodkw ganku, z ktrego zwykle pilnoway straniczki spacerw wiziennych. Potne elazne drzwi prowadziy z ganku do wntrza gmachu. Poniewa dalej schodzio si w d, niski parter Serbii robi w pierwszej chwili wraenie piwnic.

SERBIA (przekrj poziomy przez parter) 1. wejcie na podwrze spacerowe; 2. ganek i gwne wejcie do gmachu Serbii; 3. schody wewntrzne prowadzce w d na parter i w gr na oddziay (obok schowek gospodarczy); 4. korytarz (przy drzwiach do pokoju administracji polskiej wisiaa tablica ze szczegowym rejestrem winiarek, ktry by stale uaktualniany); 5. cela przejciowa (przejciwka); 6. kpielowy z kotami dezynsekcyjno-dezynfekcyjnym i parowym; 7. kaplica; 8. maa kotownia; 9. cele kwarantannowe; 10. cela mierci; 11. ubikacje; 12. magazyn (pniej cela dla kobiet-jecw); 13. cele oglne; 14. cela funkcyjna dla winiarek zatrudnionych w reperowalni; 15. kuchnia zaogi niemieckiej; 16. dyurki wachmajstrw i stray wiziennej; 17. pokj administracji polskiej; 18. pokoje komendanta wizienia i jego sekretarza; 19. pokj polskiej stray wiziennej i ubikacja; 20. podwrze spacerowe z trawnikiem porodku; 21. szklarnia (obok aweczka); 22. pomieszczenie dla kozy; 23. warsztat blacharski (obok pojemniki na mieci); 24. furta na podwrze gospodarcze; 23, kartoflarnia i wejcie na I pitro do biaej pralni; 26. biaa pralnia i dwa karc z wejciem od podwrza; 27. czarna pralnia; 28. trawnik porodku podwrza gospodarczego z drzewkiem akacji i studzienk; 29. budynek dla internowanych; 39. wartownia; 31. okratowane wejcie na podwrze spacerowe. Nr 26 - brama nie uywana od poowy roku 1940 i zamurowana w roku 1941. Pomieszczenia szpitalne znajdoway si na II pitrze: cela chorych (jedynka) i cela zakana nad pomieszczeniami nr 17, 18 i 19; gabinet zabiegowy, gabinet lekarski, dwie cele chorych (czwrka i trjka) oraz cela nr 52 (lekarek funkcyjnych) - nad pomieszczeniami nr 5, 6 i 7.

Tutaj koczya si wdrwka; w dwupitrowym gmachu Serbii mieciy si oddziay kobiece. Na podwrzu spacerowym, naprzeciw gmachu Serbii, pod lepymi cianami kilkupitrowych kamienic przy Pawiej, znajdoway si pojemniki na mieci, warsztat blacharski, zagrdka dla kozy, maa

szklarnia, pniej przerobiona na pomieszczenie, gdzie gestapowcy hodowali krliki oraz drb, i drewniana aweczka. Cz gospodarcza Serbii zaczynaa si za furtk w murze, ktry odgradza podwrko spacerowe od gospodarczego. Podwrze gospodarcze miao ksztat czworoboku. W gbi - na prawo od furtki - wznosi si pitrowy budynek. Na parterze byy dwa tzw. karce (ciemnice o powierzchni okoo 1,001,75 m), bardzo wilgotne i zimne, zaopatrzone jedynie w wsk betonow aw i kibel; elazne drzwi wychodzce na wski korytarzyk oraz drzwi zewntrzne miay zakratowane judasze i potne zasuwy. Rozkaz ukarania karcem wydawali bd gestapowcy z zaogi wiziennej, bd Gestapo na Szucha. Tu, w karcach, esesmani folgowali swoim zbrodniczym instynktom. Tu szczuli swe ofiary psami, tu w roku 1943 powiesili winiark Baszkiewicz, matk dwch nieletnich crek, rwnie wizionych na Serbii. W pewnych okresach, jeli kar nie by zajty, umieszczano w nim - z braku waciwych cel - chore na wierzb, nie stosujc jednak wobec nich adnych obostrze: mogy mie siennik, koc i rzeczy osobiste. Drzwi z napisem Krtze6, na wp przymknite, przepuszczay wiato i powietrze. Korytarzowe przynosiy chorym normalny posiek wizienny, kolumna sanitarna dwukrotnie w cigu dnia robia im zabiegi. W sporadycznych wypadkach, pod pretekstem sfingowanego wierzbu, karc by wykorzystywany dla celw konspiracyjnych, na przykad dla uatwienia spotka i porozumienia si getrentek, czyli oskaronych z tej samej sprawy, ktrym Gestapo zakazywao przebywania w jednej celi, a nawet na tym samym oddziale. Obok karcu, po prawej stronie, znajdowaa si na parterze kartoflarnia; na pierwszym pitrze nad karcem i kartoflarni - biaa pralnia, pracujca dla potrzeb gestapowcw. Dalsz cz budynku, parter i pierwsze pitro zajmowaa czarna pralnia, dla winiw. Jednopitrowy budynek naprzeciw (dawniej mieszkania subowe personelu wiziennego) przeznaczono dla internowanych; nie okratowane, normalnej wielkoci okna wychodziy na Dzieln i na podwrze gospodarcze. Roso tu drzewo: samotna zabiedzona akacja. Dwupitrowe wizienie kobiece dzielio si na trzy oddziay: na niskim parterze, sprawiajcym wraenie piwnicy - I oddzia, na pierwszym pitrze - II oddzia i na drugim pitrze - III oddzia. Po obu stronach korytarzy, ktre biegy wzdu kadego pitra, znajdoway si cele. elazne schody wewntrzne czyy wszystkie oddziay. Odcinki schodw, wiodcych rodkiem gmachu do poszczeglnych oddziaw, byy zabezpieczone elazn potn krat; naprzeciw niej, w korytarzu kadego oddziau, utrzymywano stay posterunek stray gestapowskiej. Okienka cel w gmachu Serbii oraz celi zakanej szpitala, umieszczane pod samym sufitem, uzbrojone byy w grube elazne prty, na parterze - dodatkowo - w wysokie blaszane kosze, ktre przepuszczay gr niewiele wiata; okna cel szpitalnych - normalnej wielkoci, z masywn krat -- od strony Dzielnej zaopatrzone jeszcze byy w drobn drucian siatk. WC, ktre nazywaymy kcikiem (na kocu kadego korytarza), posiada cztery oczka, w tym tylko jedno obudowane. Na I oddziale Serbii bya niewielka kotownia zastpujca niekiedy cel izolacyjn, cele kwarantannowe oraz cela nr 8, zwana cel mierci; po przeciwlegej stronie - oglne cele, magazyn odziey i artykuw gospodarczych, szatnia dla polskiego personelu wiziennego, podrczna

wierzb.

kuchenka dla personelu wiziennego, pokoje administracyjne stray polskiej, i gestapowskiej. Od strony podwrza spacerowego, w nieczynnej od roku 1940 kaplicy gromadzono czsto winiarki przed egzekucj i transportami; dalej znajdowaa si ania (prysznice, rozbieralnia, kocio dezynsekcyjno-dezynfekcyjny, ciasne pomieszczenie dla straniczki i funkcyjnych winiarek) oraz przejciwka, to znaczy cela przeznaczona dla nowo aresztowanych. U wylotu tej czci korytarza okratowane drzwi prowadziy na podwrze gospodarcze. Na II oddziale (po lewej stronie korytarza, od podwrza) byo 9 cel izolacyjnych, po przeciwlegej stronie korytarza oglne cele wizienne, cela dla maoletnich (pniej zlikwidowana) i tzw. sklepik. Po prawej stronie korytarza mieciy si wrd cel oglnych 2 cele matek z dziemi i - od ulicy Dzielnej cele funkcyjne i szwalnia pracujca dla Gestapo. III oddzia mia 9 cel izolacyjnych, cele oglne i funkcyjne oraz - po stronie prawej korytarza --szpital stale zamykany na klucz. Szpital od strony Dzielnej obejmowa: 2 cele, od strony podwrza: gabinet zabiegowy, gabinet przyj lekarskich, 2 cele szpitalne i cel funkcyjn nr 52 - dla lekarek. Schody obok drzwi wejciowych do szpitala prowadziy na przygrek. Wydaje mi si, e opisaam do wiernie topografi Serbii. Wiziona tu byam prawie cztery lata i jako lekarz na funkcji miaam mono, co prawda pod nadzorem, poruszania si po wizieniu, dziki czemu poznaam niemal wszystkie jego pomieszczenia.

Janiao ju na dworze, gdy konwojowane przez straniczk weszymy na teren Serbii i zostaymy ulokowane w przejciwce. Zatrzasny si za nami drzwi. Dwie drewniane prycze, awka, st - oto cae umeblowanie. Ani nasza gosposia, ani ja nie znaymy adnej z towarzyszek niedoli. Byy to: Zofia Briesemajster, Zofia Bartoszewicz z matk, Zofi Stefask, i Wanda Szczepanowska. Okoo poudnia (w niedziel) wprowadzono Iren Ch., ktra przychodzia do naszego punktu na spotkania z Karolczakiem. Nie stracia dobrego humoru i przyzna musz, e wobec nastroju, jaki wrd nas panowa, jej niefrasobliwo bya irytujca. Z rozmw w celi zorientowaam si, e prawie wszystkie aresztowane tej nocy znaj si i zostay zatrzymane pod zarzutem ukrywania ludzi poszukiwanych przez Gestapo. Co chwila otwieray si drzwi, wchodzili gestapowcy, ogldali nas, liczyli, sprawdzali. W poniedziaek po apelu podkomisarz Klunderowa wezwaa Wand Szczepanowsk do kancelarii Pawiaka na przesuchanie. Posza z nadziej, e j zwolni... Po krtkim czasie wrcia. Zawiadomiono j, e jej m nie yje (zamordowany w nocy z 23 na 24 listopada w Alei Szucha). Rozpaczliwe, rozdzierajce kanie nieszczliwej... Czy Henryk i major Ratajczak-Karolczak przeyli to potworne katowanie? Myli kbi si w mojej gowie. Nie mam monoci dowiedzie si czegokolwiek. Czekam w napiciu, gowa mi pka od blu. Pryskaj nadzieje na zwolnienie. Po kpieli i dezynfekcji odprowadzaj nas do cel. Zostaam przydzielona do celi nr 32 na III oddziale. Ze wzgldu na powierzchni bya to przed wojn cela trzyosobowa. Zastaam tu 9 winiarek, z ktrych pamitam styczniwki, aresztowane w styczniu 1940 roku z tzw. sprawy Kotta po wsypie PLAN-u7: Janin Drewnowsk i Juli Lewandowsk, obie z zawodu nauczycielki, oraz dwie siostry Emichwny, Marysi (lat 13) i Zosi (at 15). Bya tu take Stanisawa Weinzowa aresztowana w lipcu 1940 roku i Maria Heybowicz aresztowana w maju 1940 roku. Przyjy mnie bardzo serdecznie. Jak
7

Polska Ludowa Akcja Niepodlegociowa.

si pniej dowiedziaam, od dawna ju nosiy w sercach aob po swych najbliszych, pomordowanych, wywiezionych do obozw koncentracyjnych lub wizionych jeszcze na Pawiaku8 Wszystkie one, z wyjtkiem Weinzowej, zostay wywiezione do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Gdy zmaltretowana przez oprawcw z Szucha, z nieznonym blem gowy, wci jeszcze penej szumu i gwizdw, znalazam si w tej wanie celi, wrd kobiet, ktre z martwym umiechem potrafiy opowiada o swych przejciach, zrozumiaam po raz drugi, e za nimi i za setkami winiarek z ssiednich cel, i za mn teraz, krata wizienna zatrzasna si na dugo, moe na zawsze. Janina Drewnowska, Julia Lewandowska i Zosia Emich, penice funkcje w bibliotece wiziennej, oraz Staszka Weinzowa, pracujca w ani, znosiy do celi przerne wiadomoci. Zaufane oddziaowe polskie i nowo aresztowane winiarki informoway je o sytuacji na froncie - temat dla nas najwaniejszy - o wydarzeniach w wizieniu mskim i kobiecym, o nowo aresztowanych; o tzw. niepewnych osobach i kapusiach, wreszcie o najprzerniejszych drobnych i do bahych ploteczkach wiziennych. Chwytaam w ucho to wszystko, obserwowaam, milczaam, a w myli ukadaam odpowiedzi na wszelkie moliwe pytania podczas dalszych przesucha. I moje towarzyszki mnie obserwoway. Ich siostrzana opieka i porednie rozmowy, ktre z sob prowadziy, z wolna utwierdzay mnie w przekonaniu, e znajduj si w gronie kobiet oddanych bez reszty wielkiej sprawie. Straniczka Stefania Czechowiczowa z III oddziau, ta, ktra ukradkiem podaa Henrykowi wod w kancelarii Pawiaka, mwia im o nas, jak si pniej dowiedziaam. Ale mimo zdwojonej serdecznoci moich towarzyszek z celi nie odwayam si mwi z nimi o przyczynach naszego aresztowania. Od pocztku gnbio mnie jedno: jak i przez kogo uprzedzi cznika, ktry pod koniec tygodnia mia przyj do naszego mieszkania? Znaam jego nazwisko i adres, ale co bdzie, jeli informacje te trafi do niewaciwych rk? Przed wieczornym apelem wpada Czechowiczowa pytajc, czy chc kogo ostrzec. Ju miaam na kocu jzyka tak, powiedziaam jednak nie. Drzwi zatrzasny si. O Boe, co ja zrobiam! Przecie musz za wszelk cen przekaza ostrzeenie! Staszka Weinzowa, widzc moj le skrywan rozterk, szepna: Moe jej pani zaufa, to nasz czowiek podziemia. Po apelu znw otworzyy si drzwi i straniczka Czechowiczowa, wykorzystujc chwilow nieobecno wachmajstra, w krtkich sowach zreferowaa nam sytuacj w kraju i na wiecie i zaraz po tym cichym gosem zwrcia si do mnie: - Moe jednak ma pani jakie wane zlecenie?

Karol Drewnowski, historyk, wraz z 17-letnim synem Andrzejem, rozstrzelany w Palmirach w czerwcu 1940 roku; Tadeusz Drewnowski, lat 12, wizie Pawiaka, zwolniony w padzierniku 1940 roku; Tadeusz Emich wraz z on Helen (rodzice Zosi i Marysi) rozstrzelani w Palmirach w 1940 roku; in. Adam Bekier, brat Weinzowej, wywieziony w styczniu 1941 roku do Owicimia i tam rozstrzelany w w marcu 1941 roku; Dydek Lewandowski, wizie z Szucha, rozstrzelany w 1940 roku; Maciej Lewandowski wywieziony do obozu koncentracyjnego.

Tym razem zdecydowaam si szybko. Podaam nazwisko cznika: Andrzej Wejroch, jego adres, prob o uprztnicie dokumentw ze skrytki, tre przesuchania oraz dane o osobach aresztowanych teje nocy. Ta wspaniaa kobieta - straniczka polska, cznik organizacji podziemnej - zawiadomia mnie nazajutrz, e wszystko w porzdku: Andrzej ostrzeony, zlecenia przekazane. Od niej te pniej otrzymaam wiadomo o kotle, urzdzonym przez Gestapo w naszym mieszkaniu, o zlikwidowaniu skrytki przez kolegw z organizacji, z pomoc mych szwagrw, Bronisawa i Stanisawa Czuperskich, o przewrceniu do gry nogami mieszkania w czasie rewizji, o zrabowaniu narzdzi i sprztu lekarskiego, nawet receptariuszy imiennych, ktre osobicie pniej widziaam: robi na nich notatki lekarz Gestapo, dr Scherbel. Jedn z nich udao mi si przechowa, przetrwaa do dzi. Od straniczki Czechowiczowe j dowiedziaam si te, e Henryk i Karolczak yj, przebywaj nadal w szpitalu na oddziale mskim, stan ich jest ciki, ale trzymaj si mocno psychicznie; opiekuje si nimi lekarz wizienny, Polak, dr Stefan Baczyski, i lekarz funkcyjny, dr Zygmunt liwicki. Wszystkie te wiadomoci bardzo podniosy mnie na duchu i doday mi si... Czekaam wci na dalsze przesuchania. Straniczka Czechowiczowa w niedugim czasie zostaa przeniesiona subowo do wizienia na Daniowiczowskiej. Dla winiarek by to prawdziwy cios, a ja straciam czno ze wiatem. Po kilku dniach, wtajemniczona przez towarzyszki z celi, zapisaam si u winiarki penicej funkcj korytarzowej (bya ni Wadysawa Poniecka aresztowana w styczniu 1940 roku) do lekarza jako chora. Przyjcia zgoszonych chorych odbyway si w szpitalu kobiecym na III oddziale. Pracowa tu polski lekarz, dr Stanisaw Babski, i felczerka-poona, Jadwiga Popawska; oboje przychodzili z miasta na kilka godzin. Na funkcji lekarza-winia bya dr Janina Juraszyska (znana okulistka), na funkcji pisarza szpitala - Teresa Mycielska; obie aresztowane przed kilkoma miesicami. Czekajc w dugim korytarzu na moj kolej do badania, mogam zamieni kilka zda z dr Juraszysk, ktr znaam z wolnoci. W ciepych, uspokajajcych sowach powiedziaa mi, jak wyglda stan Henryka i Karolczaka z punktu widzenia lekarskiego; przekazaa mi ponadto wiadomo, e nie byli ponownie przesuchiwani, oraz dane uzgadniajce dalsze zeznania. Poradzia, abym znw za kilka dni zapisaa si do lekarza jako chora. Te wszystkie tak cenne i wane wiadomoci, pochodzce - jak mnie poinformowaa dr Juraszyska - bezporednio od dra Zygmunta liwickiego, ktry przebywa na Pawiaku od wrzenia 1940 roku, oraz mono dalszego kontaktu ukoiy nieco moj udrk i podziaay jak najlepszy lek znieczulajcy bl fizyczny. Gdy weszam do gabinetu, poprosiam dra Babskiego o proszki przeciwblowe i jasno przedstawiam moj prob; nie chodzi mi bowiem o porad, ale - jeli to tylko moliwe - o prac w szpitalu, obojtne w jakim charakterze: lekarki, felczerki, pielgniarki, sprztaczki. Dr Babski wysucha tego z wielk yczliwoci - wiedzia o naszych przejciach - i z alem powiedzia, e niestety wszystkie miejsca s zajte, jeeli wyoni si jaka moliwo i gestapowcy nie zgosz sprzeciwu (pewne funkcje wymagay zgody Gestapo), bdzie o tym pamita. Wrciam do celi bardzo pokrzepiona na duchu. To nic, e mi pka od blu gowa, to nic, e nie mam siennika i pi na przykrtkim, wskim stole pod wiszc szafk, o ktr, gdy chc si jako uoy, tuk i tak ju obola gow, to nic, e nie

mog dosta wypiski9 patronackiej, bo wszystkie pienidze zabrali mi gestapowcy przy aresztowaniu...

Po kilku dniach nerwowego godowania wraca ch do jedzenia. Zaczyna przechodzi przez gardo gliniasty czarny chleb, ktry popija si rwnie obrzydliw kaw, ciecz brunatn i nie sodzon. Na obiad dostajemy zup na odrapanych, paskich, blaszanych talerzach - w niczym nie przypominajc zupy, czsto nie do spoycia, ze zgniych cuchncych ryb, lub berlaj - klej z czarnej, nie przesianej mki p na p z piachem - i mierdzc brukiew; na kolacj znw jaka zupa albo lura kawowa z reszt rannej porcji chleba. Czasami ktra z polskich oddziaowych z wielkim naraeniem podrzuca do naszej celi gryps, a wraz z nim ma paczuszk ywnociow. Natychmiast dzieli si j, przede wszystkim z myl o dziewczynkach, Zosi i Marysi Emich; dla wacicielek i dla reszty zostaje symbolicznie na koniec jzyka. Natomiast raz w miesicu wypiska to jest ju co! Wypiski byy w cenie 4, 8 i 12 zotych. Patronat zaopatrywa je w najbardziej odywcze produkty: cebul, cukier, sztuczny mid, boczek. Te, ktre je otrzymyway, dzieliy si z towarzyszkami. W tym czasie obowizywa zakaz Gestapo przyjmowania paczek ywnociowych z miasta. Krtko pozostawaam w bezczynnoci, zamknita w celi. Waciwie nie bya to bezczynno. Cela musiaa by utrzymana w idealnym porzdku; winiarki, nie wzite do obierania kartofli, robiy nieprawdopodobne wysiki, aby nie narazi si na wymylania gestapowca od polnische Wirtschaft czy polnische Ordnung10, a czsto i na uderzenia, gdy spostrzeg najmniejszy bodaj lad kurzu; o niedokadno za byo atwo z powodu braku odpowiedniej iloci wody (konewka na potrzeby wasne, na umycie naczy i przepranie osobistych rzeczy), nie mwic ju o braku innych pomocniczych rodkw, jak mydo, proszek, cierki, szczotki. Gdyby nie pomoc Patronatu, ktry i o tych szczegach w miar moliwoci myla, codziennie dugie godziny staybymy bez ruchu, zachowujc nieskazitelne Linie und Reihe11 lub wiczyybymy karne abki (skakanie w przysiadzie). Ktrego dnia Halina Choryna-Starczewska, inynier chemik, nasz opiekuczy duch, doradzia mi, abym jednak posza dzisiaj na regulaminowy spacer. Przemogam si, zebraam siy. Na podwrzu zobaczyam w szeregu dr Kononowicz, z ktr zaprzyjaniam si w okresie studiw. Irena zacza lawirowa i po chwili znalaza si przy mnie; zamieniymy si parami i okrajc wiele razy trawnik, opowiedziaymy sobie nasze ostatnie przeycia. Nono, bo tak j tu nazywano, z umiechem i przedziwnym humorem opowiadaa mi o yciu wiziennym (aresztowano j w padzierniku) i o towarzyszkach w celi, z ktrymi bardzo si zya. Staraa si wyrwa mnie z ponurego nastroju, co jej si zreszt w duej mierze udao. Straniczka ogosia koniec spaceru. Umwiymy si na dzie nastpny. I tak byo jeszcze kilka razy. Wkrtce jednak zarwno my obie, jak i wiele innych winiarek, przestaymy chodzi na spacery, bo coraz skwapliwiej asystowali przy nim gestapowcy...

Wypiskami nazywano paczki ywnociowe organizowane przez Patronat Opieki nad Winiami; wizie, jeli mia pienidze w depozycie, mg raz w miesicu wypisa sobie tak paczk i nabywa j w sklepiku wiziennym. 10 Polska gospodarka, polski porzdek. 11 Linia i rzd.

Od tygodnia pracuj w kartoflami. Robota w adnym wypadku nie pasjonujca. Na pozr lekka, ale mczy, gdy od 7 rano trwa nieraz do apelu wieczornego. Obieranie kartofli, brukwi, burakw, rzadziej marchewki, poamanymi, tpymi noami, mnie osobicie szo niezdarnie. Nie miaam wielkiej wprawy i w efekcie z duym opnieniem oddawaam moj misk z obranymi jarzynami. Gestapowcy nie szczdzili mi przykrych uwag, za wzr stawiali winiarki kryminalne12, ktre rzeczywicie pracoway imponujco szybko, ale za to bardzo niedokadnie. Tu chodzio o tempo, nie o stan, w jakim produkty id do kota wiziennego. Natomiast dla kuchni gestapowskiej jarzyny, zwaszcza kartofle, byy wybierane i musiay by idealnie czyste. Czekaam wci na przesuchanie. Co kilka dni zapisywana do lekarza, czsto spotykaam w gabinecie zabiegowym dra liwickiego. Przychodzi tutaj konwojowany przez esesmanw pod rnymi pretekstami natury lekarskiej. Niebawem nawizaam z nim kontakt konspiracyjny; poinformowa mnie, e Karolczak bdzie symulowa niemot ruchow i utrat wstecznej pamici.

Szpital na Serbii
24 grudnia 1940 roku po zwolnieniu okoo 100 osb, wrd ktrych znalaza si dr Juraszyska, zostaam wezwana do szpitala, gdzie polski lekarz urzdowy, dr Stanisaw Babski, zawiadomi mnie, e uzyska zgod referatu Gestapo na zatrudnienie mnie w szpitalu w charakterze lekarza. Spenio si zatem moje pragnienie: otrzymaam prac w zawodzie, ktry tak kochaam, i w dodatku miaam nie pomoc ludziom najbardziej nieszczliwym i najbardziej tego potrzebujcym. Nie zdawaam sobie jeszcze sprawy z nawau roboty, z tego, e od tej pory moja praca lekarska bdzie si czy nierozerwalnie z prac konspiratora. Urzdow opiek lekarsko-pielgniarsk w szpitalu kobiecym na Serbii w tym okresie sprawowali, jak ju wspomniaam, dr Stanisaw Babski, internista, i felczerka Jadwiga Popawska; w szpitalu oddziau mskiego na Pawiaku: dr Stefan Baczyski, internista, dr Jan Raczyski, internista, oraz felczerzy: Ignacy Kawecki, Zdzisaw Jakubczyk i Stanisaw Mastalarczuk. Lekarze przychodzili na kilka godzin, felczerzy za poza godzinami pracy penili na zmian dyury dobowe. Ponadto Zarzd Zakadw Karnych13 zaangaowa do pracy na Pawiaku: okulist dra Szczepana Wacka (od padziernika 1940 roku), chirurga dra Jzefa Keniga, Zofi Kleinow, lekarza stomatologa, a po jej zwolnieniu z pracy - lekarza stomatologa Zofi Grzybowsk. Dr Raczyski odszed do Polskiego Zarzdu Wiziennictwa w poowie 1941 roku. Jesieni 1941 roku na oddziale mskim zostay zorganizowane (przez Zarzd Zakadw Karnych przy wydatnej pomocy Polskiego Patronatu Opieki nad Winiami): sala operacyjna, sala sterylizacyjna, laboratorium, rentgen, apteka. Rwnoczenie zaangaowano mgra farmacji Alicj Plaskot.

12

Winiarek kryminalnych byo na Serbii bardzo niewiele (ledwie kilka czy kilkanacie); umieszczono je w wizieniu przy ulicy Daniowiczowskiej (przyp. aut.). 13 cile uzaleniony od Justizabteilung (przyp. aut.).

Jesieni 1943 roku odesza felczerka Jadwiga Popawska. Przez cay czas pracowaa z ogromnym oddaniem, kontaktowaa si z organizacj podziemn i z rodzinami uwizionych, przenosia grypsy i ywno. Felczer Jakubczyk, pracujcy w podziemnej organizacji, podejrzewany przez esesmanw o nielegaln robot, musia zwolni si w roku 1941. Dr Stefan Baczyski, aresztowany 17 maja 1943 r., po kilkunastu dniach zwolniony z wizienia, nie wrci ju do pracy. Z dniem 1 kwietnia 1944 roku wszystkich polskich urzdowych lekarzy i felczerw zwolniono na skutek zarzdzenia wadz gestapowskich. Z odejciem polskiego personelu lekarskiego stracilimy cenny kontakt konspiracyjny, a jednoczenie rozstalimy si z serdecznymi przyjacimi. Chocia istnia urzdowy polski personel lekarski, w pewnych przypadkach, gdy na przykad zabierano winiw do transportu, decydowao tylko orzeczenie lekarza Gestapo. Pocztkowo lekarzem Gestapo by untersturmfhrer dr Scherbel, bezwzgldny, wysyajcy do obozw koncentracyjnych nawet ciko chore winiarki. Przed nim musielimy ukrywa chorych na grulic, w obawie, aby ich nie wykoczy. Nie mia adnej etyki ani gbszej wiedzy lekarskiej, by przede wszystkim gestapowcem. Po nim, w 1943 roku, przyszed dr Bomeier. Sturmbannfhrer Bomeier by jednak kontrastem swego poprzednika. Jego stosunek do polskiego urzdowego personelu i do funkcyjnych lekarzy winiw by pozytywny. Widzia w nas, i my w nim, czowieka. Szanowa nasz prac, najczciej zgadza si z naszym orzeczeniem, skrela z list transportowych ciko chore szpitalne, niejednokrotnie nawet interweniowa w Gestapo, przyczyniajc si do zwolnienia winiw: staruszki Marii Sagatowskiej, Pelagii Wernerowej i innych, ktrych nazwisk nie pamitam, a take do przeniesienia do szpitala wolnociowego m. in.: Sawy P. z cik schizofreni i Janiny Tuszko, nosicielki tyfusu brzusznego. W pocztkach lata 1944 roku, po przeniesieniu dra Bomeiera do Rzeszowa czy Nowego Scza (gdzie, jak pniej dowiedzielimy si, zgin) przyszed sturmfhrer dr Friederick, ktry pozosta do koca mego pobytu na Pawiaku. W ambulatorium szpitala pracowaa lekarz stomatolog Anna Sipowicz-Gocicka, winiarka na funkcji, ktra poza tym trzy razy w tygodniu przyjmowaa pacjentw-winiw na Pawiaku. Aresztowano j 17 V 1941 r. z mem Witoldem Sipowiczem, ktry zosta wywieziony do Owicimia w lipcu 1941 roku. Inynier Sipowicz zgin w obozie w grudniu 1941 roku. W gabinecie zabiegowym szpitala kobiecego pracowaa, na funkcji pielgniarki zabiegowej i pisarki szpitala, studentka medycyny Maria Kope (obecnie docent doktor medycyny) od maja 1941 r. do 31 VII 1944 r.; aresztowana 19 II 1941 r. wraz z ojcem, Stefanem Kopciem, profesorem biologii Uniwersytetu Warszawskiego, i z bratem Stanisawem, studentem prawa (obydwaj rozstrzelani w Palmirach 11 III 1941 r.) Na funkcji poonych i pielgniarek byy; w 1941 roku Lucyna, ktrej nazwiska ani losw nie pamitam, Henryka Prus (obecnie lekarz), wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r., pniej Stanisawa Wjcik do 13 VIII 1944 r. Na funkcji tzw. intendentki szpitala, do ktrej obowizkw naleay sprawy porzdkowe oraz gospodarcze, pracowaa przez kilka miesicy 1941 roku, do czasu zwolnienia jej z wizienia, Zofia Dobrowolska; po niej, a do 30 VII 1944 r., Wanda Wilczaska, aresztowana 5 stycznia 1941 roku.

Szpital wizienia kobiecego na Serbii posiada pocztkowo 37 ek, pniej dodano jeszcze 2. Skada si z 4 cel: tzw. jedynka miaa 18, pniej 20 ek (obok bya kuchenka z jednym palnikiem gazowym, prysznic, wanna i kcik); trjka i czwrka - po 7 ek; cela zakana (z osobn umywalk i ubikacj) 5 ek. Prcz tego przy szpitalu znajdowa si gabinet przyj lekarskich i czcy si z nim gabinet zabiegowy (z fotelem ginekologicznym, dentystycznym, kozetk, szafami na leki i narzdzia lekarskie) oraz cela nr 52 dla funkcyjnych: lekarek, intendentki i pielgniarki. Pomieszczenia szpitalne byy jakby przedueniem III oddziau i czyy si z nim drzwiami zamykanymi stale na klucz. Wszystkie cele szpitalne i funkcyjn nr 52 zamykano. Gdy na wiosn 1942 roku wystpiy masowe przypadki biegunek godowych, komendant wizienia zgodzi si z koniecznoci na niezamykanie cel szpitalnych po apelu. Gestapowcy przyzwyczaili si do tego - i tak ju pozostao. W pierwszym okresie mojej pracy w szpitalu byam wyprowadzana z celi - jak wszystkie inne funkcyjne - po rannym apelu; i opuszczaam szpital razem z drem Babskim, po czym znowu wracaam do celi. Robiam ranny obchd szpitala i referowaam stan chorych drowi Babskiemu. Po przyjciu ambulatoryjnych chorych, zgoszonych z cel, ponownie -- asystujc drowi Babskiemu - robiam obchd szpitalny. Ambulatoryjnych chorych byo dziennie okoo 50. Dr Babski, ktry nie miaby czasu wszystkich przebada, upowani mnie do rozpoczynania przyj przed jego nadejciem. Byam z tego ogromnie zadowolona, bo: 1. zwikszao to zasig pomocy udzielanej potrzebujcym; 2. umoliwiao bezporedni kontakt z winiarkami, a tym samym wykonywanie zada, wypywajcych z przynalenoci do konspiracyjnej komrki wiziennej; 3. pozwalao mi na prac samodzieln, co z kolei podnosio mj autorytet w oczach gestapowcw na najniszym szczeblu, ale bardzo niebezpiecznych i podejrzliwych (wachmajstrw, wachmajsterek, Ukraicw). Poniewa dr Babski nie zna niemieckiego, moja znajomo tego jzyka okazaa si bardzo pomocna podczas rozmw z gestapowcami, zwaszcza przy reklamowaniu chorych z transportw i przesucha. Z czasem zaoga gestapowska, przewanie wachmajsterki, zacza przychodzi po porady lekarskie. Byo to dla nas nad wyraz mczce, ale nieraz pyny std due korzyci. Podam dla przykadu: otrzymuj wan wiadomo ustn lub gryps od czniczki zewntrznej dla nowo aresztowanej winiarki; naley nawiza szybko kontakt z t winiark, ktra jeszcze nie zetkna si z konspiracj wizienn, w dodatku wiadomo, e w jej celi przebywa wtyczka. Kolumna sanitarna ze wzgldu na bezpieczestwo wasne i zainteresowanej, lecz nie wtajemniczonej jeszcze winiarki, nie moe nawiza z ni kontaktu, zapisuje wic j, bez jej wiedzy, na list chorych do ambulatoryjnego przyjcia lekarskiego w szpitalu. Winiarka, wywoana przez wachmajsterk konwojujc zapisane chore do ambulatorium, odmawia pjcia, tumaczy, e jest zdrowa. Wtedy wachmajsterka, moja wdziczna pacjentka, sprowadza j do mnie si, przekonana, e uchylajca si od badania lekarskiego kobieta ma jak podejrzan chorob. Tu dopiero oporna winiarka pojmuje ca gr: po usyszeniu hasa podaje odzew, przyjmuje ode mnie i z kolei udziela mi wiadomoci, ktre zostaj przekazane na wolno lub do getrentek; potem wychodzi ze szpitala, nieraz uradowana, nieraz zgnbiona (zalenie od rodzaju otrzymanych wiadomoci), ale zawsze pouczona i pokrzepiona na duchu. Wdziczno pacjentek-wachmajsterek nie trwaa jednak dugo; szybko w nich braa gr podejrzliwo i czsto asystoway przy badaniach lekarskich i zabiegach. Zabiegi lekarskie na chorych szpitalnych i zgoszonych ambulatoryjnych byy wykonywane przez urzdow felczerk Popawsk i funkcyjne: Marysi Kope, Henryk Prus i Stasi Wjcik - w rnych okresach. Powaniejsze zabiegi wykonywaam osobicie.

Niekiedy, gdy sytuacja wymagaa bezporedniego kontaktu z winiark, sprowadzon tu pod pozorem zabiegu lekarskiego, wykonyway go rwnie funkcyjne lekarki z kolumny sanitarnej: dr Irena Kononowicz, dr Krystyna Ossowska, dr Ludwika Tarowska. Przecitna dzienna ilo zabiegw wynosia okoo 70 (zastrzyki, opatrunki, zabiegi okulistyczne, ginekologiczne itp.). Dwa razy w tygodniu przyjmowali w szpitalu polscy lekarze urzdowi, dr Jzef Kenig i dr Szczepan Wacek, pracujc rwnie w konspiracji, zaatwiali oni kontakty organizacyjne, nieraz i grzecznociowe, osobicie lub za porednictwem moim czy Marysi Kopciwny. Trzy razy w tygodniu w gabinecie zabiegowym (z braku miejsca na osobny gabinet dentystyczny) przyjmowaa (przez krtki okres) dr Kleinowa, pniej dr Zofia Grzybowska - te dwie wolnociowe lekarki w miar moliwoci rwnie utrzymyway kontakty organizacyjne i grzecznociowe z winiarkami, bezporednio czy za porednictwem funkcyjnej lekarki, Ani Sipowicz-Gocickiej. Ania, znana niemal wszystkim winiom i winiarkom, udzielaa jak najdalej idcej pomocy lekarskiej cierpicym, bya na kade ich zawoanie, o kadej porze, czc z tym prac konspiracyjn. Podobnie jak ja, lecz w stopniu jeszcze wikszym bya wykorzystywana z racji swego zawodu przez wachmajstrw i wyszych rang gestapowcw nawet spoza wizienia. Dyskontujc ich wdziczno potrafia wykorzysta kad okoliczno, aby niemal na ich oczach zaatwia kontakty organizacyjne czy kontakty midzy getrentkami. Zamknite pocztkowo w rnych celach na oddziaach, pniej przeniesione do wsplnej celi nr 52 (znajdujcej si na terenie szpitala), z czasem, wobec wielkiego nawau pracy, uzyskaymy zgod na przebywanie w szpitalu od rannego do wieczornego apelu, a pniej nawet po apelu. W celi nr 52, tak zwanej celi lekarek, przebyway prcz mnie: dr Irena Kononowicz, dr Krystyna Ossowska, dr Anna Sipowicz-Gocicka, Maria Kope i - na funkcji intendentki szpitala - Wanda Wilczaska. W okresach wielkich aresztowa i przepenienia w celach oglnych umieszczano tu rwnie inne funkcyjne z kolumny sanitarnej, porzdkowe szpitalne, a czsto i z innych funkcji. Od lipca 1942 roku pozostao nas ju tylko 6 - wyej wymienione. W pocztkowym okresie dobowe zmienne dyury na Pawiaku (o czym ju wspomniaam) penili polscy urzdowi felczerzy: Popawska (obecnie Iycka), Kawecki i Mastalarczuk. Byli oni wzywani do nagych przypadkw w celach i do cikich szpitalnych. Przy niejasnych nagych przypadkach na Serbii prosili gestapowcw o zezwolenie na moj konsultacj. Pomogo mi to w uzyskaniu lepszej pozycji u gestapowcw i wkrtce utaro si, e stra polska i gestapowcy zaprzestali wzywa felczerw, natomiast wzywali mnie o kadej porze dnia i nocy. Zwaszcza w nocy byo sporo wezwa. Dzie upywa w nieustannym ruchu i napiciu nerwowym, noce najczciej zarywaam z powodu wezwa do chorych z cel, dyurw przy ciko chorych szpitalnych, penionych na zmian z lekarkamiwiniarkami: dr Kononowicz i dr Ossowsk. Ponadto do czsto, przewanie w nocy (w latach 1943 i 1944), Marysia Kope i ja byymy wzywane do asysty przy nagych cikich operacjach. Byy to rany postrzaowe, otrzymane w krwawych akcjach towarzyszcych aresztowaniu. Zabiegi operacyjne przeprowadza dr Kenig i wizie dr Loth (noc wycznie Loth), przy asycie dra liwickiego, Marysi Kope jako instrumentariuszki i mnie jako narkotyzerki. Kilkakrotnie przy operacji asystowa dr Witold Szonert, wizie na funkcji, rozstrzelany 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Raz jeden zezwolono na operowanie winia docentowi Janowi Zaorskiemu (przebywa krtko na Pawiaku, zosta zwolniony).

Kolumna sanitarna
W czasie krtkich spotka z drem liwickim, zawsze czym upozorowanych, amalimy sobie porzdnie gow przez par tygodni, co zrobi, aby w sposb nie wzbudzajcy adnych zastrzee ze strony Gestapo powikszy personel funkcyjny w sanitariacie wiziennym. Poprawioby to opiek zdrowotn i stan sanitarny, wzmocnioby jednoczenie prac wiziennej komrki konspiracyjnej. Sprawa nie bya prosta ani atwa wobec sprzeciwu Gestapo. Zdawao si, e wrcz niemoliwa. Lecz ju w najbliszym czasie rozwizanie przyszo samo. W marcu 1941 roku, gdy znw na oddziale mskim u nowo aresztowanego winia lekarze funkcyjni rozpoznali tyfus plamisty, lekarz urzdowy dr Baczyski w myl obowizujcych przepisw zoy meldunek drowi Scherblowi. Na gestapowcw pad blady strach, panicznie bali si chorb zakanych, zwaszcza tyfusu. W danym przypadku diagnoza zostaa jeszcze dodatkowo potwierdzona przez badanie serologiczne krwi w Zakadzie Higieny. Po zoonym meldunku zjawi si natychmiast w szpitalu mskim dr Scherbel i przeprowadzi dochodzenie. Lekarze przedstawili mu wywiad epidemiologiczny wraz z wydanym ju zarzdzeniem kwarantannowym, uzasadniali potrzeb zorganizowania kolumn sanitarnych dla skutecznego zwalczania chorb zakanych i jednoczenie podali schemat organizacyjny tyche kolumn. Lekarz Gestapo, bardzo zdziwiony rozleg wiedz polskich lekarzy, zaakceptowa powyszy plan jedynie w obawie przed epidemi i wyda odpowiednie zarzdzenie gestapowskiej administracji wiziennej. Tak wic powstay wkrtce nowe placwki: kolumna sanitarna na oddziale mskim i - rwnolegle do niej - na kobiecym. Byo to nie tylko wielkie osignicie z punktu widzenia sanitarno-epidemiologicznego, ale te wydarzenie olbrzymiej wagi dla pracy konspiracyjnej na Pawiaku. Kolumna sanitarna pod pretekstem swych zada oficjalnych staa si jedn z podstawowych komrek organizacyjnych; byo to szczeglnie cenne na oddziale mskim. Kolumny sanitarne skaday si z ludzi pewnych, odwanych, wytrzymaych, na wysokim poziomie etycznym, fanatykw walki z hitleryzmem; mieli oni prac bardzo odpowiedzialn i niebezpieczn. Wiele stara naleao poczyni, i to nie zawsze z dodatnim wynikiem, aby uzyska zgod na zatrudnienie lekarek i pielgniarek w kolumnie sanitarnej. Z reguy nie mona byo zatrudni izolatek bd getrentek. Ponadto z powodu transportw stale zmienia si zesp. Zaledwie kilka lekarek-winiarek dostao zezwolenie Gestapo na funkcj w kolumnie sanitarnej. Do pomocy im przydzielano winiarki, czsto podsunite przez nas, obeznane mniej wicej z zagadnieniem sanitarnym. Zesp kolumny sanitarnej wsppracowa cile ze szpitalem, jako gwnym pionem. Do jego oficjalnych obowizkw naleay: przegldy sanitarno-porzdkowe wszystkich winiarek (na zawszenie, czysto, wierzb itp.), dezynsekcja cel, zapisywanie chorych do ambulatoryjnych bada lekarskich, podawanie - w miar potrzeby - lekw zapisanych przez lekarza.

Biay fartuch i tacka z lekami dziaay na wachmajstrw jak przepustka, na mocy ktrej funkcyjna z kolumny sanitarnej moga domaga si otwarcia kadej celi. Kolumna sanitarna speniaa jednoczenie ogromnie wane zadania konspiracyjne, chwytajc kad sposobno, aby nawiza kontakt z winiarkami w celach oglnych, a zwaszcza izolacyjnych, ostrzegajc przed kapusiami, kontaktujc wzajemnie getrentki, przenoszc i odbierajc grypsy oraz ustne informacje, dostarczajc grafitw i bibuek, podrzucajc ywno i odzie - sowem, roztaczajc wszelakiego typu opiek nad wspwiniarkami. Dodam jeszcze, e urazy fizyczne doznane w czasie przesuchiwali, nawet najmniejsze, zauwaone lub podane przez izolatk, byy natychmiast meldowane przez funkcyjn nielekark z kolumny sanitarnej lekarce z kolumny i bardzo czsto mnie bezporednio. Lekarka zwracaa si wwczas do wachmana z prob o otwarcie tej czy innej celi. Prawie zawsze trzeba byo ucieka si do podstpw, aby uzyska na to zgod. Po otwarciu celi udzielano waciwej pomocy lekarskiej, wykorzystujc rwnie i t okazj do kontaktw organizacyjnych. Od chwili zorganizowania kolumny sanitarnej na Serbii do lipca 1941 roku czyam prac w kolumnie z funkcj w szpitalu. Dopiero w lipcu 1941 roku udao si przeforsowa u wadz gestapowskich zatrudnienie w kolumnie sanitarnej dr Ireny Kononowicz (pracowaa na tej funkcji do 30 VII 1944 r.). W grudniu 1941 roku udao si rwnie zatrudni dr Krystyn Ossowsk. Do sierpnia 1944 roku pracowaa ona na funkcji kierowniczki kolumny sanitarnej, opiekujc si rwnoczenie dziemi przebywajcymi na Serbii.

Polska suba wizienna

W pierwszym okresie okupacji hitlerowskiej polska stra wizienna i administracja Pawiaka rekrutoway si gwnie z pracownikw sprzed wrzenia 1939 roku. Na zarzdzenie wadz gestapowskich wszyscy oni musieli pozosta nadal na swoich stanowiskach. Wikszo funkcjonariuszy stray polskiej od razu wczya si w nurt konspiracyjnego ycia wiziennego, niosa winiom pomoc w miar swoich moliwoci. Niektrzy tylko zachowywali pewn rezerw, ze strachu bd z jakich innych wzgldw, praca konspiracyjna na Pawiaku bya bowiem bardzo niebezpieczna i wymagaa duej odwagi. Do nielicznych wyjtkw naleeli jednak ci, ktrzy gorliwie wypeniali zarzdzenia okupanta albo wrcz starali mu si przypodoba. W latach nastpnych polski personel wizienny (zwaszcza stra wizienna) ubywa cigle na skutek aresztowa lub koniecznoci likwidowania si z pracy na Pawiaku wobec grocego aresztowania. Jedynie na Serbii uzupeniano go czciowo, przenoszc z innych wizie pracowniczki polskie bd angaujc nowe (wrd nich byy nieraz osoby podstawione przez organizacje podziemne). Pamitam jedno z wikszych aresztowa w marcu 1942 roku. Ponad 30 mczyzn i 4 kobiety z personelu wiziennego oskarono wwczas o niesienie winiom pomocy. Niektrzy zostali wkrtce straceni, innych wywieziono do Owicimia, kobiety za - do Ravensbrck (30 V 1942 r.). Aresztowanych stranikw na mskim oddziale zastpiono Ukraicami. Ogem byo wtedy na Pawiaku ponad 40 wachmajstrw ukraiskich. Pozostaych stranikw polskich przeniesiono ze

suby na oddziaach do warsztatw (dozorowali tam winiw zatrudnionych na funkcji szewcw, krawcw, blacharzy, fryzjerw, ogrodnikw itp.) albo odkomenderowano do pracy w innych wizieniach. To posunicie gestapowskie zdezorganizowao kontakty stray polskiej z winiami na mskich oddziaach Pawiaka. Na Serbii sytuacja przedstawiaa si inaczej: prcz wachmajstrw gestapowskich i wachmajstrw ukraiskich, a od jesieni 1942 roku dwch wachmajsterek niemieckich - Hedwig Hoffmann i Wandy Stalskiej - do wiosny 1944 roku pracoway jeszcze na oddziaach straniczki polskie. Od koca 1943 roku Gestapo systematycznie powikszao stra niemieck, zatrudniajc volks- i reichsdeutschki. Od wiosny 1944 roku kolejno zwalniano ze suby Polki; nieliczne pozostae przesunito z oddziaw do rnych warsztatw na Serbii do dozorowania pracujcych tam winiarek. Polski administracyjny personel wizienny z kancelarii, depozytw itp. mia stosunkowo mae moliwoci kontaktowania si bezporednio z winiami. Ja jednak - a wiem, e inne funkcyjne winiarki take - stykaam si z nim niejednokrotnie. Urzdniczki przychodziy do szpitala najczciej pod pretekstem zasignicia porady lekarskiej, utrzymujc w ten sposb kontakt organizacyjny lub prywatny (osobista pomoc dla winiarek). Z gbokim wzruszeniem wspominam straniczki z Serbii. Stosunek ich do winiarek by od samego pocztku opiekuczy i serdeczny. Wikszo ich naleaa do organizacji podziemnych i cznoci z miastem. Przenosiy grypsy, wiadomoci ustne, niekiedy gazetki, bardzo czsto ywno, papierosy, czci garderoby. Poredniczyy midzy uwizionymi i ich rodzinami. Byy zawsze w pogotowiu, podchodziy do wizjerek, ilekro ktra z winiarek wystukiwaa si z celi. Byy uprzejme, yczliwe, znakomicie umiay przybiera odpowiednio subow postaw wobec stray niemieckiej i kapusiw caym sercem oddane subie w podziemiu polskim.

Gestapowska suba wizienna

Od pierwszych dni okupacji niemieckiej do jesieni 1940 roku Gestapo, chocia nie zajmowao si bezporednio administracj na Pawiaku, sprawowao jednak nad nim cisy nadzr. Gestapowcy pojawiali si w wizieniu wielokrotnie w cigu doby, przywoc nowo aresztowanych ludzi, zabierajc winiw na przesuchanie w Alei Szucha lub przesuchujc ich na Pawiaku, doprowadzajc ofiary po przesuchaniach (najczciej zmaltretowane psychicznie bd fizycznie). Pojawienie si liczniejszej grupy gestapowcw zwiastowao brutalne apele i selekcje winiw skazanych na egzekucj lub przeznaczonych do transportw. W pocztkach listopada 1940 roku na Pawiaku nastpia zasadnicza zmiana. Gestapo przydzielio tu do suby spor grup esesmanw i zorganizowao dwie kancelarie, jedn w gmachu Serbii dla komendanta wizienia (oficera SS) i jego pracownikw, drug w gmachu Pawiaka dla zastpcy komendanta wizienia, podoficerw SS z wieloosobowym personelem pomocniczym. Wszystkie posterunki wizienne zostay obsadzone przez esesmanw. Odtd na kadym oddziale wizienia mskiego penili nieprzerwanie sub gestapowcy, zwani wachmajstrami. Na Serbi przydzielono dwch wachmajstrw, zmieniajcych si kolejno co 24 godziny. O zmianie, ktra nastpia w marcu 1942 roku i wiosn 1944 roku, podaj w rozdziale Polska suba wizienna.

Jednoczenie ze zmianami, jakie spowodowao przeniesienie w listopadzie 1940 roku stanowisk Gestapo na Pawiak, nastpiy zasadnicze zmiany w dotychczasowym trybie ycia wiziennego.; Gestapowcy bezkarnie zaczli stosowa najbrutalniejsze metody i terror wobec winiw. Bardzo czsto wpadali tu na inspekcj z Alei Szucha umundurowani oficerowie wyszych stopni i cywile z charakterystycznym pirkiem przy zielonych kapeluszach. Wrd wrzaskw, obelg, popychania i nierzadko bicia nakazywano winiarkom z poszczeglnych oddziaw ustawia si na dugim korytarzu w idealnym szeregu. Liczono je i sprawdzano ich nazwiska, powtarzajc t operacj po kilka razy. Przy czytaniu niektrych nazwisk gestapowcy czsto robili pauz. adnego wniosku nie mona byo z tego wysnu. Mogo to wry zarwno egzekucj, jak transport i - niekiedy zwolnienie. Nasilone represje, tak zwany ostry lub zaostrzony kurs wobec winiw, szy zawsze z gwnej siedziby Gestapo w Alei Szucha i z komendantury gestapowskiej na Pawiaku. Odzwierciedlay one niemieck sytuacj wojenn: po zwycistwach kurs agodnia na krtko, tzn. gestapowcy mniej wrzeszczeli; po zaamaniu si frontu na jakim odcinku lub po akcjach odwetowych podziemia polskiego (w samej Warszawie lub poza stolic) kurs zaostrza si. Nie tylko wic z tajnie przekazywanych wiadomoci wnioskowalimy o sytuacji na frontach, lecz rwnie z nastroju, ktry tu, w wizieniu, zmienia si szybko Jak w kalejdoskopie. agodniejszy kurs bynajmniej nie oznacza, e winiowie byli lepiej traktowani. Na przesuchaniach bito i torturowano aresztowanych, miesicami trzymano ich w podziemiach Gestapo, odbyway si nadal transporty do obozw koncentracyjnych i egzekucje. Gestapowcy z Pawiaka - wadcy ycia i mierci winia - nieraz przecigali swych przeoonych. Dajc upust zbrodniczym instynktom zncali si, nad winiami bez powodu - dla zabawy; dopuszczali si samosdw wieszajc, mordujc w celach, bijc pejczami na olep, czsto do utraty przytomnoci ofiary; szczuli na winiw policyjne psy-wilczury; kazali ludziom czoga si po rozarzonym ulu, wysypanym z kotowni, co powodowao rozlege oparzenia na ciele wiczcych; pdzili winiw pod zmienne natryski w ani mskiej, to parzc ich ukropem, to mroc lodowat wod; w najlepszym razie skazywali na karc (ciemnica i godwka) lub karn gimnastyk. Wiadomoci o tych okruciestwach przenikay przez mury mskiego Pawiaka na Serbi. Represje na oddziale kobiecym miay t sam intensywno, tyle tylko e zdarzay si rzadziej. Gboko wryy mi si w pami postacie i nazwiska najokrutniejszych oprawcw gestapowskich. Oto oni: Oberscharfhrer Alfred Alberts; obersturmfhrer Bergh von Trips, ostatni komendant wizienia, ledwie tydzie pozostajcy na tym stanowisku, lecz znany starym winiom ze swego okruciestwa jako komendant oddziaw egzekucyjnych; rottenfhrer Karl Brockmann, pracujcy w kancelarii na Pawiaku; oberscharfhrer Franz Brckl, zastpca komendanta, zwyrodnialec i narkoman, postrach winiw (strzela i wiesza ludzi w celach, prowadzi wiczenia na rozarzonym ulu, szczu winiw psami itp.), pracujcy na Pawiaku w latach 1941-1943, dnia 7 IX 1943 r. z wyroku sdu podziemia polskiego zastrzelony przez chopcw z oddziau Kedywu14 na rogu Marszakowskiej i Litewskiej; Edel, esesman; oberscharfhrer Fellhaber, pracujcy na Pawiaku w latach 1940 i 1941,
14

Kierownictwo Dywersji AK.

zastpca komendanta wizienia, powszechnie zwany przez winiw Walusiem (od walenia) lub Prko-Prko (od ponaglania: Prdko, prdko!); scharfhrer Engelberth Frhwirt, zwany Krzykaczem lub Generaem; sturmscharfhrer Hiersemann, zastpca komendanta wizienia, najzagorzalszy hakatysta, pracujcy na Pawiaku od koca 1941 roku do sierpnia 1943 roku; Krumschmidt, esesman zwany Dusicielem (dusi istotnie winiw); Albusch Muller, esesman; Karl Tschechowski, zugfhrer zwany Karolkiem lub Psem z Czarnym Podniebieniem (zgin jesieni 1942 roku w katastrofie samochodowej pod Warszaw); rottenfhrer Ernst Weffels, zwany przez winiw Wyupem (od wyupiastych oczu), sadysta, penicy sub na oddziale kobiecym od 1941 roku do 30 IX 1943 r., zlikwidowany przez Kedyw 1 X 1943 r. na ulicy Koszykowej; SS rottenfhrer Thomas Wippenbeck, zwany Wieszatielem (wiesza winiw); oberscharfhrer Zander... i inni15. Do kategorii tak zwanych lepszych wachmajstrw naleeli: Mller, ochrzczony przez winiw Wujciem lub Zotoustym, i rottenfhrer Schubert, przezwany Chiczykiem lub Azjat. Do najbardziej nieludzkich wachmajstrw ukraiskich, ktrych pamitam, naleeli: Iwan Barczenko, Gregorij, Kowalenko, Malowanka (przezwisko), Wiazowski i Iwan Zaporoec. Niejednokrotnie na ochotnika brali oni udzia w egzekucjach nad winiami. W zaodze kobiecej byy wachmajsterki: Krysta Golos; Hedwig Hoffmann; Krzemiska; wachmajsterka zwana przez Niemcw Mutti, kobieta nieprawdopodobnej wprost tuszy; oberwachmajsterka Olga Narewska, reichsdeutschka; Hedwig Podchorodecka, Wanda Stalska i wiele innych. Wanda Stalska okradaa nowo aresztowane z biuterii ocalaej podczas pierwszej rewizji na Pawiaku oraz z zawartoci paczek, ktre otrzymyway winiarki. Po wojnie odpowiadaa za to przed sdem. Jak sobie przypominam, Podchorodecka penia sub na Serbii na przeomie lat 1943-1944. Bya to moda, 19-letnia, krpa blondynka, wiecznie ogryzajca paznokcie. Nie umiaa pohamowa swych zwyrodniaych, zwierzcych instynktw. Bya bezwzgldna zwaszcza wobec sabych kobiet, kazaa im wiczy wyczerpujc abk, nie oszczdzaa nawet winiarek w zaawansowanej, widocznej ciy. Bez powodu bia swym nieodcznym sprynowym pejczem, kopaa, osadzaa w karcu na godwk. Wzorowaa si na Brcklu i sza w jego lady. Z wyroku sdu organizacji podziemnej zostaa zastrzelona w drodze do wizienia 29 I 1944 r. przy ulicy Przechodniej, w pobliu Hali Mirowskiej, na oczach wachmajsterki Hoffmann. Oberwachmajsterka Olga Narewska, inteligentna, na pozr kulturalna, elegancka dama, wadajca perfekt jzykiem polskim, graa podwjn rol. Udajc wspczucie i przyjazne nastawienie do Polakw prbowaa zdoby jak najwicej informacji dla Niemcw. Przyczynia si do mierci wielu winiarek, midzy innymi Peruckiej, nowo aresztowanej, ktr podstpnie sprowokowaa. Stale zwracaa gestapowcom uwag, e dopki bd tu polskie straniczki, dopty bd istniay potajemne kontakty (informacje te miaam od podkomisarz Sadziskiej). Narewska zostaa zastrzelona przez onierzy Oddziau Dywersyjnego AK wiosn 1944 roku na Kruczej. Strach i zamt zapanoway wrd wachmajsterek i mskiej zaogi gestapowskiej po wykonaniu wyrokw sdu podziemia polskiego. Wielu z nich otrzymao imienne ostrzeenia, groce wyrokiem mierci w wypadku, jeli nie zmieni sposobu traktowania winiw. Krysta Golos przysza kiedy do szpitala, proszc mnie grzecznie o krople uspokajajce. Zapytana o przyczyn zdenerwowania przyznaa si, e otrzymaa list ostrzegajcy, tumaczya si przy tym gupio, e przecie nie zrobia
15

Wierne portrety gestapowcw da w swojej ksice Za murami Pawiaka Leon Wanat (przyp. aut.).

krzywdy adnej winiarce i chyba pada ofiar pomyki. Z niekaman radoci patrzyam, jak trzsie si jej rka trzymajca naczynie z kroplami. Doradziam ludzki stosunek do winiarek. Psychik kadego gestapowca poznawaymy niezwykle szybko. Okrutni bohaterowie na terenie wizienia - kaci bezbronnego winia, prowadzcy bezowocn walk, aby zniszczy jego si wewntrzn i godno osobist - okazywali si kiedy indziej zwykymi, pospolitymi tchrzami. Dowid tego okres zaamywania si frontu pod Stalingradem zim 1942 roku. Wtedy to nieliczni gestapowcy z zaogi wiziennej otrzymali przeniesienie na wschodni front. Panicznie si tego bali i, nie ukrywajc nawet strachu, otwarcie mwili winiom, e jad na mier, jeli nie od kuli, to z godu i mrozu. Spragnieni otuchy przynosili winiarkom karty - fabrykowane z pczkowych kartonw i jeszcze tak niedawno konfiskowane - proszc o kaba. Nasze wrki chtnie wykorzystyway okazj, aby stawia gestapowcom ponure horoskopy. Wiedziay, e to ich cakiem zdeprymuje, wobec czego w jeszcze gorszym nastroju pojad na front. Gestapowcy wierzyli wrbom, zwaszcza gdy dziwnym zbiegiem okolicznoci, sprawdzia si fatalna przepowiednia, ktr otrzyma od jednej z kabalarek pewien gestapowiec wyjedajcy na front; on sam istotnie zgin na Wschodzie, a jego rodzina podczas bombardowania Hamburga.

Konspiracja
Gdy znalazam si na Pawiaku, od pierwszej chwili miaam konkretne dowody tajnej pomocy ze strony straniczki Czechowicz owej, ktra skontaktowaa mnie z moj organizacj. W uzgodnieniu zezna z Henrykiem i mjrem Ratajczakiem pomg nam funkcyjny lekarz, dr Zygmunt liwicki, poprzez dr Janin Juraszysk, funkcyjn lekark szpitala kobiecego. Wwczas ju przekonaam si, i wewntrz Pawiaka dziaa zorganizowana komrka konspiracyjna, majca czno z organizacjami na wolnoci. Ale dopiero kiedy zostaam zatrudniona na funkcji lekarza szpitala kobiecego (w kocu grudnia 1940 roku), wtajemniczya mnie w szczegy pracy konspiracyjnej wewntrz wizienia i kontaktw zewntrznych winiarka Halina Choryna-Starczewska, pracujca od duszego czasu w cznoci wewntrznej. Do listopada 1940 roku kontakty wewntrzne i zewntrzne byy stosunkowo atwe, poniewa sub wizienn penili funkcjonariusze polscy, ktrych wikszo bya powizana z podziemiem, a gestapowcy nie penili staej suby na Pawiaku. Z chwil zorganizowania kancelarii gestapowskich oraz sukcesywnego obejmowania stray wiziennej przez gestapowcw, Ukraicw i wachmajsterki, powstay olbrzymie trudnoci w nawizaniu kontaktw i dotychczasowy system cznoci oraz metody dziaania musiay ulec zasadniczym zmianom.

Konspiracyjna siatka wizienna obejmowaa: 1. siatk zewntrzn dziaajc na wolnoci; 2. siatk wewntrzn dziaajc na terenie wizienia.

Dziaalno konspiracyjna wewntrzna zostaa oparta na poszczeglnych winiach funkcyjnych, majcych kontakt zewntrzny poprzez pozostaych jeszcze na subie funkcjonariuszy polskich. Zorganizowane przez lekarzy polskich kolumny sanitarne byy podstawowym ogniwem dziaalnoci konspiracyjnej tej siatki. Pozostawaa ona w cisej cznoci z siatk zewntrzn. Trzonem siatki wewntrznej byy szpitale (mski i kobiecy) wraz z kolumnami sanitarnymi i czarna pralnia. Poza tym dla cznoci pracowaa wikszo winiw funkcyjnych: pisarze, korytarzowi, korytarzowe, kpielowe, tumacze i tumaczki, kucharze i inni. Sprzyjajc okolicznoci dla pracy konspiracyjnej by fakt, e personel szpitala, kolumn sanitarnych i czarnej pralni stanowili dugoletni winiowie i winiarki. Kontaktem tych siatek byli cznicy w osobach wielu polskich funkcjonariuszy stray wiziennej rnych szczebli, lekarzy urzdowych, czonkw urzdowego personelu sanitarnego i czonkw Patronatu. Informacje obustronne byy przekazywane bd w grypsach, najczciej szyfrowanych, bd - w wyjtkowych sprawach - ustnie. Nierzadko przychodziy rwnie gazetki, ywno, papierosy, leki, nawet czci garderoby. Sposobw przemycania grypsw byo wiele - decydowaa tu inwencja cznika: - i czsto je zmieniano w obawie przed zawsze spodziewan rewizj osobist. Grypsy byy pisane na skrawkach cieniutkich bibuek, najczciej papierosowych. Codziennie nadchodzia pokana ilo grypsw od czniczek. Przekazyway je centralom siatki konspiracyjnej, e si tak wyra, a wic szpitalowi i czarnej pralni; centrale rozdzielay je z kolei midzy funkcyjne winiarki-czniczki - do dalszego zaatwienia. Tajna poczta wymagaa jak najszybszego, a czsto-- ze wzgldu na wag sprawy - natychmiastowego dorczenia jej adresatkom. Grypsy z zewntrz speniay donios rol. Podtrzymyway psychicznie uwizionych, daway im pewno, e pomimo wpadki i oni, i ich rodziny na wolnoci otoczeni s nadal opiek; uatwiay winiom obron na przesuchaniach wzgldnie uzgodnienie zezna w wypadku wikszej iloci aresztowanych w tej samej sprawie. Poza tym zawieray pytania, czy wrd nowo aresztowanych znajduj si wymienieni z nazwiska czonkowie organizacji podziemnej, ktrych pewnego dnia zabrako w jej szeregach. Grypsy wychodzce z wizienia, co moe byo najwaniejsze, ostrzegay zagroone punkty i ludzi organizacji, a tym samym zapobiegay dalszym aresztowaniom. Znane mi s przypadki, e na skutek naszych szybkich ostrzee organizacjom w por udao si przenie magazyny z broni i amunicj, drukarnie, kasy, punkty z gazetkami czy innym materiaem obciajcym, o ktrych dowiedziao si Gestapo stosujc w toku przesuchania wyrafinowane metody. Prawie codziennie siatka wysyaa na zewntrz raporty imienne o nowo aresztowanych, wzywanych na przesuchania, torturowanych, wywiezionych do obozw koncentracyjnych i straconych w egzekucjach. Informowaa te o innych waniejszych zdarzeniach w wizieniu. Po tej jakby historii powstania i funkcjonowania siatki wiziennej w oglnym zarysie, podam w skrcie szczegy dotyczce pracy konspiracyjnej szpitala kobiecego i kolumny sanitarnej. czno wewntrzna z uwizionymi na Pawiaku i na oddziale kobiecym bya utrzymywana przez czonkw siatki bdcych na funkcjach w obu szpitalach i obu kolumnach sanitarnych bd przez

pracujce tam, rwnie na funkcji, osoby zaufane. Trzeba byo chwyta si najprzerniejszych sposobw, aby dosta si do zamknitej celi izolacyjnej zaatwi kontakt - poda gryps, bibuk i grafit - pod okiem gestapowca, Ukraica, wachmajsterki. Wykorzystywane byy wszelkie moliwoci. Najpierw obmylao si plan pod ktem moliwoci jego wykonania. Naleao zna dokadnie charakterystyk gestapowca: Czy subista, czy leniwy, czy zna jzyk polski, czy tylko udaje, e nie rozumie, czy podejrzliwy, czy na innej zmianie bdzie tzw. lepszy. Nastpnie brao si pod uwag warunki terenowe (izolacja czy cela oglna, a jeli oglna, to czy nie ma w niej wtyczki, kapusia). Dopiero po tym rozeznaniu mona byo przystpi do zadania (poda wiadomoci ustnie lub grypsem), oczywicie maksymalnie zapewniajc rwnie i wasne bezpieczestwo. Pracujc w siatce konspiracyjnej nie mona byo pozwoli sobie na aden nieprzemylany krok. Niedostateczna sprawno ktregokolwiek z ogniw tworzcych ten wspaniay acuch, najmniejsze potknicie si groziy wsyp, a to pocigao za sob cikie, nawet tragiczne konsekwencje. Za znalezienie grypsu w czasie rewizji stranicy i straniczki byli aresztowani, rozstrzeliwani; winiarki przyapane z grypsami karano karcem, tortur, w najbliszym transporcie wysyano je do obozw koncentracyjnych, tam za do karnych kompanii. Za znaleziony gryps Brckl powiesi w karcu winiark Baszkiewiczow; na skutek donosu kapusia, volksdeutschki Friedy Kopf, rozstrzelana zostaa Gera Sumiska, odwana, ofiarna korytarzowa I oddziau. Nieraz, w czasie penienia suby przez gestapowcw z tzw. zej zmiany, poza podaniem leku nie mona byo w ogle nic zdziaa. Gdy zachodzia bezwzgldna konieczno, trzeba byo uywa rnych forteli, aby osabi czujno gestapowcw. Kierowao si ich uwag na jak inn spraw, nieraz bardzo bah - wachmajsterki, szczeglnie wraliwe na pochlebstwa, karmiono tymi pochlebstwami, starano si wzbudzi ich zainteresowanie dla istotnie piknych robt rcznych, wykonywanych przez winiarki, sprowadzano rozmow na temat chorb lub rodzin wachmajstrw (ich saby punkt), meldowano o uszkodzeniu (umylnym) jakiego sprztu w celi, ktry wymaga natychmiastowej reperacji itp., itp. Bardzo czsto funkcyjne kolumny sanitarnej zapisyway zdrow winiark jako chor do lekarskiego badania. Z winiark zorientowan w pracy konspiracyjnej nie byo na og trudnoci. W mig pojmowaa, o co chodzi. I wtedy, sprowadzona do ambulatorium, w trakcie badania lub koniecznego zabiegu otrzymywaa od nas informacje, instrukcje ustne lub grypsowe, my za zdobywaymy od niej wane wiadomoci do wysania na zewntrz. Ale i tu pilnowane bacznym okiem, zarwno my, jak i winiarki, szczeglnie izolatki, musiaymy obmyla wci nowe, nie powtarzajce si chwyty, i tak zmyli gestapowcw, aby w ich obecnoci zaatwi to, co trzeba. Najlepiej suyy do tego celu momenty rozbierania si przed badaniem lekarskim lub tzw. wstydliwe zabiegi, jeli na prob lekarza czy pielgniarki gestapowiec askawie zechcia si wtedy odwrci. Ta chwila wystarczaa. Potem przepisywaam winiarce dalsze leczenie, tak aby pocigao to za sob konieczno sprowadzenia jej w dniach nastpnych do ambulatorium. Podobny system leczenia, zwizany z prac konspiracyjn czy kontaktow osobist, stosowali niejednokrotnie rwnie lekarze urzdowi: dr Wacek, dr Kenig, dr Babski i felczerka Popawska. Aby nie wzbudzi podejrze zbyt czstym odwiedzaniem izolatek, wykorzystywao si krtkie momenty nieobecnoci wachmajstrw przy zmianie suby (okoo godziny 14). Wtedy podchodzio si

pod cel i przez judasza telegraficznym stylem nadawao si i odbierao potrzebne informacje i odpowiedzi. Czasami nawet jedno ciepe sowo rzucone poprzez drzwi znaczyo dla izolatki bardzo wiele. Trudne i mozolne byo dotarcie do izolatek zwykych, a wrcz czasem niemoliwe do tak zwanych izolatek ostrych16, ktrych cel polskie straniczki w ogle nie miay prawa otwiera nawet podczas krtkotrwaej nieobecnoci gestapowcw. Ale wanie one wymagay szczeglnej opieki, przede wszystkim konkretnej pomocy konspiracyjnej. Z drugiej za strony informacje otrzymane od nich decydoway o losach wielu ludzi. Zaatwione zlecenia, kontakty, gryps od winiarki lub ustna wiadomo, zapisana potem w grypsie przez funkcyjn winiark z cznoci wewntrznej, oddawane byy centralom, ktre z kolei rozdzielay je midzy waciwe skrzynki-czniczki zewntrzne. Wzgldna swoboda personelu lekarskiego i pomocniczego, jak rwnie innych funkcyjnych, bya warunkiem umoliwiajcym dziaanie konspiracyjne. Mimo kolektywnej pracy adna funkcyjna prawie nigdy nie wiedziaa o zadaniach swych koleanek. Byo to konieczne ze wzgldw konspiracyjnych, aby do minimum zawzi krg przy ewentualnej wsypie.

Pozostaje mi jeszcze omwienie sprawy kontaktw midzy winiarkami i cznoci midzy oddziaem kobiecym a mskim. Charakter pracy tej pierwszej cznoci by waciwie taki sam, jak wyej opisany. Ogromn wag miaa czno midzy Serbi a Pawiakiem. Ta nerwowa, wyczerpujca praca wymagaa na oddziale mskim jeszcze wikszego aktorstwa, zarwno ze wzgldu na sytuacj lokalow, jak i na coraz bardziej kruszcy si zesp polskich stranikw-cznikw organizacyjnych z powodu aresztowa i koniecznoci likwidowania si z pracy w wizieniu, co w kocu doprowadzio do zupenego ich braku na oddziaach. Kontakty na oddziale mskim zaatwiane byy przez wspwiniw, a przenoszone na zewntrz w fazie kocowej via szpitale i czarna pralnia - przez niewielk ju garstk straniczek, tym bardziej przecionych t prac, e w dniu 1 IV 1944 r. zostali zwolnieni wszyscy urzdowi lekarze i felczerzy. Cay ciar tajnej roboty dwigali tu dr Zygmunt liwicki i dr Anna Sipowicz-Gocicka (pracujca 3 razy w tygodniu po kilka godzin na oddziale mskim), cznie z drem Felicjanem Lothem, in. Jerzym Poraziskim na funkcji laboranta w laboratorium wiziennym od koca 1941 roku do poowy 1943 roku (zgin w Owicimiu), studentem prawa Leszkiem Torchalskim na funkcji aptekarza (aresztowany w czerwcu 1940 r., rozstrzelany w ruinach getta 30 IX 1943 r.). Wielu byo winiw, ktrzy na swych odcinkach funkcyjnych pracowali ofiarnie w cznoci konspiracyjnej. Niezwyk odwag i bojowoci wyrnili si: Zbigniew Tomaszewski, czonek ZWZ, z kolumny sanitarnej, jak mi wiadomo prawa rka dra Gliwickiego, oraz mgr Edward Wohlfarth, czonek ZWZ (aresztowany 9 IX 1941 r.), korytarzowy specjalnego oddziau cisych izolacji na
16

Streng isoliert.

I oddziale mskim, pniej pracujcy na funkcji pisarza jednego z oddziaw (17 I 1943 r. wywieziony na Majdanek). Wielkie usugi siatce wiziennej oddawa rwnie Leon Wanat, dugoletni wizie na funkcji pisarza w kancelarii niemieckiej. Od niego otrzymywalimy nieraz cenne informacje dotyczce transportw i egzekucji, nazwiska szpiclw przebywajcych w charakterze winiw oraz nazwiska sypicych. Przekazywa te waniejsze wiadomoci usyszane w kancelarii. Czonkowie wewntrznej siatki wiziennej, bez wzgldu na przynaleno organizacyjn, nigdy nie ograniczali si tylko do kontaktw zwizanych cile ze swoim pionem. Wszystkim uwizionym udzielali pomocy w najszerszym tego sowa znaczeniu, poczwszy od opieki moralnej. Bronili wsptowarzyszy przed zaamaniem, podnosili ich na duchu sowem, umiechem, dobrymi wiadomociami z frontu (czasem prawdziwymi, czasem zmylonymi); nie otrzymujcym paczek ywnociowych (zakaz referatu, brak pienidzy w depozycie w okresie wypisek patronackich lub brak zewntrznych opiekunw, rodzin itp.) podrzucali ywno, owki, bibuki grypsowe, rne artykuy pierwszej potrzeby, miski, yki, przybory toaletowe itp. Uczyli ich, jak unika szykan ze strony wachmajstrw; starali si rnymi robtkami rcznymi zatrudnia winiarki przebywajce w celach oglnych, a jeli tylko byo to moliwe, rwnie i izolatki. Ponadto, co najwaniejsze, zaatwiali grypsy, nawet prywatne, oczywicie po uprzednim zebraniu opinii i cakowitym rozeznaniu winiarki w obawie przed ewentualn prowokacj czy te kapowaniem, bo i to zdarzao si nierzadko. Kady otrzymany gryps od czniczek zewntrznych, ktry oddawaam bezporednio adresatcewiniarce lub przekazywaam czniczkom wewntrznym - z kolumny sanitarnej, czarnej pralni, korytarzowym bd pracujcym na innych funkcjach - jak rwnie kady gryps otrzymany wprost od winiarki lub za porednictwem wyej wymienionych, czytaam i uczyam si na pami zawartej w nim treci, nim wrczyam go czniczkom zewntrznym. Robiam to na wypadek, gdyby okolicznoci zmusiy zewntrznego czy wewntrznego cznika do zniszczenia tajnej poczty. adna pomyka w wyborze waciwej skrzynki (lekarz, straniczka) nie moga si zdarzy. Prowadzenie jakichkolwiek notatek byo wykluczone; musiaam wszystko wbija sobie mocno w gow. Bogosawiona pami, ktra wwczas zdolna bya tak szybko zarejestrowa i pomieci tyle nazwisk, tyle zezna, ostrzee, hase itp., a ktra rwnie szybko musiaa pozby si tego balastu i by znw bia kart, gotow do nowych zapisw. Wszyscy z siatki bylimy wspuczestnikami coraz to nowych tragedii. Wiedzielimy straszliwie duo, przeywalimy niemale kad spraw na rwni ze wsptowarzyszkami. Ciar to by prawdziwie nieludzki. A przecie zasad konspiracji jest wiedzie jak najmniej. Umysy nasze musiay wic pracowa jeszcze i nad tym, aby zapamitujc nowe sprawy zapomina o starych, wymazywa je. czniczkami zewntrznymi, z ktrymi kontaktowaam si bezporednio, byy z zaogi wizienia: Wanda Gawryow (Danusia), podkomisarz; Jadwiga Sadziska, aspirant, penica sub komisarki na Serbii po aresztowaniu Gawryow w maju 1943 roku (przed przejciem na to stanowisko pracowaa w kancelarii polskiej na Serbii); Maria Rososka (Kaczusia), przodowniczka; Ludwika Uzar-Krysiakowa (Lusia, Myszka), straniczka; Stefania Czechowiczowa, straniczka do pierwszych miesicy 1941 roku, potem przeniesiona do pracy w wizieniu przy ulicy Daniowiczowskiej, i Rozalia apiska (apcia), straniczka.

Najwiksz ilo spraw kontaktowych organizacyjnych z wolnoci przekazyway mi: Zofia Dllinger (Pajczek), st. straniczka od lutego 1943 roku do 31 VII 1944 r.; Maria Grnisiewicz, straniczka od 1942 roku prawie do koca lipca 1944 roku; Helena apiska (Cega), straniczka od lutego 1941 roku do 17 X 1943 r., tj. do chwili przymusowej ucieczki z Pawiaka wobec grocego aresztowania; Janina Szubielska (Mateczka), straniczka od pocztku 1941 roku do chwili aresztowania przez Gestapo w lutym 1943 roku; Maria Adamska, straniczka od 1942 roku do 31 VII 1944 r., gwny cznik dra Zygmunta liwickiego i dr Anny Sipowicz-Gocickiej dla kontaktw z oddziaem mskim. Ponadto kontakt organizacyjny utrzymywaam z delegatk Patronatu Opieki nad Winiami, Helen Danielewicz - przy kadym jej oficjalnym pobycie na Pawiaku - oraz z mgrem farmacji Stanisawem Bukowskim, opiekujcym si aptek wizienn. W roku 1944 Gestapo zabronio pani Danielewicz wchodzi na teren oddziaw i szpitali wiziennych. Sprawy zwizane z dostarczaniem cile okrelonych dotacji ywnociowych przez Patronat, tolerowane jeszcze przez wadze gestapowskie, moga zaatwia pani Danielewicz jedynie i to zawsze w obecnoci esesmana w maych warsztatach, mieszczcych si na dziedzicu Pawiaka, tu za furtk Serbii. W dniach i godzinach wyznaczonych przez komendanta wizienia przychodzia niestrudzenie na Pawiak, wkraczajc odwanie w paszcz lwa. Pani Danielewicz przynosia rwnie pewn ilo lekw dla szpitala mskiego i kobiecego, ktre ofiarnie ze swej apteki przekazywa mgr Bukowski, jak rwnie inni waciciele warszawskich aptek. Po odbir lekw wzywa mnie gestapowiec. Przez cay czas przysuchiwa si pilnie naszej krtkiej, niemal telegraficznej rozmowie, toczcej si wycznie na temat lekw. Wydawao si wwczas, e w tej sytuacji nic nie bdzie mona zdziaa. Trzeba byo jednak i teraz co wymyli, aby nie dopuci do zerwania tak cennego kontaktu z wolnoci. Niemal rwnoczenie z drem liwickim, ktrego take wzywano po odbir lekw dla szpitala mskiego, wpadlimy na cakiem oryginalny pomys. Powszechnie w medycynie uywany martwy jzyk Eskulapa - stara, poczciwa acina - odda tu niemae usugi. Odrcznie pisane etykiety lekarskie na opakowaniu lekw i nasze kartki z zapotrzebowaniem na nowe, wypisywane systemem receptowym, zawieray wspaniay szyfr. Gestapowiec bacznie nas pilnowa, nadstawia uszu i wreszcie - odczytawszy z ca skrupulatnoci niezrozumiae dla niego sowa i skrty aciskie - akceptowa wszystko. Niezmiernie cenne byy kontakty organizacyjne z lekarzami urzdowymi: drem Babskim, drem Baczyskim, a gwnie z drem Kenigiem i drem Wackiem, a do czasu zwolnienia ich przez Gestapo (30 III 1944 r.) z pracy na Pawiaku. Ponadto utrzymyway konspiracyjny kontakt z Pawiakiem funkcjonariuszki wizienia przy Daniowiczowskiej: Irena Wirszyo, podkomisarz, czonek zewntrznej siatki ZWZ-AK (aresztowana jesieni 1943 roku, wywieziona do Owicimia, tam zmara) i Irena Jaszczyska, podkomisarz, czonek ZWZ-AK (aresztowana jesieni 1943 roku, po miesicu, nie rozkonspirowana przez Gestapo, zostaa zwolniona). Dopiero w wiele lat po wojnie poznaam osobicie szefa zewntrznej komrki wiziennej Komendy Gwnej AK, mgra inyniera Kazimierza Leskiego. W czasie pobytu na Serbii, tylekro otrzymujc od niego (w poczcie midzy innymi grypsami na mikroskopijnych skraweczkach bibuki) sowa otuchy,

staraam si wyobrazi sobie, jak wyglda ta mityczna dla nas posta. Spotkanie z nim wywaro na mnie wraenie niezatarte. Wspominalimy minione cikie lata. Dowiedziaam si wtedy, e komrka cznoci z wizieniem nosia m.in. kryptonim Kratka 998... Jestem pena podziwu dla tego czowieka, dla jego nieprawdopodobnej odwagi i powicenia w pracy podziemnej. Podczas rozmowy z in. Leskim suchaam go ze zdumieniem, bo trudno mi byo uwiadomi sobie, e kto z wolnoci mg tak doskonale i cakowicie orientowa si we wszystkim, co dotyczyo Pawiaka. A wtedy wydawao nam si, e nikt na wolnoci nie potrafi zrozumie sytuacji w wizieniu. Jak sprawnie pracowaa siatka wizienna, stale naraona na niebezpieczestwo, dowodzi fakt, e przez cay ten czas nie byo ani jednej wsypy w siatce wewntrznej. Chocia gestapowcy nieprzerwanie inwigilowali funkcyjnych szpitala i kolumny sanitarnej, a w celach umieszczali wtyczki i kapusiw, nie udao si im nigdy przyapa na gorcym uczynku nikogo z nas. Nigdy nie zdobyli adnych dowodw sabotaowej akcji, prowadzonej przez konspiracyjn komrk wizienn. Niemniej jednak stale podejrzewali nas, a zwaszcza sanitarny personel funkcyjny, o nielegaln robot, deptali nam po pitach, wymylali od Spitalbande i Konspirationsklike. Od czniczek wewntrznych nigdy nie usyszaam: Boj si, to niemoliwe do wykonania - a miay prawo si ba, kada ju dostatecznie obciona bya spraw, za ktr siedziaa; wszystkie chciaymy y i przey. miao mog powiedzie o nich, jak rwnie o zewntrznych czniczkach, e byli to nieustraszeni onierze. Praca w siatce wewntrznej i zewntrznej to przysowiowy taniec wrd mieczw, i dzi, gdy patrz na to z perspektywy czasu, wydaje mi si wrcz nieprawdopodobna. Zachowaam w pamici wiele faktw, zdarze, tragedii i przey poszczeglnych winiarek. Dla ilustracji podaj szczegowiej kilka przykadw cikiej i precyzyjnej dziaalnoci konspiracyjnej w komrce wiziennej, dziaalnoci, ktra wyczerpywaa nie tylko nerwowo, ale i fizycznie, bo od rana a do wieczornego apelu byymy w nieustannym ruchu.

Od koca sierpnia 1942 roku w izolatce II przebywaa przez dugie miesice Wanda Ossowska, jedna z licznych ofiar zdrady Ludwika Kalksteina. Kilkadziesit razy wzywana na przesuchanie w Alei Szucha, najczciej wracaa ciko pobita. Oprcz innych winiarek funkcyjnych, ktre w miar monoci opiekoway si Wand, miaam z ni i ja kontakt osobisty. Po wieczornym apelu (zazwyczaj po powrocie z przesuchania) wystukiwaa si z celi jako chora. Wachmajster czy wachmajsterka, ktrzy mnie do niej wzywali, i pilnie nas strzegli. Wanda gwnie skarya si na ble brzucha. W stanie, w jakim przywoono j z przesuchania, miaa prawo skary si na rne dolegliwoci, ale wybraa te, ktre wymagay rozbierania si przed badaniem. W krtkiej chwili, gdy poproszony o to wachmajster odwraca si, a niekiedy nawet wychodzi z celi zostawiajc drzwi otwarte, Wanda mnie lub ja jej przekazywaymy sobie ustnie potrzebne wiadomoci. Aby potwierdzi konieczno pomocy lekarskiej, wracaam do apteczki szpitalnej po leki, dorane i oglnie wzmacniajce, ktre zanosi Wandzie wachmajster. Mimo potwornych tortur w Gestapo Wanda z caym heroizmem wytrzymywaa ledztwo. Ktrego dnia, wykorzystujc moment nieobecnoci stray gestapowskiej, podeszam do judasza jej celi. Wanda bya kracowo wyczerpana nerwowo, baa si nastpnych przesucha, prosia o trucizn.

Uspokajaam j, jak mogam, szybko, nieskadnie, e tyle przesza... e wytrzyma... Wierzyam istotnie w wielk wytrzymao Wandy, wiedziaam na pewno, e nie sypnie, baam si, eby zbyt pochopnie nie pozbawia si ycia. Trucizna dla niej nadesza. Miaa jej by podana we waciwym czasie przez funkcyjn winiark, z ktr kontaktowaa si czciej, ja za miaam by o tym powiadomiona, aby na wszelki wypadek przygotowa jakie tumaczenie. Trucizna podana zostaa rzeczywicie w odpowiedniej chwili, ale ja nie zostaam powiadomiona o tym przez funkcyjn z siatki. Moe zapomniaa, moe zrobia, to z rozmysem, wiedziaa bowiem, e staram si oddali t ostateczno. Tego dnia, gdy Wand wezwano na Szucha, okoo poudnia przyszed do szpitala scharfhrer Frhwirt i kaza mi i z sob do pustej celi Wandy. Tu czekao dwch nie znanych nam oficerw Gestapo. Nie rozumiaam jeszcze, po co mnie Frhwirt sprowadzi. Gestapowcy zaczli ostro indagowa: czy przychodziam do tej celi? Przytaknam. Zorientowaam si, e mog wiedzie o tym od wachmajstra Ukraica, ktry w tej chwili te mia sub i by obecny przy rozmowie. Nastpne pytanie: po co? - Wzywana przez wachmajstra jako lekarz - powiedziaam. - Na co chorowaa, na co si skarya? - Na ble brzucha, miaa wymioty, biegunk, ble gowy. Zapytano, jakie lekarstwa jej podawaam. Wyjaniam, e krople przeciwblowe i wzmacniajce granulki (puste opakowanie znaleziono w celi), ktre podawa jej wachmajster. Czy, kiedy badaam j, byam sama w celi? - Nie, nigdy. Zawsze by obecny ktry z wachmajstrw i spojrzaam na Ukraica (rozumia po niemiecku), w ktrego oczach zobaczyam przeraenie, gdy usysza pytanie, i bysk zadowolenia po mojej odpowiedzi. W przyszoci miaam w nim ju jak gdyby sprzymierzeca. Ukraicy, inaczej ni my, ale bali si ogromnie gestapowcw i wiedzieli, co im grozi za uchybienie w regulaminie subowym lub najmniejsze bodaj sprzyjanie winiarkom. Nieliczni spord nich, tacy na przykad jak Miluszko czy Lissowski - innych nazwisk nie pamitam - zachowywali si wobec winiw przyzwoicie, o tyle naturalnie, o ile pozwalay na to okolicznoci. Od nich dowiadywaymy si nieraz o osie zabieranych z cel winiarek, o straconych w egzekucjach; podawali nam miejsce i metody strace, sposoby pozbywania si zwok itp. Ci nienawidzili gestapowcw. Poniewa wydarzenia wizienne, staway si niemal byskawicznie wszystkim znanej zwaszcza funkcyjnym, rozesza si szybko wiadomo o moim przesuchaniu w celi Wandy Ossowskiej. Funkcyjna winiarka (spoza kolumny sanitarnej) powiedziaa mi, e tego ranka na korytarzu, tu przed wyjciem z Serbii wsuna Wandzie trucizn. Zrozumiaam teraz przyczyn mojego przesuchania. Gdy tego dnia i nastpnych Wanda nie wracaa z Alei Szucha, nie miaam ju adnych wtpliwoci, Wszelkie i podejrzenia jej referentw skierowane byy na mnie - wiedzieli od wachmajstrw, e j leczyam i podawaam porednio przez wachmajstrw leki, a wic mogam poda trucizn. Przez tych kilka wlokcych si i niespokojnych dni drczya mnie myl, e ta dzielna dziewczyna nie yje. Odetchnam z ulg, gdy zobaczyam j znowu. Pod pozorem blu zba zjawia si u Ani Sipowicz, konwojowana przez wachmajstra, ktry w pewnej chwili wyszed z gabinetu. Uciskaymy si serdecznie. Opowiedziaa mi szybko, e maltretowana, w krzyowym ogniu pyta, w obawie, by

nikogo nie wyda, podczas przerwy w przesuchaniu wyprowadzona do ubikacji, zaya tam trucizn i stracia przytomno - mier jednak nie przysza, zbyt dugo przechowywana trucizna ulega rozkadowi. Kiedy odzyskaa przytomno, zorientowaa si, e jest nadal w Gestapo pod opiek niemieckiej pielgniarki. Stopniowo wracaa do si. Na nastpnym przesuchaniu zapytano, skd miaa trucizn. Tumaczya si, e od gwnego referenta, bo sam j odda wraz z innymi drobiazgami, o ktre kiedy na przesuchaniu poprosia. Rozszerzonymi jeszcze renicami, sabo reagujcymi na wiato, spojrzaa mi prosto w oczy mwic: Nie gniewaj si, byam u kresu wytrzymaoci. Z gbokim wzruszeniem zapewniam j, e wierzyam i wierz w jej si, dzielno i e teraz na pewno przeyje to pieko. Przeya gehenn w Gestapo, przeya wasn mier, Pawiak, cikie lata obozw koncentracyjnych na Majdanku, pniej w Owicimiu i wreszcie w Ravensbrck.

W drugiej poowie grudnia 1942 roku w grupie okoo 200 nowo aresztowanych znalaza si Sabina Bykowska. Wspominam o niej, bo jest to nietypowa sylwetka winiarki; w okresie prawie rocznego pobytu Sabiny w wizieniu poznaymy jej dwie skrajnie rne osobowoci. Aresztowana w cikiej sprawie, gonej w wizieniu jako tzw. sprawa Kalksteina, dugi czas pocigajca za sob coraz to nowe aresztowania, Bykowska zachowywaa si w pierwszych miesicach z pen godnoci.. przekazywaam jej osobicie grypsy z miasta: wnioskowaam z ich treci, e Sabina jest wartociow i oddan sprawie bojowniczk organizacji podziemnej. Z odpowiedzi grypsowych, ktre mi dawaa do dalszego przekazania, wynikao, e nie sypna nikogo, co zreszt potwierdzay wsplniczki sprawy. W celi bya bardzo ubiana; uczynna, pogodna, podnosia na duchu towarzyszki. Jak inne winiarki chodzia do pracy w kartoflami, sprztaa podwrze, chodzia ze mieciami na mski Pawiak. Miny miesice. Sabina Bykowska zostaa sprztaczk dyurki wachmajstrw na Serbii. Ogromnie si z tego ucieszyam, miaam jak dotychczas bardzo dobr opini o Sabinie i byam przekonana, e pracujc na tej funkcji bdzie moga nam dostarcza wiele cennych wiadomoci. Korzystajc teraz z duej swobody poruszania si po wszystkich oddziaach, czsto wpadaa do szpitala po wzmacniajce leki, mwia mi gwnie o wachmajstrach, o nowo przyjtych do suby, sygnalizowaa tych, ktrzy wyjecha maj na front itp. Stopniowo nabieraa coraz wikszej pewnoci siebie, mao przebywaa w celi, wracaa pno po apelu. Zacza zwraca szczegln uwag na swj wygld zewntrzny. Teren swobodnego; poruszania si bez konwojentw nie ogranicza si do Serbii, ale siga do gwnej kancelarii gestapowskiej na Pawiaku i kuchni gestapowskiej, skd przynosia posiki dla wachmajstrw i dla siebie. Przestaa dzieli si czymkolwiek ze wsptowarzyszkami. Zaokrglia si, na twarzy jej zakwity rumiece, oczy odzyskay, blask. Do szpitala przychodzia obecnie bardzo rzadko, spotkana: przypadkiem na ktrym z oddziaw staraa si wyranie mnie omija. Zreszt pomocy lekarskiej i tak nie potrzebowaa, bya w znakomitej kondycji. Tym dziwnym, zmienionym zachowaniem! wzbudzia nieufno towarzyszek z celi i funkcyjnych. W miar monoci prbowaymy j obserwowa, ledzi Jej kroki, Ale do dyurki gestapowskiej nie miaymy dostpu. Sabina Bykowska

opiekowaa si wszystkimi wachmajsterkami i wachmajstrami, a zwaszcza Weffelsem-Wyupem, ktry darzy j wyran sympati. Jaskrawym tego przykadem (jak opowiadaa funkcyjna z jej celi) by pewien wieczorny apel, ktry Odbiera Wyup. W meldunku o stanie liczbowym celi, ktry musia brzmie: Zelle nr ... mit... Hftlingen belegt, alle da17 - starocina wymienia Bykowsk jako nieobecn. Wyup wciek si nagle i wrzasn: - Das ist meine Sabina, niemand darf hier nichts zu sprechen!18 Tak zacza si rozszyfrowywa dugo niepokojca nas zagadka. Dalsze, konkretniejsze potwierdzenie tej wzajemnej adoracji uzyskaymy pewnego wieczoru, gdy po apelu Wyup przyprowadzi Sabin do szpitala i zwrci si do mnie e sowami: Meine Sabina ist krank19 wskazujc na jej palec. Stwierdziam lekkie, powierzchowne zadranicie. Tym razem wcieko ogarna i mnie, i Marysi Kopciwn, ktra z ca ceremoni musiaa nakada opatrunek. Wyup gaska do Sabiny, uspokaja j i pyta nas, kiedy si palec zagoi. Odpowiedziaam, ze to gupstwo, nie wymaga leczenia, ale moe si pokaza jutro lub pojutrze; Sabina nie przysza ju. To mieszne, drobne skaleczenie nie wymagao nawet zmiany opatrunku. Zdawaam sobie spraw, e w tym wszystkim kryje si jakie niebezpieczestwo. Istotnie nastpio tor co przeczuwaam. Po kilku dniach, gdy byam zajta segregowaniem lekw wieo nadesanych drog urzdow przez Patronat, wesza do gabinetu lekarskiego Sabina. W wielkiej tajemnicy oznajmia mi, e Wyup wie, bo sam jej to powiedzia, i szpital i kolumna sanitarna przemycaj grypsy; grozi, e zrobi z tego uytek. Przyznam si, e cierpa mi skra. Sabina przecie miaa mnie w rku. Jake czsto przeze mnie otrzymywaa przed kilkoma miesicami grypsy! Natychmiast, zdecydowanie i spokojnie, miejc si powiadomiam j, e i ja, i funkcyjne szpitalne, i te z kolumny sanitarnej jestemy starymi winiarkami, orientujemy si zatem, czym moe grozi zajmowanie si podobnymi sprawami, a przecie kada z nas chce wyj na wolno. Poza tym wszystkie jestemy tak przecione prac z racji naszych funkcji, e na podobne bzdury nawet czasu nam brak. Wysza nic nie odpowiadajc. Po dwch dniach zjawia si ponownie i powtrzya to samo, tym razem jednak ze sposobu jej zachowania si odgadam, e to wanie ona jest informatork Wyupa. Moe mimo wszystko gdzie w gbi sumienia odczuwaa skrupuy i przysza mnie ostrzec. Wyup od duszego czasu by wyjtkowo le nastawiony do szpitala i caego sanitariatu na Serbii, ledzi nas skradajc si na palcach, cichutko otwiera z klucza drzwi szpitalne, wpada - bd do cel szpitalnych, bd do naszej celi, asystowa czsto przy badaniu i zabiegach w ambulatorium, nie szczdzi grb i wymysw. Miaymy jednak tak wyostrzony such, wzrok i wyczucie, e zawsze udawao nam si zaatwia wszystkie kontakty, i jego prby przyapania nas spezay na niczym- Was ist das wyup?20- zapyta kiedy Ani i mnie na korytarzu szpitalnym. Zaskoczone tym pytaniem, natychmiast, jakbymy si umwiy, wybuchnymy miechem i niby speszone zaczymy mwi obie na raz: - Panie wachmajstrze... jakby to przetumaczy...? To wielki komplement... Na przykad pan... Pan ma pikne, due, bardzo due oczy...

17 18

Cela nr tyle a tyle winiarek, wszystkie obecne. To jest moja Sabina, nikt nie ma nic do gadania. 19 Moja Sabina jest chora. 20 Co to jest wyup?

- Und Ania ist auch wyup...21 - dorzuciam. Spojrza na nas rybimi oczyma, ktre zrobiy si jeszcze bardziej wyupiaste. W swej gupocie i prnoci uwierzy wwczas w niecodzienn urod swych oczu. Nazajutrz po bytnoci Sabiny u mnie przyszed do szpitala Wyup. Przebieg wszystkie cele, wpad do gabinetu lekarskiego, rozsiad si w fotelu, utkwi we mnie wyupiaste, ze oczy i rozkrzycza si na dobre, e skoczy z ca szpitalband... konspirationsklik... e wie, i szpital i kolumna sanitarna przenosz kasiba... i e on o tym doniesie zaraz naszemu szefowi z Alei Szucha. By nim wtedy obersturmfhrer Bomeier. Kiedy si ju wykrzycza, zapytaam z gupia frant: - Was ist das Kasiba? Wiedziaam doskonale, e w niemieckiej gwarze wiziennej kasiba znaczy gryps. - Ha, ha, Quatsch, das wiessen sie nicht?... Das sind solche kleine Briefchen!22 - zawoa. Odpowiedziaam mu, e owszem, przecie zgodnie z zezwoleniem wadz piszemy i otrzymujemy raz w miesicu listy czy karty pisane po niemiecku. Czy teraz ju nie wolno? Rozjtrzyo to Wyupa jeszcze bardziej, zachystywa si wprost wasnym krzykiem, tumaczc dokadnie, o co mu chodzi. Jak zwykle w takich wypadkach, nie zawiodo mnie opanowanie biorce si nie wiadomo skd. Zapytaam spokojnie, kto rzuci takie oszczerstwo i oskarenie graniczce z podoci i wistwem; wszystkie funkcyjne szpitala i kolumny sanitarnej to stare winiarki, wiadome, co je czeka za podobne wykroczenie, my za chcemy y i wyj na wolno. Zreszt, zatrudnione na funkcji nie nadamy nieraz z wykonaniem pracy w cigu dnia, kiedy zatem... i, biorc go pod wos, dorzuciam: - Pan wachmajster jest czowiekiem sprawiedliwym i zna nasz prac, jestem pewna, e krzywdy nikomu nie chciaby zrobi. Kiedy skoczyam to do dugie przemwienie, Wyup namyla si chwil, nie krzycza ju, ale na zakoczenie oznajmi: - Trotzdem werde ich zum Obersturmbannfhrer gehen und mit ihm sprechen.23 I poszed istotnie zoy na nas donos w Gestapo, poszed walczy o wolno dla Sabiny, ktra wtajemniczya go w arkana wielkiej gry, zapominajc, e dziki tej grze ona sama przed kilkoma miesicami ocalaa od tortur w czasie przesuchiwa, moe nawet od mierci, w kadym razie na pewno od transportu. W kilka dni potem w godzinach rannych przyszed do szpitala kobiecego na Serbii sturmbannfhrer dr Bomeier ze swym felczerem, oberscharfhrerem Lindnerem. Sdziam, e to zwyka inspekcja, ale nie przywitali si ze mn, jak to zawsze robili.
21 22 23

Ania jest take wyup. Bzdura, nie wiecie?... To s takie mae liciki!
Pomimo to pjd do Obersturmbannfhrera i z nim pogadam.

Zachowywali si bardzo urzdowo. Dr Bomeier poleci wezwa jeszcze dr Ossowsk i Mari Kope. Dr liwicki, ktrego przyprowadzili z sob, wyglda na bardzo przygnbionego, bruzda midzy jego oczami jakby si pogbia. Niema, krtka wymiana spojrze - i od razu domyliam si celu tej wizyty. Wyup dotrzyma sowa. Dr Bomeier siad za biurkiem, obok felczer Lindner; my staymy przed nimi, tym razem w roli oskaronych. - Mam meldunek, e szpital i kolumna sanitarna zajmuj si grypsami - zacz gono, ostrym tonem dr Bomeier. - Ostrzegam was po raz pierwszy i ostatni. Jeli si to powtrzy, cay personel lekarski i pomocniczy zostanie wysany do Owicimia z odpowiedni adnotacj. Z jak, tego chyba nie musz wam mwi. Reklamowaem was wiele razy z transportw. Na wasze miejsce nikt nie przyjdzie. Chore zostan bez pomocy lekarskiej. Bdziecie odpowiada jeden za wszystkich, wszyscy za jednego. Z tej ostrej przemowy dra Bomeiera w mig pochwyciam zdanie: Ich wahrne Sie24 - grone ostrzeenie, ale tylko ostrzeenie. Nie naleao si nawet tumaczy. Dr Bomeier wykorzysta doniesienie i przyszed nas ostrzec. Milczaymy. Po krtkiej chwili wsta zza biurka i kad po kolei zacz pyta o blisze dane personalne, czy jestemy zamne, gdzie s nasi mowie, czy Marysia ma rodzicw i gdzie. Nasze odpowiedzi mwiy a nazbyt jasno o naszych tragediach. M Krysi by od kilku lat w Owicimiu; ojciec Marysi i brat zostali rozstrzelani w Palmirach; mj m zgin w Owicimiu. Zdeprymowany tym i jakby zaenowany, gdy egna si podajc nam rk, przeprosi, e swymi pytaniami odnowi nasz bl. Sabin zwolniono wkrtce z wizienia. Na wolnoci bya inwigilowana przez organizacj podziemn i rozszyfrowana. Z wyroku sdu podziemia polskiego Sabina Bykowska i wachmajster Weffels zostali zastrzeleni, ona - 5 X 1943 r., on 1 X 1943 r. Wrd wielu penych nerwowego napicia sytuacji, zwizanych z zaatwianiem kontaktw organizacyjnych z winiarkami, przypominam sobie pewne wydarzenie jakby nieco odprajce. Dwa razy w tygodniu w gabinecie lekarskim na Serbii udziela porad z zakresu swej specjalnoci okulista dr Wacek - przyjmowa zapisane przez kolumn sanitarn winiarki: i te naprawd chore (pojedyncze przypadki jaglicy, duo przypadkw zapalenia spojwek i inne), i te rzekomo chore, ktre byy zgaszane do dra Wacka dla kontaktw. Dr Wacek, pracujcy w organizacji podziemnej AK, dostarcza mnie i Marysi Kopciwnie grypsy lub czciej ustne szyfrowane wiadomoci dla winiarek. Zaatwiaymy tajn poczt osobicie bd przez ktr z czniczek z kolumny sanitarnej. Pewnego dnia otrzymaam od dra Wacka ustnie podane haso i zaszyfrowany tekst dla izolatki, ktrej gestapowcy nie zezwolili na wizyt u okulisty. Dr Wacek zaznaczy, e sprawa jest pilna i wymaga zaatwienia jeszcze przed jego wyjciem. Haso i tekst przekazaam funkcyjnej z kolumny sanitarnej, Helenie Biegaskiej (ps. Agnieszka). Dotarcie do izolatki, jak ju wspomniaam, byo najtrudniejsze. Naleao si przede wszystkim pozby w ten czy inny sposb pilnujcego wachmajstra. Agnieszka,

24

Ostrzegam was.

obdarzona niezwyk inwencj, wywizywaa si zawsze doskonale z kadej cikiej misji. Poradzia sobie i teraz, wykorzystujc odpowiedni moment, aby dotrze pod drzwi celi izolacyjnej. Tym razem jednak wrcia do mnie wyranie zgnbiona, meldujc, e izolatka nie odpowiada na haso. Obie byymy tym bardzo zdenerwowane. Poprosiam Agnieszk, aby powtrzya dokadnie haso. Powtrzya. Okazao si, e Agnieszka w zmczonej, przeadowanej pamici przeinaczya haso. Powinno ono byo brzmie: Ojciec kulawego zapytuje, gdzie s kamyki. Agnieszka natomiast podaa: Ojciec kulawy zapytuje, gdzie s kamyki. Pomylia si wic tylko w jednym sowie. Zrozumiaymy, natychmiast, dlaczego izolatka nie zareagowaa. Z ulg rozemiaymy si gono. Pozostawao ledwie 30 minut do odejcia dra Wacka, gdy Agnieszka znowu stana pod judaszem izolatki, pokonujc ogromne trudnoci. Na poprawne haso otrzymaa tym razem odpowied: Na strychu. I cenna wiadomo zostaa w por przekazana na wolno przez dra Wacka. W tym wypadku chodzio o usunicie obciajcego materiau i przeniesienie broni. Za przykad niesychanie sprawnej dziaalnoci zewntrznej komrki wiziennej moe posuy choby sprawa nawizania kontaktu z aresztowanymi (dnia 28 V 1942 r.) czonkami AK. W grupie tej znalazy si: Janina Dbkowska, Maria Jasiska, Halina Turkiewicz, Anna Zahorska, literatka, Zofia Kreczmar, aresztowana pod nazwiskiem Zofia Kowalska, oraz mczyni: Kazimierz Ganszer i Jzef Weber. Aresztowano ich w sklepie konfekcyjnym firmy Kazimierz Ganszer, rg Marszakowskiej i Kredytowej; skutych w kajdany przewieziono do Gestapo na Szucha, skd po spisaniu personaliw przetransportowano wszystkich na Pawiak... Pamitam, e dnia 29 V 42 r., jeszcze przed rannym apelem straniczka Helena apiska (Cega) umwionym szyfrem wy pukaa mnie pod zamknite drzwi szpitala i przez szpar wsuna alarmujcy gryps, ktry wzywa do nawizania cznoci z wyej wymienion grup. Natychmiast po rannym apelu (godz. 6) pobiegam na d pod drzwi przejciwki i zapytaam o nazwiska znajdujcych si w niej kobiet. Istotnie, kobiety, o ktre dopytywaa si komrka zewntrzna, byy w przejciwce. Bezporedni kontakt nawizaam z Halin Turkiewicz w kpielowym, a nastpnie - poprzez Ani i czno dra liwickiego - z Weberem i Ganszerem. T drog zostay uzgodnione zeznania midzy obu grupami. Konieczno byskawicznego . niemal uzgodnienia zezna midzy Weberem, Ganszerem i Halin Turkiewicz bya spraw ycia i mierci ze wzgldu na bardzo powane dowodowe obcienie gwnie tych trzech osb (prasa podziemna, pienidze, skrytki itp.). Z relacji Haliny Turkiewicz, ktr konfrontowano z Ganszerem i Weberem, wynikao, e obaj pomimo tortur nic nie wydali. Wszyscy troje byli dziaaczami KG ZWZ. W toku kilkakrotnych przesuchiwa w Gestapo nikt z aresztowanych nie ujawni ani nazwisk, ani adresw lokali konspiracyjnych, co znajdowao potwierdzenie w tym, e nie byo dalszych aresztowa w tej sprawie. Dnia 24 lub 25 sierpnia kobiety z tej grupy, z wyjtkiem Zofii Kowalskiej, wywieziono do Owicimia. Zofia Kowalska-Kreczmar, bdca w pitym miesicu ciy, zostaa wyreklamowana z transportu; po rocznym pobycie na Serbii - w pi miesicy po porodzie - wraz z dzieckiem wysza na wolno. Anna Zahorska zgina mierci mczesk w Owicimiu. Jzef Weber i Kazimierz Ganszer, wysani w lipcu 1942 roku do Owicimia, w sierpniu tego roku zostali obaj rozstrzelani w obozie.

O przydzieleniu do transportu w dniu 15 IV 1943 r. znakomitej powieciopisarki Poli Gojawiczyskiej dowiedziaam si od dr Kononowicz, w chwili gdy Pola znajdowaa si ju w kpielisku. Na Serbi przybya w styczniu 1943 roku. W zwizku ze schorzeniem pcherzyka ciowego przebywaa duszy czas w szpitalu. Kiedy poczua si lepiej, prosia o wypisanie ze szpitala, tumaczc, e chce pozna ycie winiarki w celi, aby w przyszoci - o ile doyje - mc je opisa. Mwia, e lada dzie spodziewa si zwolnienia, co sygnalizowaa jej z wolnoci crka Wanda. Ze szpitala przeniesiono Pol do celi nr 46 na III oddziale. Tymczasem zamiast zwolnienia przydzielona zostaa do transportu. Krtk chwil naradzaam si z dr Kononowicz, jak j przed tym ratowa. Uzgodniam z Nono, e Pola zemdleje i wtedy zostan do niej wezwana; da mi to pretekst - nie wzbudzajcy podejrze gestapowcw - do zejcia na d. Na dole, w kpielowym, znajdoway si prcz Poli inne winiarki przydzielone do transportu, poddawane kpieli i dezynfekcji. Wszystko poszo wedug planu. Wezwana do Poli zabraam z sob podrczne leki. Zemdlon wyniosymy na korytarz; z dr Ossowsk i dr Kononowicz, ktre jako kolumna sanitarna miay prawo znajdowa si w kpielowym, usiowaam doprowadzi Po do przytomnoci. Nie uzyskujc rezultatu, zwrciam si do Wyupa - ktry asystowa przy interwencji lekarskiej - aby zezwoli w zwizku z cikim stanem chorej zabra j do szpitala i tam dokona odpowiedniego zabiegu. Molestowany, po duszym wahaniu zezwoli. We trzy przeniosymy na rkach zemdlon do gabinetu zabiegowego. Tu za zgod Poli zdecydowaymy - Krysia Ossowska i ja - poda jej rodek nasenny w odpowiedniej dawce. Pola zapada w gboki sen. I wtedy rozpocz si na dobre bj z gestapowcami. Co jaki czas wpada Wyup i wachmajsterka Stalska z daniem, aby Pola zesza do celi transportowej. Widzc j wci nieprzytomn, Weffels wpada w coraz wiksz furi. Transport mia odjecha o wicie dnia nastpnego do Owicimia. Z pocztku Wyup nie zezwoli na przeniesienie Poli do celi szpitalnej, dopiero gdy wyjaniam, e jest to przypadek bardzo ciki prawdopodobnie wstrzs mzgu na skutek uderzenia gow o podog przy omdleniu, ewentualnie nawet moe wylew mzgowy - wyrazi zgod na umieszczenie jej w szpitalu na jedynce. Zdawao si, e na tym poprzestanie. picej Poli bez przerwy kontrolowaam serce i cinienie krwi, ktre utrzymyway si w stanie nie budzcym adnych obaw. Okoo drugiej w nocy wpad znw Wyup i pomimo nalega i tumacze, e stan chorej pogarsza si, zada ubrania jej i uoenia na noszach w korytarzu szpitalnym, aby bya gotowa do odjedajcego wkrtce transportu. Krysia, Nono i ja musiaymy wykona to polecenie. Zdenerwowanie nasze doszo do szczytu. Ani na chwil nie odchodziam od Poli. Byam bliska obdu; zdaam sobie nagle spraw, e chronic j przed transportem moemy przyczyni si do jej zguby, nie ulegao bowiem najmniejszej wtpliwoci, e w takim stanie nie bdzie wczona do transportu, lecz przypuszczalnie o par krokw dalej, za murami Pawiaka - stracona. Pomimo tych strasznych myli, gboko wierzyam, e jednak Po uratujemy. Tu przed witem znowu zjawi si Weffels pytajc ostro, jaki jest stan chorej. Odpowiedziaam krtko: bez zmian... Zakl ze zoci, machn rk, ale kaza zostawi j na korytarzu. Wkrtce usyszaymy haas - to wychodziy winiarki, a potem warkot zapuszczanych silnikw odjeda transport. Pola zostaa... Odetchnymy... Dopiero po rannym apelu Wyup pozwoli

przenie Po z powrotem do celi szpitalnej. Stan jej by dobry. Okoo trzeciej po poudniu obudzia si. I w ten sposb ocalaa ta niezwyka kobieta, ktr tak bardzo pokochaymy. Niezadugo, bo 15 V 1943 r., wysza na wolno.

Jak ju wspominaam, lekarz stomatolog Ania Sipowicz-Gocicka leczya zby take wachmajstrom, ktrzy wbrew zakazowi leczenia si u lekarzy polskich korzystali nieraz z jej pomocy. Aeby ci nieoficjalni pacjenci nie zajmowali czasu przeznaczonego dla winiw, Ania umawiaa ich po godzinach przyj. Nie skarya si na t dodatkow prac, mwia zwykle, e wypywa std podwjna korzy: po pierwsze, w pewnym sensie zobowizywaa swoich straszliwych pacjentw do mniej brutalnego traktowania winiw w jej obecnoci; po drugie, udawao jej si czasem wycign z nich pewne wiadomoci, ktre niejednokrotnie okazyway si bardzo cenne. Na przykad: Jesieni 1943 roku leczy si u Ani wachmajster z Alei Szucha nazwiskiem Han. Pewnego dnia, gdy Ania zaoya mu arsen i wyznaczya nastpn wizyt za dwa dni, powiedzia, e niestety musi wyjecha na trzy dni. Na pytanie, dokd jedzie na tak krtki urlop, odpar po namyle, e wyjedaj ciarowymi samochodami na obaw w owickie, gdzie odbywaj si wiczenia modych polskich onierzy. Po wyjciu gestapowca Ania natychmiast podzielia si z nami t niezmiernie wan informacj, ktra niezwocznie zostaa przekazana na wolno przez aspiranta Jadwig Sadzisk i Lusi Uzarwn. Obawa gestapowcom nie udaa si. Wachmajster nie wiedzia, e przez swoje gadulstwo uratowa ycie modych onierzy polskiego podziemia. Byo to jeszcze jedno wielkie, radosne osignicie w naszej dziaalnoci konspiracyjnej. Jak pniej dowiedzielimy si, istotnie w tym czasie miay by prowadzone koo owicza wiczenia tajnej podchorwki. Ostrzeenie z Pawiaka przyszo w sam por.

W celi
Drczy mnie myl, e tak niewiele potrafi napisa o wspwiniarkach stoczonych w celach oglnych. Byy one w sytuacji zupenie innej ni funkcyjne, ktrym dzie wypeniaa praca, i ta narzucona przez wadze wizienne, i ta z dobrej woli podjta, konspiracyjna, wymagajca skupienia, mstwa, szybkiego refleksu i napicia uwagi. Kcik, kpielowy, niekiedy podwrze spacerowe - oto miejsca, gdzie nam, pracownikom sanitariatu, udawao si nawiza byskawiczny, czsto grocy niebezpieczestwem kontakt z celami oglnymi. Dusze i trwalsze - jeli si tak mona wyrazi kontakty nawizywaymy poprzez szpital i ambulatorium oraz wtedy, gdy wzywano nas do nagych przypadkw w celach oglnych. Kontakty owe byy oficjalne lub poficjalne, czyli aranowane przez siatk konspiracyjn pod pozorem koniecznoci udzielenia pomocy lekarskiej. Przedsionkiem wizienia byy cele przeznaczone na kwarantann, ongi trzyosobowe, w okresach nasilenia aresztowa mieszczce 16 i wicej kobiet. atwo sobie wyobrazi fizyczne i psychiczne cierpienia nowo aresztowanych, niepewnych swego losu, przeraonych, czstokro w zym stanie fizycznym i psychicznym po przebytych ju badaniach w Gestapo. Warunki, w jakich odbywaa si ta kwarantanna, wymagay niezwykej dyscypliny wewntrznej, aby nie podda si apatii bd nie popa w histeri. Wskutek ciasnoty, oglnego przygnbienia, rnicy usposobie itp. najmniejszy

drobiazg wywoywa niewspmiernie silne reakcje. Pewnym odpreniem, a nawet rozrywk staway si spacery wizienne, gdzie czasem mona byo przekaza sobie jakie wiadomoci czy uzgodni przysze zeznania. Jeszcze wiksze moliwoci pod tym wzgldem daway wizyty w ambulatorium czy u lekarza... Cele oglne, do ktrych nowo aresztowane przechodziy po dwch tygodniach kwarantanny, byy znacznie obszerniejsze, ale niemniej zatoczone. Na okoo 20 metrw powierzchni przypadao ponad 30 winiarek. Do dwch cian - na lewo i na prawo od wejcia - przymocowane byy prycze metalowe, opuszczane na noc, jednoosobowe, cho winiarki sypiay na nich zazwyczaj po dwie, nieraz po trzy. W wypadkach wikszego zagszczenia opuszczano na noc tylko cz prycz, aby rozoy na pododze sienniki. Sienniki byy papierowe, skpo napenione som start na sieczk. W cigu dnia lokowano je pod cianami - jeden na drugim. Porodku celi sta st, wynoszony wieczorem na korytarz. Prcz tego znajdowao si tam kilka stokw, dwie miednice, dwa albo trzy dzbanki na wod, kilka wskich, elaznych, wysokich szafek na ubrania i kube zwany kiblem lub parach. Przy drzwiach wisiay pki, gdzie lokowano przybory do mycia, kubki, miseczki i yki (n, jeli by, naleao skrztnie chowa przed okiem wachmajstrw). Chocia mae zakratowane okienko byo stale otwarte, w celi panowa nieznony zaduch, w okresach mrozw - dokuczliwy chd i rwnie dokuczliwy upa w miesicach letnich. Mimo raz po raz przeprowadzanych dezynsekcji daway si tu we znaki pchy i pluskwy. Niezalenie od moliwoci, a moe raczej na przekr moliwociom, cela musiaa by utrzymywana we wzorowej czystoci, podoga co dzie szorowana, paracha i miski musiay byszcze, bo gestapowiec rk w biaej rkawiczce sprawdza, czy aby nie ma gdzie odrobiny pyu. W przeciwnym razie odpowiadaa starocina celi lub caa cela, ktr pozbawiano spacerw i posikw, nie mwic ju o innych szykanach ani udziwieniach, specjalnoci oberscharfhrera Brckla. Dzie wizienny zaczyna si o godzinie 6. Na ostry dwik dzwonka - zim poza tym we wszystkich celach zapalao si wiato - winiarki zryway si na rwne nogi, w popiechu podnosiy prycze, ukaday pod cianami sienniki, myy si, ubieray, biegy do kcika nadzorowane przez wachmajsterk lub straniczk, podczas gdy dyurne wynosiy kibel, dostarczay wody i robiy porzdek w celi. Przy tej iloci osb zaatwienie tych wszystkich spraw przed apelem wymagao nie lada popiechu. Po godzinie 6 zarzdzano apel - rodzaj zbirki w szeregu na baczno. Do celi wchodzi wachmajster w asycie przodowniczki stray wiziennej i przyjmowa meldunek starociny o stanie liczebnym winiarek. Meldunek musia by wypowiedziany w bezbdnej niemczynie, ale od czasu do czasu wadze wprowadzay pewne drobne innowacje do sakramentalnej formuki. Wkrtce po apelu korytarzowe zaczynay roznosi niadanie: lurowat kaw w kotach oraz dzienne porcje chleba. Nie wszystkie jednak miay czas zje ten nader skromny posiek, bo ju wywoywano na przesuchania. Midzy 7.30 a 8 kolumna sanitarna zapisywaa chore do lekarza i na zabiegi; rozdawaa leki. Do obiadu, czyli do godziny mniej wicej 12, odbywao si wynoszenie mieci na teren mskiego

Pawiaka, spacer, zabiegi i przyjcia ambulatoryjne, ewentualnie kpiel, ktra przypadaa co dwa tygodnie na kad cel. Winiarki wezwane rano na przesuchania wracay okoo godziny 12 i zaraz potem wywoywano nastpn parti zum Verhr25. W godzinach poobiednich robiono zbirki kobiet zapisanych do dentystki - z reguy 3 razy w tygodniu - i do urzdowych lekarzy specjalistw, ktrzy przyjmowali raz lub dwa razy w tygodniu. Trzeci i ostatni posiek podawano o godzinie 17. W tym czasie winiarki wracay z przesucha popoudniowych. Po kolacji znw wypuszczano do kcika, potem by apel wieczorny o godzinie 18, o godzinie 19 wygaszano wiata i a do rana obowizywaa cisza. Tak wyglda wizienny rozkad dnia na Serbii. W celach oglnych i kwarantannowych kobiety, zdane na mczc bezczynno, ustawicznie obserwowane przez wizjerk, siedziay w kucki na siennikach; o swobodnym poruszaniu si nie mogo by mowy, a lee zabraniano nawet sabym staruszkom. Z najwiksz niecierpliwoci wygldano w celi wizyty kolumny sanitarnej. Wtedy to mona byo zaatwi rne kontakty konspiracyjne, przekaza lub odebra gryps czy wiadomoci ustne, co nieraz stanowio o yciu ludzi - i tych w wizieniu, i tych na swobodzie. Nastrj celi zalea w duej mierze od starociny. Jeli miaa do inwencji, energii i zmysu organizacyjnego, pobyt w wizieniu stawa si mniej koszmarny. Wsplnie z koleankami z celi starocina ukadaa program zaj. (Ju samo planowanie przyczyniao si w powanym stopniu do odprenia nerwowego, przede wszystkim bowiem chodzio o to, by zaprztn czym myl i osabia deprymujcy wpyw wizienia.) Repertuar by urozmaicony: pogadanki naukowe i dydaktyczne, recytacje wierszy, inscenizacja fragmentw sztuk teatralnych, komponowanie opowiada, lekcje jzykw obcych, streszczanie przeczytanych ksiek i ogldanych kiedy filmw... Pomysw nie brakowao. Du rol odgryway te robtki rczne, wykonywane przez nie ktre kobiety po mistrzowsku. Cela zywaa si, ustaway sprzeczki, znikaa niech wzajemna. Winiarki dochodziy do wniosku, e tylko w atmosferze serdecznoci i przyjani czowiek moe przetrwa wizienie. Kad otrzyman paczk dzielono si z tymi, ktre byy ich pozbawione z tych czy innych powodw. W okresach godu kiedy: wadze wstrzymyway dostarczanie paczek z miasta - w celach nie wolno byo rozmawia o niczym, co kojarzyo si z jedzeniem, aby nie podrania komrek smakowych. Ale w temat tabu wraca cigle w rozmowach... Przed snem kobiety nieraz odmawiay wsplnie modlitw; niewierzce milczay pene skupienia. Gdy do zatoczonej celi przybywaa nowa, starano si agodnie oswoi j z rygorem wiziennym. Gdy Gestapo przydzielao do celi kapusia, winiarki w por otrzymyway ostrzeenie od korytarzowych, od kolumny sanitarnej bd jak inn drog i natychmiast podejmoway konieczne rodki ostronoci, ale sama obecno wtyczki paraliowaa ycie w celi. Maksimum serdecznoci, i troski okazywano skatowanym w czasie przesucha i zaamanym, psychicznie. Wpyw oglnego nastawienia dokonywa prawdziwych cudw. Nawet jednostki sabszeumiay zapanowa nad rozpacz, zdawi w zarodku strach i ze spokojem stawi czoo gestapowcom, aby nie da im najmniejszego powodu do satysfakcji. Zdarzao si nieraz, e kobiety prowadzone na

25

Na przesuchanie.

rozstrzelanie szy umiechnite, z wysoko podniesion gow. Jestem gboko przekonana, e robio to wraenie na zezwierzconych oprawcach. Dbao o wygld zewntrzny, jak ju wczeniej wspomniaam, poprawiaa samopoczucie winiarki, nie mniej chyba ni nikotyna. Poniewa posiadanie tytoniu byo wzbronione, kady zdobyty nielegalnie papieros wypalany by w ukryciu. Kcik suy za wizienne foyer. Papieros, podawany z ust do ust, by swoist fajk pokoju, a ryzyko, popiech i specyfika miejsca stwarzay niejednokrotnie tragikomiczne sytuacje... Korespondencja z wolnoci, dozwolona raz w miesicu, skpa i z koniecznoci monotonna, paczki i wreszcie wita naleay do momentw bardzo upragnionych. Rokrocznie obchodzono uroczycie Boe Narodzenie. Dziki staraniom Loli Danielewicz z Patronatu na kadym oddziale pojawiaa si choineczka i symboliczny kawaek opatka w paczkach. W roku 1944 dostaymy na Wielkanoc pisanki - niektre zdobia maleka kotwica, znak Polski Walczcej, co przyprawio nas o zrozumiae, wzruszenie. wita narodowe obchodziy winiarki w tajemnicy i dopiero po apelu wieczornym. Uwietniay je recytacje, piosenki, wspominki: wizienie byo wtedy rozszeptane do pnej nocy.

Te spord dwudziestu tysicy kobiet, ktre przeyy i pamitaj Serbi, na pewno zgodz si ze mn, e kiedy wspominamy tamte dni, mylimy nie tylko o cierpieniach i dramatach, ale i o krzepicym uczuciu wsplnoty, solidarnoci i przyjani, jake potrzebnych w walce o ycie wasne i ycie naszego narodu.

Izolatki
Odrbny rozdzia naley powici winiarkom, zwanym w jzyku wiziennym izolatkami od pojedynczych cel izolacyjnych. Do pocztku 1941 roku izolatek byo stosunkowo niewiele. Umieszczano je w maych celach II i III oddziau. Planowe wydzielanie cel izolacyjnych rozpoczo si mniej wicej w poowie 1941 roku, w okresie wzmagajcego si terroru i nasilonych represji. Winiarki, stoczone po 10-14 w maych celach przeznaczonych przed wojn dla jednej, trzech osb, przeniesiono wwczas do wikszych cel, rwnie przepenionych, lecych po prawej stronie korytarza II i III oddziau - okna ich wychodziy na Dzieln. W ten sposb wygospodarowano po 9 cel izolacyjnych na kadym oddziale. Jeli wszystkie byy zajte, zastpowaa je ciemnica lub kotownia na I oddziale, pomieszczenie bardzo duszne, ciasne i przegrzane. W pierwszej od schodw celi izolacyjnej II oddziau bya dyurka wachmajstrw ukraiskich. W celi nr 8, i niekiedy 9, na I oddziale umieszczano te kobiety, ktrych Gestapo oskarao o niearyjskie pochodzenie. Nie figuroway one w ewidencji wiziennej. Po kilku lub kilkunastu godzinach, czasem po kilku dniach, brano je na rozstrzelanie. Byy wrd nich nawet dzieci. Zdarzao si, e w celach tych lokowano take Aryjki przed egzekucj. W wypadkach duego przepenienia dawna kaplica na Serbii suya rwnie jako miejsce izolacyjne dla ydwek. Dziao si to gwnie w latach 1942-1944.

Skazanie na samotno w cigu dugich tygodni czy miesicy czyo si z zakazem otrzymywania paczek ywnociowych, prawie zawsze korespondencji, a w wielu wypadkach zabraniano udziela izolatkom pomocy lekarskiej. Niejednokrotnie pozbawiane byy spacerw lub poowy i tak ju godowej porcji jedzenia. Izolatki byy wyjtkowo pilnie strzeone przez dozorcw niemieckich. Do tych cel, ktre na drzwiach miay napis: Streng isoliert, dostp mieli wycznie wachmajstrzy niemieccy i ukraiscy oraz wachmajsterki. Nakaz izolacji przychodzi z centrali Gestapo w Alei Szucha. Dotyczy winiarek obarczonych cikimi dowodowymi sprawami bd takich, ktre Gestapo podejrzewao o kierownicz rol w organizacji podziemnej. Gdy adna z zastosowanych dotychczas metod ledczych nie dawaa spodziewanych rezultatw, gestapowcy liczyli na zaamanie si ofiary w samotnoci. A metody ledcze byy rne... Natalia Hiszpaska, na przykad, po kadym z licznych przesucha w Gestapo wracaa z rozlegymi siniakami na caym ciele i ladami po uderzeniach narzdziem o rubowatych skrtach. Hiszpaska, instruktorka harcerstwa, dziaaczka KG ZWZ-AK, aresztowana w maju 1943 roku, z nieprawdopodobn odwag i godnoci znosia tortury. W czerwcu 1943 roku poddano j topieniu. Polegao to na wlewaniu duej iloci wody do nosa ofiary, ktr trzymano w pozycji lecej z zakneblowanymi ustami. Twarz nieszczsnej przypominaa mask koloru granatowego, powieki, nos, wargi miaa obrzke i krwawice. O przeniesieniu Tali do szpitala nie byo mowy zabiegi na miejscu, w celi izolacyjnej, to wszystko, na co Gestapo zezwolio. Przez cay okres pobytu w wizieniu Tala ani na moment nie zaamaa si psychicznie, a z krtkich informacji ustnych, ktre przekazywaa na wolno, wynikao, e nikogo nie obciya; nikt w jej sprawie dodatkowo nie by aresztowany. W sierpniu 1943 roku zostaa wywieziona do Owicimia, gdzie zgina 14 II 1944 r. Magorzat Fornalsk katowano w sposb niemniej bestialski. Znana dziaaczka PPR (ps. Jasia), aresztowana pod nazwiskiem Maria Jasiska w dniu 14 XI 1943 r., przez kilka tygodni wiziona bya w Gestapo, po czym osadzona na Serbii. Trzymana przez par miesicy w cisej izolacji w celi nr 13 na II oddziale, bya wielokrotnie przesuchiwana w Gestapo, bardzo bita i torturowana: przypiekano jej stopy i ydki rozpalonym elazem. Potem wywieziono j do wizienia w Radomiu, a po kilku miesicach znw przywieziono na Serbi, gdzie ponownie zamknito w izolacji III oddziale i poddawano straszliwym przesuchaniom w Alei Szucha. 26 VII 1944 r. stracono Magorzat Fornalsk w ruinach wraz z Pawem Finderem. Przez cay czas w wizieniu zachowywaa postaw niezomnego, wspaniaego konspiratora, co kontrastowao z jej delikatnym wygldem. Bya uosobieniem agodnoci i bezporednioci. Wszystkie funkcyjne winiarki i straniczka Dllinger otaczay j szczeglnie serdeczn opiek. Cudem wprost uzyskane zezwolenie na pomoc lekarsk byo wykorzystywane w wikszoci wypadkw przez dr Tarowsk i kilka razy przeze mnie. Z trudem te, ale udao nam si dotrze do wyjtkowo brutalnie skatowanej Eugenii Szczukwny. Magister farmacji, Eugenia Szczukwna, lat okoo 30, czonek ZWZ, aresztowana zostaa w 1942 roku, a razem z ni szwagier Halik i narzeczony Sawik (obaj wywiezieni pniej do obozu koncentracyjnego, gdzie Halik zgin zamordowany). Bita i torturowana w Gestapo, Szczukwna wrcia po jednym z przesucha z poamanymi ebrami, rozlegym przesikiem opucnowym i zmiadonymi opuszkami palcw. Zabroniono umieszczenia jej w szpitalu na Serbii. Gdy 23 V 1942 r. znw wezwano

Szczukwn na ledztwo do niemieckiej kancelarii na Pawiaku, reklamowalimy j jako niezdoln w takim stanie do przesucha, co nie zostao jednak przez referentw sprawy uwzgldnione. Byo to jej ostatnie przesuchanie: nie opucia ju kancelarii, zmara tam na skutek tortur. Dwudziestoparoletni Zofi Bronikowsk, aresztowan na przeomie lat 1941-1942, przez par miesicy trzymano w izolacji, potwornie torturujc w Gestapo prdem elektrycznym. Bronikowska nie zaamaa si. Dalszych jej losw nie pamitam. Doktor Izabel opusk, ktra usiowaa w Gestapo popeni samobjstwo przez zaycie trucizny, przyniesiono na noszach, w stanie nieprzytomnym, do szpitala na Serbii, ale ju po kilku dniach zamknito w celi streng Isolation. Tu, na miejscu, drczono Iz czstymi przesuchaniami. W pocztkach czerwca zabrano j do Gestapo i w kocowej fazie wyrafinowanych tortur poddano supkowi (wieszanie za rce). Wrcia z Szucha 26 VII 1944 r. znw do izolacji, skd po paru godzinach wyprowadzono j i rozstrzelano w ruinach getta. Dla gestapowcw wiek nie gra adnej roli: w izolacji zamykano niemal dzieci. Maria Mackiewicz miaa 15 lat, gdy w sierpniu 1942 roku przyniesion na noszach, nieprzytomn, umieszczono j w cisej izolacji na III oddziale Serbii. Konwojujcy Masi gestapowiec nakaza mi opiekowa si jej zdrowiem. Nikomu poza mn nie wolno byo do niej wej. Co dwie godziny i dniem, i noc zabiera mnie gestapowiec do jej celi. Stan Masi (siniaki na caym ciele, poladki zgorzelinowe) by bardzo ciki. O przeyciach dziewczynki poinformowali nas wczeniej dr liwicki i dr Loth, bo przebywaa ona poprzednio w cisej izolacji na oddziale mskim. Masi aresztowano wraz z matk, Alicj Mackiewicz, na ulicy w czerwcu 1942 roku. Znaleziono przy nich materia dowodowy w walizce: aparat stacji nadawczej. Obie, katowane podczas pierwszego przesuchania w Alei Szucha, nie wyday nikogo. Przywieziono je na Pawiak i osadzono w cisej izolacji na oddziale mskim. Matka - po jednym z przesucha, obawiajc si, e nie przetrzyma tortur i zdradzi wsptowarzyszy - odebraa sobie ycie przez powieszenie. Gestapowcy nie powiedzieli o tym Masi i szantaowali j twierdzc, e matka wyjawia im wszystko, wobec czego i ona nie ma powodu milcze. Masia jednak dowiedziaa si na oddziale mskim o mierci matki od dra liwickiego i dra Lotha, ktrzy jednoczenie prosili j, by nadal - udajc, e nic o tym nie wie - nie zmieniaa poprzednich zezna. By to dla niej jedyny sposb obrony, poniewa matka, gwny wiadek, nie ya. Masia, wracajc do zdrowia, zdawaa sobie spraw, e czeka j seria przesucha i nowych tortur. Zdecydowana popeni samobjstwo, zacza gromadzi rodki nasenne, podrzucane jej przez korytarzowych-winiw. Lekarze funkcyjni wezwani do nieprzytomnej udzielili jej pomocy w celi, a gestapowcy bojc si sabotau na oddziale mskim przenieli dziewczynk na oddzia kobiecy do izolacji. Rozpaczliwy stan Masi wymaga nie tylko opieki lekarskiej, lecz i staej opieki pielgniarskiej. Z trudem zdoano uzyska na to zezwolenie gestapowcw. Odtd mogy si ni rwnie opiekowa - na zmian - dwie lekarki: dr Irena Kononowicz i dr Krystyna Ossowska, a w charakterze pielgniarek: Maria Kope i Stanisawa Wjcik - rwnie na zmian. Prawie codziennie odwiedzali izolatk referenci, chcc wydoby z niej zeznania i dowiedzie si, kto poda jej trucizn, Masia, tak jak jej sugerowaam,

tumaczya, e zbieraa proszki od blu gowy, ktre przynosili jej rwnie wachmajstrzy i ktre wreszcie zaya w wikszej iloci. Ta maa dziewczynka o tragicznym wyrazie niebieskich oczu trzymaa si nad podziw dzielnie, wzbudzajc wspczucie i nawet pewnego rodzaju uznanie gestapowcw. Rany zaczy si goi, Masia do szybko wracaa do si. Na nastpnych przesuchaniach nie bya ju bita. Przemylany i podany jej przez polskich lekarzy sposb obrony przekona ostatecznie gestapowcw, e Masia istotnie nic nie wie o sprawach organizacji. Dnia 17 I 1943 r. wywieziono dziewczynk na Majdanek. Do zestawu tortur fizycznych, wrd ktrych najpospolitsz byo bicie ofiary, dorzucali gestapowcy rwnie bogaty zestaw tortur moralnych. Podwjnie udrczone izolatki, przebywajce dugi czas w samotnoci, tskniy bodaj za dobrym sowem rzuconym poprzez drzwi celi, wypatryway yczliwego oka w wizjerce, wyczerpane nerwowo po bezsennych nocach i wlokcych si dniach, drczone oczekiwaniem na dalszy cig ledztwa, na transport czy na egzekucj. Tote otaczane byy najserdeczniejsz i najtroskliwsz opiek wszystkich funkcyjnych winiarek (z kolumny sanitarnej, szpitala, z innych funkcji) i tych z konspiracyjnej siatki wiziennej, i tych nie zwizanych z ni, oraz polskiej stray wiziennej i personelu sanitarnego z miasta. Przernymi, najbardziej wymylnymi podstpami mylc czujno podejrzliwych esesmanw, szybko nawizywano kontakt z izolatkami przekazujc im i odbierajc od nich ustne informacje, hasa, grypsy, podrzucajc bibuki i grafity owkw, ywno, leki itp. Miao to doniose znaczenie dla caej sprawy, z ktr zwizana bya izolatka, umoliwiao uzgodnienie zezna wsposkaronych oraz ostrzeenie zagroonych osb i punktw konspiracyjnych na wolnoci. Ponadto osamotniona fizycznie izolatka, majc konkretne dowody opieki, nie bya ju tak opuszczona. Nieraz, jeli dostatecznie wczenie byymy poinformowane o rodzaju sprawy, udawao si nam skontaktowa z izolatk prawie natychmiast po jej przybyciu na Serbi. Kiedy w nocy z 23 na 24 kwietnia 1942 roku przywieziono dr Janin Wgiersk, zabran z dyuru na oddziale pooniczym Szpitala Dziecitka Jezus, i osadzono w celi izolacyjnej nr 15, Nono ju w czasie przegldu sanitarnego tej celi nawizaa z ni czno. Uzyskaa wane informacje, zwizane z momentem aresztowania, podajc jednoczenie izolatce wskazwki dotyczce dalszych przesucha. Gdy po kilku dniach wezwano dr Wgiersk w Alej Szucha, pouczona, jak zeznawa, przygotowana na najgorsze, zabezpieczona w tabletki przeciwblowe, sza odwanie. Przez dugi czas na drzwiach pustej celi izolacyjnej nr 15 widnia napis: Zum Verhr. Gdy po 6 tygodniach Jasia wrcia na Serbi, umieszczono j w celi nr 17, jako ostr izolatk. Wychudzona, zmaltretowana, zmienia si tak bardzo, e w pierwszej chwili nie mogymy jej pozna. Pilnie strzeona przez stra gestapowsk, ktra wszdzie i zawsze wszya spisek, wymagaa szczeglnej opieki. Funkcyjne z siatki wiziennej robiy co mogy, eby jej pomc. Korytarzowe, sklepik, kolumna sanitarna; Maria Maniak i Nono, Ania Sipowicz, szpital - kada na swj sposb - musiaymy si dobrze gimnastykowa, aby niepostrzeenie omija barier surowych zarzdze niemieckich. Udawao si tak podej wachmajstrw, e sami kilkakrotnie sprowadzali j jako ciko chor do badania lekarskiego bd z ostrym blem zba do dentystki. Ania przekazywaa jej grypsy od brata wizionego na Pawiaku: po prostu wkadaa je w usta pacjentki, zawinite w lignin. Dr Wgierska w grypsach przesyanych na wolno streszczaa przebieg bestialskich bada w Gestapo. Wielokrotnie wzywana we dnie i w nocy, bya bita do utraty przytomnoci. Wtedy oprawcy cucili j, polewali wod, podnosili za wosy i znw zaczynali bi. Z celi izolacyjnej w podziemiach Gestapo syszaa z ssiednich

boksw krzyki i jki torturowanych. Pewnego dnia rozpoznaa gos brata Kazimierza. Zmasakrowany, skuty, przebywa w jednej z pobliskich cel. Dr Wgierska pozostawaa w celi nr 17 do dnia 24 lub 25 sierpnia 1942 roku, tego dnia wywieziono j do Owicimia. Kazimierz Wgierski, rwnie wywieziony do Owicimia, w niedugim czasie zosta tam zamordowany. Siostra dr Wgierskiej, Wanda Wgierska, kurier ZWZ, aresztowana na trasie do Berlina, krtko bya wiziona w warszawskim Gestapo; wyrokiem niemieckiego sdu wojennego cito j w Berlinie w czerwcu 1943 roku. Ojciec zgin w maju 1940 roku w Oranienburgu, matka bya wiziona w odzi, bratowa, Antonina Wgierska, na Pawiaku.

Teraz, gdy po tylu latach opisuj w sowach jake nieudolnych dzieje winiarek-izolatek, czuj w sercu ten sam bolesny skurcz i najgbszy podziw dla tych kobiet, ktre zmuszone byy wezwa na pomoc wszystkie siy ducha i ciaa, aby nie zaama si, nie zdradzi swoich towarzyszy walki i wasn godno przeciwstawi habie ludzkoci, jak byy zbrodnie Gestapo.

Funkcje
Korytarzowe

Skazane na odosobnienie izolatki nie byy jednak samotne. O istnieniu, tu za drzwiami ich zamknitych cel, wiata ludzi przyjaznych i wspczujcych mwi im odgos krokw winiarek funkcyjnych, ktre sprztay korytarz i roznosiy posiki. Gdy korytarzowe oddziaw staway w progu celi izolacyjnej, przyoblekay twarz w pogod i beztrosk, witay izolatk umiechem, ktry znacznie bardziej pokrzepia ni sowa. Nalewajc zup z kota wyawiay dla izolatek cenniejsze ingrediencje, nieraz wrzucay do misek z zup grypsy owinite szczelnie w celofan, nieraz, jeli nadarzaa si sposobno, przemycay paczuszki ywnociowe. Na funkcji tej winiarki zmieniay si do czsto wskutek transportw, egzekucji i, niekiedy, zwolnie.

Kpielowe

Prawie kada z przybyych na Serbi, przed umieszczeniem w celach staych, bardziej lub mniej przeludnionych, przechodzia kilka kolejnych etapw. Zarwno przejciwka, jak i cele przeznaczone na dwutygodniow kwarantann na niskim parterze Serbii robiy wraenie suteren, byy ciemne i wilgotne. Warunki jak najbardziej sprzyjajce mnoeniu si insektw i robactwa. Przeprowadzana w miar monoci dezynsekcja skutkowaa na krtko. Z ktw i szpar wypezay stonogi i karaluchy, po cianach spaceroway pluskwy. Wzite bezporednio z przejciwki, winiarki poddawane byy dezynfekcji i kpieli. Szybka wsplna kpiel wrd toku nagich cia, w kbach dusznej pary, bya przykr koniecznoci dla nowo przybyych. Odzie winiarek, dotd jeszcze wzgldnie przyzwoita,

po wyjciu z komr dezynsekcyjno-dezynfekcyjnych bya wilgotna, pognieciona, czsto zmieniaa barw, niejednokrotnie kurczya si i wygldaa na wacicielce jak z modszej siostry. Obsuga ani skadaa si z winiarek funkcyjnych i do czsto zmieniaa si na skutek egzekucji i transportw. Tu, w ani, wycigaa si pierwsza przyjazna rka do nowo aresztowanej, zastraszonej lub zmaltretowanej biciem w Alei Szucha. Tu dowiadczaa ona pierwszej opieki ze strony towarzyszekwiniarek i straniczek polskich, czonki bd wsppracujcych z ruchem oporu; tu nabywaa wikszej odpornoci psychicznej. Tu czsto uwalniano j od kompromitujcego materiau, udzielano jej wskazwek, jak ma si zachowa na przesuchaniu i w celi, ostrzegano przed kapusiami itp. Std sygnalizowano mi do szpitala przybycie pobitych i storturowanych w Alei Szucha, ktre najczciej udawao si umieci w szpitalu. Std nowo przybye kierowano do cel kwarantannowych. W pamici utkwia mi pewna scena, ktra rozegraa si w kpielowym dnia 20 I 1942 r. po bezsennej, cikiej nocy. Niemal do rana warczay bez przerwy silniki podjedajcych pod Pawiak bud ciarowych z nowymi winiami; dochodziy do nas krzyki niemieckie i odgosy popiesznych krokw. Przywieziono ponad 200 winiw, w tym 56 kobiet aresztowanych z listy. Wedug informacji jednej z nich (znanej mi osobicie sprzed wojny) to masowe aresztowanie byo nastpstwem zdrady jednego z czonkw podziemnej organizacji Stronnictwa Pracy, Jana Smugi, ktrego (jak si pniej dowiedziaam) w niedugim czasie spotkaa zasuona kara; zgin z wyroku sdu podziemia. W kpielowym, wrd gromady wykpanych kobiet czekajcych na ubrania, spostrzegam zaprzyjanion ze mn w latach szkolnych Kazimier Sok. Z miejsca uderzyo mnie jej dziwne zachowanie. Stojc w pobliu stou wpatrywaa si uparcie w stert porcji chleba wiziennego. Niespokojna i zdenerwowana, wyranie szukaa czego wzrokiem. Gdy wreszcie udao mi si do niej podej, poznaa mnie od razu i ucieszya si na mj widok tak bardzo, e a mnie to speszyo. Bd co bd spotykaa mnie w wizieniu. Ale wkrtce wyjani si powd jej zdenerwowania i jej radoci. Z przeraeniem w oczach, szeptem zwierzya mi si ze strasznego kopotu. Zdoaa ukry przed gestapowcami i przemyci na Serbi dwie fiolki cyjanku; nosia je zawsze przy sobie i teraz nie zdecydowaa si zniszczy trucizny z uwagi na jej ewentualn przydatno, nie miaa zreszt adnej innej moliwoci pozbycia si tego niebezpiecznego adunku. Kiedy przed kpiel wszystkie winiarki otrzymay po kawaku dziennej porcji chleba, Kazia wpada na wspaniay, jak jej si zdawao, pomys i ukrya fiolki w swoim chlebie; aby go rozpozna, odoya na rg stou, z dala od reszty. Ale podczas gdy bya w kpieli, kto zgarn wszystkie kawaki na jedn kupk i teraz w aden sposb nie moga odszuka swojego. Przeraenie jej byo najzupeniej uzasadnione, bo gdyby chleb z cyjankiem dosta si w niepowoane rce, mgby si sta przyczyn gronych nastpstw. Istotnie, w sytuacji, w jakiej znalaza si Kazia - nowicjuszka - nic sama nie moga i nie umiaa zdziaa. Dlatego powitaa mnie z tak radoci. Dziwnym zrzdzeniem losu wanie na ten moment weszam do kpielowego. Przy pomocy koleanki - funkcyjnej, wsppracujcej z siatk wizienn - odnalazymy chleb Kazi ze mierciononym farszem. Ca grup kobiet, aresztowanych tamtej nocy z 19 na 20 stycznia 1942 roku, nazywaymy podpalaczkami, bo tego wieczoru podpalone zostay niemieckie magazyny na, Pradze. Przylgna do nich ta nazwa, mimo e z wywoaniem poaru adna z nich nie miaa nic wsplnego. 30 V 1942 r. prawie wszystkie podpalaczki wywieziono w duym transporcie (ponad 250 winiarek Serbii) do

Ravensbrck. Niemaa grupa winiw podpalaczy zostaa stracona w marcu 1942 roku pod Warszaw i w maju 1942 roku w lasach skociskich koo Magdalenki; reszt wysano do Owicimia.

Chocia wspomnienie tej pierwszej kpieli na Serbii nie byo przyjemne, winiarki z upragnieniem czekay pniej na swoj kolejk do ani, przypadajc raz na dwa tygodnie. Spord straniczek penicych sub w kpielowym pamitam: Jzef Bielakow, aresztowan i wywiezion 30 V 1942 r. do Ravensbrck; Zofi Dllinger (Pajczek), starsz straniczk, cznika organizacji podziemnej, najduej tu pracujc, i Eugeni Zawidzk, ktra zwolnia si w roku 1942, nie wytrzymujc nerwowo atmosfery na Pawiaku.

Czarna i biaa pralnia

Czarna pralnia zatrudniaa kilkadziesit winiarek. Cay dzie huczay tu koty i bbny, unosiy si kby gorcej pary. Praca przy praniu i reperowaniu bielizny winiw caego Pawiaka bya nad wyraz cika, ale winiarki wykonyway j sumiennie i chtnie. I tutaj, jak w szpitalu wiziennym, w kpielowym czy w kolumnie sanitarnej, funkcyjne stykay si z namacalnymi dowodami bestialskiego zncania si nad aresztowanymi; bielizna przynoszona z mskiego Pawiaka bya porwana, zakrwawiona, z przylepionymi kawakami ciaa i skrzepami krwi. Przy liczeniu jej wiele kobiet sabo, mdlao z wraenia. I tu, w czarnej pralni, obok cikiej i przygnbiajcej pracy sza robota podziemna: nawizywano czno z winiami, znoszcymi worki z bielizn bd wzywanymi do naprawy rzekomo uszkodzonych maszyn, i z kolumn sanitarn msk. Wrd winiw mskiej kolumny sanitarnej i obsugi aparatu dezynfekcyjnego zjawia si Zbigniew Tomaszewski (aresztowany po raz drugi w styczniu 1942 roku) zawsze, ilekro w przyniesionej bielinie znalaza si wesz; wesz specjalnie podrzucano wtedy, gdy chodzio o szybkie skontaktowanie si za porednictwem Zbyszka z oddziaem mskim. Czarna pralnia utrzymywaa kontakt organizacyjny gwnie przez straniczki polskie. Byy to: Maria Grnisiewicz; Weronika Karlson, aresztowana wiosn roku 1942 i wywieziona do Ravensbrck; Maria Mossakowska, penica okresowo sub w biaej pralni i na oddziaach, zwolniona z pracy w poowie 1944 roku, wywieziona w czasie Powstania Warszawskiego do Ravensbrck, gdzie zgina; Celina Olkwna; Maria Sukowska, aresztowana pod koniec 1943 roku, stracona w ruinach getta; Zawidzka, niedugo pracujca w pralni, oraz inne straniczki dozorujce ten odcinek pracy w okresie krtszym lub duszym. Funkcyjne z czarnej pralni, nalece do organizacji podziemnych, utrzymyway stay kontakt ze szpitalem i kolumn sanitarn kobiec.

Oprcz czarnej bya na Serbii biaa pralnia, zatrudniajca na funkcjach 20-25 winiarek. Obsugiwaa ca zaog gestapowsk z Pawiaka i Alei Szucha, a niejednokrotnie po kryjomu praa i prasowaa odzie winiarek.

Po egzekucjach gestapowcy czsto oddawali do prania odzie rozstrzelanych. Kobiety z biaej pralni nieraz rozpoznaway tu sukienki czy bluzki, ktre niedawno jeszcze nosiy ich towarzyszki niedoli. Byy to wiadectwa dokonanych zbrodni. Pamitam, jak ktra z praczek pokazaa mi letni sukni w kwiaty, ktr przynis Franz Brckl po egzekucji z 28 VIII 1943 r. Poznaam j, naleaa do Jadwigi Kocan, siostry Wandy Zieleczyk (Dziuli). Obie aresztowano w lipcu 1943 roku. Dziula przebywaa pewien okres w szpitalu z powodu rozlegych kontuzji, odniesionych podczas przesucha w Gestapo. Jadzia Kocan, z ktr byam zaprzyjaniona w latach studenckich, bardzo czsto przychodzia na leczenie do ambulatorium szpitalnego. Siostry trzymay si bardzo dzielnie, zachowujc do koca pogod ducha. Dnia 28 VIII 1943 r. zostay razem z matk rozstrzelane w ruinach getta. Penice tu sub straniczki polskie - Rozalia apiska, Maria Mossakowska, Eugenia Radzikowska, Halina Jarosz, Eleonora Ciuksza, Felicja Sobczak (albo Sobek), zwana Krzykaczk, i inne - byy czsto zmieniane.

Reperowalnia

Jesieni 1940 roku w celi nr 11 na I oddziale Serbii zaoono reperowalni. Historia jej powstania bya do niecodzienna. Pomys zaoenia tej nowej funkcyjnej celi podsuna winiarka Karolina Olszyska, aktywistka KOP26, aresztowana 2 IX 1940 r.; wykonaniem zaja si podkomisarz stray wiziennej Irena Wirszyo, ofiarny konspirator podziemia polskiego, dziaacz zewntrznej komrki wiziennej ZWZ (pracowaa pocztkowo na Pawiaku, pniej w wizieniu przy ulicy Daniowiczowskiej; aresztowana przez Gestapo w 1943 roku, wywieziona do Owicimia, tam zgina). Ona to - majc na wzgldzie przede wszystkim powikszenie zasigu konspiracyjnej cznoci wewntrznej, a ponadto konserwacj odziey i bielizny wiziennej - zwrcia si z podstpnie przemylanym planem do wczesnej komisarz Serbii, Klunderowej. Przedstawia jej w bardzo niekorzystnym wietle winiarki, ktre nic nie robi, tylko prnuj i ktre naleaoby zapdzi do pracy przy naprawianiu starzyzny. Wrogo nastawiona do winiarek Klunderowa (mwiono, e podpisaa volkslist), widzc w tym jeszcze jedn okazj do gnbienia kobiet, uzgodnia spraw z gestapowcami i zaaprobowaa w caej rozcigoci chytry plan komisarz Wirszyo. I tak powstaa jeszcze jedna, bardzo wana placwka wzajemnej pomocy winiarskiej; kierowniczk jej bya Karolina Olszyska. Wykonywana tu praca, aczkolwiek cika, przynosia jednak du satysfakcj wielu winiarkom. Cierpliwe, niestrudzone rce kobiet doprowadzay do stanu uytecznoci bielizn i odzie wizienn, mocno ju nadwtlone, poszarpane, prawie bezwartociowe. Std te wychodzio mozolne artystyczne rkodzieo: mereki, hafty, koronki, roboty szydekowe i na drutach, pantofle, torebki, kwiaty, korale, paski z papierowych kolorowych sznurkw. Ofiarny Patronat Opieki nad Winiami, ktry za porednictwem gwnej delegatki, pani Heleny Danielewicz, pilnie wypatrywa nie koczce si braki, dostarcza potrzebnych materiaw: nici, igie, sznurkw, ptna, wczki, drutw itp.

26

Komenda Obrocw Polski.

Zgrany zesp - wyywajc si we waciwej robocie pod pokrywk swych funkcji pracowa z niezwyk odwag w konspiracyjnej cznoci wewntrznej na Serbii.

Szwalnia

Gestapo z Szucha zorganizowao na II oddziale Serbii du szwalni. Podlegaa ona kierownikowi warsztatw gestapowskich, Schokalli. Za cao wykonywanej pracy uczyni Schokalla odpowiedzialnym mistrza krawieckiego, ktrego do poowy 1942 roku przyprowadzano z getta, zanim osadzono na Pawiaku. Pocztkowo by to jedyny odcinek pracy w wizieniu, przed ktrym broniy si winiarki, nie naleao bowiem do przyjemnoci szy ubranie, bielizn i inne rzeczy dla Gestapo. Mimo to kto musia tu pracowa. Sami gestapowcy wybierali i przydzielali do szwalni te winiarki, o ktrych na podstawie danych personalnych wiedzieli, e s obeznane z fachem. Zatrudniano tu kilkanacie kobiet. Gestapowcy, dbajc o cigo pracy w warsztacie, niejednokrotnie sami reklamowali szwaczki z transportu. Wizienna komrka konspiracyjna w szybkim czasie dosza do wniosku, e szwalnia moe sta si schronem dla kobiet oskaronych o najcisze sprawy, jak przynaleno do organizacji, posiadanie broni czy niearyjskie pochodzenie. Naley tu podkreli cenn wspprac wiziennej komrki konspiracyjnej z grup wtajemniczonych Polek ze suby wiziennej: podkomisarz Janin Krzeczkowsk, podkomisarz Wand Gawryow-Jankowsk, podkomisarz Jadwig Sadzisk, przodowniczk Mari Rososk oraz z innymi. Do szwalni wic kieroway one si rzeczy winiarki, ktre nie miay pojcia o kroju i szyciu. Praca tam , nie bya atwa, stwarzaa jednak znoniejsze warunki bytowania. Szwaczki, dobre i uczynne dla koleanek, pomagay im jak mogy: potajemnie przerabiay i naprawiay zniszczon odzie, suyy i pomoc w wewntrznej cznoci wiziennej. Przez zatrudnione w szwalni ydwki, ktrym gestapowcy zezwolili na korzystanie z porad lekarskich, mogymy przemyca leki innym ydwkom, w stosunku do ktrych mielimy ostry zakaz udzielania jakiejkolwiek pomocy. Na krtko przed likwidacj Pawiaka pracowao w szwalni 15 ydwek; pamitam niestety tylko Ann Margulies, adwokatk Zylberow i Helen Rosner, zwan Tajojk (obecnie Renata Lubiska), aresztowan w Wielki Pitek w 1943 roku. Rankiem 31 VII 1944 r. gestapowcy wyprowadzili wszystkie funkcyjne ydwki do obozu koncentracyjnego dla ydw przy ulicy Gsiej. W czasie Powstania Warszawskiego zostay one odbite (5 VIII 1944 r.) w tym obozie przez onierzy batalionu Zoka. Jak ju wspomniaam, winiarki ze szwalni do czsto reklamowa z transportw sam kierownik Schokalla. Niemaa jednak grupa szwaczek nie unikna transportw do obozw koncentracyjnych; wiele z nich zostao straconych w egzekucjach.

Biblioteka

Do wiosny 1942 roku pewn ulg w znoszeniu cikich warunkw wiziennych dawaa lektura ksiek wypoyczanych z bibliotek na oddziale mskim i kobiecym, bogatych w ksiki nawet zakazane. Biblioteka na Serbii miecia si w celi na II oddziale.

Wymiana ksiek nastpowaa nie tylko midzy winiem a bibliotek, lecz rwnie midzy bibliotekami. Co pewien czas do biblioteki kobiecej winiowie Pawiaka (oczywicie pod konwojem) przynosili ksiki do wymiany. Tu odbyway si niekiedy tajne spotkania ony z mem, brata z siostr, syna z matk; tu rozwizywano wiele powanych spraw, uzgadniano zeznania. Te przypadkowe, krtkotrwae spotkania byy sprytnie reyserowane przez zaufan stra polsk i gwnie - przez funkcyjne bibliotekarki. W sporadycznych wypadkach ksika speniaa jeszcze jedn donios rol: gdy nie byo innej moliwoci skontaktowania si z winiem lub winiark, w wypoyczonej ksice na rnych stronach czytelnik-nadawca zorganizowanym owkiem (wizie funkcyjny majcy prawo do posiadania owka podrzuca go w razie potrzeby wspwiniom) podkrela odpowiednie sowa, ktre nastpnie czytelnik-odbiorca ukada w zdania zawierajce szyfry, wskazwki itp. Ksika po odbyciu tej skomplikowanej wdrwki i spenieniu zadania wracaa do biblioteki, gdzie j dokadnie przegldaa funkcyjna bibliotekarka, starannie wycierajc gumk wszystkie podkrelenia. Caa ta akcja prowadzona bya z niesychan ostronoci i precyzj, tylko w rodowisku tzw. ludzi pewnych. Niedugi by ywot orzewiajcego rda, jakim bya ksika, niejednokrotnie ju czytana na wolnoci, ksika jako tajny listonosz. W pocztkach 1942 roku z polecenia miejscowych wadz gestapowskich biblioteka zostaa zamknita. Ksiki zoono w magazynie, pewn ich cz z ostrym zakazem wypoyczania zostawiano na II oddziale w maej celi funkcyjnych winiarek, u Hanki Grzeliskiej i Heleny Dbrowskiej. Po jakim czasie wszystkie ksiki zmagazynowano w budynku dla internowanych, a w 1943 roku na zarzdzenie zastpcy komendanta wizienia, sturmscharfhrera Hiersemanna, spalono je w kotowni.

Sklepik

Sklepik (ta nazwa utara si w zwizku z prowadzon przez Patronat - od 1940 do 1942 roku - akcj wypisek) mieci si w obszernej celi na II oddziale Serbii. Poza wypiskami ywnociowymi, ktre naby moga winiarka posiadajca pienidze w depozycie wiziennym, mona byo na przestrzeni lat 1940-1942 naby wypiski higieniczne (lignina, papier toaletowy itp.), a w latach nastpnych - do lipca 1944 roku - koszt ich pokrywano z dotacji Patronatu. W rzeczywistoci jednak sklepik nie by sklepikiem w cisym tego sowa znaczeniu. By on przede wszystkim punktem rozdzielczym paczek ywnociowych i odzieowych, przesyanych przez rodziny, bardzo czsto finansowanych przez organizacje podziemne i Patronat. W pierwszym okresie okupacji winiowie Pawiaka tylko w wyjtkowych wypadkach mogli otrzymywa paczki ywnociowe z wolnoci (w wita Boego Narodzenia ewentualnie Wielkanocy). Wskutek pojawienia si masowych biegunek godowych wrd winiw, ktre spowodoway wypadki miertelne (gwnie na mskim oddziale), polscy lekarze wizienni i Patronat wszczli starania u wadz gestapowskich, aby te zezwoliy na przesyanie paczek z wolnoci i doywianie w ten sposb winiw. W wyniku dugich, mozolnych stara pod koniec marca 1941 roku Gestapo zezwolio na przysyanie paczek ywnociowych najpierw funkcyjnym winiom, a w czerwcu 1941 roku wszystkim winiom Pawiaka. Mogli oni raz w miesicu otrzyma paczk dwu lub

trzykilogramow, zalenie od zarzdze gestapowskich. W roku 1943 Patronat uzyska zgod Gestapo na dostarczanie co niedziela kademu winiowi bochenka chleba. Od poowy 1943 roku nastpia pewna poprawa w ywieniu winiw. Zwikszono dzienn racj chleba do 250-300 gramw, zupy byy treciwsze. Stao si to za spraw Delegatury Rzdu, ktra wspieraa Patronat powanymi dotacjami pieninymi. Patronat dokonywa istnych cudw, aby zakupione produkty przekaza na Pawiak, nad tym za, by w wikszoci trafiay one do oglnego kota wiziennego, czuwaa w superdyplomatyczny sposb delegatka Patronatu, pani Lola Danielewicz, i polski administracyjny komisarz stray wiziennej, Jan Wacek.

Kada paczka bya dokadnie waona przez gestapowcw w chwili skadania jej w punkcie prowadzonym przez Patronat w VII komisariacie policji przy Krochmalnej, nastpnie kontrolowana w sklepiku na Serbii. Gestapowcy sprawdzali wedug listy, czy adresatka nie jest objta zakazem otrzymywania paczek, a przed wydaniem badali szczegowo ich zawarto: rozrywano torebki z cukrem czy sol, krojono takie produkty jak: sonina, smalec, kiebasa, boczek. Niejednokrotnie zoliwi gestapowcy mieszali ca zawarto paczki; w latach 1943 i 1944 konfiskowali leki, przekazujc je czasem do apteki szpitalnej. Paczki ywnociowe, przesyane funkcyjnym winiarkom, niczym nie mogy rni si od innych, prcz tego, e mogy zawiera papierosy. Do oficjalnych czynnoci funkcyjnych sklepiku naleao: przenoszenie paczek (zwoonych przez Patronat na Pawiak) spod bramy wizienia na Serbi, prowadzenie ewidencji paczek oraz pomoc przy wydawaniu ich w obecnoci gestapowca. W zasadzie raz w miesicu wydawano paczki z ywnoci, a z odzie od czasu do czasu. Bywao jednak, e przez duszy okres Gestapo zabraniao dorczania ywnoci ktrej z winiarek lub ktrej celi; bywao te, i zakaz ten obejmowa cale wizienie (zwaszcza wiatach 1941-1942). Poza wyej wymienionymi czynnociami funkcyjne w sklepiku utrzymyway czno wizienn; wikszo ich pozostawaa w cisym kontakcie z siatk wewntrzn. Czsto z tego powodu spotykaam si z Kazimier Wagnerow. Kazia, czonek ZWZ, aresztowana zostaa dnia 13 XI 1940 r. Jakby przeczuwajc wpadk, oczycia dom z materiau konspiracyjnego. Nie moga jednak opuci mieszkania ze wzgldu na liczn rodzin: troje nieletnich dzieci i niewidomy, m. W Alei Szucha przesza wyjtkowo cikie przesuchanie; sypn j denuncjator, ktry na szczcie nic nie wiedzia o rodzaju jej pracy konspiracyjnej i stopniu zaangaowania; podczas, konfrontacji na Szucha Kazia mimo bicia nie przyznaa si do znajomoci z nim ani do pracy w konspiracji. Trzykrotnie woono j na przesuchania do Gestapo; maltretowana, nie wydaa najmniejszej tajemnicy konspiracyjnej, czego dowodem byo, e nikogo ju w tej sprawie nie aresztowano. Od marca 1941 roku do wrzenia 1942 roku Wagnerowa pracowaa z zapaem na funkcji w sklepiku i rwnoczenie jako cznik wewntrznej siatki wiziennej. Z penym powiceniem i odwag opiekowaa si izolatkami, zwaszcza skazanymi na godwk. Przy noszeniu im wypisek higienicznych i przy kadej innej okazji przemycaa do tych cel ywno. We wrzeniu 1942 roku, przyapana przez gestapowca w momencie przygotowywania paczuszki ywnociowej dla jednej z izolatek, zostaa natychmiast zdjta z funkcji i przeniesiona z celi funkcyjnych nr 46 na III oddziale do celi oglnej nr 16 na II oddziale. Dnia 23 XII 1942 r zwolniona z wizienia, nadal utrzymywaa kontakt z nasz cel lekarek poprzez straniczk Lusi Uzarwm

(Myszk). Na pamitk wsplnie przeytych dni przesyaa w dniu imienin kadej z nas niklowane bransoletki w ksztacie podkowy, z naszymi inicjaami, ktre z prawdziwym kunsztem wykonywa jej syn Jerzy (zgin w Powstaniu Warszawskim). M Kazi, Edwin Wagner, major WP, prezes Zwizku Inwalidw Wojennych, byy prezes Midzynarodowej Organizacji Kombatanckiej, aresztowany po raz pierwszy w 1941 roku, po kilku tygodniach (cay ten czas przebywa na izbie chorych oddziau mskiego) zosta zwolniony i aresztowany przez Gestapo po raz drugi w styczniu 1944 roku. Po-paru tygodniach oznajmiono mu, e jest wolny. Wydano mu w kancelarii dokument zwolnienia, po czym gestapowcy wyprowadzili go za bram Pawiaka i zamordowali w ruinach getta.

Poczty, tumaczki, podwrzowe

Poczt nazywano winiark funkcyjn, ktra zajmowaa si korespondencj swych towarzyszek niedoli. Winiarkom posiadajcym zezwolenie Gestapo na korespondencj, a nie znajcym jzyka niemieckiego, poczta pisaa raz w miesicu kartki do rodzin, ewentualnie tumaczya tre kartek otrzymywanych z wolnoci. Do zada poczty naleao te, oczywicie i przede wszystkim, roznoszenie poczty. Nieoficjalnie za byy to pracowniczki cznoci wiziennej, z caym oddaniem kolportujce grypsy, wiadomoci ustne itp.

Tak zwane tumaczki wyznaczano spord winiarek znajcych doskonale jzyk niemiecki. Z tytuu tej umiejtnoci suyy one jako tumaczki winiarce zmuszonej porozumie si z gestapowcami w sprawach administracyjnych oraz - co zdarzao si niezmiernie rzadko - podczas przesucha w kancelarii komendanta Serbii. Zasadniczo miejscem pracy i pobytu tumaczek w cigu dnia bya kancelaria niemiecka komendanta lub wachmajstrw na I oddziale. Od wikszoci funkcyjnych tumaczek otrzymywaymy informacje dotyczce rozkadu suby gestapowcw, niekiedy ich charakterystyk, dane o zmianach personalnych, a niejednokrotnie wiadomoci zasugujce na szczegln uwag (planowane transporty, aresztowania itd.).

Do oficjalnych obowizkw podwrzowych naleao sprztanie podwrza spacerowego i podwrza gospodarczego Serbii Poniewa praca ta dawaa mono duszego przebywania w ruchu na powietrzu, polska administracja w osobach: podkomisarz Gawryow, podkomisarz Sadzikiej i przodowniczki Rososkiej - wsppracujca z wewntrzn siatk konspiracyjn, staraa si przydziela na t funkcj winiarki modociane.

Kartoflarnia

Do obierania kartofli i jarzyn oddziaowe polskie zabieray pocztkowo kobiety z cel oglnych. W ten sposb zesp zmienia si bardzo czsto i w zasadzie kada winiarka moga do niego nalee, bo funkcja kartoflarki bya jedyna, ktra nie wymagaa zezwolenia Gestapo. Z biegiem czasu wydzielono na Serbii dwie cele dla staych funkcyjnych kartoflarek.

Patronat z duym wysikiem regulowa dostawy ziemniakw i jarzyn na Pawiak, lecz wikszo zabierali gestapowcy do swojej kuchni, jak zreszt niemal cae miso przeznaczone dla winiw. Pani Maria epkowska (Czeszka z pochodzenia), zatrudniona z ramienia Patronatu i za zgod wadz niemieckich jako kierowniczka kuchni na Pawiaku, bardzo odwanie i sprytnie przerzucaa produkty z kuchni gestapowskiej do kota wiziennego. Zastpczyni jej bya pani Nadzieja Worobieew, rwnie z Patronatu. Rezultat ogromu stara Patronatu i zabiegw pani epkowskiej by kropl w morzu potrzeb wobec stanu winiw, ktry waha si od 2 500 do 3 000. Ciepa strawa, ndzna i w nie wystarczajcej iloci, spoywana tylko z godu i z nakazu rozsdku, bya jedynym rodkiem podtrzymania siy ywotnej winiw w okresie, kiedy zabraniano przysyania paczek ywnociowych. Jeeli czasem udawao si wyowi z zupy kartofel, to krajao si go na cienkie plasterki i jako najwspanialszy przysmak kado na kawaek chleba (porcja dzienna: 120 g). Po paru miesicach znikny zupenie kartofle. Zastpowaa je (przez blisko dwa lata) gotowana brukiew; czsto przegnia, zupa z cuchncych suchych ryb i berlaj, w ktrym tworzyy si kluski trzeszczce pod zbami, padalce - jak je nazywaymy. Te godowe racje (500-800 kalorii dziennie) od 1941 roku do koca roku 1942 doprowadzay do powanych schorze. Masowo pojawiay si cikie awitaminozy, ostre nieyty przewodu pokarmowego, biegunki imitujce czerwonk (przeprowadzone badania bakteriologiczne wykluczyy jednak czerwonk) i obrzki godowe. Pracowaam ju wtedy na funkcji lekarza w szpitalu kobiecym; ponad 75% winiarek zgaszao si do nas z pocztkowymi lub ostrymi objawami nieytw jelitowych. Szpital kobiecy, dysponujcy 37 kami, nie mg pomieci wszystkich wymagajcych hospitalizacji. Sytuacja byo rozpaczliwa. Z powodu ostrej biegunki godowej zmary dwie kobiety. Przypominam sobie tylko jedn z nich: Iren, crk waciciela firmy Deva; nie miaa jeszcze dwudziestu lat, zmara w roku 1941. To samo dziao si na mskim oddziale... Zwrcilimy si do miejscowych wadz gestapowskich, aby chorym winiarkom - po przedoeniu zawiadczenia lekarskiego - pozwolono lee w celach i aby wypuszczano je do ubikacji; ilekro si wystukuj. Uzyskalimy na to zgod. Pewn ulg odczuy zwaszcza chore z zatoczonych cel, w ktrych przebywao cztero i piciokrotnie wicej winiarek, ni przewidyway normy. Dotychczas nie wolno im byo pooy si na sienniku ani uywa w cigu dnia kibla; wypuszczane do kcika tylko trzy razy dziennie, po rannym apelu, w poudnie i przed apelem wieczornym - przechodziy katusze. Chorym ze szpitala i z cel oglnych, cierpicym na schorzenia przewodu pokarmowego, lekarz urzdowy zapisywa dodatkowo szpitalk: niewielkie porcje kleiku z kaszy jczmiennej lub pczaku. Produktw, stale zreszt podkradanych przez gestapowcw, dostarcza Patronat, ktry wyjedna w komendanturze Gestapo (na podstawie wniosku lekarzy polskich) zgod na wydawanie pewnej iloci szpitalek. Po pewnym czasie zezwolenie cofnito. Gdy po kilkunastu miesicach zobaczyymy winiw dwigajcych cikie worki z kartoflami, zapanowaa oglna rado. Niestety, przedwczesna. Gestapowcy nie pozwolili na obieranie kartofli. Pukano je tylko bardzo powierzchownie i szybko w olbrzymich kadziach. Po ugotowaniu miay smak obrzydliwy. Wyawiaymy je i obieraymy czym si dao, najczciej palcami. Praca w kartoflami, jak kada inna w wizieniu, nawet pucowanie do poysku elaznych schodw i szorowanie ubikacji, bya bogosawiestwem dla winiarek. Tu mona byo spotka si z getrentk i uzgodni zeznania; za porednictwem winiw noszcych worki z jarzynami mona byo nawiza

kontakt z oddziaem mskim, dowiedzie si o losie bliskich, o szczegach przesuchania. Winiowie i winiarki potrafili wykorzysta kady sprzyjajcy moment, aby przemyci grypsy i ustne wiadomoci. Zaleao to te w duej mierze od tego, jaka straniczka peni sub i jaki wachmajster konwojuje winiw.

Porzdkowe szpitala

Na terenie szpitala, jak w caym wizieniu, musia panowa wzorowy porzdek i czysto. Sprawa ta jednak, szczeglnie w pierwszych miesicach mojej tu pracy, nastrczaa nam wiele powanych trudnoci. Bya tylko jedna porzdkowa (winiarka kryminalna); sprzt i rodki gospodarczej natury (szczotki, cierki, proszek, mydo, pasta do podogi itp.) byy skpo przydzielane. Owa dbao gestapowcw o czysto bya rwnie jednym ze sposobw szykanowania winiw. Najmniejszy lad kurzu, drobny pyek na nienobiaej rkawiczce kontrolujcego esesmana rozptyway szalon burz. I wwczas mnie, ktr zwykli nazywa Chefrztin27, czynili za wszystko odpowiedzialn, mimo e de facto naczelnym lekarzem na oddziale kobiecym by z urzdu dr Babski. Z nieistotnych, bahych powodw robili ordynarne uwagi: Polnische Wirtschaft, polnische Schweinerei28, grozili karcem, zdjciem z funkcji, karn gimnastyk itp. Wszelkie prby wyjanienia przyczyny niedocigni zamykao wrzaskliwie rzucone zdanie: Quatsch, Ordnung muss sein29. Poykaam te gorzkie piguy, ktre z czasem stay si moim chlebem powszednim. Na proby o pomoc w tej sprawie - jak zreszt w innych, powaniejszych - pierwsza komisarz Serbii, Klunderowa, pozostawaa gucha jak pie. Oscha i opryskliwa, odnosia si do winiarek politycznych wrogo, z pogard, nie szczdzc im ostrych uwag na kadym kroku. Tote doznaymy prawdziwej ulgi, gdy w pocztkach 1941 roku odesza i na jej miejsce przysza Wanda Gawryow (Danusia). W walce o zaspokojenie narastajcych potrzeb i tym razem dopomg administracji i magazynowi wiziennemu, a przede wszystkim winiom, nieoceniony, ofiarny Polski Patronat Opieki nad Winiami. Przesta istnie problem, co z osobistej, ju dobrze nadwtlonej garderoby przeznaczy na szmaty, skd zdoby glink (mydo) czy szczotk do zamiatania. Poniewa jedyna porzdkowa w szpitalu bya przeciona prac, zwrciam si do dra Babskiego i komisarz Gawryow z prob o zwikszenie liczby funkcyjnych porzdkowych oraz stworzenie jeszcze jednej funkcji tzw. intendentki szpitala, ktra czuwaaby nad sprawami zwizanymi z utrzymaniem waciwej czystoci, nad bielizn szpitaln itp. Prcz poprawy stanu sanitarno-czystoci owego szpitala wziam rwnie pod uwag inne, bardzo zasadnicze wzgldy. Ju samo wycignicie z cel winiarek na funkcj stwarzao im si rzeczy lepsze warunki, za pewna swoboda poruszania si poza cel uatwiaa kontakty z uwizionymi i ponadto zapewniaa lepsz obsug ciko chorych. Dr Babski i komisarz Wanda Gawryow przychylnie odnieli si do mego projektu. Realizacja zaleaa jednak wycznie od zgody niemieckich wadz wiziennych. Kilkakrotne interwencje u komendanta nie odniosy skutku. Komisarz Gawryow nie rezygnowaa i pewnego dnia, trafiajc na jego lepszy humor, uzyskaa wreszcie zgod. Natychmiast powikszono liczb porzdkowych, na funkcj pierwszego intendenta szpitala przydzielono winiark Zofi Dobrowolsk. Bya to osoba bardzo
27 28 29

Naczelna lekarka. Polska gospodarka, polskie wistwo.

Bzdura, porzdek musi by.

dobra i ofiarna, wesp z porzdkowymi dbaa o chorych, o maksymaln czysto i porzdek, W kocu padziernika 1941 roku wysza na wolno. Wakujce miejsce obja ostatnia intendentka szpitala, Wanda Wilczaska, kobieta moda, o delikatnych rysach twarzy, cho ostrym, energicznym profilu. Aresztowana w styczniu 1941 roku, przez 7 tygodni wiziona w Alei Szucha, drczona cikimi przesuchaniami, przysza na Serbi blada, umczona, ale nieugita. Po pewnym czasie w zwizku ze swoj funkcj zostaa przeniesiona do celi lekarek. Organizacyjnie zwizana z Delegatur Rzdu, utrzymywaa zewntrzny kontakt konspiracyjny gwnie poprzez czniczk zewntrzn, straniczk Lusi Uzar-Krysiakow (Myszk), Wewntrzne kontakty konspiracyjne Wanda zaatwiaa bd sama bezporednio, bd te, majc jednak ograniczon swobod poruszania si, za porednictwem Innych drg wewntrznej komrki wiziennej. Wanda robia w miar moliwoci wszystko, aby szpital utrzyma w naleytej czystoci i porzdku. Niezalenie od tych zaj, dobra i uczynna dla chorych, zajmowaa si sprawami kulinarnymi; przygotowywaniem diet (jeeli byo z czego), odgrzewaniem posikw, parzeniem ziek dla chorych szpitalnych i dla chorych na oddziaach. Winiarki na funkcjach porzdkowych szpitala zmieniano czsto w zwizku z wysykami do obozw koncentracyjnych, z rzadka ze zwolnieniem (mawiaymy wwczas, e jest to funkcja wiodca czasem na wolno). Porzdkowe, niesychanie dzielne kobiety, pene powicenia dla chorych winiarek, tworzyy doskonay zesp. Zawsze znajdoway umiech dla cierpicych. Zawsze gotowe do usug, wykonyway tutaj najczarniejsz robot. Ich czujne oko potrafio wypatrzy kady brak w garderobie i w aprowizacji chorych koleanek. Niejednokrotnie uzupeniay te braki w dyskretny sposb z wasnego lub wspwiniarek majtku. Na kuchence szpitalnej gotoway kleiki dla chorych na oddziaach, podgrzeway zupy. Pomagay w noszeniu do cel na oddziaach produktw przysyanych oficjalnie przez Patronat dla kobiet ciarnych, a po kryjomu podrzucay ywno kobietom cierpicym na przewleke schorzenia (jak np. grulica, ktrej nie mona byo ujawnia), przemycay odwanie grypsy i tajne informacje. Pracoway tu na rwni kobiety mode i starsze, z wyksztaceniem l bez wyksztacenia, z rnych zawodw i bez zawodw.

Spacer, gimnastyka, udziwienia

Pewnym relaksem w yciu wiziennym byy spacery na podwrku Serbii, trwajce od 15 do 20 minut pod okiem stojcej na wysokim ganku straniczki polskiej. Winiarki pocztkowo chtnie chodziy na to spacery. Dugim sznurem, parami, w odpowiednich odstpach okray kilkanacie razy trawnik porodku podwrka, apczywie wdychajc oywcze powietrze. Powszechn uwag zwracaa ich schludno i dbao o wygld zewntrzny. Poprawiao to samopoczucie winiarki i dodawao jej postaci jakiego smutnego uroku, co z kolei dranio gestapowcw, ktrzy dopatrywali si w tym jedynie polskiej dumy, a nie rozumieli, e jest to jeszcze jeden wyraz protestu przeciw poniewieraniu godnoci ludzkiej. Podczas spaceru podawano sobie grypsy, ustalano zeznania, wymieniano wiadomoci. Zrcznie wyreyserowane zamieszanie, jakie sfingowane zasabnicie uatwiao niedozwolone kontakty. Prowadzca spacer straniczka albo istotnie togo nie spostrzegaa, albo udawaa, e nie spostrzega. Podnosia na nas gos tylko wtedy, gdy widziaa zbliajce si niebezpieczestwo: esesmana. Natychmiast zalegaa na podwrku cisza l podejmowano miarowy marsz. Izolatki wypuszczano osobno; musiay spacerowa w duej odlegoci jedna od drugiej.

Nam, funkcyjnym sanitariatu, praca nie pozwalaa na spacery. Ale i wwczas, gdy byam w celi oglnej, rzadko korzystaam ze spaceru - by mimo wszystko zbyt dla mnie mczcy. W roku 1941 spacery stay si poza tym do niebezpieczne: na podwrzu zjawiali si gestapowcy i za przyapanie ktrej winiarki na rozmowie, a najczciej bez adnego powodu zaczynali stosowa karn gimnastyk z osawionymi abkami. Wiosn 1942 roku ilo spacerujcych powikszya si znowu. Zwabia je perspektywa lekkich wicze gimnastycznych, prowadzonych przez Halin Wohlfarth, studentk Centralnego Instytutu Wychowania Fizycznego. Zgod na te wiczenia uzyskaa komisarz Wanda Gawryow od komendanta wizienia, obersturmfhrera Junka. Ta lekka, prowadzona partiami i fachowo gimnastyka odpraa znuone minie, rozpraszajc ze myli. Odwieone, wracay winiarki do dusznych, zatoczonych cel. Niedugo jednak trwaa ta sielanka. Pewnego dnia w czasie gimnastyki jeden z esesmanw Pawiaka (o ile sobie przypominam, Brockmann) zbliy si do Haliny, zdj swoj gestapowsk czapk i woy na jej liczne zote wosy, nakazujc, by nie przerywaa wicze. Halina byskawicznym ruchem zrzucia czapk, ktra potoczya si na dziedziniec. Esesman kaza j podnie. Odmwia. Rozwcieczony poleci straniczce odprowadzi winiark do celi i zdj j z funkcji. Czapk podniosa straniczka Uzarwna, pragnc jako rozadowa sytuacj. Halina Wohlfarth, czonek ZWZ, kolporterka Dnia, aresztowana 9 IX 1941 r., zostaa wkrtce potem, 30 V 1942 r., wysana do Ravensbrck i tam 5 I 1945 r. rozstrzelana. Gimnastyk przerwano, wrciy regulaminowe spacery. Na podwrzu raz po raz zjawia si wraz ze swym nieodcznym wilczurem oberscharfhrer Brckl, jeden z najwikszych sadystw na Pawiaku, i sam zacz prowadzi gimnastyk z bykowcem w rku: szybkie biegi, przysiady, podnoszenie si na rkach, abki. Rzuca ostre, wrzaskliwe komendy po niemiecku. Bardzo wyranie utkwi mi w pamici ten obraz. Zza okratowanych okien szpitalnych widziaam, jak nieludzko znca si nad starszymi bd sabymi, wyczerpanymi winiarkami. Za kar po le wykonanym wiczeniu kaza pewnego razu sta wszystkim na podwrzu a do swego powrotu. Przez furtk w wysokim murze, oddzielajcym Serbi od Pawiaka, przeszed na oddzia mski. Dugo nie wraca. Kobiety stay kilka godzin na chodzie, mcym deszczu i wietrze. Patrzyy w nasze okna. Zrzucaymy im kubraki mamrackie; na migi pokazaymy, eby mdlay, i w par minut ambulatorium byo zatoczone. Dyurna oddziaowa, Celina Olkwna, sprowadzia tu spor gromad starszych wiekiem winiarek. Nagle, znienacka jak zwykle, z psem i z bykowcem w rku wpad do szpitala Brckl, ktry zauway przerzedzone szeregi na dziedzicu. Zimnymi, okrutnymi oczyma spojrza na przeraone kobiety i utkwi wzrok we mnie. linic si, z twarz wykrzywion wciekoci grozi swoj gimnastyk caemu szpitalowi, z ciko chorymi wcznie. Nigdy nie byo wiadomo, co moe mu istotnie strzeli do gowy. Opanowujc zdenerwowanie - bardzo baam si o moje pacjentki - tumaczyam, e sprowadzone tu kobiety s chore na serce i nie wytrzymuj adnych wikszych wysikw fizycznych, ktrych nastpstwem bywa omdlenie. W tej penej napicia chwili przysza mi w sukurs dr Anna Sipowicz-Gocicka i jak gdyby nigdy nic poprosia Brckla na fotel dentystyczny, oznajmiajc, e rozpoczte leczenie jego zba wymaga dalszego zabiegu. Jak automat, jak potulny pacjent Brckl usiad na fotelu, gdzie tym razem on postkiwa z blu, gdy mu Ania z ca premedytacj borowaa dziur w zbie. A tymczasem powoli i po cichu wylizgiway si z gabinetu zabiegowego winiarki uratowane od nie wiadomych konsekwencji. Od tej pory, ilekro Brckl peni sub, tylko znikoma ilo kobiet braa udzia w spacerach.

Brckl znalaz sobie rycho nowy rodzaj zabawy, tak zwane udziwienia. Polegao to na tym, e nieoczekiwanie zjawia si na Serbii z grup winiw, najczciej ydw. Kobiety wypdza na korytarz, a winiom nakazywa wyrzuci w cigu paru minut z cel na korytarz wszystkie koce, sienniki, przewanie napenione sieczk, nie som, paczki ywnociowe i rzeczy osobiste winiarek. Winiarki za, rwnie w cigu paru minut, musiay uprztn cay ten baagan wrd tumanw kurzu i wrzaskw Brckla. Byskawicznie przywracano pozorny ad, ale nieprdko wracay rzeczy do wacicielki - byo to niemoliwe przy tak pospiesznym sprztaniu, a wysypana i zdeptana ywno nie nadawaa si ju do spoycia.

Papierosy
Papierosy, ktrych znaczenia pomin nie sposb, dostaway si na Pawiak wieloma nielegalnymi kanaami, obowizywa bowiem zakaz palenia. Do wiosny 1941 roku przemycaa je polska stra wizienna, lekarze urzdowi i felczerzy. Po dugich staraniach Patronatu, wczesn wiosn 1941 roku, Gestapo zezwolio winiom i winiarkom funkcyjnym na palenie papierosw w miejscu zatrudnienia, a rwnoczenie zabronio surowo pali w celach. Od poowy maja 1941 roku winiarki funkcyjne mogy wic otrzymywa bardzo niewielk ilo papierosw w paczkach ywnociowych. Kad nadwyk konfiskowa gestapowiec przy kontrolowaniu paczek. Ale gwnym dostawc byy nadal organizacje podziemne dziaajce za porednictwem funkcjonariuszek stray wiziennej, czniczek siatki zewntrznej. Papierosw dostarcza poza tym Patronat via sklepik i nieoficjalnie przez pani Helen Danielewicz oraz - w pewnym okresie - przez pani Jadwig ochowsk. Wszyscy wiemy, czym jest dla palacza dugotrway brak papierosa. Tote zaopatrywanie poszczeglnych winiarek w papierosy, zapaki i drask, a take pouczanie ich, jak si z tego korzysta w specyficznych warunkach wiziennych, naleao do codziennych tajnych obowizkw wszystkich funkcyjnych. Nie zawsze jednak winiarki-palaczki umiay zachowa zalecan ostrono. A kada nieostrono grozia nawet bardzo cikimi konsekwencjami, jak ostre dochodzenie, skd pochodz papierosy, zakaz otrzymywania paczek ywnociowych i korespondencji, skazanie na karc. Niekiedy przyspieszao to wywzk do obozu koncentracyjnego; na oddziale mskim by nawet wypadek kary mierci. Winiarka funkcyjna, przyapana na podaniu papierosa winiarce lub zasypana przez ni (co zdarzao si niezmiernie rzadko), bya z punktu zdejmowana z funkcji, karana jak wyej i bardzo czsto kierowana najbliszym transportem do obozu koncentracyjnego. Ja osobicie, do chwili aresztowania i przez dugi okres w wizieniu, nie paliam; nie znosiam nawet dymu papierosa i w zwizku z tym pocztkowo nie doceniaam wanoci tej sprawy, urastajcej do powanego problemu. Byo to na pocztku 1941 roku, wkrtce po przydzieleniu mnie na funkcj lekarza w szpitalu. Do gabinetu lekarskiego wszed wachmajster Joseph (nazwiska nie pamitam) i oznajmi Teresie Mycielskiej, e jako funkcyjnej pisarce szpitala zezwolono jej na palenie papierosw. Zaznaczy, e i ja, jako funkcyjna, mog pali... Palnabym wwczas straszne gupstwo - na kocu jzyka miaam ju

dumn odpowied; Dzikuj, nie pal - gdyby nie byskawiczny refleks... Udaam, e si ciesz, i podzikowaam za zezwolenie. Kiedy wic otrzymaam to zezwolenie, paliam na niby, eby nie budzi podejrze gestapowcw. Pocztkowo kady papieros sprawia mi tyle przykroci, co jego brak palaczom. Dla zachowania pozorw przetrzymywaam w ustach dym, niejednokrotnie dostawaam od tego zawrotw gowy i mdoci. Ale dziki temu papierosy mogy swobodnie lee na biurku podczas moich przyj ambulatoryjnych, a winiarka, ktrej udzielaam porady lekarskiej, moga pali bez obawy. Nikogo by nie zaskoczy widok popielniczki i papierosa, skierowanego ustnikiem w moj stron. Oczywicie dziao si to tylko pod nieobecno wachmajstra czy wachmajsterki. Przeszo dwa lata markowaam palenie, a wreszcie nauczyam si pali. Ulega temu naogowi i Ania Sipowicz-Gocicka, ktra z racji wykonywanej funkcji, majc szeroki kontakt z winiami i winiarkami, bya ich traficzk. Udawanie palaczki w wielu wypadkach okazao si poyteczne. Wiosn 1941 roku zdarzyo si na przykad, e gdy wieczorem robiam obchd w szpitalu, wbiega przeraona Marysia Emich, proszc, bym ratowaa pani Janin Drewnowsk, ktr Karl Tschechowski skaza na karc za palenie papierosa. Tschechowski by jednym z okrutniejszych esesmanw, nazywano go Karolkiem lub Psem z Czarnym Podniebieniem. Z chaotycznych informacji zdenerwowanej Marysi wywnioskowaam, e sprawa wyglda gronie; Karolek wpad znienacka do naszej celi, zasta tylko trzynastoletni Marysi i pani Janin, poczu dym i zagrozi winowajczyni karcem. Natychmiast przerwaam obchd i biegnc do celi szukaam w mylach sposobu obrony pani Drewnowskiej. W celi zastaam Karolka: plecami odwrcony do drzwi rycza wciekle, a pani Janina suchaa tego w milczeniu, przeraliwie blada. - Panie scharfhrerze - odezwaam si cicho tu za plecami gestapowca - to ja, nie ona... zapaliam papierosa w celi, ale zaraz wyszam... Karolek odwrci si, by wyranie zaskoczony i moim widokiem, i moim wyjanieniem. Przerwa nagle potok wymysw i przeklestw, mwic zupenie spokojnie, e powinnam pamita o zakazie, ktry nie pozwala nawet na zapalenie papierosa w celi. Szczliwie udao mi si zatem wybroni pani Drewnowsk, a to, e i mnie omina kara za przestpstwo, naley chyba przypisa wykrtnemu tumaczeniu. Ma Marysi, ktr paru Janina kochaa jak rodzon crk, musiaymy dugo uspokaja...

Ostatnie przesuchania w mojej sprawie

W pocztkach 1941 roku, w niedugich odstpach czasu byam dwukrotnie wzywana na przesuchanie do kancelarii gestapowskiej na Pawiaku. Tu przynoszono na noszach mego ma i majora RatajczakaKarolczaka. Nie bili ju nikogo. Karolczak bardzo umiejtnie symulowa utrat ruchow mowy. Na pytania referentw odpowiada piszc na podanych kartkach papieru. Odpowiedzi te referenci nam odczytywali. Nie przyznawa si, e naley do ZWZ ani do jakiejkolwiek innej organizacji (by komendantem ZWZ okrgu Toru). Znajomo z nami tumaczy tym, e leczy si u nas (znieksztacony gociec stawowy - mia wyrane, widoczne zmiany). Uprzednio wsplnie uzgodniwszy zeznania za porednictwem dra liwickiego, mwilimy to samo, nie dajc si zaskoczy

podchwytliwym, wiele razy powtarzanym pytaniom, grobom, krzykom. O Olszewskiego nie pytali. Konfrontacji i nim nie mielimy. Podejrzenia nasze co do jego roli potwierdziy si raz jeszcze: szczegowe poszukiwania na oddziale mskim nie day wyniku - nie byo go wrd winiw. Na zakoczenie drugiego przesuchania oficer Gestapo poda nam do wiadomoci, e wszystkich nas czeka kara mierci i e zaraz bdziemy przewiezieni do Berlina na sd. Henryka i Karolczaka zabrano na noszach; mnie jeszcze zatrzymali; z rozmowy, ktr prowadzili midzy sob, zorientowaam si, e czekaj na orzeczenie urzdowego lekarza wiziennego. Jeden z referentw przynis wreszcie ze szpitala opini negatywn - transport do Berlina zosta odroczony (zreszt i w przyszoci nie zosta zrealizowany). W kocu listopada 1940 roku zwolniono pani Zofi Stefask, matk Zosi Bartoszewicz, oraz Zofi Briesemajster. W lutym 1941 roku zwolnione zostay z naszej sprawy nastpujce osoby: Zofia Bartoszewicz i jej brat Alfons Stefaski, Wanda Szczepanowska ze swoj gosposi i nasza gosposia, Leokadia (nazwiska nie pamitam). Pozostaa nadal Irena Ch., ktra przez krtki okres pracowaa w biaej pralni, potem na funkcji tumaczki w kancelarii komendanta na Serbii. Kilkakrotnie wyjedaa samochodem w towarzystwie rottenfhrera Gnthera, wracaa z kwiatami, umiechnita. Celu tych wypadw nigdy nie zdradzia przed winiarkami ani przede mn, chocia do czsto przychodzia do szpitala w charakterze tumaczki z Walusiem-Fellhaberem lub z komendantem, wesoo przy tym dowcipkujc. Mimo e na og darzona bya dotd sympati przez winiarki, powtarzajce si wyjazdy do miasta bez urzdowych wezwa z Szucha i powroty z kwiatami zrodziy ogln nieufno i podejrzenia. Irena unikaa mnie i wszelkie moje prby dociekania prawdy zbywaa umiechem. Pewnego dnia zostaa wezwana na przesuchanie do Gestapo. Po powrocie przysza do szpitala po dawnemu umiechnita, ale - jak mi si wydao - troch zdenerwowana. Chciaam wycign od niej jak najwicej szczegw z przebiegu ledztwa. Dowiedziaam si niewiele, ale za to rzeczy najwaniejszych. W zeznaniach mianowicie podaa, e nas zna, e przychodzia do naszego mieszkania i tu spotykaa si z Karolczakiem i e faszywa kennkarta na nazwisko Krauze, ktr znaleziono w jej mieszkaniu, naley do Karolczaka. Byo to jeszcze jedno obcienie naszej trjki, nie wymuszone adnym biciem. Przysza chyba do mnie, aby si troch usprawiedliwi. (Mnie na przesuchaniach nigdy nie pytano o ni.) W kilka miesicy potem zwolniono j z wizienia. Przysza poegna si ze mn. Cho sowa z trudem przechodziy mi przez gardo, prosiam, aby wychodzc obronn rk z beznadziejnej, jak mi si wwczas wydawao, i dla niej sytuacji, wykorzystaa swoje chody i ju nie od wizienia, ale od mierci ratowaa mego ma i Karolczaka. Przyrzeka, ale adnego kontaktu ju nie nawizaa. Henryk i Karolczak, skatowani bestialsko, przez cay czas pobytu na Pawiaku przetrzymywani byli w jaki cudowny sposb w szpitalu wiziennym, pniej na izbie chorych, wielokrotnie reklamowani z transportu przez lekarzy oddziau mskiego. Do samego koca Karolczak symulowa niemot, o czym wiedzia tylko dr liwicki. Dnia 28 V 1942 r. zabrano Karolczaka ze szpitala na noszach i rozstrzelano w lasach skociskich koo Magdalenki. Henryk dugi czas po torturach nie mg zupenie chodzi ani sta, cierpia na silne zaburzenia rwnowagi. Objawy te, ktre powoli zaczy si cofa, byy i musiay by jeszcze agrawowane przed lekarzem Gestapo. Bdc ju na funkcji, kilkakrotnie w potajemnych spotkaniach z mem w szpitalu Pawiaka (z ca precyzj wyreyserowanych przez dr Sipowicz-Gocick i dra liwickiego) mogam z nim zamieni par sw. Inwencji i odwadze dra liwickiego zawdziczam te krciutk chwil

poegnania z Henrykiem na par godzin przed zabraniem go ze szpitala do celi transportowej. Zdawalimy sobie spraw, e to nasze ostatnie spotkanie; trwao ono ledwie uamek sekundy. Mimo usilnej reklamacji lekarzy, m mj zosta 18 VIII 1942 r. wczony do transportu kilkuset winiw. W Owicimiu, oznaczony nrem 60111, przebywa kilka tygodni w szpitalu na bloku 21a. W kocu wrzenia 1942 roku zgin w egzekucji na 11 bloku. Dowiedziaam si o tym po wojnie od byych winiw Owicimia: prof. dra Wodzimierza awkowicza, dra Rudolfa Diema i mgra praw Feliksa Kowalewskiego. W kocu padziernika 1942 roku zostaam wezwana przez zastpc komendanta Pawiaka do spraw politycznych, sturmscharfhrera Hiersemanna. Nie wryo to nic dobrego. Konwojowana przez wachmajsterk do kancelarii gestapowskiej, rozmylaam w napiciu nad przyczyn wezwania. Najbardziej baam si zawsze wsypy grypsowej. Droga prowadzca z Serbii do kancelarii gestapowskiej na Pawiaku bya do duga; teraz chciaam, aby bya jeszcze dusza, eby mi starczyo czasu na przygotowanie obrony. Tumaczenie okazao si niepotrzebne. Hiersemann wezwa mnie, aby powiadomi o mierci Henryka w Owicimiu; poda dat 25 wrzenia 1942 roku. Zszokowana t wiadomoci, opanowaam si ostatnim wysikiem woli, eby nie wybuchn paczem. Usyszaam jeszcze kocowe jego sowa, pene ironii: Krieg ist Krieg, Kopf hoch, die Opfern mssen sein30. Po chwili milczenia zapytaam o przyczyn mierci ma. Odpowiedzia, e serce. Owiadczyam, e nie wierz w mier naturaln, bo jestem lekarzem i wiem, e nigdy na serce nie chorowa. Wcieky wsta zza biurka i zapyta, jak ma to rozumie? Jeszcze raz powtrzyam to samo. Hiersemann, chocia twarz mia wykrzywion ze zoci, nie zareagowa gwatowniej na moje wyrane oskarenie. Moe by zaskoczony moim opanowaniem w tak tragicznej dla mnie chwili. Nie czekajc na zezwolenie wyszam z jego gabinetu, za mn wachmajsterka. Nie wiem, jak doszam do celi; tu dopiero rozpakaam si. Byam bliska zaamania. W nieustannej jednak pracy nie mogam podda si dawicej rozpaczy, dopiero noc, i to nie kada, pozwalaa na osobiste myli i przeycia. Wielokrotnie przeywaam z winiarkami ich dramaty, gdy z rozdzierajcym paczem wracay z kancelarii Pawiaka, powiadamiane o mierci najbliszych. Hiersemann robi to z ca satysfakcj, sadyzmem i umiechem, ktry pojawia si na jego zych, zacitych ustach tylko wtedy, gdy widzia budy zaadowane winiami, zwaszcza wywoonymi na egzekucje, lub gdy zawiadamia kogo o mierci.

Matki i dzieci na Serbii

Do koca 1941 roku - gdy ciarne winiarki (w ostatniej fazie ciy) kierowano na pord do szpitala wolnociowego, skd wraz z niemowltami wracay po pewnym czasie na Serbi - podziemiu polskiemu udao si w paru wypadkach zorganizowa ucieczk ze szpitala wolnociowego. Od roku 1942 Gestapo nie zezwalao ju na kierowanie ciarnych do szpitali wolnociowych i wszystkie porody odbyway si w szpitalu wiziennym na oddziale kobiecym. Rozwizania nastpoway przewanie noc - wtedy adna z nas w celi nr 52 nie spaa. Z radosnym niepokojem czekaymy na jasny promyk rodzcego si za kratami ycia, ktre w wielu wypadkach
30

Wojna jest wojn, gowa do gry, ofiary musz by.

chronio matk-winiark od egzekucji czy od transportu. Pierwszy krzyk maej istotki przyprawia nas zawsze o radosny wstrzs i rozrzewnienie. Nono, Stasia Wjcik i Marysia Kope wawo uwijay si podejmujc pierwsze zabiegi i czynnoci przy niemowlciu. Wyprawka, przesana przez Patronat, upikszona haftami przez matk lub wsptowarzyszki celi, czekaa ju na nowego obywatela. Otoczona troskliw opiek przez zesp funkcyjnych szpitalnych i chore, dokarmiana w okresie ciy specjalnymi dotacjami ywnociowymi Patronatu, matka najczciej przez duszy czy krtszy okres moga karmi swoje dziecko piersi. Bywao, e te, ktre miay nadmiar mleka, dokarmiay inne niemowlta; odcignitym z piersi mlekiem podkarmiao si te niektre izolatki. Matka z niemowlciem, kiedy moga ju opuci szpital, przechodzia do celi matek na II oddziale. Po usilnej interwencji komisarz Gawryow u komendanta wizienia zostay wydzielone dwie cele dla matek z dziemi, urzdzone przez Patronat jak obek. Tu pod czu opiek lekarsk dr Krysi Ossowskiej rosy i rozwijay si niemowlta - pikne, smutne kwiaty Serbii. Dzieci na Serbii byo ponad trzydziecioro. Przewaay niemowlta urodzone w wizieniu. Ale zdarzao si te, e na Serbii przebyway dzieci-winiowie, nawet poniej 10 lat, wzite w charakterze zakadnikw za rodzicw, ktrzy w por ostrzeeni o grocym aresztowaniu nie powrcili do domu bd ktrym udao si w momencie krytycznym zbiec. Jesieni 1940 roku Gestapo wzio jako zakadniczki dwie dziewczynki w wieku lat 8 i 10. Umieszczono je w celi oglnej. Macierzyska opieka winiarek agodzia w pewnym stopniu tsknot dzieci za rodzicami. Wychodziy na spacery wizienne, bawiy si lalk, ktr z sob zabray. Poszukiwanie przez Gestapo rodzicw dziewczynek nie dao adnego rezultatu. Po pewnym czasie obie zwolniono. W 1943 roku zdarzy si fakt zasugujcy na szczegln uwag. Gestapo aresztowao procznego chopczyka imieniem Januszek, w zastpstwie rodzicw (niestety nie pamitam ich nazwiska), ktrym udao si szczliwie uciec z domu przez okno. Na opiekunk niemowlcia wzito babk. Januszek i jego babcia zostali umieszczeni w celi matek. Najbardziej osobliwe byo to, e niemowl traktowano jako winia, podczas gdy jego babka nie figurowaa w kartotece wiziennej. Po krtkim czasie Januszka zwolniono; opuci wizienie wraz z babk, chocia rodzicw Gestapo nie zdoao uj.

Ja i Magosia
Kady odbywajcy si w wizieniu pord by dla nas gbokim przeyciem. Ale chyba najmocniej przeywaymy przyjcie na wiat blinit Marysi Rutkiewiczowej (jedyna cia bliniacza na Serbii). Marysia przebywaa dugie miesice w izolacji. Obciona powan spraw - aresztowana po cikim wstrzsie, ktry wywoao niedawne uwizienie ma (Wincenty Rutkiewicz, tak jak i Maria, by dziaaczem PPR), bita i szantaowana na przesuchaniach w Gestapo - potrafia mimo to zachowa niezwyky spokj i pogod ducha. Od pierwszej chwili otoczyy j szczeglnie serdeczn opiek winiarki funkcyjne, midzy innymi dr Kononowicz i dr Ludka Tarowska z kolumny sanitarnej. Z icie siostrzan troskliwoci czuwaa nad Marysi jej przyjacika i wsplniczka sprawy, Renia Hulewicz, pracujca na funkcji porzdkowej szpitala. Renia, drobna, ruchliwa, wykorzystywaa kad sposobno, by dotrze pod wizjerk izolatki. Zdawaymy sobie spraw, jak silnie na psychik Marysi musiaa podziaa wiadomo, e nosi w onie dwa istnienia (co potwierdzio ju zdjcie

rentgenowskie). Wsplnie i Ludk i Nono obmyliymy ca taktyk; trzeba byo podstpnie i moliwie szybko wyrwa Marysi z izolacji. Zdecydowaymy, e jedyn szans moe stworzy fingowanie przedwczesnego porodu. Naleao wic pouczy Marysi, jak ma udawa ble porodowe, a przede wszystkim nakoni j do tego. Ludka i Nono maj trudne zadanie. Marysia nie umie udawa, opiera si, nie chce naraa lekarekprzyjaciek na grone konsekwencje. Wreszcie uspokajajce i rzeczowe argumenty przekonuj Marysi. Nadszed dzie, ktrego oczekiwaam z wielk niecierpliwoci. Wachmajster wzywa mnie do izolatki nr 39. Marysia kurczy si w blach - udaje znakomicie - w oczach jej widz smutek i przeraenie. Po krtkim wywiadzie lekarskim i badaniu stwierdzam prawdopodobiestwo rozpoczynajcego si porodu i w zwizku z tym konieczno natychmiastowego przeniesienia izolatki do szpitala. Prosz o to i grzecznie ponaglam wachmajstra Krgera vel Kriegera, ktry jest wyranie niezadowolony z mego owiadczenia; decyzja zaley przecie wycznie od wadz z Alei Szucha! W bardzo krtkim czasie przyjecha stamtd dr Bomeier, ktry otrzyma ju meldunek z niemieckiej kancelarii na Pawiaku. Zdawaam sobie a nadto spraw, e musz mu zreferowa tak przekonujco stan izolatki, aby cakowicie uwierzy w moj diagnoz. Dla udokumentowania tego wyjtkowego przypadku pokazaam mu zdjcie rentgenowskie. Dr Bomeier zosta przekonany... ywo zainteresowa si bliniacz ci. Uda si ze mn do celi Marysi, przychyli si do mojej proby i nawet bez badania zgodzi si na przeniesienie rodzcej do szpitala. Podstp uda si znakomicie, ale sytuacja wygldaa do paradoksalnie. W cigu dnia, poniewa znienacka wpadali do szpitala gestapowcy, Marysia musiaa lee wbrew wszelkim wskazaniom przy jej faktycznym stanie, do porodu bowiem byo jeszcze cae cztery tygodnie. Dopiero kiedy cisza nocna zalegaa w murach wizienia, Marysia moga bezpiecznie przechadza si po dugim szpitalnym korytarzu, aby nadrobi to, co tracia w cigu dnia. Po wielotygodniowym milczeniu i samotnoci Marysia bya oszoomiona nowymi warunkami. Ta modziutka, adna kobieta, tak dzielnie zachowujca si w izolatce, robia tu wraenie zagubionego, oniemielonego dziecka. Baa si mwi. Duga samotno wycisna pitno na jej wraliwej psychice. W otoczeniu yczliwych, a co najwaniejsze godnych zaufania towarzyszek celi szpitalnej, powoli wyzbywaa si urazw. 16 II 1944 r. Od poudnia szpital na Serbii yje w ogromnym napiciu. Dr Felu Loth i Stasia Wjcik przygotowali ju wszystko do odebrania porodu. Marysia umiecha si, jest spokojna. Niesfornie opadajce, zociste loki dodaj jej twarzy jakiego smutnego uroku. Pod drzwiami ambulatorium czatuje Renia Hulewicz, niezwykle podniecona. Wszyscy czekaj na dwa nowe ycia, ktre niebawem powitamy za kratami wizienia. Przed wieczornym apelem przychodzi na wiat pierwsze z blinit: dziewczynka, po apelu - drugie: chopiec. Par niemowlt jednogonie nazwalimy Ja i Magosia. Z Magosi - waw, dorodn dziewczynk - dr Krysia Ossowska nie miaa potem wikszego kopotu, natomiast z Jasiem ogromny. Niemowl, o sabej kondycji i niesychanej wraliwoci, byo trudne do prowadzenia w sensie lekarskim.

Ta chwilowa wygrana - wyrwanie Marysi z izolacji do szpitala i pniejsze jej przejcie do celi matek nie gwarantowao jej dalszego bezpieczestwa. W 1943 roku Gestapo wydao bowiem zarzdzenie, e Patronat ma si zaj przekazaniem odchowanych dzieci na wolno, do rodzin lub do obkw. Wiedziaymy, e wwczas los matek bdzie uzaleniony wycznie od biegu ich spraw. Patronat Opieki nad Winiami, zwaszcza pani Helena Danielewicz, gwna delegatka na Pawiak, prowadzia usilne starania o cofnicie tego zarzdzenia. Helena Danielewicz, nieoceniona opiekunka winiw, kobieta niezwykle odwana, po dugich i mozolnych trudach, bezustannie naraajc si, przekupia zastpc komendanta Pawiaka, sturmscharfhrera Vohsberga, i ostatecznie uzyskaa podany skutek. Naley rwnie podkreli przychylne stanowisko dra Bomeiera, ktry osobicie interweniowa w Gestapo o nierozdzielanie dzieci od matek, zdajc sobie spraw, e to moe uratowa ycie matki. Dzieci, ktre udao si zatrzyma, uchroniy w wielu wypadkach swoje matki od transportw, a w kilku wypadkach nawet od egzekucji. Marysi Rutkiewiczow podczas przesuchania w Gestapo powiadomiono, e czeka j kara mierci. Wiadomo o gestapowskich zakusach odbierania matkom dzieci pogrya j w gbokiej rozterce: czy zatrzyma malestwa przy sobie i skaza je na niepewny los, czy te odesa na wolno do rodziny, ktra sygnalizowaa jej, e Ja i Magosia bd otoczeni najczulsz opiek. Rozwaalimy ze wszech stron spraw naszych blinit, przede wszystkim za matki. Naradzaymy si z obu lekarzami oddziau mskiego i po rozmowie dra liwickiego z drem Bomeierem (ktry obieca w razie potrzeby, ze wzgldu na blinita, interweniowa w Gestapo) wszyscy - jakby wiedzeni instynktem - zdecydowalimy za Marysi, e dzieci zostan przy niej. Mielimy nadziej, e to j ocali. I tak si te istotnie stao. Podczas likwidacji Pawiaka 31 VII 1944 r. Marysia wysza na wolno z Magosi i Jasiem, wraz z innymi matkami, przy ktrych pozostay dzieci.

Mateczka
Polski personel urzdowy, przychodzcy do pracy w wizieniu czy wychodzcy z pracy, by czsto poddawany rewizji na posterunku niemieckim lub w kancelarii wizienia. Zawsze baymy si godzin ich przychodzenia i wychodzenia, poniewa dzie w dzie, bez przerwy, nasze czniczki przemycay grypsy. Oddychaymy z ulg, gdy szczliwie przeszy przez rewizj. Bibuki grypsowe byy coraz mniejsze. Prosiymy, aby nie przynosiy ju prasy podziemnej, ktrej format by za duy, trudny do ukrycia, zniszczenia, zjedzenia. Wiadomoci z frontw i z miasta ustnie przekazyway nam czniczki w skrtach, jak tam ktra potrafia. Dokadnymi informatorami byli lekarze urzdowi: dr Wacek, dr Kenig, dr Baczyski, dr Babski, czsto te komisarz Wanda Gawryow, a ponadto lekarze winiowie: dr liwicki i dr Loth, ktrzy - wykorzystujc nieobecno gestapowca w dyurce przy szpitalu mskim suchali tam potajemnie radia wzgldnie dostawali wiadomoci od kolegw winiw reperujcych radia gestapowcw.

W lutym 1943 roku prawie wszystkiej winiarki przeyy potny wstrzs. Przeprowadzono rewizj u stray polskiej na posterunku niemieckim i aresztowano straniczk Janin Szubielsk, zwan przez winiarki Mateczk. Ju samo to okrelenie, tak bardzo trafne, mwi o stosunku Szubielskiej do winiarek. By to duy cios dla mnie. Mateczka naleaa do moich czniczek organizacyjnych. W codziennej tajnej poczcie, brawurujc, przynosia niekiedy gazetki, za co bardzo gniewaam si i wrcz zabraniaam jej tego. Ogromnie si wwczas tumaczya, e... powoduje ni ch, abymy dostaway wiadomoci bezporednio ze rda. Przy gruntownej rewizji na posterunku znaleziono przy niej grypsy i niestety take gazetk. Dowiedziaam si o tym od straniczek, ktre byy wiadkami rewidowania Mateczki. Mateczka zostaa osadzona w izolacji na Serbii. W pierwszej chwili o adnym kontakcie nie byo mowy - celi jej strzegli wachmajstrzy - naleao zaczeka do pory obiadowej. Gowa pkaa mi od myli, robiam tysiczne przypuszczenia. Dla kogo bya przeznaczona tajna poczta? Jak tre zawieraa? Kogo ostrzec przed ewentualnym przesuchaniem? W zwizku z tym przypominam sobie cikie perypetie z pani T., starsz wiekiem, chor na serce, aresztowan w powanej sprawie. Znaam j bliej, gdy przebywaa na leczeniu w szpitalu wiziennym. Bya zaamana i w tym okresie daa mi gryps do przekazania na miasto, aby dowiedzie si o losie syna, ktry pracowa take w konspiracji i po aresztowaniu matki musia si ukrywa. Mimo e by to gryps o treci rodzinnej, przyjam go, majc na wzgldzie jej stan psychiczny. Krytycznego dnia winiarka T. bya ju niestety wypisana ze szpitala. Obawiajc si, e przy Mateczce mogli rwnie znale gryps dla pani T., wezwaam j - za porednictwem Agnieszki z kolumny sanitarnej - na rzekome badanie lekarskie. Powiedziaam jej o wpadce czniczki i o tym, e wrd grypsw moga by i odpowied dla niej. Pouczyam, e w razie takiej ewentualnoci ma si do niczego nie przyznawa, o niczym nie wiedzie i w ogle nie rozumie, co to s grypsy. Zdawao si, e poja. Nie mino jednak p godziny, gdy zobaczyam j znowu w szpitalu, konwojowan przez wachmajsterk Stalsk, ktrej podawaa, e si bardzo le czuje. Zauwayam tymczasem, e po terenie szpitala krci si winiarka Wanda Wacawiak (Gertruda), bdca na funkcji w kancelarii komendanta i wachmajstrw. Znaa perfekt jzyk niemiecki. W tym okresie ju wyranie sprzyjaa gestapowcom - naleao si jej strzec na kadym kroku. Teraz co chwila zagldaa do gabinetu zabiegowego, do gabinetu przyj. Wreszcie gdzie znikna. Wachmajsterka czekaa na korytarzu. Pani T. owiadczya mi zdenerwowana, e bardzo si boi przesucha i jeli j zapytaj, przyzna si, e tylko ten jeden raz gryps wysaa. Byam przeraona. Bdzie sypa. Wpadam. Zaaplikowaam jej rodek uspokajajcy i sprbowaam z innej beczki, perswadujc cierpliwie, e takie zeznania zaszkodz nie tylko Mateczce i mnie, ale przede wszystkim jej samej, bo gestapowcy nigdy nie uwierz, e zdarzyo si to naprawd tylko raz, zreszt i ten jeden raz dostatecznie j obcia. Znowu przyrzeka, znowu powtrzya wszystkie wskazwki na wypadek obrony i wydawao mi si, e j wreszcie przekonaam. Nie mina jednak godzina, gdy zostaam wezwana przez wachmajsterk do jej celi. Wacawiak znw pilnie wszya krcc si po szpitalu i po III oddziale. Kiedy j mijaam, rzucia pytanie: C to si dzieje dzisiaj z pani T.?. Wytumaczyam jej, e to starsza osoba, chora na serce, nerwowa, ja za w tej chwili nie mam wolnego ka w szpitalu (wszystkie ka byy rzeczywicie zajte, adna z chorych nie kwalifikowaa si do wypisania - to by dodatkowy pech)... Na szczcie wachmajsterka Stalska, zajta

czym innym, nie wesza ze mn do celi pani T. Pani T. zacza od nowa, e boi si, e przyzna si, e nie umie kama itd. Uyam ostatniego strzau mwic, e skoro prcz grypsw znaleziono u Mateczki gazetk, gestapowcy na pewno bd przekonani, e bya ona take dla niej przeznaczona. Gryps i ulotka zgubi j sam ostatecznie. Chwycio. Pani T. przerazia si t moliwoci i w kocu dosza do wniosku, e jedyna droga ratunku to nie przyznawa si do niczego. Ale jej chwiejna postawa nie dawaa mi ju adnej pewnoci. Wyszam z celi spocona. Dodam, e tylko askawy los uchroni od strasznych konsekwencji i Mateczk, i mnie, i winiark T., tego dnia bowiem nie byo dla niej grypsu. Podaj ten fakt, aby podkreli, e w pracy siatki wiziennej niebezpieczestwo czyhao zewszd, nie tylko ze strony gestapowcw, ale rwnie naiwnych koleanek. Posta wyej opisana nie bya niestety wyjtkiem... Tymczasem Mateczka, osadzona w izolacji, od razu obmylia sposb porozumienia si z nami. W porze obiadowej na spodzie miski, ktr przy wachmajstrze oddaa z prob o umycie zaufanej korytarzowej, napisaa (cudem ocalonym owkiem), e niczego z niej nie wydobd, e dobrze zatara bibuki. Korytarzowa, z gow otwart, szybko zrozumiaa, e w probie Mateczki, ktrej wachmajster jako nie oponowa, musi si co kry. W kciku obejrzaa misk ze wszystkich stron, odczytaa napisane sowa, dokadnie umya, oddaa Mateczce, a mnie przekazaa natychmiast tre miskowego grypsu. Moe w godzin potem Mateczk wezwano do kancelarii komendanta wizienia na Serbii, obersturmfhrera Graberta, ktry prowadzi wstpne dochodzenia. Czekaymy w napiciu, ale nie byo absolutnie adnych moliwoci, eby si czego dowiedzie. Dopiero wieczorem po apelu wpada nieoczekiwanie do naszej celi Wanda Wacawiak i ogromnie wspczujc Mateczce oznajmia, e czytaa i tumaczya komendantowi grypsy znalezione u niej. Jednego w ogle nie moga odczyta, bo by cakiem zamazany, z pozostaych dwch odcyfrowaa tylko fragmenty zda. W jednym: Crka skoczya 10 lat i jest zdrowa, w drugim: ... podobaj ci si czerwone pantofle. Do kogo byy te grypsy skierowane, nie wiadomo, nazwiska bowiem zupenie si zatary. Nie miaymy do Wacawiak zaufania, wrcz strzegymy si jej, niemniej wdziczne byymy teraz za wspania naiwno, z jak podaa nam tych kilka sw - tak bardzo wanych szyfrw. Mateczka przed aresztowaniem penia sub w szpitalu. Zdaam sobie spraw, e gestapowcy wi te grypsy ze szpitalem i e odczytane zdania szyfru mog wzi w ich dosownym znaczeniu. Natychmiast po wyjciu Wacawiak zrobiymy - Nono, Marysia, Krysia, Ania, Wanda i ja - dyskretny przegld pantofli wszystkich chorych szpitalnych. Czerwonych nie byo. Ostronie, w serdecznych rozmowach przeprowadziymy wywiad z chorymi, czy posiadaj dzieci i w jakim wieku. Dwie miay crki w wieku lat 10. Z tymi winiarkami mogam mwi otwarcie, naturalnie do oglnikowo. Powiedziaam im, e gdyby pytano o wiek crek, jedna z nich ma poda o 2 lata mniej, druga o 2 lata wicej. Spokojne, opanowane, nie pytay nawet o przyczyn. Nagle przypomniaam sobie, e ja mam czerwone pantofle, skrkowe, na obcasach. Przesane w paczce odzieowej przez teciow, leay od p roku w szafce, zapomniane. Nie lubiam ich, razia mnie jaskrawa barwa w szarym, smutnym yciu wiziennym. Teraz naleao szybko pozby si pantofli, bo mona si byo spodziewa szczegowej rewizji. Pozby si - ale jak? To nie takie proste. Nie byo gdzie schowa. Zniszczy? Poci na kawaki? Nie byo gdzie wyrzuci. Spali? Nie byo moliwoci. Prbowaam z pomoc Ani zamalowa je ciemnym atramentem - cieka ze liskiej skry. Tyle zmartwienia i kopotu narobiy te pantofle... Po tym koszmarnym dniu na prno prbowaam

zasn. Myli toczyy si do gowy, spdzay sen z powiek. Moje towarzyszki celi take nie spay. Wtem usyszaam ciche skrobanie w drzwi szpitalne (cela nasza bya blisko tych drzwi). Kto otwiera je ostronie, bez zgrzytu: to przysza nasza kochana apcia, straniczka Rozalia apiska, jakby w przeczuciu, e jest bardzo potrzebna. Nie mogc zasn wymyliam bowiem, e najlepiej przemalowa pantofle farb do malowania skr, wilbr. Poprosiam wic ma opatrznociowego apci, eby zaraz z rana po nocnej subie kupia wilbr, obojtnie w jakim, byle bardzo ciemnym kolorze, eby j przelaa do buteleczki z etykietk lekarsk i przesaa mi przez straniczk Helen apisk, Ceg. Cega, ktra przysza na nastpn zmian wyjtkowo wczenie, przyniosa wilbr, troch zdziwiona tym nagym zapotrzebowaniem na jakie dziwne, mierdzce lekarstwo. W szpitalu nie mona byo dokona zabiegu z pantoflami z dwch powodw: po pierwsze, stale kto niepowoany wpada do nas; po drugie, charakterystyczny zapach wilbry mg si wyda podejrzany. Postanowiam dokona tego w czarnej pralni, gdzie mdy, przykry zaduch od brudnej i wyciganej z kotw bielizny neutralizowa w pewnym stopniu zapach wilbry. Przeniosam do pralni czerwone pantofle, opakowane w wizienny kubrak wraz z buteleczk wilbry, i tu wtajemniczona Stasia Kiesowska przemalowaa je na okropny kolor ciemnofioletowy. Gdzieniegdzie jednak przewitywaa czerwie. I dopiero teraz, w tej nowej szacie, pechowe pantofle pokrajane i w szcztkach wyniesione na mieci - znikny bez ladu. Miaam znowu duo szczcia... Tego dnia, tu przed wieczornym apelem, do szpitala przyszed zastpca komendanta, sturmscharfhrer Hiersemann, z sekretarzem kancelarii niemieckiej Sawitzkim i z Wyupem. O nic nie pytajc i nic nie mwic zaczli przeprowadza rewizj w caym szpitalu i w naszej celi, zwaszcza w wskich, elaznych szafkach i... pod kami. Przekomicznie wyglda Wyup, kiedy kuca i podczogiwa si pod ka w poszukiwaniu upu. Prcz odrobiny kurzu na pododze nic nie znalaz. W celach szpitalnych Hiersemann pyta kad chor, czy ma crk i w jakim wieku. Nie byo crek w wieku lat dziesiciu... Szukanie ladw w szpitalu spalio na panewce. Dochodzenie komendanta w sprawie Mateczki trwao nadal. Znowu przysza do naszej celi Wacawiak i oznajmia, e bya tumaczk na przesuchaniu Mateczki i e Mateczka przyznaa si komendantowi do przynoszenia grypsw, ktre mnie oddawaa. Wstrtna, grubymi nimi szyta prowokacja pomylaam. Zareagowaam na to bardzo ostro, mwic, e Mateczka plecie beznadziejne bzdury, e wszystko to jest nieprawd i e najlepsza byaby konfrontacja, bo wykazaaby jej kamstwo. Sprawa Mateczki zostaa przekazana do gwnej komendy Gestapo w Alei Szucha. Kilkakrotnie przewoono j tam na przesuchanie. Rwnie w zwizku z jej spraw bya przesuchiwana w Gestapo Cega; obie straniczki mieszkay razem i miay wsplnego szefa siatki zewntrznej. Na przesuchaniu Cega zrobia z Mateczki kobiet do trzech nie umiejc zliczy, dbajc tylko o wasn wygod i o to, aby byo co do garnka woy. Mateczka poinformowana przez czniczk-korytarzow o tej opinii, od razu dostosowaa do niej swj wygld zewntrzny i sposb bycia. Spucia grube, do kolan sigajce warkocze i odpowiednio do nowej sylwetki umiejtnie zgrywaa naiwn... Z izolacji przysaa mi krtk wiadomo, z ktrej wynikao, e potrafia zwekslowa ca spraw, a potwierdzeniem tego byo to, e ani ja, ani adna z funkcyjnych winiarek nie byymy przesuchiwane. Pniej, po zdjciu izolacji, Mateczka znalaza si na krtko w celi oglnej, przysza do szpitala jako chora i zdaa mi szczegow relacj. Ujta na posterunku niemieckim, nie tracc

przytomnoci umysu zdya grypsy mocno zgnie w palcach, eby zatrze pismo, co istotnie w duej mierze si udao: nazwiska adresatek stay si cakiem nieczytelne. Ale tych kilka pozostaych sw starczyo, aby gestapowcy objli dochodzeniem szpital. Ju na posterunku, a potem w czasie przesuchiwa u komendanta i w Gestapo tumaczya si bardzo sprytnie i rozsdnie, e jaka nieznajoma kobieta, tu przed wach, wcisna jej przemoc pienidze i ma paczuszk. akomic si na pienidze (szczliwie miaa przy sobie wasne), ktre jakby z nieba jej spaday na wykupienie deputatu wglowego, wzia rwnie malutk paczuszk, ktr miaa zniszczy nie ogldajc zawartoci. A wic nie j, lecz tamt kobiet powinni byli aresztowa, eby i na inne straniczki nie sprowadzia wielkiego nieszczcia. Naiwnie, lecz w bardzo przekonujcy sposb, zdziwiona, e takie podejrzenia mogy powsta w gowach jej referentw, przypominaa im, jak wyglda suba straniczki polskiej na Serbii. Ot tak to si przedstawia - mwia - wysoko stoi wachmajster niemiecki, nieco niej wachmajster ukraiski lub wachmajsterka, a dopiero cakiem nisko straniczka polska. Przy otwieraniu drzwi do cel czy do szpitala zawsze jest obecny wachmajster, wachmajsterka, czsto i Ukrainiec, jake zatem mona cokolwiek nielegalnego zrobi? Gdybym nawet chciaa, byoby to zupenie niemoliwe. Na pytanie, czy czsto przenosia komunikaty, odpara, e nie jest godna nosi komunikantu... to moe przenosi jedynie osoba duchowna. Opowiadaam Mateczce o prbie sprowokowania nas przez Wand Wacawiak. Okazao si, e Mateczka bya podobnie prowokowana. U komendanta Wacawiak powiedziaa Mateczce, e ja si jej przyznaam do dawania i otrzymywania od Mateczki grypsw. Mateczka oburzya si wtedy tak bardzo, e a zadaa natychmiastowej konfrontacji ze mn. Nasza identyczna reakcja bya przekonujca i wytrcia z rk Gertrudy, a take gestapowcw, bro wymierzon przeciwko nam obu. Mateczka trzymaa si przez cay czas bardzo dzielnie, mimo podstpnych pyta i prowokacji nie daa si chwyci na adnym sowie. Zachowaa pikn postaw nie tylko jako straniczka-cznik, ale jako prawdziwa dobra Mateczka wszystkich winiarek i wreszcie jako winiarka. Dnia 12 V 1943 r. zostaa wywieziona w transporcie do Owicimia. Przeya. Poszlakowa sprawa grypsowa na skutek donosu Sabiny Bykowskiej, ktry wachmajster Weffels zoy u dra Bomeiera, oraz zatrzymanie straniczki z grypsami zdecydoway, e dwukrotnie w tych gorcych okresach zwrciam si do zewntrznej siatki konspiracyjnej poprzez zewntrzn czniczk, straniczk Dllinger-Pajczka (ktra przenosia najbogatsz w najcisze sprawy tajn poczt), aby na przecig paru dni przerwa czno gryps ow i ograniczy si jedynie do ustnych wiadomoci, najwaniejszych i najpilniejszych. Kierowaa mn obawa zarwno o czniczki zewntrzne z rnych pionw konspiracyjnych, jak i o czniczki siatki wewntrznej, bdce pod sta, cis inwigilacj gestapowcw. Istotnie, pierwszego dnia otrzymaam przez Pajczka wiadomoci ustne, lecz ju nazajutrz zaczy napywa liczne adunki grypsowe. Nie byo rady. Wymagay zaatwienia. Pocztkowo odczuwaam pewien al, e wolno nie rozumie gronej sytuacji w wizieniu, e moe niezbyt dokadnie zdaje sobie spraw, jak ryzykown i trudn mielimy prac, ale nie by to czas na rozwaania. Sprawy nagliy. czno: wolno-wizienie, wizienie-wolno, nie moga pozostawa ani na chwil w zawieszeniu.

Naleao wic jeszcze bardziej wzmc czujno wszystkich zmysw i pracowa jeszcze ostroniej.

Cigy dyur lekarski

Moja prawie czteroletnia praca na funkcji lekarza w szpitalu kobiecym na Pawiaku - od 24 XII 1940 r. do 31 VII 1944 r. - to lata dugie, cikie, tragiczne, lata najmocniejszych przey w moim yciu. To blisko czteroletni nieprzerwany ostry dyur lekarski w miejscu zagady i jednoczenie ostre pogotowie konspiracyjne. Lata, przez ktre w szybkim, nieubaganym tempie przewijao si tysice wspaniaych, tragicznych postaci kobiet i mczyzn. Wielu z nich po cikich torturach, skatowanych nieludzko w czasie przesucha, przebywao na leczeniu szpitalnym i gdy uratowani od mierci powracali do si, wyrywano ich yciu i mordowano w egzekucjach. Nastpstwem brutalnych, a zarazem wyrafinowanych tortur (jak topienie, supek, przypalanie ciaa tlcymi si papierosami bd rozarzonym elazem, duszenie pod mask gazow, miadenie palcw, zrywanie paznokci, upajanie alkoholem itp.) byy: rozlege krwiaki, ropnie, martwice, oparzenia, rany cite i tuczone, zamania kostne oraz wszelkiego typu obraenia wewntrzne i zewntrzne. Perwersyjne nkanie moralne, szanta, groba aresztowania rodzin, pokazywanie zwok zamordowanych najbliszych osb lub katowanie ich w obecnoci winiarki powodoway niejednokrotnie ciki szok nerwowy, tym trudniejszy do zlikwidowania, e nie wolno nam byo zabra tych chorych z izolacji do szpitala, a niekiedy nawet zakazywano udzielania im jakiejkolwiek pomocy lekarskiej. Zakazy te dotyczyy rwnie winiarek przebywajcych w celach oglnych, winiarek, od ktrych w czasie przesucha Gestapo nic nie wydobyo. Kracowo rna w swej perfidii bya gestapowska metoda w stosunku do winiarek usiujcych popeni samobjstwo (przez otrucie czy podcicie y), do rannych przy aresztowaniu, a take w stosunku do nieludzko skatowanych, Gestapowcy, prowadzcy ledztwo, najczciej osobicie przewozili te aresztowane wprost do szpitala wiziennego i kategorycznie dali od lekarzy, aby przywrci je do przytomnoci. Oczywicie wycznie po to, eby wydoby z nich zeznania. Okrutna mier stawaa si wtedy sojusznikiem bohaterskich czonkw ruchu oporu. Gdy za mier nie nadesza i wbrew prawom natury ponownie zattnio ycie... przychodziy dalsze przesuchania. Gdy i te nie daway podanych przez gestapowcw rezultatw, ofiary giny w egzekucjach, do koca wiadome swego losu. Zakazem leczenia i udzielania najprostszej pomocy lekarskiej w latach 1942-1944 byy objte wizione ydwki, najczciej umieszczane w tak zwanych celach mierci - nr 8 i 9 - skd po kilku lub kilkunastu godzinach wyprowadzano je na egzekucj. Maa grupa ydwek pracowaa w szwalni niemieckiej na Serbii, i tym jedynie mona byo oficjalnie pomc. W takich warunkach praca lekarzy, wczuwajcych si w beznadziejne pooenie wsptowarzyszy, bya zacit i ryzykown walk. Musielimy uywa rnych sposobw, aby cho czciowo uly cierpieniom tych ludzi. Czsto sami, bardzo czsto przez funkcyjne z kolumny sanitarnej czy korytarzowe, przemycalimy im leki, przede wszystkim rodki uspokajajce i przeciwblowe; idcym na przesuchanie dawalimy ponadto ukradkiem tabletki podnoszce samopoczucie i pewno siebie. Po powrocie z przesuchania winiarki wyraay nam wdziczno za t profilaktyk.

Mniej wicej do koca 1941 roku o przyjciu do szpitala wiziennego (jeli wolne ka na to pozwalay) decydowali lekarze urzdowi podczas godzin pracy, a po ich wyjciu - lekarze funkcyjni. W kocu 1941 roku Gestapo wydao ostre zarzdzenie, e kade przyjcie do szpitala wymaga akceptacji zastpcy komendanta Pawiaka. Obowizywao to zarwno polskich lekarzy urzdowych, jak i lekarzy-winiw. Wobec powyszego przed umieszczeniem chorej winiarki w szpitalu musiaam kadorazowo zwraca si osobicie do zastpcy komendanta, penicego sub w gestapowskiej kancelarii na mskim Pawiaku, ktry wyraa na to zgod, a w wielu wypadkach sprzeciw. Sporzdzona w jzyku niemieckim lista chorych, kwalifikujcych si do leczenia szpitalnego, musiaa by bardzo dokadna, zawieraa imi, nazwisko, wiek i rozpoznanie. W kancelarii, nie szczdzc zoliwych uwag na temat chorych, zastpca komendanta skrztnie sprawdza symbol referatu winiarki, od czego zasadniczo zaleaa zgoda na umieszczenie jej w szpitalu. Dla wyjanienia podaj, e kad spraw - zalenie od rodzaju przestpstwa - centrala Gestapo w Alei Szucha przydzielaa do odpowiednich referatw. Numeracja i znakowanie odnonego referatu odnotowywane byy w aktach kadego winia w Gestapo, w kartotece na Pawiaku i na tzw. celkwkach, czyli indywidualnych kartach zawierajcych dane personalne winia, oraz na oficjalnej prywatnej korespondencji winia (pocztwka raz w miesicu). Podaj poniej kryptonimy poszczeglnych referatw, opierajc si na ksice Leona Wanata31: Referat IV A 1 - sprawy przynalenoci do PPR, PPS, komunistyczne, pomocy udzielanej jecom i sprawy band lenych; Referat IV A 2 - posiadanie broni; Referat IV B 1 - przynaleno do tajnej organizacji podziemnej, kolporta i czytanie ulotek, posiadanie radia; Referat IV B 2 - przynaleno do tajnej organizacji podziemnej, kolporta i czytanie ulotek, posiadanie radia; Referat IV B 3 - przynaleno do tajnej organizacji podziemnej, kolporta i czytanie ulotek, posiadanie radia; Referat IV B 4 - sprawy pochodzenia ydowskiego i wyznaniowe; Referat IV E 1 - wywiad, sprawy szpiegowskie i oficerw; Referat IV E 2 - ucieczka z robt w Niemczech; Referat IV S - sprawy specjalnej wagi; Referat V - przestpstwa kryminalne (Kripo), napady, rabunek, zawodowi przestpcy itd.

31

Leon Wanat Za murami Pawiaka (Warszawa 1958)

Znaki referatw co jaki czas zmieniay si - pisze Wanat. Robio to Gestapo w tym celu, aby nie mona si byo w nich zorientowa. Tak na przykad referat III/II C 3 zmieniono na III B 3, pniej na IV A 3c, a w kocu na IV b 3. Nie miaam kopotu z rozpoznaniem uzasadniajcym konieczno leczenia. Byo ono albo zgodne ze stanem faktycznym, albo - co si czsto zdarzao - fikcyjne. W wypadku znacznych uszkodze cielesnych, doznanych w czasie przesuchania, nie mogam ze wzgldu na wiadom reakcj gestapowcw stawia rozpoznania zbyt wyranego. Pisaam wic przewanie: Herzmuskelschwache nach der Kontusion32; jeli chodzi o osoby modsze lub chore na grulic, podawaam wrcz rozpoznanie fikcyjne. W nielicznych tylko przypadkach udao mi si, jak ju wspomniaam, uzyska zgod na leczenie szpitalne izolatek. Rotacja chorych szpitalnych bya bardzo rna w rnych okresach. Maa ilo ek: 37, powikszona zaledwie do 39, nie pozwalaa na przyjcie wszystkich wymagajcych leczenia szpitalnego, przy przecitnym stanie 600 winiarek na Serbii. Sytuacja taka zmuszaa jedynie do leczenia ambulatoryjnego wielu ciej chorych. O przyjciu do szpitala decydowa zasadniczo stan fizykalny chorej, czsto nabyty jeszcze na wolnoci. Przede wszystkim umieszczane tu byy winiarki torturowane, bite na przesuchaniu, z uszkodzeniami cielesnymi lub ranami postrzaowymi, ktre otrzymay w czasie aresztowania, ponadto winiarki bardzo wyczerpane psychicznie po cikich przejciach w Gestapo, winiarki w bardzo podeszym wieku, nawet z niewielkimi niedomaganiami - jeli, oczywicie, byy wolne miejsca w szpitalu. Oprcz wyej wymienionych przypadkw chorobowych, nieraz wbrew przysidze Hipokratesa musiaam ze zdrowych robi chore. Zmuszaa mnie do tego konieczno obrony wspwiniarek przed transportem lub przesuchaniem. Lekarze funkcyjni w roku 1941 par razy wywoywali sztucznie tyfus brzuszny, czciej tyfus plamisty. Przed kadym sztucznym zakaeniem tyfusem plamistym zabezpieczano winiw szczepic im oryginaln szczepionk Weigla (dostarczon z miasta pod umwion nazw leku). Zakaenia dokonywano kaem wszy lub nawet wsz zakaon tyfusem, zalenie od sytuacji (od moliwoci dostpu do celi). Materiau dostarczaa kadorazowo organizacja. Akcja taka pocigaa za sob wielorakie nastpstwa. Lekarze urzdowi skadali na rce lekarza Gestapo meldunek o chorobie wraz z wywiadem epidemiologicznym, wyjaniajcym rdo zakaenia, i w ten sposb od lekarza Gestapo uzyskiwao si zgod na skierowanie winiarki do szpitala wolnociowego. Ponadto - w zwizku z wydanym zarzdzeniem o kwarantannie, ktr w umiejtny sposb przedualimy - blokowany by dany oddzia, a to z kolei automatycznie zmniejszao pojemno wizienia i bodaj na pewien czas hamowao przypyw nowo aresztowanych oraz uniemoliwiao wysyanie transportw do obozw koncentracyjnych, nie mwic ju o tym, e z danego oddziau nie wzywano w tym okresie na przesuchania, bo gestapowcy panicznie bali si chorb zakanych.

32

Osabienie minia sercowego po kontuzji.

Niezalenie od wyej wymienionych skutkw na oddziaach kwarantannowych bezkarnie moga wtedy grasowa kolumna sanitarna (w poszukiwaniu wszawicy czy nowych przypadkw zachorowa), wypeniajc swobodnie zadania konspiracyjne. Zakanie chorzy winiowie byli przewoeni z Pawiaka na oddziay zakane szpitali wolnociowych. T sytuacj wielokrotnie wykorzystyway organizacje podziemne dla fingowania zgonu (podstawianie zwok) bd dla odbijania winiw. W tym wanie celu w grudniu 1941 roku Nono i ja zakaziymy tyfusem plamistym Stanisaw Weinzow, wielomiesiczn winiark, obarczon bardzo cik dowodow spraw. Nie byo wtpliwoci, e czeka j kara mierci, bo na ostatnim przesuchaniu gestapowcy powiadomili j o wydanym wyroku. Staszka Weinzowa, przewieziona do szpitala zakanego przy Wolskiej, zmara tam w pierwszych dniach lutego 1942 roku - i dziki temu yje do dnia dzisiejszego. Ju po jej sfingowanej mierci - w nocy z 27 na 28 maja 1942 roku - gestapowcy szukali jej na Pawiaku, aby wczy do grupy transportowej... ktra sza na egzekucj w lasach skociskich... Przypominam sobie rwnie przypadek zakaenia tyfusem brzusznym izolatki Zofii Gapiskiej. Wysana do szpitala zakanego na Wolsk, po duszym pobycie tam wrcia na Pawiak z nie znanych mi przyczyn - podobno nie chciaa ucieka. Cay wysiek uratowania jej by daremny. Dnia 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck, gdzie zmara. Oczywicie tylko niewielka ilo przypadkw tyfusu bya naszym dzieem. Zapaday na tyfus winiarki aresztowane w okresie inkubacji choroby. Niestety, od wiosny 1942 roku, na skutek ucieczek i odbijania winiw przez organizacje, gestapowcy zabronili kierowa zakanie chorych do szpitali wolnociowych: sporadyczne przypadki byy leczone w celi zakanej szpitala wiziennego. Zasuguje na uwag fakt, e na Serbii by tylko jeden przypadek mierci na tyfus plamisty: w styczniu 1944 roku zmara starsza wiekiem kobieta nazwiskiem Burczak, ktra przybya do wizienia w okresie inkubacji choroby. Naley tu doda, e na Pawiaku-Serbii wszyscy uwizieni podlegali ochronnemu szczepieniu przeciw tyfusowi brzusznemu. Poza tym od koca 1942 roku, jeli w pewnych okresach dysponowalimy przemycon z wolnoci szczepionk Weigla, sami dokonywalimy tajnych szczepie, najczciej przed spodziewanym transportem do obozw, zwaszcza do Owicimia, gdzie tyfus plamisty dziesitkowa ludzi. Polakom za posiadanie tej niezwykle cennej szczepionki Weigla grozia nawet kara mierci. Dostarczay nam jej - przez czniczki siatki wiziennej - organizacje podziemne, ktre zaopatrywaa komrka konspiracyjna pracujca w warszawskim Zakadzie Higieny (PZH). Ilo szczepionek bya si rzeczy bardzo ograniczona. Aeby zapobiec wysyaniu winiarek do obozw, stosowalimy te zabiegi operacyjne w wypadku przewlekych schorze, nabytych jeszcze na wolnoci. Byy to i mniejsze zabiegi chirurgiczne, i powaniejsze operacje, uzgadniane uprzednio z pacjentkami, a dokonywane przez dra Keniga i dra Lotha. Wywoan na transport Halin Hiszpask, ktra w porozumieniu ze mn symulowaa atak wyrostka robaczkowego, natychmiast operowa dr Loth. W dwa tygodnie pniej (1 X 1943 r.) Halina wysza na

wolno dziki staraniom rodziny. Co za najdziwniejsze, w par dni po zwolnieniu nazwisko jej znalazo si na padziernikowej licie transportowej do Owicimia. Zawiadomiona o tym przez Ceg, musiaa si ukrywa. Zabieg chirurgiczny ocali te midzy innymi Kazimier Zasztowt, ktra przez dugi czas pracowaa w ani na Serbii, oddajc ogromne usugi cznoci konspiracyjnej. W listopadzie 1943 roku przeya tragedi osobist: rozstrzelano jej modociane dzieci, Alin i Janusza. Celny gestapowski strza ciko zrani serce matki. Ta niezwykle dobra i pogodna kobieta z wielkim trudem staraa si podwign, otoczona siostrzan opiek straniczki Zofii Dllinger i zaprzyjanionych winiarek. Dugie miesice przebywaa w szpitalu. Aby j tu jeszcze przetrzyma i mie podstawy do reklamowania z transportw, do ktrych kilkakrotnie ju bya wyznaczana, uzgodniwszy spraw najpierw z ni, potem z drem Kenigiem i drem Lothem, poddalimy Kazi Zasztowt zabiegowi operacyjnemu wycicia wola. Dnia 31 VII 1944 r., podczas likwidacji Pawiaka, w grupie 200 winiw zostaa zwolniona. Przed kilkoma laty zmara. W czerwcu 1943 roku w sali operacyjnej szpitala mskiego dr. Kenig i dr Loth operowali Stasi Kiesowsk. Dla caego zespou funkcyjnych lekarek i kolumny sanitarnej z siatki konspiracyjnej by to wyjtkowo gorcy okres z powodu oskarenia nas przez wachmajstra Weffelsa o przemycanie grypsw. Pokany adunek z codziennej tajnej poczty czniczek zewntrznych trzymaam w rnych skrytkach: na rezerwuarze w kciku, pod spodem biurka i szaf, przylepiony leukoplastem. W momencie najwikszego zagroenia wszystkie te schowki wyday mi si nie do bezpieczne, ulokowaam wic grypsy w ligninie na brzuchu wieo zoperowanej Stasi, opatrujc j dodatkowo grub warstw papierowych banday. To bya najbezpieczniejsza skrytka. Konspiratorka Stasia nie dociekaa, dlaczego w cigu dnia zmieniam jej bandae, cho s jeszcze zupenie czyste, lub dlaczego doklejam wci leukoplast... A ja przecie musiaam siga do skrzynki. Stanisawa Kiesowsk, aresztowana w sierpniu 1940 roku z mem Stefanem (majorem WP), Stanisawem Dubois, z siostrami: Halin Staniszewsk i Jadwig Ostrkow, ponad trzy lata pracowaa w czarnej pralni. Przez cay ten czas (z pewnymi przerwami, gdy stan zdrowia wymaga leczenia szpitalnego) prcz wykonywanej funkcji pracowaa niestrudzenie w konspiracyjnej cznoci wiziennej na rwni z niemniej odwanymi koleankami z czarnej pralni. We wrzeniu 1942 roku otrzymaa wiadomo, e jej m zosta rozstrzelany w Owicimiu. Nie y take Stanisaw Dubois rozstrzelany 21 VIII 1942 r. Po tym okrutnym ciosie, ktry zniszczy wszystkie jej marzenia i nadzieje, Stasia zaamaa si psychicznie. W warunkach wzgldnego spokoju i ciszy szpitalnej mocowaa si ze swoj tragedi. Przez kilka dni niezdolna bya przekn pokarmu, jej oczy, zawsze tak pene wyrazu, patrzyy nieprzytomnie; leaa bez sowa, nie pakaa, bya jakby z kamienia. Po pewnym czasie wrcia do czarnej pralni, eby znale cho troch zapomnienia w wirze codziennej cikiej pracy i niebezpiecznej dziaalnoci konspiracyjnej. Do czsto dostawaa grypsy od rodziny, ktra staraa si drog wykupu uwolni j z wizienia. Stasia zacza teraz y myl, e lada dzie wyjdzie na wolno - zwierzaa mi si z tego. Kiedy, uradowana, daa mi do przeczytania gryps: Ju niedugo... pamitaj, jak wyjdziesz, we dorok.... Nie umiaam si z ni cieszy, bo od wielu miesicy otrzymywaa grypsy tej treci. Miay one zapewne podtrzyma j na duchu. Te obietnice i zapewnienia wydaway mi si do bezpodstawne, w tyme okresie bowiem nazwisko Stasi kilkakrotnie znalazo si na listach transportowych i tylko dziki wyczuciu i przypadkowi, e bya wtedy w szpitalu, udao si j wyreklamowa.

W maju 1943 roku, w dniu, w ktrym otrzymaa gryps z wiadomoci, e ju, ju... za par dni bdziesz wolna, znw wyznaczono Stasi do transportu. Przyjam j wtedy do szpitala pod faszywym rozpoznaniem: zapalenie wyrostka robaczkowego. Po operacji pobyt Stasi w szpitalu przeduy si a do sierpnia z powodu odoskrzelowego zapalenia puc. Upragniona wolno niestety nie nadesza. Stasia przestaa si udzi i zrozumiaa, e dalsze reklamowanie z transportu do obozu koncentracyjnego moe skoczy si egzekucj w ruinach getta, gdzie teraz co dzie ginli ludzie. W dniu 5 X 1943 r. w grupie okoo 250 winiarek zostaa wywieziona do Owicimia. Epidemia tyfusu plamistego w Owicimiu zdziesitkowaa t grup. Wrd niewielu, ktre pozostay przy yciu, szczliwie ocalaa Stasia. Siostry jej: Halina Staniszewska, wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, zostaa tam w lipcu 1942 roku rozstrzelana, Jadwiga Ostrkowa w marcu 1941 roku wysza na wolno.

Pierwszy lekarz Gestapo, untersturmfhrer dr Scherbel, wpada do czsto do szpitala kobiecego. Ju sam wygld Scherbla napawa winiarki strachem. Ubrany zawsze w skrzany czarny paszcz, z chud, wyblak twarz, o zych, tpych oczach, pokazywa w ironicznym umiechu rzd srebrnych zbw grnej i dolnej szczki, co przedziwnie harmonizowao z trupi gwk na gestapowskiej czapce. Na inspekcj szpitala przychodzi w asycie oberscharfhrera Fellhabera (Walusia), zastpcy komendanta, znanego wszystkim winiom z okruciestwa. Te bardzo grone wizyty najczciej miay na celu skontrolowanie lekarzy polskich oraz chorych szpitalnych. Dr Scherbel dokadnie rozpytywa, kto, na co i jak dugo choruje. (Lekarz Gestapo wyda zarzdzenie, e okres pobytu chorej winiarki nie moe przekracza 2 tygodni.) W wypadku duszego, a nieraz bardzo dugiego pobytu chorej, zarwno dr Babski, jak i ja musielimy si gsto tumaczy, majc zreszt z gry przygotowane mocne argumenty w postaci szczegowego opisu choroby w karcie badania i karty gorczkowej, do ktrej Scherbel przywizywa najwicej wagi. Wykresy na kartach gorczkowych, a czsto i rozpoznania nie zgadzay si przewanie ze stanem faktycznym. Ponadto inspekcje owe wryy na najbliszy okres transport do obozu koncentracyjnego. Dr Scherbel sprawdza niejednokrotnie osobicie stan zdrowia winiarek, nie zadajc im adnych pyta; bada je powierzchownie i z reguy uznawa za zdrowe. Przypominam sobie bardzo jaskrawy przykad takiego badania. Irena Jaworska, lat 35, z cik spraw nowotworow narzdw kobiecych i grulic krtani, prawie od pocztku przebywaa w szpitalu wiziennym, wielokrotnie reklamowana z transportw. Przed aresztowaniem leczya si w Instytucie Onkologicznym na Wawelskiej. Nastpna seryjna kuracja radem miaa by przeprowadzona w pierwszej poowie 1941 roku. Aresztowana w bardzo powanej sprawie, trzymaa si dzielnie mimo potwornych blw, ktre nie zawsze mona byo umierzy dawk narkotyku. Kiedy napisaa podanie do Gestapo o czasowe przeniesienie jej do Instytutu Onkologicznego na kuracj radem, przyby zbada j dr Scherbel i orzek, e adnej kuracji nie wymaga, e jest zdrowa i zdolna do transportu. Uzasadnienia lekarskie, moje nalegania i proby paday w prni. Ciko chora, ze z prognoz, zniesiona na noszach, wyjechaa 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, gdzie wkrtce zmara. Tym samym transportem (pierwszy transport kobiet do Ravensbrck) w grupie ponad 250 winiarek zostaa

zabrana ze szpitala na noszach - reklamowana przez dra Babskiego i przeze mnie, a badana przez dra Scherbla i uznana za zdrow, zdoln do transportu - staruszka, lat okoo 75, Maria Terlecka, nie obciona powaniejszymi zarzutami. Ten sam los spotka w kocu maja 1942 roku modocian Janin Ryczko, Walentyn Biedrzyck, lat 70, Michalin Goaszewsk, lat ponad 70, Ameli Schnborn i inne. Mari Klim, chor na grulic koci pitowej i cay czas lec w szpitalu wiziennym, mimo cikiego stanu, z nog w gipsie wywieziono indywidualnym transportem w niewiadomym kierunku. I nie pomogy adne reklamacje... Mimo surowych nakazw i bezwzgldnej kontroli lekarzy Gestapo udawao si zawsze lekarzom urzdowym i lekarzom funkcyjnym na Serbii i na Pawiaku wyreklamowa pewien procent ludzi z transportu. Wszelkie prby reklamacji na Serbii mogy odnosi si tylko do chorych przebywajcych w szpitalu, do kobiet ciarnych lub po niedawno odbytym porodzie. Nieraz tylko dopuszczali gestapowcy do reklamowania skatowanych z cel izolacyjnych, a ju bardzo rzadko z cel oglnych. Ostateczny gos mia jednak zawsze lekarz Gestapo. Szczliwie wyreklamowanych winiarek nawet o tym nie informowaam, aby oszczdzi im nowego wstrzsu; baam si poza tym, e mog wygada si niechccy. Zdarzao si, e te same chore udawao si wyreklamowa z szeregu nastpnych transportw; bywao i tak, e gdy w pewnych trudnych okresach szy egzekucje, nie ponawialimy reklamacji w obawie, by nazwiska uratowanych od transportu nie znalazy si na listach egzekucyjnych. W wielu wypadkach winiarki same prosiy, aby zaprzesta reklamacji, bo chciay znale si jak najdalej od Alei Szucha i widma tortur... Jake cikie byy moje zmagania wewntrzne, gdy zastanawiaam si, czy i kiedy ulec takiej probie... Trudno tu byo cokolwiek odgadn lub przewidzie. Wszystko na przykad wskazywao na to, e Danusia Terlikowska przeyje obz. Nie miaa jeszcze lat dwudziestu, pena energii, pogodna i dzielna, a przy tym liczna i tak bardzo kochajca ycie mimo grozy, ktra nad nim zawisa. Aresztowano j w styczniu 1941 roku za posiadanie broni. Wsypa j kolega, ktry, jak mwia, wiedzia, e ona i jej przyrodni brat ukrywaj bro z kampanii wrzeniowej. Bita, zniewaana na pierwszym przesuchaniu - milczaa. Potem, w nadziei, e ocali brata, wzia win na siebie. Przez pewien czas przebywaa w szpitalu, pniej jako funkcyjna w kolumnie sanitarnej pracowaa bardzo ofiarnie i szybko zdobya sympati koleanek. I ona, i jej wsptowarzyszki z wyran ulg przyjy w 1942 roku wywoanie na transport sierpniowy do Owicimia. Danusia sdzia, e przetrwa obz, e uniknie mierci. Wyrok Gestapo, niestety, i tam j dosign: zgina w par miesicy pniej umiercona zastrzykiem dosercowym z fenolu. Reklamacje, jak ju wspomniaam, dotyczyy rwnie przesucha. Chore szpitalne czy izolatki, reklamowane nieraz kilkakrotnie, byy jednak niekiedy przesuchiwane w celach szpitalnych lub izolacyjnych. Czasem referenci odnosili si do przesuchiwanych w rkawiczkach i z udanym wspczuciem pytali, jak si czuj i kto je tak urzdzi. Innym razem, lekcewac moje prby reklamacji, groc i wymylajc zabierali winiarki lub polecali znie je na noszach - najczciej na przesuchanie w kancelarii niemieckiej Pawiaka.

Przypominam sobie dwie skatowane w Alei Szucha kobiety, ktre w pocztkach 1941 roku gestapowcy przesuchiwali w celi szpitalnej nr 4. Obie - Jadwiga Szymborska i Ludwika Plater - miay powyej 50 lat. Referenci, zanim przystpili do przesuchania, wezwali mnie pytajc o stan ich zdrowia. Przedstawiam go w najczarniejszych barwach, utrzymujc, e obie chore wymagaj leczenia narzdu krenia po doznanym szoku. W odpowiedzi usyszaam, e to niebezpieczne bandytki i takich nie wolno leczy. Poprzestaam wic na krtkim stwierdzeniu, e jako lekarz musz postpowa zawsze i wycznie zgodnie z obowizkiem niesienia pomocy cierpicym. Gdy chciaam chorym poda krople nasercowe, kazali mi wyj. Jeden z referentw, gruby, tryskajcy zdrowiem oficer w mundurze gestapowskim, wyda mi si znajomy, nasze spojrzenia spotkay si i... zdrtwiaam. By to mj starszy o rok kolega z warszawskiego uniwersytetu, Pawe Drath. Natychmiast odwrci si do mnie tyem. Drath bra udzia w towarzyskim yciu studenckim, robi wraenie elegancika, nauka nie sza mu najlepiej, po kilku latach zrezygnowa z dalszych studiw i wyjecha do Wiednia, gdzie jakoby przerzuci si na ekonomi; such o nim zagin, zapomnielimy o nim. Dopiero gdy przypadkowo zobaczyam go tu w mundurze gestapowca, zrozumiaam, jak rol odgrywa w Polsce i na czym polegay jego studia w Wiedniu. Od tej pory nie spotkaam ju Dratha na Pawiaku. Rozpoznany i poszukiwany przez podziemn organizacj, znik z Warszawy. Prawdopodobnie postara si o przeniesienie. Obie winiarki przesuchiwano okoo 2 godzin. Kiedy zasaba Szymborska, gestapowcy wezwali mnie, abym udzielia jej pomocy lekarskiej. Drath cay czas sta odwrcony plecami. Jadwiga Szymborska i Ludwika Plater w grupie ponad 250 winiarek zostay 22 IX 1941 r. wywiezione do Ravensbrck.

W tej samej celi szpitalnej referenci z Alei Szucha przesuchiwali Iren Maternowsk z ZWZ, profesora weterynarii Uniwersytetu Warszawskiego, aresztowan 24 IV 1941 r. z grulic rozpadow puc. Posta profesor Maternowskiej utkwia mi gboko w pamici. Wiele opowiadaa mi o swej sabotaowej pracy na wolnoci. Od dawna zdajc sobie spraw ze stanu zdrowia, wiadomie powicaa tej pracy ostatnie siy. Na podstawie przemycanych z zewntrz informacji wiedziaa, e robota na zorganizowanym przez ni odcinku idzie dalej, i to podtrzymywao j na duchu. Wielokrotnie reklamowaam profesor Maternowsk jako zum Verhr unfhig33. Mimo to pewnego dnia przyszli znw referanci, by przesucha... umierajc. Nie powiedziaa nic, nie wydaa nikogo. Zmara 4 VI 1941 r. w szpitalu na Serbii. W lutym 1941 roku do szpitala na Serbii przywieli gestapowcy pobit w Alei Szucha winiark Mari Horodysk, czniczk ZWZ, przystojn, mod dziennikark. Stwierdziam rozlege siniaki z obrzkami, szczeglnie na grzbiecie, poladkach i koczynach dolnych, z podejrzeniem o zamanie koci ogonowej, co pniej potwierdzio badanie chirurgiczne dra Lotha. Referenci, przesuchujcy j nazajutrz w celi szpitalnej nr 1, przynieli jej pomaracz. Horodysk odmwia. Dugi czas pozostawaa w leczeniu szpitalnym. Pisaa wiersze. Par z nich, przesanych na wolno, zachowao si; cytuj jeden, powicony ciko chorej winiarce, Irenie Jaworskiej.

33

Niezdolna do przesuchania.

CZEKANIE 17 V 1941 r. Wyrwano mnie z ycia jak bezbarwny kwiat I zniszczono mi cae mode szczcie moje, Rzucono mnie w odrbny, taki inny wiat, Gdzie si yje udrk, blem, niepokojem. I cho powrotu droga jest bardzo daleka, Czekam... W sercu umilk radoci bujny, mocny piew, Bije teraz powoli i dziwnie bolenie I jdrnym rytmem zdrowia ju nie ttni krew, Dawne ycie powraca do mnie tylko we nie. I cho ez buntu nie ma na powiekach, Czekam... W dzie, nie myl, nie czuj, lecz gdy przyjdzie noc I jak w paszcz mikki spowija mnie w cisz, Do gowy mi uderza rnych myli moc. Jakie gosy, woania z tamtej strony sysz, I by mi powrcono znw godno czowieka, Czekaniem przeogromnym Czekam, czekam, czekam...

W sierpniu 1941 roku Horodyska nieoczekiwanie zostaa zwolniona z wizienia. Wiosn 1941 roku oficerowie Gestapo przywieli Ann Stulgisk z ZWZ, aresztowan pod nazwiskiem Malinowska; pobit w bestialski sposb, nieprzytomn polecili umieci w szpitalu i szybko doprowadzi do takiego stanu, aby mogli j przesucha. Skra skatowanej bya jednym wielkim siniakiem, z ubytkami, krwawica, z wyranymi ladami po uderzeniach skrtw rubowatych i tpych narzdzi. Z trudem zdoaymy wydoby nieszczsn z szoku. Po dwch dniach zjawili si ci sami referenci, polecili Ann ubra, gaskali j swymi apami po twarzy. Silc si na dobroduszno powiedzieli, e tu, przy takim marnym ywieniu, nie moe w peni wrci do zdrowia i dlatego j zabieraj do swojego szpitala. Do dzisiaj nie mog zapomnie jej przeraonych oczu wpatrzonych we mnie. Wszelkie moje proby i tumaczenia, e obecnie kady najmniejszy ruch zagraa jej yciu, nie odniosy skutku. Po uporczywych naleganiach zezwolili na zrobienie Stulgiskiej zastrzyku i podanie tabletek przeciwblowych. Nie pozwolili znie jej na noszach. Z wielk pieczoowitoci i trosk ujli j z obu stron pod rce - nie miaa siy zrobi jednego kroku na bezwadnych nogach. Patrzaam bezsilna, jak dwch oprawcw wlecze swoj ofiar przez dugi korytarz szpitalny. Leczenie szpitalne w Gestapo - ta wyrafinowana katownia - pooya kres mkom i yciu Anny. Nazajutrz, kiedy przenosiymy do kostnicy zmar w szpitalu winiark (nazwiska jej nie pamitam), zobaczyam tam zmasakrowane zwoki Anny Stulgiskiej (Malinowskiej). Zgina podczas przesuchania na oczach ma.

W celi szpitalnej nr 3 przesuchiwana bya Irmina Krupowicz, aresztowana 28 VII 1942 r. w Jzefowie z grup polskich skoczkw spadochronowych ze Zwizku Radzieckiego: kapitanem Mikoajem Arciszewskim (Kol), aresztowanym pod nazwiskiem Jan Borowski, i kapitanem Jerzym Mickiewiczem, aresztowanym pod nazwiskiem Krupowicz. Gestapo po wykryciu nadawczej stacji radiowej otoczyo krytycznego dnia will. Doszo do zbrojnego starcia. Irmina i Arciszewski otrzymali cikie rany postrzaowe, Mickiewicz, widzc beznadziejno sytuacji, ostatni kul skierowa do siebie (dane powysze otrzymaam od dra liwickiego i straniczki Dllinger). Rannych w cikim stanie przywiozo Gestapo na Pawiak. Irminie, rannej w brzuch w okolicy wtroby, udzieli pierwszej pomocy dr Loth w szpitalu mskim, stamtd przeniesiono j na noszach do szpitala na Serbii. Referenci, nie zwaajc na nic, starali si wydoby z niej zeznania, co im si jednak nie udao. Pewnego dnia zabrano j ze szpitala i osadzono w izolacji, a 17 I 1943 r. wywieziono transportem na Majdanek. Kapitan Mikoaj Arciszewski (Jan Borowski), dowdca grupy spadochronowej Micha, ciko ranny w udo, umieszczony w izolacji na I oddziale, rozstrzelany zosta 11 V 1943 r. w getcie; kapitan Jerzy Mickiewicz (Jerzy Krupowicz) usiowa popeni samobjstwo, ranic si w gow, operowany w szpitalu wiziennym wrci do zdrowia i 17 I 43 r. zosta przewieziony na Majdanek, potem do Buchenwaldu i wiosn 1944 roku tame rozstrzelany. W szpitalnej celi nr 3 bya przesuchiwana Anna Krajewska - w styczniu 1944 roku, dr opuska (Marta Schulz) i Jadwiga Kubiak - w maju 1944 roku oraz Iwona Krugowska (Iwa) - w czerwcu 1944 roku. Blisze szczegy o nich podaj w nastpnych rozdziaach ksiki. Reklamowanie winiarek z przesucha (takiego terminu uywao si wwczas) byo spraw pierwszorzdnej wagi nie tylko ze wzgldu na stan ciko chorych i storturowanych, co zrozumiae jest samo przez si, ale i e wzgldu na konieczno przesunicia ledztwa. Takie przesunicie o dzie czy bodaj o godzin decydowao nie jednokrotnie o losach ludzkich i wtedy musielimy si ucieka do rnych wybiegw, aby nasza reklamacja odniosa skutek. Najczciej stosowanym wybiegiem bya faszywa diagnoza. Pewnego dnia w pocztkach 1944 roku przybiega do mnie dr Ludka Tarowska m kolumny sanitarnej, wstrznita i zgnbiona. Wrd nowo aresztowanych spotkaa w kwarantannie swoj siostr Mart Tarowsk, studentk wydziau chemii, aktywistk ZWM pracujc w Technice. Zarzuty, ktre Marcie stawiano, byy bardzo powane. Naleao ratowa j przed rychym przesuchaniem, skontaktowa z wolnoci i umoliwi jej uzgodnienie zezna. Pobyt w kwarantannie utrudnia gr na zwok. Zdaam sobie spraw, e trzeba dziaa szybko. Marta musi symulowa cik chorob i musi mie wysok gorczk, jedyny atut wobec gestapowcw, ktrzy tylko wwczas nie bd sprzeciwia si zabraniu z kwarantanny nowo aresztowanej winiarki do szpitala. Podsunam dr Ludce mj plan, ktry j nieco uspokoi. Zesza na swj oddzia, a ja czekaam, kiedy wezwie mnie wachmajsterka do celi Marty. Wezwanie przyszo w sam por, bo jednoczenie z wezwaniem Marty na przesuchanie... Dr Ludwika urzdowo zreferowaa mi stan chorej w obecnoci wachmajsterki Stalskiej. Marta leaa na pryczy przykryta paszczem. Wypieki sprawiay wraenie, e jest istotnie chora. Przy badaniu stwierdziam lekki nieyt oskrzeli. Zaoyam Marcie termometr uprzednio nabity do 39 C. Stalska ponaglaa, gdy miaa odprowadzi Mart wraz z innymi winiarkami na przesuchanie do kancelarii Pawiaka. Wyjam termometr, daam do

odczytania wachmajsterce, mwic, e podejrzewam chorob zakan i e w zwizku z tym chora, jako niebezpieczna dla otoczenia, nie powinna i na Pawiak. Stalska z przeraeniem odsuna si od lecej Marty i przestaa nalega, a ja niezwocznie udaam si do kancelarii niemieckiej uzyskujc tam zgod na umieszczenie ciko chorej w szpitalu. W ten sposb Marta znalaza si w celi zakanej, gdzie w okresie, kiedy nie byo chorb zakanych, umieszczaam po dezynfekcji chore getrentki z kwarantanny. Do drzwi tej celi i do drzwi szpitala miaam dorobione klucze, ktre dostarczya mi straniczka Dllinger. Codziennie do szpitala przychodzili gestapowcy wzywajc Mart na ledztwo. Przez 10 dni wysuchiwaam ich grb i wrzaskw. Wreszcie skapitulowali, gdy poinformowaam ich, e w zwizku ze stwierdzon u Marty chorob zakan zostaa zarzdzona kwarantanna. Meldowaam im, e stan chorej stale si pogarsza, przedstawiam ich laickim oczom wany dokument chorobowy: kart gorczkow z wykresem faszywej krzywej, wahajcej si w granicach 39,0 - 39,5 C. Ta akcja sabotaowa wstrzymaa na kilka tygodni tok przesucha winiarek z celi zakanej i kwarantannowej, w ktrej przebywaa Marta. Marta i Ludka zdyy tymczasem nawiza kontakt z wolnoci i uzgodni obron. W par tygodni pniej Marta wyzdrowiaa i posza odwanie na przesuchanie, ktre odbyo si do spokojnie. Wobec staych egzekucji zaniechaymy - po naradzie z dr Tarowsk i drem liwickim - dalszego reklamowania Marty. W tym okresie i z tak spraw lepiej byo znale si daleko od Alei Szucha. W czerwcowym transporcie 1944 roku wywieziono j do obozu w Ravensbrck, ktry szczliwie przeya. Teren szpitala, po ktrym chore mogy porusza si do swobodnie, uatwia nieraz krtkie kontakty osobiste. Kiedy przywieziono z Gestapo po cikim badaniu Zofi Gumisk (aresztowan wraz z synem 21 IV 1941 r. w powanej sprawie), postaraymy si natychmiast o czno z synem Jerzykiem, aby zapobiec rozstrojowi nerwowemu matki, ktra draa o ycie szesnastoletniego jedynaka. Jerzyk, uroczy chopiec, prbowa wszelkich sposobw, by dotrze pod mury Serbii i bodaj z daleka zobaczy w oknie matk. Wraz z innymi winiami przenosi na swych chopicych barkach potne worki z jarzynami do obieralni na Serbi, aby matka moga na wasne oczy stwierdzi, e jej syn trzyma si dobrze i jest mocny. Oboje czule umiechali si do siebie, ykajc zy. Po jakim czasie gestapowcy wzili Jerzyka do zamiatania kancelarii niemieckiej; wprowadzano tam winiw wywoonych i przywoonych z przesucha i nowo aresztowanych. Niepozorny may zamiatacz okazywa im znaczn pomoc: odbiera od nich kompromitujce papiery i rne drobiazgi, wymiatajc wszystko, co naleao wymie. W czasie remontu celi szpitalnej na Serbii Jerzyk znalaz si w ekipie winiw-malarzy, zatrudniony przy noszeniu kubw i narzdzi. Krtkie, tajnie organizowane spotkania matki z synem opromieniay smutne ycie w wiziennych murach. Jerzyka wysano w marcu 1942 roku do Owicimia, gdzie zgin. Matk wywieziono 30 V 1942 r. w transporcie do Ravensbrck. Kiedy myl o spotkaniach w szpitalu, mimo woli przypominam sobie Jadwig Jdrzejowsk i matk jej, Zofi Praussow, ktre tu, w wizieniu, jakby si na nowo odnalazy. Obie, pochonite prac konspiracyjn i zawodow, niewiele miay dla siebie czasu na wolnoci. Dugie miesice, ktre

spdzay obecnie razem w celach wiziennych i w szpitalu, odnowiy wzajemne uczucia tych kobiet o silnej, moe nieco odrbnej indywidualnoci. Zofia Praussowa, b. dziaaczka polityczna, aresztowana 11 XI 1942 r., mimo podeszego wieku promieniowaa zapaem modzieczym, zwaszcza gdy wspomnieniami wracaa do dawnych lat, kiedy bya posank na Sejm. ywa z usposobienia, przeciwniczka - jak mawiaa - biernoci, zawsze gotowa do buntu, planowaa te midzy innymi godwk. Rycho jednak sama z tego pomysu zrezygnowaa, dochodzc do wniosku, e byoby to raczej na rk esesmanom jako pretekst do wzmoenia represji. Bardzo dobra i ofiarna, ciepym sowem agodzia cierpienia skatowanych. Niewyczerpana w swej pomysowoci - dla poprawienia nastroju po masowych aresztowaniach w styczniu, apankach i pierwszym ogromnym transporcie na Majdanek - pno po apelu wieczornym zorganizowaa w naszej celi seans spirytystyczny z latajcym spodkiem. Gdy wywoane przez ni duchy nie zjawiay si, niezadowolona pani Zofia stwierdzia, e adna z nas nie nadaje si na medium. Na przeprosiny zapaliymy fajk pokoju - papierosy. Ich brak by udrk dla pani Zofii, naogowej palaczki. Gdy tona w niebieskich kbach papierosowego dymku, nieco lejsze wydawao si jej ycie. Dnia 25 III 1943 r. t umczon, dzieln star kobiet zabrano w trzecim transporcie na Majdanek. Przewieziona do Owicimia, umara tam w przededniu ostatecznej klski Hitlera. W szpitalu nie zawsze byymy wrd swoich. I tu czsto trzeba si byo mie na bacznoci nawet wobec chorych winiarek, ktre jednak jako wtyczki czy osoby niepewne szybko daway si pozna. Tak na przykad byo z Florczak, przebywajc na rekonwalescencji po grypie w celi szpitalnej nr 3. Kilkakrotnie zapano j na podsuchiwaniu rozmw i skradaniu si pod ssiednie cele, chocia staraa si zachowywa ostrono. Wypisana ze szpitala w dobrym stanie, poskarya si w czasie wieczornego apelu Wyupowi, ktry sam sprowadzi j do szpitala, ostro nakazujc mi przyj chor ponownie. Wkrtce potem zjawi si lekarz Gestapo dr Scherbel na inspekcj, aby stwierdzi, czy za dugo nie przetrzymuj chorych. Jako argument, e tak nie jest, dr Babski nieopatrznie, bez cienia zej woli i w mojej obronie, wskaza na Florczak, ktr sam wachmajster kaza przyj z powrotem. Dr Scherbel poleci wypisa zdrow Florczak, podkreli, e tylko lekarze maj prawo decydowa, kogo naley przyj do szpitala, rwnoczenie jednak zacz dopytywa o nazwisko wachmajstra. Oczywicie nie mogam nawet wspomnie o Weffelsie i tumaczyam si wykrtnie, e nie pamitam. Ale dr Scherbel upar si i w kancelarii wachmajstrw na Serbii zada wyjaniajcego meldunku. To z kolei rozwcieczyo podejrzanych gestapowcw: Krgera i Wyupa, penicych na zmian sub na Serbii. W kilkanacie minut po wyjciu dra Scherbla, gdy w szpitalu by jeszcze dr Babski, wywoa mnie z gabinetu Krger. cierpam zobaczywszy w korytarzu rottenfhrera Wippenbecka-Wieszatiela, ktry tylko w wyjtkowych wypadkach zjawia si na Serbii, a nam by znany ze syszenia jako jeden z najokrutniejszych esesmanw, wieszajcy winiw za najbahsze uchybienia. Krger sprowadzi go, aby mu da now ofiar - przemkno mi byskawicznie przez myl. Nastpio krtkie, ostre przesuchanie; powiedziaam, e dr Scherbel chyba le zrozumia tumaczenie sw dra Babskiego, bo nie byo powodu do skargi na wachmajstrw, tym bardziej na niego. Uratowa mnie widocznie tylko przysowiowy ut szczcia; gestapowcy zrezygnowali z dalszego dochodzenia. Dr Babski, gdy wrciam, by blady jak papier i dygota, w oczach mia zy. Ucisn mnie serdecznie, przepraszajc za

niezrczn, cho w najlepszych intencjach podjt obron, ktrej nastpstwa mogy okaza si tragiczne. Stary doktor nkany najgorszymi przeczuciami opuszcza tego dnia szpital wizienny; wiedzia, e czeka mnie przeprawa z Wyupem, ktry obejmowa sub po Krgerze. Istotnie Wyup, waciwy winowajca, rozpocz z miejsca ledztwo, opierajc si na pisemnym meldunku dra Scherbla. Powtrzyam to poprzednie wyjanienie. Wyup szala, pieni si, grozi, e i ja, i szpital popamitamy go i e sobie z nami potaczy. Od tej chwili nie dawa nam spokoju, szykanowa, czepia si byle drobiazgu, usiowa zapa personel szpitalny na akcji konspiracyjnej, o ktr Gestapo zawsze nas podejrzewao. 24-godzinna suba Wyupa na Serbii - raz na dwie doby - staa si zmor, zwaszcza dla szpitala. Nie wiadomo, jakby si to wszystko skoczyo, gdyby go polskie podziemie nie zlikwidowao. Nie mniejsze kopoty miaymy z Wand Wacawiak, ktr Niemcy nazywali Gertrud. Podawaa si za Polk, bya wiziona na Pawiaku w latach 1942-1943. Za co - trudno byo stwierdzi, przyczyn aresztowania podawaa bowiem w rozmaitych wersjach. Pocztkowo, a nawet w pniejszych czasach, gdy ju pracowaa na funkcji porzdkowej, odnosia si do innych winiarek yczliwie. Jako tumaczka komendanta wizienia obersturmfuhiera Junka (w 1942 roku) i obersturmfhrera Graberta (w 1943 roku) staraa si by nadal koleeska, ale zmieniaa si stopniowo i niebawem stracia reszt zaufania winiarek. Umocniwszy swoj pozycj zrobia si person wan i zaskarbiaa sobie wzgldy komendanta, nieraz posuwajc si nawet do - niezrcznego zreszt - prowokowania koleanek. Dowiadczyam tego na wasnej skrze w zwizku z aresztowaniem Mateczki Szubielskiej i przy innych okazjach. Majc poparcie komendanta, tupetem, pewnoci siebie i lekcewaeniem niszych funkcjonariuszy Gestapo narazia si rwnie wszystkim wachmajstrom, ktrzy bali si jej teraz i chtnie podstawiliby jej nog. Wachmajstrzy zwracali si do niej per Gertrud. Od samego pocztku wyranie zabiegaa o sympati lekarek i lekarzy-winiw; stwarzaa pozory serdecznoci. Miaa du swobod poruszania si bez konwoju o kadej porze dnia po caym wizieniu. Od czasu do czasu napomykaa, e bardzo chciaaby polee w szpitalu, bo nie czuje si dobrze. Zbadaam j przesadnie szczegowo i nie stwierdziwszy adnych odchyle od normy zaleciam, by wicej siedziaa i odpoczywaa w celi, zamiast lata cay dzie, jak do tej pory. Gertruda jednak nie ustpowaa. Poskarya si komendantowi i na jego polecenie musiaam j przyj. Przez tydzie leaa uczciwie, ale wkrtce zacza znowu biega po caym Pawiaku. Do szpitala wpadaa jak go do hotelu, dwa, trzy razy dziennie, i wracaa pno po wieczornym apelu. Zwrcio to uwag wachmajstrw; zarzucili mi, e przetrzymuj w szpitalu zdrow winiark. Tumaczc si musiaam uy wyszej dyplomacji, gdy bogata w poprzednie dowiadczenie i pomna na perypetie z wachmajstrem Weffelsem i z Florczak baam si niebezpiecznych komplikacji z komendantem i Gertrud, ale z drugiej strony nie mogam dopuci do osabienia wasnego autorytetu lekarza. Kilkakrotne prby wypisania Wacawiak spezy na niczym. Robia si na poczekaniu ciko chora, dostawaa atakw, zasaniaa si osob komendanta. Tendencyjnie przez dugie tygodnie blokowaa miejsce w szpitalu, a wszdzie jej byo peno. Istna klska: dysponowaam skromn iloci ek przy bardzo duym zapotrzebowaniu.

Wacawiak wszelkimi sposobami prbowaa zjedna sobie winiarki z celi lekarek; przesiadywaa u nas narzucajc nam swoje towarzystwo. Biadaa, e jestemy takie wychudzone, i wreszcie postanowia nas dokarmia. Dwa razy przyniosa spor ko z kawakami misa, wyjaniajc, e wykrada j z kuchni gestapowskiej, i zapraszaa si na wspln uczt. Nie mona jej byo odmwi, z tak naleao y w zgodzie. Ko nie miecia si w naczyniu do zaparzania ziek, jedynym garnku, ktrym rozporzdzaa nasza intendentka Wanda Wilczaska. Wwczas Gertruda, obdarzona zaiste niezwyk si, zamaa ko z tak atwoci, jakby to bya zapaka. Duma j rozpieraa, e moe nam wreszcie czym zaimponowa. Znosia bzdurne plotki, to znw opowiadaa o sobie, o wietnoci swego mieszkania, silia si na grnolotny styl, wtrcaa sowa, ktrych znaczenia nie rozumiaa. Mam mieszkanie urzdzone na wysok skal... w pokoju na kominku stoj stare lalki mantyki w kreolinach... W Gdasku jest fabryka ososi - mwia. Pocieszaa Ani i mnie: Nie martwcie si, wasi mowie na pewno yj i wrc, to dopiero bdzie prawdziwe rozczarowanie. Musiaymy si trzyma w ryzach, aby jak nieopatrzn uwag albo miechem nie rozdrani tej edukowanej osoby. Nadszed wreszcie dzie, w ktrym ostatecznie wysza ze szpitala - chyba znudzia si ju i nie oponowaa. W jesieni 1943 roku, pewnego wieczoru, gdy komendant opuci wizienie, wachmajstrzy, ktrym widocznie mocno daa si we znaki, dopisali jej nazwisko na licie wywoonych do Owicimia. Na przeomie 1943-44 i w 1944 roku bardzo dotkliwie dawaa si we znaki winiarkom i polskiemu personelowi wiziennemu volksdeutschka Frieda Kopf. Miaa ona pen swobod poruszania si po caej Serbii. Znajc dobrze i polski, i niemiecki szpiclowaa wszdzie, gdzie moga. Wielka zayo Friedy Kopf z niemieck zaog rzucaa si wszystkim w oczy. Frieda, cho winiarka jak inne, cieszya si tak duym zaufaniem wachmajsterek i wachmajstrw, e wyrczali si ni chtnie w pracy; dawali jej nawet klucze od krat oddziaowych i cel, ktre moga sama otwiera. Widywaymy j czsto w korytarzu, ucztujc wraz z gestapowcami. Lubia leczy si i w rnych porach dnia wyrastaa jak spod ziemi w szpitalu - chuda, antypatyczna, skradajca si bezszelestnie w mikkich pantoflach. Niby przez zwyk ciekawo wpadaa do cel szpitalnych i do ambulatorium, zagldaa do szaf, puszek z narzdziami lekarskimi, do szafek z lekami. Sowem, wszya wszdzie. Bacznie te obserwowaa nas wszystkie, zwaszcza Ani. Gdy Ania dwigajc pudeka i puszki z narzdziami dentystycznymi wychodzia na oddzia mski, Frieda unosia serwetk przykrywajc narzdzia i pytaa od niechcenia: A c to pani tam niesie?. Przechytrzaymy jednak Fried: wszystkie nielegalne rzeczy chowaymy i przenosiymy tak zrcznie, e nigdy nas na tym nie przyapaa. Frieda Kopf caymi dniami myszkowaa po Serbii, aby przysuy si gestapowcom. Pewnego razu dopia swego. Na korytarzu I oddziau prcz korytarzowej Gery Sumiskiej i straniczki Marii Sukowskiej nie byo nikogo. Nagle, jak kot na mikkich apach, dopada do nich Frieda, przychwytujc obie na gorcym uczynku, czyli w momencie gdy Gera podawaa gryps straniczce. Frieda Kopf natychmiast doniosa o tym komendantowi, ktry po brutalnym przesuchaniu kaza aresztowa straniczk i zdj z funkcji korytarzow; w niedugim czasie Ger Sumisk i Mari Sukowsk rozstrzelano w getcie.

Znienawidzona przez nas donosicielka, wspdziaajca w zbrodniach gestapowskich, chepia si swym czynem i z dum mwia, e wkrtce bdzie zwolniona i zostanie wachmajsterk na Serbii. Gdy wiosn 1944 roku ciko zachorowaa, winiarki-nie potrafiy zdoby si wobec niej na najmniejsze bodaj wspczucie. Frieda leaa w szpitalu na jedynce, odwiedzali j esesmani i wachmajsterki troszczc si o ni jak o najblisz koleank. Gdy po kilku dniach zmara, caa Serbia doznaa ogromnej ulgi, natomiast przy ku zmarej rozgryway si ohydne sceny; wachmajsterki, w ukryciu jedna przed drug, niby hieny czyhay na zdobycz. By ni zoty piercionek Friedy, ktrego nie mogy jej zdj z palca... Smaroway palec mydem i talkiem, jak w obdzie powtarzay bagalnie: Frieda, gib mir dein Ring ... Frieda, gib mir dein Ring34... Frieda... Frieda....

Na przecig kilku miesicy w latach 1940 i 1941 wydzielono dla Niemek i volksdeutschek osobn celna III oddziale. Bya to dua izba z drzwiami opatrzonymi napisem kred; Gute Behandlung 35. Ten sam napis figurowa na celkwkach tych winiarek i ich kartach szpitalnych. Karty szpitalne (Gesundheitskarte) wszystkich nowo aresztowanych zawieray dane personalne i stanowiy dla nas yw kartotek. Po pewnym czasie gestapowcy zabronili przesyania tych kart z kancelarii Pawiaka do szpitala. Gute Behandlung - zalecenie raczej do rzadko tu stosowane - wymownie nas ostrzegao przed tak winiark. Cel volksdeutschek, otwart przez cay dzie, zajmoway wwczas 4 winiarki. Jedn z nich bya opaciska (imienia nie pamitam), volksdeutschka, aresztowana-w kwietniu 1940 roku. Moda i tryskajca zdrowiem, stale zabiegaa o dostanie si do szpitala, co jej si wreszcie powiodo, gdy na pocztku 1941 roku ulega typowemu atakowi histerii i zostaa umieszczona w szpitalu z polecenia wachmajstra. Przyczyn owego ataku histerii bya nieudana prowokacja opaciskie j w stosunku do ZahorskiejPauly. Helena Zahorska-Pauly, aresztowana w 1940 roku, znana aktorka Teatru Dramatycznego w Warszawie, wysoka brunetka odznaczajca si wybitn urod, umilaa winiarkom ze swojej celi monotonne godziny po wieczornym apelu, piewajc, recytujc dawne role i rne okolicznociowe wierszyki, ktre sama ukadaa. Dobrze pamitam jeden z jej najpopularniejszych wierszy, zatytuowany Dokument, koczcy si zwrotk:

Gnani, cigani, jak zwierz zaszczuty, W kraty Pawiaka, w obozw druty Mymy si wpili, by nasze jki Przerodziy si w piosenki dwiki, Co nie zgina!, pkimy ywi, Chocia mczeni, cho nieszczliwi 34 35

Frieda, daj mi swj piercionek. Dobre traktowanie.

By naszym yciem dokument da, e Polska w nas trwa i bdzie trwa!

Nie ten wiersz jednak sta si przyczyn ataku histerii opaciskiej, lecz parafraza satyryczna tanga Gdy wrcisz. Piosenka, szybko wdrujc po Serbii, dotara niestety i do celi volksdeutschek. opaciska zapisaa sobie tekst kulaw polszczyzn i oskarya autork przed scharfhrerem z kancelarii niemieckiej. Pewnego dnia, kiedy robiam obchd wieczorny, do celi nr 1, gdzie leaa Zahorska cierpica na serce, wpad scharfhrer z wachmanem Josephem nakazujc Zahorskiej sofort zum Dunkelzelle36. Helena uniosa si na ku i - blada, przeraona - patrzaa na nich. Ciemnica miaa by kar za wiersz, ktry scharfhrer zacz odczytywa z kartki, wolno, sylabizujc, z ca powag i tumion wciekoci:

Gdy wyjdziesz, trzanie za tob brama I powdrujesz sama, Jak gdyby nigdy nic. Gdy wrcisz, zastaniesz dom bez gratw, Bez larw i penatw, Jak gdyby nigdy nic. Zrozumiesz, e tu Gestapo byo, Zabrao, wykoczyo, Jak gdyby nigdy nic.

Lary i penaty popltay si opaciskiej z laurami i piernatami i w tej wersji odczyta je scharfhrer. Musiaymy si dobrze opanowa, aby w tej dramatycznej chwili nie parskn miechem. Gdy scharfhrer skoczy recytacj, Zahorska, ju opanowana, wyjania rozsdnie, e jest aktork, e wierszy, zwaszcza tak idiotycznych, nie ukada i e poza tym jest ciko chora. Natychmiast j poparam opisujc jej stan zdrowia, bezwzgldnie wymagajcy leenia. Wyszli zapowiadajc, e wrc po apelu. Obmyliymy tymczasem dalsz obron. Po apelu wachmajster zabra Zahorsk na przesuchanie do gabinetu lekarskiego. Mnie kaza wyj. Trwao to okoo 15 minut. Uwaaam, e ju czas na interwencj i weszam do gabinetu niby po jaki lek z apteczki podrcznej. Przesuchanie miao charakter spokojny. Zanim wachmajster, ktry zna jzyk polski, zdy wyj, Helena z doskonale po aktorsku odegranym humorem powiedziaa do mnie gono, e autork gupiego wierszyka jest zapewne jaka zoliwa donosicielka, i piknym matowym altem odpiewaa waciwe sowa tanga Gdy wrcisz. Na tym szczliwie skoczya si caa sprawa. Zahorska unikna ciemnicy, tylko nie zabawiaa ju nas satyrycznymi wierszykami wasnego pomysu. W kilka tygodni potem odzyskaa wolno. Zoliwa donosicielka, czyli volksdeutschka opaciska, bya w szpitalu do krtko. Musiaa przecie wszy po innych celach. Razem ze swoj wsplniczk od kapowania, volksdeutschk Miedzisk, ktra take krtko przebywaa w szpitalu, wysza niezadugo na wolno.

36

Natychmiast do ciemnicy.

Trzecia volksdeutschka z ich celi (nazwiska nie pamitam), stara kobieta, kryminalistka, zadrczaa nas ustawicznym wzywaniem pomocy lekarskiej. Aby dosta si do szpitala, udawaa, e pokna to yk, to szpilki do wosw, czego zdjcie rentgenowskie nie wykazywao. Wysza, jak dwie poprzednie, na wolno. Reichsdeutschka Charlotte Przywieczerska jaskrawo odbijaa od trzech wsplokatorek celi. Bya kulturalna, wygldaa sympatycznie, a przede wszystkim, odnosia si przyjanie do Polek. We wrzeniu 1940 roku Gestapo aresztowao j wraz z mem, Jerzym Przywieczerskim, oficerem WP, byym redaktorem Kuriera Warszawskiego. Charlotte bardzo kochaa swego ma i pomagaa mu w pracy konspiracyjnej w ZWZ, tumaczc z polskiego na niemiecki ulotki dywersyjne, adresowane do onierzy z frontowych oddziaw niemieckich. Na zorganizowanym przez pani Janin Drewnowsk (funkcyjn biblioteki) spotkaniu Charlotty z Jerzym w bibliotece na Serbii maonkowie uzgodnili zeznania: Charlotta miaa mwi, e nic nie wie o konspiracyjnej dziaalnoci Jerzego. Przesuchanie Charlotty w Gestapo przeszo do spokojnie. Chocia kuszono j szybkim wypuszczeniem na wolno, nie zdradzia polskiej organizacji podziemnej; milczaa nawet wwczas, gdy pokazano jej skatowanego ma w kajdanach. O wspaniaej i dumnej postawie Charlotty w Gestapo mwi sam Jerzy Przywieczerski do dra liwickiego i prosi go o przekazanie tej opinii zaufanym winiarkom na Serbii. Charlotte zachorowaa. Stare, nie leczone dolegliwoci przybray ostr form. Wzita do celi szpitalnej nr 3, usugiwaa chorym i storturowanym Polkom. Tu spotykaa si z namacalnym dowodem zbrodni, co jeszcze bardziej spotgowao jej bunt przeciw Trzeciej Rzeszy. Wstydzia si za swych rodakw spod znaku swastyki i gono o tym mwia. Wysoko nad drzwiami celi szpitalnej wisia krzyyk, ulepiony z godowej porcji chleba rk nieznanej winiarki. Winiom nie wolno byo mie adnych dewocjonalii; byy one konfiskowane, omieszane, niszczone. Coraz czciej powtarzay si rewizje w celach w poszukiwaniu najmniejszego bodaj symbolu wiary. Pewnego dnia do celi nr 3 wszed wachmajster (nazwiska nie pamitam, nie popasa dugo na Pawiaku, przezwano go Krzyakiem, bo niszczy wszystkie krzye w celach) i zauway na cianie may krzyyk. Nie potrzebowa si wspina, by bardzo wysokiego wzrostu; zdj krzyyk, rzuci go na podog i podepta. Charlotte nie wytrzymaa, zerwaa si z ka, pozbieraa szcztki rozkruszonego krzya i z ca powag rzeka: Ten czyn jest niegodny Niemca, dla winiarek by to wielki symbol. Krzyak zaniemwi. Wylecia z celi jak oparzony. Charlotte, o ktr baymy si bardzo, nie poniosa jednak adnych konsekwencji. Szcztki krzya schowaa do swoich rzeczy, mwic, e stan si dla niej najdrosz pamitk, bo jej Jureczek gorco wierzy w Boga. Po pewnym czasie zabrano j w indywidualnym transporcie do Berlina. Wkrtce dostaam od niej stamtd oficjaln kart, w ktrej dzikowaa mi za opiek lekarsk i wyraaa niepokj o ma. Bya ju na wolnoci. Jerzy Przywieczerski wywieziony najpierw do Owicimia, potem do Neugamme, zosta latem 1942 roku rozstrzelany. Wrd nielicznych cudzoziemek doskonale pamitam przemi Francuzk, Lidk Mrowiec, aresztowan w pocztkach 1941 roku z mem Polakiem. Lidia - ywa, drobna, o niezwykle ujmujcej powierzchownoci - odznaczaa si duym poczuciem humoru. Serdecznie zaprzyjaniona z Polkami, uczya si z zapaem naszego jzyka, eby mowi, gdy spotkaj si znw na wolnoci, zrobi

przyjemn niespodziank. Biedna Lidia. Kiedy Gestapo zawiadomio j, e m nie yje, poddaa si bezsilnej rozpaczy. Niewiele jej mona byo pomc. Zabraymy j do szpitala, aby tu, w spokojniejszych warunkach, moga odzyska rwnowag ducha. Dnia 22 IX 1941 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. W dwa lata pniej zdobya nasz sympati inna Francuzka, Alice Sbarbori. Miaa i ona ogromne trudnoci w przyswajaniu sobie jzyka polskiego. Nie potrafia na przykad wymwi poprawnie sowa rozwaka, ktrym okrelalimy egzekucje, i mwia rozpaka. Na nic si nie zday nasze cierpliwe wyjanienia, jak ogromna jest rnica znaczeniowa midzy tymi dwoma wyrazami. Po ktrej z kolei egzekucji, roztrzsiona, z przeraeniem w oczach woaa: W nastpnej rozpace pjd ja!. Specyficzne dowcipy Alice, wypowiadane zadziwiajc gwar polsko-francusk, poprawiay nastrj w celi szpitalnej nr 4. Tutaj, bdc wiadkiem cierpie i udrki wspwiniarek, jeszcze gorcej pokochaa swoj drug ojczyzn. W furaerce, na ktrej widniay barwy Francji, ze wzruszeniem egnaa nas i my j bojowym pozdrowieniem: Vive la Pologne, vive la France!37, gdy 21 VII 1944 r. wyjedaa do Ravensbrck.

Atmosfera Serbii - ustawiczne zabieranie na egzekucj i czste transporty - odbijaa si na systemie nerwowym winiarek, moe niemniej fatalnie ni potworne przesuchiwania w Alei Szucha. Zdarzay si te cikie przypadki chorobowe. U Jadwigi Litwinowicz, piewaczki aresztowanej w 1941 roku, po kilku tygodniach wystpiy objawy ostrej psychozy reaktywnej: przestaa je, schuda, ledwie trzymaa si na nogach. W szpitalu dosza do pewnej rwnowagi psychicznej, stan oglny poprawi si. Moje usilne proby, eby pozostaa tu duej, zlekcewaya domagajc si wypisania. Chciaa wrci do swych przyjaciek z celi. Wkrtce doszo do nawrotu psychozy w jeszcze wikszym nasileniu. Jadwiga odmawiaa leczenia, staa si agresywna wobec towarzyszek, wreszcie zwymylaa wachmajstra, ktry umieci j w osobnej celi na I oddziale. piewaa tam penym, piknym gosem hymn polski, Rot i Warszawiank. Sowa odbijane przez echo docieray na dziedziniec Serbii i do cel wiziennych. Gone, zjadliwe uwagi pod adresem fhrera, przywdcw niemieckich i Gestapo (jake wspaniae!) trafiay niestety nie tylko do naszych, lecz i do gestapowskich uszu. Z kadym dniem roso niebezpieczestwo. Lekarze urzdowi, dr Babski i dr Baczyski, i lekarze funkcyjni robili usilne starania u dra Scherbla o przeniesienie Jadwigi do szpitala wolnociowego. Dr Scherbel, ktremu pacjentka ubliya w przykry sposb, zemci si konstatujc, e jest zdrowa i zdolna do transportu. Nie poskutkoway ju adne interwencje lekarskie. Dnia 22 IX 1941 r. w grupie ponad 250 winiarek wywieziono j do Ravensbrck, gdzie zgina w egzekucji. Winiarki staray si na og zachowa rwnowag psychiczn. Jeli nie znajdoway do si wewntrznych, chwytay si rnych metod i sposobw, aby odegna ze myli, ktrych ani cika praca fizyczna, ani pena niebezpieczestw praca konspiracyjna nie mogy zaguszy. Natalia Milicer-Tooczko - (Toto), plastyczka, aresztowana 9 I 1942 r. zatrudniona w czarnej pralni i okresowo przebywajca w szpitalnej celi nr 3 - nie zarzucaa i tutaj pracy artystycznej. Jej twrczo miaa charakter odmienny od najczciej tu spotykanej, cieszcej oczy barw i ywym, pogodnym
37

Niech yje Polska, niech yje Francja!

ujciem. Kukieki robione przez Toto oddaway cay tragizm winiw i winiarek. Najlepszym jej dzieem byy dwie kukieki: czarna praczka niosca stos brudnej bielizny i wizie uginajcy si pod ciarem worka z kartoflami. Obie symboliczne lalki otrzyma za porednictwem felczerki Jadwigi Popawskiej-Iyckiej mgr Stanisaw Bukowski w podzice za dobro, trud i mobilizacj lekw dla Pawiaka. Toto wywieziono do Owicimia, pniej do Ravensbrck. Przed kilkoma laty zmara we Wrocawiu. Podobnie jak Toto, artystka malarka Jadwiga Tereszczenko (aresztowana w listopadzie 1940 roku) staraa si wyrazi w dziele sztuki koszmarn rzeczywisto wizienn. Bardzo wraliwa i wtej kondycji opada z si pracujc duszy czas na funkcji w czarnej pralni i wymagaa leczenia szpitalnego. Leaa w jedynce. Do pnej nocy wpatrywaa si w wiateka getta przez okna wychodzce na Dzieln, zakratowane i opatrzone dodatkowo drucian siatk. Przeywaa wwczas godziny marze, tsknot i niepokoju o synka Jasia zostawionego na wolnoci. Krelone przez Jadzi szkice i sceny z ycia wiziennego, sylwetki udrczonych ludzi i zbrodniarzy gestapowcw byy wstrzsajce w swym realizmie. We wrzeniu 1941 roku zwolniono Jadwig Tereszczenko z wizienia. Wanda Jewniewicz, rwnie artystka malarka, znana dekoraktorka Teatru Polskiego w Warszawie, aresztowana w 1943 roku, odznaczaa si wielk dbaoci o swj wygld zewntrzny. Przez cay czas pobytu w wizieniu i szpitalu robia sobie, zwaszcza przed snem, bardzo dyskretny makija kosmetykami przemycanymi przez straniczki. Nie odstpia od tego zwyczaju nawet po zabiegu operacyjnym, co nas zadziwio. Ta dostojna, mdra kobieta w najmniejszym stopniu nie powodowaa si prnoci. Zapytana, odpowiedziaa mi z ca powag, e kadej chwili musi by przygotowana, bo kiedy przyjd zabra j na rozwak, nie bdzie ju na to czasu, a idc na mier trzeba adnie wyglda nie tylko wewntrznie, ale i zewntrznie na zo i na przekr naszym katom... Zrozumiaam jej indywidualn i moe suszn filozofi. Wywoanie swego nazwiska z listy transportowej do obozu koncentracyjnego przyja Wanda jakby z ulg, gdy cay czas oczekiwaa egzekucji. Prosia, eby jej ju nie reklamowa, baa si dalszego pobytu na Pawiaku w okresie, gdy nieustannie zabierano na cichy transport - na rozstrzelanie. Chyba ostatni raz na drog do Owicimia zrobia swj upikszajcy zabieg. Epidemia tyfusu plamistego w Owicimiu, ktra zmiota wiele setek winiw, zgasia i jej ycie. Aleksandra Nostitz-Jackowska, majca za sob wiele lat pracy w laboratorium firmy Pulsa, gdzie nauczya si kosmetyki lekarskiej, czsto ofiarowywaa swe usugi w tej dziedzinie koleankomwiniarkom. Wachmajsterka Hoffmann, podpatrzywszy przez wizjerk te delikatne i fachowo robione zabiegi, zadaa ich dla siebie. Ilekro miaa sub, przychodzia do celi nr 46 na masa twarzy. Gadka, brzoskwiniowa cera pani Oleki bya dla niej yw reklam. Z wielk niechci i odraz, ale za to z odpowiedni ceremoni przystpowaa pani Oleka do masau. Robia to jednak wrcz niefachowo, dugo i mocno bia po gbie znienawidzon wachmajsterk, ku wasnej satysfakcji i uciesze winiarek i, o dziwo, ku zadowoleniu pacjentki. Czerwone policzki wachmajsterki nabrzmieway od tego masau. Owe zabiegi kosmetyczne stay si znakomitym parawanem dla Agnieszki Biegaskiej, funkcyjnej z kolumny sanitarnej, i Marysi Zdrjkowskiej z kpielowego, ktre wykorzystujc unieruchomienie i autokontemplacj wachmajsterki, oddaway si w tym czasie dziaalnoci konspiracyjnej.

Wiosn 1944 roku, gdy ponownie przywieziono na Serbi pani Zofi Kossak-Szczuck, suchaymy czsto w szpitalu jej mwionych powieci. Natchniona, z przymknitymi oczyma opisywaa nam pieko owicimskie, gdzie rzdziy bestie-bermensche. Wchaniaymy kade zdanie, kade sowo znakomitej pisarki, kad jej filozoficzn uwag. Pani Zofia, aresztowana w kocu wrzenia 1943 roku pod faszywym nazwiskiem liwiska, zostaa wywieziona po 10 dniach pobytu na Serbii w duym transporcie do Owicimia. Wrcia teraz w stanie duego wycieczenia, z awitaminoz i czyrakami na caym ciele. Bezporednio z kpielowego zabraam pani Kossak-Szczuck do szpitala i tu z kadym dniem przybieraa coraz bardziej ludzki wygld. Intensywne leczenie oglnie wzmacniajce, produkty ywnociowe z paczek, ktre otrzymywaa, bogate w witaminy i wszelkie skadniki potrzebne do odbudowy komrek, zlikwidoway wreszcie obrzki, awitaminoz i czyraczno. Gwn i najtroskliwsz karmicielk Cioci Zosi, jak nazywaymy pani Kossak-Szczuck, bya spokrewniona z ni Wanda Wilczaska. Widmo codziennych egzekucji zagraao rwnie Cioci Zosi. Kamie spad nam z serca, gdy wreszcie 29 VII 1944 r. zostaa wywoana na wolno. Wiele dobrych chwil w szpitalu zawdziczaymy naszej uroczej, kochanej Babuni. Babunia - 85-letnia dziaaczka spoeczna Maria Sagatowska, aresztowana w pocztkach 1943 roku - cay czas przebywaa w szpitalu. Delikatna, krucha, odznaczajca si niezwyk pogod ducha i peni wadz umysowych, wzbudzaa oglny podziw. Po wieczornym apelu opowiadaa nam wspomnienia z dawnych lat, gdy wsppracowaa i przyjania si ze Stefani Sempoowsk, znan dziaaczk spoeczn i opiekunk winiw z X Pawilonu Cytadeli podczas rewolucji 1905 roku. W lipcu 1944 roku Babunia - po skutecznej interwencji lekarzy-winiw u lekarza Gestapo - zostaa zwolniona w grupie kilkunastu winiw w podeszym wieku. Ewakuowana z Warszawy w czasie Powstania, umieszczona w szpitalu na oddziale wewntrznym w Tworkach, zmara tam w pocztkach 1945 roku. Irena Kosmowska natomiast nie lubia opowiada o sobie. Matka Ludu Polskiego, jak j nazywano, z wielk ochot i wzruszeniem mwia o swych wychowankach i ludziach zwizanych z jej prac spoeczno-polityczn. Iren Kosmowsk poznaymy jednak bliej z opowiada jej wsppracowniczek: Mariana, czyli Marysi Maniakwny, i Stasi Wjcik. Mimo wieku (63 lata) i sabego zdrowia, od pierwszych dni okupacji hitlerowskiej stana w szeregach konspiracyjnego ruchu ludowego, jako dowiadczony, czoowy organizator walki ludu wsi polskiej z najedc. Walczya o kade zagroone ycie. Uciekinierw i dziaaczy konspiracyjnych z terenw wcielonych do Rzeszy lokowaa po wsiach podwarszawskich, lubelskich, puawskich, w grach na Zabociu; udzielaa im wszelkiej pomocy. W pierwszym okresie braa czynny udzia w przerzucaniu ludzi do Szwecji. W mieszkaniu swym - Nowogrodzka 42 - na tajnych zebraniach skupiaa dziaaczy konspiracyjnych. Gestapo aresztowao j 18 VII 1942 r. wraz z mieszkajcymi u niej osobami. Wrd nich znalaza si rwnie dzielna czniczka i sanitariuszka Batalionw Chopskich, jedna z licznych wychowanek Kosmowskiej, modziutka Stasia Wjcik. Pracujca wwczas w kolumnie sanitarnej i w siatce wiziennej Marysia Maniak (Zawadzka), pierwsza z wiciarek koa akademickiego, wychowanka Kosmowskiej, powiadomia mnie, e wrd nowo aresztowanych znajduje si pani Irena Kosmowska w stanie cikiego wyczerpania fizycznego i psychicznego. W krtkim czasie, jeszcze z kwarantanny, udao mi si przenie j do szpitala.

W Gestapo, w toku bada, Irena Kosmowska dowiedziaa si od swych referentw, e wiedz wszystko o jej dziaalnoci polityczno-spoecznej w okresie przedwojennym. Poddano j niezwykle mczcym przesuchaniom. Zachowaa postaw nieugit. Nadszed koniec wrzenia 1942 roku i dzie, w ktrym gestapowcy przyszli do szpitala po Iren Kosmowsk. Czua si tego dnia znacznie gorzej. Na skutek zmian miadycowych miewaa niekiedy krtkotrwae zamroczenia. Uzgodniam z ni uprzednio, e w chwili przyjcia gestapowcw straci przytomno, co da konkretn podstaw do reklamowania jej z transportu. Tak si te stao. Gestapowcy zawahali si oznajmiajc w kocu, e w tym wypadku musi zadecydowa tylko lekarz Gestapo. Ale ten, mimo e stwierdzi ciki stan chorej, kaza jej poda rodki na odzyskanie przytomnoci i reklamacji nie uwzgldni. Patrzyam bezradnie, jak gestapowcy wyprowadzali j pod rce ze szpitala. Zostaa wywieziona w indywidualnym transporcie do wizienia w Berlinie. O dalszym jej losie dowiedziaam si dopiero po wojnie. Dugie miesice przebywaa w berliskim wizieniu przy Alexanderplatz. Podczas bombardowania miasta, w czerwcu 1944 roku, ciko ranna w prawe udo (uszkodzenie spowodowao w nastpstwie trwae kalectwo) zostaa wyniesiona z poncego budynku przez straaka i umieszczona w szpitalu, gdzie przeleaa dugi czas. 21 VIII 1945 r. zmara na zawa minia sercowego. W styczniu 1961 roku sprowadzone do Polski prochy Ireny Kosmowskiej spoczy w Alei Zasuonych na Powzkach w Warszawie. Mnie osobicie bardzo umacnia i koi na Serbii piew. Pamitam, jak nieraz po wieczornym apelu, gdy byam zmczona lub gdy nawiedzaa mnie chandra, siadaam w milczeniu przy ku Elbiety Makowskiej, mojej przyjaciki z lat dziecinnych, a Ela natychmiast odgadywaa, jakiego leku potrzeba mi w takich chwilach... Zaczynaa piewa swoim cichym, dwicznym gosem. Repertuar miaa bogaty. Byy w nim piosenki bliskie naszym sercom i rzewne, wyciskajce z w oku, i moje dwie najbardziej ulubione: Rozszumiay si wierzby paczce i Polesia czar.... Ela przebywajc w szpitalu zaprzyjania si z Wand Rusieck i przez pewien czas te dwie urocze, pogodne kobiety niby dobre duchy opiekucze troszczyy si o ciej chore koleanki. El Makowsk, czonka PPR, aresztowano 7 VI 1944 r., w cztery miesice po aresztowaniu jej ma Wacawa, dziaacza Wyzwolenia, czonka PPR i Krajowej Rady Narodowej. Z okien szpitala Ela na migi porozumiewaa si z Wackiem, ktry - zawsze umiechnity - przynosi wraz z innymi winiami worki kartofli do obieralni na Serbi. 4 VII 1944 r. Wacawa Makowskiego wywieziono do Gro Rosen, Elbiet - 21 VII 1944 r. do Ravensbrck. Maria Janiszewska, aresztowana w maju 1943 roku, cho sama wyczerpana fizycznie i nerwowo i wskutek tego kilkakrotnie przebywajca w szpitalu, usiowaa rozproszy oglne przygnbienie opowiadajc stare lub wymylane na poczekaniu kaway. Gdy czua si lepiej, usugiwaa obonie chorym. Kiedy zauwaya, e mamy ju mocno sfatygowane kitle i oto po paru dniach przodowniczka Maria Rososka przyniosa mi cztery nowiutkie fartuchy wyjawiajc rdo ich pochodzenia: to Maria wysaa w tej sprawie gryps do Szpitala Przemienienia Paskiego w Warszawie, gdzie pracowaa jako urzdniczka przed aresztowaniem. Pomc kolegw z wolnoci, troska Marii i yczliwo przodowniczki Rososkiej wzruszyy mnie do gbi. Maria pracowaa z caym oddaniem na funkcji w

czarnej pralni. Wiziona bya na Pawiaku a do 21 VIII 1944 r. W grupie 5 winiarek wywieziono j do Woch pod Warszaw, skd zdoaa uciec.

Nieprzerwany ostry dyur w szpitalu wiziennym to nieprzerwane wysiki i zabiegi o ratowanie ludzkiego ycia. I jake czsto tragiczny splot wypadkw niweczy te trudy, podejmowane wci na nowo przez cay personel szpitalny i zwizan z nim siatk konspiracyjn! Do ostatniej chwili mielimy zawsze nadziej, e walk o ycie wygramy. Do ostatniej chwili mylelimy, e ocalimy Basi. Zjawia si wrd nas mia, pogodna, drobna, z okrg dziecinn buzi, wygldajca na lat 18, cho miaa ju 26. Gestapo zabrao Basi Skibniewsk 15 XII 1942 r. z domu, a razem z ni brata Kazimierza i serdecznego przyjaciela obojga rodzestwa, Michaa Ryckiego. Basia krtko bya na funkcji w czarnej pralni, bo mczya j nawet lekka praca, ktr jej tam przydzielono. Nadal jednak pozostaa w celi funkcyjnej. Zwierzaa si towarzyszkom ze swych trosk, z lku o brata i Michaa Ryckiego (naleeli do Szarych Szeregw). Wiedziaa, e brat - lekarz, asystent prof. Orowskiego - po kilkotygodniowej izolacji, mimo usilnych stara lekarzy-winiw nie dosta zezwolenia Gestapo na prac w kolumnie sanitarnej. Dla zdobycia lepszej kondycji Basia chodzia niekiedy na spacery i zgodnie z zaleceniem lekarza siedziaa na jedynej awce stojcej pod lepymi murami. Zawsze wyrywaa si, aby znale si w grupie winiarek, wyznaczonych do wynoszenia kubw ze mieciami na mietnisko w gbi dziedzica Pawiaka. Zarwno dla niej, jak i dla wielu winiarek stao si to szczytem marze i tsknot. Szy z nadziej, e w ktrym z zakratowanych okien pospnego gmachu Pawiaka, zobacz z daleka, choby na moment, drog twarz. Uczynne, dobre koleanki rezygnoway ze swej kolejki, byle umoliwi Basi spacer na mietnisko... Wioniana, lekka, jakby nie czua swej saboci, dwigaa z drug winiark kube ze mieciami. Wracaa szczliwa i oywiona, gdy z Kazikiem wymienia oczyma pozdrowienie, a smutna i zgnbiona, gdy si to nie udao. W kolumnie sanitarnej III oddziau pracowaa dr Irena Kononowicz. Nono, umiechnita blondynka z krtkimi warkoczykami, w za obszernym paszczu lekarskim (celowo taki wybraa, aby mc pod nim ukrywa przerne rzeczy: grypsy, ywno, papierosy itp.), czsto wpadaa subowo do cel swego oddziau, wnikajc w najdrobniejsze braki i potrzeby winiarek. Baczne jej oko potrafio wykry kad, najbardziej nawet bah dolegliwo fizyczn. Pewnego dnia, w pocztkach lutego 1943 roku, zwrcia uwag, e z Basi jest co nie w porzdku i przyprowadzia j do szpitala. Przy badaniu zauwayam na podudziach i udach Basi kilka wieych sicw wielkoci zotwki. Sdziam, e to lady gestapowskich metod. Zaprzeczya; od do dawna nie bya na przesuchaniach, a na ostatnim nie bili jej. Ze wzgldu na kracowe wyczerpanie Basi zdecydowaam si zatrzyma j w szpitalu. Wtedy rozpakaa si proszc, abym jej nie zabieraa z celi, bo bdzie pozbawiona okazji wychodzenia ze mieciami. Tumaczya, e przy rozstawianiu pryczy uderzya si i std te siniaki. Otrzymaa wic leki do celi, z zastrzeeniem, e nazajutrz musi przyj do kontroli.

Nazajutrz Basia, mimo e nadal oponowaa, zostaa umieszczona w szpitalu. Nie skarya si na adne dolegliwoci prcz osabienia. Stwierdziam wiee wylewy krwawe na skrze i nieco powikszon ledzion. Badania pomocnicze, midzy innymi krwi, wykazay rzadk stosunkowo chorob Werlhofa w ostrej formie. Po konsultacji z innymi lekarzami postanowilimy dokona transfuzji krwi, pobierajc j od brata Basi. Dr liwicki potajemnie pobra od niego krew, okreli grup i zrobi prb krzyow. Wynik pozwala na transfuzj. Lekarze wystpili do Gestapo z prob o zgod na ten zabieg i otrzymali j po mozolnych staraniach. Powiadomiona o tym Basia ucieszya si ogromnie, e nareszcie zobaczy ukochanego brata. Naley wspomnie, e dr Kenig przynosi dla Basi wasne leki, wrd nich rwnie witamin K, ktrej nie byo w aptece wiziennej. Transfuzja zostaa wyznaczona na dzie nastpny. Niestety... tego dnia we wczesnych godzinach rannych dr Kazimierz Skibniewski zosta rozstrzelany w lasach chojnowskich w Stefanowie pod Piasecznem, w grupie ponad 70 mczyzn. Tego samego dnia, 12 II 1943 r., w godzinach wieczornych zmara Basia.

Wiele setek winiarek przewino si przez szpital wizienny na Serbii. Prowadziam cis i dokadn dokumentacj chorych. Sterty kart zajmoway cae pki szaf w gabinecie lekarskim. Grube ksigi zawieray alfabetyczny spis chorych, ich dane personalne, daty aresztowa, rozpoznanie chorobowe, okres pobytu w szpitalu, adnotacj o dalszym losie. Wszystko to byo przechowywane, strzeone przed zniszczeniem jako cenny dokument historyczny. Niestety, nie zostao nic. Na krtko przed Powstaniem Warszawskim, w lipcu 1944 roku gestapowcy z oddziau mskiego zjawili si w gabinecie prowadzc kilku winiw z Pawiaka. Po dokadnej rewizji szaf wyrzucono z nich wszystkie karty chorobowe, ksigi, zeszyty ze spisami kobiet ciarnych, matek z dziemi itd. i zapakowano w rozoone na pododze koce. Ten sam los spotka karty gorczkowe wiszce na kach szpitalnych, ktre w ogromnym podnieceniu i popiechu zrywali wasnorcznie gestapowcy. Gdy si temu usiowaam sprzeciwi, otrzymaam odpowied, e robi to dla naszego dobra, gdy bolszewicy s bardzo blisko i jeli w ich rce wpadn nazwiska winiw, niechybnie bdzie im grozi ponowne aresztowanie. T obudn trosk o nasz los przyznali si mimo woli do spodziewanej klski, co nas bardzo pokrzepio na duchu. Poniewa zabronili prowadzenia wszelkiej dokumentacji chorych, od tej pory prowadziam historie choroby potajemnie na maych kartkach i odtwarzaam spisy chorych z oddziaw. Wobec czstych niespodziewanych inspekcji lekarza Gestapo, komendanta wizienia czy gestapowcw z Szucha, a nawet esesmanw z wiziennej zaogi, musiaam mie zawsze w pogotowiu stan liczbowy i stan chorobowy winiarek szpitalnych, stan liczbowy matek z dziemi, ciarnych i chorych z oddziaw. Akcja konfiskowania dokumentw szpitala odbywaa si w niesychanym popochu: gestapowcy mieli pietra. Ponaglali, ale nie krzyczeli. Zabrane dokumenty palono w kotowni. W tym baaganie udao mi si ocali jedn tylko ksig ze spisem alfabetycznym chorych i rozpoznaniem chorobowym; ukryam j pod wann w szpitalu. Niestety i to rwnie przepado podczas wysadzania w powietrze budynkw Pawiaka.

Skazana na karc
Przed zarzdzeniem oberscharfhrera Brckla z lipca 1942 roku byo nas w celi nr 52 dziesi - cztery lekarki i sze nielekarek (Maria Kope, Wanda Wilczaska, jedna funkcyjna z kolumny sanitarnej i trzy porzdkowe). Rozbicie tej naszej niewielkiej rodziny przeyymy wszystkie bardzo bolenie. Pamitam, e lipiec tego roku by wyjtkowo upalny. 20 lipca przed wieczornym apelem wpad do naszej celi Brckl, zziajany i pprzytomny z podniecenia. Stan na rodku celi i rozejrza si bdnym wzrokiem dookoa, jakby szuka nowej ofiary. Brckl czsto kontrolowa szpital i nasz cel; doskonale zna jej stan liczbowy i orientowa si, jakie funkcje peni kada z nas. Tego dnia wyranie mu si jednak nie spodobao, e oprcz lekarek znajduj si tu inne funkcyjne. Przyczepi si do tego i mimo naszych wyjanie obstawa przy swoim z prawdziwym uporem maniaka. W kocu kaza piciu nielekarkom (pomijajc Marysi Kope) opuci natychmiast cel i przej do oddziaowych cel funkcyjnych. Gdy ju wyszed na korytarz, zdoaam tylko wywalczy zgod na pozostawienie Wandy Wilczaskiej, mwic, e jako intendentka jest ona nieodzownie i stale potrzebna w szpitalu. Ale w ustpstwie Brckla krya si jaka groba. W opustoszaej celi zrobio si nagle cicho i smutno; z przykroci i niemal ze wstydem mylaymy o naszej uprzywilejowanej sytuacji mieszkaniowej, podczas gdy koleanki skazane zostay na przebywanie w zatoczonych i dusznych celach oddziaw. Tymczasem nowe wydarzenia poza Pawiakiem i wewntrz wizienia toczyy si jak kula niegowa, ktra urasta w pdzie do olbrzymich rozmiarw. Nadszed dzie 22 lipca, pocztek masowego wysiedlania ydw z getta. Gestapowcy na Pawiaku byli w swoim ywiole, szaleli. To, co widziaymy z okien szpitala wychodzcych na Dzieln, przejmowao nas groz. Dugie kolumny ludnoci ydowskiej, otoczone kordonem andarmw, przesuway si ulic Dzieln. Z opuszczonymi gowami szli starcy, modzie i dzieci, mczyni i kobiety, z picioramiennymi gwiazdami na piersi lub ramieniu. Niektrzy wieli rzeczy na wzkach, inni nieli toboy na plecach. Posuwali si w milczeniu, popychani i popdzani przez odakw. Niespokojne o los dzieci patrzyymy na sierociniec znajdujcy si naprzeciw Serbii. Od wysokiej drucianej siatki, ktra otaczaa ogrd i budynki sierocica, dzieliy nas tylko mury wizienia i szeroko ulicy. Od miesicy codziennie w chwilach wolniejszych obserwowaymy z gry, z drugiego pitra ycie po tamtej stronie. Od wczesnej wiosny do pnej jesieni spaceroway i bawiy si tam gromadki duych i maych dzieci. Znaymy ich wychudzone postaci. Do uszu naszych dochodzio czasem goniejsze gaworzenie, bardzo rzadko beztroski miech. Sporo dzieci leao na leakach. Inne posuway si wolno na cienkich jak patyczki nogach, brzuszki miay obwise. Jak milczce cienie kryli wrd nich opiekunowie i wychowawcy. Kiedy rozpocza si deportacja ludnoci ydowskiej, wzmoga si fala aresztowa i apanek w dzielnicy aryjskiej. Na Pawiak przyjeday budy z nowymi winiami. Dzie w dzie z celi do celi przerzucano winiarki, doczajc wci nowe. W zamknitych celach oddziaowych panowa coraz wikszy cisk i zaduch, ktry w upalne dni lipcowe stwarza warunki wprost nie do zniesienia. Kobiety mdlay. Oddziaowe polskie, mimo prawdziwego wspczucia, niewiele mogy pomc winiarkom. Komisarz Wanda Gawryow, ktra zawsze staraa si uly ich doli, bya w takich razach bezsilna. W tej sytuacji, ku naszej radoci, do celi nr 52 wrciy po dwch dniach koleanki wyrzucone przez Brckla. Przyprowadzi je scharfhrer Weffels, czyli Wyup.

Rado w naszej celi trwaa jednak tylko ptorej doby. Ju nazajutrz podczas wieczornego apelu, ktry odbierali wachmajster i polska przodowniczka Tarachowa, zjawi si oberscharfhrer Brckl. Zauway zagszczenie w celi, umiechn si ironicznie i wyszed bez sowa. W par minut potem wrcia Tarachowa owiadczajc, e Brckl wyda jej polecenie, aby mnie natychmiast sprowadzia do ciemnicy... Spytaam przodowniczk, za co mnie spotyka ta kara. Ale Tarachowa - zdenerwowana i zaskoczona rozkazem Brckla niemniej ni my - nie umiaa wyjani przyczyny. Trudno... wyrok zapad i polska przodowniczka musiaa go wykona. Zezwolia, aby w drodze do karcu towarzyszyy mi Ania i Marysia, ktre przemyciy papierowy siennik i jak przygotowan naprdce wawk. Usyszaam trzask potnych drzwi karcu, zgrzyt klucza i zasuwy. W ciemnoci potykajc si o kube, wymacaam katafalk, czyli prycz. Siadam na niej i zastanawiam si gorczkowo: za co?... dlaczego?... moe wpad jaki gryps, moe kto sypn?... zarzdzenie z Szucha?, zemsta Brckla?... W ogromnym napiciu przypominam sobie kolejno i analizuj ostatnie kontakty z winiarkami, obmylam obron, ukadam odpowiedzi na przypuszczalne zarzuty. Znuona chaosem natrtnych myli i oczekiwaniem na najgorsze, prbuj zasn. Na prno... o tym, e rozpocz si ju dzie, powiadomi mnie haas puszczonych w ruch bbnw elektrycznych w biaej pralni. Nieznony, widrujcy mzg huk tych maszyn tu nad moj gow nie pozwala mi zmruy oka, ale by dla mnie zegarem, ktry wskazywa pocztek i koniec dnia pracy i krtkie przerwy w porze wiziennych posikw. W dzie, ktry tutaj by noc, daremnie staraam si wychwyci jakie inne odgosy. Wszystko zaguszay dokuczliwe maszyny. Funkcyjna winiarka, pilnowana przez gestapowca, przynosia posiki, ktrych nie mogam przekn. Miny dwie doby, nim zaczam odczuwa brak powietrza i dusi si; wci rozmylaam, wci czekaam, pragnam, eby to, co ma si sta, stao si jak najprdzej... Rankiem nastpnego dnia drzwi karceru otworzy ukraiski wachmajster Miluszko i zezwoli, abym szybko na par minut wysza na podwrze gospodarcze. Brckl, jak mi powiedzia, jest akurat na niadaniu. Jaskrawy blask soca olepi mnie, przymknam oczy. Chwiejnym krokiem zbliyam si do kranu studzienki. Zimna woda i wiee powietrze orzewiy mnie, wyzwalajc dziecinny odruch: jak pies spuszczony z acucha obiegam dookoa podwrko i zmczona, zdyszana wrciam do karcu. Kiedy Brckl mia sub na Serbii, adna z mych towarzyszek celi nie moga do mnie przyj. W pozostae dni, gdy Brckla zastpowa Wyup, wpadaa ukradkiem Ania lub Marysia; w dalszym cigu nie mona si byo niczego w mojej sprawie dowiedzie. Mwiy, e Brckl mnie pilnuje, prawie bez przerwy siedzi na aweczce pod drzwiami karcu, ktry Wyup dziwnie omija. Chyba w godzinach poudniowych drugiej doby otworzyy si raz jeszcze drzwi karcu i wszed komendant wizienia, obersturmfhrer Junk, za nim podkomisarz Wanda Gawryow i winiarka zatrudniona w kancelarii komendanta, Wanda Wacawiak. Popatrzyli i wyszli bez sowa. Na moment udao mi si zatrzyma Wand Wacawiak (wtedy jeszcze okazywaa winiarkom duo yczliwoci) i poprosi j, aby dowiedziaa si, za co tu siedz. Obiecaa i tego dnia przyniosa mi wiadomo, e w ksice kar winiw wyczytaa meldunek podpisany przez Brckla: zostaam skazana na 5 dni ciemnicy za niewykonanie polece wadz niemieckich. Podnioso mnie to bardzo na duchu - odpady najgorsze przypuszczenia. Teraz, gdy wyjanio si wszystko, zrozumiaam, e odpowiedzialno za dwa

sprzeczne zarzdzenia wadz niemieckich spada na mnie. Brckl kaza wykwaterowa winiarki z naszej celi, a Weffels dokwaterowa je z powrotem. I kar za to poniosam ja. Tego dnia nie wiedziaam, kiedy skoczya si noc, kiedy zacz si dzie. Na grze panowaa cisza i wywnioskowaam std, e to chyba niedziela. Nie koczc si noc przerwaa wizyta Ani i Zygmunta, ktrzy wpadli na chwil, aby mi zoy yczenia imieninowe we wasnym i pozostaych przyjaci imieniu. Byam ogromnie wzruszona ich serdeczn pamici. Musieli pokona nie byle jakie trudnoci, aby dotrze do mnie, a tymczasem ja sama zupenie zapomniaam o imieninach. Uciskaam Ani, z kolei skadajc jej yczenia. Tre ich bya niezmienna, powtarzajca si rokrocznie: szybkiego koca wojny i wolnoci. Ania w krtkich sowach opowiedziaa mi na wesoo o przeprawie, jak miaa rano z Brcklem, ktry tego dnia po skoczonej subie zosta jeszcze kilka godzin na Serbii. Ania i Marysia zeszy do jego kancelarii i prosiy, aby mnie zwolni z karcu, i ze wzgldu na Ani i moje imieniny, i ze wzgldu na to, e siedz niewinnie. Na to owiadczenie Brckl, ktry leczy u Ani zby, wciek si i rykn, e i ona, jeli chce, moe i do ssiedniego karcu, bo wanie jest wolny. Szczliwie skoczyo si na pogrkach. Wiesz, Haniu, jeszcze gdyby nas posadzi razem, nie byoby tak cakiem le, ale siedzie osobno to adna frajda - zakoczya miejc si Ania. Mg by wczesny ranek nastpnego dnia, bo jeszcze bbny nie zaczy warcze, gdy zza drzwi, jakby z bardzo daleka, usyszaam krzyki niemieckie, pacz i woanie dzieci. Opady mnie ponure myli: czyby to dzieci z sierocica? O Boe! Wkrtce potem znw nastaa cisza... Przed wieczorem, moe na trzy godziny przed upywem pitej doby, zostaam zwolniona, tylko dlatego e karc by potrzebny dla nowych ofiar: Marii Wasiak i Gutowskiej, straniczek polskich, aresztowanych tego wanie dnia. Wrciam do celi i do pracy szpitalnej, witana serdecznie przez winiarki. Przyjaciki celi opowiaday o potwornych scenach wysiedlania dzieci z sierocica. Oglday to z okien. A wic pacz i woanie, ktre syszaam w karcu, dochodziy z sierocica. Podeszam do okna w jedynce - z rozlegego ogrodu powiao pustk. Nigdy ju nie odezw si tam gosiki dzieci. Nazajutrz dr Babski i Jadzia Popawska powitali mnie z wyran ulg, chodziy bowiem suchy, e mam by zdjta z funkcji. Wyup omija szpital, nie zatrzymywa si tu duej, ni tego wymagaa suba. Brckl rwnie przez par dni nie pojawia si w szpitalu. Znalaz now atrakcj i zaspokaja gdzie indziej swoje nienasycone instynkty zbrodnicze: jak wielu innych gestapowcw z zaogi wiziennej pomaga z zapaem hitlerowskiej Sonderkommando przy deportacji ydw; akcja ta trwaa prawie do poowy wrzenia 1942 roku. W cigu tego okresu wysiedlono ponad 300 000 osb, ktre, jak wkrtce dowiedzielimy si, wywoono do obozw zagady, m.in. do Treblinki. Rabowane w getcie mienie gestapowcy gromadzili czciowo na Pawiaku. Dawna kaplica na oddziale mskim przeobrazia si w ogromny skad lekw z aptek ydowskich. Przywoono tu w worach wszelkiego rodzaju odzie, futra, kouchy. Po wypraniu w biaej pralni i dezynfekcji w komorach wiziennych wysyano je na wschodni front. Drapieni gestapowcy z zaogi wiziennej (kady na wasn rk) wykradali co wartociowsze rzeczy dla swych rodzin w Rzeszy, za funkcyjne winiarki i winiowie w duej mierze przyczynili si do tego, aby Niemcy nie mieli adnej korzyci z wypranych i odkaonych rzeczy. Wielka partia futer i kouchw zostaa tak dokadnie zdezynfekowana, e z komr wychodziy szczelnie zawizane wory, twarde jak kamie. My za, funkcyjni lekarze,

zwaszcza z oddziau mskiego, przyczynilimy si walnie do uszczuplenia zasobu cennych lekw, zrabowanych przez Gestapo z aptek getta. Dr liwicki w przemylny sposb rozpocz t wspania akcj, ktra na dugo umoliwiaa nam pene i odpowiednie leczenie chorych. Getto, do niedawna jeszcze tak ruchliwe i ttnice yciem, robio teraz wraenie martwego miasta. Od czasu do czasu w gbi ulic majaczyy jeszcze jakie postacie ludzkie. Niekiedy maa grupka ydw z opaskami na ramionach, z opatami, konwojowana przez policj ydowsk i andarmeri niemieck przechodzia pod murami Serbii ulic Dzieln. Na wiele miesicy przed ewakuacj getta gestapowcy przyprowadzali stamtd na Pawiak fachowcw: blacharzy, stolarzy, lusarzy, szewcw, krawcw itp., zatrudniajc ich w warsztatach wiziennych. Wykorzystywali wysokie kwalifikacje tych ludzi dla swoich celw. (W warsztatach tych zatrudniana bya rwnie bardzo znikoma ilo winiw, na przykad w szwalni niemieckiej na Serbii pracowao okoo 20 kobiet.) Po pracy robotnicy z getta wracali do swych domw. Widywaymy ich prawie kadego ranka z okna celi, wychodzcego na podwrze spacerowe. Byli wtedy jeszcze pogodni, rozmowni. Czsto wpatrywali si w ponure okna Serbii. Pewnego wrzeniowego ranka w 1942 roku zobaczyam ich znowu, ale jake zmienionych! Siedzieli na dziedzicu Serbii z twarzami ukrytymi w doniach. Milczeli, czasem ktry ociera oczy pakali. Wkrtce dowiedziaymy si, e tego dnia wywieziono ich rodziny. Jak dobrze rozumiaymy ich rozpacz. Nadal jeszcze przez par dni przychodzili do pracy na Pawiak. Potem gestapowcy zatrzymali na Pawiaku ca du grup majstrw i robotnikw ydowskich. Po pewnym czasie, pn jesieni 1942 roiku, wikszo ludzi z tej grupy stracono w bramie przy ulicy Lubeckiego (rg Pawiej). Pozostaych oraz kilku ydw-winiw na innych funkcjach i winiarki-ydwki ze szwalni niemieckiej wyprowadzili gestapowcy 31 VII 1944 r. w godzinach rannych do obozu koncentracyjnego przy Gsiej. Dnia 5 VIII 1944 r. cay obz zagady, zwany przez nas Gsiwk, liczcy ju wwczas niewiele ponad 300 osb, zosta odbity przez oddziay powstacze AK.

Cela funkcyjna nr 52
A zatem w kocu lipca 1942 roku, na skutek zarzdzenia oberscharfhrera Brckla, funkcyjne z kolumny sanitarnej nielekarki oraz porzdkowe szpitala zostay przeniesione z celi nr 52 do cel funkcyjnych na oddzia. W celi nr 52 byo nas teraz sze. Dr Krystyna Ossowska, pediatra i rentgenolog, opiekowaa si noworodkami i dziemi, niejednokrotnie przewietlaa winiw, ponadto bya na funkcji kierowniczki kolumny sanitarnej. Dr Irena Kononowicz (Nono), funkcyjna kolumny sanitarnej, niby prawdziwy pasterz czuwaa nad zdrowiem swych owieczek, winiarek. Dr Anna Sipowicz-Gocicka, doskonay fachowiec stomatolog, zote serce i nieoceniony konspirator siatki wiziennej. Studentka medycyny Maria Kope na funkcji pisarki, pielgniarki szpitala i ambulatorium, opiekucze rce, czue przy zabiegach, zrczne przy przemycaniu grypsw. Wanda Wilczaska-Biekowska na funkcji intendentki szpitala, sprawujca nadzr nad stanem sanitarnoporzdkowym, bya skrzynk konspiracyjn Delegatury Rzdu. Przechowywaa hostie do komunii witej, ktre przynosia z wolnoci straniczka Lusia Uzar-Krysiakowa (Myszka) dla winiarek akncych pociechy religijnej, udzielanej, oczywicie, w najwikszej tajemnicy. No i ja na funkcji gwnego lekarza szpitala i ambulatorium, sprawujca rwnie nadzr sanitarny nad oddziaem kobiecym, byam skrzynk konspiracyjn ZWZ, pniej AK.

Mimo e nie wszystkie wymienione byy z zawodu lekarkami, cel nr 52 nazywano powszechnie cel lekarek. Stanowiymy dobrze zgrany zesp. Kada na swoim odcinku miaa pene rce roboty - do zaj wypywajcych z funkcji dochodzia praca konspiracyjna. W cigu dnia spotykaymy si na krtko przy niadaniu, nieraz przy obiedzie zjadanym w popiechu. Nie byo czasu na swobodn rozmow czy pogawdk. Do tego raczej suyy pne wieczory, noce, niedziele i wita. Wtedy to do czsto zdarzao si, e mogymy wsplnie spokojnie zje wieczorny posiek: produkty z paczek ywnociowych, jeeli byy, a jeeli nie, to wizienn straw, ktr na swj tajemnic osonity sposb przyprawiaa smakowicie Wanda; nieraz raczyymy si wspania jak na wczesne warunki zup, zwan franusiwk od imienia ojca Nono. W niemniej tajemniczy sposb preparowaa j Nono z kawakw jarzyn zorganizowanych przez kartoflarki. Do koca 1941 roku yymy nadziej na odzyskanie wolnoci. Chocia rok ju min, odkd mnie aresztowano, i chocia gestapowcy na przesuchaniu oznajmili mi, e nasz trjk - mego ma, majora Ratajczaka i mnie - czeka kara mierci, chciaam i wolaam udzi si, e to tylko pogrka. Ale w pocztkach 1942 roku przekonaam si ostatecznie, e zapowied referentw Gestapo cakowicie odpowiada rzeczywistoci. Wtedy to nie tylko ja, ale caa szstka z naszej celi i przyjaciele winiowie z mskiego szpitala, wszyscy dowiedzielimy si, e mamy wyroki mierci. Dr Zygmunt liwicki i Helenka Dbrowska przypadkowo zdobyli t wiadomo z samego rda. Pewnego dnia do kancelarii niemieckiej na Pawiaku, gdzie Helenka pracowaa jaki czas na funkcji tumaczki, przyszed Zygmunt po zezwolenie na przyjcie chorych winiw do szpitala; kiedy gestapowcy wyszli, zostawiajc ich na chwil samych, dorwali si do papierw lecych na biurku. Przerzucajc je w gorczkowym popiechu, bo lada moment gestapowcy mogli wrci, natrafili wrd kartotek na swoje, nasze, dra Felicjana Lotha i Leszka Torchalskiego. Wszystkie opatrzone byy adnotacj: SS Standgericht, Todesurteil38. W pierwszej chwili wiadomo ta, podana nam przez przyjaci, nie podziaaa krzepico. Patrzylimy na siebie jak na duchy... obleczone w ciao. Ale uwiadomienie sobie caej beznadziejnoci sytuacji podniecio nas do jeszcze zacitszej walki z wrogiem na kadym odcinku i obudzio w nas jeszcze silniejsz potrzeb niesienia pomocy wspuwizionym. Stykajc si niemal co dzie ze zbrodni, stworzyymy sobie wasn filozofi. Nasze gowy nie s ani gorsze, ani lepsze od tych, ktrych ju nie ma lub nie bdzie - mwiymy albo: Bez woli Boga nawet wos nam z gowy nie spadnie. Co kady czu w gbi serca, to ju sprawa inna. Ale nasza filozofia bya tarcz chronic nas przed zaamaniem, a moe przed wybuchem zbiorowej histerii. Nie mogymy przecie y wizj koszmarnej perspektywy. Uzbroiymy si w kamienny spokj, woyymy mask umiechu, aby w niczym nie zdradzi si przed gestapowcami, bo winiom nie wolno byo wiedzie o czekajcym ich losie. Kady dzie w wizieniu by odfajkowany jako przeyty. Na pozr wszystkie dnie byy jednakowe, ale w istocie kady by inny, niepowtarzalny, bogaty w straszliwe emocje i wraenia, ktre wywoyway ca gam uczu ludzkich: strach przed moliwoci zaamania si w decydujcej chwili, rozpacz z powodu wasnej bezradnoci, mk czekania na znany i nieznany bieg wypadkw, tsknot za wolnoci i bliskimi, obaw o ewentualn, zawsze moliw wsyp konspiracyjn, lk o zdrowie i ycie kadego wspwinia, gbok wiar w ostateczne zwycistwo, zawzito, satysfakcj, ilekro udao si nam pokrzyowa zamiary wroga, al ycia, ulg, z jak przyjmowaymy kade wywoanie wspwiniarek na wolno, dugotrwae
38

Dorany sd SS, wyrok mierci.

uczucie godu i krtkotrwae radoci (jeli mona to radoci nazwa), kiedy otrzymywaymy paczki ywnociowe czy dotacje patronackie. Uczucia te splatay si z sob, cho byy tak kracowo rne. W myl oglnych zasad konspiracji wspmieszkanki naszej celi na og nie zwierzay si ze swej pracy cznociowej, mimo e darzyy si wzajem cakowitym zaufaniem. Bywao, e niektre sprawy wizay si z sob i niejednokrotnie wymagay wsplnej narady. Obiektywne uwagi i sprzeczne pogldy byy wtedy skrupulatnie rozpatrywane. Z czasem i nasze czniczki zewntrzne (straniczki) i czniczki wewntrzne (kolumna sanitarna, korytarzowe, porzdkowe szpitalne, funkcyjne z pralni, kpielowego i inne) same dekonspiroway si przed nami, gdy w sytuacji przymusowej wpaday do naszej nie zamknitej celi lekarek, aby porozumie si ze swoj konspiracyjn skrzynk, to znaczy z ktr z nas. Ale chocia potwierdzay si w ten sposb wzajemne domysy, poszczeglna skrzynka zachowywaa nadal tajno sprawy. Kada, przeciona nadmiarem cudzych spraw, wolaa si rzeczy jak najmniej wiedzie o tym, co robi druga. I opieraymy si na tej nie wypowiadanej gono umowie. W cigu tych tragicznych, wyczerpujcych nerwowo lat midzy uwizionymi ludmi wytworzyo si co, co czyo ich nierozerwalnie. Z kadym dniem, miesicem, rokiem coraz trwalsza i silniejsza stawaa si ta spjnia. Nie znaczyo to, e zawsze wszystko idealnie grao. Zdarzao si, e nasze do skrajne indywidualnoci byy przyczyn rnych bahych nieporozumie. Nie obywa si przecie bez nich nawet w zgodnej i kochajcej si rodzinie, c dopiero w wikszym gronie przyjaci skazanych na dugie obcowanie z sob! Na szczcie adna z nas nie bya ani zacita, ani pamitliwa, tote szybko zaegnane incydenty przemijay nie pozostawiajc najmniejszego zgrzytu. Przeywaymy wsplnie osobiste tragedie. Kada z nas bya wielokrotnie przydzielana i w ostatniej chwili wycofywana z transportu przez lekarza Gestapo, jako jeszcze potrzebna w wizieniu. Nie wyobraaymy sobie, jak to bdzie, gdy ktrej nagle zabraknie wrd nas. Wiedzc ju o wyrokach mierci, pragnymy zgin razem. Mimo to uparcie odpdzaymy te czarne myli, starajc si utrzyma rwnowag ducha, i wci podwiadomie yymy nadziej wolnoci, ktra wielkimi krokami oddalaa si od nas. Z czasem przestaa nam si marzy wolno nawet we nie. Mwiymy o niej jak o czym witym, nierealnym - dla nas istnia podzia na Tamten i Ten wiat. W godzinach wytchnienia - przed zaniciem, w wita lub niedziele - toczyymy dyskusje na rne tematy dla odprenia zmczonych mzgw. Nono dowcipnymi opowiastkami rozpraszaa smutny nastrj i cichutko, przecudownie gwizdaa. Zasypiaymy spokojniej suchajc tych jej gwizdanych koysanek. Marysia, beniaminek celi, ciepym altem nucia stare i nowe piosenki, a w okresach inwazji pche i pluskiew zawzicie na nie polowaa, jako e cieszya si ich wyran sympati. Krysia, niepoprawny naukowiec, lubia dzieli si wiadomociami wyczytanymi z przernych tumacze (ksiki przemycano z wolnoci). Wanda, moda maonka per procura, planowaa nowe ycie. Ania barwnie przedstawiaa swoj rodzin. A ja mimo natoku przey czsto wracaam myl do mojego rodzestwa. O braciach, Janie i Wadysawie Kraweckich - lekarzach wojskowych, dzi ju nieyjcych - wiedziaam niewiele od pocztku kampanii wrzeniowej. Siostra, mgr farmacji Maria Krawecka (Pokoniewska), wsppracujca z nami, na krtko przed naszym aresztowaniem przeniosa si do Krakowa i tylko dziki temu unikna naszego losu. Najmodszy brat Jerzy, student prawa, z on Zofi zosta w por uprzedzony o najciu Gestapo na nasz dom. Sigajc pamici do lat minionych, spdzonych w ciepej atmosferze domu rodzinnego, ktry naprawd peen by soca i mioci, przywoywaam twarze

nieyjcych rodzicw... Widziaam jak na ekranie obrazki z tamtych dobrych dni. Krzepio mnie to i dodawao si do przetrwania. W naszych rozwaaniach w celi najduej zatrzymywaymy si nad problemem cierpienia ludzkiego. Wskutek codziennych kontaktw ze skatowanymi ofiarami zastanawiaymy si, gdzie ley granica psychicznej i fizycznej wytrzymaoci na bl u istoty tak wraliwej jak czowiek - granica nie znana nawet medycynie. Czy mona powiedzie, e w obliczu codziennych egzekucji wsptowarzyszy oswoilimy si ze mierci? Przenigdy... Kada mier bya dla nas nowym wstrzsem i za kadym razem trzeba byo wynajdywa nowe sposoby, aby odzyska utracon rwnowag duchow. Straszliw zagadk bya dla nas psychika gestapowcw. Trudno byo dociec, jak to si dzieje, e na przykad ten sam Brckl, ktry z czuym umiechem oprowadza po celach jedno z naszych wiziennych dzieci, potrafi chwyta niemowl za nki i roztrzaskiwa mu gwk o mur, czego wiadkiem bya kiedy Ania Sipowicz. Czsto, zamieniajc si w strategw wojskowych, bardzo szybko kadymy kres wojnie, lecz Hitler, tyle razy przez nas pobity, y wci i niszczy systematycznie ludzko. Gdy ju omwiymy rnorakie zagadnienia, gdy wzajem wysuchaymy naszych zwierze i udzieliymy sobie pociechy, zasypiaymy zmczone. Wrd nocy czsto wzywano nas do chorych. Kilka godzin snu, ktry albo odgradza nas od wiziennego wiata, albo stanowi jego dalszy cig, przerywa o wicie ostry dzwonek na ranny apel. Chocia jasno zdawaymy sobie spraw, jak wane ze wzgldw zdrowotnych s spacery wizienne, nawa pracy nie pozwala nam bra w nich udziau. Wyczerpane fizycznie, oczekiwaymy wieczoru, aby troch wypocz. Ze zdrowiem naszym byo coraz gorzej. Cierpiaymy - jak wszyscy na PawiakuSerbii - na ostre awitaminozy, ble gowy, schorzenia przewodu pokarmowego itp. Wiosn rozczula nas do gbi widok rozwijajcych si lici i pkw akacji, ktra staa samotnie na podwrzu gospodarczym, krzeww i drzew w ogrodzie sierocica naprzeciw Serbii. Wzruszaa nas wiea ziele trawy wschodzcej porodku dziedzicw Serbii. Najpikniejsz muzyk by szczebiot ptasi, wierkanie wrbli, gruchanie gobi. Serdecznie i radonie witaymy kad wizyt tych najbardziej oczekiwanych goci. Ptaki nadlatyway gromadnie i trzepoczc skrzydekami siaday na wskich parapetach okien, jak gdyby je ncio jado ze stou winiarskiego. Ten cudowny drobiazg, okruch niczym nie skalanej, ywej natury, budzi w nas tak tsknot za wolnoci, e a czuymy bolesny skurcz w gardle. Marzyy si nam skrzyda, ktre bodaj na chwil pozwoliyby odlecie z tego pieka. Ale przecie: Mymy zostali, aby tu trwa, Aby tym trwaniem dokument da..: - jak mwi Zahorska-Pauly w swoim wierszu. Pewnego wieczoru, na przeomie lat 1943-1944, byymy w wyjtkowej depresji. Nie mogymy nawet rozmawia jak zwykle. Nie pamitam dokadnej daty, ale byo to po ktrym z kolei cichym transporcie - tak nazywaymy wywoenie winiw politycznych Pawiaka na rozstrzelanie. Ciche transporty naleay do najciszych przey wiziennych i na dugo spdzay wszystkim sen z powiek. Nazajutrz rankiem wrd przeduajcego si milczenia usyszaymy nagle gos Krysi: I znowu, gdy

otworz oczy, te same twarze koo mnie. Kiedy to si wreszcie skoczy!. Zaskoczya nas i zaniepokoia ta dziwna uwaga. Przecie z Krysi yymy w serdecznej przyjani. Nie miaymy ani czasu, ani nastroju rozmyla teraz nad t wypowiedzi. Ale przez cay dzie w wirze pracy wracay do mnie te pene goryczy sowa. Zastanawiaam si z Ani, co byo ich przyczyn. Dopiero po wieczornym apelu spotkaymy si z Krysi i wyrzuciymy z siebie to, co nas nurtowao, bo zawsze trzeba byo jak najszybciej wszystko wyjani i dopowiedzie. Krysia otrzsna si ju nieco z przygnbienia i od razu z pomoc psychologii rzecz si wyjania. Rozumiaymy uczucie izolatek, ktre tskni do widoku jakiej yczliwej twarzy, a teraz uwiadomiymy sobie w peni, jak bardzo winiarki stoczone w celach oglnych marz bodaj o chwili samotnoci fizycznej i psychicznej, zazdroszczc poniekd izolatkom. Przecie i kiedy na wolnoci niejedna z nas doznawaa potrzeby krtkiego rozstania nawet z osobami najbliszymi, aby z radoci wrci do nich po cakowitej regeneracji swego ja. Tak te byo i z nami: w cigu kilku lat wsplnej udrki pragnymy odrobiny samotnoci. Nie oznaczao to, e obojtniejemy wobec siebie, w adnym za wypadku nie oznaczao, e odczuwamy do siebie jak niech. Przeanalizowanie tego problemu jeszcze bardziej zbliyo nas na dalsze dugie miesice, ktre nie poskpiy nam przey, i to najciszych. Winiarki z celi lekarek zawdziczaj przede wszystkim doktorowi liwickiemu wielokrotne reklamowanie ich u lekarza Gestapo. Uniknymy transportu do obozw koncentracyjnych, a take mierci, jak to byo w moim wypadku. Zarwno dr liwicki, jak dr Loth w miar swych moliwoci ratowali nie tylko winiw przebywajcych w szpitalu i w izbie chorych, ale take wielu, wielu innych. Posugujc si faszyw diagnoz przetrzymywali chorych szpitalnych, reklamowali z przesucha i transportw, stosujc przy tym rozmaite podstpy, kruczki i nieraz bardzo ryzykowne posunicia. T paradoksalnie szczliw sytuacj wytworzyo umiejtne postpowanie dra liwickiego z lekarzami Gestapo. Dr liwicki, nie rezygnujc nigdy z upartej walki i zachowujc nieugity spokj, budzi wrd gestapowcw-medykw nie skrywany podziw i uznanie dla swej wiedzy lekarskiej. Pomimo to lekarze Gestapo nie zagodzili mu wyroku. Odraczali tylko termin wykonania, bo - jak to sami mwili gono. mieli jeszcze czas. Dr liwicki by ze 20 razy reklamowany z transportw. Dr Felicjan Loth przyj podobn zasad postpowania w stosunku do gestapowcw. Lekarzewiniowie wyrobili sobie autorytet i opini dobrych fachowcw. Gestapowcy nieraz podkrelali, e sdzc po pracy lekarzy funkcyjnych - medycyna w Polsce stoi na wysokim poziomie.

Likwidacja Getta
Pod koniec marca 1943 roku winiw Pawiaka zacz ogarnia coraz wikszy niepokj. Chocia ylimy tu zawsze w nerwowym napiciu i niepewnoci, teraz mielimy prawie pewno, e stanie si co niezwykego. Gestapowcy, wyranie zdenerwowani, lustrowali oddziay i cele Serbii, zwaszcza te, ktrych okna wychodziy na Dzieln. Urzdowy personel sanitarny i oddziaowe polskie mwili nam, e wzmocnione przez wojsko i andarmeri posterunki przy wejciu do getta legitymuj wszystkich z najwiksz dokadnoci. Wszystko to wryo, e co si zacznie dzia. Moe na miecie? Moe wewntrz Pawiaka?

W pierwszym dniu Wielkiego Tygodnia (19 IV 1943 r.) jeszcze przed rannym apelem obudziy nas strzay, wist kul, guche detonacje i serie z karabinw maszynowych. Zaczo si... Rzuciymy si do okna - wychodzio na dziedziniec wizienia. W popiechu nacignwszy kitle pobiegymy do cel szpitalnych, ktrych okna wychodziy na Dzieln. Kraty, opatrzone dodatkowo drucian siatk, ograniczay pole widzenia. Z unoszcych si chmur ciemnego dymu, poprzedzonych przez potne wybuchy, wywnioskowaymy, e gdzie blisko w getcie toczy si akcja zbrojna. Z cel szpitalnych duo wyraniej sycha byo strzelanin, ktra to przycichaa, to rosa. Chore zaczy modli si arliwie, piewa pieni religijne i patriotyczne, gono rozprawiay, biegay po celach. A nam zawitaa myl: odbijaj Pawiak... Tego dnia poranny apel odebraa polska przodowniczka. Gestapowcy z Ukraicami i wachmajsterkami przebiegali cele szpitalne i z nie ukrywanym rozdranieniem powiedzieli nam, e getto, ktre zmagazynowao bro i zaatakowao Niemcw, zostanie doszcztnie zniszczone; Z informacji maej grupki funkcjonariuszy z miasta, ktrzy w tym dniu przedostali si jeszcze na Pawiak, dowiedzielimy si, e uzbrojone po zby oddziay niemieckie otaczaj getto i s na jego terenie. Zrozumielimy, e osaczone getto broni si i walczy. Przez nastpnych kilka dni aden z pracownikw polskich nie zosta dopuszczony do wizienia. Na Pawiaku szala terror. Zamknito wszystkich winiw w celach, zabroniono zblia si do okien. Przerwano spacery. Wizienne posiki przychodziy nieregularnie. Niekiedy na kratach okien wiziennych z przeraliwym piskiem siaday sposzone ptaki. Wiadomo o powstaniu w getcie przyjli winiowie z bolesnym wzruszeniem; nie mogo to budzi naszej radoci, bo zdawalimy sobie spraw, e mimo posikw udzielanych przez AK i GL (o czym donosili nam lekarze i straniczki) los walczcych jest przesdzony. cierali si przecie z regularnym wojskiem, dysponujcym najnowoczeniejsz broni ldow i powietrzn. By to wielki bohaterski zryw stracecw walczcych o wolno; i godno czowieka. Po paru dniach na Pawiaku pozornie wszystko wrcio do dawnego stanu: zjawi si polski personel, winiw przewoono bud na przesuchania w Gestapo, przybywali wci nowo aresztowani, nielicznych -wywoywano na wolno, nadchodziy paczki ywnociowe. wita Wielkanocne, ktre jak wszystkie inne uroczyste wita niosy z sob zawsze wiele wzrusze, teraz miny prawie nie zauwaone. Docieray do nas straszliwe wieci o zncaniu si Niemcw nad ludnoci ydowsk. W wikszych i mniejszych grupach przyprowadzali gestapowcy na Pawiak wyndzniae widma ludzkie. Jednych rozstrzeliwano od razu, nad innymi najpierw zncano si, a potem rozstrzeliwano ich nasyciwszy si widokiem mki. Dwanacie dni trwaa zaarta walka. Nad gettem kryy z przeraliwym warkotem samoloty niemieckie; ostrzeliway teren z broni pokadowej i rzucay bomby. Nasilay si; to znw saby echa strzaw wymiennych i pkajcych granatw, huk dzia, szczekanie karabinw maszynowych, odgosy potnych detonacji, gdy wysadzano w powietrze rne obiekty. Niebo gorzao od un, bomby zapalajce wzniecay gigantyczne poary. Z dala dochodziy rozpaczliwe krzyki i jki, niewyrane sowa niemieckiej komendy.

Bez przerwy, w ponurym milczeniu wsuchujemy si w te odgosy. Mamy tak wyostrzony such, e potrafimy niemal odrni, kiedy strzelaj nasi, a kiedy Niemcy o ironio! - gestapowcy usiuj uspokaja nas, abymy si nie bay, bo oni nas obroni. Wzmocniona przez oddziay Schutzpolizei zaoga gestapowcw zamienia na par dni Pawiak w twierdz. W oknach korytarzy na oddziaach Serbii, a take w oknie korytarza szpitalnego ustawiono erkaemy... Widziaymy potne kamienice walce si jak domki z kart, widziaymy nieprawdopodobnie wielkie poary. Czuymy zapach palcych si cia. Byymy wiadkami mrocej krew w yach sceny, gdy z okien mskiego szpitala patrzyymy, jak ywcem pon ludzie, ktrym hitlerowcy kazali skaka w ogie. Prawie caa dzielnica ydowska stana wkrtce w pomieniach, wrg ogniem niszczy zacieky opr getta. Pawiak sta si wysepk na morzu pomieni i dymu. Wiatr przenis ogie na dachy gospodarczych budynkw Serbii. Zaalarmowani gestapowcy wezwali stra ogniow, ktra ugasia poar. Wozy straackie stay od tej pory dniem i noc na Dzielnej pod murami wizienia. Widziaymy je z okien Serbii, pokazywali je nam gestapowcy, zapewniajc nas, e oni czuwaj i nie dopuszcz, abymy si spalili. W celach wiziennych brako powietrza. Nie mona byo wietrzy, bo z zewntrz bucha ar nie do zniesienia. Iskry, rcy dym i-sadze przenikay nawet przez zamknite okna. Brckl szala zafascynowany tym zbrodniczym ywioem. W nienobiaych rkawiczkach, z nieodcznym wilczurem wpada znienacka do szpitala na inspekcj czystoci, ktrej mimo najwikszego wysiku Wandy Wilczaskiej i funkcyjnych porzdkowych nie sposb byo utrzyma. Sprawdza czysto awki stojcej w korytarzu pod wysoko umieszczonym okienkiem, potem stawa na niej i przesuwa do po parapecie okna. Biaa rkawiczka przybieraa brudnoszary kolor. Wzywa wtedy mnie, Wand i wszystkie porzdkowe, wymyla nam i grozi. Ktrego dnia przyszed znowu - wezwa mnie, podprowadzi pod okno stwierdzi, e parapet jest pokryty sadz, wlepi we mnie przekrwione, tpe oczy; z wykrzywionych ust ciekaa mu lina. Zabrudzon rkawiczk wytar z rozmachem o moj twarz. Spryam si caa w sobie i ju, ju miaam go spoliczkowa, kiedy w ostatniej chwili pohamowaam ten odruch, za ktry niewtpliwie by mnie zastrzeli. Napicie moje byo tak wielkie, e straciam poczucie rzeczywistoci. Bezwiednie, z caej siy zacisnam pici. Dotkliwy bl wyrwa mnie z krtkotrwaego oszoomienia. Brckla ju nie byo. Rozwaram pici: na doniach pozostay krwawice lady. Gdy znalazam si w gabinecie, otoczyy mnie przyjaciki i dwie winiarki wiadkowie tej sceny; - staray si mnie uspokoi i pocieszy niezgrabnymi, ciepymi sowami, ktre rozkleiy mnie zupenie. Rozpakaam si jak bezsilne, skrzywdzone dziecko. Wstydziam si pniej tej saboci, ktrej w krgu drogich i bliskich mi ludzi nie umiaam opanowa... Ktrego dnia w celi naszej zastaymy rzadkiego ju wtedy gocia. Drobny, wyndzniay wrbelek dzioba okruchy chleba na nie sprztnitym stole. Gdy nas zauway, nie ucieka - ni mg. Daremnie prbowa biec i fruwa. Ania uja go delikatnie w rk; mia zranion nk i skrzydeko. Ostronie zrobiymy opatrunek, naklejajc skraweczek leukoplasta. Napoiymy ptaszka wod, uoyymy w wycielonym wat pudeku, wsypaymy tam okruchy. By bardzo znuony i zasn. Po kilku godzinach nasz chory skrzydlaty przyjaciel z wolnoci obudzi si duo wawszy. Trzyma si pewniej na nkach i z wielkim apetytem dzioba okruchy. Porusza si swobodnie i rano, przygotowujc skrzydeka do lotu. Gdy wyprbowa swych si, zawierka wesoo i... odlecia na wolno. W pocztkach maja walka wyranie osaba, cho wci trwaa. Dugo jeszcze sycha byo odgosy sporadycznych potyczek. W nocy z 13 na 14 maja zbudzi nas szum i warkot eskadry samolotw.

Zerwaymy si na rwne nogi. Syreny wyy ju na alarm. Syszaymy bezadn bieganin i krzyki Niemcw, trzaskanie elaznych krat: to esesmani uciekali do schronw. Staymy przy oknie. Naraz zrobio si bardzo jasno - na firmamencie nieba ukazay si pki rakiet, ktre wyglday jak zawieszone w powietrzu choinki. W wietle un i rakiet dokadnie wida byo czerwone gwiazdy na skrzydach leccych nisko samolotw. Z ziemi odezway si dziaa przeciwlotnicze. Wisiaymy uczepione u krat okiennych. Wkrtce nadleciay bombowce z charakterystycznym guchym jkiem. By to potny nalot, trwa okoo 2 godzin. Paday bomby burzce i zapalajce. W pewnym momencie wstrzs wskutek silnego podmuchu wyrwa mi spod ng krzeso i przez chwil wisiaam w powietrzu, trzymajc si kurczowo krat, dopki przy czyjej pomocy nie wyldowaam na pododze. Wszystko wskazywao na to, e bomba pada na teren Pawiaka. Zapanowa niesychany popoch, ktry trudno byo opanowa. Prysn dotychczasowy wzgldny spokj chorych winiarek; rozlegy si krzyki, pacz, histeryczny miech, gone modlitwy. W korytarzu napotkaam gromadk chorych i moje przyjaciki z celi, ktre do tej pory z-innych stanowisk take obserwoway dziaania powietrzne. Rozbiegymy si po celach szpitalnych usiujc opanowa panik i nie dopuci do zbiorowej histerii. Baymy si wszystkie, na pewno niemniej ni nasze chore. Byymy przecie zamknite i zdane cakowicie na pastw losu. Znajdowaam si w najwikszej celi, w jedynce. Nie pamitam, ktra-z koleanek bya tu razem ze mn. Wiem tylko, e chore skupiy si ciasno wok nas, e niektre kurczowo czepiay si naszych rk i kitlw. Wyprowadziam wszystkie na wewntrzny korytarz midzy cele szpitalne i aby im doda otuchy, wyznaczyam miejsce w kcie przy zamknitych, wiodcych na oddzia drzwiach, jako schron cakiem bezpieczny. Nie wiadomo dlaczego, ale to wyranie poskutkowao. Chore uspokajay si z wolna. Sytuacja bya opanowana. Ten sam prawdopodobnie system obray moje wsptowarzyszki celi, bo korytarz szpitalny zapeni si chorymi. W ciszy nasuchiwaymy odgosu padajcych bomb. Usiowaymy odgadn, co dzieje si na Pawiaku. Od strony wizienia mskiego absolutna cisza. Odetchnymy: to jeszcze nie w nas, ale tu... tu. Tego dnia rankiem dowiedziaymy si od felczerki wolnociowej Jadzi Popawskiej, e istotnie na jezdni ulicy Dzielnej, koo bramy Pawiaka ley ogromny niewypa. A jak opowiadali nam dr liwicki, dr Loth i Leszek Torchalski, podmuch wywali drzwi ich celi na oddziale mskim. Gestapowcy z zaogi wiziennej nie przygldali si bezczynnie zagadzie getta. Widziaymy, jak skradali si pod murami ocalaych kamienic na Dzielnej, aby je zniszczy. Zander, Alberts, Brockmann, Weffels, Brckl, Ukraicy: Barczenko, Zaporoec i inni... Zaczynali od wybijania resztek okiennych szyb, do wntrz wrzucali najpierw kawaki drzewa polane pynem atwopalnym, potem zapalone gownie, ktre natychmiast wzniecay wysokie supy ognia. Z zastraszajc szybkoci zmienia si obraz getta w polu naszego widzenia. Byy tam ju tylko szkielety domw, gruzy i rumowiska, a wrd nich jakim cudem ocalay koci w. Augustyna ze strzelist wie. Dalej, za cmentarzyskiem gruzw, ukazay si naszym oczom budynki na Lesznie. Na pobojowisku sterczay obumare kikuty drzew; umilk bezpowrotnie piew ptakw. Odgosy walki przycichy, ale przez dugie miesice odzyway si jeszcze sabe, coraz sabsze detonacje. I wreszcie walka zamara. Tragiczne miasto w miecie przestao istnie. Zgino w nim okoo 70 tysicy ludzi. Znikomy tylko procent wyprowadzonych i ci, ktrzy przedostali si kanaami poza getto, uniknli zagady.

Teren zniszczonego getta sta si pniej grobem dla tysicy; winiw Pawiaka traconych w egzekucjach. Po zagadzie ludnoci getta wzmoga si akcja wyniszczania narodu polskiego.

Bestialstwa Gestapo
Osobny rozdzia powicam ofiarom okrutnych przesucha, odbywajcych si w Gestapo w Alei Szucha lub niejednokrotnie w kancelarii Pawiaka - kobietom-winiarkom, ktrych nie zdoay zaama bestialskie tortury gestapowskie. Przesuchiwania prowadzili referenci spraw, gestapowcy mundurowi i cywilni, oraz ich pomocnicy, fachowcy od zadawania tortur. Aby zmusi aresztowanych do mwienia, maltretowali ich psychicznie i fizycznie, co niejednokrotnie powodowao mier ofiary. Postpowali tak wobec ludzi ujtych z dowodowym materiaem konspiracyjnym, jak i wobec Bogu ducha winnych, przypadkowo zatrzymanych lub tylko podejrzanych. Wikszo kobiet, wracajcych z Alei Szucha na Pawiak, wygldaa przeraajco; twarze opuchnite, poznaczone czerwonymi prgami, pene ran szarpanych i krwiakw, wybite zby, wosy posklejane skrzep krwi, podarta i skrwawiona odzie - wszystko to mwio dostatecznie o ich mczarniach. Niezmiernie rzadko w tej gestapowskiej kani pojawia si na twarzy winia umiech, wywoany nadziej na odzyskanie wolnoci. Jake czsto winiarki wywoone rano lub w poudnie na przesuchanie, mode, zdrowe i pene energii, wracay na Serbi nie do celi, lecz wprost do szpitala wiziennego (jeli nie byy to izolatki), zmasakrowane, przypominajce ju tylko kawa misa broczcego wie krwi. Gestapowcy niejednokrotnie w ogle przestawali si nimi interesowa. Niejednokrotnie jednak i ten aosny, potwornie okaleczony strzp ciaa ludzkiego, z resztkami ledwie tlcego si ycia, niesiony na noszach przedstawia jeszcze dla nich du warto; nakazywali wtedy doprowadzi nieszczsn do przytomnoci, eby mc nadal pastwi si nad ni. My za - ponaglani krzykiem i pogrkami, widzc, jak z umczonego ciaa ucieka ycie, i syszc szept bagajcy o trucizn - popadalimy czsto w konflikt z naszym lekarskim sumieniem: czy naley ratowa to ciao, aby wydarte mierci znw byo poddane torturom przechodzcym wszelk ludzk wytrzymao? Na naszych oczach umieray kobiety, ktrych nazwisk czsto nam nie ujawniano. Byy to bojowniczki tajnych organizacji. Przywoono je z cikimi ranami postrzaowymi, wiele skatowanych na ledztwie, nieprzytomnych, w stanie beznadziejnym. W wizieniu lekarze i pielgniarki toczyli nieprzerwany bj ze mierci. Wszystkie chore byy bardzo troskliwie pielgnowane. Z penym oddaniem opatryway im ropiejce rany i nekrozy Marysia Kopciwna, Henia Prus, Stasia Wjcik, Jadzia Popawska, wolnociowa felczerka. Stosowaymy ciepe kpiele w roztworze nadmanganianu potasu w jedynej wannie szpitalnej; chore z rozlegymi krwiakami, przenoszone tu na przecieradach, doznaway pewnej ulgi. Przy ciko chorych i nieprzytomnych peniy samorzutnie dyury dzienne i nocne wszystkie

winiarki pracujce na funkcjach lekarskich. Poza mn wic dyuroway: dr Irena Kononowicz, dr Krystyna Ossowska, dr Anna Sipowicz-Gocicka, a take intendentka szpitala Wanda Wilczaska, nielekarz. Ogromna ilo skatowanych przesza przez leczenie szpitalne. Mniejsze uszkodzenia z braku miejsc w szpitalu byy leczone ambulatoryjnie lub w celach. Wiele spord nieludzko skatowanych zgino w barbarzyskich egzekucjach, nieliczne targny si na ycie, a tych, ktre potem przeyy obozy koncentracyjne, jest bardzo niewiele.

O kadej prawie akcji zbrojnej, podejmowanej przez organizacje podziemne na wolnoci, dowiadywalimy si niemal natychmiast w szpitalu... porednio lub bezporednio. Dnia 26 III 1943 r. pod Arsenaem, na rogu Dugiej i Bielaskiej, oddzia szturmowy Szarych Szeregw zaatakowa bud, ktr przewoono winiw po przesuchaniu z Alei Szucha na Pawiak. Chodzio o odbicie znajdujcego si wrd nich druha Janka Bytnara - Rudego z Maego Sabotau. Pragn przy sposobnoci wspomnie o znacznej roli, jak odegraa tu czno wizienna. Leon Wanat, znakomicie wykorzystujcy swoj funkcj pisarza w kancelarii niemieckiej, w przeddzie wywiezienia Rudego na przesuchanie powiadomi o tym dra liwickiego, ten z kolei przekaza natychmiast meldunek pani Danielewicz z Patronatu, a pani Lola niezwocznie zaalarmowaa dowdztwo Szarych Szeregw. Odbici winiowie znaleli si na wolnoci. Dla Janka Bytnara, niestety, nie byo ju ratunku. Skatowany w bestialski sposb w Gestapo, ukryty w bezpiecznym miejscu przez swych przyjaci, umar po kilku dniach mimo najtroskliwszej opieki lekarskiej. Podczas starcia onierzy Szarych Szeregw z konwojentami zostao zabitych kilku gestapowcw i ciko ranny kierowca. Niestety, byy te ofiary wrd winiarek: zgina Siemieska, Obrko dostaa postrza w rami, a Maria Schiffers w nog. Na drugi dzie dowiedziaymy si bliszych szczegw od Obrko. Podawaa, e obawiajc si nastpstw dla rodziny wizionej na Pawiaku, zgosia si sama do Gestapo. Przywieziono j na Serbi ze skierowaniem do szpitala. Powierzchowna rana postrzaowa ramienia szybko zagoia si. Po pewnym czasie Obrko wywieziono do Owicimia, gdzie wkrtce zmara. Rann w nog Mari Schiffers zamachowcy umiecili w lecznicy dra Webera przy ulicy Chmielnej. Bya to moda, bardzo przystojna blondynka, aresztowana na przeomie lat 1942-1943, podejrzana o szpiegostwo (referat S). Gestapo, cigajce odbitych winiw, w niedugim czasie na skutek donosu trafio do lecznicy. Schiffers umieszczono w celi izolacyjnej szpitala mskiego. O tym, a take o kwiatach, ktre codziennie przynosili jej gestapowcy z Szucha, dowiedziaam si od kolegw lekarzy. Pewnego dnia zostaam do niej wezwana przez gestapowca. Gdy tam weszam, byam przykro zaskoczona i jednoczenie troch wzruszona: na stoliku przy ku Marii sta szklany wazon z piknym bukietem wieych, wonnych r. Nie mogam oderwa od nich oczu, urzekay mnie wprost te kwiaty, od at wykrelone z naszego ycia.

Ranna bya jak zawsze pogodnie umiechnita i zadbana. Zbadaam j w obecnoci gestapowca i wyszam zgnbiona, cakiem nie rozumiejc jej obecnej roli. Po kilku tygodniach Maria Schiffers wrcia na Serbi do szpitala. Chodzia o kuli. Opisywaa mi perwersyjne metody gestapowcw, ktrzy usiowali zjedna j sobie i dodatkowo wycign z niej nazwiska zamachowcw. Marysia istotnie nic nie wiedziaa, a w swojej sprawie podtrzymywaa poprzednie zeznania. Pn wiosn 1943 roku zostaa rozstrzelana w grupie 40 winiarek. W tzw. akcji majowej - 17 maja 1943 roku i w nocy z 17 na 18 - aresztowano w Warszawie okoo 600 osb; ca noc bez przerwy trway na Pawiaku przesuchiwania. Wrd ujtych bya dziennikarka Bronisawa Janina Sokopp-Daniowicz, czniczka ZWM, przydzielona do grupy Feliksa. Nina, jak j nazwaymy, wielokrotnie przesuchiwana, powiadomiona o wyroku mierci, mimo potwornych tortur nie zdradzia tajemnic konspiracyjnych; wiadczyy o tym grypsy kontaktujce j z wolnoci i aresztowanymi wsplnikami z jej sprawy. Po sidmym z kolei przesuchaniu zostaa przyniesiona na noszach do szpitala na Serbi w stanie cikiego zatrucia alkoholowego, z rozlegymi siniakami na caym ciele, ze zwichnit szczk, naderwanym jzykiem i szarpanymi ranami warg. Rozpaczliwy by stan tej modej kobiety. Dr Kenig udzieli jej natychmiastowej pomocy chirurgicznej. Po dugiej interwencji lekarskiej Nina, dajca sabe oznaki ycia, odzyskaa wreszcie przytomno. Przez kilka dni nie moga mwi ani przyjmowa pokarmw. Bya sztucznie odywiana, moga lee tylko na brzuchu. Przenosiymy j na przecieradach do ciepej kpieli w wannie szpitalnej. Bardzo mnie znosia cierpienia. Gdy wrcia do si, opowiedziaa mi, co przeya w kani na mskim Pawiaku. Przez radomskie Gestapo zostaa poddana wyrafinowanej metodzie badania. Oprawcy przywizali jej rce i nogi do drga i zawiesili j midzy dwoma biurkami. Tak unieruchomionej zaczli wlewa do ust spirytus szklank, ktr nadgryza kaleczc sobie wargi. Kiedy wypluwaa alkohol i zaciskaa szczki, rozwierano je lewarem, wreszcie zaoono jej sond gumow do przeyku, przez ktr wlewano spirytus. Lecz i ten bestialski sposb nie da podanego rezultatu: Nina stracia przytomno. W tym stanie przyniesiono j do szpitala na Serbi. Wielokrotnie reklamowaam Nin z dalszych przesucha i transportw. 26 VI 1943 r. zgin w egzekucji jej szwagier Zdzisaw Sokopp, aresztowany noc z 17 na 18 maja i straszliwie katowany. Gdy nazajutrz Nina zostaa przydzielona do duego transportu, zarwno ona jak i ja zdaymy sobie spraw, e reklamowanie jej teraz moe skoczy si egzekucj. egnajc j przed cik, niepewn drog wierzyam, e ocaleje. Wyjedaa 28 VI 1943 r. w niezbyt dobrej formie, ale pod opiek dobrych, serdecznych koleanek. Szczliwie przeya Owicim.

18 marca 1943 roku by dniem, ktry wczeniej wstrzsn caym wizieniem. Wiadomo o straszliwym wydarzeniu rozesza si - jak zazwyczaj w nieuchwytny dla nas sposb - lotem byskawicy po wszystkich celach oddziaw Serbii. Swoisty spokj popoudniowych godzin zosta nagle zakcony niezwykym ruchem, szybkim tupotem cikich butw po elaznych schodach, szczkiem otwieranych i zatrzaskiwanych krat oddziaw, niewyranymi odgosami komendy niemieckiej. Z haasem otwary si drzwi szpitala. Wesza gromada obcych gestapowcw i paru naszych wachmajstrw. Za nimi ukazao si dwch winiw

dwigajcych nosze, ktre z widoczn ostronoci ustawili w ambulatorium. Na noszach leaa moda, miertelnie blada dziewczyna z zamknitymi oczyma. Gestapowcy owiadczyli mi, e jest ranna, i zadali, aby j natychmiast doprowadzi do przytomnoci, bo musi zoy zeznania. Majc za sob kilkoletnie dowiadczenie, zorientowaam si od razu, e nowo aresztowana musi by wybitn dziaaczk konspiracyjn, skoro na jej zeznaniach tak bardzo zaley gestapowcom. Wraz z Nono i Krysi Ossowsk przystpiam do badania. Ranna, zszokowana, nie reagowaa adnym widocznym odruchem przy badaniu ani przy zabiegach, O resztkach ycia mwiy tylko ledwie syszalne, nierytmiczne tony serca, nitkowate ttno i saby, powierzchowny oddech. Bandae oraz opatrunki, naoone zapewne w punkcie pierwszej pomocy, byy obficie przesiknite skrzepami i wie krwi. Stwierdziymy, e dziewczyna ma rany postrzaowe brzucha i klatki piersiowej, z wewntrznym krwotokiem i nastpow niewydolnoci krenia. Chocia zdawaymy sobie jasno spraw, e wszelka walka o uratowanie nieszczsnej jest daremna, zwrciam si do rozjuszonych gestapowcw z daniem natychmiastowej konsultacji ze specjalist chirurgiem, winiem drem Lothem. W cigu kilku minut gestapowcy przyprowadzili Felusia, ktry po zbadaniu rannej potwierdzi bardzo ciki stan, nie zezwalajcy, niestety, na zabieg operacyjny. Gestapowcy, poinformowani przez lekarzy o agonalnym stanie rannej, tkwili jednak uparcie nad swoj ofiar, nawet teraz nie rezygnujc z nadziei wydobycia z niej zezna. Bez przerwy ponaglajc nas krzykiem, przeszkadzali nam w czynnociach lekarskich. Domagali si, aby na chwil bodaj przywrci konajcej przytomno, zamiast - jak powiedzieli nie szczdzc nam pogrek - bawi si w jakie tam opatrunki. Opanowujc z trudem zdenerwowanie, w milczeniu kontynuowaymy zabiegi. Zrczne rce Marysi Kopciwny koczyy nakadanie opatrunkw. Gdy po kolejnym zastrzyku wyjmowaam ig z ciaa rannej, ta drgna lekko, pojkujc cichutko, i zauwayam, e na moment odzyskaa wiadomo. Gestapowcy rozwcieczeni, zajci ponaglaniem nas wrd wrzaskw, przegapili ten tak wany i cenny dla nich moment... Zwrciam si do nich proszc, by zezwolili przenie rann do celi szpitalnej. Do dugo naradzali si midzy sob i wreszcie wyrazili zgod. Wypeniajc kart szpitaln, zapytaam gestapowca o nazwisko nowo przybyej. Na chwil jakby si zawaha, ale poda personalia winiarki: Anna Krystyna Sawicka, lat 25. Jak wkrtce dowiedzielimy si, ofiar kul gestapowskich bya czoowa dziaaczka ZWM, Hanka Sawicka. Po przeniesieniu Hanki do celi szpitalnej stra gestapowska nie odstpowaa jej ani na chwil. Nie spuszczali oka z rannej, ledzc jednoczenie kady nasz ruch. Co pewien czas zniecierpliwieni i wciekli wychodzili na korytarz, pozostawiajc szeroko otwarte drzwi celi, po czym znowu wracali. Hanka kilkakrotnie odzyskiwaa przytomno. Wykorzystywaam te krtkie chwile i nieobecno gestapowcw, aby powiedzie jej, e znajduje si na Pawiaku wrd swoich, e jestemy winiarkami-Polkami. Zapytaymy, czy chce nada jak wiadomo wzgldnie ostrzeenie. Otwieraa oczy, a na bezkrwistej twarzy pojawia si niky umiech, nie skarya si, e cierpi, i jakby rozumiejc nasz wysiek w walce o jej ycie powiedziaa cicho: Nie ratujcie mnie... nie chc zeznawa... nie boj si mierci...

Stan Hanki pogarsza si z minuty na minut. Aby uly jej mkom, stosowaymy rodki przeciwblowe, zwilaymy jej spieczone usta. Po raz ostatni, gdy otwara zasnute mg oczy, wyszeptaa z ogromnym wysikiem: Suyam ludziom i dla ludzi umieram. To byy jej ostatnie sowa, ktre przetrway do dnia dzisiejszego w mojej i innych winiarek pamici. Delikatne, niemal dziecinne, a zarazem mocne rysy twarzy, okolonej rozrzuconymi zwojami ciemnych wosw, zaostrzyy si jeszcze bardziej. Zbliajca si mier rzebia na niej wieczny, kamienny spokj... Skonaa na naszych rkach. Chore, niemi wiadkowie toczcego si dramatu, pakay bezgonie. Gbok cisz przerwao znowu brutalne wejcie gestapowcw. Zorzeczc mierci, ktra wyrwaa im z rk cenn zdobycz i nie ujawnione tajemnice, wyszli. Zib Jaguczask, mod, szczup szatynk, jeszcze jedn z wielu ofiar gestapowskich zbrodni, przyniesiono do szpitala na Serbi w pocztkach roku 1943 w stanie nieprzytomnym. Gestapowcy z Szucha, konwojujcy nosze, zadali, abym czym prdzej doprowadzia j do przytomnoci, zaznaczajc, e zaraz zabior j do celi izolacyjnej. Ziba, poza cikim szokiem, miaa plecy, poladki, rce i nogi pokryte rozlegymi siniakami, licznymi czerwonymi prgami o charakterystycznych rubowatych skrtach (od uderze zadanych specjalnymi narzdziami zbrodni), ranami szarpanymi, obficie krwawicymi. W trakcie zabiegw i badania skatowanej w obecnoci gestapowcw myl moja gorczkowo pracowaa nad sposobem uratowania Ziby przed izolacj. Wiedziaam, e gdy wycigniemy j z szoku, nie bdzie zdolna wskutek kracowego wyczerpania i blu wykona samodzielnie najprymitywniejszych nawet ruchw. Szpitalne cele byy jak zawsze przepenione. Zwolnienie ktrego ka rwnao si wypisaniu ze szpitala i przeniesieniu na oddzia chorych oraz tych kobiet, ktre prbowaam reklamowa z przesucha czy transportw. W danej chwili byo to niemoliwe, a oglnie rzecz biorc wysoce niedyplomatyczne. Natychmiast bowiem zrodzioby si podejrzenie, e przetrzymuj winiarki nie wymagajce leczenia szpitalnego. Od duszego czasu gestapowcy kontrolowali stan chorych i musiaam si niejednokrotnie bardzo tumaczy, dlaczego ta czy inna winiarka jest jeszcze w szpitalu. Rozwaajc intensywnie wszystkie ewentualnoci, doszam do wniosku, e jednak istnieje pewna moliwo... Cela zakana, ktra dopiero poprzedniego dnia zostaa zdezynfekowana, bya na razie wolna. Zwrciam si wic do gestapowcw z prob o umieszczenie tam chorej, motywujc to jej cikim stanem zagraajcym yciu. Po duszych debatach i naradach gestapowcy - jak si potem okazao, referenci sprawy Ziby - udzielili na to zezwolenia, ostro nakazujc wachmajstrowi, by wyjtkowo sumiennie pilnowa celi i skrupulatnie zamyka j stale na klucz. Zabiegi i wizyty lekarskie miay si odbywa tylko w obecnoci stray niemieckiej.

Bya to ju poowa wygranej; majc podrobiony klucz do tej celi, dostarczony mi przez straniczk Dllinger, mogam w pewnych chwilach tajnie kontaktowa si z Zib. Oczywicie nadal zachowujc wszelkie pozory, prosiam wachmajstrw kadorazowo o otwarcie drzwi, ale tylko przy podawaniu lekw, posikw i przy mierzeniu temperatury. Ziba Jaguczaska bya adiutantem pukownika WP, Zygmunta Cetnarowskiego, szefa kolejnictwa Komendy Gwnej AK, aresztowanego z on Iren i nieletni crk Danusi. Gestapo w czasie przeprowadzania bardzo szczegowej rewizji w mieszkaniu Jaguczaskiej (zdzierano tapety ze cian, zrywano deski podogi, rozbijano meble) znalazo skrytki, a w nich spory zapas broni, w tym dwa karabiny maszynowe, ktrych czci Ziba przenosia i chowaa u siebie. Mimo strasznego torturowania w czasie przesucha Ziba nie wydaa nikogo, ochraniajc przede wszystkim szefa i jego on. W mieszkaniu Cetnarowskich Gestapo adnego materiau obciajcego nie znalazo, bo szczliwym zbiegiem okolicznoci w dniach poprzedzajcych aresztowanie Ziba zabraa bro i teraz ca spraw wzia na siebie. Przez Zofi Dllinger przekazaam na wolno grypsy Ziby z treci przesucha, adresami punktw, nazwiskami osb, ktre musiay si natychmiast likwidowa. Przez dra liwickiego szy meldunki Ziby do pka Cetnarowskiego. czno midzy Iren Cetnarowsk a Zib bya wzgldnie atwa. Ziba-izolatka przebywaa wiele tygodni w szpitalnej celi, wielokrotnie reklamowana z przesucha. Po ustpieniu szoku i uporczywych wymiotw, dokarmiana czym si dao z naszych paczek i dotacji Patronatu, wracaa stopniowo do zdrowia. Delikatne, wprawne rce Marysi Kope wydobyway w czasie punkcji ogromne iloci pynu surowiczo-krwistego z rozlegych krwiakw na poladkach i udach skatowanej. Jake dzielnie i pogodnie znosia Ziba te zabiegi; otrzymywane tajn poczt wiadomoci o zabezpieczeniu punktw i ludzi konspiracji na wolnoci podnosiy j na duchu. W rozmowach ze mn nieustannie pytaa o wizionego szefa i jego rodzin. Bya z nimi serdecznie zaprzyjaniona, nade wszystko za przywizana do pukownika Cetnarowskiego; cenia go wysoko, nie tylko jako bezporedniego szefa, lecz rwnie bojowego, odwanego konspiratora. Obarczona cikimi dowodami rzeczowymi, zbyt dobrze wiedziaa, co jej grozi. Ju na pierwszym straszliwym badaniu w Gestapo odpara wszelkie insynuacje, ktre miay na celu powizanie jej sprawy z pkiem Cetnarowskim. Wypara si jakichkolwiek kontaktw z rodzin Cetnarowskich poza zwyk przedwojenn znajomoci. Do czste reklamowania Ziby z przesucha byy przez dugi czas uwzgldniane przez gestapowcw. Pewnego przedpoudnia jednak, wzywajc j po raz ostatni na Szucha, nie chcieli sucha o reklamacji; kazali jej si ubra i zabrali j z sob. Na prno czekaymy przez kilka nastpnych dni... Wracajce z przesucha winiarki nie umiay nic o niej powiedzie. W rejestrze uwizionych, przy apelach, figurowaa adnotacja: Na przesuchaniu. A wic yje... ale jak dugo jeszcze? Czy wytrzyma tortury?... Czy wrci do nas? Zadrczay nas te myli. Wreszcie po piciu dniach, w godzinach rannych dotara pierwsza wiadomo o Zibie. Przyniosa j wachmajsterka Stalska. Umiechajc si ironicznie powiedziaa mi, e winiarka zabrana przed kilkoma dniami ze szpitala wrcia na Serbi, jest chora i wzywa mojej pomocy. Zerwaam si na

rwne nogi, ale Stalska, wci ironicznie umiechnita, powstrzymaa mnie uwag, e nikogo do niej nie wolno wpuszcza, nawet lekarza, bo jest w celi nr 8, nazywanej przez nas cel mierci. Z tej celi byo tylko jedno wyjcie - prowadzio na rozstrzelanie w ruinach getta. Niekiedy winiarki-Aryjki, a z reguy ydwki, ocalae cudem po spaleniu getta, schwytane pojedynczo lub grupami wraz z dziemi w ruinach, umieszczano w celi nr 8 (czasem w dawnej kaplicy na Serbii lub w celi nr 9). Po kilku godzinach wyprowadzano je, a wkrtce potem salwy i zapach palonego ciaa potwierdzay nasze tragiczne przypuszczenia. Cele te miaa prawo otwiera wycznie zaoga niemiecka; oddziaowym polskim za jakkolwiek pomoc bd otwarcie drzwi grozia kara mierci. Wiadomo, e Ziba wzywa pomocy lekarskiej z celi nr 8, majc mi zapewne do przekazania wane sprawy, zmusia mnie do opanowania bezsilnej rozpaczy. Myl - chaotycznie i gorczkowo - tylko o jednym: musz dotrze do Ziby. Szybko omawiam z Nono ryzykowny plan... Przez oddziaowe polskie i Agnieszk Biegask, nieocenion czniczk wewntrzn z kolumny sanitarnej, zasigamy jzyka, czy i gdzie jest obecnie Stalska. Dostajemy cynk, e prowadzi na ganku 20-minutowy spacer winiarek. Na I oddziale jest tylko polska straniczka Pitkowa. Ukrywam pod lekarskim paszczem proszki przeciwblowe, ywnoci ile si da, gar czereni z paczki Marysi Kope, i z Nono co tchu zbiegam na I oddzia. Nalegamy, prosimy Pitkow, aby wpucia mnie do celi nr 8. Nono ma sta na stray i umwionym znakiem sygnalizowa oddziaowej kade zbliajce si niebezpieczestwo. Pitkowa jest przeraona, nie chce si zgodzi, boi si, za to grozi przecie kara mierci. Stawiamy wic spraw ostrzej, bo czas ucieka... prbujemy j troch zastraszy, apelujemy do sumienia. Jak rwcy potok pyn nieskadne zdania: Pani oddziaowo, nasze gowy i pani s jednakowe... wzywa chora... w sytuacji takiej moe kadej chwili znale si i pani... bdzie pani wzywaa pomocy... a co jeli nadaremnie...? Wpuci mnie pani na par minut, zatrzanie za mn cel, gdyby mnie nakryli, prosz zrzuci wszystko na mnie, e napadam, przewrciam pani... wyrwaam klucze... zreszt prosz mwi o mnie jak najgorzej, wszystko, co pani zechce... Doktor Nono bdzie na czatach... ostrzee w por... prosz si nie ba. Rozmowa prowadzona z oddziaow stylem telegraficznym trwaa ledwie par sekund, ale to wystarczyo, by uczynna i dobra straniczka otwara cel i wpucia mnie do rodka. Nie syszaam trzanicia drzwi za mn ani szczku zasuwy i klucza przekrcanego w zamku. Moe Pitkowa zrobia to istotnie cicho, a moe to ja ogucham wskutek napicia nerww? Byam przecie w celi mierci, z ktrej, jeli Nono nie zdy w por ostrzec straniczki, wydostan si razem ze wszystkimi jej mieszkankami w jedyn, im jeszcze nie znan, ale mnie dobrze wiadom drog. Pod oknem stao kilka zastraszonych, zmczonych kobiet. Porodku kilkuletnia dziewczynka, liczna, ze zotymi lokami na ramionach, bawia si laleczk i szczebiotaa wesoo. W kcie przy drzwiach leaa na pododze skulona Ziba w porwanej sukience wiziennej, wycieczona do ostatnich granic. Podaam jej gar czereni, tabletk przeciwblow. Przekna z trudem proszek i jedn czereni. Na widok owocw podbiega dziewczynka, ktrej Ziba oddaa reszt czereni, mwic z wielkim wysikiem; Mnie to ju niepotrzebne, ty tak dawno tego nie jada. W radosnej, uszczliwionej buzi dziecka znikna ostatnia czerenia. Wyjam ukryt pod kitlem ywno, a z kieszeni lekarstwa. Niemiao wycigny si ku nim rce wygodzonych kobiet. Ramiona zotowosej dziewczynki oploty mi szyj, smutne kobiety otoczyy mnie caujc i ciskajc - dzikoway tak bez sw, w popiechu, i jakby rozumiejc cel mojej wizyty, odsuny si zaraz pod okno. Do gbi wstrznita, klkam przy Zibie. Bya wzruszona, w oczach miaa zy; spieczone gorczk usta umiechay si, szybko, z trudem wyszeptaa kilka sw dotyczcych ostatniego przesuchania,

niezmiernie cennych dla wolnoci. Zakoczya przysig, e nic i nikogo nie wydaa. Rozpia porwan, skrwawion sukienk. To, co zobaczyam na jej wychudzonym ciele, byo przeraajce: skra klatki piersiowej, ramion, brzucha i ng bya pokryta licznymi poparzeniami I, II i III stopnia i wieymi siniakami. Gestapowcy gasili palce si papierosy na skrze swej ofiary, a jednak nie zmusili jej do mwienia. Ziba nie skarya si ju na nic. Kamaam, niezdarnie zapewniajc, e wkrtce dostan zezwolenie i umieszcz j w szpitalu. Umiechna si znowu, wskazaa na acuszek, opasujcy jej nog powyej kostki, szepna: Wiem, umr, powiedzieli, e zdechn jak pies... poznacie po tym acuszku, e to byam ja.... W tej chwili otwary si drzwi celi i oddziaowa Pitkowa, blada jak ptno, drcym gosem ponaglia mnie do wyjcia. W milczeniu wymieniymy gorce, ostatnie, poegnalne spojrzenie. Wyszam z celi jak z grobu, kracowo wyczerpana, z koszmarnym obrazem Ziby i jej wsptowarzyszek. W korytarzu minam Pitkow, ktra ochona ju z wraenia i umiechna si do mnie; tu przy schodach nie zauwaona przeszam obok wachmajsterki Stalskiej. Na uginajcych si nogach doszam wreszcie do naszej celi i rzuciam si w objcia Nono czekajcej niecierpliwie na mj powrt z celi mierci. Po dwch godzinach otwara si ta cela i wyprowadzono z niej winiarki. Z okien szpitala widziaymy Zib, podtrzymywan przez inne, i malek zotowos dziewczynk, ktra podskakujc beztrosko, cieszya si ostatnimi blaskami soca. Gestapowcy konwojowali swe zbrodniarki. Potem usyszaymy kilka salw karabinowych, potem poczuymy zapach palonych cia. Tak bohatersko chroniony przez Zib pk Cetnarowski nie zosta zdekonspirowany. Po wielokrotnych przesuchaniach i torturach w Gestapo wywieziono go do obozu koncentracyjnego. Irena Cetnarowska i Danusia zmary-na tyfus plamisty w Owicimiu. W grudniu 1943 roku otrzymaam od czniczki zewntrznej siatki wiziennej, Zosi Dllinger, gryps z zapytaniem, czy wrd nowo aresztowanych znajduje si na Serbii Hanka Krajewska, a na Pawiaku mskim - Pawowicz i wierczewski. Natychmiastowe poszukiwania poprzez siatk wizienn zarwno na oddziale kobiecym, jak i na mskim nie potwierdziy obecnoci adnej z wyej wymienionych osb. Ale ju nastpnego dnia na licie chorych winiarek z I oddziau, zgoszonych przez dr Ossowsk z kolumny sanitarnej do ambulatoryjnych przyj lekarskich, pojawio si nazwisko Krajewskiej. W dugim korytarzu szpitalnym czekaa gromada winiarek sprowadzonych do lekarza przez oberwachmajsterk Olg Narewsk. Gdy przysza kolej na Hank, wesza z ni do gabinetu Narewska i na dobre rozsiada si w fotelu, cakowicie uniemoliwiajc nam wszelkie porozumienie. Hanka, blada, wyczerpana, przemilczajc potworne katowanie ubiegej nocy w Alei Szucha, mdrze precyzowaa swoje dolegliwoci, skarc si na bl serca i wtroby. Narewska jak wmurowana siedziaa w fotelu. Umylnie przeduaam wywiad lekarski, po czym owiadczyam oberwachmajsterce, e musz zbada chor w pozycji lecej na kozetce, ktra staa w ssiednim gabinecie zabiegowym. Gabinet by jeszcze zajty przez Marysi Kopciwn, koczc zabiegi przy chorych winiarkach wprowadzonych przez Narewsk. Musiaam wic troch poczeka z dalszym badaniem Hanki. Kiedy gabinet zabiegowy by wolny, Narewska posza odprowadzi

winiarki do cel. Korzystajc z tej znakomitej okazji, szybko wymieniam z Hank hasa oraz informacje. Przy badaniu stwierdziam siniaki na poladkach, plecach i udach, liczne czerwone prgi od uderze rubowatych skrtw pejcza gestapowskiego. Mimo wielkich cierpie fizycznych Hanka trzymaa si niezwykle dzielnie, pamitajc jedynie o sprawie i o ludziach z ni zwizanych. Poniewa obie byymy pilnowane przez Narewsk, nie chcc wzbudza adnych podejrze i opozycji z jej strony, pouczyam Hank, jak ma zemdle, gdy przyjdzie Narewska, by j sprowadzi na oddzia. Narewska ponaglaa do popiechu. Hanka wstaa, zrobia par krokw i zachwiaa si; mdlejc powstrzymaam przed upadkiem. Po duszych targach Narewska zezwolia na przyjcie Hanki do celi szpitalnej nr 3. Szybko skontaktowaam si z drem liwickim, ktry powiadomi mnie, e tego dnia przywieziono skatowanego w bestialski sposb mjra Pawowicza. Dr liwicki nawiza ju z nim czno i przekaza mi wane dla wolnoci i dla Hanki informacje. Poszukiwany Eugeniusz wierczewski nadal nie figurowa w rejestrach nowo aresztowanych. Wiadomo o tym zaskoczya Hank i rwnoczenie kazaa jej si zastanowi nad przyczyn wsypy. Krajewska bya najblisz czniczk majora Pawowicza, skoczka spadochronowego, pracownika sieci wywiadu ofensywnego na kraj i tereny Rzeszy przy Komendzie Gwnej AK. wierczewski, od kilku lat podwadny majora Pawowicza, sporo wiedzia o dziaalnoci obojga. Hanka jednak zwierzya mi si, e wierczewskiemu - wiedziona jakim dziwnym instynktem - nigdy zbytnio nie dowierzaa. Gdy prbowaa przed nim ostrzega, skadano to na karb jej przewraliwienia i zmczenia, wierczewski bowiem pracowa chtnie i z zada wywizywa si dobrze. Hanka, gdy ochona nieco po ostatnich przeyciach, dzielia si ze mn drczcymi j mylami. Zacza analizowa fakt po fakcie przebieg caego zajcia, od momentu, gdy na ulicy Hoej, tu przed wejciem do cukierni, w ktrej miao odby si spotkanie i do ktrej zbliali si wszyscy troje - ona, Pawowicz i wierczewski - zostali znienacka otoczeni i zatrzymani przez cywilnych i umundurowanych gestapowcw, a potem przewiezieni do Gestapo w Alei Szucha. Na przesuchaniu nie konfrontowano Hanki ze wierczewskim i pytano j gwnie o dawne kontakty z wybrzeem (w sprawach tych czynny udzia bra wanie wierczewski i zna je dobrze), natomiast tylko oglnikowo o biece sprawy konspiracyjne. Fakt, e wierczewski, zatrzymany wraz z nimi, nie znajdowa si na Pawiaku, nasuwa jej najgorsze podejrzenia. Hanka nabraa teraz pewnoci, e wierczewski odda w rce Gestapo i j, i majora Pawowicza: zatrzymanie go wtedy na Hoej byo tylko upozorowane. Po kadym powrocie z Gestapo Hanka przekazywaa bardzo cenne, wyczerpujce informacje w grypsach. Wyraaa w nich trosk i obaw nie o siebie, lecz o szefa i o pozostaych na wolnoci dziaaczy konspiracyjnych, zwaszcza tych, ktrych zna wierczewski. Bezustannie alarmowaa i prosia o dalsze obserwowanie wierczewskiego, ktry na razie przepad bez wieci. Przez kilka dni zostawiano Hank w spokoju, uwzgldniajc reklamowanie jej z przesucha. Pewnego dnia przyszli gestapowcy z Szucha i kazali jej ubra si natychmiast. Tumaczenie moje, e jest chora na serce, e nie moe chodzi, nie odnioso tym razem skutku.

Nazajutrz przyniesiono j na noszach. Zszokowane, dajce sabe znaki ycia, niemiosiernie skatowane ciao byo pokryte, nie wyczajc gowy, siniakami broczcymi krwi, z duymi ubytkami tkanek, szczeglnie na poladkach. Wymioty, czkawka, krwiomocz uzupeniay wyobraenie o przebytych przez ni torturach. Dugie godziny trwaa walka o ycie Hanki. Wydobycie jej z szoku, powikanego po kontuzjach przez zatrucie mocznicowe, nie byo proste ani atwe. Konsultacje z lekarzami urzdowymi i potajemne z lekarzami szpitala mskiego, leki przesane przez zawsze ofiarnego mgra Bukowskiego, zmobilizowane dyury dobowe lekarek z naszej celi, troskliwa opieka pielgniarek, funkcyjnych porzdkowych i wsptowarzyszek z celi szpitalnej, a ponadto mody organizm Hanki - wszystko to sprawio, e udao si wyrwa j z niemal beznadziejnego stanu. Prawie codzienne punktowanie rozlegych krwiakw zapobiegao ropieniu, delikatne, ciepe kpiele przypieszay wsysanie si wyleww. Rany powoli zaczy ziarninowa. Po paru tygodniach zjawili si w szpitalu gestapowcy z Szucha, referenci sprawy Hanki. Weszli do celi i stanli przy ku Hanki; wielce zatroskani dopytywali si o jej zdrowie i... z ohydn czuoci gaskali j po twarzy, zapewniajc, e dziki tak dobrej opiece niedugo pewnie cakiem wydobrzeje. Hanka odwrcia twarz wykrzywion bolesnym skurczem. Wyszli nie zadajc jej adnych pyta. Miaa najgorsze przeczucia i kilkakrotnie zwierzaa mi si z tego. Gdy usiowaam przeczy, uspokajaa mnie proszc, abym si nie martwia. Nie mylia si, tak jak my wszystkie, ktre przeyymy tyle tragicznych wydarze. Kiedy przyszli po ni, wiedziaymy, w jak drog idzie. Jeszcze prbowaam j reklamowa tumaczc, e jest niezdolna do przesuchania... Odpowiedzieli, e to transport. Prosiam, aby pozwolili jeszcze przez jaki czas... Niestety, od tego transportu nie byo reklamacji. Zabrano j na noszach - nie wrcia. Celkwk opatrzono potem liter U - berfhrung. Zostaa stracona w ruinach getta. Majora Pawowicza po pewnym czasie wywieziono w niewiadomym kierunku - do innego wizienia. Alarmowe meldunki Hanki Krajewskiej nie pozostay na wolnoci bez echa: zdrajc Eugeniusza wierczewskiego, jak si pniej, jeszcze na Pawiaku dowiedziaam, dosiga zasuona kara za te i inne haniebne czyny.

W pocztkach 1944 roku, tu przed apelem wieczornym, winiowie w asycie gestapowcw przynieli na noszach do gabinetu zabiegowego mod, przystojn blondynk. Bya nieprzytomna. Nosze ustawiono na pododze. Gestapowcy podniesionym gosem domagali si, abym czym prdzej doprowadzia j do przytomnoci, gdy zaraz musi by przeniesiona do izolacji. Klkam przy noszach i zaczam j bada. Stwierdziam brak ttna, osuchowo ledwo syszalne tony serca. Na grzbiecie, poladkach, udach rozlege siniaki. Interwencja lekarska, jak zawsze w podobnych przypadkach, tak i teraz miaa podwjne oblicze: z jednej strony stosowao si wszystko, aby ratowa ycie ofiary, z drugiej za strony robio si wszystko, aby jak najduej ukry przed okiem katw, e ofiara odzyskuje przytomno.

Gestapowcy bacznie obserwowali nasze poczynania. Marysia Kope wstrzykiwaa zalecone rodki nasercowe. Odstpiam od noszy owiadczajc, e stan winiarki jest bardzo ciki i wymaga staej opieki lekarskiej. Wcieko gestapowcw nie miaa granic, ponaglali mnie wci krzykiem i w pewnej chwili kazali mi zapyta nowo aresztowan, jak si nazywa. Nie mogc zrozumie sensu tego bzdurnego dania, znw przyklkam obok noszy. Akcja serca ulega znacznej poprawie, twarz zarowia si nieco j wiedziaam, e dziewczyna odzyskuje przytomno. I gdy w mylach usilnie szukaam sposobu wyrwania jej z izolacji, gestapowiec stojcy nade mn rzuci ostro: Fragen sie einige Mal, wie heit sie!39. Nie wstajc z klczek, bardzo gono zapytaam : Jak si pani nazywa?, a po cichu, udajc, e powtarzam to samo pytanie, powiedziaam: Niech si pani nie odzywa. Dziewczyna nie zareagowaa. Powtrzyam t gr jeszcze kilka razy. Milczenie winiarki upewnio gestapowcw, e nadal jest nieprzytomna, mnie za - e zostaam przez ni zrozumiana. Rozzoszczeni, bekocc co midzy sob wyszli, uprzednio surowo nakazujc, by winiarki nigdzie nie przenosi z gabinetu zabiegowego; decyzja, gdzie j umieci, miaa nadej z Gestapo w Alei Szucha. Natychmiast po ich wyjciu chora otworzya oczy, umiechna si i zapytana podaa swoje nazwisko: Irena Grabowska. Syszaa i zrozumiaa dobrze wszystko, co do niej mwiam. Wyczuwajc, e waha si, czy poda informacje dotyczce jej sprawy, powiedziaam krtko, e obie ryzykujemy jednakowo, bo si nie znamy, ale obie jestemy winiarkami-Polkami, czasu nie ma, gestapowcy mog zaraz wrci. Obrzucia mnie zmczonym spojrzeniem, umiechna si z ufnoci i podaa adresy punktw, ktre naleao ostrzec. Bya nadal nieprzytomna, gdy wrci wachmajster przynoszc zezwolenie na przyjcie chorej do szpitala oraz jej dane personalne. Irena Grabowska z kadym dniem nabieraa si i zdrowia. Po tygodniu przyszli j przesucha referenci. Trwao to krtko, okoo 15 minut. Potem ju nie bya przesuchiwana. Dostawaa grypsy; zaniepokoiam si treci jednego z nich, w ktrym rodzina zapewniaa, e niedugo dziki duemu okupowi zostanie zwolniona... Ile to razy zapewnienia tego rodzaju poprzedzay transport... egzekucj... Baam si bardzo o Iren, a ona z kadej takiej zapowiedzi czerpaa na nowo rado ycia i snua projekty dalszej pracy konspiracyjnej w kontakcie z nami. Co dzie oczekiwaa wolnoci. Przysza jednak, jak mawiaymy, wolno wieczna... Ktrego dnia, w kocu kwietnia 1944 roku, wpad do szpitala wachmajster Krger z celkwk Ireny, kaza jej ubra si i zabra wszystkie rzeczy. Nie krzycza, nie ponagla, jak to zwykle robili gestapowcy. Zachowanie si wachmajstra wskazywao, e chodzi tym razem o zwolnienie. Kiedy ciskaa mnie na poegnanie, staraam si z ni cieszy, ale nie potrafiam: przeczuwaam, e bior j na rozstrzelanie. Po kilku godzinach dowiedziaymy si, e istotnie zostaa stracona w ruinach getta. Na celkwce jej jak na tylu innych celkwkach - dopisano niewinn liter U. W szpitalu wiziennym na Serbii Irena Grabowska, z zawodu dziennikarka, pisaa wiersze. Jeden z nich, ofiarowany mi i pisany jej wasn rk, ocala wrd niewielu pamitek z Pawiaka:

Zgubiam tu serce gorce,

39

Prosz kilkakrotnie pyta, jak si nazywa!

Na pewno jest ono wrd Was. Anioy biae, Siostry w mamrackich kubraczkach, Gwiazdy wiecce nieznuenie noc i dniem, Kwiaty kwitnce w murach, Klejnoty najcenniejsze w depozycie naszym, Miuj Was za to - za co tu jestecie, Miuj Was za to - e dugo tu jestecie, Miuj Was za to - czym tu jestecie: Oczami, ktre dojrz kady bl i kad z, Uszami, ktre sysz kady jk i kad skarg, Ustami, ktre szepcz sowa pociechy i otuchy, Rkami matki, siostry, przyjaciki najczulszej, Rkami, ktre opatruj, koj i pomoc nios. Kocham Was, bo od dawna nie widziaycie: Osb sercu najbliszych i domu wasnego, Sadw kwitncych wiosn, anw zb wyzoconych socem, k haftowanych kwieciem rnobarwnym, Lasu wymalowanego jesieni, Strugi przezroczystej, niebo odbijajcej, i Grodu Syreniego, najpikniejszego w wiecie. Kocham Was, bo od dawna nie syszaycie: Szumu lasu przed burz i szmeru deszczu wrd lici, Kos dzwonicych w niwa i przekomarza ab w stawie, Rozhoworw ptasich i szczebiotu dzieci wolnych, Wieci codziennych, ktre obiegaj miasto jak mewy okrt, Piosenek tkliwych a miaych z ust na usta przenoszonych, Ttna ulic miasta i serc mieszkacw w jedno zczonych. Kocham Was, bo od dawna, od dawna: Ramiona Wasze nie objy innych kochanych, Oczy nie utony w innych najpikniejszych, Usta nie zczyy si z innymi najsodszymi. Siostry z czerwonym krzyem na sercu, Siostry spod znaku Ora Biaego, Nie odstpujcie nas, Wspierajcie nas, Potrzebujemy Was.

Do dzi mam wyranie przed oczyma dwie postacie cisych izolatek: Jadwigi Kubiak (ps. Kuba) z celi nr 17 i dr Izabeli opuskiej, aresztowanej z faszyw kennkart jako Wolhyniendeutsche Marta Schulz, osadzonej w celi nr 18.

Obie aresztowano 15 V 1944 r. w punkcie kontaktowym VII oddziau Komendy Gwnej AK, w mieszkaniu Janiny Walewskiej (ps. Hanka Gradomska) przy ulicy 6-go Sierpnia. W lokalu tym prcz wyej wymienionych Gestapo aresztowao tego dnia take Hank Gradomsk, profesora SGH Andrzeja Bieka (ps. Krawczyk), Jadwig Kruszewsk (ps. Wiga) i mod dziewczyn zwan Lal. Marta Schulz i Kuba obarczone dowodow spraw, znalazszy si w sytuacji bez wyjcia, przywiezione do Gestapo w Alei Szucha targny si na ycie zaywajc trucizn: dobrze ukryt nosiy j zawsze przy sobie. Przewieziono je nieprzytomne do ambulatorium oddziau mskiego na Pawiaku; gestapowcy polecili lekarzom-winiom ratowa ich ycie. Po udzieleniu pierwszej pomocy denatki - wci jeszcze nieprzytomne - przeniesiono na noszach do ambulatorium na Serbi. Dokadnie pamitam dzie i por tego dnia. Byo to tu przed wieczornym apelem, w dniu imienin pani Kossak-Szczuckiej, ktra w tym czasie przebywaa w szpitalu. Gestapowcy - oficerowie wyszych rang - z niepohamowan zoci powiadomili mnie, e przepukano denatkom odek, e Kubiak pokna chyba cyjanek, gdy z popuczyn wydziela si zapach migdaw, a Marta Schulz jak inn trucizn, bo adnego zapachu nie byo. Podali celkwki z nazwiskami. Teraz rozpoczy si ostre, natarczywe ponaglania gestapowcw. Stan obu, zwaszcza Marty Schulz, by bardzo ciki. Charczcy oddech, sabo wyczuwalne, szybkie ttno, ledwie syszalne tony serca. Gestapowcy nie odstpowali nas ani na chwil, kontrolowali kad ampuk leku. Stan nie ulega poprawia Owiadczyam, e saba jest nadzieja na uratowanie ich ycia, i z ca premedytacj podkreliam, e w najlepszym wypadku - nawet gdyby zostay odratowane - mog wystpi rne komplikacje. Gestapowcy (jak si potem okazao, gwni referenci sprawy) byli tak rozwcieczeni, e nawet midzy nimi doszo do gwatownej wymiany zda. Po chwili opucili ambulatorium. Natomiast co kilkanacie minut wpada tu bdcy na subie wachmajster Schubert, przezwany Chiczykiem z powodu skonych oczu. Schubert mia skada do Gestapo meldunki o stanie zdrowia obu aresztowanych. Ca noc bez przerwy dyurowaymy na zmian przy nieprzytomnych: Nono, Krysia Ossowska, Ania Sipowicz-Gocicka, i ja. Podczas mojego dyuru przyszed Chiczyk pytajc o dziaanie i stosowanie przyniesionych lekw, ktre skonfiskowa z paczek winiarskich. Dawaam mu wyjanienia w przystpnych, zrozumiaych dla niego sowach, odczytujc etykiety lekw w sabym blasku maej lampy i obserwujc jednoczenie denatki. Nagle, w tym pmroku, ku memu przeraeniu poznaam w lecej na kozetce i zwrconej do mnie profilem Marcie Schulz moj przyjacik ze studiw, dr Izabel opusk. Ani ja, ani Nono, ani Krysia, ktre take j pamitay, w pierwszych godzinach nie poznaymy jej, tak bardzo bya zmieniona, my za tak bardzo pochonite myl o ratowaniu czowieka i zyskaniu na czasie, eby rozwika przyczyn tragedii i pomc aresztowanym. Wstrznita do gbi, z trudem maskujc niepokj, tumaczyam dalej Chiczykowi sposb uywania lekw. Nareszcie wyszed. Wpadam do naszej celi, zbudziam Krysi i Nono, proszc, aby przyjrzay si dokadnie Marcie - teraz i one nie miay adnych wtpliwoci.

Dr Izabela opuska, wietnie zapowiadajcy si chirurg, pracowaa pod kierunkiem dra Walca, ordynatora oddziau chirurgicznego Szpitala Dziecitka Jezus w Warszawie. W pierwszych dniach okupacji przystpia do pracy konspiracyjnej. W 1939 roku wielokrotnie przechodzia przez zielon granic na Wgry i ju w pocztkach 1940 roku, po aresztowaniu dra Antoniego Motza (znany chirurg Szpitala Dziecitka Jezus, niesychanie odwany i bojowy konspirator, rozstrzelany 17 IX 1940 r. w Palmirach), poszukiwana przez Gestapo, zmuszona bya ukrywa si i porzuci ukochany zawd; powicia si jedynie pracy w podziemiu. Kilka miesicy ukrywaa si u kolegi dra Natana (o czym mi pniej opowiadaa). Gdy dr Natan, sam w cikich opaach, nie mg jej duej u siebie trzyma, przeniosa si w pocztkach maja 1940 roku do mojego mieszkania przy ulicy Nowogrodzkiej. Tu, nie meldowana z przyczyn wiadomych, ukrywaa si pod nazwiskiem Maria Kwieciska, zmienia czciowo wygld zewntrzny, z brunetki staa si platynow blondynk i zacza ubiera si, dla odmiany, bardzo jaskrawo. Oboje z mem od dawna ju siedzielimy po uszy w robocie konspiracyjnej. Mieszkanie firmowane przez nas, lekarzy, stanowio wietnie zamaskowany lokal konspiracyjny, nie zwracao uwagi ani lokatorw domu, ani dozorcy, nawet wtedy, gdy wzmagaa si przelotowo tzw. pacjentw, czyli czonkw organizacji. Z chwil gdy na czas nieokrelony przyjlimy spalon Iz pod nasz dach, zdwoilimy czujno i ostrono. Po pewnym czasie powierzono Izie bardzo odpowiedzialne zadanie organizacyjne w rodowisku wiejskim na terenie Rzeszy. O wyjazd do Niemiec na roboty musiaa stara si przez Arbeitsamt. Przez wiele dni uparcie szturmowaa biura Arbeitsamtu, ktrego polscy urzdnicy zawsze jak mogli chronili i ratowali kadego rodaka przed wyjazdem do Niemiec. Zdziwieni i zaskoczeni prob Izy, odradzali jej caym sercem wyjazd, proponujc prac w kraju; odrzucaa kad ofert, wreszcie - grajc znakomicie, icie po aktorsku swoj rol - zacza ze zami skary si, e jest godna, samotna jak palec, bez zawodu, ale za to silna i zdrowa, wic u bauera przez jeden rok doywi si i niele zarobi. Takiego argumentu nawet yczliwi urzdnicy nie zdolni byli obali. Po niesychanych perypetiach w Arbeitsamcie uzyskaa w kocu skierowanie do pracy u bauera i w przebraniu chopki, objuczona bakami z mlekiem i kobiakami ze sprytnie w nich ukrytym materiaem konspiracyjnym, w lipcu 1940 roku wyjechaa na roboty do Niemiec. Miaa wrci po 6 miesicach do Warszawy, znw do nas. Z Niemiec napisaa pocztwk umwionym szyfrem. Tymczasem 24 XI 1940 r. ja i mj m zostalimy aresztowani. Pomijajc cay dramat naszej sprawy, mczya nas dodatkowo myl o zbliajcym si powrocie Izy z Niemiec. Przez 3 miesice mieszkanie nasze byo pod sta obserwacj Gestapo, o czym informowano mnie z zewntrz. Nie znajdowaam sposobu ostrzeenia Izy, nie znaam jej adresu w Niemczech, poza tym nie wiadomo byo, czy i kiedy uda si jej wrci z robt, co przecie nie naleao do rzeczy prostych ani atwych. Opatrzno tylko sprawia, e po wykonaniu zadania przyjechaa do Warszawy w lutym 1941 roku i szczliwie zatrzymaa si u naszej wsplnej przyjaciki, dr Janiny Szper-Kozowskiej, ktra mieszkaa bliej dworca ni my. Od niej take dowiedziaa si Iza o naszym losie. Wiadomo o pomylnym powrocie Izy i o bezpiecznym miejscu jej pobytu przekazaa mi ju na drugi dzie Jasia Kozowska przez zawsze ofiarn i uczynn felczerk wolnociow, Jadwig Popawsk.

Przez dugie lata w wizieniu miaam od Izy skpe wiadomoci, przysyane w mikroskopijnych grypsach. Jak tysice nieugitych bojownikw organizacji podziemnych, wiecznie tropionych przez Gestapo, nie miaa ani swego nazwiska, ani zawodu, ani staego dachu nad gow, a czsto te musiaa zmienia narodowo. Noc z 15 na 16 maja 1944 roku przypiecztowaa nkajce mnie stale obawy o Izb. Przed witem pierwsza odzyskaa przytomno Kuba i mona byo czciowo nawiza z ni kontakt. Niezadugo potem Marta miaa krtk chwil wiadomoci. Korzystajc z tego, chciaam bodaj zorientowa si, czy mnie poznaje. Zalotnie umiechna si (wpyw trucizny) i rzeka: Aha, Hanka. Gdy znowu uniosa powieki, zapytaam: Czy wiesz, gdzie jeste?. Tak - odpowiedziaa krtko, z pen wiadomoci, i oczyma wskazaa zakratowane okno naprzeciw. Stan fizykalny obu nie budzi ju obaw. Uratowane ycie to najwikszy sukces lekarza, ale czy rwnie sukces w tak tragicznej sytuacji jak ta? Dziwne si to moe wydawa, ale teraz, gdy wygraam walk ze mierci, nie odczuwaam tego jako zwycistwa. Myli kciy si z sob i pltay krc dokoa ich niepewnego jutra, to znw wok planw i moliwoci dalszego ratowania nieszczliwych. Razem ze mn czuwaa od kilku godzin Ania Sipowicz, najlepszy, najbliszy druh; jej obecno jak balsam koia moj udrk. Ania odgada widocznie moje myli i obie - zgnbione i milczce do tej pory - niemal rwnoczenie ocknymy si, aby bez sowa przystpi do dziaania. Czasu byo mao, zaraz rozlegnie si ostry dzwonek na ranny apel. Naleao wydoby maksimum wiadomoci od Kuby i Marty, eby przesa je na wolno za porednictwem nocnej straniczki Zosi Dllinger. Ania zbieraa podawane w skrtach cenne informacje od bardzo wyczerpanej Kuby. Gorzej byo z Mart. Podczas krtkich przebyskw jej wiadomoci uzyskaam ostrzeenie dla punktw konspiracyjnych na zewntrz i najwaniejsze pierwsze informacje, wrd nich jedn ogromnie niepokojc, ktra podwaaa zaufanie do modej dziewczyny Lali, aresztowanej wraz z nimi. Kuba, przytomniejsza, od ktrej mona byo dowiedzie si wicej, podawaa, e dziewczyna niestety nie znana jej z nazwiska - penica dotychczas bez zarzutu funkcj obstawy jednej z czniczek przenoszcych zrzuty, widocznie zaamaa si od razu i zapewne zdradzia tajemnice konspiracyjne, na co wskazywao zachowanie si gestapowcw podczas pierwszego przesuchiwania Kuby. Ponadto dobre i grzeczne traktowanie Lali w Gestapo wyranie kontrastowao z brutalnoci wobec pozostaych. Aby zyska na czasie dla nawizania kontaktu z wolnoci i ostrzeenia zagroonych ludzi, naleao za wszelk cen odwlec przesuchanie. Zaleciam wic obu, by nadal byy nieprzytomne przez 2, 3 dni. Dwie pary umczonych oczu, w ktrych od niespena 2 godzin ponownie zatlio si ycie, spoglday na mnie z bezgraniczn ufnoci; Kuba i Marta zasny spokojnie, tylko ich chrapliwe oddechy zakcay cisz. Wachmajster odbierajcy ranny apel wszed z haasem. Przeniesienie obu chorych z ambulatorium do szpitala mogo nastpi - jak powiedzia - dopiero po uzyskaniu zgody w Gestapo, i to z zastrzeeniem, e bd umieszczone kada w innej celi szpitalnej. W godzinach rannych do szpitala przyszli gestapowcy - ci sami referenci - aby przesucha Kub i Mart. Wyrazili niezadowolenie, gdy owiadczyam im, e obie nadal s nieprzytomne. Nie drgny nawet, gdy gestapowcy wzywali je po nazwisku, szarpic brutalnymi apami - blade, z zamknitymi oczyma leay nieruchomo, wzorowo nieprzytomne. Do nastpnego dnia zostawiono je w spokoju.

Nazajutrz powtrzya si rwnie brutalna wizyta gestapowcw. Ale ju poprzedniego dnia poszy na wolno nowe, bardziej wyczerpujce informacje od Kuby i Marty. Wracay teraz do si nad podziw szybko... Analizujc i odtwarzajc kolejno wszystkie fakty, przebieg aresztowania i pierwsze ledztwo w Gestapo, uzyskay cakowit pewno, e blisze szczegy z ich sprawy wydaa Lala, chocia nie bya bita. Obarczone materiaem dowodowym, rozszyfrowane, uznay dalsz obron za niemoliw i aby zamkn krg dochodze, usioway popeni samobjstwo, co niestety zbyt wczenie dostrzegli gestapowcy. Informacje dotyczce Lali spady na nas jak grom z jasnego nieba. W cigu dugich lat wizienia dobrze poznaymy odwag wspaniaych modych i maoletnich winiarek i winiw, zrzeszonych w najrnorodniejszych podziemnych organizacjach. W przewaajcej czci bya to modzie na pewno przedwczenie dojrzaa, rozumiejca konieczno walki z wrogiem, niezwykle patriotyczna, bojowa, nie wahajca si przed najwiksz ofiar. Ujci przez Gestapo modzi zadziwiali nawet wroga sw nieugit postaw i nieraz wrcz heroicznym znoszeniem tortur. W odpowiedzi na stawiane im zarzuty milczeli lub uparcie negowali. W ogniu krzyowych pyta nie dawali si zaskoczy ani zapa na lep dobrodusznych obietnic (wolno za przyznanie si lub ujawnienie tajemnicy konspiracyjnej)... a w ostatnich chwilach swego ycia z podniesionym czoem szli na mier. C dziwnego, e byymy teraz wstrznite tym rzadkim przypadkiem zdrady?... Grypsy przyniesione w rannej poczcie przez Pajczka zawieray wiadomoci o likwidacji spalonych lokali i ostrzeeniu zagroonych ludzi, argumenty obrony dla uwizionych oraz prob o dalsz obserwacj Lali i blisze dane o jej zachowaniu si na Pawiaku. Tymczasem tego dnia koo poudnia przyszed do szpitala wachmajster Rhrenschopf (zwany przez winiw Mussolinim z powodu wyranego podobiestwa do Duce), dajc, abym przygotowaa ko w duej celi szpitalnej nr 1. Nie poda nazwiska kandydatki na wolne ko, zaznaczy tylko, e ma ona gute Behandlung, e nie potrzebuj jej bada ani wciga na list chorych, bo pozostanie tu ledwie kilka dni. Byo to wystarczajco jasne. Chodzio o umieszczenie wtyczki w szpitalu, gdzie leay Marta i Kuba. Ale zapowiedziana osoba nie przysza ani tego, ani nastpnych dni, a przygotowanego ka nadal nie wolno mi byo odda adnej innej chorej. Po dwch dniach Kuba i Marta, otrzymawszy dodatkowe instrukcje z wolnoci, zdecydoway, e duej nie mog udawa nieprzytomnych. Dalsze reklamowanie z przesucha - mwiy - moe przecign strun, doprowadzi do wybuchu wciekoci zniecierpliwionych gestapowcw, mnie za narazi na niebezpieczestwo. Znalazam si i ja w bardzo trudnej sytuacji; chciaam je chroni jak najduej przed przesuchaniem, ale z drugiej strony obawiaam si, by gestapowcy, jak si to nieraz zdarzao, nie zabrali ich std na tzw. leczenie w Alei Szucha, po ktrym winiarki najczciej nie wracay. Pierwsze przesuchanie Kuby w celi nr 3, a nastpnie Marty w celi nr 4 odbyo si w rkawiczkach.

Nazajutrz rankiem wpadli znowu do szpitala ci sami oficerowie Gestapo nakazujc Kubie i Marcie ubra si natychmiast. Tym razem byli rozjuszeni. Jeden z referentw, ponaglajc zwaszcza Mart, wrzeszcza jak szalony, e zakpia sobie z nich, bo pod wskazanym przez ni adresem na Nowym wiecie znaleli zwaliska gruzu, a kennkarta Wolhyniendeutsche budzi podejrzenia i zapewne okae si, e jest faszywa. Sytuacja Marty, ju i tak dramatyczna w momencie aresztowania, skomplikowaa si dodatkowo. Marta nie moga poda prawdziwego miejsca zamieszkania. Bya tam zameldowana pod innym nazwiskiem i od duszego czasu ukrywaa wspomnian ju przyjacik, lekark dr Janin SzperKozowsk. Z ca wiadomoci i odrobin nadziei, e moe w stosunku do Wolhyniendeutsche Gestapo nie bdzie zbyt dociekliwe, wymienia pierwszy lepszy dom zbombardowany we wrzeniu 1939 roku. Teraz zdaa sobie spraw, e wpada w matni. Dostrzegam w jej oczach bysk przeraenia, ktre jednak natychmiast stumia. Na prno oponowaam mwic, e nie mona zabiera chorych ze szpitala w tak cikim stanie, wymagajcym opieki lekarskiej. Krzyczc owiadczyli mi, e obie bandytki musz by trzymane w cisej izolacji, ale nie bd pozbawione pomocy lekarskiej, ktrej mam im w dalszym cigu udziela. To ju byo co: oficjalny, przez gestapowcw-referentw potwierdzony nakaz opieki lekarskiej nad izolatkami. Konwojowane przez wachmajsterk zaniosymy na noszach Kub do celi izolacyjnej nr 17, Mart - do nr 18 na II oddziale. Drzwi tych cel opatrzone byy napisem kred streng Isolation. I teraz rozpoczy si karkoomne sztuki z nawizaniem konspiracyjnego kontaktu z celami 17 i 18, do ktrych jako lekarz mogam wchodzi oficjalnie dwa, a nawet trzy razy w cigu dnia. Tu na krok nie odstpowaa mnie stra gestapowska, najczciej wachmajsterki asystujce przy badaniach, zabiegach lekarskich i przy czynnociach higienicznych (mycie, czesanie itp). Kuba po kilku dniach zdolna ju bya umy si samodzielnie i uczesa. Marta, aczkolwiek sabsza od niej, symulowaa i agrawowaa zanik pamici wstecznej. W kartach chorobowych kontrolowanych przez gestapowcw opisywaam z ca skrupulatnoci ten sfingowany stan. Prcz zaburze w systemie nerwowym odnotowaam powikania nerkowe, na co wskazywaa analiza moczu (faszywa) doczona wraz z innymi wynikami bada dodatkowych. Obie izolatki byy co dzie wzywane do Gestapo. Co dzie te reklamowaam je jako niezdolne do przesuchania. Pomimo to pewnego dnia zabrano Kub. Z Gestapo wrcia potwornie zbita, z rozlegymi siniakami na caym ciele. Wkrtce potem gestapowcy, nie wydobywszy z niej torturami podanych zezna, umiecili w jej celi wtyczk. Tego dnia wachmajsterka nie wesza ze mn do celi Kuby. Rado, e nareszcie swobodnie przeka Kubie, a ona mnie, wane informacje, szybko prysa z boku przy drzwiach siedziaa moda, adniutka, na pozr bardzo sympatyczna blondynka lat okoo dwudziestu, schludnie ubrana, beztrosko zajadajca jakie smakoyki z duego kartonu rozoonego na kolanach. Kuba, kiedy robiam jej zastrzyk w udo, wskazaa mi spojrzeniem mod dziewczyn. Domyliam si, e to Lala. Nazajutrz zastaam j w celi Marty. Ubrana w jasn, idealnie wyprasowan bluzeczk, ze starannie uczesanymi loczkami, jeszcze wiesza, jakby pachnca wolnoci, udawaa, e grzebie w pudle z przysmakami, a jej niespokojne, adne oczka zerkay ukradkiem to na mnie, to na

Mart. Tego dnia wiadomie przeduaam badanie lekarskie i zabiegi higieniczne, aby zdoby konkretne dane, e chodzi tu istotnie o Lal. W pewnej chwili, kiedy moda osbka podesza do okna, odwracajc si do nas plecami, a ja wanie osuchiwaam serce Marty, ta nachylia si do mego ucha i szepna: Uwaaj, Lala. Miaam wic ostateczne potwierdzenie moich domysw. Sprawa porozumienia si z izolatkami stawaa si coraz bardziej naglca i coraz trudniejsza. Podanie czy odebranie grypsowych lub nawet ustnych informacji wydawao si wrcz niemoliwe. Ale wanie teraz, tak jak to bywa podczas niebezpiecznej gry obfitujcej w momenty ryzykowne, z niebywa szybkoci rodziy si nowe pomysy. Obu izolatkom stosowaam iniekcje z oglnie wzmacniajcych lekw. Kubie, ktra powoli zaczynaa wstawa, przekazywaam grypsy, bibuk i grafit wsunite midzy patki ligniny, znaczco i mocno przyciskajc je w miejscu ukucia. Odwrotn poczt Kuba wrzucaa szybko i zrcznie do kieszeni mego fartucha, w chwili gdy pochylaam si nad ni przy zabiegu. Wraliwa na bl wachmajsterka odwracaa wtedy gow na uamek sekundy. W wypadku Marty, niestety, nie mogam tego zastosowa, bo nadal bya lec chor (tak sama zdecydowaa chcc nabra jak najwicej si). Gestapowcy bez przerwy obserwowali j przez wizjerk; w pozycji lecej nie moga zatem ani odczyta, ani napisa grypsu. Kady drobny, nieopatrzny ruch mg j zdradzi. Naleao wic obmyli jak inn taktyk. Udajc naiwn, zwrciam si do wachmajstra, eby drugiej funkcyjnej winiarce zezwoli pomc mi przy czynnociach nielekarskich (mycie, czesanie, podnoszenie chorych, sanie pryczy itp.) motywujc to tym, e nie mam do siy; istotnie, bardzo opadam z si, a obie izolatki, zwaszcza Marta, tga i dobrze zbudowana, cikie byy do udwignicia. Wachmajster, widzc moje wysiki (celowo w tym przesadzaam), dugo opiera si, a wreszcie pozwoli wzi do pomocy Jadwig Jdrzejowsk z kolumny sanitarnej. Teraz rozpocza si wielka gra pena napicia i wymagajca od nas caego sprytu. W czasie moich czynnoci lekarskich Jadzia chytrze odcigaa uwag dozorcw gestapowskich, to zachwycajc si urod wachmajsterek, to znw czule wypytujc czubarykw i wachmanw o zdrowie, o rodziny itp. Ja za - gdy ona z kolei zajta bya toalet chorych - zabawiaam ich najczciej tematyk lekarsk. W sprzyjajcym momencie ktra z nas byskawicznie przekazywaa lub odbieraa ustne czy grypsowe informacje od izolatki. Przez krtki okres, dopki w celach izolacyjnych przebywaa wtyczka, wszystkie zabiegi i czynnoci przy chorych wykonywaam z Jadzi Jdrzejowsk pod nieobecno wachmajsterki. Lala, ktrej nie udao si sprowokowa ani obu izolatek, ani mnie i Jadzi, znikna nagle po kilku dniach z wizienia. Naleao przypuszcza, e albo j zwolniono, albo - po wydobyciu z niej cennych informacji - stracono. Gestapo nieraz pozbywao si w ten sposb niepotrzebnych ju, a niewygodnych wiadkw. Rozwizanie tej zagadki nie byo atwe. W cigu tych niespena dwch tygodni Lala najczciej przebywaa poza wizieniem, na Serbii bya waciwie tylko gociem, nie figurowaa w spisie aresztowanych, nie wczono jej do stanu liczbowego winiarek. Zdecydowaymy, e najlepiej zasign jzyka u samego rda. Zapytaam wic wachmajsterk, niby w trosce o los modej winiarki, ktr widziaymy w celach izolatek, i otrzymaam such odpowied, e z braku dowodw winy zostaa zwolniona. Byo to dla nas ostatecznym potwierdzeniem, e odzyskaa wolno w nagrod za udzielone informacje, ktre wkrtce spowodoway kolejne aresztowanie Iwy Krugowskiej z rodzin.

Jadzia i ja nadaymy meldunek na wolno, e Lali nie ma ju na Pawiaku, oraz wiadomo uzyskan podstpnie od wachmajsterki i powtrny opis zachowania si Lali na Serbii. Wiedziaam, e Marta i Kuba podczas swej ustawicznej, nerwowej pracy na wolnoci wypijay, jak to si mwi, morze kawy i brak jej tutaj odczuway bardzo dotkliwie. Aby uly im bodaj w czci, pod pretekstem braku kofeiny w aptece na Serbii, zaparzaymy obu izolatkom p czarnej. Kaw w niewielkiej iloci przemycay czniczki zewntrzne: Dllinger, Grnisiewicz i Adamska, a przede wszystkim Lola Danielewicz z Patronatu; dla zalegalizowania uzupenianych brakw przechowywaam podpisane przez komendanta Pietscha w 1943 roku zezwolenie na jednorazowe przesanie przez Patronat kilograma kawy jako leku dla chorych. Strzegam tego dokumentu jak oka w gowie. Aby nie wywoa sprzeciwu wrogich wachmajsterek, akomie wcigajcych w nozdrza zapach kawy, przekupywaymy je duo gorsz, ma porcyjk. Przez blisko dwa tygodnie Kuba i Marta byy wzmacniane kaw, ktra narobia te nie byle jakiego bigosu. Jedna z wachmajsterek podkarmianych, a raczej, podpajanych kaw (widocznie zbyt sab) doniosa o tym rottenfhrerowi Rhrenschopfowi. Pewnej piknej czerwcowej niedzieli wezwa mnie Mussolini do gabinetu lekarskiego, gdzie ju siedzia wadczo rozparty w fotelu za biurkiem. Kiedy stanam przed nim, chwil patrzy na mnie gronie i wreszcie ostro przystpi do rzeczy: czy chodz do izolatek nr 17 i 18 i czy podaj im kaw? Przytaknam, w gbi ducha oddychajc z ulg. Szybko i wyranie jak na ekranie filmowym zobaczyam wszystkie sceny zwizane z kaw i rwnie szybko nasun mi si plan obrony. Nastpne pytanie Mussoliniego brzmiao: skd mam kaw? Wyjam z biurka dokument podpisany przez komendanta. Rozemia si zoliwie, gdy spojrza na dat sprzed roku. By przekonany, e zapa mnie na gorcym uczynku. Nie daam si zaskoczy i spokojnie, cho szczerze mwic byam bardzo zdenerwowana, wyjaniam mu, e dla lekarza kawa jest przede wszystkim lekiem, zawiera bowiem kofein, ktrej niewiele mam w innej postaci... musiaam bardzo oszczdnie gospodarowa a do teraz.... Niezadowolony, ale ju troch przekonany, nie zaprzesta dalszych dochodze - zasypa mnie podchwytliwymi pytaniami: dlaczego odwiedzam izolatki kilka razy dziennie, czybym miaa w tym jaki wany cel...? Aby wyrwa si ostatecznie z krgu jego susznych zreszt podejrze, przestaam udawa spokj i zareplikowaam gwatownie, e jeli ma jakie zastrzeenia w stosunku do mnie, to od dzisiejszego dnia noga moja wicej tam nie postanie, lecz musz by o tym powiadomieni gestapowcy z Szucha, referenci sprawy obu izolatek, ktrzy nakazali mi opiekowa si ich stanem zdrowia. Chwycio. Mussolini, pokonany moim owiadczeniem, zacz si wycofywa i w kocu orzek, i wobec tego musz nadal czuwa nad izolatkami i mog stosowa wedug swego uznania wszystko, co trzeba. Wsplnie z Jadzi ju bez wikszej obawy stosowaymy co trzeba. Kuba kilkakrotnie bya wzywana w Alej Szucha. Determinacja tej adnej, modej kobiety, z ktrej ani okrutne tortury, ani obietnice wolnoci nic nie wydobyy, doprowadzaa oprawcw do szau. Mart parokrotnie reklamowaam jako niezdoln do przesuchania. Kady dzie spokoju stanowi dla niej poniekd pewn wygran. By koniec maja 1944 roku i rosy nadzieje na blisk i ostateczn klsk hitlerowsk, gdy pewnego dnia zostaam wezwana wraz z Mart, niesion na noszach, do kancelarii Pawiaka. Mnie pierwsz wzito na przesuchanie. Tonem ostrym i penym pogrek pytano o Mart: dlaczego nie wyzdrowiaa i czym si trua? Posugujc si umylnie jzykiem fachowym, powiedziaam, e w

adnym wypadku nie potrafi stwierdzi, jaki to by rodek, ale spowodowa zaburzenia ukadu nerwowego z nastpowym zanikiem wstecznej pamici oraz powikanie nerkowe. W krtkich sowach opisaam stan Marty, dodajc, e nie mog z pacjentk nawiza adnego kontaktu, nie pamita bowiem, jak si nazywa, ani ile ma lat i gdzie mieszka, nie wie take, gdzie si teraz znajduje. Wreszcie z ca stanowczoci oznajmiam, e stosowane leki na pewno wkrtce przyczyni si do wyranej poprawy jej stanu oglnego, zwaszcza psychicznego. Po tym wyjanieniu kazali mi opuci pokj. Marta wniesiona na noszach zachowywaa si zgodnie z moj diagnoz. Gestapowcy zapowiedzieli, e zabior j do swego szpitala. Po 10-minutowym przesuchaniu przeniosymy Mart z powrotem do celi nr 18. W kilka godzin pniej przyjecha z Gestapo dr Bomeier i po zbadaniu Marty popar moj hipotez. Marta jasno zdawaa sobie spraw, e sytuacja przedstawia si gronie, zwaszcza po czciowym udowodnieniu jej faszywych zezna. Wiedziaa, e j czekaj niewtpliwie cikie przesuchania. Pozostawiona w samotnoci, wiadoma swego losu, zmienia si w cigu kilku godzin. Jej czarne jak wgiel, arzce si oczy odzwierciadlay cakowite przeobraenie wewntrzne. Z dziwnym spokojem i w wielkim napiciu nerww czekaa na ponowne wywoanie. Nie potrafi opisa, co przeywaam patrzc na ni i wiedzc, e w niczym ju nie mog jej pomc. Pewnego dnia zabrano Mart na noszach do Gestapo. Przez dugie tygodnie na drzwiach jej pustej celi widniay kred napisane sowa: Zum Verhr - na przesuchaniu. Dnia 24 VII 1944 r. w godzinach rannych gestapowcy przyszli po Kub - Jadwig Kubiak rozstrzelano w ruinach getta. Traciymy nadziej, e Marta wrci, e yje, gdy nagle, 26 VII 1944 r. okoo godziny 9 rano, wpada z radosn wiadomoci Jadzia Jdrzejowska: Marta wrcia z Gestapo i jest w celi oglnej na II oddziale! Co tchu pobiegam do niej. Zobaczyam cie czowieka. Chuda, szara, przygarbiona - stracia chyba okoo 20 kilogramw. W skrcie telegraficznym rzucia kilka zda: Tu jak w domu, tam strasznie, wieszali za rce; podaj, e nic nie wydaam, uspokj wolno... boj si o was. Mwili, e dostawaam grypsy... Strzecie si.... (Gestapowcy, liczc na zaamanie winiw, bardzo czsto wmawiali im to, aby wyledzi drog grypsw.) Nie dokoczya... Z haasem otworzyy si drzwi celi, wesza wachmajsterka, ktra, jak si okazao, przez omyk umiecia Mart w celi oglnej, i rykna: Jak si nazywasz?. Marta, jeszcze bledsza, wstaa i zameldowaa gono: Schulz Marta... dr opuska Izabela. Zamaram na dwik jej prawdziwego nazwiska. Marta-Iza zostaa ponownie osadzona w celi nr 18. Jeszcze raz, podczas krtkotrwaej nieobecnoci wachmajsterki udao mi si dotrze pod wizjerk celi Marty. Usyszaam wtedy do koca jej relacj z ostatniego przesuchania: powieszona za rce i godzinami poddawana tym nieludzkim torturom, nie wytrzymaa wreszcie i sypna - sam siebie. - Tylko siebie... - mwia - daj zna, eby byli spokojni... boj si o was... powiedz, co z Kub?... prawd, co z ni?

Skamaam bez zajknienia: - Jest... trzyma si dzielnie, wci pyta o ciebie. Odskoczyam od wizjerki. Stojca na czatach Jadzia sygnalizowaa zblianie si gestapowca. W godzin potem widziaam jeszcze raz Iz z okna szpitala. W grupie 6 kobiet sza ostatnia, tu za Mari Jasisk - Magorzat Fornalsk. Wraz z nimi zostaa rozstrzelana w gruzach getta. Zdrada Lali przyniosa dalsze ofiary. Janin Walewsk, ps. Hanka Gradomska, aresztowano z cikim dowodowym materiaem (w czasie szczegowej rewizji w mieszkaniu Gestapo znalazo bro, pienidze w mynarkach i obcej walucie, gwnie ze zrzutw). Na Szucha usiowaa popeni samobjstwo. Osadzona w Gestapo w celi izolacyjnej, potwornie torturowana w czasie przesucha, zostaa zamordowana, o czym poinformoway mnie jej wsptowarzyszki. Profesor SGH Andrzej Bieniek, ps. Krawczyk, katowany w bestialski sposb na Szucha, zosta 26 VII 1944 r. rozstrzelany w ruinach getta. Z grupy niezwykle wartociowych bojownikw podziemia, aresztowanych 15 V 1944 r., jedynie Jadwiga Kruszewska, ps. Wiga, unikna tragicznego losu. Ocalenie jej naley przypisa wyjtkowym okolicznociom: dowody rzeczowe (tajne notatki, komunikat radiowy), znakomicie ukryte w torebce Wigi pod podszewk, nie zostay zauwaone przez gestapowcw przeprowadzajcych rewizj jeszcze w mieszkaniu Janiny Walewskiej. Sw obecno tam Wiga tumaczya bardzo prawdopodobnie, e przysza do Walewskiej jako do poleconej krawcowej. Kompromitujcego materiau pozbya si z torebki dopiero w Gestapo. Stojc w szeregu winiw na dugim korytarzu znalaza si obok Izy, ktra korzystajc z zamieszania wzia od niej komunikat radiowy, mwic, e jeden dowd wicej i tak ju nie zmieni jej sytuacji, a Wig moe to uratowa. Cz pozostaych papierw obciajcych Kruszewska zdya zje, te, ktrych nie moga przekn (na skutek emocjonalnej suchoci jamy ustnej), zniszczya w ubikacji. Rwnie tylko przypadek sprawi, e Wiga - majc dusz przerw w pracy konspiracyjnej z powodu cikiej choroby i mierci ojca - nie bya sypana przez Lal, ktra penia funkcj obstawy czniczki i nie wiedziaa nic o jej poprzedniej robocie. Ponadto naley podkreli, e adna ze wsparesztowanych mimo okrutnych przesucha nie wmieszaa Wigi do sprawy i nie przyznaa si do znajomoci z ni. Jadwiga Kruszewska, po odbyciu kwarantanny zatrudniona na funkcji w kpielowym, pracowaa z caym zapaem i du odwag, wykorzystujc kontakt z winiarkami. Wielokrotnie odbieraa i niszczya materia obciajcy nowo aresztowane. Dnia 22 VII 1944 r. zostaa zwolniona z wizienia. Aresztowanie Iwony Krugowskiej (z domu Rosen, ps. Iwa), dziaaczki VII Oddziau Komendy Gwnej AK, wie si z powan wsyp, ktra miaa miejsce 15 V 1944 r. przy ulicy 6-go Sierpnia; wwczas to wanie aresztowano rwnie Lal. Jak ju wspomniaam, informacje zdobyte 16 maja o wicie od pprzytomnych, tragicznych denatek Kuby i Marty przez Ani Sipowicz-Gocick i przeze mnie, przesane jako alarmowe ostrzeenie za

porednictwem Zosi Dllinger na wolno, w znacznej mierze przyczyniy si do ocalenia pozostaych czonkw organizacji, magazynw broni i sum pieninych (pochodzcych gwnie ze zrzutw), ktre wpadyby w rce Gestapo. Odwani i bojowi ludzie podziemia zdoali w sam por przenie bro, amunicj i pienidze w bezpieczne miejsce. Niestety, tak si stao, e Iwa Krugowska, ktra rwnie dostaa ostrzeenie od swych wadz organizacyjnych, w tak niesychanie krtkim czasie nie zdya, ze wzgldu na liczn rodzin i lokatorw, opuci mieszkania. Wyniosa jedynie ze skrytek pienidze zrzutowe, tajn korespondencj i inne wane dokumenty. O przybyciu Iwy Krugowskiej na Serbi powiadomia mnie Zosia-Pajczek, penica sub w ani. Wykorzystaam sposobn chwil, aby dotrze do kpielowego. Iwa, drobna brunetka o skupionej, kamiennej, szaroziemistej twarzy, wygldaa aonie. Liczne czerwone prgi i siniaki na jej wtym ciele wiadczyy o pierwszym, brutalnym przesuchaniu. Iwa podaa, e 18 V 1944 r. przyszo do jej mieszkania przy ulicy Piusa Gestapo w towarzystwie Lali aresztowanej trzy dni przedtem. Sypnita przez ni Iwa powiedziaa, e jej nie zna (znay si dobrze z pracy konspiracyjnej). Bya bardzo bita, jeszcze w mieszkaniu, zwaszcza gdy przy szczegowo prowadzonej rewizji znaleziono w meblach oprnione ju skrytki. Prcz Iwy aresztowano wszystkie osoby znajdujce si w domu: matk, przyrodni siostr, ojczyma oraz dwie lokatorki. Z caej rodziny ocala jedynie przyrodni brat Iwy, Olgierd Sawicki, ktry w krytycznej chwili by poza domem. Mimo fatalnej sytuacji Iwa trzymaa si nad podziw dzielnie. Zdawaam sobie spraw, e w najbliszych dniach wezw j na Szucha. Ze wzgldu na jej stan fizyczny chciaam j niezwocznie przenie do szpitala, co uatwioby reklamowanie z przesucha. Wyjaniam jej wszystko, prosiam, nalegaam, ale Iwa, cho szczerzy wzruszona, stanowczo odmwia. Baa si o matk i siostr, pragna by razem z nimi. Umieszczona w jednej z cel kwarantanny pod troskliw opiek lekarsk dr Ludki Tarowskiej, zostaa na rozkaz Gestapo odizolowana jako getrentka od matki i siostry. Spotykaa je na spacerach, wtedy ukradkiem moga z nimi porozmawia i pocieszy je. Tajn drog przez Pajczka natychmiast wyszy z wizienia na wolno meldunki o okolicznociach aresztowania Iwy i o toku przesucha; z wolnoci odwrotn poczt przyszy wskazwki oraz wane i pokrzepiajce informacje. Prawie codziennie Iw woono do Gestapo. Po kadym badaniu wracaa jeszcze bardziej zmaltretowana. W krzyowym ogniu pyta, znoszc nieludzkie tortury, tumaczya si rozsdnie, e meble kupia od handlarza na Bagnie, a o skrytkach dowiedziaa si dopiero od gestapowcw, ktrzy je znaleli... Wyczerpana fizycznie i nerwowo, ulega wreszcie moim probom; bezporednio z kwarantanny udao mi si przenie j do szpitala. Tu bya reklamowana wielokrotnie z przesucha; w atmosferze wzgldnego spokoju, troskliwej pielgnacji i winiarskiej yczliwoci stopniowo odzyskiwaa dawny hart, siy i odwag. Tajnie kontaktowaa si z matk i siostr, ktre jako chore sprowadzane byy przez kolumn sanitarn na badania lekarskie do szpitala. Pewnego dnia, niby uosobienie furii, wpada do szpitala wachmajsterka z celkwk Iwy, aby j zabra na przesuchanie. adne nasze reklamacje ani proby nie zostay tego dnia uwzgldnione. Pno po wieczornym apelu przyniesiono na noszach Iw w stanie szoku, ciko pobit, z obrzk, pokrwawion twarz, z rozlegymi siniakami, ranami tuczonymi i szarpanymi na grzbiecie i udach.

Podczas tego ostatniego badania, gdy biciem nic z niej nie mogli wydoby, uyli gestapowscy kaci perfidnej tortury. Zakadali jej mask przeciwgazow ze zym pochaniaczem, potem puszczali przez ciao ofiary prd elektryczny, a kiedy duszc si, nieprzytomna spadaa z krzesa, polewano j wod, kopano, bito i znowu duszono. Lecz i ta metoda nie odniosa adnego skutku. Iwa stracia przytomno... nie wydaa adnej tajemnicy. Potwierdza to fakt, e nie byo nowych aresztowa w jej sprawie. Nieszczsna moga lee tylko na brzuchu. Stasia Wjcik, Marysia Kope i Nata Filipiska przenosiy j ostronie na przecieradach do ciepej kpieli, ktra koia ble i uatwiaa wsysanie wyleww krwawych. W czasie tych zabiegw Iwa czytaa przychodzc do niej tajn poczt, pisaa grypsy. Grypsy jej zawieray bardzo wyczerpujce informacje z przesucha, wyraay niepokj o rodzin, lk o konspiracyjnych przyjaci z wolnoci, zwaszcza o tych, ktrych znaa Lala. Grypsy Iwy byy zawsze pogodne, uspokajajce, Do swej konspiracyjnej przyjaciki Ireny Weberowej pisaa sowa pene otuchy: Wy tam, na wolnoci, nie macie pojcia, na jakiej paszczynie s tu nasze przeycia. Nie auj, e tu jestem.... Midzy Iw i mn rycho nawizaa si serdeczna przyja. Moe nic tak nie czy ludzi, jak wsplnie przeyte chwile grozy i cierpie. Wieczorem po apelu, do pnej nocy, gdy Iwa nie moga zasn, siedziaam przy jej ku i prowadziymy szeptem nie koczce si rozmowy. Zwierzaa mi si, e tskni do pracy w podziemiu, ktrej bez reszty bya oddana, e wierzy w nadchodzc jutrzenk Wolnej Polski - tak bardzo pragna jej doczeka. Otwarcie jednak mwia, e nie ma zudze, e nie wemie ju udziau w budowie szczliwego jutra. Duchowo przygotowana do rozstania si z yciem, ze stoickim spokojem przyja ostatnie wezwanie z Gestapo, przed ktrym ju ani zy stan zdrowia, ani reklamacje lekarskie nie zdoay jej ochroni. W drugiej poowie lipca 1944 roku zabrano j ze szpitala na noszach i rozstrzelano w ruinach getta. (Halin Sawick, matk Iwy, zwolniono 31 VII 1944 r.; zgina pod gruzami w czasie Powstania. Joann Sawick, siostr przyrodni Iwy, wywieziono ostatnim transportem z Pawiaka 30 VII 1944 r. do Ravensbrck, gdzie zmara. Lech Sawicki, ojczym, wywieziony do Gro Rosen, zmar. Dwie lokatorki, aresztowane w mieszkaniu Iwy, po przesuchaniu zostay zwolnione.) Dwudziestoletni Krystyn Matysiak aresztowao Gestapo w kocu czerwca 1944 roku w Salomei pod Warszaw, wraz z matk Adel i ojcem Jzefem. Jzef Matysiak zosta zastrzelony podczas prby ucieczki przy aresztowaniu. W mieszkaniu Matysiakw wykryto podsuchem z samolotu radiow stacj nadawczo-odbiorcz, ktr obsugiwaa jako radiotelegrafistka Krysia Matysiak. W czasie wielokrotnych bada w Gestapo mczono j i bito. Po jednym z przesucha - w okrutny sposb zmaltretowana i wyczerpana kracowo - zostaa przyniesiona na noszach do szpitala na Serbi. Stan modziutkiej, drobnej dziewczyny, jak wszystkich w takich razach, by tragiczny. Rozlege siniaki, krwawice rany, powstae na skutek uycia wyrafinowanych narzdzi tortur, wiadczyy o nieugitoci winiarki. Mimo reklamacji lekarskiej w dalszym cigu zabierano j do Gestapo, skd wracaa z nowymi dowodami bestialskich bada. Po pewnym czasie Gestapo przestao wzywa Krysi. W tym okresie powoli wracaa do rwnowagi fizycznej, zachowujc niezwyk pogod ducha; na adniutkiej dziewczcej buzi zakwit jasny, promienny umiech. Na tajnie w szpitalu zorganizowanych spotkaniach z matk,

ktra zdawaa sobie spraw z beznadziejnej sytuacji, w jakiej znalazy si obie, Krysia pocieszaa j i podnosia na duchu. Dnia 26 VII 1944 r. Krysia i jej matka, ktra w ogle nie bya przesuchiwana, zostay rozstrzelane w ruinach getta. Jak si pniej dowiedziaam, Krysia od chwili powstania PPR bya jej czynnym czonkiem; przeszkolenie radiotelegrafistki przesza pod kierunkiem Marysi Rutkiewicz. Dr med. Janina Kuhmajer-Wgrzynowska, ofiarny lekarz i spoecznik, bya aresztowana wiosn 1941 roku pod bardzo cikim zarzutem. Katowana w Alei Szucha zachowaa mocn, godn postaw. Po zakoczonym ledztwie robilimy usilne starania o zatrudnienie dr Kuhmajer na funkcji lekarza, na co Gestapo nie udzielio zgody. 22 IX 1941 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Janin ledziewsk aresztowano wiosn 1944 roku. Po przesuchaniu w Gestapo zostaa przyniesiona na noszach do szpitala. Stan jej by przeraajcy. Na skrze nie byo wolnego miejsca od pobicia. Poladki wyglday jak masa krwawego misa. Leaa w potwornych cierpieniach na brzuchu, podpierajc si okciami. Zmasakrowane tkanki ulegay zgorzeli. Wychuda, szara, jakby zamknita w sobie, cierpiaa bardzo. Wzbudzaa oglny podziw, gdy bez jku znosia bolesne, dugo trwajce opatrunki. Powoli narastaa wiea bliznowata tkanka, znieksztacajc nieodwracalnie ciao ludzkie. Zupenie nieoczekiwanie, 31 VII 1944 r., podczas likwidacji Pawiaka zostaa zwolniona. Helena Wdoowska, bardzo dzielna, modociana winiarka, nie zaamaa si na przesuchaniach w Gestapo pomimo cikich tortur. Wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r., tam zostaa rozstrzelana. W drugiej poowie stycznia 1944 roku zostay aresztowane dwie siostry Fok-Dobrowolskie: Jadwiga, zwana Dzidzi, lat 23, i Zofia, lat 20; obie czniczki Oddziau Dywersyjnego AK, batalionu Baszta. Sprawa miaa charakter poszlakowy. W czasie szczegowej rewizji w ich mieszkaniu przy ulicy niadeckich Gestapo nie znalazo adnego materiau dowodowego. Pomimo to od razu na miejscu rozpoczo si ostre przesuchanie trwajce kilka godzin. Na obie siostry posypay si razy gestapowskie, zwaszcza zncano si nad Jadwig. Gdy zmaltretowana zwalia si na podog, pastwili si nad ni dalej, w nieludzki sposb, kopali w gow, a potem unoszc j za szyj tukli gow o deski podogi. Po pewnym czasie gestapowcy wprowadzili dwch modych chopcw. Jeden z nich sania si, ale wszed jeszcze o wasnych siach, drugiego wlekli gestapowcy i rzucili bezwadnego na stojc opodal kanap. By potwornie zbity, krew cieka mu z twarzy i rk. Siostry poznay, e jeden z chopcw by u nich niedawno. Przynis wtedy jak paczk w zastpstwie umwionego cznika, ktry nie mg przyj sam. Nieufne i ostrone, widzc nie znanego i nie sygnalizowanego osobnika, odmwiy przyjcia paczki, ktr te zabra odchodzc. Nastpia konfrontacja. adna ze stron nie przyznaa si do znajomoci. Zaprzeczyli kategorycznie, e si kiedykolwiek widzieli. Chopcw wyprowadzono; dalsze ich losy nie s wiadome, siostry bowiem nie znay ich nazwisk. Dzidzia i Zosia, przewiezione na Pawiak, trzymay si niezwykle dzielnie. Zosia, urocza blondynka, bardzo ywa, szybko wrcia do zdrowia. Dzidzia, sympatyczna ciemna szatynka, przybya w duo

gorszym stanie, z posiniaczon obrzk twarz; bya powana, skupiona wewntrznie. Dugie tygodnie przeleaa w celi szpitalnej nr 1. Cierpliwie, bez skarg znosia dokuczliwe ble gowy i krgosupa, zwaszcza odcinka szyjnego, wynike z powodu doznanych obrae. Nastpne, a zarazem ostatnie przesuchanie, ktre odbyo si w dawnej kaplicy na mskim Pawiaku, miao charakter duo agodniejszy - mimo grb i krzykw; ju ich jednak nie bito. Mode, pene wdziku, zahartowane przez tamte cikie dowiadczenia, nabywszy jeszcze wikszej odpornoci psychicznej w wizieniu, odwanie zeznaway i zdecydowanie zaprzeczay stawianym im zarzutom. Z przesuchania wrciy umiechnite. Obie byy z siebie zadowolone, poniewa w czasie mczcych, podchwytliwych bada gestapowcy nic z nich nie wydobyli i niczego im nie udowodnili. Dnia 16 III 1944 r transportem do Ravensbrck w grupie ponad 60 winiarek wywieziono Zosi. Dzidzi, przebywajc jeszcze w szpitalu, udao mi si wyreklamowa. Nie powiody si ju dalsze reklamacje. Dnia 6 IV 1944 r. z grup ponad 50 winiarek wysano j do Ravensbrck. Obie przeyy szczliwie obz. Wand Zieleczyk (Dziul), aktywistk PPR i ZWM, aresztowao Gestapo latem 1943 roku w domu przy ulicy Koszykowej, wraz z matk, ojcem Adamem Zieleczykiem, profesorem filozofii Wolnej Wszechnicy w Warszawie, i siostr Jadwig Zieleczyk-Kocan, mgr praw - rwnie aktywnymi czonkami tajnej organizacji PPR. Dowiedziawszy si o nowo aresztowanych, natychmiast skontaktowaam si z Jadzi Kocan, ktr znaam, z lat studenckich. Na tym pierwszym, trwajcym ledwie minut spotkaniu Jadzia w kilku sowach przekazaa mi najwaniejsze informacje dla wolnoci. Prcz rodziny Zieleczykw Gestapo aresztowao grup aktywistw PPR. Wrd nich znalazy si Maria Jaszczuk i dr Alina Tetmajer, o ktrych wspominam w rozdziale Izolatki. Przez czniczki funkcyjne z kolumny sanitarnej, Agnieszk Biegask, Jadwig Jdrzejowsk i szpital uzgodnione zostay zeznania wsparesztowanych, a przez czniczk zewntrzn informacje od nich poszy na wolno. Jadzia Kocan, zapisywana niemal codziennie przez funkcyjn z kolumny sanitarnej jako chora do lekarza, powiadamiaa mnie o toku przesucha w Gestapo. ya w ogromnym niepokoju o los najbliszych, zwaszcza o modsz siostr Dziul, wzywan bardzo czsto do Gestapo. Dziula, poddana pewnego dnia okrutnym badaniom gestapowskim, wrcia na Serbi nieludzko pobita. Umieszczona w szpitalu, wielokrotnie bya reklamowana z przesucha. Bya bardzo dzielna, cierpienia fizyczne znosia z wielk pogod, krzepic dobrymi sowami i matk, i siostr, ktrym organizowaymy tutaj tajne spotkania. Odzyskawszy siy, piewem umilaa smutne ycie chorych winiarek. piewaa kujawiaki i partyzanckie piosenki, ktrych wielu bya autork. Jej adny, dwiczny gos przenika do ssiednich cel. Dnia 28 VIII 1943 r. zabrano j ze szpitala i umieszczono w celi mierci, gdzie znajdoway si ju jej matka i siostra, wszystkie dodatkowo obcione niearyjskim pochodzeniem. Po paru godzinach matk i crki gestapowcy wyprowadzili z celi mierci. Echa salw doszy nas z gbi ruin getta...

W padzierniku 1943 roku gestapowcy przyprowadzili na Serbi mod, niezwykej urody dziewczyn, Saw P. Bezporednio po przywiezieniu z Szucha umieszczono j w celi izolacyjnej najpierw na III, pniej na II oddziale. Po paru dniach wystpiy u Sawy typowe objawy schizofrenii. Mimo usilnych stara lekarzy nie uzyskalimy zgody komendanta Pawiaka na przeniesienie jej do szpitala wiziennego. Stan psychiczny chorej pogarsza si w szybkim tempie. Skakaa do wysokiego okienka, czepiaa si krat, wyczerpana fizycznie padaa na podog, tukc si niemiosiernie. Gestapowcy, obserwujcy j przez wizjerk, mieli si do rozpuku i ustawicznie j dranili; sprowadzali te wilczura i mieli zabaw patrzc, jak ta chora, udrczona kobieta broni si przed kami psa, ktry na jedno sowo swych panw: Hftling40 gotw by rozszarpa czowieka. Pewnej nocy od strony podwrza spacerowego usyszaymy warczenie, ujadanie psw i nieludzki krzyk kobiety. Dopadam do okna i zobaczyam Saw szamoczc si z psem oraz kilku gestapowcw. Przez furtk weszli na dziedziniec gospodarczy i po chwili usyszaam huk elaznych drzwi; wywnioskowaam z tego, e Saw zamknito w karcu. Nastpnego dnia, gdy wachmajster wpuci mnie do karcu, Sawa w postrzpionej i pokrwawionej odziey robia wraenie zdziczaej. Szarpaa mundur wachmajstra Ukraica, apczywie porwaa posiek, ktry jej przyniosam, i rzucia nim w wachmana - szczciem by to Miluszko, jeden z nielicznych ludzkich wachmajstrw wrd zaogi Ukraicw (by medykiem, jak podawa) i zbagatelizowa jej wyczyn. O tym, co zaszo tej nocy, opowiedziaam drowi liwickiemu. Dugo nalegalimy, nim nareszcie gestapowcy zezwolili na zabranie Sawy do szpitala. W dalszym cigu bya w stanie silnego podniecenia. Na leki uspokajajce reagowaa sabo. Trzeba byo wci j pilnowa, ani na chwil nie zostawi samej, bo w mgnieniu oka zrywaa si z ka, zaczynaa biega, skakaa rzucajc si do krat okienka, przewracaa si i tuka, nie pozwolia nikomu zbliy si do siebie, plua, gryza. Chorym w takim stanie zakada si w szpitalu kaftan bezpieczestwa... Owszem, kaftan taki, dobrze ukryty przez polsk sub wizienn, by na Serbii, ale nawet w tym koniecznym przypadku nie mg by uyty. Gdyby gestapowcy dowiedzieli si o jego istnieniu, uywaliby go na pewno do swoich celw. Saw naleao chroni nie tylko przed gestapowcami, ale i przed krzywd, jak moga samej sobie wyrzdzi. Musiaymy j obezwadni i przywiza do ka. Zrobiymy szerokie, dugie szarpie z mocnego ptna, ktrych dostarczya nam pani Danielewicz, i metod opasania przez ko przewizaymy rce i nogi chorej. Pocztkowo prbowaa si wyrwa, wypluwaa podawany jej posiek, prowadzia urojone rozmowy po francusku; po chwilach pozornego uspokojenia przychodziy duo cisze napady. Prc si w pozycji lecej, dononym gosem, jakby skadaa meldunek stojc na baczno, wymieniaa rne imionapseudonimy, wrd ktrych najczciej powtarzao si imi Jzef. Na sam dwik tego imienia przestawaa by agresywna, zaczynaa je i przyjmowa leki, pozwalaa si umy, mona byo j wtedy oswobodzi z szarpi. Pytaa o Jzefa i skadaa meldunki nie tylko ktrej z nas, ale rwnie wachmajstrom. Gestapowcy, zawsze ogromnie podejrzliwi, nie wierzyli w jej chorob i prbowali wycign od Sawy blisze szczegy o osobach wymienianych przez ni. Musiaymy si dobrze gimnastykowa, aby przede wszystkim nie dopuci do ewentualnych dalszych wypowiedzi Sawy. Przecigajc si w pomysach kierowaymy rozpoczt rozmow na tematy lekarskie, kadc wszystko na karb istotnej choroby. Chyba wreszcie uwierzyli, ale przychodzili nadal czsto; pozbawieni wszelkich uczu ludzkich, zrobili sobie widowisko z cudzego nieszczcia. Choroba psychiczna Sawy, poza tym, e sama w sobie stanowia dramat, moga mie grone nastpstwa dla
40

Wizie.

wielu osb. Dowiedziaymy si bowiem, e Sawa bya zaangaowana w robocie podziemnej i wymieniane przez ni pseudonimy istniay rzeczywicie. yymy w nieustannej obawie o zdekonspirowanie ludzi. Mimo e meldunki wysyane na wolno zawieray ostrzeenia dla zagroonych, niepokoiam si ogromnie, e pewnego dnia w niewiadomych wypowiedziach chorej pojawi si nowe nazwiska... nowe adresy. Tote, z uwagi na bezpieczestwo ludzi jeszcze wolnych oraz ciki stan chorobowy Sawy, zaproponowaam urzdowemu lekarzowi wizienia, drowi Babskiemu, aby zwrci si do lekarza Gestapo z prob o wywiezienie Sawy do szpitala wolnociowego. Po kilku dniach przyszed dr Bomeier z drem liwickim. W czwrk z drem Babskim udalimy si do celi Sawy. Tego dnia bya nieco spokojniejsza. Dr Bomeier usiad obok na drugim ku. Sawa, umiechajc si do niego kokieteryjnie, wycigna rk po binokle dra Bomeiera i chciaa mu je zdj, proszc po francusku: Donne-moi a. Zmiesza si, ledwo zdy cofn gow, stan w nogach ka i obserwowa j do dugo. Sawa tymczasem przymruya oczy i spogldajc na dra Bomeiera zacza piknie gwizda... Mazurka Dbrowskiego. Dr Bomeier nie przeszkadza, wci j obserwujc. Par chwil panowaa taka cisza, jak podczas najpikniejszego koncertu. Po wyjciu z celi dr Bomeier powiedzia, e poprze nasze podanie zoone w Gestapo, i dopiero teraz przyzna si, e zna melodi i wie, e to narodowy hymn Polski. Dowiedzielimy si od niego o pewnych szczegach aresztowania Sawy. Wedug akt Gestapo zgosia si sama na Szucha, oskarya si o prac w podziemiu i podaa kilka pseudonimw. Wszczte dochodzenia zostay jednak wstrzymane na skutek przekonujcej perswazji dra Bomeiera, ktry stwierdzi, e nikt przy zdrowych zmysach nie zgosiby si dobrowolnie do Gestapo, a wic samooskarenia o przynaleno do konspiracji nie naley bra powanie. Wystpienie ostrych objaww psychicznych u winiarki oraz zoone podanie do Gestapo byy mu na rk jako widomy dokument jego twierdze. Zaznaczy, e natychmiast wystpi do Gestapo z wnioskiem o przeniesienie Sawy do szpitala wolnociowego dla psychicznie chorych. Odetchnymy z prawdziw ulg, gdy ju nastpnego dnia Saw wywieziono do Szpitala Bonifratrw. Do kwietnia 1944 roku nieraz dostawalimy od dra Jzefa Keniga wiadomoci o stanie jej zdrowia.

Wiosn 1944 roku byymy wiadkami wstrzsajcej tragedii piknej, modziutkiej dziewczyny, przyniesionej na noszach do ambulatorium szpitala na Serbii. Konwojent, gestapowiec SchubertChiczyk, milcza. Dziewczyna bya nieprzytomna. Przy badaniu stwierdziam, e ciao ma potwornie zmasakrowane. Z ust jej wydziela si zapach cyjanku. Nie byo ju dla nieszczsnej adnego ratunku konaa. W momencie mierci jej pikna twarz nabraa nieziemskiego wyrazu. Staymy oniemiae. Gestapowiec Schubert zdj czapk. Nazwisko modej dziewczyny nie zostao nam ujawnione.

Egzekucje i transporty
Z przepenionych cel Pawiaka gestapowcy wysyali winiw na egzekucje i do obozw koncentracyjnych:, aby zrobi miejsce dla nowych ofiar. W miar wzmagania si terroru hitlerowskiego rosa ilo egzekucji i transportw do obozw koncentracyjnych.

Do maja 1943 roku egzekucje na winiach Pawiaka odbyway si gwnie w okolicach i na przedmieciach Warszawy. Okres najwikszego nasilenia datowa si od jesieni 1943 roku i trwa nieprzerwanie do sierpnia 1944 roku. W tym czasie egzekucji dokonywano w ruinach getta, a od padziernika 1943 roku rwnie na ulicach Warszawy. Kiedy gestapowcy wywoywali winiw z listy zawierajcej kilka, kilkanacie lub nawet kilkaset nazwisk, my, starzy, dowiadczeni winiowie, Zawsze orientowalimy si, czy chodzi tu o transport do obozu, czy o mier. O ile W wikszoci wypadkw mogam wyreklamowa chore z transportu albo przesuchania podajc rne, coraz to nowe argumenty, o tyle bezsilna byam, jak wszyscy polscy lekarze urzdowi i funkcyjni, w reklamowaniu z egzekucji. Wywoaniu na egzekucj towarzyszyy prawie zawsze krzyki gestapowcw, brutalne ponaglania i bicie. Winiarek tych nigdy nie poddawano kpieli. Wyrywane pojedynczo czy gromadnie z cel, byy albo natychmiast wyprowadzane z Serbii, albo na pewien czas (nieraz na dzie, niekiedy na kilka godzin) osadzane w uprzednio oprnionych celach lub w dawnej kaplicy na I oddziale Serbii. Cele te byy pilnowane wycznie przez stra gestapowsk, ktra nie pozwalaa ani poda izolowanym adnego posiku, ani nawet zbliy si do ich cel. Modociany czy podeszy wiek, a nawet zaawansowana cia nie chroniy winiarek przed egzekucj. Pamitam trzy kobiety ciarne stracone w egzekucji: Penszysk w 9 miesicu ciy i Jadwig Borzck w zaawansowanej ciy - obie zginy w 1943 roku; Michalin (lub Zofi) Winiewsk, w 9 miesicu ciy, rozstrzelano w kwietniu 1944. Do maja 1943 roku Gestapo dokonywao masowych egzekucji w rnych miejscowociach podwarszawskich: najczciej w Palmirach, w lasach skociskich koo Magdalenki, w lasach kabackich, w lasach chojnowskich koo Piaseczna i wielu innych. Mniejsze grupy winiw Pawiaka giny na ulicach Warszawy, rozstrzeliwane lub wieszane; pojedynczych winiw rozstrzeliwano za bram Pawiaka, w bramach lub na podwrzach ssiednich domw; wielu stracono w siedzibie Gestapo na Szucha. Pamitam dzie 11 III 1941 r., kiedy stracono w Palmirach okoo 20 winiw Pawiaka, wrd nich ojca Marysi Kopciwny, profesora biologii Stefana Kopcia, i brata, Stanisawa Kopcia, oraz profesora historii Kazimierza Zakrzewskiego. Dnia 12 VI 1941 r. w Palmirach rozstrzelano okoo 30 winiw, wrd ktrych znajdowao si 14 kobiet aresztowanych w 1940 roku, gwnie oskaronych o przynaleno do KOP i ZWZ. Dnia 17 VII 1941 r. stracono w Palmirach ponad 30 winiw, wrd nich byo take kilka kobiet.

Najgbiej wrya mi si w pami noc z 27 na 28 maja 1942 roku. Pno, po wieczornym apelu, nasza cela lekarek zacza ukada si do snu. Dugo nie mogymy zasn - noc bya duszna, parna. Gdy wreszcie znuone zasnymy, obudzi nas jaki niesamowity ruch i bezadna bieganina. W chwil potem rozlegy si wrzaski gestapowcw i pady pojedyncze nazwiska winiarek z III oddziau. Wraenie, e dzieje si co niezwykego i gronego, spotgowaa gwatowna burza, ktra niemal rwnoczenie rozszalaa si nad Warszaw. Byskawice, pioruny i ulewny deszcz jakby zwiastoway, e stanie si co strasznego.

Wkrtce usyszaymy tupot cikich krokw pod drzwiami szpitala i zgrzyt klucza w zamku. Z dwoma gestapowcami wesza straniczka polska i Helenka Dbrowska, wiziona na Serbii od stycznia 1940 roku, funkcyjna tumaczka na Pawiaku. Gestapowcy wyczytali z listy nazwiska: Janina Kardej-Zamajska i Janina Grska (aresztowane w 1940 roku). Obie leay od duszego czasu w szpitalu wiziennym. Kardej-Zamajska w celi nr 4, po niedawnej operacji pcherzyka ciowego, Janina Grska chora na zapalenie surowicwek (z wysok gorczk). Przedstawiam gestapowcom ciki stan obu kobiet, niezdolnych do poruszania si, lecz proby i przedoone motywy nie miay adnego znaczenia. Kazali je znie na noszach. Obie winiarki, cho zdaway sobie spraw, co je czeka, zachowyway si po bohatersku. Helenka Dbrowska, blada i zdenerwowana, zdya nam szepn, e to zy transport, e okoo 20 winiarek wybrano z cel i zamknito w dawnej kaplicy i... e sama boi si o siebie, gdy s tam take stare winiarki, przywiezione w styczniu 1942 roku z Ravensbrck. Z kaplicy mieszczcej si na tym samym pionie, co nasza cela, usyszaymy po chwili pie Pod Twoj Obron i pojedyncze sowa Warszawianki. To piewa chr zamknitych w kaplicy winiarek. Nad samym ranem Brckl i Frhwirt osobicie doprowadzili do transportu Helenk Dbrowsk. Pen wdziku, modziutk Helenk, harcerk z odzi, dobr, ofiarn towarzyszk wizienn, pamita do dzi kada wiziona w tamtym okresie. Helenka w pierwszych miesicach po aresztowaniu (trzymano j do kwietnia na Mokotowie) przeya tragedi osobist. M jej, adwokat Juliusz Dbrowski, aresztowany w kilka godzin po niej (18 I 1940 r.) jako gwny oskarony (by jednym z przywdcw podziemnej organizacji modzieowej PLAN) zosta w kwietniu 1940 roku zamordowany w Alei Szucha. Ojciec Helenki, Jzef Wiernik, zgin w Owicimiu. 28 maja w godzinach rannych winiarki zostay wywiezione z Pawiaka.

Przed wieczornym apelem przyszli do szpitala brudni, zgrzani, pijani Ukraicy i razem z nimi Brckl. Przynieli nosze... Igliwie sosny i grudki wieej ziemi na noszach kazay przypuszcza, e zbrodni dokonano w lesie... w lasach skociskich koo Magdalenki. Tego dnia stracono tame 200 winiw Pawiaka. Dnia 15 X 1942 roku rozstrzelano w egzekucji publicznej na ulicach i peryferiach Warszawy ponad 40 winiw Pawiaka. Wrd nich trzy winiarki: Mari Makowsk, Mari Ryc i Klar Rutkowsk. Nazajutrz, 16 padziernika, na peryferiach i w podmiejskich okolicach Warszawy Gestapo dopucio si haniebnej zbrodni: powieszono 50 winiw. Pewnego dnia, jesieni 1942 roku, Ania Sipowicz, Marysia Kope, Felu Loth, Zygmunt liwicki i ja bylimy wiadkami nowej potwornoci. Z okna szpitala mskiego zobaczylimy na podwrzu Pawiaka gromad gestapowcw w hemach, uzbrojonych po zby, i bud samochodow, do ktrej wchodzili kolejno winiowie-ydzi. Przed wejciem kazano im rozebra si, a w samochodzie pooy si musieli jeden na drugim. Naadowana buda wyjechaa z Pawiaka. Przeszlimy do apteki wiziennej, skd w lusterkach, stojc z daleka od okien, zobaczylimy, e buda zatrzymuje si przed pierwsz bram domu przy ulicy Lubeckiego. Winiw, grupami po piciu, wprowadzali gestapowcy do

bramy. Za kadym razem syszelimy seri strzaw. Zdrtwielimy z przeraenia. I gdy nareszcie zalega cisza, wiadomo byo, e zlikwidowano wszystkich. Buda wrcia po nastpne ofiary. Ruiny zlikwidowanego getta, graniczce z Pawiakiem, stay si rwnie miejscem ostatniego spoczynku tysicy winiw. Tu od maja 1943 roku urzdzano masowe egzekucje (grupy liczce po kilkuset winiw), tu rozstrzeliwano take mniejsze grupy. Czsto tracono ludzi tu przy Pawiaku, w bramach budynkw 25 i 27 przy ulicy Dzielnej, na terenie obozu koncentracyjnego przy ulicy Gsiej, w ogrodach i na boiskach sportowych. Od tej pory dzie w dzie dochodziy do nas z ruin getta pojedyncze strzay lub dugo szczekajce serie z broni maszynowej. Liczba salw odpowiadaa liczbie straconych istnie ludzkich. Wkrtce potem dolatywa stamtd swd palonych cia. Gestapowcy polewali je rodkami atwopalnymi benzyn czy naft - dorzucali kawaki drzewa i somy i wszystko razem palili zacierajc lady swych zbrodni. Prochy tragicznych ofiar rozwiewa wiatr po Warszawie. W egzekucjach winiw brali udzia: sturmscharfhrer Vohsberg, zastpca komendanta Pawiaka; obersturmfhrer Bergh von Trips, komendant plutonu egzekucyjnego, pniej komendant Pawiaka, oraz: Alberts, Brckl, Wippenbeck i Zander. Prcz nich wielu innych gestapowcw i wachmajstrw ukraiskich, jak Barczenko, Gregorij i Kowalenko. Dnia 12 II 1943 r. w lasach chojnowskich koo Stefanowa pod Piasecznem gestapowcy rozstrzelali przeszo 70 winiw Pawiaka. Dzie 29 maja 1943 roku by dniem koszmarnym. Przez kilka godzin bez przerwy warczay silniki bud wywocych winiw i znw wracajcych po nastpne grupy. Przez kilka godzin nie milky strzay w ruinach getta. Stracono tego dnia ponad 600 winiw, w tym 26 kobiet. W drugiej poowie lipca 1943 roku zgino kilkuset winiw w egzekucjach na terenie spalonego getta. Od jesieni 1943 roku do koca istnienia Pawiaka szy systematycznie, niemal dzie po dniu, transporty mierci. W ruinach getta rozstrzeliwano winiw pojedynczo bd grupami liczcymi po kilkadziesit, nawet po kilkaset osb. Okres rzdw generaa Kutschery, dowdcy SS i policji na dystrykt warszawski, od jesieni 1943 roku do 1 lutego 1944 roku by koszmarem dla mieszkacw Warszawy i jej okolic oraz dla winiw Pawiaka. Do niebywaych rozmiarw dochodzcy terror gestapowski nka umczone miasto, wzmoga si fala aresztowa, coraz czciej powtarzay si obawy na ludzi i publiczne egzekucje. Bruki Warszawy spyway krwi rozstrzeliwanych winiw Pawiaka. W tym okresie stracono na gruzach getta okoo 2 000 osb. Dnia 12 XI 1943 r. w egzekucjach publicznych w Warszawie rozstrzelano 60 winiw - wrd nich Janusza Zasztowta, syna wizionej na Pawiaku Kazimiery Zasztowt; Andrzeja Wejrocha, kierownika jednej ze skrzynek cznoci zewntrznej ZWZ-AK z Pawiakiem; Mariana Kwiatkowskiego, lat 22, cznika AK, syna z pierwszego maestwa Mateczki Szubielskiej. Tego dnia w spalanym getcie stracono okoo 250 winiw. Dnia 9 XII 1943 r. rozstrzelano 31 kobiet i ponad 40 mczyzn; nazwisk, niestety, nie pamitam.

Dnia 2 II 1944 r. rozstrzelano w ruinach getta ponad 200 winiw Pawiaka w odwet za Franza Kutscher, ktry zgin 1 II 1944 r. w zamachu zorganizowanym przez oddzia dywersyjny AK. Dnia 10 II 1944 r. dokonano jednej z najwikszych zbrodni tego roku, stracono okoo 500 winiw; ponad 100 osb na ulicach Warszawy, pozostaych w getcie. Spord 50 rozstrzelanych tego dnia winiarek przypominam sobie tylko dwie: Henryk Orlick i jej crk, Wand Poniatowsk. O wicie 11 II 1944 r. przy ulicy Leszno, na wprost gmachu Sdw powieszono 27 winiw. W ruinach getta rozstrzelano 34 winiarki. Wrd straconych byy: Ewa Pohoska i moda czniczka Komendy Gwnej AK, Hanna Czaki. Dnia 5 I 1944 r. Gestapo aresztowao Hank Czaki na ulicy z obciajcym materiaem prasowym wraz z drug czniczk Komendy Gwnej, Zofi Warzysk (z kennkart na nazwisko Pawlisiak). Po przewiezieniu do Gestapo Hanka, katowana w nieludzki sposb, nie wydaa nikogo. Jednoczenie z aresztowaniem Hanki Gestapo przeprowadzio rewizj w domu rodzicw, u ktrych mieszkaa. W tym czasie odbywa si tam wykad socjologii dla studentw tajnych kompletw uniwersytetu. Gestapo aresztowao rodzicw Hanki, profesora Wadysawa Okiskiego oraz grup studentw, wrd ktrych znajdowaa si Ewa Pohoska, crka byego wiceprezydenta Warszawy Jana Pohoskiego, rozstrzelanego w grupie ponad 350 winiw Pawiaka w Palmirach w czerwcu 1940 roku. Ojciec Hanki, Tytus Czaki, i profesor Okiski zostali rozstrzelani w styczniu 1944 roku w ruinach getta; matka, Jadwiga Czaki, zgina w grupie kilkunastu kobiet w lutym 1944 roku. W marcu 1944 roku w getcie stracona zostaa rwnie czniczka Zofia Warzyska. W cigu nastpnych miesicy terror niemiecki nie traci na sile. Nie potrafi dzi ustali ani liczby dokonanych wwczas egzekucji, ani iloci straconych winiw Pawiaka. Co miesic giny ich setki.

Rwnolegle do egzekucji szy ustawiczne transporty do licznych obozw zagady, jak Owicim, Dachau, Majdanek, Ravensbrck, Oranienburg (Sachsenhausen), Mauthausen, Gross-Rosen, Stutthof, Buchenwald i inne. Liczebno transportw wahaa si od 1 do okoo 1600 osb. Transporty mskie byy z reguy znacznie liczniejsze ni kobiece, czstotliwo ich zaleaa od stopnia nasilenia terroru hitlerowskiego. Przed transportem do obozw koncentracyjnych przyjedali na Pawiak gestapowcy z Alei Szucha z gotowymi spisami nazwisk. Zaostrzony reim wizienny, tak zwana szpera (zamknicie wszystkich warsztatw pracy, oddziaw i cel, cznie z celami funkcyjnych) i pojawienie si w szpitalu lekarza Gestapo - ktry kontrolowa, czy chore wypisane na jego licie zdolne s do transportu - byy wyranym sygnaem, e w najbliszym czasie przygotowuje si transport. Przy akompaniamencie wrzaskliwych ponagla gestapowcw sprowadzano wszystkie winiarki, prcz chorych szpitalnych i izolatek, na podwrze spacerowe Serbii i tu odbywa si kilkugodzinny apel z liczeniem, sprawdzaniem danych personalnych i z segregacj; po lewej i prawej stronie tworzono grupy. Na razie nie mona si byo zorientowa, ktr z nich przeznacza si do transportu. Najblisze godziny rozwieway t niepewno. Wybrane do transportu winiarki umieszczano w osobnych, zatoczonych celach. Niekiedy poddawano je szybkiej kpieli i dezynfekcji, zezwalano im wzi rzeczy osobiste i ywno, niekiedy za znienacka, w popiechu, bez apelu izolowano wyczytane winiarki

w celach, z zakazem zabierania czegokolwiek. Najczciej wywoono je noc lub o wicie w budach (samochody ciarowe kryte plandek) pod siln eskort esesmanw i andarmw. Wywoenie pojedynczych winiarek do innych wizie, na przykad do Berlina, odbywao si spokojnie. Winiarki te, zgodnie z zarzdzeniem Gestapo, musiay by przedtem wykpane; ubrania ich dawano do dezynfekcji. Nieraz, gdy zachodzia obawa przeniesienia choroby zakanej, nakazywano badanie lekarskie. W pierwszym indywidualnym transporcie do Ravensbrck zostaa wywieziona 3 V 1941 r. Maria Dydyska, aresztowana w 1940 roku. W dwch pierwszych duych transportach do Ravensbrck (22 IX 1941 r. i 30 V 1942 r.) wywieziono ponad 500 winiarek. Nastpne transporty do Ravensbrck zaczy si od marca 1944 roku. Wtedy to w 3 grupach wywieziono cznie okoo 200 kobiet. W kwietniu ponad 100, w maju okoo 120, w czerwcu 60, w lipcu ponad 100 kobiet i w ostatnim transporcie (30 VII 1944 r.) okoo 400. Pierwszy transport kobiecy z Pawiaka do Owicimia odszed 24 lub 25 VIII 1942 r. i od tej pory prawie do koca 1943 roku wywoono tam winiarki bez przerwy, niemal co miesic, a bywao, e i dwa razy w miesicu. Ilo kobiet w transporcie wahaa si od kilku i kilkudziesiciu do ponad 250 (5 X 1943 r.). W roku 1942 hitlerowcy zorganizowali nowy obz koncentracyjny na Majdanku (peryferie Lublina), do ktrego w roku 1943 zostay skierowane 3 transporty z Pawiaka: 17 stycznia ponad 300 kobiet, 15 i 25 marca cznie okoo 400. Zim 1942-43 roku dotary do nas wiadomoci o barbarzyskim wysiedlaniu i niszczeniu ludnoci Zamojszczyzny. Prowadzono t akcj nieubaganie i konsekwentnie, o czym bylimy, dokadnie informowani przez polskich wolnociowych pracownikw Pawiaka. W pierwszej poowie stycznia 1943 roku, po ogoszeniu nakazu reichsfhrera Himmlera, ktry da szybkiego aresztowania wszystkich podejrzanych o dziaalno przeciw Trzeciej Rzeszy, w Warszawie rozpoczo si polowanie na ludzi. W osawionych brutalnych apankach na ulicach, dworcach, w tramwajach, sklepach itd. chwytali Niemcy tysice ludzi. Wielu przywoono w budach na Pawiak i wpychano do przepenionych cel. W ogromnym napiciu nerwowym ylimy oczekiwaniem na co, co sta si musi. Najmniej jednak spodziewalimy, si, e w niedziel (niedziele na og mijay w wizieniu bez specjalnych emocji) bdziemy wiadkami nowego wydarzenia. Bya to niedziela 17 I 1943 r. Zza drzwi, dzielcych szpital od korytarza III oddziau, doszy nas rankiem odgosy bieganiny, szybkie, haaliwe otwieranie i zamykanie cel, wrzask gestapowcw: Los, aber sofort!41. Wyranie usyszaymy pierwsze wywoane nazwisko: Albrecht Wanda. Za nim posypaa si lawina nazwisk. Przez dziurk od klucza zobaczyymy gromad kobiet stojcych w szeregu na dugim korytarzu. Domyliymy si, e formuj transport. Czekaymy i my na nasz kolej. Nie wywoano nas. Cega, ktrej udao si wpa na chwil do szpitala, potwierdzia nasze przypuszczenie (transport formowano rwnie na mskim Pawiaku), lecz bliszych szczegw nie znaa. Gestapowcy, jak mwia, nie zezwolili winiarkom nawet na woenie ciepej odziey i spdzili wszystkie na podwrze spacerowe. Widziaymy je z okien. Ponad 300 kobiet drao na przejmujcym chodzie podczas kilkugodzinnego apelu. Gestapowcy z nausznikami, w futrach, zabezpieczeni przed mrozem, jakby
41

Szybko, ale to ju!

umylnie przeduali apel sprawdzajc nazwiska nieskoczon ilo razy. Okoo poudnia po dokonanej selekcji winiarki wrciy na krtko do cel. Wypuszczono funkcyjne z kolumny sanitarnej i korytarzowe. Cega otworzya szpital. Zima tego roku bya Wyjtkowo ostra, mrz dochodzi do trzydziestu stopni. Wiele winiarek, przydzielonych do transportu, nie miao cieplej bielizny ani okry. Koleanki, nie wczone do grupy transportowej, oddaway im swoje ubrania. Tego dnia rwnie caa nasza cela pozbya si wszystkich ciepych rzeczy. W godzinach popoudniowych zawarczay silniki samochodowe. W gorczkowym popiechu pod siln eskort esesmanw wyprowadzono winiarki z Serbii. Do pnego wieczora syszaymy z daleka niemieckie przeklestwa, komendy i guchy warkot bud. Wywieziono ponad 1 800 winiw politycznych z Pawiaka: ponad 300 kobiet i okoo 1500 mczyzn. Jak wkrtce dowiedziaymy si, by to pierwszy transport z Warszawy do nowo powstaego obozu na Majdanku. Jednoczenie wywieziono tam kilka tysicy ludzi schwytanych podczas obaw i apanek.

Ucieczki
Radosny oddwik wrd winiw wywoywaa kada udana ucieczka z Pawiaka czy Serbii, z Alei Szucha, szpitala wolnociowego czy transportu. Kady wizie zdawa sobie dokadnie spraw z trudnoci zwizanych z organizowaniem ucieczki. Wydosta si z Pawiaka, bacznie strzeonego przez liczn stra gestapowsk i psy policyjne, pokona dalsze przeszkody, aeby nie majc dokumentw wyj poza teren getta itp., byo nie lada wyczynem. Zdarzay si jednak od czasu do czasu ucieczki - i to udane. Styczniwki, z ktrymi przez dugie miesice dzieliam cel, opowiaday mi o pewnym winiu aresztowanym wiosn 1940 roku za posiadanie broni. Gdy znalaz si w przepenionej winiami kancelarii Pawiaka, wykorzysta chwil zamieszania, wyszed z gmachu i pewnym krokiem doszedszy do bramy zaheilowa penicemu wwczas sub stranikowi polskiemu. Ten, przypuszczajc, e ma do czynienia z cywilnym agentem Gestapo, otworzy bram... i wizie znalaz si na wolnoci. Ale to mogo zdarzy si tylko w 1940 roku. W rok potem staam si przypadkowym wiadkiem ucieczki zorganizowanej przez winiw. Bya to pikna, soneczna niedziela pod koniec sierpnia. W godzinach poudniowych na podwrzu gospodarczym odbywa si spacer funkcyjnych. Gestapowcy, opuciwszy Serbi, udali si na obiad. W tym czasie segregowaam w ambulatorium narzdzia i leki. Co chwila przerywaam prac i podchodziam do okna. Lubiam patrze na zalane socem podwrze spacerowe i dostpny dla oka odcinek podwrza gospodarczego. Przez furtk prowadzc z podwrza spacerowego na gospodarcze weszo 4 winiw z aparatami dezynsekcyjnymi i butlami; za nimi - konwojujcy ich polski stranik. W momencie gdy wszyscy znaleli si na podwrzu gospodarczym, winiowie rzucili si na stranika, obezwadnili go, zwizali i zakneblowali mu usta. Obserwujc walk z gry, miaam wraenie, e stranik podczas szamotania si z winiami broni si bez zapau. Napastnicy wyrwali mu klucze od bramy wiodcej z podwrza gospodarczego na Dzieln, otworzyli j i uciekli. Wkrtce dowiedziaam si, e w tej brawurowej ucieczce brali udzia winiowie aresztowani w 1940 roku, obarczeni cikimi dowodowymi sprawami - Mieczysaw Wierciski z ZWZ, zatrudniony w kolumnie sanitarnej oddziau mskiego; Jan Cybulski z ZWZ; Wadysaw Kamysz z ZWZ i Anatol Tomaszewski funkcyjni z kuchni oglnej, z magazynw ywnociowego i odzieowego.

Dziki umiejtnemu tumaczeniu si w Gestapo stranik Jankowski unikn gronych konsekwencji. W nastpstwie tej ucieczki zlikwidowano bram wychodzc z Serbii na Dzieln, i tak ju nie uywan od poowy 1940 roiku. Na jej miejscu stan wysoki mur opatrzony dodatkowo drutem kolczastym. Stranik Jankowski, aresztowany w innej sprawie w marcu 1942 roku, zosta wywieziony do Owicimia, gdzie zgin. Dnia 16 I 1942 r. w godzinach wieczornych nastpia brawurowa ucieczka 3 modych kobiet z Serbii. Udzia w niej bray: Elbieta Kwiatkowska, Ewa Dreepolska i Teofila Ullowa - wszystkie obcione cikimi sprawami. Elbieta Kwiatkowska (prawdziwe nazwisko Zofia Sroczyska, obecnie Przybytkowska), czonek KOP, aresztowana 7 III 1941 r., podczas przesucha w Gestapo bya straszliwie katowana. Przydzielona na funkcj korytarzowej I oddziau, pracowaa z penym oddaniem jako czniczka wewntrznej konspiracyjnej komrki wiziennej. Ewa Dreepolska i Teofila Ullowa, obie z Agencji Radiowej, przydzielone po pewnym czasie do czarnej pralni, pracoway rwnie w cznoci wiziennej. Ucieczka tych trzech odwanych kobiet wywoaa niebywa rado winiarek i szalon wcieko gestapowcw, gdy odkryli drog ucieczki. Winiarki dostay si na I pitro pustego budynku dla internowanych (na podwrzu gospodarczym Serbii), do ktrego dostarczya im dorobiony klucz straniczka Pawlakwna, i std ucieky przez nie okratowane okno po linie zrobionej z mocnych sznurw, przemyconych przez straniczk Rozali apisk. W tej wspaniale zorganizowanej ucieczce pomagay zewntrzne organizacje podziemne i wyej wymienione straniczki polskie. Poddano ostremu przesuchaniu dyurn przodowniczk Rososk oraz oddziaow czarnej pralni, Wer Karlson. Zarzuty, ktre im stawiano, byy cikie i uratowa je tylko fakt, e wachmajster, zwany Guciem, podczas apelu wieczornego i rannego przyj meldunek starociny celi bez liczenia obecnych. Wysano go pniej na front wschodni, gdzie zgin - tak przynajmniej mwili wachmajstrzy na Serbii.

Byo sporo udanych ucieczek z mskiego oddziau Pawiaka. Odwane i przemylane ucieczki winiw w pojedynk lub czciej grupami (po kilku, nawet kilkunastu) odbyway si najrnorodniejszymi drogami, a wic: przez dach warsztatw (w 1941 roku), przez zwyki stranicze (w 1942 roku), przez mur okalajcy Pawiak (w 1943 roku), przez okno warsztatw krawieckich po przepiowaniu kraty (w 1944 roku) i przez kanay (w 1944 roku). Due wraenie na wszystkich wywary trzy ucieczki, o ktrych blisze szczegy znane mi s z opowiada kolegw winiw. Dnia 3 III 1942 r. ucieko 4 winiw: Henryk Borucki z KOP, funkcyjny pisarz III oddziau; major Dobrski z KOP; Filipowicz z Komendy Gwnej ZWZ i Szpotaski z Delegatury Rzdu, b. wiceprezydent Warszawy, trzymany w izolacji. Uciekli oni przez zwyk stranicz, korzystajc z pomocy polskich stranikw: Kuczorskiego i Jankowskiego. W roku 1942 wizie Henryk Gaczyski (kapitan WP, Roman Kizny) wywoa prawdziw sensacj swoj ucieczk. Obarczony cik spraw, przebywa wiele miesicy w izolacji. Po zwolnieniu z izolacji pracowa na funkcji pisarza szpitala mskiego i utrzymywa czno z dr Ani Sipowicz-Gocick, ktra kontaktowaa go z jego czniczk wizion na Serbii, Barbar Romanowsk (prawdziwe nazwisko Zybert, obecnie Klukowska), a ta z kolei przekazywaa wiadomoci na zewntrz poprzez

Mateczk. czno ta pozwolia mu zapewni sobie pomoc organizacji podziemnej i uzgodni z ni termin ucieczki. Wieczorem 11 wrzenia Gaczyski przecisn si midzy murem a pierwszym prtem kraty w oknie pokoju lekarskiego na parterze, ktre wychodzio na (wykorzystujc tu nieco szersz przestrze) Pawi. O cakowitym powodzeniu tej ucieczki zadecydoway wic... maa gowa i szczupa posta Gaczyskiego. Pod koniec listopada 1943 roku prbowao ucieczki 7 winiw z kotowni. Po obezwadnieniu i zwizaniu dozorujcego ich stranika Aleksandrowicza wydostali si z Pawiaka; niestety, stranik, ktry za wczenie uwolni si czciowo z wizw i zaalarmowa gestapowcw, spowodowa natychmiastowy pocig z psami policyjnymi. Czterech uciekinierw pochwycono na terenie getta. Pastwiono si nad nimi bestialsko. Jeden, potwornie skatowany, wkrtce zmar. Trzech pozostaych powieszono z polecenia Gestapo na podwrzu Pawiaka, dnia 6 XII 1943 r., w miejscu widocznym: na drgu ciarowej wagi. Los reszty uciekinierw by rwnie tragiczny: dwch gestapowcy zastrzelili w getcie, trzeci popeni samobjstwo. Ucieczk Leona Wanata, wizionego ponad 4 lata na Pawiaku, pracujcego na funkcji pisarza w kancelarii niemieckiej, przeywalimy szczeglnie radonie. Bylimy z nim w serdecznej przyjani i wielokrotnie w naszej tajnej pracy korzystalimy z cennych informacji, jakich nam zawsze w miar moliwoci dostarcza. Gestapowcy z Pawiaka i Alei Szucha zwrcili uwag na pikne kaligraficzne pismo Leona i z tego powodu zatrudnili go w kancelarii, gdzie prowadzi rejestry winiw i winiarek oraz uaktualnia je bez przerwy w zwizku z bardzo czstymi transportami i egzekucjami. W ostatnim okresie istnienia Pawiaka, w roku 1944, gestapowcy parokrotnie zabierali Leona do Gestapo w Alei Szucha, gdzie przepisywa skorowidz winiw. W niedziel, 16 VII 1944 r., gestapowcy wywieli Leona do Gestapo, skd ju nie wrci na Pawiak. Nazajutrz w godzinach poudniowych dowiedzielimy si od rozwcieczonych esesmanw, e Leon uciek rankiem 17 lipca. W organizowaniu tej wspaniaej ucieczki, ktrej przebieg opisuje Leon Wanat w swojej ksice Za murami Pawiaka, braa midzy innymi udzia Maria Borowa, polska urzdniczka z depozytw wiziennych.

Cega
Straniczka Helena apiska, zwana Ceg, do czasu aresztowania Mateczki mieszkaa z ni i jej synem Marianem Kwiatkowskim w domu przy ulicy Ciepej. Obie byy moimi czniczkami zewntrznymi. Wiedziaam, e maj wsplnego szefa konspiracyjnego, Andrzeja Wejrocha. Wejroch, student IV roku medycyny, by jedn ze skrzynek AK w cznoci, organizacyjnej z Pawiakiem. Znaam go, bo naleelimy do tej samej grupy konspiracyjnej. Wwczas, w listopadzie 1940 roku, ostrzeony natychmiast po naszym uwizieniu, unikn naszego losu... Zdarzao si, e Mateczka lub Cega, penice czsto w rnych porach sub na Serbii, jedna przez drug przekazyway mi od swego szefa tajn poczt alarmow. Dlatego domylay si, e jestem ich skrzynk wizienn... Pewnego dnia milczcej zwykle i bardzo zdyscyplinowanej Cegle zebrao si na gadanie. W ogromnej tajemnicy zwierzya mi si, e Mateczka i ona nie mog zrozumie, jak to si dzieje, e nigdy nie pomyl si, jaki gryps i komu odda, a przecie - chocia one wiedz tylko o sobie

- przypuszczaj, e na pewno inne straniczki take zaatwiaj t sprawy, bo stale ktra z nich przychodzi do szpitala i czego ode mnie chce. Umiechnam si syszc te gone rozmylania Cegieki. W gbi duszy byam zadowolona, e o innych straniczkach-czniczkach nie wie nic pewnego. Uciam wic krtko jej domysy i zbagatelizowaam ca rozmow. Cega nigdy ju do tych tematw nie powracaa. Dnia 17 X 1943 r. w godzinach przedpoudniowych Marysia Kopciwna wracaa z apteki szpitala mskiego dwigajc materia opatrunkowy i leki. Na podwrzu Serbii miay spacer izolatki. Wrd kroczcych wolno, w pewnych odstpach jedna za drug izolatek Marysia rozpoznaa swoj dawn koleank, studentk stomatologii Mari Wejroch. Tamta rwnie zauwaya i poznaa Marysi, a widzc j w lekarskim kitlu domylia si widocznie, e pracuje w szpitalu, bo natychmiast po skoczonym spacerze wystukaa si z celi, podajc wachmajsterce, e czuje si le i prosi o pomoc lekarsk. Wachmajsterka nie oponowaa, winiarka bya bowiem w zaawansowanej ciy. Przyprowadzia j do szpitala i nic nie podejrzewajc wysza. Maria Wejroch podaa Marysi Kopciwnie niesychanie cenn informacj, ktra zawaya na losie Cegy i by moe innych z siatki wiziennej zewntrznej i wewntrznej. Mari Wejroch aresztowao Gestapo noc wraz z mem Andrzejem. Podczas rewizji w ich mieszkaniu prcz materiau obciajcego Andrzeja znaleziono rwnie nazwisko i adres jego czniczki, Heleny apiskiej. W chwili gdy Marysia Kopciwna przekazywaa mi otrzyman wiadomo, Cega, penica sub w szpitalu, posza umy si w ani, korzystajc z wolnego czasu. Ponura wiadomo o aresztowaniu Andrzeja Wejrocha i groba nowego niebezpieczestwa zadecydowaa; Cega musiaa natychmiast znikn z Pawiaka. Szczliwym zbiegiem okolicznoci miaa tego dnia sub przodowniczka Maria Rososka (Kaczusia), odwana i ofiarna konspiratorka, na ktrej pomoc zawsze mona byo liczy. Skontaktowaam si z ni niezwocznie, proszc, aby ze wzgldw na bezpieczestwo Cegy zwolnia j natychmiast ze suby, pozorujc to koniecznoci wykupienia deputatu wglowego czy kartoflanego. Przodowniczka Rososka, uprawniona w takich razach do wydawania straniczkom przepustek, zaczerwieniona ze zdenerwowania, nie wahajc si ani wier sekundy powiedziaa, eby Cega zgosia si do niej po przepustk. Rozmowa z Ceg nie posza jednak gadko. Wycignita mimo oporu z wanny przez Nono, przysza do szpitala z mokr, zarowion twarz. Spojrzaa na mnie brzydko, wymawiajc mi, e przeszkodziam jej w kpieli. Ale nie czas byo na dsy. Pokrtce powiadomiam j o grocym jej niebezpieczestwie w zwizku z wsyp skrzynki kontaktowej. Poleciam jej natychmiast opuci Pawiak, ukry si przed Gestapo w bezpiecznym miejscu, ale tak, ebym wiedziaa gdzie, i ostrzec Mariana, syna Mateczki Szubielskiej, ktry take musi si ukry. Przyrzekam, e zawiadomi organizacj, aby udzielono im wszelkiej dalszej pomocy. Gdy w najwikszym napiciu nerwowym koczyam plan popiesznego dziaania, usyszaam flegmatyczne zapytanie Cegy: A czy to konieczne?. Zrozumiaam, e ta skdind doskonaa konspiratorka nie zdaje sobie sprawy z niebezpieczestwa - czua si tu bardzo potrzebna i trudno jej byo rozsta si z nami. Mocne nerwy Cegy doprowadziy mnie do gniewu i moe za sabo przedstawiam jej groz chwili. Zmuszona byam po raz pierwszy uciec si do formy rozkazu: Prosz wykona moje polecenie, nie dyskutowa, nie ma chwili do stracenia, przez Kaczusi dalszy kontakt z nami.... Poskutkowao: nie oponowaa ju. Gdy opucia Pawiak, bya godzina 12.30. Oficjalnie koczya sub o 16. Inne straniczki Serbii - z wyjtkiem tej ze szpitala - miay zmian o godzinie 14. Powiadomiam o wszystkim Pajczka, ktra koczya sub w kpielowym o 14, polecajc jej przekaza jak najszybciej informacje odpowiedniej zewntrznej komrce konspiracyjnej wraz z prob o roztoczenie opieki nad spalon czniczk i Marianem.

Gdy pena niepokoju o dalszy los Cegy rozmylaam, czy zdy na czas opuci Serbi i czy dokadnie wykona polecenie, wybucha nowa bomba. Dowiedziaymy si, e okoo godziny 16 przyjechali na Pawiak gestapowcy z Szucha, aby aresztowa apisk. Na Serbii pracoway dwie straniczki o tym nazwisku: wyej wymieniona Helena i prawie o 20 lat od niej starsza Rozalia, zwana apci. Tak si zoyo, e tego dnia przed godzin 16 przysza do pracy Rozalia zastpujca chor koleank e szpitala kobiecego. Przy bramie wiziennej gestapowcy, sprawdzajcy dokumenty straniczek, zatrzymali oddziaow Rozali apisk i, nie wchodzc w szczegy personaliw, z punktu j aresztowali. Zatrzymanie Rozalii apiskiej, co niewtpliwie byo dla niej silnym przeyciem, w znacznej mierze przyczynio si do odwleczenia niemal o ca dob poszukiwa waciwej osoby. Potwierdzao ponadto prawdziwo; informacji podanych przez Mari Wejroch oraz suszno profilaktyki zastosowanej wobec Cegy. Dziwnym moe si wyda, e zatrzymanie Rozalii nie wstrzsno nami tak, jak poprzednie aresztowanie pracownikw polskiej suby wiziennej. Byymy wyjtkowo spokojne, e nic zego; nie spotka nasz kochan apci, e Gestapo zwolni j, stwierdziwszy jej tosamo i miejsce zamieszkania. Tak si te stao. Przed rannym apelem, gdy byo jeszcze zupenie ciemno, zjawia si w naszej celi apcia. Przysza jak zwykle na swj dyur, zmczona, blada po nieprzespanej nocy, ale umiechnita. Uciskaymy serdecznie nasz bohaterk, ktra z zadowoleniem i satysfakcj opowiadaa o swojej przeprawie. Aresztujcych j gestapowcw zaskoczy spokj, z jakim odpowiedziaa na pytanie, czy si ich nie boi: Kog to i dlaczego mam si ba?. Po przywiezieniu do Gestapo sprawdzono jej personalia, ktre zupenie nie zgadzay si z personaliami poszukiwanej straniczki o tym samym nazwisku. Przeprosili j grzecznie za pomyk, a poniewa byo Ju po godzinie policyjnej, zatrzymali na noc, polecajc, aby u nowo aresztowanych winiarek przeprowadzia dokadn rewizj. apcia mwic o tym zacza si gono mia. Akurat tej nocy na Szucha, kiedy - oczyszczonej ju z zarzutw - kazano jej przeprowadzi rewizj u nowo aresztowanych, Miaa obfite niwo: ulotki, komunikaty radiowe, notatki z adresami itp. Wszystko to zniszczya, podara na kawaeczki i spucia z wod w dyskretne nurty Wisy. Zawdziczajc tylko niezwykym, icie cudownym splotom wydarze, Cega umkna, jak to si mwi potocznie, pi minut przed dwunast. Jak nam doniosa przodowniczka Rososka, uzbrojeni w pepesze gestapowcy obstawili nazajutrz dom przy ulicy Ciepej, przeszukali mieszkanie straniczki apiskiej i ssiednie; nie znaleli jej i odjechali. Cega, ktra ukrya si u koleanki mieszkajcej na innej klatce schodowej w tym samym domu, zza firanki widziaa przez okno gestapowcw i uwierzya nareszcie, jak bliska bya swojej wasnej tragedii. Wieczorem opucia Ciep i otrzymawszy najdalej idc pomoc ze strony ludzi podziemia, przerobiona na zupenie inn osob, z now kennkart opucia Warszaw. Natomiast dzielny, 19-letni cznik, Marian Kwiatkowski, syn aresztowanej Mateczki, nie dowierza chyba zbytnio ostrzeeniu Cegy. Opuci co prawda mieszkanie, ale uda si do pracy, gdzie zosta aresztowany i przywieziony na Pawiak. Zgin w egzekucji 12 XI 1943 r. Dziki ofiarnej pomocy ludzi podziemia eks-straniczka Pawiaka, Helena apiska, przeywszy koszmar okupacji yje do dnia dzisiejszego. Jej imienniczka, stara apcia, pracowaa prawie do koca lipca 1944 roku. Nieraz myl o niej i widz wyranie przed oczyma jej zgarbion, drobn, szczup posta. Gdy przychodzia do naszej celi, ksztaty jej byy nieraz zaokrglone, zwaszcza biust. Po wyadowaniu produktw, zaopatrzonych w szyfrowane adresy winiarek, figura apci wracaa do stanu normalnego. Baymy si zawsze, e

kiedy wpadnie przy rewizji, ostrzegaymy j, ale dobra apcia, wiecznie niepoprawna, mawiaa: Paniusie drogie, wiecie dlaczego Pan Bg tak skpo ulepi moje ciao? Bo wiedzia, e gdy zajdzie potrzeba, bd je moga sztucznie powikszy.

Jecy
Naley podkreli osobliwy stosunek Niemcw do jecw wojennych rnych narodowoci: Polakw, Anglikw, Francuzw, obywateli Zwizku Radzieckiego i innych. Ju przez sam fakt wtrcania do wizie jecw wojennych i brutalnego ich traktowania amali midzynarodowe prawo wojenne. C dopiero mwi o rozstrzeliwaniu jecw! Latem 1943 roku przywieziono na Serbi 3 spadochroniarki radzieckie: Wier, zestrzelon nad Lwowem, stracono w ruinach getta; Natasz, ktra bya oficerem, skoczkiem spadochronowym z Moskwy, trzymano w izolatce na II oddziale i wywieziono jakoby do Berlina. Chodziy jednak suchy, e stracono i j w ruinach getta. Nazwiska obu dziewczt wyleciay mi, niestety, z pamici. Trzecia modziutka Lena Bondarenko - zgina rozstrzelana w getcie. Tym kobietom-jecom zdarto dystynkcje wojskowe, pozostawiono jednak mundury. Gestapowcy, zwaszcza niektrzy wachmajstrzy ukraiscy, traktowali je rwnie brutalnie jak winiw. A one nie pozostaway im dune: wytykay Ukraicom sualczo wobec Niemcw i zdrad wasnego narodu. Wczesn wiosn 1944 roku przyprowadzono na Serbi dwadziecia kilka kobiet radzieckich w mundurach oficerskich, podoficerskich i onierskich. Na okres kwarantanny zostay umieszczone na I oddziale, w ciasnym, oprnionym magazynie, gdzie nie byo prycz, tylko dugie pitrowe police. Po skoczonej kwarantannie zostay przeniesione do celi nr 21 na II oddziale, z zakazem kontaktowania si z Polkami. Grupa spacerujcych kobiet w mundurach i z dystynkcjami - z dowdc, kapitanem Jelcow na czele - budzia wielk sensacj w wizieniu. Godn postaw wobec esesmanw i Ukraicw oraz yczliwym stosunkiem do winiarek szybko zyskay sympati wrd Polek. Przez cay okres ich pobytu na Serbii najwicej opiekowaa si nimi straniczka polska Zofia Dllinger. Wielokrotnie przyprowadzaa je do szpitala pod pozorem choroby, mimo e mode, czerstwe dziewczta, przewanie Gruzinki, cieszyy si dobrym zdrowiem. Wrd nich byo kilka lekarek. Nie otrzymyway, rzecz prosta, ani korespondencji ani paczek ywnociowych - dokarmiane przez funkcyjne winiarki, nigdy nie byy godne. Zofia Dllinger przemycaa im sao, bielizn osobist i maliny, ktre tak lubiy. W celi pieway piknym chrem piosenki radzieckie. Latem 1944 roku prawie caa grupa zostaa przewieziona do obozu koncentracyjnego (podobno do Owicimia). Na oddzia mski przywoono te pojedynczo jecw polskich, angielskich, due grupy jecw radzieckich, ktrych los zwykle koczy si w ruinach getta... albo w celi, gdzie ich wieszano.

Internowani

W pewnych okresach przebywali na Pawiaku internowani: w roku 1941 (po napadzie Niemcw na Zwizek Radziecki) - obywatele Zwizku Radzieckiego; w pocztkach roku 1942 - ponad 100-osobowa grupa obywateli rnych pastw. Pod koniec roku 1942 Niemcy przywieli na Pawiak przeszo 200 internowanych, w wikszoci obywateli Stanw Zjednoczonych, przewanie polskiego pochodzenia. Do kobiet z tej grupy przylgna nazwa Amerykanki; w lipcu 1943 roku przywieziono na Pawiak z Hotelu Polskiego przy ulicy Dugiej ponad 400 internowanych ydw. Wszystkie internowane kobiety i niektre grupy mczyzn umieszczano w jednopitrowym budynku o nieokratowanych oknach stojcym na podwrzu gospodarczym Serbii - w zwizku Z czyni utara si w wizieniu nazwa: budynek internowanych. W myl umowy midzynarodowej, dotyczcej traktowania internowanych osb, Niemcy odnosili si do pierwszych 3 grup i przez krtki czas do ostatniej grupy (lipiec 1943 roku) rzeczywicie zgodnie z liter prawa i nawet z pewn uprzejmoci. Internowani mieli du swobod poruszania si po wyznaczonych przez Gestapo odcinkach wizienia. Wybierali swego delegata, ktry zaatwia im wszystkie sprawy na miecie. Kady z internowanych, domagajcy si konsultacji lekarskiej u profesorw na miecie, mg take wyj z Pawiaka po otrzymaniu na to zgody lekarza niemieckiego, ktry sam osobicie nie bada go, tylko podpisywa przepustk opierajc si na diagnozie lekarzy-winiw. Wizyty u lekarzy wolnociowych ustala delegat grupy z lekarzami funkcyjnymi, bo wrd internowanych znajdoway si rwnie wtyczki gestapowskie. Wtyczki te nigdy nie dostaway takich wnioskw (zgodnie z cich umow midzy nami a delegatem, ktry jednoczenie podawa nam - nazwiska niepewnych). Naley doda, e wrd internowanych bardzo wielu byo ludzi zaangaowanych w polskim podziemiu, nieraz nawet na szczeblach wyszych; znali oni charakter pracy lekarzy-winiw na Pawiaku i nasze nazwiska. To rozeznanie uatwiao nam wspprac. Ponadto internowani mogli porozumiewa si telefonicznie z miastem i otrzymywa dowoln ilo paczek ywnociowych; zostawiano im wszystkie kosztownoci, kufry, walizy, rzeczy osobiste; mieli prawo leczy si u wiziennego lekarza urzdowego, u lekarzy funkcyjnych i lekarza stomatologa na funkcji, o kadej porze dnia i nocy; mogli rwnie korzysta z lekw apteki wiziennej. O powyszych przywilejach dla internowanych urzdowo zawiadamiali nas gestapowcy. Jak mwiy mi pacjentki-z gmachu dla internowanych, ktre przychodziy do ambulatorium lub do ktrych byam wzywana, Niemcy zapewniali je, e po przejciu duszej kwarantanny na Pawiaku zostan odstawione najpierw do Vittel42 i dopiero stamtd bd mogy jecha do swego kraju. Internowani szybko zorientowali si w sytuacji winiw. Za gwnych informatorw suyli im wanie lekarze-winiowie, ktrzy podczas udzielania pomocy lekarskiej mwili, o metodach barbarzyskich przesucha w Gestapo, okruciestwach wachmajstrw, transportach do obozw koncentracyjnych, egzekucjach itp., w nadziei, e wiadomoci te zostan przekazane poza granice Europy. Oczywicie, rozmawialimy o tym wycznie, z ludmi zaufanymi, co do ktrych mielimy pene rozeznanie. Wrd Amerykanek, przewanie pochodzenia polskiego, spotykao si wiele niezwykle wartociowych kobiet z organizacji podziemnych. Z prawdziwym wzruszeniem wspominam, nieraz

42

Miejscowo we Francji, w departamencie Vosges, gdzie by obz dla internowanych.

Jadwig Grubersk, Kilisk, Wand Lisieck (operowan w owym czasie na wyrostek robaczkowy), Olejarczyk, Mart Williams i Laurence Loth. Amerykanki przychodziy do czsto po porad lekarsk; najpierw pojedynczo, pniej masowo zaczy chorowa. Przypominam sobie, jak internowane siostry zakonne, felicjanki, z matk generaln, Mari Simplicit, na czele, w okresie Boego Narodzenia 1942 roku zgosiy si do ambulatorium jako chore, i gdy eskortujcy je gestapowiec wyszed, zaczy spod obszernych habitw wyadowywa kilogramy soniny, boczkw, strucli itp. Maria Sokoowska i Wiktoria Krysiak (rodzina straniczki Uzarwny), i mne (niestety, nie pamitam ich nazwisk) przemycay ywno, dostarczan przez Delegatur Rzdu dla winiw. Szczliwie przemycone produkty, odebrane przez Wand Wilczask i dr Kononowicz, podzielone na porcje wdroway do najbardziej potrzebujcych: za porednictwem dr Kononowicz, dr Ossowskiej i innych funkcyjnych - na oddzia kobiecy, a za porednictwem dr Ani Sipowicz-Gocickiej i Marysi Kope - na oddzia mski. Zaprzyjanione Amerykanki przyszy po raz ostatni do ambulatorium wieczorem 17 I 1943 r., aby poegna si z nami. Rankiem 18 stycznia wyjechay do obozu internowanych w Vittel, zabierajc z sob obraz potwornego transportu winiw na Majdanek, ogldany w przeddzie na wasne oczy. Stosunek gestapowcw do ostatniej duej grupy internowanych w lipcu 1943 roku by zgoa inny ni do grup poprzednich. Przez kilka pierwszych dni traktowali oni t grup istotnie jak internowanych, co zreszt podkrelali na kadym kroku. Pewnego dnia Wyup przyprowadzi do szpitala internowan z niewielkim ropniem na udzie i zaznaczy, e ma by ulokowana w osobnej celi, aby winiarki nie mogy si z ni kontaktowa. Drzwi jej celi, tak zwanej zakanej, byy wbrew nakazowi tylko przymknite. Tote chora pod nieobecno gestapowcw moga swobodnie porusza si po caym szpitalu. Jej pikna, luksusowa bielizna raco kontrastowaa z koszulami i szarymi, poatanymi szlafrokami wiziennymi. Pocztkowo odnosia si do nas pogardliwie, chocia bya obsugiwana na rwni z wszystkimi chorymi, a porzdkowe szpitalne zjawiay si na kade jej wezwanie. Ktrego ranka przy apelu poskarya si Wyupowi, e jest le traktowana, e dostaje posiki za mao podgrzane... Dobrze wtedy oberwaam od Wyupa, ktry wrzeszczc i groc przypomnia nam, e to jest internowana, nie winiarka, trzeba j obsugiwa w pierwszej kolejnoci i o kadej porze, zawsze, ilekro tego zada. Gboko oburzona suchaam ze zdziwieniem wymysw wachmajstra, bo nie miecio mi si w gowie, aby czowiek wolny, majcy tyle ywnoci, e a wyrzuca do mieci zepsute produkty, na ktrych widok cieknie nam linka, moe zdoby si na oskarenie winiarek przed gestapowcem. No c... zarwno porzdkowe, jak intendent szpitala Wanda Wilczaska musiay na kade zawoanie chorej podgrzewa dla niej posiki na jedynym palniku gazowym, ktry obsugiwa wszystkie chore. Zamkny si serca nasze dla niej, lecz mimo to w miar skromnych moliwoci zaspokajaymy w peni kade jej yczenie. Po paru dniach zmieni si gestapowski front w stosunku do wszystkich internowanych. Cofnito im przywileje, nie mogli wychodzi na miasto, telefonowa i otrzymywa paczek. Zastosowano wobec nich ostry rygor wizienny; jedzenie wycznie z kota, regulaminowy spacer, zamykanie cel, trzykrotne w cigu dnia wypuszczanie do kcika.

Nasza internowana chora przerazia si nie na arty, gdy tak dotychczas troskliwy Weffels, zamiast wysucha nowych petycji, ze zoci zatrzasn jej przed nosem drzwi celi i potraktowa j, jak zwyk traktowa nas od lat... Dopiero wtedy zrozumiaa. Przepraszaa nas za wyrzdzon krzywd, tumaczya, e nie wiedziaa, kim jestemy. Przyjymy j teraz do naszego winiarskiego grona z otwartym sercem. Przypominam sobie nasze wsplne wieczorne pogawdki. Niby prorok przepowiadaa, e ju za pi dwunasta; Hitler, likwidujc w Polsce ostatnich ydw, niebawem wykoczy ostatnich policjantw, ktrzy jeszcze s potrzebni Niemcom... a zapewne i nas, internowanych... lecz wkrtce nadejdzie dwunasta, a wraz z ni koniec Hitlera... Byymy teraz w przyjani. Internowana, pragnc w jaki sposb wynagrodzi nam wyrzdzon krzywd, prbowaa raz po raz ofiarowa nam cos ze swoich kosztownoci i luksusowej odziey, ktrej miaa cae kufry. Nie moga zrozumie, dlaczego odmawiamy. Mnie na przykad chciaa da wspania koli, broszk i bransoletk z granatami, pniej usiowaa wmwi bodaj poczochy przeliczne, gazowe. Rozemiaam si i wreszcie wytumaczyam jej wprost, e najcenniejsze klejnoty, pienidze czy luksusowe szmatki od lat straciy dla nas wszelkie znaczenie; jedyne wartoci, jakie uznajemy, to czowiek, jego ycie, zdrowie i praca dla niego. Speszona i przekonana tym argumentem, nie robia nam ju adnych propozycji. Niezadugo, bo w lipcu, gestapowcy zarzdzili apel internowanych. Podajc jako pretekst wyjazd do Vittel, zgromadzili wszystkich na podwrzu Pawiaka, uprzednio ograbiwszy ich z mienia. Na apel doprowadzono rwnie dwie chore; t, o ktrej wspomniaam, i drug, po wieym poronieniu, on reysera filmowego. W godzin pniej gestapowcy odesali je z powrotem do szpitala. Ale adna z nich nie chciaa rozstawa si z bliskimi. Uspokajaam je, prosiam, aby si pooyy, lecz proby i perswazje nie docieray do nich. Zwloky si z ka i osabione, trzymajc si cian korytarza spieszyy si, aby zdy na transport... transport mierci w ruiny getta. Z grupy kilkuset internowanych ydw ocalao ponad 150. Zostali wywiezieni do obozu w Niemczech. Pozostaych stracono w ruinach getta w lipcu 1943 roku.

Dyskusje z Brcklem
Jak nadmieniam, Brckl, pochonity akcj wysiedlania mieszkacw getta, niewiele mia czasu na sw straszliw dziaalno w wizieniu. Wraz z jego powrotem do codziennej suby wrcia na Pawiak zmora. Znienacka, cichutko, skradajc si wpada do szpitala na Serbii z pejczem w rku, z nieodcznym wilczurem przy nodze, bardzo czsto pijany. Biega po szpitalu jak szaleniec, czepia si byle bahostki, obrzuca chore ordynarnymi wyzwiskami, zdziera karty gorczkowe z ek, wygraa, e sam wkrtce wszystkie pacjentki wyleczy. Wygld i zachowanie tego niebezpiecznego psychopaty budziy powszechny strach. Nawet jego duy wilczur szczerzcy gronie, zby i ypicy zymi oczami wydawa si przy nim uosobieniem agodnoci. Innym razem przychodzi osowiay pod dziaaniem jakiego narkotyku; robi wtedy wraenie manekina. Przemierzajc cele szpitalne to przyspiesza kroku, to zwalnia, to znw przystawa, oczy mia jakby nie widzce, wymachiwa rkoma, bekota co i wreszcie wychodzi.

Pewnego upalnego dnia zasta mnie w ambulatorium przy -segregowaniu lekw nadesanych przez Patronat. Jak dziki zwierz rzuci si na butelki z jecorolem. Policzy wszystkie i jedn zatrzyma dla siebie. Zada troch wody, wla do niej ca zawarto butelki i wypi apczywie znakomity roztwr, ktry nazwa lemoniad. To samo powtrzyo si nazajutrz, z t tylko rnic; e znacznie bardziej si obowi. Otworzy podrczn szaf apteczn i gdy stwierdzi brak kilku butelek, przekazanych dr Krysi Ossowskiej dla dzieci, rozzoci si, chwyci wszystkie pozostae i rozpocz uczt. By nienasycony, opija si jecorolem p na p z wod. Zlany potem, zadowolony z siebie spoglda na mnie badawczo. Zdawao si, e za chwil pknie, ale wci da nowej lemoniady. Byam przeraona tym nieprawdopodobnym akomstwem, a jeszcze bardziej utrat jecorolu. Ten cenny lek, przeznaczony dla naszych wiziennych maluchw, musiaam w przyszoci dobrze ukrywa. Brckl sprawdza nawet paczki patronackie, zawzicie poszukujc jecorolu. Uprzedzeni o tym koledzy lekarze ze szpitala mskiego brali od nas ten syrop na przechowanie i przynosili go pod nieobecno Brckla. Ktrego popoudnia wszed do naszej celi Brckl. Tak si zoyo, e byymy w komplecie. Powid po nas bdnym wzrokiem, z ust ciekaa mu lina, rce wykonyway jakie nie skoordynowane ruchy. Rozsiad si na krzele i zada swojej lemoniady. Tego dnia lepiej, byo nie odmawia mu, otrzyma wic lemoniad. Uj kubek trzsc si rk i niosc go do ust rozlewa pyn po stole. Wolniutko, maymi ykami popija lepk, ciemnowiniow ciecz, ktra ciekaa mu z warg. Gdy wreszcie wysczy ostatnie krople, wcale nie mia zamiaru odej. Obserwowa nas, a my jego. Oczekujc, co te jeszcze wymyli, milczaymy jak zwykle. Pod tym ostrzaem spojrze Brckl nieoczekiwanie zacz wywody polityczne i midzy innymi stwierdzi, e waciwie Polski nie byo, nie ma i nigdy nie bdzie, ani za rok, ani za sto lat. Nie mogc si powstrzyma zapytaymy go wprost, czy wolno nam zabra gos w tej sprawie. Zgodzi si, a nawet zaznaczy, e chtnie porozmawia na ten temat. Rozpocza si wic dyskusja. Nie oponowa zbytnio, gdy historycznie udowodniymy istnienie Polski, odrzuca jednak ewentualno, e kiedykolwiek kraj nasz bdzie suwerenny, a jako argument podawa aktualny stan faktyczny, bdcy wynikiem dotychczasowej polityki fhrera, jego ludzi i Gestapo. Plan Hitlera - cign Brckl przewiduje ostateczn likwidacj ydw, potem Polakw i wreszcie wszystkich Sowian. Gestapo konsekwentnie, planowo i a do skutku bdzie niszczy Polakw poprzez aresztowania, apanki, obawy, obozy koncentracyjne itp. Doda, e przecie my, inteligentki, tak dugo tu przebywajce, widzimy chyba, kogo oni aresztuj; teraz przede wszystkim dziaaczy politycznych, gospodarczych, spoecznych, profesorw, nauczycieli, byych oficerw WP, intelektualistw, prawnikw, lekarzy, inynierw i wysoko kwalifikowanych rzemielnikw. W nastpnej kolejnoci pjd robotnicy, chopi i inni. Z caym cynizmem doda, e wobec tego nie ulega wtpliwoci, i Polska nigdy nie powstanie. da i czeka, abymy przyklasny jego obdnym wywodom. Na to jednak nie mogymy si zdoby. Gos zabraa Krysia. Brckl, ktry do tej pory trzyma si form dyskusji, nagle poczerwienia, nabiege krwi oczy Wlepi w Krysi i bekoczc z wciekoci zagrozi, e tak jak Gestapo niszczy cay nasz nard, tak on zlikwiduje teraz Krysi i nas wszystkie... Praw rk wolno przesuwa w kierunku pasa z rewolwerem i zacz otwiera kabur. Nie wierzycie? - wrzasn i nieprzytomnie spojrza kolejno na nas wszystkie, zatrzymujc wzrok na Krysi. Uamki sekund potwornego napicia - jeszcze moment, a padnie strza; zastrzeli Krysi, potem nas. Ale rwnoczenie opanowanie Krysi i pozostaych doszo do szczytu. Przeraliwie blada, lecz najspokojniej w wiecie Krysia wyjania, e to bya tylko dyskusja, my za zdajemy sobie spraw, e on jest w tej chwili panem naszego ycia i mierci; wiemy, e moe z nami zrobi, co zechce. Brckl zapi kabur, zsun rk z rewolweru. Zadowoli si wida t odpowiedzi, bo z szaleczym miechem wyszed szybko z celi. Pena buty i grozy dyskusja Brckla bya nie tylko propagand

potgi Rzeszy, lecz przede wszystkim recytacj dobrze wyuczonej lekcji o planach Hitlera i tajnej policji niemieckiej, o ich metodach i sposobach prowadzcych do dalszej systematycznej zagady biologicznej caego narodu polskiego.

Przepiowana krata
We wrzeniu i padzierniku 1943 roku - okresie obfitujcym w cikie wizienne przeycia - grupa lekarska na Pawiaku i Serbii wystawiona zostaa dodatkowo na trudn prb... W poowie wrzenia wadze organizacji podziemnej zawiadomiy nasz cel o przygotowywaniu ucieczki dla nas i kolegw lekarzy ze szpitala mskiego; szczegy miay by podane pniej. Na razie przemycono do wizienia oryginalne angielskie wosy do piowania krat i polecono nadpiowa krat okna w aptece przy szpitalu mskim, ktre wychodzio na ulic Pawi - tdy miaa wie droga na wolno. Dalsze dyrektywy mielimy otrzymywa stopniowo. W aptece pod sta zmienn stra dra liwickiego i Leszka Torchalskiego (winia na funkcji aptekarza) nasz dzielny chirurg Felu Loth w pocie czoa dokonywa bez szmeru niecodziennego zabiegu: misternie podpiowywa jeden z prtw kraty okiennej. Po paru dniach cikiej operacji gruba elazna sztaba trzymaa si, mona rzec, na wosku. Wystarczyo jedno lekkie szarpnicie, eby j obali. Pocztkowo bya mowa o ucieczce 9 winiw. Po bliszym rozpatrzeniu moliwoci i na nasz prob powikszono t grup o 11 osb. Na razie tajemnica nie moga wyj poza cel lekarzy. Opuszczenie gmachu przez 20 ludzi miao trwa najwyej 2 minuty. Biorc pod uwag kondycj winiw, musz przyzna, e byby to wyczyn nie lada. Ukradkiem improwizowaymy prbne wiczenia, ktre, cho powtarzane wielokrotnie, nie szy za dobrze. Ale stokro gorsza bya gimnastyka myli: czy mimo polecenia wadz organizacyjnych z zewntrz mamy prawo opuci chorych, osamotni ich, moe nawet pozbawi wszelkiej opieki lekarskiej? Czy uratowanie naszych gw od mierci nie spowoduje gronych represji gestapowcw w stosunku do chorych i pozostaych winiw? Czy nici pracy konspiracyjnej wewntrznej - nagle zerwane w jej gwnym pionie - bdzie mona powiza od nowa? Na te pytania znajdowalimy tylko jedn odpowied: nie. Ale trudno te obroni si przed natarczyw myl, e przecie od 1940 roku prawie wszyscy yjemy na kredyt, e lada dzie mog wykona na nas wyrok mierci. Kady wizie polityczny ma prawo do ratowania si ucieczk, nie istnieje na wiecie sia, ktra by mu tego zakazaa, tym bardziej e my dostalimy teraz wyrane polecenie. Wszystkie ywe stworzenia walcz do ostatniej chwili o swoje ycie, jeli maj bodaj iskierk nadziei. A oto wolno otwiera si przed nami... Ale zaraz potem nadchodziy refleksje i sprzeciwy - i tak w kko.

Z tej wewntrznej rozterki zwierzam si Ani, ktra stacza z sob podobne boje. Postanawiamy nie dzieli si t udrk z naszymi wsptowarzyszkami w celi ani z kolegami ze szpitala mskiego, ktrzy na pewno przeywaj to samo. Zdajemy sobie spraw, e ujawnienie chci wycofania si z tej akcji teraz lub w chwili realizowania jej - moe utrudni ucieczk naszym przyjacioom, pokrzyowa plany dziaania organizatorom z zewntrz, kto wie - moe nawet zepsu ca akcj?... I w tej dyskusji z wasnym sumieniem naley te rozway spraw odpowiedzialnoci za zaprzepaszczenie jedynej szansy ratunku, jak stwarza nam wspaniaa gotowo kolegw z podziemia. W dodatku, biorc pod uwag wszystkie za i przeciw, rozumiemy, e jeli obie w ostatniej chwili zrezygnujemy z ucieczki i zostaniemy tutaj, czeka nas tylko szybsza mier. Wic jaka z tego korzy? Jaki to ma sens? Intensywna praca myli szarpie zmczony mzg, utrudnia logiczne rozumowanie... Z zewntrz, z wolnoci, bez adnych sugestii z naszej strony przychodzi niebawem... odwoanie ucieczki. Dowdztwo dochodzi do wniosku, zreszt chyba susznego, e nasza ucieczka z wizienia spowoduje zniszczenie tak dobrze zorganizowanej siatki konspiracyjnej. Odwoani niemal od progu wolnoci, pozostajemy na polu podziemnej walki w wizieniu. Przepiowana krata okna w aptece staje si nasz zmor. Nie sposb jej zszy. Tu nawet Feluchirurg niewiele mg zdziaa. Zaklei j plastelin, pomalowa olejn farb... Draymy co dzie, prawie przez rok, o naszych chopcw ze szpitala. Oni i my, gdy przychodzilimy do apteki, odwracalimy si od chorego prta, eks-zwiastuna wolnoci, aby oczyma nie sprowokowa gestapowcw, ktrzy lubili chwyta si rkoma krat. Chyba tylko opatrzno czuwaa nad nami. Dobrze si jednak stao, e nie powiadomilimy przedwczenie pozostaych koleanek i kolegw desygnowanych do ucieczki. Uniknli bowiem tych wstrzsw i zawodu, ktre byy naszym udziaem.

Przeyam wasn mier

Od dugich miesicy czna ilo winiw na Pawiaku wynosia ponad trzy tysice. Balimy si tej liczby, gdy wiadomo byo, e i tak ju przepenione cele wizienne nie s zdolne pomieci wicej osb. Co prawda hamowao to na krtki okres przypyw nowych winiw, lecz jednoczenie przypieszao transporty do obozw koncentracyjnych i dorane wyroki mierci. Szy wiksze i mniejsze transporty do obozw, odbyway si masowe i grupowe egzekucje w ruinach getta. Zmniejszony wskutek tego stan liczbowy winiw na Pawiaku utrzymywa si nieraz par dni, a czasami ledwie par godzin. Cele rwnie szybko zapeniay si, jak oprniay. Luksusowe limuzyny lub olbrzymie budy wizienne nieustannie przywoziy imiennie aresztowanych i - okresowo, wielkimi falami - ludzi ujtych w Warszawie w masowych apankach i obawach jako element niebezpieczny i podejrzany o udzia w bandach. Na Serbi przywoono chopki dostarczajce dla wygodzonej Warszawy ywno z okolic Ostrowia, Siedlec i innych, podmiejskich. Na podwrzu Serbii w niezliczonych koszach i koszykach gdakay kury, popiskiway kurczta, ggay gsi, kwakay kaczki. Gestapowcy zabierali kobietom cay dobytek, niektre zwalniali, wikszo najbliszym transportem wywozili do obozw koncentracyjnych. Ludzi z apanek traktowano rnie; jednych kierowano na Skaryszewsk (punkt rozdzielczy do obozw pracy w Niemczech), innych zatrzymywano

na Pawiaku i po zniszczeniu ich kennkart czy zawiadcze z zakadw pracy wywoono - czsto bez przesucha - do obozu koncentracyjnego; wielu tracono w egzekucjach. Bardzo rzadko zdarzay si wypadki zwolnie. Od poowy wrzenia 1943 roku wikszo nowo aresztowanych czy ujtych w apankach przesuchiwao Gestapo w dawnej kaplicy na oddziale mskim Pawiaka. Aeby pomc warszawskiemu Gestapo w szybkim likwidowaniu nowych, a take starych spraw, cignito Gestapo radomskie, rwnie sprawne w okruciestwie. Ta czcza formalno, zwana przesuchaniem, odbywaa si codziennie od wczesnego ranka do pnego wieczora i najczciej koczya si tak samo: nazajutrz midzy godzin 9 a 10 rano prowadzono winiw na egzekucj w ruiny getta.

Dnia 30 IX 1943 r. okoo godziny 13 do naszej celi wszed wachmajster Krger. W rku trzyma duy arkusz papieru; wyczyta moje nazwisko i kaza mi i z sob na przesuchanie, jak powiedzia. Gdy odwrcony do mnie plecami przeglda list, zdyam rzuci na ni okiem i zauwayam - wrd wielu innych - nazwiska Ani i Marysi, podkrelone czerwonym owkiem... Trwao to uamek sekundy, ale Krger widocznie zorientowa si, e podgldam list, bo odwrci si nagle i wyprowadzi mnie z celi. W drodze do kancelarii Pawiaka usiuj przypomnie sobie ostatnie kontakty: moe jaka wsypa, moe przychwycony gryps? Obmylam ewentualne tumaczenie i odpowiedzi, rwnoczenie staram si o wszystkim zapomnie. ledztwo w mojej sprawie ju dawno zakoczone... w padzierniku 1942 roku sturmscharfhrer Hiersemann urzdowo powiadomi mnie o mierci mego ma w Owicimiu. Czyby dalsze konsekwencje donosu, ktry unterscharfhrer Weffels zoy u dra Bomeiera w zwizku z akcj grypsow?... Boe, dlaczego nazwiska Ani i Marysi podkrelono czerwonym owkiem? A lista zawieraa jeszcze tyle nazwisk... Co to wszystko znaczy? Id w milczeniu dobrze mi ju znan drog, staram si podtrzymywa w sobie sab iskierk nadziei, e wszystko dobrze si skoczy, odpycham natrtne pytania, ktre, jakby przeciwko mnie sprzysione, wracaj tumnie... Wchodzimy na korytarz kancelarii. Jest tu kilka winiarek - nowe, adnej nie znam. Gestapowcy spisuj dane personalne, dat, miejsce aresztowania. Gdy z kolei podaj moje, gestapowiec z nag zoci przerywa i krzyczc wmawia we mnie, e byam aresztowana w Grudzidzu (tu musz wyjani, e cenzura odnotowywaa numer referatu na legalnej korespondencji od i do winia; na moich kartach prcz numeru referatu IV A 3c figurowa dopisek: Stapo Graudenz)... Broni si tumaczc, e nigdy nie byam w Grudzidzu, e aresztowano mnie w Warszawie... i zaczyna mi si pomau wszystko wyjania: obcym referentom, ktrzy nie dysponuj caoci akt naszej sprawy (dawno przesano je do Berlina) wszystko si popltao. Dowodzi tego nastpne pytanie: Przyczyny aresztowania?. Odpowiadam bez zajknienia: Zostaam niesusznie oskarona. Obrzucaj mnie stekiem wyzwisk. Prowadz nas po schodach do dawnej kaplicy na oddziale mskim. Byam tu jeden jedyny raz z Zygmuntem i Marysi Kope, gdy legalnie wykradalimy najlepsze leki, zmagazynowane przez gestapowcw po zrabowaniu aptek w getcie. Jake inaczej teraz wyglda ta dua sala dawnej kaplicy! Przypomina hal biurow: nieskoczona ilo biurek, tum siedzcych i stojcych gestapowcw wyszej i niszej rangi, cywilw o twarzach okrutnych, z pirkami przy zielonych kapeluszach, sekretarki piszce co na maszynach. Hala rzsicie owietlona, ale mroczno w niej od dymu cygar i papierosw. Niesamowity ruch, podniecenie, popiech,.. Stoj druga w szeregu. Oficer Gestapo

siedzcy obok sekretarki przy biurku, pochylony nad stert papierw, pyta pierwsz winiark o personalia. Szybko je sprawdza i ryczy: Raus, aber schnell!43. Teraz moja kolej. Podaj nazwisko, imi, dat aresztowania: 24 XI 1940 r. Cisz, ktra panowaa przez sekund po mojej odpowiedzi, przerywa potne uderzenie pici w biurko i wcieky wrzask gestapowca, ktrego oczy raczyy mnie teraz zauway: Was machst du noch hier? Lebst du noch?44. Musz przyzna, e to pytanie zaskoczyo mnie chyba tak samo, jak gestapowca moja odpowied: Wanie nie wiem, ale jeszcze yj... Widzc mnie w lekarskim fartuchu, ktrego ponaglana przez Krugera nie zdyam zdj, zapyta mnie o zawd. Odpowiedziaam, e jestem lekarzem i pracuj w szpitalu kobiecym... I znowu krtka cisza, jakie szepty, narady wrd gestapowcw, wreszcie podniesiony gos: Los, rrraus!. Konwojowana przez wachmajstra z powrotem na Serbi, usiowaam cokolwiek wywnioskowa z tego przesuchania, ktre byo krtkim sprawdzeniem personalii. Dlaczego rozwcieczy ich fakt, e omieliam si jeszcze istnie? W celi opowiedziaam o wszystkim koleankom nie wspominajc jednak, e nazwiska Ani i Marysi figuruj na licie... I one rwnie nie mogy zrozumie sensu i celu niezwykego przesuchania. Naleao czym prdzej powiadomi o tym kolegw lekarzy ze szpitala mskiego i zaczerpn stamtd wiadomoci. Wziam jako kart wstpu kilka butelek z moczem do badania i udaam si do laboratorium analitycznego przy szpitalu mskim. Przechodzc przez ambulatorium szpitala mskiego zastaam tam Zygmunta i Felka. Zaskoczyo mnie, e siedz bezczynnie, milczcy i przygnbieni, podczas gdy w najgorszych okresach zachowywali zawsze pogod ducha i umiech. Aby wprawi ich w lepszy nastrj, sil si na humor i pytam: - Co si z wami dzieje? Chandra? Tsknota? Na twarzy Zygmunta pojawia si wreszcie tak charakterystyczny dla niego, niky umiech; oczy obu pozostaj jednak smutne. Pokrtce dowiaduj si, e w godzinach rannych wachmajster Brockmann z kancelarii niemieckiej Pawiaka zabra Leszka Torchalskiego; doczyli go do licznej grupy winiw przeznaczonych na egzekucj w ruinach getta. Poprzedniego dnia, 29 IX 1943 r., w godzinach poudniowych wezwano Leszka na przesuchanie w kaplicy, gdzie sprawdzono tylko jego personalia i dat aresztowania (5 V 1940 r., w cikiej sprawie). - Czy jestecie pewni, e Leszka...? - pytam zdruzgotana. Moe jest na jakim oddziale? Moe zwolniony? - Sprawdzilimy, nie ma go... Na celkwce w kancelarii litera U To dostateczny dowd, e Leszka rozstrzelano - mwi cichym gosem Zygmunt. W milczeniu przeywamy cios, ktry uderzy w nasz najblisz konspiracyjn rodzin pawiack... A wic zaczo si, wykonuj dawno wydane wyroki. Czy im powiedzie, e i ja...? Na razie nie mam odwagi, moe pniej. W laboratorium odwirowuj kilka osadw, manipuluj mikroskopem - tak na wszelki wypadek, gdyby weszli gestapowcy na kontrol. Czsto, gdy tu przychodziam, wyrastali jak spod ziemi i niby interesujc si preparatami wlepiali oko w mikroskop i porywali si na naukowe dyskusje. Robota mi nie idzie, raz po raz z brzkiem spada szkieko rozbijajc si w drobne kawaki. Za czy dobra wrba? Czowiek staje si przesdny. Czy i jak im powiedzie o moim przesuchaniu? Dochodz do wniosku, e powinnam... oni te musz by na to przygotowani. Sysz kroki na
43 44

Precz i to szybko! Co tu jeszcze robisz? yjesz jeszcze?

schodach do laboratorium. To, na szczcie, nie gestapowcy. Do laboratorium wchodz Zygmunt i Felu. Wydaje si, e postarzeli nagle o wiele lat. Z trudem, ale powiedziaam im wszystko. Do dzisiejszego dnia pamitam sowa Zygmunta: A wic i ty te.... Na roztkliwianie si nie ma czasu, nie mog tu za dugo siedzie, lada chwila moe wej gestapowiec. Jeszcze mobilizuj siy, aby trzyma fason... Ju w progu sysz, jak ktry z nich mwi: Skoro tak by musi, to niech nas wszystkich razem... Co dzie kogo... to ponad siy.... Doznaam wwczas uczucia, ktrego nie da si opisa. W odrtwieniu i obojtna na wszystko, jakby to ju nie ja, wracaam na Serbi. Moje towarzyszki z celi zrozumiay sytuacj. A nazbyt wyranie wyczytaam w ich oczach lk i rozpacz na wie o losie Leszka, a jednoczenie niepokj o mnie. Nie prboway mnie ani uspokaja, ani pociesza - byam nazbyt spokojna, nie umiaam rozpacza, nie zdobyam si na zy, ale co we mnie zamaro. Niemal mechanicznie poegnaam si z drem Wackiem. Dotara do mnie wiadomo, e on ju wie... Podczas gdy asystowaam przy ambulatoryjnych przyjciach jego pacjentw, zauwayam, e nie jest pogodny jak zwykle. Chc tu doda, e dr Szczepan Wacek nalea do tych ludzi, ktrych mona by nazwa rozumnie dobrymi, a ponadto umia przekazywa innym wasn pogod ducha. Nie opuszczaa go ona w chwilach bardzo trudnych, ktre czsto mu si zdarzay, bo nigdy nie unika ryzyka w swojej odwanej dziaalnoci konspiracyjnej... A gdy dzisiaj mnie egna, wszystko, co myla, wypowiedzia spojrzeniem. Byo to prawdziwie ciepe i serdeczne poegnanie - bez sw. Wrciam do celi. Wesza Jadzia Jdrzejowska. Mwia co... potem cichutko wysza... Nieco pniej Agnieszka Biegaska, przyjacika z kolumny sanitarnej, zapytaa, czy moe mi postawi kaba. Jak chcesz, Agnieszko.... Agnieszka skwapliwie rozoya karty, a gdy je odczytywaa, mylami byam gdzie indziej. Nie syszaam, co mwi. Ocknam si dopiero wtedy, kiedy ju koczya kaba wskazujc na ukad kart, ktry w tumaczeniu wiziennym mia oznacza powrt do domu. Umiechnam si, aby j upewni, e wierz w te optymistyczne horoskopy. Jake drogie i bliskie byy mi koleanki przecigajce si w tych niezrcznych kamstwach, przewiadczone, e mi to potrzebne! Jake kochana bya Agnieszka, ktra wzia na siebie trudn rol dobrej wrki i zagraa j z wielkim przekonaniem!... Przy wieczornym obchodzie zastaam idealny porzdek w szpitalu. Chore leay w kach, panowaa absolutna cisza, adne - nawet ciko chore - nie uskaray si na nic, a gdy pytaam, czy im czego nie trzeba, mwiy, e nic, e czuj si dobrze. Byo to na pewno robione w najlepszej intencji, ale ja wolaabym, aby byo jak zawsze, jak jeszcze dzi rano, kiedy to kada, byle zatrzyma mnie przy sobie, skarya si na rnorakie dolegliwoci i braki. Dziwny smutek dawa si odczu we wszystkich celach... Odniosam wraenie, e patrz na mnie jak na kogo z tamtego wiata. Wachmajster Weffels, odbierajcy ode mnie codzienny meldunek o stanie celi nr 52 przy apelu wieczornym, prawie go nie sucha, szybko przebieg cele szpitalne... Po apelu napisaam gryps do mego rodzestwa i teciw. Zawiera par sw poegnania. Oddaam go Ani z prob o przekazanie gdy mnie zabior z celi - przodowniczce Rososkiej (Kaczusi), ktra od czasu do czasu kontaktowaa si z moj rodzin.

Noc spdziam bezsennie, wrd majakw; rozmylaam o minionym yciu; egnaam si z blisk, a tak dalek rodzin... prbowaam oswoi si ze mierci, przygotowa si duchowo na moment egzekucji. Ranna pobudka przywoaa mnie do codziennoci. Wyup znw przebieg szybko przez szpital, nie odbierajc meldunku z naszej celi. Rano, jak co dzie, robi obchd szpitala i - jak wczoraj - adnych skarg, wszystkie chore czuj si dobrze, tylko ich twarze bledsze ni zazwyczaj i zmczone oczy mwi mi o nieprzespanej nocy... Przyjmuj chore zgoszone z oddziaw. Spogldam na zegarek: sma. Jake wlecze si czas! Niechby si to ju stao jak najprdzej... Pracuj, a waciwie zmuszani si do pracy, napicie dochodzi do szczytu. Czekanie na mier, gdy si wie, e musi ona nastpi, nie jest atwe. Przychodzi tylko jedno pragnienie: aby to czekanie trwao krtko. Winiarki, nie znajce wielu podstpnych metod gestapowskich, byy na pewno w lepszym pooeniu. Te nowo aresztowane wczoraj, wezwane ze mn na przesuchanie, nie wiedziay, co je czeka. Mina godzina 8.30, 9.00, 9.30. Zadaj sobie niesychany przymus i badam bez przerwy zgaszajce si chore. Wci patrz na zegarek, nie rozumiem pyta, skarg, prb; to znw chwytam si na tym, e dziaam jak automat. Przytomniej na krtko, uwiadamiam sobie, e one przecie yj i cierpi, a ja... ja czy tylko moje ciao, od ktrego duch ju si oddzieli? Dlaczego nie zabieraj? Prdzej... prdzej... Wraca obdna myl... o godzinie 9.50 drzwi gabinetu otwieraj si. Jestem gotowa... id... Ale c to znaczy?... Gdzie gestapowiec?... Nie wiem, moe to znowu majaki? Przede mn stoi Zygmunt. Umiecha si. Czuj dotyk przyjaznej rki. I szybko przemyka myl: Jeszcze jedno pocieszenie? Ostatnie?. Umiech przyjaciela dziaa kojco jak balsam na mzg skoatany oczekiwaniem koca... Zygmunt prosi, abym na chwil przerwaa badanie chorych. Mwi agodnie: - Bd spokojna... - Przecie widzisz, e jestem spokojna - przerywam, ale sysz wasny gos: jest stumiony. - Pracuj normalnie, nic ci w tej chwili nie grozi, wszystko zaatwione. I w krtkich sowach opowiada, w jaki sposb ocalelimy i ja, i reszta przyjaci z funkcyjnego personelu lekarskiego i kolumny sanitarnej... Powrt do ycia... w tamtej chwili byo to chyba jeszcze trudniejsze ni pogodzenie si z nie dokonan, ale psychicznie przeyt mierci. I dopiero teraz spyny zy. Wyda si moe paradoksem, e niewykonanie na mnie wyroku mierci zawdziczam interwencji winia, dra Zygmunta liwickiego. Ale tak byo. Krytycznego dnia dr liwicki poprosi o przyjazd lekarza niemieckiego, dra Bomeiera, motywujc to piln konsultacj lekarsk w szpitalu wiziennym. Dr Bomeier natychmiast zjawi si na Pawiaku ze swym felczerem Lindnerem. Zygmunt przedstawi mu nasz sytuacj z ca odwag i szczeroci. Na zakoczenie krtkiej rozmowy wyrazi ostatni prob: aby wyroki mierci wykonano jednoczenie na wszystkich, cznie z nim... Sturmbannfhrer dr Bomeier otrzymawszy od Zygmunta dokadne informacje o Leszku, o mnie i nastpnych kandydatkach: Ani i Marysi, by zirytowany. Niezwocznie uda si z felczerem Lindnerem do kancelarii niemieckiej na Pawiaku, domagajc si, aby - nim wrci z Alei Szucha - bez jego wiedzy nie wyprowadzono za bram wizienia adnego funkcyjnego winia z sanitariatu, szpitala i kolumny sanitarnej. W kancelarii zostawi Lindnera, ktry mia czuwa nad wydanym

rozkazem. Po ptoragodzinnej nieobecnoci dr Bomeier wrci z Gestapo. Powiadomi Zygmunta, e na razie sprawa moja i reszty zagroonych z sanitariatu jest wycofana i chwilowo nic nam nie grozi. Bya to nie pierwsza i nie ostatnia skuteczna interwencja dra Bomeiera, ktry odnosi si przychylnie do winiw i w bardzo wielu wypadkach pomaga, w miar swych moliwoci, nie tylko czonkom sanitariatu, lecz rwnie innym winiom bez wzgldu na ich narodowo i stawiane im zarzuty.

Cela nr 23-WBT
Nie zdyymy ochon po ostatnich mocnych wraeniach, gdy niebawem przyszy nowe. Trudno nawet dzi z perspektywy czasu oceni, ktre z nich byy silniejsze. W pierwszych dniach padziernika 1943 roku na Pawiaku zacz si niezwyky ruch. Od Leona Wanata dowiedzielimy si, e w kancelarii niemieckiej dniem i noc wre praca, napywaj wci zlecenia z Szucha, bo przygotowuje si duy transport. Gestapo dziaa szybko. 3 padziernika na dziedzicu spacerowym Serbii trwaj od rana jakie przygotowania. Ustawiono tam stoy z maszynami do pisania i krzesa; wstrzymano codzienny ruch winiw. Nie ma przyj ambulatoryjnych, na prno chore wystukuj si z cel. Kolumna sanitarna zamknita w celach, szpital zamknity, funkcyjne nie id do pracy. We wszystkich warsztatach cisza. Oczekiwanie, ktre wydaje si wiekiem, przerywa gone trzaskanie krat oddziaw i drzwi cel. Pada ostra komenda niemiecka: Alle raus, aber schnell!45. Sycha tupot szybkich krokw winiarek, ktre schodz po elaznych schodach. Z okien szpitala przy pomocy ustawionych lusterek obserwujemy, co si dzieje: na dziedzicu komendant wizienia, tum esesmanw i cywilw, kilkaset kobiet spdzonych z wszystkich cel, przy maszynach siedz sekretarki, krc si wachmajstrzy niemieccy i ukraiscy. Wikszo winiarek lekko ubrana. W popiechu nie zdyy woy cieplejszych okry. Otwieraj si drzwi szpitala. Gestapowcy wywouj nas kolejno z celi nr 52 i wyprowadzaj na dziedziniec. W szpitalu zostay tylko chore. Rozpoczyna si wielogodzinny apel. Licz nas, sprawdzaj nazwiska, segreguj nas i ustawiaj po prawej i lewej stronie. Znowu licz, znowu sprawdzaj, lew grup winiarek przerzucaj na prawo, te z prawej - na lewo. Maszyny wystukuj dyktowane zlecenia. Nieustannym wrzaskiem gestapowcy popdzaj nas, przesuwaj jak przedmioty z miejsca na miejsce. Wreszcie zostajemy podzielone na 3 grupy. Zdenerwowane winiarki nie wiedz, ktra z wydzielonych grup jest lepsza. Dugie stanie na dokuczliwym chodzie potguje niepokj. Lewa i prawa grupa s prawie rwne. W kadej ponad dwiecie kilkadziesit kobiet. Trzecia grupa rodkowa - liczy 21 winiarek. W tej grupie znalazy si wszystkie moje wsptowarzyszki z celi nr 52: Ania Sipowicz-Gocicka, Marysia Kope, Krysia Ossowska, Irena Kononowicz, Wanda Wilczaska i ja, oraz funkcyjne: Jadzia Jdrzejowska, Genia Grska (Alina Szemiska), Stasia Wjcik, Irena Kryst-Niewiarowska, siostry Gela i Inka Guzy, Dietrich i inne. Zwrcio nasz uwag, e selekcja odbywa si teraz inaczej ni dotychczas. Poprzednio przy podobnych apelach dzielono winiarki na 2 grupy i wkrtce po ukoczonym apelu wiadomo byo, ktra grupa zostaje w wizieniu, ktra idzie w transport. Dzi podzielono nas na 3

45

Wychodzi wszyscy, prdko!

grupy - do szybko wyjani si los lewej i prawej: pierwsz przeznaczono do transportu, druga miaa pozosta jeszcze w wizieniu. My, w naszej grupie rodkowej, otrzymaymy rozkaz przeniesienia naszych rzeczy osobistych do celi nr 23 na II oddziale, i tu nas zamknito. W szpitalu chore zostay bez opieki lekarskiej... Spora gromadka starych winiarek obsiada prycz, komentujc ciszonym gosem przedziwne zarzdzenie, ktre zdaniem naszym nie mogo wry nic dobrego. Pozostae winiarki rozlokoway si na ssiednich pryczach: wrd nich, prcz kilku ydwek, s winiarki obarczone bardzo cikimi sprawami. Aresztowano je niedawno za posiadanie broni. Wszystkie s zdenerwowane, rozmawiaj gono, w podnieceniu. Po krtkiej wzajemnej obserwacji nawizujemy z nimi serdeczny kontakt. W tym oglnym zamcie z ust pewnej bardzo przygnbionej winiarki wymyka si niezbyt pokrzepiajca uwaga pod naszym adresem: - Oj, le z wami, e jestecie razem z nami, mamy gardow spraw... Pojedziemy na jednym wzku... Prbujemy wystuka si z celi. Zza drzwi dochodzi ostry gos: Ruhe!46... Syszymy otwieranie cel ssiednich. Korytarzowe roznosz zup obiadow. Nasz cel pominito. Posiku nie dostajemy. W pewnej chwili kto cichutko odsania wizjerk w drzwiach naszej celi. To dobra apcia, straniczka Rozalia apiska. Zgnbiona, gorczkowym szeptem powiadamia nas, e ma ostry zakaz otwierania celi i podawania posiku i e na drzwiach naszej celi wypisano kred wielkimi literami: WBT... Ten szyfrowany skrt nic nam nie mwi. Pene niepokoju gubimy si w domysach, staramy si rozwika tajemnic. WB - czyby to Wiederstandbewegung, ruch oporu? T - transport? Nie, bo byybymy w grupie 250-ciu. Tod - mier? Moliwe. Zagadk jest, e oprcz nas - ze szpitala i kolumny sanitarnej oraz innych funkcyjnych - s rwnie winiarki nie penice adnej funkcji. Sprawy niektrych znamy dobrze, ale sporo jest zupenie wieych i bardzo cikich... Skupione, przestrojone wewntrznie, spokojnie czekamy na najgorsze. Mijaj dugie godziny. Znowu podnosi si zasuwka wizjerki - tym razem straniczka Lusia Uzarwna wzywa Wand Wilczask. Co jej szepcze. Wanda umiecha si i przekazuje nam krtk informacj Myszki: Jestecie pilnowane bardzo i zalecenie: Trzymajcie si, i zapewnienie: Bdzie dobrze.... Zawsze ufaymy Lusi, ale teraz zaczymy podejrzewa, e dobra Myszka chce nam tylko doda otuchy. Odezwa si dzwonek na apel wieczorny. Nie otworzono naszej celi; od rana nie dostaymy nic do jedzenia. Wkrtce po apelu wywoa mnie wachmajster i poprowadzi na III oddzia do szpitala. Poleci udzieli pomocy chorym, ktre wystukiway si, i zaznaczy, e niezadugo po mnie wrci. Gdy znalazam si znowu wrd moich chorych, nie umiaam si oprze gbokiemu wzruszeniu. Jedne umiechay si, inne ocieray ukradkiem zy, dotykay mnie, ciskay, caoway. Dwie modziutkie winiarki z celi nr 4 leay krzyem na intencj, aby Bg ocali ich opiekunki-lekarki. Bez przerwy chodziam od ka do ka, to znw wracaam do naszej opustoszaej celi nr 52, Zamknita teraz w szpitalu, stwierdziam nagle, e czuj si bezgranicznie samotna, oderwana od mojej maej wiziennej rodziny. Jake pragnam by z ni razem w celi nr 23!

46

Spokj!

Czekaam dugie godziny. Wachmajster nie nadchodzi... O pnocy zupenie nieoczekiwanie otwary si drzwi szpitala. Wachmajster przyprowadzi wszystkie moje wsptowarzyszki - nasza cela znowu oya - reszta kobiet z tajemniczej celi WBT zostaa rozlokowana po innych celach. Funkcyjne wrciy do pracy. Jak wspomniaam, dnia 3 X 1943 r. uformowano duy transport. 5 padziernika przed witem rozpocza si wywzka. Zawarczay silniki, rozlegy si wrzaski Niemcw. Z okien szpitala obserwowaymy przejedajcy sznur ciarwek, osonitych szczelnie brezentem od gry i po bokach; tylko wejcia byy odkryte. W owietlonym wntrzu widziaam stoczone winiarki. Przy wejciu siedzieli andarmi uzbrojeni w pistolety maszynowe, wycelowane w gromad bezbronnych kobiet. Budy transportowe otaczaa ze wszystkich stron eskorta: motocykle i samochody z uzbrojonymi esesmanami i andarmami. Transport liczcy okoo 250 winiarek Serbii zosta skierowany do Owicimia. Wywieziono tam prawie poow oddziau kobiecego Pawiaka - niemal wszystkie funkcyjne z czarnej i biaej pralni, z kartoflami, kpielowego, kilka izolatek i wiele winiarek aresztowanych we wrzeniu, niektre w ogle bez przesuchania. Wywieziono wtedy dr Mari Werkenthin, znanego rentgenologa, aresztowan w kocu wrzenia 1943 roku - zgina tragicznie w Owicimiu; Mari Strosk z AK, niestrudzon dziaaczk niosc pomoc winiom, aresztowan we wrzeniu pod nazwiskiem Winiewska - zgina tragiczn mierci w Owicimiu; Zofi Kossak-Szczuck, znakomit pisark, aresztowan pod nazwiskiem liwiska, i wiele, wiele innych, ktrych zapamitane nazwiska podaam w poprzednich rozdziaach. Dodam jeszcze, e w istocie z wydzielonej celi nr 23 - ktrej drzwi opatrzone byy w tajemniczy skrt WBT adna winiarka nie zostaa wczona do tego transportu. A zatem litera T nie oznaczaa transportu, moga natomiast oznacza mier. Pozostae w niej winiarki - prawie wszystkie - stracono.

Noc z 19 na 20 lipca 1944 roku

Wczesn wiosn 1944 roku wrd zaogi niemieckiej Pawiaka zapanowa dziwny nastrj, ktrego nie potrafili ukry przed naszym wyostrzonym zmysem obserwacji. Gdy front coraz bardziej przyblia si ku Warszawie, gdy coraz czciej nadlatyway bombowce radzieckie niszczc obiekty niemieckie, dawna buta i wcieko gestapowcw Ustpowaa przed strachem. Esesmani hamowali nieco sw brutalno w stosunku do winiw, aby przy lada okazji z furi wyrwna t agodno. ycie wizienne przebiegao take w niezwykym podnieceniu: wierzylimy niezomnie, e wkrtce nienawistni mordercy milionw ludzi uton we wasnej krwi; e pomszczone zostan ofiary pochonite przez gestapowskie wizienia, obozy koncentracyjne, krematoria, oflagi, obozy pracy; e cierpienia, mka i mier, jedyne przywileje przyznane narodowi polskiemu przez Gestapo, znajd kocowy odwet; e haso, pojawiajce si coraz czciej na ulicach Warszawy: Pawiak pomcimy, zostanie wreszcie zrealizowane. Wspaniae, pene brawury akcje sabotaowe podziemia polskiego, AK i Gwardii Ludowej, dezorganizoway plany Niemcw i niszczyy wroga na kadym moliwym odcinku.

Kotwica, symbol Polski Walczcej, malowany na murach kamienic i na potach rkami onierzy Szarych Szeregw, godzia w but niemieck, a umczonej ludnoci dawaa nowy zastrzyk si do przetrwania dugoletniej, nieustajcej walki. O tym wszystkim wiedzielimy od nieprzerwanie napywajcych nowo aresztowanych i przez kontakty zewntrzne. O ile w niszych pionach zaogi gestapowskiej na Pawiaku-Serbii widoczne byo okresowe zaamanie, o tyle centrala Gestapo na Szucha pracowaa nadal z niesabnc energi. Odbyway si gromadne, szybkie przesuchania na Szucha, w kancelarii Pawiaka, nawet w celach izolacyjnych. Dzie po dniu wybierano z cel winiw na tzw. ciche transporty - berfhrungi nach Himmel, jak mawiaymy, transporty -do nieba. Echo salw i odr palonych cia, unoszcy si w powietrzu, wiadczyy konkretnie o dokonywanych zbrodniach. W krtkich odstpach czasu powtarzay si upiorne wysyki do obozw koncentracyjnych. Wywoono i tracono nawet nie przesuchanych winiw. A winiowie pozostajcy na Pawiaku codziennie czekali na swoj kolejk, na podr w nieznane. Bez cienia zaamania, lecz z uczuciem spenionej najwikszej powinnoci wobec Ojczyzny i z okruchem nadziei na dotknicie stop wolnej ziemi po tamtej stronie murw wiziennych... Dnia 19 VII 1944 r. tu przed godzin 14 wpad nieoczekiwanie do szpitala na Serbi dr Zygmunt liwicki. By przeraony. W telegraficznym skrcie poda ponur wiadomo, ktr zdoby dosownie przed chwil: podobno w dniu dzisiejszym ma nastpi odbicie Pawiaka z zewntrz, przy pomocy winiw III oddziau mskiego, o czym, niestety, poinformowani s szczegowo gestapowcy, ktrzy przygotowuj ju specjalne oddziay bojowe w terenie do kontrakcji; III oddzia mski jest pilnie obserwowany. W zwizku z tym Zygmunt przedstawi swj punkt widzenia: jeli otrzymana wiadomo o odbiciu Pawiaka jest prawdziwa, to wydaje si wprost niewiarygodne, e my, jako wewntrzna siatka konspiracyjna, nie otrzymalimy od siatki zewntrznej adnego zawiadomienia, nie mwic ju o dokadnych instrukcjach. Tragizm sytuacji potguje dodatkowo fakt, e nie znajc nazwisk winiw z III oddziau, wtajemniczonych w planowan akcj, nie mona nawiza z nimi kontaktu i ostrzec ich. Ponadto za po godzinie 14 nie sposb bez uprzedniego wezwania dosta si na ktry z oddziaw mskich, zwaszcza na oddzia III obserwowany tego dnia przez gestapowcw w sposb szczeglny. Niemniej Zygmunt poleci przesa natychmiast alarmowy meldunek do siatki zewntrznej. Musimy wzi pod uwag - doda jeszcze - e wojska radzieckie pr ju na Warszaw, podczas gdy Niemcy wyranie szykuj si do ucieczki, i w zwizku z tym naley ze wzgldw taktycznych zachowa wobec gestapowcw spokj i podtrzyma wrd koleanek nastrj jak najwikszego spokoju, aby nie da tym zbirom adnego pretekstu do wymordowania winiw Pawiaka. Alarmowy meldunek zosta wysany natychmiast, bo akurat o godzinie 14 schodzia ze suby straniczka-cznik zewntrzny, Maria Adamska, ktrej Ania Sipowicz powierzya t niezmiernej wagi misj... Odbicie Pawiaka! Odbicie Pawiaka marzyo nam si dniami i nocami jako zorganizowana, przemylana w szczegach akcja zewntrzna z udziaem wszystkich winiw. I dzi marzenie to ma by zniweczone?! Przecie ani jedna z komrek siatki zewntrznej nie sygnalizowaa nam w ostatnich dniach adnych poczyna zmierzajcych do odbicia Pawiaka... Co to wszystko znaczy? Jak do tego doszo? Niepokj gwatownie podnieca wyobrani, ktrej wodze trudno ju utrzyma, cho rozsdek nakazuje zachowa pozory kamiennego spokoju...

Codzienna praca, czca si z pokonaniem najprzerniejszych trudnoci i niezmiernie wyczerpujca, staa si tego pamitnego dnia wyjtkowo cika. Dopiero gdy wracamy do naszej celi, moemy zrzuci mask pogodnego umiechu. Myli kr uparcie wok jednego tematu. Spodziewamy si, e lada moment co zacznie si dzia. Gdy mury wizienia okrywa zmierzch, ca si woli zwalczamy zowrogi niepokj i chyba przysowiowym sidmym zmysem wyczuwamy, e ta noc bdzie gorca... Podczas wieczornego obchodu prosz chore, aby zachoway cisz i jak najwczeniej postaray si zasn. Motywuj to zym stanem jednej z chorych. W trakcie wieczornego apelu uderza mnie dziwne zachowanie wachmajstra, ktry wyranie podminowany przebiega cele szpitala i, jak nigdy dotd, duej zatrzymuje si w pustym gabinecie lekarskim i ambulatorium, a potem zgasiwszy wczeniej ni zwykle wiato w celach i na korytarzu szpitalnym odchodzi bez sowa. Tego wieczoru do wczenie uoyymy si do snu. W caym wizieniu zapanowaa, zdawa by si mogo, idealna cisza, przerywana niekiedy ujadaniem psw gestapowskich. Jestem piekielnie wyczerpana i znuona, daremnie staram si zasn, aby cho na chwil zapomnie, uwolni si od koszmarnych myli. Byo ju bardzo pno, gdy wreszcie zmorzy mnie sen. Trudno powiedzie, jak dugo spaam, moe godzin, moe par minut. Zbudzi nas odgos bliskich strzaw. Zrywamy si na rwne nogi i zastygamy w przeraeniu: pojedyncze zrazu strzay przeradzaj si w potworn kanonad, ktra z kad sekund przybiera na sile. Szczekaj zajadle erkaemy, pkaj granaty, huk wystrzaw potguje echo odbite o mury wizienia. Dochodz do nas jakie niewyrane krzyki i gdy wytajc such staramy si wychwyci bodaj jedno sowo, syszymy ostr, krtk komend... niestety, niemieck. Wyranie ju rozrniamy, e odgosy strzelaniny nadchodz z zewntrz... Jak moty wal serca, z niepomiern szybkoci pulsuje krew w skroniach, nieznony bl rozsadza czaszk, pod ktr bombardowany mzg musi pamita o zachowaniu spokoju. I w pewnej chwili nogi, ktre ci jak kody, podrywaj mnie. Biegn szybko do chorych, za mn ktra z, koleanek. W celach szpitalnych zrozumiay ruch i podniecenie. Nieliczne zaczynaj ubiera si popiesznie... s pewne, e nasi odbijaj Pawiak. A tymczasem z zewntrz, od ulicy Dzielnej dochodz krzyki niemieckie: Schutzpolizei!, i w wietle reflektorw na gruzach ulic getta widz po zby uzbrojonych Niemcw w samochodach i maszerujcych du kolumn w kierunku Pawiaka mskiego. Chocia jestem potwornie zdenerwowana, wiem, e naley szybko opanowa niebezpieczn w skutkach panik. Zduszonym szeptem prosz, bagam kobiety, eby si rozebray i pooyy, zaklinam, aby nam zaufay. Mwi, e ta chwila grozy wymaga najwyszego opanowania, absolutnej ciszy i spokoju. adna nie zawioda - wszystkie pooyy si do ek, kilka jednak w ubraniach. Wrciymy do naszej celi. Mimo upalnej nocy lipcowej jestemy skostniae z zimna. Zrzucamy kitle, kadziemy si, kada na swoim miejscu, i wsuchujemy si znowu w odgosy strzelaniny, ktra stopniowo rzednie i zanika. Po paru minutach syszymy znowu bardzo bliskie, jakby z murw oddziau mskiego idce, pojedyncze wybuchy granatw, strzay, krzyki niemieckie i... wkrtce potem w zupenej ciszy syszymy ju tylko bicie wasnych serc. Wytamy such - czyje kroki cichutko skradaj si pod szpital, prawie bezszelestnie przekrca si klucz w zamku, uchylaj si drzwi szpitala i do naszej celi wpada jasna smuga wiata z korytarza. W progu ukazuje si wachmajster Rhrenschopf-Mussolini z wachmajsterk i czubarykiem, wachmajstrem ukraiskim. Wszyscy troje wyranie zdenerwowani. Badawczy wzrok przesuwaj po naszych wzorowo lecych postaciach. S tym, zdaje si, bardzo zaskoczeni... Mussolini wywouje

mnie. Narzucam popiesznie kitel lekarski i biegn za nimi. Ju s w owietlonej (lamp reflektorow) celi nr 1 - tu zatrzymuj si do dugo, podchodz do okien, eby sprawdzi siatki druciane i kraty, po czym udaj si do nastpnych cel. Wszdzie panuje spokj, chore w kach, zalknione. Dokadnie przegldaj kady kt i reszt pomieszcze szpitala, gabinet lekarski, ambulatorium, azienk, prysznic i kcik. Dobrze zdaj sobie spraw, e przyszli na lustracj szpitala i uspokoili si zastajc w nim idealny porzdek. Przez cay czas nie rozmawiaj z sob, o nic mnie nie pytaj, nawet nie krzycz. I gdy z zachowania ich nic nie mog wywnioskowa, zdobywam si na odwag i nie ukrywajc ju wasnego zdenerwowania pytam, co si stao? Dostaj krtk odpowied Mussoliniego: - Bandyci napadli na Pawiak, ale ju s ujci, nie bjcie si, mamy piciuset ludzi z zaogi Szupo i wojska, ktrzy obroni, wszystkich winiw. Wyszli. Odpowied Mussoliniego powtrzyam w celi moim wsptowarzyszkom. Po dramatycznej nocy spodziewamy si cikich represji w wizieniu. Od straniczki Marii Grnisiewicz, ktrej jakim cudem udao si wpa do szpitala, dowiadujemy si, e rozwcieczeni gestapowcy biegaj jak szalecy, krzycz, zapowiadaj zemst, chc rozstrzela wszystkich winiw; w caym wizieniu odbywa si szczegowa rewizja w poszukiwaniu broni. Wczesnym rankiem wpadaj gestapowcy i przeprowadzaj wyjtkowo skrupulatn rewizj w celach szpitalnych i w naszej, w szafach, w biurku lekarskim, w ambulatorium, w kadym pudle z lekarstwami, nawet w sterylizatorach, w puszkach z narzdziami dentystycznymi. Dokonuj osobistej rewizji kadej z nas. Padaj od lat syszane sowa: Politische Bande, Konspirationsklike. W adnej celi na Serbii rewizja nie bya tak dokadna i szczegowa. Nocna lustracja i teraz ta ostra rewizja w szpitalu jeszcze raz potwierdziy, ze gestapowcy maj najwicej podejrze w stosunku do sanitariatu. Na caym oddziale kobiecym zarzdzono szper zamknicie Wszystkich oddziaw i warsztatw pracy. To samo dziao si na oddziale mskim. Stana praca w pralniach, kartoflami, ani, kolumnie sanitarnej. Go chwila do szpitala zaglda kto z niemieckiej czy ukraiskiej zaogi i szybko znika. Chocia jeszcze nic si nie dzieje, z kad godzin rosn nasze obawy. W gowie roi si od myli i rnych najgorszych domysw... Okoo poudnia usyszaymy kilka bliskich salw Jak pniej dowiedziaymy si, rozstrzelano 7 spiskowcw z III oddziau mskiego. ; Nazajutrz, 21 lipca, w godzinach rannych zelektryzowa nas odgos licznych strzaw... seria za seri z gbi ruin getta. Wic to ju koniec? Najpierw mczyni... potem my. Ile to ju razy przeywalimy mier wsptowarzyszy i czekalimy na wasn? Tragizm i powaga tych gronych chwil zostay przypiecztowane godn postaw uwizionych. Zapanowaa niesamowita cisza i spokj, adnych lamentw, adnych aktw rozpaczy... Wkrtce, gdy zamilky strzay, jak spod ziemi wyrasta Zygmunt. Jest bardzo zmieniony, wiele siwych wosw oszronio jego gow. Szybko i zwile opowiada: przez kilka godzin w Gestapo na Szucha wayy si losy Pawiaka; wszyscy winiowie i winiarki mieli by rozstrzelani; poprzestano na straceniu winiw III oddziau mskiego; bez adnych dochodze i przesucha rozstrzelano przeszo stu pidziesiciu ludzi. Pozostali przy yciu jedynie: wizie na funkcji pisarza III oddziau, adwokat Frank, ktrego starsi winiowie nie darzyli zaufaniem ze wzgldu na jego podejrzane kontakty

z gestapowcami; wizie volksdeutsch (nazwiska nie pamitam) oraz dwaj lekarze, dr Felicjan Loth i dr Zygmunt liwicki, ktrzy zajmowali pierwsz z brzegu cel na III oddziale, mieszczcym si na I pitrze. Zygmunt i Felu zawdziczali ycie dwom zapewne powodom. Po pierwsze: gdy w ich obecnoci gestapowcy pytali Franka, czy s oni wtajemniczeni w akcj III oddziau, ten odpowiedzia przeczco (istotnie byo to zgodne z prawd). Po drugie: na pocztku strzelaniny gestapowcy, chcc zapewni sobie ewentualn pierwsz pomoc lekarsk, kazali winiowi-lusarzowi otworzy cel lekarzy i wyprowadzili obu (z rkami podniesionymi do gry, w samych koszulach) na d, gdzie umiecili ich w pokoju przesucha obok kancelarii niemieckiej. Drowi Lothowi polecono opatrzy dwch rannych Ukraicw. Potem dopiero on i Zygmunt otrzymali zezwolenie na pjcie do pracy w szpitalu. Nie uniknliby mierci, gdyby duej pozostali w swej celi, bo wchodzc na III oddzia opancerzona grupa Ukraicw wrzucaa do cel granaty bd na olep strzelaa do winiw, z ktrych kilku zostao zabitych. Zygmunt przekaza nam te pewne dane o przebiegu wypadkw tragicznej nocy. Przywdc akcji by adwokat Frank, wizie na funkcji pisarza III oddziau, organizatorem i dostawc broni - wachmajster ukraiski Petrenko; 6 winiw-spiskowcw z tego oddziau miao dostarczon bro. Krytycznej nocy spiskowcy nie otworzyli wszystkich cel III oddziau (midzy innymi i celi lekarzy). Rozpoczta akcja zostaa wic podjta tylko przez wyej wymienionych, chocia wachmajster Petrenko mia klucze do wszystkich cel tego oddziau. Spiskowcy zeszli z pierwszego pitra na parter, aeby zdoby kancelari niemieck oraz magazyn-broni i amunicji. Na widok otwieranych przez gestapowca drzwi kancelarii niemieckiej i na haso do odwrotu rzucone przez Franka, popiesznie wycofali si na III oddzia, zatrzaskujc za sob krat i tym samym odcinajc sobie drog do wszelkiej akcji. Jak popieszna bya ucieczka spiskowcw, wiadczy choby to, e wybuch granatu rzuconego z kancelarii niemieckiej nie dosign adnego z nich. Granat ten cisn Kurt Nowottnik, Niemiec, wizie kryminalny, ktry mia cakowit swobod ruchw na Pawiaku i cieszy si penym zaufaniem gestapowcw. Po wycofaniu si spiskowcw na III oddzia Frank schroni si w dyurce wachmanw na tyme oddziale, skd sprowadzono go do kancelarii niemieckiej. Pozostaych szeciu pod dowdztwem wachmajstra Petrenki zaczo ostrzeliwa z okien cel niemieckie oddziay idce na Pawiak; a gdy wyczerpaa si im amunicja, przeszli na koniec korytarza do ubikacji i tam wszyscy popenili samobjstwo. 20 lipca, podczas apelu III oddziau na podwrku wiziennym, Frank wskaza siedmiu innych winiw-spiskowcw, ktrych gestapowcy rozstrzelali. Tego dnia wywieziono Franka samochodem osobowym z Pawiaka i ju wicej go tutaj nie widziano.

Ostatnie dni na Serbii

I znowu powrcio codzienne, ale jake teraz zmienione ycie na Pawiaku. Coraz czciej, uczepione krat okiennych, ogldaymy zawieszone na niebie choinki, owietlajce ciemn otcha nocy. Gdy zaczynay wy syreny, caa zaoga naszych odwanych opiekunw umykaa w popochu do schronw, a my swobodnie mogymy obserwowa, co dzieje si wysoko na niebie.

Zauwayymy wyrane rozprenie dyscypliny gestapowskiej. Wystraszeni Ukraicy i wachmajsterki zdradzali si przed nami, e otrzymali subowe przeniesienie i wyjedaj do owicza. Co dzie zmniejszaa si ilo Ukraicw i wachmajsterek, ktre wyjeday ze swymi rodzinami. Na ich miejsce nie przyszli nowi. Jasne byo dla nas, e w zwizku ze zblianiem si frontu gestapowcy przystpili do czciowej ewakuacji swych pracownikw, rozpoczynajc od mniej pewnych, czyli od Ukraicw i wachmajsterk-volksdeutschek. Na caym oddziale kobiecym w ostatnich dniach lipca 1944 roku tylko dwaj gestapowcy penili na zmian sub, przez 24 godziny kady. Si rzeczy, wobec braku swoich ludzi, pozostawiono jeszcze na Serbii polsk sub wizienn: podkomisark Sadzisk, dwie przodowniczki, Rososk i Tarachow, oraz kilka straniczek. W tym czasie Gestapo na Szucha pracowao ze wzmoon szybkoci i okruciestwem. Nadal codziennie, a nawet kilka razy w cigu dnia przywoono nowo aresztowanych, dzie w dzie odbyway si egzekucje. Zdawalimy sobie spraw, e wkrtce musz rozstrzygn si losy winiw Pawiaka. Ale na ktr stron przechyli si szala? Co nas czeka? Obz koncentracyjny czy... egzekucja? Nastrj staje si podniosy. Bliski front niesie zwycistwo, zwycistwo niesie wolno... moe i dla nas? Tak bardzo pragniemy przetrwa, tak bardzo chcemy doy tej Wielkiej Chwili. Niepewno uwizionych przeradza si w przedziwne, a bolesne pragnienie, by wyrwa si z Pawiaka, miejsca zagady, zbrodni i gwatu, by znale si jak najdalej od kani na Szucha, choby w obozie, bo moe tam istniej wiksze szanse przetrwania. Zastanawia nas fakt, e gestapowcy kazali zapakowa sprzt szpitalny, zestaw laboratoryjny i operacyjny, aparat rentgenowski, wyposaenie apteki itp. Magazyny rwnie przygotowuje si do ewakuacji. Jest ju 28 lipca... Jeden z gestapowcw, Bawarczyk, wygada si, e sanitariat wizienny maj wywie do Berlina. Dawa do zrozumienia, e lepiej w drodze skorzysta z jakiej moliwoci ucieczki, bo wiadomo, co nas czeka w berliskim wizieniu. Dnia 29 VII 1944 r. okoo poudnia przyby na Serbi lekarz Gestapo dr Friederick, nastpca Bomeiera. Przynis z sob plik papierw - byy to pisane na maszynie wykazy nazwisk wszystkich winiarek Serbii - i zarzdzi zbirk, kolejno wedug oddziaw. Lekarz Gestapo po raz pierwszy i ostatni odby na Serbii masowy przegld lekarski. Mimo e tak nazwano to nie notowane dotd wydarzenie, byo ono waciwie defilad winiarek przed lekarzem Gestapo, ktry na podstawie zewntrznego wygldu i spisanych personalii orzeka o zdolnoci badanych do transportu. Z postpowania dra Friedericka wywnioskowaam, e szykuje si duy transport. O ile poprzednio prawie wszystkie winiarki chciay by wyreklamowane z transportu, o tyle teraz prawie wszystkie chciay jecha. Tylko bardzo nieliczne wolay tu jeszcze zosta. w przegld lekarski trwa okoo ptorej godziny i mimo oglnego podniecenia przebiega wzgldnie spokojnie. Kilka winiarek wyreklamowao si bezporednio u dra Friedericka podczas defilady. Przypominam sobie Mari Herburt, ktr to zgubio, bo 13 VIII 1944 r. zgina w ostatniej egzekucji winiw Pawiaka. Poza tym lekarz Gestapo skreli z listy transportowej wszystkie chore przebywajce w szpitalu, staruszki, kobiety w ciy i matki z dziemi. Nie wiedziaymy jeszcze, jaki bdzie los naszej celi i funkcyjnych z kolumny sanitarnej. Tego dnia, wkrtce po wieczornym apelu, od strony podwrza i w gmachu Serbii rozlegy si krzyki Niemcw, trzaskanie krat, haas otwieranych drzwi cel. Gestapowiec wpada do szpitala, wyczytuje nasze nazwiska i popiesznie sprowadza nas na podwrze spacerowe. Zebraa si tu ju chmara gestapowcw w pobliu ustawionego stou, przy ktrym siedz maszynistki. Spdzono z oddziaw

wszystkie winiarki prcz chorych ze szpitala. Rozpoczyna si selekcja; licz, sprawdzaj, segreguj, wywouj i wydzielaj wreszcie dwie grupy. Matki, ciarne, jeszcze kilkanacie kobiet z oddziaw i cztery z naszej celi: Krysia, Ania, Marysia i ja - to grupa mniejsza. Apel koczy si pn noc, spdzaj z powrotem wszystkie winiarki do cel. Wiemy ju, e okoo 400 winiarek przeznaczono do transportu. Los pozostajcych na Pawiaku jest nadal wielk niewiadom. Nastpnego ranka, w niedziel 30 VII 1944 r., znowu spdzono grup transportow na podwrze Serbii. W ogromnym popiechu wrd wrzaskw i zorzecze sprawdzono obecno winiarek, przeliczono je i czwrkami wyprowadzono poza bram Serbii. Rozstaymy si z dugoletnimi przyjacikami: z Iren Kononowicz, Ludk Tarowsk, Jadwig Jdrzejowsk, Wand Wilczask... Rwnolegle do wydarze na Serbii toczy si akcja na oddziale mskim, gdzie przebiega znacznie ostrzej i brutalniej. Dnia 30 VII 1944 r. odchodzi transport okoo 1 400 winiw. Byy to dwa ostatnie transporty winiw z Pawiaka. Kobiety zostay wywiezione do Ravensbrck, mczyni do Gro Rosen. Po raz pierwszy cele potnego gmachu Pawiaka s puste. Gestapo gorczkowo, niemal w panice pozbyo si setek swoich winiw. Opustoszay cele Serbii. Na ocie rozwarte drzwi cel I oddziau to widok niesamowity. Na II oddziale pozostay jedynie matki z dziemi. Na III oddziale zgrupowano winiarki w dwch celach; tylko w szpitalu pozosta prawie nie zmieniony skad personelu i chorych. ycie wizienne, do niedawna jeszcze ttnice okrutnym rytmem, zamaro. Z niepohamowan zmiennoci i szybkoci ksztatuj si krzywe nastroju wrd pozostaych na Pawiaku winiw. Wraz z hukiem dzia na przedpolach Warszawy umacnia si wiara w bliskie odzyskanie wolnej Ojczyzny, a take w nasze cudowne ocalenie. Tak bardzo chcemy y, tak bardzo nam pieszno do tego ycia. A gdy cisza zawisa w powietrzu, czujemy si jak rozbitkowie w drobnej upince na rozszalaym morzu, zdani na ask ywiou, ktry moe nas lada chwila rzuci w otcha. Staczamy istny bj z wasn wyobrani, najwyraniej pracujc przeciwko nam. Szybko jednak udaje si nam j opanowa i zmusi do stawiania yczliwszych horoskopw; na nowo oywa wysychajce rdo nadziei. Aby skompensowa ubytek si fizycznych, mobilizujemy siy psychiczne, chcemy do ostatka utrzyma si z godnoci na tej niepewnej powierzchni. Zatopione w rozmylaniach, nie zauwaamy nawet gestapowca wchodzcego do celi. Zaskakuje nas swoim zachowaniem. Z niezwyk uprzejmoci zwraca si do nas, proszc, by mu odgrza lur wizienn, w niczym nie przypominajc kawy. Wyjania grzecznie, e wobec dezorganizacji kuchni niemieckiej wskutek wywzki winiw nie mia od rana nic w ustach, jest godny. Zajada przyniesiony z sob suchy prowiant, popija kaw, prosi, aby nie zdradzi go przed kolegami, znowu grzecznie dzikuje i wychodzi. Okoo poudnia skadaj nam wizyty, kolejno i w wielkiej tajemnicy, inni gestapowcy - znw powtarza si ta sama ceremonia. A dziw, jak zagodnieli nasi esesmani, prawdziwe z nich baranki; gdzie si podziay dawna buta i pewno siebie, chamstwo, brutalno i okruciestwo? Staj si sentymentalni i romantyczni, duo i chtnie mwi o tsknocie za heimatem, za rodzinami. S smutni, zatroskani o swj los. Tchrzem podszyci, nie potrafi ukry lku, przeklinaj wojn i wyraaj zdumienie, e my jestemy tak spokojne i opanowane. 30 i 31 lipca nie ma na Serbii wieczornego ani rannego apelu. Wrd gestapowcw coraz wikszy popoch, kady myli o ratowaniu wasnej skry, prawie nie interesuj si nami, nawet drzwi szpitala zostawiaj nie zamknite. Bez adnych trudnoci moemy schodzi na II oddzia do otwartych cel

matek. Nieopisany lk o ycie tych maych, najdroszych istot utrudnia matkom panowanie nad sob. Schylam si nad picym Mareczkiem Danusi Gawryow-Jankowskiej - ma sze miesicy, nad Jasiem i Magosi Marysi Rutkiewiczowej - to nasze najmodsze, piciomiesiczne bliniaki. Czuj ucisk w sercu, gdy patrz na smutne, zastyge w blu matki, na ich i nasze malekie kruszyny, ktre szczliwie nic nie wiedz i nic nie rozumiej. Dodajemy matkom otuchy, tak jak umiemy, ale z ich twarzy atwo odgadn, e niezbyt wierz naszym sowom. Krysia Ossowska zatrzymuje si tu duej. Krymy nieustannie pod drzwiami dwch cel na III oddziale. Zamknito tutaj pi kobiet ciarnych, wrd nich dwie w ostatnich dniach ciy. Wszystkie trzymaj si nad podziw dzielnie. Naprdce robi to, czego zakazali surowo gestapowcy w poowie lipca 1944 roku: spisuj nazwiska, imiona i numery cel wszystkich winiarek - osobno chore szpitalne, matki z dziemi, kobiety ciarne - kartki te chowam gboko midzy leki w szafie. Straniczki-czniczki, Marysia Adamska, Zosia Dllinger, Marysia Grnisiewicz, przodowniczka Rososka, bardzo zaniepokojone o nasz los przynosz dokadne wiadomoci ze wiata i stolicy. Ten codzienny pokarm najskuteczniej dziaa na wzmocnienie naszych si ywotnych. Zygmunt i Felu kilkakrotnie, na zmian lub razem, przedostaj si do szpitala kobiecego. Dzielimy si najwieszymi wiadomociami, komentujemy sprzeczne wypowiedzi gestapowcw co do naszych dalszych losw. Wywzka, rozwaka, wolno - ustawiczna hutawka nerww. My jednak, aczkolwiek bez gbszego przekonania, wci mwimy o naszej wolnoci i z prawdziwie wisielczym humorem planujemy pierwsze kroki na swobodzie uzyskanej jakim cudem. Bdzie jak w bajce... Prawie wszyscy bezdomni zostaj serdecznie zaproszeni przez Ani do jej domu przy Zotej; tam przygarnie nas jej mama, tam poznamy jej braci, Mundka i Stefana, oraz kuzynk Ew. Natychmiast ukadamy menu, a wymagania mamy nie najskromniejsze. Schaboszczaki, powinny by tak due, eby a zwisay z talerzy. Po tylu latach raz przecie trzeba naje si do syta! A pniej rozmowy, rozmowy, rozmowy... przede wszystkim o dalszej walce z hitlerowcami. Marzenia nasze przerywa wejcie gestapowcw. Wachmajster Hlscher przyprowadza swego koleg, nie znanego nam gestapowca, z bolcym zbem. Prosi Ani o zatrucie. I tak urywa si bajka... Nadchodzi wieczr i wraz z nim narasta gorczkowe napicie. Cisza nocy obejmuje mury wizienia, a w wizieniu zdumiewajcy spokj. Od czasu do czasu z celi matek dochodzi sabe kwilenie niemowlcia. Ze snu, a raczej z majakw sennych, budzi nas mocne walenie w drzwi na III oddziale. Podbiegam pod zamknit cel, podnosz zasuwk wizjerki: kobiety sygnalizuj, e jedna z ciarnych dostaa blw porodowych. Chwytam z celi nr 52 mj paszcz lekarski, zawiadamiam wsptowarzyszki, przede wszystkim Stasi Wjcik, funkcyjn poon, i co tchu pdz na d. Na schodach spotykam straniczk Adamsk. Usyszaa wystukiwanie i biegnie, by otworzy cel; zabieramy rodzc do ambulatorium. Stasia Wjcik, Marysia, Krysia i Ania krztaj si przygotowujc wszystko do odebrania porodu. W tej chwili oglna dramatyczna sytuacja przestaje istnie, usuwa si na plan dalszy. Caa nasza uwaga skupiona jest na rodzcej kobiecie, ktrej trzeba natychmiast pomc. Po pewnym czasie straniczka Adamska sprowadza drug rodzc, modziutk Krysi Sal (Witusk), aresztowan 10 grudnia ubiegego roku. Ukadamy j na kozetce w ambulatorium. Dwoimy si i troimy przygotowujc si do odebrania drugiego porodu. Stasia Wjcik biega od jednej do drugiej rodzcej. Obydwie kobiety rodz po raz pierwszy, wij si w blach, odpoczywaj w przerwach. Robimy, co moemy, aby im uly, doda

odwagi, podtrzyma na duchu. Trudno przewidzie, kiedy nastpi rozwizania, ale emocja wskutek ostatnich wydarze moe je przypieszy. Koo poudnia do szpitala wpada wachmajster z list i wywouje nasze nazwiska: Ossowska, Kope, Sipowicz-Gocicka, Wjcik, Czuperska. Odrywaj nas od rodzcych i sprowadzaj na korytarz II oddziau. Tu czeka grupa gestapowcw: obersturmfhrer Witossek, jeden z kierownikw policji bezpieczestwa, sturmfhrer dr Friederick, lekarz Gestapo, felczer oberscharfhrer Lindner, obersturmfhrer Bergh von Trips, od tygodnia komendant Pawiaka, oraz kilku wachmajstrw i nie znanych nam esesmanw. Ka nam ustawi si w szeregu jak do apelu: ja, Krysia, Ania, Marysia i Stasia. Obersturmfhrer Witossek oznajmia, e zamiary w stosunku do nas byy zupenie inne, ale wadze Gestapo ze wzgldu na sytuacj ogln i nasz dugoletni dobr prac - mimo e pracowaymy dla swoich - wspaniaomylnie zwalniaj nas, z tym, e dr Ossowska i Wjcik, chocia s take zwolnione, zostan jeszcze, by opiekowa si chorymi, dopki i chore nie dostan zwolnienia. Sowa te nie od razu dotary do naszej wiadomoci. Zaskoczone stoimy wci w milczeniu, bez cienia radoci. Nasza niema reakcja zaskoczya z kolei gestapowcw. Ocknymy si dopiero wtedy, gdy pado pytanie ktrego z nich: Jak to, nie cieszycie si?. Naleao wic zdoby si na wyraenie radoci, e oczywicie, ogromnie... Wyobraam sobie, jak gupio musiaymy wyglda w oczach gestapowcw. Ale po gowie koataa jedna tylko myl: Co z pozostaymi?. Na pytanie to dostaj odpowied od komendanta, e w najbliszym czasie reszta bdzie take zwolniona. Wprost nie do wiary, jak gestapowcy troszcz si teraz o nas! Daj nam dobre rady: po wyjciu std powinnymy natychmiast opuci Warszaw, bo wkrtce zostanie z niej kupa kamieni. Stoimy cigle w szeregu, jestemy bardzo poruszone, ale na adnej twarzy nie dostrzegam entuzjazmu; a przecie otrzymaymy wolno, ziciy si marzenia dugich lat. Ale w tych najmielszych marzeniach widziaymy zawsze bram wizienn, otwierajc si naraz przed wszystkimi. Mczy mnie myl, e ja... a Krysia i Stasia zostaj same... dwie kobiety przecie rodz, w szpitalu s moje chore, na dole matki z dziemi... Szeptem zwracam si do stojcej obok Krysi: Zostan z wami. Odpowiada cichutko: Pleciesz! Nie zezwol.... Przerywa nam dr Friederick, wtedy prosz go, aby pozwoli mi jeszcze zosta, bo w szpitalu jest duo chorych, ktrymi chc si a do ich zwolnienia opiekowa; tumacz, e jestem internistk, a Krysia pediatr i rentgenologiem; e mamy dwa porody. Sind Sie vielleicht verrckt? Sie verstehen gar nichts was Sie sagen!47 - woa lekarz Gestapo. Nie ustpuj i ponawiam prob. Do rozmowy wtrca si komendant Bergh von Trips - odmawia mi uywajc niemal tych samych sw, a gdy nie przestaj nalega, wyranie zniecierpliwiony ucina krtko, e ma rozkaz zwolnienia nas i nie moe mnie zatrzyma, bo na to musiaby mie specjalne upowanienie. Musiaam zrezygnowa. Dali nam godzin czasu na tzw. spakowanie si. Komendant owiadczy, e nas wywiezie osobicie z wizienia. Ten zaszczyt spada na nas tak znienacka, e a budzi podejrzenia. Wracamy do szpitala i teraz nastpuje najcisza chwila: trzeba poegna chore, zostawi dugoletni plac boju, rozsta si z Krysi i Stasi - ale one przecie take s zwolnione. Czuj na policzku gorce zy radoci i smutku, gdy obejmuj mnie ramiona moich chorych, gdy sysz ich proby, zlecenia, adresy. Do gbi wstrznite, Ania, Marysia i ja, kilkakrotnie powtarzamy to wszystko, aby utrwali w pamici, o niczym nie

47

Pani chyba zwariowaa? Cakiem nie wie pani, co mwi!

zapomnie, nic nie pomyli. Godzina to tak duo i tak straszliwie mao. Nie wiem po raz ktry, ale jeszcze raz ogarniam spojrzeniem cele. Kad wydeptan desk w pododze... Tego dnia ju nie przyszli koledzy ze szpitala mskiego i nie wiemy, co si u nich dzieje. Tymczasem wpada unterscharfhrer Frhwirt i wzywa mnie do gabinetu. Ma z sob list. Poleca mi zapisa nazwiska winiarek, ktre wyczyta, i postawi przy nich liter E. Rozumiem: entlassen48. Dla uatwienia sobie sprawy wycigam ukryt list, ktr sporzdziam wczoraj. Rozdraniony Frhwirt zwraca mi w do ostrej formie uwag, e by wyrany zakaz prowadzenia jakichkolwiek rejestrw, ale szybko hamuje gniew, gdy mu wyjaniam, e zrobiam to z koniecznoci, aby mc szybciej udzieli informacji wadzom niemieckim zapytujcym raz po raz o rne winiarki. Frhwirt zaznacza, e w tej chwili na Serbii nie ma ani jednego gestapowca, bo wszyscy zajci s innymi sprawami, i w zwizku z tym poleca mi zawiadomi wyczytane przez niego winiarki o zwolnieniu. Zapytaam go, co bdzie z reszt. Odpowiedzia, e zostanie zwolniona, gdy przyjd dalsze zlecenia z Szucha. Tym razem Frhwirt, ktry swoim zwyczajem zawsze krzycza na mnie, odzywa si grzecznie, agodnym tonem. Na poegnanie wyciga rk i przeprasza, e by niedobry dla mnie i innych winiarek, ale powinnam go zrozumie: Dienst war Dienst49. Wszystko to razem wydaje si nierealne. Mci mi si w gowie, jak w kalejdoskopie przesuwaj si coraz to nowe obrazy. Gestapowcy, ktrzy przez tyle lat mordowali, bili, gnbili, na kadym kroku deptali godno czowiecz, dzi zwalniaj, udzielaj wskazwek, staj si uprzejmi, ba, nawet przepraszaj za ze traktowanie winiw. I oto ja winiarka - z powodu braku wachmajstrw mam zawiadomi o zwolnieniu moje koleanki... Rado nie do opisania wrd zwolnionych i tym gbszy smutek wrd nie wyczytanych. Po raz ostatni wysilam si na sowa otuchy i powtarzam zapewnienia gestapowcw, e wszystkie bd zwolnione. Wpadam jeszcze do rodzcych, przy ktrych czuwa Stasia Wjcik, potem - do moich chorych. Jake trudno std odej... Zblia si godzina 13. Za chwil nas wyprowadz. W korytarzu szpitala gwarno; zwolnione s radosne, pozostajce koleanki przybite. Wyrywam si z ciasnego krgu, chc jeszcze zajrze do celi matek. Niestety nie zdyam - na schodach spotykam Mussoliniego, i ten zawraca mnie na III oddzia. Przyszed zabra z Serbii zwolnione. Ostatnie, szybkie poegnania - sowa wizn w gardle, wzruszenie odbiera mow. Kto mnie cauje, twarz moja robi si mokra - to wierny przyjaciel, Maria Janiszewska, ktra zostaje, pacze, szczliwa naszym szczciem i zgnbiona wasn dol; wpycha mi w rce wzeek z moim dobytkiem - s tu najdrosze pamitki z Pawiaka, ofiarowane mi i wykonane przez te, ktrych od lat ju nie ma, i te, ktre przetrway. Krysia i Stasia przesyaj nam ostatni umiech. Okoo 50 winiarek - wrd nich Ania Sipowicz-Gocicka, Marysia Kope, Kazia Zasztowt, Jadwiga Steinowa, Janina ledziewska i ja - konwojowanych przez Mussoliniego, opuszcza mury Serbii. Milczymy zstpujc po elaznych schodach; sycha tylko stukot naszych krokw i bicie naszych serc... Mussolini przeprasza za ze traktowanie, prosi, bymy o tym zapomniay, na dobitk yczy nam wszystkiego dobrego. Mijamy podwrze spacerowe Serbii, przez furtk w murze wchodzimy na obszerny dziedziniec Pawiaka i tutaj zatrzymujemy si koo Izby Chorych. Na dziedzicu czeka ju okoo 150 winiw; dowiadujemy si, e rwnie zwolnionych. Wszdzie peno nie dopalonych dokumentw z kancelarii (w ten sposb gestapowcy zacierali po sobie lady); depczemy po

48 49

Zwolnione. Suba bya sub.

rozrzuconych, poszarpanych pismach i ksikach. Najbardziej kompromitujce akta wywieziono w drewnianych skrzyniach z kancelarii przyj Pawiaka do Gestapo na Szucha. W gbi dziedzica krc si esesmani z broni w rku. Stoimy tak przeszo godzin; oddzielnie kobiety, oddzielnie mczyni. W pewnej chwili, gdy obok nas wolno przejeda jaki samochd, dostrzegamy w nim dra Friedericka i naszych przyjaci: dra liwickiego i dra Lotha. Wkrtce dowiadujemy si od znajdujcej si w tym momencie na dziedzicu Pawiaka pani Loli Danielewicz, e naszych kolegw wywo do Gestapo na Szucha. Dr liwicki zdy jeszcze przekaza t wiadomo pani Loli. Mawka przechodzi w deszcz, chodzi gorczk, ktr powoduje napicie nerwowe i to przewleke czekanie. Nikt z nas nie dostaje depozytu ani dokumentw osobistych, ani entlassungscheinu, urzdowego zwolnienia z Pawiaka. Migawki zdarze, o ktrych syszymy i ktre widzimy, to przeraaj, to raduj. Straniczka Dllinger, przechodzc obok subowo, mwi, e w szpitalu mskim gestapowcy umiercili zastrzykami fenolu okoo 10 winiw, wrd nich znajdowali si ranni czonkowie podziemnej grupy Osjan, ujci pamitnej nocy z 19 na 20 lipca 1944 roku (m.in. Horodyski). Rozlega si komenda: Achtung!. Do zebranych zaczyna przemawia komendant wizienia Bergh von Trips, tumacz przekada na jzyk polski jego sowa: Dostpilicie wielkiej aski Himmlera, jestecie zwolnieni. Ale pamitajcie o jednym: wadze nasze zna bd kady wasz krok i dosign was wszdzie. Ostrzegam, e gdy znowu dostaniecie si w nasze rce, to skoczy si le, a jak, to sami wiecie, bo ju nas znacie.... Na dziedziniec wjeda zaprzona w konie platforma patronacka. Zatrzymuje si. Nastpuje wyadunek prowiantu dla kuchni wiziennej. I znowu widzimy drobn, zgrabn posta pani Loli Danielewicz, gdy podniecona i jak zawsze umiechnita krci si wrd gestapowcw i o czym z nimi rozprawia; wskazuje na platform i na winiw. Domylamy si: pani Lola walczy, by uzyska zgod na zabranie winiw. Po duszych targach pozwolili jej wywie tylko chorych i najbardziej wyczerpanych. Platforma z winiami, ktrym - ku naszemu zdziwieniu - pomaga przy wsiadaniu kilku gestapowcw, opuszcza Pawiak. Reszta winiw i winiarek moknie na deszczu i czeka; zupenie nie rozumiemy, dlaczego wci nas tu jeszcze trzymaj. Okoo godziny 15 pada rozkaz: ustawi si w semki. Marysia, Ania i ja jestemy w ostatniej semce kobiet. Idziemy w kierunku bramy wizienia. Za nami kroczy w szeregach po omiu kolumna mczyzn. W pewnej chwili jaka winiarka z poprzedzajcej nas semki wyrywa mi z rk toboek chce mi pomc, nie pozwala, abym go sama niosa... Mijamy klatki wilczurw gestapowskich, zbliamy si do szeroko rozwartej, potnej, elaznej bramy Pawiaka, spoza ktrej rozciga si widok na rumowisko getta. Po obu stronach bramy i naprzeciw niej, na schodach wiodcych do gwnego gmachu Pawiaka, tum gestapowcw. Jest rwnie komendant wizienia, Bergh von Trips. Spogldam ukradkiem w jego stron. Marysia, Ania i ja kulimy si, chcemy zmale, aby nas nie dostrzeg. Niestety, zauway i zatrzymuje nas woajc ostrym tonem: Zurck, ja was odwioz.... Sekunda wahania, certujemy si nieco, e owszem, ale nie, e pjdziemy same... Zawraca nas. Wychodzimy z semki, a ja przypominam sobie o toboku. Koleanka, ktra go niosa, ju wysza. Mwi o tym gestapowcowi. Pozwala mi wyj - jestem ju za bram... Wolna! Gestapowiec jednak czeka uparcie. Odbieram pakunek i zawracam. Wychodzi ostatnia semka winiw i znowu cika brama zamyka

si za mn, odgradzajc mnie od wolnoci. Dugo, bardzo dugo stoimy w korytarzu przed kancelari niemieck. Krc si tu jacy esesmani, s podnieceni, zupenie nie interesuj si nami. Nie czujemy godu, tylko ogromnie chce si nam pi, ale o tym nie ma co marzy. Mniej wicej po godzinie zjawia si komendant Bergh von Trips. Zabiera mnie z sob na Serbi. Po drodze oznajmia, e matki z dziemi zostaj zwolnione, a poniewa ja znam je wszystkie, bd mu potrzebna. Omal mi serce nie wyskoczyo z radoci. Pytam, prosz, nalegam... Chodzi mi o reszt. Odpowiada, e na razie bd zwolnione matki z dziemi i e na pewno z Szucha przyjd dalsze zwolnienia. Jestem znowu na Serbii. Kobiety w celi matek nie wierz jeszcze swemu szczciu, kurczowo tul do siebie malestwa, niektre popiesznie ukadaj je na wzkach. Jeszcze raz widz Krysi Ossowsk. Chc wpa do szpitala, ale komendant nie zezwala... Matki i ich dzieci wolne! - opuszczaj gmach Serbii. Na podwrzu mskim czeka ju platforma Patronatu z niestrudzon pani Lol Danielewicz. Wracam znowu na Pawiak do Ani i Marysi, ktre stoj wci w korytarzu przed kancelari. Tracimy wiar w prawdziwo naszego zwolnienia, tym bardziej e ju wiemy o przewiezieniu na Szucha naszych kolegw lekarzy. Koo godziny 17 syreny ogaszaj alarm lotniczy. Gestapowcy pdz do schronw. Zostajemy same, zamknite. Nalot trwa krtko, esesmani wracaj; mija nas unterscharfhrer Frhwirt, udajc wielkie zdziwienie, e jeszcze tutaj jestemy. Podchwytujemy to natychmiast i prosimy, aby zaatwi nasz spraw u komendanta: nie chcemy mu zabiera czasu, po co ma si trudzi i osobicie nas wywozi... niechby zezwoli wyj nam samym. Frhwirt wszed do gabinetu komendanta zostawiajc drzwi uchylone. Wyranie syszymy jego meldunek... potem cisza, potem trzask nakrcanej tarczy telefonu. Komendant podaje nasze nazwiska, pyta, co ma z nami zrobi? Po kilku minutach wraca Frhwirt i lakonicznie oznajmia, e Gestapo z Szucha zezwala nam odej. W tym samym czasie - jak dowiedziaymy si w kilka godzin pniej - dziki poparciu felczera Gestapo Lindnera i yczliwej postawie dra Friedericka, po cikich i dugich tarapatach zostali zwolnieni dr liwicki i dr Loth, i to dopiero zadecydowao o naszym zwolnieniu. Okoo godziny 17.30 Ania, Marysia i ja przekraczamy bram wizienia Wachmajster Hlscher z karabinem na ramieniu, niosc mj toboek, konwojuje nas do granicy getta, gdzie stoi warta. Idziemy jakby przecz wrd wysokich gr, wrd tragicznych ruin getta. Nie sposb rozpozna, jaka przebiegaa tu ongi ulica, pena gwaru i ruchu. adnego domu, same gruzy... gruzy... przeraajce zway gruzw. Po raz pierwszy patrzymy z bliska na ten monumentalny dowd zbrodni. Wachmajster Hlscher przerywa nasze milczenie; ali si, ubolewa nad sob, przeczuwa, e nie doyje koca wojny, nie wrci do swej rodziny, mwi, e cieszy si naszym zwolnieniem i e my teraz na pewno przeyjemy wojn. Dochodzimy do wachy na rogu Leszna i Karmelickiej. Tum zalega ulice. Widocznie wiadomo o wypadkach na Pawiaku obiega Warszaw lotem byskawicy i odwana ludno, ktra nigdy nie zawioda, przysza, by naocznie stwierdzi fakt, wyrazi rado, zabra swych najbliszych, dowiedzie si o losie tych, ktrych wrd nas zabrako. Gdy odszed wachmajster Hlscher, otoczya nas gromada obcych ludzi. Pytaj - odpowiadamy. Jedni ciesz si, twarze innych powleka gboki smutek... Jestemy naprawd wolne, ale rozgldamy si ostronie, bo wci nam si zdaje, e za naszymi plecami stoi gestapowiec. Widzimy gromad winiw przed ma knajpk na rogu Leszna; niektrzy s cakiem oszoomieni, bezradni, nie wiedz, co z sob pocz. Wchodz z Ani i Marysi do lokalu, bo dostrzegamy tam nasze bye wsptowarzyszki, wsptowarzyszy. Waciciele knajpy, ktrzy ju wysupali si ze swych zapasw, i inni dobrzy ludzie biegn po prowiant do ssiednich sklepw, rozdaj go winiom,

czstuj gorc herbat. Powoli pustoszeje knajpa, raz po raz kto zjawia si i zabiera z sob ekswiniw. Jak spod ziemi wyrasta Lola Danielewicz. Patronat Opieki nad Winiami, ktry zapisa si zotymi zgoskami w sercach wszystkich winiw, jest i teraz w peni gotw nie dalsz pomoc. Nie kryjemy ez szczerego wzruszenia, Lola cauje nas i ciska serdecznie, zatrzymuje mnie, bo jeszcze jestem potrzebna. Prosz Ani i Marysi, eby ju poszy - przecie czeka na nie matka Ani. Umawiam si, e wkrtce i ja przyjd na Zot. Zostaj sama wrd garstki winiw i winiarek. Zza zakrtu od strony Pawiaka, przy posterunku andarmerii, ukazuje si karetka pogotowia, z ktrej wyskakuje niespoyta w energii i dziaalnoci Lola Danielewicz - zapytuje mnie, do ktrego szpitala przewie poonic Krysi Witusk, ktra przed p godzin urodzia synka. Peszy mnie pytanie Loli, bo zupenie nie wiem, czy dawne adresy szpitali pooniczych s nadal aktualne, ale szybko wymieniam: w. Zofii, klinika na Karowej, Szpital Ubezpieczalni. Lola pozdrawia mnie rk, przynagla ju do odejcia, karetka odjeda... Przeszam par krokw do przystanku tramwajowego. Brzcz dzwonki nadjedajcych i odjedajcych tramwajw. Do adnego nie mam odwagi wsi - nie mam grosza przy sobie. Zapomniaam, jak si chodzi po szerokich ulicach... i ktra z nich prowadzi na Zot? Ponadto czuj brak si. Zastanawiam si, dokd skierowa kroki? Wiem jedno, e nie mog wrci do mego mieszkania przy ulicy Nowogrodzkiej, bo jest zajte przez granatowego policjanta, ktry wyrzuci moj teciow i ostrzeg, e jeeli jeszcze raz si pokae, doniesie o tym do Gestapo... Gdy tak rozmylam, co z sob zrobi, sysz z tyu radosny okrzyk: Nareszcie odszukaymy pani doktor. Odwracam si: przede mn stoi Marysia Borowa, urzdniczka z depozytw Pawiaka (obecnie ona Leona Wanata) i jedna z pa z Patronatu. Witaj mnie serdecznie. Zatrzymuj riksz, wsiadamy i znw przypominam sobie, e nie mam pienidzy. Zakopotana mwi o tym moim konwojentkom. Wybuchaj miechem, ktry mnie ogromnie peszy; widz, e i one maj teraz niewyrane miny. Przepraszaj mnie za ten miech, zapewniajc, e jestem ich najdroszym gociem. Kompletnie oszoomiona ruchem i gwarem ulic, wci niezbyt dobrze rozumiem, co si wokoo mnie dzieje. Wszystko miga mi w oczach. Dojedamy do domu, w ktrym mieszka rodzina Ani. Marysia Borowa odprowadza mnie pod same drzwi. Dzikuj jej serdecznie za pomoc i rozstajemy si. Drc rk naciskam dzwonek. Otwieraj si drzwi. Wpadam w ramiona mamy Ani, ktra obejmuje mnie jak wasn crk. Poznaj teraz osobicie Mundka i Stefana, Ew, blisz i dalsz rodzin, ktr tak dobrze znam z opowiada Ani na Pawiaku. Jestem bardzo wzruszona ich serdecznoci, Marysia, Zygmunt i ja znalelimy si w domu gorcych serc, ktre roztapiaj wszystkie lody. Bez przerwy dwiczy dzwonek u drzwi i telefon. Co chwila kto wchodzi, przynosi bukiety i kosze kwiatw na powitanie Ani. Nie do pojcia gwar i chaos, mnstwo pyta, pyta, nie koczcych si pyta. Z dalekiego Grochowa przyjechali moi teciowie i szwagier, radoci nie ma koca. zy wzruszenia zraszaj ofiarowany mi pk biao-czerwonych godzikw... St piknie zastawiony smakoykami. Godomorw czeka prawdziwa uczta, i jak w tamtej pawiackiej bajce zjawiaj si rwnie schaboszczaki, olbrzymie, wonne, gorce. W pewnej chwili Mundek, Stefan i Zygmunt znikaj z pokoju i zaraz wracaj rozgorczkowani, z wypiekami na policzkach. Prowadz mnie do kuchni, pokazuj zapasy ywnoci w workach... Zygmunt zachca, abym obejrzaa je dokadniej. Dotykam rk: tak, to kartofle. Mundzio rozwizuje jeden z workw - na wierzchu warstwa ziemniakw, pod nimi... granaty. Cay wr granatw. Prowadz mnie do pokoju - w kanapach i fotelach duo krtkiej broni palnej, a to wszystko czeka na godzin W. Wzruszeni, w podniosym nastroju, wrd potopu

pyta i odpowiedzi nie mamy nawet czasu na rozkoszowanie si wspania uczt. I schaboszczaki, o ktrych marzylimy na Pawiaku, pozostay prawie nie napoczte. A nazajutrz dalsza walka w szeregach powstaczych, w IV zgrupowaniu AK Gurt.

Cz druga
Od chwili zakoczenia wojny niejednokrotnie prbowaam odtworzy czteroletni okres mego pobytu na Pawiaku i za kadym razem, nie czujc si na siach, rezygnowaam z tego zamiaru. Robiam jednak notatki, przypominaam sobie zdarzenia, sprawy, daty, prowadziam na ten temat rozmowy z koleankami i kolegami. Chyba atwiej poecie opisa wymylone pieko, nawet tak genialnie jak to zrobi Dante, ni nam przedstawi w rzeczywistych barwach i proporcjach pieko Pawiaka powiedzia mi kto ze wspwiniw. Dzi, gdy po dwudziestu latach nakazaam sobie powrt do tego pieka, rozpoczam trudn walk z wasn pamici: otoczy mnie tum postaci, tum twarzy, wrd nich te, ktre widywaam co dzie, i te, ktre ledwie si ukazay, ju niky mi sprzed oczu. Uwiadomiam sobie, e nie zdoam wszystkiego o wszystkich powiedzie, e nieraz, przekazujc nazwisko, nie mog ju skojarzy go z osob i - odwrotnie - dobrze pamitajc czyj posta, nie mog przypomnie sobie nazwiska. A przecie obowizkiem tych, ktrzy jak ja przeyli, jest wydoby z mrokw niepamici bodaj nazwiska... Wszystkie zatem nazwiska, ktre zdoaam zapamita lub zebra po wojnie, oraz znane mi bd zrekonstruowane z fragmentw koleje losu wspwiniarek podaj w drugiej - tak wanej dla mnie - czci tej ksiki. Mam przy tym nadziej, e po opublikowaniu tych wspomnie napyn na adres Klubu b. Winiw Politycznych Pawiaka pewne uzupenienia lub sprostowania.

Kolumna sanitarna
Prcz lekarek wymienionych w czci pierwszej pracoway:

Dr Janina Krzyanowska (ps. Josek, obecnie Adamczewska) - lekarz stomatolog; pracowaa w kolumnie przez kilka miesicy w roku 1942; zwolniona zostaa w grudniu 1942 roku. Dr Hanna Rohnowa - aresztowana jesieni 1942 roku, pracowaa bardzo krtko w kolumnie: z nieznanych powodw gestapowcy zdjli j z tej funkcji; w kwietniu 1943 roku zostaa zwolniona z wizienia. Dr Ludwika Tarowska - pracowaa od koca grudnia 1943 roku do 30 VII 1944 r., to jest do dnia wywiezienia jej do Ravensbrck.

W kolumnie sanitarnej poza lekarkami pracoway:

Halina Choryna-Starczewska - in. chem.; aresztowana w 1940 roku, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Nina Kijewska - pracowaa kilka miesicy, zwolniono j z wizienia wiosn 1943 roku. Adela Lapko - aresztowana w 1941 roku, wysana na Majdanek 17 I 1943 r. Maria Maniakwna (Zawadzka, Marian) - aresztowana 2 X 1941 r., torturowana w czasie przesuchania na Szucha; po zdjciu izolacji, w ktrej przebywaa okoo 2 miesicy, od pocztku 1942 roku pracowaa w kolumnie sanitarnej a do czasu wywiezienia jej, 24 VIII 1942 r., w pierwszym transporcie kobiet z Serbii do Owicimia. Wanda Orlicz-Dreszerowa aresztowana w 1941 roku, wysana w transporcie do Ravensbrck 30 V 1942 r. Henryka Prus - pielgniarka (obecnie lekarz medycyny Stanecka); aresztowana 4 IX 1941 r., wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Danuta Terlikowska - aresztowana w pocztkach stycznia 1941 roku, wywieziona do Owicimia 24 VIII 1942 r. i w obozie jesieni 1942 roku umiercona zastrzykiem fenolu.

Najduej w kolumnie sanitarnej pracoway:

Mgr Helena Biegaska (ps. Agnieszka) - pracowaa w kolumnie sanitarnej od grudnia 1942 roku do 1 X 1943 r. (aresztowana 31 X 1942 r., zwolniona z wizienia 1 X 1943 r.). Pomimo zwolnienia bya tego miesica wywoana na transport do Owicimia. Powiadomiona o tym przez straniczk Helen apisk musiaa si ukrywa. Mgr Jadwiga Jdrzejowska - po przebytej operacji w szpitalu wiziennym pracowaa od kwietnia 1943 roku do 30 VII 1944 r. Bya aresztowana 13 XI 1942 r. W ostatnim transporcie (ok. 400 kobiet) przy likwidacji Pawiaka zostaa wywieziona do Ravensbrck.

Ponadto w pewnych okresach pracoway:

Danuta Hoownia - lat 22; aresztowana w 1941 roku, katowana w Gestapo; wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, gdzie w marcu 1943 roku zostaa rozstrzelana. Aniela Jordan (Nika) - blisze szczegy podaj w rozdziale o izolatkach i sklepiku. Krystyna Karier - stud.; wywieziona w 1942 do Ravensbrck.

Maria Kope - studentka medycyny; pracowaa pocztkowo przez kilka miesicy w kolumnie sanitarnej, a nastpnie, jak ju podaam, funkcji w szpitalu wiziennym do czasu zwolnienia w dniu 31 VII 1944 r. Irena Rylska - wiziona prawie rok na Serbii, zwolniona w kocu marca 1941 roku. Zofia Sowikowa - pielgniarka; aresztowana w 1941 roku, torturowana na przesuchaniach w Gestapo; 30 V 1942 r. wywieziona do Ravensbrck, stamtd do Owicimia, gdzie zmara. Olga Wglarz - nauczycielka; aresztowana w 1942 roku, katowana w Gestapo; wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r. Halina Wohlfardt - stud.; rozstrzelana w Ravensbrck. Stanisawa Wjcik - pniej pracujca w szpitalu na Serbii. Irena Zapolska - zwolniona z wizienia w 1941 roku.

Polska suba wizienna

Maria Borowa - urzdniczka pracujca w depozytach. Maria Dbrowska i Anna Kraska - straniczki pracujce w depozytach wiziennych, a w 1944 roku na oddziaach kobiecych. Wanda Gawrylow (Danusia) - podkomisarz. Jadwiga Jezierska - urzdniczka z depozytw (od jesieni 1942 roku), zewntrzny cznik AK; aresztowana w 1943 roku, wywieziona w transporcie padziernikowym tego roku do Owicimia. Janina Krzeczkowska - podkomisarz, pracujca w kancelarii; aresztowana w marcu 1942 roku, wysana w transporcie do Ravensbrck 30 V 1942 r. Wanda Maciejko - starsza straniczka, pracujca w magazynie; aresztowana rwnie w marcu 1942 roku, wysana do Ravensbrck 30 V 1942 r. Jadwiga Sadziska - aspirant, pracujca w kancelarii polskiej; od drugiej poowy maja 1943 roku na stanowisku podkomisarki polskiej kobiecej stray wiziennej. Jadwiga Szlagowska - urzdniczka kancelarii polskiej na Serbii.

Prcz wyej wymienionych byo jeszcze kilka innych, rwnie odwanych i wartociowych.

Oto nazwiska tych spord funkcjonariuszek stray wiziennej, ktrych bohaterstwa byam niejednokrotnie wiadkiem:

Maria Adamska - straniczka od lata 1942 roku do 31 VII 1944 r. Maria Bilska - straniczka od marca 1943 roku; zwolniona w poowie 1944 roku. Stefania Czechowiczowa - straniczka od 1940 roku do pierwszych miesicy roku 1941. Zofia Dllinger (Pajczek) - starsza straniczka od 1 III 1943 r. do 31 VII 1944 r. Halina Fronczak - straniczka od marca 1943 roku; zwolniona w poowie 1944 roku. Maria Grnisiewicz - straniczka od 1942 roku do 31 VII 1944 r. Weronika Karlson - pracujca od 1940 roku; aresztowana 14 III 1942 r., wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Zofia Koyro - straniczka w 1941 roku. Helena apiska (Cega) - straniczka od lutego 1941 roku do 17 X 1943 r.; tego dnia musiaa zlikwidowa si z pracy w wizieniu. Rozalia apiska (apcia) - straniczka od 1939 roku do poowy 1944 roku. Maria Mossakowska (Kosia-Mosia) - straniczka od 1940 roku do poowy 1944 roku; wywieziona w czasie Powstania Warszawskiego do Ravensbrck; tam zmara. Celina Olkowna - straniczka od 1940 roku do poowy 1943 roku. Stanisawa Pawlakwna - straniczka od 1940 roku do czasu aresztowania (14 III 1942 r.); wysana do Ravensbrck 30 V 1942 r. Maria Rososka (Kaczusia) - przodowniczka stray, pracowaa w wizieniu od pocztku okupacji niemieckiej do 31 VII 1944 r. Janina Szubielska (Mateczka) - straniczka od wiosny 1941 roku; aresztowana w lutym 1943 roku, wywieziona 12 V 1943 r. do Owicimia. Tkaczykowa. Ludwika Uzar-Krysiakowa (Lusia, Myszka) - straniczka od 1940 roku do 31 VII 1944 r.; zgina w czasie Powstania Warszawskiego. Maria Wasiak - straniczka aresztowana w lipcu 1942 roku; wywieziona do obozu koncentracyjnego.

W celi

Przez cele oglne Serbii przesza - w okresie caej okupacji - blisko dwudziestotysiczna rzesza kobiet. Te, ktre pamitam i wymieniam poniej, stanowi zatem bardzo znikomy procent oglnej liczby winiarek.

Maria Adamczyk - lat okoo 20; aresztowana wiosn 1942 roku, wywieziona 13 XI 1942 r. do Owicimia. Hanna Agopsowicz - wywieziona do Owicimia w maju 1943 roku. Wanda Albrecht - modziutka czniczka aresztowana z matk, Ann; dotkliwie bita podczas przesucha w Gestapo, nie ujawnia adnej tajemnicy konspiracyjnej; 17 I 1943 r. wywieziona na Majdanek. Adela Antosiewicz - aresztowana w 1941 roku, zwolniona po 9 miesicach. Bajkowska - staruszka, aresztowana w Zbkach pod koniec 1942 roku lub w pocztkach 1943 roku; w mieszkaniu jej znaleziono podczas rewizji flag narodow; wysana 13 V 1943 r. do Owicimia. Janina Balcerzak (ps. Ewa) - wybitna dziaaczka ZMW; aresztowana z matk Helen (1 IX 1943 roku ) w okresie nasilenia fali aresztowa; cele wizienne nie mogy ju pomieci wszystkich, umieszczono wic nowo przybye w kaplicy na Serbii; po kilku tygodniach zwolniono Janin Balcerzak i jej matk. Maja Berezowska - znana malarka, rysowniczka i ilustratorka; aresztowana pod koniec stycznia 1942 roku, wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Wanda Biaa - wysana we wrzeniu 1941 roku do Ravensbrck, nastpnie do Owicimia; zgina w komorze gazowej. Janina Bonder - wywieziona 22 IX 1941 r., rozstrzelana w marcu 1943 roku w Ravensbrck. Janina Borkowska - wywieziona 22 IX 1941 r., rozstrzelana we wrzeniu 1942 roku w Ravensbrck. Maria Bortnowska - wywieziona do wizienia w Berlinie. Halina Brejnak - -przywieziona w 1944 roku z Owicimia. Danuta Brzosko - czonek ZWZ; aresztowana latem 1942 roku, wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Stefania Brzostek - aresztowana w lutym 1944 roku, wywieziona w kwietniowym transporcie do Ravensbrck. Zofia Brzywczy - in.; aresztowana w 1942 roku, wysana 17 I 1943 r. na Majdanek. Czesawa Cetnarowicz - wywieziona do obozu koncentracyjnego Ravensbrck w marcu 1944 roku. Zofia Chechowska - aresztowana w 1943 roku, wywieziona do Owicimia. Helena Cielak - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w kwietniu 1943 roku.

Zofia Ciokwna - maolatka; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck (obecnie otocka, mgr farmacji). Janina Czajkowska - wywieziona 22 IX 41 r. do Ravensbrck. Halina Czarnocka - wywieziona do Owicimia w maju 1943 r. Stanisawa Czech - lat 22; wysana w transporcie 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w lipcu 1942 roku. Eugenia Dawidowska - aresztowana w maju 1944 roku z dwoma synami; 21 VII 1944 r. wywieziona do Ravensbrck; synowie zginli w obozie koncentracyjnym. Janina Dawidowska-Sagatowska - in.; aresztowana w 1942 roku, wywieziona na Majdanek w 1943 roku; syn jej Aleksy (Alek) Dawidowski, lat 23, onierz grupy szturmowej Szarych Szeregw, w czasie akcji zbrojnej pod Arsenaem, w dniu 26 III 1943 r zosta miertelnie ranny; 30 III 1943 r. zmarli obaj bohaterscy druhowie: Alek i Janek Bytnar. Magorzata Dembowska - lat 20; aresztowana z matk Henryk, wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck; obie rozstrzelane we wrzeniu 1942 roku. Irena Dobiecka - ona urzdowego lekarza wizienia przy ulicy Daniowiczowskiej 7; aresztowana 21 X 1941 r., zwolniona w lutym 1942 roku. Janina Dowgirdowa - wywieziona w listopadzie 1942 roku do Owicimia; tam zmara. Maria Drgowska - wywieziona 22 IX 1941 r., rozstrzelana w padzierniku 1942 roku w Ravensbrck. Irena Dudnik - wysana w transporcie wrzeniowym 1941 roku do Ravensbrck, rozstrzelana w padzierniku 1942 roku. Walentyna Dunin-Karwowska - lekarz stomatolog; aresztowana w 1943 roku, po pewnym czasie zwolniona. Halina Duracz - crka Teodora Duracza (prawnika, zasuonego obrocy winiw politycznych, czonka KPP i w okresie okupacji jednego z twrcw PPR, zamordowanego w maju 1943 roku przez Gestapo); aresztowana 13 III 1943 r. w Otwocku; po 2 miesicach wywieziona do Owicimia, gdzie zmara w kwietniu 1944 roku. Romana Duracz - ona Duracza, dziaaczka lewicowa, dziennikarka; aresztowana 13 III 1943 r., wywieziona w maju tego roku do Owicimia. Izabela Dybowska - wywieziona do Owicimia w 1942 roku; tam zmara. Maria Emmerling - wywieziona w roku 1941 we wrzeniowym transporcie do Ravensbrck. Ewa Falkowska - lat okoo 30; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w lipcu 1943 roku. Barbera Fariaszewska - aresztowana z matk, wiosn 1943 roku; wywiezione do Owicimia w sierpniu, obie po kilku miesicach zmary na tyfus.

Irena Fedorowicz i jej dwie siostry - wywiezione w sierpniu 1942 roku do Owicimia; tam zmary. Halina Filip (obecnie Prodanowa) - aresztowana w drugiej poowie padziernika 1943 roku, wywieziona w marcu 1944 roku do Ravensbrck. Zofia Filipiak - wywieziona do Ravensbrck we wrzeniu 1941 roku; zmara w obozie. Regina Gabruk - studentka medycyny; aresztowana w kwietniu 1943 roku; po kilku tygodniach wywieziona do Owicimia. Helena Gall - aresztowana w 1942 roku, wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r.; tam zgina. Halina Gawowska - aresztowana w 1941 roku, po pewnym czasie zwolniona. Helena Gbska i jej siostra Jzefa - czniczki; aresztowane w 1941 roku, wywiezione 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Agnieszka Glinka - przywieziona w maju 1941 roku z wizienia radomskiego; po krtkim pobycie na Serbii wywieziona do innego wizienia. Halina Gowacka - aresztowana 20 V 1943 r., po 2 tygodniach wywieziona do Owicimia. Jzefa Grzyska - aresztowana w lutym 1944 roku, bita na przesuchaniach w Gestapo; wywieziona do Ravensbrck w kwietniu 1944 roku. Jzefa Gradomska (Mamcia) - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Wiesawa Grzegorzewska - naleca do Szarych Szeregw; aresztowana jesieni 1942 roku, wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Aniela i Maria Gut - wywiezione do Owicimia w listopadzie 1942 roku. Irena Hoownia - aresztowana z matk Wiesaw w 1942 roku; obie wywieziono na Majdanek, gdzie zgina Wiesawa Hoownia; Iren przewieziono do Owicimia. Anna Hbner - maolatka; wywieziona w sierpniu 1942 roku do Owicimia; tam zmara. Zofia Hbner - wywieziona w majowym transporcie 1942 roku do Ravensbrck, rozstrzelana w marcu 1943 roku. Aleksandra Imach - aresztowana we wrzeniu 1942 roku, wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Stefania Jachimowicz - lat 30; wywieziona we wrzeniu 1941 roku do Ravensbrck, rozstrzelana we wrzeniu 1942 roku. Alina Janowska (obecnie znana aktorka) - aresztowana wiosn 1942 roku, po pewnym czasie zwolniona. Hanna Jaraczwna - crka wywiezionego do Owicimia Stefana Jaracza, aktorka; aresztowana 15 III 1941 r., w tydzie po zlikwidowaniu przez polskie podziemie szpiega niemieckiego, aktora Igo Syma, co pocigno za sob liczne aresztowania w wiecie aktorskim. Hanka Jaraczwna zostaa po pewnym czasie zwolniona.

Janina Jdrzejczak - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck; rozstrzelana w lipcu 1942 roku. Irena Jundzi - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Kazimiera Kaczyska - malarka; wywieziona w 1943 roku do Owicimia; tam zmara. Zofia Karpowicz - opiekunka celi maolatek; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Maria Karska - wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Jzefa Kszycka - lat 20; aresztowana w listopadzie 1940 roku, wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck; rozstrzelana w lipcu 1942 r. Lucyna Kiepus - lat 19; wywieziona 22 I 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w lutym 1943 roku. Antonina Kijko - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Aniela Kisielewska - wywieziona 2 IX 1941 r. rozstrzelana w lipcu 1942 roku. Wiktoria Klimaszewska (Wika) - dziaaczka ZHP; aresztowana z synem Konstantym, studentem, w drugiej poowie wrzenia 1942 roku; wywieziona do Owicimia w listopadzie 1942 roku. Konstanty zgin w Owicimiu, Chocia Wika bya na Serbii ledwie kilka tygodni, dziki cennym zaletom swego charakteru pozostaa na zawsze w pamici tych, ktrzy j znali. Bronisawa Kopocka-Kopotowska - weteranka walk rewolucyjnych w 1905 roku (matka winiarki Haliny Gowackiej); aresztowana z siostr, Aleksandr Ogonowsk, 5 V 1943 r.; obie zwolnione w listopadzie 1943 roku. Jadwiga Kobierska - lekarz; wywieziona do Owicimia. Janina Kocowa - nauczycielka, aresztowana wiosn 1944 roku, wywieziona do Owicimia. Felicja Koaciska-Musielak - aresztowana wiosn 1941 roku, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Felicja Konopska - aresztowana w listopadzie 1941 roku, wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Krystyna Korybut-Daszkiewicz - wywieziona do Ravensbrck w marcu 1944 roku. Stanisawa Kowalczyk - aresztowana z mem Marianem, mgrem prawa, pod koniec stycznia 1942 roku; wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Marian Kowalczyk zosta stracony w Magdalence 28 V 1942 r. Helena Kowalska - aresztowana w 1941 roku, po pewnym czasie wywieziona do innego wizienia. Kamila Kozakiewicz - aresztowana dwukrotnie; po raz pierwszy w 1940 roku i zwolniona w grudniu tego roku; aresztowana po raz drugi, zostaa wywieziona do obozu koncentracyjnego. Lena Kozakiewicz - wywieziona w maju 1943 roku do Owicimia. Stanisawa Kraskowska - aresztowana w lutym 1942 roku, wywieziona w 1943 roku na Majdanek.

Wanda Kulczyk - modociana; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck; w obozie operowana dowiadczalnie. Halina Kurek - aresztowana w czerwcu 1944 roku, wywieziona w ostatnim transporcie z Serbii, dnia 30 VII 1944 r., do Ravensbrck. Jadwiga Lalko - aresztowana z crk Lilian i synem Wojciechem w 1944 roku, wywieziona do Ravensbrck 30 VII 1944 r., syn rozstrzelany w lipcu w ruinach getta. Wanda Lipiska - aresztowana w sierpniu 1942 roku z synow Sabin; obie wywieziono 17 I 1943 r. na Majdanek. Anna Lisowska - bardzo dzielna maolatka; wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Zofia ada-Biekowska - zgina w Owicimiu. Wanda empicka - lekarz; wywieziona do Owicimia w 1943 roku. Helena ukasiewicz - aresztowana w 1942 roku, wywieziona na Majdanek w 1943 roku. Halina uszczewska - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Wanda Maciska - aresztowana wiosn 1944 roku, wywieziona w czerwcu 1944 roku do Ravensbrck. Janina Malinowska - nauczycielka, aresztowana jesieni 1943 roku; wywieziona do Owicimia, zmara tam w niedugim czasie. Irena Malkiewicz-Domaska - aktorka; aresztowana 15 III 1941 r., zwolniona po 2 tygodniach. Zofia Maynicz - znakomita aktorka scen polskich; aresztowana 15 III 1941 r., zwolniona 9 IV 1941 r. Maria Mankiewicz - z Centralnej Techniki PPR; aresztowana w pocztkach 1943 roku, zostaa wysana do obozu koncentracyjnego. Martensowie (babka, matka, ojciec i nieletnia crka) - aresztowani w 1941 roku, po kilku miesicach zwolnieni. Anna Matyjanka - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w marcu 1943 roku. Wanda Mersz - aresztowana latem 1942 roku, wywieziona do obozu koncentracyjnego. Janina Misiewicz - doktor medycyny, dyrektor Szpitala Wolskiego (po wojnie profesor Akademii Medycznej); aresztowana w 1944 roku, po krtkim pobycie na Serbii zwolniona. Zofia Mittelstaedt - modociana; urocza blondynka wiziona na Serbii w 1941 roku lub w 1942 roku; wywieziona do obozu koncentracyjnego; ojciec jej by wywieziony do Owicimia. Joanna Myszkowska - maolatka, pena osobistego wdziku (obecnie lekarz); wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Janina Napirkowska - wywieziona 22 XI 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w grudniu 1942 roku.

Janina Niczewska - aktorka; aresztowana 15 III 1941 r., zwolniona 9 IV 1941 r. Sabina Niemiec - wysana do Ravensbrck, stamtd wywieziona w niewiadomym kierunku. Antonina Niszczyska - lekarz; aresztowana w 1942 roku, wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r. Okoniewska - wiziona na Serbii w 1944 roku. Maria Anna Olszewska - aresztowana z siostr Krystyn i ojcem Antonim 17 V 1943 r.; siostry wywieziono do Owicimia; ojciec zosta rozstrzelany 29 V 1943 r. Zofia Olszewska - przemia maolatka; aresztowana 13 I 1942 r. z matk Mari; obie wywiezione 17 I 1943 r. na Majdanek. Helena Pacocha - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w lipcu 1942 roku. Wanda Packa - wywieziona do wizienia w Berlinie. Alina Parandowska - aresztowana latem 1942 roku, wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Maria Pawlata-Fijokowa - aresztowana z Rozali Pawlat i Stanisaw Wojciechowsk; przewiezione z wizienia w owiczu na Pawiak w kocu grudnia 1943 roku, w marcu 1944 roku zostay wywiezione do Ravensbrck. Irena Perkowska-Szczypiorska - (autorka wydanego w 1962 roku Pamitnika czniczki) - dziaaczka lewicowa; aresztowana wiosn 1943 roku, wywieziona w maju 1943 roku do Owicimia. Hanna Piasecka - wywieziona do Ravensbrck w maju 1942 r. Barbara Pietrzyk - lat 15; wywieziona do Ravensbrck we wrzeniu 1941 roku; w obozie operowana dowiadczalnie; zmara przed kilkoma laty. Anna Pioterczyk - modociana; czniczka Gwardii Ludowej, aresztowana jesieni 1942 roku, wywieziona do Owicimia. Irena Plutecka-Levitoux - lekarz stomatolog; aresztowana 22 XII 1942 r., wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r. Maria Polkowska - nauczycielka, harcerka; wywieziona do obozu koncentracyjnego. Maria Poniecka - aresztowana z nieletni crk Wadysaw w styczniu 1940 roku; obie wywiezione 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Irena Prosiska - lekarz stomatolog; zwolniona w 1941 roku. Jadwiga Pruszkowska-Zarembska - wywieziona w maju 1943 roku do Owicimia. Irena Przybysz - mgr farmacji; wywieziona wiosn 1943 roku do Owicimia. Anna Przysiecka - aktorka; wywieziona do Ravensbrck w marcu 1944 roku.

Henryka Pych - nauczycielka; aresztowana z mem Stanisawem, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Stanisaw Pych zosta wywieziony do Owicimia. Jzefa Remiszewska - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w styczniu 1945 roku. Wiktoria Ryczko - aresztowana z nieletni crk Janin, wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Janin wywieziono w maju 1942 roku; zmara w obozie na grulic. Helena Rydel - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, rozstrzelana wiosn 1943 roku. Anna Ryglewicz - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana jesieni 1942 roku. Ksawera Rytlowa - nauczycielka; aresztowana w styczniu 1943 roku, po 2 miesicach wysana do Owicimia; zmara w obozie. Wanda Sawicka - in. architekt; aresztowana 13 IV 1944 r. z dwiema siostrami, Stanisaw i Wiesaw (w kilka godzin potem aresztowano ich matk Stanisaw); trzy siostry, przewiezione bezporednio do Gestapo, byy poddane cikim, nkajcym przesuchaniom; 9 VI 1944 r. Wanda zostaa wywieziona z siostr Stanisaw do Ravensbrck; zmara w obozie 7. II 1945 r. (zob. rozdzia Izolatki). Wiesawa Sawicka - absolwentka WSH; aresztowana, jak ju podaam, 13 IV 1944; bya gwn oskaron w sprawie Sawickich, podejrzewan o szpiegostwo; znaa perfekt jzyk niemiecki, przed wojn bya pracownikiem fabryki Cegielskiego w Poznaniu; do Warszawy przeniosa si w padzierniku 1939 roku. Osadzona na kilkanacie dni w izolacji w Gestapo, przechodzia szczeglnie cikie przesuchania; mnie odpieraa zarzuty referentw, a gdy pewnego dnia zaproponowali jej wspprac za cen wolnoci dla niej i pozostaej rodziny, ostro odmwia; 27 V 1944 r. zostaa rozstrzelana w ruinach getta. Helena Sawicz - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w 1943 roku. Janina Sciciska-Kossak - wywieziona z crk Janin 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Krystyna Sendek - maoletnia; aresztowana z matk; wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck (obecnie lekarz). Izabela Siciska - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Irena Smoleska - architekt, aresztowana w listopadzie 1942 roku z ojcem Kazimierzem, profesorem Politechniki Warszawskiej, i bratem Andrzejem; wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Profesor Smoleski zosta rozstrzelany w maju 1943 roku, Andrzeja wywieziono do Owicimia. Stanisawa Sobolewska - aresztowana w czerwcu 1941 roku z mem Stefanem, kasjerem Dworca Gwnego w Warszawie, czonkiem AK; 30 V 1942 r. wywieziono Sobolewsk do Ravensbrck, a ma jej do Owicimia, gdzie zmar w lutym 1942 roku. Antonina Sokolicz-Merklowa - dziaaczka lewicowa, literatka, lat okoo 60; wielkiej dobroci i mdroci kobieta; aresztowana w kwietniu 1942 roku, w listopadzie wywieziona do Owicimia, gdzie w niedugim czasie zmara.

Irena Sokoowska - lat okoo 20; wywieziona w majowym transporcie 1942 roku do Ravensbrck, rozstrzelana w styczniu 1945 roku w obozie. Helena Starczewska - aresztowana z crk Janin, obie wywiezione do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Leokadia Szczedrakowska - wywieziona w maju 1944 roku do Ravensbrck. Krystyna Szylagyi - maolatka; wywieziona do Owicimia w drugiej poowie 1942 roku. Wanda lusarczyk (obecnie Burakiewicz) i jej matka Janina - aresztowane w 1942 roku, wywiezione na Majdanek 17 I 1943 r. Wanda Terlecka - wywieziona do Ravensbrck w marcu 1944 roku. Zdzisawa Tkaczyk - wysana w transporcie 30 V 1942 r. do Ravensbrck; zmara w obozie. Toowiska - lat okoo 70, b. dyrektorka gimnazjum eskiego w Warszawie, aresztowana z dwiema crkami w 1944 roku. Maria Tomicka - aresztowana z maoletni crk Alicj; obie zwolnione latem 1942 roku. Irena Totleben i jej crka Teresa - po krtkim pobycie na Serbii wywiezione 17 I 1943 r. na Majdanek. Helena Trzeciak - wywieziona we wrzeniowym transporcie 1941 roku do Ravensbrck; zmara w obozie. Czesawa Trzeszczkowska - wiziona w latach 1940 i 1941. Halina Turyczyn - maolatka; wiziona w 1941 roku. Barbara Tyliska-Janiszek - czniczka AK; aresztowana jesieni 1942 roku, wywieziona na Majdanek w 1943 roku. Ewa Urbanowicz - lat 16; wywieziona do Owicimia w listopadzie 1942 roku. Teresa Werner - urzdniczka Pastwowego Monopolu Spirytusowego; aresztowana 13 IV 1944 r. z matk Janin; przez tydzie trzymano j w izolacji na Szucha; cikie przesuchania nie zdoay jej zaama; 9 czerwca zostaa wywieziona do Ravensbrck. Zofia Wgliska - zamordowana w pocztkach czerwca 1942 roku na Szucha. Maria Wigura - wywieziona do Owicimia w maju 1943 roku. Krystyna Wigura-Kobyecka - dziennikarka, crka Marii; dotkliwie bita podczas przesucha w Gestapo, zachowaa dzieln postaw; wywieziona zostaa do Owicimia w maju 1943 roku. Jadwiga Wilgocka (Wiga) - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w styczniu 1942 roku. Jadwiga Wokowicz (obecnie liwa) - wiziona na Serbii w latach 1942 i 1943 w powanej sprawie; Jadka Bolszewik, jak mawiaa o sobie, przez nas zwana Kajtkiem, wta i schorowana, czsto leczya

si w szpitalu. Wisielczy humor i pogoda ducha nie opuszczay jej nigdy; wykonywaa z chleba przepikne figurki i kwiaty, pisywaa okolicznociowe wiersze. Jadwiga Wolska - wywieziona w maju 1942 roku do Ravensbrck, rozstrzelana w lutym 1943 roku. Franciszka Wronowska - maolatka; aresztowana w 1940 roku, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Lidia Wysocka - aktorka; aresztowana 15 III 1941 r., zwolniona 9 IV 1941 r. Anna Zboromirska - aresztowana w listopadzie 1941 roku, zwolniona po kilku miesicach. Zieliska - ona oficera WP; wiziona na Serbii w 1943 roku. Karolina Zienkiewicz (Kari) - aresztowana w ciy jesieni 1943 roku; bya starocin w celi praczek do lutego 1944 roku. Ludwika Zyskowska - aresztowana z mem Wincentym jesieni 1943 roku; w marcu 1944 roku zostaa wywieziona do Ravensbrck; ma jej wywieziono 30 VII 1940 r. do Gro Rosen. Janina bik - aresztowana w pocztkach 1941 roku, wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Anastazja uk (obecnie Janina Szczsna) - lat 13; aresztowana 27 III 1940 r. z matk Ann (obecnie Anastazja Nestiur); dziewczynka zostaa zwolniona w grudniu 1942 roku, matk jej w kocu 1942 roku wywieziono do obozu pracy. Karolina urowska - wielkiej szlachetnoci kobieta; aresztowana w kocu 1942 roku z mem, przemysowcem, crkami Mari, Klementyn i Hann; wszystkie zostay wywiezione na Majdanek w 1943 roku. Hanna zgina w obozie; Romana urowskiego zamordowano w Gestapo na pocztku roku 1943. Krystyna ywulska (autorka wydanej w 1950 roku ksiki Przeyam Owicim) - aresztowana wiosn 1943 roku, wywieziona do Owicimia.

Izolatki
Odtwarzajc poniszy wykaz, jak zreszt inne wykazy, korzystaam w niektrych przypadkach z pomocy koleanek, byych winiarek Serbii, zwaszcza: dr Anny Sipowicz-Gocickiej, dr Ireny Kononowicz, mgr Heleny Biegaskiej, mgr Jadwigi Jdrzejowskiej, mgr Wandy Kiedrzyskiej, mgr Marii Maniakwny oraz byej straniczki Zofii Dllinger.

Anna Biaokurowa - czonek ZWZ, nauczycielka gimnazjum im. Krlowej Jadwigi w Warszawie, prowadzca tajne komplety; aresztowana w kwietniu 1942 roku wraz z mem, drem Franciszkiem Biaokurem, emerytowanym generaem brygady. W Gestapo maonkowie byli potwornie torturowani. Po przewiezieniu na Pawiak Ann umieszczono w celi izolacyjnej na Serbii. Z uwagi na jej

ciki stan Gestapo - na skutek usilnej interwencji lekarzy - zezwolio przenie j z izolacji do szpitala wiziennego. Dr Biaokur zmar na Pawiaku. Profesor Biaokurowa otrzymaa z Gestapo zawiadomienie o mierci ma i w par dni potem, w Zielone witki, wykorzystujc noc gboki sen towarzyszek w celi, popenia samobjstwo wieszajc si w ubikacji szpitala. Jadwiga Bobiska - czonek ZWZ, in. chemik; aresztowana wiosn 1943 roku z materiaem dowodowym bardzo obciajcym; po duszym pobycie w izolacji zostaa w grupie okoo 30 winiarek rozstrzelana w ruinach getta. Jadwiga Boska - aresztowana w 1941 roku, katowana na przesuchaniach w Gestapo, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. i tam rozstrzelana. Lucyna Bracka - aktorka, aresztowana w drugiej poowie 1943 roku; po kilku miesicach- (23 IV 1944 r.) wysana do Ravensbrck. Janina Chlebowska - czonek ZWZ, lekarz stomatolog; aresztowana wiosn 1941 roku z siostr Iren i nieletni crk Teres (obie po pewnym czasie zwolniono); skazana na karc i kilkudniow godwk, w czasie przesucha bardzo torturowana; zostaa zamordowana w Gestapo - o ile pamitam, w kocu maja 1941 roku. Zofia Chlewicka - lat okoo 30, czonek AK; aresztowana w kocu 1942 roku, obarczona bardzo cik spraw; 17 I 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Chrucielowa - lat powyej 30, czonek AK; aresztowana jesieni 1943 roku. Przebywaa okoo 3 miesicy w celi izolacyjnej na III oddziale. W Gestapo bardzo torturowana. Pytano j gwnie o ma, ppka Bronisawa Chruciela. Twierdzia uparcie, e m jest w oflagu. Raz tylko zezwolono jej na kpiel w szpitalu, kilka razy przyprowadzano j do dr Sipowicz-Gocickiej na leczenie zbw. Popenia samobjstwo wieszajc si w celi. Jadwiga Cybulska (ps. Saba) - czonek Komendy Gwnej AK lat okoo 25, z zawodu dziennikarka; aresztowana w pierwszej poowie stycznia 1943 roku. Przez sze tygodni wiziona w izolacji na Szucha. Wielokrotne przesuchania, w czasie ktrych bya potwornie torturowana, nie zdoay jej zaama. Bardzo dzieln postaw zachowaa rwnie przebywajc w izolacji na III oddziale Serbii. Kilkakrotnie udao si zmyli czujno esesmanw, ktrzy rzekomo chor Jadzi sami sprowadzali do badania lekarskiego w szpitalu; tu moga spotka i porozmawia, dosownie w cigu kilku sekund, ze swoj siostr Lul (Helen Leja), aresztowan w grudniu 1942 roku pod nazwiskiem Gliwicka. Dnia 25 III 1943 r. Jadwig wywieziono na Majdanek; zmara w 1959 roku. Anna Czaki (ps. Helena) - lat 22, czniczka kierownika Wydziau Informacji BIP KG AK50, aresztowana 5 I 1944 r.; storturowana, przywieziona z Szucha na noszach. Nie wydaa nikogo. Osadzona w izolacji; stracona o wicie 11 II 1944 r. w ruinach getta. Irena Czemadurow - aresztowana w pocztkach 1943 roku, wywieziona w maju 1943 roku do Owicimia. Czerwiska - lat okoo 30; przyprowadzona w nocy wiosn 1941 roku, straszliwie skatowana. Po odejciu gestapowcw zostaam wezwana do izolatki przez straniczk Stanisaw Pawlakwn. Po
50

Biuro Informacji i Propagandy Komendy Gwnej Armii Krajowej.

otrzymaniu pierwszej pomocy Czerwiska poczua, si lepiej i w zamiarze popenienia samobjstwa daremnie przeszukiwaa podszewk torebki, pod ktr ukrya cyjanek. Straniczka wyja i schowaa trucizn w najlepszej intencji, obawiajc si, e izolatka zbyt pochopnie uyje. W kilka dni pniej Czerwiska zostaa ponownie zabrana na Szucha i tam zamordowana. Zofia Dackiewicz - ona pka WP., aresztowana w styczniu 1943 roku, wywieziona w maju tego roku do Owicimia. Ina Deryngowska - obywatelka radziecka; aresztowana w 1943 roku; wielomiesiczna izolatka, rozstrzelana w ruinach getta w 1944 roku. Nina Despot-Zenowicz - aresztowana w mieszkaniu Wandy Ossowskiej 26 VIII 1942 r. wraz z mem, majorem WP, szefem Straganu51; na Szucha bya zakuwana w kajdany, o czym wiadczyy charakterystyczne otarcia naskrka i rany na przegubach rk. Nin wywieziono na Majdanek 17 I 1943 r.; m jej, ujty pod pseudonimem Boczkowski (prawdziwe nazwisko Stanisaw Rogiski), by wiele miesicy w izolacji na Szucha, potwornie katowany; dalsze jego losy nie s znane. Cezara Dicksteinowa - aresztowana w maju 1942 roku, po dziesiciu dniach zwolniona; drugi raz aresztowana w padzierniku tego roku,- 2 tygodnie zamknita w izolacji, po czym wywieziona do Berlina. Dojlido - aresztowana w 1944 roku wraz z mem; kobieta o wyjtkowej urodzie; pomimo ciy, w bardzo krtkim czasie zostaa rozstrzelana w ruinach getta. Eryka Fichowska - aresztowana w 1941 roku, oskarona o szpiegostwo; spraw jej prowadzi sd wojskowy. W pocztkach 1942 roku zostaa noc w kajdankach wywieziona w niewiadomym kierunku. Natalia Filiska - czonek AK; aresztowana 21 I 1943 r. Podczas rewizji w jej mieszkaniu Gestapo znalazo mundury wojskowe i pienidze w obcej walucie. Bardzo bita i katowana na przesuchaniach, przebywaa 9 miesicy w izolacji, przez pierwsze trzy tygodnie jako streng isoliert na III oddziale. Zachowywaa si bardzo dzielnie. Niezwykle troskliw opiek nad ni w tym okresie roztaczaa funkcyjna kolumny sanitarnej, Helena Biegaska, czniczka siatki wewntrznej (ps. Agnieszka). W trzy miesice po zwolnieniu Naty z izolacji (pod koniec stycznia 1944 roku) uzyskano zezwolenie na objcie przez ni funkcji. Bya pocztkowo w czarnej pralni, nastpnie porzdkow szpitala. 30 VII 1944 r. wywieziono j do Ravensbrck. Zofia Gapiska (ps. Eka Weber) - czonek wywiadu ZWZ; aresztowana we wrzeniu 1941 roku, osadzona w izolacji; wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r., zmara tam na grulic. Lena Grnicka - aresztowana 30 VI 1942 r.; bardzo bita w Gestapo, przebywaa w izolacji do poowy grudnia 1942 roku; dnia 17 I 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Anna Grzeliska - czonek organizacji Grunwald, studentka polonistyki; aresztowana 10 X 1940 r., bita i katowana do utraty przytomnoci w kancelarii Pawiaka. Przez tydzie przebywaa w ciemnicy na mskim oddziale wizienia, gdzie nadal bya bardzo bita, nawet noc, przez gestapowca Fellhabera. Przesuchiwana wielokrotnie w kancelarii na Pawiaku i w Gestapo. W kocu padziernika
51

Wywiad AK.

1940 roku zostaa przeniesiona na oddzia kobiecy. Ponownie osadzona w izolacji, przebywaa w niej 4 miesice; mimo potwornych tortur trzymaa si bardzo dzielnie. Po zwolnieniu z izolacji przeniesiona do oglnej celi, pracowaa na funkcji w bibliotece na Serbii, przy wypiskach patronackich i wydawaniu paczek ywnociowych i odzieowych w tzw. sklepiku, a przede wszystkim jako niesychanie odwany i ofiarny cznik siatki wiziennej. W pocztkach kwietnia 1942 roku zostaa zwolniona z wizienia. Katarzyna Guzy (Inka) - aresztowana z siostr Gel (obie niezwykle dzielne i odwane), po zwolnieniu z izolacji pracowaa na funkcji jako poczta. Winiarkom, ktre miay na to zezwolenie Gestapo, pisywaa raz w miesicu listy do rodzin w jzyku niemieckim, ponadto pomagaa przy wydawaniu paczek ywnociowych; uatwiony w ten sposb kontakt z winiarkami wykorzystywaa na przekazywanie tajnej korespondencji; obie siostry, Inka i Gela, zostay wysane w transporcie do Ravensbrck dnia 30 VII 1944 r. Janina Herman - bya 9 miesicy w izolacji; w listopadzie 1943 roku wywieziono j do Owicimia, gdzie zgina. Hieropolitaska - aresztowana w 1942 roku, wysana w transporcie na Majdanek 17 I 1943 r. Irena Iakowicz - aresztowana w padzierniku 1942 roku, przebywaa w izolacji do 17 I 1943 r., w tym dniu zostaa wywieziona na Majdanek. Maria Jaszczuk - dziaaczka lewicowa; aresztowana latem 1943 roku, przechodzia nkajce przesuchania w Alei Szucha; metody Gestapo nie potrafiy jej zaama, trzymaa si niezwykle dzielnie; zostaa wywieziona do Owicimia w padzierniku 1943 roku. Maria Jezierska - studentka UW, czonek Zwizku Odwetu (grupa dywersyjna KG AK); aresztowana 13 VI 1942 r., przebywaa w izolacji kilka tygodni, pniej pracowaa w czarnej pralni; dnia 13 XI 1942 r., mimo reklamowania jej z transportu w zwizku z ciko przebyt taczk, zabrano j ze szpitala i wywieziono do Owicimia. Aniela Jordan (Nika) - czonek ZWZ, lat 23; aresztowana 27 XI 1940 r. wraz ze sw siostr, Maj Poniatowsk, po ktr z list imienn przyszo Gestapo. Nika zasadniczo nie miaa adnego oskarenia; o tym, e bya czonkiem ZWZ, Gestapo nigdy si nie dowiedziao. Bya tylko raz przesuchiwana w Alei Szucha. Pytania dotyczyy wycznie jej siostry Mai. W czasie ledztwa gestapowcy owiadczyli jej, e Maja wpakowaa j w nieszczcie. Nika, robic z siebie naiwn, nakrelia sylwetk Mai, przedstawiajc j jako kur domow i troch poch, adn kobiet. Przez dugi okres Nika pracowaa w sklepiku na Serbii. Z racji wykonywanej funkcji pomagaa w czym moga koleankom; daa si pozna jako odwana czniczka siatki wiziennej, kontaktowaa si gwnie z izolatkami. Wiosn w 1942 roku z nigdy nie wyjanionych powodw niespodziewanie zostaa osadzona w izolacji. Po 2 tygodniach bez adnych przesucha izolacj zdjto. Nika Wrcia na funkcj. 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Cikie przeycia wizienne na Serbii i w obozie koncentracyjnym spowodoway jej przedwczesn mier w 1957 roku. Maria Kaczorek - czonek KOP; trzymana w izolacji od 17 I 1941 r. okoo 3 miesicy; wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r.

Janina Kamiska - profesor tajnego uniwersytetu; ujta na pocztku 1943 roku w mieszkaniu aresztowanego Czesawa Mankiewicza, gwnego organizatora Centralnej Techniki PPR. Dugie tygodnie przebywaa w izolacji. Przechodzia bardzo cikie przesuchania w Gestapo, zachowujc niezomn postaw. W maju 1943 roku wywieziono j do Owicimia. Jadwiga Kokoszko (ps. Wacaw) - dziaaczka PPR i Gwardii Ludowej, ona Witolda Kokoszki, komendanta Gwardii Ludowej na Prag, straconego w egzekucji przez powieszenie 16 X 42 r. Jadwiga, aresztowana w 1943 roku, obarczona cik spraw, przechodzia szczeglnie wyrafinowane przesuchania w Gestapo. Umiaa si zdoby na bardzo mocn, dzieln postaw. Jesieni 1943 roku zostaa rozstrzelana. Kotarbiska - modociana; aresztowana w 1942 roku, straszliwie katowana w czasie przesucha w Alei Szucha. Uzyskaam od Gestapo zgod na leczenie jej wycznie w celi oraz na kilka ciepych kpieli w szpitalu pod stra wachmajsterki. W krtkim czasie zostaa rozstrzelana. Zofia Kraczkiewicz - czonek AK, lat okoo 30; przywieziona na Serbi zakuta w kajdany. Przebywaa kilka tygodni w izolacji; bita i nkana na przesuchaniach, do koca zachowaa wspania, dumn postaw. Zgina w 1943 roku. Elbieta Krajewska (Litka) - blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Bestialstwa Gestapo. Jadwiga Krasicka - czonek AK, pracowaa w wywiadzie; aresztowana w roku 1944, osadzona w izolacji na I oddziale wizienia mskiego. Wywieziona w lipcu do Ravensbrck, zmara tam na dyfteryt. Irmina Krupowicz - aresztowana 28 VII 1942 r. z ran postrzaow brzucha, otrzyman w czasie aresztowania. Przebywaa w szpitalu wiziennym do chwili wyleczenia. Po przesuchaniu w Gestapo zostaa przeniesiona do izolacji na okres 3 miesicy, potem (17 I 1943 r.) wywieziona na Majdanek. Blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Cigy dyur lekarski. Jadwiga Kubiak (ps. Kuba) - z VII oddziau Komendy Gwnej AK; aresztowana 15 V 1944 r., zostaa przyniesiona do szpitala na noszach w stanie nieprzytomnym (usiowaa popeni samobjstwo przez zaycie trucizny). Po kilkudniowym pobycie w szpitalu referenci sprawy zarzdzili natychmiastowe przeniesienie jej do tzw. ostrej izolacji (pod wyczny nadzr gestapowcw). Wielokrotnie przesuchiwana w Gestapo i katowana, zostaa stracona 24 VII 1944 r. w ruinach getta. Blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Bestialstwa Gestapo. Janina Kuszejko - aresztowana pod nazwiskiem Zwoliska; wadaa kilkoma jzykami, bya kurierk wywiadu AK, kursujc midzy Berlinem a Warszaw; w czerwcu 1943 roku zostaa zatrzymana w drodze do Berlina z obciajcym materiaem konspiracyjnym. Na Pawiak przywieziona z wizienia w Inowrocawiu, gdzie byy sdzone sprawy wywiadu na Niemcy. Poddawana cikim torturom, nie wydaa nikogo. Przebywaa w izolacji przez duszy okres, po czym zostaa przeniesiona do celi biaych praczek i 23 IV 1944 r. wysana do Ravensbrck. Adela Lapko-Dobrucka - aresztowana w 1941 roku; po zwolnieniu z izolacji pracowaa w kolumnie sanitarnej; 17 I 1943 r. zostaa wysana na Majdanek. Maria Lasocka - czonek organizacji konspiracyjnej Stronnictwa Pracy; aresztowana w listopadzie 1941 roku. W czasie przesucha w Gestapo katowana w nieludzki sposb, trzymaa si bardzo

dzielnie. Zdajc sobie spraw z cikiej sytuacji, w obawie, aby nie zaama si przy nastpnych torturach, usiowaa popeni samobjstwo przez podcicie y na przegubach rk kawakiem zbitego lusterka (ukrytego przy rewizji). Unikna mierci tylko dlatego, e lusterko byo bardzo tpe. Razem z Mari aresztowano jej siostr, Jadwig Lasock, kolporterk prasy konspiracyjnej. Byy to mode dziewczta zwracajce uwag sw urod; obie izolatki wywieziono w duym transporcie do Ravensbrck dnia 30 V 1942 r. Wanda Lewandowska - czonek ZWZ, kolporterka Biuletynu Informacyjnego; aresztowana we wasnym mieszkaniu wraz z mem Stefanem i grup wsppracownikw konspiracyjnych w styczniu 1942 roku. W czasie rewizji Gestapo znalazo materiay obciajce. Wanda bya bardzo bita na przesuchaniach, ale trzymaa si doskonale. Po zwolnieniu z izolacji pracowaa z ogromnym powiceniem w czarnej pralni, a jednoczenie jako czniczka wiziennej siatki konspiracyjnej. W pocztkach padziernika 1943 roku wywieziono j do Owicimia, ktry przeya mimo cikich chorb. Stefan Lewandowski zosta rozstrzelany w lasach skociskich koo Magdalenki w dniu 28 V 1942 r. Irena Lipiska - czonek Zwizku Syndykalistw Polskich; aresztowana w maju 1942 roku, przebywaa w izolacji od koca sierpnia 1942 roku prawie do koca 1942 roku. Po zwolnieniu z izolacji przeniesiono j do celi oglnej; pracowaa na funkcji korytarzowej oraz w wiziennej cznoci wewntrznej. Dnia 25 III 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Jadwiga Litwinowiczowa - aresztowana w 1941 roku, osadzona w izolacji na krtko przed wywiezieniem do Ravensbrck, gdzie zostaa rozstrzelana 29 IV 1943 r. Katarzyna aniewska - doktor medycyny; aresztowana wiosn 1943 roku. Po pewnym okresie pobytu w izolacji, gdzie zachowywaa pikn, mocn postaw, zostaa wywieziona do innego wizienia, a pniej do Owicimia. Alicja Mackiewicz (matka Masi) - z ZWZ; nieludzko torturowana w Gestapo, zamknita w izolacji na mskim oddziale Pawiaka; popenia samobjstwo wieszajc si w celi izolacyjnej. Maria Maniakwna - dugoletnia dziaaczka Wici i Stronnictwa Ludowego, czonek Komendy Gwnej Batalionw Chopskich; aresztowana z obciajcym materiaem dnia 2 X 1941 r., pod nazwiskiem Zawadzka. Torturowana w czasie przesucha na Szucha, trzymana 2 miesice w izolacji, zachowaa niezomny hart ducha. Po zwolnieniu z izolacji pracowaa z caym oddaniem w kolumnie sanitarnej i konspiracyjnej siatce wiziennej. Dnia 24 VIII 1942 r. wywieziono j w pierwszym transporcie kobiet z Serbii do Owicimia. Janina Marciniewska - czonek ZWZ; aresztowana 21 VI 1941 r., przez 4 miesice wiziona w izolacji, bita i maltretowana w Gestapo, zachowaa nieugit, pikn postaw. Po zwolnieniu jej z izolacji zostaa zatrudniona na funkcji w czarnej pralni. Wypeniaa z penym powiceniem zadania konspiracyjne, zdobya sobie due uznanie i przyja wsptowarzyszek. Znana bya na Serbii jako wykonawczyni piknych figurek z chleba. 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Wanda Moraczewska - nauczycielka gimnazjum im. Sowackiego w Warszawie; aresztowana w kwietniu 1942 roku, przez kilka miesicy przebywaa w izolacji; w Gestapo bya bardzo torturowana. Wysana do Owicimia, zmara tam na tyfus plamisty w kocu 1942 roku.

Barbara Nalewajko (ps. Grayna) - lat 19, czonek ZWM; braa udzia w akcji na Caf Club. Aresztowana w jesieni 1943 roku, przez 2 miesice trzymana w Gestapo na Szucha, przechodzia tam bardzo cikie przesuchania, Nie zaamaa si, cho bya wiadoma swego losu. Zabrana z izolacji rozstrzelana w getcie. Natasza (nazwiska nie pamitam) - oficer radziecki, skoczek spadochronowy z Moskwy; schwytana przez Niemcw i przywieziona na Pawiak w sierpniu 1943 roku, bya - wbrew przepisom konwencji genewskiej - traktowana jak zwyky wizie. Jawnie okazywaa sw pogard wachmanom ukraiskim, ktrzy odnosili si do niej bardzo wrogo. Pod koniec 1943 roku wywieziono Natasz do Berlina (wedug innej wersji: rozstrzelano w getcie). Maria Magdalena Nejmark - mgr praw, pracujca w prasie podziemnej Stron. Dem.; aresztowana we wrzeniu 1942 roku i osadzona w izolacji; wywieziona do Owicimia w listopadzie 1942 roku. Ragna Neuman - czonek ZWZ; aresztowana jesieni 1941 roku, przebywaa kilka miesicy w izolacji. Przeniesiona do celi oglnej, pracowaa dorywczo w sklepiku. Odznaczaa si niezwyk odwag: ilekro miaa kontakt z winiarkami, przemycaa grypsy, tajne wiadomoci itp. Dnia 30 V 1942 r. wywieziono j do Ravensbrck. Olga Nider - aresztowana 19 VII 1941 r., na dwa dni przed aresztowaniem matki Marii i siostry Jadwigi. Przechodzia cikie, nkajce przesuchania. Matka i obie siostry zostay wywiezione do Ravensbrck dnia 22 IX 1941 r. Halina Nieniewska - czonek AK, nauczycielka gimnazjum im. Krlowej Jadwigi w Warszawie, prowadzia tajne komplety; aresztowana w kwietniu 1942 roku. Bestialsko katowana w Gestapo; 21 V 1942 r. zamordowana na Szucha. Inga Obuchowicz - Niemka; aresztowana pod koniec 1943 roku, przebywaa prawie 9 miesicy w izolacji. Wedug jej relacji: przed wojn, po uzyskaniu rozwodu z pierwszym mem, oficerem niemieckim, wysza za m za Polaka, oficera WP; zostaa aresztowana w czasie podry pocigiem z walizk zawierajc bro. W kocu lipca 1944 roku w indywidualnym transporcie zostaa wywieziona w niewiadomym kierunku. Wanda Ossowska - czonek AK; aresztowana 26 VIII 1942 r. wraz z mieszkajcymi u niej osobami (siostr, Helen Ossowsk-Maszczykow, Nin Despot-Zenowicz i jej mem, szefem Straganu); podczas rewizji znaleziono materia dowodowy: listy, pseudonimy, obc walut itp. Od 26 VIII 1942 r. do grudnia 1942 roku trzymano Wand na Szucha, zakut w kajdany. Kilkadziesit razy wzywana na przesuchania, potwornie bita i katowana, nie zaamaa si. Dnia 17 I 1943 r. wysano j na Majdanek. Helen Maszczykow wywieziono w kwietniu 1943 roku do Owicimia, gdzie zmara na tyfus plamisty. Jadwiga Owsiana - czonek AK; aresztowana 23 IX 1943 r. razem z siostr, Mari Rutkowsk. Po trzydniowym pobycie w Alei Szucha przewieziono j na Serbi do izolacji, w kocu padziernika przeniesiona zostaa do celi oglnej i pracowaa w czarnej pralni. Kiedy zachorowaa, przeniesiono j do szpitala, skd zostaa odtransportowana do wizienia w Inowrocawiu, a nastpnie do Ravensbrck.

Janina Palmowska - czonek ZWZ-AK; przywieziona na Pawiak 9 V 1943 r. Z przesucha w Gestapo, w czasie ktrych bya bardzo bita, wracaa ogromnie zmaltretowana. Wta posta tej delikatnej blondynki utkwia mi w pamici. Ukrywaa swe cierpienia. ywo interesowaa si izolatkami z ssiednich cel, zwaszcza Tal Hiszpask. Trzymaa si bardzo dzielnie, mimo e w listopadzie 1942 roku przeya dramat osobisty, zwizany z aresztowaniem jej ma Tadeusza. Niepokoia si bardzo o malekiego, ptorarocznego synka Wojtusia, pozostawionego na wolnoci. 24 VIII 1943 r. zostaa wywieziona do Owicimia. Tadeusz Palmowski, wywieziony 17 I 1943 r. na Majdanek, zgin w obozie. Irena Pannenkowa - dr filozofii, publicystka, przez dwa lata wydawaa konspiracyjne pismo Stronnictwa Pracy Gos Warszawy; aresztowana w kocu listopada 1941 roku, przebywaa w izolacji do marca 1942 roku. Bita na pierwszym przesuchaniu na Pawiaku, nastpnie na Szucha. Wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Janina Peretjatkowicz - nauczycielka geografii; aresztowana 28 XI 1941 r. za prac w PPS (WRN). Katowana w Gestapo na przesuchaniach, nie zaamaa si. Siedziaa kilka miesicy w izolacji. Wywieziono j do Ravensbrck 30 V 1942 r. Jadwiga Piwowarczyk - aresztowana w pocztkach czerwca 1942 roku, czniczka ZWZ-AK, opiekunka punktu konspiracyjnego na Bemowie (willa gen. Tokarzewskiego), w ktrym m. in. znajdowaa si radiostacja nadawcza. Przeszo p roku trzymana bya w cisej izolacji na I oddziale mskim, potem krtki czas w celi czarnych praczek. W roku 1943 wywieziono j na Majdanek. Maja Poniatowska (ps. Ewa) - czonek TAP52, kierownik kolportau pisma Znak; aresztowana 27 XI 1940 r. z dowodowym materiaem konspiracyjnym; przez 5 tygodni wiziona w podziemiach Gestapo. Przewieziona na Serbi, przez 7 miesicy (do koca lipca 1941 roku) trzymana w izolacji, zachowaa dzieln postaw i wyjtkow pogod ducha mimo cikich, nkajcych przesucha w Gestapo. Po zwolnieniu z izolacji przebywaa przez pewien okres w szpitalu wiziennym, potem pracowaa dorywczo w bibliotece na Serbii i duszy czas w szpitalu jako porzdkowa. Podczas wykonywania funkcji zaatwiaa konspiracyjne kontakty z winiarkami. Wywieziono j 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Maria Rosner - aresztowana w 1942 roku, osadzona w izolacji; 17 I 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Maria Rutkiewicz (autorka wydanej w 1964 roku ksiki Granica istnienia) - czonek grupy inicjatywnej PPR, skoczek spadochronowy; aresztowana 14 IX 1943 r. w czasie penienia obowizkw organizacyjnych przy radiostacji odbiorczo-nadawczej w Miedzeszynie pod Warszaw. czya w sobie urok agodnej kobiecoci, podkrelonej jeszcze bardziej jej stanem (bya w ciy), z zaletami nieugitego konspiratora. Pomimo wielokrotnych przesucha oraz szantaowania jej przez gestapowcw zachowaa niezomn postaw zarwno w okresie izolacji, jak i pniej, w szpitalu wiziennym, i wreszcie w celi matek. Urodzia blinita, Jasia i Magosi. Bya otaczana serdeczn opiek przez funkcyjne winiarki, zwaszcza przez porzdkow szpitala, Regin Hulewicz-Domask. Podczas likwidacji Pawiaka wraz z grup innych matek z dziemi zostaa zwolniona 31 VII 1944 r. M

52

Tajna Armia Polska.

Marii, Wincenty Rutkiewicz, dziaacz PPR, aresztowany 22 VII 1943 r., wywieziony do Owicimia, a nastpnie do Oranienburga, zgin tam w kwietniu 1945 roku. Maria Rutkowska - czonek ZWZ-AK; aresztowana z siostr, Jadwig Owsian, 23 IX 1943 r. Przechodzia cikie przesuchania w Gestapo. Po zwolnieniu z izolacji bya przydzielona do czarnej pralni, gdzie bardzo ofiarnie i z du odwag pracowaa w cznoci konspiracyjnej komrki wiziennej; 27 V 1944 r. wywieziona do Ravensbrck. Stanisawa Sawicka - znany historyk sztuki UW, kobieta wielkiego charakteru i nieprzecitnej wiedzy; aresztowana 13 IV 1944 r. Nkajce przesuchania w Gestapo nie zdoay jej zaama. 13 maja zostaa skazana na izolacj, a w trzy dni po przejciu do celi oglnej (9 czerwca) wywieziono j do Ravensbrck w transporcie liczcym ponad 50 winiarek. Maria Schiffers - aresztowana na przeomie lat 1942-1943, podejrzana o szpiegostwo, trzymana w izolacji na Pawiaku, w szpitalu mskim; odbita podczas akcji pod Arsenaem, ranna, aresztowana ponownie, rozstrzelana w maju 1943 roku - blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Cigy dyur lekarski. Julia Seredowska - aresztowana w pocztkach 1941 roku, poddawana cikim przesuchaniom w Alei Szucha, bardzo bita. Wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r., w obozie rozstrzelana wiosn 1943 roku. Halina Seydowa - prokurent Powszechnego Banku Zwizkowego w Warszawie, inicjatorka i kierowniczka Agencji Radiowej, od padziernika 1939 roku wydawaa komunikaty radiowe; 4 II 1944 r. zatrzymana ze sw wsppracowniczk, Zofi Mamaadze, na ulicy Warszawy. Znaleziono przy niej dowodowy materia (pisma konspiracyjne, komunikaty radiowe). Storturowan w Gestapo przewieziono j na Serbi i osadzono w izolacji. 28 II 1944 r. zostaa rozstrzelana w ruinach getta. Zofi Mamaadze wywieziono do Ravensbrck 16 III 1944 r Zofia Sikorska - aresztowana w 1943 roku, bardzo katowana w czasie przesucha na Szucha. Po powrocie z jednego z przesucha, kracowo udrczona, usiowaa noc popeni samobjstwo przez przecicie y okciowych kawakiem szka. Dziki wczenie udzielonej pomocy lekarskiej zostaa uratowana. W sierpniu 1943 roku wywieziono j do Owicimia, gdzie zgina. Halina Skierska - czonek AK; aresztowana w styczniu 1944 roku. Cikie przesuchania, poczone z torturami, znosia niesychanie dzielnie. Jej wygld zewntrzny - drobna, delikatna, modziutka kobieta - ostro kontrastowa z wielkim hartem ducha i opanowaniem. Wczesn wiosn 1944 roku rozstrzelano j w ruinach getta. Aleksandra Sojewska (obecnie Fijakowska) - lat okoo 20; aresztowana wraz z matk, Janin Bartosisk, w pocztkach 1941 roku. W czasie przesucha w Gestapo bya bardzo bita i maltretowana moralnie, ale zachowaa godn postaw i wielki hart ducha. Przebywaa w izolacji do czasu wywiezienia do Ravensbrck, 22 IX 1941 r. Janin Bartosisk wywieziono tym samym transportem do Ravensbrck. Adela Stadnicka - instruktorka-pielgniarka; aresztowana w kwietniu 1942 roku, trzymana ponad 4 miesice w cisej izolacji, zaostrzonej ciemnic stosowan przez wiele tygodni oraz zmniejszeniem o 50% racji ywnociowych. Podczas wielokrotnych przesuchiwa w Gestapo bya w bestialski sposb

bita do utraty przytomnoci. Mimo cikiego stanu gestapowcy nie zezwolili na umieszczenie jej w szpitalu, wydajc zakaz udzielania pomocy lekarskiej. Zaledwie jeden raz mogam udzieli jej pomocy w celi bezporednio po przywiezieniu jej w stanie rozpaczliwym (cikie zszokowanie). Po zdjciu izolacji i przeniesieniu do oglnej celi umieszczona zostaa w szpitalu wiziennym. W listopadzie 1942 roku wywieziono j do Owicimia. Maria Stpiczyska - szef oddziau kobiecego KOP; aresztowana w ostatnich dniach czerwca 1942 roku. W Gestapo poddawana cikim, mczcym badaniom. Powiadomiono j, e wyrokiem sdu zostaa skazana na mier. Mimo tych grb i szantaw nie zaamaa si. Przebywaa w celi izolacyjnej nr 13 na II oddziale, z zakazem spacerw, do koca grudnia 1942 roku. Dnia 17 I 1943 r. wywieziono j na Majdanek. Teofila Suchanek - aresztowana 5 VI 1943 r. w kociele w. Aleksandra w Warszawie w par minut po zawarciu zwizku maeskiego z Mieczysawem Uniejewskim (porucznik Marynarki Wojennej, podczas okupacji oficer oddziau dywersyjnego Osy-Kosy AK). Teofil Suchanek przyprowadzono na Pawiak w jasnopopielatym kostiumie z pkiem herbacianych r. Gestapo aresztowao w kociele liczn grup zaproszonych na lub goci - ponad 50 osb, przewanie czonkw AK. Wrd nich dwie modziutkie czniczki oddziau Osy-Kosy z faszywymi kennkartami volksdeutschek na nazwiska: Ewi Keller (waciwe nazwisko Aleksandra Sokalwna, ps. Wadka) i Krystyna Milli. Po pewnym czasie Teofil Suchanek wraz z rodzicami wywieziono do Owicimia. Obie czniczki stracono we wrzeniu 1943 roku, a wkrtce potem Mieczysawa Uniejewskiego, ktrego aresztowano pod nazwiskiem Ludwik Raczyski. Maria Sukowska - straniczka wizienna; aresztowana w kocu 1943 roku za kontakty z winiarkami, zadenuncjowana przez volksdeutschk Fried Kopf. Osadzono j w izolacji na oddziale mskim Pawiaka i wkrtce potem rozstrzelano w ruinach getta. Krystyna Szczepanek - naleaa do ZWZ, odznaczaa si wielk bojowoci. Aresztowana w 1941 roku, przesza tortury w Gestapo i kilka dni obostrzonej ciemnicy na Serbii. Po zdjciu izolacji przeniesiono j do szpitala wiziennego. Wywieziona do Ravensbrck dnia 30 V 1942 r., tam zmara. Wanda Szczsna - czonek ZWZ, pracowaa przy radiostacji; okoo 2 miesicy trzymano j w celi izolacyjnej, torturowano na przesuchaniach. Trzymaa si bardzo dzielnie. Dnia 22 IX 1941 r. wywieziono j do Ravensbrck, gdzie rozstrzelano 18 III 1943 r. Janina Szubielska (Mateczka) - polska straniczka wizienna, cznik zewntrzny AK; aresztowana w lutym 1943 roku; w izolacji przebywaa okoo 3 miesicy; dnia 12 V 1943 r. wywieziona zostaa do Owicimia. Pisz o niej w rozdziale Mateczka. Janina Szugajew - aresztowana w 1942 roku, po kilku miesicach izolacji wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Halina Szynkiewicz (obecnie Sawicka) - czonek ZWZ-AK; aresztowana 26 X 1943 r., bardzo bita i maltretowana w czasie przesucha w Gestapo; przebywaa okoo 3 miesicy w izolacji. Trzymaa si bardzo dzielnie i mocno. Po zwolnieniu z izolacji pracowaa na funkcji korytarzowej I oddziau (kwarantanna) do kwietnia 1944 roku, tj. do czasu wywiezienia do Ravensbrck. Pracujc na funkcji, oddawaa cenne usugi w pracy konspiracyjnej, zwaszcza przy uzgadnianiu zezna nowo aresztowanych.

Teresa mielecka (obecnie liewicz, lekarz stomatolog) - lat 16, uczennica tajnych kompletw gimnazjum im. Marii Konopnickiej w Warszawie; aresztowana 11 XII 1942 r. w domu przy Emilii Plater wraz z rodzicami: matk Czesaw, ojcem Romanem, inynierem, i 19-letnim bratem Januszem. Wszyscy byli czonkami Organu Konfederacji Narodu. Podczas rewizji znaleziono w mieszkaniu pistolety i tajn pras. Pierwsze przesuchanie odbyo si na miejscu: Janusz zosta bestialsko skatowany, Teres dotkliwie bito po gowie. Tereni, drobniutk blondynk z dugimi warkoczami, wygldajc na lat 11, osadzono w celi izolacyjnej III oddziau. Mimo dotkliwych cierpie, spowodowanych pourazowym stanem zapalnym ucha, trzymaa si niezwykle dzielnie. Kilkakrotnie udao si sprowadzi j do szpitala na leczenie. Po zdjciu izolacji przeniesiona do celi maolatek na II oddziale, dwukrotnie bya przesuchiwana w Gestapo. Miaa referat IVa 3c. Referenci, zmyleni jej dziecinnym wygldem, uwierzyli chyba w zmylone przez ni tumaczenie, przy ktrym obstawaa od pocztku, bo ju jej nie bili. Podawaa, e nielegalne obciajce j dowody da jej jaki nieznajomy osobnik. Dokadnie okrelaa przy tym jego wygld. Za przenoszenie tych papierw otrzymywaa od nieznajomego sodycze, ktre ogromnie lubia. Wersji tej trzymaa si uparcie, paczc przy tym gono i rozpaczliwie. 17 I 1943 r. wraz z matk zostaa wywieziona na Majdanek, stamtd w kwietniu 1944 roku do Ravensbrck. Dnia 17 I 1943 r. zostali rwnie wywiezieni na Majdanek jej ojciec i brat, gdzie obaj w bardzo krtkim czasie zginli w komorze gazowej, jak podawali wsptowarzysze. Ludwika Tarowska - czonek PPR, lekarz onkolog; aresztowana 15 IX 1943 r., przebywaa okoo 3 miesicy w izolacji, trzymajc si bardzo mocno. Po zwolnieniu jej z izolacji udao si dziki naszym staraniom uzyska zgod Gestapo na zatrudnienie Ludwiki w kolumnie sanitarnej, w ktrej pracowaa ofiarnie jako lekarz i odwanie jako cznik konspiracyjny. 30 VII 1944 r. wywieziono j do Ravensbrck. Alina Tetmajer - czonek PPR, lekarz, chirurg dziecicy; aresztowana 15 VII 1943 r. po uprzednim aresztowaniu ma jej Michaa, in. architekta. Tetmajerowie zostawili na wolnoci dwoje maych dzieci. Alina bardzo niepokoia si o ich los. Mnie znosia cikie, nkajce przesuchania w Gestapo. W padzierniku 1943 roku wywieziono j do Owicimia. Janina Toowiska - czonek AK; izolatka na Pawiaku mskim w 1944 roku. Rozstrzelana. Regina Tygier (ps. Alicja Sikorska) - czonek ZWZ; aresztowana w lutym 1942 roku, stracona w egzekucji latem 1942 roku. Henryka Unkiewicz - studentka UW; aresztowana wiosn 1942 roku, wywieziona 13 XI 1942 r. do Owicimia, gdzie po paru miesicach zmara na tyfus. Zofia Wacawik (z domu Krukowska) - szczuplutka blondynka, lat 20; organizacyjnie zwizana z Batalionami Chopskimi; aresztowana 30 X 1943 r. w mieszkaniu Marii Zalewskiej przy ul. Promenady (wwczas dzielnica niemiecka). Mieszkanie Zalewskich byo lokalem konspiracyjnym, w ktrym pracowaa centralna radiostacja nadawczo-odbiorcza Batalionw Chopskich 82, wykryta przez podsuch niemiecki i znaleziona w czasie wielogodzinnej, szczegowej rewizji gestapowskiej. Po dwch dobach cikich przesucha w Gestapo Zosi przewieziono na Serbi, gdzie zostaa umieszczona w izolacji III oddziau na okres 6 miesicy. Bita i zniewaana w czasie przesuchania, zachowaa mn i godn postaw. Nie wyjawia tajemnic organizacyjnych. W dniu 22 IV 1944 r. bezporednio z izolacji zostaa doczona do transportu do Ravensbrck.

Aleksandra Walewska - aresztowana w 1943 roku, przebywaa w izolacji III oddziau; w maju 1943 roku wywieziono j do Owicimia. Wasilewska - bardzo moda kobieta, izolatka I oddziau mskiego, aresztowana w pocztkach 1944 roku z broni i adresami Niemcw, katowana w nieludzki sposb w Gestapo. Pewnej nocy po powrocie z przesuchania, kracowo zmaltretowana fizycznie i psychicznie, popenia samobjstwo przez powieszenie. Maria Wejroch - stud. stomatologii; aresztowana jesieni 1943 roku wraz z mem Andrzejem, ktry prowadzi jedn ze skrzynek zewntrznych siatki wiziennej AK. Pomimo osobistej tragedii, potgowanej jej szczeglnym stanem (bya w ciy), oraz nkajcymi przesuchaniami, nadaa wiadomo za porednictwem funkcyjnej winiarki Marysi Kope (znay si przed aresztowaniem) i ostrzega, e Gestapo wykryo dziaalno straniczki Heleny apiskiej (Cegy), organizacyjnej czniczki jej ma. Po kilku miesicach Mari Wejroch zwolniono z wizienia. M jej zosta stracony w publicznej egzekucji 12 XI 1943 r. w grupie ponad 50 winiw na ulicach Warszawy (przy Nowym wiecie lub przy Kpnej). Winiewska - czonek AK; aresztowana w 1944 roku. Wzita zostaa z domu w nocy, gestapowcy nie pozwolili si jej nawet ubra. Przebywaa bardzo krtko w izolacji; stracono j w ruinach getta. Krystyna Wituska - aresztowana 10 XII 1943 r. pod nazwiskiem Sal. Bya w ciy. Przebywaa krtko w izolacji, potem pracowaa w kartoflami. W kilka godzin po urodzeniu syna Mariusza (31 VII 44 r.) zostaa zwolniona z wizienia razem z wszystkimi matkami. Krystyna Wituska - lat okoo 20, czonek wywiadu AK; aresztowana 5 X 1942 r., niezwykle dzielnie znosia cikie badania na Szucha. Po krtkim pobycie w izolacji na Serbii zostaa wywieziona do wizienia w Berlinie, a w czerwcu 1944 roku cita w Halle nad Saale. Stanisawa Woniak - aresztowana w 1941 roku, przez kilka tygodni przebywaa w izolacji; 22 IX 1941 r. wywieziona do Ravensbrck i w obozie rozstrzelana 11 II 1943 r. Ludwika Wonicka - lat 16, czonek AK; aresztowana 8 VI 1942 r. z matk, ciotk i siostr, Mart Jdrzejewsk, ktra bya w ciy. Ta modziutka dziewczynka z warkoczykami, ju na pierwszym przesuchaniu w Gestapo, w obawie o swych najbliszych (wiedziaam to od jej matki i siostry) wzia na siebie ciar caej sprawy. Bardzo katowana, bita bykowcami, nie zaamaa si wyprowadzajc w pole referentw zmylon dziecinn historyjk. Przez 2 miesice bya w izolacji, potem pracowaa w czarnej pralni. W pocztkach padziernika 1943 roku zostaa wywieziona do Owicimia, gdzie zgina. Wanda Wrblewska (obecnie mgr historii sztuki) - czonek ZWZ-AK; aresztowana 21 III 1943 r., przez miesic wiziona w Gestapo, przez 12 miesicy w izolacji na Serbii; wielokrotnie przesuchiwana, potwornie bita; kilkakrotnie gestapowcy prowadzili j do bardziej uczszczanych kawiarni warszawskich obiecujc wolno za wskazanie znanych jej czonkw organizacji. Nie zaamaa si, nikogo nie wydaa. Urocza, moda, rwca si do ycia, trzymana ponad rok w izolacji (by to najduszy okres izolacji w historii Serbii), potrafia zachowa rwnowag ducha, co nam wydawao si wrcz nadludzkie. 22 IV 1944 r. wywieziono j do Ravensbrck.

Maria Zalewska - lat okoo 56; aresztowana 30 X 43 r. wraz ze Stefanem Wakowskim (Markiem) w mieszkaniu wasnym przy ul. Promenada, ktre byo lokalem konspiracyjnym Batalionw Chopskich (w czasie rewizji Gestapo znalazo w nim stacj radiow nadawczo-odbiorcz 82, wykryt przez aparaty podsuchowe). W czasie bada w Alei Szucha poddawana bya specjalnie wyrafinowanym torturom, m. in. podwaano jej paznokcie. Mimo to i chocia miaa cik dowodow spraw, nie zdradzia nikogo. Prawie p roku przebywaa w izolacji. W pocztkach 1944 roku rozstrzelano j w ruinach getta. Maria elechowska - studentka SGGW, czniczka i kolporterka Komendy Gwnej BCh; aresztowana 2 X 1941 r. Osadzona w izolacji 7 XII 1941 r., przetrwaa tam 7 miesicy, zachowujc wielk pogod ducha. Zwolniona z wizienia na skutek stara organizacji 12 VIII 1942 r. Maria elkowska - ona oficera WP, zrzutka spadochronowego z Anglii; aresztowana w roku 1942, poddawana bya wyjtkowo cikim torturom psychicznym, m. in. sprowadzona zostaa przez referentw do kostnicy na Pawiaku w celu rozpoznania zwok ma. Ujrzawszy je potrafia opanowa szok, cho nie bya uprzedzona o ma mierci. W ten sposb zamkna acuch dalszych aresztowa. W grudniu 1942 roku zostaa wywieziona do Owicimia. Izolatka X (nazwiska nie znam) - aresztowana w listopadzie 1943 roku, osadzona w izolacji w celi nr 36 III oddziau. W nocy popenia samobjstwo przez podcicie y. Izolatka Y (nazwisko nie figurowao w spisie winiarek na Serbii ani na Pawiaku) - ydwka, moda, przystojna blondynka; przychwycona z dowodami pracy konspiracyjnej latem 1943 roku. Osadzona w cisej izolacji w kotowni na I oddziale Serbii. Tylko raz przyprowadzona bya do szpitala przez wachmajstra; skuta w kajdany, wychudzona i pobita, trzymaa si bardzo dzielnie. W krtkim czasie zostaa stracona w ruinach getta.

Dnia 14 III 1942 r. Gestapo aresztowao cztery kobiety z polskiej zaogi wiziennej: podkomisarz Janin Krzeczkowsk, st, straniczk Wand Maciejko oraz dwie oddziaowe, Weronik Karlson i Stanisaw Pawlakwn. Bdc przed wojn pracowniczkami wizienia, od pierwszych chwil okupacji nadal peniy sub na Pawiaku. Wszystkie cztery, jak i wiele innych oddziaowych, zapisay si chlubnie w pamici winiarek z tego okresu. Pracoway ofiarnie dla ogu winiarek, starajc si na swym odcinku pracy jak najbardziej uly im w cikiej doli. Odwanie przenosiy tajn poczt i wiadomoci. Kontaktoway si z rodzinami uwizionych, przemycay w cikim okresie godowym ywno, papierosy, leki itp. W czasie ledztwa w Gestapo poddane nkajcym przesuchaniom i torturom, zachoway niezomn, tward postaw, nie ujawniwszy adnej tajemnicy. Najmocniej utkwi mi w pamici obraz Wandy Maciejko, gdy po powrocie z przesuchania zostaa przyprowadzona przez wachmajstra do szpitala. Gowa z twarz obrzknit, sinoczerwon, wygldaa jak dua bania; czapka subowa robia przy tym wraenie nakrycia gowy maego dziecka. Wszystkie cztery, mimo e razem umieszczone w osobnej celi na II oddziale, byy cile odizolowane od innych winiarek, z zakazem korespondencji, otrzymywania paczek ywnociowych i na duszy okres pozbawione moliwoci spaceru. W izolacji przebyway do 30 V 1942 r., do czasu wywiezienia ich do Ravensbrck.

Funkcje
Korytarzowe

W pamici winiarek chlubnie zapisao si wiele korytarzowych. Wrd nich:

Maria Bielicka - dwudziestoparoletnia studentka SGH; korytarzowa II oddziau, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Irena Bielicka-Dzwonkowska - aresztowana w 1943 roku, wywieziona do Ravensbrck w czerwcu 1944 roku. Marta Birkwna - lat 20, czniczka KOP; przenosia bro i tajna pras Polska yje; aresztowana 22 VI 1940 r.; do poowy lipca wiziona w Gestapo przy Alei Szucha, poddawana cikim przesuchaniom, bardzo bita, nie zaamaa si i nie ujawnia adnej tajemnicy konspiracyjnej; przywieziona na Serbi, po pewnym czasie dostaa si na funkcj korytarzowej II oddziau; 22 IX 1941 r. wywieziono j do Ravensbrck. Wanda Baszczyk - lat ok. 25, mgr SGH; aresztowana w 1941 roku; korytarzowa II oddziau; 22 IX 1941 wysana do Ravensbrck. Halina Brzosko - wysana w lipcu 1944 roku do Ravensbrck. Halina Ernest - pracowaa przez krtki okres na funkcji korytarzowej; wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r., zostaa rozstrzelana w obozie w kwietniu 1943 roku. Wanda Grecka - wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Lena Grnicka - korytarzowa III oddziau w roku 1942; przeniesiona pniej do czarnej pralni. Danuta Hoownia - lat 21; aresztowana w 1941 roku, bita w czasie przesuchania na Szucha, przez pewien okres korytarzowa III oddziau, pniej funkcyjna kolumny sanitarnej; wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, gdzie w marcu 1943 roku zostaa rozstrzelana. Danuta Juchniewicz - korytarzowa III oddziau w latach 1942-1943r pniej pracujc w czarnej pralni, bya jedn z ofiarnych i odwanych czniczek wiziennej komrki konspiracyjnej. Dobra i umiechnita, szybko nawizywaa kontakt z winiarkami. Elbieta Kwiatkowska (Zofia Sroczyska) - z KOP; korytarzowa I oddziau, ktrej udao si wraz z dwiema towarzyszkami uciec z Pawiaka 16 I 1942 r. Irena Lipiska - wspominam o niej w rozdziale Izolatki. Maria Mazurkiewicz - aresztowana 12 I 1943 r.; korytarzowa II oddziau; w transporcie 110 kobiet i okoo 800 mczyzn wywieziona 29 IV 1943 r. do Owicimia; siostra jej, Irena Mazurkiewicz,

aresztowana 11 I 1943 r., pracowaa w kartoflami; wywieziona razem z Mari do obozu w Owicimiu, tam zgina. Franciszka Meca - czonek TAP; aresztowana 27 XI 1940 r.; pracowaa przez pewien okres w czarnej pralni, nastpnie jako korytarzowa; 30 V 1942 r. wywieziona do Ravensbrck. Anna Michalewska - aresztowana w maju 1942 roku, wysana w sierpniu 1942 roku do Owicimia. Zofia Onichimowska (obecnie Dziurda) - w kwietniu 1943 roku wywieziona do Owicimia. Maria Pgowska (Isia) - aresztowana 22 IV 1944 r. wraz z matk Ludwik i siostr, Zofi RomanowiczPgowsk; pracowaa na funkcji korytarzowej I oddziau, siostra jej - na funkcji w kpielowym; obie wywieziono do Ravensbrck w czerwcu 1944 roku. Matka, Ludwika Pgowska, zostaa 31 VII 1944 r. zwolniona przy likwidacji Pawiaka w grupie okoo 200 winiw. Rybicka - prcz nazwiska adnych bliszych danych nie znam. Wanda Samardak (obecnie Konarska) - korytarzowa II oddziau w 1942 roku. Danuta Scheitz - korytarzowa III oddziau, aresztowana w pocztkach 1943 roku; po blisko procznym pobycie na Pawiaku zostaa wywieziona do Owicimia. Zofia Sokoowska - korytarzowa I oddziau; 30 V 1942 r. wywieziona w transporcie do Ravensbrck. Gera Sumiska - korytarzowa I oddziau, niezwykle dzielna i ofiarna; szczeglnie szykanowana przez winiark Niemk, Fried Kopf. W 1943 roku przyapana z grypsem i wydana przez Fried gestapowcom, zostaa zdjta z funkcji i wkrtce rozstrzelana w getcie. Alina Szemiska - psycholog; aresztowana pod nazwiskiem Eugenia Grska 13 II 1943 r. Pracujc na funkcji korytarzowej II oddziau od maja 1943 roku do padziernika 1943 roku, pomagaa z niebywa odwag w utrzymywaniu tajnej cznoci midzy winiarkami. Przyapana na bahym przewinieniu przez zawsze podejrzliwego, najgorszego z wachmajstrw, Weffelsa-Wyupa, zostaa zdjta z funkcji i ukarana jedn dob karcu. W miesic pniej - w listopadzie 1943 roku - wysano j do Owicimia. Halina Szynkiewicz (obecnie Halina Sawicka) - wspominam o niej w rozdziale Izolatki. Emilia Vogel - aresztowana przez Gestapo wraz z ca rodzin; z mem Ryszardem, znanym adwokatem dzkim, dwiema crkami, 20-letni Natali i 15-letni Hann, oraz z synem Jerzym. Przyczyn aresztowana rodziny Voglw bya ich uparta odmowa podpisania volkslisty. Przez cay okres przebywania na Pawiaku - mimo dalszych namw i presji ze strony gestapowcw - caa rodzina Voglw zachowaa mocn, niezachwian postaw prawdziwych Polakw. Tote wspwiniowie otaczali ich szczegln sympati i serdecznoci. Emilia Vogel pracowaa na funkcji korytarzowej II oddziau. W lipcu 1943 roku wywieziono Voglw do Owicimia. Janina Wiszniewska (obecnie Kowalska) - lat 20; aresztowana w pierwszej poowie 1940, wysana 22 IX 1941 r. do Ravensbrck.

Kpielowe

Leokadia Antoniewska-Raczyska - pniej czarna praczka. Anna Buyno-Bisping - po operacji brzusznej, dokonanej w szpitalu wiziennym, pracowaa na funkcji w kpielowym do czasu wywiezienia (9 VI 1944 r.) do Ravensbrck. Mieczysawa Dbrowska - wiziona na Serbii w 1942-1943 r. Gabriela Jdruszko - 20-letnia harcerka; aresztowana w pocztkach 1944 roku, wiosn 1944 roku rozstrzelana w gruzach getta. Wiesawa Korabiska - wywieziona do Ravensbrck ostatnim transportem 30 VII 1944 r. Jadwiga Kruszewska - aresztowana 15 V 1944 r. Krystyna Pokorska - ona Jana Pokorskiego (aresztowany jako Bolesaw Borowski, powieszony zosta na Pelcowinie 16 X 1942 r. w grupie 50 winiw); wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Zofia Romanowicz-Pgowska - aresztowana 21 IV 1944 r. wraz z matk i siostr. Maria Rostafiska-Jurasz - wysana w 1944 do Ravensbrck. Rybicka. Salusia - ktrej tylko imi i pen oddania prac na tym odcinku pamitam, wywieziona do Owicimia. Helena Szeszko - dyplomowana pielgniarka; aresztowana 13 IX 1943 r., wywieziona do Ravensbrck 6 IV 1944 r.; w tydzie potem wyczytano jej nazwisko z listy zabieranych na egzekucj. Halina Wasilewska - wysana do Ravensbrck 6 IV 1944 r. Stanisawa Weinzowa (obecnie Pliszka) - pisz o niej w rozdziaach Pierwsze dni na Serbii i Cigy dyur lekarski. Kazimiera Zasztowt - aresztowana w lutym 1943 roku, wiziona prawie ptora roku na Serbii, przy likwidacji Pawiaka zwolniona (zmara przed kilku laty); w p roku po jej uwizieniu aresztowano crk Alin, studentk medycyny, i syna Janusza, studenta prawa. Kazia to pikna sylwetka winiarki ofiarnej, zawsze pogodnej i uczynnej, jedna z wielu cierpicych matek; przeya na Pawiaku mier swoich dzieci rozstrzelanych jesieni 1943 roku. Maria Zdrjkowska - dzielna czniczka wewntrznej komrki wiziennej; wywieziona w transporcie do Owicimia w padzierniku 1943 roku, nie dojechaa do miejsca zagady zmara w drodze.

Krcej lub duej pracoway tu take inne, rwnie dzielne, koleeskie i ofiarne winiarki. Nie pamitam ju ich nazwisk.

W grupie podpalaczek prcz Kazi Sok byy m.in.:

Halina, Irena i Janina Hajduk, Wadysawa Jaroszek, Liliana i Wanda Jatczyk, siostry, Emilia, Halina i Karolina Leoczuk, Jadwiga Mierzejewska-Frankiewicz - choreograf, aresztowana z mem Feliksem (prof. gimn. im. Rejtana), ktrego rozstrzelano 2 III 1942 r. Izabela Siciska, Aniela Tooczko.

Czarna i biaa pralnia

Winiarek zatrudnianych kolejno w czarnej pralni byo znacznie wicej; ponisza lista obejmuje tylko znikomy procent nazwisk.

Julia Aksamitowska - wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Leokadia Antoniewska-Raczyska - aresztowana 17 V 1941 r., wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Malina Bielicka - piewaczka; aresztowana 1942 roku, wysana 17 I 1943 r. na Majdanek. Wanda Borowska - wywieziona w padzierniku 1943 roku do Owicimia, gdzie zgina. Irena Czekalska - wywieziona do Ravensbrck w maju 1942 r. Elbieta Danielewicz (Halszka) - aresztowana w styczniu 1940 roku, wysana 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, ponownie przywieziona na Pawiak w styczniu 1942 r.; rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich koo Magdalenki. Anna Demidecka - wysana do Ravensbrck we wrzeniu 1941 roku. Anna Derecka - wywieziona 22 IX 1941 r po ponownym przewiezieniu na Pawiak rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Ewa Dreepolska i Teofila Ullowa - histori ich udanej ucieczki z Serbii w dniu 16 I 1942 r. opisuj w rozdziale Ucieczki. Wiktoria Dunajewska - aresztowana pod nazwiskiem Krystyna Majewska, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck.

Alina Dziama - wiziona w 1941 roku. Zyta Dziekoska. Alicja Dzieranowska - studentka medycyny; wysana w listopadzie 1942 roku do Owicimia, gdzie zgina. Lucyna Dzwonkowska, Zofia Uhma, Stefania Wiewirowska - wysane do Ravensbrck 30 V 1942 r. Maria Fikusowa - aresztowana w kwietniu 1941 roku, wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck. Helena Grnicka - pracowaa w czarnej pralni w 1942 roku. Emilia Grocholska - wysana w 1942 roku do Owicimia. Zofia Gumiska - aresztowana w 1941 roku, wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck. Janina Heybowicz - aresztowana z niemowlciem w 1940 roku, wysana w dwa lata pniej do Owicimia, gdy dziecko byo ju oddane rodzinie przebywajcej na wolnoci. Halina Hiszpaska - zwolniona w padzierniku 1943 roku. Stefania Hulewicz - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Zofia Hbnerowa - wysana do Ravensbrck w maju 1942 roku i tam rozstrzelana. Wacawa Jacuska - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Antonina Jasieska-Szperlingowa - aresztowana 30 VI 1942 r., wysana 17 I 1943 r. na Majdanek. Danuta Juchniewicz - aresztowana w grudniu 1942 roku, zwolniona w kwietniu 1943 roku. Sawa Kamiska - modociana, wywieziona do Owicimia. Aldona Kempiners - aresztowana w 1941 roku, wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Wanda Kiedrzyska (autorka ksiki Ravensbrck) - doktor historii, czonek ZWZ; aresztowana wraz z mem, oficerem WP, Karolem, 20 XI 1941 r.; wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Jedna z tych szlachetnych, ofiarnych kobiet, ktre si zawsze pamita. Skatowany w czasie przesuchania Karol Kiedrzyski, wywieziony w kwietniu 1942 roku do Owicimia, zmar po paru miesicach w obozie. Stanisawa Kiesowska - dugoletnia winiarka Serbii, aresztowana w sierpniu 1940 roku z mem Stefanem, majorem WP, rozstrzelanym pniej w Owicimiu, i z dwiema siostrami zostaa wywieziona do Owicimia 5 X 1943 r.; Wanda Lewandowska - aresztowana w styczniu 1942 roku, torturowana na przesuchaniach, wysana w transporcie do Owicimia w padzierniku 1943 roku obie niesychanie odwane, stale zaabsorbowane przemytem, zwaszcza na oddzia mski (grypsy, ywno, papierosy itp.). Inka Kosowska - wywieziona 5 X 1943 r. do Owicimia.

Jadwiga Kopijowska - aresztowana pod nazwiskiem Szaan wiosn 1941 roku; torturowana w Alei Szucha na przesuchaniach, w maju 1942 roku wywieziona do Ravensbrck. Zofia Kownacka - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, tam zgina. Wanda Krkowska - rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Elbieta, Irena i Janina Kuliskie - siostry; wywiezione do Owicimia w sierpniu 1942 roku. Hanna Lebenstein - wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck, nastpnie przewieziona do Owicimia; tam zgina. Helena Leja (Gliwicka, Lula) - wywieziona do Owicimia w roku 1943. Halina Lewandowska - aresztowana 16 IX 1940 r., wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Zofia Lipiska - adwokat, waciwe nazwisko Szulc; wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. i tame rozstrzelana 5 I 1945 r. Teresa ubieska - wywieziona w 1943 roku do Owicimia. Teresa Madejska - aresztowana w padzierniku 1942 roku, wywieziona 12 V 1943 r. do Owicimia. Maria Makowska - stracona 15 X 1942 r. w egzekucji na ulicy Warszawy w grupie 41 winiw Pawiaka; jej maleki synek Wojtu, urodzony na Pawiaku, wydany zosta opiekunom na wolno. Zofia Malewska - aresztowana w pocztkach 1942 roku, wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck; tam zmara. Janina Marciniewska - aresztowana 21 V 1941 r., wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Maria Maso - wywieziona 13 V 1943 r. do Owicimia; tam zmara. Natalia Milicer-Tooczko - aresztowana 9 I 1942 r., wywieziona do Owicimia; zmara przed kilku laty we Wrocawiu. Maria Mirecka - aresztowana w maju 1942 roku, wywieziona do obozu koncentracyjnego. Zofia Mroczkowska (Supe) - wiziona okoo roku, wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck. Jadwiga Mroczkwna - nauczycielka; aresztowana jesieni 1940 roku, rozstrzelana 12 VI 1941 r. w Palmirach. Felicja Musielak-Koaciska - wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck. Nawrocka z crk Iren - obie stracone w Palmirach 17 VII 1941 r. Jadwiga Ostrkowa - siostra Kiesowskiej i Haliny Staniszewskiej; aresztowana w 1940 r., zwolniona w marcu 1941 roku. Irena Palczewska - wysana w kocu maja 1942 roku do Ravensbrck i tam rozstrzelana. Felicja i Genowefa Panakwny - siostry; wywiezione 22 IX 1941 r. do Ravensbrck.

Hanna Paweczyska - modociana; aresztowana w 1942 roku; wywieziona do Owicimia w maju 1943 roku. Elbieta Paskowicka - wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Kazimiera Poznaska (Kaja) - aresztowana w 1941 roku, wysana transportem do Berlina jesieni 1943 roku. Magdalena Radowska - aresztowana w lipcu 1942 roku i po roku zwolniona. Maria Rutkowska - aresztowana we wrzeniu 1943 roku, wywieziona 26 V 1944 r. do Ravensbrck. Aleksandra Rybska - aresztowana w maju 1941 roku, wysana 30 V 1942 r. do Ravensbrck. Marcela Skrzypiska - wywieziona do Owicimia w 1943 r. Anna Skuratowicz - rozstrzelana 12 VI 1941 r. w Palmirach. Halina Staniszewska - aresztowana w sierpniu 1940 roku; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck i tam rozstrzelana. Maria Stefaniak - niezwykle wartociowy czowiek, robotnica; wywieziona w maju 1942 roku do Ravensbrck. Eliza Suliska - aresztowana w styczniu 1941 roku, wysana w maju 1942 roku do Ravensbrck; bardzo uczynna i bardzo lubiana. Barbara Szajer - aresztowana w 1941 roku, wysana w sierpniu 1942 roku do Owicimia, gdzie zmara. Stefania Szonert i jej siostra Stanisawa Kotecka - wysane do Ravensbrck we wrzeniu 1941 roku. Teofila Switorzecka (Babcia) - aresztowana w 1941 roku, wysana 30 V 1943 r. do Ravensbrck; zwolniona z obozu. Eliza Temler - in., aresztowana wiosn 1943 z synami: 18-letnim Janem i 14-letnim Ryszardem; wszyscy wysani w maju 1943 do Owicimia. Ryszard, ponownie sprowadzony na Pawiak i pracujcy jako porzdkowy w izbie chorych, zosta w 1944 rozstrzelany. Jadwiga Tereszczenko - artystka malarka; wiziona na Serbii od koca listopada 1940 roku do wrzenia 1941 roku; zwolniona. Zofia Trzciska - czternastolatka; aresztowana w 1943 roku z rodzicami, dwiema siostrami i bratem. Ca rodzin wywieziono do Owicimia. Zosia po miesicznym pobycie w obozie zostaa ponownie w czerwcu przywieziona na Serbi. W 1944 roku wywieziono j do Ravensbrck. Elbieta Zajcowa - chopka z Mazowsza; niezwykle ofiarna i uczynna; wywieziona do Ravenbrck 30 V 1942 r.

Anna Zaturska - czonek TAP; wiziona na Pawiaku od lipca 1941 roku, wywieziona w maju 1942 roku do Ravensbrck; m jej, major Eugeniusz Zaturski, dziaacz TAP, zosta rozstrzelany w 1943 roku w Owicimiu. Kamila ukowska - rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich.

Spord funkcyjnych biaej pralni pamitam ledwie kilka winiarek. S to:

Zofia Godlewska - wywieziona do Owicimia w 1943 roku. Angelika Guzy (Gela) - wywieziona 30 VII 1944 r. do Ravensbrck. Wanda Jakubowska - wywieziona do Owicimia. Halina Krajewska i Stefania Przyszlak - obarczone cikimi zarzutami; uczynne praczki fartuchw lekarskich. Zofia Pienkiewicz (obecnie Malanowska) - aresztowana 18 IV 1944 r., wywieziona 21 VII 1944 r. do Ravensbrck. Irena Sendlerowa - zwolniona w listopadzie 1943 roku. Janina Zwoliska (Kuszejko) - aresztowana w czerwcu 1943 roku (blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Izolatki).

Reperowalnia

Do zespou tego naleay m.in.:

Stanisawa Czech - Wywieziona 22 IX 1941 r. w transporcie do Ravensbrck i tam rozstrzelana w lipcu 1942 roku. Halina Ernestowa - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, rozstrzelana w kwietniu 1943 roku. Stefania Hulewicz - wywieziona 30 V 1942 r. w transporcie do Ravensbrck; przetrwaa obz. Maria Jaroswna - wywieziona 22 IX 1941 r. w transporcie do Ravensbrck; wrcia z obozu. Maria Kamiska - wywieziona 22 IX 1941 r. w transporcie do Ravensbrck razem z crk Halin, studentk medycyny; obie przeyy obz; dr Halina Kamiska-Gontowa zmara w 1963 roku. Mieczysawa Kieszkowska - czonek KOP; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, przywieziona w styczniu 1942 roku ponownie na Pawiak; 28 V 1942 r. stracona w lasach skociskich.

Anastazja Ksiopolska - wywieziona 22 IX 1941 r. w transporcie do Ravensbrck, ponownie przywieziona na Pawiak w styczniu 1942 roku, rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Wacawa agodziska - wywieziona 22 IX 1941 r. w transporcie do Ravensbrck, rozstrzelana w grudniu 1942 roku. Karolina Olszyska - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck. Janina Raska - wywieziona 30 V 1942 r. w transporcie do Ravensbrck, tame rozstrzelana. Siostra jej, Irena Palczewska, wywieziona tym samym transportem, rozstrzelana zostaa w grudniu 1942 roku. Jadwiga Simon-Pietkiewicz - artystka malarka; wywieziona w transporcie 22 IX 1941 r. do Ravensbrck; przetrwaa obz, zmara ma wolnoci. Aniela Tooczko - wywieziona 30 V 1942 r. w transporcie do Ravensbrck; naleaa do grupy podpalaczek. Halina Wohlfarth - aresztowana 9 IX 1941 r., wywieziona 30 V 1942 r. w transporcie do Ravensbrck; rozstrzelana w obozie w styczniu 1945 roku.

Szwalnia

Spord licznej grupy szwaczek pamitam tylko osiemnacie nazwisk:

Aleksandra Baranowicz - rozstrzelana w lasach skociskich 28 V 1942 r. Aleksandra Biernacka - wywieziona do Owicimia, tam zgina. Maria Dbrowska - krawcowa; rozstrzelana w lasach skociskich 28 V 1942 r. Anna Gize - rozstrzelana w lasach skociskich 28 V 1942 r. Zofia Gowacka - robotnica zakadw Gerlach; rozstrzelana 21 VI 1941 r. w Palmirach. Janina Kardej - Zamajska - rozstrzelana w lasach skociskich 28 V 1942 r. Marta Lewandowska - czonek ZWZ; aresztowana w poowie 1940 roku, rozstrzelana w maju 1943 roku w ruinach getta. Maria Mazur - wywieziona do Owicimia. Leokadia Myliska - rozstrzelana 12 VI 1941 r. w Palmirach. Krystyna Niemirycz - lat 19; wywieziona w transporcie 22 IX 1941 r. do Ravensbrck i tam rozstrzelana w lipcu 1942 roku.

Marzenna Piotrowska - studentka Akademii Sztuk Piknych, wywieziona do Owicimia, gdzie zgina. Jadwiga Pobiedziska - wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, tam rozstrzelana w grudniu 1942 roku. Wadysawa Skowroska - rozstrzelana 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Zofia Skrska - wywieziona do Owicimia. Kamila Skwarowa - czonek ZWZ; aresztowana z mem Jzefem, krawcem z zawodu, w lipcu 1940 roku; wywieziona transportem padziernikowym w 1943 roku do Owicimia. Barbara Starzewska - aktywistka KOP; poszukiwana przez Gestapo jako Barbara Grosiakwna, aresztowana w pocztkach listopada 1940 roku, nie rozkonspirowana przez gestapowcw, zwolniona w czerwcu 1942 roku. Maria Winogroska - nauczycielka, w czasie okupacji braa udzia w tajnym nauczaniu; wywieziona do Owicimia. Maria Wojcieszko - z KOP; aresztowana z mem w 1940 roku, wywieziona do Owicimia; tam zmara. M jej Wadysaw zosta zamordowany w czasie przesuchania.

Biblioteka

Bibliotekarkami na funkcji byy:

Janina Drewnowska - aresztowana w styczniu 1940 roku, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Zofia Emich - aresztowana w styczniu 1940 roku, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Anna Grzeliska - aresztowana w padzierniku 1940 roku. Julia Lewandowska - aresztowana w styczniu 1940 roku, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Maja Poniatowska - aresztowana 27 XI 1940 r., wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. (blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Izolatki). Halina Starczewska-Choryna - in. chemik; aresztowana w 1940 roku, wywieziona do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Eliza Suliska - wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. Jadwiga Szaan-Kopijowska - wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r. (blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Cigy dyur lekarski).

Sklepik

Funkcyjnymi w sklepiku byy winiarki:

Ewa Dbrowska - aresztowana w poowie 1940 roku, zwolniona latem 1941 roku. Anna Grzeliska (poza funkcj w bibliotece pracujca rwnie dorywczo w sklepiku), Inka Guzy, Aniela Jordan - trzy czniczki siatki wewntrznej, o ktrych pisz w rozdziale Izolatki. Antonina Marzec i Wadysawa Poniecka - dwie modziutkie styczniwki, aresztowane w styczniu 1940 roku, wywiezione do Ravensbrck 22 IX 1941 r. Irena Moyseowicz - aresztowana we wrzeniu 1940 roku, zwolniona pod koniec 1941 roku. Teofila Switorzecka - ona pukownika WP; aresztowana w 1941 roku, wywieziona do Ravensbrck 30 V 1942 r.; zmara w kilka lat po zakoczeniu wojny.

Poczt y, tumaczki, podwrzowe

Obowizki poczty peniy m.in.:

Katarzyna Guzy (Inka) - pracujca jednoczenie w sklepiku. Wanda Moszczeska - znany naukowiec historyk; tzw. pani poczta; aresztowana w marcu 1942 roku, wywieziona do Owicimia 13 V 1943 r. Irena Wasiutyska - mgr fizyki; aresztowana w lipcu 1940 roku, zwolniona w kocu lipca 1941 roku. Teresa Zanowa - aresztowana w 1941, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, gdzie zmara.

Tumaczkami funkcyjnymi byy m.in.:

Elida Maria Blth-Szarota - aresztowana we wrzeniu 1940 roku, zwolniona w pocztkach czerwca 1941 roku. Helena Dbrowska - pisz o niej w rozdziale Egzekucje i transporty. Irena Kryst-Niewiarowska - aresztowana w sierpniu 1942 roku, wywieziona w ostatnim transporcie winiarek Serbii 30 VII 1944 r. do Ravensbrck.

Izabela Szpranger-Zbierzchowska - pewne szczegy o niej podaj w podrozdziale Porzdkowe szpitala.

Spord modocianych podwrzowych dobrze pamitam:

Danut Cichaw - wywiezion 17 I 1943 r. na Majdanek, gdzie zgina. Len Bondarenko - modziutk spadochroniark radzieck, aresztowan latem 1943 roku, stracon w ruinach getta.

Do najdzielniejszych podwrzowych, ktre jednoczenie byy czniczkami wewntrznej siatki konspiracyjnej, naleay:

Stefania Bdzka - lat 28; wywieziona 22 IX 1941 r. do Ravensbrck, gdzie w kwietniu 1943 roku zostaa rozstrzelana. Halina Sielska - wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck.

Porzdkowe szpitala

Oto porzdkowe szpitala, ktrych nazwiska i dzieje pamitam:

Maria Bujalska - profesor historii w gimnazjum im. Sowackiego w Warszawie, aresztowana 8 I 1942 r. wraz z mem, drem Jerzym Bujalskim, dyrektorem Szpitala Ubezpieczalni Spoecznej, ktry we wrzeniu tego roku zgin w komorze gazowej Owicimia; w dwa tygodnie po aresztowaniu maonkw Bujalskich aresztowano brata doktora, Mieczysawa, inyniera, ktry zosta rozstrzelany w lutym lub w marcu 1942 roku w grupie 50 winiw, a syn jego, Janusz, aresztowany w 1943 roku i wysany do Owicimia, zmar tam na grulic w rok pniej; profesor Maria Bujalska pracowaa krtko w czarnej pralni, od lutego za na funkcji porzdkowej szpitala, skd zabrano j 30 V 1942 r. i wywieziono do Ravensbrck. Zofia Chlewicka - lat okoo 30, czonek AK; aresztowana w bardzo cikiej sprawie, w kocu 1942 roku. Na funkcji porzdkowej bya krtko. 17 I 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Natalia Filiska - czonek ZWZ; blisze szczegy o niej podaj w rozdziale Izolatki. Regina Hulewicz (obecnie Domaska) - czonek PPR; aresztowana 14 IX 1943 r. w zwizku z wykryciem przez podsuch Gestapo radiostacji nadawczo-odbiorczej w Miedzeszynie. Wielokrotnie

bya woona w Aleje Szucha na przesuchania, podczas ktrych bito j i zniewaano. Nic z niej nie wydobyli. Jako porzdkowa w szpitalu pracowaa przez p roku. 7 III 1944 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck w grupie 70 winiarek z Serbii. Anna Klewinowa - plastyk; aresztowana w lipcu 1942 roku razem z mem Jerzym, adwokatem; z tzw. sprawy szwedzkiej. Pracowaa okoo 9 mies. na funkcji porzdkowej. W maju 1943 roku zostaa zwolniona z wizienia. Adwokata Klewina wywieziono do Owicimia. Maria Majewska - wywieziona do obozu koncentracyjnego. Irena Miaszewska - aresztowana w lutym 1943 roku razem z mem, drem Januszem Miaszewskim, chirurgiem, i z matk, Wand Le Brun. 23 VII 1943 r. w grupie 200 winiw Pawiaka zosta rozstrzelany dr Miaszewski. W sierpniu 1943 roku wywieziono Iren do Owicimia. Matka jej przez duszy okres przebywaa w szpitalu na Serbii i 30 IX 1943 r. zostaa stracona w ruinach getta. Zofia Orlicka - pielgniarka dziecica, czonek Grunwaldu i cznoci zewntrznej z Pawiakiem; aresztowana 7 X 1942 r. w Warszawie ze swym szwagrem Hilarym Kryszkiewiczem, urzdnikiem BGK, i gosposi Jadwig Delgiado. Na funkcji porzdkowej pracowaa okoo 2 miesicy. 17 I 1943 r. zostaa wywieziona w pierwszym transporcie z Pawiaka na Majdanek w grupie ponad 300 kobiet z Serbii i okoo 1500 mczyzn z Pawiaka; Hilary Kryszkiewicz zmar na Majdanku po kilku tygodniach; Jadwiga Delgiado zostaa wywieziona drugim transportem na Majdanek w marcu 1943 roku. Zofia Oro - pielgniarka; aresztowana w 1942 roku, pracowaa przez duszy czas na funkcji porzdkowej. 17 I 1943 r. zostaa wywieziona na Majdanek. Wanda Moszczyska - aresztowana razem z synem Tadeuszem; na funkcji porzdkowej pracowaa do chwili wywiezienia do Ravensbrck, tj. do 30 V 1942 r. Syna wysano rwnie do obozu koncentracyjnego. Aleksandra Nostitz-Jackowska - wywieziona na Majdanek; pisz o niej bardziej szczegowo w rozdziale Cigy dyur lekarki. Maja Poniatowska - szczegy o niej podaj w rozdziale Izolatki. Kazimiera Rak - aresztowana latem 1943 roku; po kilku miesicach, w kocu grudnia 1943 roku, zostaa zwolniona z wizienia. Anna Roemer - modociana; aresztowana razem z matk i ojcem w lipcu 1942 roku, pracowaa przez dugi okres jako porzdkowa. W maju 1943 roku wysza z matk na wolno. Anna Rostafiska - modociana; aresztowana wraz z matk, Mari Rostafisk-Jurasz. Obie zostay wywiezione do Ravensbrck w lipcu 1944 roku w grupie 50 winiarek z Serbii. Helena Somiska-Kurcjuszowa - in. architekt; aresztowana w padzierniku 1942 roku, wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r. (crka in. Zygmunta Somiskiego, b. prezydenta Warszawy). Izabela Szpranger (obecnie Zbierzchowska) - aresztowana w 1941 roku, pracowaa na funkcji tumaczki, nastpnie porzdkowej szpitala; w 1942 roku wysza na wolno. Eugenia Szulc - aresztowana z matk; obie wywiezione do obozu koncentracyjnego.

Krystyna Tarnowska (znana obecnie czytelnikom polskim jako wietna tumaczka literatury piknej) aresztowana razem z mem w lipcu 1942 roku w gonej sprawie, tzw. szwedzkiej. Pracowaa okoo 9 mies. jako porzdkowa szpitala; w maju 1943 roku wysza na wolno; adwokat Kazimierz Tarnowski zosta wywieziony do Owicimia. Wacawa Wasilewska - urzdniczka; aresztowana w lutym 1943 roku, po kilku miesicach odzyskaa wolno. Maria Wilkoska - aresztowana w 1941 roku; m jej zosta zamordowany w chwili ujmowania. Marysia przechodzia bardzo cikie przesuchania; pewnego dnia wrcia z powybijanymi zbami. W 1942 roku zostaa wywieziona do obozu koncentracyjnego. Izabela Winiewska - miaa 18 lat, gdy j aresztowao Gestapo; pracowaa dugo na funkcji porzdkowej. Zostaa zwolniona z wizienia w 1944 roku. Krystyna Zaska (obecnie Rapacka) - aresztowana w pocztkach 1943 roku, zwolniona po 2 miesicach wizienia. Barbara Zybert-Klukowska - aresztowana pod nazwiskiem Romanowska w padzierniku 1942 roku; przez wiele miesicy pracowaa na funkcji porzdkowej. W listopadzie 1942 roku zostaa wywieziona do Owicimia.

Matki i dzieci na Serbii

Dzi mog wyliczy zaledwie niektre z nich:

Anuszewski - syn chopki, Anuszewskiej, wizionej w 1943 roku pod zarzutem udzielania pomocy jecom radzieckim. Benita - syn aktorki Iny Benity, zwolnionej w czasie likwidacji Pawiaka 31 VII 1944 r. Brodowska-Hickmann - crka Julii i angielskiego spadochroniarza, powieszonego na Pawiaku w kocu grudnia 1943 roku; po urodzeniu dziecka matka zostaa zwolniona z wizienia. Jan Heybowicz - niemowl zabrane do wizienia z aresztowan w 1940 roku matk Janin, wywiezion w 1942 roku do Owicimia; dziecko zostao zabrane przez krewnych na wolno. Marek Jankowski - syn uwizionej 17 V 1943 r. Wandy Gawryow-Jankowskiej (Danusi), podkomisarz Serbii, zwolnionej z dzieckiem 31 VII 1944 r. Stefan Jdrzejewski - syn Marty aresztowanej 8 VI 1942 r; w styczniu 1944 roku dziecko zostao oddane rodzinie na wolnoci. 30 VII 1944 r. w ostatnim transporcie winiarek Serbii Marta, pracujca w czarnej pralni, zostaa wywieziona do Ravensbrck. Jodko-Narkiewicz - crka wizionej lekarki Jodko-Narkiewicz.

Koczanowicz - syn Haliny, aktorki, aresztowanej w 1942 roku, zwolnionej z wizienia. Wojciech Kowalski - syn Zofii Kreczmar (obecnie Lekiewicz), aresztowanej w maju 1942 roku pod faszywym nazwiskiem Kowalska i po rocznym pobycie na Pawiaku zwolnionej z wizienia. Janina (Asia) Kuk - niemowl zabrane do wizienia z aresztowanymi pod Warszaw (w pocztkach roku 1940) matk Helen Kuk i babk Wawer, oskaronymi o udzielanie pomocy i przechowywanie onierzy polskich. W kocu listopada 1941 roku Gestapo polecio komisarce Serbii odesa dziecko z wizienia. Dwuletnia Asia nie miaa nikogo na wolnoci i wtedy przysza jej z pomoc felczerka wizienna, Jadwiga Popawska. Popawska, ktra zawsze wczuwaa si w dramatyczne pooenie winiarek, zwrcia si do dr Zofii Marii Jastrzbskiej (dermatolog) z prob o zaopiekowanie si dzieckiem. Dr Jastrzbska przyja propozycj z wielk gotowoci. Zim 1941-42 roku maa Asia zostaa wyniesiona z wizienia przez Popawsk i oddana pod opiek dr Jastrzbskiej. Matk i babk Asi rozstrzelano w grupie 22 winiarek Serbii 28 V 1942 r. w lasach skociskich. Kaj - niemowl zabrane do wizienia z matk, Iren Kryst-Niewiarowsk, w lipcu 1942 roku; dziecko zmaro w wizieniu; matk wywieziono do Ravensbrck 30 VII 1944 r. Wojciech Makowski - syn Marii straconej w egzekucji publicznej na ulicy Warszawy 15 X 1942 r. Malinowska - crka winiarki Malinowskiej. Maria Milczarek - crka Stanisawy aresztowanej w 1942 roku, wywiezionej do obozu koncentracyjnego. Mrozowski - syn Mrozowskiej aresztowanej w 1943 roku, zwolnionej z wizienia. Barbara Pasiska - urodzona na Pawiaku. Magorzata i Wincenty Jan Rutkiewiczowie - urocza para blinit Marii Rutkiewiczowej (zob. rozdzia Ja i Magosia). Stachura - crka Stachury aresztowanej w 1942 roku. Mariusz Wituski - urodzony 31 VII 1944 r. na Serbii; syn winiarki aresztowanej pod nazwiskiem Krystyna Sal (zob. rozdzia Izolatki). Krystyna Wrblewska - urodzona na Serbii w lutym 1943 roku, crka Romany WrblewskiejZagrskiej, aresztowanej wraz z matk, Janin Wrblewsk; w maju 1943 roku Romana z niemowlciem wysza na wolno; Janina Wrblewska zostaa wywieziona na Majdanek 17 I 1943 r. Marek urawski - syn Marii wywiezionej w maju 1944 roku do Ravensbrck.

Cigy dyur lekarski

Niektre nazwiska moich chorych koleanek, przebywajcych w szpitalu, podaam ju w poprzednich rozdziaach, inne - stanowice ledwie drobny fragment zniszczonych rejestrw - wymieniam poniej:

Zofia Bartoszewicz (obecnie Kubikowska) - aresztowana 24 XI 1940 r. z matk, Zofi Stefask (lat 70), i bratem, Alfonsem Stefaskim. Matka zostaa po trzech dniach zwolniona. Zosia Bartoszewicz przechodzia nkajce przesuchania w Gestapo. W szpitalu przebywaa przez kilka tygodni z powodu choroby uczuleniowej. W lutym 1941 roku zostaa zwolniona z wizienia razem z bratem. Maria Boska - aresztowana w pocztkach listopada 1942 roku z mem Edwardem, krawcem, crk Stefani i synem Janem. Podczas rewizji w ich mieszkaniu znaleziono bro i materiay wybuchowe. ledztwo w Alei Szucha i potworne katowanie nie zaamao ich - nie wydali nikogo. Maria przebywaa dwukrotnie w szpitalu; po raz pierwszy z powodu kontuzji odniesionych w czasie przesuchania i po raz drugi, gdy poddaa si zabiegowi operacyjnemu (amputacja piersi z powodu nowotworu). Pn wiosn 1943 roku, bardzo jeszcze osabion, zabrano j ze szpitala i rozstrzelano w pobliu Pawiaka. M Marii zgin w egzekucji 12 II 1943 r. w Stefanowie koo Piaseczna w grupie okoo 70 winiw. Syn Boskich, Jan, skatowany w Alei Szucha, zmar na Pawiaku wskutek obrae narzdw wewntrznych; crka Stefania zostaa wywieziona 17 I 1943 r. na Majdanek. Teresa Bogusawska - lat 13, harcerka z Maego Sabotau; aresztowana w 1943 roku, bita na przesuchaniach w Gestapo; dziewczynka nie zaamaa si, ale stan jej zdrowia budzi powane obawy. Par tygodni bya leczona w szpitalu wiziennym. Zwolniono j po kilku miesicach, wolnoci jednak cieszya si bardzo krtko: skutkom cikich przesucha nie dao si ju zapobiec, Tereska w niedugim czasie zmara. Janina Czarkowska - plastyk; aresztowana w 1941 roku; w zwizku ze zmianami gruliczymi puc bya przetrzymywana w szpitalu przez kilka miesicy (oczywicie pod innym rozpoznaniem). Dziki temu unikna obozu koncentracyjnego i szczliwie zostaa zwolniona. Huberta Czernikowa - aresztowana pod panieskim nazwiskiem Nowak, razem z bratem Maciejem we wrzeniu 1942 roku, obciona powanymi zarzutami. Dr Krzyanowska (ps. Josek) z kolumny sanitarnej, zawsze uczynna, wraliwa na cierpienia ludzkie, zorientowaa si podczas przegldu higienicznego w przejciwce, e Huberta jest chora i natychmiast mnie o tym zawiadomia. Dziki szczliwie uzyskanemu zezwoleniu w kancelarii niemieckiej udao si przenie chor wprost z przejciwki do szpitala. Pogodne usposobienie Busi - jak j nazywaymy - zyskao jej sympati towarzyszek niedoli. Busia bya wielokrotnie reklamowana z przesucha. Czua si znacznie lepiej, gdy zabierano j pewnego dnia na ledztwo. Wtedy wanie, aby jej doda odwagi, zdyam szepn w przelocie: Jeste Polk. Te dwa sowa, jak mi pniej mwia, dwiczay jej w uszach przez cay czas trwania bardzo nkajcych przesucha i doday si do przeciwstawienia si zarzutom. W dobrym nastroju ducha wracajc na Serbi, zerwaa pelargoni rosnc na podwrzowym trawniku. Wachmajster, ktry Busi konwojowa, ukara j za to surowo: musiaa sta dwie godziny w korytarzu z podniesionymi do gry rkoma. Kiedy Busia wrcia do szpitala, wydobya spod bluzki ukryty kwiatek i wrczya mi ten nieco ju przywidy dar. Nie musz mwi, jak bardzo mnie tym wzruszya. W kocu grudnia 1942 roku Huberta i jej brat zostali wypuszczeni na wolno. Janina Dbrowska - profesor anatomii patologicznej; aresztowana wiosn 1944 roku. Niesychanie dobra, ofiarna, pogodna. Przez cay okres okupacji prowadzia wykady na tajnych kompletach studentw medycyny UW. Po 6-tygodniowym pobycie zostaa zwolniona z wizienia 28 VII 1944 r.

Sabina Dembowska - dr med., znakomity ginekolog, wielkiej dobroci i ofiarnoci czowiek; suya nam potajemnie rad i dowiadczeniem w swojej specjalnoci. Gestapo nie pozwolio zatrudni jej na funkcji. Po 8 miesicach wizienia wysza na wolno w 1943 roku. Anna Demidecka - funkcyjna w czarnej pralni; przyapana przez gestapowca Tschechowskiego na pisaniu grypsu, szykanowana w sposb niezwykle wyrafinowany, wreszcie osadzona w izolacji. Podczas drugiej zmiany gestapowskiej wezwa mnie wachmajster do jej celi. Stwierdziam zapalenie puc i po duszych targach uzyskaam zgod na umieszczenie chorej w szpitalu. Wrzeniowym transportem 1941 roku wywieziono j do Ravensbrck. Janina Dunin-Wsowicz - aresztowana w kwietniu 1944 roku wraz z mem Wadysawem (publicysta, major w stanie spoczynku, czonek Tajnej Organizacji Zawodowej Dziennikarzy i wykadowca na tajnych kursach dziennikarskich) i z synami: Krzysztofem, studentem tajnego uniwersytetu, onierzem batalionu Baszta AK, i Markiem, uczniem. Pani Janina z powodu znacznego wyczerpania nerwowego, zostaa umieszczona w szpitalu; wraz z mem zwolniona w kocu lipca 1944 roku. Obaj synowie bohatersko znieli bardzo cikie przesuchania w Gestapo (zwaszcza Krzysztof by potwornie skatowany), zostali wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Stutthofie w transporcie majowym w 1944 roku. Izabela Dybowska - wysana w 1942 roku do Owicimia; tam zmara. Alicja Dzieranowska - studentka medycyny tajnych kompletw UW, o wielkim uroku osobistym i pena zapau modzieczego; wiele miesicy bdc na funkcji w czarnej pralni pracowaa rwnie w cznoci konspiracyjnej. W szpitalu na Serbii przesza paratyfus. W listopadzie 1942 wywieziona do Owicimia, tam zgina. Eryka Fichowska - przed umieszczeniem jej w izolacji, o czym ju pisaam, przebywaa duszy czas w szpitalu z powodu niedokrwistoci wtrnej. W pocztkach roku 1942 zabrano j noc z izolacji i zakut w kajdany wywieziono w indywidualnym transporcie - podobno do Berlina. Zofia Garlicka - znany specjalista ginekolog; aresztowana w 1942 roku wraz z crk Zofi Jankowsk za ukrywanie angielskich spadochroniarzy. W Gestapo poddana bardzo cikiemu przesuchaniu zaya trucizn. Przywieziona do szpitala wiziennego w stanie nieprzytomnym, cudem wyrwana mierci, powoli wracaa do si. Wybitny lekarz, mdra, dzielna, wielkiego serca kobieta, nie wymagaa niczego dla siebie. Matka i crka wywiezione do Owicimia zmary tam na tyfus plamisty. Ra Gssowska - z wad serca; prawie przez cay okres wizienia jej na Pawiaku przebywaa w szpitalu. Chocia reklamowalimy j z transportu, 5 X 1943 r. zostaa wywieziona do Owicimia. Michalina Goaszewska (Babunia) - staruszka przeszo siedemdziesicioletnia, aresztowana w 1940 roku; przebywaa prawie 2 lata w szpitalu. Mimo reklamowania jej z transportu przez lekarzy zostaa wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, gdzie w niedugim czasie zgina. Emilia Grocholska - lingwistka; aresztowano j w pocztkach 1942; schorowana, reklamowana kilkakrotnie z transportw, w grudniu 1942 zostaa wywieziona do Owicimia, gdzie zgina.

Karolina Gruszczyska - moda, mia winiarka z celi maolatek; w 1943 dugi czas leczona w szpitalu. Parokrotnie udao mi si wyreklamowa j z transportw. Jesieni 1943 zostaa zwolniona z wizienia. Maria Herburt - aresztowana w kocu 1943 roku, zostaa rozstrzelana 13 VIII 1944 r. Germaine Heybowicz (waciwie d'Auguste Heybowicz) - aresztowana w grudniu 1940 roku, przez kilka tygodni wiziona w Alei Szucha, drczona przez nieustanne przesuchania; przeycia w Gestapo i aresztowanie bliskich jej osb, a w 4 miesice potem jej ma Wadysawa Heybowicza, odebray Germaine spokj i rwnowag ducha, ktre prbowaa odzyska w arliwej modlitwie. Na adnej twarzy tej niespena dwudziestoletniej zgrabnej brunetki nie widziaam nigdy umiechu... Dnia 22 IX 1941 r. wywieziono Germaine do Ravensbrck; jej m Wadysaw zosta stracony w Owicimiu latem 1942 roku. Dzieje rodziny Heybowiczw byy szczeglnie tragiczne. Teciow Germanine, Mari Heybowicz, aresztowan w maju 1940 roku, wywieziono do Ravensbrck dnia 22 IX 1941 r. Szwagra Marii, inyniera Bolesawa Heybowicza lat okoo 60, wywiezionego do Owicimia w poowie listopada 1941 roku, rozstrzelano w obozie; drugiego syna Marii, Bolesawa, oficera lotnictwa WP, aresztowano w listopadzie 1940 roku razem z on Janin i malekim synkiem Jasiem; Bolesaw wywieziony do Owicimia zmar tam w pocztkach 1942 roku; Janin wywieziono w 1942 roku take do Owicimia, a malekiego Jasia przekazano dalszym krewnym na wolnoci. Stefania Hulewicz (obecnie Przypkowska) - ona literata i redaktora konspiracyjnego pisma Polska yje, straconego 12 VI 1941 r. w Palmirach. Dnia 30 V 1942 r. wywieziono Stefani do Ravensbrck. Zofia Hbner - aresztowana w poowie 1941 roku, wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck i tam rozstrzelana w marcu 1943 roku. Jadwiga Jdrzejowska - magister geologii; powana, jasnooka, raczej zamknita w sobie, maomwna. Zawsze opanowana, uczynna, ujmujcym umiechem zdobywaa zaufanie towarzyszek. W szpitalu wiziennym przebya ciki zabieg operacyjny. Od kwietnia 1943 roku jako funkcyjna kolumny sanitarnej i czonek wewntrznej siatki konspiracyjnej pracowaa z caym oddaniem, zapaem i odwag. Docieraa niejednokrotnie do bardzo pilnowanych winiarek. Tsknia za nieletni crk Haneczk. Przez okna wychodzce na Dzieln, skd wida byo dalekie domy na Lesznie, wypatrywaa Miejskiego Domu Kobiety - ukochanej placwki, ktr kierowaa od lat i ktr prowadzia po niej Hanna Czyska. Pani Czyska z caym powiceniem pracowaa w tajnej organizacji. Przez nieustraszon straniczk Mari Mossakowsk i skrzynk Kosi-Mosi na Serbii, Jadwiga Jdrzejowsk, kontaktowaa si z siatk wizienn. Dnia 30 VII 1944 r. Jadwiga Jdrzejowska w transporcie okoo 400 kobiet zostaa wywieziona do Ravensbrck. Krystyna Karier (Kici) - studentka UW; aresztowana jesieni 1940 roku za kolporta tajnej prasy, po roku zachorowaa na wysikowe zapalenie opucnej. Wiele tygodni przeleaa w szpitalu wiziennym. Uczynna i dobra dla wszystkich, najbardziej interesowaa si modocianymi. Kilka miesicy przebywaa w celi dla maolatek (wydzielonej przez komisarz Wand Gawryow na II oddziale) jako ich opiekunka. Dnia 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Maria Klim - w poowie 1941 roku aresztowana z mem Janem pod zarzutem szpiegostwa na rzecz Zwizku Radzieckiego. Mimo najtroskliwszej opieki lekarskiej, stale postpujce zmiany chorobowe (grulica koci) i zwizane z tym dokuczliwe ble oraz nkajce przesuchania najpierw w Gestapo,

pniej w celi szpitalnej - niszczyy systematycznie jej organizm. Klimowie sdzeni byli przez Sd Wojenny. Jana skazano na kar mierci, Marysi na 10 lat wizienia. Wielokrotnie reklamowana z transportw, w 1943 zostaa wywieziona w niewiadomym kierunku. Od Stasi Kiesowskiej dowiedziaam si po wojnie, e Marysia Klim zmara w 1944 roku w Owicimiu. Aleksandra Kostecka - przebywaa przez dugi okres w leczeniu szpitalnym z powodu awitaminozy z komplikacjami (czyraczno). Z gagankw, z rnych skrawkw robia pikne egzotyczne laleczki; we wrzeniu 1941 roku zostaa wywieziona do Ravensbrck. Zofia Kownacka - czonek ZWZ; aresztowana w pocztkach 1941 roku z mem, adwokatem Piotrem Kownackim. Wywieziona do Ravensbrck pierwszym duym transportem z Pawiaka 22 IX 1941 r., tam zmara. Halina Krajewska - czonek PPR; kobieta moda, pogodna, umiechnita. Pracowaa na funkcji w biaej pralni z wikszymi przerwami; okresowo leczona w szpitalu, z powodu zapalenia szpiku kostnego koci pitowej, bya wielokrotnie reklamowana z transportu. Po zlikwidowaniu przetoki prosia z powodu czstych rozstrzeliwa na Pawiaku o zaprzestanie dalszych reklamacji z transportu. W 1943 roku wywieziono j do obozu koncentracyjnego. Aniela Kumierkowa - aresztowana w 1941 roku; artystka malarka, o ujmujcej powierzchownoci. Mimo nkajcych przesucha w Gestapo, ktre doprowadziy j do wyczerpania nerwowego, umiaa zachowa pikn postaw. W szpitalu, gdy czua si lepiej, robia miniaturowe portreciki koleanek. Szczliwym zbiegiem okolicznoci ocala mi portret wykonany przez ni. 30 V 1942 r. zostaa wywieziona w grupie okoo 250 winiarek do Ravensbrck. Halina Kwiatkowska - czniczka AK; aresztowana pod koniec 1943 roku z matk, Czesaw IwanickDrobik. Obie wywiezione do obozu w Ravensbrck wiosn 1944 roku. Leokadia Laudaska - ta wartociowa i pena dobroci kobieta bya aresztowana z bardzo dzieln, nieletni crk Iren w pocztkach kwietnia 1943 roku. Obie zostay wkrtce wywiezione do Owicimia. Wanda Le Brun - aresztowana w lutym 1943 roku wraz z crk, Iren Miaszewsk, i ziciem, drem Januszem Miaszewskim. Dugi czas przebywaa w szpitalu. Dnia 30 IX 1943 r. zabrano j ze szpitala i rozstrzelano w ruinach getta. Irena Miaszewska zostaa wywieziona do Owicimia. Dra Janusza Miaszewskiego rozstrzelano w lipcu 1943 roku w ruinach getta. Helena Leja (ps. Iwo, przybrane nazwisko Gliwicka) - pracowaa w Komendzie Gwnej AK; Gestapo aresztowao j w domu przy ulicy Belgijskiej. Tego dnia (17 XII 1942 r.) w punkcie konspiracyjnym przy ulicy Wsplnej zatrzymano rwnie jej ma, oficera WP (przybrane nazwisko Micha Radecki), take czonka Komendy Gwnej AK. Prcz tych dwojga Gestapo ujo wiksz grup ludzi z tego samego pionu, wrd nich Zbigniewa Surwk, inyniera elektryka. Aresztowania w dniu 17 XII 1942 r. - jak si pniej okazao - byy wynikiem dziaalnoci konfidenta Gestapo, Ludwika Kalksteina. W zwizku ze stanem pourazowym stawu kolanowego udao si Lul (tak j nazywaymy) zabra z przejciwki do szpitala, gdzie niezwocznie zaoono jej opatrunek unieruchamiajcy. Kilka tygodni pozostawaa w szpitalu. Po wyleczeniu, przeniesiona do celi funkcyjnej nr 46, pracowaa z penym powiceniem na funkcji w czarnej pralni. Dnia 15 IV 1943 r. wywieziono j do Owicimia. Adam Leja, torturowany w czasie przesucha, by trzymany kilka tygodni w izolacji na Szucha, a nastpnie okoo

2 miesicy w niemieckiej izolacji na I oddziale Pawiaka; w maju 1943 roku wywieziono go do Owicimia, gdzie pewien czas by w kompanii karnej. Z Owicimia przewieziony zosta do Neuengamme pod Hamburgiem. Dnia 3 V 1945 r. zgin razem z innymi winiami na statku Cap Arcona w Neustadt pod Lubek. In. Surwka, wiziony przez 4 miesice w izolacji na Szucha, by potwornie katowany; w maju 1943 roku wywieziono go do Owicimia, stamtd do Neuengamme, a nastpnie do Lbesitz, gdzie zgin. Wiadomoci powysze otrzymaam po wojnie od Heleny Lei. Julia Lewandowska - z zawodu nauczycielka; aresztowana w styczniu 1940 roku z tzw. sprawy Kotta, po ktrego ucieczce z Alei Szucha Gestapo kazao rozlepi na murach Warszawy plakaty obiecujc wysok nagrod za pomoc w schwytaniu zbiega. Rozpacz po stracie syna i tragiczne przejcia zrujnoway jej zdrowie. Pani Julia pracowaa w bibliotece wiziennej na Serbii, gdzie niejednokrotnie kontaktowaa midzy sob winiarki. Dorota Lewandowska - modociana; crka Julii, aresztowana rwnie w styczniu 1940 roku. Przewieziona do szpitala wolnociowego na zabieg operacyjny wyrostka robaczkowego, po kilku miesicach wrcia na Pawiak. Wraz z matk zostaa wywieziona do Ravensbrck we wrzeniu 1941 roku. Marta Lewandowska - czonek ZWZ; aresztowana w poowie 1940 roku z mem i dwoma synami, Jerzym i Stanisawem, mimo tragedii osobistej (m i obaj synowie zginli w egzekucji) pracowaa z penym powiceniem w cznoci wewntrznej. Gdy zostaa przydzielona na funkcj do szwalni niemieckiej na Serbii, pomagaa winiarkom reperujc i przerabiajc ukradkiem ich zniszczon odzie. Wyczerpana nerwowo przeyciami ponad ludzk wytrzymao, mizerna, wychudzona, dostaa si do szpitala. Dokuczliwe szykany oberscharfhrera Brckla, od kiedy przyapa j na modlitwie, znosia z wielk godnoci i opanowaniem. Bya wiadoma, co j czeka, wiedziaa, e podzieli los swych najbliszych. Robia wraenie bardzo spokojnej, tylko jej pikne oczy wyraay cay ogrom blu. Zgina w egzekucji wiosn 1943 roku w ruinach getta. Stanisawa adna - lat 44, z zawodu krawcowa; aresztowana w kocu padziernika 1942 roku. Oskarenie (jak pniej podawaa) dotyczyo niearyjskiego pochodzenia; bita i maltretowana w czasie pierwszego przesuchania w Gestapo, kategorycznie zaprzeczya stawianym jej zarzutom. Przebywajc w celi kwarantannowej na Serbii, zamknita w sobie, nie dzielia si swymi przeyciami z nikim. Wielokrotnie bya wzywana na przesuchania, podtrzymujc niezmiennie pierwsze zeznanie. Po odbyciu kwarantanny przeniesiono j do celi staej na II oddziale. Tu zaprzyjania si z winiark Mari Bosk i po paru dniach opowiedziaa o przykrym wypadku, ktry zdarzy si jej w Gestapo, prawdopodobnie podczas pierwszego badania: gdy bita i nie zdolna do karnych wicze (abka, przysiady itp.) upada pprzytomna na podog, wbia si jej w klatk piersiow iga odamana od broszki. Brak igy przy broszce zaczepionej o szlafrok oraz lad ukucia na skrze zauwaya dopiero po pewnym czasie. Przywieziona na Pawiak bya do tego stopnia zastraszona i bezradna, e na razie baa si komukolwiek o tym mwi, ukrywaa swe dolegliwoci i taia niepokj. Dopiero serdeczno Marii Boskiej rozwizaa jej jzyk. Boska powiadomia mnie porednio o tym niezwykym przypadku. Winiarka adna, niezwocznie przyjta do celi nr 4 szpitala wiziennego, zostaa poddana badaniu i konsultacji chirurgw, lekarza urzdowego dra Keniga i lekarza-winia dra Lotha. Zdjcie rentgenowskie istotnie wykazao obecno igy w okolicy serca. Byo zatem wzgldne wskazanie do zabiegu operacyjnego. W zwizku z tym zwrcilimy si do dra Bomeiera z prob o przesanie jej na zabieg do szpitala wolnociowego, motywujc to niemoliwoci dokonania

operacji w specyficznych warunkach wiziennych. Dr Bomeier doradzi, aby winiarka zoya podanie do Gestapo. adna napisaa podanie i w efekcie, aczkolwiek po duszym czasie, w maju 1943 roku zostaa zwolniona z wizienia. W roku 1963, gdy spotkaam przypadkiem pani Stanisaw adn, pokazaa mi ona zawiadczenie lekarskie z dokonanej w padzierniku 1943 roku operacji usunicia igy. Zofia Malewska - czonek ZWZ, wdowa po generale WP; aresztowana w pierwszej poowie 1941 roku; osabiona i wyczerpana przebywaa na leczeniu szpitalnym przez dugi okres. 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Malinowska (imienia nie pamitam) - z PPS; przed wojn posanka na Sejm; aresztowana w 1942 roku, starsza pani, bardzo agodna, nie absorbujca nikogo swoj osob, z wyrozumiaoci suchaa kadej skargi. Przez pewien czas bya funkcyjn w czarnej pralni, gdzie otrzymaa lekk prac. Cieszya si z niej, poniewa bezczynno mczya j - jak zreszt wiele winiarek w celi. Przy nadarzajcej si okazji, biorc pod uwag wiek pani Malinowskiej, umieciam j na kilka tygodni w szpitalu. Anna Margulies - moda nauczycielka, aresztowana w 1943 roku. Straniczka Zofia Dllinger (chodzia kiedy z Ank do tej samej szkoy) polecia j gestapowcowi, kierownikowi szwalni niemieckiej, jako wybitn specjalistk w tej dziedzinie i Anka zostaa tam zatrudniona. Ten szczliwy zbieg okolicznoci, w por dokonany zabieg operacyjny i umieszczenie Anki pod faszywym rozpoznaniem w szpitalu - ocaliy jej ycie. W dniu 31 VII 1944 r. wraz z uwizionymi ydwkami i ydami, pracujcymi w szwalni niemieckiej i innych warsztatach rzemielniczych, Anka Margulies zostaa przerzucona do obozu koncentracyjnego przy ulicy Gsiej. Obz ten zosta utworzony przez gestapowcw na przeomie lat 1942-1943. Uyli oni winiw do budowy prymitywnych barakw, w ktrych umieszczano tysice ydw zwoonych z rnych podbitych krajw, gwnie z Grecji i Wgier, z gry skazanych na zagad. Dnia 5 VIII 1944 r. pozostaych przy yciu winiw Gsiwki odbiy powstacze szturmowe oddziay Armii Krajowej, batalionu Zoka. Aleksandra Nostitz -Jackowska - aresztowana w 1942 roku; moda, pena pogody wewntrznej i dobroci, darzona szczegln sympati przez towarzyszki z celi funkcyjnej nr 46; czsto przebywaa w szpitalu, cierpiaa na cikie ataki migreny. Wywieziona zostaa na Majdanek. Danuta Onichimowska (obecnie Suchowiak) - z zawodu dziennikarka; aresztowana w poowie lutego 1943 roku. Modziutka winiarka, o bardzo wtej kondycji fizycznej, przez pewien okres bya leczona w szpitalu. Po czterech miesicach zwolniono j z wizienia. Ludwika Pgowska - blisko szedziesicioletnia, schorowana kobieta; aresztowana wraz z crkami Mari i Zofi w kwietniu 1944 roku; crki wywieziono w czerwcu 1944 roku do Ravensbrck, matk udao si wyreklamowa. Dnia 31 VII 1944 r. w grupie 200 winiw zostaa zwolniona. Zofia Piekarska - aresztowana w lipcu 1941 roku; przebywaa pewien czas w szpitalu w okresie pojawienia si epidemii biegunek w wizieniu. Dnia 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Hanna Rajko (obecnie Janiszewska-Kosiska) - lat okoo 20; aresztowana w roku 1942, obarczona bardzo powan spraw; wiele miesicy przebywaa w szpitalu na Serbii: chorowaa na dur brzuszny, pniej przesza operacj wyrostka robaczkowego.

Stanisawa Sawicka (z domu Szuszkiewicz) - lat 72, wdowa po profesorze honoris causa Wydziau Lekarskiego UW; aresztowana w kilka godzin po aresztowaniu 3 crek: Stanisawy, Wandy i Wiesawy (zob. Izolatki, Cigy dyur lekarski, W celi). Zastpca komendanta wizienia zezwoli na przeniesienie pani Stanisawy do szpitala bezporednio z kwarantanny. Na decyzji tego gestapowca zaway nie wiek, lecz stan chorobowy winiarki (sprawa pourazowa podudzia). W szpitalu mona byo zorganizowa tajne, krciutkie spotkania matki i crek. Schorowana staruszka ya w ustawicznym lku o swoje crki. Gdy stracono Wiesaw (27 V 1944 r.), i siostry, i my kamaymy matce, mwic, e wywieziono j do obozu. Dobr i szlachetn pani Stanisaw, reklamowan niejednokrotnie z transportu, zwolniono z Pawiaka na 3 dni przed Powstaniem. Sokoowska (obecnie Maria Woniak) - aresztowana 5 III 1943 r.; przystojna, o piknych wijcych si blond wosach, moda kobieta pracujca w szeregach AK; w chwili aresztowania bya ciko chora. Nie rozkonspirowana przez Gestapo, po kilku miesicach zostaa zwolniona drog wykupu. Jadwiga Steinowa - nauczycielka gimnazjalna; aresztowana wiosn 1944 roku. Prcz pracy konspiracyjnej w AK prowadzia tajne komplety nauczania. Schorowana i wyczerpana fizycznie, przebywaa dugi czas w szpitalu, gdzie z niesychan cierpliwoci i dobroci opiekowaa si chorymi towarzyszkami. Dnia 31 VII 1944 r. w grupie 200 winiw zostaa zwolniona. Irena Szydowska - lat okoo 50; aresztowana w powanej sprawie w pocztkach 1941 roku. Przechodzia cikie, nkajce przesuchania w Alei Szucha. Kracowo wyczerpana nerwowo, w obawie przed zaamaniem usiowaa popeni samobjstwo przez zaycie trucizny w drodze powrotnej na Pawiak. Gestapo nie dowiedziao si o tym, gdy stracia przytomno dopiero na Serbii. Natychmiastowa pomoc lekarska uratowaa jej ycie. 22 IX 1941 r. - mimo reklamowania jej z listy transportowej przez lekarzy - zostaa wywieziona do Ravensbrck. Teofila witorzecka - lat okoo 70, czonek ZWZ, wdowa po pukowniku WP; aresztowana w 1941 roku. Mimo podeszego wieku ofiarnie pracowaa w czarnej pralni, w sklepiku przy wypiskach i dorywczo w bibliotece wiziennej. Wyczerpana fizycznie, ulega namowom i przysza na kuracj do szpitala. Dnia 30 V 1942 r. mimo reklamacji wywieziono j do Ravensbrck. Irena Wasiutyska - lat okoo 60, pracownik naukowy, fizyk, aresztowana w pocztkach lipca 1940 roku, chora na serce, przebywaa dugo w szpitalu. Po roku zostaa zwolniona z wizienia. Wanda Wssocka - aresztowana w grudniu 1943 roku z dwiema siostrami: Eugeni Lubryck i Janin Rucisk. Po duszym pobycie w szpitalu zostaa zwolniona w 1944 roku, szczliwie unikajc losu swych dwch sistr, wywiezionych do Ravensbrck w kwietniu 1944 roku. Pelagia Werner-Jasieska - aresztowana 30 VI 1942 r. z crk, Antonin Jasiesk-Szperlingow; mimo podeszego wieku (72 lata) pracowaa w cznoci AK, odwanie przenoszc radiowe aparaty nadawcze z centrum miasta na oliborz; poddana bardzo mczcym badaniom w Gestapo, nie przyznaa si do niczego. Wiele miesicy leaa w szpitalu. Bya dobra, skromna, nie wymagajca dla siebie niczego. Dnia 1 VI 1943 r. odzyskaa wolno. Do zwolnienia jej i kilku innych starszych wiekiem winiarek przyczyni si w duej mierze dr Bomeier, u ktrego interweniowali lekarze funkcyjni. Janina Wernerowa (z domu Hulanicka) - aresztowana 13 IV 1944 r. z crk Teres; ta blisko siedemdziesicioletnia kobieta, odznaczajca si wielk prawoci charakteru, cieszya si gbokim

szacunkiem wspwiniarek; przez cay czas przebywaa w szpitalu, kilkakrotnie reklamowana z transportw. Zwolniono j na kilka dni przed likwidacj Pawiaka. Jadwiga Wodarkiewicz - pisarka i dziaaczka spoeczna; aresztowana latem 1942 roku; przypominaa dostojn matron z dawnych portretw. Ta dzielna kobieta, ktra przekroczya ju szedziesity rok ycia, z wielk godnoci znosia cikie przesuchania w Gestapo. ya w ustawicznym niepokoju o los syna Jzefa, dziaacza TAP i Wachlarza, ktrego ujto w lipcu 1942 roku. Bezgranicznie smutna, ale spokojna, wta i schorowana przebywaa najpierw w celi nr 46 pod serdeczn opiek funkcyjnych winiarek z tej celi, a nastpnie w szpitalu. Ania Sipowicz i dr liwicki przekazywali jej potajemnie sowa otuchy od syna. Dnia 7 V 1943 r. ugia si pod obuchem nieszczcia: Jzef zosta rozstrzelany w ruinach getta; w kilka miesicy pniej - 30 IX 1943 r. - od zbrodniczej gestapowskiej kuli zgina take pani Jadwiga w ruinach getta. Maria Zakrzewska - pielgniarka, aresztowana 11 VI 1942 r.; bita w Gestapo; leczona w szpitalu (paratyfus); wysana 13 X 1942 r. do Owicimia. Teresa Zanowa - lat 58, czonek ZWZ, aresztowana w 1941 roku; zawsze suya wszystkim rad i pomoc. Pracowaa jako poczta. Wywieziona 30 V 1942 r. do Ravensbrck, tam zmara. Alina Zasztowt - studentka medycyny na tajnym uniwersytecie, crka Kazimiery; aresztowana wiosn 1943 roku z bratem Januszem, studentem prawa. W padzierniku, gdy przez wysoko umieszczone okno chciaa zobaczy odjedajce budy z wywoonymi winiami, tak niefortunnie spada ze stokw, e zamaa nog. Po krtkim pobycie w szpitalu zostaa zabrana na egzekucj w pocztkach listopada 1943 roku. Dnia 12 XI 1943 r. w publicznej egzekucji na ulicach Warszawy w grupie 50 winiw zosta stracony Janusz. Irena Zieleniewska (obecnie Bellert) - aresztowana 26 XI 1940 r., tego samego dnia co jej siostra, obecnie Maria Ginterowa. Obie maolatki, pene wdziku, adniutkie, kracowo rnice si temperamentem, byy getrentkami. Irka, niewiele starsza od Marysi, powana i zdyscyplinowana, w poowie grudnia zachorowaa na wysikowe zapalenie opucnej. Dugie miesice (do maja 1941 roku) przebywaa w celi szpitalnej nr 1. Marysia, czyli Isia - ywe srebro, niespokojny duch, pena modzieczych pomysw, nasze kochane utrapienie - krcia si wszdzie, w trosce o siostr, wyrastaa jak spod ziemi w szpitalu, przyczyniajc nam sporo kopotu, zwaszcza gdy zjawia si gestapowiec. Ta dziewczyna, istny kozak, zdradzaa duy talent rzebiarski. W przepiknych figurkach, lepionych w chleba, ujarzmia konie, swoich ulubiecw z czasw wolnoci. Sprytnie nabiwszy sobie gorczk dostaa si do szpitala, aby razem z Iren spdzi tu wita Boego Narodzenia. Nie przeszkodzilimy jej w tym, ani dr Babski, ani ja, cho wydawao si jej, e nas nabraa (obok Irki byo akurat wolne ko, bo przed witami wypuszczono z wizienia okoo 100 osb, w tym kilka kobiet ze szpitala). W poowie lipca 1941 roku obie siostry zwolniono.

Bestialstwa Gestapo
O tych bohaterskich, umczonych kobietach wspominam w innych rozdziaach, zwaszcza w rozdziale Izolatki; tu chciaabym jeszcze poda zapamitane nazwiska winiarek, ktre po torturach przebyway w szpitalu.

Zofia Bartoszyska - aresztowana wiosn 1942 roku, bita na przesuchaniach w Gestapo; 17 I 1943 r. wywieziona na Majdanek. Walentyna Biedrzycka - nauczycielka lingwistka, staruszka ponad siedemdziesicioletnia; aresztowana w duej grupie w listopadzie 1941 roku wraz z mem Wadysawem (lat 84); czniczka tajnej organizacji Stronnictwa Pracy. Na Szucha nie szczdzili jej gestapowcy bicia i kopania. Trzymaa si bardzo dzielnie, nie wydaa nikogo, co potwierdzali inni, aresztowani w zwizku z jej spraw. Staruszka usiowaa ukry rozlege siniaki, zwaszcza na czci grzbietowej, ale nie uszy one uwagi Staszki Weinzowej z kpielowego, ktra natychmiast mi to zasygnalizowaa. Biedrzycka oponowaa, gdy braam j do szpitala, mwic, e czuje si dobrze i e siniaki zagoj si. W szpitalu zachowywaa si jak dowiadczony konspirator, nie wyjawiajc swej sprawy innym chorym. Nigdy niczego dla siebie nie wymagaa. Wkrtce nabraa zaufania do biaych fartuchw i zaprzyjania si z nami. Dyskretnie podrzucaymy jej co do jedzenia. Bya bardzo wygodzona, ale uparcie twierdzia, e i na wolnoci nie odczuwaa godu, bo zaspokajaa go wod, herbat lub namiastk kawy, oszukujc w ten sposb odek upominajcy si o swoje prawa. ya w cigej udrce, niepokojc si o los ma. Odetchna z ulg, gdy dowiedziaa si od Ani, e jest na izbie chorych pod dobr opiek lekarsk. O tym, e 2 III 1942 r. zosta rozstrzelany, nie dowiedziaa si nigdy. Wielokrotnie bya reklamowana z transportw do obozw koncentracyjnych. Dalsze reklamowanie jej (30 V 1942 r.) nie zostao uwzgldnione; tego dnia wysano j do Ravensbrck, gdzie zmara. Jadwiga Buniewicz - aresztowana w kocu 1941 roku z siostr, Mari Maso; po cikim skatowaniu podczas przesuchania w Gestapo, umieszczona w szpitalu wiziennym, przebywaa w nim kilka tygodni. Dnia 30 V 1942 r. zostaa wywieziona do Ravensbrck. Maria Maso zgina w Owicimiu. Wiktoria Ciecimirska - czonek AK; aresztowana wiosn 1942 roku, przesza cikie przesuchanie w Alei Szucha; do szpitala zostaa przyjta z rozlegymi siniakami; w listopadzie 1942 roku wywieziono j do Owicimia. Eugenia Giebartowska - lekarz stomatolog; aresztowana w kocu sierpnia 1942 roku; katowana w Gestapo, nie ujawnia adnej tajemnicy konspiracyjnej. Przez wiele tygodni przebywaa w szpitalu, znoszc mnie cierpienia po kontuzjach bdcych wynikiem bestialskich metod ledczych. Dnia 17 I 1943 r. wywieziono j na Majdanek. Danuta Grzeszkiewicz - modziutka czniczka i sanitariuszka oddziau partyzanckiego; przebywaa kilka tygodni w szpitalu z cikimi kontuzjami odniesionymi podczas przesuchania. Wywieziono j do obozu koncentracyjnego. Helena Janiszewska - kierownik cznoci organizacji wojskowej Wilki; aresztowana w sierpniu 1942 roku z obciajcym materiaem dowodowym, w drodze na Pawiak usiowaa popeni samobjstwo przez zaycie trucizny; przewieziona na Serbi w stanie nieprzytomnym, zostaa odratowana w szpitalu. W listopadzie 1942 roku wysano j do Owicimia. Antonina Jasieska-Szperlingowa - pracujca w komrce cznoci i obsudze stacji nadawczej AK; aresztowana w kocu czerwca 1942 roku, doznaa cikich kontuzji podczas ledztwa w Gestapo; przez dugi okres bya w szpitalu. Zachowaa pikn, mocn postaw. Odzyskawszy siy fizyczne bya

na funkcji w czarnej pralni pracujc tam w cznoci konspiracyjnej. Dnia 17 I 1943 r. wywieziono j na Majdanek. Wadysawa Koguciska - czonek AK; aresztowana pod nazwiskiem Wadysawa Bielicka wraz z mem, rwnie czonkiem AK. Przesuchiwania obojga miay bardzo ciki przebieg. (Rozlege krwiaki na ciele Koguciskiej, zwaszcza na gowie, wiadczyy o rodzaju tortur, ktre jednak nie zdoay jej zaama.) Za porednictwem m. in. Zbyszka Tomaszewskiego z mskiej kolumny sanitarnej utrzymywaymy ogromnie cenny kontakt z oddziaami mskimi. (Zbyszek by niezwykle ofiarnym i odwanym cznikiem wiziennej siatki konspiracyjnej, przez niego niejednokrotnie uzgadniane byy zeznania midzy mczyznami a kobietami aresztowanymi w tej samej sprawie.) Pewnego dnia Zbyszek przekaza mi z Pawiaka wiadomo, e m Wadki zgin w egzekucji. Tragiczna mier najbliszych osb bya jednym z najbardziej druzgoczcych ciosw, po ktrym nieatwo i nie zawsze mona si byo podwign. Zataiymy wic t prawd przed Wadk. W takich wypadkach nieraz kamaymy z czystym sumieniem. Gdy prosia o dalszy kontakt z mem, powiedziaam, e zosta wywieziony. Pena nadziei wyjedaa 9 III 1944 r. do Ravensbrck. Przeya. Jadwiga Kopijowska - czonek ZWZ, aktorka, obecnie dziennikarka; aresztowana wiosn 1941 roku pod nazwiskiem Szaan. Po jednym z przesucha, w czasie ktrych bya potwornie katowana, wrcia jakby o wiele lat postarzaa, z opuchnit, szar, zakrwawion twarz, z podbitym okiem i rozlegymi siniakami. Jake dzielnie i teraz trzymaa si ta moda, pena temperamentu kobieta! Prosia o pozostawienie jej w celi wrd zaprzyjanionych winiarek. Nie wydaa nikogo. Po pewnym czasie, gdy poczua si lepiej, dostaa si na funkcj w czarnej pralni, gdzie pracowaa przy maglu. Przeliczya si jednak z siami. Ble krzya, urazy doznane w czasie przesucha odezway si dotkliwie. Uparta Jadzia musiaa polee przez kilka tygodni w szpitalu. Nie wrcia ju do magla, pracowaa na funkcji w bibliotece na Serbii, zawsze pogodna, dobra, uczynna, koleeska. Dnia 30 V 1942 r. wywieziono j do Ravensbrck. Mieczysawa Korompay - z pochodzenia Wgierka; aresztowana w 1942 roku. W Gestapo na Szucha przeya gehenn. W styczniu 1943 roku prowadzona przez gestapowcw do tramwaju, spotkaa w korytarzu swoj nieletni crk Eluni (ps. Grayna), harcerk, zakut w kajdany, potwornie skatowan, ledwie trzymajc si na nogach. Matk po kilku godzinach wezwano ponownie na przesuchanie do pokoju, w ktrym leay zwoki bestialsko zamordowanej crki. Bliska obdu, mimo tortur i bicia nie zaamaa si; prowadzcy ledztwo gestapowcy nic z niej nie wydobyli. Po cikim wstrzsie psychicznym dugo przebywaa w szpitalu. Wielokrotnie bya reklamowana z transportw. Wywieziona do Owicimia w 1943 roku, tam zmara. Elbieta Krajewska (Litka) - ujta wczesn wiosn 1943 roku pod koszarami niemieckimi w czasie rozrzucania dywersyjnych ulotek, przeznaczonych dla onierzy. Wszechstronnie utalentowana (rzeba, malarstwo, literatura), liczna modziutka winiarka staje przed mymi oczami niby posta nieziemska - skupiona, bez sowa skargi znosia fizyczne cierpienia po okrutnych torturach w czasie przesucha w Gestapo. W przepiknej, wstrzsajcej modlitwie Droga krzyowa winiw wyrazia gbi nieskalanych uczu, przeycia ludzi Polski Walczcej na drogach cierpie i mki. Wysana do Owicimia w 1943 roku, tam zmara na tyfus plamisty. Karolina Krassowska (z domu Biekiewicz) - lat okoo 40; przyniesiona do szpitala na noszach, zszokowana, skatowana w niemiosierny sposb, dawaa sabe oznaki ycia. Natychmiastowa

interwencja lekarska okazaa si, niestety, bezskuteczna. W chwilach odzyskiwanej wiadomoci powtarzaa wci: Szam do adwokata... szam do adwokata.... Zmara po kilku godzinach. Eugenia Lubrycka i Janina Ruciska - aresztowane w grudniu 1943 roku, nieludzko katowane w Alei Szucha, zachoway niezwyky hart ducha. Zdaway sobie spraw, e w najlepszym wypadku czeka je obz koncentracyjny. W pocztkach kwietnia 1944 roku wywieziono obie do Ravensbrck. Zofia Maszewska (z domu Ziepult) - lat 23; inwigilowana przez agenta Gestapo, ujta w drugiej poowie 1943 roku i przywieziona na Pawiak z poraeniem koczyn grnych w nastpstwie postrzaw, odniesionych w czasie aresztowania. Ta bohaterska, modziutka, o cygaskiej urodzie kobieta, na wp bezwadny kadub, otoczona bya szczeglnie troskliw opiek. Krtko przebywaa w szpitalu na Serbii; stracono j w ruinach getta. M jej, in. Zdzisaw Maszewski, czonek polskiego wywiadu na teren Niemiec, aresztowany we Wrocawiu, zosta zamordowany w wizieniu berliskim. Na miesic przed aresztowaniem Zofii Maszewskiej Gestapo aresztowao jej szwagierki, siostry Zdzisawa: Jadwig Lenkiewicz, lat okoo 40, on oficera WP, zabrano z mieszkania przy ulicy Puawskiej, Leonard Jelesk - z fabryki cukierkw. Obie, poddane cikim przesuchaniom, nie zaamay si jednak, zachowujc wspania postaw. Jadwig Lenkiewicz wywieziono do Moabitu w Berlinie. Leonarda Jeleska, wywieziona rwnie do wizienia w Berlinie, po pewnym czasie odzyskaa wolno. Alicja Matysiak (Maria Poznaska) - czonek Zwizku Syndykalistw Polskich; aresztowana w pocztkach grudnia 1943 roku. Po przesuchaniu w Gestapo przybya na Serbi w bardzo cikim stanie, z obraeniami caego ciaa. Przez wiele tygodni w szpitalu wiziennym zachowywaa mocn postaw. Pracowaa krtko w czarnej pralni.. W kwietniu 1944 roku zostaa wywieziona do Ravensbrck w transporcie liczcym okoo 60 kobiet. Helena Myska (ps. Bogna) - ona lekarza; aresztowana w pocztkach lipca 1944 roku w lokalu konspiracyjnym AK, z materiaem obciajcym, wraz z najbliszymi wsppracowniczkamiczniczkami: Jadwig Pankowsk (ps. Jolanta) i Czesaw Aleksandrowicz (ps. Lilka). W czasie badania w Gestapo Myska wzia ca spraw na siebie w nadziei, e ocali swe czniczki; zeznawaa, e w lokalu jej znalazy si przypadkowo. Torturowana w nieludzki sposb, symulowaa zanik pamici, milczaa. Po jednym z przesucha wrcia na noszach, nieprzytomna, zbroczona krwi, z rozlegymi siniakami, ubytkami tkanek na poladkach. Odzyskawszy przytomno pocieszaa swoje towarzyszki z konspiracji. Tsknia za mem, zwaszcza za malekim synkiem; gdy mwia o nich, jej drobniutka, niemal dziecinna twarz, jakby jeszcze bardziej malaa. Gestapo nie wydobyo z niej adnej tajemnicy konspiracyjnej. 26 VII 1944 r. zabrali j na noszach ze szpitala na rozstrzelanie. Mczestwem swym nie zdoaa ocali najbliszych wsppracowniczek. Tego samego dnia w ruinach getta stracono modziutk czniczk Czesaw Aleksandrowcz i liczn Jadwig Pankowsk. Anna Musielska - aresztowana z dziewitnastoletni crk Wand w 1943 roku. Zachoway obie niezomn postaw mimo cikich tortur w czasie przesuchania. W kocu maja 1944 roku zostay wywiezione do Ravensbrck. Jadwiga Owsiana - lat 23; aresztowana z siostr, Mari Rutkowsk, 23 IX 1943 r. Obie pracoway w AK. Jadwiga, wiziona przez kilka dni w podziemiach Gestapo, bya dotkliwie bita podczas przesucha. Na Serbii umieszczono j w izolacji i nadal czsto wzywano na przesuchania; wracaa

udrczona, z cikimi urazami. Po zwolnieniu z izolacji przebywaa w szpitalu. W niedugim czasie w indywidualnym transporcie wywieziono j do wizienia w Inowrocawiu. Zmara w 1959 roku. Jadwiga Pobiedziska - aresztowana z 16-letni crk Kazimier w pocztkach 1941 roku. Bardzo bita, torturowana w czasie przesucha na Szucha, nie zaamaa si. 22 IX 1941 r. zostaa wysana z crk do Ravensbrck i rozstrzelana w grudniu 1942 roku. Jolanta Poszepczyska - aresztowana w 1942 roku, potwornie katowana na przesuchaniach w Alei Szucha. Do dugo leaa w szpitalu, bardzo mnie znosia cierpienia. Pewnego dnia wywoana przez gestapowcw, posza spokojna, w peni wiadoma, co j czeka. Zostaa rozstrzelana. Janina Rudziska - aresztowana w drugiej poowie maja 1943 roku, przez pewien czas przebywaa w szpitalu na skutek odniesionych kontuzji podczas badania w Gestapo. W poowie lipca 1943 roku wywieziono j do obozu koncentracyjnego. Regina Rzenicka - pielgniarka; aresztowana w pocztkach wrzenia 1941 roku. Po cikich kontuzjach, odniesionych w czasie ledztwa w Gestapo, wymagaa dugiego leczenia szpitalnego. Bya bardzo mna. Dla Reny, getrentki Heni Prus (funkcyjnej pielgniarki w szpitalu na Serbii), nawet po zakoczeniu ledztwa nie uzyskaam zgody Gestapo na zatrudnienie w szpitalu, natomiast zezwolono jej pracowa w czarnej pralni. 30 V 1942 r. wywieziono j do Ravensbrck. Zmara przed 3 laty. Elbieta Scheing - urocza, 18-etnia czniczka, aresztowana w kwietniu 1944 roku. Torturowana w czasie przesucha, nie zdradzia nikogo. Zaledwie miesic bya wiziona. 27 V 1944 r. rozstrzelano j w ruinach getta. Zofia Sowikowa - pielgniarka, czonek ZWZ; aresztowana w poowie 1941 roku w powanej sprawie, bya wielokrotnie przesuchiwana w Gestapo; ktrego dnia wrcia w strasznym stanie po nieludzkim katowaniu. Wiele tygodni bya leczona w szpitalu. Jako wyprbowany i mocny czowiek, gdy wrcia do si, po uzyskaniu zgody Gestapo na jej zatrudnienie, pracowaa przez kilka miesicy w kolumnie sanitarnej, oddajc wielkie usugi siatce wiziennej. 30 V 1942 r. wywieziono j do Ravensbrck, a stamtd do Owicimia, gdzie zmara. Nika Soldenhoff - aresztowana w 1944 roku, modziutka, pena wdziku, bkitnooka, z dugimi blond warkoczami, pochodzia z rodziny baronw kurlandzkich, ktr hitlerowcy przeladowali za obstawanie przy narodowoci polskiej. Kilku krewnych Niki aresztowao i zamordowao Gestapo. Dzielna dziewczynka nie zaamaa si ani na chwil, nawet okrutne bicie w Alei Szucha nie zmusio jej do wyrzeczenia si polskoci. W ostatnim transporcie z Pawiaka wywieziono j do Ravensbrck. Barbara Szayer - aresztowana w 1941 roku; na Szucha w czasie bada bardzo bita, zachowaa tward postaw; wywieziono j w sierpniu 1942 roku do Owicimia. Krystyna Szczepanek - niezwykle bojowy i odwany czonek ZWZ; aresztowana w 1941 r. Po zniesieniu izolacji przez dugi czas bya leczona w szpitalu, poniewa odniosa cikie kontuzje podczas badania w Gestapo. 30 V 1942 wywieziona do Ravensbrck, tam zmara. Grayna Szczsna - moda dziewczyna, aresztowana z dwoma brami w pocztkach 1944 roku. W niemiosierny sposb katowana w Alei Szucha, wracaa z rozlegymi siniakami i prgami na caym

ciele; bardzo mnie znosia potworne cierpienia. Przebywaa bardzo krtko w szpitalu. Pewnego wieczoru zabrana przez gestapowca nie wrcia ju. Zostaa stracona w ruinach getta.

Egzekucje i transporty
Do obozw koncentracyjnych wywieziono z Pawiaka cznie okoo 60 000 osb; w egzekucjach stracono okoo 37 000 osb.

Dnia 12 VI 1941 r. w Palmirach zostay rozstrzelane m.in.: Zofia Gowacka. Zofia Matjaszewska. Krystyna Mincberg - harcerka, kolporterka tajnego organu Polska yje. Jadwiga Mroczkwna - harcerka, nauczycielka. Leokadia Myliska. Jadwiga Przybylska - nauczycielka, harcerka. Janina Rudnicka. Anna Skuratowicz - harcerka, ujta z tajnym materiaem prasowym (Polska yje).

W grupie mczyzn straconych tego dnia by dziennikarz Witold Hulewicz, aresztowany we wrzeniu 1940 roku, m winiarki Stefanii Hulewiczowej.

Spord straconych dnia 17 VII 1941 r. w Palmirach pamitam:

Gawrosk, Nawrock i jej crk Iren, Gabriel Polkowsk.

W grupie rozstrzelanych 28 V 1942 r. znajdoway si winiarki:

Aleksandra Baranowicz Helena Dbrowska Maria Dbrowska Anna Gize Janina Grska Janina Kardej-Zamajska Helena Kuk

oraz dugo wizione na Pawiaku, nastpnie wywiezione do Ravensbrck 22 IX 1941 r. i ponownie przywiezione stamtd na Pawiak w styczniu 1942 roku:

Halina Czyewska Elbieta Danielewicz (Halszka) Anna Derecka Halina Kauczew vel Kautschew Mieczysawa Kieszkowska Wanda Krkowska Wadysawa Krupska Anastazja Ksiopolska Zofia Kwieciska Helena Rywczak Wadysawa Skowroska Natalia Stefaska Maria Tokarska Maria Wawer Kamila ukowska

Dnia 12 II 1943 r. w lasach chojnowskich pod Piasecznem rozstrzelani zostali w grupie 70 winiw:

Edward Boski, m winiarki Marii Boskiej. Kazimierz Skibniewski - brat Basi (zob. rozdzia Cigy dyur lekarski). Zygmunt Somiski - ojciec wizionej na Serbii in. arch. Heleny Kurcjuszowej, byy prezydent Warszawy.

Wrd straconych znalaza si take dua grupa aresztowanych dnia 6 II 1943 r. w domach przy ulicy Dugiej, ssiadujcych z nrem 46, gdzie Gestapo wykryo tajn drukarni Szaniec.

Z tych 26 kobiet rozstrzelanych w ruinach getta dnia 29 V 1943 r., pamitam jedynie:

Ike-Dunikowsk, Jadwig Jaxa-Bykowsk z nieletni crk Hank, Weronik Kalesk, Michalin Wojciechowsk - komisark stray wiziennej na Mokotowie.

Tego dnia zginli in. in.:

Gustaw Kaleski, prof. Czesaw Jaxa-Bykowski i Lucjan Rociszewski, naczelny redaktor organu konspiracyjnego Znak.

W drugiej poowie lipca 1943 roku zostali straceni m.in.:

Janusz Miaszewski - chirurg, m winiarki Ireny Miaszewskiej. Jan Mokrzycki - lekarz, m winiarki Janiny Mokrzyckiej i Antoni Mokrzycki - lekarz stomatolog, ojciec Jana.

Prcz nazwisk, ktre ju podaam w poszczeglnych rozdziaach, pamitam jeszcze nazwiska kobiet straconych w latach 1943-1944.

Czesawa Aleksandrowicz - rozstrzelana w lipcu 1944 roku. Janina Bier - rozstrzelana latem 1944 roku. Zofia Brodzikowska - dziennikarka; rozstrzelana w styczniu 1944 roku. Zofia Chojnacka - nauczycielka; aresztowana w pocztkach 1942 roku, zamordowana w czasie przesuchania na Pawiaku. Maria Cituszewicz - rozstrzelana w 1944 roku. Natalia Darnikiewicz - aresztowana w 1943 roku, w punkcie AK z radiostacj; stracona w pocztkach 1944 roku. Maria Dworakowska - moda czniczka, rozstrzelana w czerwcu 1944 roku. Jadwiga Dybowska - rozstrzelana w roku 1943. Wiktoria Dybowska - rozstrzelana w maju 1943 roku. Mira Floryska - lat 30; aresztowana w styczniu 1944 roku, torturowana na przesuchaniach, zabrana na egzekucj z kwarantanny. Stefania Fuksowa - rozstrzelana w 1943 roku. Janina Grjecka - rozstrzelana w 1943 roku w ruinach getta. Zofia Grudziska - lat 18; katowana w Gestapo, rozstrzelana w poowie 1944 roku. Felicja Grunwaldowa i Aleksandra Antoniak - nauczycielki, przywiezione na Pawiak w kwietniu 1943 roku z wizienia w Siedlcach, gdzie byy torturowane; obie rozstrzelano w maju 1943 r. Helena Gutowska - lat 18, uczennica; aresztowana w styczniu 1944 roku, rozstrzelana po tygodniu w grupie 6 kobiet. Alicja Hbner - lat 19; rozstrzelana w kocu marca 1944 roku. Krystyna Idzikowska - czniczka Komendy Gwnej Batalionw Chopskich; zamordowana w Gestapo w 1944 roku. Maria Jenorowska - rozstrzelana w maju 1944 roku. Gabriela Jdruszko - lat 20, harcerka; rozstrzelana w poowie 1944 roku. Krystyna Kalusiska - kolporterka tajnej prasy; aresztowana 31 XII 1943 r.; rozstrzelana w lutym 1944 roku. Janina Konopczyska - rozstrzelana w 1943 roku. Halina Kowalczewska - nauczycielka rytmiki; rozstrzelana w maju 1944 roku. Anna Komiska (ps. Basia) - czniczka AK; rozstrzelana we Wrzeniu 1943 roku. Kuberskie - dwie siostry; aresztowane pod koniec grudnia 1943 roku razem z ojcem i kuzynk; po dwch tygodniach wszyscy zostali rozstrzelani. Michalczyk - modociana; aresztowana w kwietniu 1943 roku w Siedlcach z rodzicami i brami; ca rodzin, oskaron o przynaleno do AK, stracono 23 V 1943 r. - z wyjtkiem matki i nieletniego brata.

Halina Miller - ydwka, lat okoo 22; aresztowana pod nazwiskiem Maria Balsam, w jesieni 1943 roku bdc na Serbii pracowaa w czarnej pralni. W niedugim czasie zostaa stracona. Maria Mizger - aresztowana w marcu 1944 roku, rozstrzelana w kwietniu. Stefania Olszowska - administratorka domu nr 46 przy ulicy Dugiej, gdzie Gestapo wykryo tajn drukarni Szaca; aresztowana 6 II 1943 r., w trzy tygodnie potem zostaa zastrzelona na Pawiaku przez Brckla. Jadwiga Pankowska - rozstrzelana w lipcu 1944 roku. Papuziska - rozstrzelana wiosn 1944 roku. Krystyna Pawowska - konduktorka; w mieszkaniu jej znaleziono bro; rozstrzelana w czerwcu 1944 roku. Perucka - rozstrzelana w 1944 roku. Halina Pipirska - aresztowana w drugiej poowie 1943 roku z dowodem rzeczowym (tajna radiostacja); rozstrzelana w grudniu 1943 roku (pracowaa przez krtki czas jako porzdkowa szpitala w padzierniku 1943 roku). Elbieta Scheing (ps. Ciareczka) - rozstrzelana w getcie 27 V 1944 r. Irena Schnborn - lekarz stomatolog. Halina Sotomska - aresztowana w kocu 1943 roku; przy rewizji znaleziono w mieszkaniu tajn drukarni. Rozstrzelana w pocztkach lutego 1944 roku. Krystyna Staliska - czniczka GL; aresztowana z broni w sierpniu 1943 roku; rozstrzelana we wrzeniu. Stypukowska. Zofia Wdrychowska - pracownik Biblioteki Publicznej; rozstrzelana w 1944 roku. Aniela Zaska - studentka tajnego uniwersytetu; rozstrzelana w maju 1944 roku. Stanisawa Maria Zybert (ps. Jagoda) - pracujca w cznoci AK, siostra Barbary Zybert (ps. Romanowska), wywiezionej do Owicimia. Bya aresztowana 19 XI 1943 r.; po kilku dniach zabrano j z celi kwarantannowej i rozstrzelano (25 XI 1943 r.). Gestapo aresztowao rwnie jej szefa organizacyjnego, Wojciecha Liliensterna (ps. Wiktor) - zgin w egzekucji jesieni 1943 roku.

Ostatnie dni na Pawiaku

Po naszym wyjciu zostao na Pawiaku ponad 70 uwizionych; w grupie tej znajdowao si 27 kobiet, wrd nich 18 chorych i 3 ciarne. Tego dnia, tj. 31 VII 1944 r., Gestapo przywiozo jeszcze ponad 30 nowo aresztowanych. Wedug informacji pozostaej na Pawiaku winiarki, Marii Janiszewskiej, wszystkich (prcz 9 kobiet) stracono dnia 13 VIII 1944 r. w ruinach getta. Wrd straconych byli:

Maria Herburt. Marian Korzybski - porzdkowy szpitala mskiego na Pawiaku. Ksidz Krupiski. Majewicz - aresztowany pod nazwiskiem Jzef Fuziski, major, zrzutek spadochronowy; porzdkowy szpitala mskiego na Pawiaku. Wadysaw Markowski - major. Dwie matki z kilkudniowymi noworodkami.

Zaog gestapowsk Pawiaka wzmocni w sierpniu oddzia Wehrmachtu. Kilkakrotne prby odbicia wizienia spezy na niczym - oddziay powstacze nie mogy sforsowa pawiackiej twierdzy.

Dnia 18 VIII 1944 r. rozstrzelano 2 kobiety:

Iren Anio - powinowat Marii Curie-Skodowskiej, matk zamordowanego na Szucha Janusza (lat 20). Halin Tulisk - on majora WP; w 7 miesicu ciy.

Ocalao 7 kobiet, midzy nimi:

Halina Cybula. Maria Janiszewska - urzdniczka Szpitala Przemienienia Paskiego. Krystyna Ossowska - lekarz. Stanisawa Wjcik - poona.

Dnia 21 VIII 1944 r. gestapowcy wysadzili Pawiak w powietrze.

Portret autorki, wykonany na Serbii w roku 1943 przez wspwiniark, dekoratork Teatru Polskiego W Warszawie, Wand Jewniewicz.

Czytelnik . Warszawa 1965. Wydanie I. Nakad 20 280 egz. Ark. wyd. 20,75. Ark. druk. 23,25. Papier druk. m/g. kl. V, 70 g, 86X122 z Czstochowy. Oddano do skadania 10 marca 1965. Podpisano do druku 24 lipca 1965, Druk ukoczono w sierpniu 1965. Zakady Graficzne w Toruniu Zam. nr 769 - G-12 - Cena z 20.Printed In Poland Opracowanie graficzne Tadeusz Michaluk Szkice sytuacyjne Pawiaka (na podstawie ksiki L. Wanata Za murami Pawiaka) i Serbii (wedug wskazwek autorki) wykona Zdzisaw Topolewski