Kibice Studia Antonowicz Wrzesinski 2

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2009, 1 115 (192) ISSN 00393371
Dominik Antonowicz ukasz Wrzesiski

Uniwersytet Mikoaja Kopernika
KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII
Przedmiotem rozwaa jest spoeczny fenomen kibicowania. Tekst podejmuje jego analiz przy uyciu paradygmatu pozainstytucjonalnej czy te niewidzialnej religii Thomasa Luckmanna. Autorzy odnajduj w idei klubu sportowego, jego barwach, godle oraz tradycji ponowoczesn form witoci, wok ktrej gromadz si liczni wyznawcy kibice. Celem artykuu jest (a) przedstawienie kibicw jako grupy niewidzialnej religii, ktra jednoczenie dowodzi przemianom w formach religijnoci i realokacji sacrum poza tradycyjne struktury kocielne oraz (b) dokonanie typologii kibicw na podstawie stopnia i formy ich zaangaowania we wsplnot niewidzialnej religii. Przyjcie perspektywy religijnej pomaga w zrozumieniu spoecznego zjawiska kibicowania, a take analizie kierunku zmian, jakim ulega w wyniku postpujcej komercjalizacji sportu. Gwne pojcia: kibice, niewidzialna religia, sport, ponowoczesno, Luckmann.
Spoeczne zjawisko kibicowania (ang. fandom) jest integraln czci sportu do tego stopnia, e w zasadzie trudno wspczenie wyobrazi sobie sportow rywalizacj bez ogldajcych j kibicw. Fizyczna rywalizacja istniaa od czasw staroytnych, jednake a do XIX wieku miaa gwnie charakter indywidualny. Od zapanikw w staroytnej Grecji, poprzez rzymskich gladiatorw czy redniowiecznych rycerzy rywalizacja definiowana bya jako walka dwojga ludzi (mczyzn) o zwycistwo. Przyjmowaa ona formu jarmarcznej rozrywki, gromadzc lokaln publiczno, spragnionych sensacji
Instytut Socjologii Uniwersytetu Mikoaja Kopernika, Dominik Antonowicz e-mail: dominik. antonowicz@umk.pl; ukasz Wrzesiski e-mail: lukaszwrzesinski@wp.pl
116
DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI
gapiw, ktrzy z ciekawoci, aczkolwiek bez znaczcego identyfikowania si z uczestnikami, obserwowali sportow rywalizacj. Byo to swego rodzaju objazdowe przedstawienie i nie ma dowodw, eby publiczno w jaki szczeglny sposb utosamiaa si z bohaterami fizycznych zmaga, czy wykazywaa zainteresowanie ich losami poza aren wystpw. Byy to raczej odwitne wydarzenia o charakterze odpustowych jarmarkw, ktrych gwnym zadaniem byo zapewnienie taniej rozrywki licznie zgromadzonej publicznoci. W tym aspekcie przeomowym okazao si powstanie gier zespoowych (pocztkowo opartych na druynach uniwersyteckich), organizacja regularnych rozgrywek, a przede wszystkim rozwj piki nonej. W wymiarze instytucjonalnym towarzyszyy temu narodziny klubw sportowych, lokalnych stowarzysze, ktre naday sportowej rywalizacji zupenie nowy, transcendentny wymiar. O ile w dobie przedklubowej zjawisko kibicowania byo mocno spersonifikowane, oparte na okazjonalnym kulcie herosw, a przede wszystkim ograniczone w czasie, o tyle pojawienie si klubw sportowych nadao kibicowaniu abstrakcyjny i ponadczasowy wymiar. Sport jest jednak fenomenem ery nowoytnej, podobnie jak towarzyszce mu zjawisko kibicowania, ktre znaczco wykracza poza zwyke zainteresowanie widzw sportow rywalizacj, tworzc emocjonaln wi wok abstrakcyjnej i transcendentnej idei klubu sportowego. Dopingujc jednego zawodnika, mona byo zachwyca si jego si, sprawnoci czy szybkoci, ale ramy czasowe tego byy jednak ograniczone do czasu trwania zawodniczej kariery. Nawet jeli wybitna jednostka zdoaa skupi wok siebie grup oddanej publicznoci, dezintegrowaa si ona wraz z kocem kariery bohatera. Tymczasem powstanie klubw sportowych zasadniczo odmienio charakter zjawiska kibicowania, gdy klub z natury jest instytucj dugo trwajc, jeli nie bytem ponadczasowym. Mimo nieustajcej rotacji zawodnikw, trenerw i dziaaczy tworzy si pewna metafizyczna przestrze, wok ktrej skupiaj si kibice. Historia bada spoecznoci kibicw i spoecznego zjawiska kibicowania siga poowy lat szedziesitych ubiegego stulecia, gdy chuligaskie wybryki na angielskich stadionach stay si zjawiskiem na tyle powszechnym i powanym, e zaczy zagraa bezpieczestwu publicznemu. Ich fenomen wzbudza zainteresowanie badawcze gwnie ze wzgldu na agresywne formy zachowania, std wikszo dotychczasowego dorobku naukowego powicona zostaa analizie zjawiska stadionowego chuligastwa (np. Harrington 1968; Taylor 1971; Giulianottiego 1993, 1995; Dunning, Murphy, Williams 1986, 1989; King 1999). Dotychczasowy stan bada jest wprawdzie bogaty i ma charakter interdyscyplinarny, ale podejmowane prby konceptualizacji spoecznego zjawiska kibicowania przebiegay wedle pewnych schematw. Po pierwsze (1), bardzo duo uwagi powicono zjawisku stadionowego chuligastwa, ktre cho spektakularne, znajduje si na jego marginesie. Po dru-
117
gie (2), w wikszoci bada skupiono si na opisie i systematyzacji spoecznego wiata kibicw, nie podejmujc prby zrozumienia tego fenomenu. Po trzecie (3) wreszcie, badania nad kibicami zostay zdominowane przez analizy zachowa brytyjskich kibicw piki nonej, ktrzy nie s przecie reprezentatywn grup dla caej zbiorowoci. W polskiej literaturze przedmiotu rwnie mona zaobserwowa dominacj nurtu bada nad zachowaniami chuligaskimi, ale na tle bada brytyjskich, niemieckich, holenderskich czy woskich dorobek polskiej nauki jest w tym zakresie skromny. Warto w tym kontekcie przywoa pionierskie prace Radosawa Kowalskiego Potomkowie Hooligana Szalikowcy: spoeczno-kulturowe rda agresji widowisk sportowych (2002) oraz Przemysawa Piotrowskiego Szalikowcy: o zachowaniach dewiacyjnych kibicw sportowych (2000) czy artykuy Stanisawa Wanata (1993), Tomasza Sahaja (np. 2001, 2003). Pewien przeom w studiach nad kibicami nastpi dopiero wraz z publikacj ksiek Jerzego Duday Fani-chuligani. Rzecz o polskich kibolach (2004), a przede wszystkim pracy Tomasza Sahaja Fani futbolowi. Historyczno-spoeczne studium zjawiska (2007). Tymczasem kibicowanie stanowi zbyt powany fenomen, aby socjologia moga zadowala si jedynie fragmentarycznymi wyjanieniami ubocznych jego efektw (stadionowego chuligastwa, fenomenu popularnoci Adama Maysza czy Roberta Kubicy), albo co gorsza moga pozostawa wobec niego cakowicie obojtn, traktujc go troch po macoszemu. Jest ono nie tylko istotne w wymiarze spoecznym, ale rwnie fascynujce w sensie badawczym. Otoczone murem niezrozumienia tworzy trudnodostpn enklaw magicznego wiata, ktrej nie sposb uj w dominujcy schemat kategorii poznawczych, a co czyni z niego jeden z bastionw nieracjonalnoci, bronicych si przed globalnymi trendami modernizacyjnymi. Wikszo dotychczasowych analiz zjawiska kibicowania skupiaa si na jego zewntrznym opisie oraz prbach systematyzacji zachowa kibicw. Niniejsze studium1 podejmuje prb zrozumienia spoecznego wiata kibicw korzystajc z metafory religijnej, wychodzcej poza klasyczne schematy rozwaa nad zjawiskiem kibicowania za pomoc wspczynnika humanistycznego, czyli takiej waciwoci badanego zjawiska, dziki ktrej przedmioty teoretycznej refleksji s [] ju przedmiotami komu danymi w dowiadczeniu, lub czyimi wiadomymi czynnociami (Znaniecki 1988: 25). Wszystko to po to, aby wykroczy poza utarte schematy analizy z zewntrz i zaproponowa uycie paradygmatu socjologii humanistycznej. Staje ona w opozycji do pozytywistycznej perspektywy, ktra nie do, e spycaa zjawisko
Badania nad kibicami holenderskimi byy moliwe dziki programowi stypendialnemu Fundacji na rzecz Nauki Polskiej Kolumb.
118
kibicowania do aspektw zewntrznych (obserwowalnych z oddali), to jeszcze ograniczaa zbiorowo kibicw wycznie do osb demonstrujcych swoj kibicowato, pomijajc tych, ktrych zaangaowanie, cho nie mniejsze, jest spraw wewntrzn, a niekiedy wrcz intymn. W tekcie nastpuje odwoanie do metafory religii, ktra w polskim kontekcie wywouje jednoznaczne skojarzenia z liturgi i religijnoci w Kociele rzymskokatolickim. Nie jest to zabieg przypadkowy, gdy metafory su do porzdkowania wiata oraz poprzez odwoania do wsplnej wiedzy umoliwiaj rwnie lepsze poznanie jego zoonoci. Naszym przewodnikiem w socjologicznej podry po wiecie kibicw bdzie koncepcja niewidzialnej religii Thomasa Luckmanna (1996), sformuowana w przeomowej dla bada nad religi ksice The Invisible Religion. Nawizujc do wczeniejszych prac takich klasykw jak Emile Durkheim czy Max Weber, Luckmann zaproponowa bardzo szerok definicj pojcia religia, usiujc zawrze w niej moliwie najszersze spektrum treci wierze i spoecznych form, ktre wypeniaj funkcje religijne (Luckmann 1996: 13) i odchodzc tym samym od jej wskiego, instytucjonalnego, niekiedy nawet kocielnego rozumienia. W neoklasycznej koncepcji religii jest rwnie miejsce dla kibicw jako grupy niewidzialnej religii, zjednoczonej kultem czystej, piknej, nieskazitelnej, a przede wszystkim witej idei klubu. Ta ostatnia nawizujc do frazeologii Luckmanna staje si transcendentnym wyrazem witego kosmosu, tworzcym spoecznie zobiektywizowane systemy znaczeniowe, ktre odnosz si z jednej strony do wiata ycia codziennego, a z drugiej do wiata, ktry jest dowiadczany jako transcendendujcy ycie codzienne (Luckmann 1996: 77). Doskona ilustracj tego sakralnego wymiaru klubu jest Frantisek Fikes bohater filmu Jana Hebejka Na zamanie karku2 zagorzay kibic Sparty Praga. Jego oddanie jest tak wielkie, e w mieszkaniu stworzy swoisty otarzyk (dosownie i w przenoni) ku czci swojego klubu i przed kadym meczem klka przed nim, aby wznosi mody o wygran dla swojego klubu. Luckmann formuowa wasne koncepcje w opozycji do dominujcego do poowy lat siedemdziesitych pogldu o rosncej sekularyzacji spoeczestw przemysowych oraz zaniku zjawiska sacrum jako efektu procesw modernizacyjnych. Wedug niego okres sekularyzacji by przeszoci, a w jego miejsce nastaa epoka ponownego zaczarowywania czy religii postmodernistycznej, w ktrej sacrum nie tyle znika, ile przemieszcza si w spoecznej rzeczywistoci, wykraczajc poza sfer zdominowan przez wielkie zinstytucjonali-
Na zamanie karku czeski film w reyserii Jana Hebejka, rok produkcji 2004, premiera w Polsce 2007.
119
zowane religie, czy mwic szerzej wymyka si spoza panowania organizacji religijnych. Wadysaw Piwowarski (1996: 175) okrela ten trend spoeczny mianem przejcia od obiektywnego do subiektywnego wiatopogldu, od wiernoci do niewiernoci wobec instytucji religijnych, od wierze do wiary, a ostatecznie przejcie do prywatnej religijnoci rozmaicie rozumianej przez socjologw, np. jako religijno pozainstytucjonalna, religijno niewidzialna, religijno anonimowa. Wedug Luckmanna (1996: 910) wity kosmos ulega spoecznej obiektywizacji w procesie uzewntrzniania subiektywnych dowiadcze, ktrych internalizacja stanowi istotny element socjalizacji do religijnej wsplnoty. Dla niego czowiek transcenduje swoj biologiczn natur i w ten sposb dopiero staje si czowiekiem, a religia jest niczym wicej ni tylko kompleksem wyobrae zawiatw, aktualizowanym w procesie uspoecznienia, w obiektywizacji subiektywnych dowiadcze. Proces ten ma jednak charakter indywidualny i subiektywny, a jego uwieczeniem jest (czsto nie w peni uwiadomione) poczucie przynalenoci do spoecznoci kibicowskiej skupionej wok witych barw, tradycji i klubowego goda. To one staj si materialnym surogatem transcendentnej mocy klubu, a jednoczenie jego symboliczn obecnoci w yciu codziennym. Wyrazem ich sakralnoci jest kibicowski stosunek do flag, szalikw, czapek, koszulek w barwach klubowych, ale rwnie treci transparentw wywieszane przez kibicw w formie swoistego credo: Bg, Honor, Apator, Dla was to tylko kolory, a dla nas to cae ycie, Wiara, ktra przetrwaa Zagbie, Rakw The Religion, Przenajwitszy Falubaz. Analogicznie do instytucjonalnych religii, okrelanych rwnie mianem kocielnych, zbiorowo wierzcych jest liczna, a wic i wewntrznie zrnicowana, a czy j wiara w symboliczn warto substancji materialnych (szalik klubowy, flaga, koszulka itd.), niematerialnych (hymn, tradycja, legendy klubowe, wsplna historia) oraz uczestnictwo w kulturze normatywnej przestrzeganie witych norm obowizujcych w religijnej grupie kibicw. Warto symboliczna liturgicznych narzdzi jest dla kibicw ogromna i niekiedy przekracza warto ludzkiego ycia, czego najlepszym dowodem s udokumentowane przypadki osb, ktre straciy ycie bd zdrowie w obronie barw klubowych. W spoecznym wiecie kibicw zostaj wyniesieni do roli mczennikw, a zoona przez nich ofiara daje im niemiertelno wedug zasady ten yje, kto trwa w pamici ywych. Przykadem kibicw-mczennikw jest 96 sympatykw Liverpool, ktrzy zginli na Hillsborough Stadium w Sheffield w 1989 roku, podczas pfinaowego meczu w Pucharze Anglii. Tablica z nazwiskami ofiar zostaa wmurowana przy gwnym wejciu na Anfield Road, a klub i kibice w sposb szczeglny wspominaj ich kadego roku w rocznic tragedii (15 kwietnia). Na polskich stadionach rwnie celebruje si kibicw-
120
-mczennikw, demonstrujc ich podobizny, pseudonimy na wielkich ptnach, oddajc im cze oraz publicznie gloryfikujc ich bohatersk postaw. Namacalna obecno witego kosmosu w yciu codziennym jest widoczna rwnie w symbolicznej wojnie, toczonej midzy kibicami konkurencyjnych klubw, czyli grup religijnych. Jest to przede wszystkim konfrontacja symboliczna, gdzie ostentacyjnie dokonuje si profanacji obcych witoci to znaczy palenia, deptania szalikw, barw czy koszulek, plucia na nie, a take wywieszenia zdobytych flag do gry nogami. To celowe dziaania zmierzajce do profanacji witych elementw innych grup religijnych, suce demonstrowaniu wyszoci i ziemskiej dominacji naszego witego kosmosu. Nie miayby one sensu, gdyby nie wiara w symboliczn moc barw klubowych czy herbu. Akt publicznej profanacji symbolizuje pogard dla tego, co inni uwaaj za wite, to wyraz najwikszej z moliwych form upokorzenia konkurencyjnej grupy religijnej. Przemoc symboliczna jest czstym zjawiskiem na stadionach, a jej skrajnym przejawem jest dokonywanie rytualnego niszczenia obcych witoci w obecnoci czonkw innej grupy religijnej. Ich bierno i niemoc ma dodatkowo wzmacnia si upokorzenia. Wojny midzy kibicami maj miejsce bowiem gwnie w sferze symboli, a fizyczna przemoc pojawia si rzadko, jedynie w sytuacjach skrajnych i zachodzi midzy grupami, ktre czsto wykorzystuj religijn nadbudow do realizacji wasnych celw, niekiedy nawet przestpczych. Dotyczy to zarwno propagowania ideologii politycznych, jak rwnie wspierania inicjatyw bardziej partykularnych, czsto o charakterze kryminalnym. Potwierdza to stay element stadionowych pejzay w postaci transparentw o treci pozdrowienia do wizienia, ktre maj symbolizowa solidarno z kibicami przebywajcymi w zakadach odosobnienia. W sferze stadionowej ideologii to wyraz empatii z tymi, ktrzy amic prawo bronili witoci, ale w sferze realnej kibicowska nadbudowa stanowi jedynie fasad dziaa o zupenie innym charakterze. Przykadw takich praktyk jest wiele, co potwierdza choby historia Marka B. ps. Bizon, sympatyka Motoru Lublin, ktry w czerwcu 2006 roku uczestniczy w bjce pod dyskotek, w wyniku ktrej zmar 20-letni student. Po tych wydarzeniach Bizon ukrywa si, otrzyma jednak mentalne wsparcie od kibicw Motoru, ktrzy wywiesili gigantycznych rozmiarw transparent Bizon, jestemy z tob. Spoeczno kibicw nie jest jednak wyjtkiem, bowiem wiele nowych ruchw religijnych stao si przykrywkami do prowadzenia dziaalnoci o charakterze politycznym, biznesowym czy przestpczym. Nawet obecnie, w ramach tak zwanego kocioa instytucjonalnego, dziaa mnstwo organizacji (Stella Maris, Lux Veritatis), ktre wykorzystuj wiar dla zaatwienia ziemskich przedsiwzi .
121
wito czasu i miejsca Obecno witego kosmosu w yciu codziennym nie jest zwizana wycznie z kultem przedmiotw sakralnych. Religijny charakter kibicowania wyraa si niemal w kadym aspekcie tego spoecznego fenomenu, obecno logiki witego kosmosu w yciu codziennym nie ogranicza si bynajmniej do meczu i nie zamyka terytorialnie w witynnym obszarze stadionu. Transcendentny wiat kibicw wytycza lini demarkacyjn midzy sacrum i profanum, wyznacza rwnie swoisty porzdek czasu na wzr liturgicznego kalendarza. Pojcie sacrum i profanum wprowadzi do dyskursu naukowego Emile Durkheim, definiujc wszystko co wite, w opozycji do wszystkiego co wieckie (Durkheim 1990: 32). Co niezwykle istotne, ow wito i wiecko musimy rozpatrywa zawsze we wzajemnej relacji, a zakres witoci jest nieskoczenie zmienny, zaleny od religii. Innymi sowy, sacrum bd profanum nie przynale do rzeczy per se, ale s zawsze spoecznie definiowalne. Rozrnienie tych dwch sfer jest zasadniczo ostre, nie sposb by jednoczenie elementem obu tych wiatw, ale podzia ten osadzony jest w subiektywnym postrzeganiu rzeczywistoci. Sfera sacrum jest, ujmujc rzecz hierarchicznie (tame, s. 3233), porzdkiem waniejszym ni profanum, czyli uosobienie ycia codziennego, ziemskiego, niedoskonaego. Zatem rzeczy wite to wszystko to, co spoecznie traktowane jest jako element porzdku ponadczowieczego. Czas odmierzany przez kibicw odbiega od kalendarza administracyjnego, a tworzy go cykl prowadzenia sportowych rozgrywek, okrelany mianem sezonw. W wielu dyscyplinach sportowych sezon rozpoczyna si pnym latem, bd wczesn jesieni (sierpiepadziernik), a koczy si pn wiosn (majczerwiec), czyli trwa zupenie niezalenie od roku kalendarzowego. Rozpoczcie i zakoczenie sezonu wituje si w sposb szczeglny, bowiem dla zbiorowoci kibicw (take zawodnikw, dziaaczy itd.) jest to rodzaj wita rozpoczynajcego liturgiczny rok. Nie tylko zreszt kwestie czasu regulowane s przez wity kosmos, wyznacza on rwnie porzdek przestrzenny. Centralnym punktem uspoecznionej religii jest stadion (hala, lodowisko) obdarzone przez grup religijn szczeglnym kultem miejsce spotka kibicw i rytualnego odprawiania wsplnych obrzdw ku czci witej idei klubu. Niektre z tych witych miejsc, w ktrych duch transcendencji miesza si z codziennoci, tak jak Anfield stadion FC Liverpool, Stanford Bridge zespou Chelsea czy te Nou Camp w Barcelonie, stay si swoistymi sanktuariami miejscami owianymi legend, budzcymi strach u wystpujcych sportowcw oraz ekscytacj wrd kibicw; miejscami, do ktrych pielgrzymuj nie tylko gorliwi wyznawcy danego klubu, ale rwnie rzesze czonkw innych niewidzialnych wsplnot religijnych kibicw. Podobnie jak witynie,
122
ktrych architektura sprzyja ekspresji, uzewntrznianiu indywidualnych dozna, przey, tak stadiony, hale, lodowiska wypenione ludmi sprawiaj wraenie przytaczajcych obiektw, z ktrych wyania si niesamowita potga tumu. Sprzyja to indywidualnej internalizacji witego kosmosu, obiektywizacji subiektywnych dozna religijnych, prowadzc do wytworzenia si atmosfery religijnej ekstazy, ktra mwic jzykiem Le Bona zaraa tum (Le Bon 2004). Jednak zgromadzeni na stadionie kibice nie s tumem w rozumieniu Le Bona, w pewnych sytuacjach mog najwyej tum tworzy. Co do zasady jednak, nie s bezwiedn, bezksztatn mas, ktr kady moe pokierowa w dowolnym kierunku. Zgromadzeni na stadionie kibice to wsplnota religijna, poczona kultem witej idei klubu, majca swoich religijnych przewodnikw, czekajca na ich sygna, podajca za ich gosem. Tum kibicw nie jest lepy i mimo towarzyszcych mu skrajnych emocji nie da si ponie kademu, a nagromadzona sia emocji jest wyranie ukierunkowana na gloryfikacj witego kosmosu. Sportowa publiczno mimo licznych podobiestw do tumu rni si tym, e doskonale rozpoznaje hierarchi i na pewno nie da si poprowadzi kademu, kto zechce ni pokierowa. Wrd kibicw bowiem istniej jednostki czy nawet cae grupy powszechnie rozpoznawalne i cieszce si nadzwyczajnym szacunkiem. Peni rol swoistych kapanw, o czym wiadczy przykad kibicw jednego z argentyskich klubw i opis zachowania pozostaych kibicw, w sytuacji gdy grupa najzagorzalszych kibicw wchodzi na stadion: Sektor by ju gotowy na przyjcie hinchadas, czyli najgortszych fanatykw! Weszli na stadion zwart grup, z wielk pomp, wraz z rytmem bbnw i innych instrumentw. [] Cay myn rozstpuje si wwczas na boki, robic im przejcie (To My Kibice Plus 2008: 7). Zbiorowo kibicw bardziej przypomina pene ekstazy zgromadzenie wiernych podczas religijnych uroczystoci, bo wsplnota religijna kibicw skupiona na stadionie to osoby szukajce sposobnoci uzewntrznienia uczu religijnych, wsptworzenia zobiektywizowanych form religijnoci, dowiadczenia zobiektywizowanych, namacalnych wizi wsplnotowych, ktre uzewntrzniaj si gwnie podczas rytualnych obrzdw. Przestrzenne skupienie stwarza poczucie niewiarygodnej, czsto wrcz magicznej siy, ktra sprawia, e uczucie wsplnotowoci gruje nad ludzkim indywiduum, a to co czy kibicw we wsplnot, dominuje nad tym, co rni zbiorowo.
Mecz jako obrzd liturgiczny Sportowe wydarzenie jest dla kibicw form obrzdu liturgicznego, podczas ktrego maj oni moliwo spoecznej obiektywizacji witego kosmosu.
123
Miejsce kibicowskich obrzdw wymaga szczeglnego miejsca sanktuarium. Wprawdzie dotychczasowa literatura wiele miejsca powica analogiom sportowych wydarze do spektakli teatralnych, nawizujc zarwno do sportowej rywalizacji w okresie staroytnym, jak i do wspczesnego ujcia sportu jako zjawiska zmierzajcego w kierunku popkultury, stawiajcego coraz wikszy nacisk na form przekazu, rozrywk, medialno (Morse 2003). Tak zwany modern sport organizowany jest na potrzeby widzw, zwaszcza telewizyjnych, tak aby podnie jego rynkow atrakcyjno (por. Gwd red. 2003). Medialno mierzona w euro lub dolarach staa si celem samym w sobie, wymuszajc niekiedy zmian regu sportowej rywalizacji w niektrych dyscyplinach (tenisie stoowym, siatkwce, koszykwce). Metafora widowiska sportowego jako teatru ma jednak istotne ograniczenia. Sprowadza ona udzia publicznoci w widowisku sportowym do wanej (teatr w zasadzie nie istnieje bez publicznoci), ale wycznie biernej roli. Tymczasem rozbudowany spoecznie wiat kibicw pokazuje, e sprowadzenie kibicw sportowych do roli teatralnej publicznoci nie pozwala zrozumie osobliwoci oraz irracjonalnoci ich zachowania. Co najwyej spektaklem mona nazwa mecze reprezentacji narodowych, konkurs skokw narciarskich, wycigi Formuy 1, a przede wszystkim igrzyska olimpijskie, gdzie sportowa rywalizacja nie posiada wymiaru klubowego. Tam natomiast, gdzie pojawia si idea klubu i symbolizujce j barwy symbole, tam teatralna inscenizacja zmienia si w liturgiczne obrzdy, a teatralni widzowie w religijn grup. Spektakl sportowy posiada wiele istotnych cech widowiska teatralnego, jednak gdy analizie podda si kibicw integralny element sportowego widowiska, wwczas stosowanie tej metafory okae si nietrafne. Publiczno teatralna to w gruncie rzeczy bezimienna, bezksztatna i w duej mierze przypadkowa zbiorowo poczona pragnieniem obcowania ze sztuk, ktra jednak nie jest w stanie wytworzy adnych emocjonalnych wizi. W tym sensie rni si od kibicw, ktrych na stadion przyprowadzia nie tyle mio do sportu jako takiego, ile przede wszystkim mio do wasnego klubu, gbokie poczucie identyfikacji. Nawet najzagorzalszy sympatyk sztuki teatralnej po kilku kiepsko zagranych spektaklach w swoim ulubionym teatrze najprawdopodobniej zrezygnuje z pjcia na nastpny. Uzna to najpewniej za strat czasu, gdy jest mionikiem dobrego warsztatu aktorskiego, kunsztu reysera i ciekawych scenariuszy. Kibice szczeglnie najwierniejsi postpuj cakowicie odmiennie. Obecni s ciaem i duchem bez wzgldu na poziom widowiska, bez wzgldu na poziom sportowej rywalizacji, niewane jest dla nich, czy klub gra w I czy w IV lidze, bowiem wierno i lojalno to jedne z najwikszych wartoci kibicw. Emocjonalne uczestnictwo w sportowych wydarzeniach nie musi zreszt oznacza koniecznoci fizycznej obecnoci, bowiem niepowtarzalny rodzaj empatii jednoczy ludzi i buduje magiczne poczucie wsplnoty
124
rwnie w sensie wirtualnym. Na dowd tego wystarczy przypomnie rozsianych po wszystkich kontynentach kibicw polskich klubw, ktrzy niezalenie od pory dnia/nocy ledz wyniki swoich druyn, gboko przeywaj ich wzloty oraz upadki. Dlatego wydarzenia sportowe gwnie te o charakterze klubowym bardziej przypominaj publiczn, zbiorow form kultu religijnego, odbywajc si wedle okrelonych zasad, anieli udzia w spektaklu teatralnym. Sam mecz jest wydarzeniem niecodziennym, podczas ktrego zanika konwencjonalne poczucie miejsca i czasu. Sportowe zawody wprowadzaj now, unikaln czasoprzestrzenn logik. Podczas trwania meczu konwencjonalny czas staje w miejscu, a wszyscy uczestnicy spektaklu adaptuj si do czasu meczowego. Stadiony, hale czy lodowiska przeistaczaj si w miejsca, gdzie odmierzanie czasu jest bardzo wane, ale zyskuje specyficzny rytm czas dzieli si na sety, kwarty, tercje czy nawet biegi, nastpuje zjawisko dylatacji czasu. W koszykwce czy w hokeju na lodzie wystpuje nawet fenomenalne zjawisko zatrzymywania czasu, ktre w wiecie rzeczywistym w ogle nie istnieje (por. Heinemann 1989). Wszystko to sprzyja ksztatowaniu si nowego (cho krtkotrwaego) magicznego porzdku, ktrego gwnym wymiarem jest zacieranie tradycyjnych rl spoeczno-zawodowych. Mona powiedzie, e w pewnym sensie relacje i zalenoci wiata zewntrznego ulegaj czasowemu zawieszeniu, zanika tradycyjny hierarchiczny porzdek, a w jego miejsce tworzy si egalitarna wsplnota. Moliwo przeywania emocji w tym samym miejscu i czasie powoduje, e z obcej i dalece anonimowej zbiorowoci kibice staj si duchow jednoci, symbolicznie podtrzymywan poprzez jednakowy ubir, wsplny piew itd. Podczas meczu kibice tworz mityczn (krtkotrwa) jedno. Stadion obok wity staje si wyjtkowym miejscem, gdzie ujawnia si niekwestionowany prymat kolektywu nad jednostk, ktre wie si z magicznym poczuciem wsplnoty, unikatowym w zatomizowanym, zmaterializowanym i skrajnie indywidualistycznym wiecie. Kibice czsto podejmuj przy tym dziaania zwizane z obron witych miejsc, takich jak stadion.
Widzialna magia niewidzialnej religii Niewidzialna religia posiada nadprzyrodzon moc nadawania sensu ziemskiemu yciu, a uczestnictwo we wsplnocie kibicw doskonale suy jako forma spoecznej inkluzji. Wiara w klub, podobnie jak w wiara w si transcendentn, moe mie ogromn moc oddziaywania, moe w sensie metaforycznym dziaa cuda. Fenomen kibicowania najdokadniej oddaje dopiero analiza studium przypadku osb, dla ktrych stao si ono treci ycia,
125
nadao mu cakowicie nowy sens. Tylko wiara w transcendentn si moe pokona cierpienie zwizane z kalectwem, a udzia w praktykach religijnych stwarza moliwo dozna natury ekstatycznej i (przynajmniej temporalnie) wyjcia poza zamknity wiat ludzkich ogranicze. Kibicowanie jest w duej mierze zjawiskiem natury psychologicznej, prywatn religi, ktrej spoeczna moc jest jednak porwnywalna do wierze w tradycyjnym tego sowa znaczeniu. Marcin Kaczorowski, niewidomy kibic dzkiego Widzewa ktry przez lata (mimo niepenosprawnoci) dojeda na mecze swojej druyny a z Suwak w ten oto sposb opisuje wasne przeycie zwizane z kibicowaniem: czuj si Widzewiakiem. Uwielbiam piew kibicw. Cudowna jest atmosfera na widzewskim stadionie [...]. Fenomen zjawiska kibicowania jest niewytumaczalny w kategoriach racjonalnych, co udowadnia przykad wspomnianego powyej Marcina, ktry o rdach swego kibicowaniu mwi w sposb bardzo bezporedni [...] bo kocham Widzew [...]. Znamienne i mistyczne s jednak jego inne sowa, odnoszce si do niewidzialnej wiary Marcina jako osoby niewidomej. Tak naprawd to ja widz, widz wicej niby komukolwiek mogo si wydawa. Widz sercem i w snach. Nie ma nocy, eby co mi si nie przynio. Wtedy widz Widzew. Mona je uzna jako odwan, a jednoczenie niezwykle wymown deklaracj wiary (Jwiak 2001; Derdzikowski i Wiewirski 2008). Na przykadzie kibicw zmagajcych si z fizyczn niepenosprawnoci, majcych czsto trudnoci z normalnym funkcjonowaniem w spoeczestwie, wida jak bardzo wan rol odgrywa uczestnictwo we wsplnocie kibicw. Rola tej wsplnoty bardzo przypomina wsplnot religijn. Dla wsplnoty zjednoczonej kultem druyny niepenosprawno nie jest przeszkod, przeciwnie, oparta na silnych wiziach zbiorowo nie tylko akceptuje, ale rwnie wspiera swoich czonkw. Dotyczy to przede wszystkim pomocy w uczestnictwie w praktykach religijnych wyjazdach na mecze, spotkaniach kibicw, ale czsto przenosi si te na inne obszary. Zakorzeniona we wsplnocie uczu i wartoci zbiorowo kibicw sprzyja powstawaniu silnych emocjonalnych wizi, a tym samym uatwia osobom spoecznie, ekonomicznie czy fizycznie niepenosprawnym pene uczestnictwo w yciu spoecznym. Dla wielu ludzi spoecznie, ekonomicznie czy fizycznie upoledzonych wsplnota o charakterze religijnym jest miejscem, gdzie mog nawiza trwae wizi spoeczne, zosta dostrzeonym i zaakceptowanym takimi, jakimi s, a przede wszystkim mog poczu si penoprawnymi czonami wsplnoty. Aktywno we wsplnocie kibicw staje si dla nich nie tylko okazj zblienia do sacrum, ale rwnie form osobistego spenienia. Adam [Kujawa], mimo e zmaga si z cik chorob, znalaz w sobie do siy by rozkrci gliwicki fanklub Ruchu [Chorzw] [] Nie mamy tam atwego ycia, bo przecie wiadomo, e Gliwice to nie jest niebieskie miasto. Z jednej strony kibic Piasta [Gliwi-
126
ce], z drugiej Grnika [Zabrze], ale jako dajemy rad. Stara gwardia si trzyma. Ci ludzie jed na Ruch od kilkunastu lat. Mamy wasne szale, wanie przygotowujemy si do produkcji koszulek (Todur 2008). W yciu kadego czonka wsplnoty istotny jest moment pierwszego doznania sacrum. Rne s jego formy. Lektura kibicowskich pamitnikw wskazuje na szczeglny charakter pierwszego meczu na stadionie, czasami pierwszego meczu wyjazdowego, gdy odczuwa si magiczn si wsplnoty. Oto jak jeden z kibicw opisuje swj pierwszy mecz: Pamitam swoj pierwsz wypraw na mecz, chocia byo to tak dawno, e mam wraenie, jakby to byy cae wieki. Ale takich rzeczy si nie zapomina. Pamitam kas, obskurn i tandetn. Pamitam, e bilet kosztowa na tamte czasy mieszne pienidze, zwaszcza, e korzystaem z dobrodziejstwa ulgi. Pamitam bilet, wistek papieru jakoci niewiele lepszej od papieru toaletowego, z obowizkow piecztk z cen i przeciwnikiem. Mam go do dzi i traktuj z szacunkiem nalenym relikwii (To my kibice nr 11 (74) listopad 2007, s. 54). Bardzo czsto jest tak, e na pierwszy mecz zabieranym jest si przez kogo z rodziny: ojca, dziadka, wuja bd najbliszych kolegw. Socjalizacja religijna nastpuje w ramach grup pierwotnych, to one w swoisty sposb przekazuj podstawy doktryny. Tak relacjonuje to czterdziestoomioletni kibic angielskiego zespou Milwall, z ktrym rozmawia Danny Dyer3: Na pierwszy mecz zabra mnie ojciec. Potem kibicowaem klubowi to bya religia i wci jest. (Wojny na stadionach odcinek Anglia). Moe to jednak by take spotkanie czowieka gboko wierzcego, a w zasadzie jego osobiste wiadectwo wiary. Adam Kujawa [] gdy mia 13 lat, trafi do orodka rehabilitacyjnego w Mikoowie, gdzie skierowano go, aby nauczy si y w wiecie penym barier, a zakocha si w Ruchu. Wanie tam pozna ab, starego kibica niebieskich bez rki, z potrzaskanym krgosupem, ale niebieskim sercem (Todur 2008: 7). Taka radykalna przemiana duchowa wica si z dowiadczeniem sacrum na trwale odciska pitno na biografii kadego kibica. To wewntrzna rewolucja empirycznej i psychologicznej osobowoci czowieka (rozumu, woli, uczuciowoci, a nawet podwiadomoci) wok duchowego centrum, to wydarzenie metafizyczne, ale rwnie antropologiczne, ktre obejmuje caego czowieka, gdy w procesie nawrcenia staje si on kim innym. Dla wielu s to wrcz nowe narodziny, ktrych konsekwencj jest poczucie empatii i przynalenoci do wielkiej wsplnoty religijnej.
Wojny na stadionach (The Real Football Factories International) to cykl dokumentalnych filmw, wyprodukowanych przez Discovery Channel).
127
Kibice reprezentacji Osobnym aspektem kibicowania s spotkania reprezentacji narodowej. W rodowisku fanw reprezentacja narodowa peni bardzo wan rol, ale nie jest przedmiotem kultu takim jak klub. Kibicowanie reprezentacji wynika z poczucia przynalenoci do wsplnoty narodowej i przez to odwouje si do zupeniej innej sfery, do sfery uczu patriotycznych. W tym sensie wito barw, poczucie wsplnoty wynika z kulturowego dziedzictwa, wsplnej historii oraz tradycji. Sport stwarza jedynie sposobno do symbolicznego wyraania dumy narodowej, jest przy tym jedn z wielu takich sposobnoci. Podczas meczw midzypastwowych pojawia si symbolika narodowa w postaci hymnu, flagi i goda. Rozgrywki sportowe stay si w okresie powojennym paszczyzn rywalizacji midzy pastwami, a sukcesy na arenie sportowej stay si czci polityki globalnej. Punktem kulminacyjnym s wielkie imprezy midzynarodowe, jak mistrzostwa Europy, wiata oraz igrzyska olimpijskie, ktre pod wzgldem rozgosu s globalnymi spektaklami medialnymi. Staj si centrum zainteresowania niemal wszystkich, zwaszcza gdy reprezentacja narodowa odnosi w nich sukcesy. To potrzeba sukcesu, nie za sportowa rywalizacja gromadzi miliony ludzi przed telewizorami. wiadczy o tym popularno i ogldalno meczw reprezentacji piki rcznej podczas Mistrzostw wiata w Chorwacji w 2009 roku, ktra pocztkowo wynosia kilkaset tysicy, by na koniec turnieju osign ponad pi milionw. Kibicowanie w trakcie wielkich imprez sportowych, ktrych popularno to wypadkowa szans na sukces, patriotyzmu, mody i efekt dziaania przemysu marketingowego, a wypisywanie na flagach narodowych nazw firm i produktw, czenie patriotyzmu z piciem okrelonej marki piwa stanowi najlepszy obraz tego rodzaju przedsiwzi. Wprowadzajc koncepcj kibicw jako wsplnoty religijnej odnosimy si do grupy ludzi, ktrych czy poczucie wsplnoty oraz wiara w jej sakralny wymiar. Przynaleno do klubowej grupy religijnej niewiele ma wsplnego z kibicowaniem reprezentacji, bowiem kibice reprezentacji nie tworz adnej nowej wsplnoty, przeciwnie, odzwierciedlaj przynaleno do wsplnoty politycznej (niezalenie od zainteresowania sportem), a wydarzenia sportowe pozwalaj im to jedynie zamanifestowa. Kibicowanie klubowi nie stoi w sprzecznoci ze wspieraniem reprezentacji, ale jak ju wczeniej zaznaczylimy odwouje si do zupenie odmiennych uczu i wsplnoty politycznej. Trudno jest definiowa kibicw reprezentacji mianem wsplnoty religijnej, skoro mecze narodowej reprezentacji angauj emocjonalnie nie tylko kibicw sportowych, ale rwnie miliony ludzi, ktrych sport w zasadzie nie interesuje. Nie zmienia to faktu, e kibice reprezentacji czsto s czonkami klubowych wsplnot o charakterze religijnym, tylko na czas meczw reprezentacji ich religijna przynaleno jest zawie-
128
szana i skromniej eksponowana. W praktyce oznacza to wywieszanie na meczach midzypastwowych flag narodowych z nadrukami nazw klubw. Kibicowanie reprezentacji mona zatem traktowa jako pochodn przynalenoci do wsplnoty narodowej, nie za jej fundament, jak to si dzieje w przypadku przynalenoci do klubowej wsplnoty kibicw4. Relacje pomidzy wspieraniem reprezentacji i kibicowaniem klubowi nie maj jednak charakteru wycznie akademickiej debaty i tylko pozornie przynaleno do obu grup wydaje si bezkolizyjna. Przeciwnie, coraz czstszym zjawiskiem we wspczesnym sporcie jest konflikt wewntrzny pomidzy poczuciem przynalenoci do wsplnoty klubowej a czonkostwem we wsplnocie politycznej. Nard tworzy bardziej trwa wsplnot polityczn anieli wsplnota klubowych kibicw. Socjalizacja polityczna jest silniejsza, wieloaspektowa, a uczucia patriotyczne buduje si od dziecistwa nie tylko w rodowisku domowym, ale rwnie poprzez instytucjonalnie rozbudowany system edukacyjno-wychowawczy. Prymat tosamoci narodowej nad przynalenoci do wsplnoty kibicw zdaje si by oczywistym i widoczny jest w sportach zespoowych, gdy kibicowanie ma wymiar do abstrakcyjny, tak jak abstrakcyjna wydaje si kategoria narodu. Prymat wsplnoty politycznej nad niewidzialn religi klubow traci moc, gdy poza rywalizacj druynow (klubow) odbywa si rwnie indywidualna, tak jak na przykad w zawodach ulowych. O ile w przypadku druynowych mistrzostw wiata poczucie solidarnoci narodowej jest bardzo silne, Polacy kibicuj Polakom, Anglicy Anglikom itd., o tyle w przypadku rywalizacji indywidualnej w ktrej zawodnicy reprezentuj przede wszystkim siebie, a potem dopiero kraj poczucie identyfikacji wsplnoty z zawodnikami klubowymi bywa niekiedy silniejsze, anieli poczucie identyfikacji z rodakami. Przykadw tego typu postaw mona przytacza wiele, np. kibice Unii Leszno w sposb szczeglny wspieraj, rwnie w konfrontacji z polskimi ulowcami, Australijczyka Leigha Adamsa, ikon leszczyskiego klubu, lokalnego bohatera i symbol wiernoci klubowym barwom. Kibice z Bydgoszczy z kolei darz ogromn sympati Andreasa Jonssona szwedzkiego ulowca, ktry zawsze demonstruje silnie wizy z Bydgoszcz (gdzie zreszt mieszka) i wielokrotnie daj
4 Z drugiej strony gdyby wzi przykad ostatnich mistrzostw Europy w pice nonej to due grono osb zasiadajcych na trybunach bya przypadkowe, bowiem (choby w przypadku meczw reprezentacji Polski) wikszo biletw dystrybuowana bya w sposb zakulisowy (poprzez terenowe struktury PZPN) albo trafia do zwizkowych, reprezentacyjnych czy ligowych sponsorw. Udzia w meczach pikarskiej reprezentacji sta si nobliwym przywilejem dla najbogatszych lub tych z dobrymi koneksjami. Polska jest skrajnym przykadem niejasnych regu w dystrybucji biletw, ale podobne mechanizmy funkcjonuj rwnie w innych krajach.
129
temu wyraz, kibicujc mu w rozgrywkach Speedway Grand Prix. Podobnie jest rwnie z kibicowaniem modemu Rosjaninowi Emilowi Sajfutdinowowi, ktry od pocztku swojej ulowej kariery zwizany jest z Poloni Bydgoszcz i przez wielu kibicw traktowany jako swj chopak. Nic wic dziwnego, e w mistrzostwach wiata juniorw na ulu to wanie jemu a nie rywalizujcym z nim Polakom najbardziej kibicowali. W tych przypadkach bardzo wyranie uzewntrznia si ogromna sia klubowej wsplnoty religijnej, ktra w pewnych sytuacjach moe dominowa nad poczuciem solidarnoci narodowej, zwaszcza e ta ostatnia nabiera coraz bardziej umownego charakteru (jednym z polskich ulowcw jedcych w cyklu Speedway Grand Prix jest Norweg z polskim paszportem Rune Holta). Mona jednak przyj, e rosnca umowno narodowoci czonkw reprezentacji (Emanuel Olisadebe, Roger Guereiro, Joseph McNaull) moe powodowa pewien dysonans i kwestia jednoczesnego przynaleenia do wsplnoty politycznej i wsplnoty niewidzialnej religii bdzie niosa ze sob istotne problemy tosamociowe, ktrych nie da si rozwiza w prosty sposb (por. King 2000).
wity koci grzesznych ludzi W duych wsplnotach religijnych gromadzcych dziesitki tysicy kibicw, naturalnie wyksztaca si grupa przywdcw kibicowskich, penica funkcj duchownych, tumaczcych logik witego kosmosu na prosty jzyk zwykych ludzi. To oni stoj, a w zasadzie stawiaj siebie w roli stranikw zinstytucjonalizowanego oficjalnego modelu religii, ktry zawiera przedstawienie witego kosmosu i definicje procedur zajmowania si nim, ale rwnie interpretacje roli Kocioa (i ekspertw religijnych) w relacjach pomidzy jednostk a kosmosem i innymi instytucjami spoecznymi (Luckmann 1996: 110). Dla kibicw zawodnicy, trenerzy s jedynie temporalnym, z natury swej przemijajcym, niedoskonaym oraz grzesznym urzeczywistnieniem witej, nieskazitelnej i niemiertelnej idei klubu. Jak zauway Luckmann (1996: 135) w pewnym sensie Koci jest mniej lub bardziej doskona historyczn artykulacj witego kosmosu, reprezentujcego hierarchi znacze w wiatopogldzie. Ich obecno jest niezbdna do odprawiania rytualnych obrzdw, bowiem to oni dostpili zaszczytu dwigania witego ognia, co nie uwalnia ich spod silnej kontroli ludu boego, ktrego przedstawiciele dbaj o wierno doktrynie. Problem okrelenia tego, co jest zgodne z oficjalnym modelem religii, bywa czsto kwesti sporw w obrbie grup religijnych, w ktrej nierzadko padaj oskarenia o zdrad, nieprawomylno czy wrcz herezj. W przypadku grup kibicw oficjalna doktryna nie jest nigdzie spisywana, a o zgodnoci z ni decyduj czsto osoby obdarzone naj-
130
wikszym zaufaniem, ktre mona okreli mdrcami. Wsplnota kibicw czsto nie posiada formalnej hierarchii albo hierarchia ta jest podwaana przez innych jej czonkw, ktrzy samozwaczo ogaszaj si stranikami wiary. Zdarzaj si sytuacje, gdy grupa religijna uzna, e jakie dziaania s sprzeczne z doktryn, prowadzi to wwczas do silnego oporu, a nawet bojkotu wystpw druyny. Przykadem to potwierdzajcym jest konflikt pomidzy du czci kibicw warszawskiej Legii a jej wacicielem (firm ITI), ktry doprowadzi do bojkotu przez znaczn grup kibicw spotka rozgrywanych na stadionie przy ul. azienkowskiej. Inny przypadek dotyczy kibicw klubu Zawisza Bydgoszcz, ktry w sezonie 2005/2006 wystpowa w IV lidze. W tym samym czasie do Bydgoszczy przeniesiono niespodziewanie drugoligow druyn pikarsk Kujawiak z niedalekiego Wocawka, ktra w firmie Hydrobudowa miaa solidne podstawy finansowe oraz organizacyjne, a tym samym realne sportowe perspektywy, aby walczy o awans do najwyszej klasy rozgrywkowej. Waciciel Kujawiaka postanowi po prostu przenie swj klub do Bydgoszczy; powoa sportow spk akcyjn Zawisza Bydgoszcz S.A. i liczy na to, e w wikszym miecie atwiej mu bdzie stworzy pikarsk potg, anieli w znacznie mniejszym i uboszym Wocawku. Najwierniejsi kibice Zawiszy stanowczo jednak si temu sprzeciwili, zaczli prowadzi otwart walk z wadzami miasta, sympatykami sportu zwanymi w dalszej czci tekstu kibicami ateistami oraz wacicielem, ktry pohabi wit dla nich nazw ich klubu, czynic ze przedmiot umowy handlowej. Nie byo dla nich wane, e mogliby chodzi na mecze w wyszej klasie rozgrywkowej, oglda widowiska bardziej interesujce ze sportowego punktu widzenia. Ci najzagorzalsi nadal chodzili na mecze prowadzone przez Stowarzyszenie Pikarskie Zawisza, ktre kontynuowao pikarskie zmagania w IV lidze! Wwczas to bardzo popularne w Bydgoszczy stao si haso: Zawisza jest jeden IV-ligowy, nie dla zodziei z Hydrobudowy! Haso to zreszt pojawio si na wikszoci polskich stadionw pikarskich, bowiem kibice innych druyn wywieszali je na znak solidarnoci z kibicami walczcymi o zaprzestanie profanacji klubowej witoci. Przykadw spoecznych konfliktw wywoanych zderzeniem wartoci religijnego wiata kibicw z silnie racjonalnym i sekularyzowanym otoczeniem spoecznym mona wskaza znacznie wicej. S one szczeglnie widoczne w kontekcie nasilajcych si zjawisk modernizacyjnych w sporcie, gdy tradycyjne formy kibicowania zostaj wypierane przez konsumenckie oblicze sportowego sympatyka, a kibicowanie (podobnie jak inne religie) zmienia si pod wpywem urynkowienia sportu, gdzie klienci wybieraj tylko to, co im wygodne, odrzucajc to, co wymaga od nich powicenia. Konflikty kibicw z zarzdem klubu s w wiecie sportu codziennoci, bowiem klub stanowi uosobienie witego kocioa grzesznych ludzi. W historii sportu byo zreszt wiele sytu-
131
acji, w ktrych to kibice odmawiali zawodnikom prawa do noszenia goda klubu, oskarajc ich o bezczeszczenie poprzez brak naleytego zaangaowania w sportow rywalizacj. Na tym tle dochodzio nawet do aktw przemocy symbolicznej, np. kiedy to kibice chorwackiego klubu Dinama Zagrzeb wtargnli na trening i zdjli z pikarzy swojego klubu koszulki i spodenki twierdzc, e s niegodni ich nosi. Skrajnym przykadem witokradztwa jest opuszczenie klubu i przeniesienie do najwikszego wroga, doczenie do grona kapanw innej grupy religijnej. Jest to rodzaj zdrady poczony z symbolicznym aktem ekskomuniki; zawodnik, ktry porzuci zaszczyt bycia czci klubu, okazuje pogard nie tylko zgromadzeniu wiernych, ale przede wszystkim witej tradycji. We wspczesnym sporcie zdominowanym przez pienidze i penym pogardy dla tradycji rwnie takie zdarzenia maj miejsce. Najbardziej kontrowersyjne dotycz transferw pikarskich i zwaszcza w grupach religijnych o duym oddziaywaniu witego kosmosu na ycie wieckie s traktowane jako haniebne i niewybaczalne. W magicznym wiecie kibicw to wierno i lojalno s przykadem bohaterstwa, a przejcie do lokalnego rywala czy opuszczenie klubu w potrzebie dla rozwoju indywidualnej kariery (w obu przypadkach istotne s okolicznoci transferu) traktowane jest jako przejaw pogardy dla wartoci, ktre w magicznym wiecie kibicw uznawane s za najwaniejsze. Postawa kibicw w stosunku do transferw bardziej widoczna jest w tworzeniu mitologii wok postaci uznanych za godne klubowej witoci, ktre w cigu caej kariery wykazyway si lojalnoci i przywizaniem do klubu. To one otaczane s szczeglnym rodzajem czci, a kult ten mona porwna jedynie do kultu witych w Kociele rzymskokatolickim. Dotyczy to nie tylko sportowcw, ale odnosi si do szerokiego grona osb zwizanych z klubem, ktre swoje ycie powiciy dla niego, pomiertnie albo jeszcze za ycia stajc si jego symbolami. Przykadw takich legendarnych postaci, ktre zyskay status witych, jest wiele. Dla przykadu kibice Legii Warszawa czcz Kazimierza Deyn, kibice toruskiego Apatora gloryfikuj posta szwedzkiego ulowca Pera Jonssona, sympatycy wocawskiej druyny koszykarskiej nadzwyczajnym szacunkiem darz Igora Griszczuka, a fani dzkiego Widzewa zamierzaj w sposb szczeglny upamitni posta legendarnego dziaacza Ludwika Sobolewskiego.
Typologia kibicw jako czonkw grupy religijnej Zbiorowo kibicw jest liczna i wewntrznie zrnicowana, ale przyjcie perspektywy religijnej pozwala oderwa si od utartych schematw klasyfikacji dzielenia sportowej widowni na: (a) kibicw i pseudokibicw czy te (b)
132
ultrasw, chuliganw i piknikw. Wczeniejsze ustalenia uprawniaj nas do tego, aby spojrze na kibicw z perspektywy religijnej, a zaproponowana przez nas typologia pozwoli lepiej zrozumie zjawisko kibicowania, wykraczajc poza utarte klasyfikacje, ktre po pierwsze maj publicystyczny charakter, a po drugie odwouj si wycznie do oceny zewntrznych przejaww zachowa. Proponujemy wic kontynuowa metaforyczne ujcie kibicw jako czonkw grupy religijnej i wprowadzi typologi kibicw opart na dwch kryteriach: poziomie zaangaowania i formie kultu. Prezentowana poniej typologia jest wynikiem bada (obserwacji uczestniczcej oraz wywiadw swobodnych) prowadzonych od 2001 roku wrd kibicw w Polsce, Anglii oraz Holandii. Ponadto oparta zostaa na analizie treci publikowanych i niepublikowanych pamitnikw kibicowskich oraz internetowych forw. W wyniku analizy zgromadzonego materiau udao si wyodrbni sze zasadniczych typw idealnych kibicw: (1) fundamentalici, (2) ortodoksi, (3) maej wiary, (4) wierzcy niepraktykujcy, (5) dewoci oraz (6) ateici. Pierwsz wyodrbnion kategori s kibice fundamentalici grupa kibicw cakowicie, bezwarunkowo i fanatycznie oddana swojemu klubowi. Zewntrzne formy fundamentalizmu kibicowskiego s rne w zalenoci od kraju i klubu. Fanatyzm kibicw wydaje si wikszy i bardziej spektakularny w kulturach poudniowych (Ameryka Poudniowa oraz kraje poudniowej Europy), cho kibicw fundamentalistw nie brakuje rwnie w Skandynawii. Zewntrzn form identyfikacji kibicw fanatykw by przez wiele lat tatua, tradycyjny symbol wiernoci klubowi, ktry od lat szedziesitych XX wieku uchodzi za symbol przynalenoci do elitarnej grupy najbardziej fanatycznych wyznawcw. Tradycja tatuau dotyczya zwaszcza klubw z Wysp Brytyjskich, gdzie narodzio si nowoytne zjawisko kibicowania. Z czasem dostpno tatuay wzrosa, a ich wykonywaniem zaczli zajmowa si profesjonalici, ktrzy w dwie godziny mog na ciele wytatuowa herb dowolnego klubu sportowego, jeli tylko posiadaj odpowiedni wzr. We wspczesnym rodowisku kibicw tatuae s bardziej istotne, gdy symbolizuj mae, prowincjonalne kluby, niebdce czci kultury masowej, ani te markami produktw telewizyjnych. Wyrnikiem kibicw fanatykw jest sposb zaangaowania w ycie klubu. Nie pozostaj oni bowiem jedynie biernymi obserwatorami sportowych zmaga, ale staj si ich czci. W czasie meczw, ktre maj charakter liturgii, peni rol liturgicznej suby otarza. Dotyczy to zwaszcza kibicw zrzeszonych w grupach kierujcych dopingiem, tworzcych opraw dwikow oraz choreograficzn, a take ochraniajcych flagi oraz inne wite insygnia. Zorganizowany doping, efektowna choreografia, transparenty, chralne piewy powoduj, e pozornie zwyke wydarzenie rywalizacja sportowa nabiera icie mistycznego charakteru. Poza zaangaowaniem w liturgiczn sub
133
otarza fundamentalistw wyrnia (przede wszystkim) radykalizm pogldw zachowa oraz postaw. Fundamentalici nie musz by osobami gboko wierzcymi, czsto si zdarza, e gdy przestaj intensywnie angaowa si w sprawy klubowe, to zupenie odchodz ze wsplnoty religijnej. Wydaje si, e bardziej, ni wiara w klub, do wsplnoty religijnej przyciga ich zaangaowanie, aktywno, moliwo dziaania, wreszcie wyjtkowe poczucie wsplnoty. Fundamentalistom towarzyszy gbokie przekonanie o wasnej wyjtkowoci, misji oraz wierno ortodoksji. Kibicw o skonnociach fundamentalnych charakteryzuje gbokie poczucie bycia prawdziwymi wyznawcami i nierzadko oskaraj, a nawet odmawiaj innym mniej zaangaowanym grupom okrelania siebie mianem kibicw. Ich mentalno i sposb mylenia zawarta jest w apokaliptycznych sowach w. Jana Znam twoje czyny, e ani zimny, ani gorcy nie jeste. Oby by zimny albo gorcy! A tak, skoro jeste letni i ani gorcy ani zimny, chc Ci wyrzuci z moich ust. (Ap. 3, 1516). Prost konsekwencj tego jest jawny brak akceptacji, a wrcz wrogo wobec wszelkiej innoci, to jest przede wszystkim wobec kibicw innych druyn, czyli czonkw innej grupy religijnej, wyznajcej inne bstwo, ale rwnie mniej zaangaowanych czonkw wasnej grupy religijnej, ktrzy czsto oskarani s o niewystarczajc gorliwo w oddawaniu czci bstwu. W kibicowskim argonie tacy kibice okrelani s (nieco pogardliwie) mianem piknikw, gdy w spektaklu sportowym nie odgrywaj adnej szczeglnej roli, a uczestnictwo w meczu traktuj jako form rozrywki. Codzienne ycie kibicw fundamentalistw cakowicie podporzdkowane jest aktywnoci kibicowskiej, a rni si od ycia pozostaych kibicw tym, czym wedug Maksa Webera (por. 1994: 100104) rnia si wiara protestantw od katolikw ci pierwsi mieli myle o Bogu nieustannie, a drudzy wycznie odwitnie. Dla fanatykw uczestnictwo w meczach, przygotowanie do tych spektakli, jest istotnym elementem budujcym tosamo. Ich spoeczne rodowisko, krg najbliszych znajomych oraz przyjaci tworz osoby, ktre s czonkami tej samej grupy religijnej, kibicuj temu samemu klubowi, czsto s to wsptowarzysze, rwnie fanatycy (por. Mathias 1991). Wsplnotowe wizi tworzone w ramach grupy religijnej kibicw s czsto jedynymi tak silnymi wizami, jakie udaje im si zawiza, a grupa kibicw to jedyna wsplnota, ktrej czuj si czonkami. Szczeglnie istotne jest tutaj rwnie subiektywne poczucie roli, jak klub odgrywa w ich yciu. Kibic brazylijskiego klubu Gremio Porto Alegre zapytany o to, jak wany jest dla niego klub, odpowiada: Gremio to moja religia, moje ycie, bez niego jestem nikim (Wojny na stadionach. Brazylia). Fundamentalni kibice potrafi si wzajemnie nienawidzi, ale rwnolegle czy ich walka z religijn obojtnoci, a przede wszystkim z sekularyzowa-
134
nym wiatem zewntrznym. Fanatycy czsto sceptycznie i bez szacunku odnosz si do mniej zaangaowanych wyznawcw wasnej religii. Fundamentalistw czy empatyczna wi i wzajemnie umacniane poczucie kibicowskiej awangardy. wiadcz o tym liczne przykady solidarnoci pomidzy fundamentalistami rnych grup religijnych, zarwno ultrasowych (wstrzymywanie dopingu na znak protestu przeciwko niewpuszczaniu kibicw goci na trybuny albo rekwirowaniu im materiaw pirotechnicznych), a przede wszystkim chuligaskich (wzajemna pomoc przy wymykaniu si policyjnym eskortom). Drugim typem idealnym kibicw s ortodoksi. S to kibice gboko wierzcy, silnie zaangaowani emocjonalnie w ycie wsplnoty religijnej, uznajcy klub, jego herb oraz barwy za wito, a stadion za pewnego rodzaju sanktuarium. Ich wiara jest silna, ale oni sami nie musz by czci liturgicznej suby. Natomiast gorliwo sytuuje ich w krgu najbardziej gorliwych wyznawcw, stwarzajc subiektywne poczucie roli stranikw witego ognia. W przeciwiestwie do fundamentalistw nie cechuje ich tak daleki radykalizm postaw, nie przypisuj sobie rwnie mocy wykluczania ze wsplnoty religijnej innych kibicw. Zabieraj gos jedynie w najwaniejszych dla klubu kwestiach, zwykle pozostajc w cieniu, ale gdy ortodoksja jest zagroona, wwczas (czsto wsplnie z fundamentalistami) podejmuj dziaania w celu ochrony tego co wite. Nie zmienia to faktu, e przez fundamentalistw (zwaszcza chuliganw i ultrasw) s traktowani jako pikniki, co odnosi si do ich zewntrznej religijnoci, ale emocjonalne zaangaowanie, poczucie przynalenoci stawia ich w gronie najbardziej gorliwych wyznawcw. Mniejszy radykalizm sprawia, e skonni s akceptowa jako wspwyznawcw rwnie mniej zaangaowanych kibicw jako czonkw tej samej grupy religii. Nie ma wic tutaj charakterystycznego dla fundamentalistw wykluczania niezaangaowanych kibicw ze spoecznoci kibicowskiej, ale prba wcignicia jak najwikszej liczby osb w celu wsplnego uczestnictwa w obrzdach. W tym sensie ortodoksi s znacznie bardziej otwarci na ludzi ni fundamentalici, ktrych poczucie awangardowoci prowadzi do swoistego autoizolacjonizmu. Ortodoksi nie przypisuj sobie prawa do bycia jedynymi prawdziwymi wyznawcami i spadkobiercami witej tradycji. Uywajc jzyka socjologii religii mona powiedzie, e kibice gboko wierzcy traktuj czonkostwo w religijnej wsplnocie kibicw jako element sfery prywatnej. Oznacza to, e w znacznie mniejszym stopniu uzewntrzniaj oni swoj wiar oraz mniej ostentacyjnie manifestuj publicznie swoj przynaleno do wsplnoty religijnej, co jednak nie znaczy, e musz by kibicami sabszej wiary. Dla kibicw ortodoksw przynaleno do religijnej grupy kibicw jest ogromnie istotnym, ale nie najwaniejszym elementem w yciu, dla nich istnieje ycie poza wsplnot kibicw. Wielu z nas ma rodziny, dzieci. Kilka osb wyjechao
135
na studia, cz na Wyspy. Doszo do sytuacji, e opraw szykoway 23 osoby (To My Kibice nr 3 (78) 2008, s. 30). Uczestnicz oni w rytualnych spotkaniach i naboestwach, ale kibicowanie nie stanowi treci ich ycia, nie jest take gwn charakterystyk konstytuujc ich osobowociow tosamo. W praktyce ich zaangaowanie przejawia si w uczestnictwie w rytualnych naboestwach, towarzyszeniu zespoowi zarwno podczas spotka na wasnym stadionie, jak rwnie podczas meczw wyjazdowych. Wanie owo podrowanie za druyn, obecno wszdzie tam, gdzie jest reprezentujca go druyna, jest swoistym kibicowskim wyznaniem wiary. Taka aktywno wymaga odwagi i powicenia, bdc form podrowania i goszenia dobrej nowiny wrd wrogo nastawionych innowiercw. Std u kibicw ortodoksw bierze si prometeizm, poczucie bycia stranikiem ortodoksji. Kibicw ortodoksw charakteryzuje niski poziom tolerancji dla kibicw innych druyn. Akceptuj fakt ich istnienia, ale uznaj ich bstwa za gorsze, mniej wite. Bierze si on gwnie z dowiadczenia w pielgrzymowaniu za wasn druyn i konfrontacji z agresj (zarwno symboliczn, jak fizyczn) ze strony kibicw miejscowych druyn. W wiecie kibicowskim, kibice goci traktowani s jako konkurencyjna (czsto rwnie wroga) grupa religijna, fizycznie zasiadaj w odseparowanym miejscu, oddzielonym od kibicw miejscowych potem, siatk, a czsto nawet dodatkowym sektorem buforowym. Organizatorzy widowisk sportowych czyni wszystko, aby nie dochodzio do fizycznego kontaktu midzy kibicami rywalizujcych ze sob druyn. Przyjmuje si, e s to dwie grupy religijne, ktre oddaj kult konkurencyjnym bstwom. Trzeba jednak zaznaczy, e mimo niskiej tolerancji kibicw wobec wyznawcw klubowych bstw kibice ortodoksi rzadko posuwaj si do przemocy fizycznej, ewentualn agresj wyraaj gwnie symbolicznie. Trzeci kategori czonkw grupy religijnej kibicw s kibice maej wiary. Cech ich wyrniajc jest mniejsza gorliwo, dua tolerancja dla innowiercw i biblijna letnio. Dla kibicw maej wiary sakralno idei klubu nie jest ju tak oczywista, a prymat wasnego klubu nad innymi nie jest wcale absolutny. Czuj si oni wprawdzie czonkami wsplnoty religijnej, ale ich stosunek do witej tradycji klubu jest obojtny, przez co w mniejszym stopniu identyfikuj si z klubowymi barwami i tradycj, a bardziej ukierunkowani s na teraniejszo. Kibice maej wiary szybko akceptuj now (sponsorsk) nazw klubu, nie przywizuj szczeglnej wagi do tradycji, a obiektem ich kultu s zwykle aktualnie wystpujcy zawodnicy. Dzieje si tak, bo w kibicowaniu nie dostrzegaj gbszej idei, a w swoim kibicowskim zachowaniu s do pragmatyczni gdy druyna sromotnie przegrywa albo mecz jest transmitowany w telewizji, pozostaj w domu. Jednak ich ekumenizm wyraa si przede wszystkim w stosunku do kibicw innych druyn, niezalenie od tego komu kibicuj. Prezentuj oni niespotykane u innych kategorii kibicw zrozumienie
136
dla innowiercw i szacunek dla ich odmiennoci, w tym sensie mona ich rwnie nazwa ekumenicznymi. Gdyby ich klub nie istnia albo, gdyby wystpowa w innej dyscyplinie, wwczas z pewnoci kibicowaliby innemu. Nie jest to regu, ale czsto dystans kibicw maej wiary bierze si z tego, e s oni przede wszystkim sympatykami danej dyscypliny sportu, a w drugiej kolejnoci sympatykami wasnego klubu. Przynaleno do grupy religijnej jest jednak raczej wynikiem (rodzinnych, dzielnicowych) tradycji czy te wpywu grupy koleeskiej anieli wiary w nieprzemijajc wito idei klubu. Mona ich przyrwna do osb stojcych w przedsionku kocioa, ktre zawsze obecne na niedzielnej mszy, rzadko kiedy jednak przekraczaj prg kocielnej kruchty. Ujmujc rzecz zwile nie angauj si zbytnio emocjonalnie. W ich przypadku regularne uczszczanie na niedzielne naboestwa bierze si z bezrefleksyjnej rutyny, presji otoczenia czy wzgldw towarzyskich, co nie zmienia faktu, e z czasem buduje pewne poczucie wizi ze wsplnot wierzc. Kibice maej wiary aktywnie uczestnicz w rytualnych obrzdkach meczowych zarwno u siebie, jak i (rzadziej) na wyjedzie, jednak nigdy nie zasiadaj w sektorze dla kibicw przyjezdnych, gdzie obecno wymaga zaangaowania. Czwart kategori kibicw s kibice wierzcy, ale niepraktykujcy. Podobnie jak ortodoksi oni rwnie czuj si czci klubu, bardzo silnie si z nim identyfikuj, ale nie uczestnicz bezporednio w sportowych zawodach z dwch powodw: z wyboru albo z koniecznoci. Poziom wtajemniczenia wierzcych, niepraktykujcych moe by rny. Generalnie jednak s to kibice emocjonalnie zaangaowani, nie rnicy si znaczco od gboko wierzcych pod wzgldem emocjonalnego zaangaowania. Utosamiaj si oni z klubem, czuj si czci religijnej grupy kibicw. To, co ich wyrnia, to brak uczestnictwa w sportowych rytuaach. Cz kibicw nie znosi nadmiernej obrzdowoci, stadionowej atmosfery igrzysk, festynu, wsplnych pieww, meksykaskiej fali, ukadanej z kartonw bogatej choreografii czy zapachu wiec dymnych. Ludyczno sportu, rozdmuchana ceremonia ich odstrasza, zwaszcza, e dla nich uczestnictwo w religijnych obrzdach ma charakter indywidualnego kontaktu z sacrum bez obecnoci wsplnoty. Jest to swego rodzaju przejaw procesw indywidualizujcych religi. Kibice tacy, cho silnie zaangaowani duchowo, to fizycznie nieobecni w obrzdach staj si ucielenieniem hasa Wiara tak! Koci nie! Dla nich kibicowanie, szczeglnie w trakcie meczu, jest swego rodzaju intymnym spotkaniem z sacrum, a to niezwyke osobiste spotkanie nosi znamiona niemale mistyczne, wic moliwe do zaistnienia poza formalnymi strukturami organizacji religijnej. Nieobecno w rytualnych naboestwach moe by efektem zwykej fizycznej niemoliwoci uczestnictwa w widowisku sportowym ze wzgldu na odlege miejsce pracy, zamieszkania czy kalectwo. Kibicowanie na odlego
137
nie jest zjawiskiem ani nowym ani rzadkim, ale dziki wspczesnym zdobyczom techniki obecnie duo powszechniejszym. Przypomina to troch suchanie naboestwa przez radio albo ogldanie go w telewizji. Przeprowadzono wiele bada na temat kibicowania na odlego i dziki temu istnieje bogata literatura na ten temat (Nash 2000). W dobie globalizacji znacznie atwiej jednoczy si z ukochan druyn, nawet bdc w odlegoci kilku tysicy kilometrw. Natomiast uczestnictwo w sportowych zawodach przyjmuje wwczas charakter pielgrzymki do Mekki, odbywanej sporadycznie, ale z naleyt nobliwoci. Pit kategori s kibice dewoci, a ich wiara przejawia si w ostentacyjnym demonstrowaniu przynalenoci do wsplnoty religijnej. Trzeba przy tym pamita, e dowiadczenie religijne mona rozpatrywa w dwch wymiarach: wewntrznym gbszym oraz zewntrznym spoecznie i kulturowo uwarunkowanym. O ile jednak wiara religijna dy do ujawnienia si na zewntrz i w zasadzie trudno jest mwi o wierze bez religijnoci, o tyle znane s zjawiska religijnoci nieoparte na wierze. To rozrnienie jest szczeglnie wane przy rozwaaniach nad kategori kibicw-dewotw. W zasadzie ich religijna aktywno ogranicza si do sfery zewntrznej, bowiem w przeciwiestwie do kibicw wierzcych, ale niepraktykujcych, dewoci stanowi grup praktykujc, ale nie (do koca) wierzc. W religijnej wsplnocie kibicw wyrniaj si bogactwem wszelkiego rodzaju gadetw, sezonowym uczestnictwem w zawodach sportowych. Dla dewotw uczestnictwo we wsplnocie religijnej ogranicza si do niedzielnego, czsto nieregularnego uczestnictwa w meczu i suy raczej pokazaniu si. Dewoci nie do, e swoj gorliwo ograniczaj do nieregularnych wypraw na stadion, to czonkami wsplnoty religijnej s bardziej zewntrznie ni wewntrznie. Nie s zwizani emocjonalnie z klubem, z jego nazw i tradycj, ale jeli zdecyduj si wybra na mecz swojej (najczciej lokalnej) druyny, to brak wiary staraj si odkupi w sferze zewntrznej poprzez demonstracje dewocjonaliw koszulek, czapeczek, znaczkw itd. Mona skonstatowa, e tylko w sferze symbolicznej staj si na chwil czonkami wsplnoty religijnej, zwaszcza wtedy, gdy ta wituje okres najwikszych tryumfw. Faktycznie, ich uczestnictwo w grupie religijnej jest w gruncie rzeczy powierzchowne i sprowadza si do zewntrznych form wyraania kultu religijnego pozbawionego wikszej refleksji. Widoczne to jest szczeglnie przy zmianie nazwy, znaku czy barw klubu (z tradycyjnych na sponsorskie); kibicom dewotom nie robi to zreszt szczeglnie wielkiej rnicy, bowiem nie przywizuj si do detali. W wiecie religijnym kibicw dewocjonalia peni bardzo istotn funkcj, a sprzeda prawdziwych (magicznych) dewocjonaliw zajmuj si specjalne instytucje oficjalne sklepy klubowe. Analogicznie do wiata religijnego,
138
poza oficjalnym obiegiem dewocjonaliw, ktrym przypisuje si moc niemal sakraln, istnieje cay szereg nieoficjalnych dewocjonaliw, czyli zwykych podrbek. Magiczna warto dewocjonaliw wykorzystywana jest bezwzgldnie przez ich producentw oraz sprzedawcw w celach komercyjnych. Ceny oficjalnych pamitek klubowych s bardzo wysokie i niewspmiernie wysokie do ich materialnej wartoci. Cena klubowej koszulki moe wynosi 40 euro, cho jej materialny odpowiednik markowa koszulka tej samej renomowanej firmy, jednak bez znaku klubowego, kosztuje nawet dziesi razy mniej. Kibicw dewotw nie mona myli z kibicami maej wiary. Cho na pierwszy rzut oka grupy te wydaj si podobne, to jednak rnica midzy nimi jest do znaczna. Kryterium zasadza si na stopniu postrzegania klubu jako sacrum. Jak ju zaznaczono, kibicw maej wiary mona porwna do osb, ktre stoj z tyu Kocioa. Nie angauj si specjalnie w wyznawanie wiary, jednak stosunkowo systematycznie uczestnicz w obrzdach. Gdzie podskrnie wierz by moe, e jest tam ukryty element witoci, z natury sceptyczni, staj jednak na uboczu, aeby w razie pomyki nie narazi si na zbyt due rozgoryczenie. Trzymajc si tej analogii, kibicw dewotw mona porwna do tych, ktrzy w czasie liturgii chc by postrzegani jako osoby gorliwe, siedz moliwe najbliej otarza, a po naboestwie popiesznie przepychaj si pomidzy staruszkami, eby jak najszybciej znale si w domu na obiedzie. Kieruje nimi w takim kultywowaniu wiary nie przemone przekonanie o sakralnoci klubu, ale pewien rodzaj mody. Gadety maj tu suy kreowaniu wasnej tosamoci poprzez najbardziej widoczne wizualne elementy kultu. Jednake po meczu szalik lduje w koszu z brudn bielizn albo w szafce na buty. Spektakl bowiem si zakoczy, a ycie toczy si nadal. Ostatni wyodrbnion kategori kibicw s ateici. Nie s oni czonkami wsplnoty religijnej kibicw, ale s wanym punktem odniesienia w analizach spoecznego fenomenu kibicowania. Bez nich zrozumienie fenomenu religijnej grupy kibicw wydaje si trudne, a nawet niemoliwe. Najprociej rzecz ujmujc s to kibice sportu, ktrzy nie identyfikuj si z adnym klubem, nie czuj si absolutnie czci jakiejkolwiek wsplnoty, ale uwaaj siebie za znawcw kibicw i sportu. W zasadzie wszelkie poczucie wsplnotowoci jest im obce, bowiem ona ich ogranicza, zakotwicza w kolektywie, zabiera wolno. Ateici to indywidualici, ktrzy nie lubi si z niczym i z nikim wiza, s typowymi konsumentami sportu, ceni komfort, a wasne zaangaowanie ograniczaj do jednorazowego aktu konsumpcji okrelonej dawki rozrywki (za ktr pac). Patrz oni na klubowe zaangaowanie z dystansem i parafrazujc sowa niemieckiego filozofa widz w nim swego rodzaju opium dla ludu. Dla sportowych ateistw identyfikacja z jakim klubem (czsto lokalnym), wierno barwom klubowym, kultywowanie tradycji, budowanie
139
wizi w ramach wsplnoty kibicw jest zaprzeczeniem ponowoczesnej ideologii konsumenckiego niezaangaowania (Bauman 2007). Nie s to jednak klasyczni sportowi laicy, ktrzy ze sportem i kibicowaniem nie maj nic wsplnego, yjc niejako obok tego zjawiska. Ateici znaj si na sporcie, potrafi doceni pikno i jego nieprzewidywalno, ale nie s w stanie (nie chc) wyksztaci wizi emocjonalnych z adnym (zwaszcza lokalnym) klubem. Uwaaj si za koneserw sportu, fascynuj si rozgrywkami ligi mistrzw, siatkarsk lig wiatow, mistrzostwami wiata w pice rcznej, skokami Adama Maysza oraz jazd Roberta Kubicy. Na mecze lokalnej druyny uczszczaj sporadycznie i przyjmuj postaw zdystansowan, czasami nawet przemiewcz, przy okazji narzekajc na saby poziom spotkania, kiepsk widoczno i brak moliwoci obejrzenia powtrek. Ateici wyraaj fundamentalne niezrozumienie dla ekscytacji kibicw oraz lokalnych dziennikarzy dokonaniami zespou, ktrego sporadycznych zwycistw nikt nigdy w telewizji nie zobaczy, bo albo wystpuje on w niszej lidze albo uprawia dyscyplin niszow. Afirmacja maksymy niech wygra lepszy wskazuje na rozrywkowo-estetyczne przesanki obecnoci na meczach. Z tego powodu s oni ordownikami komercjalizacji sportu, przyznawania dzikich kart gwarantujcych uczestnictwo najbogatszym w profesjonalnych ligach oraz przenoszenia klubw z maych do wikszych miast, gdzie istnieje wikszy potencja rozwojowy. Przywizanie do barw klubowych, poszanowanie tradycji i lojalno s im obce, s przejawem nieracjonalnoci i zaciankowego oporu wobec trendw nowoczesnoci. Kibice ateici patrz na wsplnot religijn kibicw klubowych jak na optanych czonkw sekty, pozbawionych integralnych przymiotw nowoczesnoci: racjonalnoci czy elastycznoci. Natomiast ateici jawi si czonkom religijnej grupy kibicw jako klasyczny przejaw zsekularyzowanego sportu, pozbawionego wartoci (innych ni komercyjne) i sprowadzonego do czystej postaci biznesu. Punkt widzenia ateistw oddaje Piotr Kowalczuk (2007), ktry w artykule o wiele mwicym tytule Igrzyska baznw na amach dziennika Rzeczpospolita tak oto podsumowa zaangaowanie kibicw, ktrych w naszej typologii zdefiniowalimy jako fundamentalistw: Ideologia czy raczej religia ultrasa jest stosunkowo prosta i przypomina sposb mylenia agresywnej sekty. Wydaje im si, e s sol futbolu i depozytariuszami futbolowych wartoci. Podczas meczu swemu bstwu druynie i jej pikarzom ultrasi oddaj cze hymnami, portretami, transparentami i nierzadko przepikn scenografi. S ze swoj druyn na meczach wyjazdowych i treningach. Ale gdy ich druyna walczy na boisku z rywalami, oni prowadz z rwnym zaciciem swoj wojn .
140
Modern sport, czyli proces sekularyzacji niewidzialnej religii kibicw Analogicznie jak w przypadku tradycyjnych religii, rwnie w niewidzialnej religii kibicw widoczne s procesy sekularyzacyjne okrelane mianem modern sport, polegajce na racjonalizacji widowisk sportowych i uczynieniu z religijnej mitologii dochodowego przedsiwzicia. Suy temu modernizacja stadionw na wzr hal kinowych multipleksw (patrz: King 1998a). Ich celem jest uczynienie z nich komercyjnego spektaklu na wzr (w zalenoci od dyscypliny sportowej) plebejskiego teatru, rewii czy wrcz cyrku, w ktrym publiczno ma peni rol konsumentw, paccych za moliwo ogldania, a w zasadzie konsumowania sztuki. Jak pisze Carlton Brick (2007: 162) stadionowa atmosfera podlega odgrnej organizacji, natomiast istotny element sportowego widowiska spontaniczno jest ograniczony, a nawet zostaje zagubiony. Procesy modernizacyjne s w sporcie bardzo silne. Jednym z wielu ich przejaww jest widoczna sekularyzacja (wrcz profanacja) sportowych sanktuariw, polegajca na uytkowaniu stadionw czyli obiektw o charakterze religijnym przez dwa lub wicej kluby sportowe. Biorc pod uwag fakt, e religijne spoecznoci dwch klubw z jednego miasta rzadko yj w symbiozie, to pomys rozgrywana meczu na wsplnym stadionie mona przyrwna do propozycji, aby irlandzcy katolicy i protestanci korzystali z jednej wityni w samym centrum Belfastu. Przykadw takich wspuytkowanych stadionw jest wiele, choby Allianz Arena w Monachium czy Stadion Olimpijski w Rzymie, gdzie ze wzgldw komercyjnych dwie od wiekw yjce w stanie wojny grupy religijne dziel wsplne sanktuarium. Jednoczenie mona wskaza wiele przykadw, gdzie mimo silnej presji ekonomicznej, dwa kluby graj niejako obok siebie, tak jak to dzieje si w Liverpoolu, gdzie stadiony dwch wielkich klubw, FC Liverpool i Evertonu, a jednoczenie sanktuaria dla dziesitek, jeeli nie setek tysicy kibicw wyznawcw obu religii znajduj si dosownie w odlegoci 300 metrw od siebie. Mimo geograficznej bliskoci nie dopuszcza si nawet moliwoci rozgrywania spotka na wsplnym stadionie ze wzgldu na sakralny charakter obiektw. Natomiast dwa rywalizujce kluby z Mediolanu: Inter i AC Milan rozgrywaj swoje mecze na jednym obiekcie5, ktry jednak przez obie grupy religijne nazywany jest zupenie odmiennie dla kibicw Interu jest to Stadio Giuseppe Meazza, natomiast dla sympatykw Milanu to Stadio San Siro. Mona powiedzie, e mimo fizycznej wsplnoty w sferze kultury symbolicznej ten sam stadion sta si elementem dwch odrbnych witych kosmosw, w ktrych jest
Powodem takiego stanu rzeczy by ogromna bieda na przeomie XIX i XX wieku we Woszech, ktra nie pozwalaa na wybudowanie dwch odrbnych obiektw sportowych.
5
141
on dla czonkw obu religijnych wsplnot zupenie czym innym, odmiennym sanktuarium. Niedostrzegalno sakralnoci obiektw sportowych powoduje, e od czasu do czasu rwnie w Polsce pojawiaj si pomysy, aby kluby z jednego miasta (w ramach oszczdnoci) rozgryway mecze na wsplnym stadionie, na przykad w odzi (Widzew oraz KS) czy Warszawie (Polonia oraz Legia), budz one jednak wrd kibicw kontestacje, a nawet wywouj objawy agresji. Podsumowujc kwesti witych miejsc trzeba podkreli, e legendarne stadiony wielkich klubw pikarskich staj si powoli swego rodzaju parkami rozrywki na wzr Disneylandu, gdzie niemal wszystko podporzdkowane jest wygodzie turystw, a sanktuarium przeistacza si w jeden wielki kompleks pamitkarsko-usugowy. Pozostaje tylko pamita, e wykorzystanie miejsc kultu religijnego do celw komercyjnych jest zjawiskiem do powszechnym, a przykad Lichenia dowodzi, e obecnym rwnie w Polsce. Transfery zawodnikw i trenerw s najbardziej wyrazistym aspektem komercjalizacji sportu. Zawodnicy przychodz i odchodz, bo poza nielicznymi wyjtkami kluby stay si dla nich wycznie miejscem pracy. Bohaterowie stadionw nie znaj ich historii, nie szanuj tradycji, czasami nawet dobrze nie wiedz, do jakiego klubu zostali sprzedani, tak jak zawodnik FC Liverpoolu Javier Mascherano, ktry na inauguracyjnej konferencji prasowej opowiada, jaki jest dumny z bycia czerwonym diabem, cho to okrelenie rywala Liverpoolu Manchesteru United. Ten przejaw ignorancji i dyletanctwa symbolizuje stosunek wielu zawodowych sportowcw do klubw, barw, historii i tradycji. Dla wikszoci kibicw wierzcych gboko w sens wsplnoty niewidzialnej religii zawodnicy to tylko kopacze, grajki (pikarze) czy kolarze (o ulowcach), mae tryby w wielkiej maszynie, ktre dzisiaj s, a jutro zostan sprzedani do innego klubu. Ich los w gruncie rzeczy pozostaje kibicom obojtny, cho bez wtpienia publiczno sportowa posiada swoich ulubiecw, ktrych odejcie wywouje szczeglne emocje. Co do zasady, transfery nie s przez kibicw negowane, raczej przyjmowane jako zo konieczne. S zawodnicy (Jerzy Dudek), ktrzy mimo odejcia ze swoich klubw (Feyenoord Rotterdam, Liverpool FC) ciesz si ogromnym szacunkiem kibicw, ale rwnoczenie s zawodnicy tacy jak Dennis Law (przeszed z Manchester United do Manchester City), Luis Figo (przeszed z Barcelony do Realu Madryt), Roberto Baggio (transfer z Fiorentiny do Juventusu), powszechnie uznawani s za zdrajcw i witokradcw. Dla religijnej wsplnoty kibicw najwaniejszy jest klub i wyranie oddzielaj jego sakralno od z natury uomnych, grzesznych i niedoskonaych zawodnikw, ale dla nowoczesnych konsumentw usug rozrywkowych kwestia transferw jest w zasadzie drugorzdna. Trzeba jednak pamita, e sekularyzacja sportu powoduje, i sportowi konsumenci czsto przychodz na mecze bez poczu-
142
cia oraz szacunku dla witoci klubu i z luboci oklaskuj kolejnych zotych cielcw bohaterw sportowej popkultury. Na koniec trzeba wspomnie, e w rodowisku najbardziej radykalnych kibicw, ostrej krytyce poddawane s wielkie sportowe imprezy, ktre staj si powoli ucielenieniem nowoczesnego, skomercjalizowanego sportu. Komercjalizacja tych przedsiwzi niszczy szlachetn ide czystej rywalizacji. Na pierwszy plan wysuwaj si pienidze, w trakcie mistrzostw Europy czy wiata coraz czciej mwi si o tym, ile mona na organizacji turnieju zarobi, jakie inwestycje naley wykona i mierzy si finansowe korzyci. Pojawiaj si pomysy, aby mecze ligi angielskiej rozgrywa w Chinach czy Japonii, po to by zwikszy liczb sprzedawanych gadetw. Dla czonkw wsplnoty niewidzialnej religii, klubowych kibicw oznacza to daleko posunit profanacj, dlatego cz z nich protestuje przeciwko takim praktykom. Ich dziaanie, cho szlachetne, przegrywa w starciu z turbokapitalizmem (por. Luttwak 2000). Wspczesny sport staje si produktem kultury masowej, wzgldnie tani i lekk telewizyjn rozrywk dla wszystkich, to doskonay interes, na ktrym mona zarabia miliony. Wielkie imprezy sportowe zaczynaj przypomina spektakularne gale, rauty z czerwonymi dywanami, gdzie sportowa rywalizacja staje si tem dla towarzysko-biznesowych spotka. Zjawisko okrelane mianem modern sport zmierza do sekularyzacji sportu i pozbawienia go magicznego czy religijnego charakteru.
Podsumowanie Spoeczne zjawisko kibicowania wpisuje si w konteksty religii pozainstytucjonalnej czy te religii niewidzialnej, stajc si jednak przez swoje pograniczne usytuowanie obszarem trudno dostpnym badawczo zarwno dla socjologii sportu, jak i socjologii religii. Ujcie fenomenu kibicowania w kategoriach religijnych przeczy twierdzeniom, jakoby spoeczestwa przemysowe staway si coraz mniej religijne, a ich czonkowie wiedli ycie, w ktrym coraz mniej jest prawdziwego, autentycznego znaczenia. Analiza zjawiska kibicowania pokazuje, e zmianie ulegaj jedynie formy religijnoci i realokacja sacrum poza tradycyjne struktury kocielne. Jednoczenie przyjcie perspektywy religijnej w badaniach nad spoecznym wiatem kibicw nie tylko zdaje si potwierdza ustalenia Luckmanna o istnieniu nowych, niewidzialnych form religii, ale co dla prowadzonej analizy jest znacznie bardziej istotne pozwala uchwyci humanistyczne aspekty fenomenu kibicowania, ktre dotychczas pozostajc gdzie na jego obrzeach wymykay si procesowi poznania naukowego.
143
Literatura Allan, Jay. 1989. Blood and Casuals: Diary of a Football Hooligan. Glasgow: Famedram. Allison, Maria. 1979. The Game: A Participant Observation Study. Journal of Sport Behaviour 2(2): 93102. Andrews, David i George Ritzer. 2007. The Grobal in the Sporting Glocal. Global Networks. A Journal of Transnational Affairs 7(2): 135153. Armstrong, Gary. 1998. Football Hooligans: Knowing the Score. Oxford: Berg. Armstrong, Gary i Rosemary Harris. 1991. Football Hooligans: Theory and Evidence. Sociological Review 39(3): 427458. Bauman, Zygmunt. 2007. Szanse etyki w zglobalizowanym wiecie. Krakw: Znak. Boire, Judy. 1980. Collective Behavior in Sport. Review of Sport and Leisure 5(1): 245. Brick, Carlton. 2007. Taking the Offence, Modern Moralities and the Perception of the Football Fans. W: Jon Garland, Dominic Macolm i Mike Rowe. The Future of Football. Challenges of the Twenty-first Century. London: Routledge, s. 162177. Brown, Adam (red.). 1998. Fantics! Indentity and Fandom in Football. London: Routledge. Budd, Adrian. 2001. Capitalism and Sport. Culture, Sport and Society 4(1): 118. Canter, David, Miriam Comber i David Uzzell. 1989. Football in its Place: An Environmental Psychology of Football Grounds. London: Routledge. Carrol, R. 1980. Football Hooliganism in England. International Review of Sports Sociology 15(2): 7792. Chmielewski, Marek (red.). 2002. Leksykon duchowoci katolickiej. LublinKrakw: Wydawnictwo M. Crawford, Garry. 2004. Consuming Sport. Fans. Sport. Culture. London: Routledge. Derdzikowski, Bartomiej i Jakub Wiewirski. 2008. Jak rozkocha i porzuci niewidomego kibica. Gazeta Wyborcza 14 sierpnia 2008. Dudaa, Jerzy. 2004. Fani chuligani. Rzecz o polskich kibolach. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie ak. Dufour, Xavier Leon. 1985. Sownik teologii biblijnej. PoznaWarszawa: Wydawnictwo Pallotinum. Duke, Vic i Liz Crolley. 1996. Football Spectator Behaviour in Argentina: A case of separate evolution. Sociological Review 44: 272293. Duncan, Margaret Carlisle. 1983. The Symbolic Dimension of Spectator Sport. Quest 35(1): 2936.
144
Dunning, Eric, Patrick Murphy i John Williams. 1986. Spectator Violence at Football Matches: Towards a Sociological Explanation. The British Journal of Sociology 37(2): 221244. Dunning, Eric, Patrick Murphy i John Williams. 1989. The Roots of Football Hooliganism. London: Routledge. Dunning, Eric, Patric Murphy, Ivan Waddington. 1991. Anthropological versus Sociological Approaches to the Study of Soccer Hooliganism: some critical notes. Sociological Review 39(33): 459478. Durkheim, Emile. 1990. Elementarne formy ycia religijnego. System totemiczny w Australii. Warszawa: PWN. Farred, Grant. 2002. Long Distance Love. Journal of Sport & Social Issues 26(1): 624. Foer, Franklin. 2006. Jak futbol wyjania wiat czyli nieprawdopodobna teoria globalizacji. Lublin: Red Horse. Foldesi, Gyrgyi. 1996. Social and Demographic Characteristics of Hungarian Football Fans and their Motivations for Attending Matches. International Review for the Sociology of Sport 31(4): 407428. Galernicki, Jan. 2006. Nasza historia staje si legend. d: Wydawnictwo Giskard. Gaunt, Ruth, Denis Sindic i Jacques-Philippe Leyens. 2005. Intergroup Relations in Soccer Finals: Peoples Forecasts of the Duration of Emotional Reactions of In-Group and Out-Group Soccer Fans. The Journal of Social Psychology 145(2): 117126. Glencross, Dennis. 1978. Spectators and Sport. Sport Coach 2(2): 2729. Greener, Donald. 1983. Spectator Booing and the Home Advantage: A Study of Social Influence in the Basketball Arena. Social Psychology Quarterly 46(3): 252261. Grueau, Richard. 1999. Class, Sport and Social Development. Champaign: Human Kinetics Press. Grys, Iwona. 1998. Muzyka i sport. Warszawa: Muzeum Sportu i Turystyki. Gulianotti, Richard. 1993. Soccer Casuals as Cultural Intermediaries: the politics of Scottish style. W: Steve Redhead. The Passion and the Fashion. Aldershot: Avebury. Gulianotti, Richard. 1995 Football and the Politics of Carnival: an ethnographic study of Scottish football fans in Sweden. International Review for the Sociology of Sport 30(2): 191223. Guttmann, Allen. 1981. Sports Spectators from Antiquity to the Renaissance. Journal of Sport History 8: 527. Gwd, Andrzej (red.). 2003. Media eros przemoc. Krakw: Wydawnictwo Universitas. Hallesby, Ole. 1980. Moja droga do wiary. Warszawa: Wydawnictwo Zwiastun.
145
Harrington, John. 1968. Soccer Hooliganism. Bristol: John Wright. Harrison, Paul. 1974. Soccers Tribal Wars. New Society 29: 604. Heinemann, Klaus. 1989. Wprowadzenie do socjologii sportu. Warszawa: COM SNP. Hobbs, Dick i David Robins. 1991. The Boy Done Good: football violence, changes and continuities. Sociological Review 39(3): 551579. Hocking, Jon. 1982. Sport and Spectators: Intra-audience Effects. Journal of Communication 32(1): 100108. Horak, Roman. 1991. Things Change: trends in Austrian football hooliganism from 19771990. Sociological Review 39(3): 531548. Igbinovia, Patric Edobor. 1985. Soccer Holiganism in Back Africa. International Journal of Offender Therapy and Comparative Criminology 29(2): 135146. Ingham, Roger. 1978. Football Hooliganism: The Wider Context. London: Inter-Action Imprint. Inglis, Simon. 1987. The Football Grounds of Great Britain. London: Willow. Inglis, Simon.1988. League Football and the Men who made it: official centeuary history of the Football League, 18881988. London: Willow. Management Research Centre. Jary, David John Horne i Tom Bucke. 1991. Football Fanzines and Football Culture: a case of successful cultural contestation. Sociological Review (39) 3: 581597. Jay, Allan. 1989. Bloody Casuals. Diary of a Football Hooligan Scotland. Glasgow: Famedram. Johansson, Martin. 1987. Soccer Hooliganism Some Theoretical Views. Scandinavian Journal of Sport Sciences 9(3): 97104. Jones, Norman. 1986. Hooligans: the Forgotten Side. New Society 77: 1618. Jwiak, Micha. 2001. Wtedy widz Widzew. Gazeta dzka 127 (3299). Katz, Donald. 1994. Just Do It: The Nike Spirit in the Corporate World. Holbrook MA: Adams Publishing. King, Anthony. 1997. New Directions, Customers and Fans: transformation of English Football in 1990s. Sociology of Sport Journal 14: 224240. King, Anthony. 1997a. The Postmodernity of Football Hooliganism. The British Journal of Sociology 48(4): 576593. King, Anthony. 1998. Thatcherism and the Emergence of Sky Television. Media, Culture and Society 20(2): 277293. King, Anthony. 1998a. The End of the Terraces: the transformation of English Football in the 1990s. Leicester: University Press. King, Anthony. 1999. Football Hooliganism and the Practical Paradigm. Sociology of Sport Journal 16(3): 269273.
146
King, Anthony. 2000. Football Fandom and Post-National Identity in the New Europe. British Journal of Sociology 51(3): 419442. King Anthony. 2001. Violent Pasts: collective memory and football hooliganism. Sociological Review 49(3): 568585. King, Anthony. 2003. The European Ritual: football and the New Europe. London: Ashgate. King, Anthony 2004. The New Symbols of European Football. International Review of the Sociology of Sport 39(3): 323336. Kowalczuk, Piotr. 2007. Liga baznw. Rzeczpospolita 17.11.2007, dostpny: http://www.rp.pl/artykul/69898.html (14.11.2008). Kowalski, Radosaw. 2002. Potomkowie Hooligana Szalikowcy: spoecznokulturowe rda agresji widowisk sportowych. Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek. Le Bon, Gustaw. 1994. Psychologia tumu. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Lee, Martyn. 1993. Consumer Culture Reborn: The Cultural Politics of Consumption. London: Routledge. Leifer, Eric. 1995. Making the Majors. The Transformation of Team Sports in America. Harvard: University Press. Luckmann, Thomas. 1996. Niewidzialna religia. Problem religii we wspczesnym spoeczestwie. Krakw: Zakad Wydawniczy NOMOS. Luttwak, Edward. 2000. Turbokapitalizm. Wrocaw: Wydawnictwo Dolnolskie. Marsh, Peter, Elizabeth Rosser i Rom Harre. 1978. The Rules of Disorder. London: Routledge. Mason, Tony. 2002. Pasja milionw. Pika nona w Ameryce Poudniowej. Gdask: Marabut. Mathias, Paul. 1991. Football Fans: Fanatics or Friends? Journal of Community & Appied Social Psychology vol. 1: 2932. McMenemy, David i Alan Poulter,. 2005. An identity of two halves? Glasgow Celtic supporters, identity, and Scottish society. Irish Studies 13(2): 139150. Melnick, Merill. 1986. The Mythology of Football Hooliganism: a closer look at the British experience. International Review for the Sociology of Sport 21(1): 121. Miller, Steven. 1952. The Participant Observer and Over Rapport. American Sociological Review 17(2): 9799. Moorhouse, Herbert. 1991. Football Hooligans: old bottle, new whines? Sociological Review 39(3): 489502. Morris, Desmond. 1981. The Soccer Tribe. London: Cape. Morse, Margaret. 2003. Sport w telewizji: powtrka i przedstawienie na ekra-
147
nie (prze. A. Piskorz). W: Andrzej Gwd, Media eros przemoc. Krakw: Universitas. Murphy, Patrick, John Williams i Eric Dunning. 1990. Football on trial. Spectator violence and development in the football world. London. Murray, Christopher. 1997. Attitude Blue: Crowd Psychology at Manchester City FC. Manchester: Campus Print Ltd. Murray, Christopher. 1998. Manchester United: The Field of Dreams from a Research Perspective. Manchester: Campus Print Ltd. Nash, Rex. 2000. Globalised Football Fandom: Scandinavian Liverpool FC Supporters. Football Studies 2 (22): 523. Nauright, John i Phillips Murray. 1997 A fair go for the fans?: Super leagues, sports. ownership and fans in Australia. Social Alternatives 15(4): 4345. Oppenhuisen, Joke i Liesbet van Zoonen. 2006. Supporters or customers. Fandom marketing and political economy of Dutch football. Soccer and Society 7(1): 6275. Penant, Cass. 2003. Congratulations: You Have Just Met the I.C.F. Forlag: Blake Publishing. Piltz, Gunter. 1996. Social Factors Influencing Sport and Violence: on the problem of football hooliganism in Germany. International Review for the Sociology of Sport 31(1): 4968. Piotrowski, Przemysaw. 2000. Szalikowcy. O zachowaniach dewiacyjnych kibicw sportowych. Toru: Wydawnictwo Adam Marszaek. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu Biblia Tysiclecia. 2000. Wydanie Pite. Pozna: Wydawnictwo Pallottinum. Piwowarski, Wadysaw. 1996. Socjologia religii. Lublin: Redakcja Wydawnictw KUL. Pratt, John i Mick Salter. 1984. A Fresh Look at Football Hooliganism. Leisure Studies 3(2): 201230. Redhead, Steve. 1993. Disappearing youth? A Review Essay on Youth Culture. Theory, Culture and Society 10(3): 191200. Redhead, Steve (red.). 1993. The Passion and the Fashion: Football Fandom in the New Europe. Avebury: Aldershot, UK. Redhead, Steve i Eugene McLaughlin. 1985. Soccers style wars. New Society 73: 225228. Robson, Garry. 2000. No One Likes Us, We Dont Care, The Myth and Reality of Millwall Fandom. Oxford: Berg. Russel, Gordon i Jeffrey Goldstein. 1995. Personality Differences Between Dutch. Football Fans And Nonfans. Social Behavior and Personality 23(2): 199204. Sahaj, Tomasz. 2001. Problem kibicw i pseudokibicw we wspczesnym sporcie. Roczniki Naukowe AWF, nr 49.
148
Sahaj, Tomasz. 2003. Pozaracjonalne oddziaywanie w sporcie. Analiza wybranych zjawisk. Sport Wyczynowy nr 12. Sahaj, Tomasz. 2007. Fani futbolowi. Historyczno-spoeczne zjawisko kibicowania. Pozna: Akademia Wychowania Fizycznego im. Eugeniusza Piaseckiego w Poznaniu. SIRC. 1996. Football Violence in Europe. Report to the Amsterdam Group. Oxford. Smart, Barry. 2007. Not Playing Around: global capitalism, modern sport and consumer culture. Global Networks: A Journal of Transnational Affairs 7(2): 113134. Smit, Barry. 2006. Pitch Invasion: Adidas and the making of modern sport. London: Allen Lane. Smith, Tom. 2000. Batailles Boys: Postmodernity, Fascits and football fans. British Journal of Sociology 51(3): 443460. Spaaij Ramon. 2005. The Prevention of Football Hooliganism: a transnational perspective. W: Jose Aquesolo (red.). Actas del X Congreso Internacional de Historia del Deporte. Sevilla: CESH: 110. Stokvis, Ruud. 1991. Football Hooliganism in the Netherlands. Amsterdams Sociologisch Tijdschrift 18(3): 165188. Stott, Clifford i Stephen Reicher. 1998. How Conflict Escalates: the intergroup dynamics of collective football crowd violence. Sociology 32(2): 353357. Sudgen, John i Alan Tomilson. 2000. Football, Ressentiment and Resistance in the Break-up of the Soviet Union. Culture, Sport, Society 3(2): 89108. Sullivan, Anthony. 2008. The Football Thung who Did not Give a Fuck. London: Empire Publishers. Taylor, Ian. 1971. Soccer Consciousness and Soccer Hooliganism. W: Stanely Cohen (red.). Images of Deviance. Penguin: Roborough. Taylor, Rogan.1992. Football and Its Fans: supporters and their relations with the game 18851985. Leicester: University Press. Todur, Wojciech. 2008. Niebieskie serce Adama Kujawy. Gazeta Wyborcza [2008.09.29]. Yallop, David. 1999. How They Stole the Game. London: Poetic Publishing. Wanat, Stanisaw. 1993. Socjologia zachowa chuligaskich w sporcie. Sport Wyczynowy nr 12. Weber, Max. 1994. Etyka protestancka i duch kapitalizmu. Lublin: Wydawnictwo Test. Williams, John. 2006. Protect me from what I want. Football Fandom, Celebrity Cultures and New Football in England. Soccer and Society 7(1): 96114. Williams, John (red.). 1984. Hooligans Abroad. London: Routledge.
149
Willis, Paul. 1978. Profane Culture. London: Routledge. Zieliski, Roman. 1993. Pamitnik kibica. Ludzie z pitnem Heysel. Wrocaw: Wrocawska Drukarnia Naukowa. Zieliski, Roman. 1997. Liga chuliganw. Wrocaw: Croma. Znaniecki, Florian. 1988. Wstp do socjologii. Warszawa: PWN. Sport Fans as a Community of the Invisible religion
Summary The articles explores the social phenomenon of sport fandom. Contrary to traditional approaches it offers a different perspective of analysis. It applies Thomas Luckmanns concept of invisible religion in order to provide better insight into the community of fans of sport clubs. The authors identify the idea of a sport club, its crest, unique colors and tradition as a form of postmodern sacrum. In our times this untraditional form of sacrum gathers new type of believers fans of sport clubs. The goal of the paper is (a) to present fans as communities of the invisible religion that would provide evidence on the relocation of sacrum outside traditional structure of institutional religion; and (b) to make a typology of fans based on degree of their faith and a form of participation in the community of invisible religion. Completing both tasks would help understand the social phenomenon of sport fandom and its undergoing transformation under the pressure of commercialized sport. Key words: fans, spectators, invisible religion, postmodernity, Luckmann.

Kibice Studia Antonowicz Wrzesinski 2

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Kibice Studia Antonowicz Wrzesinski 2

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

STUDIA SOCJOLOGICZNE 2009, 1 115 (192) ISSN 00393371

Dominik Antonowicz ukasz Wrzesiski

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

DOMINIK ANTONOWICZ I UKASZ WRZESISKI

KIBICE JAKO WSPLNOTA NIEWIDZIALNEJ RELIGII

You might also like