KOO NAUKOWE PEDAGOGW UNIWERSYTETU LSKIEGO

ZJAWISKO WYPALENIA ZAWODOWEGO w profesjach spoecznego zaufania

Redakcja naukowa: Ilona Fajfer-Kruczek

Cieszyn 2010

Redakcja naukowa: Recenzent:

Ilona Fajfer-Kruczek prof. U dr hab. Urszula Szucik

Projekt okadki i skad: Copyright by:

Piotr Kruczek Koo Naukowe Pedagogw Uniwersytetu lskiego & Ilona Fajfer-Kruczek

Wydawnictwo RMDruck Poland, R. Muller Druk: Drukarnia Ganimades ul. Cieszyska 365 43-300 Bielsko-Biaa

Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja i adaptacja caoci bd czci niniejszej publikacji wymaga pisemnej zgody autorw tekstw. Wyjtek stanowi umieszczanie fragmentw publikacji w tekstach naukowych, pracach magisterskich i licencjackich pod warunkiem bezwzgldnego umieszczenia wyczerpujcego przypisu.

ISBN: 978-83-931587-0-6

Spis treci
Wstp ....................................................................................................................... 5

- Ilona Fajfer-Kruczek Determinanty procesu wypalenia zawodowego w zawodach spoecznego zaufania .................................................................................................................. 7 - Izabela Biekowska Wypalenie zawodowe policjantw ........................................................................ 26 - Aleksandra Minczanowska Wypalenie zawodowe konieczno czy tylko jedna z moliwoci w karierze nauczyciela ........................................................................................................... 32 - Alicja Hruzd Wyobraenia i zaoenia pocztkujcego nauczyciela o specyfice pracy w szkole policealnej TEB-Edukacja Filia w Jastrzbiu Zdroju a zagroenia wypaleniem zawodowym ........................................................................................................... 40 - Karolina Urbaczyk Bdy jakich nauczyciel powinien si wystrzega ................................................. 59 - Renata Stefaska-Klar Ukryte psychologiczne wymiary wypalania si nauczycieli. Rola nadziei i jej zasobw ................................................................................................................ 65 - ukasz Tomczyk Internetowe poradnie w subie wspczesnego pedagoga ................................... 94 - Piotr Biesiada, Joanna Raj Wypalenie zawodowe w ujciu egzystencjonalnym i etycznym .......................... 105 - Natalia Maria Ruman Triada wychowujca: Rodzina - Koci Szkoa w aspekcie pedagogicznoteologicznym a wypalenie zawodowe .................................................................. 111

Wstp
Prezentowana publikacja jest kontynuacj rozwaa podjtych na konferencji naukowej Koa Naukowego Pedagogw Uniwersytetu lskiego w 2007 roku nt. Wypalenie zawodowe - problemem wspczesnego nauczyciela. Konferencja odbya si na Wydziale Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie. Problematyka wwczas podjta okazaa si niezwykle istotna we wspczesnych realiach zawodowych, co zdecydowao o realizacji prac nad niniejsz publikacj. Wraz ze zmianami zachodzcymi na rynku pracy w drugiej dekadzie XX wieku okrelono syndromy zaburzonego funkcjonowania w sferze aktywnoci zawodowej czowieka. Wyodrbnienie zjawiska wypalenia zawodowego, to wanie ono jest tematem przewodnim niniejszych rozwaa, pozwolio uzyska odpowied na pytania: Dlaczego pracownik po pewnym czasie aktywnoci zawodowej przestaje efektywnie pracowa? Dlaczego spada jego aktywno? Jak w konsekwencji przejawia si jego wyczerpanie emocjonalnie? Gosy podjte przez autorw nad aktualnymi i przyszymi problemami zwizanymi z wypaleniem zawodowym w zawodach spoecznych, stanowi interdyscyplinarne studium teoretyczne i empiryczne. Zazwyczaj podejmuje si ten temat w dyskusjach pedagogicznych, odwoujc si do caoksztatu pracy nauczyciela, co wydaje si wane z perspektywy prawidowej relacji nauczyciel-ucze, a take procesu ksztacenia i wychowania. Przedstawione tu rozwaania oscyluj wanie wok tej tematyki, skupiajc si m. in. na bdach w pracy nauczyciela i ich konsekwencjach, perspektywie pracy pocztkujcego pedagoga, pierwszych syndromach wypalenia zawodowego. Kolejn egzemplifikacj zjawiska wypalenia zawodowego w rodowisku innym ni szkolne, stanowi artyku powicony temu problemowi wrd policjantw w Polsce. Stanowi zdecydowanie inny profil zawodowy. Praca sub mundurowych wie si z duym ryzykiem wystpowania sytuacji niebezpiecznych i stresujcych. Naley pamita, e nie tylko opis problemu wypalenia zawodowego jest istotny, ale take wskazanie na specjalistyczn pomoc psychologiczn i wsparcie spoeczne, ktre jest niezbdnym etapem po dokonaniu rzetelnej diagnozy. Poszukiwanie metod przezwyciania przyczyn wypalenia 5

zawodowego oraz niwelowania jego skutkw jest koniecznym i podanym w praktyce zadaniem. W obliczu zmian obyczajowych i kulturowych, zasadne jest podejmowanie wtkw filozoficznych i etycznych, a take tych, znajdujcych si w krgu poszukiwa edukacji religijnej. Szeroka perspektywa podej w prezentowanej Pastwu publikacji nie wyczerpuje tematu, staje si jedynie kolejnym wiadomym gosem na temat rzeczywistoci zawodowej. Majc nadziej na refleksje i wprowadzenie na drog poszukiwa w zasygnalizowanym temacie, przedkadam na rce Czytelnikw niniejsze opracowanie. Ilona Fajfer-Kruczek Cieszyn 2010

Ilona Fajfer-Kruczek
Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytet lski

Determinanty procesu wypalenia zawodowego w zawodach spoecznego zaufania

Wstp Aktywno zawodowa czowieka wie si z podejmowaniem odpowiedzialnoci za swoje dziaania w ramach stosunku pracy. Wybr profesji zaley od wielu czynnikw, a do najwaniejszych z nich mona zaliczy przede wszystkim: zainteresowania i predyspozycje, wyksztacenie oraz umiejtnoci w danej dziedzinie. Oprcz odpowiedniego wyboru, zgodnego z osobist motywacj, osoba staje w obliczu weryfikacji (rekrutacji) na dane stanowisko pracy, oczywicie o ile taka oferta jest w zasigu jej poszukiwa. Powszechnie wiadomo, e praca jest obecnie podstaw do uzyskania rde utrzymania, a tym samym zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych. Aby bya efektywna musi zaistnie wiele czynnikw zalenych od samego pracownika (motywacja, zaangaowanie, rzetelno, odpowiedzialno i inne) i niezalenych (relacje midzy pracownikami i pracodawc, wynagrodzenie za prac, warunki pracy, systemy motywacji i systemy socjalne, lokalne i globalne warunki ekonomiczne i inne). Wytwarzane dobra lub wiadczenie usug absorbuj emocjonalnie, fizycznie lub intelektualnie w rnym stopniu, dlatego kady zawd posiada swoj specyfik pracy i jest wartociowy spoecznie. Oczywicie nie moemy i nie bdziemy rozpatrywa w tych perspektywach nieformalne profesje np. paserstwo, piractwo, czy prostytucj. W niniejszym opracowaniu zostan pokrtce przedstawione przykady zawodw, ktre okrelane s mianem zawodw zaufania 7

spoecznego, ze szczeglnym uwzgldnieniem tych z zakresu owiaty i pomocy spoecznej. Nie bdzie to jednak porwnanie tyche zawodw, a jedynie ukazanie swoistych warunkw pracy i determinantw obciajcych sfer emocjonaln pracownika. Ju z bada Ch. Maslach (1976) wynikao, e syndrom wypalenia pojawia si do regularnie u ludzi pracujcych w zawodach spoecznych, poniewa s one bardziej obciajce psychicznie (za: S. Tucholska, 2009, s. 21). Wnioski te stay si podstaw do rozwinicia tego wanie tematu. W dalszej czci rozwaa podjta zostanie prba opisania determinantw i czynnikw, ktre przyczyniaj si do wypalenia zawodowego w perspektywie literatury przedmiotu. W podsumowaniu zostan ujte kwestie konsekwencji i skutkw lekcewaenia syndromw wypalenia zawodowego, jako istotne z punktu widzenia spoecznego, moralnego i ekonomicznego. Syndrom wypalenia zawodowego i jego objawy Istota wypalenia zawodowego, jako zjawiska nazwanego i opisanego w teorii, zweryfikowanego w empirii, miao miejsce dopiero pod koniec XX wieku. Prawdopodobnie wyodrbnienie tego syndromu byo koniecznoci w sytuacji zawodowej wczesnych pracownikw. W literaturze przedmiotu gwnym i podstawowym narzdziem do badania omawianego stanu jest skala opracowana przez Ch. Maslach i S. Jackson (1982) pod nazw: Kwestionariusz Wypalenia Zawodowego (por. S. Tucholska, 2009, s. 19-20). Wedle stworzonego przez Ch. Maslach (1982) modelu wypalenia, moemy mwi o trzech dymensjach wypalenia, s to: 1. Emocjonalne wyczerpanie czyli nadmierne zmczenie, objawiajce si brakiem energii i zapau do dziaania, brakiem radoci ycia, draliwoci, impulsywnoci. 2. Depersonalizacja przejawiajca si poprzez negatywne, cyniczne i nadmierne dystansowanie si w kontaktach interpersonalnych, utrat idealizmu. Relacje z podopiecznymi i wsppracownikami staj si wtedy bezosobowe i zdepersonalizowane. 3. Obnienie zadowolenia z osigni zawodowych inaczej spadek poczucia wasnej kompetencji i wydajnoci, negatywa ocena efektw pracy, depresyjno oraz niska samoocena (za: S. Tucholska, 2009 s. 22-23). 8

Na polskim gruncie, godne uwagi jest jedno z nastpujcych podej do syndromu wypalenia zawodowego, opracowane przez H. Sk. Autorka okrela podmioty, ktre s najbardziej naraone na omawiane zjawisko piszc: zesp objaww pojawiajcych si u osb wykonujcych zawody, w ktrych bliski kontakt interpersonalny, peen zaangaowania i cechy osobowoci profesjonalisty stanowi podstawowe instrumenty czynnoci zawodowych decydujce o poziomie wykonania zawodu, o sukcesach i niepowodzeniach zawodowych. Chodzi tu o zawody, ktre mona okreli jako spoeczne i usugowe zarazem, takie jak nauczyciel, lekarz, pielgniarka, terapeuta, pracownik socjalny i tym podobne (H. Sk, 2004, s. 84). M. K. Grzegorzewska dokonujc wnikliwej analizy literatury przedmiotu uoglnia definicje pojciowe syndromu wypalenia zawodowego, jako zespou zaburze w funkcjonowaniu jednostki w ukadzie czowiek praca (), w ktrym praca staje si uciliwa i wraz z fizycznym i psychicznym wyczerpaniem pojawiaj si liczne, niemoliwe do przezwycienia trudnoci (2006, s. 47). Skala nasilenia objaww i ujawnianie si kolejnych, decyduje o fazie wypalenia zawodowego, w ktrej znajduje si osoba. Ponisza tabela (nr 1) zawiera pogrupowan list objaww (wg Ch. Maslach, M. P. Leiter), ktra pomaga w okreleniu czy syndrom wypalenia zawodowego ju si ujawni i w jakim zakresie.

Tabela 1. Caociowe ujcie objaww syndromu wypalenia zawodowego wg Ch. Maslach, Leiter (1997) Emocje Myli Zdrowie Zachowania Motywacja fizyczne Objawy u siebie Obniony nastrj Beznadzieja Ble gowy i Impulsywno Poczucie nudy Poczucie Bezradno mini Wzmoona Monotonia wyczerpania Spadek Bezsenno wypadkowo Utrata Lk samooceny Problemy: Wzrost napicia entuzjazmu Utrata Problemy z odkowe Apatia Spadek optymizmu koncentracj cinieniowe zadowolenia z Utrata idealizmu Kopoty z kreniowe pracy trudniejszymi Demoralizacja zadaniami

Zwikszona irytacja Draliwo

al Gniew Smutek Poczucie bycia niedocenianym

W relacjach z innymi Spadek Unikanie odpornoci kontaktu Oglne Izolacja pogorszenie si zdrowia Sabsza kondycja W pracy Pretensje Oglne Absencja Dbanie tylko o pogorszenie si Spadek wasne korzyci zdrowia efektywnoci Sabsza Spnienia kondycja Kradziee Strajk albo przywieranie do przepisw i regulaminw Brak inwencji Cynizm Utrata tolerancji Obojtno Roszczenia

Rywalizacja Indywidualizm Poszukiwanie spenienia poza prac

Spadek morale Brak zaangaowania Zbytnia zaleno od przeoonych Fluktuacja kadry Nielojalno Opr na zmiany

rdo: A. Dylg: Praca, kariera wypalenie , 2004, s. 424.

Syndrom wypalenia zawodowego to szczeglne zjawisko, o niejednoznacznych objawach i nasileniu. Nie mona wnioskowa o nim na podstawie obserwacji tylko jednej paszczyzny aktywnoci, poniewa mona doj do nieprawdziwego wniosku. Trudno dokonywa autodiagnozy, bo pojawi si moe skonno do usprawiedliwiania swojego zachowania w danej sytuacji lub nadmiernie obarcza si odpowiedzialnoci za nie (subiektywizm). Niektre z przytoczonych wyej objaww mog by take syndromami innych chorb i zaburze emocjonalnych, a w najgorszym razie mog odzwierciedla strategi funkcjonowania i dostosowania do warunkw pracy. Naley take pamita, e na przykad napicie jakie powoduje stres zawodowy moe by zarwno przyczyn jak i skutkiem procesu wypalenia zawodowego. W kadym przypadku zaobserwowania u siebie opisywanych w niniejszym opracowaniu syndromw naley uda si do specjalisty, poniewa tak jak zostao ju podkrelone, objawy wypalenia zawodowego mog by objawami innego zaburzenia lub choroby, generowanymi przez ludzki organizm. A jeli diagnoz potwierdzi specjalista, mona przej do wskazania moliwoci terapii i wzmocnienia organizmu. Rwnie wana jest te wiedza 10

ewentualnego pracownika o zagroeniach i wasnej podatnoci na ten syndrom, a take umiejtno wyznaczania sobie wanych celw zawodowych i sztuka ich osigania, jak rwnie korekta faszywej wiadomoci na temat ryzyka wypaleniowego (I. Korcz, 2006, s. 90). Pamita naley, e nie zawsze w wyniku stresu dochodzi do wyczerpania w yciu zawodowym. Rnice pomidzy odczuwaniem stresu, a wypaleniem zawodowym w opracowaniu M. K Grzegorzewskiej obrazuje Tabela nr 2.
Tabela 2. Rozrnienie stresu i wypalenia zawodowego Stres To nierwnowaga stanu intelektualnego, emocjonalnego i fizycznego jednostki Powstaje na bazie percepcji sytuacji potencjalnego rda stresu jako wywoania zagroenia lub straty Wywouje pewne reakcje fizyczne i emocjonalne Wypalenie zawodowe Syndrom postpujcego rozczarowania Emanacja postrzegania przez jednostk niespenionych potrzeb oraz niespenionych oczekiwa Charakteryzuje si objawami o charakterze psychicznym i fizycznym, prowadzcymi do obnienia szacunku wobec wasnej osoby na podstawie interpretacji dokonywanych przez jednostk Jest to stan powstajcy stopniowo w czasie

Moe by procesem dugotrwaym lub krtkotrwaym rdo: M. K. Grzegorzewska: Stres w zawodzie nauczyciela, 2006, s. 51.

Etos, presti, zaufanie spoeczne w pracy zawodowej We wspczesnych spoeczestwach przyjo si powszechne przekonanie, e prac mona wykonywa z uyciem siy fizycznej lub wykorzystujc potencja umysu. Obecnie stosuje si oficjalne podziay branowe, wskazujc raczej na przedmiot i rodzaj wykonywanej pracy, aby unikn perioratywnego naznaczania. Coraz czciej mwi si o pracownikach: pracy biurowej, handlu, owiaty, administracji publicznej, bankowoci, opieki i pomocy spoecznej, medycyny, usug telekomunikacyjnych, sub porzdkowych, obronnych i ochrony mienia, nauki, budownictwa, transportu i spedycji, produkcji, rolnictwa, organizacji sportu i rekreacji i wielu innych, a nieli o np. pracownikach fizycznych czy umysowych. Oczywistym jest fakt, e do 11

wykonywania niektrych z wyej wymienionych stanowisk nie wystarczaj tylko zdolnoci, kompetencje i odpowiednie wyksztacenie. Mwimy wtedy o poczuciu misji, talencie, wrodzonych predyspozycjach, czasem cechach, ktre trudno opisa i zweryfikowa naukowo. Jeli zawd wie si w przyszoci z du odpowiedzialnoci za efekty wykonywanej pracy, ma charakter bardzo osobisty (bo w chodzi w obrb intymny czowieka, jego spraw osobistych, trudnych, niezrcznych, jego zdrowia oraz psychiki), chcemy aby wykonywa go kto komu mona zaufa. Jestemy gotowi darzy go wikszym szacunkiem i mie wygrowane oczekiwania co do jego umiejtnoci, a nawet yczy sobie aby posiada talent i wrodzon intuicj w danej dziedzinie. Jeeli dany specjalista spenia te oczekiwania i wymagania jestemy skonni gratyfikowa go bardziej ni innych. Czasami do dziaania jakim jest praca odnosi si nieco inne pojcie, mianowicie etos. T rang okrelamy niektre, specyficzne zawody. Etos, jako powinno, nadaje znaczenie, reguluje postpowanie i dziaanie ludzi nalecych do warstwy spoecznej, ktra upowszechnia lub wzmacnia i chroni wartoci i wzory kulturowe, a take wyznacza pewne normy duej grupy spoecznej (por. E. Hajduk, 1995, s. 75). W warunkach polskich, w ujciu historycznym funkcjonuje etos lekarza, ksidza, a take etos nauczyciela, ktre wpisay si najmocniej w wiadomoci spoecznej. Te zawody zawsze ujmowane byy w kategoriach powoania i suby. Przy czym etos zawodu nauczyciela zmieni si wraz z ze sposobem rozumienia celw ksztacenia oraz funkcji wychowania w yciu spoecznym i jednostkowym (A. Rynio, 1995, s. 112-113). Obecnie do tego zaszczytnego grona zalicza si nadal osoby wykonujce zawd lekarza, duchownego, nauczyciela, psychologa, a take pracownika sub spoecznych, mundurowych. To profesje, ktre ciesz si zaufaniem spoecznym. Specyfika pracy w tych zawodach, jak ju zostao wspomniane wie si z pewnymi powinnociami i niejednokrotnie utrudnieniami. Status, jaki pozwala osign dany zawd w spoeczestwie, okrelamy zgoa innym pojciem, mwic o prestiu zawodowym. Mianem prestiu zawodowego, okrelamy zrnicowan ocen spoeczn przypisywan okrelonym zawodom. Wiedza, jak ludzie maj na temat zawodw, oraz sposb ich postrzegania s raczej elementami staymi; duo 12

wiksze jest zrnicowanie wartoci, ktr im przypisuj (P. wieboda, Sownik socjologii i nauk spoecznych, 2006, s. 255). Tym pojciem wspczenie okrelamy np. zawd lekarza, prawnika, architekta i in., ale kryterium jakie przyjmujemy odnosi si nie tylko do uytecznoci spoecznej tych zawodw, wniesienia duego zaangaowania, ale rwnie elitarnoci i wysokiej gratyfikacji za prac. Niektre wyej wymienione profesje na pewno bdziemy mogli zaliczy do profesji prestiowych, ale ju zawd nauczyciela, pracownika socjalnego i innych, nie cieszy si jeszcze takim uznaniem. Przypuszczalnie ze wzgldu na stosunkowo nisk gratyfikacj oraz odroczenie podanych wytworw pracy. W takim przypadku bdzie mie znaczenie elitarno przygotowania do wykonywania prestiowego zawodu np. elitarno studiw. Korzystanie ze specjalistycznych kursw i praktyk zagranicznych, staw w najlepszych instytucjach, kursw kwalifikacyjnych dostpnych tylko dla najwybitniejszych lub najzamoniejszych osb, wiadcz o elitarnoci przygotowania zawodowego. Trafne, w odniesieniu do wykonywania dziaania zawodowego, jest zatem okrelenie poziomu zaufania, ktre rodzi si wzgldem wykonujcego i efektw jego pracy. Zdaniem A. Giddensa zaufanie to przewiadczenie o niezawodnoci osoby lub systemu (), ucilajc w podejmowanym zagadnieniu A. Fox zaproponowa rozrnienie systemw zarzdzania prac opartych na maym i duym zaufaniu (metody kontroli i etos pracy), dowodzc, e rnice takie wystpuj zarwno w pojedynczych organizacjach jak i w strukturze interesu narodowego (A. Kapciak, Sownik socjologii i nauk spoecznych, 2006, s. 440-441). Odpowiedzialno za wykonywane zadania, wiadomo duego zaufania klientw oraz etos pracy, towarzyszy wikszoci zawodw spoecznych, zwaszcza tych polegajcych na pomaganiu w trudnych yciowych sytuacjach innym, a take ksztatowaniu ich osobowoci, leczeniu i terapii. Niewtpliwie zawody, w ktrych speniaj si osoby pracujc dla ludzi i wrd ludzi zalicza si do sub spoecznych. Wrd tej grupy zawodowej moemy wyrni midzy innymi: nauczycieli, pracownikw socjalnych, psychologw, pielgniarki, lekarzy, duchownych i innych. Naraeni s oni jednak na szczeglny rodzaj wyczerpania emocjonalnego i zmczenia prac zawodow (por. A. Korzon, 1991, s. 180). 13

Wybrane aspekty syndromu wypalenia zawodowego w profesjach spoecznych Aby lepiej zrozumie istot wypalenia zawodowego, naleaoby rozpatrywa to zagadnienie w aspekcie wykonywania konkretnej profesji uchodzcej za spoecznie uyteczn. Kada taka profesja posiada swoj specyfik i szczeglne zasady wykonywania poszczeglnych dziaa w ramach stosunku pracy. Wypalenie rozwija si bowiem gwnie w tych zawodach, w ktrych wykonywanie obowizkw wie si z emocjonalnym zaangaowaniem w sprawy innych ludzi. Jedn z bardziej obciajcych relacji zawodowych jest relacja pomocy, w ktrej jedn ze stron s pracownicy instytucji wspierajcych, drug za osoby poszukujce pomocy (E. Bilska, 2004). Praca w takich instytucjach obwarowana jest niejednokrotnie pewnymi procedurami, ktre ustanowione s odrbnymi przepisami prawa i okrelone przepisami wewntrz instytucjonalnymi. wiadomo przestrzegania owych regu tych spisanych i tych oczywistych, jak na przykad zachowanie tajemnicy subowej, lojalno wobec pracodawcy, czy fakt koniecznoci zaufania w podejmowaniu decyzji przeoonym (np. wykonanie rozkazu w subach mundurowych), to dodatkowe czynniki obciajce pracownikw. Przyjrzyjmy si pokrtce niektrym profesjom w celu uchwycenia pewnych prawidowoci wynikajcych z oglnych warunkw i zasad pracy. Zawd nauczyciela wyrnia si wrd innych zawd wyodrbnionych w spoecznym podziale pracy. () Naczelnym zaoeniem, o charakterze prakseologicznym i moralnym w dziaaniu nauczyciela jest wspomaganie ucznia w usamodzielnianiu intelektualnym, moralnym i spoecznym. Nieosiganie tego celu stanowi istotny defekt pracy nauczyciela (E. Hajduk, 1995, s. 77). Bdy w pracy z dziemi i modzie, bdce przejawem wyczerpania w zawodzie, pozostawiaj lady w rozwoju i rzutuj na ich przysze funkcjonowanie. Dlatego badania nad syndromem wypalenia zawodowego s bardzo czsto podejmowane wanie w odniesieniu do tej kategorii zawodowej, aby skutecznie przeciwdziaa takiemu procesowi. Jest to szczeglnie wane, poniewa w pacy nauczyciela, jak w adnej innej wystpuje presja dwch niespjnych ze sob orientacji zawodowych: 14

orientacja na sprawno dziaania i orientacja na poszanowanie godnoci jednostki, ucznia (E. Hajduk, 1995, s. 80). Ta niespjno wyraa si w priorytetach dziaania, a w praktyce najczciej przekada si w wyborze midzy form i trybem administracyjnym a biecymi potrzebami jednostki. Wiksze wymogi administracyjne i formalne koncentruj wysiki nauczycieli nie tylko na procesie dydaktycznym i wychowawczym, ale na spenieniu formalnoci zwizanych z wykonywanymi czynnociami. Aby lepiej pokonywa napicie w zwizku z rnymi sytuacjami zawodowymi, C. Hall i G. Hornby zaproponowali model radzenia sobie ze stresem w praktyce. Przeznaczony jest szczeglnie dla nauczycieli, ale w taki sposb, aby mogli podzieli si nim i nauczy sposobw radzenia sobie ze stresem rwnie swoich podopiecznych. Co oczywicie wydaje si podwjnie korzystne w sytuacji szkolnej. Jeli uczniowie bd potrafili rozadowa napicie wywoane stresem w sposb odpowiedni, oczywistym jest, e bdzie dochodzi do mniejszej iloci konfliktw i sytuacji trudnych zwizanych z nauk, egzaminami, relacjami koleeskimi, a tym samym mniejsze bdzie zaangaowanie nauczycieli w interwencj. Metody zaproponowane w tym modelu s pogrupowane s na pi kategorii: 1. Relacje z innymi to techniki pozwalajce ksztatowa umiejtnoci rozmawiania o wasnych problemach z najbliszymi i z profesjonalistami, mwienia o zmartwieniach w pierwszej osobie, a take uczenie uczniw asertywnoci w trudnych sytuacjach. 2. Zdrowie emocjonalne wykorzystuje si tu metody kierowanej fantazji oraz rne techniki relaksacyjne. 3. Zdolnoci poznawcze opieraj si na uczeniu pozytywnego mylenia, kreatywnej wizualizacji, zmienianiu utrwalonych negatywnych norm na te powszechnie panujce. 4. Odprenie fizyczne to przede wszystkim zdrowa dieta, odpowiednia ilo snu, unikanie rodkw psychoaktywnych i dopingujcych. 5. Zdolnoci organizacyjne skuteczny system zarzdzania czasem, wiczenie wyznaczania priorytetw zadaniowych i ich skutecznej realizacji (C. Hall, G. Hornby, 2005, s. 258-259). Propozycje te to zaledwie drogowskazy dla poszukujcych waciwej metody radzenia sobie ze stresem, jako przeciwdziaaniem wypaleniu w zawodzie. Majc na uwadze fakt specjalizacji nauczycieli (ze wzgldu na form i rodzaj ksztacenia) i wielo opracowa odnocie pracy nauczyciela w oglnoci, naley wskaza na jedn z wielu specjalnoci pedagogicznych, jako 15

szczeglnie zagroon wypaleniem zawodowym, czyli profesj pedagoga specjalnego (I. Chrzanowska 2004, E. Jackowska 2008). Pedagog specjalny to osoba, ktra pracuje z dziemi i modzie niepenosprawn, gdzie efekty ksztacenia s zdecydowanie trudniejsze do zaobserwowania w czasie, gdzie zdarza si, e nastpuje regres w funkcjonowaniu ucznia, co wymaga wikszych nakadw pracy i przygotowania aby dostosowa si do specjalnych potrzeb edukacyjnych uczniw niepenosprawnych. A. Korzon analizujc dane z bada porwnawczych pomidzy nauczycielami szkolnictwa specjalnego i szkolnictwa masowego, stwierdza, e pierwsza grupa zdecydowanie wykazuje wiksze wskaniki wypalenia emocjonalnego, osigni osobistych i osobistego zaangaowania ni nauczyciele szkolnictwa oglnodostpnego. Ci z kolej maj wysze wskaniki w aspekcie depersonalizacji i utrzymania wizi i relacji z wychowankami/uczniami (por. 1991, s. 183-189). W wietle tych bada trudno nie odnie wraenia, e sytuacja pracy z uczniem niepenosprawnym wymaga wikszego zaangaowania osobistego na poziomie procesu dydaktycznego, ale te spoecznego poprzez budowanie wizi o trwalszym charakterze ni byoby to moliwe w szkolnictwie masowym. To z kolei moe prowadzi do identyfikowania si z postpami i porakami ucznia, co wiadczy o duym zaangaowaniu emocjonalnym w relacje jednak zawodowe, gdzie podmiotem jest ucze. Reakcje i symptomy wiadczce o zbliajcym si lub trwajcym procesie wypalenia, nie bd si zasadniczo rni ni w przypadku innych zawodw spoecznych. Do najwaniejszych objaww wyczerpania zawodowego pedagogw specjalnych M. J. Fimian i M. Santoro (1983) zaliczaj przede wszystkim: - wzrastajc frustracj, - intelektualne wyczerpanie, - nadmierny niepokj, - odczuwanie napicia, - depresje i lki, - bezradno, - rozczarowanie i wyczerpanie emocjonalne, tym silniej odczuwane im wiksze oczekiwania i zamiary wizaa dana osoba z wybranym zawodem (za: A. Korzon, 1991, s. 181). 16

M. Sekuowicz rwnie przeprowadzia badania empiryczne na grupie nauczycieli szkolnictwa specjalnego, wybierajc wanie t profesj, jako szczegln ze wzgldu na specyfik pracy. Autorka wskazaa na fakt, e nauczyciele pracujcy z osobami niepenosprawnymi intelektualnie wykazuj syndrom wypalenia zawodowego w rnym w stopniu. W zwizku z tym moemy wyrni cztery stopnie (lub typy, etapy) procesu wypalenia zawodowego, ktre mogli dowiadczy podmioty badania: 1. Etap - nauczyciele nie s wypaleni, i ktrym nie grozi wypalenie w przyszoci, 2. Etap - nauczyciele, ktrzy s zagroeni wypaleniem, 3. Etap - nauczyciele, ktrzy s wyczerpani lub zdystansowani, 4. Etap - nauczyciele ze stwierdzonymi wszystkimi symptomami wypalenia zawodowego (M. Sekuowicz, 2005, s. 203-205). Trudno oszacowa prawdziw skal wypalenia zawodowego wrd nauczycieli w Polsce. Spowodowane jest to barkiem caociowych i kompleksowych bada na rnych szczeblach szkolnictwa. Kolejn grup zawodow naraon na szczeglne niebezpieczestwo - bezporednie zagroenie ycia i zdrowia stanowi pracownicy Policji i Suby Wiziennej. Obcowanie z osobami o zaburzonym sposobie funkcjonowania spoecznego, niejednokrotnie agresywnymi i nieobliczalnymi, determinuj do cigego bycia w pogotowiu na wypadek nieoczekiwanego zdarzenia. wiadomie lub podwiadomie pojawia si brak zaufania, w sytuacji polegania tylko i wycznie na wasnych kompetencjach oraz umiejtnociach innych pracownikw. Taka sytuacja jest stresujca. Oczywicie naley podkreli, e preselekcja i rekrutacja do tyche sub jest o wiele bardziej rygorystyczna ni np. do pracy socjalnej, jednake praktyka i codzienne obcowanie w takim rodowisku pracy jest bardzo obciajce emocjonalnie, fizycznie i moe prowadzi do zmiany w psychice pracownika. Stae, powtarzajce si pobudzenie emocjonalne powoduje napicie (stres, frustracj), dziaajc destrukcyjnie prowadzi do zaburzonej aktywnoci zawodowej (por. G. Kuziora, 2005, s. 254). H. Machel odnoszc si do wasnego dowiadczenia i obserwacji w praktyce penitencjarnej, wskazuje czynniki najbardziej stresujce, powodujce wypalenie zawodowe wanie w wrd personelu tego rodzaju placwek. S to nastpujce czynniki: - zbyt dua liczba winiw podlegych jednemu wychowawcy, co powoduje presje i poczucie nienadania za zadaniami do wykonania; 17

- staa, nadmierna i narastajc liczba obowizkw do wykonania w zbyt krtkim czasie; - wiadomo niemonoci zmiany uciliwej, notorycznie powielanej sytuacji; - stae poczucie zagroenia ze strony winiw, szczeglnie niebezpiecznych i mogcych zachowa si ekstremalnie (por. H. Machel, 2007, s. 246). Aby zaradzi takim sytuacjom J. Nawj proponuje wprowadzenie w placwkach penitencjarnych obowizkowych rodkw zaradczych i oczywicie profilaktycznych: wdroenie profilaktyki i terapii do standardowego postpowania z personelem; specjalne wsparcie psychologiczne dla personelu; wprowadzenie sytemu motywacji pracowniczej opartej na podejciu godnociowym i wsparciu materialnym; odpowiednia gratyfikacja finansowa i materialna stosowna (proporcjonalna) do obcienia prac; wprowadzenie sytemu ocen pracy aby dopasowa system motywacji i wczenie korygowa zachowania niepodane i bdy, oraz dobrze kierowa karier zawodow (por. J. Nawj, 1998, s. 283-284). Model takiej profilaktyki wypalenia zawodowego w subach mundurowych jest jeszcze we wstpnej fazie wdraania. Oczywicie blokad staj si nakady finansowe, ktre musiayby zosta pokryte na wsparcie akurat tej grupy zawodowej, co przy obecnym stanie wiziennictwa w Polsce nie napawa optymizmem. Korespondujcym z wyej wymienionym zawodem (ze wzgldu na charakter i rodowisko pracy) jest zawd kuratora sdowego, ktry wrd swoich klientw pracuje zarwno z osobami skazanymi za popenienie wykrocze i przestpstw, jak i rodzinami z maoletnimi i nieletnimi dziemi. W warunkach wolnociowych instytucja kurateli sdowej zwizana jest z nadzorem lub dozorem warunkw sprawowania si podopiecznych w ich naturalnym rodowisku zamieszkania lub placwkach rnego typu. Ale rwnie tutaj kuratorzy borykaj si z wieloma problemami w pracy, bywaj w centrum problemw osobistych, patologii i konfliktw. Pracujc z podopiecznymi czciej ni inni w toku wykonywania zada naraeni s na niepowodzenia, frustracje i stres (G. Kuziora, 2005, s. 250-251). Niepowodzenia te to brak porozumienia z klientem, unikanie kontaktu przez podopiecznych, niekonsekwencja w podjtych zobowizaniach, 18

w ostatecznoci umieszczenie klienta w zakadzie karnym, a jeli chodzi o sprawy sprawowania opieki i wychowania maoletnich przez rodzicw ograniczenie, lub odebranie im praw rodzicielskich. Niejednokrotnie kurator pracuje w niesprzyjajcym rodowisku, gdzie rodowisko lokalne podtrzymuje nieprawidowe formy zachowania spoecznego. Determinanty procesu wypalenia zawodowego w zawodach zaufania spoecznego Powysze przykady zawodw wskazuj, e wypalenie zawodowe pojawia si gdy zakadany przez pracownika etos, presti, misja profesji nie pokrywa si z faktyczn wykonywan w niej prac. Zamiast poczucia satysfakcji daj tylko poczucie cierpienia i frustracji, a profil zawodowy nie pokrywa si z osobistymi kompetencjami. Pojawia si zatem pytanie co ley u podstaw wypalenia zawodowego? Czy przyczyn tego bdziemy upatrywa w strukturach osobowociowych danej jednostki, jej przeyciach, dotychczasowych dowiadczeniach, odpornoci na stres czy raczej w strukturach organizacji i zasadach wpywy na sposb wykonywania pracy, lojalno wobec pracodawcy, czy w nieodpowiedniej gratyfikacji? Naley pamita, e najczstsz przyczyn pojawienia si omawianego zjawiska jest stres. Moe on by jednym z czynnikw wywoujcych albo utrzymujcych proces wypalenia zawodowego, ale nie jest z nim tosamy, co niestety jest mylone nawet w literaturze przedmiotu (por. M. K. Grzegorzewska, 2006, s. 51). Najistotniejsze determinanty zewntrzne (czynniki organizacyjne), ktre mona wyrni to: - inne ni oczekiwane standardy pracy (gorsze), - nisze ni oczekiwane wynagrodzenie finansowe za prac, brak lub niewystarczajca gratyfikacja za wykonanie prac (te dodatkowych dziaa i nadgodzin), - skomplikowana procedura awansu lub brak takiej moliwoci, - presja terminw (czasu), presja standardw administracyjnych, presja wynikw i efektw pracy, - trudno wyodrbnienia i wskazania pozytywnych efektw pracy w krtkim terminie, - konflikty interpersonalne w pracy, brak wsppracy, rywalizacja, przemoc 19

psychiczna, agresja werbalna, mobbing, niepodane relacje z przeoonymi (np. konflikty, nadmierny dystans, brak dystansu), - obciajcy profil (sytuacji, osobowoci) klienta bezporedniego (np. osoby bezrobotne, niepenosprawne i/lub chore psychicznie, nieporadne yciowo, sprawcy i/lub ofiary przemocy, uzalenieni od substancji psychoaktywnych, i in.). Natomiast, najwaniejsze determinanty wewntrzne (czynniki indywidualne), ktre przyczyniaj si do wyczerpania w omawianym kontekcie to: - nieumiejtno radzenia sobie ze stresem, np. unikanie sytuacji trudnych, - zy stan zdrowia, dua absencja, - za organizacja czasu pracy, niskie poczucie skutecznoci zaradczej - niska samoocena, - niepewno, - obniona motywacja, poczucie braku sensu dziaania, - saba kondycja emocjonalna (nadwraliwo, brak empatii), brak konsekwencji dziaania, - problemy w yciu osobistym, - niedostateczne kompetencje zawodowe, bierno, zaleno, - wybr zawodu z przypadku, - pracoholizm, silna motywacja do pracy, - poczucie zewntrznej kontroli wykonywanej pracy, - nieumiejtno dostosowania do zmieniajcych si warunkw, - konflikty interpersonalne, brak wzajemnego zaufania, nieumiejtno komunikacji, (por. H. Sk, 1996; L. Goliska, W. witochowski, 1998; J. F. Trelak, 2001; I. Korcz, 2004; E. Bilska, 2004). Z duym prawdopodobiestwem mona przyj, e osoby, ktre nie wierz w swoje moliwoci, unikaj sytuacji trudnych, nie prbuj i nie potrafi stawi im czoa (), reaguj emocjonalnie na trudne sytuacje zawodowe, chc by lub s perfekcjonistami w danym zakresie, stawiaj sobie bardzo wysokie wymagania i czsto karc si za to, e nie byy w stanie ich speni lub traktuj swj zawd jako misj wymagajc od nich szczeglnego zaangaowania i specjalnych wyrzecze - dowiadcz w swej karierze wypalenia zawodowego (E. Bilska, 2004). Wanym czynnikiem indywidualnym, w aspekcie wypalania si, jest zrnicowanie na pe, wiek, stan cywilny. Jednake badania przeprowadzone w rnych rodowiskach (gwnie wrd nauczycieli) w wielu krajach nie daj jednoznacznej odpowiedzi, ktre z nich s dominujce. Z analizy 20

dotychczasowych bada, ktr przeprowadzia M. Sekuowicz, mona uwydatni dwa odrbne wnioski. Pierwszy sformuowa Friedman (2002), ktry wykazuje, e wypalenie zawodowe stwierdza si czciej u kobiet w wieku rednim i duszym stau zawodowym. Podobnie stwierdzaj Etizon i Pines (1986), ktrzy wskazuj ponadto na konflikt rl spoecznych w pracy i yciu osobistym kobiet. Natomiast badania Greenglass i Bruke (1988) oraz Maslach i Jackson (1981, 1985) podkrelaj wiksze ryzyko wypalenia zawodowego u mczyzn, zwaszcza wysze w skali depersonalizacji ni wyczerpania emocjonalnego (M. Sekuowicz, 2005, s. 49-50). Nie mona jednak tych wynikw uoglnia na wszystkie profesje spoeczne, nie jest to te regua jednostkowa, gdy moemy w toku bada wskaza na zawody zdominowane przez jedn pe. Jeszcze jeden aspekt w kontekcie wypalenia zawodowego ujawniaj Spance i Robbins (1992) padajc zjawisko pracoholizmu wrd 291 pracownikw spoecznych, wyodrbniajc w tej grupie sze podtypw badanych: - pracoholikw, - entuzjastw pracy, - zrelaksowanych, - niezaangaowanych, - entuzjastycznych pracoholikw, - rozczarowanych. Autorki skupiy si na trzech cechach, ktre charakteryzowa maj pracoholizm, a mianowicie: wysoki stopie zaangaowania w prac, poczucie wewntrznego przymusu do pracy i niski stopie zadowolenia z pracy (por. S. Retowski, 2003, s. 316-317). Cechy te zarwno mog mobilizowa do dziaania jak i by czynnikami, ktre prowadz do wypalenia zawodowego. Gdy poziom satysfakcji jest bardzo niski, a poziom motywacji wewntrznej bardzo saby, prowadzi to moe do bdw, na ktre w zawodach spoecznego zaufania nie mona sobie pozwoli. Z drugiej strony przeciwiestwo pracoholizmu, czyli brak zaangaowania i zaniedbywanie obowizkw te do nich prowadzi.

21

Podsumowanie Determinanty zewntrzne procesu wypalenia trudno jest kontrolowa i niwelowa, zwaszcza w sferze wymiernej gratyfikacji za prac. Z jednej strony sprzeciw moralny budzi takie stanowisko nauczyciela, ktry zaniedbanie zawodowe usprawiedliwia niedostatkiem wiadcze za prac (E. Hajduk, 1995, s. 83), z drugiej jednak strony sprzeciw moralny budzi fakt braku naleytego wyposaenia w rodki do egzystencji za tak trudn prac. Progres w zawodach spoecznych jest niemale niemoliwy ze wzgldu na fenomenologiczny wymiar relacji z drugim czowiekiem. Nie zlikwiduje si przestpczoci, nie nawrci wszystkich na waciwe cieki moralne, nie wyuczy si wszystkich uczniw na wysokim poziomie, ostatecznie i medycyna nie ma lekarstwa na wszystkie choroby. Do ciekawych wnioskw z uzyskanych danych empirycznych dosza S. Tucholska. Autorka badajc skal wypalenia zawodowego u nauczycieli stwierdzia, e zawd nauczyciela, podobnie jak inne zawody spoeczne, nie jest szczeglnie wypalajcy, a dusze jego wykonywanie nie prowadzi do wyczerpania si. Obalajc tez zarysowan przez Ch. Maslach, jednoznacznie stwierdza, e wnikliwa analiza zjawiska i wyniki bada wskazuj, e posiadanie koniecznych kompetencji interpersonalnych dla wykonywania profesji spoecznych oraz silnej osobowoci jest podstaw efektywnego i satysfakcjonujcego funkcjonowania zawodowego (por. S. Tucholska, 2009, s. 222). Jednak, gdy jednostka cakowicie si wypali zawodowo odczuwa cierpienie, z ktrym nie potrafi sobie poradzi. Nie potrafi skutecznie wykonywa swoich zada zawodowych lub te funkcjonowa w zwizku, w konsekwencji rezygnuje i wycofuje si z jednej lub drugiej formy aktywnoci (por. M.K. Grzegorzewska, 2006, s. 47). Moe zarwno popada w czstsze konflikty z bliskimi i wsppracownikami, czciej siga po uywki (papierosy, alkohol, sodycze a nawet leki i narkotyki). To koszty osobiste, emocjonalne, ktre ponosi (por. C. Hall, G. Hornby, 2005, s. 245246). Koszty zwizane z utrat zdrowia fizycznego i psychicznego, a tym samym z absencj w miejscu pracy maj niekiedy charakter powracajcy lub dugotrway. Wypalenie zawodowe moe rwnie powodowa ostateczn 22

rezygnacj z pracy i du rotacj pracownikw, zwaszcza w placwkach o charakterze resocjalizacyjnym. Prowadzi to w konsekwencji do destabilizacji i dezorganizacji w palcwce (por. H. Machej, 2007, s. 246). Natomiast optymistyczny jest fakt rozpowszechniania profilaktyki tego zjawiska na konferencjach i szkoleniach, jako formy wczesnego zapobiegania i uwiadamiania pierwszych objaww u pracownikw owiaty i sub spoecznych. Proponowane programy maj charakter edukacyjny i treningowy, w wikszoci opieraj si na prezentowaniu technik radzenia sobie ze stresem, twrczego rozwizywania problemw, niwelowaniu konfliktw zawodowych w pracy, oraz technik relaksacyjnych. Aby wspomc pracownikw w przezwycieniu czynnikw wypaleniowych mona zaproponowa taki model skutecznej edukacji i profilaktyki, ktry by niwelowa zagroenia powstania takiego wyczerpania. Model taki proponuje I. Korcz, po weryfikacji wielu teorii wypalenia zawodowego i analizie prac badawczych nad tym problemem. Zdaniem autorki, efektywna edukacja przeciw wypaleniu zawodowemu powinna kierowa si rozwijaniem nastpujcych obszarw: prawidowego postrzegania rzeczywistoci zawodowej, adekwatnej oceny zawodowej sytuacji stresowej, poczucia kontroli, poczucia wasnych kompetencji, poczucia wasnej skutecznoci zawodowej, rwnowagi yciowej, radzenia sobie (I. Korcz, 2006, s. 87-90). Tak kompleksowy model uwzgldnia wszystkie istotne obszary zwizane z prac zawodow i poczuciem indywidualnego sprawstwa. Na rynku pracy poszukiwane s osoby, ktre potrafi swoje ycie podporzdkowa (powici) pracy zawodowej. Pracownicy, zwaszcza na odpowiedzialnych stanowiskach, powinni wykazywa si dyspozycyjnoci, lojalnoci, oddaniem interesom firmy, prac ponad wymiar czasu, ambicj, przedkadaniem spraw firmy nad osobistymi i rodzinnymi (por. S. Retowski, 2003, s. 313). Takie podejcie do wykonywania profesji jest z jednej strony wymogiem realiw i konkurencyjnoci, z drugiej za strony wymaga osobistego powicenia. Podjcie odpowiedzialnej pracy, z ktr wi si due nakady zaangaowania, obowizkw, wyjazdw zawodowych, wyklucza pozostawienie czasu na osobiste realizowanie si np. w yciu rodzinnym. Nie wszystkie mode osoby, ktre rozpoczynaj karier zawodow zdaj sobie 23

z tego spraw. Presti i gratyfikacja finansowa, pakiety socjalne, perspektywa awansu s bardzo dobr zachta dla ambitnych. Problemy mog si pojawi, kiedy nastanie potrzeba realizacji uczu wyszych, bycie w zwizku, zaoenie rodziny lub rodzicielstwo. W takiej sytuacji oczywistym jest fakt, e ktry z obszarw musi zosta ograniczony, a wybr zawsze pozostawia rozterki i pytanie czy dobrze wybraem/am? Wzmacnia naley drog modego czowieka przez odpowiednie ksztacenie i wybr do zawodw spoecznych, przede wszystkim odkrywanie indywidualnych predyspozycji, ksztatowanie umiejtnoci i rozwijanie zainteresowa i pasji. Aktywizacja zawodowa osb wchodzcych w wiek produktywny powinna by bardzo zindywidualizowana, a wybr zawodu wiadomy i przemylany. Uniknie si wwczas przykrych konsekwencji osobistych zwizanych z niesatysfakcjonujc prac i rzetelniej powici si wykonywaniu powierzonych zada. Bibliografia:
Aouil B.: Determinanty wypalenia zawodowego pracownikw socjalnych, [w:] Gerlach R. (red.): Edukacja zawodowa w aspekcie przemian spoeczno-gospodarczych: wyzwania, szanse, zagroenia, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2007. 2. Chrzanowska I.: Wypalenie zawodowe nauczycieli a ocenianie osigni szkolnych uczniw upoledzonych umysowo w stopniu lekkim i uczniw o prawidowym rozwoju na etapie szkoy podstawowej, Wydawnictwo Uniwersytetu dzkiego, d 2004. 3. Dylg A.: Praca kariera wypalenie zawodowe, [w:] Rybakiewicz J. (red.): Czowiek i psychologia, Wydawnictwo PARK, Bielsko-Biaa 2002. 4. Grzegorzewska M. K.: Stres w zawodzie nauczyciela. Specyfika, uwarunkowania i nastpstwa, Wydawnictwo UJ, Krakw 2006. 5. Hajduk E.: Etos zawodu nauczyciela, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1995. 6. Hall C., Hornby G.: Jak sobie radzi ze stresem i unikn syndromu wypalenia zawodowego, [w:] Hornby G., Hall E., Hall C. (red.): Nauczyciel wychowawca, GWP, Gdask 2005. 7. Jackowska, E.: Osobowo jako modyfikator wypalenia zawodowego u nauczycieli szkolnictwa specjalnego, [w:] Mikowska G., Olszak-Krzyanowska B. (red.): Teraniejszo i przyszo osb niepenosprawnych w kontekcie spoecznych zmian, Oficyna Wydawnicza "Impuls", Krakw 2008. 8. Koczo-Zurek S.: Psychopedagogiczne i socjologiczne czynniki podtrzymujce aktywno zawodow nauczyciela, Wydawnictwo U, Katowice 2006. 9. Korcz I.: Zesp wypalenia zawodowego. Edukacja antywypaleniowa, [w:] Kusztelak A., Zduniak A. (red.): Ksztacenie zawodowe w teorii i praktyce edukacyjnej. T. 2, Wydawnictwo Wyszej Szkoy Bezpieczestwa, Pozna 2006. 10. Korzon A.: Zjawisko wyczerpywania si pedagoga specjalnego w pracy zawodowej, [w:] Kuligowska K. (red.): Zeszyty Naukowe. Z problematyki ksztacenia pedagogw specjalnych, 1.

24

Wydawnictwo WSPS, Warszawa 1991. 11. Kuziora G.: Stres w pracy spoecznych kuratorw sdowych, [w:] Auxilium Sociale Wsparcie Spoeczne, Nr 2 (34), 2005. 12. Machel H.: Rola i zadania kadry resocjalizacyjnej, [w:] Urban B., Stanik J.M., (red.), Resocjalizacja. Tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2007. 13. Marshall G. (red.): Sownik Socjologii i nauk spoecznych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 14. Maslach, C.: Wypalenie si: utrata troski o czowieka. [w:] Zimbardo, P. G., Ruch F. L.: Psychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. 15. Nawj J.: Syndrom wypalenia zawodowego funkcjonariuszy wiziennych, [w:] Szaaski J. (red.): Wina, kara, nadzieja, przemiana, Wydawnictwo U, CZSW, COSW, d 1998. 16. Ogiska-Bulik N.: Stres zawodowy w zawodach usug spoecznych: rda, konsekwencje, zapobieganie, Wydawnictwo "Difin", Warszawa 2006. 17. Retowski S.: Pracoholizm prba teoretycznego zdefiniowania zjawiska, [w:] Wojcieszke B., Plopa M.: (red.), Osobowo a procesy psychiczne, Wydawnictwo Impus, Krakw 2003. 18. Rynio A.: Oczekiwany etos nauczyciela w sytuacji zmiany systemowej w Polsce, [w:] Drka W., Gobiowski B. (red.): Wspczesne zagadnienia zawodu nauczyciela, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP, Kielce 1995. 19. Sekuowicz M.: Nauczyciele szkolnictwa specjalnego wobec zagroenia wypaleniem zawodowym. Analiza Przypadkw, Wydawnictwo Naukowe DSWE TWP, Wrocaw 2005. 20. Sk H.: Wypalenie zawodowe- przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 21. Sk H.: Wypalenie zawodowe: przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004. 22. Tucholska S.: Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego osobowociowych uwarunkowa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009. 23. Goliska L., witochowski W.: Temperamentalne i osobowociowe uwarunkowania wypalenia zawodowego u nauczycieli, [w:] Psychologia Wychowawcza, 1998 nr 5. 24. Terelak J.F.: Psychologia stresu. Bydgoszcz, Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001. rda internetowe: Bilska E: Jak Feniks z popiow czyli syndrom wypalenia zawodowego, Niebieska Linia, nr 4 / 2004. http://www.pismo.niebieskalinia.pl/index.php?id=253 data wejcia 24.06.2009 r.

25

Izabela Biekowska
Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytet lski

Wypalenie zawodowe policjantw

Wypalenie zawodowe jest czstym i charakterystycznym stanem, z jakim mamy do czynienia w wielu sferach naszego ycia zawodowego. Dawniej spostrzegany jako rezultat kariery, dzi jako coraz czstsze zjawisko naszych czasw dotykajce take modych ludzi z kilkuletnim zawodowym staem. Wypalenie jak sama nazwa wskazuje jest utrat czego np. zdolnoci do wykonywanej z zapaem pracy, utrat sensu tego, co si robi. Jest stanem wyczerpania psychicznego. Mog mu towarzyszy zaburzenia somatyczne, ble gowy, stan beznadziejnoci, frustracja, ktra moe rodzi depresj. Czowiek przestaje czerpa satysfakcj z tego, co robi, przestaje cieszy si swoimi sukcesami, ale te przestaje w prac by zaangaowany. Taki stan jest niepodany przez pracodawc, jak i przez samego pracownika. Niechtnie chodzi si do pracy, ktra budzi niech i wywouje poczucie beznadziejnoci i bezradnoci. Permanentnemu zmczeniu mog towarzyszy ble fizyczne i emocjonalne. Kuleje psychika, a z ni bezradno, nieadekwatne spostrzeganie wasnej osoby, poczucie niechci do samego siebie i wraenie niekompetencji. Brak motywacji do pracy to brak zaangaowania w ni. Pracownik przestaje by wydajny i odnosi sukcesy. Cho sam termin wypalenie zawodowe pojawi si w latach szedziesitych, to po raz pierwszy zacz funkcjonowa w Ameryce za spraw psychiatry Herberta J. Freudenbergera, ktry w artykule umieszczonym w czasopimie Journal of Social Issue, uy go do okrelenia stanu wyczerpania jednostki spowodowanego nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub spoeczne rodowisko pracy. Jednoczenie badania nad wypaleniem prowadzia psycholog socjalny Christina Maslach, ktra badaa sposb radzenia sobie z emocjami w miejscu pracy. Zajmowaa si ludmi pracujcymi w subie zdrowia. Zauwaya, e zbyt silne emocje towarzyszce kontaktom zawodowym z ludmi cierpicymi mog by rdem obezwadniajcych napi emocjonalnych (por. E. Bilska 2004). 26

Wedug Christiny Maslach wypalenie zawodowe okrelane jest jako zesp wyczerpania emocjonalnego, depersonalizacji i obnionego poczucia dokona osobistych, ktry moe wystpi u osb pracujcych z innymi ludmi w pewien okrelony sposb. Z czasem w trakcie rozwoju prac nad teori Christina Maslach coraz czciej okrelaa je jako erozj zaangaowania w prac (Maslach 2001). Wedug Christiny Maslach i jej trjwymiarowej teorii wypalenia: wyczerpanie emocjonalne (emotional exhaustion) wywouje zniechcenie do pracy, obnion aktywno, draliwo. Stale obecne napicie psychofizyczne prowadzi moe do zaburze somatycznych objawiajcych si blami gowy, zmczeniem, bezsennoci, problemami przemiany materii, i innymi chorobami. Z kolei depersonalizacja (depersonalization) czyli odczowieczenie, uprzedmiotowienie, jest prb zwikszenia psychicznego dystansu wobec osoby, z ktr si pracuje. Dystansowanie si, bezosobowe, powierzchowne i szybkie traktowanie klienta, traktowanie go jako "przypadku", a nie jako czowieka- pozwala na mniejsze zaangaowanie si w te relacje i moe wic by form (uwiadomion lub nie) ochrony siebie przed dalszym nadwyraniem emocjonalnym. Trzecim elementem syndromu jest obnione poczucie dokona osobistych (reduced personal accomplishment), ktre moe przejawia si pomniejszaniem swoich moliwoci, poczuciem beznadziejnoci, niemonoci wykonywania zada i dokonywania zmian, ewaluacji w miejscu pracy. Pracownik jest przewiadczony o marnowaniu czasu, o bezsensownym wysiku, ktry i tak nie speni oczekiwa przeoonego. Poniewa syndrom jest mechanizmem samonapdzajcym si i samozasilajcym symptomy narastaj i powoduj rzeczywiste zmiany w osigniciach takiego pracownika. Zaczyna pracowa gorzej, nie panowa nad emocjami, czciej chorowa. Jego praca przestaje by efektywna. A sam pracownik dostrzega, ze nie jest w stanie podoa kolejnym wyzwaniom. Wystpowanie powyszych symptomw odrnia wypalenie zawodowe od innych nastpstw stresu zawodowego (por. E. Bilska 2004). Zatem erozja zaangaowania w prac, jak okrelia Ch. Maslach (2001) wypalenie zawodowe posiada symptomy w trzech sferach: w sferze fizycznej, funkcjonowania emocjonalnego i w sferze zachowa. Kada z tych sfer wpywa bezporednio nie tylko na pracownika, ale porednio take na jego otoczenie. Zmienno nastrojw, wzmoona draliwo, napicie

27

emocjonalne, czste konflikty i mniejsza wydajno nie pozostaje niezauwaona. Waciwie kada grupa zawodowa jest naraona na wypalenie zawodowe, ale szczeglnie pracownicy, ktrzy pracuj dodatkowo w warunkach wzmoonego stresu i zagroenia s wicej podatni na wystpienie syndromu. Tak grup s policjanci. Od wrzenia 2004 roku do lutego 2005 roku policyjni psycholodzy prowadzili badania dotyczce wypalenia zawodowego policjantw. Badania objy 3283 policjantw. Prowadzili je wszyscy psycholodzy zatrudnieni w Policji. Najbardziej naraeni na wypalenie zawodowe s mczyni sucy w pionach prewencji i kryminalnym (najmniej w logistyce) komend miejskich i powiatowych. S to gwnie dzielnicowi, dochodzeniowcy, pracownicy operacyjni i ruchu drogowego. Maj od 5 do 10 lat pracy - dotyczy to wyczerpania emocjonalnego - i od 6 do 15 lat pracy w przypadku depersonalizacji. Okazuje si, e im wyej w hierarchii subowej znajduje si policjant, tym wyej ocenia wasn warto zawodow i ma mniejsz skonno do przedmiotowego traktowania klientw (http://www.gazeta.policja.pl/ , data wejcia 01.05.2009). Policjanci czsto skar si na przemczenie prac, na bezsenno, ble gowy. Zamartwianie si prac, przy jednoczesnych niskich zarobkach, niewspmiernych do wkadanego wysiku powoduje, e czsto pracuj po godzinach. Tygodniowo policjant moe wedug normy przepracowa 40 godzin. Jeli wicej przepracuje ma prawo do wolnego czasu w rwnym wymiarze lub rekompensaty wypacanej przez powiat lub gmin. W rzeczywistoci czsto nie otrzymuje ani rekompensaty ani dni wolnych. Problem dotyczy take pracy w godzinach nocnych czy narzucanych czsto obligatoryjnie dyurw we wszystkie weekendy w miesicu. Takich i podobnych problemw policjant napotyka w swojej pracy wiele. To rodzi jeszcze wiksz frustracj i rozczarowanie. Stresogenna jest take bezsilno wobec pewnych faktw, braki w wyposaeniu, ycie w cigym zagroeniu. Policjanci maj zbyt czsto do czynienia z wypaleniem zawodowym. Wypalenie zawodowe, owa erozja zaangaowania jest odpowiedzi organizmu na dugotrway stres, emocjonalne wyczerpanie i ycie pod presj. Czsto policjanci nie potrafi odgrodzi pracy od ycia osobistego, przeywaj poraki, obwiniajc si niejednokrotnie za brak efektw. Przecienie nadmiarem pracy take przyczynia si do niemonoci poradzenia sobie z nawaem obowizkw. Przychodzi zmczenie, znuenie, szukanie 28

niejednokrotnie winnych w otoczeniu. Praca przestaje przynosi zadowolenie, powoduje irytacj, zniecierpliwienie, a policjant zaczyna traktowa innych stereotypowo i bezosobowo. eby co mogo si wypali, wpierw musi zosta zapalone, zatem podstawow cech osb z grupy ryzyka, zagroonych wypaleniem zawodowym jest: angaowanie si w prac caym sercem, due oczekiwania wobec wasnej osoby negowanie wasnych granic obcienia, spychanie na dalszy plan osobistych potrzeb i interesw, dobrowolne i chtne przejmowanie nowych obowizkw i zada (S. M. Litzke, H. Schuh 2007, s. 169). Powodem wypalenia zawodowego moe by: wybujay perfekcjonizm, stawianie sobie wymaga bardzo wysokich, niezgodnych z moliwociami, z drugiej strony wyolbrzymianie problemu, lub ich bagatelizowanie, co z czasem moe prowadzi do ich nagromadzenia. Wynika to moe z trudnoci w rozplanowaniu pracy, organizacji czasu pracy. Czst przyczyn mog by take ze relacje w pracy, szczeglnie na linii pracownik-pracodawca. Stawianie wymaga przekraczajcych moliwoci i kompetencje pracownika moe rodzi frustracj i dezintegracj. Wypalenie moe wynika z cigego zamartwiania si, czy dobrze wykonao si prac, czy zdyo si ze wszystkim? Niewane czy zrobia duo, czy mao - osoba z syndromem wypalenia zawsze bdzie czua niedosyt i lk, czy to zostanie zauwaone. Inn grup stanowi osoby z kompulsywnym deniem do osignicia sukcesu, perfekcjonici, dla ktrych odpoczynek jest strat i marnotrastwem. Stawianie sobie zbyt wygrowanych wymaga moe prowadzi do zaburze w obrazie samego siebie, bowiem poczucie wasnej wartoci zalene jest od ich osigni. Z kolei osoby z podwyszonym samokrytycyzmem pracuj do cakowitego wyczerpania, a owoce ich pracy nigdy nie s dla nich wystarczajco dobre. Dlatego czsto bywaj nieszczliwe. Postawa Zosi-Samosi rodzi w nich przewiadczenie, e tylko oni potrafi wszystko zrobi najlepiej, nigdy nie prosz o pomoc, bo uwaaj, e nie mona na nikim polega. Postawa naprawiacza wiata czsto jest spotykana w zawodach polegajcych na subie i pomocy innym ludziom. Dotyczy to take policjantw. Nie mona jednak naprawi caego wiata, a nadmierny altruizm i zatracanie siebie bywa wyczerpujce (por. E. Bijak, data wejcia: 08.08.09). Powstaje zatem pytanie, jak mona uchroni si przed wyczerpaniem zawodowym? Organizacja moe odciy pracownikw, skracajc na przykad dugo zmian, zapewniajc dusze przerwy, urlopy specjalne, rotacj i prac 29

w niepenym wymiarze godzin. Jeli chodzi o ksztatowanie wasnych struktur, to powinna moliwie jak najpeniej wychodzi naprzeciw potrzebom, indywidualnym preferencjom oraz zainteresowaniom pracownikw i zapewni im tyle autonomii, ile to tylko moliwe, pod wzgldem stylu pracy i jej podziau. (...) Sami pracownicy natomiast powinni ustala w swej pracy priorytety i nauczy si odrnia wymagania stawiane przez instytucj od obowizkw, ktre sami sobie naoyli. Pomaga to oszczdza czas i unika przecienia. Mona wywiczy autonomi, zachowujc zaleno mylenia, zapewniajc sobie swobod dziaania dziki procesowi uzgadniania celw i dziki korzystnej interpretacji wytycznych (S. M. Litzke, H. Schuh 2007, s.175-176). Koszty wypalenia mog by bardzo wysokie, od absencji pracownikw, po nierzetelne wypenianie obowizkw. Nie da si nawet zweryfikowa jak due straty ponosi pracodawca z tego tytuu. Jednak na problem trzeba i naley spojrze take ze strony pracownika, ktrego nie tylko efektywno spada, ale dopadajce go uczucie beznadziejnoci moe spowodowa frustracj, depresj i doprowadzi do myli samobjczych. To konkretny czowiek z problemami, z ktrymi niejednokrotnie musi sobie sam poradzi. W przypadku policjantw niema rol peni koledzy, a w rozpoznaniu i leczeniu syndromu psycholodzy. Nie kady pracownik z tym problem zwrci si jednak o pomoc i rad. Konieczna zatem jest diagnoza rodowiska, prowadzenie bada, szkolenia policjantw, eby mogli szybko rozpozna w sobie nadchodzce zagroenie i w por mu przeciwdziaa. Pierwszym krokiem bdzie przyznanie przed samym sob, e posiada si problem. Nastpnym: zdefiniowanie go i odpowied na pytanie, jakiego zakresu problem dotyczy, czy s to np. ze relacje pracownicze, obawa przed utrat pracy, czy uznania kolegw i przeoonych? Nazwanie problemu pozwoli na ustalenie priorytetw, dokona korekty w obowizkach, rezygnacj z mniej znaczcych projektw, lub ich przesunicie w czasie, w kocu pozwoli na wytyczenie drogi wyjcia z impasu. Powanym problem jest brak asertywnoci u osb dotknitych syndromem, pracownik nie potrafi odmwi i pozwala na dokadanie obowizkw, prac ponad siy, czy w nadgodzinach. W przypadku policjantw oprcz problemw z dniami wolnymi, nadgodzinami, okreleniem jasno zakresu obowizkw, dochodzi przecie cigy stres i niskie, niesatysfakcjonujce zarobki.

30

W ostatnich latach wzrosy wymagania i oczekiwania wobec kadego pracownika, take policji, a dotyczyy nie tylko podniesienia efektywnoci i wydajnoci pracy, ale take cigego doksztacania si policjantw i szybkich umiejtnoci przystosowawczych. Nie kady temu zadaniu potrafi sprosta i nie kady bdzie potrafi. Wypalenie zawodowe jest odpowiedzi na stres, na nieumiejtne radzenie sobie z narzuconymi wewntrznie lub zewntrznie obowizkami. Objanie inklinacji naley szuka w sobie, w swojej samoocenie, nieadekwatnych wyobraeniach i przecenianych moliwociach. Aby temu przeciwdziaa dobr pracownikw do suby powinien by wynikiem dokadnej selekcji kandydatw, ktra uwzgldniaaby pene ich predyspozycje zawodowe: fizyczne, psychiczne, spoeczne, moralne, wolicjonalne. Ale sam pocztkowy przesiew nie wystarczy, konieczne s zmiany, ktre spowoduj e policjanci bd chtniej patrze na mundur i z niekaman satysfakcj przychodzi do pracy. Odpowiednie wyposaenie, uregulowany czas pracy, zasuony odpoczynek, a w kocu satysfakcjonujce wynagrodzenie, ktre koreluje z indywidualnymi osigniciami, oraz uznanie wkadu osobicie wniesionego w sukces firmy w zasadniczy sposb przekadaj si na satysfakcj pracownika i jego gotowo identyfikowania si z firm (S. M. Litzke, H. Schuh, 2007, s. 175). Bibliografia:
1. 2. 3. 4. 5. Maslach C.: Wypalenie si: utrata troski o czowieka [w:] Zimbardo P. G., Ruch F. L.: Psychologia i ycie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1994. Maslach C.: Wypalenie w perspektywie egzystencjalnej [w:] Sk H., Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Litzke S.M., Schuh H.: Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, GWP, Gdask 2007. Sk H.: Wypalenie zawodowe Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Terelak J.: Psychologia stresu, , Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001. rda internetowe: Bijak E., Syndrom wypalenia zawodowego u nauczycieli [w:] http://www.sp2siewierz.netserwer.pl/publikacje/wypalenie.htm. Data wejcia: 04.05.09. Bilska E. (2004)., Jak Feniks z popiow czyli syndrom wypalenia zawodowego [w:] Niebieska Linia Nr 4. http://www.pismo.niebieskalinia.pl/index. Data wejcia: 01.05.2009 http://www.gazeta.policja.pl/wai.php Data wejcia: 03.05.2009

1. 2. 3.

31

Aleksandra Minczanowska
Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytet lski

Wypalenie zawodowe konieczno czy tylko jedna z moliwoci w karierze nauczyciela

Artyku jest prb analizy wybranych osobowociowych uwarunkowa wypalenia zawodowego nauczycieli. Stanowi refleksj nad przyczynami tego syndromu, ktre tkwi w samym nauczycielu i jego rodowisku oraz stara si odpowiedzie na pytanie, jak sobie z nim radzi, by zapobiec dalszemu jego rozpowszechnianiu. Kady kto wybiera ten zawd ma bowiem niesamowit moc sprawcz. Moe fascynowa swych uczniw, z chci i entuzjazmem podejmowa wynikajce z niego zobowizania, ale moe - niestety take zaraa kolejne pokolenia pesymistycznym podejciem do ludzi i otaczajcego wiata. Istnieje jednak moliwo przerwania tego negatywnego acucha pesymizmu. T szans jest moliwo nauczenia si przez nauczycieli optymizmu i wiadomego dawania przykadu swoim postpowaniem. Kady z nas pragnie, by jego praca miaa sens, dawaa satysfakcj, rado, speniaa nasze marzenia, ale i stanowia dobre rdo utrzymania. Wkadamy zatem w ni mnstwo wysiku i czasu. Staramy si by bardzo silnie zmotywowani, ambitni i zaangaowani, stajc si tym samym naraonym na syndrom wypalenia zawodowego. Problem ten dotyczy nie tylko nauczycieli, ale rwnie pielgniarek, psychologw sdowych, personelu wiziennego, psychoterapeutw i policjantw. Osoby te pracuj w zawodach, ktre mona okreli jako spoeczno-usugowe. Zatem najbardziej podatnymi na wypalenie s pracownicy, od ktrych oczekuje si bliskiego kontaktu ze wsppracujcymi osobami. Ich relacje wymagaj zaangaowania emocjonalnego, troski, odpowiedzialnoci za drug osob. To wszystko oczywicie prowadzi do obcienia psychicznego i chocia daje poczucie bliskoci, satysfakcj i wdziczno, koszty emocjonalne takiej pracy mog sta si trudne do udwignicia. 32

Wypalenie zawodowe to w ostatnich latach coraz czstsze zjawisko wrd pracownikw rnych zawodw. Wystarczy rozejrze si dookoa i z atwoci mona dostrzec nadmiernie obcionych obowizkami pracownikw i zmczonych, chronicznie zestresowanych przeoonych. Rozwaania dotyczce syndromu wypalenia zawodowego pojawiy si w literaturze psychologicznej we wczesnych latach siedemdziesitych ubiegego wieku. W roku 1974 amerykaski psychiatra H. J. Freudenberger okreli wypalenie zawodowe, zwane inaczej wypaleniem emocjonalnym, jako skumulowanie kilku czynnikw: dugo utrzymujcego si emocjonalnego wyczerpania, dehumanizowania osb, z ktrymi pozostaje si w relacjach zawodowych, braku satysfakcji zawodowej, obnienia poziomu zaangaowania w wykonywan prac oraz przewlekego zmczenia fizycznego. Wypalenie zawodowe jest zatem jedn z moliwych odpowiedzi jednostki na chroniczny stres zwizany z dziaalnoci zawodow. Jest pewnym stanem upoledzajcym nie tylko zawodowe funkcjonowanie czowieka, ale rwnie jego ycie osobiste i rodzinne. Zawd nauczyciela cechuje, obok wspomnianej koniecznoci zaangaowania emocjonalnego, dodatkowy czynnik wzmacniajcy stres wysokie wymagania w zakresie jego roli spoecznej. Oprcz wiedzy przedmiotowej popartej wysokimi kwalifikacjami metodycznymi, pozwalajcymi na wysoki poziom merytoryczny nauczanego przedmiotu, musi on wykaza si rwnie innymi umiejtnociami kluczowymi dla tego zawodu, takimi jak: planowanie, organizowanie i ocenianie, uczenie si, skuteczne porozumiewanie si w rnych sytuacjach, efektywne wspdziaanie i kierowanie zespoem, rozwizywanie problemw w sposb twrczy, posugiwanie si technologi komputerow i informatyczn. Ale to nie wszystko, gdy nauczyciel nie moe ograniczy si do mechanicznego przekazywania wiedzy, wiczenia swoich uczniw i wdraania ich do przestrzegania norm i regu postpowania. Oczekuje si bowiem od niego wraliwoci na potrzeby uczniw, spostrzegania i rozumienia ich indywidualnych uzdolnie i barier, umiejtnoci sprawiedliwego oceniania, umiejtnego motywowania dzieci do pracy, a take dawania im dobrego przykadu. Oprcz pracy z uczniami od nauczyciela wymaga si rwnie umiejtnoci skutecznego porozumiewania si z rodzicami, gronem pedagogicznym i przeoonymi. 33

Oczekiwania te i tak ju wysokie cigle rosn. Okazuje si wic, e by dobrym, skutecznym i prawdziwym nauczycielem w obecnych czasach nie jest atwo. Sytuacja ta z pewnoci moe potgowa nieprzyjemne uczucie stresu i frustracji, tym bardziej, e wymagania te nie znajduj waciwego odbicia ani w statusie spoecznym, ani ekonomicznym nauczyciela. Okres wieloletnich zmian spoecznych i wyzwa edukacyjnych prowadzi do przemian wartoci i stylw ycia, co wywouje liczne trudnoci w pracy pedagogicznej. Wszystko to moe wprawdzie zniechca do pracy, ale take co jest szczeglnie podane wyzwala inicjatyw i motywowa do poszukiwania drg poprawy efektywnoci tej pracy, zwaszcza na drodze do samodoskonalenia i samorealizacji. Zgodnie z teori C. Rogersa tendencja do samorealizacji jest podstawowym motorem dziaania jednostki i wyraa si deniem do rozwijania wasnych zdolnoci i moliwoci. Samorealizacja to przede wszystkim wychodzenie poza stan obecny i zwikszanie zakresu wasnych dowiadcze. U podstaw koncepcji C. Rogersa ley zaoenie o rozbienoci pomidzy tym, czego czowiek wiadomie dowiadcza (co znajduje si w polu jego wiadomej uwagi), a tym, co wpywa na jego zachowanie, pomimo e nie jest tego wiadomy (K. Draut-Ruszczak, 2000, s. 650). Zgodnie z poznawcz koncepcj osobowoci przyczyny staoci zachowania i trwaoci rnic midzy ludmi tkwi przede wszystkim w nasyconych konkretn treci, ksztatujcych si w toku naszego kulturowego dowiadczenia reprezentacjach poznawczych (np. w obrazie samego siebie, w systemach przekona), w standardach postpowania (przyswojonych normach moralnych, celach osobistych) i w programach aktywnoci (np. w strategiach radzenia sobie z problemami yciowymi) (M. Kofta, D. Doliski, 2000, s. 562). Okazuje si zatem, e traktowanie osobowoci jako systemu poznawczego wie si z koniecznoci zwrcenia szczeglnej uwagi na takie jej funkcje, jak: konstruowanie poznawcze (czyli nadawanie znaczenia/sensu naszym dowiadczeniom), dostarczanie podstaw do ewaluacji (oceny) zdarze, innych ludzi i samego siebie, programowanie dziaa (a wic ustanawianie celw i dobr strategii dziaa adekwatnych do wymogw sytuacji) i sterowanie przebiegiem dziaania, ktre dokonuje si przede wszystkim dziki procesom samoregulacji polegajcym na monitorowaniu i przestrajaniu wasnych emocji i stanw motywacyjnych w taki sposb, by sprzyjao to osigniciu wanych dla czowieka celw.

34

Podejcie poznawcze skupia si na trzech zasadniczych mechanizmach psychologicznych zapewniajcych integracj naszej osoby: pojcie wasnej osoby (tzn. wzgldnie stay, wewntrzny wizerunek siebie), samowiadomo (czyli zdolno czowieka do monitorowania wasnych myli, uczu i pragnie oraz do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie) i wielopoziomowy proces samoregulacji, dziki ktremu nasze dziaanie jest na bieco korygowane i dopasowywane do standardw wewntrznych (takich jak cele osobiste) bd do spostrzeganych oczekiwa innych ludzi (np. do norm grupowych). Dla nauczycieli szczeglnie istotna jest samowiadomo, ktra jest nie tylko rdem samooceny, ale i rodkiem uzyskiwania inferencyjnej wiedzy o innych ludziach. Tendencja do osignicia samowiadomoci przejawia si midzy innymi skonnoci do samoobserwacji i samopoznania, poszukiwaniem wgldu w samego siebie i moliwoci dookrelenia wasnej tosamoci, dookrelenia wasnych standardw i celw oraz osignicia niezalenoci w ich realizacji (M. Jarymowicz, 1999, s. 139). Rozpoznawa siebie to pozna nie tylko swoj si, ale i ograniczenia wasnych moliwoci. Posiadanie wysokiej samooceny powoduje, e podmiot odczuwa pozytywne emocje (przyjemnie jest myle o sobie, e jest si kompetentnym, fizycznie atrakcyjnym itp.) i dlatego ludzie niemal zawsze staraj si znale co pozytywnego w obrazie wasnej osoby. Zdaj sobie jednak spraw, e nie mog by doskonali czy choby dobrzy we wszystkich aspektach, wic usiuj znale takie obszary wasnej aktywnoci, w ktrych speniaj te standardy (M. Marcinkowski, 2008, s. 518). Szczegln form ustosunkowania si do siebie i wiata w danej sytuacji jest podmiotowo. By podmiotem to mie wiadomo wasnej roli, wasnego udziau w rozwijanej dziaalnoci, mie poczucie podmiotowoci, to poczucie, przewiadczenie, i jest si podmiotem w relacji ze wiatem przedmiotowym. Podmiotowo wyraa si nie tylko w sprawstwie, ale i w poczuciu podmiotowoci oraz potrzebie podmiotowoci. Potrzeba podmiotowoci to podstawa, na ktrej buduje si poczucie podmiotowoci (T. Kukoowicz, 1993). Na poczucie podmiotowoci w sytuacji organizacyjnej skada si: wpyw na proces tworzenia znacze dotyczcych samego siebie, wpyw na proces tworzenia znacze dotyczcych otoczenia jednostki, wpyw na przebieg zdarze dotyczcych wasnej osoby, wpyw na przebieg zdarze dotyczcych otoczenia jednostki, standardy dotyczce wpywu w sytuacji organizacyjnej, 35

oczekiwania dotyczce wpywu w danej sytuacji, kontrola poznawcza w sytuacji organizacyjnej, wasne normy i wartoci, wzgldno zadowolenia z wywieranego wpywu ( por. W. Daniecki, 1983). Mona stwierdzi, e poczucie podmiotowoci, to zdanie sobie sprawy, e stopie, w jakim jest si twrc zdarze i stanw oraz/lub autorem znacze jest zgodny z posiadanymi w tym zakresie standardami czy oczekiwaniami (K. Korzeniowski, 1983). Wane jest przy tym, by w wpyw dokonywa si ze zrozumieniem sytuacji i poczuciem moliwoci przewidywania nastpstw (sprawowanie kontroli poznawczej), a ponadto, by owemu wywieraniu wpywu towarzyszyo wewntrzne przekonanie o angaowaniu si ze wzgldu na wasne normy i wartoci. Przekonanie to z kolei wpywa na to, jak ludzie dziaaj w rzeczywistoci: okazuje si, e osoby z wewntrznym poczuciem kontroli skonne s wikszo sytuacji yciowych traktowa jako sytuacje zadaniowe do rozwizania. Jednostki te s bardziej realistyczne w dziaaniu, bardziej odpowiedzialne, raczej skonne do zmiany otoczenia ni do przystosowania si do niego, ceni samokontrol w dziaaniu, ucz si na wasnych dowiadczeniach, s odporniejsze na stres i frustracje, a tym samym s odporniejsze na syndrom wypalenia zawodowego. W konsekwencji ludzie tacy zwykle lepiej pracuj i odnosz wicej sukcesw w dziaalnoci zawodowej (m.in. d do sytuacji, ktre zapewniaj wicej kontroli nad otoczeniem i dlatego szybciej awansuj i czciej zajmuj kierownicze stanowiska, s bardziej zorientowani na zadania, a nie na kontakty spoeczne oraz czciej zabiegaj o samodzielno o informacj zwrotn o wasnej dziaalnoci, a take s znacznie odporniejsi na presj) (M. Marcinkowski, 2008, s. 521). Liczne badania wskazuj jednak na pozytywn korelacj wewntrznego poczucia kontroli z si objaww wypalenia u nauczycieli: osoby przekonane o tym, e s w stanie kontrolowa nastpstwa wasnych dziaa, okazay si bardziej podatne na wypalenie zawodowe, anieli uwaajce, e nie maj wpywu na to, co ich spotyka w yciu (H. Sk, 1994). Do cech dodatnio korelujcych z wypaleniem mona zaliczy take: lk, zdolno do kontroli emocjonalnej, wrogo wobec otoczenia oraz preferowanie biernych strategii radzenia sobie ze stresem (np. unikanie sytuacji trudnych). Okazuje si, e wypalenie czciej dotyczy osb, ktre wczeniej miay due (zbyt due) oczekiwania co do skutecznoci swoich 36

dziaa zawodowych. Podatni na wypalenie s nauczyciele, ktrzy wczeniej byli bardzo zaangaowani i ich wan cech byo denie do perfekcji. Pozytywnie skorelowane z podatnoci na wypalenie byo posiadanie przez nauczycieli nieracjonalnych przekona zawodowych (np. e zawsze bd lubiani i szanowani, e spotkaj si z penym uznaniem ze strony rodzicw i przeoonych i e uczniowie s li zasuguj tylko na kar). Badania wykazay rwnie, e istnieje zaleno midzy skonnoci do wypalania si nauczycieli w pracy a pci (u nauczycieli mczyzn szybciej wystpowaa skonno do depersonalizowania uczniw) i poziomem wsparcia spoecznego (istotne jest wsparcie ze strony rodziny, wsppracownikw, przyjaci i uczniw, chocia pojawiaj si tu rnice: pomoc chtniej przyjmuj kobiety, a mczyni jej unikaj). Badacze problemu wypalenia podkrelaj jednak, e podatno na to zjawisko nie jest wyrazem saboci charakteru czy braku ambicji, ale sum powizanych ze sob komponentw osobowociowych, strukturalnych i organizacyjnych. Zjawiska wypalenia nie mona lekceway, bowiem moe ono z jednej strony doprowadzi do obnienia wydajnoci i efektywnoci pracy, a z drugiej moe wywoa powane zaburzenia psychiczne. Cech sprzyjajc wypaleniu jest zatem tendencja do unikania, odsuwania trudnoci, zamiast ich rozwizywania. Nauczyciele powinni ukierunkowa swoje samodoskonalenie na rozwj swoich kompetencji, przy czym chodzi nie tyle o podwyszanie kompetencji zawodowych, co o kompetencje emocjonalne (M. Marcinkowski, 2008, s. 522). Warto, by wspczesny nauczyciel nauczy si akceptowa swoje ycie i swoj prac oraz optymistycznie spoglda w przyszo. Optymizm bowiem to jeden z podstawowych czynnikw atmosfery wychowawczej, sprzyjajcy osiganiu przez wszystkich uczestnikw procesu wychowania w szkole i poza ni dobrych wynikw ksztacenia i wychowania. Optymizm to postawa czowieka wyraajca si w dostrzeganiu przede wszystkim pozytywnych stron ycia, przewidywaniu, e przyszo przyniesie co nowego i lepszego, w sposobie mylenia, e nigdy nie jest tak, aby wszystko byo stracone, zawsze mona, bowiem znale inne, lepsze wyjcie z danej sytuacji. Przeciwiestwem optymizmu jest pesymizm, czyli skonno do dostrzegania tylko ujemnych stron ycia, do negatywnej oceny wydarze, negatywnych oczekiwa zwizanych z przyszoci. Optymista napotyka w yciu na takie same przeszkody, jak pesymista, ale optymista znosi to lepiej. Dziki takiej postawie jest bardziej odporny 37

na przeciwnoci i odnosi wiksze sukcesy w pracy ni pesymista, gdy po porace szybko dochodzi do siebie i zaczyna dziaa na nowo. Optymistyczne jest to, e postawa pesymistyczna nie jest wrodzona. Nie wynika rwnie z bezporednich kontaktw czowieka z rzeczywistoci, ale jest tylko pewn teori rzeczywistoci. Uczymy si jej od rodzicw, nauczycieli, trenerw oraz rodkw przekazu, a potem przekazujemy j wasnym dzieciom, naraajc ich w ten sposb w przyszoci na gorsze wyniki w szkole, w grupie rwieniczej, w pracy, ni mona by oczekiwa, biorc pod uwag ich zdolnoci. Rwnie zdrowie fizyczne pesymistw pozostawia znacznie wicej do yczenia ni u optymistw. A ostatecznie pesymici czciej ulegaj depresji, ktra z kolei moe doprowadzi w przyszoci do wystpienia syndromu wypalenia zawodowego. Optymizmu mona si nauczy i to najlepiej rozpocz od zaraz. Wydaje si, e istnieje ogromna potrzeba zatrudniania nauczycieli przeywajcych pozytywne stany psychiczne, posiadajcych sztuk przeywania radoci i pikna ycia. Wzorem dla uczniw nie moe by bowiem nauczyciel zestresowany, pozbawiony radoci i sensu swojej pracy. Nie stanie si autorytetem nauczyciel bez chci, energii i satysfakcji, ani ten, dla ktrego praca staa si udrk, niespenieniem, kto utraci zaangaowanie. Osoba taka moe jedynie zaraa stresem, pogbia wyuczon bezradno i popularyzowa pesymizm. Taki nauczyciel bdzie tylko przekazicielem wiedzy, ale nie wychowawc, przewodnikiem, inspiratorem i Mistrzem. Dzisiaj istnieje potrzeba nauczyciela Mistrza, postpujcego zgodnie z goszonymi ideaami, okazujcego yczliwo swym uczniom, czowieka speniajcego si w swoim zawodzie, majcego wiadomo, e jego praca ma sens i jak pisa J. W. Dawid przepenionego mioci dusz ludzkich, ktra jest rdem entuzjazmu, wiary w swe powoanie, siy w pracy, jest te tajemnic powodzenia, wyjanieniem faktu, e w yciu czowieka, wypadkiem, momentem, ktry o yciu tym decyduje, moe by i jest czasem jaki jeden nauczyciel (W. Oko, 1959, s. 36 i 38). Oczekiwa on od nauczyciela nie tylko stanowczoci w postpowaniu i stawiania wymaga wychowankom, ale i wskazywa na wielko duszy pedagoga jako miar skutecznoci jego dziaalnoci wychowawczej. Kady nauczyciel, ktry pragnie zapobiega wypaleniu zawodowemu powinien mie wiadomo swej misji, posiada pozytywn motywacj do pracy, czu si pewnie w swym zawodzie, by uczciwym i szczerym, a take radosnym, kochajcym swe ycie i uczcym tego swoich podopiecznych. Taka 38

osoba powinna by twrcza i fascynowa uczniw swoj postaw yciow. To od takich wanie nauczycieli mode pokolenie ma szans nauczy si optymizmu, wiary w siebie i ludzi, a take wyksztaci w sobie umiejtno postrzegania wiata w pogodny sposb, z poczuciem humoru i dystansem do swoich wad. Bibliografia:
1. Daniecki W.: Poczucie podmiotowoci i jego uwarunkowania organizacyjne. [w:] K. Korzeniowski, R. Zieliski, W. Daniecki: Podmiotowo jednostki w koncepcjach psychologicznych i organizacyjnych, Wrocaw1983. Draut-Ruszczak K.: Teorie osobowoci podejcie psychodynamiczne i humanistyczne. [w:] J. Strelau (red.): Psychologia. Tom 2. Gdask 2000. Jarymowicz M.: O godzeniu wody z ogniem: zwizki kolektywizmu z indywidualizmem, [w:] B. Wojciszke, M. Jarymowicz (red.): Psychologia rozumienia zjawisk spoecznych Warszawa 1999. Kofta M., Doliski D.: Poznawcze podejcie do osobowoci, [w:] J. Strelau (red.): Psychologia Tom 2. Gdask 2000. Kukoowicz T.: Zasada podmiotowoci w procesie nauczania, [w:] J. Pturzycki, E.A. Wesoowska (red.): Wspczesne kierunki modernizacji dydaktyki, Toru 1993. Korzeniowski K.: Podmiotowo czowieka. Metateoretyczne ramy teorii, [w:] K. Korzeniowski i in. (red.): Podmiotowo jednostki w koncepcjach psychologicznych i organizacyjnych, Wrocaw1983. Marcinkowski M.: Wybrane osobowociowe uwarunkowania efektywnoci zawodowej nauczycieli [w:] A. Bachnio, M. Drzewowski, M. Schneider, W.J. Maliszewski (red.): Interakcje komunikacyjne w edukacji z perspektywy sytuacyjnoci i kontekstowoci znacze, Toru 2008. Oko W.: Opracowanie i wstp. Osobowo nauczyciela, [w:] Dawid J. W.: O duszy nauczycielstwa, Warszawa 1959 Sk H.: Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Spoeczne i podmiotowe uwarunkowania, [w:] J. Brzeziski, L. Witkowski (red.): Edukacja wobec zmian spoecznych, Pozna Toru 1994.

2. 3.

4. 5. 6.

7.

8. 9.

39

Alicja Hruzd
Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytet lski

Wyobraenia i zaoenia pocztkujcego nauczyciela o specyfice pracy w szkole policealnej TEB-Edukacja Filia w Jastrzbiu Zdroju a zagroenia wypaleniem zawodowym
Czowiek wypalony to kto, kto kocha swoj prac, nawet jeli ona go niszczy (M. Skalski, M. Supranowicz, 2007, s.55)

Wprowadzenie Zjawisko wypalenia zawodowego staje si coraz bardziej powszechne. Nie oznacza to, e dawniej taki syndrom nie wystpowa, w literaturze przedmiotu wypalenie zawodowe zostao opisane w latach 70. XX wieku, pojcie wprowadzili rwnolegle i niezalenie H. Freudenberger i Ch. Maslach (por. J. Chodkiewicz, 2006, s. 22, S. Tucholska, 2009, s. 93). Wypalenie to efekt dugotrwaego stresu, jakiemu poddawany jest pracownik. Jego rda s rne. To moe by ogromna odpowiedzialno, ale te monotonia i rutyna zada. yjc w nieustannym napiciu, czowiek zaczyna odczuwa permanentny niepokj. Staje si bezradny i konfliktowy, na problemy reaguje agresj lub apati. Popenia proste bdy (...). Zaczyna wic unika jakiejkolwiek aktywnoci (...). Wydaje mu si, e nic nie ma sensu. (...) Na dodatek zaczyna mie problemy ze zdrowiem (...) (G. Dziekan, 2005, s. 145). Zaprezentowane objawy wypalenia zawodowego wskazuj na zoone oddziaywanie permanentnego stresu na organizm ludzki i wiele negatywnych efektw tego oddziaywania od zaburze natury psychicznej, do schorze somatycznych. Celem niniejszego opracowania bdzie zaprezentowanie teoretycznych koncepcji wypalenia zawodowego w grupie zawodowej nauczycieli, a take odwoanie si do rzeczywistoci szkolnej z perspektywy pocztkujcego nauczyciela. W pracy koncentruj si na wyobraeniach i zaoeniach, jakie wypracowa mody pedagog o pracy w szkole. Odwouj 40

si do potencjalnego zagroenia wypaleniem zawodowym oraz poszukuj uniwersalnych wskazwek jak zapobiega temu zjawisku. Wypalenie zawodowe wybrane koncepcje, perspektywy zjawiska Wypalenie zawodowe nie jest zjawiskiem prostym i jednorodnym. W literaturze przedmiotu definiowane jest jako stan, ktry krystalizuje si powoli, przez duszy okres przeywania cigego stresu i angaowania caej energii yciowej i ktry w kocowym efekcie wywiera negatywny wpyw na motywacj, przekonania i zachowanie (Jest to ujcie Freudenbergera i Northa, cyt. za: S.M. Litzke, H. Schuh, 2007, s. 167). W obszarze teorii wypalenia zawodowego mona wyrni wiele koncepcji podkrelajcych rnorodne przyczyny i charakterystyk zjawiska. W pracy zaprezentuj wybrane teorie koncepcj wypalenia jako kryzysu zawodowego (Ch. Maslach) oraz koncepcj wypalenia jako narastajcego rozczarowania (J. Edelwich i A. Brodsky) (por. S. Tucholska, 2009, s. 21-61). Ch. Maslach twierdzi, e wypalenie zawodowe jest syndromem, na ktry skadaj si wyczerpanie emocjonalne, depersonalizacja i obnienie oceny wasnych dokona zawodowych. Syndrom ten moe wystpowa u osb, ktre pracuj z innymi, balansujc na granicy swojej wydolnoci (S.M. Litzke, H. Schuh, 2007, s. 167). Koncepcja wypalenia jako kryzysu zawodowego Ch. Maslach wskazuje, i w procesie wypalania si zawodowego mona wyrni swoist struktur: 1. Wyczerpanie emocjonalne - objawy tego typu moemy obserwowa w nastpujcych sytuacjach: oglne wyczerpanie organizmu, chroniczne zmczenie, pojawiaj si zaburzenia somatyczne (np. ble - plecw, odka, zaburzenia ukadu pokarmowego, czste przezibienia), obnienie nastroju, aktywnoci psychicznej i fizycznej, draliwo. Brak motywacji do wykonywania pracy. 2. Depersonalizacja oznacza dystansowanie si wobec osb z ktrymi pracujemy, zawodowe kontakty interpersonalne staj si powierzchowne i sformalizowane. Depersonalizacja staje si metod radzenia sobie z przewlekym stresem. 3. Obnione poczucie wasnych dokona osobistych, obnienie zadowolenia z osigni zawodowych wie si z nieuzasadnionym przekonaniem o braku wasnych kompetencji, ale rwnie z poczuciem zagroenia (np. 41

ze strony szefa). Konsekwencj tego staje si narzekanie i krytykowanie swojej sytuacji zawodowej, wsppracownikw itp.. Wzrasta przekonanie, e nic si nie osigno (por. S. Tucholska 2009, s. 23-24., M. Skalski, M. Supranowicz, 2007, s. 55). J. Edelwich i A. Brodsky ujmuj wypalenie jako: stopniow utrat idealizmu, energii i celw, ktre wystpuj u osb wykonujcych zawody skoncentrowane na niesieniu pomocy, na skutek niesprzyjajcych warunkw pracy (S. Tucholska, 2009, s. 50). Koncepcja wypalenia jako narastajcego rozczarowania zakada wystpowanie nastpujcych faz: 1. Entuzjazm cechuje pracownikw w pocztkowym okresie pracy zawodowej. Towarzysz temu mao realistyczne oczekiwania i nadzieje. Wystpuje skonno do przeceniania swoich moliwoci. 2. Stagnacja faza zawieszenie broni, nastpuje wyciszenie i wzrost krytycyzmu. 3. Frustracja narastaj rozczarowania zawodowe, ktre s nastpstwem niezaspokojenia potrzeb i pragnie zawodowych. 4. Apatia jest wynikiem doznawanych rozczarowa oraz frustracji. Wystpuj tendencje izolacyjne, wycofanie si z aktywnoci zawodowej (fizyczne i psychiczne). Powierzchowno w kontaktach zawodowych. Wkrada si rutyna (S. Tucholska, 2009, s. 50). Zaprezentowane koncepcje wypalenia zawodowego wskazuj zoono zjawiska. Koncepcja wypalenia jako narastajcego rozczarowania odnosi si do pracy pocztkujcego pracownika, w zwizku z tym, dowoam si do tej koncepcji w dalszej czci opracowania. Profesje spoeczne zawody podwyszonego ryzyka? Coraz czciej diagnozowane wypalenie zawodowe moe dotkn niemal kadego, jednak do najbardziej zagroonych grup osb nale pracownicy sektora tzw. pomocowego, czciej wystpuje w zawodach o orientacji idealistycznej i altruistycznej (B. liwerski, 2006, s. 39) syndrom wypalenia czciej pojawia si u osb, ktre maj w swojej pracy kontakt z innymi ludmi. Wrd zawodw szczeglnie naraonych na wypalenie zawodowe mona wskaza: lekarzy, pielgniarki, nauczycieli, pracownikw socjalnych, kuratorw sdowych, policjantw, ale rwnie ksiy oraz menaderw i biznesmenw. Nie oznacza to, e pozostae grupy zawodowe s pozbawione ryzyka wypalenia si w swoim zawodzie. Wszystko 42

zaley od indywidualnych predyspozycji osobowociowych jednostki (por. M. Mastalerz, 2009, s. 22; M. Skalski, M. Supranowicz, 2007, s. 55-56; J. Chodkiewicz, 2006, s. 22). Wypalony pracownik traci motywacj do dalszego dziaania i odnoszenia sukcesw (M. Leary i A. Hendler, 2003, s. 87). Wykonywanie pracy w ramach profesji spoecznych wymaga udzielania pomocy innym ludziom, zaangaowania emocjonalnego w wykonywane obowizki, a take naraania si na konflikty. Dugotrway stres to skutek nie tylko koniecznej w rnych zawodach, ale bardzo wyczerpujcej psychicznie empatycznej relacji z drugim czowiekiem, lecz take przecienia prac, zbyt wygrowanych oczekiwa przeoonych i niedostatecznego wsparcia z ich strony oraz ze strony kolegw, obcienia obowizkami, ktrym nie mona sprosta (...). Dochodzi do tego niedocenienie wkadu pracy (...) czy brak wpywu na podejmowane przez przeoonych decyzje (M. Skalski, M. Supranowicz, 2007, s. 55). Nawet najbardziej oddany swojej pracy pracownik moe w pewnym momencie poczu si przeciony oczekiwaniami swoich podopiecznych, uczniw czy wsppracownikw, nadmiernie wyeksploatowany w swojej pracy. To wszystko sprawia, e pracownik musi zweryfikowa i ponownie bd po raz pierwszy - okrela proporcje zaspokajania potrzeb wasnych i cudzych. (M. Mastalerz, 2009, s. 22). Chciaabym podkreli, e rda wypalenia zawodowego nie s jednorodne. Moemy wyodrbni trzy zrnicowane paszczyznach, do ktrych przypisane s odpowiednie cechy: 1. Czynniki indywidualne niska samoocena, niepewno, poczucie kontroli zewntrznej, silna motywacja do pracy i in.. 2. Czynniki interpersonalne emocjonalne zaangaowanie w sprawy innych, relacja pomocy wymagajca umiejtnoci spoecznych. 3. Czynniki organizacyjne nadmierna ilo obowizkw zawodowych, za organizacja instytucji, przydzielanie pracownikowi obowizkw, ktrych nie jest w stanie zrealizowa w przewidzianym czasie lub za pomoc dostpnych rodkw, nieodpowiednia komunikacja w instytucji (Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, 2007, s. 85-86).

43

Stres i wypalenie w zawodzie nauczyciela Przykadem zawodu spoecznego, ktry jest w sposb szczeglny naraony na dowiadczanie stresu jest zawd nauczyciela (N. Ogiska-Bulik, 2006, s. 52). Nauczyciele stanowi dobrze wyodrbnion i w miar homogeniczn grup zawodow. (...) Zawd nauczyciela jest zawodem spoecznym, ktrego nadrzdnym celem jest dziaanie na rzecz dobra uczniw za porednictwem bliskich kontaktw interpersonalnych, nacechowanych empati i trosk (S. Tucholska, 2009, s. 93). Penione przez pedagoga role wymagaj bliskiego kontaktu interpersonalnego, duego zaangaowania osobistego, czujnego, troskliwego i odpowiedzialnego kontaktowania si z uczniami i ich rodzicami, co sprawia, e jest to zawd absorbujcy psychicznie i wyczerpujcy (N. Ogiska-Bulik, 2006, s. 52-53). W potocznym rozumieniu praca nauczyciela traktowana jest jako atwa. Argumenty zwolennikw tej tezy zamykaj si w kilku stwierdzeniach: mniejsza liczba godzin pracy w porwnaniu z innymi zawodami, dua liczba wolnych dni (w tym take wakacje) (J. Pyalski, 2008, s. 6). Czy rzeczywicie jest to praca zawsze atwa? W pracy pedagoga mona wskaza kilka elementw stresorw z ktrymi nauczyciel musi zmierzy si kadego dnia, nale do nich: - uczniowie jako rdo stresu zachowania agresywne modziey (werbalne i niewerbalne), - przeciwstawne wymagania i oczekiwania dyrekcji, wsppracownikw, rodzicw oraz uczniw, - wymagania zwizane z wykonywaniem zawodu nauczyciela pitrzca si praca papierkowa, brak czasu na przygotowanie zaj, terminowo wykonywanych zada, zbyt dua liczebno klas, - problemy charakterystyczne dla pracy nauczyciela haas, konfrontacje z rodzicami, napicia i niezdrowa rywalizacja wrd nauczycieli, konieczno dorabiania podejmowanie dodatkowych prac (korepetycji) itp. (H. Sk za: J. Chodkiewicz, 2006, s. 23). W zawodzie nauczyciela efekty pracy s porednie, a gratyfikacje z reguy niepewne i bardzo odroczone w czasie. W interakcje zawodowe typu nauczanie i wychowanie wpisane jest te wiele dodatkowych trudnoci, oporw i sprzecznoci. Liczne badania nas stresem pracy w zawodzie nauczyciela pokazay (...), e jest to zawd, w ktrym dziaa przewleky stres

44

i wystpuj specyficzne uciliwoci oraz wydarzenia stresowe (H. Sk, 2006, s. 149-150). Ogln definicj stresu nauczycielskiego jest stwierdzenie, i jest to dowiadczane przez pedagogw negatywne i nieprzyjemne emocje zwizane z rnymi aspektami wykonywanej przez nich pracy (J. Pyalski, 2008, s. 6). Warto podkreli, e zesp wypalenia zawodowego nie pojawia si nagle. Najczciej to powolny proces. Z pocztku agodny stres, poczony z duym adunkiem emocjonalnym i zaangaowaniem w prac, mobilizuje i pomaga w wykonywaniu zada zawodowych. Pniej jednak przechodzi w przewleky stres, ktry moe mie powane konsekwencje: lki i zaburzenia lkowo-depresyjne (M. Skalski, M. Supranowicz, 2007, s. 55). Uwaa si, e ycie bez stresu nie jest moliwe (H. Makowska, R. Poprawa, 2001, s. 71). Niewielka ilo stresu dziaa na nas mobilizujco, w wikszej dawce moe by niebezpieczny dla naszego zdrowia. W zwizku z tym, warto kontrolowa poziom odbieranych przez nas bodcw. Zachowujc optymalny poziom stresu czowiek zapewnia sobie prawidowy sposb funkcjonowania (J. Dudaa, 2008, s. 110-113). W dalszej czci opracowania odwoam si do wasnych wyobrae i zaoe zwizanych z prac w szkole. Grupa TEB S.A. charakterystyka profilu dziaalnoci Towarzystwo Edukacji Bankowej S.A. powstao w 1994 roku w Poznaniu z inicjatywy grona pracownikw naukowo dydaktycznych poznaskich szk wyszych. Grupa TEB S.A, to instytucje zaoone przez Towarzystwo Edukacji Bankowej S.A.. Grupa posiada zoon struktur, w skad ktrej wchodz nastpujce jednostki: spka akcyjna, szkoy wysze w siedmiu miastach (Pozna, Wrocaw, Bydgoszcz, Gdask, Opole, Toru oraz Orodek Zamiejscowy Wyszej Szkoy Bankowej w Chorzowie), a take spki specjalizujce si w konsultingu i marketingu. TEB S.A. jako instytucja edukacyjna umoliwia ksztacenie na rnych kierunkach (zarwno technicznych, jak i humanistycznych) oraz na wielu poziomach szkolnictwa, poczwszy od profesjonalnych szkole, przez szkolnictwo policealne i rednie (np. dzienne liceum oglnoksztaccym o profilu finansowo bankowym i gimnazjum jzykowe), studia wysze na poziomie studiw zawodowych oraz magisterskich, a take studia

45

podyplomowe. czna liczba absolwentw wszystkich szk i uczelni w grupie TEB S.A przekracza 70 tysicy. Gwnym celem statutowym dziaalnoci TEB S.A. jest tworzenie i dostarczanie oraz rozwj nowoczesnych, wysokiej jakoci usug edukacyjnych, doradczych i marketingowych w celu podnoszenia konkurencyjnoci polskiej gospodarki. Dziaalnoci edukacyjn TEB S.A na poziomie szkolnictwa policealnego, zajmuje si wyodrbniony pion organizacyjny TEB-Edukacja. W jego ramach funkcjonuj filie prowadzone w 54 miastach, na 52 kierunkach w caej Polsce. Dziki wieloletniemu dowiadczeniu TEB-Edukacja wiadczy usugi edukacyjne, rozszerza baz dydaktyczn i rozpoczyna kolejne partnerstwa z renomowanymi instytucjami i firmami. Otwierane s kolejne filie, a oferta jest wci poszerzana o nowe kierunki, dostosowujc je do potrzeb suchaczy oraz zmieniajcych si preferencji i zapotrzebowania na rynku zawodowym. Dziaalno edukacyjna TEB S.A. jest rnorodna i wielokierunkowa. Szkoy ksztac i rozwijaj umiejtnoci jzykowe, a take praktycznie, doskonal kompetencje spoeczne, a take pozwalaj zdoby dowiadczenie w zawodach z gazi nauk cisych. Filia TEB-Edukacja w Jastrzbiu Zdroju oferta edukacyjna Lokalnie Filia TEB-Edukacja w Jastrzbiu Zdroju swoj dziaalno prowadzi od 1999 roku. Ksztacenie na poziomie szkolnictwa policealnego rozpocza na kierunkach technik rachunkowoci i technik ekonomista, a nastpnie technik administracji. Odpowiadajc a potrzeby rynku pracy w rodowisku lokalnym powstay szkoy posiadajce uprawnienia szkoy publicznej, ktre ksztaciy rwnie w innych zawodach, np. technik informatyk, technik bezpieczestwa i higieny pracy, technik usug kosmetycznych, pracownik socjalny. Poza wspomnianymi formami ksztacenia zawodowego, Filia TEBEdukacja w Jastrzbiu Zdroju prowadzi ksztacenie suchaczy w cyklu rocznym w Policealnych Placwkach Niepublicznych. Moemy tu wyrni Studium Zdrowia i Urody, gdzie suchacze podejmuj nauk na kierunku

46

Wiza oraz Masa, a take Studium Edukacji Spoecznej, w ramach ktrego realizowany jest kierunek Podstawy Psychologii i Socjologii 1. Wan sfer prowadzonej edukacji jest dziaalno kursowa. W jastrzbskiej Filii prowadzono kursy jzykowe na rnych poziomach zaawansowania. Jednoczenie szkoa jest autoryzowanym centrum egzaminacyjnym, w ktrym suchacze mog przygotowa si do zdobycia midzynarodowych certyfikatw (np. TELC oraz PEARSON Language Assessments Systemy egzaminw stworzone przez Rad Europy, oparte na Europejskim Systemie Opisu Ksztacenia Jzykowego). czna liczba absolwentw w jastrzbskiej Filii TEB-Edukacja przekracza 1540 osb. Najlepszym suchaczom szkoa przygotowaa ofert edukacyjn, ktra nie tylko umoliwia zdobycie wyszego wyksztacenia oraz poszerzenie zdobytych ju wiadomoci oraz umiejtnoci. Rozbudowane zaplecze dydaktyczne oraz wsppraca z wieloma firmami, umoliwia suchaczom rnych specjalnoci uzyskanie certyfikatw, dodatkowych uprawnie, zdobycie profesjonalnych umiejtnoci w ramach swojego kierunku oraz uczestnictwo w atrakcyjnych inicjatywach, ktre realizowane s przez szko. Edukacja ustawiczna nauczycieli Poza edukacj suchaczy i unowoczenianiem programu nauczania, szkoa dba rwnie o rozwj swoich pracownikw. Wykadowcy Filii maj moliwo wsppracy z Partnerami TEB biorc udzia w szkoleniach i kursach, zdobywajc dodatkowe certyfikaty do nauczania nowych treci. Moliwo doksztacania wykadowcw TEB rozwija si dziki powstaniu Orodka Doskonalenia Nauczycieli TEB-Edukacja w Poznaniu, ktre zostao zaoone przez organ prowadzcy. Przez edukacj ustawiczn nauczycieli, Filia poszerza swoje uprawnienia do prowadzenia ksztacenia na rnych kierunkach i w wielu jej formach.

Dziaalno szk niepublicznych szczegowo reguluje Regulamin Nr II Obowizujcy suchaczy szk niepublicznych bez uprawnie szk publicznych obowizujcy od 1.09.2007r. Regulamin zosta przygotowany przez Towarzystwo Edukacji Bankowej S.A.. 47
1

Sylwetka absolwenta szkoy Sylwetka absolwenta szkoy uzaleniona jest od rodzaju i cyklu w jakim odbywaa si nauka. Suchacze szk dwuletnich z uprawnieniami szk publicznych otrzymuj tytu technika po pomylnym zdaniu egzaminu zewntrznego potwierdzajcego kwalifikacje zawodowe. W placwkach rocznych absolwenci otrzymuj dyplom ukoczenia placwki oraz zawiadczenie o zakresie realizowanego programu nauczania. Suchacze placwek rocznych czsto traktuj okres ksztacenia w TEB jako okres przygotowujcy ich do ksztacenia na studiach, dlatego te wybieraj cykl jednoroczny. Absolwenci rozpoczynajcy studia wysze, rok nauki w TEB traktuj jako czas, ktry pozwala zdoby wiedz z interesujcej ich dziedziny oraz uatwi im przejcie do kolejnego etapu nauki, jakim jest ksztacenie uniwersyteckie bd politechniczne. Kadra dydaktyczna Realizacja wszystkich tych dziaa jest moliwa przez zatrudnienie odpowiedniej kadry, ktra bdzie speniaa wymagania formalne, ale bdzie rwnie speniaa oczekiwania suchaczy szkoy. Szczeglnie podanymi pracownikami s mobilni, szybko uczcy si wykadowcy, ktrzy bd nie tylko teoretykami, ale rwnie praktykami w dziedzinach, ktrymi zajmuj si w szkole. Dyrektor jastrzbskiej Filii, A. Korczak-Gomola, przyznaje, e dowiadczenie i sta pracy s istotnymi kryteriami zatrudnienia. Do wsppracy w szkoach TEB zapraszani s modzi, pocztkujcy nauczyciele, ktrzy s bardzo entuzjastycznie nastawieni do pracy, angauj si caym sercem w caoksztat pracy, a umiejtno nauczania zdobywaj bardzo szybko, przez co z kadym semestrem staj si jeszcze bardziej profesjonalni. W opinii A. Korczak-Gomola, pocztkujcy wykadowcy s wanym elementem pracy dydaktycznej szkoy policealnej. Zdaniem dyrekcji, pocztkujca kadra potrafi czasami bardzo obiektywnie spojrze na nowych suchaczy, jest rwnie otwarta na rady i wskazwki od dowiadczonych ju wykadowcw. Odzwierciedleniem pracy pocztkujcych nauczycieli i ich wysiku wkadanego w przygotowanie zaj, jest wysoka ocena ich pracy przez suchaczy szkoy. Jak podkrela Dyrektor Filii, zajcia przygotowywane

48

przez takich nauczycieli wyrniaj si starannoci, co rwnie zostaje zauwaone i wyrnione przez suchaczy. W szkole policealnej TEB-Edukacja w Jastrzbiu Zdroju zatrudnieni s zarwno modzi staem wykadowcy, jak i ju bardziej w swojej pracy dowiadczeni. Proporcje zatrudnienia pocztkujcych i dowiadczonych wykadowcw w szkole nie s stae, zale bowiem od kierunku i cyklu ksztacenia. Jednak niezalenie od stau pracy, pene kwalifikacje do nauczania danego przedmiotu s pierwszym czynnikiem, ktry warunkuje przydzielanie zada dla wykadowcw. Poza przygotowaniem merytorycznym oraz pedagogicznym, istotnym elementem doboru wykadowcw s posiadane przez nich dodatkowe kwalifikacje, uprawnienia oraz licencje (np. licencja egzaminatora Okrgowej Komisji Egzaminacyjnej, ktra umoliwia zostanie egzaminatorem podczas zewntrznych egzaminw potwierdzajcych kwalifikacje zawodowe). Poza dokumentami, ktre potwierdzaj kwalifikacje wykadowcw, cenieni s wykadowcy-praktycy. Jest to grupa, ktra pozwala suchaczom pozna praktyczne aspekty danego obszaru merytorycznego. Suchacze poznaj wiele empirycznych przykadw z pracy wykadowcy, a take czsto maj moliwo odbycia praktyk zawodowych w instytucjach, ktre reprezentuj wykadowcy. Po odbyciu takich praktyk i uzyskaniu na niej dobrych wynikw, dla niektrych suchaczy stanowi to szans na zdobycie pierwszej pracy. Uczniowie o nauczycielach W celu zweryfikowania dowiadcze suchaczy szkoy policealnej z pocztkujcymi nauczycielami, poproszono ich o wyraanie opinii na temat pracy, osobowoci i zaj takiego nauczyciela 2. Suchaczy kierunku Podstawy Psychologii i Socjologii sformuowali krtkie wypowiedzi na temat swoich dotychczasowych dowiadcze szkolnych zwizanych z przyjciem nowego, pocztkujcego nauczyciela. Ich oceny odnosiy si do caoksztatu ich dowiadcze edukacyjnych.

W badaniu braa udzia grupa suchaczy uczca si w szkole niepublicznej bez uprawnie szkoy publicznej na kierunku Podstawy Psychologii i Socjologii. Suchacze rozpoczli nauk w TEB-Edukacja Filia w Jastrzbiu Zdroju w roku szkolnym 2007/2008.

49

Uzyskane opinie wskazuj na dystans suchaczy do swoich dowiadcze z pocztkujcymi nauczycielami, ich wypowiedzi charakteryzoway si duym obiektywizmem. Biorcy udzia w zajciach suchacze wskazywali zarwno pozytywne, jaki i negatywne cechy pracy nauczyciela, ktry stawia pierwsze kroki w swoim zawodzie. Oczywicie, mona wskaza charakterystyczne dla pracy takich nauczycieli cechy pozytywne, takie jak umiejtno porozumienia si ze swoimi uczniami (znajduje z uczniem wsplny jzyk, lepiej si dogaduje), zapa i ch do pracy, prba zainteresowania ucznia swoim przedmiotem, zaszczepienia w nim pasji. Ocena suchaczy wskazuje na duy kredyt zaufania, ktry daj nowym, pocztkujcym nauczycielom. Wrd cech, ktre zostay wyrnione przez suchaczy szkoy policealnej, a przemawiaj na niekorzy nauczycieli, ktrzy rozpoczynaj swoj przygod ze szko, uczniowie wymieniaj przede wszystkim ich niepewno i stres. Uczniowie przyznaj, e sami nie pozostawali i nadal nie pozostaj obojtni na to, e w szkole pojawia si nowy nauczyciel. Niemal wszyscy uczestniczcy w badaniu przyznali, e nowego nauczyciela sprawdza si i testuje, chcc oceni na ile mona sobie pozwoli na jego zajciach, np. czy toleruje spnienia na swoje zajcia. Pierwszy okres jego pracy, to moment, kiedy uczniowie wydaj opini na temat jego zachowania, przygotowania zaj, a take prowadzenia tych zaj. Pojawianie si w szkole pocztkujcego nowego - nauczyciela wzbudza u suchaczy ciekawo. Dotyczy ona zarwno podejcia do uczniw, jak i samego prowadzenia zaj, czy potrafi zainteresowa uczniw, czy skutecznie i w przystpnej formie przekazuje swoj wiedz? Pocztkujcy nauczyciel poddawany jest staej obserwacji, podczas ktrej analizuje si jego niepewno i saboci. Suchacze przyznaj, e spotkaniom towarzyszy rwnie dystans. Udzielajcy odpowiedzi podkrelaj, e spotkanie z modym staem nauczycielem powoduje u nich zdekoncentrowanie, ale daje im rwnie uczucie pewnoci siebie. Niekiedy pocztkujcy nauczyciel budzi u ucznia opr oraz lekcewaenie. Oprcz elementw o zabarwieniu pejoratywnym, uczniowie wskazuj, e rozpoczynajcy swoj prac nauczyciele ustalaj nowe zasady, s bardziej elastyczni, ni dowiadczeni nauczyciele, ktrzy wypracowali swj system pracy i najczciej s nieugici w swoich postanowieniach. Uczniowie za staraj si zrobi na nauczycielu dobre wraenie.

50

Perspektywa pocztkujcego nauczyciela Zaprezentowano wizerunek pocztkujcego nauczyciela z perspektywy dyrektora szkoy policealnej oraz suchaczy tej szkoy. Tymczasem, do cech, ktre wskazano, naley doda wyobraenia i zaoenia rozpoczynajcy prac nauczyciela oraz to, co weryfikuje jego pocztkowe wyobraenia o wykonywanej pracy. Rozpoczcie pracy, to podjcie nowego wyzwania, jest to rwnie weryfikacja oczekiwa, ktre zwizane s z przyjciem stanowiska, z rzeczywistoci, w tym przypadku szkoln. Jako nauczyciele przychodzimy do szkoy majc okrelon wiedz merytoryczn, ktr zdobywamy w cigu wielu lat nauki, posiadamy dowiadczenie opierajce si przede wszystkim na praktykach odbywanych w rnorodnych instytucjach, mamy wyobraenia o specyfice pracy w szkole, ktre budujemy rwnie w oparciu o swoje osobiste dowiadczenia, ktre ksztatoway si od czasu, kiedy sami bylimy uczniami. Przekraczajc mury szkoy wyobraamy sobie, jak bd wyglday nasze zajcia, jak odnios si do nas uczniowie, w jaki sposb zostaniemy przyjci my oraz nasze zajcia, a take co chcemy osign w swojej pracy? Mylimy, czego oczekujemy od siebie i naszych uczniw, jakie efekty ma przynie nasza wsppraca? Zastanawiamy si jakim nauczycielem bd? Co jest dla mnie najwaniejsze w tej pracy?! Rozpoczynajc prac wykadowcy w szkole policealnej TEBEdukacja w Jastrzbiu Zdroju na kierunku Podstawy Psychologii i Socjologii, rwnie zastanawiaam si w jaki sposb bd prowadzia zajcia, czy poradz sobie z oczekiwaniami suchaczy, czy chci i zapa bd szy w parze z moliwociami?! W przygotowanym zestawieniu (Tabela nr 1) wida, e poza posiadan wiedz i dowiadczeniem, niezwykle istotne staj si detale, ktre z jednej strony przepenione s entuzjazmem, a jednoczenie wtpliwociami i obawami.
Tabela nr 1 opracowanie wasne Wyobraenia Pierwsze spotkanie z grup bdzie niczym egzamin sprawdzian wiedzy, kompetencji, a take prba zaakceptowania/bd odrzucenia. Suchacze bd sprawdza mnie jako Zaoenia Bd wykonywaa swoj prac tak dobrze jak potrafi! Do wszystkich zaj przygotuj si wykorzystujc dostpne rda i materiay.

51

osob i wykadowc, bd ocenia moj wiedz merytoryczn i przygotowanie do zaj. 45 minut zaj, to a 45 minut! Co ja zrobi z czasem, ktry mi pozostanie?! Osoby rozpoczynajce nauk, to przewanie tegoroczni absolwenci szk rednich. Szkoa stanowi jedynie etap rozwoju kadego ze suchaczy. Wikszo suchaczy bdzie kontynuowaa nauk w szkoach wyszych. Program zaj musi by urozmaicony i dostosowany do zainteresowa suchaczy, poniewa tylko wtedy mona zainteresowa grup swoim przedmiotem. Forma przekazu wiadomoci musi by dostosowana do moliwoci i potrzeb grupy. Suchacze bd chcieli wczy si w proponowane im zajcia aktywizujce, wyka si pomysowoci i kreatywnoci. Entuzjazm wykadowcy oraz przyjemna atmosfera w grupie panujca na zajciach, stwarza warunki do nauki. Wiedza zdobyta na zajciach okae si praktyczna i uyteczna, a sam przedmiot pozostawi w moich uczniach mie wspomnienia.

Nie bd prowadzia nudnych zaj! Moj wiedz przeka w sposb przyjemny i interesujcy. Nie bd robia tego, czego sama nie lubiam! Zajcia nie mog by monotonne, naley je urozmaica i wprowadza rnorodne zajcia aktywizujce. Preferowanymi formami zaj s wiczenia i warsztaty. Zaangaowanie suchaczy w omawiane zagadnienie, uatwia im zrozumienie nawet trudnego tematu. Suchacze po kadych zajciach zapamitaj to, co byo w nich najwaniejsze, co byo gwnym przedmiotem zaj. Po zrealizowanym bloku przedmiotowym, suchacze bd umieli w sposb praktyczny wykorzysta zdobyte wiadomoci. Suchaczy naley traktowa jak osoby rwne sobie, od ktrych mona si duo nauczy! Trzeba ich sucha i rozmawia z nimi! Suchacze wybrali ten kierunek wiadomie, poniewa interesuj si omawian problematyk.

Nauka ma by przyjemnoci, gwnym jej zadaniem jest rozwj suchaczy. Zajcia pozwol rozwin kreatywne i twrcze mylenie. Czas, ktry suchacze spdz na moich zajciach, nie bdzie czasem straconym!

Tyle idealistycznych wyobrae, bo rzeczywisto szkolna rzdzi si swoimi, zupenie niezalenymi i czsto nieprzewidywalnymi prawami. Dziki specyfice grupy, a take osobistym dowiadczeniom wynikajcym ze znajomoci rnych form ksztacenia (studia dzienne, zaoczne itp.), wiele wyobrae i zaoe ma moliwo realizacji, niektre jednak wymagaj sprostowania i dopracowania.

52

Zderzenie z wyobraeniami i zaoeniami Suchacze kierunku Podstawy psychologii i socjologii stanowi ma, bo zaledwie 16 osobow grup, jednak jest ona wewntrznie bardzo zrnicowana. Przede wszystkim suchacze s w rnym wieku (w przedziale od 19 do 27 lat, z tym, e grupa osb w wieku 19 lat jest najliczniejsza 6 osb, 4 osoby w wieku 21 lat, 3 osoby w wieku 22 lat i po jednej osobie w wieku 20, 24, 27 lat). Poza wiekiem suchaczy rni take sytuacja rodzinna. Moemy wyrni tu osoby, ktre: nie zaoyy jeszcze swojej rodziny, w cigu najbliszego roku pragn zaoy swoj rodzin, maj swoj rodzin, maj swoj rodzin i dzieci. W grupie znajduj si osoby, ktre ukoczyy szko redni i: nie zday egzaminu maturalnego, zday egzamin maturalny, pragn przygotowa si do podjcia studiw, rozpoczy studia na wyszych uczelniach, ale nie speniy one ich oczekiwa, wic podjli nauk w szkole policealnej. Poza wielkoci grupy i jej wewntrzn struktur, wanym czynnikiem warunkujcym prac wykadowcy na zajciach jest jej integracja i otwarto na propozycje wykadowcy i innych uczestnikw zaj. Maa ilo suchaczy umoliwia angaowanie w prac wszystkich suchaczy. Niewtpliwie, grupa z ktr pracuj, zdecydowanie uatwia mi prowadzenie zaj, poniewa chtnie uczestniczy w dyskusjach (ktre sprawiaj, e lepiej rozumiej omawiane zagadnienia, a jednoczenie poznaj siebie), lubi pracowa razem, w mniejszych zespoach oraz indywidualnie, aktywnie bierze udzia w zajciach warsztatowych, parateatralnych itp. Zajcia w szkole odbywaj si w trybie zaocznym, a zajcia z poszczeglnych przedmiotw zwykle uoone s w przynajmniej 2godzinnych blokach, taki ukad rwnie oddziauje na koncentracj suchaczy i ich ch do pracy. Take pora dnia w ktrej odbywaj si zajcia wymaga dostosowania przebiegu zaj do ich kondycji i moliwoci w danym dniu. Taki tryb pracy powoduje, e niezwykle pomocna staje si elastyczno wykadowcy oraz umiejtno modyfikowania przebiegu zaj, w taki sposb, by uwzgldni potrzeby oraz moliwoci swoje i grupy, a take zmieniajce si warunki w grupie, ktre wymagaj niemal natychmiastowego reagowania i podejmowania decyzji, by niekiedy wprowadzi zmiany do wczeniej zaplanowanego przebiegu zaj. Czasami wystarczy obudzi grup jakim zadaniem, a atmosfera na zajciach zmieni si diametralnie.

53

Jednym z najwaniejszych czynnikw, o ktrym jeszcze nie wspomniaam, a w sposb znaczcy determinuje przebieg zaj i realizacj zaplanowanych treci jest stres jakiego dowiadcza niedowiadczony wykadowca. Szczeglnie na pocztku swojej pracy w zawodzie nauczyciela, kada osoba sprawdza si, czy silnie dziaajcy stres bdzie dziaa na ni mobilizujco i aktywizujco, czy te doprowadzi do paraliu, ktry uniemoliwi prowadzenie zaj w przewidywany sposb. Wrd innych czynnikw, ktre determinuj przebieg zaj mona wyrni: - wielko grupy, - integracja grupy, - zdolno koncentracji caej grupy, - pora dnia, w ktrej odbywaj si zajcia, - elastyczno wykadowcy (umiejtno dostosowania si do zmiennych warunkw i sytuacji w grupie), - umiejtno modyfikowania przebiegu zaj, w taki sposb, by uwzgldni potrzeby i moliwoci swoje oraz grupy, - stres wykadowcy, - umiejtno skoncentrowania na sobie uwagi caej grupy, - umiejtnoci interpersonalne wykadowcy, - przygotowanie wykadowcy do zaj, - pomoce dydaktyczne rzutniki multimedialne, sprzt komputerowy itp., - ciekawo i zainteresowanie suchaczy poszczeglnymi zagadnieniami, - zaufanie suchaczy do wykadowcy, - obecno suchaczy i ich frekwencja na zajciach, - poczucie humoru suchaczy i wykadowcy (zdolno wprowadzenia swobodnej atmosfery, ktra bdzie sprzyjaa uczeniu si). Wymienione czynniki s pocztkujcemu nauczycielowi znane, a jeli nawet nie s, to bardzo szybko moe przekona si, e poza przygotowaniem merytorycznym, niektre predyspozycje osobowociowe i interpersonalne s w tej pracy niezbdne. Oprcz wymienionych pojawiaj si czynniki, ktre powoduj napicie i utrudniaj przeprowadzenie zaj. Czynniki o ktrych mowa, mog by zwizane z osob nauczyciela, ale mog si rwnie wiza z grup. Tu mona wyrni stres nauczyciela i uczniw, pytania uczniw, ktre wprawiaj nauczyciela w zakopotanie, chaotyczne prowadzenie zaj, zaburzenia koncentracji, ktra rwnie moe dotyczy uczniw i nauczyciela. 54

W pracy nauczyciela, ktry stawia w zawodzie pierwsze kroki, pojawiaj si rwnie trudnoci, z ktrych nie zdawa sobie sprawy i nie zakada, e zaskoczy mog nieraz do banalne i nietypowe okolicznoci, np.: - zmiana poczucia czasu 45 minut zaj nie stanowi ju nadmiaru czasu, lecz ma si poczucie jego braku, - zetknicie z dokumentacj prowadzonych zaj, np. dziennik, - zoliwo rzeczy martwych, czyli dlaczego ta wtyczka nie dziaa, a take o poszukiwaniu waciwej sali i rzutnika. Do momentu rozpoczcia pracy w szkole nie sdziam, e godzina lekcyjna, to tylko 45 minut. Rozpoczynajc prac mylaam, e jest to wystarczajcy czas, by mc zrealizowa kade zaplanowane dziaanie i mie jeszcze pewn rezerw czasu. Tymczasem, okazuje si, e naley bardzo pilnowa tego, by nie przekroczy zaplanowanego np. na dyskusj czasu, by zdy z realizacj programu danego przedmiotu. Na szczcie jest to umiejtno, ktr mona szybko wywiczy. Kolejnym elementem, ktry moe okaza si w pierwszym okresie trudnoci, jest zetknicie z prowadzon dokumentacj oraz dziennikiem szkolnym. Oczywicie, zapoznanie si z nim, nie mona traktowa w charakterze trudnoci, ale naley przyzna, e jeli dotd jako studenci czy wolontariusze nie odbywalimy praktyk w szkole, to narzdzie, jakim posuguje si nauczyciel moemy pamita jedynie z okresu, kiedy sami bylimy uczniami. Co prawda, w czasie studiw poznajemy narzdzia pracy nauczyciela, pedagoga, ale nikt nie uczy nas, w jaki sposb mamy uywa tych narzdzi praktycznie! Aby robi to sprawnie, potrzeba nieco praktyki. Zapewne kady z nas dowiadcza kiedy zjawiska, ktre potocznie okrelamy zoliwoci rzeczy martwych, czyli drukarka, ktra zacina si w momencie drukowania pracy zaliczeniowej, niedziaajca winda, kiedy bardzo nam si spieszy, wtyczka, ktra nie pasuje do naszego komputera, czy pyta, ktra zacina si podczas odtwarzania wanego materiau na zajciach. Cho szkoa w ktrej pracuj, zapewnia rnego typu pomoce multimedialne, z ktrych wykadowcy swobodnie mog korzysta na zajciach, to na takie przypadki, jakie wymieniono wyej, niestety nie mamy wpywu. Podejcie pocztkujcego nauczyciela do pracy, zwaszcza jego zaangaowanie i entuzjazm, sprawiaj, e i jemu i uczniom chce si uczestniczy w zajciach. Jest to okres, kiedy nauczyciel nie jest jeszcze zmanierowany swoimi zasadami, nie jest znuony swoj prac i uczniami, lecz 55

gow ma pen pomysw i planw na to, jak udoskonali to, czego nie udao si innym. Moe pocztkujcy nauczyciel nie wie wszystkiego, moe nie ze wszystkim radzi sobie tak, jak robi to jego dowiadczeni koledzy i koleanki, jednak wszystkie braki zastpuje tym, o czym niektrzy pracujcy w zawodzie od dawna ju zapomnieli zapaem. Najwikszym wyrnieniem w pracy nauczyciela jest to, e na twarzach uczniw pojawiaj si umiechy, zajcia przeduaj si, poniewa nikt nie chce wyj, zanim nie pozna wszystkich odpowiedzi, jak uczniowie na kadym kolejnym spotkaniu nawizuj do zdobytych ju informacji, a na przerwach dziel si swoimi planami i marzeniami, jakie maj po zakoczeniu edukacji w szkole policealnej. To wanie dla takich drobiazgw warto spdza dugie godziny piszc konspekty i przygotowujc si na zajcia, bo wszystko to, czym my angaujemy si w nasz prac, wynagradzaj sami uczniowie, ktrzy wiadomie lub nie, wystawiaj nauczycielom ocen z kadej kolejnej godziny zaj. Pocztkujcy nauczyciel wobec zagroenia wypaleniem zawodowym zapobieganie? Jednym z koniecznych warunkw satysfakcjonujcej i wydajnej pracy jest zachowanie rwnowagi pomidzy wydatkowaniem energii a adowaniem wewntrznego akumulatora zarwno biologicznego, jak i duchowo-emocjonalnego (M. Mastalerz, 2009, s. 22). Powracajc do koncepcji wypalenia jako narastajcego rozczarowania z ca pewnoci mona stwierdzi, e zgodnie z zaoeniami twrcw teorii - pocztkujcy nauczyciel wpisuje si w pierwsz faz wypalenia zawodowego, czyli entuzjazm. Czy mona zapobiec wchodzeniu w kolejne fazy wypalenia zawodowego? Z pewnoci wejcie w kolejne etapy nie prowadzi bezporednio do wypalenia zawodowego jest bowiem wynikiem dowiadcze zdobywanych w pracy, jednak podnoszenie wiedzy o zjawisku wypalenia zawodowego moe doprowadzi do zwikszenia wiadomoci, a tym samym prowadzi do przeciwdziaania wypaleniu. Profilaktyka zjawiska wypalenia zawodowego opiera si gwnie na wiedzy o potencjalnych zagroeniach, wiadomoci swoich umiejtnoci i saboci oraz przestrzeganiu elementarnych wskazwek. 56

W poszukiwaniu wskazwek mogcych uchroni modego nauczyciela przed wypaleniem zawodowym mona wyoni uniwersalne wskazwki: - dbanie o przestrzeganie zasad higieny psychicznej (sen, odpoczynek, urlop), - zachowanie dystansu pomidzy prac a yciem osobistym, - stae podnoszenie umiejtnoci komunikowania swoich potrzeb i obaw (np. trening asertywnoci, umiejtno gospodarowania czasem), - poczucie humoru i autentyczno, - dbanie o nagradzanie swoich pracownikw nagrodami w postaci pochwa i premii (za wkad w ich prac zawodow, zaangaowanie) 3. Podsumowanie W opracowaniu zaprezentowaam teoretyczne podejcia do zjawiska wypalenia zawodowego, potencjalnych zagroe wypaleniem zawodowym w pracy nauczyciela oraz zaprezentowaam prac pocztkujcego nauczyciela, ktry przekracza prg szkoy i praktyce musi zweryfikowa swoje wyobraenia i postanowienia dotyczce jego pracy zawodowej, a przy tym zadba rwnie o siebie, by nie wypali si w swojej pracy. Reasumujc, chciaam podkreli, e najbardziej niezawodnym sposobem zapobiegania wypaleniu zawodowemu jest kultywowanie odpowiedniego stylu ycia. Zaburzenia emocjonalne i psychiczne s rezultatem alienacji z naturalnego rytmu ycia. Najistotniejsz spraw jest doprowadzenie w dowiadczeniu codziennoci do maksimum harmonii i autentycznoci. Najbardziej sprawdzonym sposobem na zdrowe ycie jest optymizm i humor. cise powizanie humoru i optymizmu z mechanizmami stresu sprawia, e s one skutecznym remedium osaniajcym jednostk zarwno przed nud, jak i przed jakociowym i ilociowym przecieniem prac (Baka za: J. Chodkiewicz, 2006, s. 22).

Bibliografia:
1. Chodkiewicz J.: Skazani na wypalenie?, [w:] Remedium. Profilaktyka i Promocja Zdrowego Stylu ycia, nr 1 (155), 2006.
3

Wskazwki przygotowano na podstawie literatury wykorzystanej w niniejszym opracowaniu.

57

2.

Doliska-Zygmunt G. (red.): Podstawy psychologii zdrowia, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocawskiego, Wrocaw 2001. Dudaa J.: Uwaga stres!, [w:] Nowy Przemys. Miesicznik Gospodarczy nr 4 (120), 2008. Dziekan G.: Wyciskanie cytryny, [w:] Businessman Magazine nr 4 (169), 2005. Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, tom VI, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 2007. Leary M., wsppraca Hendler A.: Wypaleni do cna, [w:] Businessman Magazine nr 7 (148), 2003. Litzke S.M., Schuh H.: Stres, mobbing i wypalenie zawodowe, Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 2007. Mastalerz M.: Wypalenie zawodowe rwnia pochya, [w:] Remedium. Profilaktyka i Promocja Zdrowego Stylu ycia, nr 11 (201), 2009. Ogiska-Bulik N.: Stres zawodowy w zawodach usug spoecznych. rda Konsekwencje Zapobieganie, Wydawnictwo Difin, Warszawa 2006.

3. 4. 5.

6.

7.

8.

9.

10. Pyalski J.: Co stresuje nauczycieli?, [w:] Remedium. Profilaktyka i Promocja Zdrowego Stylu ycia, nr 7-8, 2008. 11. Sk H. (red.): Wypalenie zawodowe. Przyczyny i zapobieganie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2006. 12. Skalski M., Supranowicz M.: Chory z wypalenia, [w:] Wiedza i ycie, nr 4, 2007. 13. liwerski B. (red.): Pedagogika, Tom 3: Subdyscypliny wiedzy pedagogicznej, Gdaskie Wydawnictwo Pedagogiczne, Gdask 2006. 14. Tucholska S.: Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Psychologiczna analiza zjawiska i jego osobowociowych uwarunkowa, Wydawnictwo KUL, Lublin 2009.

15. Regulamin Nr II Obowizujcy suchaczy szk niepublicznych bez uprawnie szk

publicznych obowizujcy od 1.09.2007 r. Regulamin zosta przygotowany przez Towarzystwo Edukacji Bankowej S.A.

58

Karolina Urbaczyk
Koo Naukowe Pedagogw Uniwersytet lski

Bdy jakich nauczyciel powinien si wystrzega

Wstp W artykule tym staraam si okreli typowe bdy popeniane najczciej przez nauczycieli. Nauczyciela powinien zna obszary, w ktrych najczciej popeniane s bdy pedagogiczne. Zawd nauczyciela ulega daleko idcym przemianom, przykuje si mu znaczc rol w procesie przemian ludzi i grup spoecznych. Od nauczyciel wymaga si opanowania, dynamizmu, plastycznoci. Oczekuje si od niego zaangaowania, posiadania wasnych pogldw, oddania si pracy, co czsto wie si z rezygnacji z wasnego ycia, koniecznoci bycia w stanie gotowoci. Nie ulega w ogle wtpliwoci, e ogromny wlew na dziecko ma osobowo nauczyciela. Do podanych cech osobowociowych nauczyciela naley yczliwa postawa przejawiajca si w ich stosunku do uczniw. Prezentowanych tekst zosta podzielony na trzy czci. W pierwszej sygnalizuj sposb, w jaki pojcie bdy s rozpatrywane w odwoaniu do nauk pokrewnych pedagogice. Nastpnie przedstawi to, co jest uwaane przez autorytety z dziedzin psychologii i pedagogiki za najistotniejsze bdy nauczycielskie. Cao zamyka konkluzja mwica o tym, jaki powinien i by moim zdaniem prawdziwy nauczyciel. Kady dobry nauczyciel zadajc sobie pytania dotyczce jego wasnej pracy i postaw. Naturalnym jest popenianie bdw. Natomiast cech waciwego podejcia do swojej pracy jest konstruktywna modyfikacja postaw.

59

I Pojcie bdu jest terminem uywanym w rnych dziedzinach ycia i wiedzy ludzkiej w nieco odmiennym znaczeniu. W psychologii pojcie bdu rozpatruje si w aspekcie teorii uczenia si, w filozofii jest traktowany jako przeciwiestwo prawdy, w logice natomiast pojawia si w odniesieniu do ludzkiego mylenia (W. Oko, 1984, s. 55-56). W literaturze pedagogicznej autorzy najczciej pisz o bdach uczniowskich. S one traktowane czsto jako niezgodno miedzy wiadomociami prawdziwymi i umiejtnociami poprawnym a prezentowanym przez uczniw. Szczeglnie wiele kopotw przysparzaj w szkole bdy w wiadomociach z rnych przedmiotw nauczania oraz w umiejtnociach matematycznych i ortograficznych. Od bdw odrnia si czsto omyki, ktre spowodowane s chwilowym brakiem uwagi. Przyczyny bdw s rozmaite. Tkwi one w tych procesach, ktre spowodoway nieadekwatne odbicie rzeczywistoci, a wic w wadliwym funkcjonowaniu procesw nerwowych i poznawczych, w braku zainteresowa, jak rwnie w temperamencie i charakterze ucznia, wreszcie w stosunku ucznia do szkoy, opuszczaniu zaj ( W. Oko, 1984, s. 55-56). W szkole s potrzebni przede wszystkim dobrzy nauczyciele. Nauczyciel powinien posiada rne umiejtnoci. Take znakomita znajomo psychiki dziecka, rozumienie jego potrzeb i reagowanie na nie w por. Dobry nauczyciel do impuls do dziaania. Zachowanie nauczyciela stanowi rozdzieln cao z jego otoczeniem materialnym i spoecznym. Nauczyciel z powoania podczas pracy w szkole zaspokajaj swoje potrzeby, daje satysfakcj. Kontakt z dziemi motywuje go do pracy dydaktyczno wychowawczej. Zawd nauczyciel obfituje w sytuacje problemowe. Znajdowanie najlepszego rozwizywania codziennych problemw spoeczno zawodowych wymaga waciwego stosowania nabytego dowiadczenia. Kreatywny nauczyciel stale ulepsza swoj zdolno rozeznania w sytuacji pedagogicznej i umiejtno oddziaywania dydaktyczno-wychowawczego. Doskonali si jego intuicja pedagogiczna. Warunki w jakich pracuje nauczyciel stanowi czynniki i warunkuj jako pracy nauczycieli. Istotn kwesti jest problematyka popenianych bdw. Dokonujc psychologicznej analizy startu zawodowego modych pracownikw, a wrd nich nauczycieli, W. Szewczuk zwrci uwag, e pocztkujcy stawiaj sobie istotne pytanie: Czy podoam zadaniom, czy popeni bdy czy moje bdy zostan 60

dostrzeone? i nie zawsze , niestety mog sobie na nie udzieli pozytywnych odpowiedzi. Autor dostrzeg u modych pracownikw spadek zamiowania do pracy, wywoany gownie trudnociami w jej wykonaniu (W. Szewczuk,1985, s. 124-130). II Mody nauczyciel silnie odczuwa gwatown zmian sytuacji zawodowej, bezporednie przejcie z pozycji ucznia na pozycj nauczyciela. Polega to na tym, e do niedawna sam by pod opiek, a teraz sam staje si opiekunem, bd ocenianym- staje si oceniajcym, przyjmuje na siebie du spoeczn odpowiedzialno za wasne postpy i rozwj dziecka. Te rozbienoci oraz trudnoci startu mog nauczyciela zniechci, osabi ich energi zawodow i powodowa, e umiejtnoci zawodowe zdobyte w procesie ksztacenia nauczycieli Inie bd si naleycie rozwijay ju w czasie praktycznego wykonywania zawodu. Cz. Kupisiewicz ujmuje problematyk bdw dydaktycznych, jako bdy i usterki metodyczne w prowadzeniu lekcji, za bd za poczytuje nauczycielom przede wszystkim brak realizowania na lekcjach poszczeglnych ich czci, odpowiadajcym ogniwom procesu nauczania, lub te sposb ich realizacji niezgodny z zaleceniami dydaktyki. Nauczyciele wedug tego autora popeniaj nastpujce bdy. Na przykad nie zaznajamiaj uczniw z celami lekcji, nie podaj uczniom tematu lekcji, bd robi to formalnie, nie przestrzegaj zasady odpowiedzialnoci celu, warunkw i rodkw Cz. Kupisiewicza, nauczyciele realizuj utrwalenie wiadomoci jako ogniwo procesu nauczania popeniaj nastpujce bdy: nauczyciel kadzie gwnie nacisk na pamiciowe opanowanie materiau, mechaniczne prowadzenie powtrek, utrwalenie bdnych skojarze, pomijanie najwaniejszych skojarze, przystpowanie do utrwalenie , gdy uczniowie nie pamitaj ju dawniej opanowanych treci, naduywanie pogadanki jako sposobu utrwalenia (Cz. Kupisiewicz 1974, s. 134-136). Na drodze pracy pedagogicznej nauczyciela czyha wiele niebezpieczestw. Regularne zachowanie si uczniw moe prowadzi do wytworzenia si przesadnego ograniczenia ich metod i samodzielnoci. Spora cz przejaww wadczego, krpujcego stosunku do uczniw rodzi si 61

z pierwszych dotkliwych poraek wychowawczych, jakie ponosi mody nauczyciel w pierwszym okresie swojej pracy zawodowej. Wpadnicie za w rutyn moe by skutkiem uformowania si wadczego stosunku nauczyciela do ucznia. Praca nauczyciela, ktry liczy tylko na siebie w rozwizywaniu problemw dydaktyczno - wychowawczych, a nie dostrzega w peni moliwoci uczniw nie przynosi zadowalajcych rezultatw. Gdy czynnoci dydaktyczno-wychowawcze stale wykorzystywane s jednakowo, bez modyfikacji, musi nastpi znudzenie i obnienie si motywacji pracy w szkole. Warto podkreli, e w sytuacji gdy nauczyciel nadmiernie si emocjonuje podlega silnym wzburzeniom czyli tzw. mechanizmom obronnym podnoszenie gosu, komenderowanie, napastliwo, omieszanie uczniw, gwatowno). Mechanizmy te mog utrzymywa si w pracy nauczyciela i powodowa dugotrwae niepowodzenia. Mog te pozosta trwaym skadnikiem pracy nauczyciela. Jednym z celw wychowawczych, ktry powinna realizowa szkoa, jest przygotowanie wychowankw do zgodnego wspycia i wsppracy. Wzorem takich relacji powinny by midzy innymi stosunki midzy nauczycielami a uczniami. Tymczasem dostrzega si, e wsppraca i wspdziaanie wychowankw i nauczycieli w praktyce szkolnej ukadaj si w rny sposb, bardzo czsto w sposb niewaciwy. Czsto kontakty midzy nauczycielami a uczniami maj charakter wymuszony, obarcza si, np. dzieci i modzie zadaniami, ktre musz spenia mino, e nie odpowiadaj one ich zainteresowaniom i nie zaspakajaj ich potrzeb. Stosunki te maj czsto charakter formalny i rzeczowy, wyraaj si na koncentrowaniu caej uwagi na procesie dydaktycznym. Polega to na tym, e nauczyciel tylko przekazuje uczniom wiedz i j egzekwuje, a jedynym narzdziem dziaania wychowawczego jest ocena. Powanym bdem jest czsta u nauczycieli ch utrzymania dystansu w stosunku do uczniw, wykluczajca atwo kontaktw i serdeczno. Czsto tumaczy si to potrzeb utrzymywania autorytetu. Zbyt czsto ma rwnie miejsce posugiwanie si autokratycznym stylem pracy z modzie, polegajcym midzy innymi na tym, e o wszystkich sprawach decyduje nauczyciel bez powoania si na cel, czy przyczyny takiego postpowania (S. Baley 1958, s. 382-396). Wymienione bdy postpowania wobec dzieci i modziey wskazuj na to, e przyczyna niewaciwych stosunkw uczniw z nauczycielami tkwi przewanie po stronie szkoy. Szkoa charakteryzuje si stosowaniem sankcji 62

rnego rodzaju, co dziaa hamujco na uczniw, przy stosunkowo rzadkim odwoywaniu si do nagrd, ktre wyzwalaby aktywno i inicjatyw uczniw. Pedagogiczne przyczyny niepowodzenia uczniw w nauce dzielimy na wzgldnie zalene i wzgldnie niezalene od nauczyciela. Do wzgldnych zalenych od nauczyciela pedagogicznych przyczyny niepowodze szkolnych nale: bdy metodyczne popeniane w czasie lekcji przez nauczyciela, niedostateczna znajomo uczniw, brak ze strony szkoy opieki nad uczniami opnionymi w nauce (Cz. Kupisiewicz, 1984, s. 229-230). Profilaktyka pedagogiczna zapobiega popenianiu bdw metodycznych przez nauczyciela, ktre stanowi jedn z przyczyn niepowodze dzieci i modziey w nauce. Czynnoci profilaktyczne maj nie dopuszcza do powstawania bdw metodycznych. Bdom wynikajcym z nieznajomoci uczniw przez nauczyciela powinny zapobiega czynnoci diagnostyczne, natomiast celem zabiegw terapeutycznych jest zapewnienie odpowiedniej opieki uczniom opnionym w nauce (Cz. Kupisiewicz, 1984, s. 229-230). Prawidowe stosunki midzy nauczycielem a uczniem stanowi podstaw waciwych oddziaywa dydaktyczno-wychowawczych. Wi si z tym efekty pracy, poczucie wasnej wartoci, odczucie sukcesu wychowawczego, pozytywna ocena sprzyja efektywnoci dziaa. Zagadnienie bdu dydaktycznego i wychowawczego ma pozytywn stron, bowiem orientacja w sabych punktach pracy realnego nauczyciela umoliwia wycigniecie twrczych wnioskw, dotyczcych zarwno treci, metod ksztacenia, jak i doskonalenia zawodowego nauczycieli. Bd rnicuje sukces i niepowodzenia. W wietle teorii informacji stanowi on rdo wiedzy o tym, co osignito, a co jeszcze naley osign. Bardzo wane w pracy dydaktyczno-wychowawczej nauczyciela-wychowawcy jest to, e gdy zachodzi taka potrzeba przejawia on gotowo do przyznania si do bdu, zmiany swojego postpowania i niewaciwego nakazu. Nauczyciel odgrywa bardzo wan rol w ksztatowaniu postpw szkolnych dziecka. Od jakoci jego pracy zaley konkretna organizacja procesu nauczania. Oddziauje rwnie na ksztatowanie si okrelonej sytuacji spoecznej uczniw w szkole, a szczeglnie w zespole klasowym. 63

Wrd wielu zachowa nauczyciela najbardziej cenione przez uczniw s nastpujce: umiejtno i atrakcyjno przekazywania wiedzy oraz umiejtno organizacji procesu dydaktycznego, zachowanie typu organizacyjnego to znaczy styl pracy z klas, zachowanie ujawniajce osobowo nauczyciela (jego zainteresowania, pasje), stosunek do ucznia -indywidualny. Nauczyciel wychowawca powinien w swojej pracy kierowa si nastpujcymi zasadami: - odnosi si do ucznia tak, jak do kogo , na kim mu zaley, - swj stosunek do wychowanka traktowa jako wzr postpowania ucznia wobec innych. III W artykule staraam si okreli bdy, jakich nauczyciel powinien si wystrzega. W literaturze pedagogicznej najczciej pisze si o bdach popenianych przez uczniw pomijajc tym samym bdy nauczycielskie. Dobry nauczyciel interesuje si dziemi i modzie, jako podmiotem swojego postpowania. Zainteresowanie to wyraa si w chtnym przebywaniu z dziemi i modzie, w deniu do nawizywania rnorodnych kontaktw z nimi i znajdowania zadowolenia wwczas, gdy kontakty te zaistniej. Nie jest to zainteresowanie czysto poznawcze. Wie si ono bardzo wyranie z nieobojtnym stosunkiem do dzieci i modziey, moliwym do zaobserwowania w codziennym zainteresowaniu nauczyciela. Bibliografia:
1. 2. 3. 4. 5. Baley S.: Psychologia wychowawcza w zarysie, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1958. Kupisiewicz Cz.: Niepowodzenia dydaktyczne, Wydawnictwo WSiP, Warszawa 1974. Kupisiewicz Cz..: Podstawy dydaktyki oglnej, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1984. Oko W.: Sownik pedagogiczny, Wydawnictwo PWN, Warszawa 1984. Szewczuk W.: Strat zawodowy, Wydawnictwo PWN, Krakw 1985.

64

Renata Stefaska-Klar
Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytet lski

Ukryte psychologiczne wymiary wypalania si nauczycieli. Rola nadziei i jej zasobw

Streszczenie W niniejszym artykule przedstawiono moliwo uwzgldnienia nadziei i jej zasobw jako ukrytego wymiaru psychologicznego, bdcego w zwizku z wypalaniem si nauczycieli. Na tle licznych wynikw bada nad wypaleniem w tej grupie zawodowej i ich analizie, przedstawiono moliwo wczenia pojcia nadziei i jej zasobw do rozwaa nad wypaleniem zawodowym i jego przyczynowoci.. Przedstawiono te wyniki eksploracyjnego badania nad zwizkiem pomidzy zasobami nadziei, mierzonymi kwestionariuszem SPES R. Stefaskiej-Klar a wynikami kwestionariusza Maslach Burnout Inventory w grupie 141 studentw niestacjonarnych kierunkw pedagogicznych, z ktrych wikszo pracuje w placwkach edukacyjnych lub opiekuczo-wychowawczych. Wyniki korelacyjne i jednoczynnikowa analiza wariancji potwierdziy przewidywania pozytywnego zwizku pomidzy nadziej i jej zasobami a zaangaowaniem osobistym oraz ujemnego - pomidzy wyczerpaniem emocjonalnym i depersonalizowaniem. Analiza regresji wielokrotnej wykazaa, e biorc pod uwag cakowity wskanik wypalenia, czyli wszystkie jego wymiary rwnoczenie, nadzieja jest predyktorem utraty zaangaowania osobistego i w sabszym stopniu wyczerpania emocjonalnego, lecz ju nie depersonalizacji. Analiza na poziomie odrbnych grup specjalizacyjnych wykazaa rnice w strukturze wypalenia i zwizkach wypalenia z zasobami nadziei pomidzy nauczycielkami przedszkola a pedagogami resocjalizacji.

65

Wprowadzenie Nauczyciele stanowi kluczowy element efektywnie dziaajcego systemu edukacji, dlatego uwarunkowania ich dobrego funkcjonowania powinny skupia spoeczn uwag. Dobrostan tej grupy zawodowej bywa, jak w przypadku innych, rwnie zwizanych z rozlicznymi interakcjami, ujmowany w kategoriach wypalenia (burnout), uwaanego obecnie za gwny czynnik przedwczesnego wycofywania si nauczycieli z pracy. Z bada przeprowadzonych w ostatnich latach w krajach europejskich wynika, e ponad 50% nauczycieli dotknitych jest syndromem wypalenia, co powoduje liczne negatywne skutki, min. zdrowotne i zwizane z procesem edukacji. Z badan przeprowadzonych w latach 1991-1993 przez Helen Sk i wsppracownikw wynika, e obcienie stresem wrd nauczycieli byo znaczne i miao tendencj wzrostow (H. Sk, 2000a s.152). Wrd wyonionych przyczyn stresu znalazy si zarwno czynniki organizacyjne, ekonomiczne, midzyludzkie, jak i osobiste (np. poczucie bezsilnoci). Analiza procesw uruchamianych przez sploty czynnikw zewntrznych i wewntrznych pozwolia autorce zbudowa poznawczy model wypalania si w tej i innych grupach zawodowych (H. Sk, 1994). Badaniach nad wypaleniem nauczycieli, prowadzone na caym wiecie, w wikszoci potwierdzaj odkrycia dokonane w zacytowanym studium badawczym, wskazujc na wieloczynnikowe uwarunkowania tego procesu. Szczeglnym, polskim uwarunkowaniem zwikszonego ryzyka wypalenia, wydaje si by fakt, o ktrym pisze Helena Sk w innym miejscu (2000a, s. 151), Zawd nauczyciel jest w kadej formacji ustrojowej pastwa na cenzurowanym, przy czym w odniesieniu do zawodu nauczyciela w Polsce wymagania te nie s od lat powojennych zgodne ze statusem spoecznym tego zawodu () wi si z wyjtkowo niskim statusem ekonomicznym. By moe stanowi to rodzaj ukrytego wymiaru strukturalnego wypalania si nauczycieli w naszym kraju. Pomimo, e wypalenie byo czstym tematem bada przez ponad 30 ostatnich lat i e okazao si najbardziej problematycznym i rozlegym fenomenem w obrbie zawodu nauczyciela (cyt. za: Hoyos, T., Kallus, K., bd., 66

s. 3), nasza wiedza o tym zjawisku i o czynnikach wspuczestniczcych w jego powstawaniu jest cigle niewystarczajca. Szczeglnie mao wiadomo o czynnikach mogcych peni rol ochronn i zapobiegawcz dla pedagogw i nauczycieli, w obliczu czynnikw ryzyka przecienia wzmoonym stresem, a po uruchomienie procesu wypalania si. Cz z tych zmiennych moemy nazwa ukrytymi wymiarami wypalenia, ze wzgldu na ich niejawny i nierozpoznany charakter, pomimo cisych zwizkw z odpornoci lub wzmoon podatnoci na wypalenie. Niniejszy artyku powicony zosta nadziei i jej zasobom, jako czynnikowi, ktry moe mie istotne znaczenie w procesie wypalenia i dla wychodzeniu z tego stanu. Zrozumienie jego roli mogoby mie wany wkad w profilaktyk niekorzystnego zjawiska, jakim jest wypalenie zawodowe u nauczycieli w innych profesjach, zwizanych z pomaganiem ludziom. 1. Pojcie wypalenia zawodowego Wypalenie zostao rozpoznane przez praktykw jako wany spoeczny problem na dugo przedtem, zanim stao si przedmiotem systematycznych bada naukowych. Zatem funkcjonowao bardziej jako naturalny fenomen, osadzony w rzeczywistoci ludzkich dowiadcze zwizanych z prac, anieli jako temat wywiedziony z akademickich teorii i bada empirycznych. Wskazuje na to sama nazwa: termin "wypalenie si" ma charakter metaforyczny i ma rda zdroworozsdkowe, a nie akademickie. Poniewa uywano tego terminu do oznaczania bardzo rnych rzeczy, nie byo podstawy do konstruktywnej komunikacji zarwno na temat samego problemu, jak i jego rozwiza (Maslach C., 1982). Mimo to powsta konsensus dotyczcy trzech podstawowych wymiarw subiektywnego dowiadczenia wypalenia, a kolejne badania na ten temat doprowadziy do rozwoju wielowymiarowego modelu wypalenia (Maslach C., 1993; 1982; Maslach C. i Jackson, S.E., 1981). Zgodnie z tym modelem, wypalenie jest rodzajem przeduonej reakcji na chroniczne, emocjonalne i interpersonalne stresory zwizane z prac . Jest to indywidualne dowiadczenie stresu, osadzone w kontekcie zoonych relacji spoecznych i obejmuje ono osobist koncepcj siebie i innych. Bardziej specyficznie, wypalenie definiowane jest przez C. Maslach jako psychologiczny 67

syndrom emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji i zredukowanego osobistego zaangaowania. Emocjonalne wyczerpanie odnosi si do uczu podmiotu bycia nadmiernie wyeksploatowanym pod wzgldem afektywnym i wyczerpanym z emocjonalnych zasobw. Gwnymi rdami tego wyczerpania s przecienie prac i osobisty konflikt w pracy. Ludzie czuj si wydrenowani i zuyci, bez adnego rda pozwalajcego na uzupenienie brakw. Wydaje im si, e nie maj wystarczajcej iloci energii, eby mc stawi czoa nastpnemu dniu albo kolejnej osobie, bdcej w potrzebie w potrzebie. Komponent wyczerpania emocjonalnego reprezentuje podstawowy, zwizany ze stresem, wymiar wypalenia. Depersonalizacja odnosi si do negatywnej i bezdusznej lub nadmiernie zobiektywizowanej, przedmiotowej reakcji na innych ludzi, ktrej czsto towarzyszy utrata poprzedniego idealizmu. Zwykle rozwija si ona w reakcji na emocjonalne wyczerpanie i pocztkowo stanowi czynnik samoochronny w postaci poznawczego bufora obiektywizacji. Istnieje jednak ryzyko, e obiektywizacja moe przerodzi si w dehumanizacj. Komponent depersonalizacji reprezentuje interpersonalny wymiar wypalenia. Zredukowane zaangaowanie osobiste odnosi si do zaniku poczucia kompetencji i bycia produktywnym w pracy. To obnione poczucie autoskutecznoci powizane jest z depresj i niezdolnoci do radzenia sobie z daniami jakie stawia praca i moe by sprowokowane przez brak spoecznego wsparcia oraz moliwoci zawodowego rozwoju. Personel, dowiadczajc rosncego poczucia nieadekwatnoci dotyczcej ich zdolnoci pomagania klientom, oskara si o nieudolno i obwinia o porak. Komponent osobistego-zaangaowania reprezentuje wymiar wypalenia zwizany z samoocenianiem si. 2. Wypalenie jako skutek interakcji pomidzy sytuacj a jej percepcj. Skupienie si na sposobie spostrzegania przez jednostk sytuacji zostao szczeglnie rozwinite w poznawczym modelu wypalenia (Sk H, 2000b; Schwarzer, R., Greenglas, E., 1999). W tym modelu uwzgldnia si interakcj osoby i sytuacji w kategoriach dokonywanych przez ni ocen pracy i zawartych w niej psychologicznych zagroe. Radzenie sobie ze stresem, 68

a take ewentualne wypalenie jest rozumiane jako efekt oszacowania poznawczego, dokonanego przez podmiot (Oka W., Steuden Z., 1998). Jeszcze inne podejcie konceptualizuje ow interakcj w terminach oszacowania przez podmiot nie tylko siebie i sytuacji pracy, lecz rwnie zachodzcego, mniej lub bardziej doskonaego, dopasowania pomidzy sob a prac. Idea mwica, e stres wynika ze niedoskonaego dopasowania pomidzy jednostk a prac ma dug histori. Niektre z najwczeniejszych modeli stresu organizacyjnego i zawodowego skupiay si wanie na pogldzie o odpowiednim dopasowaniu czowiek-praca (French J.R., Kahn, R. L., 1962; French J.R., Caplan R. D., Harrisom R. V., 1982), a kolejne prby teoretyzowania tematu kontynuuj nawietlanie wanoci czynnikw stresogennych, zarwno podmiotowych jak i kontekstualnych (patrz Kahn R. L., Byosiere, P., 1992; za: Maslach C., Gordon J., 1998). W zastosowaniu do wypalenia, podejcie to proponuje, e im wiksza rozbieno lub niewaciwe dopasowanie pomidzy czowiekiem a prac, tym wiksze zachodzi prawdopodobiestwo dowiadczenia syndromu wypalenia. Maslach Ch., Goldberg J. (op.cit.) wymieniaj nastpujce obszary niedostatecznego lub zakconego dopasowania pomidzy czowiekiem a prac, mogce spowodowa wypalenie. W kadym obszarze natura pracy pozostaje w dysharmonii z natur podmiotu, co skutkuje wzrostem wyczerpania, cynizmu i utrat skutecznoci. Przecienie prac. Najbardziej oczywiste i najczciej dyskutowane ze dopasowanie ma zwizek z przecieniem prac. To miejsce wwczas, gdy wymagania zwizane z prac przekraczaj ludzkie granice moliwoci. Ludzie musz wykona zbyt wiele w zbyt krtkim czasie, przy zbyt niskich zasobach wasnych. W wielu profesjach wizanych ze sueniem ludziom, ten rodzaj przecienia jest chronicznym uwarunkowaniem pracy, nie tylko okazjonalnym stanem pogotowia, dlatego mona mwi o deficytach w zakresie moliwoci odpoczynku, odzyskania si i przywrcenia rwnowagi. Wypalenie, bdce efektem przecieni, prowadzi do obnienia jakoci pracy i powoduje zaamanie relacji spoecznych. Brak kontroli. Inne gwne niedopasowanie pojawia si w sytuacji, kiedy ludzie maj zbyt niska kontrol nad wykonywan przez siebie prac. Kady czowiek odczuwa potrzeb dokonywania wyborw i decydowania 69

o tym, za co bdzie pniej oceniany, a take posiadania pewnego wkadu w proces osigania owych wynikw. Niedopasowanie pojawia si wtedy, kiedy ludzie s ograniczani przez sztywne przepisy i cis kontrol dziaa w taki sposb, e brakuje im moliwoci wpywania na to co si dzieje, przez dokonywanie korekcj zmian w zarzdzaniu lub przez wprowadzanie innowacji. Wszystko to powoduje, e pracownicy nie czuj si skuteczni ani odpowiedzialni za pojawiajce si wyniki. Niewystarczajca nagroda. Trzeci typ niedopasowania pracy i osoby obejmuje brak odpowiednich nagrd za prace, jakie ludzie wykonuj. Gwne spord tych nagrd maj charakter zewntrzny, jak pensja czy nagrody. Jednak rwnie wane s nagrody wewntrzne, zwizane z wysok ocen tego, co si robi i swojego w tym udziau. Zaniona gratyfikacja dewaluuje zarwno prac jak i pracownika, jednak utrata nagrd wewntrznych (takich jak duma z tego, e robi si co wanego i e robi si to dobrze) rwnie moe stanowi kluczowy element tego rodzaju niedopasowana. Zaamanie si spoecznoci. To czwarte niedopasowanie pracy i osoby pojawia si wtedy, kiedy ludzie trac poczucie pozytywnego zwizku z innymi w miejscu swojej pracy. Ludzie prosperuj (rozkwitaj) w spoecznoci i funkcjonuj najlepiej wtedy, kiedy dziel ze sob sukces, komfort, szczcie i humor z tymi, ktrych lubi i szanuj. Niestety, niektre zajcia powoduj izolacj jednych od drugich lub powoduj, e kontakt spoeczny staje si bezosobowy. Jednak najbardziej destruktywnym dla spoecznoci jest chroniczny, nierozwizany konflikt na tle wykonywanej pracy, ktry generuje nieustanne uczucia frustracji i wrogoci oraz zmniejsza prawdopodobiestwo spoecznego wsparcia. Niesprawiedliwo. Powane niedopasowanie pomidzy osob i prac pojawia si wwczas, gdy w miejscu pracy dostrzega si przejawy niesprawiedliwoci. Sprawiedliwo zawiera komunikat o szacunku i podtrzymuje ludzkie poczucie wasnej wartoci. Wzajemny szacunek pomidzy ludmi jest take kluczowy dla wspdzielonego poczucia spoecznoci (community). Spostrzegana niesprawiedliwo moe pojawi si kiedy istnieje nierwno pomidzy wkadem pracy lub wynagradzaniem, kiedy ma miejsce oszustwo lub kiedy niewaciwie rozdziela si oceny i promocje. Jeeli procedury skarg lub dyskutowania rozwiza nie pozwalaj 70

wszystkim zainteresowanym stronom wyrazi swojej opinii, bd one spostrzegane przez pracownika jako niesprawiedliwe. Konflikt wartoci. Szsty obszar braku dopasowania pomidzy prac a osob pojawia si w sytuacji rozbienoci pomidzy wymaganiami pracy a osobistymi normami pracownikw. W pewnych przypadkach ludzie mog czu si le w miejscu pracy, w ktrym trzeba robi rzeczy nieetyczne lub bdce w niezgodzie z ich wasnymi wartociami (np. konieczno mwienia klientom nieprawdy lub przekazywanie treci, z ktrymi si nie zgadzamy). Moe zdarzy si, ze w organizacji obowizuj wzajemnie sprzeczne wartoci lub istnieje w niej znaczna rozbieno pomidzy wyraonym w misji stanowiskiem a aktualn praktyk, co moe by powanym rdem stresu dla spostrzegajcego to pracownika. 3. Wypalanie si nauczycieli i jego psychologiczne uwarunkowania Wiele bada wskazuje na nastpujce wczesne symptomy nauczycielskiego stresu i wypalenia: uczucie jakby si nie byo w pracy lub subiektywna utrata aktualnych dni; trudnoci w koncentracji na zadaniu; uczucie przemczenia wskutek nawau pracy i zwizane z otrzymywanymi zadaniami poczucie nieadekwatnoci; usunicie si od kolegw lub wdawanie si w konfliktowe relacje z wsppracownikami; oglne uczucie irytacji w odniesieniu do szkoy; bezsenno, zaburzenia trawienia, ble gowy i palpitacje serca; poczucie niezdolnoci do profesjonalnego funkcjonowania w wielu obszarach i faktycznie obniony poziom moliwoci (porwnaj: Brown M., Ralph S., 1998; Histon J., W, Rotheiler E., 1998; Kyriacou, 2001; Troman, Woods, 2001). Wanym odkryciem wczeniejszych bada byo, e nauczyciele zagroeni ryzykiem wypalenia zaczynaj spostrzega swoj prac jako daremn lub niezgodn z ideaami czy planami, jakie mieli wchodzc do zawodu. (Bullough Jr., R., V., Baughman K., 1997). Inne wczesne badania odwoyway si do konfliktu rl i wieloznacznoci roli jako czynnikw majcych wpyw na powstawanie wypalenia (Dworkin A., G., 1986). Konflikt rl pojawia si wwczas, gdy nauczyciel napotyka sprzeczne oczekiwania dotyczce jego pracy. Przykadowo, moe on wynikn z rozbienoci pomidzy rnymi idealnymi wyobraeniami na temat dobrego nauczyciela. Niejasno czy 71

wieloznaczno roli odnosi si natomiast do poczucia zakopotania czy zamieszania na temat celw czy zachowa podmiotu w roli nauczyciela, wczajc w to poczucie niepewnoci, co do jego obowizkw zwizanych z nauczaniem. M., D LeCompte.i A., G. Dworkin (1991) uznali wypalenie u nauczyciela za skrajny rodzaj specyficznej zawodowej alienacji, z uwypukleniem poczucia utraty sensu, szczeglnie w zakresie zdolnoci skutecznego docierania do uczniw. W badaniach tych rozpoznano instrumentaln rol bezsilnoci w powstawaniu stresu i jej przydatno w definiowaniu rl zawodowych. Znaczenie wyczerpania zarwno fizycznego jak i psychicznego jako czynnika wypalenia wzrasta, gdy oczekiwania wobec nauczyciela nieustannie si zmieniaj lub wchodz w konflikt z poprzednio podnoszonymi przekonaniami (Bullough Jr., R., V., Baughman K., 19977; Brown M., Ralph S., 1998; Histon J., W, Rotheiler E., 1998; Kyriacou, C., 2001; Troman G., Woods P.). Podobnie, Gamsjger i Buschmann (1999), ktrzy badali epidemiologi i przyczyny wypalenia wrd 622 nauczycieli pokazali, e zjawisko to opiera si na podou frustracji, powodowanej przez konflikt wartoci i egzystencjaln pustk. Wypalenie, ktrego obszar semantyczny czciowo, a czasem w duym stopniu, pokrywa si z kategori stresu (osiak W.,2008), bywa czsto analizowane pod ktem zwizku ze sposobami radzenia sobie podmiotu ze stresem. Jednostki ktrym nie udaje si skutecznie poradzi ze stresem, s skonne podejmowa niewaciwe strategie radzenia sobie, jak unikanie rezygnacja lub cynizm (za: Cherniss C., 1980; Schaufeli W., Enzmann D., 1998) i w ten sposb s bardziej podatne a nawet nadwraliwe na rozwj syndromu wypalenia. A. Barth (1992) ktry bada wypalenie wrd nauczycieli, zbada wpyw rnych stylw radzenia sobie analizujc dane 122 nauczycieli. Okazao si, e nauczyciele, ktrzy mieli skonno do rezygnacji lub ucieczek ze stresowych sytuacji czuli si bardziej wyczerpani, mniej skuteczni i w ostrzejszy sposb zdepersonalizowani. Obronne strategie takie jak unikanie lub zaprzeczanie byy istotnie skorelowane z wypaleniem. Z bada tych i innych, podobnych wynika, e aktywne style zaradcze pomagaj zmniejsza stres i redukowa wypalenie, podczas gdy bierne, perseweracyjne style radzenia sobie, jak 72

ucieczka, ruminowanie (przeuwanie przykroci i niepowodze) a take rezygnacja powoduj wzrost wypalenia. W badaniach nad wypaleniem wrd nauczycieli czsto bierze si pod uwag zmienne biograficzne, charakterystyki osobowociowe, postawy zwizane z prac i charakterystyk samej pracy bd organizacji (przytaczam za: Hoyos, T., Kallus K., bez daty). I tak, D.W. Russel, E. Altmaier i D. Van Velzen (1987) wykazali, e dla wypalenia predyktywne s takie cechy nauczyciela, jak wiek, pe i poziom edukacyjny (klasa). Odkryli oni rwnie, e z wypaleniem koreloway takie czynniki, jak: liczba dowiadczanych przez nauczyciela zdarze stresogennych, rozmiar uzyskiwanego wsparcia spoecznego i pozytywne sprzenia zwrotne. W innych badaniach (Gamsjger E., Buschmann, I.,1999) wykazano, e pozostawanie w zwizku maeskim dziaa ochronnie nauczyciele posiadajcy wspmaonka byli mniej podatni na wypalenie, ni nauczyciele rozwiedzieni. Zmienne osobowociowe, postulowane jako powodujce wzrost wypalenia to: irracjonalne przekonania lub oczekiwania (Oro L.B. , Ursua M., P., 2005; Pines A.M., 2002; Sk H., 2000a), spostrzeganie swej pracy jako niewanej (Pine A.M., 2002), zwikszona podatno na zranienia (vulnerability) (Cano G., Carrasco O., Padilla M., 2005). Natomiast odporno (hardiness) (Chan, 2003) i umiejtno wspycia z innymi (ugodowo agreeableness, w jzyku Wielkiej Pitki) (Cano G., Carrasco O., Padilla, M., 2005) koreloway ujemnie z wypaleniem. Do czynnikw organizacyjnych powodujcych wypalenie, zaliczy mona: destrukcyjne lub w inny sposb trudne zachowania ucznia (Kokkinos C., Panayiotou G., 2005; Hastings R. P., Bham M.S., 2003; Sk H., 1994) i kompetencje do radzenia sobie z takim zachowaniem (Evers, W., Tomic W., Brouwers A., 2004), przyjazne zachowania i wizi emocjonalne wrd personelu i presja pracy (Dorman J. P., 2003). Czynniki, ktre negatywnie koreloway z wypaleniem to : wyniki uzyskiwane przez uczniw i wasne inwestycje. (Van Horn J.E., Schaufeli W.B., Enzmann D., 1999). W innych badaniach ( Peeters M., Rutte Ch. , 2005) potwierdzono zachodzenie trjstronnej interakcji pomidzy zarzdzaniem czasem, wymaganiami pracy i stopniem autonomii w procesie powstawania u nauczycieli stanu emocjonalnego wyczerpania. 73

U. Schaarschmidt i inni (2000, 2002;) skupili si na roli zasobw osobistych w radzeniu sobie z wymaganiami pracy zawodowej. Autorzy, po przebadaniu okoo 4000 nauczycieli i uczniw, pokazali, e u nauczycieli wykazujcych typy zachowa A i B, wystpuje wyszy wskanik wypalenia, ni u pozostaych, zwaszcza w zakresie wyczerpania emocjonalnego, poczonego z niezdolnoci do chronienia si przed stresem. O tym typie czynnika ryzyka pisz rwnie W. Oka i Z. Steuden, omawiajc psychologiczne aspekty wypalania (1998). W ostatnich latach zainteresowanie wzbudza problem roli w chronieniu si przed wypaleniem, takich zasobw osobistych nauczycieli, jak: autoskuteczno, samoocena oraz spostrzegane wsparcie spoeczne. Przykadem s badania (Schmitz G.S., 2000) w ktrych przeanalizowano wyniki uzyskane od 851 niemieckich nauczycieli , uwzgldniajc ich wiek, pe, liczby lat pracy w zawodzie i pochodzenia narodowociowego (urodziny w Niemczech czy w innym kraju). Badane i kategoryzowane byy relacje pomidzy zasobami osobowymi, nauczycielskim idealizmem, wymiarami subiektywnego obcienia zawodowego i subiektywnymi ocenami stresu a rozwojem wypalenia u nauczyciela. Wyniki potwierdziy oczekiwan funkcj ochronn w procesie wypalania si przekonania o skutecznoci wasnej. W innych badaniach (Schwarzer R., Schmitz G.S., 1999; 2000) stwierdzono, e kombinowane miary skutecznoci osobistej i skutecznoci kolektywnej byy dobrymi predykatorami uleganiu wypalenia w rok pniej, natomiast wypalenie nie byo dobrym predykatorem dla skutecznoci. W jednym z ostatnich bada Schwarzer R., Hallum S. (2008) sprawdzali wzajemne relacje pomidzy autoskutecznoci, stresem zawodowym i wypaleniem, koncentrujc si na mediacji: autoskuteczno stres zwizany z prac wypalenie. Przebadali oni du prb niemieckich i syryjskich nauczycieli (cznie 1661, podzielonych na dwie odrbne grupy badawcze), uzyskujc potwierdzenie hipotezy o predyktywnym charakterze autoskutecznoci dla wypalenia. Odkryli rwnie, e stres zwizany z prac (job stres) peni role zmiennej poredniczcej pomidzy autoskutecznoci a wypaleniem. Autorzy postuluj przeprowadzenie dalszych bada, ktre wyjaniyby charakter mediacyjnej roli stresu w procesie oddziaywania 74

autoskutecznoci na powstawanie wypalenia w obszarach: emocjonalnym (wyczerpanie) i interpersonalnym (depersonalizacja). W dwch obszernych badaniach (A. Browers, W.J.G. Evers, W. Tomic, 2001; 2004) ukazano, e spostrzegany przez nauczyciela brak wsparcia ze strony kolegw i zwierzchnikw ma istotny wpyw na ich przekonania o autoskutecznoci dotyczcej uzyskania od nich wsparcia, natomiast owe przekonania pozwalay przewidzie ich poziom wypalenia. Potwierdzio si rwnie, zaproponowane w hipotezie, sprzenie zwrotne, tzn. poziom wypalenia pozwoli przewidzie u nauczycieli zakres w jakim odczuwali oni brak wsparcia ze strony otoczenia. Badania wskazuj take na to, e uwraliwienie na rwno panujc w zespole ma pewien moderujcy wpyw na relacj pomidzy przekonaniami o skutecznoci wasnej a emocjonalnym wyczerpaniem i osobistym zaangaowaniem. W przypadku autoskutecznoci, jej rola jest trudna do uchwycenia, gdy w duej mierze jej definicje duej mierze pokrywaj si z opisem osobistego zaangaowania, jako wymiaru wypalenia. Jednake, ze wzgldu na trwae i wane miejsce konstruktu autoskutecznoci w psychologicznym wyjanianiu ludzkiego zachowania i dobrostanu, moe on suy do diagnozy wypalenia, zwaszcza wczesnej, gdzie wszelkie zmiany w percepcji skutecznoci wasnej mogyby by traktowane, jako oznaki rozpoczcia si procesu rozwoju wypalenia. 4. Nadzieja i jej zasoby a funkcjonowanie czowieka Ponad dwadziecia lat temu pojawio si zainteresowania nadziej wrd badaczy ludzkiego zdrowia. Przez ostatnie pitnacie lat nastpi ogromny wzrost liczby bada w obrbie problematyki nadziei oraz rozszerzenie ich na dodatkowe konteksty spoecznego funkcjonowania czowieka, w ktrych odkrywa si jej znaczenie (por. J. Kozielecki, 2006). W powszechnym rozumieniu nadzieja nie jest pojciem naukowym i kojarzy si bardziej z potoczn wizj wiata lub myleniem religijnym, ni z powanymi badaniami nad funkcjonowaniem spoeczestwa. Konsekwencj takiego podejcia moe by pobaliwy stosunek, zarwno do samego zjawiska nadziei, jak i do prb uczynienie go przedmiotem bada. Tymczasem jest to czynnik odpowiedzialny za wiele wanych zmiennych, takich jak 75

poczucie sensu i jakoci ycia (mona tu mwi o obustronnym powizaniu nadziei i obrazu swojego ycia), wytrwao w deniu do celw, odporno na zaamanie, skuteczno radzenia sobie ze stresem, atwo powrotu z uzalenie, pokonywanie chorb somatycznych i fizycznych, wreszcie rozwj jednostek i spoecznoci oraz tworzenie przez nie bezpiecznego, pozytywnie stymulujcego i zasobnego w cenne wartoci rodowiska (R. Stefaska-Klar, 2009a, 2000b, 2008). Nadzieja to konstrukt o rozlicznych konotacjach i denotacjach. Spostrzega si go czsto w cisym zwizku z religijnym aspektem funkcjonowania czowieka. W psychologii stawiamy pytanie o funkcje nadziei rozumianej jako emocja (np. Lazarus R.S, 1999) lub proces poznawczy (por. Snyder C.R., 1996; Kozielecki J., 2006, Trzebiski J., Ziba M.), jako stan lub dyspozycja. W wietle potocznych definicji nadzieja jawi si jako stan wzgldnie proces, podtrzymujcy oraz przywracajcy, a czasem rwnie generujcy ukierunkowanie ycia jednostek na rnych jego poziomach: biologicznym/witalnym, emocjonalnym, sytuacyjnym, zadaniowym, zaradczym, rozwojowym, egzystencjalnym, noetycznym, duchowym, transgresyjnym, a take midzyludzkim (Stefaska-Klar R., 2008; 1997). Proces ten jest dynamiczny, ma swj aspekt semantyczny i energetyczny (jestemy go wiadomi, potrafimy go poznawczo kontrolowa, ale take go czujemy emocjonalnie i cielenie; ma on te wpyw na nasze zachowanie). Nadzieja bywa subiektywnie dowiadczana jako rodzaj przeycia emocjonalnego, jako optymistyczne oczekiwanie, mylenie o celu, wiara w powodzenie stara lub w pozytywny obrt sprawy, hutawka pragnienia, wiary i zwtpienia lub przeciwnie: jako trwanie w zaufaniu, spokj i niemal pewnoci. Wanym czynnikiem okazuje si sposb konceptualizacji mechanizmw nadziei wasnej oraz uoglniona psychologiczna teoria na temat funkcjonowania nadziei u ludzi w ogle. Zawarto treciowa oraz cechy formalne prywatnych koncepcji nadziei maj zwizek z regulacj samopoczucia oraz z funkcjonowaniem jednostki, wpywajc midzy innymi na rn jako radzenia sobie z rzeczywistoci i wyzwaniami, jakie niesie ycie, mog mie te wpyw na zachowania interpersonalne, zwaszcza

76

w sytuacjach udzielania sobie nawzajem spoecznego wsparcia (R. StefaskaKlar, op. cit.). Z obszernego materiau stanowicego odzwierciedlenie prywatnych teorii nadziei 615 osb, w wieku od 20-55 lat autorka, stosujc analiz jakociow, wyodrbnia rnorodne sposoby definiowania nadziei W ich wietle fenomen ten rozumiany bywa jako: stan psychologiczny (emocja; oczekiwanie, e co si speni; ufno; otucha; euforia; przekonanie o wysokim prawdopodobiestwie sukcesu lub podanego stanu rzeczy; wiara w to, e speni si to, co obiecane, lub nastpi upragniony efekt ), proces psychologiczny (marzenie o spenieniu; utrzymywanie stanu oczekiwania; stae mylenie o przedmiocie nadziei; obawa, e si nie uda, przy rwnoczesnej "niemiaej" nadziei, e moe jednak... , "hutawka psychiczna" zwizana z fluktuacj nadziei i rezygnacji w duej trwajcym procesie), trwaa dyspozycja psychiczna (optymizm yciowy jako cecha osobowoci; optymistyczne postawy zwizane z okrelonymi obiektami; nadzieja jako cnota w chrzecijaskim rozumieniu; jako rudymentarne cechy lub dynamizmy, np. "podstawowa sia yciowa"; bezwarunkowa, "organiczna" wola ycia; gboka, uniwersalna potrzeba sensu i zaufania), tendencja behawioralna uzewntrzniona w zachowaniu (nieustawanie w wysikach, ponawianie prb w dziaaniu) lub przyjmujca posta stosowanej przez podmiot procedury intrapsychicznej (medytowanie yczeniowe; wizualizacja celu; dodawanie sobie otuchy; poprawianie samopoczucia i samozachta do wiary w przyszo konkretn lub ogln; koncentracja na swoich "mocnych stronach" ; zmian celu lub jego redefinicja itp.), psychologiczny system regulacyjny o zasigu sytuacyjnym lub globalnym (zrnicowane ukady takich samych elementw, jak wartoci, cele, moliwoci, strategie, czynnoci, zdolnoci, zaufanie, dziaanie w sytuacji trudnej lub beznadziejnej, jako wewntrzny aparat utrzymywania i przywracania rwnowagi oraz gwarantujcy osobie cige podnoszenie si z kryzysw, kompetencj do stopniowego wychodzenia z depresji lub/i stale "zasilajcy" czowieka w ch istnienia, sens jego wysikw, zaufanie do siebie i wiata jako czynnikw wpywajcych na osignicie sukcesu lub doczekanie si przewidywanego stanu rzeczy). 77

Nadzieja jako mechanizm psychologiczny spostrzegana jest w kilku rnych wariantach, w zalenoci od tego, czy mamy do czynienia z poziomem zjawisk oglnych, czy te chodzi o regulacj stanw sytuacyjnych. Ze wzgldu na usytuowanie w kontekcie psychiki i ycia czowiek, autorka wyrnia nastpujce, wynikajce z obserwacji siebie i innych, rodzaje nadziei (Stefaska-Klar R., op. cit.): 1. Nadzieja jako oglny mechanizm psychologiczny, okrelajcy styl funkcjonowania jednostki w duszych przedziaach czasowych: "nadzieja bierna " - ufne nastawienie si na pojawienie danego stanu rzeczy lub skonno do marzenia o tym, czego si pragnie; jej celem jest, jak si wydaje. Minimalizowanie kosztw subiektywnych i obiektywnych podmiotu oraz regeneracja si psychofizycznych, a take wzrost obiektywnego prawdopodobiestwa zaistnienia podanego stanu. Dziki szansom mogcym si pojawi lub przewidywanych w procesie zmian zachodzcych w czasie; "nadzieja aktywna" - leca u podstaw rozwoju oraz energicznego dziaania, stanowica rdo motywacji i celw oraz warunkujca stae ponawianie prb ich osignicia; wydaje si mie zwizek z gospodark energetyczna jednostki: z jednej strony nadzieja pobudza produkcj i wydatkowanie energii, jest podstaw wigoru, pasji i wytrwaoci w dziaaniu, z drugiej strony samo posiadanie nadziei aktywnej uwarunkowane jest odpowiednim poziomem energetycznym, np. w stanach wyczerpania psychicznego i fizycznego trudno wzbudzi w czowieku ten rodzaj nadziei; podstawowa nadzieja egzystencjalna mona utosami j z wol ycia i egzystencjalnego podania, a take z motywacj do stawiania czoa zdarzeniom oraz szukania w nich sensu; rodzaj gbokiego przekonania o globalnym sensie i zaufanie do niego bez jakichkolwiek dodatkowych powodw; mona by j nazwa nadziej rudymentarn w sensie eriksonowskim (por. Trzebiski J., Ziba M., 2003). Zdaniem badanych osb, ktre odwoyway si do tego rodzaju nadziei, stanowi ona wrodzony, trway i gboko osadzony w istocie czowieka zasb, ktrego nie sposb utraci, lecz mona nie mc do niego dotrze bd te nie umie z niego skorzysta; uwiadamianie sobie faktu posiadania nadziei jako niezbywalnego wyposaenia czowieka powoduje, e praktycznie ju nigdy nas ona nie opuszcza, natomiast moe to my sami 78

z rnych wzgldw moemy by gusi na wysyane przez ni sygnay. 2.Nadzieja jako mechanizm ksztatowany aktualnie i przybierajcy posta zalenie od struktury sytuacji: nadziej mona mie ze wzgldu na co (gdy jej przedmiotem jest jaka warto pozytywna) oraz pomimo czego (gdy dziaa na nas warto ujemna, obniajca si nadziei, lub gdy nadzieja jest potrzebna jako warunek uniknicia lub pokonania wartoci negatywnej); nadzieja dotyczy moe zarwno zmiany stanu rzeczy lub wasnej sytuacji, jak i pozostania w tej samej sytuacji bd zachowania cech rzeczywistoci w stanie dotychczasowym.

Zalenie od percepcji sytuacji, ktra niesie wyodrbnion przez podmiot kombinacj warunkw uruchamiajcych nadziej, moe ona peni zrnicowane funkcje regulacyjne Wie si to z uruchomieniem lub podtrzymaniem czterech odmiennych orientacji psychologicznych, wicych si z okrelonymi typami postaw oraz dziaa czowieka. W zalenoci od tego, czy sytuacja ma charakter dorany (zdarzenie), czy te obejmuje wikszy zakres czasowy (sytuacja egzystencjalna), zachowania regulowane przez nadziej mog mie struktur w wikszym lub mniejszym stopniu ukierunkowan instrumentalnie oraz mniej lub bardziej opracowan przez podmiot na sposb filozoficzny. Istotnym dla kadej prywatnej koncepcji aspektem jest rozpoznanie rda lub rde czynnikw, warunkujcych obecno nadziei oraz jej trwanie, szczeglnie w warunkach podtrzymywania lub odzyskiwania. Chodzi o szeroko rozumiane zasoby i punkty oparcia, jak rwnie argumenty za zasadnoci nadziei i rda ich generowania (Stefaska-Klar R. 2009b, 1998, 1997). Czynniki te mona potraktowa w kategoriach posiadanych zasobw nadziei, ktre ja generuj, przywracaj lub powalaj uksztatowa, mimo niekorzystnych, a nawet obiektywnie beznadziejnych okolicznoci i uwarunkowa (Stefaska-Klar R., 2009). Wedug psychologw z ulicy nadzieja opiera si na wewntrznych i zewntrznych moliwociach i zasobach. Nale do nich rwnie wyuczone strategie i sprawnoci podmiotu, zwizane z operowaniem rozpoznawalnymi przez psychologw, gbokimi i powierzchniowymi mechanizmami, takimi jak emocje, struktury i procesy poznawcze, systemy dziaania, systemy komunikowania si, przetwarzanie informacji, itp. (Stefaska-Klar R., 1997). 79

Opisane wczeniej badanie pozwolio wyodrbni trzy gwne rda, z ktrych czerpali nadziej badani, aby ja podtrzyma, odzyska lub wytworzy (Stefaska-Klar R. op.cit., s. 133-135). Najczciej wykorzystywanym rdem nadziei wasnej (33,8%) okazaa si przestrze sensownej rzeczywistoci czyli obraz wiata bd percepcja sytuacji, pozwalajca mie, podnosi, podtrzymywa lub odzyskiwa nadziej. Kolejne rdo, bdce oparciem dla 15,3% (szczeglnie mczyzn) to przestrze wasnej celowej aktywnoci oraz osobiste kompetencje sprawcze. Tu nadzieja jest wynikiem oceny wasnych moliwoci i szans tkwicych w sytuacji oraz podlega regulacji poprzez podejmowanie skutecznych dziaa i kontrolowanie stanu rzeczy. Ostatnie rdo ma natur interpersonaln i opiera si na systemie wizi i wsparcia midzyludzkiego. Jest ono traktowane jako wyczne rdo nadziei i powd do jej tracenia/odzyskiwania przez 7,3% badanych. Wybierane byo przede wszystkim przez kobiety, jednak warto powiedzie, e w wariancie mieszanym jest ono, przy braniu pod uwag innych rde, wane dla wikszoci osb badanych, niezalenie od ich pci. Najliczniej wykorzystywane byo przez badanych (43, 6%), tzw. mieszane rdo nadziei stanowice kombinacj rde pozostaych. Wypowiedzi badanych dotyczcych sposobw tworzenia i zarzdzania nadziej w swoim yciu, jak rwnie liczny materia zebrany w pniejszych latach, posuy autorce do skonstruowania narzdzia do pomiaru poziomu osobistych zasobw nadziei, w postaci kwestionariusza SPES (Stefaska-Klar R. 2009b, 2005). Kwestionariusz ten zosta wykorzystany w badaniach prezentowanych w niniejszym artykule. 5. Nadzieja jako ukryty wymiar wypalania si nauczyciela w wietle bada wasnych Biorc pod uwag wczeniejsze rozwaania, mona dostrzec, e nadzieja rwnie stanowi rodzaj zasobu osobistego i spoecznego wanego w radzeniu sobie (por. Hobfoll S. E., 2006, s. 74 -76), a zatem moe by brana pod uwag w rozwaaniach nad natur wypalenia (Stefaska-Klar 2007) . Ze wzgldu na to, e nadzieja posiada waciwoci zarwno energetyzujce i proaktywne, jak i relaksacyjno-paliatywne, a take opiera si na innych wanych zasobach zwizanych z optymalizacj zdrowia i dobrostanu (bazy 80

emocjonalne, poznawcze, spoeczne, duchowe, biologiczne i materialne; zlokalizowane w jednostce i w otoczeniu), wydaje si by take czynnikiem uwikanym w proces wypalenia i to na dwa sposoby. Po pierwsze, deficyty w zakresie nadziei (poczucie braku nadziei) lub jej zasobw (poczucie braku punktw oparcia w kryzysie, zaniku rde lub powodw do nadziei) wydaje si wzmaga ryzyko wypalenia, szczeglnie gdy dotyczy ona konkretnych domen czy celw jednostki. Po drugie, nadzieja jako uoglniony mechanizm, o funkcjach min. zabezpieczajcych , wydaje si by z natury swej czynnikiem zapobiegajcym wypaleniu i uatwiajcym pokonanie tego stanu oraz tzw. powrt (recovery). Generalnie mona si spodziewa ujemnego zwizku pomidzy poziomem zasobw nadziei jednostki a jej podatnoci na wypalenie zawodowe. Szczegowo, mona si spodziewa dodatniego zwizku pomidzy poziomem nadziei i jej zasobw a zaangaowaniem podmiotu w prac zawodow oraz ujemnego zwizku pomidzy nadziej a wyczerpaniem emocjonalnym i skonnoci do depersonalizowania. Ze wzgldu na pioniersko tematu, badania te traktuj jako eksploracyjne, bez formalnego stawiania hipotez. W jednym z obszerniejszych bada autorki artykuu nad determinantami dobrostanu psychospoecznego, uzyskano wyniki pozwalajce rzuci nieco wiata na to zagadnienie, co byo moliwe, gdy wrd zmiennych badawczych znalazy si (midzy innymi) zarwno wypalenie, jak i zasoby nadziei. W tym artykule przedstawione zostan wyniki uzyskane w grupie studiujcych zaocznie nauczycieli i pedagogw oraz osb angaujcych si w tak rol zawodow jako wolontariusze i aspirujcych do jej staego podjcia po ukoczeniu studiw. Grup badawcz stanowio 141 studentw niestacjonarnych kierunkw pedagogicznych: zintegrowanej edukacji przedszkolnej wczesnoszkolnej (I rok uzupeniajcych studiw magisterskich, n=88) i oraz II rok pedagogiki resocjalizacyjnej - studia licencjackie, n=53) , zlokalizowanych na dwch lskich uczelniach wyszych: Uniwersytecie lskim (wydziay cieszyskie) i Pastwowej Wyszej Szkole Pedagogicznej w Raciborzu. Studenci kierunku nauczycielskiego, to gwnie kobiety (87 na 1 mczyzn), w wikszoci pracujce w przedszkolach stale lub dorywczo albo zatrudnione tam jako 81

wolontariusze. Studenci resocjalizacji, to osoby albo pracujce w zawodach o zblionym charakterze (wiziennictwo, zakady poprawcze, wietlice rodowiskowe) albo zatrudnione w innych, wymagajcych intensywnych kontaktw z tzw. klientem (banki, urzdy, placwki handlowe) lecz aspirujce do zawodu zgodnego z kierunkiem, jaki studiuj. W tej grupie byo wicej mczyzn, cho nadal przewag stanowiy kobiety (stosunek pci wynis odpowiednio 19 do 35). Badani rozwizywali szereg testw dotyczcych rnych cech psychologicznych zwizanych z dobrostanem psychicznym i radzeniem sobie, w tym: MBI mierzcy wypalenie zawodowe (polska wersja kwestionariusza. Maslach Burnout Inventory, jedna z kilku funkcjonujcych por. Pasikowski T., 2000) oraz SPES kwestionariusz do badania zasobw nadziei, autorstwa R. Stefaskiej-Klar (2009b, 2005). W niniejszym opracowaniu zostan przedstawione wyniki dotyczce zwizku pomidzy tymi ostatnimi miarami funkcjonowania przyszych nauczycieli. Dane zawarte w tabeli 1 wskazuj na statystycznie istotn wspzaleno zarwno pomidzy zasobami nadziei a wypaleniem zawodowym cakowitym, jak i pomidzy jego poszczeglnymi wymiarami. Wspzaleno ta ma charakter przewidziany w hipotezie, tzn. korelacja przybiera dodatni posta w przypadku zaangaowania w prac, natomiast ujemn w przypadkach wypalenia cakowitego, wyczerpania emocjonalnego i depersonalizowania. Poniewa procedura korelacyjna nie dostarcza informacji o kierunku zalenoci, bdc tylko miar zwizku, nie moemy orzeka o tym, co jest przyczyn, a co skutkiem. Tak wic, mimo potwierdzenia si hipotezy, nie moemy stwierdzi z ca pewnoci, e nadzieja zmniejsza poziom wypalenia, gdy moe by tak, e w przypadku badanych osb, samo ewentualne wypalenie dziaa destrukcyjnie na poziom jej zasobw. Niemniej, bez wzgldu na pierwotn przyczyn, zasoby nadziei okazuj si by znaczcym predykatorem wypalenia i jego skadowych, co wykazaa analiza regresji wielokrotnej (patrz tab. 2).

82

Tabela 1. Korelacje (r Pearsona) pomidzy wskanikami wypalenia a zasobami nadziei u studentw kierunkw pedagogicznych (N=141) Z D E W Z Zaangaowanie (Z) Depersonalizowanie (D) Emocjonalne wyczerpanie (E) Wypalenie cakowite (W) Zasoby nadziei (Za) 1

-0,26* -0,38** -0,39**

1 0,46** 0,71*** 1 0,95*** -0,34** 1 -0,34** 1

0,50** -0,21* rdo: badania wasne * p>0,05, ** p> 0,01 *** p>0,001 **** p>0,00

Tabela 2. Zasoby nadziei jako predykator wypalenia zawodowego u przyszych nauczycieli i pedagogw wyniki regresji wielokrotnej (N=141) Wymiary wypalenia R R kwadrat 0,224 0,116 0,045 F p 3,17E-09 (<0,000) 3,61E-05 (<0,000)

Wypalenie cakowite Emocjonalne wyczerpanie Depersonalizowanie

0,473 0,341 0,212

40,06 18,23 6,54

< 0, 011 1,03E-06 <0,00)

Utrata zaangaowania rdo: badania wasne

0,614

0,377

30,796

R wspczynnik korelacji wielokrotnej R kwadrat wspczynnik wielokrotnej determinacji F warto statystyki F

Z zasobami najsilniej powizany jest wymiar zaangaowania osobistego (jak ukazuje tab. 1, oba czynniki s do silnie, dodatnio skorelowane (r=0.50; rysunek 1 pokazuje prostoliniowy charakter tej wspzalenoci). Ma to zwizek z tym, e zaangaowanie osobiste jest 83

konstruktem czciowo nakadajcym si na konceptualizacj zasobw nadziei, w ramach ktrej do tych ostatnich zaliczono zarwno przekonania o moliwych rdach fizycznego, psychicznego, spoecznego i duchowego wsparcia jako czynnika nadziei, jak i dotyczce moliwoci wasnych, pod postaci psychofizycznych kompetencji i motywacji do wkadania wysiku w osiganie celw. Nadzieja i jej zasoby w najwyszym stopniu pozwalaj przewidzie utrat osobistego zaangaowania (jej wynik wyjania prawie 38% cakowitej wariancji tego wymiaru wypalenia), w mniejszym stopniu wyczerpanie emocjonalne (okoo 12%) i w najniszym, cho nadal statystycznie istotnym pojawienie si depersonalizacji. Cakowite wypalenie jest w tej prbie badawczej wyjanione przez nadziej i jej zasoby w 22%, co oznacza, e na 78% zmiennoci wynikw MBI wpyw maj inne czynniki. Poniej zostay zamieszczone wyniki analizy wariancji przeprowadzonej dla wypalenia w czterech grupach badanych wyodrbnionych ze wzgldu na poziom nadziei: wysoki, ponadprzecitny, mniej ni przecitny i niski. (rednie wyniki w kwestionariuszu SPES przybray w tych grupach wartoci, odpowiednio: 90,35; 77,7; 67,53; 52,32. Rysunki 1-3 i tabela 3 ukazuj rednie natenia zaangaowania osobistego, wyczerpania emocjonalnego i depersonalizacji w zalenoci od demonstrowanych zasobw nadziei.
Rys. 1.
Poziom zasobw nadziei a zaangaowanie
25 20,3

Zaangaowanie

20 14,9 15 10 5 0 1

18,7 15,9

Poziom zasobw nadziei

rdo: badania wasne

Z zasobami najsilniej powizany jest wymiar zaangaowania osobistego (jak ukazuje tab. 1, oba czynniki s do silnie, dodatnio skorelowane (r=0.50; 84

rysunek 1 pokazuje prostoliniowy charakter tej wspzalenoci). Ma to zwizek z tym, e zaangaowanie osobiste jest konstruktem czciowo nakadajcym si na konceptualizacj zasobw nadziei, w ramach ktrej do tych ostatnich zaliczono zarwno przekonania o moliwych rdach fizycznego, psychicznego, spoecznego i duchowego wsparcia jako czynnika nadziei, jak i dotyczce moliwoci wasnych, pod postaci psychofizycznych kompetencji i motywacji do wkadania wysiku w osiganie celw. Poniewa zaangaowanie osobiste jest wymiarem cile powizanym z samoocen, w tym w zakresie autoskutecznoci, jest prawdopodobne, e odzwierciedla ono wprost pewne aspekty funkcjonowania nadziei u badanych osb. Bierze si to min. std, e wszelkie zaangaowanie w celowe dziaanie wymaga nadziei na skuteczn realizacj, jednoczenie posiadane zasoby nadziei stanowi niezbdn baz do radzenia sobie z wszelkimi przeciwnociami i wyzwaniami, jakie mog stan na drodze do celu. Tak wic, mona przypuszcza, e osoby o wyszych zasobach nadziei bd mie skonno do silniejszego angaowania si, jednoczenie wysze zaangaowanie dostarcza sprzenia zwrotnego dla nadziei, wzmacniajc i wzbogacajc jej mechanizmy i zasoby o pozytywne dowiadczenia (min. ze epizodw skutecznego radzenia sobie, zwykle dziki stosowaniu pozytywnych i aktywnych strategii). Innymi sowy, zaleno pomidzy zaangaowaniem osobistym i nadziej moe by dwustronna i uwarunkowana podobnymi czynnikami. Rys.2.
Poziom zasobw nadziei a emocjonalne wyczerpanie
14 12 10 8 6 4 2 0 1 2 3 4 6,9 13 11,5 10,9

Emocjonalne wyczerpanie

Poziom zasobw nadziei

rdo: badania wasne

85

W przypadku wyczerpania emocjonalnego (rysunek 2), obserwujemy stopniowy jego spadek w miar, gdy wzrasta redni poziom zasobw nadziei (przy najwyszym poziomie, emocjonalne wyczerpanie spada gwatowniej, osigajc najnisz warto). W tym przypadku ochronna funkcja zasobw nadziei zaczyna mie znaczenie dopiero po przekroczeniu pewnego ich poziomu, ktry moe si wiza z kumulacj zasobw o rnym charakterze, lecz rwnie prawdopodobnie z okrelonymi predyspozycjami osobowociowymi osb tworzcych t podgrup. Niestety rozmiar tego artykuu nie pozwala na szczegowe przeledzenie profilw osb wchodzcych w skad podgrup, wyrnionych ze wzgldu na rne zasoby nadziei.
Rys. 3.

Poziom zasobw nadziei a depersonalizowanie

4 3,8 3 2,6

Depersonalizowanie

3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 1 2 3

1,6

Poziom zasobw nadziei

rdo: badania wasne

W przypadku depersonalizacji (rys. 3) moemy dostrzec, e dopiero najwyszy poziom zasobw nadziei reprezentuje znaczce zmniejszenie w chodnym, bezosobowym i niechtnym traktowaniu swoich uczniw lub klientw. Chodzi zapewne o osoby, ktre wykorzystuj wiele rde nadziei i sigaj do nich w wyszym, ni pozostali stopniu. Dotyczy to zwaszcza na opieraniu si na wspierajcych wizach midzyludzkich i na sensownej rzeczywistoci (generujcej min. aksjologiczne treci i standardy), co chroni przed deterioryzacj relacji spoecznych i zapewnia niezbdne wsparcie, jak rwnie moe chroni przed cynizmem. 86

Tabela 3. Wypalenie zawodowe u studentw kierunkw pedagogicznych, rnicych si poziomem zasobw nadziei wyniki analizy wariancji Niskie zasoby nadziei (N=25) Mniej ni przecitne zasoby nadziei (N=47) 15,89 Ponadprzecitne zasoby nadziei (N=43) 18,72 Wysokie zasoby nadziei (N=26)

Wymiary wypalenia

Zaangaowanie osobiste

14,88

20,27

14,73****

Emocjonalne wyczerpanie Depersonalizowanie

13

11,49

10,95

6,92

7,434***

3,84

2,64

2,98

1,62

4,368**

rdo: badania wasne ** p <0,005 *** p <0,0001 **** p <2,28E-08

Wskaniki wypalenia okazay si take predykatorami dla zasobw nadziei (patrz tabela 3). Analiza regresji wielokrotnej pokazaa, e zaangaowanie osobiste, wyczerpanie emocjonalne i depersonalizowanie traktowane cznie, wyjaniaj wyniki w tecie SPES , bdcym miar zasobw nadziei w prawie 28% (R kwadrat = 0, 278; F=17,599, p<0,0000), jednak predykatorem okazay si tylko w wysokim stopniu - zaangaowanie osobiste (wspczynnik beta=1,41, test t Studenta=5,48, p<0,0000) i w sabym stopniu - wyczerpanie emocjonalne (wspczynnik beta=-0,418, test t studenta= - 1, 936, p =0,05). Depersonalizacja nie wyjaniaa zrnicowania zasobw nadziei u badanych osb. Naley doda, e wyniki analizy ulegaj pewnym zmianom, gdy przyjrzymy si ich wartociom i wzajemnym relacjom w grupach podzielonych ze wzgldu na rodzaj studiowanego kierunku. Wwczas okae si, e nieco inn struktur wydaje si mie wypalenie u nauczycielek przedszkola i u pedagogw resocjalizacji, np. te pierwsze rzadziej reaguj depersonalizacj, wykazuj te wysze zaangaowanie, ni druga grupa. 87

Innym ciekawym odkryciem jest to, e u nauczycielek przedszkola depersonalizowanie jest ujemnie skorelowane z zaangaowaniem osobistym, a studentw resocjalizacji dodatnio tak, jakby u tych pierwszych pozytywna ocena siebie i swojej pracy chronia przed negatywnymi zmianami w traktowaniu dzieci (rwnie potwierdzajc przekonanie o cisym powizaniu obu tych wymiarw w ramach wypalenia), a u tych drugich, pracujcych w placwkach resocjalizujcych bd w usugach zwizanych z obrotem pienidzy lub towarw i pienidzy, nastpowao by moe wzmocnienie dehumanizacyjnych tendencji, w miar zaangaowania w osiganie celw zawodowe i doznawanej satysfakcji z siebie i uzyskiwanych wynikw. Zaobserwowaam te inny rodzaj powiza pomidzy zasobami nadziei a poszczeglnymi wymiarami wypalenia, mierzony w tych dwch odrbnych grupach badanych. Jest on podobny do tego, ktry zosta opisany powyej w odniesieniu do zwizkw z zaangaowaniem osobistym. Nadzieja silniej koreluje z zaangaowaniem osobistym (dodatnio) i emocjonalnym wyczerpaniem (ujemnie), podobnie jak i z cakowitym wypaleniem u studentw resocjalizacji, ni u nauczycielek przedszkola, jednak tylko u tych ostatnich, ma istotny negatywny zwizek z depersonalizowaniem oraz z nadmiernym uwikaniem w rol zawodowa i relacj z podopiecznym. Tak wic z jednej strony wyniki potwierdzaj wstpne przypuszczenia, e istnieje zwizek pomidzy zasobami nadziei a wskanikami wypalenia u przyszych i aktualnych pedagogw, z drugiej jednak wskazuj na konieczno przeprowadzenia bada dokadniej zaprojektowanych, z precyzyjniejsz kontrol rnych zmiennych i opartych na liczniejszej, a przede wszystkim, z wiksz precyzj dobranej prbie badawczej. Doprecyzowania wymagaj tez pojcia nadziei i jej zasobw, wykorzystane w przyszych badaniach, aby atwiej byo analizowa i interpretowa uzyskane wyniki w wietle wielowymiarowego konstruktu wypalenia zawodowego nauczycieli. 6. Wnioski Generalnie rzecz biorc, zaprezentowany w niniejszym artykule kierunek bada, uwzgldniajcy rol nadziei i jej zasobw w powstawaniu i rozwoju 88

wypalenia u nauczycieli, wydaje si obiecujcy z punktu widzenia profilaktyki uwzgldniajcej szerokie powizania pomidzy stresem, zdrowiem i osobowoci ludzk (por. Ogiska-Bulik N., Jurczyski Z., 2008; Heszen I., yciska J., 2008). Wydaje si rwnie, e moe on dostarczy interesujcego wkadu w obszar wspomagania nauczycieli dotknitych syndromem wypalenia w jego pokonywaniu i powrocie do zdrowia oraz optymalnego funkcjonowania. Wymaga to jednak stworzenia zadawalajcego modelu konceptualnego, obejmujcego istotne powizania przyczynowe w obrbie zjawiska, gdy mimo istnienia wieloci danych i naszego poczucia, e w powstawanie syndromu zdaj si by zaangaowane wszelkie moliwe czynniki zwizane z osoba nauczyciela i jego prac, nadal nie umiemy powiza tej wiedzy w jeden spjny i w peni zrozumiay obraz, dajcy podstaw skutecznego zapobiegania wypaleniu. Literatura:
1. 2. Barth, A. R., (1992). Burnout among Teachers. Gttingen: Hogrefe. Browers, A., Evers, W. J .G., Tomic, W., (2001)Self-efficacy in eliciting social support and burnout among secondary school teachers. Journal of Applied Social Psychology, Vol. 31(7): 1474-1491. 3. Browers, A., Evers, W.J.G., Tomic, W., (2004). Burnout among Teachers: Students and Teachers Perception Compared. School Psychology International, 25, 131-148. 4. Browers, A., Tomic, W. (2000). A longitudinal study of teacher burnout and perceived selfefficacy in classroom management.Teaching and Teacher-Education, 16(2)Feb 2000, 239-253. 5. Brown, M., Ralph, S. (1998). The identification of stress in teachers. In J. Durham, V. Varma Edds.) Stress in Teachers: Past, Present and Future. (pp. 37-56) London: Whurr Publishers Ltd. 6. Bullough, Jr., R. V., Baughman, K. (1997). "First Year Teacher" Eight Years Later: An inquiry into teacher development. New York: Teachers College Press. 7. Cano, G., Carrasco,O. , Padilla, M. (2005). Personality and contextual variables in teacher Burnout. Personality and Individual-Differences. Vol 38(4), 929-940. 8. Cherniss, C. (1980). Professional Burnout in Human Service Organizations. New York: Praeger

89

9.

Dorman, J.P. (2003). Relationship between school and classroom environment and teacher burnout: A LISREL analysis. Social Psychology of Education, 16(2), 107-127.

10. Dworkin, A. G. (1986). Teacher Burnout in the Public Schools: Structural Causes and Consequences for Children. New York: State University of New York Press. 11. Esteve, J. M. (2000). The transformation of the teachers' role at the end of the twentieth century: new challenges for the future. Educational Review, 52(2), pp. 197-207. EJ 609 284 12. Evers, W., Tomic, W., Brouwers, A. (2005). Does Equity Sensitivity Moderate theRelationship Between Self-Efficacy Beliefs and Teacher Burnout? Representative Research in Social Psychology, 28, 35-46 13. French, J. R. , Caplan, R. D., Harrison, R. V. (1982). The mechanisms of job stress and strain. Chichester, UK: Wiley. 14. French, J. R. Kahn, R. L. (1962). A programmatic approach to studying the industrial environment and mental health. Journal of Social Issues, 18 (3), 1-47. 15. Gamsjger, E., Buschmann, I. (1999). Determinants of Teachers Burnout. Psychologie in Erziehung und Unterricht, 46, 281-292. 16. Hastings R. P., Bham M.S. (2003) The Relationship between Student Behaviour Patterns and Teacher Burnout . School Psychology International 24(1); 115-127 17. Heszen I., yciska J.,2008 red. Psychologia zdrowia. W poszukiwaniu pozytywnych inspiracji. Warszawa, Wydawnictwo SWPS Academica 18. Hinton, J. W., Rotheiler, E. (1998). The psychophysiology of stress in teachers, in J. Dunham, V. Varma (eds.) Stress in Teachers: Past, Present and Future. (pp. 95-119) London: Whurr Publishers Ltd. 19. Hoyos, T., Kallus, K., (n.d.). Burnout risk factors: Stress-recovery-state and coping among teachers. Academic Search Premier. EBSCO. Retrieved 12 December 2009

http://search.ebscohost.com 20. Kahn, R. L., Byosiere, P. (1992). Stress in organizations. In M. D. Dunnette and L. M. Hough (Eds.), Handbook of industrial and organizational psychology (2nd ed., pp. 571-650). Palo Alto, CA: Consulting Psychologists Press. 21. Kokkinos, Davazoglou, 2005; Kokkinos, C. and Panayiotou, G. (2005). Correlates of Teacher Appraisals of Student Behaviors. Psychology in the Schools, 42 (1), 79-89. 22. Kozielecki J. (2006). Psychologia nadziei. Wydawnictwo ak, Warszawa. 23. Kyriacou, C. (2001). Teacher stress: directions for future research. Educational Review, 53(1), pp. 28-35. EJ 622 519 24. Lazarus R.S (1999).Hope: An Emotion and a Vital Coping Resource Against Despair. Social Research, Summer, 1999 25. LeCompte, M. D., Dworkin, A. G. (1991). Giving Up on School: Student Dropouts and

90

Teacher Burnouts. Newbury Park, California: Corwin Press. ED 340 809 26. osiak W. (2008) Psychologia stresu. Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa. 27. Maslach Ch., Goldberg J. (1998) Prevention of burnout: New perspectives. Applied and Preventive Psychology 7:63-74 28. Maslach, C. (1982). Understanding burnout: Definitional issues in analyzing a complex phenomenon. In W. S. Paine (Ed.), Job stress and burnout (pp. 29-40). Beverly Hills, CA: Sage. 29. Maslach, C. (1993). Burnout: A multidimensional perspective. In W. B. Schaufeli, C. Maslach, T. Marek (Eds.), Professional burnout: Recent developments in theory and research (pp. 19- 32). Washington DC: Taylor & Francis. 30. Maslach, C., Jackson, S. E. (1981). The measurement of experienced burnout. Journal of Occupational Behavior, 2, 99-113. 31. Ogiska-Bulik N., Jurczyski Z. (2008) Osobowo, stres a zdrowie. Warszawa, Wydawnictwo Difin. 32. Oka W., Steuden Z. (1998) Psychologiczne aspekty zespou wypalania. Roczniki Psychologiczne. Tom 1. 33. Oro, L.B., Ursua, M.P. (2005). Teacher irrational beliefs and their relation with educational uneasiness. Clinica-y-Salud. Vol 16(1) 2005, 45-64. 34. Pasikowski T. (2000) Polska adaptacja kwestionariusza Maslach Burnout Inventory. W: H. Sk (red) Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 35. Peeters, M., Rutte, Ch. (2005). Time Management Behavior as a Moderator for the Job Demand-Control Interaction. Journal of Occupational Health Psychology, 10 (1), 64-75. 36. Pines, A.M. (2002). Teacher Burnout: A psychodynamic existential perspective. Teachers and Teaching: Theory and Practice, Vol 8 (2): 121-140. 37. Russel, Altmaier i Van Velzen (1987) Russel, D.W., Altmaier, E and Van Velzen, D. (1987). Job-Related Stress, Social Support and Burnout Among Classroom Teachers. Journal of Applied Psychology, 72, 269-274. 38. Schaarschmidt, U. (2002). Stressful Situations of Teachers. [Belastungssituation von Lehrerinnen und Lehrern. Ergebnisse und Schlussfolgerungen aus der Potsdamer Lehrerstudie]. PDAGOGIK, 54 (7), 8-13. 39. Schaarschmidt, U., Arold, H., Kieschke, U. (2000). Teachers Coping with Demands. [Die Bewltigung psychischer Anforderungen durch Lehrkfte.].Available

at:http://www.psych.uni- potsdam.de/personality/ bewaeltigung-d.html. [10.11.2003]. 40. Schaufeli, W., Enzmann, D. (1998). The Burnout Companion to Study and Practice:

91

ACritical Ananlysis.Philadelphia: Taylor & Francis Inc. Schmitz, G. S. (2000). Can selfefficacy protect against burnout? A longitudinal study in ten German states. Psychologie in Erziehung und Unterricht, 48 (1), 49 67. 41. Schmitz, G. S. (2000). Can self-efficacy protect against burnout? A longitudinal study in ten German states. Psychologie in Erziehung und Unterricht, 48 (1), 49 67. 42. Schmitz, G. S. (2000). Can self-efficacy protect against burnout? A longitudinal study in ten German states. Psychologie in Erziehung und Unterricht, 48 (1), 49 67. 43. Schwarzer R., Hallum S. (2008 )Perceived Teacher Self-Efficacy as a Predictor of Job Stress and Burnout: Mediation Analyses Applied Psychology: An International Review, 57, 152171. 44. Schwarzer, R. , Schmitz, G.S. (1999). Collective Efficacy of Teachers: A LongitudinalStudy in Ten German States. Zeitschrift fr Sozialpsychologie, 30. Jg., Heft 4, 262-274. 45. Schwarzer, R., Schmitz, G.S. (2000). Perceived Self-Efficacy of Teachers: Longitudinal Findings with a new Instrument. Zeitschrift fr Pdagogische Psychologie, 14.Jg., Heft 1, 12-25. 46. Schwarzer, R., Greenglas, E. (1999). Teacher burnout from a Social-Cognitive Perspective: A Theoretical Position Paper. In R. Vandenberghe, & A.M. Huberman, A. M. (Ed) (1999). Understanding and preventing teacher burnout: A sourcebook of international research and practice. New York, NY, US: Cambridge University Press 47. Sk H. (1994) Wypalenie zawodowe u nauczycieli. Spoeczne i podmiotowe uwarunkowania. W: J. Brzeziski, L. Witkowski (red) Edukacja wobec zmiany spoecznej. Pozna-Toru. EDYTOR. 48. Sk H. (2000 a) Uwarunkowania i mechanizmy wypalenia zawodowego w modelu spoecznej psychologii poznawczej. W: H. Sk (red) Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 49. Sk H. (2000 b) Wypalenie zawodowe u nauczycieli. W: H. Sk (red) Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. 50. Snyder, C.R., (1995). Conceptualizing, Measuring, and Nurturing Hope. Journal of Counseling and Development, 73, 355-360. 51. Stefaska-Klar R. (1997) Psychologiczne mechanizmy nadziei. Czowiek i przyroda., 1997, 6, 52. Stefaska-Klar R. (1998) Prywatne koncepcje nadziei a problem radzenia sobie w sytuacji utraty pracy. W: Z. Ratajczak (red): Bezrobotni w okresie przemian. Strategie zaradcze i wzorce pomocy psychologicznej . Wyd. U, Katowice, 74-87.. 53. Stefaska-Klar R. (2008) Nadzieja a funkcjonowanie jednostek, grup i spoeczestw. W: A.P. Orlova (red) Puti, tendencji i naprawlenija razwitja socjalnoj sfery. UO WGU im P.

92

M. Maszerova. Witebsk. 54. Stefaska-Klar R. (2009a) Nadzieja i jej przestrze komunikacji. W: Stefaska-Klar R. (red) Komunikowanie si a jako ycia czowieka. Uwarunkowania psychologiczno-spoeczne. Wydawnictwo Pastwowej Wyszej Szkoy Zawodowej w Raciborzu, Racibrz, 30-38.. 55. Stefaska-Klar R. (2009b) Nadzieja i jej zasoby jako czynnik dobrostanu w perspektywie ycia czowieka. Referat na VII Oglnopolskiej Konferencji Naukowej Sekcji Psychologii Zdrowia Polskiego Towarzystwa Psychologicznego Psychologia zdrowia: konteksty i pogranicza , Zakopane, 15 17 maja. 56. Stefaska-Klar R. (2005) Czy nadzieja nas rni czy upodabnia, oddala czy zblia? W poszukiwaniu adekwatnych metod badania zjawiska zwanego ludzk nadziej. W: y wsplnie: odkrywa Innego, przeciwdziaa zniewoleniu, realizowa wsplne cele; XXXII Zjazd Naukowego Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Uniwersytet Jagielloski; Krakw 22-25.09.2005, Oficyna Wydawnicza Impuls ISBN 83-7308-604-8 57. Stefaska-Klar R. (2007) Ukryte psychologiczne wymiary zawodowego wypalania si nauczycieli. Referat na konferencji Koa Naukowego Pedagogw U, Wypalenie zawodowe problemem wspczesnego nauczyciela, WEiNoE, Cieszyn, 10.12. 58. Troman, Woods, 2001 Troman, G., Woods, P. (2001). Primary Teachers' Stress. New York: Routledge/Falmer. 59. Trzebiski J., Ziba M. Nadzieja, strata i rozwj. Psychologia Jakoci ycia, 2003, tom 2 nr 1, 5-33 60. Van Horn, Schaufeli, Enzmann, 1999 Van Horn, J.E., Schaufeli, W.B., Enzmann, D. (1999). Teacher burnout and lack of reciprocity. Journal of Applied Social Psychology, 29 (1), 91108.

93

ukasz Tomczyk
Uniwersytet lski w Katowicach

Internetowe poradnie w subie wspczesnego pedagoga

Streszczenie Artyku ma na celu zaprezentowanie funkcjonowania internetowych poradni psychologiczno-pedagogicznych we wspczesnym spoeczestwie informacyjnym. Rozwaania zostay powicone wykorzystaniu skomputeryzowanych form poradnictwa w zakresie pomocy psychologicznej oraz jako narzdzi uatwiajcych praktyk edukacyjno-wychowacz. Tre uwypukla zjawisko udzielania porad psychologicznych w dobie digitalizacji ycia codziennego w zakresie: technicznym, socjologicznym, pedagogicznym, utylitarnym. Spoeczestwo informacyjne Cech charakterystyczn wspczesnego spoeczestwa yjcego w epoce postindustrialnej jest nieograniczony dostp do informacji m.in. dziki jednemu z najwikszych wynalazkw XX wieku jakim jest Internet. Ostatnie pitnastolecie to intensywny rozwj narzdzi wykorzystujcych moliwoci jakie daje globalna cyfrowa sie. Sytuacja ta wynika z wielu czynnikw, min. ze wzrostu iloci przycze do relatywnie taniego, szerokopasmowego dostpu do cyfrowej globalnej wioski. Rozwj aplikacji technologii informacyjnej (IT) spowodowa jednoczenie ogromny wzrost liczby uytkownikw sieci na caym wiecie. Internauci wykorzystuj cyfrow pajczyn gwnie w celach pozyskiwania danych poprzez przegldanie stron WWW (por. . Tomczyk, 2007, s. 12-13). Nowy zinformatyzowany typ spoeczny w odrnieniu od swoich poprzednikw, spoeczestwa rolniczego i industrialnego za podstawowy produkt przyjmuje informacj. To wanie ona staa si najbardziej poszukiwanym towarem, a do jej szybkiego pozyskiwania i dystrybucji wykorzystuje si wiatow infrastruktur informatyczn (por. K. Stankiewicz, 2004, s. 407). Od chwili pojawienia si moliwoci bezproblemowego przyczenia do Internetu, permanentnie ronie jego znaczenie w obszarze pozyskiwania informacji i wiedzy oraz komunikacji 94

spoecznej. Zachodzce za jego porednictwem procesy porozumiewania si zyskuj nieznane dotd rozmiary, pokonujc bariery czasowo-przestrzenne, jzykowe i kulturowe (M. Wolska-Dugosz, 2008, s.117). Z bada Diagnoza spoeczna 2007 (por. D. Batorski, 2007, s. 270) przeprowadzonych przez Rad Monitoringu Spoecznego wynika, i 51% polskich gospodarstw domowych jest wyposaonych w komputer osobisty, natomiast 42% uywa Internetu. Najczciej z dobrodziejstw globalnej wioski korzystaj osoby mode oraz z wyszym wyksztaceniem. Wrd polskich internautw znajduj si rwnie polscy nauczyciele, ktrzy z racji swojego zawodu, a take wymaga cywilizacyjnych musz wykorzystywa w praktyce nowoczesne technologie informatyczne. Modzi pedagodzy ju na studiach wyposaani s w podstawy obsugi komputera w aspekcie wzbogacania procesw edukacyjnych o moliwoci jakie oferuje IT, natomiast starsza cz grona nauczycielskiego nabywa niezbdne umiejtnoci w procesie edukacji ustawicznej. W chwili obecnej finansowanie doksztacania kadry pedagogicznej odbywa si m.in. dziki funduszom pyncym z Unii Europejskiej. Dobrym przykadem tego typu edukacji, s szkolenia realizowane na terenie caej Polski przez firmy zajmujce si pozyskiwaniem w/w rodkw, ktre w swych programach umieszczaj zagadnienia zwizane z zaawansowanym wyszukiwaniem i gromadzeniem materiaw edukacyjnych z Internetu, pomocnych w toku dziaa owiatowych. Mona wic miao stwierdzi, i przecitny polski pedagog swobodnie korzysta z zasobw globalnej sieci. Wszelkiego rodzaju strony internetowe wystpujce w rnych formach s zatem realnie dostpnym rodkiem wzbogacajcym prac z uczniem oraz umoliwiajcym rozwizywanie wasnych problemw zwizanych z wykonywanym zawodem. Istota funkcjonowania internetowych poradni psychologicznych a wspczesny pedagog Zastosowanie technologii informacyjno komunikacyjnych w pedagogice od wielu lat jest zjawiskiem powszechnym. Rnorodno wykorzystywania narzdzi informatycznych obejmuje wiele obszarw m.in.: pedagogik specjaln (diagnostyk, terapi, rewalidacj), wzbogacanie procesw wychowania, nauczania i uczenia si, zarzdzania edukacj, wspomagania bada edukacyjnych oraz poradnictwa (por. B. Siemieniecki, 2008, s. 41). 95

Internetowe poradnie to nowy twr instytucji majcych na celu udzielanie porad psychologicznych, pedagogicznych na masow skal przy wykorzystaniu nowoczesnych technik komunikacyjno-informacyjnych. Powstanie tego typu instytucji powizane jest z kreowaniem si nowego rodzaju spoeczestwa definiowanego jako informacyjne, ktrego wyznacznikiem jest to, e informacje potrzebne w praktyce zawodowej oraz yciu prywatnym: pobiera, przechowuje, przesya, przetwarza oraz preparuje dziki technikom komputerowym. Komputer osobisty wraz z czem Internetowym peni w chwili obecnej rnorodne funkcje, bdc m.in. rdem informacji, rodkiem ksztatujcym pogldy, narzdziem symulacji i modelowania, przyrzdem uatwiajcym doskonalenie umiejtnoci (por. J. Oleksy, 2005, s. 154). Internetowe poradnie psychologiczne to zjawisko mao znane, lecz prnie rozwijajce si, o czym wiadczy m.in. liczna liczba stron zwizanych z omawian tematyk dostpnych w sieci. Fakt powstania takiej organizacji wirtualnej zwizany jest ze swoistymi cechami komputerw osobistych jako rodkw umoliwiajcych komunikacj. Media technologiczne tumacz, wzmacniaj albo zmieniaj informacje pochodzce z naturalnych nonikw informacji w digitalne odpowiedniki. Powszechnie stosowana informatyka przeksztacia zakres i tempo komunikacji. Przejawy porozumiewania si zaporedniczonego przez Internet obejmuj charakterystyczne parametry takie jak: szybko (czas odstpu midzy wytworzeniem wiadomoci, jej wysaniem a odebraniem), interaktywno (moliwo rwnoczesnej wymiany informacji tryb synchroniczny) oraz kompletno (zakres poczenia niewerbalnej i emocjonalnej treci wiadomoci). Przyjmuje si, e bogatsze media umoliwiaj bardziej skuteczne komunikowanie si ni te ubosze. Zatem rodzaj wybranej komunikacji bdzie w istotnym stopniu warunkowa efektywno i znaczenie poradnictwa internetowego (por. S. P. Morreale, B.H. Spitzberg, J.K. Barge, 2007, s. 241-242). Warto zauway, i internetowa poradnia moe by wykorzystana przez pedagoga w dwojaki sposb jako: rdo informacji suce do ulepszania pracy z uczniem, gdzie wymagane jest uzyskanie specjalistycznej porady psychologicznopedagogicznej, bd wskazwek w celu dalszego prawidowego postpowania, instytucja, w ktrej mona uzyska fachow porad dotyczc niwelowania negatywnych skutkw ubocznych zwizanych z prac w jednostce owiatowej (otrzymanie informacji na temat radzenia sobie 96

w sytuacjach mogcych wpywa na stan zdrowia psychicznego poprzez rnego rodzaju stresogenne czynniki typowe dla specyficznego profilu pracy). Wobec powyszego podziau internetowe poradnie psychologiczne mog suy wspczesnemu pedagogowi na dwch paszczyznach: zawodowej oraz prywatnej. Analizujc dane Gwnego Urzdu Statystycznego nt. iloci aktywnych zawodowo nauczycieli (cznie: 521,5 tys.) w roku 2006/2007 mona stwierdzi, i tak liczna brana wiadczca bardzo odpowiedzialn misj spoeczn, zasuguje na szybkie narzdzie suce uzyskiwaniu niezbdnych informacji potrzebnych do efektywnej pracy z uczniem.
Tabela 1. Liczba polskich nauczycieli w tysicach Wyszczeglnienie Podstawowe Gimnazja Zasadnicze zawodowe Licea oglnoksztacce Licea profilowane Technika Uczelnie wysze 1995/96 323,5 X 34,1 34,7 X 54,6 67,0 2000/01 226,4 70,1 28,2 45,6 X 61,5 79,9 2005/06 187,5 114,5 12,4 47,2 11,0 44,8 99,4 2006/07 186,3 114,7 13,5 49,1 9,6 48,1 100,2

rdo: (Gwny Urzd Statystyczny, 2007, s. 232)

Rozwaania dotyczce zagadnienia mnogoci i rnorodnoci problemw napotykanych przez jedn z najliczniejszych grup zawodowych w Polsce, skaniaj do wniosku, e zdalne poradnictwo psychologiczno pedagogiczne, ktre za rodek przekazu informacji wybiera zdecentralizowan sie komputerow ma szans na dynamiczny rozwj i moe sta si skutecznym narzdziem w codziennej pracy pedagogicznej. Poradnictwo internetowe jest zjawiskiem stosunkowo nowym. Jak kada nowo wyzwala w potencjalnych odbiorcach dwie skrajne postawy, z jednej strony zaciekawia, natomiast z drugiej oniemiela. W Polsce konsultacje internetowe s wci mao obecne w wiadomoci spoecznej. Jednak z upywem czasu, wraz z coraz wiksz powszechnoci, dostpnoci i biegoci wykorzystania moliwoci Internetu tego typu e-usugi bd cieszyy si coraz wiksz popularnoci (A. Dworak-Matras, 2007, s. 354).

97

Typy internetowych poradni psychologicznych oraz ich specyfika Na podstawie przeprowadzonej analizy stron internetowych o tematyce zwizanej z e-poradnictwem, poniej zaprezentowano typologi stron WWW wiadczcych usugi, bd zawierajce treci psychopedagogiczne pomocne w toku pracy wychowawczo ksztaccej. Korzystajc z globalnych zasobw internetowych mona wyrni nastpujce typy poradni psychologicznych, dzielc je na: patne oglnodostpne (prowadzone przez wyspecjalizowane firmy wiadczce usugi poradnictwa psychologicznego), prywatne bezpatne dla wybranych grup zawodowych oraz spoecznych (najczciej prowadzone przez instytucje z tzw. III sektora), oglnodostpne dziaajce jako fora internetowe bd grupy dyskusyjne moderowane przez profesjonalnych psychologw, listy dyskusyjne (najstarsza forma internetowej grupy dyskusyjnej zajmujca si wsk tematyk, powstanie tego rodzaju komunikacji w Internecie datuje si rwnoczenie z jego powstaniem), strony internetowe zawierajce informacje tematycznie powizane z zagadnieniami psychologicznymi, samopomocowe fora internetowe tworzce grupy dyskusyjne pozbawione opieki superwizora. Internetowe poradnie psychologiczne w aspekcie ekonomicznym funkcjonuj jako: zarejestrowane firmy prowadzce dziaalno gospodarcz, stowarzyszenia o charakterze non-profit nastawione na dziaalno wolontarystyczn, instytucje z III sektora pozyskujce finanse na dziaalno z programw grantowych, zbir bezinteresownie dziaajcych ludzi niepowizanych instytucjonalnie, traktujcych swoj prac jako hobby. Nowoczesne technologie informacyjno-komunikacyjne uatwiaj funkcjonowanie pedagogw o rnych specjalizacjach, gdy: zwikszaj potencjaln moliwo dostpu do fachowej informacji uwzgldniajcej zapotrzebowanie rnych typw zawodw, bdc rwnie form samoksztacenia w danej dziedzinie, stwarzaj moliwo lepszego poznania siebie, wasnych potrzeb i umiejtnoci dziki rnego rodzaju testom dostpnym w sieci,

98

pozwalaj na uzyskanie informacji, gdy kontakt z osob znaczc (doradc, psychoterapeut, mistrzem w danej dziedzinie) jest z jakiego powodu utrudniony bd niemoliwy, pobudzaj indywidualn aktywno osoby szukajcej wsparcia, porady czy informacji, zachcaj do samodzielnego i niezalenego ich poszukiwania, indywidualnego wyboru i moliwoci podejmowania decyzji, pomagaj zorganizowa, usystematyzowa, zaplanowa i kontrolowa dziaalno edukacyjno-wychowawcz, wspieraj planowanie osobistego rozwoju, daj moliwo kontaktu z innymi doradcami, uatwiaj wymian wiedzy, dowiadcze (A. Dworak-Matras, 2007, s. 355-356). Blaski i cienie uytkowania internetowych poradni

Internet jako medium przekazu informacji ma wiele zalet w porwnaniu z tradycyjnym, stacjonarnym modelem poradnictwa, wrd ktrych mona wymieni ponisze cechy: umoliwienie uzyskania porady bez wzgldu na miejsce i czas, rozszerzenie skali pozyskiwania wyszukiwanej informacji obejmujcej tysice witryn internetowych, ktrych liczba w ostatnim czasie lawinowo narasta, wyszukiwanie informacji przebiega w sposb relatywnie prosty pod warunkiem posiadania odpowiednich kompetencji z zakresu wykorzystania narzdzi technologii informacyjnej, konsultacje w trybie on-line mog by jakociowo dobrym substytutem konsultacji gabinetowej, dajc jednoczenie poczucie anonimowoci, porady w postaci tekstu s oglnodostpne, a wic w wikszoci przypadkw bezpatne, tworzenie si grup wsparcia w Internecie nie pozostawia nauczyciela samego z istniejcym problemem, przez co zanika poczucie osamotnienia wobec sytuacji kryzysowej, uwarunkowania ekonomiczne pozwalaj zaoszczdzi klientowi czas potrzebny na dotarcie do placwki stacjonarnej oraz zniwelowania dodatkowych kosztw zwizanych z udzieleniem porady. W trakcie uytkowania internetowych poradni psychologicznych pojawiaj si take negatywne aspekty do ktrych zalicza si m.in.: 99

brak moliwoci zweryfikowania rzetelnoci umieszczonych informacji na stronach internetowych, brak certyfikacji poradni psychologicznych funkcjonujcych w Internecie skutkuje tym, e nie mona przyj za pewnik, i porada zostaa udzielona przez wykwalifikowanego specjalist z dowiadczeniem, dugotrway proces oczekiwania zwizany z realizacj usugi jest nieefektywny ze wzgldu na ch szybkiego rozwizania problemu, brak rozmowy z psychologiem w czasie realnym, moe prowadzi do uzyskania niewystarczajcej bd bdnej porady. Techniki komputerowe w swej specyfice staj si narzdziem pozwalajcym na sformuowanie i przedstawienie aktualnych problemw z ktrymi wzmagaj si rne grupy spoeczne, w sposb uatwiajcy szybsze zrozumienie oraz utrwalenie przekazywanych informacji w pamici odbiorcw (M. Koszowy, 2005, s. 67). Technologia informacyjna mimo wielu pozytywnych wymiarw niesie ze sob rwnie negatywne skutki, ktre jednak przy zastosowaniu odpowiednich dziaa oraz wiadomym wyborze oferty poradniczej oddziaywaj w znikomym procencie na jako e-usugi. Przykady polskich internetowych poradni psychologicznych Poniej zaprezentowano trzy rne typy poradni internetowych, ktre z powodzeniem kady pedagog moe wykorzysta w swojej pracy zawodowej jak i yciu prywatnym. Pierwszy z nich jest komercyjnym przedsiwziciem, gdzie komunikacja odbywa si w trybie asynchronicznym. Drugi przykad przedstawia forum dyskusyjne dziaajce przy uczelni wyszej, w ktrym nauczyciele praktycy oraz studenci wymieniaj si swoimi dostrzeeniami z zakresu pracy w jednostce owiatowej. W ostatnim przypadku zostaje ukazana jedna z najpopularniejszych polskich stron internetowych tworzonych przez nauczycieli dla swojej grupy zawodowej, zawierajca materiay pomocne w doskonaleniu kompetencji oraz rozwizywaniu problemw pojawiajcych si w dziaaniach edukacyjno wychowawczych. Patna poradnia psychologiczna Internetowa poradnia psychologiczna z Poznania skada si z zespou psychologw i terapeutw. Ich praca przebiega przy wykorzystaniu zaawansowanych technik psychoterapii, w razie potrzeby istnieje take moliwo wprowadzenia w hipnoz, z tym, e jest to moliwe tylko przy 100

osobistej wizycie w poradni. Instytucja suy pomoc ludziom dotknitym rnymi problemami, takimi jak: zaburzenia jedzenia (odchudzanie, bulimia, anoreksja, jedzenie napadowe), brak asertywnoci i pewnoci siebie, chroniczne znuenie i zmczenie codziennoci, lki, depresje, nadmierny stres, nieporozumienia i brak akceptacji, poczucie niskiej wartoci, poczucie wewntrznej pustki, niemiao i zagubienie, niespeniona mio, zaburzenia snu, brak samoakceptacji, kopoty szkolne, zaamania, utrata planw na przyszo, brak celw w yciu, obawa przed przyszoci, brak zrozumienia i akceptacji ze strony innych ludzi, brak satysfakcji yciowej, konflikty maeskie, rozstanie, strata bliskiej osoby, alkoholizm i przemoc w rodzinie, konflikty z dorastajcym dzieckiem, objawy somatyczne na tle psychologicznym drenie, cisk, ucisk, ble, ciar, mrowienie, zawroty gowy. Poradnia wydaje zawiadczenia, opinie, zwolnienia moliwe do uzyskania poprzez osobist wizyt w gabinecie lub wysanie dokumentu listem poleconym na adres klienta po uprzedniej rozmowie telefonicznej i wpyniciu nalenoci na konto. W szczeglnych przypadkach placwce przysuguje prawo odmwienia wystawienia dokumentu bez podania przyczyny. Aby skorzysta z usug poradni naley: przysa list drog elektroniczn zawierajcy moliwie dokadny opis problemu czy sytuacji, nastpnie dokona wpaty na konto firmowe w wysokoci 35 z podajc w tytule przelewu adres e-mail. Po zaksigowaniu wpaty na koncie odpowied na list wysyana jest na adres mailowy klienta w cigu 1 2 dni. Kada kolejna odpowied wie si z ponown opat (por. Strona internetowej poradni psychologicznej z Poznania, 2008). Forum dla nauczycieli W poowie 2007 roku na forum Wydziau Etnologii i Nauk o Edukacji Uniwersytetu lskiego zosta zaoony dzia Terapia pedagogiczna. Przyczyn powstania teje spoecznoci dyskusyjnej skupionej wok zagadnie pedagogiczno psychologicznych byo uruchomienie nowego kierunku studiw podyplomowych Terapia pedagogiczna sfinansowanych z Europejskiego Funduszu Spoecznego. Na dzie dzisiejszy strona skada si z kilkudziesiciu dyskutantw gwnie praktykujcych nauczycieli, wymieniajcych si spostrzeeniami na tematy zwizane z problematycznymi sytuacjami, dotyczcymi zoonej rzeczywistoci szkolnej. Forum od kilku miesicy rozrasta si intensywnie i obecnie obejmuje ponad 1000 wypowiedzi w 70 tematach. Nad ich poprawnoci czuwa 101

pracownik naukowo-dydaktyczny Uniwersytetu lskiego. Przedstawione forum komunikacyjne w trybie asynchronicznym jest bardzo dobrym rdem informacji dla pedagogw, studentw kierunkw pedagogicznych oraz rodzicw, gdy korzystajc z omwionych przypadkw zgromadzonych przez dowiadczonych nauczycieli mog zapozna si ze specyfik problemw dotykajcych jeden z najliczniejszych zawodw w Polsce (Forum dyskusyjne Wydziau Etnologii i Nauk o Edukacji, 2008). Strony internetowe o profilu psychologicznym dla nauczycieli W kwietniu 2002 roku powsta serwis internetowy Literka.pl majcy na celu umoliwienie szerokiej grupie nauczycieli podzielenie si swoimi dowiadczeniami. O jego popularnoci mog wiadczy statystyki ogldalnoci. W chwili obecnej stron www.literka.pl miesicznie odwiedza przeszo 300 000 internautw, w ktrych mona wyodrbni znaczn grup osb zwizanych z edukacj studentw kierunkw pedagogicznych oraz pokrewnych. Serwis udostpnia 206 projektw dydaktycznych, 120 programw wychowawczych, 653 programy autorskie, 230 planw rozwoju zawodowego, 2417 konspektw lekcji, 297 analiz przypadkw oraz 4200 innych publikacji o tematyce psychologiczno pedagogicznej (Serwis internetowy literka, 2008). Podsumowanie Podsumowujc rozwaania warto podkreli, i skomputeryzowana przestrze komunikacji spoecznej daje nowe moliwoci w aspekcie poradnictwa. Poprzez ekran monitora atwiej nawizywa kontakt pomidzy udzielajcym porady i jej odbiorc, a sam zainteresowany tak e-usug moe w do prosty sposb zrzuci z siebie baga rzeczywistoci. Wirtualna przestrze pozwala na zachowanie anonimowoci, ktra daje swobod wypowiedzi, nieograniczon wewntrznymi barierami pojawiajcymi si w kontaktach bezporednich (N. Stawiska, 2008, s. 245). Przedstawione w artykule przykady internetowych poradni ukazuj rnorodno funkcjonowania e-instytucji pod ktem moliwoci wynikajcych z komunikacji elektronicznej oraz rodzajw dziaa poradniczych. Wobec czego sam zainteresowany moe dokonywa wyboru e-usugi poradniczej dopasowanej do jego predyspozycji, skali problemu, czasu oczekiwania na odpowied etc. W dobie cigego rozwoju spoeczestwa informacyjnego 102

naley dostrzec potencja e-organizacji, prowadzc jednoczenie cig analiz pozytywnych i negatywnych skutkw z nimi zwizanych. Naley take zaznaczy, i nie mona dopuci do tego, aby medium informatyczne zdehumanizowao procesy pomocowe. Aktualnym zagadnieniem staje si rwnie dyskusja nad wtkiem wprowadzenia certyfikacji stron internetowych wiadczcych usugi psychologiczne w celu profesjonalizacji e-poradnictwa. Internet zdominowa porednio i bezporednio wiele dziedzin ycia przecitnego czowieka. Wspczenie coraz czciej dostrzegalne jest zjawisko przetransponowania realnych instytucji w cyfrow cyberprzestrze, w megatrend potwierdza zjawisko wystpowania internetowych poradni psychologicznych. Globalna cyfrowa sie jest w tym przypadku tylko i wycznie nonikiem informacji, podobnie jak w przekazie tradycyjnym papier (ksika), fala dwikowa (rozmowa) czy sygna wizyjno foniczny (telewizja), a gwnym czynnikiem decydujcym o jakoci i wykorzystaniu eusug jest czowiek. Wirtualne poradnie psychologiczne wystpuj w rnych formach. Na podstawie analizy zagadnienia mona stwierdzi, e instytucje doradczo pomocowe, w przecigu najbliszych kilkunastu lat bd coraz intensywniej si rozwija, zarwno pod wzgldem ilociowym jak i jakociowym. Bibliografia:
1. Batorski D., Uwarunkowania i konsekwencje korzystania z technologii informacyjnokomunikacyjnych [w:] J. Czapiski, T. Panek (red.), Diagnoza Spoeczna. Warunki i jako ycia polakw, Rada Monitoringu Spoecznego, Warszawa 2007. Dworak-Matras A., Poradnictwo online, [w:] V. Drabik-Podgrna (red.), Poradnictwo midzy etyk a technik, Impuls, Krakw 2007. Forum dyskusyjne Wydziau Etnologii i Nauk o Edukacji: http://forum.weinoe.us.edu.pl/, stan z 8 grudnia 2008. Gwny Urzd Statystyczny: May Rocznik Statystyczny Polski, Zakad Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2007. Koszowy M., Informacja prawda spoeczestwo, [w:] T. Stycze (red.), Osoba w spoeczestwie informacyjnym, ETHOS, nr 69-70, Wydawnictwo KUL, Lublin 2005. Morreale S. P., Spitzberg B.H., Barge J.K., Komunikacja midzy ludmi, PWN, Warszawa 2007. Oleksy J., Efektywne wykorzystywanie komputera w edukacji zintegrowanej zagroeniem pozycji zawodowej nauczyciela, [w:] A.W. Mitas(red.), Informatyka w edukacji i kulturze, Katedra Edukacji Informatycznej Uniwersytet lski, Cieszyn 2005. Serwis internetowy literka: http://www.literka.pl/topics.html, stan z 8 grudnia 2008. Siemieniecki B., Taksonomia zastosowa technologii informacyjnej w edukacji, [w:] B. Siemieniecki (red.), Pedagogika medialna, Tom II, PWN, Warszawa 2008.

2. 3. 4. 5. 6. 7.

8. 9.

103

10. Stankiewicz K., Wpyw Internetu na percepcj wiarygodnoci informacji, [w:] L. H. Haber (red.), Spoeczestwo informacyjne. Wizja czy Rzeczywisto?, Akademia GrniczoHutnicza, Krakw 2004. 11. Stawiska N., Rzeczywista nierzeczywisto, [w:] B. Ponka-Syroka, M. Staszczak (red.), Ekultura, e-nauka, e-spoeczestw, Arboretum, Wrocaw 2008. 12. Strona internetowej poradni psychologicznej z Poznania: http://www.si2.pl, stan z 8 grudnia 2008. 13. Tomczyk ., (Nie)Bezpieczny Internet, Magazyn spoeczno kulturalny, [w:] Kwadrat, nr 6/2007. 14. Wolska-Dugosz M., Internet przyszo komunikacyjna?, [w:] K. Grysa (red.), Rola Informatyki w naukach ekonomicznych i spoecznych, Zeszyty Naukowe 8, Tom I, Wysza Szkoa handlowa, Kielce 2008.

104

Piotr Biesiada Joanna Raj

Sekcja Bibliograficzna Koa Naukowego Bibliotekoznawcw przy IBiIN U

Wypalenie zawodowe w ujciu egzystencjonalnym i etycznym

W dzisiejszym wiecie czowiek coraz czciej odczuwa niepokj i popada w apati. Zamyka si w nierealistycznej rzeczywistoci, doznaje pustki i zmczenia. Staje si zagubiony, traci nadziej i zamyka si w lku. Wspczesny czowiek jest znuony i wyczerpany, codzienne bombardowany jest setkami informacji ze wiata zewntrznego, na ktre musi odpowiedzie. Zobowizany jest do funkcjonowania z penym zaangaowaniem, musi by wydajny, musi wiedzie, rozumie oraz da z siebie wszystko. W przeciwnym razie stanie si bezwartociowy i z duym prawdopodobiestwem zastpiony przez kogo, kto z atwoci podejmie si nowych wyzwa (por. A. Karo-Ostrowska, 2005). Czowiek przeistacza si stopniowo w maleki trybik wielkiej maszyny, zatraca swj jednostkowy wymiar i podmiotowo. Wspczesne realia ka nam bowiem stawia na wydajno i efektywno. Gdy mody czowiek rozpoczyna karier zawodow jest peen zapau i wieych pomysw. Jeli jednak w jego ycie zakradnie si rutyna to w niedugim czasie zniszczy ona jego modziecz pasj i doprowadzi do kryzysu, ktry okrelany jest mianem wypalenia zawodowego (pojcie wprowadzone po raz pierwszy przez H. J. Freudenberg, 1974) Na gruncie psychologii wypalenie bywa rozumiane jako stan fizycznego i psychicznego wyczerpania, jaki powstaje na skutek przecienia prac dla innych czy te przecigajcych si konfliktw w relacji z blinimi. Osob wypalon ogarnia cay zesp negatywnych uczu, ktre wpywaj na jej codzienne zachowanie w yciu osobistym, rodzinnym, zawodowym i spoecznym. S to: znuenie, zniecierpliwienie, irytacja, gniew, poczucie niezrozumienia i krzywdy, poczucie bycia wykorzystywanym itp. (A. KaroOstrowska, 2005, s. 38).

105

Z powyszej definicji wynika, e czowiek dowiadczajcy wypalenia zawodowego nie jest w stanie funkcjonowa prawidowo w yciu zawodowym jak i osobistym, nie potrafi rwnie cieszy si swoj prac, nie sprawia mu ju ona przyjemnoci, a wrcz odwrotnie, staje si ona przyczyn fizycznych dolegliwoci oraz hutawki nastrojw. Istotn kwesti w rozwaaniach nad problemem wypalenia jest zwrcenie uwagi na jego wymiar duchowy oraz intelektualny. Wypalenie dotyka bowiem nie tylko fizycznej strony naszego ycia, ale take, a moe przede wszystkim, jego sfery duchowej. Sytuacja, w ktrej czowiek traci nadziej staje si pocztkiem powanego kryzysu, z ktrym musi si zmierzy. Problem utraty nadziei oraz prb wadania nad innymi w relacjach wspbycia i wsppracy ukazuje fragment tekstu ksidza Jzefa Tischnera4 pt. Ludzie z kryjwek: Niekiedy co niedobrego dziej si z ludzk nadziej. Nadzieja jakby malaa w czowieku, a wraz z tym maleje rwnie przestrze jego ycia (). Czowiek, zamiast kroczy swoj drog, czuj si zmuszony szuka gdzie w przestrzeni kryjwki dla siebie. W kryjwce tej chroni si przed wiatem i przed innymi. Przyszo nie obiecuje czowiekowi nic wielkiego. Pami przeszoci podsuwa mu pod oczy same doznane poraki, przestrze nie zaprasza do adnego ruchu. Wprawdzie w kryjwce nadzieja nie znika bez reszty, ale maleje do tego stopnia, e staje si jedynie nadziej przetrwania. Czowiek w kryjwce wierzy, e nosi w sobie jaki skarb. Skarb ten stara si schowa gboko. Sam staje przy schowku i waruje (). Ku wszystkim ludziom zbliajcym si do kryjwki kieruje podejrzenie, e zbliaj si po to, by go okra i zniszczy (J. Tischner, za: A. Karo-Ostrowska, 2005, s. 39-40). Ksidz Tischner podejmuje w powyszym fragmencie bardzo wany problem zagubienia czowieka w relacjach z blinimi. Czowiek, ktry styka si na co dzie w swej pracy z ludmi staje czsto przed powanym zagroeniem utraty chci i motywacji do pomagania innym oraz przebywania z nimi. Pomidzy nim, a ludmi z ktrymi i dla ktrych pracuje powstaje zapora. Czowiek wypalony czuje wewntrzn bezsilno, czuje, e nie potrafi ju wsppracowa i pomaga. Powstaje w nim przekonanie, e jego starania s bezcelowe. Znudzony i zmczony zamyka si w kryjwce swego wewntrznego lku przed drugim
4

Urodzony 12 III 1932 r. w Starym Sczu, zmar 28 VI 2000 r. w Krakowie. Katolicki duchowny i filozof. Profesor PAT w Krakowie. Od 1981 r. prezes Instytutu Nauk o Czowieku w Wiedniu.

106

czowiekiem. Zdaje si przy tym nie zauwaa, e wok kryjwki rozpociera si przestrze nowych moliwoci, z ktrych kiedy czerpa swe natchnienie. W tym miejscu naley zwrci uwag na wpyw wspczesnej kultury w procesie wypalenia. Sytuacj t diagnozuje Antoni Kpiski 5 w ksice pt. Psychopatie: Wspczesne warunki naszej cywilizacji utrudniaj przyjcie odpowiedzialnoci za siebie i za otoczenie, utrudniaj te wyadowanie tendencji twrczych, postawa konsumpcyjna zdecydowanie przewaa nad postaw twrcza. Czowiek nie jest skonny do obdarzania uczuciami pozytywnymi wiata, ktry jest mu obojtny, a nawet wrogi (A. Kpiski, za: A. Karo-Ostrowska, 2005, s. 41). Zgodnie z powyszym fragmentem mona stwierdzi, e wspczesny wiat nie jest przyjazny ludziom reprezentujcym postaw twrcz. Wszyscy uczestniczymy bowiem w przysowiowym wycigu szczurw zapominajc przy tym co jest dla nas najwaniejsze. Konsekwencj przewagi postawy konsumpcyjnej nad postaw twrcz jest stopniowa degradacja wartoci, zniechcenie do podejmowania nowych wyzwa oraz mechanizacja ludzkiego zachowania. W starciu z tak rzeczywistoci trudno nie zatraci indywidualnoci oraz poczucia wasnej wartoci. Nic wic dziwnego, e czowiek w obawie przed wiatem szuka swej wasnej kryjwki, w ktrej mgby si schroni. Z powyszych rozwaa wynika, e najwaniejsz przyczyn wypalenia w ludzkiej dziaalnoci dla innych i z innymi jest to, co Victor Emil Frankl6 nazwa pustk egzystencjaln, a mwic inaczej pustk wewntrzn. Jest to przede wszystkim poczucie braku sensu i celu ycia, swoiste yciowe wyobcowanie i wykorzenienie. Czowiek dwiga wic balast wasnych dowiadcze, a wszystkie obowizki traktuje jako zo konieczne, z ktrym musi si zmierzy. Nie potrafi stawia ju przed sob nowych wyzwa, poniewa nie wierzy w ich sens ani moliwo realizacji. Jednym sowem traci yciow orientacj pozwalajc mu stwierdzi po co i dokd zmierza. W jego uporzdkowane dotychczas ycie wkrada si egzystencjalny chaos, czego dowodem jest utrata wypracowanego systemu wartoci. Niejednokrotnie jest on popychany przez przypadkowe odruchy i popdy. Ponadto nie widzi sensu
5

Urodzony 16 XI 1918 r. w Dolinie, zmar 8 VI 1972 r. w Krakowie. Psychiatra i profesor Akademii Medycznej w Krakowie. 6 Urodzony 26 III 1905 r. w Wiedniu, zmar 2 IX 1997 r. w Wiedniu. Austriacki psychiatra i psychoterapeuta.

107

dalszego samodoskonalenia w sferze osobistej, jak i zawodowej. W kadej sferze jego aktywnoci towarzyszy mu wewntrzna pustka (por. J. Augustyn, 2006, s. 39). Powstaje pytanie, jak osoba z takim bagaem problemw moe pomaga innym ludziom? Odpowied jest prosta, nie moe. Zamierzajc pracowa dla innych osoba ta nie moe bowiem liczy tylko i wycznie na dowiadczenie i narzdzia zdobyte w toku swego starannego wyksztacenia, ale przede wszystkim musi w tym celu uruchomi sw wewntrzn motywacj, bez ktrej wykonanie tego zadania staje si niemoliwe (J. Augustyn, 2006, s. 39). Problem ten jest o tyle wany, e sytuacja wypalenia zawodowego wystpuje szczeglnie czsto u osb, ktre w swej pracy zajmuj si kontaktami z ludmi. Osoby te stykajc si na co dzie z innymi ludmi musz wykrzesa z siebie duo entuzjazmu, zaangaowania i zainteresowania zarwno ich osob, jak i problemami. Musz umie z nimi rozmawia, a przede wszystkim sucha. Wszystkie te aspekty powoduj, i praca z ludmi staje si trudna i wyczerpujca, pochaniajc czowieka bez reszty. Problemy innych ludzi staj si ich wasnymi, do momentu a czowiek nie jest ju w stanie ich wicej przyj. Co wicej, praca ta czsto okazuje si by niewdziczna, gdy ludzie zajci wasnymi sprawami nie s w stanie myle z wdzicznoci o tych, ktrzy udzielaj im pomocy (por. J. Augustyn, 2006, s. 42). Nauczyciele, psychiatrzy czy osoby pracujce z trudn modzie to zawody najbardziej naraone na moliwo zawodowego wypalenia. Czynnikw powodujcych wypalenie wrd przedstawicieli tych profesji jest bardzo wiele. Niektre z nich s charakterystyczne i nieuniknione. Jeli wemiemy pod uwag zawd nauczyciela wychowawcy to do takich czynnikw nalee bd: pragnienie wczucia si w przeycia swoich uczniw, konieczno ich oceny, ch pomagania wszystkim, a nie tylko tym najbardziej potrzebujcym oraz ch brania udziau w procesie rozwoju uczniw, czego ograniczeniem jest konieczno utrzymywania granic i dystansu. Ponadto kady z nich chciaby zrnicowa i zindywidualizowa swoje lekcje, jednak liczebno klas nie pozwala im na to. W realizacji wymienionych celw przeszkadza im konieczno cigego porednictwa pomidzy interesami uczniw, rodzicw, kolegw, kierownictwa szkoy, kuratorium, programw nauczania itd. Jeli wic nauczyciel postanowi 108

postpowa w zgodzie z wasnym sumieniem i przekonaniami oraz sprbuje podj wasn inicjatyw w niedugim czasie czeka go rozczarowanie (J. Fengler, 2001, s. 100). Wszystkie wymagania stawiane nauczycielom s dla nich rdem powanego stresu. Zdaniem Iwony Chrzanowskiej 7 wspczesny nauczyciel powinien: dy do osigni, by ambitnym, rywalizujcym, ekspansywnym, otwartym, twrczym, mie poczucie kompetencji, a take by zaangaowanym i superaktywnym. Ta charakterystyka zdumiewajco dobrze pasuje do stanu okrelanego w literaturze mianem superman (J. Chrzanowska, za: T. Zbyrad, 2005, s. 157). aden jednak nauczyciel, nawet najlepszy nigdy nie bdzie supermanem. Chociaby da z siebie wszystko to towarzyszcy mu na pocztku entuzjazm, pod wpywem tych wszystkich stresogennych czynnikw, przerodzi si stopniowo w zniechcenie i wyczerpanie, a w kocowej fazie stanie si bezporedni przyczyn wypalenia. Kada osoba, ktra pracuje na rzecz bliniego, w pewien sposb, dowiadcza wypalenia. Jednake - osoba ta - nie powinna podda si temu stanowi, warto bowiem dba o swj rozwj intelektualny i duchowy. Istnieje wiele metod - zarwno nalecych do cile terapeutycznych, jak i majcych podobne dziaanie - ktre pozwalaj czowiekowi odreagowa stres zwizany z prac zawodow. Wrd terapeutycznych systemw naley wymieni: autoterapi, techniki relaksacyjne i aktywizujce, dowiadczenie sztuki i wyraanie si przez ni, nagradzanie samego siebie oraz zatrzymanie mylenia (por. J. Fengler, 2001, s. 152-154). Natomiast pord metod, ktre stosowane regularnie, pomagaj pozby si osobie dowiadczajcej stresu zych emocji zaliczy mona: pisanie listu, dziennika, pozytywne mylenie, modlitw, doznania przepywu, zdolno do kooterapii, regulacj bliskoci, lektur, przebywanie w samotnoci na onie natury oraz podsumowanie dnia (por. J. Fengler, 2001, s. 155-157). Osobom, ktre dowiadczaj wypalenia pragniemy zadedykowa sowa zaczerpnite z Pisma witego, z Ksigi Izajasza: On dodaje mocy zmczonemu i pomnaa siy omdlaego. Chopcy si mcz i nu, chwiej si sabnc modziecy, lecz ci, co zaufali Panu, odzyskuj siy, otrzymuj skrzyda jak ory: biegn bez zmczenia, bez znuenia id (Pismo wite Nowego i Starego Testamentu. Biblia Tysiclecia, 2000, Iz 40, s. 29-31).
7

Doktor habilitowany nauk humanistycznych w zakresie pedagogiki o specjalnoci pedagogika. Kierownik Katedry Pedagogiki Specjalnej Uniwersytetu dzkiego.

109

Bibliografia:
1. A u g u s t y n J . , Wypalenie w relacjach midzyludzkich. Refleksje egzystencjalnoduchowe, [w:] Homo Dei. Przegld teologiczno-duszpasterski 2006, nr 4 (281), r. LXXVI (2006) F e n g l e r J . , Pomaganie mczy. Wypalenie w pracy zawodowej. Gdask, 2001 K a r o - O s t r o w s k a A . , Czowiek ksztatujcy siebie w dramacie wypalenia, [w:] Zeszyty Karmelitaskie. Pismo powicone duchowoci 2005, nr 3 (32) Pismo wite Nowego i Starego Testamentu. Biblia Tysiclecia, Wyd. 5, Pozna 2000 Z b y r a d T . , Wypalenie zawodowe jako syndrom zawodw suebnych, [w:] Spoeczestwo i Rodzina. Stalowowolskie Studia Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego 2005, nr 5 (4/2005)

2. 3. 4. 5.

110

Natalia Maria Ruman

Uniwersytet lski Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji Wydzia Teologiczny

Triada wychowujca: Rodzina - Koci Szkoa

w aspekcie pedagogiczno-teologicznym a wypalenie zawodowe

Wstp Wychowanie to zoony proces, w ktrym uczestnicz w roli czynnikw zewntrznych rne rodowiska spoeczne, z ktrymi dziecko ma do czynienia. Z punktu widzenia wychowania chrzecijaskiego, oprcz rodowiska domowego i szkoy, trzecie gwne rdo oddziaywania wychowawczego stanowi Koci. Dla harmonijnego rozwoju osoby wana jest wsppraca pomidzy tymi rodowiskami, oparta na skutecznej komunikacji i porozumieniu, ale take i waciwe porozumiewanie si w obrbie kadej z tych przestrzeni, penicej w procesie wychowawczym wan, a przy tym jake odmienn rol. Oprcz elementw pozytywnych, dostrzega si take rodzaj efektu prymitywizacji wspczesnych spoeczestw, negatywne skutki techniki, emancypujcej si spod norm etycznych, brutalno egoistycznej ekonomii. Wychowawcy coraz czciej dostrzegaj z zaniepokojeniem spoeczny rozwj, a niejednokrotnie akcentowanie jako wzorcw zachowania wrd modziey, takich zjawisk jak: rozprzenie moralne, brak szacunku dla wartoci religijnych i spoecznych, kryzys autorytetw, kryzys zaufania w stosunku do prawdy, kryzys midzyludzkiej solidarnoci, materializm praktyczny, zbytnie rozbudzenie postawy konsumpcyjnej, bierno, brak poczucia odpowiedzialnoci, przy jednoczesnym rozumieniu tolerancji jako prawa do wszystkiego. W tym kontekcie zaczyna rodzi si wiele pyta i wtpliwoci, w tym pytanie zasadnicze o kierunek wychowania w warunkach obserwowanego kryzysu prawdy i moralnoci w sferze gospodarczej oraz spoecznej i jednostkowej. Relatywizm propaguje model czowieka wyzwolonego od prawdy i moralnoci, od staych przekona i religii, ktry odrzuca jakkolwiek ascez i powicenie dla innych, ktry jako osoba 111

tolerancyjna nie ocenia negatywnie nikogo ani niczego. W takim klimacie atwo przychodzi niektrym ponowoczesnym ideologom wychowania reprezentowa pogld, e najwysz barier rozwoju cywilizacyjnego jest wanie chrzecijaska koncepcja wychowania, ktra przeciwstawia si wolnoci czowieka. wiat szkolnictwa musi sobie zda spraw z tego, e to, co religijne i duchowe, stanowi integraln cz czowieka i sprzyjanie rozwojowi religijnemu przez stosown edukacj religijn powinno rwnie wchodzi w zakres suby pedagogicznej (J. Van der Vloet, 2007, s. 40). Nie ma sprzecznoci midzy posuszestwem a wolnoci pisa Jan Pawe II najwaniejsz form posuszestwa jest posuszestwo wobec odkrytej prawdy, w nim najpeniej wyraa si wolno czowieka, bez takiego odniesienia do prawdy wolno staje si chaotyczna. Wolno moralna, rozumiana jako posuszestwo wobec praw dyktowanych przez wasne sumienie, stanowi bezwzgldny cel wychowania. Celem wychowania jest pomoc w osigniciu dojrzaoci moralnej, czowiek o dobrze uksztatowanym sumieniu jest posuszny odkrytej prawdzie i tylko czowiek wolny moe by czowiekiem posusznym. Dziecko rodzi si jako niewolnik wasnych potrzeb i w procesie wychowania osiga wolno, dlatego mody czowiek musi zaufa moralnym autorytetom (K. Jasiska, 2006, s. 105-107). Przedstawiajc pogldy na temat wychowania naley przytoczy sowa Jana Pawa II: Moe jedn z najjaskrawszych saboci obecnej cywilizacji jest nieodpowiednia wizja czowieka. Epoka nasza jest bez wtpienia epok, w ktrej wiele napisano i powiedziano o czowieku jest epok humanizmu i antropocentryzmu. Mimo to, paradoksalnie, jest ona rwnie epok najwikszego utrapienia czowieka, dotyczcego jego tosamoci i jego przeznaczenia, epok niepodejrzewanych dotd degradacji czowieka, epok deptania ludzkich wartoci jak nigdy przedtem (F. Adamski, 1989, s. 117-119). Czowiek potrzebuje wychowawcw, pedagogw, by wychowywano go do mioci. Wychowanie ma by wymaganiem, ale opartym na mioci, by czowiek y w Prawdzie i Wolnoci. Czowiek jest istot samorealizujc si, zamknit caoci i indywidualnoci, potrzebne s, koniecznie trzy spoecznoci w jego wychowaniu: RODZINA, KOCI, PASTWO, aby mg rozwin si wszechstronnie. Trzy podmioty (Rodzice, Szkoa, Koci) to trzy pola rzeczywistoci, na ktrej nastpuje budowanie wsplnoty wychowujcej. Te trzy podmioty s dotknite przez zjawiska kryzysowe, 112

budowanie wsplnoty wychowujcej to zadanie bardzo wane nie tylko z pedagogicznego punktu widzenia, lecz w odczuciu ludzi mylcych nad przyszoci kraju to zadanie najwaniejsze. Rozwaania dylematy i nadzieje Modzi ulegaj nie tylko wpywom szkolnej edukacji, ale i atmosferze wychowania rodzinnego, postawom upowszechnianym przez media, atmosferze ycia publicznego, zwyczajom obecnym w spoeczestwie i polityce. Psycholodzy alarmuj: rodzice przestaj wychowywa swoje dzieci, coraz czciej oddaj je do wychowania innym: szkole, kkom zainteresowa, osobistym trenerom. Rodzice czsto boj si odmawia czego swoim dzieciom, wyznacza granice, nie chc uchodzi za surowych. Zaniedbania w tej sferze przynosz opakane skutki. Czsto dzieje si tak, e dziecko nie znajduje w otoczeniu najbliszych osb zrozumienia i zainteresowania, gdy w jego domu zabrako mioci. Wychowanie bez mioci jest czsto otwarciem modemu czowiekowi drogi prowadzcej do deprawacji i demoralizacji (M. Rusiecki, 1995, s. 111-115). Obecnie koncepcja edukacji nie odpowiada ani aspiracjom indywidualnym, ani oczekiwaniom spoecznym, ani wymogom cywilizacyjnym. Przypomina troch wygasy ju wulkan. Ambitni nauczyciele zrywaj z biernym przekazywaniem wiedzy i uciekaj si do nowoczesnych metod ksztacenia innowacyjnego. Zamieniaj ucznia odbiorc w ucznia sprawc. Takie postpowanie wymaga nie tylko pasji ale odwagi. Nie zawsze doceniamy, jak wiele zawdzicza mode pokolenie tym pomysowym i ofiarnym ludziom, gdy system edukacyjny czsto zawodzi i jego niepowodzenia staj si szans ksztacenia sprawcw i twrcw. W takim systemie maleje rola przekazu werbalnego. Jednostka nabywa w sposb naturalny wiadomoci w toku zdobywania osobistego dowiadczenia, w toku bezporedniego kontaktu z rzeczywistoci. Wyobrania, fantazja, intuicja i metafora znajduj miejsce w szkolnej awie. Ucze staje si podmiotem, monolog zmienia si w dialog, nauczyciel i ucze s partnerami. Rozwizywanie problemw wedug wasnego projektu ksztatuje osobowo proaktywn, rozwija motywacj i osobowo, uczy kontroli emocjonalnej i odpowiedzialnoci moralnej. Wzmacnia poczucie godnoci, zapobiega zjawisku NiL nuda i lk. 113

Postuluje si wychowanie ludzi otwartych na nowe problemy, umiejcych wykorzystywa swoj wiedz w zmieniajcej si cywilizacji, zdolnych do alternatywnego i plastycznego mylenia, podejmujcych czyny ryzykowne, ksztacenie samodzielnych sprawcw ni biernych odbiorcw. Jednak wielu ekspertw i pedagogw, mimo werbalnych deklaracji, nie jest zainteresowanych wprowadzeniem reform i modernizacji w owiacie. Majc w rkach rodki masowej informacji i rodki wadzy, blokuj oni wszelkie prby budowania bardziej nowoczesnego systemu edukacyjnego. Taki konserwatyzm pedagogiczny ma swoje rda. Dotychczasowy system dy, aby obraz wiata starszej generacji i jej system ocen zostay przyjte przez kolejne pokolenia, aby non omnis moriar. Wszelkie prby rozwoju innowacyjnego wywouj zagroenie i lk, godz w tradycyjne ideay i wartoci. Innowatorzy wedug konserwatystw to buntownicy. Z drugiej strony modyfikowanie systemu uczenia wymaga wielkiego nakadu energii ludzkiej, wymaga zmiany dogmatycznego systemu mylenia, wymaga opanowania nowych metod nauczania, poszukujcego i problemowego (J. Kozielecki, 1996, s. 31-37). Osoby pracujce na rzecz innych i z innymi nale do grupy szczeglnego ryzyka wypalenia zawodowego. Oni bowiem, nawizujc bliskie kontakty interpersonalne, wymagajce zaangaowania emocjonalnego, bior ogromn odpowiedzialno za ksztacenie i wychowywanie modego pokolenia, nie tylko przekazuj wiedz, ale take stwarzaj odpowiednie warunki do prawidowego rozwoju czowieka. Wielo i rnorodno rl oraz powinnoci wspczesnego nauczyciela, a take ycie w czasach gwatownych przemian spoecznych stanowi rdo ich frustracji, prowadzc niektrych do syndromu wypalenia zawodowego (M. Piotrowska, 2006, s. 18-19). rdem wypalenia zawodowego moe by zbyt due obcienia prac, brak kontroli i wspdecydowania gdy pracuje si w chaotycznych warunkach wtedy moliwo dokonywania wyborw i samodzielnego rozwizywania problemw jest ograniczona; rozpad wsplnoty gdy ludzie trac sens i gotowo podtrzymywania pozytywnych relacji interpersonalnych na terenie pracy; niedostateczne wynagrodzenie; brak sprawiedliwoci; zbyt due obcienie prac; konflikt wartoci gdy dochodzi do rozbienoci midzy wymogami stawianymi w pracy a osobistymi standardami jednostki, gdy oczekuje si od jednostki (nauczyciela) takich form aktywnoci zawodowych, ktre nie przystaj do jej systemu wartoci (S. Tucholska, 2001, s. 305, 311).

114

Syndrom wypalenia zawodowego (ang. professional burnout syndrome) jedna z wielu moliwych reakcji organizmu na chroniczny stres zwizany w prac w zawodzie nauczycielskim, gdzie jest cigy kontakt z ludmi (uczniami) i zaangaowanie w ich problemy. To stan wyczerpania jednostki, spowodowany nadmiernymi zadaniami stawianymi jej przez fizyczne lub spoeczne rodowisko pracy (M. witoniowska, 2007, s. 83-85). Model wypalenia siebie jest wielowymiarowy. Uwzgldnia trzy podstawowe dymensje: - wyczerpanie emocjonalne zniechcenie do pracy, mniejsze zainteresowanie sprawami zawodowymi, obnion aktywnoci, pesymizmem, staym napiciem psychofizycznym, a take zmianami somatycznymi: chroniczne zmczenie, bl gowy, bezsenno; - depersonalizacja jest zwizana z obojtnoci i dystansowaniem si wobec osoby, cynizm, chd, sformalizowaniem kontaktw, stosowanie niewybrednych epitetw. To odczowieczenie, uprzedmiotowienie, jest prb zwikszenia psychicznego dystansu wobec osoby, to pozwala na mniejsze zaangaowanie si w relacje z drugim czowiekiem. To wiadoma lub niewiadoma forma ochrony siebie przed dalszym eksploatowaniem; - obnione zadowolenie z osigni zawodowych przejawia si spadkiem poczucia wasnej kompetencji i wydajnoci pracy, utraty wiary we wasne moliwoci, w relacji z uczniami moe przejawia rne formy zachowa agresywnych np. werbalna. Specyficzne techniki emocjonalnego dystansowania si s nastpujce: - zmiana sposobu widzenia ucznia, zwaszcza widoczna w terminologii ustnej sowa bdce parawanem, za ktrym skrywa si brak ciepych uczu - intelektualizacja sposb rozwizywania sytuacji trudnej poprzez racjonalizacje stosunkw z uczniami (duy dystans emocjonalny) - izolowanie sytuacji czyli koncentrowanie si na czynnociach pracy, a po wyjciu ze szkoy na innych formach pracy - wycofywania si niedostpno fizyczna i komunikacyjna dla ucznia - przeywanie problemw ze sfery ycia zawodowego w sytuacjach np. rodzinnych (E. Kdracki, 1998, s. 41-43). Wypalenie zawodowe jest zjawiskiem istotnym zarwno w wymiarze indywidualnym, jak i spoecznym, ktrego nie mona bagatelizowa. Nie jest on wyrazem saboci charakteru czy braku ambicji, jest to przede wszystkim problem zawodowy i w znacznym stopniu ponosz za niego odpowiedzialno

115

struktury organizacyjne. Wymaga dziaa prewencyjnych, skoncentrowanych na zmianach organizacyjnych i strukturalnych (S. Tucholska, 2009, s. 22-23). Sytuacja polskiego nauczyciela w obliczu zmian w systemie edukacyjnym oraz caego szeregu z tym zwizanych okolicznoci moe przyczyni si do zwielokrotnienia zjawiska wypalenia zawodowego. Zoono pracy nauczycieli niesie za sob due obcienia psychiczne. Codzienna praca, troska o dobro wychowankw, problemy natury moralnej oraz materialnej niejednokrotnie przyczyniaj si do powstania zmczonej sylwetki wspczesnego nauczyciela. Wypalony nauczyciel stanowi powane niebezpieczestwo dla dziaalnoci wspczesnej szkoy, destrukcyjnie wpywajc na rozwj wychowankw. Celem dziaalnoci nauczycielskiej jest przede wszystkim realizowanie, obok funkcji dydaktycznej, rwnie zada wychowawczo-opiekuczych, przekazywanie spoecznie cenionych wzorcw, wartoci i norm oraz penienie szeroko rozumianej funkcji terapeutycznej. W stanie wypalenia zawodowego moe to by nie tylko utrudnione i mniej efektywne, ale wrcz niemoliwe (M. Piotrowska, 2006, s. 47). Ucze nie lubi szkoy, krytykuj j rwnie rodzice, s to dwa wrogie obozy, porodku ktrych stoi dziecko, zdezorientowane i pene lku. Jak dowodz badania z socjologii, przemoc jest rwnie w szkole, polega ona na wymuszaniu, czstokro szlachetnych celw wychowawczych, za pomoc rnego rodzaju form jawnej i ukrytej przemocy. Do normalnych praktyk w szkole zajmujcych si wychowaniem zalicza si: akty agresji nauczycieli wobec dzieci (nazywa si to wymierzaniem kary, dyscyplinowaniem trudnego ucznia, form obrony autorytetu nauczyciela), kary psychiczne (zncanie emocjonalne w postaci odrzucenia ucznia, w krzykach, grobach), forma ukryta lekcewaenie oddziaywa wychowawczych, obojtno, ignorancja. Oczekuje si od nauczyciela wraliwoci na potrzeby uczniw, spostrzegania i rozumienia ich indywidualnych uzdolnie i barier. Nauczanie i wspomaganie rozwoju wymagaj take umiejtnoci skutecznego porozumiewania si z uczniami, rodzicami, przeoonymi i gronem nauczycielskim. Dodatkowymi czynnikami spoecznymi, sprzyjajcymi wypaleniu s m.in. konflikty z uczniami, niejednoznaczno roli nauczyciela, rywalizacja pomidzy nauczycielami a tym samym niewaciwe relacje interpersonalne (E. Kula, 2006, s. 47). Samobjstwo autorytetu wystpuje, gdy rzdzcy i wychowujcy trac waciwy sens i cel spenianego obowizku, gdy przestaj suy ideaom 116

i ludziom, a zaczynaj tylko panowa narzucajc innym wasn wol oderwan od prawdy, dobra i adu. Kryzys autorytetu zaczyna si od grzechu przeciwko prawdziwej mioci Boga i czowieka. Nauczyciel musi by sam czowiekiem, ktry nauczy si najpierw pyta o sens ycia i wiata. Wiara nie powinna by dla niego tylko spraw czysto prywatn, ale zobowizaniem do dawania wiadectwa w kontakcie z uczniami i rodzicami. Mona by popularnym i wymagajcym, jak Mistrz Chrystus pokaza swoim uczniom najlepsz drog rozwizania trudnych zada pokaza im jak y przykadem wasnej ofiary. To nie nauczyciel powinien stara si o to, eby by godnym swoich uczniw, ale uczniowie powinni dorasta do nauczyciela i przerasta go. Rodzice licz na pomoc szkoy, i od niej oczekuj wsparcia, jednake nie wczaj si w dziaalno szkoy, a ich obecno stanowi gwne ogniwo procesu dydaktyczno-wychowawczego. By odnie sukces wychowawczy rodzice musz wsppracowa ze szko, ktra moe jedynie wspomaga rodzicw. Do wsppracy ze szko powinien si rwnie wczy Koci, gdy w niej powinno by miejsce na refleksje dotyczce spraw egzystencjalnych, wanych dla modego czowieka, zagubionego we wspczesnej rzeczywistoci, powinno by miejsce na dialog, mio i otwarcie na wartoci, o ktry w swoich encyklikach zabiega papie Jan Pawe II. Poczenie wsplnych si: Rodziny, Szkoy i Kocioa moe wyprowadzi mode pokolenie na waciw drog ku peni czowieczestwa, te instytucjepodmioty wychowujce powinny by wiadome swoich zada i moliwoci, kierunek ich dziaa powinien wskazywa na aksjologiczny wymiar czowieka (B. Fijakowska, 2005, s. 7-9). Antidotum na wypalenie zawodowe to dekalog wychowawcy: W relacji wychowawczej zawsze wystpuje sprzenie zwrotne. Fundamentem odniesie do wychowanka, zgodnie z biblijn zasad: Kto skpo sieje, ten i skpo zbiera, kto za hojnie sieje, ten hojnie te zbiera bdzie (2Kor 9,6), jest zaufanie, otwarto i szczero. Drugim przykazaniem jest cierpliwo wychowawcy, poczona z wytrwaoci i staoci dziaania: Cierpliwy do czasu dozna przykroci, ale pniej rado dla niego zakwitnie (Syr 1,23). Naley cierpliwie inwestowa przez dugi czas w wychowankw, nawet gdy nie wida natychmiastowych skutkw, z nadziej e nasza praca zaowocuje w przyszoci. Nastpnie naley okaza wychowankowi szacunek, trzeba wiele delikatnoci, aby stao si moliwe by 117

z gbi serca wychowanka wydoby dobro i pomnoy je (M. Cholewa, 2001, s. 37-39). Nastpnie naley budowa ducha wiary u siebie i wychowankw, by samemu nie traci nadziei i podtrzymywa j u wychowankw, e wszystko moemy w Tym, ktry nas umacnia (por. Flp 4,13). Wiara jest potrzebna wwczas, gdy napotykamy trudnoci na naszej drodze. Szstym przykazaniem dla wychowawcy jest zdolno do empatii, do wczucia si w sytuacj podopiecznych Jeden drugiego brzemiona nocie i tak wypeniajcie prawo Chrystusowe (Ga 6,2). Naley y tym czym yj wychowankowie, dzieli ich radoci i strapienia. Rwnowaga midzy wymaganiami a serdecznoci to konieczno zindywidualizowanego podejcia do ucznia, unikanie schematycznego podejcia. Prawda i mio to kolejne przykazanie podopieczny musi by przekonany, e wychowawca pragnie jego dobra i wzrostu, musi wczeniej nastpi wi zaufania. Bezinteresowno i oddanie musi charakteryzowa zachowanie wychowawcy Pacie stado Boe, ktre jest przy was, strzegc go nie pod przymusem, ale z wasnej woli, po Boemu; nie ze wzgldu na brudny zysk, ale z oddaniem (1 P 5,2). Odczytywanie prowadzenia przez Ducha witego trzeba aby wychowawca zachowa duchow wraliwo i odczytywa w jaki sposb Duch w. pragnie prowadzi jego podopiecznego. Potrzebne s w posudze wychowawczej rozeznawanie, refleksja, suchanie i modlitwa: Albowiem wszyscy ci ktrych prowadzi Duch Boy, s synami Boymi (Rz 8,14) (M. Cholewa, 2001, s. 41-42). Rodzina, jako pierwsze rodowisko wychowawcze Rodzina stanowi pierwsze i zasadnicze rodowisko wychowawcze. Tworz si w niej okrelone formy regulujce zachowania jej czonkw oraz role i pozycje wytwarzajce wzajemne wymagania i oczekiwania. Emocjonalny aspekt wsplnoty rodzinnej jest niepowtarzalny w innych grupach spoecznych. Rodzina jest naturalnym, intymnym i niezastpionym rodowiskiem dla poczcia, rozwoju i wychowania dziecka. Wsplnota ma charakter stosunkw miedzy osobowych bezporednich z gbokim akcentem emocjonalnym. Dziecko poprzez proces swojego rozwoju przyjmuje sposb swojego postpowania i mylenia swoich domownikw, gdy wanie w rodzinie formuje si postawa wiary i rozwj ycia religijnego. Im bardziej wychowanie religijne jest zespolone z wychowaniem integralnym, tym bardziej kontakt z Bogiem osiga swoj gbi. Wychowanie nie dzieje si tylko 118

w bezporednim odniesieniu do dziecka, lecz gwnie przez caoksztat sytuacji domowych, w ktrych dziecko bierze udzia. yjemy w czasach, w ktrych szczeglnie trudnym jest obowizek wychowania a jednak trzeba podejmowa ten podstawowy wysiek. Dzieci maj prawo do dobrego wychowania. By unikn trudnoci na polu wychowawczym, pokonywa zagroenia pynce ze wiata, naley wychowywa po chrzecijasku, a to znaczy e bez Chrystusa nic nie moemy w yciu uczyni, on jest Przewodnikiem, nasz drog, prawd i yciem, on nam daje mio i prawd (S. Suwiski, 2006, s. 63). Wychowanie w rodzinie jest wielostronne, gdy obejmuje wychowanie fizyczne, spoeczne, moralne oraz religijne. rodowisko rodzinne stwarza sytuacje wychowawcze, ktre wyrabiaj trwae nawyki zachowa, cnoty chrzecijaskie, zachowanie prawa moralnego zawartego w Dekalogu (J. Bagrowicz, 2007, s. 225-227). wita Rodzina jest pocztkiem tylu innych witych rodzin. wito jest powszechnym powoaniem ochrzczonych. Godno i odpowiedzialno rodziny chrzecijaskiej jako Kocioa domowego mog by przeywane jedynie przy nieustannej pomocy Boej, ktra zawsze zostanie udzielona, jeeli wyprosi si j w pokornej i ufnej modlitwie. Jan Pawe II napisa: Misja wychowawcza wymaga, aeby rodzice chrzecijascy ukazali dzieciom wszystkie te treci, ktre s konieczne do stopniowego dojrzewania ich osobowoci z punktu widzenia chrzecijaskiego i kocielnego (J. Bagrowicz, 2007, s. 231-233). Uchwaa Soboru Watykaskiego II (1963-1965) w Deklaracji o wychowaniu chrzecijaskim, podkrela, e najwaniejsza jest rola rodzicw, gdy to na nich spoczywa obowizek wychowania chrzecijaskiego dziecka. Do rodzicw, bowiem naley stworzy tak atmosfer rodzinn, przepojon szacunkiem i mioci do Boga i ludzi, aby sprzyjaa caemu osobistemu i spoecznemu wychowaniu dzieci. Dlatego rodzina jest pierwsz szko cnt spoecznych, potrzebnych wszelkim spoecznociom(nr 3). W midzynarodowym roku rodzin Ojciec wity skierowa List do rodzin. W nim rwnie znajdziemy odniesienie do wychowawczego posannictwa rodziny. Wychowanie uwaa papie za prawdziwe apostolstwo, poprzez ktre wychowujcy (rodzice) rodz swoje dziecko powtrnie w znaczeniu duchowym. Pada tam jedna z najpikniejszych definicji wychowania: Wychowanie jest przede wszystkim obdarzaniem 119

czowieczestwem, obdarzaniem dwustronnym. Rodzice obdarzaj swym dojrzaym czowieczestwem nowo narodzonego czowieka, a ten z kolei obdarza ich ca nowoci i wieoci czowieczestwa, ktre ze sob przynosi na wiat. Tu ju nie ma mowy o prawie do wychowania. Jest mowa o powoaniu, bo przez wychowanie jak dalej pisa Ojciec wity rodzice staj si uczestnikami ojcowskiej a zarazem macierzyskiej pedagogii Boga samego (J. Wilk, 1994, s. 295-297). Obecno Kocioa Koci ma misj nauczycielsk, zalecon przez Chrystusa w sowach: Idcie, wic i nauczajcie wszystkie narody udzielajc im chrztu w imi Ojca i Syna i Ducha witego, uczcie je zachowywa wszystko, co wam przekazaem (Mt 28,19) oraz misj zbawienia dusz, czyli macierzystwa duchowego, gdy Kto uwierzy i przyjmie chrzest, bdzie zbawiony, a kto nie uwierzy bdzie potpiony (Mk 16,16). Misterium Kocioa, czyli jego nauczanie, jest nieomylne w zakresie prawd objawionych oraz praw moralnoci, ktr Koci katolicki obejmuje w jej peni. Wychowanie religijne nie moe by oderwane od wychowania ksztatujcego osobowo dzieci i modziey, rni psychologowie, filozofowie czy socjologowie prezentuj w tej sprawie wiele interesujcych stanowisk wanych dla pedagogiki i wychowania. Uwaaj, e religia: jest niezbdna dla normalnego ycia czowieka (E. Durkheim), pozwala utrzyma stan rwnowagi nie tylko pomidzy czowiekiem i wiatem a take utrzyma stan rwnowagi wewntrznej (J. P. Sartre), jest wyrazem potrzeb czowieka i prb rozwizania jego problemw egzystencjalnych (Z. Zdybicka). Instynkt religijny czowieka jest funkcj jego natury rozumnej tak jak oddychanie jest funkcja natury biologicznej organizmu (J. Pastuszka). Przejawia si on w pragnieniu szczcia, poszukiwaniu prawdy, deniu do doskonaoci, poszukiwaniu oparcia i Absolutu (J. Makselon) (K. Ostrowska, 1998, s. 1518). Wspczesna katechetyka widzi to rozwizanie w katechezach kerygmatycznych, czyli w Dobrej Nowinie Jezusa Chrystusa, w ktrym przyszo na wiat Krlestwo Boe. Katecheza taka stanowi wyjtkowo skuteczn form socjalizacji w ramach tradycji i wsplnoty katolickiej. Katecheza Dobrego Pasterza jest oparta ani nie na dowiadczeniu ani nie na doktrynie, lecz na kerygmacie, na wydarzeniach, ktre tu i teraz s dla nas 120

Dobr Nowin. Jest to opcja fundamentalna, ktra wyrnia si od wikszoci innych form wychowania religijnego. Nie chodzi o opowiadanie o tym, co wwczas si wydarzyo, lecz jest to raczej goszenie odwiecznej mioci ku nam, ktra objawia si teraz (S. Kunowski, 1987, s. 57-61). Przypowie w peni zaspokaja potrzeby waciwe trzem fazom rozwoju, o jakich mwi Maria Montessori; wczesnego dziecistwa (infanzia), okresu wyczulenia na opiekuczo; pniejszego dziecistwa (fanciulleza), okresu wyczulenia na moralno; wieku dorastania (adolescenta), okresu wyczulenia na heroizm. Religijno rozbudzona u dzieci obrazem Pasterza, rozwija si i uzupenia w miar wzrastania dziecka. Rozwj ten jednak dokonuje si w oparciu o pewny fundament, jakim jest zaspokojenie fundamentalnej potrzeby, ktr Erikson nazywa potrzeb bycia czyim dzieckiem (need for affiliation) (S. Cavalletti, 2001, s. 17-25). Raz rozpoczta relacja z Dobrym Pasterzem nigdy si ju nie skoczy, bdzie wzrasta w miar, jak bdzie roso dziecko, ukazujc inne aspekty i zaspakajajc potrzeby dziecka, modzieca i dorosego. Wtedy ukazana opiekuczo, mio Pasterza wyda si przebaczajca, jak rwnie bdzie On nam wyznacza drog niepozbawion trudnoci, ale ktrej celem jest przeobfite ycie Zmartwychwstaego. Od mioci, ktra strzee do mioci przebaczajcej, a w kocu do imitatio Christi. Wychowujc innych naley wychowywa siebie, trzeba rodzi si na nowo do coraz to doskonalszej formy czowieczestwa, do witoci. Aby do dojrzaoci zmierzali wychowankowie, naley okazywa im wiele mioci. Skoro Mistrz powiedzia: Przykazanie nowe daj wam, bycie si wzajemnie miowali, tak Ja was umiowaem (J 13,34). Tylko mdrze wiernie i wytrwale miujc mona rozbudzi w kim potrzeb i wole miowania innych. Postawa mioci wie si ze stawianiem wymaga, ktre nie mog by apodyktyczne i pozbawione wyrozumiaoci (D. Bok, 2006, s. 6-7). Wszelkie konfliktowe sytuacje powinno si rozwizywa z rozwag, emocje musz by poddane kontroli. Wszelkie niepowodzenia, bdy, potknicia powoduj rozgoryczenie a czsto take zniechcenie, czy tzw. wypalenie zawodowe. Jako osoba wierzca katecheta uczy si wytrwaoci, cigle zaczyna od nowa.bo kocha to znaczy powstawa. Niepowodzenia ucz pokory, tego e cigle trzeba nad sob pracowa, wytrwale dy do doskonaoci i pomaga w deniu do doskonaoci innym. Najwaniejsze jest przekonanie o tym, e poraka nie jest czym trwaym

121

i niezmiennym i warto podejmowa wysiek, eby jej unikn (I. Dzierzgowska, 2007, s. I-VI). Edukacja ma pomaga uczcym si, aby tam, gdzie yj z kadym dniem doskonalili si jako ludzie, by coraz bardziej <byli> a nie tylko <mieli>. Nauczanie szkolne jest jednym z aspektw Edukacji, ale nie moe sta si aspektem jedynym. Wszystkie aspekty wychowania musz by coraz bardziej zintegrowane. Dziki jednoci procesu wychowawczego osobowo i ycie modego czowieka staj si coraz bardziej spjne. Wszyscy rodzice, nauczyciele, wychowawcy, grupy duszpasterskie powinni zaangaowa si we wspln prac na rzecz Edukacji modziey. Powinni te pamita, e to czego nauczaj, musi by poparte wiadectwem ich ycia (fragment przemwienia do uczestnikw sympozjum europejskiego na temat Wyzwania Edukacji 3 VII 2004, Wychowawca nr 11/2006, s. 2). Rola wychowawcza szkoy Wedug G. Kerschnsteiner: wiadome urzeczywistnianie wartoci w kim jest wychowaniem innych. Jest to szczeglnie wane dzi, gdy mamy do czynienia z zaamaniem si autorytetu szkoy, jako instytucji spoecznej i nauczyciela. Wie si z rozchwianiem adu aksjonormatywnego, czy kryzysem wartoci. Nauczyciel, ktremu towarzyszy poczucie labilnoci w wiecie wartoci, jest postawiony przed koniecznoci wprowadzenia uczniw nie tylko w rozumienie otaczajcej ich rzeczywistoci, ale w umiejtno poruszania si w niej. Aby by dobrym przewodnikiem powinien wiedzie jak ustrzec uczniw przed wiatem antywartoci i prowadzi swoim postpowaniem pomc osobie w osigniciu panowania nad wasn wolnoci. Niech mody czowiek stopniowo przyswaja to, co prawdziwe, dobre i pikne! tak mwi Jan Pawe II (A. Rynio, 1999, s. 269). Szkoa powinna by wsplnot nauczycieli mistrzw i uczniw, w ktrej dokonuje si edukacja, gdzie wychowawca, jako mistrz ju idcy ku prawdzie, dobru i piknu, prowadzi za sob wychowankw. I dziki nim take sam niejednokrotnie do prawdy si zblia. Pierwszym warunkiem owocnoci spotkania jest zawsze akceptacja drugiego czowieka. Rodzice i nauczyciele powinni uszanowa godno dziecka. Czowiek staje si Ja w kontakcie z Ty pisa Martin Buber, filozof dialogu, istota ludzka bez powizania z Drugim (Bogiem i ludmi) nie jest w ogle czowiekiem (A. Rynio, 1999, s. 265-269). 122

Wykorzystujc swoj wiedz i dowiadczenie nauczyciel powinien zrobi wszystko, dla penego i wszechstronnego rozwoju modego pokolenia, nie zapominajc o jego podmiotowym w tym procesie uczestnictwie. Jutro naszej cywilizacji bd tworzy dzisiejsze dzieci. Nadal aktualne jest powiedzenie z XVIII w.: Takie bd Rzeczypospolite, jakie ich modziey chowanie. Do obowizkw zawodowych nauczyciela zalicza si skrupulatne wypenianie zada dydaktycznych i opiekuczo-wychowawczych, troska zarwno o progres osobowoci wasnej jak i uczniowskiej, przekazywanie dzieciom wiadomoci wpartych o narodowe korzenie, humanitarna edukacja wpajajca tolerancj, wolno, uczciwo i powaanie dla pracy. Rola pedagoga ogranicza si do zadbania o maksymalny rozwj wychowanka. Na tym polega jego odpowiedzialno. Ma to oczywicie zwizek z dobrem oraz realizowaniem waciwych rodkw pobudzajcych rozwijanie si podopiecznego. Jest wic nauczyciel odpowiedzialny za swj warsztat pracy, za swoje umiejtnoci dydaktyczno - wychowawcze. Wiedza, ktr przekazujemy uczniom nie moe by celem samym w sobie. Jest ona przyczynkiem do ich rozwoju. Tu wanie mwimy o kompetencjach nauczyciela. Jest to odpowiedzialno nie tylko wobec ucznia, jest to te odpowiedzialno wobec spoeczestwa" (Z. Wodarski, 1992, s. 14). Skuteczny wychowawca wiadomie dziaa korzystajc z wasnych zasobw intelektu i uczu, by dotrze do jednostkowych przypadkw w odpowiedni sposb. Jest w posiadaniu zdolnoci wspodczuwania. Empatia potrzebna jest zarwno w nauczaniu ,jak i wychowaniu. Kady z tych procesw ma bowiem na celu rozwj wychowankw. Nauczanie jest procesem indywidualnym i zaley od osobistych waciwoci i moliwoci nauczyciela. Nauczyciel musi tu uzna nadrzdno potrzeb ucznia nad swoimi. Dziki temu jego nauczania bdzie skuteczne. Pamita naley, e nauczyciel uczy nie tylko o tym, jaki jest wiat, ale te, jak w tym wiecie funkcjonowa. Wychowawca winien podchodzi do swej pracy niekonwencjonalnie, innowacyjnie, samodzielnie rozwizywa zagadnienia z praktyki ycia szkoy, modyfikowa wasne sposoby dziaania. By otwartym na dialog z uczniami. ,,Od nauczyciela oczekuje si kompetencji w dokonywaniu wyborw i ocen, a take wiedzy, powinien on mie osobist i wyrobion wiadomo spraw wanych. Osobowo nauczyciela oscyluje midzy prestiow wielkoci a rzeczywistym poczuciem niszoci. Wane jest, by ocali t osobowo (I. Wojnar, 1982, s. 23). Musi on mie wiadomo, i wszystkie jego 123

dziaania zawodowe pozostawi trway lad w postawach wychowankw. Pedagog powinien posi umiejtno wsppracy z uczniem, odczuwania jego potrzeb, akceptowania jego zachowa. Jedynie poprzez takie postpowanie moe przemierza wsplnie z podopiecznym szlak wiedzy. ,,Proces indywidualizacji jest konieczny, tak ze wzgldu na rne potrzeby emocjonalne, jak i intelektualne dzieci. Praca z uczniem winna by dostosowana do jego inteligencji (R. Wickowski, 1996, s. 17). Prawo nauczyciela i ucznia do poszukiwania prawdy i jej goszenia, z poszanowaniem wolnoci sumienia, powinno by zagwarantowane w kadym programie edukacyjnym i wychowawczym. Naley znale kompromis, ktry nie burzyby fundamentalnych wartoci a rwnoczenie nie by zamachem na wolno jednostki. Z tego powodu Jan Pawe II nieprzerwanie naucza prawdziwej tolerancji, uczy tolerancji dla rnic, ktre ujmowane s w dialogu, w rezultacie dyskusji i analizy, spajanych gbokim szacunkiem dla drugiego czowieka. Tolerancja oznacza w tym przypadku wsplne przekonanie, e nikt nie moe si czu posiadaczem prawdy, tak aby mg j narzuca innym, jednak ma prawo j gosi i by jej wiadkiem. Ta rnorodno bdzie spajaa wsplnot szkoy, o ile wszyscy jej czonkowie bd waciwie rozumieli swoje zobowizania. Wizi, ktra czy wsplnot szkoln jest prawda w szczeglnoci prawda o sobie i ona staje si kryterium pozwalajcym kierowa procesami nauczania i wychowania, a nie nauczyciel, ktry uwaa e j pozna, to wtedy w szkole bdzie zachowana wolno i wychowanka i wychowawcy. Misja szkoy powinna opiera si na fundamencie jakim jest poszukiwanie, poznawanie i przekazywanie prawdy (W. Starnawski, 2007, s. 84-87). Zakoczenie Pedagogika przyszoci to bycie w pobliu drugiej osoby, wychowanie ma szanowa wolno i samostanowienie wychowankw. Istot prawdziwego procesu wychowawczego jest stosunek czowieka do czowieka. Wsplnot wychowujc szkolnej rzeczywistoci stanowi rwnie trzy podmioty (nauczyciele, rodzice, uczniowie). Modzie naszych czasw ksztatuje swj wiat pod wpywem rnego rodzaju mediw. Nie zawsze w tym wiecie umie wybiera. Pozostawiony sam sobie (zgodnie z zaleceniami antypedagogiki, ktra domaga si poszanowania wolnoci wychowania) zamiast wzrasta 124

w czowieczestwie, karowacieje i degraduje si jako czowiek. Potrzebni mu s przewodnicy pedagodzy, ktrzy towarzysz mu w rozwoju z mioci i cierpliwoci, a jednoczenie ze stanowczoci i poczuciem realizmu. We wszystkim co robi pedagog ma on by czowiekiem sumienia, aby sta si nie tylko mistrzem w przekazywaniu sowa, ale przede wszystkim autentycznym wiadkiem potwierdzajcym wasnym yciem to, co gosi. Tylko przykady skutecznie przekonuj i pocigaj. Mode pokolenie staje si podmiotem przeobrae spoecznych i kulturowych. Staje ono przed koniecznoci wyboru okrelonych wartoci i uksztatowania wasnej tosamoci. Modzi ludzie wyraaj poczucie zagubienia i chaosu. Taka sytuacja wymaga nieustannej troski o nowy model szkoy, gdzie bdzie si ksztatowao poczucie wsplnoty wychowawczej, ktr tworzy bd nauczyciele, rodzice i uczniowie oraz przedstawiciele Kocioa (K. Skoczylas, 2007, s. 461). Zasad wychowawcw w szkole powinny by yczliwo i dialog, wzajemne zaufanie, wspdziaanie, wiara w powodzenie wysikw wychowanka. Misja nauczyciela powinna by traktowana jako powoanie. Wartoci skadajce si na aksjologi szkoln powinny by akceptowane prze spoeczno szkoln: pracownikw, uczniw i rodzicw i deklarowane w formalnych dokumentach oglnowiatowych (K. Olbrycht, 2005, s. 91, 97). Odwoywanie si do wartoci wychowawczych Ewangelii moe i powinno wzmocni budowanie wsplnoty nauczycieli z jednej, a rodzicw i uczniw z drugiej strony. Aby wic moga powsta wsplnota wychowujca naley zaprosi do tej wsplnoty Jezusa Pedagoga, przez przyjcie pedagogii Jego mioci. Prawdziwym chrzecijaninem jest ten, kto umie naprawd miowa. Mio, oprcz radoci i poczucia sensu ycia jakie nam daje, czy si take z ofiar, trudem i powiceniem. Czowiek spenia si wic w swym czowieczestwie stajc si darem dla innych. Taki jest najgbszy sens ycia ludzkiego. Miar naszego sukcesu jest to, co my z siebie dajemy. Postaw non serviam (nie bd suy) przekrelamy swoje yciowe szanse. Wtedy moemy si czu wypaleni. Uczynienie ze swego ycia daru dla innych zaley jednak od naszej decyzji (T. Gadacz, 1991, s. 61 65). Gdy bdziemy spenia przykazania, to w ten sposb przyczynimy si do wzrostu mioci w wiecie, dobra i prawdziwego pokoju. Tdy wiedzie droga do cywilizacji mioci i ycia jedynej drogi postpu i rozwoju ludzkoci. Inaczej grozi nam nieuchronna katastrofa, w ktrej nikt nie wie czy zdoa 125

ocali siebie i bliskich. yjemy wsplnie na jednej ziemi i poczujmy si wezwani Chrystusowym przykazaniem mioci do wspodpowiedzialnoci i braterstwa. Bibliografia:
1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. Adamski F., Kultura midzy sacrum a profanum, Wyd. Apostolstwa Modlitwy, Krakw 1989. Bagrowicz J., Rola rodziny w religijno-moralnej edukacji modziey, Ateneum Kapaskie nr 148/2007. Bok D., Jak moja praca mnie wychowuje, Wychowawca nr 10/2006. Cavalletti S., Potencja duchowy dziecka, (przek.) K. Stopa, Wyd. WAM, Krakw 2001. Cholewa M., Dekalog wychowawcy, Pastores nr 12/2001. Dzierzgowska I., Wypalenie zawodowe nauczycieli, Dyrektor Szkoy nr 3/2007. Fijakowska B., Modziey chowanie sprawa caego spoeczestwa, Nowa Szkoa nr9/2005. Gadacz T., Wychowanie jako spotkanie osb, Znak, nr 43/1991. Jasiska K., Posuszestwo i wolno w wychowaniu, ETHOS nr 75/2006. Kdracki E., Wypalenie si zawodowe nauczycieli, Szkoa Zawodowa nr 4/1998. Kozielecki J., Czowiek wielowymiarowy, Wyd. ak, Warszawa 1996. Kula E., Wypalenie zawodowe, Czstochowski Biuletyn Owiatowy nr 1/2006. Kunowski S., Kerygmatyczna realizacja odnowy wychowania chrzecijaskiego, Wyd. Instytut Pracy Nauczycielskiej, Lublin 1987. Olbrycht K., Aksjologia szkoy katolickiej, ETHOS nr 75/2005. Ostrowska K., W poszukiwaniu wartoci. Z Bibli przez ycie, cz. 2, Wyd. Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdask 1998. Piotrowska M., Konieczne jest spoeczne wsparcie, Nowa Szkoa nr 2/2006. Piotrowska M., Wypalenie zawodowe u nauczycieli a rola wsparcia spoecznego, Edukacja Dorosych nr 1/2/2006. Rusiecki M., System chrzecijaskiego wychowania, Kielce 1995. Rynio A., Jana Pawa II wizja wychowania, [w: ] A. Rynio (red.), Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane, Wyd. Fundacja Uniwersytecka KUL, Stalowa Wola 1999. Rynio A., Szkoa w wychowaniu moralnym, [w: ] A. Rynio (red.), Pedagogika katolicka. Zagadnienia wybrane, Wyd. Fundacja Uniwersytecka KUL, Stalowa Wola 1999. Skoczylas K., rodowisko wychowawcze szkoy katolickiej, Ateneum Kapaskie nr 149/2007. Starnawski W., Wychowanie do prawdy powinnoci szkoy, ETHOS nr 3/2006. Suwiski S., Wychowanie dziecka do ycia Eucharysti, Ateneum Kapaskie 147/2006. witoniowska M., Syndrom wypalenia zawodowego, Encyklopedia Pedagogiczna, t. VI, Wyd. Akademickie ak, Warszawa 2007. Tucholska S., Cristiny Maslach koncepcja wypalenia zawodowego: etapy rozwoju, Przegld Psychologiczny nr 3/2001. S. Tucholska, Wypalenie zawodowe u nauczycieli, Wyd. KUL, Lublin 2009. Wickowski R., Edukacja humanistyczna, ycie Szkoy, 4/1996.

126

28. Wilk J., Rodzina jako podstawowe rodowisko wychowawcze w wietle doktryny Kocioa katolickiego, [w:] Jundzi J. (red.), Wychowanie w rodzinie od staroytnoci po wiek XX, Bydgoszcz 1994. 29. Wodarski Z., Czowiek jako wychowawca i nauczyciel, Warszawa 1992. 30. Wojnar I., Wartoci kultury a osobowo nauczyciela, Nasza Szkoa, 3/1982. 31. Vloet J., Miejsce religii w wychowaniu na rzecz religijnego wychowania w szkole, tum. M. eraska, Communio nr 3/2007.

127

KOO NAUKOWE PEDAGOGW Uniwersytet lski w Katowicach Wydzia Etnologii i Nauk o Edukacji w Cieszynie ul. Bielska 62 43-400 Cieszyn mail: knp.cieszyn@gmail.com

128