Subiektywny przewodnik po najnowszej literaturze niemieckojzycznej

w przekadach Ryszarda Krynickiego Marcin Baran

delit.
Walter BenjaMin
i jego moskiewskie niedole Marcin Sendecki

Paul Celan

Bertolt BreCht
ojciec nie bez skazy andrzej Kopacki

auStria W oPaaCh
drcz j dramatopisarze ukasz Drewniak

i inni

DziWna rzeCz PiSanie

Z Magorzat ukasiewicz rozmawia Marcin Sendecki
Dlaczego nowy zbir twoich szkicw nosi taki tytu?

Dziwna rzecz pisanie to tytu jednego ze szkicw drukowanych w Znaku, ktre skadaj si na ksik. Ten akurat mwi o Ulrichu Brkerze. Po polsku wysza jego autobiografia ywot i prawdziwe przygody biednego czowieka z Tockenburga, w przekadzie Zbigniewa Fonferki. Brker y w XVIII wieku w Szwajcarii, by prostym czowiekiem, zacz pisa z pobudek religijnych, pisanie byo dla niego najpierw rodzajem rachunku sumienia, medytacji, potem stao si namitnoci i przesonio inne wymiary ycia. W tych szkicach zajmuj si rnymi pisarzami, zreszt nie tylko pisarzami, ale ta formua niele nadaje si na tytu caoci. Literatura, pisanie, czytanie, jeli jest dla nas czym wanym, to chyba midzy innnymi dlatego, e wytrca nas z kolein banau, otwiera jak przestrze nieoczywistoci.
W jak by artyst. na przykadzie thomasa Manna (ksice nominowanej do tegorocznej nagrody niKe), wracasz do autora Czarodziejskiej gry. Czy kusi ci powrt do jakiego innego pisarza?

jest nowy przekad? Tu wkraczamy w obszar czego, co mona by nazwa ekonomik ycia literackiego. Nowy przekad zwykle oywia zainteresowanie danym pisarzem. To jest zastrzyk podniecenia dla czytelnikw, badaczy i wszystkiego, co si dzieje wok ksiki. Ale eby tak si stao, potrzebny jest przede wszystkim tumacz, napalony, rozkochany, gotowy wda si w t prac na caego. Bo to nie jest zajcie na par miesicy, tylko wielka sprawa, ktrej trzeba odda kawa ycia i swoje najlepsze energie. Jeli znajdzie si kto tak oddany Musilowi, to fantastycznie.
jak duga jest lista tytuw literatury niemieckojzycznej, ktrych wci brakuje po polsku?

Oczywicie. Chce mi si wraca do ksiek, ktre zrobiy na mnie wraenie, take po to, by zrozumie, na czym ono w istocie polegao, co budzio najwiksze emocje sposb, w jaki autor operuje przydawk, czy moe posta gwnego bohatera. Swego czasu wczytywaam si bardzo intensywnie w Roberta Walsera i do tej pory we mnie to siedzi. Cay czas mam ochot tropi jego sekrety, to, co tkwi pod powierzchown lektur. Teraz, we troje z ukaszem Musiaem i Arkadiuszem ychliskim przygotowujemy wybr mikrogramw Walsera.
a Musil?

Ta lista bardzo si skrcia po 1989 roku. Przedtem mielimy na karku cenzur, ktra z gry wycinaa pewn cz niemieckiego pimiennictwa, gwnie humanistyk, filozofi, eseistyk. Due luki byy te w przekadach poezji. To si zmienio. Na przykad ostatnio ukaza si wietny tom Brechta, gdzie mamy nie tylko przekady, ale te bardzo ciekawe komentarze tumaczy Jacka Burasa, Jakuba Ekiera, Andrzeja Kopackiego i Piotra Sommera.
a co ty sama chciaaby przeoy?

Nie za bardzo. Czowieka bez waciwoci czytaam swego czasu z namitn pasj, ale nigdy potem do tego nie wrciam.
Dlaczego?

Od dawna marz, eby przetumaczyc pewn ksik wyros z klimatw nieodlegych od Musila. Namawiaam wielu wydawcw, ale odstrasza ich rozmiar ponad 700 stron. Autorem jest Paul Kornfeld, ksika nazywa si Blanche, czyli pracownia w ogrodzie. Bardzo bym chciaa, ebymy prowadzc odwieczne rozwaania o kocu powieci realistycznej czy kocu fabuy, mieli w naszym kanonie take t powie. Wydaje mi si te, e cigle warto wraca do Nietzschego, nie tylko dlatego e ma co interesujcego do powiedzenia, ale ze wzgldu na fantastyczny styl, autorsk suwerenno w posugiwaniu si jzykiem.
Wiem, e pracujesz nad przekadem dziennikw Maksa Frischa. Kiedy si uka?

Nie umiem odpowiedzie na to pytanie... Chyba zwykle mamy wicej do powiedzenia o tym, co kochamy, ni o tym, co nie budzi ywszych emocji... Ale nie zarzekam si, moe kiedy wrc.
Pamitam, jak powiedziaa kiedy, e polskie tumaczenie Czowieka... naleaoby zrobi na nowo.

Spodziewam si, e w przyszym roku, w wydawnictwie W.A.B. To trzy czci, dziennik z lat 1946-49, z lat 1966-71 i z 1982 roku, ja tumacz tylko jeden z tych tomw, ostatni.
Sdzisz, e dziki dziennikom wrci u nas zainteresowanie Frischem?

To nie jest moje odkrycie, tak si powszechnie uwaa, krytycznie o polskim przekadzie i o zaoeniach edytorskich wypowiada si na delit. przykad Egon Naganowski, wybitny znawca Musila. A czy potrzebny

Mam nadziej. Jestem zakochana w jego sposobie pisania, lakonicznoci, upodobaniu do narracyjnych przeskokw, elipsy. Dla mnie ten sposb pisania ma niebywa si atrakcji. delit.

Magorzata ukasiewicz Dziwna rzecz pisanie, Biblioteka Wizi, Warszawa 2012

delit.

DWa WioSenne tygoDnie

Paul Celan i Ryszard Krynicki, czyli antologia osobista

Marcin Baran Poeta i redaktor. Ostatnio wyda tom Niemal cakowita utrata pynnoci (EMG)

Paul Celan Psalm i inne wiersze, wybr i przekad Ryszard Krynicki (Fuga mierci w przekadzie Stanisawa Jerzego Leca), Wydawnictwo a5, Krakw 2012

W Czasie serca (Wydawnictwo a5), przeoonym przez Magorzat ukasiewicz tomie listw Ingeborg Bachmann i Paula Celana, znajduje si take list ony Celana, Gisle Celan-Lestrange do Ingeborg Bachmann, datowany w Paryu na 10 maja 1970 roku. Czytamy tam: W czwartek 16 kwietnia mj syn Eric, ktry by jak zwykle na obiedzie z Paulem, zorientowa si, e znowu bardzo z nim le. Sama dzwoniam do niego nastpnego dnia i a do niedzieli 9 kwietnia, przyjaciele, ktrzy prbowali si z nim skontaktowa albo si z nim widzieli, potwierdzali mi tylko, e znowu przechodzi kryzys. W nocy z niedzieli na poniedziaek, 19/20 kwietnia, opuci mieszkanie, aby ju nigdy nie wrci. Przez dwa tygodnie szukaam go wszdzie, nie miaam nadziei, nie miaam nadziei, e odnajd go ywego. Policja znalaza go pierwszego maja, a wic prawie w dwa tygodnie po tym strasznym kroku. Ja dowiedziaam si dopiero 4 maja Paul rzuci si do Sekwany. Wybra mier najbardziej anonimow i najbardziej samotn. Nie odstpuje mnie obraz tej dwutygodniowej ostatecznej samotnoci i najpeniejszego odosobnienia ciaa Paula Celana, ciaa koyszcego si w wodach Sekwany. Nad Pary nadciga musiaa wiosna, soki gstniay w gaziach drzew, nabrzmieway pki, po ulicach kryy minispdniczki. A w ciemnej otchani wd koysa si trup samobjcy, czerniowieckiego yda-poety, ktry ju za ycia nosi w sobie trudny do udwignicia adunek wspomnie, lkw, rozpaczy. Okrutne dwa tygodnie, kiedy Celan jeszcze by cho troch ywy w sercach bliskich ludzi i okrutne dwa tygodnie, kiedy wci nie wyprawiono jego doczesnych szcztkw w ostatni podr. Z perspektywy tych dwch tygodni jake jednoksztatne zdaj si mier i ycie Paula Antschela, czowieka, ktry podczas II wojny wiatowej straci oboje rodzicw i ktremu przyszo tworzy w jzyku, ktrym porozumiewali si oprawcy jego rodziny i narodu. Poety, ktry pozostawi po sobie wiersze ciemne, zamknite i tajemnicze. W roku 1999 Wydawnictwo Literackie opublikowao tom Utworw zebranych Paula Celana w opracowaniu Ryszarda Krynickiego i przekadach szesnastu tumaczy. Ksika zawie-

raa 120 wierszy. W tamtym tomie sprzed 13 lat Ryszard Krynicki w tekcie zatytuowanym Zamiast posowia przyzna, e uoy i przygotowa do druku osobist antologi wierszy Celana, na ktrej wydanie przyjdzie jeszcze, mam nadziej czas. Zdaje si, e w czas nadszed, bowiem Wydawnictwo a5 zapowiada na padzienikowe Targi Ksiki w Krakowie premier Psalmu i innych wierszy Paula Celana w wyborze i przekadzie Ryszarda Krynickiego. W ksice znajdzie si tylko jeden wyjtek wiersz Fuga mierci ukae si w przekadzie Stanisawa Jerzego Leca. Tom zawiera 160 wierszy, z ktrych 84 nie byo w Celanowskim wyborze WL-u. W nieco zmienionej postaci przeczytamy przekady publikowane ju wczeniej. Na przykad bardzo mi bliski wiersz pt. Zezomowane tabu (Die abgewrackten Tabus) z tomu Wkna soc (1968) zmieniy si teraz w Tabu, powyrzucane na zom. Bardzo to wcigajce zajcie dla czytelnika poda za kolejnymi wersjami tumacze wierszy wybitnego poety. Ksika jak to zwykle bywa z ksikami Wydawnictwa a5 ma doskona okadk, oszczdn i wyrazist zarazem. Autork portretu Paula Celana jest Renate von Mangoldt. Fotografia zrobiona zostaa w roku 1967, kiedy poeta przebywa w klinice z powodu kryzysu psychicznego. Pami o tym fakcie kae w sposb szczeglny patrze na to zdjcie, ale i bez tego przykuwa ono nasz uwag. Oczy Celena skierowane s ku grze, a jego twarz jest omale jedynym jasnym elementem obrazu. Omale, bo gowa poety spoczywa na dwch rogach konierzyka biaej koszuli, konierzyka przypominajcego nieco wykadany konierzyk Juliusza Sowackiego. Ale konierzyk Celana wyglda jak biae ptasie skrzydeka, ktre nios t zagadkow gow przez mroczne przestrzenie. Na ustach autora Fugi mierci goci cie mocno sceptycznego, ale jednak wierumiechu. Czy to wygicie warg bierze si std, e Celan, wiedzc to, co (strasznego) wie, patrzy na wiat z nieuniknionym dystansem, czy z niejakiej bezsilnoci wobec tych potg, ktre wziy Celana w swoje posiadanie nie wiem i zapewne nikomu nie bdzie ju dane si dowiedzie. Ale wiersze mwi, zatem trzeba si wsuchiwa w ich gos. delit.

Fot. renate von Mangoldt, adrian Fichmann, materiay prasowe, archiwum autorki

delit.

PijaK, Ktry PrzeKl hitlera

Wielki powrt Hansa Fallady
Oto prowadz z piwnicy swojego domu () coraz gbiej schodzcy w d korytarz zabezpieczony przez dziewi sekretnych drzwi niedostrzegalnych nawet dla najbardziej wprawnego oka (). Nie jest to jednak jakie brzydkie mroczne przejcie, lecz w d wiod pikne kamienne schody, ciany s zdobione gwiazdkami, pod sklepionym sufitem wiec elektryczne lampy. Na dole wchodzi si do piknego przedsionka, a z niego prosto do ogromnego pokoju mieszkalnego, a zarazem pracowni, dwadziecia metrw pod ziemi. Tak w 1944 roku Hans Fallada pisa o wymarzonym schronieniu przed nazistowskim terrorem i spadajcymi na Berlin bombami. Oczywicie, adnej kryjwki nigdy nie byo. Jej namiastk mogy stanowi najwyej gorczkowe fantazje pogronego w szalestwie i alkoholowo-narkotykowym naogu pisarza. Sw wielk spowied, ostateczne rozliczenie z nazizmem, Fallada spisywa w zakadzie psychiatrycznym w Strelitz. Pisa w popochu, bez wytchnienia, ledwo czytelnym maczkiem, nie majc zudze, e te zapiski mog kosztowa go ycie. Co 10 minut do mojej celi przychodzi stranik, patrzy ciekawsko na moje bazgroy i pyta, co pisz. Odpowiadam>>bajkdladzieci<< i pisz dalej. Odsuwam kad myl o tym, co by si ze mn stao, gdyby kto przeczyta te linijki czytamy w dziennikach wiziennych W moim obcym kraju, powstaych kilka miesicy przed kocem wojny. Rzeczywicie, s tam historie, ktre mogyby zda si bajk. Oto mamy stycze 1933 roku. Wzity pisarz Hans Fallada (jego prawdziwe nazwisko to Rudolf Ditzen) w najlepsze spdza czas w berliskiej winiarni w towarzystwie swojego wydawcy Ernsta Rowohlta. Panowie bawi si szampasko, a gdy rozochocony Rowohlt zabiera si do wykonania numeru popisowego, polegajcego na publicznym schrupaniu szklanego kieliszka, w knajpie roznosi si wie o tym, e komunici podpalili Reichstag. Podchmieleni mczyni pdz na miejsce zdarzenia, cho ani im w gowie gaszenie poaru. Gotowi raczej dola oliwy do ognia. Wkrtce w Niemczech nie bdzie ju miejsca ani na brawur, ani bazenad. O wasnych pogldach strach bdzie mwi w obecnoci najbliszych przyjaci, najniewinniejszy art moe okaza si brzemienny w skutki. Sam Fallada siebie i swoich rodakw jest skonny postrzega w roli ofiar. Wolabym narazi siebie, on i dzieci na wszelkie niebezpieczestwa, ni opuci ojczyzn, bo jestem Niemcem, jeszcze dzi mwi to z dum i smutkiem, kocham Niemcy, mog y i pracowa tylko w Niemczech, nigdzie indziej pisze, tumaczc swj opr wobec emigracji. W obronie wasnego narodu gotw jest nawet twierdzi, e drog do nazizmu w Europie utorowali Anglicy i Francuzi. Z biegiem czasu coraz trudniej bdzie mu jednak widzie wiat czarno-biao. Owszem, jako jeden z niepokornych Fallada znajdzie si na celowniku wadzy, ale wci bdzie si miota midzy nienawici do hitleryzmu a potrzeb utrzymania si na powierzchni. Na jakie ustpstwa warto pj, chcc pozosta pisarzem? Jak danin warto paci cenzurze? A teraz troch inna historia. Erwin Sommer, niegdy szanowany i dobrze prosperujcy przedsibiorca, stoczywszy si w alkoholowe dno i wdawszy si w kilka pijackich awantur, lduje w zakadzie leczniczo-opiekuczym. Pierwsza noc za szpitalnymi kratami okazuje si piekem. Kady kwadrans zdaje si wiecznoci, ze wszystkich ktw dobiegaj jki, w sali cuchnie niemiosiernie, a morzonym godem pacjentom wolno wyprnia si do jednego wiadra. Sommer to bohater Pijaka, jednej z najgoniejszych powieci Hansa Fallady. C jednak jego losy mog mie wsplnego z narratorem i bohaterem W moim obcym kraju? Ot Pijak i dzienniki powstay w tym samym czasie, obie za ksiki nieoczekiwanie okazuj si awersem i rewersem tej samej opowieci. Przeladowany przez system wrg narodowego socjalizmu to tylko jedna z twarzy Hansa Fallady. Druga zdaje si lustrzanym odbiciem oblicza Erwina Sommera. Autor Kady umiera w samotnoci (ktrego penym polskim przekadem cieszymy si od niedawna) nie zosta ubezwasnowolniony z przyczyn politycznych. To raczej niemono ucieczki przed polityk miaa ostatecznie wpdzi pisarza w alkoholizm i szalestwo. Jak przyzna w dziennikach, Niemcy lat 30. i 40. stay si si mierteln puapk. Marzenia o stworzeniu prywatnej, wiejskiej idylli z dala od wojennej zawieruchy, okazay si dziecinn mrzonk, a na emigracj dawno byo ju za pno. Zostay tylko alkohol i morfina. Jesieni 1944 roku Hans Fallada zosta zamknity w szpitalu psychiatrycznym po tym, jak po pijanemu wypali do wasnej ony z pistoletu. Oskarono go o usiowanie zabjstwa z paragrafu 51. i uznano za niepoczytalnego. Dwie ksiki niemieckiego pisarza naley czyta jak elementy tej samej ukadanki. W Pijaku Fallada nie wspomina sowem o nazizmie, w dziennikach zaledwie midzy wierszami przyznaje si do naogu. Pijak to poraajce studium uzalenienia, dzienniki okazuj si zapisem ideologicznej szamotaniny. Obie rzeczy s literacko doskonae. Swoj drog, i tu, i tu w pisarstwie niemieckiego autora objawia si zaskakujco sowiaski rys. We wspomnieniach gdzieniegdzie pobrzmiewa Szwejkowska kpina z majestatu wadzy, kiedy indziej Buhakowowska ironia pisarza, obserwujcego wiat z okien zakadu dla obkanych. Wielkim patronem Niemca jest Dostojewski. Nie bez powodu w tle jego ksiek wci pojawiaj si Zapiski z domu umarych. Ta proza to sprawozdanie z upadku na samo dno bez pociechy i odkupienia. delit.

Malwina Wapiska Krytyczka literacka

hans Fallada Pijak, prze. Bogdan Baran, Czytelnik, Warszawa 2012

hans Fallada Kady umiera w samotnoci, prze. Daria KuczyskaSzymala, Sonia Draga, Katowice 2011

hans Fallada W moim obcym kraju. Dziennik wizienny 1944, prze. Bogdan Baran, Czytelnik, Warszawa 2011

delit.

delit.

MoSKieWSKie PaSae
Waltera Benjamina dole i niedole w (k)raju bolszewikw

Marcin Sendecki Poeta, krytyk literacki. Ostatnio wyda tom Farsz i (wsplnie z Andrzejem Sosnowskim i Bohdanem Zadur) przekad Trzech poematw Jamesa Schuylera (Biuro Literackie)

Asja Lacis i Walter Benjamin O tym, e Walter Benjamin by wci jest niebyway, od dawna wiadomo i kto yw pochyla si nad jego Pasaami, prbujc przenikn ich zamys, smakuje Ulic jednokierunkow bd usiuje zgbi jego gbinowe studia nad jzykiem, posikujc si nie mniej gbinowymi do nich komentarzami kwiatu wiatowej humanistyki i tak dalej. Ale Dziennik moskiewski jest niebyway wyjtkowo, jako najbardziej osobisty, w peni i bezlitonie otwarty dokument, jakim dysponujemy w odniesieniu do wanego etapu jego [Benjamina] ycia, twierdzi Gerschom Scholem w przedmowie do wydanego dopiero w 1980 roku diariusza. Autor Pasay spdzi w stolicy Kraju Rad dwa miesice na przeomie 1926 i 1927 roku. Pojecha tam za poznan we Woszech otewsk komunistk Asj Lacis, w ktrej by, jak si okae, raczej beznadziejnie, zakochany, a take by zorientowa si co do perspektyw kariery w ZSRR (jakkolwiek dziwacznie by to brzmiao) i nawet rozway wstpienie do partii. Zwaywszy na, by tak rzec, cele podry, wyprawa okazuje si nieomal katastrof. Z Asj, przebywajc w sanatorium dla nerwowo chorych, widuje si czsto, lecz zwykle krtko; wicej czasu spdza z jej aktualnym partnerem yciowym Bernhardem Reichem, niemieckim reyserem, ktry na stae przenis si do stolicy wiatowego proletariatu. Ba, Reich jest gwnym przewodnikiem Benjamina, ktry nie zna rosyjskiego, wprowadza go w lokalne stosunki i stale z nim pomieszkuje w jednym pokoju. Sowem, niezy pasztet. Spotkania z Asj zwykle obracaj si w udrk, z rzadka znaczon niewielkim sukcesem. Najpierw poprosiem Asj o pocaunek i spotkaem si jak zwykle z odmow. Potem za nagle, jak po przekrceniu wycznika elektrycznego, gdy chciaem rozmawia lub jej czyta, zacza da raz za razem, bym j caowa to fragment opisu najbardziej bodaj udanego spotkania. Co do kariery, te idzie jak po grudzie. Troch spotka, gwnie rozczarowujcych; wywiad do gazety i upokarzajce odrzucenie artykuu o Goethem przez redakcj encyklopedii. Dostajemy za to wietne, cho dziwne ale to w kocu Benjamin - opisy Moskwy i jej mieszkacw w tym dziwnym czasie, na jaki przypad pobyt Benjamina: czasie NEP-u, powoli tumionej, lecz jeszcze istniejcej wewntrzpartyjnej opozycji, pozornej stabilizacji rewolucyjnego pastwa. Wikszo moskiewskich znajomych pisarza i postaci, o ktrych wspomina si w rozmowach, za par lat pjdzie za kraty, do agru lub pod cian, czego nie potrafi sobie wyobrazi, zarzucajc raczej pastwu (czasem Benjamin te nie jest od tego) wygaszanie rewolucyjnego zapau. Pastwo za czy partia nie maj jeszcze jednej twarzy do powiedzie, e w zapisach ani razu nie pojawia si nazwisko Stalina! Benjamin wczy si po Moskwie, narzeka, jada, oglda, kupuje (cho groszem nie mierdzi) ze specjalnym zapaem kupuje zabawki i kiedy moe prowadzi powane konwersacje lub czyta Asji i Reichowi swoje teksty (ot, na przykad, kiedy nie byo ju czasu, by pjdo kina, jak zaplanowalimy uprzednio, nastpuje krtka, do niekonkluzywna rozmowa o zwokach w teatrze przedszekspirowskim). No i Benjamin jednak wci nieco dziwi si nowemu wiatu, cho generalnie uwaa e komunizm jest OK. Nie przeszkadza mu to jednak z pewn zgroz rejestrowa nowe pojcia takie jak byli ludzie (bywszyje ludi), czyli przedstawiciele klas zwycionych, ktrzy nie przystosowali si do nowego ustroju (to pojcie to skdind jeden z jzykowych triumfw socjalistycznego humanizmu). Albo z niedowierzaniem opowiada o powanym problemie budzenia w hotelu: Czowiek ten na pytanie, czy mog nas zbudzi: Jeli o tym pomylimy, to bdziemy budzi. Jeli za nie pomylimy, to nie obudzimy. Waciwie to na og pamitamy i wtedy wanie budzimy. Ale na pewno czasem zapominamy, kiedy nie pomylimy. Wtedy nie budzimy. Nie mamy przecie obowizku,

Fot. Materiay prasowe, Marek Szczepaski

Walter Benjamin Dziennik moskiewski, prze. Bogdan Baran, Aletheia, Warszawa 2012

delit.

Krtka, do niekonkluzywna rozmowa o zwokach w teatrze przedszekspirowskim

Handlarka na placu Strastnoj ale jeli przypomnimy sobie na czas, to jednak budzimy. Na ktr chce pan budzenie? Na sidm. No to zapiszemy. Niech pan patrzy, tu kad notatk, pewnie j znajdzie. Oczywicie jeli jej nie znajdzie, to nie obudzi. Ale zwykle jednak budzimy. W kocu, rzecz jasna, nas nie obudzono, tumaczc si potem: Panowie przecie nie spali, to co tu byo budzi?. W efekcie i dla nas, czytelnikw, niemal kade zdanie tych sowieckich przechadzek moe by zadziwiajc niespodziank, napawajc jednak nie tyle ekscytacj, co melancholi i wspczuciem, mimo wszystko, dla Benjamina brncego przez moskiewskie niegi. A wreszcie nastpuje rozstanie z Moskw i Asj. Dugo jeszcze staa i machaa do mnie na poegnanie. Ja odpowiadaem z sa. Zrazu wydawao mi si, e odchodzc, odwraca si, potem ju jej nie widziaem. Z du waliz na kolanach jechaem we zach przez zmierzchajce ulice na dworzec. Dobrze, e cho dziennik zosta z tej podry. delit.

Moskiewski bulwar

nie tylKo na PCe (WyBr jeSiennyCh SPotKa z literatur)

WarSzaWa, KraKW 1-2.10.2012 Liczne imprezy uwietniajce Miedzynarodowy Dzie Tumacza przypadajcy 30 wrzenia. Wiele informacji na www.goethe.de/polska WroCaW, 2-7.10.2012 Avant Art Festival to wydarzenie powicone nie tylko suchaniu. Obejrzymy wic, na przykad, filmy o niemieckim punk rocku i narodzinach techno. Nie zabraknie take zaskakujcych eksperymentw. Szczeglnie polecamy czytanie w ciemnociach fragmentw Nizini Serctka Herty Mller. Bdzie te, oczywicie, mnstwo niemieckiej muzyki. www.avantart.pl WarSzaWa, 2-31.10.2012 KraKW, 13-30.11.2012 KatoWiCe, oD 10.12.2012 Wystawa Literatura z dreszczykiem - niemieckojzyczna powie kryminalna, czyli ksiki i portrety szesnastu najlepszych wspczesnych pisarzy tego gatunku. www.goethe.de/polska/krimi WarSzaWa, 15.10.2012 Promocja Antologii nowych sztuk austriackich autorw (ADiT) w Teatrze Studio www.austria.org.pl KraKW, 24.10.2012 W Paacu pod Baranami w ramach Festiwalu Conrada spotkanie z Martinem Pollackiem pod tytuem Od Galicji do Ameryki www.conradfestival.pl WarSzaWa, 10.11.2012 Premiera Natana Mdrca Gottholda Ephraima Lessinga w przekadzie Jacka St. Burasa i reyserii Natalii Korczakowskiej na scenie przy Wierzbowej Teatru Narodowego. WarSzaWa, 17.11.2012 Czytamy gdzie indziej, czyli czytanie niemieckojzycznej literatury sprzed lat w zabytkowych wntrzach Muzeum Ziemi to prezent dla tych, ktrzy uwielbiaj czyta alternatywne rzeczy w alternatywnych miejscach. www.mz-pan.pl

delit.

delit.

auStriaK, Fin i inni nieMCy

Specyfika niemieckojzycznego kryminau to jego Rnorodno

robert ostaszewski Krytyk literacki, autor kryminaw, ostatnio wsplnie z Violett Sajkiewicz opublikowa powie Sierpniowe kumaki (W.A.B.)

Charlotte link Obserwator, prze. Anna Makowiecka-Siudut, Sonia Draga, Katowice 2012

Michael Kobr, Volker Klpfel Operacja Seegrund, prze. Agnieszka Hofmann, Akcent, Warszawa 2012

Michael Kobr i Volker Klpfel Kryminay, jak kada odmiana powieci gatunkowej, w duym stopniu oparte s na schematach, sprawdzonych i powielanych w nieskoczono patentach, ktre okrelaj rozpoznawalne cechy prozy kryminalnej w poszczeglnych krajach. Wiadomo dla przykadu e autorzy amerykascy lubuj si w postaciach samotnych twardzieli i akcji szybkiej jak seria z broni maszynowej, a Skandynawowie wol rozlewne, mroczne opowieci o zaciciu spoeczno-politycznym. Natomiast specyfik kryminau niemieckiego (czy szerzej niemieckojzycznego) jest paradoksalnie brak specyfiki. Pisarze z tego krgu jzykowego tworz kryminalne historie od Sasa do Lasa, radonie ami wszelkie schematy i reguy, zarwno w powieciach nawizujcych do kryminalnej klasyki, jak i w rozmaitych podgatunkach. Wanie w tej rnorodnoci tkwi sia prozy kryminalnej naszych zachodnich ssiadw. NIEMIEC ZA GRANIC Niemieccy autorzy kryminaw chtnie umieszczaj akcj swoich ksiek poza granicami rodzimego kraju, nasycajc je nie tylko kolorytem lokalnym, ale rwnie specyficznymi cechami danych literatur. Jan Costin Wagner w popularnym cyklu kryminalnym (Ksiyc z lodu, Milczenie, Zima lww) opisuje perypetie policjanta-dziwaka Kimmo Joenty z fiskiego Turku. Co ciekawe, trafno opisu tamtejszych realiw docenili sami Finowie. Przy czym wybr takiego a nie innego miejsca akcji nie wynika w przypadku Wagnera z czysto koniunkturalnej kalkulacji i chci popynicia na fali popularnoci skandynawskiej prozy kryminalnej. Autor ma on pochodzc z Finlandii i przez kilka lat mieszka w tym pnocnym kraju. Bernhard Jaumann postawi

Fot. Materiay prasowe, archiwum autora

Friedrich ani mier nie ulega przedawnieniu, prze. Elbieta Kalinowska, Czarne, Woowiec 2011

delit.

na zdecydowanie przyjemniejsze okolicznoci przyrody i w tzw. serii toskaskiej (mije w Montesecco, Latawce nad Montesecco, Oczy Meduzy) opisuje zamknit spoeczno maej, biednej wioski z Poudnia Woch, ktrej mieszkacy zdecydowanie wol wszelkie problemy rozwizywa na wasn rk, kierujc si raczej tradycyjnym systemem wartoci nili kodeksem karnym. Za Charlotte Link, autorka bestsellerowych powieci, w ktrych intrygi czsto budowane s wok mrocznych tajemnic rodzinnych (Grzech aniow, Przerwane milczenie, Echo winy, Dom sistr), zdecydowanie postawia na angielskie klimaty i krajobrazy, umiejscawiajc akcj w rozmaitych regionach Wielkiej Brytanii. Najnowsza jej ksika w polskim przekadzie, Obserwator, dzieje si w Londynie. NIEMIEC REGIONALNy Z drugiej jednak strony w Niemczech niezwyk popularnoci ciesz si kryminay regionalne, w ktrych zbrodnie popeniane s zarwno w scenerii duych miast, jak i prowincjonalnych miasteczek oraz wsi z rozmaitych landw. Przykadem jest choby poczytny cykl kryminaw duetu pisarskiego Michael Kobr i Volker Klpfel (Szczodre Gody, Operacja Seegrund) z mocno niedzisiejszym komisarzem Kluftingerem, ktrych akcja rozgrywa si w niezbyt duym miecie Kempten w regionie Allgu. Dziki tym powieciom kryminalnym Kempten stao si tak popularne, e organizowane s wycieczki ladami gwnego bohatera, podobnie jak to si dzieje w przypadku rozpropagowanych w Skandynawii turystycznych turw pozwalajcych zwiedza miejsca znane z kart powieci Camilli Lckberg, Stiega Larssona czy Henninga Mankella. Niemieccy autorzy kryminaw rwnie ciekawie opisuj take wielkomiejskie metropolie, czego przykadem s chociaby powieci Jana Seghersa (na przykad Panna moda w niegu, Partytura mierci) z serii o komisarzu Robercie Marthalerze osadzone w realiach Frankfurtu nad Menem, czy te Friedricha Ani, ktrego policyjni bohaterowie dziaaj w Monachium (na przykad mier nie ulega przedawnieniu).

NIEMIEC ANTyBOHATERSKI Mimo ogromnej rnorodnoci niemieckojzycznej prozy kryminalnej jedno zdaje si w niej stae zainteresowanie rozmaitymi policjantami-dziwakami czy nawet odklejonymi od rzeczywistoci wykolejecami. W kryminaach z tego krgu jzykowego znale mona prawdziw galeri ludzkich osobliwoci. Jedna z gwiazd niemieckojzycznej prozy, Austriak Wolff Hass, ktrego spotkania autorskie zamieniaj si w prawdziwe show, przycigajce ju nie setki, ale tysice widzw, wykreowa posta detektywa Simona Brennera, powolnego gaduy, ktry wikszo spraw rozwizuje przez przypadek (choby Jak zwierzta, Wieczne ycie, Porwanie). Wspomniany ju komisarz Kluftinger wielbiciel bawarskich kluskw z serem niechtnie podejmuje si prowadzenia ledztw, nie znosi widoku zwok, a z komputera korzysta jedynie w stanie wyszej koniecznoci. Nadkomisarz Polonius Fischer, wykreowany przez Friedricha Ani, jest byym benedyktynem, ktry po kryzysie wiary podj sub w policji, aspoecznym, cho przy tym empatycznym typem, ktry prowadzi przesuchania podejrzanych z icie inkwizytorsk zajadoci. A komisarz policji kryminalnej we Freiburgu Louise Boni z serii powieciowej Olivera Bottiniego (Morderstwo w znaku zen) zmaga si z powanym problemem alkoholowym. Takich to mao heroicznych bohaterw wymylaj niemieckojzyczni spece od kryminaw. Trudno jest w krtkich onierskich sowach przedstawi ca ofert bujnie rozwijajcej si ostatnimi czasy niemieckojzycznej prozy kryminalnej. Wybraem jedynie wybrane zjawiska i nurty z jej obszaru. A przecie mgbym jeszcze dugo pisa o opowiadaniach Ferdinanda von Schiracha (Przestpstwo, Wina), ktry w oszczdnej jzykowo prozie czy opisy zbrodni po niemiecku z rozwaaniami na temat motywacji skaniajcych ludzi do amania prawa i meandrw ludzkich losw, czy o specyficznym podgatunku jakim jest krymina winiarski. delit. Ale to ju nastpnym razem.

Ferdinand von Schirach Wina, prze. Anna Kierejewska, W.A.B., Warszawa 2012

jan Costin Wagner Zima lww, prze. Beata Motyl, Akcent, Warszawa 2012

Komisarz Klutfinger wielbi bawarskie kluski, nie znosi widoku zwok i niechtnie korzysta z komputera

trzy PoloWania
Duet austriackich pisarzy na tropach prawdy. We dwjk atwiej j znale ni samemu, zwaszcza jeli szuka jej si w Polsce, gdzie akurat prawd kady ma swoj. Pollack i Ransmayr podaj wic ladami karpackich wilkw, a przy okazji badaj pogranicze, histori przesiedle, przemoc i nienawi, szalestwo i kamstwo. W trzech krtkich reportaach autorom prawie udaje si doj do sedna. Prawie odkrywaj prawd o Ottonie Schimku, skazanym przez niemiecki sd onierzu Wehrmachtu, ktry do katolickich braci z Polski w czasie wojny strzela nie chcia. A moe by po prostu tchrzem? Porusza te ostatnia opowie wyrzuconego w roku 1968 z Polski ogarnitej antysemick kampani yda Szymona Lublinera, ktremu marzya si Australia, a trafi do Austrii. Pasjonujca, cho czstokro przygnbiajca lektura. Bartosz Sadulski

Wiat Bez SzanS

T nieukoczon powie Stefan Zweig (1881 1942) nazwa kiedy nonszalancko histori panienki z poczty. Pozornie prosta historyjka okazuje si jednak wieloznaczna. 28-letnia Christine jest urzdniczk prowincjonalnego urzdu pocztowego w midzywojennej Austrii. ycie nigdy jej nie rozpieszczao. Wszystko staje na gowie, gdy do Christine nieoczekiwanie odzywa si bogata ciotka, proponujc wsplne wakacje. Wyjazd do szwajcarskiego kurortu zdaje si spenieniem fantastycznego snu. Jak za dotkniciem czarodziejskiej rdki uboga prowincjuszka na par tygodni staje si dziewczyn z wyszych sfer, kosztujc uciech i rozrywek dostpnych jedynie bogaczom. Kiedy skoczy si bajka i jak cen przyjdzie za ni zapaci? Austriacki pisarz snuje gorzk opowie o pokoleniu, ktre wiat pozbawi yciowych szans. Malwina Wapiska

Christoph ransmayr, Martin Pollack Pogromca wilkw, prze. Karolina Niedenthal, Czarne, Woowiec 2012 Stefan zweig Dziewczyna z poczty, prze. Karolina Niedenthal, W.A.B., Warszawa 2012

delit.

delit.

ojCieC zaoyCiel
O wielu twarzach Bertolta Brechta z Andrzejem Kopackim rozmawia Marcin Sendecki
prosiem kolegw, by wybrali swoje ulubione, czy te najwaniejsze ich zdaniem wiersze Brechta i w efekcie w tomie powtarzaj si tylko trzy utwory.
rozumiem, e nie umawialicie si wczeniej, co bdziecie mniej wicej tumaczy, eby unikn powtrek?

Nie, nie umawialimy si. Brecht Jacka Burasa, to jest Brecht teatralny, songi. Brecht Piotra Sommera to utwory gwnie emigracyjne, z lat 40. Jakub Ekier tumaczy Brechta troch wczeniejszego, a ja najwczeniejszego. W wikszoci, bo oczywicie mamy swoje ulubione rzeczy rwnie w innych okresach jego twrczoci. Brecht to jest rzeczywicie kawa historii literatury Brecht teatralny, poetycki, wczesny, pny, weimarski, emigracyjny.
Czy jest co w naturze dziea Brechta, co szczeglnie skaniaoby do takiego wanie wieloosobowego podejcia?

Pomys na t ksik ma swoj prehistori w postaci wsppracy nas wszystkich przy Brechtowskim numerze Literatury na wiecie (5-6/2006). W zasadzie nie miaem ochoty na reprezentatywn antologi, ktr naleaoby zatytuowa Bertolt Brecht. Wiersze zebrane czy co w tym rodzaju. Wcale nie jest dla mnie oczywiste, e taka ksika jest konieczna, bo Brecht ma bardzo duo przekadw, tumaczy si go na polski od lat 20., rwnie liryk.
ale nie istnieje przecie taki wanie reprezentatywny wybr?

Skd niekoniecznie oczywisty pomys, by wyda wybr wierszy Brechta zoony z czterech wyborw czterech tumaczy, z ktrych kady swoj grup przeoonych wierszy opatruje szkicem o swoim Brechcie?

Ten cay Brecht, pomys i opracowanie Andrzej Kopacki, wybr wierszy i komentarze Jacek St. Buras, Jakub Ekier, Andrzej Kopacki, Piotr Sommer, Biuro Literackie, Wrocaw 2012

S rne wybory wierszy Brechta, jest Postyla domowa i Elegie bukowskie. Natomiast ja kierowaem si myl, bymy sprbowali da wyraz naszemu wyobraeniu o przekadach wierszy w ogle. I ten pomys sprowadza si mniej wicej do tego, e nowy Brecht po polsku, pokazywany naszymi pirami przekadowymi, jest ksik przede wszystkim nasz, a nie Brechta. Dajemy temu wyraz na okadce. Ksika ma tytu, w ktrym pojawia si nazwisko Brechta, ale Brecht nie pojawia si jako autor. Chodzio nam o pokazanie, e przekad naprawd jest osobnym gatunkiem, i e status i funkcja autora oryginalnych tekstw stosownie si zmienia. Nie jest to ksika, ktra udaje oryginalnego Brechta, tylko zbir jego przekadw dokonanych przez rnych autorw a obraz Brechta winien si pojawi gdzie na przeciciu naszych czterech spojrze, naszych perspektyw lekturowych i interpretacyjnych. To jest wsplne, natomiast wszystko inne poszczeglne rozwizania przekadowe przynale do poszczeglnych tumaczy. Kady z nas patrzy na Brechta inaczej, kady wybiera inne wiersze. Jest charakterystyczne, e po-

Myl, e mona tak potraktowa wikszo autorw. Tutaj pierwszestwo ma wizja przekadu, wyobraenie o przekadzie literackim, a nie uwarunkowania wynikajce z charakteru oryginau. Ale w przypadku Brechta orygina rzeczywicie zachca, by pokusi si o taki eksperyment. To autor bardzo wielowtkowy. Brecht, ktry odegra naprawd znaczc rol w liryce niemieckojzycznej drugiej poowy XX wieku, jest uwaany, obok Benna, za ojca zaoyciela nowego jzyka poetyckiego w niemczynie bardzo si zmienia. Wczesny Brecht jest rymowany, troch zawadiacki, waciwie inscenizuje swoje utwory na pograniczu wypowiedzi lirycznej i teatralnej. Potem mamy Brechta emigracyjnego, ktry znowu ma kilka twarzy lirycznych. Zmierza coraz bardziej do wiersza wolnego, bardziej lakonicznego, epigraficznego. Poza tym jest to przecie pisarz polityczny. Biorc pod uwag styk polityki, czy w ogle problematyki spoeczno-politycznej i literatury, Brecht mia niebywale wiele do powiedzenia rzeczy skdind bardzo kontrowersyjnych jako autor niewtpliwie zainfekowany ideologicznie. Tak wic kadego z nas na inny sposb interesowao, jak to si dzieje, e pisarz o tak wtpliwej reputacji moralno-ideowej (cokolwiek to znaczy) jest jednak autorem wyjtkowo subtelnym, jeli chodzi o form liryczn, zdanie, fraz. Ten fenomen wpywa te na rne sposoby radzenia sobie z Brechtem w przekadzie. W tym sensie wielowtkowa, heterogeniczna natura tych wierszy widzianych jako ogromna masa spadkowa, zachcaa, by pokaza go z rnych stron w jednej ksice.
na czym polegaaby rola Brechta jako ojca zaoyciela nowoczesnej liryki niemieckiej?

Istotny jest kontekst polityczny i historyczny. Brecht zaczyna jako pisarz, ktry wpisywa si w nastrj i poetyk Republiki Weimarskiej. Podobnie jak Benn, pisywa wiersze do pesymistyczne, brutalne, opowiadajce o rozkadzie. Ale Brecht wykreowa te ca galeri postaci, rnych huncwotw jakby z tradycji Villona. Zrazu jego wiersze nie miay charakteru politycznego, jednak pniej wydarzenia historyczne, hitleryzm i komunizm, sprawiy, e Brecht sta si ikon pisarza, ktry boryka si z t rzeczywistoci. Po latach by wic bardzo interesujcy dla pokolenia urodzonego w latach 30., ktre po wojnie prbowao si politycznie

delit.

sprofilowa i upora z balastem historycznym. Dla takich poetw jak Enzensberger Brecht, ktry mwi o uytecznoci politycznej wiersza, o tym, e wiersz ma by narzdziem politycznym, okaza si niezwykle inspirujcy. Drugi powd by taki, e Brecht rozwija nowy w niemczynie jzyk poetycki. Ju Walter Benjamin pisa o sile tych lapidarnych wierszy, jakby wykutych w kamieniu. To byo wane dla poetw rnego autoramentu na przykad Reiner Kunze poeta dysydent z NRD jest bardzo ze szkoy Brechta. Trzeci powd to chyba przemona sia obecnoci Brechta w literaturze. Po prostu trudno go byo przegapi. Nawet poeci kolejnego pokolenia, ktrzy nie maj nic wsplnego z jego fascynacjami ideowymi, i ktrych mierzi to, e Brecht koniecznie chce w swoich wierszach wychowywa ludzko, czytaj Brechta, bo trudno go nie czyta, kiedy ma si osiemnacie lat w roku 1972 czy dwadziecia cztery lata w 1986 i wci si do wraca. To jest bardzo intensywna propozycja literacka w kadym sensie.
Czy wiersze Brechta nastrczaj duych trudnoci przekadowych?

Tak, bardzo rnych, zalenie zreszt od poszczeglnych okresw jego twrczoci. Wiersz wolny, pniejszy, jest trudny dlatego, e trzeba odnale w jzyku przekadu podobn si frazy, ktr ma Brecht w niemczynie. Wiersz wczesny natomiast wymaga sprawnoci technicznej na poziomie rymowania, rytmizowania wiersza, poniewa Brecht potrafi budowa utwory, ktre wydaj si dziecic rymowank, a prawie nie ma tam rymw; gra asonansami, rytmem, amie schematy prozodyczne. eby to odda w przekadzie, trzeba si natrudzi czysto technicznie. Wreszcie s te wiersze krtkie, lakoniczne, czasami bardzo redukcyjne, ktrych sia wyrazu wynika z kunsztownego wykorzystania strukturalnych moliwoci niemczyzny. W polszczynie te moliwoci wygldaj oczywicie inaczej. Trzeba znale sposb, eby day waciwy efekt. Brecht nie jest wic atwy, chocia moe sprawia taki pozr. Niektre z tych wierszy to tylko 4-5 zda, ktre wydawaoby si wystarczy uoy w drugim jzyku. Ale najczciej nie jest to takie proste. Fraza Brechta i pomys na to, jak zamkn kawaek wiata w okienku wiersza, to rzeczy absolutnie uniwersalne. Jego wiersze bywaj wielk poezj. Jako refleksji nad wiatem w najlepszych utworach Brechta stawiabym pewnie obok tej znanej z wierszy Kawafisa. Zdaje mi si, e na jednym seminarium mona rwnorzdnie czyta jego Czekajc na barbarzycw, Do urodzonych ju potem Brechta i Raport z oblonego miasta Herberta jako egzempla powanej poezji politycznej. Starczy?
Starczy.
delit.

Andrzej Kopacki wyda ostatnio tom szkicw o literaturze niemieckojzycznej Muszle w kapeluszu (Biuro Literackie)

Co na fina?

KONKURS!

Droga Czytelniczko! Drogi Czytelniku! Napiszcie, ktra z ksiaek prezentowanych na amach delit.-u zainteresowaa was najbardziej.

trzy najbardziej przekonujce wypowiedzi nagrodzimy wspaniaymi ksikami. Na odpowiedzi czekamy pod adresem: konkurs.delit@wp.pl

rniCa Bez rniCy

Byskotliwy wykad Petera Sloterdijka to niepoprawny politycznie esej o pogardzajcych i pogardzanych masach. Definiujc masy i zarysowujc histori pojcia pogardy, Sloterdijk nakrela relacj midzy dwudziestowiecznym totalitaryzmem a kultur masow, pokazuje wspczesne napicia midzy sztuk wysok a nisk, wskazuje na charakterystyczny dla spoeczestw demokratycznych egalitaryzm, ktrego nieodczn cech jest rnica (koniecznoci masy jest odrnia si tak, by nie robio to rnicy) i odkrywa przed czytelnikiem najwikszy sekret barwnej, ponowoczesnej masy, ktrym jest zrnicowana indyferencja. Zdaniem filozofa, kultura jednoci, z jak mamy wspczenie do czynienia, nie pozwala odkrywa rnic, chce natomiast je wytwarza (taktownie) w polu rzeczywistej nieodrnialnoci. Co nam w ten sposb umyka? Wszystko, co nadzwyczajne czego nie wytworzymy sami z siebie - i czego, przestajc wierzy w talent, rezygnujc z aski, odcinajc si od tego, co nadrzdne, nadludzkie, boskie, nie bdziemy ju w stanie odkry. Karolina Felberg

delit.

Peter Sloterdijk Pogarda mas. Szkic o walkach kulturowych we wspczesnym spoeczestwie, prze. Bogdan Baran, Aletheia, Warszawa 2012

delit.
genera oDMaWia
Enzensberger, wybitny niemiecki poeta, niejednokrotnie prbowa si jako prozaik. Zwykle tak udanie, jak w ksice o zmarym w 1943 roku generale Kurcie baronie von Hammerstain-Equord, wybitnym niemieckim wojskowym, ktry nie poszed, jak wikszo jego kolegw, za Adolfem Hitlerem, nie pozwoli si uwie miraowi tysicletniej Rzeszy i u progu rzdw fhrera odszed na emerytur z najwyszego stanowiska w niemieckiej armii. Enz ensberger fascynujco analizuje t odmow i dzieje generaa i jego rodziny, w ktrej historii znajdziemy i flirt z komunizmem, a do szpiegostwa na rzecz Moskwy, i udzia w spisku na ycie Hitlera. Jakby dla oddania komplikacji opisywanych losw, Enzensberger komplikuje narracj i struktur swej ksiki, ktra nie jest ani powieci, ani regularn biografi. Obok dokumentalnych relacji, daje wic autor wyimaginowane wywiady ze zmarymi wiadkami i uczestnikami wydarze, take gwnym bohaterem opowieci, dezynwoltur domysu przeplatajc mozoln rekonstrukcj zapomnianych i przemilczanych faktw. To jedna z tych ksiek, po lekturze ktrych a raczej w trakcie lektury czytelnik, nawet majcy jakie takie pojcie o historii, co rusz apie si za gow w zdumieniu tym, co wanie odkrywa i wiadom tego, czego wci nie wie i pewnie nigdy si nie dowie. Literatura historyczna i quasihistoryczna wici ostatnio triumfy. Mio, e take za spraw wielkiego niemieckiego poety. Marcin Sendecki

hans Magnus enzensberger Hammerstein, czyli upr, prze. Sawa Lisiecka, wiat Ksiki, Warszawa 2012

PraWDa i rozKaz
Boris Groys wyrasta na filozoficzn gwiazd, ktra wszechobecnoci, interdyscyplinarnoci (bo rzeczony autor bywa take kuratorem wystaw) i skonnoci do budzenia ywych emocji pozazdrocia chyba samemu Slavojovi Zizkowi. W polszczynie znamy go ju, na przykad, z ksiki Stalin jako dzieo sztuki (2010) ktry to tytu zawiera w sobie rodzaj brawury typowej dla niemieckiego myliciela. Wprowadzenie do anty-filozofii zrazu zdaje si bardziej stonowane, ale jest przecie uroczo ekscentrycznym zbiorem szkicw o plejadzie filozofw (anty-filozofw?) i pisarzy, ktrzy ktrych dzieo ma si jako mie do tez postawionych w autorskim Wprowadzeniu. A tam mwi si o ekonomii (by tak rzec) prawdy, ktrej ocaleniem jest zastpienie jej kontemplacji (krytyki) rozkazem dotyczcym przeywania ycia, co ma prawd odtowarowi i odkonsumpcyjni. Intrygujce? Niewtpliwie. Ostatecznie nieprzekonujce? Zapewne. Ale lektura nader wawych tekstw o Heideggerze, Derridzie, Lessingu, Benjaminie, Jngerze i Bachtinie (a to jeszcze nie wszyscy bohaterowie Groysa) nawet jeli nie cakiem przekonuje do konceptu autora, pobudza do mylenia. ms

Boris groys Wprowadzenie do anty-filozofii, prze. Joanna Gilewicz, Oficyna Naukowa, Warszawa 2012

Do Czego Suy WiDeleC?

Wydana na krtko przed II wojn wiatow, zapomniana i po latach stopniowo odkrywana praca Norberta Eliasa pojawia si w Polsce w okrojonej postaci w roku 1980. Teraz klasyczne dzieo niemieckiej socjologii objawia si wreszcie w penej krasie i, co koniecznie trzeba podkreli, uraduje nie tylko specjalistw zajtych teori cywilizacji. Take profan nieuwikany w scholarskie spory o natur cywilizacyjnego postpu moe czyta Eliasa nieomal z wypiekami na twarzy, dziki temu, e przemiany obyczajw ilustruje on pasjonujcymi wypisami z dzie dawnych, mao znanych, a zajmujcych. Czytamy wic o historii stosownego zachowania si przy stole, plucia, wycierania nosa, etykiety sypialnianej. Tak wic, zanim si, Czytelniku/Czytelniczko z Eliasem zapoznasz bliej, dobra rada Erazma z Rotterdamu: Jeeli dzielisz oe z towarzyszem, le spokojnie, nie wier si z boku na bok, eby si samemu nie obnay i nie nka towarzysza przez ciganie ze kodry. W samej rzeczy. Dodajmy, e stosuje si to take do towarzyszek ciganiu kodry mwimy stanowcze nie. ms

norbert elias O procesie cywilizacji, prze. Tadeusz Zabudowski i Kamil Markiewicz, W.A.B., Warszawa 2012

10

delit.

delit.

ukasz Drewniak Krytyk teatralny

FeniKS auStria
Austriaccy dramaturdzy nieodmiennie chc spali swj kraj
Biorc do rki nowy tom z austriackimi dramatami wydany wanie przez ADiT, zastanawiaem si, czy rzeczywicie istniej narodowe specjalizacje literackie? Czy mona opowiada o Austriakach en masse? Przecie wiatow dramaturgi trzeba jako porzdkowa i wiedzie, jak luk tematyczn moe nam zapeni. Austriaccy dramatopisarze maj w odbiorze czytelniczym (a take w polskim teatrze) mocn pozycj. Poza ADiT-em (cztery tomy powicone Taboriemu, Mittererowi, Bauerowi i Turriniemu), Austriakw wydaje krakowska Panga Pank (Schwab, Jonke, Franzobel, Jelinek) i Wydawnictwo Literackie (dramaty Thomasa Bernharda). Twrczo Bernharda bya przez wiele lat fundamentem repertuarowym teatru Krystiana Lupy, z modszych reyserw po teksty Jelinek, Bernharda i Schwaba sigali Augustynowicz, Brzoza, Winiewski, Mikiewicz, Chotkowski. Czciej od ich utworw gra si i wydaje tylko sztuki autorw niemieckich i rosyjskich. Generalizujc od Niemcw bierzemy dramat polityczny, teksty opisujce zagroenie nowoczesnoci. Rosjanie kusz polskiego odbiorc stylem, w ktrym miesza si najczystsza duchowo i najokrutniejsza przemoc, podnosz po raz kolejny osawione przeklte pytania. Co byoby specjalnoci Austriakw? Gadaem kiedy z Peterem Turrinim. Przyjecha do Warszawy na polsk prapremier swojej Pasji. Opowiada ze swad o innych gigantach o Bernhardzie, Jelinek, Schwabie. O wsplnych wrogach, podobiestwach i rnicach w ich i jego myleniu o teatrze. Dziwiem si: Opisujecie wasz kraj jako najgorsze miejsce na ziemi. Naprawd jest tak le?. Turrini warkn w odpowiedzi: Nienawi do Austrii jest naszym obowizkiem jako artystw.. Bernhard w testamencie zakaza drukowania swoich utworw w Austrii, Jelinek nie dopuszcza do premier jej sztuk w ojczynie. Przed laty Schwab i Turrini byli oskarani o wszystko, co najgorsze, protestowano przeciwko inscenizacjom ich tekstw. Spr na linii austriackie spoeczestwo artyci zrodzi si z fundamentalnie innego rozpoznania rzeczywistoci. Powojenny porzdek polityczny i spoeczny, akceptowany przez zadowolone z dobrobytu drobnomieszczastwo, artyci zaklasyfikowali jako faszywy, trujcy mit. W utworach Bernharda i innych austriackich autorw ich kraj z pierwszej ofiary Hitlera zmieni si w zamraark faszyzmu: nikt tu nie rozliczy si z nazistowskiej przeszoci, z pamici wyparto zo. Kolejne wcielenie idei Felix Austria miao tylko przykrywa wizj najbardziej ksenofobicznego i dwulicowego spoeczestwa w Europie. Odkrycie wojennej przeszoci prezydenta Kurta Waldheima, podwjna tosamo prawicowego lidera Jrga Haidera, sprawa Nataschy Kampusch powoli potwierdzay hipotezy artystw. Pod tym ktem dzi czyta si tamte dramaty Bernharda i Turriniego - nie tyle jak ponure proroctwa, co bezwzgldne wiwisekcje narodowej obudy. Polskiego odbiorc zaskakuje chyba najbardziej u Austriakw niespotykana skala zoci na spoeczestwo, pastwo, histori. Zdumiewa nas te sposb, w jaki dokonywali tych rozlicze: nie dorany i publicystyczny, lecz gboki, moralny, estetyczny i lingwistyczny. Siedem nowych sztuk austriackich mona podzieli na dwie grupy. Na teksty autorw modych i starych, prawie debiutantw na polskim rynku i tych, ktrzy maj u nas znaczca pozycj. Wrd starych nie dziwi obecno Wernera Schwaba, nieyjcego od 18 lat skandalisty. Bo nigdy za wiele jego prekursorskich tekstw! Im bardziej nieywy jest Schwab, tym bardziej yje, wierci si, niepokoi i porusza jzyk, jaki stworzy. Schwab odkry, e to nie konwenans spoeczny czyni ludzi winiami, ale jzyk, jaki zostaje w nich wyprodukowany: Jestemy mitologicznie skrzepnitym

Fot. Bogdan Krel, greg noo-Wak (zdjcia ze spektaklu)

Antologia nowych sztuk austriackich autorw, ADiT, Warszawa 2012

12

delit.

bdem!. Faszywy, zmieniajcy sens sw akcent, pomylone pojcia, kalekie frazy, kalki jzykowe tyle tylko mamy do opisu wiata. I nie ocali nas ani sztuka ani kultura. Turrini w swoim Sylwestrze demaskuje staro: w jego sztuce wiek nie uwalnia od popdw i grzechu, lecz od poczucia winy i strachu przed kar. Stary homoseksualista i emerytowana piewaczka za przyzwoleniem opieki spoecznej molestuj seksualnie upoledzonego chopca. Kolejna metafora austriackiego porzdku? Ksiniczk Eisenherz Franzobela mona by w Polsce gra jako duplikat Niemcw Kruczkowskiego, jest w kocu groteskowym, surrealnym ukazaniem austriackiego, antyfaszystowskiego ruchu oporu. Franzobel drwi z zaraonego nazizmem spoeczestwa, ktre tumaczy teraz, e hitlerowcy byli jak szaracza, obsiedli ich i zearli wszystko cznie z etyk i wiar. A potem to samo spoeczestwo dobrych nazistw w jedn noc po wyzwoleniu zrzucio czarne mundury i zaczo wierzy w demokracj. Ciekawe, e mode pokolenie austriackich dramatopisarzy take dry temat kamstwa, tylko, e szuka go ju gdzie indziej i inaczej definiuje. Elisabeth Vera Rathenbck, Catherine Aigner i Silke Hassler pisz w epoce po rozpadzie wartoci, w ktrej dokonaa si erozja spoeczna. Nie ma ju rodziny, jest pustynia, cmentarz emocji. Ludzie s wystraszeni sob nawzajem, nie chc kontaktu, chowaj si za swoje wyobraenia. Uczucia i wizi ju nie umieraj, tylko chc nieudolnie zmartwychwsta. W takim duchu wybrzmiewa monolog nastoletniej bulimiczki (Godne dziecko), std bierze si prba narodzin mioci dwojga singli (Totalnie szczliwi), to dlatego dorose dzieci nie maj szansy zrozumie dziwactw starej matki (Zamknity wiat). Jedyn prb wyjcia poza te intymne krgi staje si w omawianym zbiorze wciekle antysystemowy tekst Roberta Woelfla Sercu prac, doniom mio. Z jednej strony mamy w nim przedsibiorcw, ktrzy planuj otwarcie najwikszej galerii handlowej w miecie, w ktrej mona kupi wszystko i z ktrej nikt nie wyjdzie bez swojej dawki szczcia i mioci ofiarowanych mu przez towary i sprzedawcw z drugiej dwie zdesperowane bezrobotne i dorywczo si prostytuujce kobiety. Sonia i Erika marz o aniele zemsty, ktry skarci posiadaczy i zadouczyni wyzyskiwanym: Umarli ju nie potrzebuj miejsc pracy. Umarli maj swoj mier. Co maj bezrobotni? Bezrobotni nie maj nic. Le w zamraarce. Woelfl stosuje waciwie t sam antyaustriack strategi, co kiedy Turrini i Bernhard, tyle e w jego sowniku nienawi do faszystowskiej przeszoci zmienia si w nienawi do kapitalizmu. Znowu jest jakie wielkie kamstwo, z ktrym trzeba walczy. Kad inwektyw, wszelk broni. Czytam nowe sztuki austriackich autorw i nie widz w nich w istocie nic nowego. Znw Austriacy chc spali swj kraj, system, ludzi, literatur i sztuk na popi, wierzc, e moe z tych popiow co si odrodzi.
W tomie pomieszczono: Elisabeth Vera Rathenbck Godne dziecko prze. Karolina Bikont; Silke Hassler Totalnie szczliwi prze. Aleksander Berlin; Robert Woelfl Sercu prac, doniom mio prze. Jacek Kaduczak; Catherine Aigner Zamknity wiat prze. Karolina Bikont; Peter Turrini Sylwester prze. Marek Szalsza; Franzobel Ksiniczka Eisenherz prze. Marek Szalsza; Werner Schwab Wysoki Schwab: ywe jest nieywym i muzyk prze. Jerzy Kany delit.

Na zdjciach Zagada ludu albo moja wtroba jest bez sensu Wernera Schwaba w reyserii Grzegorza Winiewskiego w dzkim Teatrze im. Jaracza

delit.

13

delit.

W gSzCzu ja
Europa rodkowa raz jeszcze
staje? Jak czsto w takich wypadkach ja. Minione Ja jest Karl-Markus Gau uchodzi za autorytet w intrygujcej, zawsze wiksze i bogatsze od obecnego eseista nie kryje, acz pogmatwanej kwestii Europy rodkowej tworu jakie to sankcje stoj za jego pisarstwem. raczej przypadkowego i sztucznego, std do niestabilnego Zdawaoby si, e literacki reporta jest form ekonomiczi problematycznego. Gau, znawca kultur, jzykw, literan, zbilansowan, zdoln utrzyma energi i jej wymian tur i historii narodw oraz wsplnot rodkowoeuropejskich, na rwnym poziomie: wiat nieustannie daje znaki, mowe W gszczu metropolii, moc wasnego autorytetu i niewiena je czyta, przemienia w znaki pisma i w ten sposb le ryzykujc (impresje z podry zanadto nie zobowizuj), wy jako literatur snuwa do fantastycz zwraca czytelnikowi ne tezy jak choby t, i wiatu. i Eneasz Sylwiusz PicOwszem, narrator colomini (papie Pius II) notuje znaki przychowe wczesnych latach dzce ze strony wiata, epoki nowoytnej zalecz jeszcze bardziej projektowa Europ interesuje go to, co mu jako realn wizj. si daje we znaki (poPodobnych projekcji mimo komfortu podri niemoliwoci jest tu, y, bohater dwukrotnie niestety, cae mnstwo. zapada na zdrowiu) Lektur utrudnia wznioi w nim samym przepasy, peen egzaltacji da. Te stracone znaki i patosu, w istocie za czasu i kresu wyaniaj megalomaski styl, si w kocu z tekstu, przez ktry ksika ta ale ju nie jako znabrzmi faszywie, miejki wiata, lecz jako scami nawet pretenlady jego wasnej, sjonalnie. I cho autor nadmiernie sentynieustannie rozprawia mentalnej, a przez nad rdem zepsucia to przeestetyzowanej (a byby nim europejski, biografii. nowoczesny z ducha W gszczu metroponacjonalizm), to jednak Brno. Aktualnie deszczu nie wida lii udaje opowie nieodmiennie odwouo zapomnianym, wyje si do nowoczesnej partym, zdominowanym, przesonitym przez dononiejsze hiz ducha wraliwoci (wysoko)modernistycznej, gdy tylko storie wiecie, ktrego lady, znaki, odpryski chciaby wytropi, w tym rejestrze moe wspczenie kreli zdania w rodzaju: ocali, zapisa wiadek tych innych historii. W istocie jest eby zobaczy deszcz, trzeba pojecha do Brna. [] deszcz to romantyzowana autonarracja, w ktrej kady znak naw Brnie zmywa ze smutku prywatno, przygnbienie i zaawet nieustannie eksponowane my nieodmiennie przepada manie, a staje si on wreszcie jedynie smutkiem nieskazitelnie w nieznonym ja. czystym, esencjonalnym. Ton przysania ca reszt, co pozodelit.

Karolina Felberg Krytyczka i historyczka literatury z Instytutu Bada Literackich PAN

Karl-Markus gau W gszczu metropolii, prze. Sawa Lisiecka, Czarne, Woowiec 2012

Marcin Sendecki Redaktor prowadzcy Sylwia Kawalerowicz Redaktor naczelna Aktivista

Kaja Kusztra Projekt makiety Daria odak Opracowanie graficzne i przygotowanie do druku

Monika lipska Brand manager Magorzata gmiter Koordynatorka FWPN zuzanna Partyka Project manager
Fot. Materiay promocyjne, archiwum autorki

Suplement Fundacji Wsppracy Polsko-niemieckiej do aktivista, nr 160 Copyright: Fundacja Wsppracy Polsko-niemieckiej 2012

delit.