You are on page 1of 28

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2011, 3 (202) ISSN 00393371

Dominik Antonowicz
Uniwersytet Mikoaja Kopernika

Radosaw Kossakowski
Uniwersytet Gdaski

Tomasz Szlendak
Uniwersytet Mikoaja Kopernika

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE KOMERCJALIZACJI SPORTU*


Artyku przedstawia analiz spoecznych konsekwencji komercjalizacji piki nonej. Autorzy pokazuj, e w wyniku komercjalizacji sportu kluby pikarskie zostay oderwane od lokalnej spoecznoci i przestay peni funkcje integracyjne, do ktrych zostay powoane, stajc si w zamian czci komercyjnego show-biznesu. Z t przemian wi si narodziny nowego typu odbiorcy widowisk sportowych. W miejsce kibicw industrialnych, zwizanych ze sportem od dziesicioleci, skomercjalizowany sport wprowadza konsumentw wrae sportowych. Ci pierwsi przez lata funkcjonowali jako rodzaj wsplnoty integrujcej, charakterystycznej dla czasw epoki nowoczesnej, natomiast konsumenci sportu tworz grup przynalenociow, ktrej forma i reguy funkcjonowania charakterystyczne s dla pnej nowoczesnoci. W tekcie deniuje si i opisuje te dwa wiaty oraz wskazuje spoeczne i kulturowe konsekwencje ich zderzenia ze sob. W artykule przedstawia si take gwne obszary sporu midzy tradycyjnym wiatem kibicw a komercyjnym porzdkiem okrelanym mianem modern sport. Spr ten stanowi przykad spoecznych ruchw niezgody wobec globalnych procesw standaryzacji i komercjalizacji wszelkich form ycia wsplnotowego. Gwne pojcia: kibice industrialni; konsumenci sportu; modern sport; supermarketyzacja sportu; komercjalizacja sportu.
Socjalizm, w ktry wierz, to taki, w ktrym kady pracuje dla kadego i kady ma udzia w podziale owocw pracy. To jest sposb, w jaki postrzegam futbol i sposb, w jaki patrz na wiat. Bill Shankly (19131981), trener-legenda klubu pikarskiego FC Liverpool Legia dziaa identycznie jak telewizja. Naprawd. Cele s analogiczne w klubie produkujemy kontent w postaci meczu, w telewizji jest to serial czy show. Nastpnie sprzedajemy widowisko sportowe kibicom paccym za bilety []. Na forach internetowych mona przeczyta, e traktujemy mecze Legii, jakby to by Taniec z gwiazdami. Prosz pastwa tak to wanie dziaa od strony biznesowej. Pawe Kosmala, prezes Klubu Pikarskiego Legia Warszawa
Dominik Antonowicz: Instytut Socjologii UMK, e-mail: dominik.antonowicz@umk.pl; Radosaw Kossakowski: Instytut Filozoi, Socjologii i Dziennikarstwa UG, e-mail: radkoss@wp.pl; Tomasz Szlendak: Instytut Socjologii UMK, e-mail: szlendak@umk.pl * Tekst powsta dziki grantowi badawczemu nansowanemu przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego CNN (16295138) Kibice industrialni i kibice konsumenci. Od ideologii dla pracujcych mas do supermarketyzacji widowisk sportowych.

114

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Spoeczne zjawisko kibicowania naley do tych obszarw ycia spoecznego, w ktrych tradycyjny porzdek spoeczny usiuje stawi opr komercjalizacji oraz supermarketyzacji1 (zob. Hochschild i Russell 2009; Szlendak 2004). Od lat dziewidziesitych XX wieku pika nona, podobnie jak wiele innych dyscyplin sportowych, ulega stopniowej komercjalizacji, a reguy poday oraz popytu staj si dominujcymi siami w sporcie. Tym samym rywalizacja sportowa przestaa by jedynym i wystarczajcym wyrnikiem aktywnoci zwizanych ze sportem. Wedug niektrych badaczy (zob. Williams 2006) aspekty nansowe cakowicie zdominoway rywalizacj pikarsk, zwaszcza rozgrywki klubowe na najwyszym szczeblu. Naley doda, e skomercjalizowanie sportu jest jednoczenie legitymizowane przez midzynarodowe wadze pikarskie, ktre staj si jednym ze znaczcych benecjentw postpujcej komercjalizacji futbolu. Proces w objawia si rnie i w rozmaitych sferach: w zarobkach sportowcw, w zainteresowaniu sponsorw i mediw, w traktowaniu klubw jako brandw handlowych, silnym wpywie sponsorw na rozgrywki, w sprzeday licencjonowanych produktw. Sport sta si bardzo dochodow gazi przemysw emocjonalnego i medialnego, ktra generuje ogromne zyski. Najlepsze ligi pikarskie generuj cigy wzrost przychodw nawet w czasach globalnego nansowego kryzysu. W sezonie 2008/09 niemiecka Bundesliga miaa przychody o 10% wiksze ni w poprzednim sezonie, woska Serie A o 5%. Przyrost odnotowano take w zarobkach. W sumie, wynagrodzenia w klubach wielkiej pitki (Hiszpania, Wochy, Niemcy, Francja, Anglia) wzrosy o 6%. Nawet polska ekstraklasa odnotowaa w tym okresie 12% wzrost przychodw (Skwirowski 2010: 2829). Uwaamy, e procesy urynkowienia sportu stoj w kontrze z postawami i zachowaniem kibicw starego typu, tzw. kibicw industrialnych. S to fani zwizani z klubami silnymi wiziami, ktre znacznie w sensie zaangaowania i specycznej wiary przekraczaj si przywizania do sportowych marek dzisiejszych odbiorcw widowisk pikarskich, tzw. konsumentw sportu. Mwimy o kibicach starego typu, gdy wywodz si oni jeszcze z czasw, gdy kluby pikarskie nie byy skomercjalizowane i byy rdem tosamoci (indywidualnej bd zbiorowej) oraz wizi wsplnotowej. Korzenie wielu klubw wywodz si z czasw nowoczesnych, kiedy to rozwj przemysu przyciga rzesze ludzi do miast. Robotnicy i ich rodziny, wykorzenieni ze swych dawnych siedlisk, szukali nowych rde identykacji. Kluby sportowe dobrze temu suyy. Kibice industrialni wci funkcjonuj, mimo zmian spoecznych i mimo zmierzchu klasycznej formy nowoczesnoci. Dla ich okrelenia uywamy pojcia wsplnoty integrujcej (zob. Bauman 2009: 150), jako charakterystyki przeciwnej wobec grup przynalenociowych (tame) czy nowoplemion (zob. Maffesoli 2008).
1 Komercjalizacj rozumiemy tutaj jako wystawienie na sprzeda czego, co wczeniej niekoniecznie na sprzeda byo. Komercjalizacja to proces nakierowany na osignicie zysku z dowolnego segmentu ycia spoecznego czy kultury: jednostki, instytucji, organizacji, zachowa zbiorowych. Jeeli za chodzi o supermarketyzacj, to oznacza ona przenoszenie wzorcw konsumenckiego zachowania na niemale wszystkie dziedziny ycia spoecznego (np. ycie religijne, wychowanie dzieci, zwizki intymne itp.).

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

115

Innymi sowy, mamy tutaj do czynienia ze zjawiskiem w pewnym sensie anachronicznym, gdy odwoujcym si do wartoci i postaw majcych swe rda w innej, minionej epoce. To poczucie anachronizmu moe potgowa fakt, e w niektrych aspektach wsplnota kibicw industrialnych cechuje si zachowaniami, ktre Emile Durkheim (1999) zalicza do charakterystycznych dla solidarnoci mechanicznej. S to przyznajemy, e niezwyke jak na wspczesno zachowania trybalne, mocno unikujce, oparte na silnej kontroli spoecznej, starszestwie i hierarchii, ktr trudno okreli jako demokratyczn, bd te opart na umowie czy kontrakcie. Trudno take odnale elementy indywidualizmu w takiej wsplnocie. Naleaoby raczej mwi o duszy zbiorowej, ktra uniformizuje wprawdzie wszystkich czonkw, ale gwarantuje im rwny status i poczucie przynalenoci. Taka, tradycyjno-industrialna (jakkolwiek paradoksalnie, by nie powiedzie niedorzecznie, to brzmi) wsplnota staje dzisiaj w szranki z potnymi siami rynkowymi, ktre wedle niektrych, lewicowo zorientowanych mylicieli, stanowi ponadnarodowe imperium zawaszczajce coraz to nowsze poacie rzeczywistoci spoecznej (zob. np. Hardt i Negri 2005). Sport nie jest tutaj wyjtkiem. Logika rynku i ekonomicznych dziaa nie pomija adnego aspektu ycia ludzi, a zachowania konsumenckie wyrastajce z fundamentu ekonomicznego odnosz si tak do sportu, jak i do religii, zwizkw partnerskich czy dzisiejszych form ycia rodzinnego. Jak wspominaj Alvin i Heidi Tofer (zob. 2007: 224), dziaalno prosumencka ludzi (nieekonomiczna, zorientowana np. na budowanie relacji, pomoc innym, tworzenie larw spoeczestwa obywatelskiego) jest wykorzystywana przez siy ekonomiczne jako darmowy lunch . Sfery wyczone z tego obiegu rynkowego wydaj si w dzisiejszym wiecie nieliczne, kurczce si z kadym dniem. G r a r y n k o w a r o z b i j a w s p l n o t i n t e g r u j c k i b i c w n a z i n d y w i d u a l i zowanych konsumentw sportu, ktrzy tworz jednorazow g r u p p r z y n a l e n o c i o w , f u n k c j o n u j c w y c z n i e p o d c z a s w i d o w i s k a s p o r t o w e g o. Pokazujemy tu, na przykadzie piki nonej, jak dochodzi do standaryzacji i komercjalizacji widowisk sportowych. W tym celu przypominamy histori powstania wsplnot kibicw industrialnych, by przej do wyrazistych przykadw swoistych punktw zapalnych, ktre stay si zarzewiem koniktu midzy kibicami a wadzami klubowymi czy instytucjami uwikanymi w kontrol nad sportem i zjawiskiem kibicowania. Celem tej analizy jest wskazanie spoeczno-kulturowych konsekwencji tego koniktu i moliwych cieek jego rozwoju w przyszoci. W szerszym ujciu, ten konikt pokazuje, e logika rynku zawaszcza kolejne poacie ludzkiej aktywnoci, podkopujc zwizki, ktre charakteryzowane byy istnieniem silnych wizi integracyjnych, w ich miejsce ustanawiajc relacj opart na poday i popycie. A zatem tam, gdzie wartoci merkantylne nie miay znaczenia, pojawia si sytuacja, w ktrej producenci wystawiaj na sprzeda produkt (widowisko), a konsumenci za odpowiedni opat mog go skonsumowa.

116

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Standaryzacja, instytucjonalizacja i komercjalizacja futbolu


Proces komercjalizacji piki nonej moe by sterowany skutecznie z uwagi na fakt, e midzynarodowe wadze pikarskie posiadaj wadz wprowadzania nowoczesnych, instytucjonalnych regu gry. To od nich zaley, czy dana inicjatywa zostanie uznana za speniajc warunki. Za przykad mog tu posuy wizyty delegacji UEFA w Polsce i na Ukrainie w kontekcie Euro 2012. Te delegacje mog potwierdzi zgodno prac z harmonogramem i wytycznymi proceduralnymi, mog take wycign stosowne konsekwencje, z przeniesieniem imprezy w inne miejsce na czele. Trzeba jednak zaznaczy, e instytucjonalna sia wadz midzynarodowych federacji nie jest ograniczona tylko do sfery formalnej, czyli ustanawiania procedur i regu dotyczcych prowadzenia rozgrywek pikarskich. W gr wchodzi bowiem stosowanie nagiej wadzy, czyli egzekwowanie narzuconych proceduralnie ustale. Konieczno podporzdkowania zarzdzeniom powoduje, e niemal wszystkie aspekty organizowania widowisk sportowych s podporzdkowywane tym reguom. Dostosowanie si do odgrnie ustalanych regu nie jest wprawdzie obowizkiem, ale warunkiem koniecznym przystpienia do midzynarodowej rywalizacji. Sia organizacji takich jak FIFA czy UEFA polega na tym, e maj one monopol na prowadzenie rozgrywek pikarskich, organizacj mistrzostw wiata, mistrzostw poszczeglnych kontynentw oraz turnieju pikarskiego podczas igrzysk olimpijskich. Ich sia bierze si z monopolu na organizacj imprez w okrelonej dyscyplinie2. W tym sensie jako organizacje posiadaj moc wykluczania z rywalizacji narodowych reprezentacji, klubw czy samych pikarzy. W 2010 roku UEFA ukaraa dla przykadu druyn Serbii za wybryki jej kibicw przed i w trakcie meczu eliminacyjnego do Mistrzostw Europy z Wochami. Mecz przerwano, a Wochom przyznano walkower. Sia federacji sportowych jest na tyle dua, e umoliwia wprowadzanie nowych, komercyjnych regu do wiata pikarskiego. Dotyczy to kwestii bahych, takich jak konieczno oddawania pewnej puli biletw w sferze VIP dla przedstawicieli sponsorw oraz goci midzynarodowych federacji, a take znoszenia dla nich zakazu sprzeday alkoholu podczas imprez masowych, co bdzie miao miejsce w Polsce. W efekcie sponsorzy i zaproszeni przez nich wani gocie spoywaj drinki w skyboxach oszklonych apartamentach, ktre gwarantuj najlepszy widok na muraw stadionu, s zaopatrzone w barek i obsug kelnersk, za ktre rmy pac roczne sigajce dziesitek tysicy euro abonamenty. Przykadowo, na stadionie mistrza Holandii, Twente Enschede, roczna opata wynosi nawet 70 tysicy euro.
Warto podkreli, e jeszcze w pierwszych dekadach XX wieku rozgonie radiowe (choby BBC w Anglii) nie paciy za moliwo transmisji meczu pikarskiego czy wycigw konnych. Dopiero w latach trzydziestych XX wieku zwizki branowe organizujce rozgrywki zaczy da opat licencyjnych (zob. Boyle i Haynes 2009). Dzisiaj wpywy z transmisji telewizyjnych s podstawowym zastrzykiem nansowym przy okazji wielkich wydarze sportowych i rozgrywek ligowych. Przykadowo, w polskiej ekstraklasie mecze na ywo pokazuje kodowana telewizja, ktra wykupia do tego prawo na kilka lat. Kontrakt ze spk nadzorujc rozgrywki opiewa na wiele milionw zotych i jest dla wielu klubw nansowym gwarantem stabilnej dziaalnoci.
2

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

117

Komercyjne regulacje FIFA, UEFA, ale te narodowych federacji, id oczywicie duo dalej i zwizane s ze spenieniem caego szeregu wymogw licencyjnych dopuszczajcych klub do uczestnictwa w europejskich rozgrywkach (odpowiednia infrastruktura stadionw, owietlenie, podgrzewana murawa, znajdujce si w pobliu lotnisko, hotel o odpowiednim standardzie itd.). Kluby musz podporzdkowa si reguom narzucanym przez rodki masowego przekazu, przez sponsorw pikarskich organizacji w zakresie rozmieszczenia reklam, strojw, wywiadw. Innymi sowy, federacja bardzo silnie i skutecznie ingeruje w funkcjonowanie klubw, robic to w sposb poredni, a mianowicie przez ustalanie regu gry, ktre maj by brzegowe, cho w rzeczywistoci s bardzo sztywno okrelone i detalicznie zdeniowane3. Rozgrywki pikarskie stay si czci mylenia i dziaania korporacyjnego, w ktrym dominuje organizacyjny konformizm i maksymalna standaryzacja, ktre obejmuj zarwno sprawy podstawowe dla rozgrywek pikarskich, jak rwnie zupenie szczegowe. Obszary niepewnoci w rozumieniu Michaela Croziera (1967) s ograniczone do absolutnego minimum, system za (jeli sterowane przez ponadnarodowe organizacje rozgrywki pikarskie za taki uznamy) dy do stanu entropii. Regulacje te nie dotycz zreszt wycznie wymiaru sportowego, ale maj swoje konsekwencje dla sfery kibicowania. N a j w a n i e j s z z n i c h j e s t k o nieczno redefinicji kibicw oraz socjalizowania ich do now y c h k o n s u m e n c k i c h r l, b y i c h z a c h o w a n i e w p i s y w a o s i w o d g r n e r e g u l a c j e, a z a t e m b y b y o w j a k n a j m n i e j s z y m s t o p n i u s p o n t a n i c z n e, a w j a k n a j w i k s z y m p r z e w i d y w a l n e, s t a n d a r d o w e i s t o s u n k o w o a t w o p o d d a j c e s i k o n t r o l i. M a o n o b a r d z i e j p r z y p o m i n a z a c h o w a n i e k l i e n t a w z u n i f o r m i z o w a n y m s k l e p i e a n i e l i l u d y c z n y k a r n a w a . Poziom kontroli zachowa kibicw jest gwnym punktem zapalnym midzy zjawiskiem tzw. modern football a kibicami starego typu. Instytucjonalna wadza oraz pienidze zaangaowane w modern football powoduj, e mamy do czynienia z kocem (powolnym, acz konsekwentnym wygaszaniem) czasw kibicw industrialnych. Tworzyli oni (i w pewnej czci nadal tworz) spoeczny fenomen kibicowania, konstruujc grupy okrelane mianem wsplnot integrujcych (Bauman 2009: 150). Ich cechy dystynktywne zwizane s z siln kontrol spoeczn w grupie, wyranym podziaem na wiat wntrza grupy i wiat na zewntrz. Bycie czonkiem jednej wsplnoty integrujcej wykluczao przynaleno do innej. Przynaleno do takiej wsplnoty bya rdem tosamoci i w imi takiej przynalenoci szo si dokdkolwiek na dobre i na ze. Dowodem takiej postawy s opisane w literaturze (zob. np. Robson
Na stronie internetowej UEFA (http://www.uefa.com/uefa/mediaservices/ regulations/index. html, pobrano 24.01.2011) znajduje si szereg regulacji, ktre dotycz rozgrywek pod auspicjami tej organizacji. Kada kategoria (rozgrywki klubowe czy narodowe) ma swj odrbny regulamin. Legislacyjnego ujcia doczekay si wszystkie aspekty wiata pikarskiego. Przykadowo, szatnie musz mie minimum pi prysznicw, st do masau, co najmniej 25 miejsc siedzcych. Miejsca na stadionie musz by siedzce (zabronione s miejsca stojce, co jest jednym z ogniw koniktowych midzy wadzami a kibicami, o czym piszemy dalej), a samo miejsce jest skrupulatnie opisane, np. oparcie fotelika musi mie minimaln wysoko 30 centymetrw.
3

118

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

2004; Sahaj 2007) zachowania kibicw rozmaitych druyn, ktrzy w imi obrony witoci barw klubowych gotowi s na kady niemal rodzaj powicenia. W niektrych przypadkach zachowania kibicw industrialnych przypominaj zachowanie stranikw wiary w wite symbole i idee, zwizane z niewidzialn religi praktykowan przez najbardziej oddanych kibicw (zob. Antonowicz i Wrzesiski 2009). Dla przykadu, byo tak w przypadku kibicw klubu Zagbie Sosnowiec, ktrzy pozostali wierni swojemu klubowi nawet wtedy, gdy ten przesta istnie (ogoszono jego upado). Jedzili na mecze zaprzyjanionych klubw podkrelajc niezmiennie swoj wiar (por. Dudaa 2004). Paradoksalnie, ten rodzaj kibicowskich wsplnot integrujcych wci funkcjonuje w wiecie wspczesnego sportu, mimo anachronicznego charakteru takiego rodzaju przywizania w warunkach pnej nowoczesnoci. Tym bardziej, e obecnie charakter wizi spoecznych przybiera form grup przynalenociowych (Bauman 2009: 152), ktre tym si rni od wsplnot integrujcych, e nie maj narzdzi by sprawdzi lojalno swych czonkw, nie wymagaj absolutnej wiernoci, ich funkcjonowanie nie jest sprzeczne z istnieniem innych podobnych grup, a wic i czonkostwo w nich nie wyklucza przynalenoci do innych tego rodzaju wsplnot. Takie grupy rekrutuj wspczesnych konsumentw sportu, ktrzy korzystaj z widowisk i wydarze sportowych w taki sam sposb, w jaki korzystaj z galerii handlowych. Mog by kibicami jednej druyny, ale nie przeszkadza im to w byciu fanem zespou kolejnego. Owszem, zaopatruj si czsto w gadety klubowe, czapeczki, agi (np. w narodowych barwach), trbki zakupione na stoisku przed meczem, s to jednak dla nich przedmioty, ktrych znaczenie jest funkcjonalne, zwizane z dan chwil, z chwilowym odbiorem wrae, z rozrywk. Konsumenci ceni sobie moliwo przechodzenia z jednej grupy do drugiej, a wierno jednej grupowej zasadzie uznaj za objaw anachronizmu i przestarzaych tendencji. Kibice starego typu industrialni przejcie z jednej wsplnoty do drugiej postrzegaj jako zdrad lub nawet rodzaj schizmy. Oba typy wsplnot nie mog koegzystowa bezkoniktowo, a w wyniku rosncej roli mechanizmw rynkowych nowy sposb kibicowania i kibice nowego typu zaczynaj dominowa na trybunach. To k a l k u l a c j a r y n k o w a d e c y d u j e o t y m, k t r y r o d z a j k i b i c o w a n i a n a l e y w y p l e n i , a k t r y w y p r o m o w a . Dzi ju wiemy, e najwaniejszy aspekt rynku nastawienie na zysk determinuje socjalizacj kibicw przede wszystkim do roli konsumentw. Wierno i lojalno to nie s skadowe, ktre przysu si generowaniu protw, a kibic, ktry jest rentowny to kibic, ktry chtnie zmieni obiekt zainteresowania, a tym samym nie bdzie mia problemw z zakupem gadetw w innych barwach czy z akceptacj nowej nazwy klubu zawierajcej nazw sponsora (np. klub Austria Salzburg przemieniono na Red Bull Salzburg). Nastpuje starcie dwch przeciwstawnych si: tradycyjnego, lojalnego (dla rynku anachronicznego) porzdku kibicowania oraz nowoczesnego rynkowego porzdku, w ktrym liczy si konsument sportu, a nie wierny wyznawca.

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

119

Korzenie kibicowania
Komercjalizacja piki nonej nastpuje w dwch wymiarach: (a) instytucjonalnym oraz (b) spoecznym (czy te kulturowym). O ile w wymiarze instytucjonalnym moliwe jest bezporednie sterowanie procesem poprzez reguy instytucjonalnego przymusu (por. March i Olsen 2005), o tyle w wymiarze spoeczno-kulturowym proces supermarketyzacji piki nonej wymyka si bezporedniej kontroli. Tradycyjnie kibicowanie (ang. fandom) nie byo zwizane z kultur konsumpcyjn czy wolnym rynkiem. Od pocztku istnienia futbol, a przede wszystkim kluby pikarskie miay charakter niekomercyjny. Jak wskazuj badacze (zob. Brown 1998; King 1997; Finn i Giulianotti red. 2000; Tomlinson i Young 2006), zwaszcza w przypadku Wielkiej Brytanii (gdzie kibicowanie polegajce na przywizaniu do danej druyny waciwie si zaczo) mecze pikarskie znajdoway si poza siami poday i popytu, a branie udziau w widowiskach sportowych byo form uczestnictwa w yciu lokalnej spoecznoci. Wprawdzie spotkania pikarskie byy biletowane i dostp do nich by ograniczony ze wzgldu na ich cen oraz pojemno stadionw, jednak koszty wstpu byy stosunkowo niewielkie i zasadniczo nie peniy funkcji protowej. Komfort ogldania spotka pikarskich by bardzo may, bowiem na stadionach dominoway miejsca stojce. Ogldanie meczw przypominao korzystanie z publicznego transportu, gdzie rwnie wprowadzane s bilety, a dostp do transportu ograniczony jest przez wielko autobusu czy tramwaju. Trudno jednak transport publiczny wiza z wolnym rynkiem, a miejski zakad komunikacji z przedsibiorstwem prowadzonym dla zysku. Ich rol jest wiadczenie usug na rzecz spoecznoci, w ktrej dziaaj. Uczestnictwo w spotkaniach pikarskich byo form partycypacji w yciu lokalnych rodowisk i umacniao lokalne wizi midzy mieszkacami. Kluby pikarskie zreszt nie tylko pikarskie, ale rwnie kluby rugby od pocztku byy bardzo silnie zakorzenione w lokalnej spoecznoci. Nazwy klubw z reguy posiaday bezporednie odniesienie do miejsc, w ktrym zostay zlokalizowane, czy to miast czy dzielnic, tych ostatnich w przypadku klubw z wielkich orodkw metropolitarnych (Lazio Rzym, Chelsea Londyn czy Widzew d). Kibicowanie lokalnej druynie byo elementem budowania tosamoci lokalnej spoecznoci i metaforycznym sposobem wyraania kolektywnych aspiracji. Pika nona bya czci gwnego nurtu ycia publicznego. Z jednej strony bya rozrywk, z drugiej jednak chodzenie na mecze byo form uczestnictwa w yciu publicznym. Ilustruje to fakt, e w zasadzie a do lat dziewidziesitych XX wieku transmisje meczw ligowych odbyway si w otwartych kanaach telewizji publicznej, co w naturalny sposb czynio je integralnym i istotnym elementem ycia publicznego, niemal jak wieczorny program informacyjny. Uczestnictwo w widowiskach sportowych, a przede wszystkim kibicowanie lokalnym klubom, byo aktem znacznie wykraczajcym poza zjawisko taniej masowej rozrywki dla pracujcego ludu. Posugujc si terminologi rynkow, kluby pikarskie i tworzone przez nie widowiska sportowe wpisyway si w istot sektora publicznego, dla ktrego priorytetem jest dostpno, a w drugiej kolejnoci jako

120

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

oferowanych usug. Kluby byy wsprzdzone przez kibicw, byli oni ich integraln czci, to oni faktycznie tworzyli klub. Byli najwaniejsz, trwa, lojaln i wiern czci klubw w odrnieniu od zawodnikw czy trenerw, ktrzy czsto si zmieniali. Uywajc metaforyki Toferw (2007), powiedzielibymy, e kluby w wczesnych warunkach byy nastawione prosumencko, a nie konsumencko. Niekomercyjny charakter klubw sportowych i tworzcych je kibicw by od pocztku wpisany w istot futbolu. Formowane przez kibicw pierwsze kluby pikarskie (kluby byy stowarzyszeniami municypalnymi) powstaway na obszarach najsilniej przeorganizowanych za spraw rewolucji przemysowej4. Rozgrywki pikarskie stay si form wypeniania wolnego czasu, ktry jak wiadomo by produktem epoki industrialnej5. Natomiast kibicowanie stanowio jedn z gwnych paszczyzn spoecznej integracji robotnikw i ich rodzin licznie przybyych z rnych stron Anglii, Walii, Szkocji oraz Irlandii do nowopowstaych przemysowych brytyjskich aglomeracji. Tabela (poniej) przedstawia zestawienie klubw, ktre uczestniczyy w pierwszym roku rozgrywek ligi angielskiej. Obok nazw klubw znajduje si miasto, w ktrym zostay utworzone, rodzaj dominujcego sektora przemysu oraz liczba ludnoci, jaka zamieszkiwaa dane miasto na pocztku XIX oraz XX wieku. Tabela zostaa sporzdzona na podstawie analiz wasnych przy wykorzystaniu danych o liczebnoci miast.

4 Cho odnosimy si tutaj do kolebki futbolu, czyli Wielkiej Brytanii, warto wiedzie, e rwnie w Polsce czoowymi klubami pikarskimi byy kluby zwizane z centralnie zarzdzanym przemysem. Byy to przede wszystkimi kluby grnicze, jak Grnik Zabrze czy Ruch Chorzw, tekstylne jak Widzew d, lotnicze jak Stal Mielec, kolejowe Lech Pozna, hutnicze Stal Stalowa Wola. Postindustrialne czy postrealsocjalistyczne losy wielu polskich klubw byy zblione (czy raczej s zblione) do sytuacji klubw brytyjskich. Tam mianowicie, gdzie wielki przemys upada, niezbdne byo przejcie klubu przez np. wadze miejskie lub prywatnego inwestora. W innym przypadku kluby, nierzadko bardzo zasuone, spotyka dramatyczny los sportowej i nansowej degradacji, czego dowodem jest mielecka Stal, kluby z Dolnego i Grnego lska (Zagbie Wabrzych, Zagbie Sosnowiec czy GKS Katowice), albo przywoany ju Hutnik Krakw (przejty w 2010 roku przez najwierniejszych sympatykw i odbudowywany od podstaw). 5 Okrelenie kibice industrialni ma swoje uzasadnienie nie tylko w zwizku z ich grupowym, integrujcym charakterem. Badania (choby autorstwa Jerzego Duday, zob. 2004) pokazuj, e wrd kibicw tego typu wikszo stanowi osoby z wyksztaceniem zawodowym i technicznym. Dudaa przebada 318 kibicw Zagbia Sosnowiec w latach 19992000. Zaledwie 3% spord nich to studenci. Pracujcych byo 35%, reszta to uczniowie i bezrobotni, przy czym wrd pracujcych a 81% stanowili pracownicy zyczni. Nieco inne wyniki uzyskano w badaniach kibicw krakowskich klubw Wisy i Cracovii w 2008 roku. Wrd nich (a byli to mieszkacy Wieliczki i okolicznych wsi) ju 33% studiowao. Struktura zatrudnionych bya podobna jak w przypadku kibicw z Sosnowca 82% pracujcych stanowili pracownicy zyczni (Babik 2010: 78). Te dane (a dzieli je rnica prawie 10 lat) daj do mylenia. W i k s z a l i c z b a s t u d e n t w w r d k i b i c w k r a k o w s k i c h k l u b w n i e m u s i w i a d c z y o t y m, e s t r u k t u r a w y k s z t a c e n i a u k i b i c w s i z m i e n i a. M o e t o b y w y n i k b a r d z i e j p o w s z e c h n e g o d o s t p u d o s t u d i w w y s z y c h. Wci bowiem najwicej wrd kibicw jest osb pracujcych zycznie.

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

121

Tabela 1. Kluby ligi angielskiej w pierwszym roku dziaalnoci ligi pikarskiej oraz ich zwizek z dominujcym typem przemysu (opracowanie wasne)
Nazwa klubu Miasto Przemys Ludno na pocztku XIX wieku b.d. 84.711 25.233 12.549 9.715 14.695 82.430 31.498 5.540 25.270 5.687 11.786 Ludno na pocztku XX wieku b.d. 713.388 176.140 168.215 115.219 118.695 711.030 235.968 125.433 188.241 65.175 145.648

Accrington Aston Villa Blackburn Rovers Bolton Wanderers Burnley Derby County Everton Notts Counts Preston North End Stoke West Bromwich Albion Wolverhampton Wolves

Accrington Birmingham Blackburn Bolton Burnley Derby Liverpool Nottingham Preston

wkienniczy, maszynowy chemiczny ciki, maszynowy wkienniczy wkienniczy wkienniczy wkienniczy stoczniowy, ciki, wkienniczy zakady tekstylne produkcja baweny

Stoke-on-Trent zakady ceramiczne West Bromwich wydobywczy Wolverhampton ciki, maszynowy

Tabela ukazuje specyczne spoeczne podoe zjawiska kibicowania. Po pierwsze, wida wyranie, e rozgrywki piki nonej zostay zorganizowane na najbardziej zindustrializowanym obszarze wczesnej Anglii. Byo to zarazem dynamicznie bijce serce rewolucji przemysowej, a pierwsze kluby powstaway w miastach, w ktrych przez sto lat radykalnie zwikszya si liczba mieszkacw (od kilku do kilkudziesiciu razy). Motorem napdowym rosncej populacji duych orodkw przemysowych bya masowa migracja ludzi ze wsi do miast. Skala procesw migracyjnych bya ogromna (zob. Redford 1976), a nowi przybysze potrzebowali symboli i grup, ktre pomagayby utosamia si z nowym miejscem i integrowa si z nowym spoecznym otoczeniem. Z czasem identykacja z nowym miejscem zamieszkania stawaa si automatycznie identykacj z klubem, ktry lokaln spoeczno reprezentowa na zewntrz. Liga pikarska nie bya zreszt zwyk sportow rywalizacj kilkunastoosobowych druyn, jedn z wielu ludycznych rozrywek wypeniajcych wolny czas robotniczych mas. Od pocztku rywalizacja klubw sportowych bya jednoczenie rywalizacj reprezentowanych przez nie spoecznoci, bowiem klub pikarski reprezentowa aspiracje i denia nowopowstajcych spoecznoci lokalnych w miastach przemysowych. Ten lokalny, aspiracyjny aspekt powoywania klubw sportowych jest silnie widoczny w mottach, ktre towarzyszyy ich herbom. Arte et Labore Blackburn Ro-

122

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

vers, Labor omnia vincit West Bromwich Albion czy Vis Unita Fortior w Stoke FC maj znacznie szerszy wymiar ni sportowy i odnosz si do nadziei, idei braterstwa, cikiej pracy oraz realizacji marze. Wiele angielskich klubw pikarskich posiada podobne (mniej lub bardziej ocjalne) motta. Czsto s to sekwencje aciskie: Victoria Concordia Crescit (Arsenal FC), Audere est Facere (Tottenham Hotspur FC). Prcz sentencji aciskich, adoptowano rwnie popularne angielskie frazy, takie jak You will never walk alone (Liverpool FC) czy United we stand, devided we fall (Manchester United). Dwa ostatnie slogany s wyranymi egzemplikacjami zaoe odnoszcych si do wsplnot integrujcych. Paradoksalnie, zarwno FC Liverpool, jak i w znacznie wikszym stopniu Manchester United, s dzisiaj sztandarowymi przykadami daleko posunitej komercjalizacji (oba kluby s w rkach zagranicznych inwestorw i nale do znanych globalnych marek pikarskich). W przypadku tego ostatniego, czonkowie wsplnoty integrujcej, czyli najbardziej zagorzali sympatycy, buntuj si przeciwko zarzdzaniu przez nowych wacicieli i prowadz zakrojone na szerok skal prby przejcia klubu6. Odzwierciedla to naszym zdaniem cieranie si dwch antagonistycznych si wystpujcych w wiecie sportu. Wspomniane motta demonstruj znaczenie, jakie kluby pikarskie odgryway (i w pewnym sensie wci odgrywaj) dla spoecznoci lokalnych oraz warto, jak miay dla czonkw reprezentowanych przez siebie spoecznoci. W tym kontekcie warto przywoa przypadek ulokowanego we wschodnim Londynie pikarskiego klubu Millwall FC. Pocztkowo klub o nazwie Millwall Rovers stworzyli pracownicy J.T. Morton, rmy sprzedajcej ywno ze wschodniego kraca Londynu. Spoeczno ta nie bya traktowana jako cz Londynu, a miejscowym ludziom (gwnie szkockim emigrantom, robotnikom stoczniowym) odmawiano prawa nazywania siebie londyczykami. W ten sposb przez dziesitki lat rs w si pikarski klub reprezentujcy wykluczan spoeczno zamieszkujc wschodnie obrzea Londynu, znany bardziej z chuligastwa swych kibicw, anieli sportowych osigni. Klub by jednak centraln instytucj jednoczc zrnicowan spoeczno emigrantw, ktrych przewodnim hasem stao si wiele mwice motto We fear, no foe7.

Od komunitaryzmu do konsumpcjonizmu
Status kibicw w industrialnym wiecie wynika zatem z ich uczestnictwa w lokalnych spoecznociach tworzcych spoeczestwo obywatelskie. Korzenie wikszoci klubw pikarskich w Wielkiej Brytanii znajduj si w lokalnych spoecznociach lub paraach. Takie kluby jak Everton czy Queens Park Rangers maj swoje korzenie w spoecznociach religijnych, natomiast Manchester United, Arsenal czy West Ham wywodz si z lokalnych druyn zakadowych. Podobnie byo
Czownkowie wsplnot integrujcych bdc na straconej pozycji w konfrontacji z potnymi wacielami klubw tworz alternatywne kluby pikarskie w swoich miastach, ktre funkcjonuj na zasadzie stowarzysze FC United of Manchester oraz AFC Liverpool. 7 Tytu monograi opisujcej kibicw tego klubu rwnie jest znamienny: No one likes us, we dont care: the myth and reality of Millwall fandom (Robson 2004).
6

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

123

w Niemczech (zob. Tomlinson i Young 2006) czy w Polsce, gdzie cho zwizane z zarzdzaniem nakazowo-rozdzielczym wczesnej wadzy kluby miay zwizki z lokalnymi zbiorowociami. Robotnicze Towarzystwo Sportowe Widzew d, Kolejowy Klub Sportowy Lech Pozna czy Grniczy Klub Sportowy Katowice to przykady klubw, z ktrymi identykoway si grupy pracownicze. To byy ich kluby. W czasach realnego socjalizmu sponsorami takich klubw byy wielkie zakady przemysowe czy kopalnie. Przykadowo poznaski Lech zwizany by z Zakadami Kolejowymi Cegielskiego, w naturalny zatem sposb ich pracownicy identykowali si z klubem, ktrego nieocjalna nazwa brzmi Kolejorz8. Kluby uosabiay szlachetn ide mutualizmu, majcego intelektualne rda w komunitaryzmie czy te aktywnociach obywatelskich, ktre czowieka ujmuj jako cz otaczajcej go wsplnoty (rodziny, grupy ssiedzkiej i zawodowej). Ich intelektualne rda bior si z mutualizmu neosocjalistycznego ruchu goszcego, e ludzie wobec siebie maj zarwno prawa, jak i obowizki. Gwni propagatorzy tego sposoby mylenia o spoeczestwie, brytyjscy politycy lewicowi Gareth Thomas i Douglas Alexander, wychodzili z zaoenia, e bezporednie zaangaowanie obywateli w funkcjonowanie organizacji sektora publicznego moe go zdynamizowa oraz zredukowa przestrze midzy obywatelami a producentami usug publicznych. Mutualizm jest doktryn goszc, e dobro indywidualne i zbiorowe jest moliwe do pogodzenia jedynie przez wzajemn zaleno. Nowy mutualizm postuluje, aby tworzone instytucje respektoway ten fakt. Ponadto nawouje do restauracji idei kooperacyjnej, ktra w okresie socjalizmu w krajach Europy rodkowej i Wschodniej przyja absurdalne formy. Nowy mutualizm jest doktryn, ktra postrzega spoeczestwo w kategoriach organicznych, a nie mechanicznych. Wedug Petera Kellnera (1998) nowy mutualizm charakteryzuje si trzema pryncypiami wolnoci, rwnoci i solidarnoci ktre w wietle tej doktryny mog by jednoczenie osignite jedynie w sytuacji, gdy zostanie w spoeczestwie rozwinita kultura wspodpowiedzialnoci. Mutualizm zmierza do spoeczestwa inkluzywnego, w ktrym obywatele maj rwny dostp do rodkw umoliwiajcych im uczestnictwo w yciu spoecznym. Sdzimy, e mechanizmy rynkowe osabiaj inkluzywne zasady, ktre postuluje mutualizm. Chcemy podkreli, e w przypadku wspczesnego sportu i kibicowania jest to bardzo widoczne. Sport i kluby sportowe, zarzdzane jak inne podmioty gospodarcze, kieruj swoj ofert do jednostek, a nie do zintegrowanych grup. Oczywicie te jednostki maj tworzy wsplnot kibicw, ale przynalenociow, czyli tak, ktrej czonkowie rozejd si po widowisku do domu i nie bd roci sobie prawa do zarzdzania (w jakimkolwiek wymiarze) klubem. Wsplnoty integracyjne s dla klubw/korporacji kopotliwe, poniewa tworzc dusz zbiorow wywieraj silniejszy wpyw na ycie klubu ni s to w stanie czyni indywidualnie konsumenci sportu, gdyby tylko mieli tak motywacj. Ta k j a k d l a s p r y w a t y z o w a n y c h
8 Co ciekawe, jest to miano uywane do tej pory przez kibicw klubu, mimo e sam klub nie ma obecnie adnych zwizkw z przemysem kolejowym. Naszym zdaniem jest to dowd, e kibice industrialni s wierni przede wszystkim tradycji, a nie nowemu, skomercjalizowanemu, obrandowanemu obliczu klubu.

124

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

k o r p o r a c j i z w i z k i z a w o d o w e s k o p o t l i w e i n i e p o d a n e, tak dla klubw zarzdzanych wedle rynkowych praw wsplnota industrialnych kibicw stanowi niewygodn konieczn o . Nic zatem dziwnego, e obie strony prbuj broni swoich interesw, czego konsekwencj bywaj konikty (opisane dalej). Nastpuje dzi stopniowe osabianie komunitarnego wymiaru klubw oraz ich transfer ze sfery sektora publicznego na wolny rynek. Towarzysz temu zmiany kulturowe, ktre Steven Greeneld i Guy Osborn (1996: 1823) okrelaj jako przejcie od tradycyjnej konsumpcji do nowej konsumpcji. Te dwa modele konsumowania s zasadniczo sprzeczne, jednak w s k u t e k g l o b a l n y c h p r z e m i a n r e g u lacje prawne stany po stronie nowego stylu kibicowania po t o, a b y w y p r z e t r a d y c y j n y c h k i b i c w i i c h k u l t u r z e s t a d i o n w. I n d u s t r i a l n e k l u b y p i k a r s k i e b u d o w a y t o s a m o l o k a l n , p o d c z a s g d y n o w o c z e s n e k l u b y - p r z e d s i b i o r s t w a t w o r z t o s a m o r y n k o w . O ile ta pierwsza bya niejako nadan, o tyle druga podlega nieustannej konsumpcyjnej redenicji, bowiem czasy kultury konsumpcyjnej stawiaj jednostk przed koniecznoci dokonywania cigych wyborw, majcych zasadniczy wpyw na osobowo jednostki. Budowanie indywidualnych tosamoci cile wie si z markami i produktami, jakie te marki oznaczaj oraz ekonomiczn zdolnoci ich nabywania. Odzie, samochody, wzory konsumpcji wolnego czasu, sposoby kibicowania determinuj tosamo wspczesnego czowieka. Jak dowodzi Benjamin Barber (2008: 260), wszystkie te atrybuty zwizane s z poziomem dochodu, klas i innymi ekonomicznymi kategoriami, ktre z pozoru umoliwiaj wybr, ale w rzeczywistoci s determinowane przez czynniki demograczne i spoeczno-ekonomiczne, pozostajc poza kontrol indywidualnych konsumentw. Mona mwi zatem, jak socjologom konsumpcji wiadomo, o urynkowieniu czy te komercjalizacji tosamoci. Przeciwiestwem tego jest idea komunitaryzmu, ktra opiera si na spoecznych wiziach, wspuczestnictwie oraz zaangaowaniu wszystkich uczestnikw (zawodnikw, dziaaczy, sponsorw, a przede wszystkim kibicw), podczas gdy wolny rynek zmierza w kierunku wyranego rozdzielenia rl producentw i konsumentw. Co wicej, celowo osabia lokalne wizi, ktre ograniczaj popyt na okrelony towar lub usug. Postawa konsumenta w porwnaniu z obywatelem jest bierna i ograniczona wycznie do transakcji kupna-sprzeday. Kluby, silnie zwizane niegdy z spoecznoci lokaln, zostay przeksztacone w spki akcyjne i sprzedane inwestorom. Formalnie to inwestorzy (najczciej posiadajcy szerokie portfolio przedsibiorstw, wide: waciciel Polonii Warszawa Jzef Wojciechowski czy wodarz lska Wrocaw i waciciel Polsatu Zygmunt Solorz) s wacicielami i mog klubami dobrowolnie rozporzdza, cznie ze zmian nazwy, herbu czy przeniesieniem jego lokalizacji9.
Taka sytuacja miaa miejsce w przypadku klubu Wimbledon FC, ktry zosta przeniesiony do Milton Keynes. Kibice w formie protestu zaoyli wasny klub. Na polskim gruncie, waciciel klubu Groclin Dyskobolia Grodzisk Wielkopolski odsprzeda miejsce w ekstraklasie klubowi Polonia War9

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

125

Stadion jako miejsce konsumpcji


Proces supermarketyzacji futbolu rozpoczty w drugiej poowie lat dziewidziesitych XX wieku, wpywajcy na transformacj kibicw, zmieni take pikarskie stadiony, ktre byy niegdy miejscem ludycznych spotka, a ktre zostay przeksztacone w swoiste supermarkety, przestrzenie konsumpcji usug rozrywkowych. Kibice niegdy bijce serce sportowych widowisk zostaj sprowadzeni do roli biernych odbiorcw, pozbawieni moliwoci kreowania choreogracznych opraw, wywieszania totemicznych symboli (np. ag) oraz korzystania z materiaw pirotechnicznych. Wszystkie te elementy przysparzay spotkaniom wyjtkowego kolorytu, nadajc jednoczenie kibicom status znacznie wyszy od statusu biernych konsumentw. Dlaczego tak si dzieje? Skd te zakazy i nakazy? Carlton Brick (2000) wspomina o zjawisku zwanym t y r a n i b e z p i e c z e s t w a. W 1997 roku Football League10 opublikowaa raport, w ktrym proponuje si r o z w i z a n i e p r o b l e m u s t a d i o n o w e g o t u m u. Na czym polega w problem? Na tym, e kibicowska wsplnota chralnymi piewami, rytmicznymi oklaskami i choreogra stawia sportowych konsumentw w sytuacji silnie niekomfortowej, burzy poczucie indywidualnego bezpieczestwa. K i b i c o w s k a s p o n t a n i c z n o , kreujca atmosfer Durkheimowskiej solidarnoci mechanicznej, w y m u s z a n a k o n s u m e n t a c h z a c h o w a n i a, k t r e w y m a g a j znacznie wikszego zaangaowania ni bierny odbir wydar z e n a b o i s k u i o k l a s k i p o z d o b y t e j b r a m c e. Tymczasem zjawisko okrelane a t m o s f e r f u t b o l u (podobnie jak w innych sportach zespoowych) jest w duej mierze wynikiem spontanicznych interakcji midzy kibicami, a take spontanicznych reakcji kibicw na wydarzenia na boisku (zob. Brick 2000: 162). Rnicy midzy tymi dwoma stylami kibicowania icie trybalnym, o zintegrowanym charakterze i konsumenckim dowiadczylimy podczas bada terenowych w Enschede w Holandii11. Na meczu miejscowego Twente (mistrz Holandii w sezonie 2009/10) z Feyenoordem Rotterdam stadion by podzielony na trzy czci. Pierwsz, najliczniejsz, stanowili konsumenci, ktrzy zachowywali si tak, jakby szukali w meczu wrae emocjonalnych i estetycznych, nie angaujc si w doping. Byli oni obcie zaopatrzeni w gadety klubowe. Drug cz stanowili zagorzali kibice Twente, dziki ktrym przez cay mecz byo gono, ktrzy inicjowali i podszawa. Podobnie byo z klubem Amica Wronki. Sponsor tytularny zacz wspiera poznaski Lech. Podobnie jak klubu z Grodziska, klubu z Wronek nie ma ju w ekstraklasie. Oba kluby graj obecnie w lidze okrgowej pod zmienionymi nazwami. 10 Jest to organizacja, ktra od 1888 roku prowadzi rozgrywki pikarskie w Anglii. W 1992 roku na skutek zmian organizacyjnych, wydzielia si z niej Premier League, ktra organizuje rozgrywki najlepszych zespow. Football League organizuje profesjonalne rozgrywki pikarskie na terenie Anglii oraz Walii, zrzeszajc 72 kluby pikarskie. 11 Badania byy przeprowadzone pod koniec kwietnia 2010 roku w ramach grantu Kibice industrialni i kibice konsumenci. Od ideologii dla pracujcych mas do supermarketyzacji widowisk sportowych przyznanego przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyszego i Narodowe Centrum Bada i Rozwoju. Artyku dotyczcy obserwacji uczestniczcej i bada terenowych zostanie przedstawiony w innym miejscu.

126

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

trzymywali piew i doping. Ich wysiki doceniali konsumenci, ktrzy od czasu do czasu powtarzali przypiewki i hymny, cho nigdy ich jednak sami nie inicjowali. Trzeci grup byli kibice druyny przyjezdnej. W trakcie tych bada odnielimy wraenie, e bez grupy kibicw industrialnych na stadionie najprawdopodobniej krlowaaby cisza. Zmiany infrastruktury stadionowej zmierzaj zatem w dwch kierunkach. Po pierwsze jest to rozszerzanie zakresu funkcji, jakie peni stadion. We wspczesnym sporcie jest on centrum czy aren, ktra peni szerok gam funkcji dodatkowych, rwnie podczas meczu. Wspczesne stadiony wyposaone s w punkty gastronomiczne oraz sklepy z pamitkami. Przychodzcy na stadion kibic jest konsumentem, od ktrego klub stara si wydoby moliwie najwicej pienidzy oferujc nie tylko cay szereg dodatkowych usug, ale rwnie starajc si utrzyma kibicw na stadionie moliwie jak najduej. Z tego powodu infrastruktura stadionw ewoluuje w kierunku centrum rozrywkowego, ktre poza meczem piki nonej oferuj szerok gam usug, majcych uprzyjemni czas. Drugim kierunkiem jest dywersykacja miejsc na stadionie. Infrastruktura stadionu, podobnie jak infrastruktura wielkich centrw rozrywki, oferuje miejsca o rnej atrakcyjnoci widokowej dla klientw o rnej zasobnoci portfela. Jest to zasadnicze odejcie od tradycyjnego porzdku, w ktrym gradacja cen biletw (oraz atrakcyjnoci miejsc) nie bya zbyt dua, ani te nazbyt skomplikowana. Stadion by miejscem egalitarnym. Dbano raczej, eby w sportowym wydarzeniu mogo uczestniczy jak najwicej kibicw, nie wydzielajc np. sektora dla kilku kategorii VIP-w. Jednak k o n s u m p c j a w c z a s a c h p n o n o w o c z e s n y c h j e s t w i s t o c i e g l o r y f i k a c j n i e r w n o c i. Dla przykadu, infrastruktur stadionw kreuje si z myl o bardzo bogatych klientach, ktrzy mog wykupi i urzdzi sobie prywatne loe (okrelane skyboxami), z ktrych widok na muraw stadionu jest najatrakcyjniejszy. Poza nimi wydzielone s loe dla VIP-w, miejsca na trybunie gwnej i kilka rodzajw biletw dla pozostaych kibicw w miejscach mniej atrakcyjnych pod wzgldem percepcji, ale adekwatnych do cen biletw. Uczestnictwo w widowisku sportowym na stadionie stao si aktem zwykej konsumpcji, a wygoda konsumpcyjna wyznaczona jest przez cen zakupionego biletu. Miejsca na stadionie/hali dziel zatem kibicw na lepszych i gorszych. Kreuj te, co istotne, kategori fanw niepotrzebnych, czyli wszystkich tych, dla ktrych cena biletu jest granic nie do przejcia. W teorii stadion jest miejscem otwartym dla wszystkich, skoro warunki rynkowe s na swj sposb egalitarne (bilety s przecie dostpne w publicznej sprzeday). W praktyce jednak sport w wersji rynkowej odzwierciedla wszystkie stratykacyjne mechanizmy charakterystyczne dla warunkw gospodarki pnokapitalistycznej. Ilustracj tego niech bdzie zrnicowanie cen biletw w zalenoci od miejsca na stadionie Legii Warszawa. Cennik biletw wyrnia sze kategorii biletw w zalenoci od zajmowanego miejsca na stadionie podzielonym na sze stref cenowych (plus sektor goci). Najbardziej luksusowe wejciwki kosztuj 130 zotych (100 zotych na mecze ze sabszymi rywalami), a najtasze 27 zotych (22 zote na mecze ze sabszymi rywalami).

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

127

Supermarketyzacja trybun
Zasady gry i funkcjonowania klubw sportowych stosunkowo atwo zmienia poprzez okrelenie wymogw uczestnictwa w rozgrywkach, takich jak konieczno zamontowania odpowiednich miejsc do siedzenia. Trudniej jest zmieni kibicw. Nie sposb zmodernizowa ich instytucjonalnie, narzucajc now (komercyjn) denicj sportu oraz konsumencki sposb kibicowania. Niemniej, kibice zawsze byli i s integraln czci piki nonej, dlatego proces komercjalizacji musia obj rwnie ich. Komercyjny sport nie istnieje bez konsumentw, bowiem to wanie oni maj by odbiorcami usug oraz produktw sportowych. Kluby-przedsibiorstwa nie s organizacjami poytku publicznego, do ktrych waciciele chcieliby w nieskoczono dokada. W przypadku kibicw nie ma jednak struktury organizacyjnej, ktra automatycznie mogaby narzuci nowy sposb kibicowania, zwaszcza e w procesie socjalizacji nie uczestnicz formalne instytucje, ale osoby, ktre zdeniowa mona jako znaczcych innych. S to kibice o wikszym stau, wrd ktrych obowizuje tradycyjna hierarchia starszestwa, znajcy reguy zachowa panujcych na trybunach. Socjalizacja we wsplnocie integrujcej ma zwykle charakter nieformalny i odbywa si albo w ramach wewntrznych relacji rodzinnych, albo to czciej rwieniczych. Subkultura kibicowska oparta jest na odrbnych od dominujcego nurtu wartociach oraz normach. Rni si one istotnie od podstawowych aspektw kultury dominujcej. Nie s one jednak sformalizowane i trudno jest je zmieni za pomoc instytucjonalnych nakazw, zakazw czy odgrnych regulacji (licencji). Kibicowanie byo form partycypacji w yciu spoecznoci lokalnej, obszarem spontanicznego, zbiorowego uczestnictwa w zjawisku o charakterze niemal sakralnym. Dla kibicw klub stanowi element sacrum w ich yciu, mieli oni poczucie bycia czci wsplnoty wyznawcw. Formowana przez dziesitki lat kultura kibicowska oparta na specycznych wartociach i normach przypominaa bardziej wsplnoty niewidzialnej religii ni grupy konsumentw (zob. Antonowicz i Wrzesiski 2009). Komercjalizacja sportu i trybun jest trzymajc si podobnej metaforyki procesem korodowania wizi integrujcych wsplnot, jest procesem sekularyzacji i zamiany witych symboli w odpustowe gadety dostpne przy okazji wydarze sportowych. Przez ten religijny, integracyjny charakter, spoeczny fenomen kibicowania pozosta jednym z niewielu obszarw kultury wspczesnej wymykajcych si komercyjnym trendom. W wiecie sportu to stadionowe trybuny staj si miejscem konfrontacji komercyjnych procesw ze wiatem kibicw zakorzenionych we wsplnotach niewidzialnej religii. P a r a d o k s e m t e j k o n f r o n t a c j i j e s t f a k t, e p r o f e s j o n a l n y s p o r t p o z b a w i o n y k i b i c w t r a c i w i e l e z e s w e j w a r t o c i, b o w i e m k i b i c e s n i e o d c z n c z c i s p o r t o w y c h w i d o w i s k, a w przypadku piki nonej to oni tworz niezapomniany spekt a k l, k t r y m a s w o j w y m i e r n , k o m e r c y j n w a r t o . Wspczesna pika nona nie istnieje bez kibicw, a wrd nich zasiadaj kibice industrialni tworzcy wsplnotowe formy wzajemnych relacji, przypominajcy o tradycyjnych, lokalnych, niekomercyjnych i publicznych korzeniach klubw pikarskich.

128

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Trudno zatem wprowadza zasady rynkowe w klubowej p i c e n o n e j, j e l i c i y n a d n i t r a d y c j a s e k t o r a p u b l i c z nego z silnie zakorzenion lokalnoci wraz z domaganiem si szerokiego dostpu do uczestnictwa w widowiskach sport o w y c h. T r u d n o j e s t s k o m e r c j a l i z o w a w i d o w i s k a s p o r t o w e, gdy na trybunach zasiadaj ludzie fundamentalnie nieakcept u j c y r y n k o w y c h r e g u n o w o c z e s n e j p i k i n o n e j. Ju w latach dziewidziesitych XX wieku stao si oczywiste, e najwiksz przeszkod w supermarketyzacji piki nonej bd kibice, ktrych trudno zmusi do zaakceptowania nowych, konsumpcyjnych regu gry. Niemniej rynek dysponuje wieloma narzdziami, ktrymi prbuje to czyni. Okazj do rozpoczcia modernizacji piki nonej byy tragiczne wydarzenia na stadionie Heysel w Brukseli (29 maja 1985 roku), kiedy podczas zamieszek midzy kibicami Liverpoolu i Juventusu zgino 39 osb. Zwieczyy one dekad spontanicznoci i ogromnego chaosu na pikarskich trybunach, a przede wszystkim chuligaskich wybrykw w caej Europie. Perspektyw patrzenia na futbol zmienia przede wszystkim tragedia na stadionie Hillsborough (15 kwietnia 1989 r.) w Shefeld, ktra pochaniajc 96 oar miertelnych wstrzsna nie tylko Wielk Brytani, ale caym pikarskim wiatem. Zmiany w angielskim futbolu zawarte w Raporcie Taylora (zob. Taylor 1990) polegay przede wszystkim na gruntownym unowoczenieniu stadionw (denitywnie zrezygnowano z ogradzajcych boisko potw), zlikwidowaniu miejsc stojcych i wprowadzeniu krzeseek na caym stadionie. Warto jednak zaznaczy, e nie wszystkie postulowane przez Lorda Taylora zmiany wprowadzono. Wprowadzono gwnie te, ktre sprzyjay komercjalizacji futbolu. Taylor napisa (1990: 19), e instalacja krzeseek nie powinna by przyczyn znacznego wzrostu cen i e wejciwki na najtasze miejsca siedzce powinny by niewiele drosze od stojcych. Jednoczenie poda przykad stadionu Ibrox w Glasgow (stadion klubu Rangers FC), gdzie wejciwki dla siedzcych kosztuj 6 funtw, a miejsca stojce 4 funty. Tymczasem propozycje te zlekcewaono i doszo do hiperinacji cen biletw, tumaczonej przez kluby koniecznoci inwestycji, podczas gdy inwestycje te byy obcie donansowywane przez wadze publiczne (tak jak to ma miejsce obecnie w Polsce, gdzie pastwo/samorzdy donansowuj budow stadionw). W latach 19902000 rzd brytyjski przeznaczy okoo 200 mln funtw na modernizacj stadionw, dodatkowo 100 mln funtw przekazaa w tym okresie rzdowa agencja Football Trust, ktra zajmowaa si podnoszeniem bezpieczestwa na stadionach w caej Wielkiej Brytanii (Fact Sheet Number 2: 9). Modernizacja stadionw doprowadzia do stadionowej rewolucji. Po pierwsze, ograniczyo to znaczco liczb kibicw wchodzcych na stadion, nawet o jedn trzeci. Wprawdzie Raport Taylora nakazywa natychmiastowe zredukowanie liczby kibicw o 15%, ale w praktyce wprowadzenie krzese oznaczao redukcj znacznie wiksz. Przykadowo, na stadionie klubu FC Liverpool istnieje trybuna zwana The Koop, ktra jest najwiksz jednokondygnacyjn trybun w Wielkiej Brytanii. Do 1994 roku bya przeznaczona dla 27 tysicy kibicw (wszystkie miejsca stojce), po remoncie moe pomieci 13 tysicy osb (miejsca siedzce). Cay stadion FC

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

129

Liverpool Aneld, po zmianach wynikajcych z wprowadzenia Raportu Taylora w ycie, zmniejszy swoj pojemno. Obecnie moe na nim zasi 45 tysicy kibicw, natomiast rekordow frekwencj na tym stadionie odnotowano w 1952 roku, kiedy to podczas jednego z meczw zjawio si tam blisko 62 tysice fanw. Kady kibic uzyska nie tylko wasne miejsce siedzce, ale rwnie prywatn przestrze na stadionie, gwarantujc mu pewien komfort i swobod ruchu. Po drugie, wprowadzio to bardziej konsumenckie wzory uczestnictwa w widowiskach sportowych. O ile w modelu industrialnym niemal wszyscy kibice stali i tworzyli nieskoordynowany tum (kierowany czasami przez pojedyncze jednostki, ale nigdy w sposb cakowity), o tyle wprowadzenie krzeseek silnie zatomizowao i zindywidualizowao kibicowanie. Jak wiemy, industrialny model kibicowania mia wpisan w swoj natur Durkheimowsk dusz zbiorow, a samo kibicowanie byo aktem kolektywnym, spontanicznym i w duym stopniu niekontrolowanym. Krzesekowe stadiony ograniczyy wsplnotowy charakter zjawiska kibicowania, a wyznaczajc kademu prywatn przestrze doprowadziy do jego indywidualizacji. Rozbicie kolektywu kibicw uatwio proces kontroli zachowa kibicowskich podczas spotka pikarskich. Bezimienny tum gwarantowa poczucie spontanicznoci, a zapewniajc anonimowo znosi tradycyjne normy spoeczne zastpujc je specycznymi normami stadionowymi. Wprowadzenie krzeseek ograniczao swobod przemieszczania si, zabijao wpisan w kibicowanie spontaniczno poprzez nakaz przebywania w wyznaczonym miejscu (do tego doszo wprowadzenie imiennych kart wstpu). Przypisanie kibica do konkretnego miejsca uatwio nie tylko kontrol nad nim, nad tym jak si zachowuje, ale rwnie umoliwio zerwanie z ludycznoci zachowa i zastpienie ich nowymi konsumpcyjnymi normami spoecznymi. Tragedia na stadionie Hillsborough zwikszya aktywno wadz publicznych wobec kibicw (ktrych wikszo posdzano o chuligastwo), co przyczynio si do legitymizacji kolejnych narzdzi legislacyjnych zwikszajcych prawo do kontroli zachowa kibicw (Football Spectators Act, 1989; Football Offences Act, 1991; Criminal Justice Act, 1994; Football (Disorder) Act, 1999; Football Disorder Act, 2000). Unowoczenienie pikarskich trybun byo zjawiskiem cywilizacyjnie nieuniknionym, gdy to, co si na nich dziao w latach osiemdziesitych XX wieku, przekroczyo granice spoecznej tolerancji. P o l i t y c z n a a t m o s f e r a w o k z j a wiska kibicowania zostaa zdominowana przez futbolowego c h u l i g a n a, k t r e g o p o s t a s t a a s i u y t e c z n y m n a r z d z i e m d o o g r a n i c z e n i a s w o b d o b y w a t e l s k i c h w s z y s t k i m k i b i c o m. Taylor (1992) pokazuje, jak bardzo typ idealny stadionowego chuligana suy wadzom (pikarskim oraz publicznym) do wprowadzenia kolejnych restrykcji przeciwko kibicom. Zmiany legislacyjne zostay nie tyle wykorzystane do poprawy bezpieczestwa kibicw, ile przede wszystkim uczynienia z rozgrywek pikarskich wielkiego dochodowego przedsiwzicia rozrywkowego. Dziaanie instytucji organizacyjnych czy legislacyjnych objawia si w rnoraki sposb, w wikszoci przypadkw jednak przyczynia si do coraz silniejszej kontroli zachowa kibicw. W Holandii kibice podrujcy na mecz swojej druyny do inne-

130

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

go miasta mog to uczyni tylko w zorganizowany, grupowy sposb. Indywidualni kibice przyjezdni nie dostan si na stadion. W tym kierunku id rwnie rozwizania w Polsce. Wikszo klubw wprowadza imienne karty kibica. Konieczno ich okazania przy zakupie biletu nie tylko uatwia identykacj w przypadku potencjalnych burd. Powoduje take, e np. kibic Legii Warszawa nie jest w stanie uda si na mecz Polonii, lokalnego rywala, ot, tak sobie, poniewa jego karta nie funkcjonuje w systemie klubu rywala. Moe skorzysta z wyjazdu grupowego, ktry wczeniej trzeba przygotowa, midzy innymi przez stworzenie listy chtnych. Kontrola idzie zreszt znacznie dalej. Na stadionie Cracovii wprowadzono (jest to pierwszy przypadek w Polsce) skanowanie siatkwki, a take zamontowano kamery zapamitujce twarze (kamera ma rozpoznawa osoby, ktrych tczwki przeskanowano przy bramce). C z y n i e j e s t t o e l e m e n t b i o w a d z y w p r o w a d z a n e j p r z e z r y n k o w e g o s u w e r e n a (por. Foucalt 1995; Hardt i Negri 2005: 3842)? Wida zatem, e moliwo kibicowania jest odgrnie ukierunkowywana. Naszym zdaniem wynika to z motywacji zarzdzajcych klubami do stworzenia czego w rodzaju galerii sportowej miejsca przypominajcego galeri handlow. Tak jak przychodzi si na zakupy, podobnie mona uda si na hal czy stadion. Motywacj s tutaj zakupy emocji sportowych i estetycznych wrae, a przewidywalno i bezpieczestwo aktu konsumpcji gwarantuje sama infrastruktura galerii (stadionu, hali), monitoring kontrolujcy kady metr powierzchni, armia ochroniarzy, a na samym pocztku odpowiednie procedury wykluczajce niepenosprawnych kibicw z uczestnictwa (przykadem takiej procedury jest np. konieczno stawienia si w komendzie policji w czasie meczu tych osb, ktre maj zakaz wejcia na stadion).

Kibice industrialni, czyli konsumenci z uszczerbkiem


D o t y c h c z a s o w i k i b i c e i n d u s t r i a l n i, u b r a n i p r z e z d z i s i e j s z y c h n a k a z o d a w c w w c h u l i g a s k i e s z a t y, s t a l i s i n i e w y godnymi i niepasujcymi do nowych realiw konsumentami z u s z c z e r b k i e m. Carlton Brick (2000: 169) zwraca uwag na zjawisko d e m o n i z a c j i c h u l i g a s t w a i wykorzystanie konceptu futbolowego chuligana jako dyskursywnego mechanizmu demonizowania kibicw industrialnych. Kibice industrialni wraz ze swymi niekonsumpcyjnymi zachowaniami stali si problemem dla klubw-przedsibiorstw, ktre chciay zerwa z komunitarnym wizerunkiem klubw pikarskich i tworzy nowoczesne centra rozrywki nastawione na generowanie dochodw wacicielom12. Instytucjonalne zmiany wdraane przez midzynarodowe
12 Prywatni waciciele nie maj interesu w dziaaniach prospoecznych lub prolokalnych. Niemniej, rwnie w sporcie funkcjonuj projekty zwizane z tzw. spoecznie odpowiedzialnym biznesem (zob. Walter i Kent 2009). Jako przykad mona tutaj wskaza programy tworzone i prowadzone przez klub Manchester City (szczegy dostpne na: http://csr.mcfc.co.uk/, pobrano 24.01.2011). Pytanie tylko, na ile jest to prba powrotu do pewnych komunitarnych tradycji, a na ile element korporacyjnego public relations.

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

131

organizacje pikarskie silnie wspieray proces supermarketyzacji piki nonej, ale kolokwialnie, acz dobitnie rzecz ujmujc nie mogy nakaza cakowitej wymiany kibicw na lepszy model. Nowa rynkowa lozoa w aden sposb nie przystaje do wiata industrialnych kibicw. Zasadnicza sprzeczno zasadza si w sferze wartoci. Podstaw funkcjonowania wolnego rynku jest nieskrpowana swoboda wyboru, indywidualizm, egoizm i nastawienie na maksymalizacj wasnych korzyci. wiat kibicw industrialnych opiera si na wsplnocie, wiernoci klubowi i nie by fenomenem zawizywanym dla zysku. Tradycyjny wiat kibicw opiera si na wierze w wit ide klubu, kibice czuli si uosobieniem wiernoci klubowym barwom, idei braterstwa. Ich poczucie bycia wacicielem klubu stao si kopotliwym balastem dla wacicieli klubu, ktrym ograniczao biznesow swobod dysponowania zasobami, ktre nabyli drog kupna. W ich miejsce chtnie widzieliby konsumentw, ktrzy nie tylko nie rociliby sobie ani praw do wprawdzie symbolicznej ale jednak wasnoci, ani te nie domagali si wsprzdzenia klubem.

Industrialny sprzeciw
Pocztkowo opinia publiczna nie krya entuzjazmu wobec procesu modernizacji futbolu, bowiem oznaczao to napyw pienidzy do zaduonych klubw, popraw infrastruktury stadionowej, skuteczne zwalczanie stadionowego chuligastwa, ktre w latach osiemdziesitych XX wieku osigno apogeum, a take generalny wzrost popularnoci piki nonej, gwnie w tych segmentach spoeczestwa, ktre dotychczas nie byy zainteresowane rozgrywkami pikarskimi. W 1999 roku angielski dziennik Sunday Mirror rozpocz nawet kampani promocyjn na rzecz zmiany jzyka pod hasem Cut out the foul language which is driving families away from the game, po to, aby na stadiony mogy przychodzi cae rodziny. Starano si na stadiony przycign rwnie kobiety (tradycyjna kultura kibicowska bya rzecz jasna zdominowana przez mczyzn), ktre postrzegano jako mniej agresywne i mniej podatne na oddziaywanie wsplnoty kibicw. Zaduone kluby zyskiway nowych bogatych wacicieli, a upadajce stadiony odzyskiway nowy blask. Z czasem jednak entuzjazm towarzyszcy procesowi komercjalizacji sportu istotnie sab, zwaszcza wrd tradycyjnych kibicw, ktrzy stopniowo uwiadamiali sobie, e staj si zbdnym balastem dla klubw, ktrych jeszcze kilka, kilkanacie lat wstecz byli nieodczn czci. Sprzedawanie klubw sportowych, budowanie nowych stadionw okazao si znacznie atwiejsze ni modernizacja kibicw. W warunkach rynkowych tradycyjne zachowania kibicowskie: szamaskie tace, piewy oraz inne rytuay religijne s zwyczajnie nie na miejscu. Coraz mniej mile widziani na stadionach tradycyjni kibice coraz silniej artykuowali wasne niezadowolenie z kierunku zmian zachodzcych w pice nonej. Komercjalizacja piki nonej, oderwanie klubw sportowych od lokalnej spoecznoci oraz wprowadzenie kolejnych restrykcji w zachowaniach na stadionach stao si gruntem do spoecznego ruchu, ktry okrela si hasem Against Modern Football.

132

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Tradycyjni kibice uosabiaj antyprogresywizm, antyindywidualizm i stanowi przeciwiestwo konsumenta sportu. To oni wanie stanowi trzon ruchu antymodernizacyjnego w sporcie i postuluj powrt do lokalnych korzeni. S oni sol w oku nowoczesnego futbolu, ktry stara si ich pozby za pomoc wysokich cen biletw oraz restrykcyjnych przepisw dotyczcych zachowa na stadionie. Nienowoczeni kibice i ich nienowoczesne zachowania spotykaj si w najbardziej agodnej formie z publicznym napitnowaniem, policyjn inwigilacj, a w najbardziej radykalnym wymiarze po prostu z wykluczeniem spoecznym. Nie chodzi tu bynajmniej o penalizacj zachowa aspoecznych czy wrcz chuligaskich, ktre ami powszechnie uznawane zasady wspycia spoecznego, ale o karanie za niestosowanie si do konsumpcyjnych regu uczestnictwa w widowiskach sportowych (przykadem jest karanie kibicw za stanie podczas meczw, o czym piszemy w dalszej czci). Frank Furedi (1997: 69) uwaa wrcz, e ekspansja zachowa i aktywnoci, ktre s obecnie postrzegane i klasykowane jako dewiacyjne lub antyspoeczne, jest odzwierciedleniem tego, w jakim stopniu trudna i niepewna jest spoeczna zdolno do oceniania, czy co jest dopuszczalne czy nie. Ta niepewno wyraa si i jest zinstytucjonalizowana w funkcjonujcym prawie dotyczcym futbolu i kibicowania, gdzie spojrzenie lub gest mog by zinterpretowane jako oznaka wykroczenia. Tradycyjni kibice nie pasuj do wspczesnego sportu, dlatego ich obecno, sposb dopingu czy demonstracyjne wywieszanie klubowych ag spotyka si z sankcjami ze strony klubw, wadz pikarskich, a nawet pastwa, ktre za pomoc regulacji prawnych wspiera proces supermarketyzacji futbolu. Proces rosncej liczby uregulowa dotyczcych stadionowych zachowa najlepiej podsumowuje Brick (2000: 167): biorc pod uwag rozszerzon denicj dewiacyjnych zachowa kibicw pikarskich, moglibymy zasadnie spyta, czy my wszyscy nie jestemy futbolowymi chuliganami?. Istnieje kilka zasadniczych obszarw koniktu midzy reguami konsumpcyjnego wiata a tradycyjnym porzdkiem na trybunach. Wybrane przez nas pola koniktu nale do najbardziej spektakularnych, ale jednoczenie najlepiej oddaj istot sporu midzy tradycyjnym kibicowaniem a zjawiskiem modern football. Oczywicie jest kilka palcych kwestii, ktre generuj konikty, jednak na pierwszym miejscu chcielibymy wskaza te inicjatywy kibicw, ktre s wyrazem sprzeciwu wobec komercjalizacji ich klubw. S to przede wszystkim prby odbicia klubw sprzedanych prywatnemu inwestorowi (czsto zagranicznemu, ktry nie mia wczeniej zwizkw z klubem). Takie inicjatywy wprowadzali kibice FC Liverpool i Manchester United (zob. Brown i Walsh 1999; Parry 2001; Williams 2001). Ci pierwsi prbowali przy pomocy innego inwestora odkupi udziay w klubie, by mie realny wpyw na dziaalno klubu. Ci drudzy postanowili zaoy wasny klub (FC United of Manchester), ktry rozpocz rozgrywki od niszej ligi, ale z wasnymi kibicami. Czsto take wyraali swoj dezaprobat dla poczyna nowego waciciela uywajc innych barw na meczach (zielono-tych zamiast klubowych czerwonych). Swj klub zaoyli rwnie fani Austrii Salzburg, ktr wykupia rma Red Bull. Producent napojw energetycznych wykupuje zreszt inne kluby i take zmienia ich nazwy. Wydaje si, e prbuje stworzy swego rodzaju sie

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

133

klubw zarzdzanych w ten sam sposb i noszcych t sam nazw. Firma ta staa si w konsekwencji dla kibicw wrogiem numer jeden. Drugim przedmiotem sporu jest swoboda ogldania meczw w pozycji stojcej, z ktrej korzystali kibice prowadzcy doping (zob. King 1998). Swoboda uczestnictwa staa si zreszt gwn osi koniktu midzy tradycyjnymi kibicami a wadzami pikarskimi. Spr ten przybra najostrzejszy wymiar w najbardziej zsupermarketyzowanej lidze pikarskiej w Europie angielskiej Premier League. Stojcy na angielskich stadionach ludzie, wedug miejscowych regulaminw stadionowych oraz wytycznych Football League, staj si ogromnym zagroeniem dla bezpieczestwa, ograniczajc jednoczenie widoczno innym uczestnikom (konsumentom) widowiska. W ten sposb uczestnictwo w meczu jest sprowadzone do prostego aktu konsumpcji opartego na kontrakcie (bilecie), ktrego zakup gwarantuje komfort ogldania meczu. W praktyce zakup biletu oznacza gwarancj minimalnego pola widoku na boisko, ktry powinien mie kady znajdujcy si na stadionie widz. Oto przykady stosowania sankcji za ogldanie meczw w pozycji stojcej, a inaczej mwic karania kibicw za prowadzenie spontanicznego dopingu. W roku 2004 kibice Newcastle United zostali ukarani przyznaniem mniejszej liczby biletw na wyjazdowy mecz z Middlesbrough za stanie na jednym z meczw wyjazdowych. Znacznie rzadziej wadze posuwaj si do groenia kibicom gospodarzy, wadze Wolverhampton Wanderers otrzymay ostrzeenie, e jeli kibice na Molineux Stadium nie przestan sta, trybuna dla kibicw dopingujcych (zwana w Polsce mynem albo kotem) zostanie zamknita. Wedug regulacji Football Association (angielski zwizek pikarski), kibice stojcy stwarzaj zagroenie na stadionie, mog blokowa ruch w przejciach lub zasania widok innym, co w konsekwencji moe prowadzi do wybuchu przemocy. Egzekwowanie tych przepisw odbywa si przede wszystkim na stadionach najbardziej znanych zespow, ale kibice z klubw, gdzie proces supermarketyzacji jest mniej zaawansowany, takich jak Wolverhampton Wanderers czy Cardiff City czsto ignoruj ten zakaz dopingujc swoj druyn w pozycji stojcej. S za to nieustannie karani zmniejszaniem puli biletw na wyjazdowe mecze swojej druyny. Jest to kara bardzo dotkliwa dla kibicw najbardziej zaangaowanych, ktrzy podaj za swoj druyn po caym kraju. Skrajnym przykadem konsumpcyjnego podejcia wadz klubowych jest komunikat wystosowany przez wadze angielskiego klubu Middlesbrough FC, w ktrym oznajmiono, e klub otrzymuje coraz wicej skarg od kibicw, ktrym przeszkadza w ogldaniu zarwno uporczywe stanie, jak i cigy haas dochodzcy z ostatnich rzdw. Klub zwrci si za porednictwem mediw do najbardziej zagorzaych kibicw z apelem, w ktrym prosi si ich o zaprzestanie haasowania po strzelonym golu, gdy niektrych kibicw doprowadza to do szau (sformuowanie oryginalne). W Anglii akcja przeciwko zakazowi stania na meczach przybraa du skal (nazwano j Stand up, sit down) i zyskaa poparcie partii liberalnej. Nie przyniosa jak na razie efektw, a stanie na trybunach jest dozwolone tylko w rozgrywkach od IV ligi w d. Interesujce swoj drog, dlaczego nie zabroniono stania w kadej klasie rozgrywek. Przyczyn mg by fakt, e w niszych ligach na trybunach znajduje si mniej kibicw, a zatem kwestia bezpieczestwa nie jest zagroona. Z drugiej strony

134

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

to ju nasza hipoteza by moe w niszych ligach jest mniej kibicw z wyszych sfer, konsumentw, dla ktrych komfort ogldania jest niezwykle istotny, a ktrych wadze klubw nie mog lekceway w zwizku z ich zasobnoci. Ograniczenie swobody stania podczas meczw (czyli efektywnego prowadzenia dopingu) jest obszarem sporu kibicw z wadzami klubowymi, pikarskimi oraz pastwowymi w kilku krajach europejskich. Spr ten zaowocowa najwikszym jak dotd midzynarodowym protestem kibicw Eurostand, przeprowadzonym na wielu europejskich stadionach w 1998, a nastpnie w 2008 roku. Niemal na wszystkich stadionach pikarskich wywieszono transparenty Eurostand 2008, ktre miay symbolizowa solidarno w staraniach o odzyskanie swobody ogldania meczw w pozycji stojcej. Midzynarodowe protesty maj gwnie charakter symboliczny i zmierzaj do zwrcenia uwagi opinii publicznej na komercjalizacj piki nonej i supermarketyzacj widowisk sportowych, w ktrych nie ma miejsca dla tradycyjnego kibicowania i tradycyjnych kibicw. Trzecim obszarem frontalnego starcia nowoczesnego futbolu i tradycyjnych kibicw jest zakaz uywania materiaw pirotechnicznych na obiektach sportowych. Kibice zrzeszeni w ruchu ultras odpowiadaj za wspieranie wasnego klubu podczas widowisk sportowych w wymiarze wizualnym (pokazy choreograczne, transparenty, agi itp.) oraz akustycznym (bbny, piewy, klaskanie czy okrzyki koordynowane przez prowadzcego doping). Kibice ultrasujcy korzystaj rwnie z materiaw pirotechnicznych, aby uatrakcyjni prezentowane na trybunach, czsto monstrualne w swych rozmiarach i spektakularne w formie, stadionowe spektakle. Z perspektywy wadz pikarskich i pastwowych taka forma dopingu jest szkodliwa i niebezpieczna dla zdrowia i ycia uczestnikw widowisk sportowych. Rwnie w Polsce kibice maj zakaz uywania takich materiaw, co reguluje Ustawa o imprezach masowych z 2009 roku, ktra wprowadzia zakaz wnoszenia materiaw pirotechnicznych na polskie stadiony. Artyku 8 (punkt 2) tej ustawy stanowi: Osobom obecnym na imprezie masowej zabrania si w szczeglnoci wnoszenia na imprez masow broni lub innych niebezpiecznych przedmiotw (narzdzi) oraz materiaw wybuchowych i wyrobw pirotechnicznych, napojw alkoholowych, rodkw odurzajcych lub substancji psychotropowych. Przez lata w zakresie rodkw pirotechnicznych przepis ten by martwy, podobnie jak zakaz uywania wulgarnego sownictwa. Obowizywa wycznie na papierze i nie by przez nikogo egzekwowany. Jednak od 2006 roku sytuacja si zmienia i z polskich stadionw zacza znika pirotechnika, znaczco obniajc atrakcyjno prezentowanych na trybunach spektakli. Egzekwowanie przepisw zostao wprowadzane pod silnym naciskiem midzynarodowych wadz pikarskich. Nie wszystkie kraje rwnie zagorzale wprowadzaj to prawo (np. w Austrii nie ma takich restrykcji), jednak w Polsce konsekwentnie zakazano odpalania rac pod grob bardzo wysokich kar (dla przykadu w listopadzie 2010 trzech kibicw Grnika Zabrze zostao ukaranych dwuletnim zakazem stadionowym oraz procznym wyrokiem wizienia w zawieszeniu za odpalenie rac podczas meczu ligowego z Koron Kielce). Dziaanie polskich wadz pikarskich oraz pastwowych spowodowao najwikszy w historii polskiego ruchu kibicowskiego protest (ULTRAPROTEST), ktry mimo oglno-

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

135

polskiego zasigu okaza si nieskuteczny i nie spowodowa zniesienia zakazu, ani te wstrzymania jego egzekwowania. Ostatnim obszarem koniktu, ktry chcielibymy wskaza, jest kwestia wzrostu cen biletw na mecze pikarskie. Supermarketyzacja widowisk sportowych charakteryzuje si tym, e czyni z meczw usugi rozrywkowe dostpne dla wszystkich, ktrzy gotowi s zapaci za bilet. Majc wiadomo, e lokalny rynek jest ograniczony, kluby przycigaj kibicw ze wszystkich stron wiata, zwaszcza z Azji, sprzedajc gadety lub jak to si dzieje w przypadku najwikszych pikarskich marek organizujc tournee w Azji i otwierajc tam rmowe sklepy z pamitkami. Dla klubw mecze pikarskie to widowiska, ktre trzeba sprzeda klientom (niezalenie od tego skd pochodz), a stadion zapeni widowni. Logika rynkowa powoduje, e kibicowanie stao si aktem konsumpcji usug rozrywkowych, do ktrych dostp reguluje cena (czynic je takim samym aktem konsumpcji, jakim jest dostp i korzystanie z patnych kanaw telewizyjnych). W tym sensie cena jest narzdziem selekcyjnym, ktry pozwala na ograniczenie dostpu ludziom mniej zasobnym. Przycignicie konsumentw wymaga oczywicie zakontraktowania najwikszych gwiazd, ktrych gae sigaj dziesitkw tysicy euro lub funtw na tydzie. Nic wic dziwnego, e wpywy za bilety staj si istotnym punktem w budecie klubu i przynosz niejednokrotnie milionowe przychody13. Dla przykadu, ceny biletw na mecze Arsenalu Londyn sigaj nawet 100 funtw (dotyczy to miejsc w grnych rzdach na wysokoci rodka boiska i jest to kwota na spotkanie z ciekawym rywalem). Ceny biletw s jednoczenie efektywnym narzdziem eliminacji klientw, ktrych zasoby nansowe s zbyt niskie, aby czyniy ich atrakcyjnym celem dla reklamodawcw. Podnoszenie cen biletw jest rwnie cynicznym wykorzystaniem wiernoci kibicw, ktrzy uwaani s za jednych z najbardziej lojalnych klientw. Kibice industrialni s wierni swoim klubom bez wzgldu na okolicznoci i wyniki sportowe. Ceny biletw uderzaj w nich szczeglnie, na co reaguj akcjami protestu. Przykadowo, kibice Manchesteru United wnieli skarg do Biura Uczciwego Handlu w sprawie drastycznych podwyek karnetw, ktrych cena podniosa si w cigu trzech lat o 60%. Aspekt ekonomiczny wydaje si najskuteczniejszym narzdziem eliminowania niepenosprawnych konsumentw i przewysza pod wzgldem efektywnoci regulacje prawne. Nastawienie wadz klubowych na sprzeda kosztownych biletw oderwao kibica od lokalnej spoecznoci. W 2007 roku Football Association wraz z najwikszymi klubami pikarskimi ligi angielskiej planoway rozgrywa kilka najwaniejszych meczy w Azji i na Bliskim Wschodzie, gdzie popyt na tego typu usugi rozrywkowe jest bardzo duy, a ceny biletw mog znaczco przekracza ich standardowy, krajowy poziom. Wskutek protestw kibicw odstpiono od tego pomysu. Kibice w kpiarski sposb podkrelali, e liga pikarska to nie cyrk obwony.
13 Oczywicie w Polsce, gdzie na mecze ligowe przychodzi garstka kibicw (w porwnaniu z zachodnimi ligami), te przychody nie s tak spektakularne. Chlubnym wyjtkiem s wystpy Lecha Pozna w Lidze Europejskiej, na ktrych regularnie notuje si 40 tysicy kibicw. Przykadowo, dochd dla klubu z meczu z Red Bull Salzburg wynis 2,5 mln zotych.

136

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Konkluzje
Komercjalizacja klubw i widowisk sportowych zmierza do wyparcia tradycyjnych kibicw z nowoczesnych stadionw przez podnoszenie cen biletw, ograniczanie swobody uczestnictwa w widowiskach sportowych, odbieranie im moliwoci aktywnego dopingowania wasnej druyny czy odbieranie im prawa uczestnictwa w meczach. Dla konsumentw sportu paccych za moliwo swobodnego ogldania meczu (wymagajcych niezakconej niczym i nikim jakoci odbieranych wrae) widok kibicw zaangaowanych w prowadzenie dopingu, czynicych ze stadionu form wityni, w ktrej dominuje wsplnotowo i zaangaowanie, jest z pewnoci niekomfortowy. Kci si on z komercyjnym i rozrywkowym obrazem wiata sportu, a take zasadniczo podwaa system pnonowoczesnych wartoci, takich jak prymat indywidualizmu nad wsplnot, wartoci materialnych nad duchowymi, a take elastycznoci i powierzchownoci spoecznych relacji nad silnymi wiziami spoecznymi. Wsplnota integrujca kibicw industrialnych znalaza si w punkcie krytycznym. Dotychczasowa historia star mechanizmw rynkowych z grupami, ktre wymaganiom ekonomii sprosta nie potray, dowodzi, e te ostatnie byy po prostu spychane na margines i wyczane z gwnego nurtu ycia spoecznego. Sytuacja, w ktrej znaleli si kibice starego typu, jest ze wszech miar paradoksalna. Z jednej strony s oni dla rynku balastem, z drugiej strony trudno bez nich wyobrazi sobie widowiska sportowe, kogo bowiem dla przykadu pokazywayby kamery telewizyjne? Z jednej strony ich zachowanie i nieposuszestwo zagraa funkcjonowaniu podmiotw nastawionych na zysk, z drugiej jednak generuj oni rodzaj kapitau kulturowego, ktry rynek moe dla swych celw wykorzysta. Imperium rynkowe nie moe mie penej wadzy nad t grup, poniewa wymyka si ona standaryzacji, nawet za cen koniktu z prawem. Niemniej, wsppraca z tak grup moe by cho jest to gra ryzykowana i nie pozbawiona wtpliwoci opacalna nansowo. Jest tak dlatego, e kibice industrialni, cho na swj sposb anachroniczni, s prosumentami, czyli jednostkami produkujcymi pewne dobro, ktre przez przedstawicieli rynku moe by traktowane jako darmowy lunch (Tofer i Tofer 2007: 224). W analizowanym przypadku kibice tworz odpowiedni atmosfer na meczach, powicaj swj wasny czas, energi i pienidze (na materiay, agi, czy farby). Dla tej atmosfery na stadion/hal przychodz inni kibice, ktrzy z kolei pac za bilet i zostawiaj dodatkowe rodki za gadety, catering itp. Kibice starego typu to take grupa, ktra podejmuje (mniej lub bardziej nierwn) prb obrony tych bastionw, jakie naleay do nich od lat, a ktre pochania konsumpcyjna wersja sportu. Staje zatem do boju z przeciwnikiem dysponujcym przewag w kadym niemal aspekcie: zasobach nansowych (wsparcie wielkiego biznesu), regulacjach prawnych (ustawy sprzyjajce zamianie obiektw sportowych w galerie sportowo-handlowe), w poparciu masy konsumentw sportowych. Problem w tym, e zarwno dezercja lub sama wola bycia przeciw (Hardt i Negri 2005: 229231) niewiele zmienia poniewa stopie i stan urynkowienia sportu nie zatrzyma si wskutek takich zachowa. Pytanie zatem, ktre naley postawi na

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

137

zakoczenie, jest zarazem pytaniem o przyszo. Czy konikty midzy tymi dwiema sferami bd cieraniem si dwch fal cywilizacyjnych? A moe skomercjalizowany sport zechce wczy kibicw starego typu w swoje ramy, wykorzystujc ich prosumencki kapita i zapa? Uywajc innych metafor: czy rynkowe imperium potraktuje nowych barbarzycw jako wrogw do eliminacji czy moe jako nisz, nadajc si do kapitalizacji jako teren ekspansji i rdo niekapitalistycznych zasobw do pomnaania rynkowego zysku. Czy naley mwi o przesdzonej batalii i losie wsplnoty charakteryzujcej si na przekr czasom i zmianom solidarnoci mechaniczn? Czy fala gospodarki kapitalistycznej zmyje jeden z ostatnich bastionw opierajcych si jej ekspansji? Tego z pewnoci winny dotyczy dalsze badania nad tym obszarem wspczesnego ycia spoecznego.

Literatura
Antonowicz, Dominik i ukasz Wrzesiski. 2009. Kibice jako wsplnota niewidzialnej religii. Studia Socjologiczne nr 1:115150. Babik, Marek. 2010. Szkoa wobec subkultury pseudokibicw. Krakw: Wydawnictwo WAM. Barber, Beniamin R. 2008. Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosych i poyka obywateli. Tum. Hanna Jankowska. Warszawa: Muza SA. Bauman, Zygmunt. 2009. Sztuka ycia. Tum. Tomasz Kunz. Krakw: Wydawnictwo Literackie. Birchall, Johnston (red.). 2001. The New Mutualism in Public Policy. London: Routledge. Boyle, Raymond i Richard Haynes. 2009. Power Play. Sport, the Media and Popular Culture. Edinburgh: University Press. Brick, Carlton. 2000. Taking Offence: Modern Moralities and the Perception of the Football Fan. W: J. Garland, D. Malcolm i M. Rowe (red.). The Future of Football. Challenges for the Twenty-First Century. London: Frank Cass, s. 158172. Brown, Adam. 1998. Fanatics!: Power, Identity, and Fandom in Football. Oxford: Routledge. Brown, Adam i Andy Walsh. 1999. Not for Sale: Manchester United, Murdoch & the Defeat of BSkyB. Edinburgh: Mainstream Press. Crozier, Michael. 1967. Biurokracja. Anatomia zjawiska. Tum. Stanisaw ypacewicz. Warszawa: PWE. Dudaa, Jerzy. 2004. Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Warszawa: ak. Durkheim, Emile. 1999. O podziale pracy spoecznej. Tum. Krzysztof Wakar. Warszawa: WN PWN. Finn, Geryy i Richard Giulianotti (red.). 2000. Football Culture: Local Contests, Global Visions. London: Cass. Foucalt, Michel. 1995. Historia seksualnoci. Tum. Bogdan Banasiak i Krzysztof Matuszewski. Warszawa: Czytelnik. Furedi, Frank. 1997. The Culture of Fear. London: Continuum. Giddens, Anthony. 2001. Nowoczesno i tosamo. Ja i spoeczestwo w epoce pnej nowoczesnoci. Tum. Alina Szulycka. Warszawa: WN PWN. Greeneld, Simon i Guy Osborn. 1996. After The Act? The Reconstruction and Regulation of Football Fandom. Journal of Civil Liberties 5: 728. Hardt, Michael i Antonio Negri. 2005. Imperium. Tum. Sergiusz lusarski i Adam Kobaniuk. Warszawa: W.A.B. Hochschild, Arlie Russell. 2009. Zarzdzanie emocjami. Komercjalizacja ludzkich uczu. Tum. Jacek Konieczny. Warszawa: WN PWN.

138

DOMINIK ANTONOWICZ, RADOSAW KOSSAKOWSKI I TOMASZ SZLENDAK

Kellner Peter. 1998. New Mutualism: The Third Way. London: The Co-operative Party. King, Anthony. 1997. New Directors, Customers, and Fans: The Transformation of English Football in the 1990s. Sociology of Sport Journal 14: 224240. King, Anthony. 1998. The End of the Terraces. Leicester: University Press. Maffesoli, Michel. 2008. Czas plemion. Schyek indywidualizmu w spoeczestwach ponowoczesnych. Tum. Marta Bucholc. Warszawa: WN PWN. March, James G. i Johan P. Olsen. 2005. Instytucje. Organizacyjne podstawy polityki. Tum. Dariusz Sielski. Warszawa: Scholar. Parry, Rick. 2001. Liverpool FC in the Global Football Age. W: J. Williams (red.). Passing Rhythms: Liverpool FC and the Transformation of Football. Oxford: Berg, s. 215228. Redford, Arthur. 1976. Labour Migration in England 18001850. Manchester: University Press. Robson, Gary. 2004. No One Likes Us, We Dont Care: The Myth and Reality of Millwall Fandom. New York: Berg. Sahaj, Tomasz. 2007. Fani futbolowi. Historyczno-spoeczne studium zjawiska kibicowania. Pozna: AWF. Skwirowski, Piotr. 2010. Polska liga heeeeeeeen daleko. Gazeta Wyborcza 142: 2829. Szlendak, Tomasz. 2004. Supermarketyzacja. Religia i obyczaje seksualne modziey w kulturze konsumpcyjnej. Wrocaw: Fundacja na rzecz Nauki Polskiej. Taylor, Hon Lord. 1990. The Hillsborough Stadium Disaster 15 April 1989. Final Report. London: HMSO. Taylor, Rogan. 1992. Football and its Fans: Supporters and Their Relations with the Game, 18851985. Leicester: Leicester University Press. Tofer, Alvin. 1996. Budowa nowej cywilizacji. Polityka trzeciej fali. Tum. Jerzy oziski. Pozna: Zysk i S-ka. Tofer, Alvin i Heidi Tofer. 2007. Rewolucyjne bogactwo. Tum. Pawe Kwiatkowski. Przemierowo: Kurpisz S.A. Tomlinson, Alan i Christopher Young. 2006. German Football. New York: Routledge. Walter, Matthew i Aubre Kent. 2009. Do Fans Care? Assesing the Inuence of Corporate Social Responsibility on Consumer Attitudes in the Sport Industry. Journal of Sport Management 23: 743769. Williams, John. 2001. Into the Red. Edinurgh: Mainstream Books. Williams, John. 2006. Protect Me From What I Want: Football Fandom, Celebrity Cultures and New Football in England. Soccer and Society tom 7, 1: 96114.

The Last Bastion of Anti-Consumerism. Industrial Die-Hard-Fans and the Commercialization of Sport
Summary The paper provides an analysis of socio-cultural consequences of the commercialization of football. The authors aim to show that as a result of the commercialization of sport football clubs have been detached from the local community. No longer can they perform functions of social integration in local communities, to which they were initially established. Instead, they become a part of the commercial world of show business and adopt its rules of supply and demand. This transformation involves the advent of a new type of sports consumers. In place of industrial die-hard fan, associated with sport for decades, the commercialized sport introduces consumers who seek nothing but entertainment in football. The industrial fans traditionally make strongly integrated inclusive community, typical for the modern times, while consumers of sport form

OSTATNI BASTION ANTYKONSUMERYZMU? KIBICE INDUSTRIALNI W DOBIE...

139

an afliation group which in contrast is formed and ruled by principles characteristic for the late modernity. The paper attempts to dene and compare these two worlds, and to show the social and cultural consequences of inevitable collision between them. The article also sketches the main areas of dispute between the traditional world of industrial fans and commercial policy also referred to by a catchy phrase modern sport. This dispute is an example of the social movements of dissent against the global process of standardization and commercialization of all forms of social life. Key words: modern sport; sport fandom; inclusive community; consumerism; movements of dissent.

You might also like