NISZCZENIE I RABUNEK DBR KULTURY POLSKIEJ W CZASIE OKUPACJI NIEMIECKIEJ

Tragiczny i okrutny czas drugiej wojny wiatowej by dla Polski rwnie okresem najwikszych strat w zasobie dbr kulturalnych w caych dziejach Polski. Straty te byy rezultatem (przede wszystkim) dcej do cakowitego wyniszczenia polskiego narodu polityki okupacyjnej hitlerowskich Niemiec. III Rzesza w narodzie polskim widziaa bowiem grup sowiaskich podludzi, potrzebnych tylko jako sia robocza jako zbiorowo, ktrej adna kultura nie jest potrzebna. Tymczasem na terenach anektowanych przez ZSRR (czyli na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej) sytuacja rwnie nie wygldaa lepiej zamieszkujc te tereny zbiorowo ludzk podporzdkowa chciano ideologii komunistycznej, co w dziedzinie kultury przeoyo si na jej planow stalinizacj. Grabiey wartociowych i synnych europejskich dzie sztuki w caej historii drugiej wojny wiatowej dali pocztek nazici zaczli j tu po wczeniu Austrii (od zbiorw nalecych do ludzi narodowoci ydowskiej poczynajc). Adolf Hitler i jego najblisi wsppracownicy wydawali dyrektywy dotyczce losw poszczeglnych kolekcji dzie sztuki. Najcenniejsze (wartociowo i artystycznie) staway si wasnoci rzdu III Rzeszy i miay trafi do niemieckich muzew. Najwspanialsze muzeum wiata (pene kolekcji dzie zagrabionych w caej podbitej Europie) miao zosta utworzone w rodzinnym miecie Hitlera. Od samego momentu ataku na Polsk (1 wrzenia 1939 roku), w ramach specjalnych grup operacyjnych policji i sub bezpieczestwa dziaa ju take specjalny oddzia do spraw Zabezpieczenia Wartoci Naukowych i Artystycznych, w skad ktrego wchodzili rzeczoznawcy (przewanie naukowcy z niemieckich uniwersytetw), ktrzy mieli opracowywa, wynajdowa i wycenia zarwno wspczesne, jak i archeologiczne zabytki majce Europie udokumentowa germask przeszo ziem podbitych. Gwna dziaalno tych oddziaw polegaa na grabieniu dzie sztuki uznawanych za niemieckie lub po prostu wartociowe. Ludzi ci pldrowali wic kocioy, biblioteki, muzea, instytuty naukowe i archiwa. Rabunek mienia pastwa polskiego odbywa si midzy innymi, dziki powoanemu pod koniec 1939 roku przez H. Gringa Gwnemu Urzdowi Powierniczemu Wschd i Urzdowi Generalnego Powiernika do spraw Zabezpieczenia Dbr Kulturalnych na Wschodnich Ziemiach Wcielonych. Od jesieni tego samego roku dziaaa te grupa Specjalnego Penomocnika do spraw Zabezpieczenia Skarbw Sztuki i Kultury, z ktr wspdziaali intelektualici penetrujcy polskie zbiory. Od stycznia 1940 roku z inicjatywy

gubernatora H. Franka dziaa te Specjalny Penomocnik do Rejestracji i Zabezpieczenia Dzie Sztuki i Zabytkw Kultury. Na zachodnich ziemiach pastwa polskiego (zaanektowanych przez III Rzesz), dobra kultury polskiej przeszy w caoci w rce hitlerowcw skonfiskowano ponad tysic obrazw, kilkadziesit rzeb, kilkaset mebli, sztychw, dywanw oraz skrzy z dzieami sztuki sakralnej i metalami szlachetnymi. Dziea sztuki z centrum Polski zgromadzono w poznaskim muzeum, ktre przeksztacono w wielkopolsk fili muzeum berliskiego, natomiast wszystkie dziea sztuki pochodzce z Pomorza, gromadzono w Gdasku. W ten sposb ograbione zostay muzea w Warszawie, Krakowie, Tarnowie, Sandomierzu, Wilanowie, acucie, Nieborowie, Rzeszowie, Lublinie i Wieliczce oraz wielu innych miastach, a take zbiory wielu arystokratycznych rodzin i inne, wiksze kolekcje prywatne. W roku 1940 sporzdzono list najcenniejszych z tzw. zabezpieczonych w Polsce dzie sztuki - katalog ten obejmowa ponad piset pozycji, z ktrych wikszo miaa trafi do muzeum w rodzinnym miecie samego Fhrera, a gubernator H. Frank chwali si, e zdoa przej dziewidziesit procent przedwojennych zabytkw sztuki. Propaganda hitlerowska powszechnie gosia, e polska kultura pozbawiona bya wartoci samoistnych, a wszelkie swoje osignicia zawdziczaa naladownictwu twrcw niemieckich. Rabunkowi dzie sztuki od samego pocztku towarzyszyo, (przeprowadzane na ogromn skal) wiadome i systematyczne dewastowanie dbr kultury przeznaczonych do zniszczenia. Miao to zapewne suy tym samym celom, co zawaszczanie polskiego mienia i likwidacja polskiej inteligencji. Od samego pocztku dziaa wojennych, niemiecka Luftwaffe z precyzj i niezwyk premedytacj przeprowadzaa ataki na obiekty cywilne oraz budowle zabytkowe i sakralne. Najwicej zniszcze byo jednak oczywicie w Warszawie, ktr po upadku powstania warszawskiego hitlerowcy postanowili zrwna z ziemi. Symboliczn wrcz wymow mia wic poar Zamku Krlewskiego, ostrzelanego przez hitlerowcw pociskami zapalajcymi. W Katowicach zburzony i cakowicie zdewastowany zosta gmach nowego Muzeum lskiego. Podobny los podzielio z nim wikszo zbiorw Poznania, odzi, Chorzowa, owicza, Kalisza, Radomia i Inowrocawia. W sumie, spord 175 publicznych muzew, wojn (w stanie pozwalajcym na ich ponowne otwarcie) przetrwao tylko niewiele ponad trzydzieci. Z planowanym rabunkiem i zniszczeniem zakadw naukowych, poczona bya take cakowita likwidacja caego polskiego szkolnictwa wyszego. Do hitlerowskich Niemiec wywieziono urzdzenia badawcze i eksperymentalne z Zakadu Fizyki Dowiadczalnej warszawskiego uniwersytetu oraz aparatur wielu krakowskich instytutw naukowych.

Zniszczono natomiast aparatur i urzdzenia suce do bada krakowskiemu Zakadowi Botaniki i Akademii Grniczo - Hutniczej. Budynek Ministerstwa Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego sta si warszawsk siedzib Gestapo, a wiele budynkw uniwersyteckich - koszarami policji. Spord ponad szeciuset pracowni naukowych nalecych do uniwersytetw i wyszych uczelni, ponad poow zniszczono cakowicie. Na ziemiach polskich wcielonych do III Rzeszy, wszystkie polskie instytucje naukowe, kulturalne i owiatowe zlikwidowano, a na terenie GG pozwolono tylko na dziaalno szkolnictwa zawodowego. Na przemia przeznaczono wartociowe ksiki zbiory kilkunastu tysicy szkolnych, samorzdowych i owiatowych bibliotek oraz ludowych czytelni, a take instytucji wyznaniowych i kocielnych. W skali kraju zniszczeniu ulegy co najmniej dwie trzecie wszystkich zbiorw bibliotecznych. Podczas masowych wysiedle i wywaszcze, olbrzymie straty poniosy take ksigozbiory prywatne. W GG ogoszono do (wiadomoci publicznej) list 1500 nazwisk pisarzy zakazanych. Resztki ocalaych zbiorw bibliotek naukowych zebrano w bibliotekach pastwowych w Krakowie, Warszawie, Lublinie i Lwowie, co uatwio hitlerowcom spalenie okoo trzystu tysicy najbardziej wartociowych polskich zbiorw specjalnych - rkopisw, kartografii, grafik i starodrukw dokumentujcych spucizn (niewygodnej dla Niemcw) polskiej kultury narodowej. Podobny los spotka polskie archiwa tam konfiskowano lub niszczono zwaszcza zespoy akt i redniowieczne pergaminy Polskiego Archiwum Koronnego oraz akta wojskowe. Z samej tylko Warszawy, do berliskiego Tajnego Archiwum Pastwowego wywieziono okoo dziesiciu ton akt, a Archiwum Gwne (gromadzce wszystkie akta centralnych instytucji przedrozbiorowej Polski), stracio okoo osiemdziesiciu procent swoich cennych zbiorw. Analogicznie: Archiwum Akt Dawnych (mieszczce spucizn wieku dziewitnastego) osiemdziesit pi procent zbiorw, a archiwa: A. Miejskie Warszawy, A. Akt Nowych, A. Owiecenia Publicznego oraz Polskie Archiwum Wojenne prawie cae zbiory. W tej dewastatorskiej, dokonywanej przez hitlerowcw dziaalnoci, szczegln uwag powicono losom wielowiekowej spucizny obywateli polskich narodowoci ydowskiej. Od samego pocztku okupacji, przeladowaniom, masowym egzekucjom i wysiedleniom ydw, towarzyszyo palenie albo bezczeszczenie synagog i niszczenie zgromadzonych w nich przedmiotw kultu. Zagada spotkaa unikatowe zbiory ydowskiej sztuki sakralnej, przedmioty artystycznego rzemiosa i cae biblioteki ydowskie. Ogromne i nieodwracalne zniszczenia spotkay take zabytki polskiej architektury. Wiele cennych budowli ulego zniszczeniu w toku dziaa, albo (moe nawet czciej)

skutkiem zakazw wykonania najbardziej nawet niezbdnych zabezpiecze, czy remontw. Dewastacj spowodoway take wysiedlenia i wywaszczenia polskich wacicieli zabytkowych paacw i dworkw oraz (na ziemiach polskich wczonych do III Rzeszy) ograbienie i zamknicie prawie wszystkich budynkw kocielnych (take katedr w Poznaniu, Gnienie i Wocawku), ktre celowo zamieniano na magazyny, stajnie i garae. Ze wszystkich polskich miast usuwano take pomniki i pamitkowe tablice. Zupenie bezprecedensowe byy te zniszczenia polskiej stolicy. W czasie drugiej wojny wiatowej w gruzy zamienio si okoo osiemdziesit procent zabudowy Warszawy, (cz podczas kampanii wrzeniowej i w trakcie likwidacji getta, a reszta w wyniku planowych dziaa wojsk hitlerowskich po upadku powstania warszawskiego). Warszawa stracia wic dziewidziesit procent wity, osiemdziesit procent budynkw muzealnych i teatrw oraz wiele innych, zabytkowych budynkw (nawet sam Zamek Krlewski). Po spaleniu zostaway one zazwyczaj jeszcze wysadzane w powietrze. W caej wczesnej Polsce unicestwieniu ulego wic 7,5 tysica budowli uznawanych za zabytkowe, a uszkodzeniu kolejne 12 tysicy (co stanowio wicej ni poow caoci). Nawet wycofujc si z ziem polskich Niemcy jeszcze w popiechu rabowali lub niszczyli ocalae jeszcze do tej pory dobra polskiej kultury. Sporzdzenie kompletnej listy strat polskiej kultury w wyniku drugiej wojny wiatowej wydaje si niemoliwe. Okupanci hitlerowscy w Polsce konfiskaty cennych dzie sztuki dokonywali bowiem podczas trwania akcji wysiedle i eksterminacji inteligencji. Na zagarniane przez hitlerowskich oficerw rzeczy nikt nie wystawia adnych pokwitowa, a inwentarze zbiorw byy celowo niszczone. Prby potajemnego dokumentowania strat traktowano jako dziaalno antyniemieck (kilkudziesiciu pracownikw naukowych polskich muzew zostao za ni zamordowanych w niemieckich wizieniach i obozach koncentracyjnych). Dodatkowo, wiele zbiorw przed drug wojn wiatow w ogle nie przeszo ewidencji, opracowania naukowego i nie zostao nigdzie odnotowanych tak byo np. z posiadajca zbiory piciuset obrazw galerii paacu Raczyskich w Warszawie, czy z muzeami rodw arystokratycznych i tysicami kolekcji prywatnych ulokowanych w zajmowanych przez hitlerowcw dworkach i paacach. Nie ma rwnie moliwoci jednoznacznego ustalenia wysokoci strat poniesionych przez antykwariaty i galerie zajmujce si handlem przedmiotami artystycznymi i historycznymi. Wszystkie skonfiskowane zbiory, ulegay przemieszczaniu, komasowaniu i dzieleniu. Potem wiele z nich ulego ponownie rozproszeniu, a dane o ich pochodzeniu zaginy. Z tego powodu, opublikowane po wojnie rejestry dzie sztuki obrazw, rzeb, rysunkw, sztychw, numizmatw i rkopisw, s w duym stopniu fragmentaryczne.

Przeprowadzona w latach pidziesitych dwudziestego wieku akcja rewindykacyjna doprowadzia co prawda do odzyskania, ale tylko czci wywiezionych z Polski skarbw kultury.
Zgodnie z regulaminem serwisu www.bryk.pl prawa autorskie do niniejszego materiau posiada Wydawnictwo GREG. W zwizku z tym, rozpowszechnianie niniejszego materiau w wersji oryginalnej albo w postaci opracowania, utrwalanie lub kopiowanie materiau w celu rozpowszechnienia w szczeglnoci zamieszczanie na innym serwerze, przekazywanie drog elektroniczn i wykorzystywanie materiau w inny sposb ni dla celw wasnej edukacji bez zgody Wydawnictwa GREG pozbawienia wolnoci. podlega grzywnie, karze ograniczenia wolnoci lub