Zmierzajc we waciwym kierunku

Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie 2011

Zmierzajc we waciwym kierunku Przewodnik po prawach osb LGBT

Ten projekt zosta zrealizowany przy wsparciu finansowym Komisji Europejskiej. Projekt lub publikacja odzwierciedlaj jedynie stanowisko ich autora i Komisja Europejska nie ponosi odpowiedzialnoci za umieszczon w nich zawarto merytoryczn.

w Europie

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011
Autorzy: Alexander Schuster, Matthieu Chaimbault, Greg Czarnecki, Jacques Liz, Fabrizio Paloni, Eduardas Platovas Przejrzeli: Zofia Jaboska, Ewa Meller-Jaworska, Krzysztof miszek Tumaczenie: Tomasz Basiski

Projekt graficzny: Hg blu Srl Drukarnia: Grafis - Warszawa

EQUAL JUS Europejska sie na rzecz prawnego wsparcia praw osb LGBT (lesbijek, gejw, osb bi- i transseksualnych) ma na celu walk z homofobi i transfobi poprzez zwikszenie spoecznej wiadomoci faktu, e obywatelstwo Unii Europejskiej nadaje nowy wymiar ochronie praw podstawowych oraz integracji spoecznej. Projekt EQUAL JUS przyczyni si do powstania otwartej sieci wsppracy prawnikw oraz wypracowa narzdzia edukacyjne i doradcze, takie jak: publikacje, biuletyny oraz baza danych. Wicej informacji znajduje si na stronie internetowej www.equal-jus.eu. Publikacja jest czci projektu EQUAL JUS. Znajduj si tu informacje o rodkach prawnych sucych ochronie praw przysugujcych Pastwu jako nieheteroseksualnym obywatelom UE.

heteroseksualnym/

obywatelem/obywatelk

Nazwiska i podpisy czonkw komitetu sterujcego oraz nazwy organizacji Alexander Schuster Universit di Udine Dipartimento di Scienze Giuridiche (Wochy) Associazione Avvocatura per i diritti LGBT (Wochy; parntner wiodcy) Matthieu Chaimbault RAVAD - Rseau daide aux victimes dagression et de discrimination (Francja) Greg Czarnecki KPH - Kampania Przeciw Homofobii (Polska) Jacques Liz SOS - Homophobie (Francja) Fabrizio Paloni IMED - Istituto per il Mediterraneo (Wochy) Eduardas Platovas LGL - Lithuanian Gay League (Litwa) HALDE - Haute Autorit de Lutte contre les Discriminations et pour lEgalit (Francja; partner stowarzyszony)

Unii Europejskiej. Prawa czowieka i rwno s najwaniejszymi wartociami Europy XXI wieku, a zatem obywatelstwo UE wie si z rwnym traktowaniem bez wzgldu na orientacj seksualn, tosamo pciow i sposb ich wyraania. Wartociom tym zagraaj rne czynniki spoeczne, kulturowe i prawne, a wielu nieheteroseksualnych obywateli i obywatelek UE spotyka si, niestety, z nierwnoci i homofobi. Naley jednak pamita o tym, e osoby nieheteroseksualne maj dostp do europejskich i krajowych rodkw prawnych sucych ochronie ich praw oraz walce z homofobi i transfobi. Niniejsza publikacja przedstawia te rodki, wyjania ich funkcjonowanie i zachca osoby LGBT do korzystania z nich w celu egzekwowania wasnych praw jedynie razem moemy doprowadzi do zmiany na lepsze!

przejawiaj si w yciu publicznym i prywatnym, w miejscu pracy, w szkoach, w rodzinie, wrd przyjaci, w obrbie grup spoecznych, we waZe wzgldu na uprzedzenia, stereotypy i homofobi, godno i wolnoci wielu homo-, bi- i transseksualnych obywateli i obywatelek UE s naraone na naruszeniea wanie ze wzgldu na ich orientacj seksualn, tosamo pciow i sposb ich wyraania. Mimo wyznaczenia przez Uni Europejsk jasnych zasad, w tym w postanowieniach wicej dla pastw czonkowskich Karty Praw Podstawowych z 1 grudnia 2009 roku, nie wszystkie z kraje wdroyy rodki niezbdne do zniesienia nierwnego traktowania obywateli ze wzgldu na ich orientacj seksualn. Szczeglnie trudno jest znie gboko zakorzenione nierwnoci spoeczne . Homofobia i dyskryminacja 2 dzach publicznych oraz na scenie politycznej. Projekt EQUAL JUS - Europejska sie na rzecz prawnego wsparcia praw osb LGBT - zostaa dofinansowana przez Komisj Europejsk w ramach programu Prawa Podstawowe i Obywatelstwo 2007-2013. Celem projektu jest walka z homofobi i transfobi oraz analiza stanu ochrony praw podstawowych w Unii Europejskiej. Jego realizacja ma rwnie zwikszy wiadomo tego, e obywatelstwo UE daje nowe moliwoci ochrony praw podstawowych, oraz podkreli znaczenie integracji spoecznej wszystkich ludzi. Jako element projektu EQUAL JUS, niniejsza publikacja informuje o tym, co to znaczy by nie-

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

Wszyscy jestemy obywatelami i obywatelkami UE

Obszar Unii Europejskiej zamieszkuj liczne grupy mniejszociowe, w tym mniejszo LGBT, a wiodc zasad unijnego prawodawstwa jest rwno wszystkich obywateli.
W Traktacie o Unii Europejskiej z 1992 roku. (Traktat z Maastricht) wprowadzono i zdefiniowano pojcie obywatelstwa UE: Ustanawia si obywatelstwo Unii. Obywatelem Unii jest kada osoba majca przynaleno Pastwa Czonkowskiego. Zgodnie z Traktatem o Unii Europejskiej, UE jest organizacj pastw opierajc si na poszanowaniu takich wartoci, jak: godno ludzka, wolno, demokracja, rwno, rzdy prawa i szacunek dla praw czowieka, w tym praw osb nalecych do mniejszoci. UE jako wsplnota zobowizaa si zaj sprawami praw czowieka na szerok skal. Prawa podstawowe wszystkich ludzi mieszkajcych na obszarze UE uznaje si za powszechne, czyli przynalene wszystkim w rwnym stopniu, w tym rwnie osobom identyfikujcych si jako homoseksualne, biseksualne, transseksualne i transgenderowe. Unia Europejska dy do ochrony tych praw w dwudziestu siedmiu pastwach czonkowskich oraz w stosunkach z pastwami trzecimi. Trybuna Sprawiedliwoci Unii Europejskiej skada si z trzech organw sdowniczych. Trybuna Sprawiedliwoci jest najwyszym
Wszyscy jestemy obywatelami Unii Europejskiej i wszyscy jestemy rwni wobec prawa.

z nich, a wypracowana przez niego wykadnia prawa unijnego jest wica dla pastw czonkowskich i ich wadz. Trybuna uznaje ochron praw podstawowych za ogln zasad prawa UE i odgrywa istotn rol w tworzeniu polityki ochrony praw czowieka w obrbie wsplnoty. Europejska Konwencja Praw Czowieka (Konwencja o ochronie praw czowieka i podsta-

wowych wolnoci) jest aktem prawnym Rady Europy - organizacji zupenie odrbnej od Unii Europejskiej, przy czym wszystkie pastwa czonkowskie UE nale do Rady Europy i przyjy Konwencj. Wraz z wejciem w ycie Traktatu lizboskiego, Unia Europejska przystpia do Konwencji jako kolejny podmiot prawa midzynarodowego bdcy jej stron. Oznacza to, e obywatele UE mog wnie do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka (ETPC) spraw przeciwko Unii. ETPC, z siedzib w Strasburgu, powsta w 1959 roku w celu rozstrzygania sporw wynikych na gruncie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. Ten midzynarodowy organ sdowniczy zajmuje si sprawami praw obywatelskich i politycznych zawartych w Konwencji w celu wzmocnienia rzdw prawa i demokracji w Europie. Trybuna dba o przestrzeganie praw omiuset milionw Europejczykw z czterdziestu siedmiu pastw czonkowskich Rady Europy, ktre ratyfikoway Konwencj. Do Trybunau obywatele mog zgasza skargi bezporednio. Orzeka on ju w ponad 10 000 spraw, w tym w wielu dotyczcych praw osb LGBT.

Wszyscy jestemy obywatelami Unii Europejskiej i wszyscy jestemy rwni wobec prawa. Prawo UE nie zezwala na dyskryminacj, poniewa opiera si na takich wartociach, jak: godno ludzka, wolno, demokracja i rwno. Kady obywatel UE moe zgosi skarg w sprawie o dyskryminacj do ETPC przeciwko wadzom krajowym oraz organom UE.

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

Rni ale rwni

Prawa podstawowe przysugujce osobom LGBT dotycz wielu dziedzin ycia codziennego. Prawo do rwnego traktowania jest jednym z praw podstawowych.
Prawa czowieka zapisane s w wielu dokumentach (na przykad w Traktacie lizboskim), ktre gwarantuj ochron przysugujcych nam praw w UE. Ich wag podkrelono w Karcie Praw Podstawowych, ktrej celem bya konsolidacja praw danych nam ju wczeniej na mocy rozmaitych aktw prawnych oraz orzecznictwa. Artyku. 21 obecnie ju wicej Karty zawiera zakaz dyskryminacji, w tym ze wzgldu na orientacj seksualn. Mimo tego, znaczna liczba osb LGB w Unii Europejskiej ukrywa swoj orientacj, czsto z powodu negatywnych, uwarunkowanych kulturowo postaw wobec homoseksualnoci lub silnie zakorzenionych uprzedze wystpujcych w caym spoeczestwie spoeczestwa. Wedug badania przeprowadzonego przez Agencj Praw Podstawowych Unii Europejskiej, w niektrych pastwach zaobserwowano postp w dziedzinie ochrony osb homo- i biseksualnych przed dyskryminacj. Jednoczenie wielu obywateli UE widzi siln potrzeb wprowadzenia nowych unijnych przepisw chronicych przed dyskryminacj, w tym ze wzgldu na orientacj seksualn, w obszarach innych ni zatrudnienie. Rwny zakres ochrony przed dyskryminacj we wszystkich sferach ycia na 6
Rwny zakres ochrony przed dyskryminacj we wszystkich sferach ycia na obszarze caej UE umoliwi swobodny przepyw osb i pracownikw.

W wikszoci pastw UE panuje wolno sowa, wolno zgromadze i ochrona przed przemoc motywowan uprzedzeniami, homofobi i transfobi. W Polsce, Rumunii i Bugarii po raz pierwszy udao si zorganizowa marsze rwnoci LGBT. Z drugiej strony, ograniczenia w organizacji zgromadze publicznych na rzecz osb LGBT w wielu miastach Europy stanowi publiczny wyraz dezaprobaty dla mniejszoci seksualnych i genderowych. Jeeli pozostajemy w zwizku jednopciowym, zakres naszej swobody przemieszczania si i prawo do czenia rodzin w Unii Europejskiej moe by w niektrych krajach w rnym stopniu ograniczony. Moemy na przykad nie zosta uznani za czonka rodziny partnera lub partnerki. W kontekcie prawa do azylu, Austria, Francja, Hiszpania, Irlandia, Luksemburg, Portugalia i Wgry wprowadziy niedawno waciw ochron dla par jednopciowych. W wielu pastwach UE maestwo zarezerwowano dla par heteroseksualnych. Tam nasze maestwa lub zwizki partnerskie zawarte w innym pastwie nie zostan uznane. Wedug niedawnego badania Eurobarometru, wikszo Europejczykw sprzeciwia si maestwom jednopciowym i adopcji przez pary jednopciowe. Na poziomie unijnym istniej ogromne moliwoci wprowadzenia zmian korzystnych dla osb LGBT, w szczeglnoci wprowadzenia rozwiza prawnych pozwalajcych na wzajemne uznawa-

nie aktw stanu cywilnego (na przykad dotyczcych zmian nazwisk czy adopcji), ktrych brak jest gwnym problemem rodzin LGBT w UE. Kadego roku setki osb LGBT ubiegaj si o azyl w UE. W sprawach nieheteroseksualnych uchodcw pastwa czonkowskie stosuj jednak rne przepisy. Potrzebne jest jednolite, oglnounijne podejcie do tej kwestii. Organizacje zajmujce si rzecznictwem oraz rzdy szeregu pastw czonkowskich podjy aktywne dziaania na rzecz rozwoju edukacji i dialogu w dziedzinie spraw LGBT, rzucajc wyzwanie negatywnym postawom wobec homoseksualnoci i osb LGBT.

obszarze caej UE umoliwi swobodny przepyw osb i pracownikw, za zrnicowany zakres ochrony moe ograniczy swobod przemieszczania si osb LGBT, zachcajc ich do przemieszczania si jedynie do pastw, ktre gwarantuj rwne traktowanie. Jedynie kilka pastw UE znowelizowao swoje przepisy i zreformowao praktyk w celu uatwienia osobom transseksulanym korekty pci. W niektrych krajach maj one wci problemy ze zmianami metrykalnym imienia, nazwiska i pci w dokumentach przed planowanym zabiegiem korekty pci lub po nim.

Z pewnoci istnieje potrzeba wprowadzenia nowych unijnych przepisw chronicych przed dyskryminacj ze wzgldu na orientacj seksualn w obszarach innych ni zatrudnienie. Rwny zakres ochrony przed dyskryminacj we wszystkich sferach ycia na obszarze caej UE umoliwi swobodny przepyw osb i pracownikw.

Pozostajc w zwizku jednopciowym, zakres naszej swobody przemieszczania si i prawo do czenia rodzin w Unii Europejskiej moe by w niektrych krajach w rnym stopniu ograniczony.

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

Czy to naprawd dziaa?

Prawo europejskie zawiera rne instrumenty prawne zakazujce dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn i tosamo pciow.
Europejska Konwencja Praw Czowieka (EKPC) stanowi gwne rdo midzynarodowej ochrony praw osb LGBT. Jest ona traktatem midzynarodowym, ktrego pastwa-strony zobowizuj si do zabezpieczenia podstawowych praw obywatelskich i politycznych, nie tylko wasnych obywateli i obywatelek, ale wszystkich osb przebywajcych na ich terytorium. Artykut 14 Konwencji stanowi: Korzystanie z praw i wolnoci wymienionych w niniejszej konwencji powinno by zapewnione bez dyskryminacji wynikajcej z takich powodw, jak: pe, rasa, kolor skry, jzyk, religia, przekonania polityczne i inne, pochodzenie narodowe lub spoeczne, przynaleno do mniejszoci narodowej, majtek, urodzenie bd z jakichkolwiek innych przyczyn. Mimo e samo brzmienie tego artykuu nie odnosi si bezporednio do orientacji seksualnej, z orzecznictwa Europejskiego Trybunau Praw Czowieka jasno wynika, e dyskryminacja ze wzgldu na orientacj seksualn oraz tosamo pciow jest zakazana i naley pooy jej kres. W Karcie Praw Podstawowych Unii Europejskiej zgromadzono wszystkie prawa osobiste, obywatelskie, gospodarcze i spoeczne przysugujce mieszkacom Unii Europejskiej. Wraz 8
Prawo UE mwi jasno: dyskryminacja jest zabroniona!

i nie rozszerza jej kompetencji. Kade pastwo czonkowskie posiada wasny sprawdzony system ochrony praw obywateli w postaci konstytucji krajowych i sdownictwa. Jeeli uwaamy, e wadze krajowe naruszyy nasze prawa, powinnimy w pierwszej kolejnoci wytoczy spraw przed sdem krajowym lub zgosi si do krajowego rzecznika praw obywatelskich. W caej Europie ludzie padaj ofiar dyskryminacji ze wzgldu na swoj orientacj seksualn w dziedzinie zatrudnienia. Jako obywatele UE powinnimy wiedzie, e chroni nas Dyrektywa Rady w sprawie rwnego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (2000/78/WE). Ten akt prawny dotyczy czterech przesanek dyskryminacyjnych: religii lub przekona, wieku, niepenosprawnoci oraz orientacji seksualnej. Dyrektywa ma zastosowanie zarwno do sektora prywatnego, jak i publicznego, do wszystkich stosunkw pomidzy pracownikiem a pracodawc, bez wzgldu na wymiar czasu pracy, rwnie do pracy na zlecenie. Dyrektywa zakazuje dyskryminacji bezporedniej i poredniej oraz definiuje pojcie molestowania. Pracodawcom zakazuje ona rwnie zmuszania innych osb do dyskryminacyjnych zachowa na dowolnym tle. Przykadowo, osoba poszukujca pracownikw nie moe poprosi agencji porednictwa pracy o przeprowadzenie rekrutacji z w dyskryminujcy sposb. Dyrektywa wymaga od pastw czonkowskich zapewnienia osobom, ktre uwaaj si za ofiary dyskryminacji,

odpowiednich rodkw odwoawczych. Mog one mie charakter procedur sdowych, administracyjnych lub pojednawczych. Osoby, ktre wszczynaj postpowanie przeciwko pracodawcy, poniewa uwaaj si za pokrzywdzone w zwizku z naruszeniem wobec nich zasady rwnego traktowania, podlegaj ochronie na mocy tej dyrektywy, ktra zakazuje retorsji ze strony oskaronego pracodawcy. Pracodawca nie moe zatem dyskryminowa pracownikw, ktrzy wszczli wczeniej przeciwko niemu postpowanie. Jeeli padniemy ofiar dyskry-

z wejciem w ycie 1 grudnia 2009 roku Traktatu z Lizbony, Karta zacza obowizywa w Unii. Oznacza to, e instytucje UE musz przestrzega praw zapisanych w Karcie. Dokument ten stosuje si rwnie do pastw czonkowskich, ale tylko we wdraaniu prawa unijnego. Nie przyznaje on Unii oglnego prawa interweniowania w sprawach praw podstawowych

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

minacji, dyrektywa chroni nas rwnie w ten sposb, e ciar dowodu bdzie spoczywa na osobie oskaronej o dyskryminacj: to pracodawca bdzie musia udowodni, e jego zachowanie byo usprawiedliwione. Prawo UE uznaje dyskryminacj wobec transgenderowych za form dyskryminacji na tle pci. Tak wykadni ustanowi Europejski Trybuna Sprawiedliwoci w 1996 roku w sprawie P. S. i Cornwall County Council, w ktrej orzek on, e zwolnienie z pracy osoby, ktra przechodzi lub przesza korekt pci stanowio bezprawn dyskryminacj ze wzgldu na jej pe. Co wi-

cej, UE wprowadzia dodatkow ochron przed dyskryminacj na tle tosamoci pciowej. Dyrektywa 2006/54/WE w sprawie wprowadzenia w ycie zasady rwnoci szans oraz rwnego traktowania kobiet i mczyzn w dziedzinie zatrudnienia i pracy, zakazuje dyskryminacji osb transgenderowych. Powinnimy mie wiadomo, e chroni nas jeszcze wicej aktw prawnych. Inne organizacje midzynarodowe, na przykad Organizacja Narodw Zjednoczonych i Rada Europy, przyjy wiele instrumentw zakazujcych dyskryminacji. Natomiast prawo Unii Europejskiej

obejmuje znacznie wicej obszarw ycia ni tylko zatrudnienie, na przykad zgodnie z dyrektyw 2010/13/UE, handlowe przekazy audiowizualnie nie mog zawiera adnych treci dyskryminujcych ze wzgldu na pe [] lub orientacj seksualn ani promowa takiej dyskryminacji.

Prawo UE mwi jasno: dyskryminacja jest zabroniona! Dziki rozmaitym instrumentom prawnym kady moe unikn dyskryminacji i czu si bezpiecznie.

Wiele wysiku wkada si obecnie w zwikszenie widzialnoci problemw osb transgenderowych. Dzi chroni je istniejce przepisy rwnociowe zakazujce dyskryminacji na tle pci.

10

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

11

Stranicy rwnego traktowania

UE wprowadzia wiele programw zmierzajcych do zapewnienia przestrzegania praw podstawowych wszystkich obywateli pastw czonkowskich.
Jedn z najaktywniejszych agencji unijnych w tej dziedzinie jest Agencja Praw Podstawowych (Fundamental Rights Agency - FRA), ciao doradcze z siedzib w Wiedniu. Agencja dostarcza UE informacji z terenu na temat sytuacji osb dotknitych dyskryminacj. Jednym z jej pierwszych przedsiwzi byo sporzdzenie bardzo obszernego raportu na temat sytuacji prawnej i spoecznej osb LGBT we wszystkich pastwach czonkowskich. UE wspiera rwnie liczne programy spoeczne, na przykad. Program na rzecz Zatrudnienia i Solidarnoci Spoecznej PROGRESS, w ramach ktrego przeznaczono fundusze na walk z dyskryminacj poprzez szeroki wachlarz dziaa przeciwdziaajcych rasizmowi i ksenofobii na terenie UE. Oprcz tego du cz budetu programu przeznaczona zostaa na walk z innymi rodzajami dyskryminacji. Jako wsplnota zbudowana na rwnoci, na mocy Traktatu z Maastricht z 1992 roku UE powoaa urzd Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich ze sta siedzib w Strasburgu. Rzecznik powoywany jest przez Parlament Europejski na picioletni kadencj, a do jego
Jednym z jej celw jest ochrona praw czowieka, a co za tym idzie, praw osb LGBT.

Szczeglnie wana jest Intergrupa do spraw. Praw LGBT, nieformalna grupa posw i posanek do Parlamentu Europejskiego zajmujca si prawami osb nieheteroseksualnych. Intergrupa publikuje owiadczenia w sprawach LGBT w swoich pracach nad raportami, nowelizacjami, przed gosowaniami oraz podnosi te kwestie w codziennej pracy, w swoich okrgach wyborczych. Czonkowie Intergrupy czsto pomagaj osobom i organizacjom poszukujcym wsparcia, a niezorientowanym w organizacji Parlamentu Europejskiego, w poruszaniu si w jego strukturach. Wraz z Rad Unii Europejskiej, Parlament jest gwn instytucj prawodawcz, ktra decyduje o najistotniejszych kwestiach prawnych wsplnoty.

Komisja Europejska jest niezalen instytucj UE ktra egzekwuje prawo unijne i dba o to, aby pastwa czonkowskie w peni wdraay unijne prawodawstwo, w tym dyrektywy antydyskryminacyjne chronice prawa mniejszociowych grup spoecznych, na przykad osb LGBT. Kady obywatel ma prawo wniesienia skargi do Komisji, eby zwrci jej uwag na moliwe naruszenie prawa. Rada Europy zrzesza 47 pastw od Azerbejdanu przez Rosj, Turcj, po Islandi. Organizacja ta dziaa na rzecz tolerancyjnego i cywilizowanego spoeczestwa, niezbdnego dla stabilnoci, wzrostu gospodarczego i spjnoci spoecznej w Europie. Jednym z jej celw jest ochrona praw czowieka, a co za tym idzie, praw osb LGBT. Wszystkie pastwa czonkowskie Unii Europejskiej s jednoczenie czonkami Rady Europy, na forum ktrej powstaa Europejska Konwencja Praw Czowieka.

gwnych obowizkw naley przyjmowanie skarg od obywateli i innych osb mieszkajcych na terenie UE oraz kontrolowanie instytucji UE z wyjtkiem Trybunau Sprawiedliwoci. Parlament Europejski jest demokratycznie wybieran instytucj zajmujc si unijnym prawodawstwem oraz reprezentowaniem interesw obywateli UE. Wiele specjalistycznych komisji parlamentarnych zajmuje si prawami czowieka oraz rozpatruje petycje wnoszone przez wszystkich obywateli i mniejszoci w UE. Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011 13

12

Prawa osb LGBT przed sdami.

Orzeczenia sdw s najskuteczniejszym instrumentem w egzekwowaniu praw osb LGBT
Zmiany w dziedzinie praw osb LGBT s czsto trudne do wprowadzenia. Orzeczenia sdw s na og gwnym i najskuteczniejszym rodkiem zmiany prawa. Wag orzecznictwa widzimy w wyrokach Europejskiego Trybunau Praw Czowieka oraz Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci. Europejskie przepisy dotyczce ochrony praw czowieka, w szczeglnoci praw osb LGBT, bardzo si zmieniy od czasu pierwszych spraw rozpatrywanych w europejskich trybunaach. Ju przed pierwszymi orzeczeniami dotyczcymi par jednopciowych, Europejski Trybuna Praw Czowieka wielokrotnie stawa na stanowisku, e faktyczne poycie dwch osb dorosych, mieszkajcych razem, bez wzgldu na posiadanie potomstwa, stanowi wi rodzinn chronion na mocy artykuu 8 Konwencji. W licznych orzeczeniach Trybuna uzna jednak, e niesformalizowane zwizki, w ktrych partnerzy wiadomie nie decyduj si na zawarcie maestwa, nie mog oczekiwa takich samych przywilejw, jakich pastwo udziela partnerom w zwizkach sformalizowanych (Shackell przeciwko Zjednoczonemu Krlestwu). A do 2008 roku Europejski Trybuna Sprawiedliwoci wielokrotnie wyraa opini, e sytuacji 14
Parom jednopciowym przysuguje takie samo prawo do ycia rodzinnego jak parom heteroseksualnym.

ropejskim Trybunaem Praw Czowieka. Dwie zakoczone pomylnie dla skarcych sprawy wniesione przez obywateli brytyjskich doprowadziy do zmiany w prawie krajowym: Smith i Grady przeciwko Wielkiej Brytanii oraz Lustig-Prean i Beckett przeciwko Wielkiej Brytanii. W sprawie Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii, tosamo pciow uznano za jedn z najbardziej intymnych sfer ycia prywatnego. W sprawach Rees przeciwko Wielkiej Brytanii oraz Cossey p-ko Wielkiej Brytanii Europejski Trybuna Praw Czowieka stan na stanowisku, e pastwo nie ma obowizku uwzgldnia pci odczuwanej osoby transseksualnej jej w akcie urodzenia. W sprawie B. przeciwko Francji sdziowie uznali jednak na korzy skarcego, e pastwo powinno zezwoli osobie transpciowej na zmian dokumentw codziennego uytku (dowodu osobistego, prawa jazdy) w celu dostosowania ich do sytuacji po korekcie pci. W Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii Trybuna uzna ostatecznie, e osoby transpciowe maj prawo do uznania ich prawdziwej tosamoci pciowej przez pastwo oraz do zmiany dokumentw. Poniej przyjrzymy si bliej siedmiu najwaniejszym sprawom zwizanych z prawami osb LGBT. Ich rozstrzygnicia naprawd odmieniy ycie osb LGBT w Europie. W sprawie Schalk i Kopf przeciwko Austrii Europejski Trybuna Praw Czowieka orzek, e nie doszo do naruszenia artykuem 12 w zwizku z

artykuem 14 EKPC, ale uzna on, e dwm gejom lub dwm lesbijkom mieszkajcym razem i nieposiadajcym dzieci przysuguje prawo do ochrony ycia rodzinnego na mocy artykuem 8 EKPC. Orzeczeniem tym Trybuna podkreli, e parom jednopciowym przysuguje takie samo prawo do ycia rodzinnego jak parom heteroseksualnym. Jednoczenie wikszo skadu orzekajcego zasygnalizowaa, e chocia Trybuna mocno sprzeciwia si dyskryminacji mniejszoci lesbijsko-gejowskiej, nie nakada on na krajowych ustawodawcw wprowadzenia zwizkw partnerskich lub maestw cywilnych dla par jednopciowych. Parom jednopciowym przysuguje takie samo prawo do ycia rodzinnego jak parom heteroseksualnym. Jedn z przeomowych spraw zawisych przed Europejskim Trybunaem Sprawiedliwoci bya skarga Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bhnen z 2008 roku. Skarcy T. Maruko pozostawa w zwizku partnerskim. Po mierci jego partnera, VddB, pracowniczy system emerytalny personelu artystycznego niemieckich teatrw - odmwi przyznania mu renty wdowiej, uzasadniajc, e przysuguje ona jedynie maonkom. T. Maruko wystpi na drog sdow. Bawarski Sd Administracyjny w Monachium skierowa spraw do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w celu uzyskania wykadni dyrektywy antydyskrymi15

partnerw tej samej pci nie mona porwna do sytuacji maonkw, nawet jeeli w danym pastwie ci pierwsi mog zarejestrowa swj zwizek. Rne traktowanie par jedno- i dwupciowych w obszarze zatrudnienia nie stanowio naruszenia oglnej zasady rwnego traktowania. Przeomowym orzeczeniem, ktre uchylio wczeniejsze rozstrzygnicia ETS by wyrok w sprawie Maruko przeciwko Versorgungsanstalt der deutschen Bhnen z 2008 r. Kwestie dyskryminacji osb LGB byy czsto przedmiotem spraw toczcych si przed Eu-

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

nacyjnej. ETS uzna, e Maruko pad ofiar dyskryminacji bezporedniej. Sdziowie podkrelili, e jeeli prawo krajowe przewiduje prawo partnerw jednopciowych do rejestrowania swoich zwizkw, wszelka odmowa przyznania im wiadcze nalenych maonkom stanowi dyskryminacj i naruszenie prawa antydyskryminacyjnego. Jeeli prawo krajowe przewiduje prawo partnerw jednopciowych do rejestrowania swoich zwizkw, wszelka odmowa przyznania im wiadcze nalenych maonkom stanowi dyskryminacj i naruszenie prawa antydyskryminacyjnego. Spraw Bczkowski i inni przeciwko Polsce (2007) wniosy do Europejskiego Trybunau Praw Czowieka osoby indywidualne oraz Fundacja Rwnoci, podnoszc zarzut naruszenia art. 11 (wolnoci zgromadze), artykuu 13 (prawa do skutecznego rodka odwoawczego) oraz artykuu 14 (zakazu wszelkiej dyskryminacji) w zwizku z artykuu 11 EKPC, gdy odmwiono im pozwolenia na organizacj Marszy Rwnoci, demonstracji majcej na celu podniesienie wiadomoci problemu dyskryminacji gejw i lesbijek. Trybuna zwrci uwag na obowizek pastwa, aby skutecznie zabezpiecza moliwo korzystania z wolnoci stowarzyszania si i zgromadze, w szczeglnoci w odniesieniu do grup mniejszociowych, ktre znajduj si w gorszej sytuacji. Sdziowie jednogonie orzekli, e doszo do na16

ruszenia ykuw 11, 13 i 14 w zwizku z artykuem 11 Konwencji. Orzeczenie to podkrela prawo spoecznoci LGBT to protestowania i organizowania demonstracji i rozszerza ochron prawa do pokojowych zgromadze o inne grupy. Europejski Trybuna Praw Czowieka czsto rozpatrywa przypadki dyskryminacji osb LGB. Dwie zakoczone pomylnie dla skarcych sprawy wniesione w 1999 roku przez obywateli brytyjskich doprowadziy do zmiany w prawie krajowym: Smith i Grady przeciwko Wielkiej Brytanii oraz Lustig-Prean i Beckett przeciwko Wielkiej Brytanii. ETPC uzna wwczas, e usuwanie gejw i lesbijek ze suby wojskowej ze wzgldu na ich orientacj seksualn stanowi pogwacenie artykuu 12 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. Orzeczenie to, ktre wzbudzio powszechne kontrowersje, doprowadzio do przyjcia w styczniu 2000 roku nowego kodeksu etycznego dla brytyjskich si zbrojnych (Armed Forces Code of Social Conduct), nieuwzgldniajcy kryterium orientacji seksualnej. Szacunek nie jest specjalnym przywilejem: jako osoby LGBT mamy takie samo prawo do szacunku jak inni ludzie!

adnego usprawiedliwienia dla zakazania osobie transseksualnej korzystania z prawa do wstpienia w zwizek maeski. W opinii sdziw, nie jest racjonalne, aby prawo do zwarcia maestwa uzalenia od moliwoci lub chci posiadania potomstwa oraz okrela pe kryteriami czysto biologicznymi. Po zakoczeniu sprawy, penomocnik Goodwin powiedzia: sd uzna, e stanowisko rzdu odstaje od standardw poszanowania ludzkiej godnoci i ludzkiej wolnoci w XXI wieku Zwycistwo Christine Goodwin postrzegane bdzie jako kamie milowy na drodze ku zmianom. Orzeczenie w tej sprawie jasno potwierdza, e osoby transseksualne maj prawo do zmiany pci w akcie urodzenia oraz e nic nie usprawiedliwia zakazania osobie transseksualnej korzystania z prawa do zawarcia maestwa.

przykrej niepewnoci co do wasnej prywatnoci i uznania prawdziwej tosamoci. Prawo do zabiegw korekty pci uznano za aspekt ycia prywatnego w rozumieniu artykuu 8 Europejskiej Konwencji Praw Czowieka. W sprawie Richards przeciwko Secretary of State for Work and Pensions, Europejski Trybuna Sprawiedliwoci orzek, e transseksualna Brytyjka pada ofiar dyskryminacji, kiedy uznano j za mczyzn i odmwiono jej wypacania emerytury. Kiedy Sarah Richards osigna w 2002 roku wiek 60 lat, nie istniaa jeszcze ustawa o uznawaniu pci, a wic nie moga ona uzyska niezbdnego w jej sytuacji zawiadczenia. Skarca ubiegaa si o emerytur, ale Urzd do spraw Pracy i Emerytur (Department for Work and Pensions) poinformowa j, e uprawnienia emerytalne nabdzie w wieku 65 lat czyli w wieku emerytalnym mczyzn. ETS orzek na korzy skarcej, urodzonej jako chopiec w 1942 roku, uznajc, e nieuznanie osoby transseksualnej M-K za kobiet i nieprzyznanie jej emerytury w wieku 60 lat stanowi naruszenie kilku dyrektyw UE. Dyskryminacja osb transseksualnych jest niezgodna z prawem UE!

W sprawie Goodwin przeciwko Wielkiej Brytanii, Europejski Trybuna Praw Czowieka nie znalaz

W sprawie Van Kck przeciwko Niemcom Europejski Trybuna Praw Czowieka uzna, e interpretacja terminu konieczno medyczna oraz ocena dowodw w tym zakresie, ktre doprowadziy do odmowy wykonania zabiegu chirurgicznego, nie byy uzasadnione. Sdziowie orzekli, e miao miejsce naruszenie artykuu 8 Konwencji (prawa do prywatnoci). W sprawie L. przeciwko Litwie, sdziowie uznali, e okolicznoci sprawy ujawniy ograniczon luk prawn w zakresie zabiegw korekty pci w litewskim ustawodawstwie, ktra postawia skarcego w sytuacji

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

17

Rwny dostp do wymiaru sprawiedliwoci dla wszystkich

Istnienie wsplnych europejskich wartoci i rodkw prawnych oznacza, e kady obywatel i obywatelka Unii Europejskiej moe cieszy si yciem wolnym od dyskryminacji ze wzgldu na orientacj seksualn lub tosamo pciow.
Drodzy Obywatele i Obywatelki Unii Europejskiej, Rozgrywajc si obecnie walk z dyskryminacj na tle orientacji seksualnej i tosamoci pciowej mona toczy z wykorzystaniem szeregu rodkw prawa midzynarodowego, unijnego i krajowego. Na pierwszy rzut oka moe si to wydawa skomplikowane. W niniejszej publikacji zawarlimy informacje teoretyczne, przeomowe orzeczenia sdowe i inne wane kwestie, przekadajc jednoczenie jzyk roszcze i sporw prawnych na zrozumiay jzyk codziennych spraw. Mamy nadziej, posuy ona Pastwu jako przydatne rdo informacji na temat europejskich i krajowych rodkw prawnych umoliwiajcych lepsze egzekwowanie Pastwa praw, lepsz ochron rwnoci oraz skuteczniejsz walk z homofobi. Nie zapominajmy, e nie jestemy pozostawieni sami sobie zawsze moemy liczy na pomoc innych, np. prawnikw oraz podmiotw publicznych lub prywatnych dziaajcych na rzecz ochrony praw czowieka. W dziedzinie rwnego traktowania gejw, lesbijek, osb bi- i transseksualnych nadal pozostaje wiele do zrobienia, ale eby doprowadzi do zmian na lepsze, musimy sobie wzajemnie pomaga. 18
Kady obywatel i obywatelka Unii Europejskiej moe cieszy si yciem wolnym od dyskryminacji.

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT

w Polsce
rodki prawne pozostan nieskuteczne, jeeli nikt z nich nie bdzie korzysta. Wiedza, jak one dziaaj i jak z nich korzysta to dopiero pocztek dopiero wykorzystywanie ich i zachcanie do tego innych prowadzi do zmiany spoecznej. Bdmy aktywni, nie zapominajmy, e w kadym pastwie UE wszyscy obywatele, mimo indywidualnych rnic, maj prawo do rwnego dostpu do wymiaru sprawiedliwoci, bez wzgldu na orientacj seksualn czy tosamo pciow.

Kim jestemy?
Kampania Przeciw Homofobii tolerancja procentuje.

Jak to jest by osob LGBT w Polsce?

Sytuacja spoeczna osb nieheteroseksualnych.

Kampania Przeciw Homofobii - od 2001 roku dziaamy na rzecz osb LGBT (lesbijek, gejw, osb biseksualnych i transpciowych). Na co dzie zajmujemy si ksztatowaniem postaw tolerancji i przeamywaniem uprzedze i stereotypw wobec osb LGBT oraz ksztatowaniem pozytywnej tosamoci osb bi- i homoseksualnych, a take edukacj i dziaalnoci naukowobadawcz. Kampania angauje si w wiele krajowych i midzynarodowych projektw dotyczcych prawnej sytuacji osb LGBT. Na poziomie krajowym lobbuje zmiany legislacyjne, midzy innymi wprowadzenie instytucji zwizkw partnerskich, zmiany kodeksu karnego w celu wprowadzenia karalnoci mowy nienawici i przestpstw nienawici motywowanych homofobi i transfobi, a take ledzia proces tworzenia Ustawy o wdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej w zakresie rwnego traktowania potocznie zwanej Ustaw o rwnym traktowaniu. Sytuacja spoeczna wobec osb LGBT pozostawia wiele do yczenia. W poniszej broszurce pokaemy jednak, e istniej mechanizmy obrony przez bezprawnym zachowaniem innych i dyskryminacj, ktre mona i naley wykorzystywa. 20

Przed rokiem 2000 bardzo mao mwio si w Polsce o osobach LGBT. Temat ten by swoistym tabu, a osoby homo- czy biseksualne nie istniay w przestrzeni publicznej. Pomimo znacznego procentowego udziau osb LG w caej populacji (5-10%), do roku 2000 bardzo may odsetek polskiego spoeczestwa (5%) deklarowa znajomo z osob homoseksualn. Nieznajomoci zagadnienia nie przeszkadzaa jednak wikszoci spoeczestwa w wypowiadaniu negatywnych opinii na temat osb LGBT. Wrd uczu jakie respondenci CBOS wyraali wobec osb, homoseksualnych, najczciej wymieniane byy: odraza, pogarda, lekcewaenie, obojtno, a take strach i wspczucie. Stosunki seksualne pomidzy osobami tej samej pci potpiao w 1995 roku trzy czwarte respondentw OBOP. Jeli za chodzio o fakty przecitny Polak wiedzia, e gej to facet w spdnicy, a o lesbijkach nie wiedzia zupenie nic. Nie ma danych liczbowych na temat odczu osb LGBT w spoeczestwie w latach 90. Osoby te yy w wikszoci w ukryciu, starajc si nie rzuca w oczy. Udawao si to na tyle, e spoeczestwo zdawao si nie wiedzie o ich istnieniu.

Na pocztku XXI wieku kwestia nietolerancji i dyskryminacji wobec osb LGBT staa si kwesti polityczn. Stao si tak czciowo za spraw Kampanii Przeciw Homofobii i jej pierwszej akcji spoecznej Niech nas zobacz, dziki ktrej kwestia zwizkw homoseksualnych ujrzaa po raz pierwszy wiato dzienne. Senatorka Maria Szyszkowska zoya projekt ustawy o zwizkach partnerskich. W roku 2004 doszo do zakazu parady rwnoci przez wczesnego prezydenta Warszawy Lecha Kaczyskiego. Sprawa znalaza fina w Strassburgu, ktry orzek, e Polska zamaa Europejsk Konwencj Praw Czowieka. Okres rzdw Prawa i Sprawiedliwoci cechowa si nasileniem homofobicznego jzyka w dyskursie politycznym, a take wzrostem przejaww niechci spoecznej do osb LGBT. W 2005 roku Kampania Przeciw Homofobii oraz Stowarzyszenie Lambda przeprowadziy pierwsze w Polsce badania wrd osb homoseksualnych i biseksualnych dotyczce tego, jak yje im si w spoeczestwie. Wyniki zaprezentowane w raporcie Sytuacja spoeczna osb biseksualnych i homoseksualnych w Polsce. Raport za lata 21

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

2005 i 2006 jednoznacznie pokazuj spoeczne wykluczenie osb LGBT. Z powodu swojej orientacji seksualnej doznaj oni przemocy fizycznej i psychicznej, take od osb najbliszych rodziny, przyjaci. Osoby homo- i biseksualne nie mwi otwarcie o swojej orientacji w miejscu zamieszkania, szkole, na uczelni czy w miejscu pracy.

Geje i lesbijki stanowi statystycznie 5%-10% kadego spoeczestwa, bez wzgldu na ustrj polityczny, czy te uwarunkowania kulturowe. Oznacza to, e na kade spotkane 100 osb, co najmniej 5 to osoby homoseksualne. Zgodnie z tymi szacunkami w Polsce yje ponad 2 000 000 gejw i lesbijek.

Wszyscy mamy prawa

Rozwizania prawne gwarantujce rwne traktowanie.

przepis jest niezgodny z Konstytucj, ostateczn decyzj podejmuje Trybuna Konstytucyjny. Konstytucja mwi, e nikt nie moe by dyskryminowany w yciu politycznym, spoecznym ani gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Zakaz ten obejmuje take dyskryminacj z powodu orientacji seksualnej i tosamoci pciowej.

Rwne traktowanie w zatrudnieniu.

Obszarem prawa, w ktrym zasada rwnego traktowania ze wzgldu na orientacj seksualn zostaa wyraona wprost, jest prawo pracy. Prawo pracy nakazuje rwne traktowanie pracownikw znajdujcych si w porwnywalnej sytuacji, bez wzgldu na rne ich cechy, w tym orientacj seksualn. Zakaz dyskryminacji dotyczy take kandydatw do pracy, a take staystw, osoby zatrudnione przez agencje porednictwa, osoby zatrudnione na podstawie umw cywilnoprawnych zlecenia, czy o dzieo. Kodeks pracy zawiera take polsk wersj definicji stworzonych przez prawo europejskie, tak aby kady w razie wtpliwoci mg sprawdzi, czy zachowanie, ktrego dowiadcza jest dyskryminacj.

Konstytucja
Konstytucja jest ustaw, a wic aktem normatywnym i zarazem rdem prawa, tworzcym fundamentalne zasady, nakazy i zakazy powszechnie obowizujce w pastwie. Konstytucja jest tak zwan ustaw zasadnicz i wszystkie inne uregulowania prawne, zawarte na przykad w ustawach zwykych, powinny by z ni zgodne. Jeli s podejrzenia, e jaki

22

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

23

Pracodawca moe odpowiada przed sdem za dyskryminacj pracownika, mobbing, molestowanie i naruszenie godnoci. Prawo chroni ofiary dyskryminacji niezalenie od tego, czy sprzeciwiy si bezprawnemu traktowaniu, czy z obawy przed negatywnymi konsekwencjami postanowiy faktu tego nie ujawnia. Ponadto kodeks pracy gwarantuje ochron przed negatywnymi konsekwencjami w miejscu pracy kademu wsppracownikowi, ktry zdecyduje si pomc dyskryminowanemu koledze/koleance, na przykad bdc wiadkiem w sdzie.

Zgodnie z Konstytucj Rzeczypospolitej Polskiej, nikt nie moe by dyskryminowany z powodu orientacji seksualnej ani tosamoci pciowej. Ponadto zakaz dyskryminacji zosta wyraony w ustawach

Gdzie zwrci si o pomoc?

Istnieje wiele moliwoci dochodzenia swoich praw.

Tak zwana ustawa o rwnym traktowaniu, czy ustawa rwnociowa, w rzeczywistoci nazywa si Ustaw o wdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej o rwnym traktowani. Czekalimy wiele lat na ustaw o rwnym traktowaniu. Czy to, co zrobi rzd, jest wystarczajce?

Rzecznik Praw Obywatelskich (PRO) i Rzecznik Praw Dziecka (RPD)

W myl artykuu 80 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej kady ma prawo wystpienia do RPO z wnioskiem o pomoc w ochronie swoich wolnoci lub praw naruszonych przez organy wadzy publicznej (a wic nie drugiego obywatela, na przykadprywatnego pracodawc). Wniosek moe zosta zatem zoony pisemnie, ustnie, jak te w formie elektronicznej - https:// www.rpo.gov.pl/wniosek/. Po zbadaniu sprawy Rzecznik moe w szczeglnoci: da wszczcia postpowania w sprawach cywilnych, jak rwnie wzi udzia w kadym toczcym si ju postpowaniu na prawach przysugujcych prokuratorowi; da wszczcia przez uprawnionego oskaryciela postpowania przygotowawczego w sprawach o przestpstwa cigane z urzdu; zwrci si o wszczcie postpowania administracyjnego, wnosi skargi do sdu administracyjnego, a take uczestniczy w tych postpowaniach na prawach przysugujcych prokuratorowi;

wystpi z wnioskiem o ukaranie, a take o uchylenie prawomocnego rozstrzygnicia w postpowaniu w sprawach o wykroczenia.

Ustawa o rwnym traktowaniu

Ustawa o wdroeniu niektrych przepisw Unii Europejskiej w zakresie rwnego traktowania wesza w ycie z dniem 1 stycznia 2011 roku. Zakazuje ona dyskryminacji z powodu orientacji seksualnej (z pewnymi wyjtkami) w obszarach zatrudnienia, zabezpieczenia spoecznego, opieki zdrowotnej, owiaty i szkolnictwa wyszego oraz w dostpie do usug oferowanych publicznie. Brak jest ustaw mwicych wprost o zakazie dyskryminacji z powodu tosamoci pciowej. Jednak zgodnie z pogldem Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci jest to dyskryminacja ze wzgldu na pe. Ta interpretacja zostaa przyjta rwnie w Polsce.

RPO moe podj czynnoci take z wasnej inicjatywy (z urzdu), midzy innymi na skutek informacji zamieszczonej w rodkach masowego przekazu oraz na podstawie wniosku Rzecznika Praw Dziecka. Przyjcia interesantw: Biuro RPO, Al. Solidarnoci 77, 00-990 Warszawa; pon. 9.00-17.00, wtpt 9.00-15.00; tel.: (22) 55 17 760, (22) 55 17 811, centrala: (22) 55 17 700. Obecniet funkcj peni profesor Irena Lipowicz. http://www.brpo.gov.pl/ Jeeli osoba, ktrej prawa zostay naruszone, jest niepenoletnia, moe zgosi si do Rzecznika Praw Dziecka. Dziaa na rzecz ochrony praw dziecka, w szczeglnoci: prawa do ycia i ochrony zdrowia, prawa do wychowania w rodzinie, prawa do godziwych warunkw socjalnych, prawa do nauki. Podejmuje te dziaania zmierzajce do ochrony dziecka przed przemoc, okruciestwem, wyzyskiem, demoralizacj, zaniedbaniem oraz innym zym traktowaniem.

24

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

25

Obecnie funkcj t peni Marek Michalak. http://www.brpd.gov.pl/ Po wejciu w ycie Ustawy rwnociowej, RPO uzyska kompetencje tak zwanego organu rwnociowego. RPO, dziaajc jako organ rwnociowy, bdzie mia obowizek podejmowa dziaania z wasnej inicjatywy w sprawach o naruszenie zasady rwnego traktowania przez organy wadzy pastwowej RPO. Ponadto, na wniosek osoby zainteresowanej, organ rwnociowy bdzie mg podejmowa dziaania w sprawach o naruszenie zasady rwnego traktowania midzy podmiotami prywatnymi.

Kancelaria Prezesa Rady Ministrw, Biuro Penomocnika Rzdu do spraw Rwnego Traktowania, 00-583 Warszawa, Al. Ujazdowskie 1/3, tel.: (22) 694 75 35, faks: (22) 694 72 34, e-mail: bprt@kprm.gov.pl Obecnie funkcj t peni Elbieta Radziszewska.

Pastwowa Inspekcja Pracy

Pastwowa Inspekcja Pracy jest powoana do nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy przez pracodawcw. W przypadku zgoszenia Pastwowej Inspekcji Pracy informacji o dyskryminacji pracownika, moe zosta przeprowadzona kontrola pozwalajca na sprawdzenie zasadnoci zoonej skargi, z zapewnieniem osobie, ktra wniosa skarg, cakowitej anonimowoci. Inspektor pracy moe reprezentowa pracownika przed sdem, na przykad w sprawie o odszkodowanie w zwizku z nierwnym traktowaniem przez pracodawc. http://www.bip.pip.gov.pl/pl/bip/porady_ wszystkie powania na rzecz pracownika. Przedstawiciel zwizku zawodowego moe by penomocnikiem pracownika w postpowaniu sdowym.

Penomocnicy Policji do spraw ochrony praw czowieka

W chwili obecnej na poziomie centralnym funkcjonuje Penomocnik Komendy Gwnej Policji do spraw Ochrony Prawa czowieka natomiast w terenie wykonuje swoje zadania 17, Penomocnikw komend wojewdzkiej i stoecznej. Penomocnikom naley zgasza wszelkie informacje o naruszeniu praw czowieka przez policj i w policji. Obecnie Penomocnikiem Komendanta Gwnego Policji jest modszy inspektor Krzysztof aszkiewicz. Tel. (22) 60 122 58, e-mail: k.laszkiewicz@policja. gov.pl Lista penomocnikw wojewdzkich i penomocnik stoeczny: http://www.policja.pl/portal/pol/612/28103/ Pelnomocnicy_KWPKSP.html

Penomocnik Rzdu do spraw Rwnego Traktowania

Do dziaa penomocnika naley midzy innymi przeciwdziaanie dyskryminacji, w tym ze wzgldu na orientacj seksualn. Ponadto penomocnik podejmowanie dziaania zmierzajce do eliminacji lub ograniczenia skutkw powstaych w wyniku naruszenia zasady rwnego traktowania. Skargi i wnioski, kierowane do penomocnika na naruszenie zasady rwnego traktowania mog by kierowane poczt jak, i drog elektroniczn. Powinny zawiera imi, nazwisko (nazw podmiotu, na przykad firmy) i adres zamieszkania z kodem pocztowym. Skargi i wnioski nie zawierajce tych danych nie zostan rozpoznane.

Zwizki zawodowe
Osoba, ktr dotkna dyskryminacja w miejscu pracy, moe take zwrci si o pomoc do organizacji zwizkowej. Zwizki zawodowe s powoane do reprezentowania pracownikw i obrony ich praw, interesw zawodowych i socjalnych. Pracownik niezrzeszony w zwizku zawodowym ma prawo do obrony swoich praw na takich samych zasadach jak, pracownik bdcy czonkiem zwizku, jeeli wybrana przez niego zakadowa organizacja zwizkowa wyrazi zgod na obron jego praw pracowniczych. W sprawach z zakresu prawa pracy i ubezpiecze spoecznych zwizki zawodowe mog powodowa wszczcie post-

Rzecznik Praw Pacjenta i wojewdzcy rzecznicy praw pacjenta

Jeeli szukamy pomocy w dziaaniach przeciwko NFZ lub finansowanym przez niego jednostkom, w tym jednostkom opieki psychiatrycznej. Rzecznikiem praw pacjenta jest Krystyna Barbara Kozowska. Infolinia Rzecznika: 800 190 590 z tel. komrkowych: (22) 833 08 85 (22) 635 59 96 e-mail: sekretariat@bpp.gov.pl http://www.bpp.gov.pl/ 5646

26

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

27

Organizacje pozarzdowe (NGO)

Organizacje pozarzdowe dziaajce na rzecz osb LGBT peni bardzo wan rol w przeciwdziaaniu i zwalczaniu przejaww dyskryminacji. Udzielaj szczegowych informacji o uprawnieniach przysugujcych osobom dyskryminowanym, a niektre z nich udzielaj bezpatnych porad prawnych. W pewnych sprawach organizacje spoeczne, na przykad stowarzyszenia i fundacje, mog w sprawach o roszczenia z tego zakresu wytacza za zgod obywateli powdztwa na ich rzecz oraz, za zgod powoda, wstpowa do postpowania w kadym jego stadium.

asystuj w kontaktach osb pokrzywdzonych z organami cigania. Kontakty do asystentw na stronie projektu: http://bezpieczniej.kph.org.pl/asystenci-wojewodzcy.php.

Helsiska Fundacja Praw Czowieka

Program Interwencji Prawnej. Zajmuje si sprawami, w ktrych doszo do naruszenia praw i wolnoci jednostki, w szczeglnoci gwarantowanych w Konstytucji RP i Europejskiej Konwencji Praw Czowieka i Podstawowych Wolnoci. Wszystkie sprawy zakwalifikowane do programu poddawane s szczegowej analizie merytorycznej, a nastpnie, po uzgodnieniu z koordynatorem programu podejmowane s konkretne dziaania w sprawie. Program Spraw Precedensowych. W ramach programu pomoc w konkretnej sprawie jest udzielana, o ile dziki jej poprowadzeniu moliwa jest zmiana negatywnej praktyki z zakresu praw czowieka na szerok skal (wykraczajca poza jednostkowy przypadek).

Dane kontaktowe: Helsiska Fundacja Praw Czowieka, ul. Zgoda 11, 00-018 Warszawa tel.: (48 22) 828 10 08, 828 69 96, 556 44 40, faks (48 22) 556 44 50, e-mail: hfhr@hfhrpol.waw.pl http://www.hfhrpol.waw.pl/

Lambda Warszawa
Oferuje pomoc i porady prawne w zakresie midzy innymiprawa cywilnego i rodzinnego. Kontakt: e-mail: prawnik@lambdawarszawa.org; listownie: Lambda Warszawa, ul. urawia 24a lok. 4, 00-515 Warszawa, z dopiskiem: prawnik;

Sdy i prokuratura
Osoba, ktr dotkna dyskryminacja, moe take zoy odpowiedni wniosek do waciwego sdu. o odszkodowanie przeciwko pracodawcy Do sdu rejonowego sdu pracy z powdztwem o odszkodowanie przeciwko obecnemu lub byemu pracodawcy albo przeciwko osobie, ktra odmwia zatrudnienia, i w zwizku z tym nie staa si pracodawc, jeeli pracodawca (byy pracodawca lub niedoszy pracodawca) dopuci si aktw dyskryminacji. Powdztwo wniesione do sdu pracy jest wolne od kosztw sdowych. Mona ubiega si o ustanowienie przez sd penomocnika z urzdu w osobie adwokata lub radcy prawnego. o ochron dbr osobistych Do sdu okrgowego z powdztwem o ochron dbr osobistych.

Kampania Przeciw Homofobii (KPH):

Kampania Przeciw Homofobii oferuje darmowe porady prawne osobom, ktryche dotkna dyskryminacja z powodu orientacji seksualnej i tosamoci pciowej. Szczegowe informacje znajduj si na stronie KPH: http://www.kph.org.pl Dla pokrzywdzonych przemoc motywowan homofobi przy oddziaach KPH dziaaj wojewdzcy asystenci programu przeciwko przemocy z nienawici Razem Bezpieczniej. Pomagaj upora si z biurokracj, a przede wszystkim

Telefon zaufania i informacyjny (22) 628 52 22, w ostatni pitek miesica, w godz. 18:0022:00; osobicie w czasie dyurw stacjonarnych (1. 2. 3. wtorek i 3. pitek miesica). http://www.lambdawarszawa.org/

Trans-fuzja
Fundacja dziaajca na rzecz osb transpciowych. http://fundacja.transfuzja.org/

28

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

29

W sprawie takiej mona ubiega si o zwolnienie przez sd od kosztw sdowych i przyznanie penomocnika z urzdu. Jeeli osoba ubiegajca si o ochron swoich praw nie zna wystarczajco dobrze jzyka polskiego, ma prawo skorzysta z pomocy tumacza (na koszt pastwa). z zawiadomieniem o popenieniu przestpstwa Do prokuratury rejonowej. Kodeks karny przewiduje karalno groby - jest ona cigana na wniosek pokrzywdzonego. Zniesawienie, zniewaga i naruszenie nietykalnoci cielesnej stanowi czyny karalne, cigane z oskarenia prywatnego. Wystarczy wic wnie pisemnie lub ustnie na najbliszym posterunku policji zawiadomienie o podejrzeniu popenienia przestpstwa z wnioskiem o ciganie, a prokuratur zawiadomiony o czynie przez policj zobowizany bdzie sam podj kolejne kroki.

To dziaa!
Coraz wicej osb decyduje si na szukanie ochrony swoich praw przed sdem. Nie jest to droga prosta, czy krtka, ale
Sprawa o naruszenie godnoci Ryszard Giersz przeciwko Annie Szmyt Ryszard Giersz, mody gej z Wolina, wnis pozew przeciwko swojej ssiadce Annie Szmyt, ktra wielokrotnie publicznie nazywaa go pedaem i uywaa innych obraliwych sw w stosunku do niego i jego partnera. Sd orzek, e doszo do naruszenia dbr osobistych powoda, a wyraenia uywane przez pozwan nie mieciy si w spoecznie uznanych granicach. Wyrokiem sd zakaza pozwanej dalszego obraania powoda, a take zasdzi od niej na rzecz Ryszarda Giersza 5 000 zotych tytuem zadouczynienia. Orientacja seksualna jest dobrem osobistym kadego czowieka. Uywanie obraliwych sw do okrelenia orientacji seksualnej osoby stanowi naruszenie jej dbr osobistych i jest cha za opublikowanie oficjalnego podrcznika Rady Europy dla nauczycieli Kompas Edukacja o prawach czowieka. W opinii ministra podrcznik stanowi promocj homoseksualizmu. Mirosaw Sielatycki wnis pozew do sdu pracy o niezasadne wypowiedzenie i dyskryminacj w miejscu pracy z powodu . Nierwne traktowanie z powodu homoseksualnoci moe dotyczy take osb heteroseksualnych wspierajcych prawa osb LGBT, a take osb heteroseksualnych postrzeganych przez otoczenie jako homoseksualne, na przykad z powodu nietypowego ubioru, fryzury. Jest to dyskryminacja przez asocjacj, rwnie stanowi podstaw do wystpienia do sdu. Sprawa o zniesawienie Agnieszki Kraski, Ygi Kostrzewy, Joanny Reniger, Sandry Rutkiewicz przeciwko Przemysawowi Alexandrowiczowi i Jackowi Tomczakowi Podczas publicznej debaty dotyczcej Marszu Rwnoci w Poznaniu w 2004 roku posowie Prawa i Sprawiedliwoci P. Alexandrowicz i J. Tomczak

Przypadki zniewaenia, groby karalnej, naruszenia nietykalnoci cielesnej zawsze warto jest zgasza, poniewa policja bez naszego zgoszenia nie bdzie moga podj adnych czynnoci. Nie dotyczy to oczywicie ciszych przestpstw ciganych z urzdu przez policj i prokuratur.

podstaw do uzyskania zadouczynienia. Sprawa o bezprawne zwolnienie z pracy i dyskryminacj - Mirosaw Sielatycki przeciwko CODN Mirosaw Sielatycki by Dyrektorem Centralnego Orodka Doskonalenia Nauczycieli. Zosta zwolniony przez ministra edukacji - Romana Gierty-

30

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

31

porwnali homoseksualno do nekrofilii, zoofilii i pedofilii. Sprawa o popenienie przestpstwa zniesawienia toczya si z urzdu, a oskarycielkami prywatnymi byy 4 lesbijki. W sprawie zawarto ugod, w ktrej oskareni zobowizali si zorganizowa tak sam konferencj prasow jaka towarzyszya ogoszeniu stanowiska w sprawie Marszu Rwnoci. Na tej konferencji przedstawiciele PiS odczytali owiadczenie o treci: Przemysaw Alexandrowicz i Jacek Tomczak owiadczaj, i nie porwnali ani nie mieli zamiaru porwna homoseksualizmu do pedofilii, zoofilii i nekrofilii. Wyraaj ubolewanie, e sformuowania zawarte w relacjach z konferencji prasowej w listopadzie 2004 roku mogy sugerowa, e do takiego porwnania doszo. Zniesawienie wystpek polegajcy na pomwieniu innej osoby o takie postpowanie lub waciwoci, ktre mog poniy j w opinii publicznej lub narazi na utrat zaufania potrzebnego dla danego stanowiska, zawodu lub rodzaju dziaalnoci. Jeli sprawca pomawia inn osob za pomoc rodkw masowego przekazu, moe podlega nawet karze pozbawienia wolnoci. Sprawa babci przeciwko crce o ograniczenie praw rodzicielskich do wnuczki We Wrocawiu matka pozwaa do sdu swoj crk. Chce jej odebra dziecko. Anna jest lesbijk, ma 23 lata, czteroletni creczk i proces 32

we wrocawskim sdzie o ograniczenie praw rodzicielskich. Oficjalnie powodem wniesienia pozwu jest dobro maoletniej babcia dziewczynki napisaa, e crka przebywa w rodowisku o ujemnej opinii spoecznej i e obawia si negatywnego wpywu na dziecko jej zwizku homoseksualnego. Ostatecznie sd ograniczy prawa rodzicielskie pozwanej crce, jednak w uzasadnieniu wyroku sd napisa wyranie, e powodem takiej decyzji nie jest w adnym wypadku jej orientacja seksualna. Homoseksualni rodzice maj takie same prawa do wychowywania swoich biologicznych dzieci, jak rodzice heteroseksualni. Orientacja seksualna nie moe by powodem pozbawienia ich wadzy rodzicielskiej. Nie mona take samotnej osobie homoseksualnej zabroni adopcji tylko z powodu jej orientacji seksualnej.

Podsumowanie
Prawo do rwnego traktowania to podstawowe prawo kadego czowieka, bez wzgldu na jego pe, wiek, a szczeglnoci orientacj seksualn.
Wspczesne orzecznictwo sdw polskich i trybunaw midzynarodowych, a take praktyka polskich organw administracyjnych odzwierciedla pojawienie si pozytywnych zmian, gdy chodzi o poszanowanie prawa do rwnego traktowania osb LGBT mieszkajcych w Polsce. Niemniej jednak na tym polu polskie instytucje pastwowe stanowice prawo, maj wiele do nadrobienia, poniewa bez ustawy o zwizkach partnerskich oraz bez niezalenego i waciwie dziaajcego organu rwnociowego stojcego na stray poszanowania prawa obywateli do rwnego traktowania - nie sposb traktowa Polski jako pastwa europejskiego, w ktrym problem dyskryminacji zosta w peni uregulowany prawnie. Sprawy, ktre powinny zosta podjte do publicznej dyskusji to midzy innymi zasady dziedziczenia spadku po wieloletnim partnerze tej samej pci, uregulowanie sytuacji wadzy rodzicielskiej w stosunku do dzieci wychowywanych przez rodzicw bdcych tej samej pci, regulacja prawna zwizkw partnerskich, kwestia refundacji lekw niezbdnych w procesie zmiany pci, problemy administracyjne, z jakimi spotykaj si osoby chcce zawrze zwizek maeski z partnerk tej samej pci. Pomimo wieloletnich akcji lobbingowych organizacji pozarzdowych, polskie wadze nadal nie dostrzegaj problemw, jakie wi si z brakiem prawidowej regulacji prawa antydyskryminacyjnego chronicego prawa do rwnego traktowania przysugujcemu, kadej mniejszoci spoecznej naraonej na przejawy dyskryminacji ze strony wikszoci spoeczestwa. Dlatego wanie niezbdne s akcje informacyjne organizacji pozarzdowych adresowane do obywateli, ukazujce im zakres praw przysugujcym ofiarom dyskryminacji. Im wicej osb bdzie znao swoje prawa i instytucje, do ktrych mog si zgosi w poszukiwaniu pomocy, tym wiksza jestszansa, e w kocu i w Polsce zostanie zauwaona potrzeba regulacji wielu kwestii, z jakimi boryka si na co dzie spoeczno LGBT.

Zmierzajc we waciwym kierunku. Przewodnik po prawach osb LGBT w Polsce i w Europie - 2011

33

Notatki

Informacja o projekcie: EQUAL JUS europejska sie prawnego wsparcia praw osb LGBT (lesbijek, gejw, osb bi- i transseksualnych), ma na celu zwalczanie homofobii i transfobii przez podnoszenie wiadomoci spoecznej o istocie obywatelstwa europejskiego, ktre dodaje nowy wymiar ochronie fundamentalnych praw i zapobiega spoecznemu wykluczeniu mniejszoci. Projekt wspiera utworzenie otwartej sieci wsppracy prawnikw i wprowadza narzdzia do nauki i wzajemnych konsultacji midzy nimi, takich jak publikacje, newsletter czy te baza danych. Informacje o projekcie dostpne s na stronie www.equal-jus.eu.

Wicej informacji mog Pastwo znale take na stronie: http://www.mojeprawa.info http://monitoring.kampania.org.pl

Partnerzy projektu Equal Jus

Universit di Udine - Dipartimento di scienze giuridiche (Wochy) Via Treppo, 18 33100 Udine - http://www.uniud.it/disg Avvocatura per i diritti LGBT (Wochy) Via il Prato 66, 50123 Florencja/Wochy www.retelenford.it, info@retelenford.it IMED Istituto per il Mediterraneo (Wochy),Via Dalmazia, 00198 Rzym/Wochy www.imedweb.eu, info@imedweb.eu Kampania Przeciw Homofobii (KPH) (Polska) ul. elazna 68, 00-866 Warszawa www.kph.org.pl, info@kph.org.pl Rseau d'aide aux victimes d'agression et de discrimination (RAVAD) (Francja) c/o Centre LGBT Paris-IdF- 63 rue Beaubourg, 75003 Pary - www.ravad.org Lithuanian Gay League (LGL) (Litwa) A. Jakto 22-15, LT-01105 Wilno www.atviri.lt, o ce@gay.lt SOS - Homophobie (Francja) IdF - 63 rue Beaubourg, 75003 Pary www.sos-homophobie.org Haute Autorit de Lutte contre les Discriminations et pour lgalit (HALDE) (Francja; partner stowarzyszony) 11 r St Georges, 75009 Pary - www.halde.fr