Elektrotechnika podstawowa 41

ROZDZIAŁ 3

Elementy obwodów prądu stałego

Na początku objaśniono konwencje strzałkowania prądu i napięcia w elementach obwodu oraz

przypomniano prawa fizyczne dotyczące obwodów elektrycznych.
Podstawowymi elementami obwodów prądu stałego są idealne źródła napięciowe i prądowe oraz
rezystory liniowe i rożnego rodzaju rezystory nieliniowe. Cechy elementów są wyrażane analitycz-
nie – wzorami, albo graficznie – poprzez charakterystyki statyczne prądowo-napięciowe lub napię-
ciowo-prądowe. Dla rezystorów nieliniowych definiuje się pojęcia rezystancji statycznej i dyna-
micznej.
Gałęzie obwodu pełnią role generatorów („wydajników”) bądź odbiorników mocy elektrycznej,
zależnie od zwrotów prądu i napięcia względem zacisków. Trzeba to mieć na uwadze przy sporzą-
dzaniu bilansu mocy obwodu.
Istotnych informacji dostarcza analiza prostych układów, utworzonych z idealnych elementów, a
mianowicie: rzeczywistego źródła napięciowego i rzeczywistego źródła prądowego (charakterysty-
ki, sprawność, dopasowanie), źródeł powstałych z połączenia kilku źródeł (parametry źródeł za-
stępczych), linii zasilającej odbiornik (spadek napięcia, strata mocy), dzielnika napięcia i dzielnika
prądu (reguły podziału).
Możliwe są zamiany rzeczywistych źródeł – napięciowego na prądowe albo prądowego na napię-
ciowe, przy czym jest to zabiegi czysto obliczeniowe, dotyczące równoważności wielkości zaci-
skowych (napięć oraz prądów na zaciskach).
42 Elektrotechnika podstawowa

Oznaczenia wielkości występujących w rozdziale 3

C pojemność elektryczna
e napięcie źródłowe
E stałe napięcie źródłowe
G konduktancja (przewodność elektryczna)
Gw konduktancja wewnętrzna źródła prądowego
i prąd
igen prąd „generatorowy”
iodb prąd „odbiornikowy”
I prąd stały
Igen stały prąd „generatorowy”
Iodb stały prąd „odbiornikowy”
Iz prąd zwarcia gałęzi aktywnej (źródła)
Iźr prąd źródłowy
∆I zmiana (przyrost) prądu
l długość przewodu
L indukcyjność
p moc
pgen moc „generatorowa”
podb moc „odbiornikowa”
P stała moc
Pgen stała moc „generatorowa”
Podb stała moc „odbiornikowa”
∆P strata mocy w źródle lub linii prądu stałego
∆p% procentowa strata mocy w linii prądu stałego
R rezystancja (opór elektryczny)
Rdyn rezystancja dynamiczna (różniczkowa)
RL rezystancja linii
Rs rezystancja statyczna
Rw rezystancja wewnętrzna źródła napięciowego
S pole przekroju przewodu linii
t czas
u napięcie
ugen napięcie „generatorowe”
uodb napięcie „odbiornikowe”
U napięcie stałe
Ugen stałe napięcie „generatorowe”
Uodb stałe napięcie „odbiornikowe”
U0 napięcie stanu jałowego
∆U zmiana (przyrost) napięcia; spadek napięcia w linii prądu stałego
∆u% procentowy spadek napięcia w linii prądu stałego
x odległość (od początku linii)
γ przewodność właściwa (konduktywność) przewodu
η sprawność

Literatura do rozdziału 3
[1], [2], [4], [6]
3. Elementy obwodów prądu stałego 43

Wykład V. ELEMENTY UKŁADÓW I OBWODÓW ELEKTRYCZNYCH

Podstawowe elementy funkcjonalne i schemat obwodu elektrycznego
Obwód elektryczny jest zbiorem elementów, połączonych ze sobą przewodami w taki sposób, że
możliwy jest przepływ prądu elektrycznego. Obwody elektryczne można przedstawiać na dwa spo-
soby – w tzw. ujęciach: zaciskowym i sieciowym.
Elementami obwodu w ujęciu zaciskowym są struktury o określonej liczbie zacisków: dwójniki,
trójniki, czwórniki, wielobiegunniki, wielowrotniki. Właściwości elementów obwodu są opisywane
przez zależności między ich wielkościami zaciskowymi, tj. prądami i napięciami wybranych par
zacisków. Struktury wewnętrzne elementów obwodu mają znaczenie drugorzędne, mówiąc poglą-
dowo: stanowią „czarne skrzynki”.
Elementami obwodu w ujęciu sieciowym są struktury tworzone w określony sposób z elementów
podstawowych, którymi są: idealne źródła napięciowe, idealne źródła prądowe, rezystancje, pojem-
ności i indukcyjności. Źródła to główny czynnik motoryczny w obwodzie (wymuszający ruch ła-
dunków elektrycznych). Rezystancje to elementy rozpraszające energię. Pojemności i indukcyjno-
ści to elementy magazynujące energię (w polu elektrycznym kondensatorów oraz w polu magne-
tycznym cewek indukcyjnych). Terminy: dwójniki i trójniki, występują również w ujęciu sieciowym
jako nazwy układów o 2 i 3 zaciskach. Wymienione elementy podstawowe to najprostsze dwójniki.
Równania wiążące napięcie i prąd elementów podstawowych: rezystancji R, pojemności C i induk-
cyjności L (definicja indukcyjności będzie podana później), są następujące:
iR R iC C iL L
du C di L
uR u R = R ⋅ iR uC iC = C ⋅ uL uL = L ⋅
dt dt
Stałe wartości parametrów R, C i L znamionują elementy liniowe. Obiekty zbudowane z elementów
skupionych, liniowych i stacjonarnych tworzą klasę układów SLS, których badaniu poświęcona jest
zasadnicza część teorii obwodów.
R L C
Odwzorowaniem struktury połączeń elementów występujących
w obwodzie elektrycznym jest schemat elektryczny (rys. obok). e(t)
Elementy przedstawia się używając ustalonych normami sym-
boli graficznych i literowych . Linie między elementami traktu-
je się jako połączenia bezoporowe – o ile nie symbolizują Obwód z połączonymi szeregowo:
umownie jakichś elementów, opisanych symbolami literowymi źródłem napięciowym e(t)
lub danymi liczbowymi (uproszczenie wyższego stopnia). i elementami pasywnymi R, L, C

Elementy aktywne i pasywne. Strzałkowanie generatorowe i odbiornikowe

Elementy obwodu dzielą się na aktywne i pasywne. Ogólnie, przez aktywność bądź pasywność ele-
mentu rozumie się jego zdolność bądź niezdolność do wydania energii elektrycznej większej od
pobranej w przeszłości. Chodzi o bilans energii elementu względem reszty obwodu w długim prze-
dziale czasu. Podział elementów obwodu elektrycznego na aktywne i pasywne nie przesądza więc o
tym, czy – w pewnej chwili – dany element wydaje energię elektryczną do obwodu, czy też ją z
niego pobiera. W określonej sytuacji, element aktywny może z obwodu energię pobierać, a element
pasywny (nie każdy, co prawda, i tylko w ograniczonym czasie) może zwracać do obwodu energię
wcześniej z niego pobraną. Elementy magazynujące nie mogą jednak dostarczyć do obwodu energii
większej od tej, jaką wcześniej z niego przejęły, więc zalicza się je do elementów pasywnych.
Źródła wytwarzają energię elektryczną poprzez zamianę na nią różnego rodzaju nieelektrycznych
nośników energii ewentualnie energii elektrycznej o innych parametrach. Źródła czerpią energię z
otoczenia i oddają do obwodu, ale w określonych konfiguracjach mogą też energię z obwodu elek-
trycznego pobierać a oddawać do otoczenia (procesy przemian energii przebiegają wtedy w prze-
ciwnym kierunku, ale nie muszą być zwierciadlanym odbiciem cyklu wytwarzania energii elek-
44 Wykład V

trycznej). Jeśli ta „odwrotna” sytuacja jest normalnym stanem pracy elementu aktywnego, to wtedy
nazywa się go odbiornikiem aktywnym.
Przejmowanie energii ruchu ładunków zachodzi w rezystancjach, gdzie jest ona w całości rozpra-
szana po zamianie na ciepło (wyłączając z rozważań procesy elektrochemiczne, w których zasadni-
cza część pobranej energii powiększa energię chemiczną elementu), oraz w pojemnościach, gdzie
pobrana energia gromadzi się w polu elektrycznym, i w indukcyjnościach, gdzie gromadzi się w
polu magnetycznym. Energia zmagazynowana w pojemności lub indukcyjności uczestniczy czyn-
nie w dalszych przemianach, stosownie do zmian zachodzących w obwodzie.
Rola generatora („wydajnika”) bądź odbiornika mo- a) b)
cy elektrycznej, przypisana elementowi lub układo- Generator Odbiornik
wi, znajduje wyraz w odpowiednim strzałkowaniu mocy mocy
prądu i napięcia na zaciskach. Jeśli poprzez zaciski
moc jest wydawana do obwodu, to stosuje się strzał-
kowanie generatorowe (rys. a), jeśli natomiast moc pgen podb
igen iodb
jest poprzez zaciski pobierana, to stosuje się strzał- ugen uodb
kowanie odbiornikowe (rys. b).
Formalnie, każdy element obwodu może być odbiornikiem lub generatorem energii (mocy) elek-
trycznej. Zależy to jedynie od konwencji strzałkowania prądu i napięcia: generatorowego – o zgod-
nych zwrotach tych wielkości, albo odbiornikowego – o zwrotach przeciwnych. Jeśli zastosowane
strzałkowanie nie odpowiada rzeczywistej sytuacji, to iloczyn wielkości zaciskowych ma ujemną
wartość, a więc moc (odpowiednio – wydawana lub oddawana) jest ujemna.
Elementy struktury obwodów elektrycznych. Prawa Kirchhoffa
Strukturę geometryczną obwodów elektrycznych opisuje się (w ujęciu sieciowym) za pomocą ta-
kich terminów, jak: gałąź, węzeł, rodzaj połączenia, oczko. Ponieważ są to pojęcia znane z fizyki,
wystarczy krótkie przypomnienie.
Gałąź jest elementem dwukońcówkowym (dwuzaciskowym). W „środku” jej może się znajdować
dowolna liczba różnych elementów podstawowych. Gałąź jest dwójnikiem. Najprostszymi gałęzia-
mi są rezystancje, pojemności i indukcyjności oraz idealne źródło napięciowe. Idealne źródło prądowe
nie tworzy samo gałęzi (bo przy prądzie źródłowym równym zero stanowi przerwę w obwodzie).
Węzeł jest elektrycznym połączeniem końcówek więcej niż dwóch gałęzi. Prądy tych gałęzi speł-
niają I (prądowe) prawo Kirchhoffa. Mówi ono, że suma algebraiczna prądów zbiegających się w
dowolnym węźle obwodu jest równa zeru. Można to wyrazić wzorem ogólnym dla wartości chwi-
lowych:
n
∑ ik = 0 , (3.1)
i1 k =1
i5 gdzie prądy dopływające są pisane zwyczajowo ze znakiem „+”, a od-
i2 pływające ze znakiem „–”; indeksy: n – liczba gałęzi zbiegających się
i4 w węźle, k – nr gałęzi zbiegającej się w węźle (k = 1, ... , n).
i3
Przykład. Równanie prądów w węźle przedstawionym obok na rysun-
ku, wyraża się następująco: i1 −i2 + i3 − i4 + i5 = 0 .
Szeregowe połączenie gałęzi cechuje się tym, że w każdej z gałęzi płynie ten sam prąd, a napięcia
występujące na poszczególnych gałęziach dodają się.
Równoległe połączenie gałęzi cechuje się tym, że każda z gałęzi jest pod tym samym napięciem, a
prądy płynące w poszczególnych gałęziach dodają się.
Kombinacje połączeń szeregowych i równoległych określa się jako mieszane połączenia gałęzi.
Oczko jest utworzoną przez gałęzie, zamkniętą drogą dla prądu, przy czym usunięcie którejkolwiek
z gałęzi powoduje przerwanie tej drogi. Napięcia występujące na elementach gałęzi tworzących
3. Elementy obwodów prądu stałego 45

oczko spełniają II (napięciowe) prawo Kirchhoffa. Mówi ono, że suma algebraiczna napięć źró-
dłowych i odbiornikowych w dowolnym oczku obwodu jest równa zeru. Można to wyrazić wzorem
dla wartości chwilowych:
n n

i5
∑ ek + ∑ u k = 0 , (3.2)
R1 k =1 k =1
L5
i1 C5 gdzie napięcia źródeł są strzałkowane generatorowo,
u1 a elementów pasywnych – odbiornikowo (względem
i2 u5 założonych zwrotów prądów); sumowanie napięć
i4 jest zgodne z przyjętym zwrotem obiegu oczka, tzn.
R2 napięcia zwrócone zgodnie ze zwrotem obiegu
u4
u2 R4 oczka są pisane ze znakiem „+”, a zwrócone prze-
L2 ciwnie do zwrotu obiegu oczka – ze znakiem „–”;
u3 e4
indeksy: n – liczba gałęzi tworzących oczko, k – nr
e2 gałęzi wchodzącej w skład oczka (k = 1, ... , n).
Przykład. Równanie napięć w oczku przedstawio-
L3 C3
i3 R3 nym obok na rysunku, wyraża się następująco:
− e2 + e4 + u1 + u 2 + u 3 − u 4 − u 5 = 0 .
Obwód elektryczny musi zawierać co najmniej jedno oczko. Obwód zawierający jedno oczko na-
zywa się obwodem nierozgałęzionym, a zawierający więcej niż jedno oczko – obwodem rozgałęzio-
nym lub siecią elektryczną.
Bilans mocy obwodu elektrycznego (zasada Tellegena)
Ze spełnienia w obwodzie obu praw Kirchhoffa wynika zasada Tellegena. Mówi ona, że moce od-
dawane i moce pobierane przez wszystkie elementy obwodu muszą się bilansować. Można to wyra-
zić wzorem ogólnym dla wartości chwilowych:
n n
∑ u k .gen ⋅ ik .gen = ∑ u k .odb ⋅ ik .odb , (3.3a)
k =1 k =1
gdzie elementy, stosownie do ich charakteru, strzałkuje się generatorowo bądź odbiornikowo, a
wielkości ich dotyczące umieszcza, odpowiednio, po lewej lub prawej stronie równania (konwencja
mieszana); indeksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu
(k = 1, ... , n).
Dla ujednolicenia procedury sporządzania bilansu mocy przyjmuje się często tę samą konwencję
strzałkowania prądu i napięcia każdego elementu, co powoduje, że moce elementów o różnym cha-
rakterze mają różne znaki, ale bilans mocy wyraża się prościej. Jeśli wszystkie elementy obwodu są
traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa), to bilans mocy zapisuje się następująco:
n
∑ u k .odb ⋅ ik .odb = 0 . (3.3b)
k =1
Jeśli wszystkie elementy obwodu są traktowane jako aktywne (konwencja generatorowa), to bilans
mocy przyjmuje postać:
n
∑ u k .gen ⋅ ik .gen = 0 . (3.3c)
k =1
Elementami mogą być całe gałęzie oraz źródła prądowe nie wchodzące w skład gałęzi.
Pojęcie obwodu prądu stałego
Obwód elektryczny, w którym wartości prądu wszystkich elementów i wartości napięcia na wszyst-
kich elementach są niezmienne w czasie, a przy tym nie są wszystkie równe zeru, nazywa się ob-
wodem prądu stałego. Jest to ścisła definicja tego pojęcia i w tym rozumieniu będzie ono tu używane.
46 Wykład V

Warto zaznaczyć, że nieformalnie używa się pojęcia obwodu prądu stałego także w szerszym zna-
czeniu, obejmującym dodatkowo, oprócz stanów ustalonych, stany przejściowe układów zawierają-
cych pojemności i indukcyjności, przy wymuszeniach stałoprądowych. Określenie „stan przejścio-
wy obwodu prądu stałego” zawiera jednak sprzeczność terminologiczną, ponieważ obwód prądu
stałego znajduje się zawsze w stanie ustalonym (poprawnie sformułowanym określeniem jest w tym
wypadku „stan przejściowy obwodu ze źródłami stałoprądowymi”).
Prądy i napięcia elementów obwodu prądu stałego są zatem stałe, tj. niezmienne w czasie, co za-
znacza się pisząc symbole wielkimi literami: U, I. Wszystkie elementy obwodu prądu stałego znaj-
dują się w stanie stacjonarnym.
Pojemności i indukcyjności, odwzorowujące określone właściwości struktury przestrzennej bada-
nego obiektu, nie mają wpływu na stan pracy obwodu prądu stałego. Energia zakumulowana w ele-
mentach układu jest wynikiem procesów przejściowych, poprzedzających osiągnięcie stanu ustalo-
nego – przedmiotu aktualnych rozważań.
W stanie ustalonym nie płyną prądy ładowania pojem- a) i = 0 C
≡
C (rozwarcie)
ności (rys. a) i nie występują napięcia na indukcyjno-
ściach (rys. b). Nie ma więc potrzeby umieszczania tych
elementów na schematach obwodów prądu stałego (po- b) L
≡
(zwarcie)
jemność stanowi tu przerwę, a indukcyjność – zwarcie
końców). Jedynymi elementami pasywnymi, występują- uL = 0
cymi na schematach tych obwodów, są rezystancje.
Podstawowe elementy gałęzi obwodów prądu stałego
Omawiane obwody prądu stałego będą się składać z gałęzi, zbudowanych z rezystancji (konduktan-
cji) oraz idealnych źródeł prądu stałego – napięciowych (o stałej wartości napięcia) i prądowych (o
stałej wartości prądu). Znane będą przy tym relacje, jakie zachodzą między wartościami napięcia U
i prądu I tych elementów.
Zależność U od I nazywa się charakterystyką statyczną prądowo-napięciową U(I) elementu, a za-
leżność I od U – jego charakterystyką statyczną napięciowo-prądową I(U). Przydomek „statyczna”
oznacza, że chodzi o wielkości stałe w czasie. Analogiczne zależności dla wielkości zmiennych w
czasie (u, i – pisane małymi literami): u(i) lub i(u), dotyczące tych samych obiektów fizycznych,
mogą się znacznie różnić od charakterystyk statycznych.
Obok przedstawiono symbole oraz cha- a) b)
rakterystyki statyczne prądowo-napię- U I
ciowe idealnych źródeł: napięciowego I I
(rys. a) i prądowego (rys. b), oraz rezy- U E U Iźr
E Iźr
storów: liniowego (rys. c) i nieliniowego I U
(rys. d). Napięcie i prąd są tu strzałko- 0 0
wane w normalny sposób: przy źródłach c) d)
– zgodnie (generatorowo), przy rezysto-
U U
rach – przeciwnie (odbiornikowo). Źró- I I
dła: napięciowe przy I < 0 i prądowe U I U
R I
przy U < 0, stają się odbiornikami ak- 0
0
tywnymi.
Charakterystyka U(I) rezystora liniowego jest funkcją liniową U = R ⋅ I , gdzie R – rezystancja.
Pokazana wyżej charakterystyka rezystora U U U
nieliniowego (jednoznaczna niesymetryczna)
jest funkcją nieliniową. Charakterystyki ele- I I
I
mentów nieliniowych nie zawsze są funkcjami 0 0
0
(przykładowe wykresy – na rysunku obok).
3. Elementy obwodów prądu stałego 47

Rezystancja statyczna i dynamiczna. Obwód nieliniowy prądu stałego

Poszczególnym punktom (I, U) nieliniowych, nie zawierających
U
pętli histerezy, charakterystyk statycznych rezystorów (rys.
(Rdyn2<0)
(Rs2) obok) można przyporządkować wartości rezystancji statycznej
Rs i rezystancji dynamicznej (różniczkowej) Rdyn :
2
(Rs1) U dU
1
Rs = , Rdyn = . (3.4a, b)
I dI
(Rdyn1>0) I W przypadku rezystorów liniowych – rezystancja statyczna i re-
zystancja dynamiczna, określone jw., znaczą to samo i mają tę
0 samą wartość R (rezystancji) w każdym punkcie charakterystyki.
Rezystancja statyczna rezystorów (fizycznych, rzeczywistych) ma wartości dodatnie, natomiast
rezystancja dynamiczna może przyjmować również wartości ujemne. Mówi się w związku z tym o
dodatnim – dla Rdyn > 0, i ujemnym – dla Rdyn < 0, nachyleniu charakterystyki w określonych prze-
działach wartości prądu i napięcia.
U Dla ustalonych (quasi-ustalonych) zmian napięcia ∆U i prądu
∆U ∆I, zachodzących w otoczeniu ustalonych wartości Uo i Io (rys.
obok) i mieszczących się w zakresie ujemnego nachylenia cha-
U0 ∆I rakterystyki U (I), można podać przybliżoną zależność liniową
0 ∆U = − R ⋅ ∆I , (3.5)
I
gdzie R  jest rezystancją ujemnego oporu elementu w ogra-
0 I0 niczonym zakresie zmian ∆U i ∆I.
Obwód prądu stałego zawierający przynajmniej jeden rezystor nieliniowy nazywa się obwodem
nieliniowym prądu stałego. Obwód prądu stałego nie zawierający rezystorów nieliniowych jest
obwodem liniowym prądu stałego.
Zasadnicza część teorii obwodów elektrycznych dotyczy układów zbudowanych elementów sku-
pionych, liniowych i stacjonarnych. Jeżeli nie zaznacza się wyraźnie, że któryś z warunków SLS
nie jest spełniony, oznacza to na ogół, że rozważany element lub układ jest klasy SLS. Przy prądzie
stałym warunek stacjonarności (niezmienności parametrów) jest spełniony w sposób oczywisty.
Prawa Kirchhoffa dla obwodów prądu stałego
Podane wcześniej prawa dla wartości chwilowych prądów i napięć w obwodzie elektrycznym obo-
wiązują w obwodzie prądu stałego dla wartości ustalonych. Zostaną zapisane aktualne formuły.
I (prądowe) prawo Kirchhoffa wyraża się wzorem:
n
∑ Ik = 0 , (3.6)
I1 k =1
I5 gdzie prądy dopływające są pisane zwyczajowo ze znakiem „+”, a od-
I2 pływające ze znakiem „–”; indeksy: n – liczba gałęzi zbiegających się
I4 w węźle, k – nr gałęzi zbiegającej się w węźle (k = 1, ... , n).
I3
Przykład. Równanie prądów w węźle przedstawionym obok na rysun-
ku, wyraża się następująco: I 1− I 2 + I 3 − I 4 + I 5 = 0 .
II (napięciowe) prawo Kirchhoffa wyraża się wzorami:
n n n n
∑ Ek + ∑U k = 0 lub ∑ Rk ⋅ I k = ∑ E k (3.7a, b)
k =1 k =1 k =1 k =1

gdzie napięcia źródeł są strzałkowane generatorowo, a na rezystorach – odbiornikowo (względem

zwrotu prądów gałęzi); sumowanie napięć jest zgodne z przyjętym zwrotem obiegu oczka, tzn.:
48 Wykład V

a) napięcia zwrócone zgodnie ze zwrotem obiegu

oczka są pisane ze znakiem „+”, a zwrócone prze- R1 I5
ciwnie do zwrotu obiegu oczka – ze znakiem „–”; R5
I1
b) wyrażenia Rk Ik są pisane po przeciwnej niż Ek
U1 U5
stronie równania ze znakiem „+”, gdy prądy w obie-
ganych gałęziach są zwrócone zgodnie ze zwrotem I2 I4
obiegu, a ze znakiem „–”, gdy są zwrócone przeciw-
nie; indeksy: n – liczba gałęzi tworzących oczko, k – R2 U2 U4
R4
nr gałęzi wchodzącej w skład oczka (k = 1, ... , n).
Przykład. Równanie napięć w oczku przedstawio- E4
E2 U3
nym obok na rysunku, wyraża się następująco:
− E 2 + E 4 + U 1 + U 2 + U 3 − U 4 − U 5 = 0 lub
I3 R3
− R1 ⋅ I 1 − R2 ⋅ I 2 − R3 ⋅ I 3 + R4 ⋅ I 4 + R5 ⋅ I 5 = − E 2 + E 4 .

Moce wydawane i pobierane przez gałęzie w obwodzie prądu stałego

Od konwencji strzałkowania prądu i napięcia elementów bądź gałęzi zależy tylko formalnie, czy są
one odbiornikami, czy generatorami mocy elektrycznej. Jeśli przyjęte strzałkowanie nie odpowiada
rzeczywistej sytuacji, to moc (odpowiednio – wydawana lub oddawana) jest ujemna, co wskazuje
na przeciwny kierunek jej przepływu. Zostanie to pokazane na przykładzie gałęzi aktywnych dwu-
elementowych E, R oraz Iźr , G :
a’) zgodne zwroty E i I
Pgen = U gen ⋅ I = ( E − U R ) ⋅ I = ( E − R ⋅ I ) ⋅ I = E ⋅ I − R ⋅ I 2 ;
I R E
UR Podb = U odb ⋅ I = (U R − E ) ⋅ I = ( R ⋅ I − E ) ⋅ I = R ⋅ I 2 − E ⋅ I
Uodb E
– gałąź jest generatorem, gdy E − R ⋅ I > 0 czyli I < = I z ,
Ugen R
E
a odbiornikiem, gdy R ⋅ I − E > 0 czyli I > = I z ,
Ugen R
E gdzie Iz – prąd zwarcia gałęzi.
(-I) I
Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: R = 4 Ω, E = 6 V, I = 2 A.
0 Iz
Uod Prąd zwarcia gałęzi ma wartość Iz = E / R = 1,5 A ⇒ I > Iz ; gałąź jest
odbiornikiem; Uodb = R I – E = 2 V, Podb = Uodb I = 4 W albo
Podb = R ⋅ I − E ⋅ I = 16 − 12 = 4 W.
2

a”) przeciwne zwroty E i I

I R E Podb = U odb ⋅ I = ( E + U R ) ⋅ I = ( E + R ⋅ I ) ⋅ I = E ⋅ I + R ⋅ I 2 > 0 ;
UR Pgen = U gen ⋅ I = (− E − U R ) ⋅ I = −( E + R ⋅ I ) ⋅ I = − E ⋅ I − R ⋅ I 2 < 0
Uodb
– gałąź nie może być generatorem (przy założonym zwrocie I nie jest
Ugen
−E
możliwe spełnienie warunku E + R ⋅ I < 0 czyli I < = − I z , gdzie
R
Uod
Iz – prąd zwarcia gałęzi).
(-I)
E
I Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: R = 4 Ω, E = 6 V, I = 2 A.
(-Iz) 0 Gałąź jest odbiornikiem; Uodb = E + R I = 14 V, Podb = Uodb I = 28 W
Ugen albo Podb = E ⋅ I + R ⋅ I 2 = 12 + 16 = 28 W.
3. Elementy obwodów prądu stałego 49

b’) zgodne zwroty Iźr i U

Iź r Igen Pgen = U ⋅ I gen = U ⋅ ( I źr − I G ) = U ⋅ ( I źr − G ⋅ U ) = U ⋅ I źr − G ⋅ U 2 ;

Podb = U ⋅ I odb = U ⋅ ( I G − I źr ) = U ⋅ (G ⋅ U − I źr ) = G ⋅ U 2 − U ⋅ I źr
G IG Iodb
I źr
– gałąź jest generatorem, gdy I źr − G ⋅ U > 0 czyli U < = U0 ,
U G
I źr
a odbiornikiem, gdy G ⋅ U − I źr > 0 czyli U > = U0 ,
Igen G
gdzie U0 – napięcie stanu jałowego gałęzi.
Iź r
(-U) U Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: G = 1 S, Iźr = 3 A, U = 2 V.
0 U0
Napięcie stanu jałowego gałęzi ma wartość U0 = Iźr / G = 3 V ⇒
Iodb
U < U0 ; gałąź jest generatorem; Igen = Iźr – G U = 1 A,
Pgen = U Igen = 2 W albo Pgen = U ⋅ I źr − G ⋅ U 2 = 6 − 4 = 2 W.

b”) przeciwne zwroty Iźr i U

Iź r Igen Podb = U I odb = U ( I źr + I G ) = U ( I źr + G U ) = U I źr + G U 2 > 0 ;

Iodb Pgen = U I gen = U (− I źr − I G ) = −U ( I źr + G U ) = −U I źr − GU 2 < 0

G IG
– gałąź nie może być generatorem (przy założonym zwrocie U nie jest
U − I źr
możliwe spełnienie warunku I źr + G U < 0 czyli U < = −U 0 ,
G
Iodb gdzie U0 – napięcie stanu jałowego gałęzi).
Iź r Przykład. W gałęzi o rozważanej postaci: G = 1 S, Iźr = 3 A, U = 2 V.
(-U) U
(-U0) 0 Gałąź jest odbiornikiem; Iodb = Iźr + G U = 5 A, Podb = U Iodb = 10 W
Igen albo Podb = U ⋅ I źr + G ⋅ U 2 = 6 + 4 = 10 W.

Bilans mocy obwodu prądu stałego

Zasada Tellegena (bilansowania się mocy w obwodzie elektrycznym), podana wcześniej dla warto-
ści chwilowych prądów i napięć w obwodzie elektrycznym, obowiązuje w obwodzie prądu stałego
dla wartości ustalonych. Zostaną zapisane aktualne formuły.
Bilans mocy obwodu prądu stałego wyraża się następująco:
n n
∑U k .gen ⋅ I k .gen = ∑ Rk ⋅ I k2 , (3.8a)
k =1 k =1
gdzie źródła strzałkuje się generatorowo i wielkości ich dotyczące umieszcza po lewej stronie rów-
nania, a wielkości dotyczące rezystancji gałęziowych umieszcza po prawej stronie (konwencja mie-
szana); indeksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu (k = 1, ... ,
n).
Jeśli wszystkie elementy obwodu są traktowane jako pasywne (konwencja odbiornikowa) albo ak-
tywne (konwencja generatorowa), to bilans mocy przyjmuje postaci:
n n
∑ U k .odb ⋅ I k .odb = 0 lub ∑ U k .gen ⋅ I k .gen = 0 , (3.8b, c)
k =1 k =1
gdzie wszystkie elementy obwodu strzałkuje się tak samo – odbiornikowo bądź generatorowo; in-
deksy: n – liczba elementów występujących się w obwodzie, k – nr elementu (k = 1, ... , n).
Elementami mogą być całe gałęzie oraz źródła prądowe nie wchodzące w skład gałęzi.
50 Wykład V

Przykład. Na schemacie obwodu prądu stałego podano wartości parametrów i prądów gałęziowych
(wartości prądów są wynikiem rozwiązania obwodu, uzyskanego jedną z metod objaśnionych da-
lej). Po wyznaczeniu wartości napięć na elementach, zostanie sporządzony – na dwa sposoby – bi-
lans mocy obwodu.
1. Bilans mocy obwodu przy mieszanej konwencji strzał- a)
1Ω 1A 1A 6V
kowania prądów i napięć elementów
Uwzględniając zwroty prądów zaznaczone na danym 2A
schemacie (rys. a), dorysowano napięcia: na źródłach – w
konwencji generatorowej, oraz na rezystorach – w kon- 1Ω
wencji odbiornikowej (rys. b). Wartość napięcia na źródle
prądowym jest sumą napięć (o właściwym zwrocie) na 3V 1Ω
2A 4A
gałęziach tworzących dowolną drogę między węzłami, do
których jest przyłączone to źródło, np. na dwóch górnych 3A
gałęziach (1 + 6 = 7 V) albo na dwóch środkowych
(3 + 4 = 7 V).
Wartości sum po lewej i prawej stronie równania (3.8a) b)
wynoszą: 1Ω 1A 1A 6V
n
∑ Pk .gen =∑U k .gen ⋅ I k .gen = 6 ⋅ 1 + (−3) ⋅ 2 + 7 ⋅ 3 = 21 W, 2A
k k =1 1V 6V
n
∑ Pk .odb =∑ Rk ⋅ I k2 = 1 ⋅ 12 + 1 ⋅ 2 2 + 1 ⋅ 4 2 = 21 W, 2V 1Ω
k k =1
3V 1Ω
tzn. moce się bilansują ∑ Pk .gen =∑ Pk .odb . 2A 4A
k k

2. Bilans mocy obwodu przy odbiornikowej konwencji –3 V 3A 4V

strzałkowania prądów i napięć każdego z elementów
Zwroty napięć wszystkich elementów obwodu przyjęto
7V
przeciwne do zwrotów prądu (rys. c).
c)
Wartość sumy w równaniu (3.8b) wynosi: 1Ω 1A 6V
n 1A
∑ Pk .odb =∑U k .odb ⋅ I k .odb = 2A
k k =1 1V –6 V
= 1 ⋅ 1 + (−6) ⋅ 1 + 2 ⋅ 2 + 3 ⋅ 2 + 4 ⋅ 4 + (−7) ⋅ 3 = 0 W, 2V 1Ω
tzn. moce się bilansują ∑ Pk .odb = 0 . 3V 1Ω
k 2A 4A

3V 3A 4V

–7 V