You are on page 1of 38

Micha Waliski

BADANIA SUBKULTURY DZIECICEJ W FINLANDII1


Leea V i r t a n e n, Children's Lore. Studia Fennica. Review of Finnish Linguistics and Ethnology Nr 22. Suomalaisen Kirjallisuuden S e u r a. Finnish Literature Society. HelsinkiPieksmki 1978, s. 100+ wkadka fotograficzna.

Folklor dziecicy ze wzgldu na swoj specyfik, egzotyk i wdzik od lat cieszy si niesabncym powodzeniem folklorystw na caym wiecie. Take i w Polsce najwikszym bezsprzecznie bestsellerem folklorystycznym lat 70. bya wysoko oceniana (take na tych amach2) i szeroko komentowana praca D. Simonides Wspczesny folklor dzieci i nastolatkw3. Ostatnie lata zaowocoway nowymi opracowaniami uwzgldniajcymi rne aspekty folkloru i kultury dziecicej, spord ktrych warto odnotowa powicon parodii komercyjnych mediw prac M. i R. Knappw One Patato, Two Pata- to...4, prac E. A. Folb dotyczc koncentrujc zamknitego si na wiata murzyskich spoecznych i nastolatkw gatunkach amerykaskich Runnin' Down Some Lines. The Language and Culture of Black Teenagers5, funkcjach

1 2

Pierwodruk w: Literatura Ludowa 1984 nr 4/6, s. 133-152. M. Waliski, Folklor dzieci i nastolatkw, Literatura Ludowa 1977 nr 4-5, s. 117-123. 3 D. Simonides, Wspczesny folklor dzieci i nastolatkw. Wrocaw Warszawa 1976. 4 Norton. New York 1976. 5 Harvard University Press 1979.

konwersacyjnych folkloru prac J. H. McDowella Children's Riddling6, ukazujc wielo rde kulturowych folkloru dziecicego antologi opowieci autorstwa znanego badacza folkloru dziecicego B. Sutton-Smitha The Folkstories of Children7, drugie wydanie nieprzyzwoitej pracy australijskiej I. Turnera, J. Factora i W. Lowensteina Cindarella Dressed Yella8 czy wreszcie sowniki wyliczanek i rymw dzieci amerykaskich Counting-Out Rhymes. A Dictionary9 i Jump-Rope Rhymes. A. Dictionary10. W tym miejscu zreferuj szerzej wydan w 1978 roku ksik fiskiej badaczki Leei Virtanen Children Lore. Ta niewielka objtociowo synteza zwraca uwag bogactwem treci, obserwacji, przemyle i konkluzji, jak i przyjt metodologi badawcz. Folklor dzieci fiskich przynaley jak zauwaa autorka we Wstpie do szeroko rozumianej tradycji folkloru dziecicego i szkolnego w wielu krajach Europy (take w Stanach Zjednoczonych) i z tego punktu widzenia niczym specjalnym poza lokalnymi osobliwociami, nie wyrnia si, chocia typowe dla fiskich miast szerokie dziedzice i podwrza stwarzaj specyficzne warunki jego rozwoju. Ksika L. Virtanen moe jednak speni ze wzgldu na sposb podejcia do omawianej problematyki kultury grupowej rol wybitnie inspirujc badaczy folklorw (kultur) rodowiskowych. Chodzi gwnie o umiejtno kompleksowego, zatem globalnego, a ponadto uwzgldniajcego i czcego punkty widzenia rnych dyscyplin spoecznych, spojrzenia na dan grup, co zapewnia uzyskanie w miar penych, faktycznych i autentycznych danych i informacji o jej kulturze i specyfice. Warto zreszt zerkn do bibliografii w pracy Virtanen, gdzie obok oczywicie klasycznych prac o folklorze interesujcej badaczk grupy odnajdziemy cay blok studiw z zakresu antropologii kulturowej i spoecznej, socjologii, psychologii spoecznej i
6 7

Indiana University Press 1979. University of Pensylvania Press 1980. 8 Heinemann Educational Richmond 1978.
9

10

University of Texas Press. Texas 1980. J.w.

indywidualnej, socjolingwistyki i seksuologii, ktre w sposb istotny zorientoway mylenie autorki. Ksika L. Virtanen wychodzi od tezy, e znaczenie grup rwieniczych nieustannie wzrasta wraz z rozwojem urbanizacji, podczas gdy wpyw rodzicw i dorosych na dzieci maleje. (s. 8). Tym samym ronie cigle rola ustnej tradycji w grupach rwieniczych. Badacze maj wic co robi, jednake sposb, w jaki badaj kultur dzieci, wydaje si nazbyt dorosy. Szczeglny wiat dzieci egzystuje tu i teraz ze wszystkimi swoimi specyficznymi cechami (s. 9). Parafrazujc sowa I. i P. Opie, autorw pracy The Lore and Language of Schoolchildren (Oxford 1967), mona rzec, i folklorysta czy antropolog, nie ruszajc si poza drzwi wasnego domu dalej ni o mil, jest w stanie odkry dobrze prosperujc, niczym nieskrpowan kultur, ktra pozostaje jakby niezauwaona i prawie nietknita przez przemdrzay, ucywilizowany wiat, i bada j niczym kultur jakiego pierwotnego plemienia, trwajcego i zagubionego na obrzeach cywilizacji. Doroli na swj sposb dostrzegaj plemi dzieci, widz rozgrywajce si na podwrzach i dziedzicach szkolnych pewne wydarzenia, pytanie jednak, czy dostrzegaj fakty najistotniejsze, i czy wiedz, co je stymuluje? Mona zaoy powiada autorka i spoecznie bahe fakty bywaj z pewnoci zauwaane, podczas gdy to, co jest naprawd znaczce, pewnie nie bdzie badane, gdy jest to zadanie, ktre wymaga wiele wysiku (s. 9). Kultura dziecica pozostaje w okrelonym stosunku do kultury dorosych, nie jest jednak tworzona z myl o dorosych. Doroli rni si od dzieci m.in. tym, e nie graj z maymi wyjtkami w klasy i w berka, nie bawi si w onierzy i Czerwonoskrych, a ponadto nie cign swoich partnerek za warkocze na znak sympatii. Dlatego wtpliwe wydaje si patrzenie na kultur dzieci i ocenianie jej w kategoriach i terminach wiata dorosych. Autorka stawia proste pytania: Jak grupy rwienicze i podwrzowe przygotowuj dziecko do wejcia w wiat dorosych? Czy normy obowizujce w
3

nich s zblione do norm panujcych w dorosym wiecie? I wreszcie czego my, doroli, moemy dowiedzie si studiujc wiat dzieci? Tote praca preferuje empati jako metod poznawcz bo tak bym to okreli tym samym za konsekwentnie dry punkt widzenia czonkw grup rwieniczych na te czy inne sprawy. Jak to moliwe, skoro grupy dziecice maj czsto znamiona tajnych zwizkw, a metoda wywiadu terenowego ze wzgldu na predyspozycje psychiczne i jzykowe dzieci jest w tym akurat wypadku metod mao efektywn i zawodn? Autorka w szerokim stopniu wykorzystaa niesterowane i spontaniczne jak zapewnia opisy zrobione przez same dzieci, stanowice efekt bada przeprowadzonych w fiskich szkoach w 1969 roku, obejmujcych ok. 30 tysicy (sic) wypowiadajcych si w wieku od 10 do 18 lat (ksika dotyczy jednak dzieci uczszczajcych do szkoy podstawowej). Przedstawiony szczegowo sposb, w jaki przeprowadzono ankiet, pozwala zaufa, e mamy tu do czynienia z materiaem autentycznym; zreszt usilnie zalecana wolno wypowiedzi wyranie uradowaa wielu piszcych. Jako materiay pomocnicze wykorzystano w pracy rezultaty przeprowadzonych w rnych orodkach miejskich specjalnych eksperymentw, albumy dziecice, rysunki, graffiti oraz dodatkowo materiay ze wspomnianych wywiadw. Praca przynosi wic spojrzenie na kultur dziecic niejako z jej wntrza. Specyficzna tradycja dziecica rodzi si tylko tam, gdzie niecywilizowany szczep znany pod nazw berbeci jest w stanie odizolowa si od otoczenia rodzicw i drog codziennych koniakw tworzy swoje wasne normy zachowaniowe. Pragnienie, ktre naka- uje dzieciom zamyka si w ich wasnym spoeczestwie, winno by traktowane jako naturalny etap ich rozwoju. Dostarcza bowiem sposobnoci przynalee gdzie i znaczy co w dalece bardziej intensywnym stopniu ni jest to moliwe w spoeczestwie dorosych pisze L. Virtanen we wstpie do rozdziau I (ywa tradycja). Kiedy nasz los staje si
4

centralnym czynnikiem w yciu, dziecko przestaje by usatysfakcjonowane egzystencj w wiecie zbudowanym przez dorosych i pragnie tworzy swoje wasne spoeczestwo, z jego wasnym rodowiskiem. Przezwiska, slang i jzyk tajemny wyraaj odcicie si od wiata dorosych. [...] Grupa ustanawia swoje wasne rzdy i mniej wane jest, jaki rodzaj rzdw wsplnie ustanawia, kiedy gwn jej funkcj jest wzmacnianie poczucia wsplnoty. Poczucie grupowej wsplnoty wzmaga wiadomo faktu, i jej czonkowie mog by a- kceptowani w cakowicie innych kategoriach, anieli w sytuacji komenderowania przez dorosych (s. 11) powiada dalej. Rozdzia omawia warunki zapewniajce sta cyrkulacj tradycji dziecicej w Finlandii, przede wszystkim jednak cay zesp determinatw socjologicznych, psychologicznych, cywilizacyjno-urbanistycznych, przestrzennych i demograficznych, historycznych oraz psychobiologicznych ktre wpywaj na tworzenie i sposb funkcjonowania grup dziecicych. W centrum zainteresowania autorki stoj wyranie miejskie grupy rwienicze, folklor dzieci wiejskich zosta potraktowany jako istotny punkt odniesienia. Przekaz i cyrkulacja tradycji dziecicej rozpatrywana jest w pionie (dzieci starsze modszym, a take, chocia w centrach miejskich ma to marginalne, ze wzgldu na przemiany wspczesnej rodziny, znaczenie: dziadkowie rodzice dzieci) oraz w poziomie. W tym ostatnim przypadku zasadnicz o przekazu tradycji wytycza linia midzy szko (przerwy rdlekcyjne, dziedzice szkolne) a domem (podwrza, terytoria zajmowane przez grup). Dwa najwaniejsze zatem typy grup to grupy szkolne i grupy podwrzowe, stanowice mimo powtarzalnoci wielu elementw kulturowych zupenie odrbne wiaty. Dziel si one zazwyczaj na szereg podgrup w zalenoci od liczebnoci, pci, wieku oraz rodzajw aktualnie preferowanej aktywnoci. Autorka wskazuje, jak wiele czynnikw naley uwzgldni, aby dotrze do istoty tradycji dziecicej, zrozumie mechanizmy dziaania kultury grupowej. Wana jest przykadowo wiedza o

preferowanych terytoriach, gdy ich dobr wpywa na rodzaj aktywnoci, a w konsekwencji na wchodzenie w takie czy inne role. Inne jest, i rwnie uzalenione od wielu czynnikw (np. gsto populacji, osobowo), kade jednostkowe dowiadczenie wsplnoty. Losy i ksztaty tradycji zale od rytmu szkolnego czy liczby dzieci w ssiedztwie. Rodzaj rodowiska podwrzowego wpywa na wybr zabaw czy gier (mieszane, odbywane w obrbie jednej pci), narzuca rozwizania bardziej rygorystyczne czy bardziej elastyczne. Wszystko to ma kapitalne znaczenie dla przeledzenia procesu tworzenia si norm zachowaniowych i wzorw, a w konsekwencji dla zrozumienia funkcji spoecznej badanej tradycji. Rol szczegln odgrywa podzia na pcie, co nie zawsze jest dostrzegane i doceniane przez badaczy zajmujcych si problematyk kultury dziecicej, a konsekwencje spoeczno-kulturowe tego podziau ukazuj kolejne partie pracy Virtanen. Z caoksztatu tradycji dziecicej da si wyodrbni wyranie msk i wyranie esk kultur, dzieci utosamiaj si zatem z dwiema zasadniczymi rolami. Podzia determinowany pci przenika cao behawioru dziecicego, jemu te podporzdkowana jest wikszo elementw kultury dziecicej, tote bez uwzgldnienia tego podziau trudno zasadnie mwi o funkcjach zarwno pojedynczych jej wytworw, jak i jej funkcji globalnej. Podzia na role mskie i eskie szczeglnie rygorystycznie przestrzegany jest w zachowaniach na terenie szkoy (dziedzice, przerwy). Kontakty midzy dwiema grupami polegaj gwnie na zaczepkach, zoliwociach, dokuczaniu, u genezy ktrych tkwi caa gama postaw: od nieustpliwoci, nienawidzenia, a nawet wyranej agresji po swoist kokieteri, lubienie czy zakochanie, przy czym te ostatnie maj charakter wybitnie kolektywny i w niczym nie zmniejszaj dystansu midzy pciami. Warto zwrci za autork uwag na rol toalet szkolnych (wcznie z obscenicznymi napisami i graffiti na ich cianach), ktre stanowi, podobnie jak strychy, piwnice

czy inne kryjwki w okolicach domw mieszkalnych, miejsce sekretnych spotka, stajc si fortecami pci i penic istotn funkcj w procesie edukacji seksualnej. Przepa midzy grupami chopcw i dziewczt rzucajca si w oczy na dziedzicach szkolnych czy korytarzach (chopak z dziewczyn mog i za rk do szkoy, ale ju przed bram przestaj si zna) jest w ostatecznej instancji spowodowana wzgldami praktycznymi. Skonno do grupowego przedstawiania si jest aktywnoci wrodzon; w procesie formowania si grup pe stanowi wyrane, jasne kryterium, wielka za ilo dzieci w szkole uatwia tworzenie si grup jednopciowych. Interesujcych wnioskw dostarcza analiza fiskiego systemu edukacyjnego. Oparty jest on na nowoczesnych zaoeniach, w tym ide wsplnej edukacji dziewczt i chopcw. Nie wypar jednak cakowicie pozostaoci dawnego podziau szk na mskie i eskie, a take starej (XIX w.) niepisanej tradycji oddzielnych kultur: mskiej i eskiej. Autorka obszernie omawia rol najczciej nieuwiadamian nauczycieli i rodzicw w procesie separacji pci, a take szerzej formowania grup zabawowych czy podwrzowych. Szkoa uwypukla koncepcj roli [concept of the role], czyni to take podrczniki, czytanki, elementarze (na ilustracjach chopiec przedstawiany jest jako strona aktywna, dziewczynka pasywna). Tendencja do separacji wydaje si najwiksza w przedziale od 8,5 do 10,5 roku ycia; wczeniej i pniej stosunki midzy pciami ukadaj si bardziej elastycznie. Jest interesujcym faktem, e dzieci nie uwiadamiaj sobie zazwyczaj stopnia ostroci podziaw, a szczeglnie takich jego konsekwencji, jak wzajemna wrogo, nienawi czy agresja. Starsi respondenci z penym przekonaniem twierdz, e byli w odpowiednim wieku wyjtkowi i nie nienawidzili dziewczt. Atmosfera [szkolna; M. W.] prowadzi do sytuacji, e wszyscy zachowuj si jednakowo, poniewa obawiaj si komentarzy ze strony innych. Sytuacja, kiedy kady czowiek grupy myli, e inni maj okrelony pogld, podczas gdy faktycznie nikt nie posiada takiego pogldu, jest znana w psychologii
7

spoecznej pod nazw zbiorowej iluzji [crowd illusion] (s. 22). Trafnie ujmuje to wypowied jednego z respondentw: kiedy wielu chopcw przebywao razem, odgrywalimy rol i nikt nie mg si wyczy (s. 22). Tendencja do separacji uwidacznia si take w aktywnoci i twrczoci grup podwrzowych, chocia na tym terenie moe ulega zakceniom, decydujcym czynnikiem jest bowiem liczba dzieci. W grupach wielkich o przewadze chopcw rnice midzy pciami zaznaczaj si ostrzej, anieli w grupach mniejszych o wyrwnanej proporcji pci (podobn tendencj mona dostrzec np. w USA czy Izraelu). Najbardziej atrakcyjne s grupy zuniformizowane i to wyjania denie zarwno chopcw, jak i dziewczt do tworzenia grup jednopciowych (s. 15) konkluduje autorka. W rozdziale II (Dziaalno grup podwrzowych) pisze za: W jzyku potocznym prawie wszystko, co czyni dzieci, okrela si terminem zabawa. Lecz przecie rodzaj gier faworyzowanych przez podwrze opiera si na wspzawodnictwie, charakteryzuj je odwieczne reguy, ktre okrelaj, kto zwycia lub przegrywa, kto zajmuje lepsz lub gorsz pozycj (s. 23). Reguy obowizuj take w spontanicznie organizowanych, przypadkowych grach dwuosobowych, a nawet w grze jednoosobowej. Zakres dziaania obejmuje gry i zabawy od czysto mskich (boks, strzelanie), po czysto eskie (zabawa w dom, zabawa lalkami) i gry mieszane (w chowanego, w berka). Najwikszy rozdzia midzy pciami wystpuje w grach opartych o wyobrani [games of imagination], na ich rodzaj i przebieg wyranie wpywaj obserwacje wyniesione z domw. W zabawach tego rodzaju chopcy zdecydowanie wcielaj si w role mskie (w ich dziaaniach dostrzec mona wikszy udzia pierwiastka fantastycznego, co tumaczy wpyw okrelonych bohaterw i idoli), dziewczta w role eskie (s przy tym bardziej realistyczne). Jednak i wiele gier polegajcych na wspzawodnictwie jest przeznaczonych wyranie dla jednej pci; dziewczt poza wyjtkami sytuacjami nie dopuszcza si np. do gry w wojn.
8

Podzia i wybr gier wynika zatem z oddziaywania dwch grup czynnikw: biologiczno-wrodzonych i wpywu domu rodzinnego i oczekiwa dorosych. Zdaniem autorki gry i zabawy podwrzowe s refleksem procesw zachodzcych w kulturze Zachodu w ogle. Rzecz jasna, gdy te musz w pierwszym rzdzie zaspokaja okrelone potrzeby i oczekiwania samych zainteresowanych. Niemniej np. w USA da si zaobserwowa wyran maskulinizacj dziewczt coraz chtniej przyjmuj one w zabawach role zarezerwowane dotychczas wycznie dla chopcw, chocia w tym samym czasie chopcy separuj si coraz bardziej i wyraaj zmniejszone zainteresowanie grami dziewczt. Jak sugeruje L. Virtanen Jest to najprawdopodobniej odbiciem pewnej zmiany rl kobiecych w spoeczestwie. By moe da si to uoglni na inne kraje (s. 24). Generalnie jednak tendencja do separacji w grupach rwieniczych narasta lawinowo. Gra i zabawa oznacza cay ceremonia. Niesychane zrytualizowanie gier tumaczy wypada nie tylko konserwatyzmem tradycji dziecicej; istotny jest tu nade wszystko czynnik psychologiczny. Gry a przynajmniej ich wikszo na rwni z innymi formami dziaalnoci tradycyjnej, jak improwizowane zabawy w wojn, tworzenie i funkcjonowanie tajnych zwizkw, posugiwanie si sekretnym jzykiem czy wsplne zaangaowanie w zbieractwo okrelonych przedmiotw s wykorzystywane w celu wzmocnienia poczucia jednoci grupy (s. 24). Pouczajcy w tym wzgldzie moe by sposb rozpoczynania gier szczegowo opisywany przez autork, a stanowicy ca sekwencj nastpujcych po sobie wydarze z dyskusj, oywionymi argumentami za i przeciw, ktniami, docinkami, gosowaniem, obliczaniem gosw, czasem bitk. Uzgadnianie trwa czsto duej anieli sama gra, chodzi nade wszystko o osignicie status quo. Po jego osigniciu wyklucza si opozycjonistw (My nie chcemy tych parszywych szczeniakw!). Skomplikowane procedury podejmowania

sprawiedliwej decyzji przypominaj jako ywo debaty w parlamencie lub rozmowy dwch mocarstw. Z kolei omawia autorka szczegowo rne rodzaje gier: w berka, w chowanego, gry wojenne i rkoczyny, wspomniane gry imaginacyjne. Ich zasady s podobne jak w grach w innych krajach, chocia w Finlandii wyrnia je bogactwo nazw, wieloma specjalnymi kryptonimami okrela si te niektrych ich uczestnikw. Tego typu terminologia jak cala terminologia zabawy podkrela osobliwo wiata gry i jego odrbno od codziennego ycia, podobnie jak slang wzmacnia sens przynalenoci do specjalnej grupy (s. 26). W grach tych istotne znaczenie posiadaj nie tylko typowe dla folkloru dziecicego wyliczanki i rymowanki, ale take magia i przesd (np. mamrotanie pod nosem formuek magicznych w celu uchronienia si przed schwytaniem, czkawka jako znak w czasie zabawy i zwizane z ni praktyki etc.), ktrych korzenie tkwi w wielu wypadkach w staroytnoci (s. 26). Sowne formuy i terminologia zabawowa preferuj nazwy egzotyczne. Gry agonistyczne daj okazj sprawdzenia siebie, porwnania jednych z drugimi (zwaszcza gdy w obrbie grupy homogenicznej). Grom towarzyszy cay zesp reakcji sownych, od delikatnych docinkw, po obelgi i zachowania wyranie agresywne, prowadzce czasami do ataku nie na przyjt w czasie zabawy rol, ale na tego, ktry j odgrywa. Innym niebezpieczestwem jest nage przerwanie gry: oznacza to zburzenie rzeczywistoci wiata gry i czyn taki musi by surowo ukarany (s. 27-28). Gry wojenne, cho czasem kocz si bitk, nie naruszaj zwartoci grupy, nastpnego dnia wszystko wraca do normy. Jedynie sporadycznie powoduj one trwalsze konflikty. Odrbna sprawa to wojny toczone z przedstawicielami innych grup podwrzowych, zwaszcza z rejonw bardziej odlegych, cho generalnie peni one funkcj dodatkowego czynnika wzmagajcego identyfikacj z grup (w niektrych czciach Finlandii toczone s stae, regularne wojny midzy grupami fisko- i szwedzko-jzycznymi).

10

Grupa podwrzowa jest w sposb naturalny trwaa, trzyma si, chcc nie chcc, poprzez sam fakt dzielenia jednego terytorium. Tworzenie si w jej obrbie mniejsze grupy, tajne zwizki czy paczki koleeskie nie s tak zniewolone, chociaby dziki temu, e powstaj dobrowolnie (s. 33). Interesujce partie referowanej pracy dotycz funkcjonowania tajnych zwizkw i roli tajnych jzykw. Tendencja do ich tworzenia jest historycznie trwaa, wspczenie wanym czynnikiem wzorotwrczym s przekazy masowe (TV, film) oraz ksiki, zwaszcza indiaskie. Czsto grupy takie tworzy si bez adnej gbszej motywacji, wwczas jednak ich ywot jest krtki. Atrakcyjno i trwao tajnych zwizkw zaley nade wszystko od istnienia drugiej strony, przed ktr mona zachowa jakie sekrety (dziewczta przed chopcami i vice versa, starsze dzieci wobec modszych, jeden zwizek przed drugim, dzieci przed dorosymi itd.). Istotn spraw w tej dziecicej masonerii jest znalezienie odpowiedniego miejsca spotka, znaczc rol odgrywa sekretne pismo, a przede wszystkim tajny jzyk. To, co si mwi, jest mniej wane, celem jest podkrelenie jednoci mwicych i pognbienie niewtajemniczonych (s. 34). Reguy tworzenia tajnych kodw maj charakter midzynarodowy i przyszy do Finlandii z Zachodu. Wrd dorosych znane s tu jeszcze jzyki z pocztku stulecia, chocia, si rzeczy, poprzez upowszechnienie straciy one na wanoci, czciej wic w oparciu o stare modele tworzy si nowe kody. Tajny jzyk okrela autorka jako sui generis ludowy jzyk obcy. Rozmawiajcy w takim jzyku nie zawsze rozumiej si wzajemnie, liczy si jednak aspekt psychologiczny znalezienie kogo, kto tego jzyka nie zna w ogle, gdy wwczas mona podrani si z nim, da mu pstryczka w nos, wej w rol nauczyciela (s. 34). Dziewczta uywaj tych jzykw czciej w mniejszym chyba stopniu dlatego, i oglnie s bardziej sprawne jzykowo od chopcw, a bardziej ze wzgldu na naturaln skonno do przyjmowania roli dranicych, kokietujcych. Wreszcie omawia autorka sposoby kolekcjonowania przedmiotw, interpretujc kolekcje jako symbol statusu spoecznego i wany rodek nawizywania kontaktw spoecznych.
11

Rozdzia III traktuje o Zabawie rymami (Fun with rhymes). Dla czowieka Zachodu warto ma przede wszystkim to, co wie si z jedzeniem, seksem i prac. Doroli nie posiadaj dostatecznej motywacji, by dostrzec warto tego, co jest czyst zabaw i jako takie nie ma znaku wanoci. Kultur dzieci oddziela zatem od wiata dorosych bariera rzekomej bahoci. W rzeczywistoci wiedza [lore] dzieci, dysponujca wasnym gatunkiem humoru, operujca na odmiennej paszczynie lingwistycznej, okazuje si bardzo skuteczna (s. 37). Wedug przewaajcej opinii badaczy dzieci nie tworz rymw spontanicznie, ale wzoruj si na modelach stworzonych przez dorosych; rodowodu wielu wyliczanek szuka trzeba np. jeszcze w redniowieczu europejskim. Dzieci jako grupa tworz spoeczno pierwotn w tym sensie, e ich tradycja nie jest ani literacka [literary], ani oparta o sztuk pisania [literacy] (s. 37). Rado, jak daje moliwo tworzenia rymw, bawienia si sowem, poczucie rytmu, stawiaj ustn poezj dziecic na antypodach literatury dorosych, pozwalajc szuka dla niej odpowiednikw jedynie w poezji ludw pierwotnych. Obiektywna, krytyczna ocena liryki prymitywnej zaley od czynnikw wychodzcych daleko poza analiz lingwistyczn. [...] Jeli dorosy pragnie zrozumie rymowanki dziecice, musi umie wczu si w totalnie odmienn sytuacj, zupenie rne spojrzenie na ycie od tego, jakie aktualnie wyznaje (s. 37). Rymy i rymowanki znacz zreszt dla dzieci co wicej ni tylko zabawki. Ich tworzenie i przekaz jest form komunikacji wewntrzgrupowej, regulowania gry i zabawy, a take stosunkw interpersonalnych, jak tego dowodz cytowani przez autork I. i P. Opie. Take L. Virtanen, podobnie jak badacze folkloru dziecicego w innych krajach, zwraca uwag na trudnoci zwizane z klasyfikacj rymowanek, proponujc podzia oparty gwnie o ich funkcje (cele). Kolejno omawia zatem: 1. RYMOWANKI TOWARZYSZCE
GROM

[game rymes]. Najwaniejsz

rol peni tu wyliczanki[counting-out formulae], one inicjuj gr i wpywaj na jej porzdek. Wyliczanki teoretycznie daj w zabawie rwne szanse wszystkim,
12

w praktyce jednake czsto staj si pocztkiem niezgody. Wyliczanki s najlepszym probierzem trwaoci lokalnej tradycji. Bywa, e w jednej grze uywa si do 15 formu. W miecie Jyvskyl odnotowano 753 przykady wyliczanek stanowicych warianty 61 rnych formu (s. 39). W starych, bardziej zagszczonych dzielnicach tradycja jest bogatsza. Geneza wyliczanek wie si z sakralnymi wierszami sanskryckimi, tajnymi jzykami masonw redniowiecznych, nazwami bogw staroytnych, aciskimi formuami modlitewnymi i liczebnikami celtyckimi. Obcy jzyk w wyliczankach fiskich jest pochodzenia mieszanego, dzieci fiskie czsto imituj jzyk szwedzki, dzieci szwedzkie fiski. Badacze folkloru dziecicego w rnych krajach zauwaaj, i wyliczanki odchodz od tradycyjnych powanych formu, przeksztacajc si w wiersze komiczne, co potwierdza rwnie badania folkloru fiskiego. Wyliczanek uywa si take podczas zabawy skakank z dugim sznurem, lecz na og kada czynno ma swoje odrbne rymowanki [jingles]. 2. WIERSZE
SYTUACYJNE

[Situations rymes]. Autorka okrela je w

kategoriach modelu gotowego do natychmiastowego zastosowania (s. 43). Przypominaj one funkcjonalnie przysowia, gdy uatwiaj kontakty midzyludzkie i z gry okrelaj zachowania. Ich tematem s zdarzenia powtarzajce si okresowo, codzienne czynnoci i wypadki, cz z nich towarzyszy specjalnym okazjom (np. Prima Aprilis). Wielu rymowankom z tej grupy powiconym np. utracie zba mlecznego czy wreniu z pczku kwiatw towarzyszy rozbudowana magia. S one oglnie form uwicania kontaktw spoecznych; ich uywanie jest w dobrym tonie, gwarantuj ponadto dobr, nieprzerwan zabaw. 3. RYMOWANKI
KOMICZNE

[funny rymes]. Zdaniem niektrych

badaczy zabaw dziecicych zabawa wie si cile z twrczoci. By moe ci, ktrzy jako dzieci bawi si grami i ciesz zabaw, s tymi, ktrzy s twrczy jako doroli (s. 45). Do grupy tej wchodz opowieci i piosenki bez koca, np.
13

opowiadania o duchach przerywane nagym wrzaskiem wprawiajcym w osupienie suchacza, popularne i lubiane historyjki acuszkowe [chain stores] uywane czsto, wymiennie z wyliczankami, na pocztku gry. Ich gwny sens tkwi w radoci z przekrcenia sw czy opowiadania bez koca. Tu przynale take tzw. tongue-twisters, rymowane formuy operujce technik onomatopeiczn. Stary i powszechny niegdy w Finlandii zwyczaj imitowania dwikw zanika szybko, wspczesne dzieci fiskie naladuj jedynie dwik syren ambulansw, warkot samochodw (nikita-nikita-hrushchov na warkot Moskwicza), bicie dzwonw czy piew ptakw. 4. PARODIE. S one zarwno wyrazem niezalenoci dzieci, jak i ich buntowniczego ducha i wymagaj pewnej umysowej gitkoci i elastycznoci (s. 46). Pierwiastek buntu bywa w nich tak silny, e czsto s tpione przez nauczycieli i dorosych co jedynie wzmaga ich popularno. S powszechne w yciu szkolnym, a wynika to zdaniem cytowanego L. Rhricha (Gebrde Metapher Parodie. Dsseldorf 1967) z faktu, e szkoa jest miejscem wyjtkowo nudnym, gdzie w kko powtarza si to samo, parodia atakuje za to, co zuyte, zbyt czsto syszane, powtarzane bez koca (s. 46). Dzieci fiskie parodiuj teksty religijne (Ojcze nasz, hymn Anio w niebiosach), pieni patriotyczne (Pikna Karelia), koldy. Parodie hymnw, tak liczne np. w Anglii, w Finlandii s mniej popularne. Czsto natomiast spotyka si parodie hitw, popularnych przebojw, ktre przybieraj wyranie seksualn wymow (podchwytuj je od nastolatkw modsze dzieci, bez zrozumienia jednak wpisanej w nie intencji). Liczne parodie wraz z tzw. punch lines powicone s cywilizacji samochodowej, a zwaszcza samochodom produkowanym w Europie Wschodniej (np. enerdowskiej Ifie). Ich bohaterem bywa take prezydent Kekkonen (zawsze to przyjemnie, kiedy wana figura traci nieco na wanoci), ktrego osoba jest tematem codziennych plotek dorosych i ktry pojawia si take w zagadkach dziecicych (Dlaczego Kekkonen nigdy nie myje tego kciuka? Bo to jest mj

14

kciuk). Oglnie parodie swoim ostrzem krytycznym wymierzone s w wiat dorosych. 5. RYMOWANKI PISANE [written rymes]. Chocia zapisywane wierszyki nie s przekazywane drog ustn, przynale jednak do tradycji, s anonimowe i podlegaj procesowi wariantyzacji (s. 48). Wypeniaj, zwykle wraz z ilustracjami czy graffiti rnego typu albumy (w rodzaju Ksiki moich przyjaci), ksigi goci, podrczniki szkolne, pojawiaj si na tablicach i cianach. Zwykle s zapisywane z pamici. Ich funkcje s rnorakie, np. ilustrowane inskrypcje w podrcznikach mog okrela miejsce waciciela w Universum, graffiti za, zazwyczaj nierymowane, sygnuj jak przygod miosn. Albumy s obecnie w Finlandii mniej popularne, podobnie jak wpisy do ksig goci, ale jak powiada Virtanen moda dziecica szybko si zmienia. Sens i znaczenie wpisw do albumw i zeszytw jest wedug niej mniej wany, istotne jest to, e albumy i wpisy do nich s oznak przynalenoci dziecka do pewnego zespou, symbolem akceptacji, pokazuj czyje miejsce jako kompetentnego i akceptowanego czonka danej spoecznoci (s. 50). Osobna 6.
GRUPA

to wierszyki uywane w celu zbicia kogo z

pantayku. Jest to pokana i znaczca cz twrczoci ustnej dzieci i Virtanen powica jej cay rozdzia IV, ktrego tytu mona odda jako Tradycja robienia w konia [The deflating tradition]. Dziecko w wieku szkolnym odczuwa potrzeb formowania obrazu samego siebie, podkrelania wasnych zdolnoci i wyrabiania sobie reputacji midzy rwienikami, co czyni w szczeglny sposb, lekcewac normalne reguy komunikacji i korzystajc z dwuznacznoci jzykowych. [...] Pewno siebie jest czasami tak dalece posunita, e druga osoba jest niczym wicej, jak niezbdnym dodatkiem w autodemonstracji zrobienie gupka z niego lub z niej jest w gruncie rzeczy mniej wane, waniejsze jest zaakceptowanie przez nadawc swojej wasnej pozycji (s. 51-52). Inaczej mwic zadawanie zagadek jest form autoreklamy. Zrobienie z kogo balona jest najwikszym sukcesem i
15

czyni si to na wiele sposobw. Dzieci operuj setkami trikw, nonsensw, psikusw sownych, sw-puapek, tradycja owa szerzy si z szybkoci zarazy z prostej przyczyny. Atakujcy moe by super bezczelny, arogancki i peen najwyszej pogardy dla ofiary, atakowany zazwyczaj jednak milczy, cho niemal zawsze mgby si logicznie odci. Nie czyni tego, bo za atakujcym stoi tradycja i powszechna zgoda. Tote aktualna ofiara wkrtce stanie si napastnikiem i odegra si na kim innym, co bdzie jedyn form rekompensaty. Poznanie kadego nowego triku jest rwnoznaczne z wasnym upokarzajcym dowiadczeniem (s. 52). W tej grupie wyrnia autorka i interpretuje nastpujce formy: 1. Triki sowne realizowane kosztem niewiadomoci zaczepianego, np. zagadki, w ktrych wykorzystuje si dosowne znaczenie sw (Czy twj zegarek chodzi? Tak Powiedz mu, eby poszed do domu; Ktr rk jadasz? Praw Ja jadam noem i widelcem), proste pytania typu: dlaczego? i co? z rymowan odpowiedzi (np. Czego?! Gwna psiego!; Co? Pstro! Gwno drog szo!; Daj! Daj? Daj to chiski sprzedawca jaj!; Dlaczego? A co ci do tego [Gwno ci do tego!]. Wpuszcza w maliny mona w najrozmaitszy sposb, pytajc np.: Czy widziae kiedy obraz bezogonowej mapy?, a jeli odpowied brzmi: Nie, podsuwa mu si lusterko do twarzy. Zoliwoci i dokuczanie to forma edukacji wywodzca si ze starej tradycji ludowo-rodzinnej, ktra obecnie jest ywa wycznie w grupach rwieniczych. 2. Formuy typu powiedz -X [powtrz X]: Poszedem do sklepu Ja te Kupiem ryb Ja te Ryba mierdziaa Ja te. Ulubione sowa podstawiane w miejsce X to narzeczony, kochanek, spodnie, wyrazy obsceniczne czsto skierowane przeciw rodzicom. Sposb rymowania wskazuje zdaniem Virtanen i dziemi kieruje dewiza: sowa, ktre brzmi podobnie, musz jako przynalee do siebie.

16

3. Tzw. arty o soniach (Elephant jokes)11. Jest to nowa forma, ktra szybko zadomowia si i rozprzestrzenia w Finlandii. Narodziy si one prawdopodobniej wrd studentw kalifornijskich w 1962 roku i obiegy dziki mass mediom niemal cay wiat. Bohaterami tych krtkich, nonsensownych, absurdalnych dowcipw mog by rwnie myszy, yrafy, krliki, Tarzan. Np. Czy wiesz jak so zazi z drzewa? One wchodz, siadaj na liciu i czekaj a opadnie jesieni (odpowied czsto podaje si chrem). Co to jest: niebieskie i siedzi na drzewie? Trzscy si Tarzan. Ten rodzaj humoru, okrelany jako sick humor (chory humor), znany by ju amerykaskim nastolatkom w latach 50-tych. Niektrzy badacze (zwaszcza amerykascy) s zdania, i dowcipy tego rodzaju s form reakcji i buntu na wspczesny, przenauko- wiony wiat, kult statystycznych wylicze, ankiet i analiz etc.12. 4. Zagadki jako demonstracja zrcznoci. Niegdy zagadki, podobnie jak wiele innych gatunkw, przekazywano w Finlandii podczas dugich, jesiennych wieczorw. Nie pochwalano przy tym opowiadania zagadek czy dowcipw o treci seksualnej w obecnoci dzieci. Obecnie prawdziwymi ekspertami od zagadek s 710 letnie dzieci, ktre wzajemnie potrafi zadawa je sobie w kadym czasie i

11

9 Okrelenie ,,Elephant jokes funkcjonuje w folklorystyce zachodniej jako nazwa odmiany gatunkowej. Por.

przypis 10.

12 Wielu badaczy przychyla si do opinii, e serie takich dowcipw, mnoce si w ostatnim czasie i powicone rnym zagadnieniom, peni funkcj swego rodzaju wentyla, poprzez ktry spoeczestwa daj wyraz ujciu pewnym (spoecznym czy politycznym) frustracjom, s wentylem dla rnego rodzaju spoecznych tabu. Por. na ten temat m. in. J. B. Kerman, The Light-Bulb Jokes: American Look at Social Action Processes. Journal of American Folklore 1980, R. 98, Nr 370; Mac E. Barrick, The Hellen Keller Joke Cycle. JAF 1980 R. 93, Nr 370; A. Dundes, The Dead Baby Joke Cycle. Western Folklore 1979, nr 38; A. Jablow, C. Withes, Social Sense and Verbal Nonsense in Urban Children's Folklore. Southern Folklore Quaterly 1965 nr 21; L. Fish, Is the Pope Polish? Some Notes on Polack Joke in Transition. Jaf 1980, r. 93, Nr 370. Por. te L. Degh, The Jokes of an Irishman in a Multiethnic Urban Environment. Jahrbuch fr Volksliedforschung 1982-1983, R. 27/28. Na uwag badaczy zasuguj rnego rodzaje serie dowcipw, jakie pojawiy si take w Polsce w ostatnim okresie, szczeglnie jeli chodzi o ich funkcje spoeczne.

17

miejscu, zarwno celem rozbawienia, jak w celu zaskoczenia przyjaci (s. 56). Zagadki te maj niemal wycznie tematyk seksualn i rozprzestrzeniaj si tak szybko, jak niektre dowcipy, cho moda sprawia, i raz ich przedmiotem jest so, a kiedy indziej co innego.

Zagadka odwouje si do wiekowej tradycji sztuki demonstrowania sownej zrcznoci, ktra przybraa obecnie form retorycznych pyta i przypomina w jakim sensie klimatem sofistyczne i sokratejskie dyskusje. Konstrukcja formu zagadkowych moe by rna (palindromy, wyraenia, w ktrych zastpienie pocztkowych liter innymi przywouje wyobraenie seksualne, sowa, ktrych powtarzanie daje moliwo usyszenia wyrazu obscenicznego, wypowiadane szybko nadzwyczaj dugie sowa, wreszcie humorystyczne rysunki z podtekstem erotycznym). Dotychczas nie podjto prby ich klasyfikacji. Zdaniem cytowanego przez autork Pottera zagadki tego rodzaju zawieraj czsto ukryte obrazy, ktre dla wspczesnych mieszczuchw s nieuchwytne, lecz ktre s jasne zarwno dla dzieci, jak i Czerwonoskrych. Jakiekolwiek dziwne lub cudowne szczegy ukrywa odpowied na zadane pytanie, istota polega na tym, e tylko ten, kto zadaje pytanie, wie, co to s za szczegy powiada autorka (s. 58). Charakteryzujc za oglnie tradycj robienia w konia i rol sowa, pisze: Dzieci nie s a tak dziecinne. One po prostu bawi si sowami i wyobraeniami [images], zabawa sowna jest tak realna, jak pozostae zdarzenia w wiecie pragnie, tak inne przecie od codziennoci. Gra opiera si wasne zasady, wasn terminologi slang, a gry fantazyjne odznaczaj si bogactwem rl. Blisko std do rzeczywistoci wiata magii: to, co zostao powiedziane, jest prawdziwe na paszczynie zabawy. Nie mona zapomina, i umiejtno prawdziwie obiektywnego denia do prawdy jest zdolnoci wyuczon, ktra rozwija si u jednostek na wyszym etapie rozwoju. Na wczeniejszych etapach wyobraenia i wiara id rk w rk. Nawet dorosy, ktry gotw jest mia si z dziecicych
18

naiwnych wrb (Bdziesz miaa 1000 kochankw!), w momencie trwogi i desperacji moe uwaa jaki znak za zapowied przyszoci, chocia nie widzi wyranego zwizku; jego poczucie rzeczywistoci jest chwilowo osabione przez strach czy rozpacz. Dzieci dokonuj wiadomego przesunicia, odwrcenia zabawy w rzeczywisto w celu oszacowania wasnych zdolnoci i doskonaoci w uyciu tradycyjnych znacze (s. 52-53). Wielu socjologw i psychologw uwaa, i zabawa, uczc dziecko by rwnym wrd swoich, uczy je rwnie podstaw wspycia i dziaania spoecznego. W procesie edukacji dziecicej nader istotn rol peni opisywana w rozdziale V stara, aprobowana przez grupy dziecice Tradycja dokuczania [The teasing tradition], uprawiania zoliwoci, ktra wynika z pragnienia urozmaicenia, udramatycznienia ycia, z ukrytej w ludziach dzy podniet wszelkiego rodzaju, pragnienia odmiennoci, skonnoci do prowokowania innych. Spoeczestwa otwarcie toleruj osobnikw, ktrzy graj role oglnie uwaane za negatywne, a czyni to dla odmiennoci wnoszonej przez nich do monotonii codziennego ycia (s. 59). Wie toleruje np. rol pijaczka-rozrabiaki jako cz wasnej tradycji spoecznej. Na podwrzach bjki rodz si szczeglnie atwo wwczas, kiedy dzieci chc co zrobi, a nie wiedz dokadnie, co. W funkcjonowaniu grup podwrzowych szczegln rol peni dwa typy osobowociowe (wyrnia je autorka za Danem Olweusem, Hackkycklingar och versttare. Kunglv 1974): silnego, nieopanowanego, agresywnego, cho w gruncie rzeczy tchrzliwego zbira [bully] i sabego, bojaliwego kurczaka [chicken], stanowicego idealny przedmiot atakw pierwszego. Inni czonkowie grupy bior czsto udzia w atakach na kurczaka. Pretekstu nie musi wcale dostarcza jaka specjalna cecha charakterologiczna, fizyczna, rasowa etc. Drczyciel szuka po prostu stale sposobnoci do okazania swojej apodyktycznoci, dzy zwyciania, tendencji do uzaleniania od siebie, a jego ofiar moe by ktokolwiek niezdolny do odparcia ataku. Grupa spoeczna w swoich postawach jest czsto bezwzgldna wobec tego, kogo odrzuca (s. 60). Osobnik taki nie jest
19

jednym z nas. Grupa dla podkrelenia swojej spoistoci potrzebuje zarwno wroga, jak i wasnego bohatera. Inna sprawa, e wystarczy niekiedy, aby kurczak nagle si postawi, a zbir-prowokator cichnie. Dziecica tradycja zoliwoci przekonuje dobitnie, jak bardzo zwodnicze mog by wnioski wycigane z powierzchownej obserwacji grupy przez obserwatora stojcego na zewntrz. To, co wyglda na rodzaj (brutalnej nieraz) agresji, np. celowe przerwanie gry czy zabawy innych, drczenie dziewczyny przez chopaka, moe w istocie by form nawizania kontaktu z drug stron. Bardzo interesujcym rysem behawioru podwrkowego jest np. rodzaj agresji i dokuczania interpretowany jako oznaka sympatii, przy czym kada pe ma swoje typowe metody nawizywania kontaktw przez dokuczanie (s. 61). Chopcy w zaczepkach s bardziej brutalni i gwatowni, dziewczta preferuj zaczepki i zoliwoci sowne. Du rol odgrywa wzajemne przezywanie si. Dziewcz ta wydaj si oczekiwa zoliwoci chopcw jako oznak sympatii, podczas gdy chopcy traktuj to jedynie jako jedn z wielu moliwoci. Skonno do psot jest tradycyjn cech chopcw, dokuczanie za dziewcztom jest form gry wojennej, ktra daje rado i wprowadza pierwiastek podniecenia do codziennego ycia (s. 61). Dokuczanie peni wic wiele funkcji. Moe mie charakter ataku lub by nastawione na nawizanie kontaktu. Moe by rwnie praktykowane po prostu jako forma zachowania uwicona zwyczajowo. Tradycja folklorystycznej wsplnoty oferuje swym czonkom rnorodno spoecznych zabezpiecze [socjal weapons] gotowych do natychmiastowego uycia (s. 62). W tym kontekcie autorka omawia kolejno praktyki nazewnicze i przezwiska tubylcw z podwrek oraz ich funkcje, jzyk gestyczny, znaczenie rnic fizycznych i normy zachowania. W grupach spoecznych powizanych wspln form slangu wane s wzajemne stosunki interpersonalne czonkw, a zrnicowanie nazw osobowych jest konstytutywn czci wsplnego jzyka sloganowego (s. 62). Mona wyrni
20

dwa zasadnicze sposoby tworzenia przezwisk: pierwszy techniczny, polegajcy na znieksztaceniu gramatycznym imienia, i drugi asocjacyjny, wykorzystujcy skojarzenia, jakie budzi czyje imi lub czyja myl. Czciej ni imiona dziewczt przekrcane s imiona chopcw, ponadto ich brzmienie jest mniej dziecinne. Imi jest czci osoby, jego uycie w pejoratywnym kontekcie (np. poprzez wczenie do zoliwej piosenki, tworzenie caych rymowanek od niego) oznacza form degradacji, nawet jeli w kontekst jest czysto fikcyjny. Tote przezwiska na wiele sposobw wykorzystywane s jako metoda dokuczania. Z drugiej jednak strony przezwiska mog by form utrwalania kontaktw, peni wic funkcj stabilizujc grup. Rzecz jasna, tendencja do tworzenia nazw osobowych i przezwisk jest rwnie form gry, umoliwiajcej i inspirujcej popisy zrcznoci sownej, co daje swoist przyjemno estetyczn. Za ide przekrcania imion kryje si by moe co takiego: kiedy przekrcam twoje imi, przekrcam ciebie. Mona przyj, i caa poezja posiada pewien element magii. W spoeczestwach pierwotnych recytacja poezji, w poczeniu ze swoist przyjemnoci estetyczn, daje pewien pozytywny skutek. Hymn pochwalny suy wzmocnieniu siy wodza, pie omieszajca [a mocking song] pomniejszy si wroga w walce, pie pracy przyspiesza prac rk, serenada wzbudza mio. Mona rzec, i cala poezja prymitywna urzekaa swoj moc, tak jak prymitywna mowa bya w pewnym sensie form czarw (s. 64). Na wiecie znanych jest wiele jzykw gestycznych; niektre z nich funkcjonuj komplementarnie w stosunku do mowy, inne tworz kody samoistne. Finowie stosunkowo rzadko korzystaj z gestw, kiedy mwi, w zwizku z czym wiele z midzynarodowych znakw gestycznych jest im nieznanych. Dzieci, ktre na og nie umiej ukry schadenfreude, wypeniaj znakomicie t luk. Ulubione metody okazywania wzgardy czy innych negatywnych uczu to granie na no Na wiecie znanych jest wiele jzykw gestycznych; niektre z nich funkcjonuj komplementarnie w stosunku do mowy, inne tworz kody samoistne.
21

Finowie stosunkowo rzadko korzystaj z gestw, kiedy mwi, w zwizku z czjjn wiele z midzynarodowych znakw gestycznych jest im nieznanych. Dzieci, ktre na og nie umiej ukry schadenfreude, wypeniaj znakomicie t luk. Ulubione metody okazywania wzgardy czy innych negatywnych uczu to granie na nosie (gest ten, uwidoczniony ju w XVI-wiecznych rycinach przedstawiajcych baznw, znany jest wielu narodom pod nazw the Shanghai gesture), pokazywanie jzyka, pukanie si w gow, pokazywanie palcem na czyj gow, mierzenie wzrokiem od stp do gw, robienie min. Dziecicy jzyk gestw traktuje autorka jako cz starej tradycji magii, ktra ulegajc po drodze wielu przeksztaceniom lub w formie zupenie zmienionej przetrwaa w tym rodowisku do dzi. Kiedy na przykad mae dziewczynki porni si i zadzieraj sukienki wykrzykujc obsceniczne sowa, w zachowaniu takim jest co oczywicie instynktowego i atawistycznego: jest ono refleksem starej ludowej wiary w potg obnaonych narzdw pciowych. Inny pogos tej wiary, jeszcze dzisiaj spotykany w Finlandii, to zwyczaj symbolicznego stawania okrakiem nad drug osob (s. 6566). Wbrew potocznym mniemaniom dokuczanie z powodu widocznych rnic czy defektw fizycznych nie jest wrd fiskich dzieci zbyt czste. Bywa nawet, e dziecko uomne staje si przedmiotem specjalnej troski grupy czy klasy. Na wygld zwraca si uwag dopiero wwczas, gdy dziecko z fizycznym mankamentem usiuje wczy si w gr. Najwicej zoliwoci, przytykw, przezywanek dotyczy otyoci, a wytykanie otyoci jest domen spoeczestw rozwinitych (w folklorze tradycyjnym tusto miaa konotacj pozytywn). Incydentalnie wytyka si niski czy wysoki wzrost lub nadmiern wiotko. Aluzj do wygldu czy stanu zdrowia moe by zwrot ofiara thalidonu13. Nazwanie kogo gupkiem czy idiot krzywdzi nie tyle przez sam nazw, co przez spoeczny ostracyzm w niej zawarty (s. 67).
13

Pogos synnej i ponurej afery sprokurowanej przez firm farmaceutyczn [przyp. M. W.].

22

Zoliwoci i docinki sowne peni funkcj regulujc i utrwalajc normy zachowania w grupie. Dzieci s wiadome, e duch wsplnoty moe zosta naruszony przez ingerencj dorosych, tote za najwiksz zbrodni uwaa si zdrad grupy skarypyctwo, zwracanie si w sytuacjach konfliktowych o pomoc na zewntrz. Renegat spotyka si ze zdecydowanym potpieniem w niewybrednych rymowankach, docinkach, przezwiskach (pieszczoszek, wymoczek, maminsynek). Tradycyjnie mocno, na rne sposoby, dokucza si pierwszoklasistom: wytyka im si, e chodz jak kobiety (w ustach dzieci helsiskich sowo kobieta ma pejoratywn wymow), wita specjalnymi pozdrowieniami: (Hallo, wielkooki, dugouchy wytrzeszczaku!). Wiele przezwisk wyszydza mao i drobno pierwszoklasistw, czsto uywa si przy tym form zapoyczonych z gwary wojskowej. Nowicjuszy straszy si opowiadaniem nieprawdopodobnych historii, o tym np., e jzyk angielski jest tak fanstastycznie trudny, i sowo Jeruzalem czyta si jak Salamanazar, a rozumie jako Nabuchodonozor. Suy to umocnieniu ducha wsplnoty. Nowi odbij to sobie w nastpnych latach na pokoleniu kolejnych nowych i w ten sposb tradycja jest utrzymywana. Rne rodzaje zoliwoci i prowokacji sownych s ponadto wanym rodkiem regulujcym zachowania wzgldem pci przeciwnej. Czsto, cho wygldaj na zwyk zabaw, peni funkcj prewencyjn. I one zatem poprzez wielokrotne powtarzanie peni wyranie funkcj przygotowujc do wykonywania indywidualnych rl seksualnych (s. 68). Obie pcie z jednakowym nateniem atakuj tendencj do tworzenia si par, co nie dziwi, gdy kontakty z pci przeciwn s w wikszoci wypadkw traktowane jako identyfikacja z wrogim obozem. W ostatecznym rozrachunku uczucia nie s brane pod uwag. Tych, ktrzy bawi si wsplnie z przedstawicielami pci przeciwnej nazywa si babiarzami, maminsynkami, chopczycami. Czsto niby niewinne docinki o treci erotycznej przeksztacaj si wyranie w napa osobist. Kiedy dziecko

23

pragnie dokuczy drugiemu, wykorzystuje wszystko, co ma pod rk, bez wzgldu na to, jak brutalne s to chwyty (s. 69). Szczeglnie nieprzyjemn postaci represji jest kojarzenie (np. w rymowankach) imienia napitnowanego z kim, kto zosta odrzucony przez grup. Zoliwoci erotyczne i seksualne wydaj si by domen dziewczt mog to by krtkie, improwizowane kwestie bd dusze rymowanki, w ktrych przedstawia si chopca i dziewczynk w zwizku seksualnym lub np. jako zadowolonych rodzicw. Tradycyjn form sztuki dziecicej, ktrej nie mona nie zauwaa, a ktra funkcjonuje komplementarnie wobec docinkw czy przezywanek lub stanowi form wyraania uczu osobistych, s rozmaite inskrypcje, rysunki i symbole o treci erotyczno-seksualnej. Uczucia wyraa si poprzez zapisywanie imion ilustrowanych motywami serca i strzay, szabli, kotwicy, kocioa (= lub) lub ka w zeszytach, na marginesach podrcznikw, listach. Stosunek jednostkowy do tego rodzaju zapisw jest ambiwalentny dziecko odczuwa to jako straszne, lecz jednoczenie moe by dumne z faktu, i jest zauwaone. Grupy stanowi naturalnie dobre podoe do przekazu rozmaitego typu opowieci. Gatunki narracyjne funkcjonujce w fiskiej kulturze dziecicej, a omawiane przez L. Virtanen w rozdz. VI (Proza narracyjna) pochodz z rnych rde: z przekazw rodzinnych, z mass mediw, z wasnej tradycji grupowej (przy czym w tym wypadku znamienny jest proces rozrastania si opowieci, tworzenia nowych wersji), cz wreszcie jest kontynuacj starej tradycji ludowej. Pokan grup stanowi anegdoty i dowcipy. Bardzo popularne wrd fiskich dzieci, podobnie jak w caej Skandynawii, s anegdoty o rywalizacji narodowej. Fin, Szwed i Rosjanin (obecnie coraz czciej: obywatel radziecki) spotykaj si i wspzawodnicz w fiskich opowieciach wygrywa oczywicie zawsze Fin, bez wzgldu o to czy chodzi o najlepszego narciarza, czy o to, kto najbardziej mierdzi. Dowcipy te podtrzymuj tradycyjne przesdy uprzedzenia i stereotypy narodowociowe. Dzieci opowiadaj take kaway o papugach i
24

in. zwierztach lub kaway o gupkach bdce reminiscencj starej tradycji ludowej. Anegdoty o gupocie mieszkacw ssiedniej wioski przeplataj si ze wspczesnymi dowcipami o domach dla psychicznie chorych. Inne, jak dowcipy o maym Kalle (czy maej Lisiisie) wymierzone s bezporednio w rodzicw ukrywajcych sprawy seksualne przed dziemi. Cech charakterystyczn tradycji wspczesnej jest mieszanie struktury zagadek i dowcipw, np. anegdoty o mieszkacach Laihia (fiskich Szkotach) mog by opowiadane jak opowieci lub jak zagadki. Wiele dowcipw dziecicych zaczyna si od formuy Zgadnij co?, co umacnia rol narratora, a tendencja taka, jak zobaczymy, jest bardziej generalna. Podsumowujc refleksj na temat tej grupy opowieci, Virtanen pisze: atwo mona doj do wniosku o quasi-psychologicznym podou opowieci dziecicych i wskazywa, jak tematyka absurdu, gwatu, i seksu dostarcza ujcia pewnym popdom. Wiele przykadw, zwizanych z faz analn czy edypaln, poda mog uczniowie Freuda. Jest jednak ewidentnym faktem, e najwaniejszym czynnikiem dostarczajcym dzieciom przyjemnoci jest czysta zabawa. Szalona przesada, ufantastycznianie opowieci i niczym nie skrpowana wynalazczo s po prostu radosne (s. 73). Sposb opowiadania, uycie retorycznych pyta czy pyszakowaty miech wie wiele z tych anegdot i opowieci z omwion tradycj robienia w konia. W referowanym rozdziale centraln pozycj zajmuje analiza najpopularniejszych opowieci wierzeniowych (Ghost stories). Rodzice wszelkimi sposobami usiuj odci dzieci od rde strachu i horroru, tymczasem dzieci podejmuj wiadome dowiadczenia w tym zakresie. Autorka wysuwa tez, i strach zajmuje centraln pozycj w dziecicym dowiadczeniu ycia (s. 73-74), lecz owo dowiadczenie ma z punktu widzenia dorosych cokolwiek nierealistyczny charakter, a wic nie zawsze odnosi si do aktualnych sytuacji (np. wypadek samochodowy, jaka katastrofa) i nie musi by koniecznie zwizane z
25

przestrogami rodzicielskimi. Dzieci poszukuj niezwykych dowiadcze z pen wiadomoci wasnych celw. Pierwszy krok stanowi wyszukanie miejsca, gdzie nie bd im w tym przeszkadza doroli: Hej, dziewczynki, chodmy na strych opowiada opowieci o duchach! zwouje grup may chopak (s. 74). Strach jest uczuciem przyjemnie podniecajcym doroli szukaj podobnych dowiadcze w thrillerach i niektrych gatunkach filmowych. Strach uwalnia czowieka od codziennych trosk i wnosi urozmaicenie do monotonii codziennej rutyny. Grupowe dowiadczenie strachu wzmaga poczucie solidarnoci. [...] Dowiadczenie zespoowe jest niesamowite, tote opowiadacz staje si centraln postaci w grupie, trzymajc wszystkich razem w napiciu. [...] Atmosfera sugestii i zwyczajnego strachu czyni normalne dowiadczenie moliwym (s. 74). Dzieci widz bia czy krwaw rk lub szare oczy upiora. Grupy posiadaj wasnych ekspertw od opowieci o duchach. Ekspert taki czsto doprowadza do szoku suchaczy, a jego duma znajduje na koniec ujcie w gonym miechu. Sam nie wierzy we wasn opowie i doskonale wie od pocztku, e zwiedzie innych, celowo tedy manipuluje nimi. Opowiadane wspczenie przez dzieci fiskie opowieci wierzeniowe podzieli mona na trzy grupy. Do pierwszej nale opowieci o zmarych bdzcych w budynkach lub innych miejscach, o zabitym dziecku, ktre pojawia si i krzyczy w rnych miejscach, dopki nie zostanie pochowane itp. Opowieci tego rodzaju s jeszcze stosunkowo bliskie tradycji wiejskiej, ich rdem bywa najczciej przekaz rodzinny. W centrach miejskich na czoo wysuwaj si wtki krwawych widm, obcitych rk i gw, biaych duchw i cmentarzy, tajemniczych morderstw, ktre czsto przekazywane s w formie pogoski. Przykadem szeroko znanym take w innych krajach (m.in. USA) jest wtek autostopowiczki (zmara dziewczyna pojawia si po mierci, proszc o podwiezienie, nastpnie w tajemniczy sposb znika pozostawiajc dowody bytnoci). Trzeci typ to tzw. shock-stories, czsto rymowane w ostatnich frazach, ktre kocz si prb

26

zastraszenia suchacza, a efekt osiga si nagym krzykiem lub gwatownym ruchem rki w jego kierunku. Autorka zebraa kolekcj ok. 500 takich opowieci przekazywanych przez 10-14-latkw, dzielcych si wedle trzech podstawowych wtkw (ucitej gowy, soja z demem w piwnicy, kanapki z ogrkiem). Analizowane opowieci z dreszczykiem (horrors-stories)

najplastyczniej uwidaczniaj aktualn tendencj do sekularyzacji ustnej tradycji narracyjnej. Opowieci wiejskie byy i s jeszcze opowiadane z wyran intencj dydaktyczn, opowiadano je jako prawdziwe, wierzyli w nie czsto doroli, sposb narracji eksponowa fabu i akcj. Najwaniejsz ich funkcj byo suenie pewnym wzorom zachowaniowym. Opowieci dzieci nie posiadaj adnej zawartoci dydaktycznej, poniewa grupa nie odczuwa potrzeby projekcji wasnych wzorw zachowaniowych na wszystkie dziedziny ycia (s. 77). Opowieci z szokujcym zakoczeniem wi si ewidentnie z omwion tradycj robienia w konia, jak caa ta tradycja odgrywaj istotn rol w rozwoju osobowoci dziecka, dostarczajc wzorw dziaania i wzmacniajc poczucie niezalenoci (por. wspomnian pozycj opowiadacza stojcego vis-a-vis publicznoci). Rodzia VII powica autorka Magii i wierzeniom. W Finlandii utrzymuj si po dzi dzie wyrane rnice w edukacji dzieci midzy wsi a miastem. Miejski model edukacji preferuje logik w wyjanianiu prawide yciowych i etycznych. Model wiejski charakteryzuje skonno do moralizowania, stae odwoywania do magii czy religii. Rnice te wszake coraz bardziej zacieraj si; dzieci ze wsi, chocia znaj bogaty repertuar starych opowieci, s zbyt bystre, aby w wikszo z nich wierzy. Niemniej obserwacja zachowa dzieci dowodzi, e przesd i magia s staym i wanym elementem ich wiedzy. Analizujc ten problem autorka przywouje znane i wiarygodne tezy Piageta dotyczce animistycznego i magicznego aspektu mylenia dzieci (dzieci yj w wiecie, w ktrym myli si faktami rzeczywistoci) oraz Jahody, stwierdzajcego: Szeroki zakres takich wierze i pwierze oznacza, e nawet w naszym wasnym
27

spoeczestwie dzieci, ktre przestaj z innymi, poczynajc od wieku szkolnego s wystawione na wpyw idei przesdnych, choby ich dom rodzinny by nie wiem jak racjonalny i wolny od bajek14. Nie ma jednak teorii naukowej wyjaniajcej np. szeroko zakorzeniony przesd nieprzekraczania linii na chodniku, nie bardzo ponadto wiadomo, kiedy zachowanie magiczne jest wynikiem ostronoci i asekuracji, a kiedy zostao wyssane z mlekiem matki. Wedug Virtanen istota dziecicego dowiadczenia magii jest prawdopodobnie wzmocniona skonnoci do halucynacji (s. 79). Wiele przykadw dowodzi, e do magii uciekaj si dzieci przede wszystkim w sytuacji zagroenia, jest wic ona form asekuracji. Szeroko rozpowszechniony jest np. magiczny gest zaciskania kciuka dla zaegnania zego, prba zliczenia 50 lamp ulicznych w pi minut czy prba przejcia do koca wskim murkiem bez spadnicia. Kiedy wszystko jest dobrze, o wrbach szybko zapomina si. Dzieci bardziej od dorosych s wraliwe na sytuacj, ktre tradycyjnie wr dobro. Niezawodne jest w tym wypadku znalezienie czterolistnej koniczynki, ujrzenie ksiyca, soca i biaego konia jednoczenie, rwnoczesne wypowiedzenie przez dwie osoby tego samego sowa (jednak aby koincydencja taka przyniosa szczcie, musz zosta odbyte pewne praktyki magiczne). Dzia wrb jest szeroko rozbudowany. Przykadowo na szereg sposobw przewiduje si inicjay bd imi przyszego partnera, ilo wsplnych dzieci (np. wrenie ze znakw rejestracyjnych samochodw). Bardzo popularny jest stary noworoczny zwyczaj wrenia z roztopionej cyny lanej do zimnej wody, jednake interpretacje s z reguy nietradycyjne, charakteryzuje je daleko posunita konkretno. Do magii dzieci i nastolatki odwouj si regularnie w okresie poprzedzajcym szkolne testy i egzaminy. W cikiej, przygniatajcej
14

G. J a h o d a, Psychologia przesdu. Prze. J. Jedlicki, Warszawa 1971, s. 157.

28

atmosferze przedegzaminacyjnej niemal wszystko moe by traktowane jako znak pozwalajcy przewidzie przyszo dziecko lub student, prbujc wpyn na przyszo, przypominaj pierwotnego myliwego udajcego si na polowanie. Sukces na egzaminie jest uzaleniany nie od efektywnego wkadu pracy, ale np. od przekonania, i jeli trzymam ksik pod ramieniem, wiedza przepywa z niej prosto do zdajcego (s. 82). Grupy dziecice maj ponadto swoje autorytety medyczne ekspertw od czkawki, kurzajek itp. Ostatni VIIII rozdzia traktuje o Funkcjach tradycji dziecicej i stanowi rodzaj podsumowania, uoglnienia spostrzee dotyczcych rnych zakresw dziecicej lore. Czonkowie grup zabawowych, podobnie jak czonkowie rodziny, zjednoczeni s dziki silnie rozwinitemu, trwaemu poczuciu przynalenoci. Wczenie rozwinity ukad wzajemnych stosunkw interpersonalnych wpywa na rozwj postaw specyficznie ludzkich, a w szczeglnoci na zdolno wczuwania si w czyj sytuacj i wiedz o tym, jak myl inni. [...] Jeli we wczesnym okresie ycia wzajemne kontakty dziecka bd niedostateczne, jego adaptacja do wymogw ycia spoecznego bdzie niepena, co moe by trudne lub nawet niemoliwe do odrobienia w pniejszym okresie. Rwienicy odgrywaj bardzo wan rol w rozwoju dziecka, aczkolwiek wpyw ich jest trudniejszy do okrelenia, anieli wpyw rodzicw czy nauczyciela. Dziecko ma tylko dwoje rodzicw i jednego wychowawc w klasie, moe jednak przynalee do kilku grup. Grupy dziecice trzymaj si nieraz tak luno, e trudno okreli, kto jest, a kto nie jest ich czonkiem. Istnieje jednak podstawowa cecha wsplna rnym grupom zabawowym: skadaj si one z czonkw, ktrzy w wikszoci pozostaj w tej samej pozycji wobec dorosych (s. 84). Doroli (dom, szkoa) wiadomie i konsekwentnie edukuj dzieci, ale czonkowie grup zabawowych s zazwyczaj niezaleni od dorosych, buduj swj wasny, autentyczny wiat i postpuj, kierujc si wasnymi celami (s. 84). Tote znaczenia kultury dziecicej nie sposb przeceni. Funkcje, jakie peni ta kultura, przejawiaj si na kilku paszczyznach.

29

Po pierwsze grupy, poprzez niwelujcy i normatywny wpyw tradycji, ucz swoich czonkw prawidowych zachowa spoecznych. Grupa podwrzowa wyrwnuje zachowania ekstremalne czy odbiegajce od normy; nawet w najmniejszej grupie jednostki najbardziej ekstremalne musz przystosowa si do oglnego wzoru. Kade novum wniesione do wsplnej tradycji reprezentowanej przez ni zaakceptowane, by poddane prbie, czy nie przekracza granic wsplnych grupowych pragnie i celw (s. 85). W grupie konfrontowane s rozmaite opinie wnoszone przez czonkw i ustalana jest opinia wsplna. Ma to z pedagogicznego czy edukacyjnego punktu widzenia pozytywne lub negatywne skutki, np. dziecko nietolerancyjne moe nauczy si tolerancji lub dziecko, ktre nie wynioso z domu adnych uprzedze spoecznych, moe ich nabra. Tendencja asymilujca obejmuje nie tylko wzory zachowaniowe, ale wpywa take na ycie emocjonalne, co jest oczywicie zalene od jednostkowych dowiadcze dziecka. Klska lub sukces s tu mierzone innymi kategoriami ni w wiecie dorosych. Grupa moe bardzo skutecznie niwelowa czy poskramia niektre negatywne skutki wychowawczego oddziaywania rodzicw (np. gdy cechuje je brutalno, odrzucanie psychiczne dziecka). Wan rol w tym wzgldzie odgrywa wasny typ humoru, relaksowy stosunek do ycia, opowiadanie dowcipw i wsplny miech. Szczeglnie w miastach z oczywistych wzgldw grupy daj swym czonkom poczucie bezpieczestwa i pewnoci (s. 86). Po drugie grupy rwienicze wyzwalaj u swoich czonkw poczucie niezalenoci. Tradycja faworyzuje dwa rodzaje niezalenoci: poprzez wyraanie duchowej opozycji wobec dorosych i przez wzmacnianie ducha wsplnoty grupowej. [...] Najwiksza atrakcyjno wasnej tradycji tkwi w jej sekretnoci, uznanej za warto przez wszystkich czonkw grupy i nieznanej rodzicom (s. 86). Wspomniana zostaa ju kilkakrotnie rola slangu i tajnych zwizkw. Ducha opozycji wobec dorosych, poczucie niezalenoci wzmaga wiadomo faktu wsplnego ajania lub czciowego naruszania niektrych zakazw. W grupie mo-

30

na ukry najcisz zbrodni, wypowiedzie najgorsze blunierstwo, opowiada i sucha seksualnych dowcipw, malowa nieprzyzwoite rysunki. Dokonuje si drobnych kradziey w sklepach dla zdobycia uznania innych, znakiem przynalenoci bywa palenie papierosw, picie alkoholu, a nawet zaywanie narkotykw. wiat wartoci dorosych obracany jest w miech, jako co nieistotnego. Folklor sowny, a wic wierszyki i rymowanki, dowcipy i opowieci maj t szczegln warto dla grupy, i obalaj trywialny porzdek ustalony przez dorosych. Duch opozycji i buntu wobec tych ostatnich widoczny jest zwaszcza w tych momentach, kiedy niezaleno, autonomia grupy wystawione s na prb, grozi im niebezpieczestwo. Funkcj integrujc peni ponadto cige powtarzanie tych samych formu tekstowych, gier, rytuaw i ceremonii. Po trzecie uczestnictwo w grupie wzmacnia poczucie spoecznoci, uczy spoecznego pogldu na wiat. Gry i inne formy aktywnoci grupowej ucz miaoci, aktywnoci, inicjatywnoci. Inaczej wyglda to oczywicie w wypadku kadej indywidualnej osobowoci, niemniej rola grupy w procesie socjalizacji jest nie do podwaenia. Grupowa aktywno rozwija dojrzao spoeczn, ktra wzrasta z wiekiem (por. rodzaje gier 6-7 czy 9-latkw). Grupa uczy dziecko uwzgldnia rne punkty widzenia, przygotowujc do wchodzenia w rne role spoeczne w przyszoci, istotn funkcj w tym wzgldzie peni zwaszcza gry i zabawy zespoowe. Po czwarte grupy rwienicze i zabawowe odgrywaj wan rol w procesie formowania przez jednostki realistycznego obrazu samego siebie. Umiejtno taka moe zosta wyksztacona jedynie poprzez konfrontacj jednostki z innymi. Dziecko, rozwijajc wraliwo na reakcj towarzyszy, zaczyna funkcjonowa jak radar. Zagadki, dowcipy o soniach i in. formy folkloru, podobnie jak gry zespoowe, s form szacowania zrcznoci, mdroci lub gupoty. Kady ma szanse konfrontacji z innymi. Funkcjonujce na podwrzu ideay chopaka czy dziewczyny, zrnicowane zreszt, zmuszaj do naladowania
31

rnych jakoci poprzez odpowiednie zachowanie. Semantyka wielu przezwisk wskazuje w pierwszym rzdzie, e kto le zagra swoj rol, niektre (chopczyca tomboy) tylko z pozoru s obelywe, faktycznie za s nazw ideau, do ktrego si aspiruje. Dziecice grupy zabawowe daj wraenie bardzo jednostronnego stosunku midzy pciami (s. 90). Zasada rwnoci obowizuje tu wyjtkowo wwczas, kiedy tworzenie grupy nie jest oparte o kryterium pci, a wic jedynie w niektrych wsplnych zabawach lub wtedy, gdy walcz ze sob dwa rne podwrza. Obserwacje kultury dziecicej potwierdzaj opini psychologw, e proces formowania si obrazu samego siebie zachodzi w obrbie jednej pci. Wiek midzy 8. a 12. rokiem ycia to okres, kiedy dystans midzy pciami wzmaga si, co wynika z rnic w dojrzewaniu biologicznym. Unikanie jawnej, otwartej rywalizacji midzy pciami tumaczy fakt, e uczestnictwo w grupie homogenicznej pciowo wie si w pierwszym rzdzie z przemonym pragnieniem sprawdzenia si. Tedy kada pe wspzawodniczy oddzielnie [...], faworyzujc inne gry i zabawy (s. 90). Chopcw charakteryzuje wiksze poczucie wsplnoty i przynalenoci, jak i lepsza ni u dziewczt organizacja. Po pite czego przykady podano wyej uczestnictwo w grupach uczy dziewczta i chopcw wchodzenia w role przypisane danej pci. Dziecice opisy gier i zabaw podwrzowych dowodz, e istniej dwa modele determinujce zachowanie w tym zakresie jeden oparty o degradacj pciow, drugi o zasad rwnoci. Segregacja pci wie si z poczuciem wyszoci chopcw i niszoci dziewczt. Chopiec, ktry kuma si z dziewczyn, jest zawstydzany [cissy], podczas gdy dziewczyna czuje si zaszczycona, jeli tylko moe bawi si z chopcami (s. 91). Segregacja sprzyja zakochiwaniu si, chocia faktycznie jest ono zwykym zainteresowaniem, zaabsorbowaniem drug stron, a rzeczywiste kontakty z obiektem zakochania s w rzeczywistoci bardzo sporadyczne. Segregacja potguje wspzawodnictwo midzy czonkami tej samej pci, jednak
32

da si dostrzec regu, e chopcy pozostaj prawdziwymi sportowcami, podczas gdy dziewczta padaj ofiar wzajemnej zawici (s. 92). Pojcie rwnoci pci pojawia si w wiadomoci dzieci tylko wwczas, kiedy o towarzyszach zabaw mwi si jak o siostrach czy braciach, w dziaaniach, kiedy obie grupy spaja duch prawdziwego koleestwa i wsppracy, bez nieustannych zoliwoci pod adresem tego, kogo si lubi, i bez zakochiwania si w kim z drugiej strony. Grupy heterogeniczne, uznajce zasad rwnoci pciowej, tworz si czciej tam, gdzie istnieje silna tradycja wsplnej zabawy lub w sytuacjach, kiedy w pobliu operuje wsplny wrg. Co istotne, duch wsppracy i poczucia sensu wsplnoty jest w takich wypadkach o wiele bardziej rozwinity ni w grupach segregacyjnych (s. 92). Znikaj wwczas ostre rnice midzy pciami, co uwidacznia si w sposobach postpowania chopcw i dziewczt. Tradycyjne stosunki midzy pciami utrzymuj si zdaniem autorki bardziej na skutek oddziaywania opozycji: dzieci - doroli, anieli na skutek autentycznego antagonizmu midzy pciami. Wiele oznak wskazuje, e cezura midzy rolami seksualnymi pogbia si wraz z rozwojem industrializacji i tendencjami do emancypacji (s. 92). W Finlandii rnice midzy pciami zarysowuj si najostrzej w Helsinkach i in. wikszych miastach, tame czciej tworz si wielkie grupy homogeniczne pciowo, ktrych zachowanie determinuj odpowiednie wzory. Opozycja midzy pciami wydaje si by typowa dla kultury Zachodu, nie dostrzega si np. ostrego, rzucajcego si w oczy antagonizmu czy przedziau midzy pciami wrd dzieci z plemion pierwotnych (por. np. plemi Manus w Melanezji, gdzie dzieci bawi si zwykle razem). Inna sprawa, e segregacja pci i zainteresowanie pci s zjawiskami w sposb oczywisty wicymi si ze sob (s. 92). Po szste trzeba zwrci uwag na t funkcj grup rwieniczych, ktra polega na poredniczeniu w przekazie okrelonych wartoci kulturalnych i
33

wiedzy. Swego rodzaju sitem, poprzez ktre dokonuje si ich selekcji, jest wasna tradycja grupy. Dzieci ucz si od rwienikw, co jest aktualnie w modzie (np. najnowsze przeboje i ich listy), wymieniaj opinie na temat programw TV, sportu, poszczeglnych hobbies itp., przy czym znaczce s tu opinie liderw grupy. Grupa odkrywa swoim czonkom tajemnice spoecznych tabu, w pierwszym rzdzie zwizanych seksem, przy czym zainteresowanie t dziedzin moe pozostawa cakowicie bez zwizku z faktycznymi potrzebami seksualnymi, nie rodzi si ono na podou jakiej erotycznej atmosfery bo takiej w grupach nie ma), jak i nie wynika z pragnienia uczciwego owiecenia innych. Jego podoem jest raczej oglna tendencja do amania rnych zasad i tabu, ch zdobycia poklasku, a by moe pragnienie pokazania si bardziej dorosym. Wiedza seksualna jest dla dzieci form wiedzy sekretnej, stanowicej powd do dumy dla wtajemniczonego, albowiem wiedz t mona wywrze mocne wraenie na odbiorcach. Uczono w sprawach seksu wydaje si by sdzc z pewnych opisywanych przez autork zachowa specjalnoci chopcw, ktrzy wykorzystuj j gwnie jako rodek do wywierania na dziewcztach uczucia zaenowania, straszenia ich, popisywania si. Oglnie dziecica wiedza jest czci tradycji grupowej i jako taka jest przyswajana w caoci przez kadego z czonkw (s. 94). Zwraca uwag fakt, i jakociowo i ilociowo tradycja ta jest podobna w wielu krajach: Finlandii, Niemczech, Anglii, Ameryce. Niektre elementy tej tradycji podlegaj modzie (np. slang, ubir), inne jak formy magii czy uzdrowicielstwa (leczenie kurzajek) lub niektre gry trwaj w niej przez setki a nawet tysice lat. Po sidme wreszcie grupy rwienicze s rdem zabawy i radoci, za rado i zabawa, co ju wyej sugerowano, s ewidentnie zwizane z postawami twrczymi. Tej funkcji suy ogromna cz tradycji ustnej dzieci. Mechanizmy dziecicej twrczoci szczeglnie obrazowo ukazuj setki prze34

rnych rymowanek (jingle). Z tekstw sownikowych wynika, e dzieci w wieku od 5 do 7 lat czsto kojarz sowa, ktre s fonetycznie podobne. Po 11 roku ycia skojarzenia typu fonetycznego s rzadsze, a po 15 brak ich w ogle (chopcy zachowuj skonno fonetyczn nieco duej). Tym tumaczy naley fakt, e dorosym nieraz trudno upora si z niektrymi dziecicymi zagadkami. W duszych rymowankach komizm osiga si przez uycie niespodziewanych rymw, juxtapozycji etc. Sytuacje opisywane w nich s podobne: oscyluj wok jedzenia, picia, wydalania, gubienia spodni. Przyczyny dziecicych zainteresowa defekacj mona wyjania teori Freuda (faza analna, zastpujca wczeniejsz oraln) L. Virtanen proponuje jednak inn, prostsz interpretacj. Rodzice zabraniaj dzieciom rozmawia na temat defekacji i seksu, tote mwienie o nich wie si z takim samym ryzykiem, oznacza bowiem naruszanie tabu. W nieco pniejszym wieku dziecko odkrywa, e defekacja jest tematem banalnym, grubiaskim, a seks jest bardziej efektywny w amaniu zakazw. Sowa-tabu wywieraj silny efekt, s one wic odczuwane jako nadzwyczaj wane i nabieraj wielkiego znaczenia w umyle dziecicym (s. 95). Zasada, e zabawa polega na poczuciu wasnej wyszoci i zarozumiaoci wydaje si szczeglnie waciwa w odniesieniu do humoru dziecicego (s. 95), cho przecie i dorosy, opowiadajc dowcipy, odwouje si w jakiej mierze do tej zasady. Przyapa kogo, kto jest wany, to najlepszy dowcip, ktry zostanie przywitany rykiem miechu. Jednake celem nie jest tu wycznie wykazanie wasnej przewagi nad innymi, lecz rwnie zwyka rado, jak daje humor sowny lub sytuacyjny i naga zmiana w pooeniu tego, ktremu utaro si nosa (s. 95). To, co jest zabawne dla dzieci, nie musi by zabawne dla dorosych. Dowcipy dzieci wydaj si dorosym czsto mao dowcipne i wrcz gupie. Z drugiej strony dzieci maj trudnoci z odrnieniem, co przez dorosych zamierzone jest jako dowcip, a co nie. Virtanen odwoujc si do bada M.

35

Wolfenstein15,

pisze

tak:

Istnieje

zwykle

przepa

midzy

jzykiem

konwencjonalnym a form, jak przybiera dowcip, ktrej mae dzieci nie potrafi przekroczy, (s. 96), dlatego nazywaj dowcipy dorosych gupimi. Umiejtnoci cieszenia si np. absurdem sownym polegajcym na amaniu praw logiki nie nabywa si od razu, proces uczenia si jest powolny. Obrazuje to przypadek wspomnianych dowcipw o soniach. Malcy w wieku przedszkolnym akceptuj je bez komentarza tak dugo, jak sysz je od starszych kolegw z podwrza. So moe wic wspina si na drzewo i spada wraz z jesiennymi limi jest to przyjmowane jako wiedza autorytatywna. Nieco pniej, wraz z wiekiem, przychodzi refleksja: dziecko mogoby powiedzie, e dowcip jest nielogiczny czy gupi, nie czyni tego jednak, bo tradycyjna wiedza podwrzowa nie podlega dyskusji, tedy pytanie jest zadawane nastpnemu dziecku i dowcip yje (s. 96). I ostatnia konkluzja autorki referowanej pracy: We wszystkich spoeczestwach tradycyjna kultura dzieci zawiera materia, ktry jest wanie do zabawy. Same dzieci, opisujc wasne zachowania, przywizuj wielk wag do zabawy i radoci. Tymczasem [...] doroli studiuj dzieci ze mierteln powag i mona wskaza olbrzymie tomy powicone psychologii i socjologii dziecka bez jednej nawet wzmianki o dziecicym humorze. [...1 A jednak stae pragnienie psikusw i zabawy jest czynnikiem, ktry w sposb najbardziej znaczcy odrnia tradycyjn kultur dzieci od kultury dorosych (s. 96). Gwn intencj powyszego omwienia jest jak najwierniejsze zreferowanie toku operacji badawczych dokonanych przez L. Virtanen a przedstawionych w ksice. Omwienie to szerokie, ale waga ksiki zwaszcza gdy spojrze na ni z perspektywy dokona polskiej folklorystyki w zakresie badania kultur rodowiskowo-zawodowych wydaje si znaczna.

15

M. Wolfenstein, Children's Humour. Glence, Illinois 1954.

36

Zgodnie z wczeniej przyjtymi zaoeniami rezygnuj z polemiki z tymi partiami pracy Virtanen, ktre wydaj si dyskusyjne, a take z oglnego komentarza. Moe poza jedn uwag. Dziecice grupy zabawowe odgrywaj du rol w procesie, ktry Merton okrela jako socjalizacja antycypujca i potwierdzaj opini najwybitniejszego wspczesnego socjologa, i socjalizacja ta ma w duej mierze charakter niewidoczny, niewiadomy i niesformalizowany16. Sposb, w jaki funkcjonuj grupy dziecice, potwierdza take inny sd Mertona: nawet pozornie prosta struktura spoeczna jest ogromnie skomplikowana17. Wydaje si, e odwoanie wanie do Mertonowskiej koncepcji rl i Mertonowskiej koncepcji grup odniesienia mogoby dodatkowo wzbogaci refleksj teoretyczn wpisan w karty omwionej pracy, chocia moe wystarczajc rekomendacj jest fakt, i wiele wnioskw i obserwacji jej autorki potwierdza sdy amerykaskiego socjologa. Jak atwo zauway, Virtanen obejmuje sw refleksj cao zachowa i ich wytworw, norm i wzorw charakteryzujcych dziecice grupy zabawowe i rwienicze. Inaczej mwic, uyte w tytule pracy sowo lore jest tu synonimem caej kultury rodowiskowej. Subkultury tedy w naszym rozumieniu. Rozwizanie przyjte przez autork ucina niejako a priori dyskusj nad problemami typu: co to jest folklor?, jak rozumie folklor?, czy istnieje wspczesny folklor?, czy mona zalicza do folkloru przekazy pisemne?, czy folklorysta winien bada jedynie folklor sowny czy moe co wicej? i szereg tym podobnych. Uchyla jak gdyby same pytania. Studium L. Virtanen ukazuje subkultur w dziaaniu, ujmuje wszystkie jej istotne aspekty i elementy. I chocia autorka nie uywa pojcia subkultura, jej ksika wykazuje dobitnie, jak przydatne moe to by (pod wzgldem operacyjnym)
16

badaniu

zoonej,

wielowarstwowej

globalnej

kultury

R. K. Merton, Teoria socjologiczna i struktura spoeczna. Prze. E. Morawska i J. Wertenstein-uawskl. Warszawa 1982, s. 427. 17 Ibid., s. 414.

37

wspczesnego spoeczestwa, ile konkretnej wiedzy o szeroko rozumianej partycypacji rnych odamw spoeczestwa wnosi. Subkultury to bynajmniej nie margines kultury, tote zjawiska w nich zachodzce zasuguj na gbok uwag. Moe si zrodzi pytanie: czy jest to zadanie akurat dla folklorystyki? Sdz, e w duej mierze tak, chociaby dlatego, e folklor stanowi jak si wydaje gwn si aktywizujc wspczesne subkultury, ich si motoryczn. Tam, gdzie folklor ginie w dalszych zakamarkach pamici (i trzeba go ewentualnie wydobywa przy pomocy specjalnych technik), rozpada si grupa, ginie subkultura. Jest ponadto jeden niepodwaalny plus spojrzenia gobalnosubkulturowego, co znakomicie wykazuje praca L. Virtanen: funkcje folkloru danej grupy spoecznej, jego rola, znaczenie i sia sprawcza mog by w peni czytelne i pokazane tylko w cisym zwizku z caoci bahawioru tej grupy i in. jej wytworw. Tylko wwczas folklor objawia si w peni jako sposb mylenia, forma spoecznej reakcji na wiat. Micha Waliski

38

You might also like