Puste miejsce Felietony z lat 1967-1973

Hamilton

Spis treci
Przedmowa .............................................................................................................................................. 4 Pokutnik................................................................................................................................................... 6 Gangster potrzebny od zaraz .................................................................................................................. 8 Marcin Luter - czowiek, ktry ociera si o ogie ................................................................................... 9 U Hopfera .......................................................................................................................................... 12 Impotencja............................................................................................................................................. 13 Happening z Grottgerem ....................................................................................................................... 14 Alkoholizm, czyli ciarki u skrzyde ora biaego .................................................................................. 16 Nic, co ludzkie ........................................................................................................................................ 17 - Oh, luxury - mwi Zinken Hopp, pisarka norweska, na bankiecie w Grand Hotelu w Sopocie........... 19 Savoir-vivre wedug Ireny Gumowskiej, czyli praktyczne krojenie baanta .......................................... 21 Druga mier Kennedyego.................................................................................................................... 23 Po sukcesach ......................................................................................................................................... 25 Ubezpiecz si na rent w PZU ............................................................................................................... 26 Gd ....................................................................................................................................................... 27 Pod tramwajem ..................................................................................................................................... 28 Buldoerem po sopockim festiwalu piosenki ........................................................................................ 30 Micha Anio i papie ............................................................................................................................. 32 Nikifor .................................................................................................................................................... 34 Dwie pary: Heloiza i Abelard, Jacqueline Kennedy i Onassis ................................................................ 36 Z ziemi indyjskiej do polskiej ................................................................................................................. 38 Puste miejsce ......................................................................................................................................... 42 W Paryu i poza nim .............................................................................................................................. 43 Czarna chorgiew .................................................................................................................................. 45

To ju ostatnie dni ................................................................................................................................. 46 Pyta z Niemenem, czyli nowy szlagier Biae koszule, czarne dusze ................................................. 49 O mj rozmarynie .................................................................................................................................. 50 Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus, poprosz miasto................................................................. 53 mier w Wiesbaden ............................................................................................................................. 54 Za pno, generale ................................................................................................................................ 55 Wielkie dzwony z powodu dzwonkw .................................................................................................. 57 Zmieniajmy perspektyw ...................................................................................................................... 58 Komisy przyczy si nie chc .............................................................................................................. 60 Masakra milionerw.............................................................................................................................. 62 Kobieta i mczyzna .............................................................................................................................. 63 Od Piata do Defreggera ........................................................................................................................ 65 Bruegel mj i wasz ................................................................................................................................. 67 Indyk myla etc. .................................................................................................................................... 69 Po synodzie, przed Sdem Ostatecznym ............................................................................................... 71 Cytadela ................................................................................................................................................. 74 Kwadrans z Prusem ............................................................................................................................... 76 Zapomniane sowo: pikno ................................................................................................................... 77 Oczy brzowe ........................................................................................................................................ 79 Czynny nonsens w Krakowie ................................................................................................................. 81 Kwadrans z eromskim.......................................................................................................................... 83 Fikuna ................................................................................................................................................... 85 Rok 2013 ................................................................................................................................................ 87 Epitafium ............................................................................................................................................... 89 Seks szaleje w Rzeszowie....................................................................................................................... 91 Przyjcie towaru .................................................................................................................................... 93 Ale Alfredzie... ...................................................................................................................................... 95 Wywryem Cygance mier ................................................................................................................ 96 Majowy nieg......................................................................................................................................... 98 Stumione iskry .................................................................................................................................... 100 Fiku-miku i po Fryku (juniorze) ............................................................................................................ 102 Numerki kardynaa Puzyny .................................................................................................................. 104 Striptease jako problem polityczny ..................................................................................................... 105 Nieomylno jako dogmat ................................................................................................................... 107

Kwadrans z Walter Scottem ................................................................................................................ 109 Ameryka krztusi si Murzynami .......................................................................................................... 111 Wspi si wzrokiem na szczyt katedry............................................................................................... 114 Arcydziea, arcydziea .......................................................................................................................... 116 Chwila boksu........................................................................................................................................ 118 Prus tu przed mierci ....................................................................................................................... 121 De Gaulle ............................................................................................................................................. 124 Azja ...................................................................................................................................................... 126 Hanu, moja Hanu.............................................................................................................................. 128 Zamek .................................................................................................................................................. 130 Kwadrans z Kraszewskim ..................................................................................................................... 131 August Zamoyski.................................................................................................................................. 134 Pomysy gospodarcze .......................................................................................................................... 135 Futbol i pukownicy ............................................................................................................................. 137 Pochwaa bezmylnoci ....................................................................................................................... 139 Martwy Chrystus Drera ..................................................................................................................... 141 Nasi za granic ..................................................................................................................................... 142 Szorty Ogrd Oliwny........................................................................................................................ 144 Albrecht Drer i samochd pancerny ................................................................................................. 145 Non possumus ..................................................................................................................................... 146 Pierwsze starcie z powodu moralnoci ............................................................................................... 148 Moje ycie z P.K. .................................................................................................................................. 151

Przedmowa
Chocia felietonista Kultury Hamilton chodzi stale po Warszawie, spotka go jest prawie niepodobiestwem, tak szczelnie jest ukryty za mask pseudonimu. Spotkaem Hamiltona wielokrotnie, odbyem z nim szereg rozmw. Odmwi podobno wywiadu Macuyskiemu; mnie nie odmwi. Wywiad ten brzmi nastpujco: -- Skd pseudonim Hamilton? - eby bya atwiej o popularno w krajach anglosaskich.

- Ale nie tumacz? - Nie, nawet na rumuski. - Dlaczego pan w felietonach numeruje akapity? - Mam co numerowa, to numeruj. Zreszt to nie s akapity. - A co to jest? - Czstki wikszej caoci, z ktrych kada jest caoci osobn. - Nie rozumiem. - Nic dziwnego. - To moe przejdziemy do czego innego? - Prosz bardzo. - Czy pan jest czowiekiem wierzcym? - Tak. W siebie i w osoby, ktre wymyliem, w szczeglnoci w delegata Pana Boga na Polsk. - Czy pan jest czowiekiem z kabaretu? - W takim stopniu, jak pan z korpusu kadetw... - Przecie pan by grany w kabarecie. - Moje teksty mona czyta nawet pod stoem. Czy z tego wynika, e ja jestem czowiekiem spod stou? - Co pan pisze? - Instrukcj o zachowaniu si czowieka wielkiego wrd ludzi maych i redniej wielkoci. Jestem wanie przy siedemnastym punkcie. Bdzie to instrukcja dla miernot. Czowiek wielki adnych instrukcji nie potrzebuje. No, ale mj czas si koczy... Pan Hamilton wstaje, wypija kieliszek koniaku i piewa NAD MIASTEM WISI MGA, K... CZYSTA JAK ZA ULICAMI SZA. Koniec wywiadu. Taki jest Hamilton. Ale wanie nie taki. W Hamiltonie jest - mwic jego sowami o Lutrze - wielu ludzi wzajemnie chwytajcych si za rce. Jest autor felietonu Seks szaleje w Rzeszowie i autor felietonu Moje ycie z P.K. W tej ksice autor pierwszego felietonu nie potrafi zwiza rk autorowi felietonu drugiego. Dlatego jest to ksika smutna. Zreszt Seks szaleje w Rzeszowie to jest rwnie tekst smutny, zwaszcza e to s same cytaty, nie napisa w nim ani jednego zdania Hamilton. Rzeczy zebrane tutaj byy drukowane w Kulturze w latach 1967-1971 w rubryce Perswazje. Perswazje ukazuj si nadal, ale ta ksika zaczyna si i koczy w miejscu dla niej najwaciwszym, tam gdzie zacz si i skoczy powinna.

Jaki jest Hamilton z wygldu? Ma oczy, ktrych opisa nie sposb. Ma czoo wysokie, wielk y przecinajc to czoo pionowo. ya ta nabrzmiewa, gdy Hamilton jest po alkoholu albo wcieky. Ma usta lekko wydte i skrzywione, tak e nadaje to jego twarzy wyraz jak gdyby wzgardliwy i wyniosy. Ale czasem umiecha si, i jest to umiech jak gdyby dziecka, chocia przecie jest to czowiek, ktry ma w sobie ponad p wieku historii Polski, czowiek w wieku podeszym. Jaka jest ta ksika? Raczej ponura ni wesoa, chocia wesoa rwnie. Powstawaa w czasach zawiych (ale kiedy waciwie w Polsce nie byo czasw zawiych?) i dlatego jest moe bardziej zawia, niby sobie tego yczy autor. Zreszt Hamilton lubi nie tylko prostot, ale i zawio. Nie tylko klasycyzm, ale i barok, do czego zreszt przyznaje si wielokrotnie. S tu pomysy z rnych piter dla ludzi z rnych piter. Dla ludzi wysokociowych i niskich. Dla ludzi z gow przy ziemi i dla ludzi z gow w niebie. Ale wycznie dla ludzi z gow. Jest tu polityka i metafizyka. Jest tu naczelnik Macander, ktry jest przy wadzy na tej samej zasadzie co ona przy mu. I jest Pan Bg, ktry zwtpi w istnienie czowieka. Osobliwy Pan Bg, ktry mwi: - Gdy myl o niektrych ludziach, ktrzy wierz we mnie, to przestaj wierzy w czowieka. - Przecie oni twierdz, e Pan ich stworzy - mwi Hamilton. - Tak pan sdzi? - pyta Pan Bg. - Pana moe tak, ich stworzya ewolucja. Zreszt czy oni istniej? Bardzo w to wtpi... Jest to Bg, ktrego nie ma w adnej teologii, ktrego Hamilton wprowadzi do felietonu jak Prus Wokulskiego do Lalki. Poniewa wszystko jest moliwe, nie wykluczone, e kiedy okae si, e Hamiltona nie byo, bo go kto wymyli. Ale Boga, ktry zwtpi w istnienie ludzi, ktry tylko w istnienie Hamiltona nie wtpi mg wymyli tylko Hamilton. Jan Zbigniew Sojewski

Pokutnik
1 Po Warszawie chodzi pokutnik, ma dug brod, paszcz z kapturem i apcie, przypomina mnicha prawosawnego, ale reprezentuje prywatn inicjatyw religijn. Ani z prawosawiem, ani z protestantyzmem, ani z katolicyzmem, ani z adwentystami nic wsplnego nie ma. 2 Nikomu nie powinno przeszkadza to, e kto nawouje do pokuty. Co innego, gdyby nawoywa do pijastwa, nierbstwa czy homoseksualizmu. Albo gdyby uwaa, e naley pokutowa tylko w ustroju socjalistycznym.

3 Ale tak nie Jest, pokutnik uwaa, e pokutowa naley wszdzie, i to nie tylko wtedy, gdy si jest na wysokim stanowisku. Pokuta powinna by wprost proporcjonalna nie do wielkoci urzdu, tylko do wielkoci winy. Za sprztaczka powinna pokutowa wicej ni dobry dyrektor, zy dyrektor - wicej ni dobry minister. 4 Pokutnik, niestety, nie moe tego wszystkiego wyjani publicznie, bo na plecach ma niewiele miejsca. Wspczuj mu, bo ja te nie mam za duo miejsca na tej kolumnie, wskutek czego bywam rozumiany nie tak, jak bym sobie tego yczy, albo nawet zgoa opacznie. 5 Wszystko to spowodowao, e zaprosiem pokutnika na piwo, ale poniewa pokutnik adnych napojw alkoholowych nie toleruje, musiaem go zaprosi na wod mineraln. Jest to czowiek wysoki i barczysty, widzi on pewne analogie midzy sob a Janem Chrzcicielem i zachowuje si tak, jak gdyby dysponowa dokadnymi informacjami odnonie do powtrnego przyjcia Pana Jezusa. 6 Poczucie humoru ma niewielkie, gdy mu powiedziaem, e gdybym by papieem, tobym stwierdzi, e Boga nie ma, a gdybym by Bogiem, tobym zlikwidowa niebo, zostawiajc tylko pieko i czyciec spojrza na mnie tak, e zaczy mi spacerowa po plecach mrwki. 7 Jest to czowiek ubogi, ale schludny. Raz na tydzie bywa w ani miejskiej. ebrakiem nie jest, yje z rozadowywania wagonw towarowych i innych prac fizycznych. W sklepie z wod mineraln wisia napis CHCESZ BY JEDNYM Z CZTERDZIESTU TYSICY SZCZLIWCW, KUP LOS PASTWOWEJ LOTERII PIENINEJ. Pokutnik nie kupi, bo po pierwsze, wierzy tylko w szczliwo wieczn, a po drugie, jest to indywidualista, ktry chodzi wasnymi drogami i do adnych czterdziestu tysicy szczliwcw nalee nie chce. 8 Albo napis ZOTE JABKO W PKO. Zdaniem pokutnika marno nad marnociami jest wszystko. Pokutnik pracowa przed wojn w majtku ksit Sanguszkw. Twierdzi, e byo to zote jabko, znacznie wiksze od tego, ktre jest w PKO, a oto co si dzi z nim stao. 9 Pokutnik ma wspania tostojowsk brod, ale nie jest zwolennikiem tostojowskiej doktryny niesprzeciwiania si zu i chtnie interweniuje w chuligaskich awanturach i bjkach. Siedzia kilkakrotnie za wszczynanie awantur, co jest absurdem, bo jest to czowiek agodny jak gob. 10 Pokutnik jest obywatelem praworzdnym. Ma uregulowany stosunek do suby wojskowej. Jest zdania, e nie naley oddawa cesarzowi, co cesarskie, bo do cesarzy odnosi si negatywnie. Nie ma nic przeciwko oddawaniu przedstawicielom wadzy tego wszystkiego, co im przysuguje, to znaczy co maj konstytucyjnie zagwarantowane.

11 Jest to obywatel bardzo wygodny, bo nie ma adnych pretensji, nie obcia nikogo odpowiedzialnoci za naduycia w gastronomii i za lenistwo kelnerw, nie chce podwyki pensji, przydziau dewiz czy mieszkania, chciaby tylko nosi na plecach napis POKUTY! POKUTY! Czy nie powinnimy go poprze? Wrzesie 1967

Gangster potrzebny od zaraz

1 Trzech renomowanych lusarzy warszawskich, cukiernik, powany waciciel sklepu galanteryjnego na Chmielnej, krawiec Zaremba, ajent dzierawicy kawiarni w azienkach oraz kilka innych osb zwrcio si do mnie z prob o interwencj. Nie chodzi o surowiec, podatki, brak czci zamiennych, pozwolenie na sprzeda trunkw etc., tylko o kryminaln powie odcinkow Jacka Woowskiego Anastazja lubi reklam. Anastazja moe tak, ale powani przedstawiciele rzemiosa i kupiectwa warszawskiego nie, zwaszcza takiej, jak robi im pan Woowski co rok w yciu Warszawy, i dlatego prosili mnie, ebym zrobi troch reklamy panu Woowskiemu w Kulturze. 2 W Anastazji wystpuje pan Wadzio i pan Prezes, dowodzioby to, e akcja powieci rozgrywa si w Polsce; w Anastazji wystpuje gang, ktry specjalizuje si w mordowaniu funkcjonariuszy milicji, dowodzioby to, e akcja rozgrywa si na Ksiycu. Ale z kolei w Anastazji i w poprzednich powieciach pana Woowskiego - siedzib gangu jest prywatny warsztat rzemielniczy albo sklep galanteryjny; dowodzioby to, e rzecz dzieje si w Polsce i e powstaa z inspiracji wydziaw finansowych. Albo e wrcz pan Woowski jest osob podstawion, a napisa to jaki urzdnik skarbowy. 3 Funkcjonariusze milicji d do schwytania przestpcw na gorcym uczynku; przestpcy d do ich likwidacji. Przestpcom chodzi oczywicie o jakie zyski, tylko e te zyski - w przeciwiestwie do trupw milicjantw - trudno przeliczy. Tote czytelnik dochodzi do wniosku, e przestpcom chodzi wycznie o polowanie. W Anglii ukazuje si co kwarta pidziesit powieci kryminalnych, w Polsce jedna na rok i nie ma w niej ani jednego trupa - pisaem kiedy. Woowskiemu tego zarzutu robi nie mona, bo trupw jest tu znacznie wicej ni sensu. Tylko e w Anglii gang mordercw mona zakwaterowa nawet w paacu krlewskim, pod warunkiem, e gangsterem nie bdzie krlowa. W Polsce gangsterzy maj do dyspozycji tylko sklep. Oczywicie sklep prywatny. 4 W tej chwili z ciemnego mieszkania sycha jazgot pistoletu maszynowego. Kule mlaskaj o mur. Odbijaj si rykoszetem, gwid na wszystkie strony. Major wydaje przecigy jk i wali si na ziemi. - Dosta - sycha jaki ochrypnity gos. - Teraz w nogi. W Anastazji trup kapitana i plutonowego, zamach na sieranta, majora i podpukownika. W poprzednich powieciach Woowskiego kilkunastu wymordowanych niszych i wyszych funkcjonariuszy MO. Krwawa ania

zgotowana milicjantom przez rzemielnikw, ajentw prywatnych, drobn spdzielczo pracy. A moe by tak raz morderc dyrektor Centralnego Zarzdu? A moe by tak raz gang w jakim wydziale finansowym, w jakim Powszechnym Domu Towarowym albo w ministerstwie? 5 Tylko czy co takiego byoby dopuszczalne, czy w ogle ujrzaoby wiato dzienne? Kto niedawno napisa sztuk o kryminalnych naduyciach w handlu uspoecznionym; prezes Sokorski skary si, e mona to byo po dugich targach pokaza tylko w Kobrze, cho byo napisane w innej konwencji. Ale gdzie by t sztuk pokazano, gdyby zostaa napisana jako Kobra? Morderstwo w jakiej maej restauracji, najlepiej dzierawionej przez ajenta prywatnego, byoby do przeknicia. Ale ju morderstwo w Szanghaju byoby przedmiotem dugich i uciliwych dyskusji, mimo e w Szanghaju nie ma ani jednego Chiczyka, a jeli jest, to spolonizowany doszcztnie, o czym najlepiej wiadczy smak potraw. 6 Przedstawiciele inicjatywy prywatnej maj do autora powieci kryminalnej pretensje, e nie wchodzi w ich pooenie. Ale czy przedstawiciele inicjatywy prywatnej weszli w pooenie autora? Przedstawiciele ci w chwilach szczeroci twierdz, e jeli chc egzystowa, to musz zamyka oczy na przepisy, przynajmniej niektre; ot autor powieci kryminalnej, jeli chce egzystowa, musi niektrych z tych przedstawicieli uczyni mordercami, przynajmniej od czasu do czasu. Ale przecie mog si pociesza, e chodzi tu nie o nich, tylko o kogo innego, bo mordercami s postacie fikcyjne. 1 X 1967

Marcin Luter - czowiek, ktry ociera si o ogie

1 Podobno 31 padziernika, rwno czterysta pidziesit lat temu, przybi kartk z dziewidziesicioma tezami na drzwiach kocioa w Wittenberdze; niektrzy historycy twierdz, e to legenda, ale c to ma za znaczenie. Na niektrych portretach jest gruby i brzydki, ale dostojny; na niektrych ma twarz znieksztacon obrzkiem, niemal rozkad, rysy zeszpecone, niemal zwierzce. Straszna twarz, straszne usta, ktre otwiera, by powiedzie straszne sowa. Powinno si powiesi papiea i kardynaw, ca t klik, wycign a poza szyj jzyk tych bluniercw i przybi do szubienic w tym samym porzdku, w jakim przybijaj swoje pieczcie na bullach. Oczywicie, e nie wpuszczono by go do telewizji. Ale kogo z wielkich ludzi renesansu wpuszczono by do telewizji? 2 By niewiarygodnie wulgarny. By tak ordynarny, e nie wiem, czy to bdzie mogo si ukaza, ale moe te obrzydliwoci i przeklestwa ulegy przedawnieniu; bd co bd czterysta pidziesit lat. Rozum to jest najwiksza k... diabelska, z natury swojej i sposobu bycia jest szkodliw k..., jest prostytutk, prawdziw k..., diabelsk, k... zart przez wierzb i trd, ktr powinno si zdepta i zniszczy. Zasugiwaby na to, ohydny, aby go wyrzucono w najbrudniejszy kt domu, do wychodka. Strasznie ordynarne, ale prosz wzi pod uwag, e to Luter, zapewne niezbyt trzewy, ale jednak

Luter, a nie kto z Kameralnej czy jakiej innej wspczesnej warszawskiej knajpy. Byy to czasy wielkich ludzi, umiejcych do gry nogami przewraca wiat, ale zupenie nie umiejcych si zachowa. W Boskiej komedii Dantego diabe nadyma si i trbi zadem. Bya to pobudka obwieszczajca renesans. Do epoki tej nawizujemy i jestemy z niej dumni, ale z jej przedstawicielami nie wytrzymaliby ani przez chwil stre wspczesnego porzdku, nie wytrzymaby z nimi dzi aden czowiek i adne pastwo. 3 A przecie ci ludzie ocierali si o ogie. Jeszcze nie byo wielu rzeczy, ktrymi dysponujemy dzi, ale jeszcze byy narzdzia do ciskania koci i do rozcigania ng, rozpalone do czerwonoci obcgi i zimne lochy, w ktrych nie mona byo ani siedzie, ani lee, ani sta, stosy do zamieniania ludzi w popi i miecze do oddzielania od tuowia gw i rk. Byo wiele rzeczy, ktre dzi nie ni si nawet filozofom, ktre wtedy niy si filozofom przede wszystkim, bo suyy do walki z ich myl. Z heretykiem nie patyczkowano si, zabierano mu jzyk, skr, gow, ycie. Luter to czowiek, z ktrego dzi mona zrobi nawet bohatera dykteryjki (jak to zrobi pewien autor ksieczki z serii wiatowid), z ktrego wtedy mona byo zrobi pochodni. 4 Nie wstpi na stos, ale jak bardzo zbliy si do ognia, jak duo w jego yciu ognia. Gdy nawizywa do Husa, ogasza si ostentacyjnie jego kontynuatorem, to przecie wiedzia, e za rok paliwem moe by sam. A ogie piekielny! Wyobraenie ognia piekielnego towarzyszyo mu stale, szatan szed za nim krok w krok, by w publicznych dysputach i na samotnych przechadzkach, w celi klasztornej i na kazalnicy, w kuflu z piwem i w ku z kobiet. Ale nie waham si go nazwa czowiekiem renesansu; by bardziej humanist ni wytworni esteci obmacujcy torsy rzeb greckich, filologowie pochyleni nad staroytnymi rkopisami, bo przecie podj najwysze ryzyko, stan na granicy ycia i mierci, otar si o ogie. 5 Widziaem i wyzywaem niezliczone armie szatanw. Ksi Jerzy nie rwna si szatanowi. Gdybym mia co do roboty w Lipsku, wjechabym na koniu do Lipska, chociaby ulewa ksit Jerzych padaa dziesi dni z rzdu. By to czowiek chory na serce, ktry w kocu na to serce umar, ktry gdy mwi kazanie, to dygota koci. Weimarska edycja kompletna pism Lutra nie jest jeszcze zakoczona, mimo e ju ukazao si sto tomw, bo tych pism jest ilo niewiarygodna, potoki sw, gdzie kady waciwie moe znale co innego, znale co chce. Sw, z ktrych kade jest jak kamie. Chociaby byo tylu diabw w Wormacji co dachwek, pjd! Moe dlatego portret tego czowieka, ktrego ycie skadao si przede wszystkim ze sw i gestw - ma tyle wzajemnie wykluczajcych si wersji. 6 Erazmowi z Rotterdamu zarzuca, e za duo interesuje si czowiekiem, a za mao Bogiem, e tak niewiele w gruncie rzeczy obchodz go sprawy boskie. Ale oto rozmowa Lutra z Melanchtonem: - Nie mog poj, co bdziemy mieli do roboty w niebie: adnej odmiany, adnej pracy, adnego jedzenia, picia, nic a nic (Luter do Melanchtona). - O Panie, poka nam swego Ojca, a to nam wystarczy! (Melanchton do figury wyobraajcej Chrystusa).

- Oczywicie, ten widok bdzie dla nas cakiem wystarczajcym zajciem (Luter do Melanchtona). Rozmowa ta zostaa utrwalona w ironicznych, z lekka blunierczych Colloquiach, gdzie Luter jest zupenie inny ni w swoich kazaniach. Ludzie, ktrzy co tydzie odprawiaj w kocioach niedzieln formalno spotkania z Bogiem, z minami takimi, jakby stali w kolejce po miso - nie zrozumiej go; moe raczej kto, dla kogo Bg umar. 7 Zaledwie wyszli z koyski, chopcy chc ju mie ony, a dziewczynki, ktrym daleko jeszcze do rozwoju, cigle marz o mczyznach - pisze w roku 1532 Jan Brenz w ksice, do ktrej Luter napisa przedmow. Mona by wic przypuszcza, e to czasy nie tak znw odlege, waciwie wspczesne. Ale to zudzenie. Europa spywaa wtedy krwi, w Rzymie siedzia Antychryst, w roku 1529 pod Wiedniem stali Turcy, i byo to zagroenie bardziej realne ni ydzi, ktrzy w roku 1967 stoj pod Suezem, na Wittenberg szo co dwa lata morowe powietrze, wybuchay zarazy. Luter, ktry mia w sobie co z Colasa Breugnona i z Flauberta, pi, dowcipkowa i pisa, pisa, pisa, lubi dobr kampani i pracowa po dwadziecia godzin na dob - y pod cinieniem Sdu Ostatecznego, w oczekiwaniu na koniec wiata, ktry lada dzie nadejdzie. Religia bya wtedy kryptonimem spraw dzi najzupeniej wieckich, zlaicyzowanych doszcztnie, teologia bya ksztatem ideologii. 8 By rewolucjonist w kadym calu i w kadej sytuacji, z natury, z temperamentu, z ducha. A przecie zarzucaj mu konserwatyzm i jest w tym sporo racji. Wstrzsn Kocioem, bez niego Reformacja nie byaby ruchem tak gwatownym i szerokim. A przecie zarzucaj mu, e by bardziej kim ze redniowiecza ni papiee, ktrzy tak chtnie spaliliby go na stosie. I w tym take jest sporo racji. Mnich, na ktrym byo tyle ciaa i ktry wyzwanie tego ciaa podj, rwnoczenie nienawidzc go tak bardzo. Ktry rozwali klasztory eskie i kaza zakonnicom wychodzi za m, ktry w kocu sam si oeni i by wzorowym ojcem i mem i w ktrego wypowiedziach o kobietach jest tyle nienawici i pogardy. Kto, kto twierdzi, e czyny i uczynki nie maj adnego znaczenia; kto, kto pracowa tak wiele, kto, czyje ycie byo czynem nieustajcym. Sadysta, ktry rozczula si nad ptaszkami, pacze nad znalezionym w niegu fiokiem. Czowiek o wielu twarzach, czowiek, w ktrym byo wielu ludzi wzajemnie chwytajcych si za rce. 9 Mona tu obserwowa dialektyk ludzkiej osobowoci i ludzkiego dziaania. Jak ten ascetyczny mnich i skrupulant prowokuje szatana, jak woa: Ach, gdybym mg wreszcie znale jaki porzdny grzech! Jak ten czowiek, ktry przybija swoje tezy w imi wolnoci, staje si potem zwolennikiem zamordyzmu, kto, kto twierdzi, e nie mona zwalcza myli mieczem, staje si potem zwolennikiem zasady cuius regio, eius religio i da przeciw heretykom ognia. Jak realizacje szydz z planw, jak rogowacieje lotna tkanka idei. 10 Jest Luter taki, jaki by rzeczywicie (a kt moe wiedzie, jaki by waciwie?). I Luter tych wszystkich, ktrzy o nim pisali i myleli. Luter historykw i Luter teologw. Luter protestantw i Luter katolikw. Luter protestantw fanatycznych i Luter protestantw ekumenicznych. Luter katolikw tradycyjnych i Luter katolikw soborowych. Luter Niemcw i Luter nie-Niemcw. Luter wrogw i Luter wyznawcw. I mj Luter. Luter, czyli ta kartka na drzwiach kocioa w Wittenberdze, kartka, ktra jak wynika z bada ostatnich, moga nie istnie w ogle. Moje kartki, moje niezliczone kartki

pomnoone przez niezliczone i niezliczone egzemplarze gazet, kartki, ktre -wsiky, kartki, od ktrych nie zatrzso si nawet czyje jedno ycie. A tu jedna jedyna kartka, od ktrej zatrzs si wiat. Kartka, ktra jest tylko legend. 10 XI 1967

U Hopfera
1 W Raporcie z Monachium Brychta jedyny sprawiedliwy pracownik Wolnej Europy zosta rozpoznany po suchych doniach. A mnie si donie poc. Czy dlatego e si le prowadz? Nie dlatego: jak si mona le prowadzi w moim wieku, gdy si jeszcze na dobitk mieszka w Warszawie. Czy dlatego e mi si rozkada wiatopogld? Nie dlatego: wiatopogld mam dobry, nowy, znacznie lepszy ni ten z czasw Biesiady Literackiej. Tylko biologia si zepsua, serce, nerki, odek odmawiaj posuszestwa. Gdyby mona wymieni nowy wiatopogld na nowe serce, nowe nerki, nowy odek, nowe wosy, now twarz... Ale niestety, niestety... 2 Medytuj o tym wszystkim na Krakowskim Przedmieciu w winiarni U Hopfera, nad kolejn lampk wina. Lubi ten lokal; na cianie Bolesaw Prus, pod Prusem przy kontuarze kierownik dziau plastyki Kultury, sta tu wczoraj pnym wieczorem, dzi jest dwunasta w poudnie, znw stoi, moe nocowa. Z jednej strony jest koci i seminarium duchowne, z drugiej - eski akademik. Wszystko, co trzeba dla ciaa i dla ducha. Tylko klozet troch daleko. Ale c: Sawoj-Skadkowski umar, a jego nastpcy maj powaniejsze problemy na gowie. Zreszt, o ile wiem, Sawoj-Skadkowski te adnego klozetu nie wybudowa, a tylko niektre kaza pomalowa. 3 Ale oto Hopfera maj zamkn od 1 stycznia przyszego roku, bo kto poszed po rozum do gowy i zadecydowa, e trzeba skoczy z demoralizowaniem klerykw. Moe ten kto mgby sobie i nie po rozum do gowy, tylko do jasnej cholery, najlepiej w takie miejsce, gdzie nie mgby o niczym decydowa, gdzie natomiast decydowano by, co z nim zrobi. Jeli w ogle da si co z niego zrobi, w co wtpi. 4 miech to klapa bezpieczestwa: winiarnia jest oaz miechu. Dla porzdku w miecie winiarnie s rwnie niezbdne jak wizienia, a moe bardziej. Urzdnik, z ktrego najwicej si wymiewaj, ma najwicej szans przetrwania, a gdzie si tak miej z urzdnikw jak w winiarniach? Kamie mi spad z serca, kiedy zobaczyem w ktrym pimie karykatur podsekretarza Peki. Ale moe ju przestan interweniowa w sprawie Hopfera, bo zamkn go nie od 1 stycznia, tylko od razu, wiadomo przecie, jakie s rezultaty interwencji prasowych. 5 Zreszt moe lepiej, gdy Hopfera zamkn, bo niedawno o mao mnie tam nie spotkao nieszczcie. A waciwie nie tam, tylko w pobliu. Ale c to ma za znaczenie? Przechodziem przez jezdni na

Krakowskim Przedmieciu moe niezbyt uwanie, bo byem po kilku lampkach wina, ktre wypiem U Hopfera, i przed kolejnym felietonem w Kulturze, ktry wanie sobie obmylaem, gdy nagle sysz za plecami wrzask i pisk opon. - Jak chodzisz, obuzie? Ja ci... - kto krzycza soczycie, z wileskim jak gdyby (ale moe si myl) akcentem. Odwrciem si. - Ach, to pan.. - kierowca jakby si speszy i odjecha tak szybko, e nie wiem, kto to by waciwie. Podkrelam: wina bya moja. Ale moe nie tylko. Bo moe kierowca obmyla take swj kolejny felieton. 26 XI 1967

Impotencja
1 W poradniku dla modziey na wszystkie okazje, napisanym przez Mikoaja Kozakiewicza, pod tytuem Halo, mody przyjacielu (jeszcze do nabycia w ksigarniach), modzieca z krtsz nog pociesza si, e Byron te mia jedn nog krtsz, a jednak tak skutecznie j sobie wysublimowa, e zosta wielkim poet; modzieca niepospolicie brzydkiego - e Michel Simon te jest brzydki, a jednak t brzydot tak skutecznie sobie wysublimowa, e zosta wielkim aktorem. Szczytem wszystkiego jest pocieszanie modziecw o skonnociach homoseksualnych, e homoseksualistami byli Leonardo da Vinci i Micha Anio i dziki temu jeden namalowa Mon Liz, a drugi Sd Ostateczny. Chodzi bowiem o to, by ci modziecy nie nabawili si kompleksw. Jakich jednak kompleksw nabawi si, gdy nie uda im si nic namalowa, bo homoseksualizm Michaa Anioa i Leonarda da Vinci jest problematyczny, w przeciwiestwie do ich talentu. Z tymi modziecami jest, zdaje si, odwrotnie. Ale mamy powaniejsze sprawy na gowie. 2 W zwizku ze lubami czystoci, jakie w Dzienniku Polskim zoyli studenci krakowscy, jeden z moich ssiadw pisze w Kulturze, e studenci ci chyba kami. Gdy w rnych ankietach, pamitnikach, wywiadach, owiadczeniach, listach modzi ludzie opowiadaj o orgiach seksualnych z alkoholem, z picioma partnerkami i z psem, to wtedy wiadomo, e mwi prawd, bo przecie wszyscy wiemy, jaka jest dzi modzie. Ale gdy taki mody czowiek pisze, e unika dziewczt, bo mu przeszkadzaj w nauce albo poniewa si ich boi, to wtedy jest to albo kamca, albo zboczeniec, albo jeszcze gorzej (jeli jeszcze co gorszego by moe). I wtedy zaczynaj si rozwaania o naszej polskiej pruderii, jak gdyby w Szwecji, Holandii, Turkiestanie i na Tahiti nie byo pruderii jeszcze wikszej. 3 W Szwecji jest bajeczna swoboda seksualna, ale jest to purytanizm rebours; seks w Szwecji jest smutny i dlatego tak czsto ucieka si tam od niego do domw wariatw albo w mier. Angielki ju

niedugo bd chodzi bez spdnic, ale gdyby nawet cigny z siebie skr, to i wtedy bd budzi umiarkowane zainteresowanie u swych partnerw. Anglia ma najwiksz ilo starych panien i starych kawalerw, a przecie nie od dzi, tylko ju od zakoczenia wojny kraj ten ma opini rozwizego. Seks to sprawa tajemnicza: hamulcw, ktre si ma pod skr, jest trudniej pozby si ni tych, ktre si ma na skrze, to jest ubrania. Moe dlatego, e nad zrobieniem ubrania krawiec pracuje kilka dni albo kilka godzin, albo jeszcze krcej, a nad zrobieniem tych wewntrznych hamulcw pracoway pokolenia przez wieki cae. Zrzucenie spdnicy czy spodni niczego nie zaatwia; wprost przeciwnie. 4 Ideaem jest dzi normalno. Chodzi o to, eby robi te rzeczy jakby nigdy nic, bez urazw, zahamowa, kompleksw, eby bra partnerk czy partnera tak prosto, jak si bierze szklank z herbat. Ale im wiksze pragnienie normalnoci i naturalnoci, tym wicej zbocze, moe dlatego, e przyjemno jest coraz czciej taka jak podczas picia herbaty, notabene herbaty bardzo cienkiej. Za Mieszka I byo o normalno i naturalno atwiej moe dlatego, e nikomu nie przychodzio do gowy, e mona spa jednoczenie z dwiema partnerkami i z psem, albo z wasnym wujaszkiem, albo z jak aktork, ktrej nie ma w ku, ale ktra jest na okadce tygodnika ilustrowanego i w wyobrani. Nie byo strachu przed dziemi, bo nie byo strachu przed wyem demograficznym, poniewa miejsca byo duo; nie byo strachu przed chorobami wenerycznymi, bo one przyszy do Europy w XV i XVI wieku z Ameryki. Ile nieszcz przez Ameryk: najpierw syfilis, teraz wojna w Wietnamie, moe niedugo okae si, e take koniec wiata. 5 Po namyle jednak mj ssiad z Kultury dochodzi do wniosku, e moe studenci krakowscy mwi prawd, i wpada w panik. Powoujc si na jakie badania naukowe poleca dziewcztom wczesne i czste stosunki seksualne, bowiem im stosunki wczeniejsze i czstsze, tym lepsze samopoczucie, a tym samym tym wiksze szczcie. Ale osobicie zalecabym umiar. Dziecko zbyt intensywnie uwiadamiane moe dosta urazu i nabra wstrtu do tych spraw na cae ycie: Z dziewczyn uprawiajc zbyt wczesne i zbyt czste stosunki seksualne, w dodatku z niewaciwymi osobami (a niewaciwych osb jest dzisiaj coraz wicej) - moe by podobnie, moe ona take sta si kurw. Moe si take caa historia skoczy jak z tym facetem, ktry z pruderii chcia wskoczy w rozwizo i wskoczy w impotencj. 7 I 1968

Happening z Grottgerem
1 Setna rocznica mierci Artura Grottgera, ktra mina w grudniu, przesza w Polsce bez echa, jeli pomin doskona wystaw Grottgerowsk w Krakowie. Artur Grottger to jest nie tylko czowiek, ale i mit, nie tylko autor kilku cyklw robionych czarn kredk na tym kartonie, z ktrych najlepsze Lituania i Polonia - ale take instytucja narodowa. I oto dzi krytycy sztuki patrz na niego tak, jakby to bya pluskwa, a gdy zapyta studenta warszawskiej Akademii Sztuk Piknych, kto to by, to on nie

wie, bo mu tego wiedzie nie wypada. Gdy byem dzieckiem, ogldaem te cykle przy lampie gazowej, i zapado to we mnie na cae ycie. Dzi patrz na nie przy wietle elektrycznym i mimo e patrz na nie inaczej, to przecie wiem to, co instynktownie wiedziaem wtedy: e to jest sztuka, a nie tylko czyn narodowy. Ale gdy zaproponowaem kierownikowi dziau plastyki pewnego tygodnika spoeczno-kulturalnego w Warszawie, by t rocznic jako uczci, to byo duo miechu, tak doszcztnie ten biedny Grottger jest dzi skompromitowany. 2 Otrzymaem przed kilkoma dniami zaproszenie treci nastpujcej: GALERIA FOKSAL PSP I JERZY BERE PROSZ PANA (PANI) NA WIADKA WYDARZENIA, KTRE NASTPI W DNIU 6 STYCZNIA 1968 (SOBOTA) GODZ. 19. Pomylaem sobie, e trzeba i, bo niewykluczone, e taki BERE to jest zBEREnik. Na wernisau tok potworny: luminarze obok lumpw, malarze z mini-mzgiem obok brudnych dziewczyn w mini-kieckach. W szatni wrzask, bo zabrako numerkw; kto podobny do profesora Porbskiego krzyczy, e on palta bez numerka nie zostawi, bo ono jest z konierzem karakuowym. Przeciskam si przez spocon cib, eby obejrze wydarzenie, a tu na rodku sali tylko kupa porbanego drewna, wielkie, rwno spiowane polana sosnowe i topolowe, stos gazi. Nastrj ponury, bo wiadomo byo, e nic nie bdzie do ogldania, ale nikt nie przewidywa, e nic nie bdzie do wypicia. Powiedziaem znajomemu krytykowi, e zamierzam co napisa o Grottgerze, ten rozkolportowa to po sali i dopiero wtedy zrobio si prawdziwie wesoo. Zaakceptowali mnie od razu, bo oni zaakceptuj nawet kogo, komu podoba si Grottger, i nawet samego Grottgera, pod warunkiem, eby to byo w ramach happeningu. 3 Grottger by jednym z najwikszych organizatorw polskiej wyobrani narodowej; zestawianie Grottgera z Matejk jest nonsensem, bo Matejko mg mie i mia liczne duplikaty, a Grottger jest niepowtarzalny. Powstanie styczniowe byo krwaw i brutaln wojn partyzanck, bya to wojna ludzi le uzbrojonych przeciwko potnej armii, byo w niej wicej pezania i podstpw ni teatralnych gestw; Grottger powstanie styczniowe wysublimowa, zrobi z niego legend, nad gowami ludzi Grottgera jest aureola jak nad gow Chrystusa. Ale na rysunku aobne wieci z cyklu Polonia na stole ley numer Czasu, najpowaniejszej wtedy gazety polskiej, a zgromadzone wok stou paczce kobiety s ubrane cile wedug mody wczesnej. I tak jest u Grottgera zawsze: legenda podaje rk realizmowi, duch czowieka o pocigej twarzy Pana Jezusa jest ubrany w powstacz bekiesz. Stanisaw Mackiewicz porwna Grottgera z Bismarckiem, i rzeczywicie: w Polsce autor Lituanii by instytucj polityczn, jak w Niemczech elazny kanclerz. Ale Grottger jako artysta traktowany by protekcjonalnie; i nawet w ksice naukowej wydanej w 1962 roku z zasiku Polskiej Akademii Nauk analizuje si bardziej serce Grottgera ni jego sztuk. Kocham Polsk, i kwita stwierdza Grottger lapidarnie, a my moemy doda: Grottger kocha nie tylko Polsk i Polakw, ktrym suy chcia sw sztuk, lecz ludzko ca i czowieka - pisze pani Puciata-Pawowska w tej ksice. Czy zasiki Polskiej Akademii Nauk nie mogyby i na jaki cel inny, choby na potrzeby godnych Murzynw w Zanzibarze, bo przecie pani Puciata-Pawowska ma z nauk tyle wsplnego co ja z baletem. Grottgera nie mona opisywa przy pomocy jakich idiotycznych komunaw o dobrym sercu; z Grottgerem dziej si dzi rzeczy dziwne, patrz na niego, jakby to bya wspczesna stylizacja na temat czasw dawno minionych, jakby to zrobi Daniel Mrz.

4 Ale tak naprawd to o Grottgerze pisa dzi nie wypada. Moe to i dobrze, bo co oni mog napisa. Sztuka jest dzi w regresie; jeszcze w wikszym regresie jest krytyka sztuki. W yciu Warszawy Ignacy Witz pisze z okazji wystawy modych malarzy warszawskich: Zaczynam od Jerzego Baszkowskiego, autora obsesyjnych kompozycji, z wasnego wiata wyrastajcych. W jego osobie malarstwu naszemu przyby talent tak wielki, jak w grafice talent Jacka Gaja. Krystyna Golus, zaskakujca swym rozwojem, wreszcie Stanisaw Masiak ze swoimi Ogrdkami, bdcymi chyba rewelacj tej wystawy przez autentyczne tchnienie ycia, niepokj i drapieno psychicznej aury. Przez malarstwo, mwic najprociej. Dalej [...] ciekawy, peen temperamentu, dziaajcy na imaginacj Stanisaw Skolimowski, ktry aczkolwiek jest nieco na marginesie tego nurtu, ktry podkrelam - przeniknity jest poezj i intymnoci koloru, i wreszcie Jan Lis. To s ci, ktrzy, jak mi si wydaje, t wystaw cign... Pomyle, e Ignacy Witz ju od szeregu lat cignie w yciu Warszawy recenzj plastyczn. I e to jest zawsze ta sama recenzja; mona si z niej dowiedzie, e kto wszed w intymne stosunki z pdzlem i zrobi obrazy tak drapiene, e strach si do nich zbliy. Albo e w kim bulgocze rozwcieczona aura psychiczna i wylewa si na ptno. Ale to nikogo nie dziwi. Moe dlatego, e to nikogo nie obchodzi. A moe dlatego, e Witz te naley do happeningu. 21 I 1968

Alkoholizm, czyli ciarki u skrzyde ora biaego

Polska zaja pierwsze miejsce na wiecie w konsumpcji papierosw i jedno z pierwszych w konsumpcji alkoholu. Palenie papierosw to jest praca palcw i ust; bierze si papieros w palce, otwiera si usta, by woy w nie papieros, usta si zamyka, potem si znw otwiera, by wypuci dym. Moe te usta chciayby co powiedzie, czego powiedzie nie potrafi; moe te palce chciayby co zrobi, czego zrobi nie potrafi. Nie potrafi albo nie mog. Picie wdki to jest praca palcw i ust. Bierze si kieliszek w palce, otwiera si usta, by wla w nie wdk, usta si zamyka, twarz krzywi si, by wdk przekn. Moe te palce chciayby co zrobi, czego zrobi nie potrafi. Moe te usta chciayby co powiedzie, czego powiedzie nie potrafi. Nie potrafi albo nie mog. W Londynie jest wiksza konsumpcja benzyny i dlatego wicej spalin wydzielanych przez motory; w Warszawie wiksza konsumpcja papierosw i dlatego wicej spalin wydzielanych przez garda. Palce zacinite na papierosie; pace zacinite na kieliszku. Moe te palce chciayby kogo dotkn; moe te usta chciayby kogo pocaowa. Ale strach dzi kogo dotyka, bo dotyk si zdewaluowa: zdewaluowa si pocaunek, bo zdewaluowaa si mio. Nie wszdzie, nie wszdzie... - Czy to nie absurd? - pyta mnie zaopatrzeniowiec z pewnej instytucji wskazujc na pana przy ssiednim stoliku. - Czy to nie absurd, e on mi tylko wtedy wyda asortyment, gdy ja si z nim upij i powiem, e go kocham. I czy my daleko zajedziemy, skoro tu nawet organizacja zaopatrzenia bardziej aknie mioci ni fachowcw i zdrowego rozsdku. Ale gdzie ja jemu powiem, e go kocham, skoro z baru Metropol maj wyrzuci wdk? - Skrytykowaem pewien tekst - ali mi si innego dnia pewien felietonista przy tym samym stoliku autor na to, e skrytykowaem go w zwizku z ostatni prowokacj nad Jordanem. Nie w zwizku

z ostatni prowokacj nad Jordanem, ja jemu na to, tylko dlatego, e to bekot. Ale jak doj do adu z pijanym? - Co jest z t etyk laick? - pyta mnie pewien urzdnik przy tym samym stoliku, ale innego dnia. Moim zdaniem, nie ma etyki laickiej, katolickiej, ewangelickiej czy diabli wiedz jakiej, s tylko ludzie porzdni i winie. Ale nie ma pan pojcia, jak wini potrafi by porzdny gupiec. Wiem co na ten temat. Przychodz do mnie co dzie listy ludzi porzdnych, ludzi z mzgiem twardym jak kamie, te mzgi s jak stukilogramowe ciarki zawieszone na skrzydach ora biaego. Po lekturze takich listw id do Klubu Dziennikarza, by wypi kieliszek wdki. Ale tam jaki ysawy blondyn, w wieku nieokrelonym i w okularach, krzyczy, e mnie wymyli. Ma wywiechtan zamszow marynark, nos zadarty, wargi grube jak u Murzyna. - Pan mnie wymyli, a kto pana? pytam rozwcieczony. - Pan Bg, jak by nietrzewy - odpowiada.

PS W zwizku z pretensjami, e moje sprawozdanie z happeningu pana Beresia jest nieobiektywne i niekompletne, zaznaczam, e istotnie w kulminacyjnym momencie happeningu pan Bere rozebra si. Nie pisaem o tym z litoci; skoro jednak s pretensje, stwierdzam: na happeningu byo tak mao do ogldania, e zdesperowany pan Bere rozebra si, ale wtedy byo do ogldania jeszcze mniej. Z czego wniosek: nadmiar zawsze rodzi niedosyt, nie naley pokazywa za duo, bo si wtedy nie pokae nic, z afiszw rozlepionych na miecie wynika, e lady wydarzenia spowodowanego przez pana Beresia mona oglda w godzinach takich i takich, ale to s jedynie lady, do ktrych trzeba wezwa co rychlej sprztaczk. 28 I 1968

Nic, co ludzkie
1 Nic, co ludzkie, nie powinno nam by obojtne, a wic i teologia, bo teologi stworzy czowiek. Gdyby nawet przyj, e Pismo wite zostao zakomunikowane czowiekowi przez Boga, to przecie mieci si ono w jednej ksice, a wszystkich ksiek teologicznych jest tyle, e nie zmieciyby si w stu Paacach Kultury, nawet gdyby im dobudowa po jednym pitrze (zyskayby wtedy na proporcji). Teologia jest nauk o Bogu, ale przy jej stworzeniu napracowa si przede wszystkim czowiek; udzia Boga w tych pracach jest niewielki, tak may, e waciwie aden. Teologia chrzecijaska wyrosa z kilkunastu przypowieci i paradoksw ewangelicznych, a wic waciwie z niczego. Jest to ba, ktra chce by nauk, ba osobliwa, bo o cechach formalnych systemu naukowego.

2 Teologia bya kiedy uwaana za nauk pierwszorzdn i pierwszoplanow; tylko uniwersytety, ktre miay wydzia teologiczny, byy uniwersytetami penowartociowymi. Teologi zar rozwj nauk cisych, industrializacja i sceptycyzm. Ale przede wszystkim teologia zara sam siebie. System teologiczny w miar swego rozwoju zacz skorupie, obrasta dogmatami, mie pretensje do nieomylnoci; system ten zar sam siebie, bo teologia, jak poezja, jest przede wszystkim dzieem wyobrani i jak poezja moe si rozwija tylko w atmosferze wolnoci. Dzi teologia przeywa kryzys tak wielki, e jest waciwie wykopaliskiem. Ale ostatnio ukazaa si ksika teologiczna tak frapujca, e zaciekawi nawet ateist, mimo e ukazaa si w wydawnictwie katolickim. Moe przede wszystkim ateist. 3 Honest to God anglikaskiego biskupa Robinsona jest jednym z najwikszych bestsellerw naszych czasw. Oczywicie kwestia jzyka, bo bestseller ten zosta napisany po angielsku. Ale nie tylko. Biblia ma cigle na wiecie wicej wyda ni Homer i nawet wicej ni Agata Christie, najpopularniejsza na wiecie Angielka. Bg zdewaluowa si, ale na przykad de Gaulle klka przed nim i chodzi na msz. To jednak sprytne: nie istnie i zorganizowa sobie tak reklam. 4 John A. T. Robinson przypomina z wygldu Sagank; gdyby go postawi obok Saganki, to wiadomo byoby, e osoby te maj rn pe, tylko nie wiadomo byoby, kto ma ktr. Honest to God to Uczciwie wobec Boga - taki tytu ma ta ksika w przekadzie polskim, ktry ukaza si w Bibliotece Wizi. Ale wol wersj angielsk. Honesty brzmi metalicznie, wspaniale, a uczciwo jest sowem obrzydliwym, mikkim, syczcym, rozlazym. Pisa to przede wszystkim dla siebie, bo nie sdzi, e to kto kupi. Ale ju w pierwszych miesicach poszo w samej Anglii 380 tysicy egzemplarzy, niebawem p miliona. Ogromna sterta ksiek, na ktr ludzie wspinaj si, eby zobaczy, e niebo jest puste. 5 Ludzie poluj na niezwykoci. Ksika generaa o modzie damskiej. Albo ksika krawca o strategii. Oryginalno bardziej jest dzi w cenie ni kompetencje, zaskakujce spojrzenie - ni rutyna. Ale tu: biskup o Bogu. Wydawaoby si, e adnej niespodzianki, gdyby nie ta uczciwo niesiona jak transparent, eksponowana natarczywie, obsesyjnie, bolenie. 6 ...uczciwo, dokdkolwiek miaoby to zaprowadzi. Chce wierzy, uzasadni swoj wiar i niechccy, jak gdyby mimochodem, udowadnia waciwie jej niemoliwo, jej absurd. Jest uczciwy wobec Boga za bardzo, do tego stopnia, e ta uczciwo okazuje si wobec Boga zabjcza. Wykad apologetyczny przeksztaca si w lekcj sceptycyzmu, w rozbirk tradycyjnych wyobrae, tradycyjnego jzyka tak sumienn, tak gruntown, e ju niepodobiestwem jest co z tego skleci ponownie. 7 Trjpokadowa koncepcja wszechwiata: niebo, ziemia, pieko; absurd takiej koncepcji. Bg, ktry jest gdzie poza, jak ciocia w Australii, zsya aski jak ciocia paczki; absurd takiego Boga. Stworzy wiat, potem si z niego wycofa, ale niezupenie, interweniuje albo nie; absurd takiego wiata. Zawiera przymierza, wykupuje, odkupuje etc.; absurd takich transakcji. Zsya prorokw, potem Syna, przychodzi, odchodzi, potem my do niego idziemy; absurd takich podry. Dowody na jego istnienie.

Bg jako dalszy kawaek istnienia, ktry cakiem dobrze mgby te nie by wcale, w przeciwnym bowiem razie nie musiaby by udowadniany; absurd takich dowodw. Kupa prchna. Jak z tego wszystkiego co skleci ponownie? 8 Pozostaje tylko dowiadczenie wewntrzne. Droga skrtami, na przeaj. Poprzez maksymaln koncentracj wewntrzn dotrze do niewyczerpanej gbi, gruntu istnienia, sensu ostatecznego. Stare zudzenie mistykw. Ale oni byli szczliwi, docierali do absolutu; Robinson jest postaci tragiczn, nie wie, czy to Bg, czy pocztek obdu. 9 Nie mona przekroczy siebie, wyjcia z siebie nie ma. Mona wyj z siebie myl, ale myl to jest take cz czowieka. Jeli nawet koncentrujc si maksymalnie, odnajdzie si w sobie jakiego Boga, to bdzie to tylko zudzenie, bo to bdzie kawaek czowieka. Wyjcia z wasnej skry nie ma, chyba poprzez mier. Ale to jest wyjcie w nico. 11 II 1968

- Oh, luxury - mwi Zinken Hopp, pisarka norweska, na bankiecie w Grand Hotelu w Sopocie
1 Byo to przed tygodniem w Grand Hotelu w Sopocie na bankiecie wydanym z okazji gdaskiego spotkania pisarzy skandynawskich i polskich. Starsza pani nabraa na talerzyk saatki i karpia w galarecie i powiedziaa: - Oh, luxury... Ale zaraz poprawia si: - Oh, a real luxury. - No, no... - powiedziaem z faszyw skromnoci, umiechajc si wstydliwie, zupenie tak, jakby chwalia moje felietony. - Are you Scandinavian? - zapytaa mnie starsza pani; miaa na sobie archaiczn salopk, w Polsce takich salopek nie ma, spony podczas wojny. - No - powiedziaem bez przekonania i z czym w rodzaju satysfakcji; dotychczas w Polsce tylko raz wzito mnie za obcokrajowca, ale to by Albaczyk. 2 Nazywaa si Zinken Hopp i na licie delegacji norweskiej figurowaa na pierwszym miejscu, ale nie poznawali jej nawet Norwegowie, o c dopiero Duczycy czy Finowie, ktrzy przecie s zupenie osobno; to tylko my czymy ich w jedn cao, podobnie jak oni nas z Wgrami. Miaa zniszczon

torb z zielonego welwetu i wydawao si, e wybraa si nie na zjazd pisarzy, tylko na targ w Oslo, albo raczej w jakiej innej, znacznie podrzdniejszej miejscowoci. Wydawao si take, e nie tylko Grand Hotel, ale i Sopot, ale i Gdask, ale i Polska to s miejsca stanowczo zbyt luksusowe jak na jej potrzeby, moliwoci i gusta. Jada mao, moe chciaa sobie co odoy ze stupidziesiciozotowej dziennej diety, eby sobie co kupi. Moe co z odziey? 3 - Oni maj po sto pidziesit zotych, a my po dwadziecia jeden, a to jest przecie miasto wojewdzkie, wic powinno by trzydzieci jeden - kto si ali, chyba Dobraczyski, ale niewykluczone, e kto inny. - A do Stowarzyszenia Dziennikarzy Polskich pan , naley? - zapyta redaktor Goszczurny. - Nie! - powiedzia tamten dobitnie, a nawet bardzo dobitnie. - To dwadziecia jeden... Zinken Hopp nic nie rozumiaa z tych rozmw. Widziaa, jak do Grand Hotelu wkracza po harcersku, w butach narciarskich i z plecakiem, Leszek Prorok, ale nie wiedziaa, co to za pisarz, czy wikszy od Samsela, czy te na odwrt. Umiechaa si tylko cigle z t sam yczliwoci i pogod i z tym samym podziwem. 4 Byo to tak ujmujce, e w kocu zrezygnowaem z towarzystwa trockistki duskiej - i asystowaem ju stale Zinken Hopp. Bya podobna do p. Kossak-Szczuckiej, ale nie wiedziaem, czy pisze powieci historyczne, czy wiersze dla dorosych, czy dla dzieci, czy jest to kto w rodzaju Iakowiczwny czy Poraziskiej, poniewa porozumienie z ni byo trudne, bo jej i moja angielszczyzna to waciwie dwa rne jzyki. Morze byo ogromne i puste, park sopocki te, pod niebem sinym snuy si gnane podmuchami wiatru grupki pisarzy. Na deptaku sopockim by stosunkowo duy tum, ale tu ju nie dociera, zupenie inaczej ni na sopockich festiwalach piosenki. - Ale mwiem sobie - nie trzeba bra tego dosownie, oni, ci dziwni ludzie, jakby z marginesu, duo mog, mimo e nikt nie biegnie do nich po autografy. 5 Gdy trzeciego dnia po dyskusji redaktor Misiorny powiedzia: - Let us go to Viking, New Port -pocztkowo wzdragaa si i, ale namwiem i bya zadowolona. - This is an excellent restaurant - powiedziaa. Zgodziem si bez entuzjazmu. - Look, a Polish prostitute! - kto powiedzia. - Oh, a real Europ - powiedziaa Zinken Hopp. - O wita naiwnoci! - powiedziaem sobie w duchu, i gono przytaknem Zinken Hopp, bez przekonania.

6 Ostatniego dnia postawiem Zinken Hopp Grandzie kolacj; portierzy wyprowadzali wanie nieduego faceta, ktry nic, tylko jak maszyna powtarza: - My inspektorzy ZAIKS-u, my inspektorzy ZAIKS-u... - Co to za jeden? - zapytaem kierownika sali. - To pisarz z Warszawy, Zagel czy agiel si nazywa, inspektor ZAIKS-u. Trzeba go byo wyprowadzi, bo ma przy sobie piecztk i chcia tu opiecztowa jedn pani, a to pisarka z Danii... Trzeba z nim ostronie... Ale Zinken Hopp patrzya na to wszystko z pobaliw wyrozumiaoci, zupenie tak jak si patrzy na sympatyczne szalestwa modoci. 7 Gdy wyjedaem, Sopot i Gdask wydawa mi si nad podziw schludny, modzie dorodna, dobrze ubrana; w kioskach nie byo krzykliwych pisemek z pornograficznymi zdjciami, a na twarzach ludzi znudzenia, ktre tak uderza, gdy si przyjedzie do Sztokholmu. I Warszawa wypada korzystnie, poszedem Krakowskim Przedmieciem, mylc sobie, e jest to jeden z najbardziej uroczych zaktkw Europy. W nocy nia mi si dobra wrka z bani Andersena, miaa archiwaln salopk, podniszczon torb z zielonego welwetu i - kostur. Byo to tak wyraziste, e gdy si obudziem, wydawao mi si przez moment, e snem byo w ogle wszystko, absolutnie wszystko od pocztku do koca. Ale sprawdziem na licie; jest: Zinken Hopp (Norwegia). 15 V 1968

Savoir-vivre wedug Ireny Gumowskiej, czyli praktyczne krojenie baanta

1 Do niedawna, ilekro uyem na tym miejscu sowa nieprzyzwoitego, dzwonia do redakcji pewna pani zatrudniona w programie III Polskiego Radia i dziwia si, e mnie jeszcze trzymaj w Kulturze. Ale zagroziem, e w porozumieniu z prezesem Sokorskim przenios j do programu pitego, i telefony urway si definitywnie. Niestety, nie wszystkich mona przenie do pitego programu i dlatego zgorszenia jest coraz wicej, a moliwoci wypowiadania si coraz mniej. Poniewa nie umiem zachowywa si odpowiednio, kupiem sobie ABC dobrego wychowania Ireny Gumowskiej, bo na nauk nigdy nie jest za pno. I teraz ju wiem, jak naley w sposb przyzwoity je zup. 2 Nie naley dmucha na zup i miesza jej, by wystyga, ale cierpliwie poczeka albo zbiera z brzegu i wierzchu talerza, gdzie jest mniej gorca. Wydawaoby si, e s to rady dla ludzi majcych mao apetytu i duo wolnego czasu, a wic niekoniecznie dla Polakw. Ale kto by na ostatnim kiermaszu ksiki, ten wie, e wcale nie by najwikszy tok do Kosidowskiego i nawet do Gowackiego, tylko do stoiska Wiedzy Powszechnej, bo tam mona byo kupi ABC dobrego wychowania Gumowskiej.

Ludzie co prawda chc wiedzie, co jest w Biblii i jak yje modzie bananowa, ale ludzie przede wszystkim chc wiedzie, jak si zachowa. Kogo nie przekonuje tok na kiermaszu do Gumowskiej, tego chyba przekonaj liczby. czny nakad czterech poprzednich wyda ABC dobrego wychowania 160 tysicy egzemplarzy, wydanie pite, najnowsze 90 tysicy egzemplarzy. A mwi si, e ronie w Polsce chamstwo. Ale przecie nakady Gumowskiej te rosn. I nie wiadomo ju, co ronie bardziej. 3 U Gumowskiej jest waciwie wszystko. Wiadomo o tym, e Abraham Lincoln by nieszczliwy z winy swej ony. e gdy si wznosi toasty, to mona powiedzie zdrowie goci, zdrowie dam, ale to nie jest konieczne. e do kawioru pije si sekt, a do ostryg biae chablis. Oraz e pan nie umiejcy taczy moe spenia rozmaite czynnoci, na przykad pomaga gospodarzom w czstowaniu, bawieniu starszych, w pocieszaniu panienki podpierajcej cian. Ale przede wszystkim s tu instrukcje, jak naley zwraca si do suby. Do suby hotelowej zwracamy si pan i pani. Jeli pokojowa jest mod osob, mona mwi np. panno Joasiu. Nie naley spoufala si z personelem. Co si tyczy napiwkw, to dajc napiwek rbmy to uprzejmie, z umiechem i serdecznym podzikowaniem. Ale nawet u Gumowskiej s pewne luki. Nie wiadomo na przykad, jak ustosunkowywa si do suby, ktra zbytnio spoufala si z gociem, mimo e ju dostaa napiwek. 4 Tylko raz uyto w ksice Gumowskiej przymiotnika synny. Synna nie jest V symfonia Beethovena czy Wojna i pokj Tostoja, synna jest polska telewizyjna Kobra. Mamy swoje ulubione audycje, choby synn Kobr, ktre staramy si ledzi - zwierza si pani Gumowska, ksztatujc dyskretnie upodobania kulturalne swych czytelnikw. Bo trzeba mie przecie zainteresowania kulturalne. Ale trzeba take nie mlaska. Je, co podadz, bo dobrze wychowany czowiek bez certowania si, bez namowy je wszystko, co znajduje si na stole, nawet gdy czego nie lubi. Wiedzie, gdzie, w czym i bez czego wchodzi, i tak na przykad do gabinetu ministra i wysoko postawionych osobistoci wchodzi si bez palta. Nade wszystko za przy stoliku czy, bro Boe, przy kelnerze, nie sprzecza si, ale wyj pienidze i paci. W ten sposb jestemy ju comme il faut, ABC dobrego tonu mamy ju opanowane; tak przynajmniej zdaje si sdzi pani Gumowska. 5 Migracje spoeczne s dzi wci na porzdku dziennym; kto przyjeda z jakiej wsi na Orawie do Krakowa albo w jego okolice. Tam do dobrego tonu naleao mwi na drodze wszystkim ludziom, nawet najbardziej obcym, DZIE DOBRY i przekazywa uprzejme informacje o pogodzie. Tu nawet, gdy wchodzi si do lokalu, ten zwyczaj respektowany nie jest. Na kadym tramwaju ogromny napis LAJKONIK SZANS TWOJEGO YCIA. I tu problem, bo nie wiadomo, czy powierzy swj los Lajkonikowi, czy jakiej innej grze od razu, czy po namyle. Nie wiadomo take w tej sytuacji, co sdzi o twierdzeniu, e szans naszego ycia jest socjalizm. Jak wic zachowywa si? I w ogle jak postpowa w tym mrowisku ludzkim? W tej sytuacji siga si po Gumowsk. Ale Gumowska wie tylko, jak postpowa z dozorcami. 6 Oto jedna z budujcych powiastek Gumowskiej. Do pewnej kamienicy wprowadzia si rodzina do pewnego mieszkania, na ktre ju od dawna czyha dozorca. Szykanowa nowych lokatorw jak umia, i oto pewnego dnia zaprosia go do siebie uroczo umiechnita pani domu. Poczstowaa gocia najlepszym papierosem ma, postawia na stole karafk z likierem i krysztaowe kieliszki, a w

kocu owiadczya, i to bardzo mio, e przyszed. [...] Oszoomiony dozorca zapewni, e zawsze mona na niego liczy. Pocaowa szarmancko niewiast w rczk i... odtd zosta przyjacielem caej rodziny. Oto jak wiele znaczy umiejtno postpowania z ludmi. 7 Grzeczno nie jest nauk atw ani ma, zwaszcza e trzeba nauczy si take niegrzecznoci, bo nie wszyscy zasuguj na to, by zachowywa si wobec nich uprzejmie. W Polsce mao kto umie si zachowa, przy czym im kto grzeczniejszy, tym wiksza winia; ludzie uwieraj si nawzajem, czuj si jak karpie w pustej wannie. Std run na ABC dobrego wychowania Gumowskiej. Ale pani Gumowsk, ktrej ksik rozpowszechniono w wiermilionowym nakadzie, interesuje przede wszystkim krojenie. Jak kroi? ...baanta lepiej w plastry bez koci, nie zapomina przy tym o uyciu specjalnych noyc. Nie zapomnimy. Ale jeli nawet kto szczliwie kupi baanta, to gdzie waciwie dostanie noyce? 3 VI 1968

Druga mier Kennedyego

1 Pamitam go sprzed paru lat, z Warszawy; staem na Rynku Starego Miasta i zastanawiaem si, gdzie i na piwo, gdy wjecha na dachu samochodu, pokazujc olniewajco biae zby. - Jak modo wyglda - pomylaem, usiujc wyprostowa si i robic gest taki, jakbym chcia resztk swych wosw lepiej zamaskowa ysin. Byo to obrzydliwie maostkowe, tote zaraz umiechnem si yczliwie, pokazujc nieliczne, te od nikotyny zby. Czy musz dodawa, e umiech ten wypad nieszczeglnie, zwaszcza w porwnaniu z tamtym olniewajcym umiechem? 2 Umieli si umiecha, umiech naley do amerykaskiego politycznego savoir-vivreu, do rytuau obowizujcego kadego polityka amerykaskiego, ktry chce by popularny, czyli ktry chce istnie. Polityk skwaszony i ponury nie ma szans jak ponura gwiazda filmowa, jak skwaszona, zgrzytajca zbami modelka. Ale w umiechu Roberta i jego brata Johna Fitzgeralda byo co chopicego i bezporedniego, co, czego nauczy si nie mona nawet na najintensywniejszych treningach; i to rnio ich umiech od umiechu innych tuzw i menaderw polityki amerykaskiej. 3 ona Roberta Kennedyego spodziewaa si smego czy dziewitego dziecka, ale nie wygldaa na to, podobnie jak on nie wyglda na kogo, kto kierowa ministerstwem sprawiedliwoci najwikszego kapitalistycznego mocarstwa. Wygldali na przybyszw z bardziej widowiskowego, elegantszego ni nasz wiata, wiata, ktry umia znale sposb na modo (przynajmniej wizualn i fizyczn), na uniknicie staroci. Ale nie na uniknicie kul rewolwerowych, jak to si miao okaza niebawem.

4 - Jak oni to robi? - mylaem. - Jak nios swoje ciary, e nie wida na ich twarzach wysiku, e zdaj si nie podlega upywowi czasu, widniciu? - Obfito - odpowiedziaem sobie. - Obfito dbr, o ktre nie musz si kopota, podobnie jak nie musz si kopota o to, z jakimi wynikami finansowymi dobrn do pierwszego. Basen kpielowy, ktry maj za cian, tak jak ja mam za cian klozet, i masaystka, ktr maj na zawoanie, pod rk, tak jak ja mam pod rk paczk Extra-mocnych. I dlatego mog mie dzieci nawet batalion, bo nie musz si z nimi gniedzi w jednej klitce, bo gdy si nimi zdenerwuj, to mog je wysa nawet do Honolulu albo w podr dookoa wiata. Czas to pienidz, ale take - pienidz to czas, czas wolny od codziennej morderczej harwki, od prania pieluch, od ogupiajcych medytacji, z czego zapaci rat, czas, ktry dziaa odmadzajco. 5 Ukaza si wtedy gony esej Jana Strzeleckiego o spoeczestwie obfitoci, natomiast wojny murzyskiej, marszu biedoty na Waszyngton jeszcze nie byo, przynajmniej w takich rozmiarach jak dzi. Tote bylimy zasugerowani przede wszystkim obfitoci i bogactwem, mniej tym, e ta obfito jest tam rozoona nierwnomiernie, e bogactwu na jednym biegunie odpowiadaj puste rce na drugim. Obfito tworzya ludzi wysokich i rosych, krtko ostrzyonych i o krtkim mzgu, dufnych w sw misj i przeartych, przekonanych wicie, e ich styl ycia i ich rzeczy s najlepsze, spluwajcych pogardliwie gum do ucia na bruki Europy. Ale obfito tworzya take ludzi stosunkowo harmonijnych fizycznie i umysowo, i do nich naleeli Robert i John Fitzgerald Kennedy. Nie moglimy si oczywicie po nich, my ludzie z tej strony wiata, spodziewa za duo. Ale tam kto myla inaczej i pocign za cyngiel. 6 ycie ich, ktre zdawao si upywa pod patronatem niezniszczalnej modoci, byo krtkie. I waciwie byo niewypaem, nabojem lepym, w przeciwiestwie do kul, ktre ugodziy ich ciao. Robert mg zosta prezydentem, ale wtedy moe by zostao po nim wspomnienie ze. Zosta, jak jego brat, kim z legendy, ktra jest troch na wyrost, w ktrej wszake jest co bardzo fotogenicznego i ujmujcego - jak w jego umiechu. 7 Los ukada z historii pasjansa, tasuje wydarzenia jak tali kart, przestrzegajc jednak pewnych regu, ktrych znajomo pozwala w jakim stopniu przewidzie przyszo. Nie jest to czas spokojny: skrytobjstwa i ludobjstwa, portrety Mao Tse-tunga na ulicach Turynu i strajk okupacyjny u Renaulta, kostki wyrwane z bruku i chrzst przesuwajcych si gdzie po Europie czogw. Patrzymy na to przez okna telewizorw i jest to tak, jakby si patrzyo na western. Albo jak w kinie, gdzie idzie thriller, przy czym im na ekranie niebezpieczestwo wiksze, tym u nas samopoczucie lepsze, im na ekranie poar czerwieszy, tym pod nami fotel mikszy. Ale kina te czasem pon, zwaszcza w tym kcie Europy. 18 VI 1968

Po sukcesach
1 Po terenie (ostatnio po Wybrzeu) jedzi TERCET EGZOTYCZNY (pani S. plus panowie D. i M.) plus HUMOR (pan P.) plus MONOLOGI (pan Z.). Nazwiska zupenie w Warszawie nie znane, tak zupenie, e podawanie ich jest zbdne. Zesp jest - tak mona przeczyta na afiszach - PO SUKCESACH W MOSKWIE, SZTOKHOLMIE, BUDAPESZCIE, HELSINKACH, AMERYCE POUDNIOWEJ, KANADZIE, USA, zesp wic by ju waciwie wszdzie i znudzony, w przerwie midzy kolejnym wojaem do Szwecji, Kanady i Urugwaju, zawita do Polski. To artystyczni globtrotterzy, tote polszczyzna ich jest jak gdyby niezbyt poprawna, ale niezbyt poprawna w dobrym gucie, jak gdyby nieco cudzoziemska. Trudno si temu dziwi, skoro przebywaj oni stale w wiecie, a w Polsce s tylko przejazdem. 2 Kto dziwi si, e na afiszach nic nie mwi si o sukcesach w Warszawie i Krakowie. Ale to jest zrozumiae. Jakim cudem egzotyczni gocie firmowani przez SZCZECISK ESTRAD mog mie czas na Warszaw, a tym bardziej na Krakw, skoro s po sukcesach w Nowym Jorku i w przededniu sukcesw w Rzymie i skoro nawet na Kopenhag za duo czasu nie maj. Co innego Wybrzee, gdzie artyci traktuj swoje wystpy bardziej wypoczynkowo i z lekkim jak gdyby przymrueniem oka, czemu zreszt trudno si dziwi, bo co tu za publiczno. W takim Rio de Janeiro na pewno nie zdaaby egzaminu, bo zupenie nie rozumie po hiszpasku. 3 Bardziej wypoczynkowo i z lekkim jak gdyby przymrueniem oka, ale z tego nie wynika, e mniej zarobkowo. Zarobki s, i to pokane, aczkolwiek w niezbyt ekskluzywnej walucie. Ale zabawi si mona. Szkoda, e nie w tak eleganckich jak, powiedzmy, w Nikaragui lokalach. Przy zabawie rozmowa oczywicie raczej po cudzoziemsku. - Mwi midzy sob aman angielszczyzn, a wygldaj na Polakw. Kto to jest? - dziwi si pewien Anglik. Ale czy to by Anglik, a jeli nawet, to jakiej klasy Anglik. Czy on odnosi jakie sukcesy w Ameryce Poudniowej i w Kanadzie? 4 Zarobki! Ale trudno przecie wymaga, by kto wystpowa za darmo, zwaszcza kto na takim poziomie, e go oklaskiwali w Sztokholmie. Pewno, e filantropia ma sens, ale chyba tylko do pewnych granic. Jaka praca, taka paca. Praca za tym lepsza, im wicej sukcesw. Zwaszcza zagranicznych. A tu sukcesw tyle, e ta paca to zaledwie waciwie zaliczka czy napiwek. Ale zabawi si mona etc. 5 Gdy ju si dostanie bilety, konsumuje si rozrywk na poziomie ekstraklasy europejskiej i paragwajskiej. U konferansjera zwaszcza dwa sowa opanowane bezbdnie, BYNAJMNIEJ i EWENTUALNIE. BYNAJMNIEJ NIE POWIEM, E... EWENTUALNIE MGBYM... Ciekawe, jak to brzmi po hiszpasku. Albo wierszyk. CZOWIEK JAK UMIE ZABAWIA, RAZ PUSZCZA BKA, RAZ PAWIA - jak waciwie brzmi w przekadzie na szwedzki? Ponadto rumby i samby gsto oklaskiwane w Chile i w Boliwii. W sumie: rozrywka luksusowa. - Oh, luxus, big luxus - jak mwia pewna pisarka norweska

nabierajc sobie saatki woskiej na bankiecie w Grand Hotelu w Sopocie, podczas gdaskich polskoskandynawskich spotka literackich. 6 Co prawda pewien malkontent skary si po obejrzeniu egzotycznych goci ze Szczecina, e niektre numery wydaj mu si jak gdyby przedwojenne, w stylu owych ekskluzywnych zespow, ktre przyjeday do Putuska po sukcesach w Samborze i Koomyi. Ale to czowiek najwyraniej zapniony. Ach! Jak opieszale doksztaca si ten nard! 7 W kraju tymczasem jedne rzeczy s pogbiane, inne umacniane, wi za jednych z drugimi (i z innymi) si zacienia. I tak na przykad pogbia si wartoci artystyczne polskiej piosenki, umacnia jej rang midzynarodow, zacienia wi z polskimi tradycjami. Ale ich to niewiele obchodzi, maj dobry humor, podbudowany przewiadczeniem, e s niemiertelni, e byli i bd, bez wzgldu na to, co byo i bdzie. Nade wszystko za podbudowany walut moe niezbyt - jak si rzeko - ekskluzywn, ale w iloci, ktra pozwala si zabawi. Co prawda, co tu za zabawy etc. W takim Portorico etc. Ale zawsze etc. 21 VII 1968

Ubezpiecz si na rent w PZU

Przejechaem w roku biecym kilkanacie, a moe kilkadziesit tysicy kilometrw najpopularniejszym i najdemokratyczniejszym w Polsce rodkiem lokomocji, to jest pocigiem, czyli odbyem kilkakrotne, nieefektowne, ale pouczajce TOUR DE POLOGNE. Pocig to jest urzdzenie kopotliwe, bo nie mona do niego wsi ani z niego wysi tam, gdzie si chce, tylko tam, gdzie jest stacja, ale pocig to jest urzdzenie bogatsze poznawczo ni samochd, bo w pocigu ocierasz si o ludzi wszystkich warstw spoecznych, a w samochodzie - tylko o kogo, kogo zabrae, a moesz przecie nie zabiera nikogo. Samochd to jest urzdzenie niehumanitarne, bo degraduje ludzi znajdujcych si poza nim do rangi przechodniw, czyli do rangi przebiegajcego szos zajca albo do rangi nie wycitych w por drzew przydronych. Samochd uczy bezczelnoci, pocig - pokory; jadc samochodem uwiadamiamy sobie, e jestemy osobno, jadc pocigiem - e jestemy razem, pocig jest wic bardziej na usugach Frontu Jednoci Narodu ni samochd, ktry powinien by tpiony, oczywicie w granicach zdrowego rozsdku. Jadc samochodem mamy wraenie, e jestemy kim ponad kim innym i e obowizuj nas prawa szczeglne; jadc pocigiem, e jestemy kim obok kogo, a kim ponad kim tylko w tym wypadku, gdy on siedzi, a my stoimy, i e mamy takie same prawa jak pani z dzieckiem i pan na delegacji, bez wzgldu na to, jakie mamy uprzedzenia i uposaenia i czy dostalimy od ycia w podarunku sort mundurowy, deputat wglowy i czapk czy te nic, albo co innego, okrelonego albo nie bardzo. W pocigu mona si przyjrze wszystkim reprezentantom spoeczestwa i niemal ze wszystkimi porozmawia, przy czym s to rozmowy najciekawsze, bo najszczersze, nic bowiem tak nie rozwizuje ludziom jzykw jak brak popiechu, monotonny stukot k, nuda i butersznyty z jajkami na twardo. Mona take udawa, e si drzemie, i podsucha, jak zaywny pan strofuje pani na delegacji: JAK WY, KOLEANKO, TAKA NIE-

SUBORDYNOWANA BDZIECIE, TO JA WAS W POROZUMIENIU Z DYREKTOREM PRZEKWALIFIKUJ Z UMYSOWEGO NA FIZYCZNEGO, A POTEM NA ZWIERZ. Albo jak starsza pani o wskich jezuickich wargach komunikuje zdrtwiaemu przedziaowi, e w Spal, gdzie krc kolejne odcinki najpopularniejszego polskiego serialu telewizyjnego, pewien tatu chce zaskary czy ju zaskary CZTERECH PANCERNYCH I PSA o uwiedzenie nieletniej. Mona take otworzy nieznacznie lewe oko i obserwowa, jak nastolatka uwodzi pana podobnego do spikera telewizyjnego MISIA, ktry to pan chyba straci dzi cnot, zapominajc, jakie mog by tego konsekwencje. Mona take zasn naprawd i obudzi si znienacka w rodku nocy rozwietlonej iskrami z lokomotywy - w przedziale zupenie pustym albo wypenionym po brzegi, przy czym raz by to przedzia wypeniony zakonnikami, a raz wojskiem. Mona take jecha pocigiem nocnym DRUGA TRZYDZIECI z Biaegostoku do Warszawy i wtedy dobrze jest wsi do wagonu dla NIEPALCYCH; okna zabite na mur, podoga czarna, midzy futryn a cian szpara na palec i przez t szpar wali gsty i zawiesisty dym z lokomotywy, tak czarny, e po pewnym czasie jeste czarniejszy ni podoga, ni noc. Przedzia jest pusty, zdesperowany zapalasz papierosa i wtedy wchodzi czowiek z karabinem, wskazuje na tabliczk DLA NIEPALCYCH, pyta, czy umiesz czyta, i - pacisz mandat. Mona take w kocu dojecha do stacji docelowej i jeli to jest na przykad GDYNIA GWNA, to wtedy widzi si ogromny zielony neon, jakby specjalnie dla mnie zapalony: UBEZPIECZ SI NA RENT W PZU. Poniewa dla wielu, zwaszcza tych, ktrzy przyjedaj z zagranicy, Gdynia Gwna to nie jest stacja ostatnia, tylko stacja pierwsza - jak wiele im ten neon proponuje, jak oszaamiajce przed nimi otwiera perspektywy. 28 VII 1968

Gd
1 Od powietrza, godu, ognia i wojny zachowaj nas, Panie. Wiem, co to jest ogie, co to jest wojna; nie wiem, co to jest zaraza, co to jest gd. A przecie wymieniono zaraz i gd na dwch pierwszych miejscach; s to widocznie plagi najstraszniejsze. Z Nigerii pyn informacje o godzie, ktrego wyobrazi sobie nie mona, bo nie mona sobie wyobrazi kraju, w ktrym zjedzono ostatni mrwk. Nie mona take wyobrazi sobie tego, e ta ostatnia mrwka bya jedzeniem ostatnim. Zostali tylko ludzie zupenie niejadalni, bo zostaa na nich tylko skra i koci. 2 Jem obiad w Klubie Dziennikarza, kto, kogo nazywaj panem prezesem, krzyczy: PAN JEST KELNER, A JA JESTEM ROCKEFELLER. Przede mn ycie Warszawy: zaopatrzenie w orodkach wczasowych kuleje, chocia tu i wdzie ulego poprawie, przed punktami gastronomicznymi kolejki. Z oddali dobiega zaperzony dyszkant prezentera telewizyjnego o najgorszej z moliwych prezencji: TO JEST Z DZIKA? TO JEST Z DZIKA?! Jem opieszale piecze woow i zastanawiam si, co to jest gd. Co to s usta suche, wypenione lin, co to jest czowiek pusty, wypeniony apetytem tak wielkim, e marzy ju tylko o jednym: eby spotka gazk, na ktrej byby li, eby spotka much, na ktrej zawsze jest troch misa. Gazk, much najwspanialsze na wiecie potrawy.

3 Mgbym godzi si eksperymentalnie, redukowa sobie jedzenie do granic ostatecznych, tak bardzo ostatecznych, e miabym apetyt na przechodzcego przez ulic emeryta, na stojcego na rogu milicjanta, e doszedbym do obdu, za ktrym zaczynaaby si ju tylko mier. Ale do eksperymentw takich trzeba by chyba kogo z charakterem elaznym i chyba kabotyna, bo przecie takie godzenie si w warunkach sztucznych to byoby tylko udawanie, aosne aktorstwo, obrzydliwa zabawa w gd. Byoby to godowanie jednak do syte, bo karmione nadziej, e przecie mona w kadej chwili eksperyment przerwa, bo przecie naokoo jest jedzenia w brd. Byaby to w gruncie rzeczy kpina z tamtych ludzi, ktrzy zabawy w gd organizowa sobie nie mog, bo oni godowa musz. Gd jako konieczno. Co, czemu trudno wspczu, do czego trudno podcign wasn wt wyobrani. 4 Bywaem godny, ale to by zawsze gd w sensie europejskim, czyli problem zmniejszenia racji ywnoci do pewnego minimum, nigdy gd w sensie afrykaskim czy azjatyckim, czyli problem zredukowania racji ywnoci do zera. Co to jest krajobraz ogoocony z jedzenia zupenie, i nie tylko z jedzenia, take ze wszystkiego, co w jakim stopniu jedzenie przypomina, co jest przynajmniej mikkie, w co mona wbi zby - tego Europejczyk zrozumie nie potrafi, to potrafi poj Afrykanin albo Azjata. Najwikszy film o godzie, ktry widziaem, to by film japoski Ognie polne zupenie nie znanego u nas reysera Kona Ichikawy, pokazywany kiedy na przegldzie filmw japoskich w Iluzjonie. Jest tam onierz japoski, ktry ju nic nie ma do jedzenia, ktry patrzy na wasn rk, tak jakby j chcia zje. Ktry syszy nad gow szum i jest szczliwy, bo wydaje mu si, e to jest szum samolotu, na ktrym przylecia Budda z jedzeniem. Ale to jest tylko szum skrzyde ptakw, ktre zobaczyy w tym onierzu jedzenie. 18 VIII 1968

Pod tramwajem
1 Sny mam ostatnio straszne, ni mi si moja mier, za kadym razem inna, ale za kadym razem gwatowna, bolesna, tragiczna. mier kota polanego benzyn, ktry si pali, mier koguta, ktrego skubi za ycia, eby ros by lepszy, mier czowieka, ktremu do gowy dobija si drapieny ptak. Dzi w nocy przyni mi si tramwaj, ktry wyrasta ze mnie jak wielki czerwony kwiat. 2 Czuem na sobie, na swych piersiach, jego ciar, i by to ciar niewiarygodny, nigdy jeszcze co tak cikiego nie leao na mnie. Czuem, jak ucieka ze mnie ycie i jak chc je przytrzyma rozpaczliwym zmarszczeniem brwi, ogromnym, ogromnym, ogromnym otwarciem powiek, ktre przesuwaj si nad moimi oczami ciko jak brama elazna. I jak ronie we mnie zdziwienie, e oto ley na mnie on tramwaj, a ja jeszcze jestem. Jeszcze jestem, ale ju mnie zaraz nie bdzie.

3 To, co byo midzy mn a nim w tym momencie, to byo co bardzo intymnego, bo nie tylko przygniata mnie swoim ciarem, tak bardzo niewiarygodnym, ale take przenika mnie i przewierca na wylot, by we mnie wszdzie, czuem go w sobie wszdzie. Moe to on wyrasta ze mnie, a moe to ja z niego, byo to jednak wyrastanie tak bolesne, jakby bolao par tysicy zbw, jakbym zebra wszystkie bolce zby, woy je sobie do ust, zakorzeni je sobie w dzisach. 4 Tamto, co byo przedtem, co byo przedtem, zanim on zczy si ze mn, wyrs na mnie, wydawao mi si w tym momencie dalsze ni najdalsza gwiazda. Bo oto przecie jeszcze przed chwil szedem, a teraz le, jeszcze przed chwil byem sam, a teraz jestem z nim, z tramwajem, obecnym we mnie wszdzie tramwajem, tak bardzo obecnym, e wydaje mi si, e zrs si ze mn na wieczno. 5 Twarze ludzi pochylonych nade mn skojarzyy mi si nagle z twarzami lekarzy pochylonych nad trupem z obrazu Rembrandta. Bya w tych twarzach ciekawo i jak gdyby zadowolenie, e to ja le, a nie oni, zdawali si widzie w tym wszystkim gwarancj wasnego duszego ycia, wikszego szczcia, moe niemiertelnoci nawet. Tylko ciekawo i ani cienia mioci, ale i tak dobrze, bo jaki koszmar, gdyby w tej chwili pochylay si nade mn na przykad ptaki? 6 Twarze wron, krukw, podune straszne twarze ptakw drapienych. Oto ganie we mnie wiato, ju nie mam oczu, czuj, jak dzioby dobijaj mi si do mzgu. Ju niemal obd, bo wydaje mi si, e to ja pukam si w czoo, a to puka mnie w czoo ptak. 7 Skd ja to wszystko wiem? Moe to dobijaj si do mnie duchy tych wszystkich mniej szczliwych ode mnie, moe to oni wchodz w nocy we mnie, wiadomo moja poszerza si o ich wiadomo, pen blu i jku, i strachu przed jednym, czego naprawd ba si trzeba - przed nicoci. Ci wszyscy mniej szczliwi ode mnie, przygnieceni przez tramwaje i przez choroby, przez gd i przez obd. Moe to oni bior sobie w nocy rewan na mnie za to, e yj, e jeszcze yj? A moe to nie oni dobijaj si do mnie, tylko moja przyszo? Przeczucie mego wasnego losu? Moe kto chce (kto?), ebym przey to teraz w nocy, we nie, po to bym w momencie, gdy przygniecie mnie tramwaj inny, realny, przypomnia sobie, e to jest sen tylko. Sen, a wic mona zamkn oczy, umrze spokojnie po to, by obudzi si gdzie... tam... Gdzie? 8 Dziwne to wszystko, co tu pisz, tym dziwniejsze, e tylu ludzi normalnych, pisujcych najnormalniej w ramach przyzwoitego felietonowego zdrowego rozsdku. Gdy na przykad mj ssiad na tej kolumnie przeywa KaTeTjammer z powodu braku garau albo z powodu encykliki Humanae vitae, drugi z ssiadw, ju nie KaTeTjammer, tylko Katzenjammer, z powodu braku pewnego daszka przy pewnym przystanku tramwajowym, a trzeci ssiad, wystpujcy tutaj dorywczo, martwi si, e skoczek Masiak, ktry mia skoczy w dal, skoczy wzwy. Mgbym jak oni, normalnie, w ramach przyzwoitego felietonowego zdrowego rozsdku. Ale c, skoro mam sny coraz czarniejsze, coraz koszmarniejsze.

9 ni mi si na przykad, e jestem rwnoczenie guchoniemy, lepy i pijany, a wic, wydawaoby si, na samym dnie nieszczcia. I oto czuj, jak uderza mnie w twarz co jak podmuch bardzo gorcego wiatru, jak wybuch granatu. Mimo e jestem guchy i lepy, a wic zaryglowany zupenie, wybuch ten widz i sysz, czaszk mam pen wiata i huku. Podnosz rk, by dotkn twarzy, ale tam ju nic nie ma, tylko dalej, gbiej jak gdyby co. wilgotnego. Mzg?! Czuj, jak co wycieka ze mnie jak gdyby z pknitej rury (krew?) i jak rwnoczenie wycieka ycie. Jak koczy si wszystko nieodwoalnie, nieodwracalnie, bezapelacyjnie, ostatecznie; Jak narasta we mnie nico zawieszona w bezczasie i bezprzestrzeni. Wielkie nic trwajce w wielkim nigdy bez pocztku i bez koca, rozcignite w wielkiej prni bez granic i bez dna - - - - - - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - -- - - Tak sobie wanie wyobraam mier. 25 VIII 1968

Buldoerem po sopockim festiwalu piosenki

1 Kilka tygodni temu w kawiarni PIW-u podszed do mnie zaywny jegomo i powiedzia: - Nazywam si..., jestem laureat Prix Italia, mam dla pana propozycj... - Nazywam si Hamilton, laureatem adnych nagrd nie jestem, adnych propozycji dla pana nie mam - odpowiedziaem. Na to on: - To idziemy do radia... Poszlimy. Zapakowali mnie do kabiny w studio M-3, pucili z tamy piosenk TACZY TWISTA JAK GAULLISTA RZECZ TO OCZYWISTA czy co w tym rodzaju, chc, ebym z nimi na ten temat podyskutowa. Na to ja, e TEKST DOBRY, ALE CO TU ROBI PODTEKST MUZYCZNY. Bo o wszystkim mona na serio, nawet o piosenkach. Ale chyba s pewne granice. 2 O piosenkach i piosenkarzach tegorocznego festiwalu sopockiego mona zapewne podyskutowa na serio. I nie tylko zapewne, ale i na pewno. Zostawiam to jednak tak zwanym fachowcom. Mnie bardziej ni festiwal interesuj jego kulisy. Bardziej ni piosenkarze - osoby im towarzyszce. Widownia bardziej ni scena. Ci, ktrzy autografy bior, bardziej od tych, ktrzy autografy daj. Festiwal nie jako szereg konkurencji piosenkarskich, tylko jako wzorcowy salon PRL, salon, ktry ju nieco wyblak, przejad si wszystkim, ktrego ju wszyscy maj troch dosy, ale nikt nie ma si odwagi do tego przyzna.

3 Ale pocztki byy obiecujce. Do Sopotu pojechaem w przeddzie festiwalu ekspresem Neptun, odchodzcym z dworca Warszawa Centralna o czternastej pidziesit. Poniewa do czwartej w nocy czytaem Idee Husserla, obudziem si pno i nie miaem czasu zapozna si z wiadomociami dnia. Tote w pocigu zdziwiy mnie twarze podrnych, jak gdyby powaniejsze ni zwykle. - Ho, ho pomylaem sobie - ranga festiwalu ronie. Ale w miar jak pocig posuwa si z poudnia na pnoc, twarze rozluniay si jak gdyby, w Sopocie byo ju wszystko w normie. Na dworcu czeka na mnie jeden z organizatorw, rzeki grubawy pan z otwartym parasolem, ktry poinformowa mnie, e tym razem czekaj mnie due przeycia. 4 - To bdzie duy festiwal - mwi ten pan, gdymy szli w stron internatu Wyszej Szkoy Ekonomicznej, gdzie s pomieszczenia dla dziennikarzy - najwikszy z dotychczasowych i kto wie, czy nie jeden z najwikszych na wiecie. Najwicej piosenkarzy zgoszonych, najwicej przyjtych, najwiksze jury, najbardziej pomysowe owietlenie nad bufetem, najwikszy dach nad Oper Len. Najwikszy z dotychczasowych i jeden z najwikszych w Europie. Siedem ton, pi tysicy metrw kwadratowych. Czy pan to sobie umie wyobrazi? To bdzie naprawd duy festiwal, najwikszy z dotychczasowych i jeden z najwikszych etc. 5 Uczestniczc w kolejnych festiwalach wiedziaem doskonale, e nie chodzi tu o piosenki, nie przypuszczaem jednak, e chodzi o najbardziej pomysowe owietlenie bufetu, zwaszcza e bufet zaopatrzony by skromnie. Co innego dach nad Oper Len. - Dach musi by, bo tu zawsze pada... - Jednego razu nie padao... - Chyba jednego dnia. Dach musi by. Bez dachu ani rusz. Ju prdzej bez piosenkarzy... Tak. Dach to byo rzeczywicie co, a moe nawet to by kto. Dach nad Oper Len sta si stopniowo w miar upywu lat jednym z gwnych bohaterw festiwalu. Zawsze by potrzebny i zawsze potrzebom sprosta nie mg. W dni bezdeszczowe wyglda imponujco i wzbudza zaufanie; w deszcze pka z trzaskiem, lejc na by strumienie zimnej wody. Ale moe wanie na tym polegaa jego funkcja najgbsza. 6 Sposb pocieszania si by na festiwalu nastpujcy: co prawda nie przyjecha (tu nazwisko znanego piosenkarza), co prawda tej biednej (tu nazwisko znanej piosenkarki) nie wypucili z paryskiej Olimpii, ale prosz spojrze na te estetyczne pomosty montaowe albo na te daszki ochronne midzy garderobami a scen... Moje ubolewania, e jaka szkoda, e nie mona przenie pewnych sum na przykad z funduszu owietleniowego na fundusz cocktailowy, spotykaj si z zastrzeeniami terminologicznymi. - Cocktailowy? Ale nie! REPREZENTACYJNY!! I 7 W Grand Hotelu spotykam laureata gwnej nagrody na festiwalu opolskim, piewajcego satyryka chopskiego; na festiwalu sopockim nie wystpuje, przyjecha tu na jakie recitale. Ma na twarzy sarmackie wsy, na stopach zakopiaskie kierpce, ale na grzbiecie skrzan marynark, na nogach

dinsy, na piersiach co, co przypomina kamizelk hiszpaskich toreadorw. Polska ludowo wic zostaa zepchnita na margines, na sam gr i d, tylko patrze, jak zniknie zupenie. 8 W kuluarach powanie wygldajcy funkcjonariusz, moe z Pagartu. Rozmow na temat tegorocznej obsady weksluje na temat piosenki Jesienny pan, ktr wypuszcza na pycie wytwrnia woska. - To nam otwiera rynek - mwi. 9 Przed Grandem gromadka polskich hippisw; brudne wyrostki, do niemiae i ciche, dopiero roznarkotyzowane kilkoma butelkami piwa zaczynaj wrzeszcze, ale upolowane podczas nieprawidowego przechodzenia przez jezdni pokorniej, gmyrz po kieszeniach, wycigaj legitymacje szkolne i bilon. 10 W drodze powrotnej czytam biuletyn festiwalu sopockiego, numery tego biuletynu otrzymywaem przez szereg tygodni w Warszawie, obecnie dostaem je ponownie. Festiwalowi grozi nawaa piosenkarzy, orkiestry czeka nie lada wysiek, ze Zwizku Radzieckiego przyjedzie soczysty baryton, Julie Driscoll nie przyjedzie, bo j zatrzymano w paryskiej Olimpii, Liz Brady zmuszono do przeduenia pobytu w USA, dziennikarze akredytowani na festiwalu bd mieli do dyspozycji telefon. Kuwejt te bdzie nagrywa (ho! ho!). Zabawne to i ciekawe, ale mam ju tego wszystkiego dosy. Dobrze, e znw bd mg czyta Husserla. 1 IX 1968

Micha Anio i papie

1 Z wielkich artystw renesansu najbardziej przemawia mi do wyobrani Micha Anio, czowiek niewielki, ktry rzebi i malowa olbrzymw o tytanicznych miniach, o kolosalnych jak przsa mostu elaznego krgosupach, ktry nawet kruchego, chopicego Dawida wyrzebi tak, jakby to by Goliat podwjny. Kto o wielkiej, nieproporcjonalnej do reszty ciaa gowie, o zmiadonym nosie, kto, kto nawet trupowi umczonego Chrystusa da ksztaty Apollina, nawet starej, zmordowanej staniem pod krzyem Matce Boskiej da urod i wieo osiemnastoletniej dziewczyny. Dramat sztuki, w ktrej sia wyania si ze saboci, pikno z brzydoty. I czasw, w ktrych tak wiele wiata powstao w ciemnociach tak strasznych. 2 Bo nie zdajemy sobie sprawy z okropnoci tamtych czasw, ktre nazywa si Odrodzeniem i uwaa za jedn z wiosen kultury. Oto kardynaowi Ippolitowi nie podobaj si oczy jego brata naturalnego Ferrante, bo te oczy podobaj si pewnej damie, ktra z kolei podoba si kardynaowi. I kardyna kae te oczy nieszczsnemu Ferrante wydrze. lepiec wpltuje si w jakie prawdziwe czy rzekome spiski przeciw kardynaowi, kardyna kae go wtrci do lochu. Czowiek nie ma oczu, loch nie ma

okien; czowiek yje i umiera w ciemnociach podwjnych. Ale kardyna jest wielkim mecenasem sztuki; nie zdajemy sobie sprawy z barbarzystwa tych czasw, ktrym kultura zawdzicza tak wiele. 3 W kinach wywietlaj film Carola Reeda Udrka i ekstaza, nakrcony wedug powieci Irvinga Stonea pod tym samym tytuem. W filmie pokazany jest papie Juliusz II, jak jedzie w zbroi na pole bitwy poprzedzany przez jedca z monstrancj; i to jest prawda, bo Juliusz II to by kto o umysowoci generaa, i jeszcze raz generaa, i jeszcze raz, a dopiero potem nastpca witego Piotra. W filmie pokazany jest tene papie jako mecenas sztuki, mecenas w uderza Michaa Anioa kijem; i to jest take prawda, bo ycie artystw, a take nieartystw, byo z Juliuszem II trudne (ale z kim byo wtedy ycie atwe?). Film jest o Michale Aniele, trwa dwie godziny, z czego dwadziecia minut powicono na sfilmowanie parad wojskowych i scen batalistycznych; i to jest nieprawda, bo jest to tak, jakby kto nakrci dwugodzinny film o mnie i powici w nim dwadziecia minut na sfilmowanie defilady z okazji jakiego wita pastwowego, na przykad z okazji wita 22 Lipca. 4 Udrka i ekstaza nie jest filmem wielkim, podobnie jak powie, na ktrej ten film zosta oparty, nie jest dzieem formatu najwikszego. Ale oba te utwory uwidaczniaj z wielk wyrazistoci konflikt stary jak sztuka; jest to konflikt mecenasa i artysty, czowieka z pienidzmi i czowieka z talentem, czowieka z kijem i czowieka z dutem, pirem czy pdzlem. Papie Juliusz II by indywidualnoci du, by wielkim znawc sztuki, ale to by ordynus, brutal i cham, kl moe nawet bardziej ni ja. Owo uderzenie kijem, scena, na ktr patrzy si dzi jak na witokradztwo, ma potwierdzenie w dokumentach. Ramy, w ktrych egzystowa Micha Anio, byy twarde, ale to byy warunki egzystencji wszystkich wielkich artystw renesansu. Ogldajcie ich obrazy, by zobaczy, jak czsto maluj i rzebi swych mecenasw, jak malujc i rzebic gowy satrapw Odrodzenia wyraaj wielki dramat czowieka, otwieraj now epok w sztuce. Studiujcie renesans, by zobaczy, jak ciasne byy wtedy granice wolnoci artysty i jak wiele artysta umia w tych granicach zmieci. 5 Ale jest i druga strona zagadnienia: twarde ramy okazuj si czsto czynnikiem uskrzydlajcym wyobrani artysty, przymus ucieleniony w owym niemal symbolicznym kiju - czym, co pobudza, inspiruje, otwiera nowe horyzonty. I na tym polega midzy innymi zdumiewajca dialektyka twrczoci. Malowa freski w Kaplicy Sykstyskiej z wielkim udrczeniem i pod przymusem, bo nie chcia malowa w ogle, uwaa si za rzebiarza, chcia rzebi. Rzebi... figury na wielkim grobowcu Juliusza II, ten grobowiec to byo jego najwiksze marzenie twrcze. Ale Juliusz II kaza mu malowa freski; freskami tymi Micha Anio w peni renesansu kad podwaliny pod dramatyczn epok baroku. Nie wiadomo, co by robi, gdyby nie robi tego, co robi pod przymusem w Kaplicy Sykstyskiej. Ale mg zrobi mniej, znacznie mniej. Albo nic, bo i taka moliwo istnieje take. 6 Ramy istniay zawsze, marzenie o wolnoci penej, nie skrpowanej niczym, jest utopi. Jako czowiek funkcjonujcy w ramach wielorakich, bo przecie ten tekst jest ograniczony ramami tej rubryki, ta rubryka ramami pisma, pismo ramami pastwa - znam dwojak funkcj tych ram, krpujc, ale i wyzwalajc zarazem, przy czym jedno od drugiego odczy trudno. Znam twrcz rol nawet tak, zdawaoby si, przygniatajcych i cikich koniecznoci jak zamwienie i termin. Termin, na ktry trzeba zamwiony tekst odda. Termin, bez ktrego utwr nigdy moe nie skonkretyzowaby si w czasie, bo wyraz stale nie dorasta do wizji.

7 Malujc freski w Kaplicy Sykstyskiej marzy o stworzeniu grobowca Juliusza II, ale to byo marzenie mae, albo o stworzeniu czego, co staoby nad brzegiem morza i co byoby nowym kolosem rodyjskim, ale to byo marzenie dziecinne. Malowa za pienidze uzyskiwane przez papiea z wielkiego zdzierstwa, jakim by handel odpustami; z tych samych funduszy finansowano budow projektowanej przez Bramantego kopuy bazyliki witego Piotra. Ludzie myleli, e pac na apartamenty dla siebie na tamtym wiecie, a oni pacili na zacinych Szwajcarw Juliusza II i na ozdobienie Watykanu. Szwajcarzy rozsypali si w proch, ale to, co wybudowano, wyrzebiono, namalowano w tym czasie w Rzymie, trwa i jest dum kultury. 8 IX 1968

Nikifor
1 Umar Nikifor; Krynica jest teraz w sytuacji ogrodu zoologicznego, ktry straci najegzotyczniejsze zwierz. Bo niestety: mimo e tak sawny, wystawiany w Warszawie i Brukseli, Rzymie i Monachium, kupowany za drogie pienidze w Polsce i Europie, traktowany by z owym specyficznym umiechem, z jakim ludzie powani traktuj ludzi miesznych, ludzie zdrowi - ludzi chorych, ludzie normalni - ludzi upoledzonych. PATRZ, NIKIFOR, mwiono na jego widok, i brzmiao to jak PATRZ, KANGUR. Albo jak PATRZ, MAPA, ktrej mieszno najwiksza polega na tym, e chce naladowa czowieka. 2 Krynica jednak wylansowaa go; w jakiej Kalwarii Zebrzydowskiej byby zawsze wzbudzajcym lito dziwakiem, ktremu daje si jamun, modny kurort da mu szans. Oczywicie: take zasuga czasw, w ktrych kultywuje si rzeczy naiwne, rysunki jaskiniowe i rysunki dzieci. Czasw, w ktrych ludzie najnowoczeniejsi chc mie w mieszkaniu co starego, najbardziej wyrafinowani - jakiego prymitywa. Prymitywa ju wylansowanego, prymitywa w dobrym stylu, prymitywa, ktry si liczy. Nikifor, rwnoczenie infantylny i prymitywny, mg zosta odkryty, pasowa do najmodniejszych salonw. Ale robic karier nie robi jej wcale, do koca zosta krynickim clochardem. 3 Poniedziakowy numer Trybuny Ludu jest zadrukowany gruntownie, ale na marginesach jest troch wolnego miejsca. Na tych marginesach pisz w kawiarni Antyczna tekst niniejszy. Przy ssiednim stoliku jakie panie o twarzach starannie odprasowanych, o mzgach paskich jak nalenik s wyranie mn ubawione, towarzyszcy im pan wyglda tak, jakby chcia si pukn w czoo. Niechlujnie ubrany, mamroczc co pod nosem, wygldam zapewne na starego dziwaka, moe na jakiego dziennikarskiego Nikifora, ktry w ten sposb prowadzi sw prywatn polemik z Trybun Ludu. Ale zaraz uwiadamiam sobie absurd tych porwna, elitarno swej sytuacji, uprzywilejowanie swego losu, zwaszcza w zestawieniu z losem jego. I chc si wyrwa wyobrani z kawiarni, przypominajc sobie jego obrazki.

4 Nie by malarzem niedzielnymi jak francuski celnik Rousseau, jak polski grnik Ociepka. Malarze niedzielni przez sze dni tygodnia pracuj w jakim zawodzie wasnym, sidmego odpoczywaj, robic sztuk. Nikifor robi tylko obrazki, by organicznie niezdolny do robienia czego innego, robi je jak dziecko: machinalnie, ale z powag, uporem, konsekwencj. Niezdarny, poruszajcy si jak gdyby po omacku, z przymion jak gdyby wiadomoci, realizowa jednak pewien ZAMYS. Na niewielkich obrazkach, na karteluszkach z zeszytu stwarza Krynic wyolbrzymion, majestatyczn, metropolitaln i siebie na jej tle, siebie jako urzdnika w czarnym garniturze, uczonego z ksik, biskupa. Domy Krynicy pczniay, wyrastay z nich wielkie dzwonnice, pczniaa architektura i on pcznia na jej tle, stawa si jednym z NICH, ludzi powanych, ludzi, ktrzy si licz, ludzi z teczk. Realizowa z uporem i konsekwentnie swj sen o Krynicy z wysokimi wieami, sen o sobie z pastoraem albo z teczk, swj sen o wielkoci. 5 Niedawno zgosi si do mnie jeden z tych banalnych modziecw wspczesnych, ktrzy rni si midzy sob tylko dugoci bakw, z pytaniem, co m robi, bo chce by czowiekiem niezwykym. - Niech pan sprbuje oysie - odpowiedziaem, bo wiem, jak potrafi przetwarza czowieka jaki nawet bardzo drobny mankament fizyczny. Nikifora stworzyo nieszczcie, stworzy go brak, brak o ile dotkliwszy ni brak wosw, brak monoci porozumiewania si z otoczeniem. Los umieci go na najniszym dnie spoecznym, wada wymowy zepchna go na dno jeszcze nisze. Odgrodzony od ludzi, pozbawiony informacji najelementarniejszych, z zaryglowanymi ustami, stworzy sobie mow obrazkow, wiat niepowtarzalny, wiat wasny. Skazany na udrk wiecznego ponienia, wiecznej miesznoci, robi obrazki patetyczne, na ktrych wiee s wysokie, a on sam w garniturze odwitnym, czarnym. Trzeba zobaczy niezmiern ndz, w ktrej tkwi zawsze, take wtedy gdy mia pienidzy duo. Ale take trzeba zobaczy godno, godno jego obrazkw, jego godno. 6 Kredkami szkolnymi malowa swoje pragnienie, eby znale si wrd tych ludzi normalnych, powanych, dostojnych, ludzi, ktrzy s zawsze razem. Ale wyczuwa instynktownie, e jest osobno, e musi by zawsze osobno. Cena jego obrazkw rosa, najpierw gryzmoli na nich nieporadnymi kulfonami PI ZOTYCH, potem ju PISET, potem ju PI TYSICY. Ale wyczuwa, e jego sytuacja si nie zmienia, e zmieni si nie moe, tote nawet na najbardziej ekskluzywnych wernisaach potrafi wyciga rk po jamun. Prby te torpedowano uprzejmie, ale stanowczo, pilnowano, by zachowywa si godnie; nie wiedziano, jak wiele byo w nim godnoci. 7 Przed laty, gdy Wspczesno bya pismem zupenie innym ni dzi, chodziem tam czasem, uczc dziennikarstwa ludzi tam pracujcych, bardzo modych wwczas. Kiedy chcieli da na pierwsz stron obrazek Nikifora; zaproponowaem by go maksymalnie powikszy, na p kolumny. Zrobili tak; wypado imponujco. Nie wiem, co zostanie po latach z tego pisma, czas wszystko zmniejsza. Moe tylko powikszony ni to ratusz, ni to koci krynicki Nikifora? 20 X 1968

Dwie pary: Heloiza i Abelard, Jacqueline Kennedy i Onassis

1 Rozmawiaj teraz wszdzie o maestwie. Onassisa z wdow po Kennedym; niemal od dwudziestu piciu lat ludzie w Polsce s wdraani do socjalizmu, a jednak u pewnych osb zainteresowanie sferami wyszymi nie spada, zarwno tymi z Trdowatej, jak i tymi z wyspy Scorpios i Waszyngtonu. Jest to zasmucajce, tote ja odgradzam si od tych rozmw milczeniem, ktre skada si przede wszystkim z pogardy; w wolnych chwilach zamiast Onassisowi do ka zagldam do wieo wydanego tomu listw Abelarda i Heloizy. Te kochankowie i te maestwo, i te skandal erotyczny, ale poziom o ile wyszy, mimo e adnych milionw w kieszeni i ani jednej wyspy na wasno. 2 Wchodzc w ycie Abelarda i Heloizy, wchodzimy w wiek XII, i jest to tak, jakby si wchodzio do czarnego kocioa gotyckiego; ten koci jest martwy, sycha tylko oddech i kroki wdrowca. Tajemna mio, a potem tajemne maestwo trzydziestodziewicioletniego profesora Notre-Dame i synnej z uczonoci siedemnastoletniej Heloizy to jest zwizek intelektualistw i moe dlatego obrs on tak iloci sw, ktre wymieniali midzy sob i ktre wymieniono na ich temat. Przeszed ten zwizek do historii jako mio romantyczna, ale przecie jest to zwizek nie tylko duchw, ale i ludzi, konkretny, dotykalny, cielesny. Jest tu dziecko, w nieszczsny Astrolabiusz, od ktrego zacz si skandal, o ktrym wiadomo, e jest, i o ktrym nie wiadomo nic poza tym, ktry najpewniej usech w jakim klasztorze jak li w zielniku. I jest tu n, n w rkach zbirw wynajtych przez opiekuna Heloizy, kanonika Fulberta; odcinaj oni tym noem Abelardowi to, co na obrazach i posgach jest zwykle przykryte liciem, i std zakopotanie i wstydliwy rumieniec komentatorw, ktrzy nie wiedz, jak to nazwa, ktrzy podejrzewaj, e moe zbyt wielkim skandalem byoby nazwanie tego po imieniu. Potem s ju tylko dwa klasztory, jedyny w swoim rodzaju dialog dwch klasztorw, midzy ktrymi kr listy. Z jednego sycha namitny szept Heloizy, z drugiego - oschy gos Abelarda. Abelarda, ktry ju nie jest Abelardem, ktremu odcito moliwo bycia Abelardem, w kadym razie Abelardem takim, jaki pozosta Heloizie w pamici. 3 Na wyspie Scorpios deszcz ulewny, podr polubn odoono; Onassisy wracaj na raut albo do ka, a my w wiek XII. Funkcja spoeczna klasztoru bya wtedy znacznie szersza ni dzi. Do klasztoru uciekano wtedy przed skandalem i przed mieczem, przed deklasacj spoeczn i przed ndz, przed sytuacjami kopotliwymi i sytuacjami bez wyjcia. Klasztor by dobry na wszystko - mona by powiedzie, trawestujc sowa piosenki, ktra tak bardzo reklamuje sam siebie. Abelard, ktry jest opatem jakiego klasztoru w Bretanii, skary si na zbrodnicz rozwizo mnichw, ktrzy chc go pchn sztyletem, chc go otru. Klasztor bywa wtedy nie tylko domem modlitwy, ale i domem rozpusty, by to koci, zajazd i twierdza. Trzeba zrozumie ludzi, ktrym cielenie nie brakuje nic, ktrzy buntuj si przeciwko jarzmu kastrata. 4 Patrz z pogard na odrzucone podanie moje o przyjcie do Zwizku Literatw Portugalskich; ile szumu, gdy trzeba kogo usun, ale ani szmeru, gdy kogo nie przyjm (Juan Pantarasco w licie do mnie). Jak bahe wydaj si kopoty twrcw wspczesnych na tle dramatu Abelarda. Freud wie mzg z genitaliami tak bardzo, e waciwie uzalenia funkcjonowanie narzdu, ktry jest wyej, od

narzdu, ktry jest niej. Na przykadzie Abelarda mona by wykaza, e aczkolwiek midzy tymi narzdami jest pewien zwizek, to jednak inny, bo jeli Abelard by intelektualist zawsze, to waciwie dopiero jako kastrat sta si intelektualist nowatorem. Nie interesuj nas dzi redniowieczne spory nominalistw z realistami; operacje logiczne Abelarda zastosowane do Trjcy witej wydaj nam si dzi dalekie. Ale pchny go one w stron herezji i byy jednym z tych niepozornych kamieni fundamentalnych, bez ktrych nie mona budowa wyej. Odcity od moliwoci bycia czowiekiem penym w sensie fizycznym, szuka niecierpliwie peni duchowej, i std eksplozja jego buntu. Mona wic powiedzie, e n w rkach zbirw oddziaa na niego inspirujco, e stworzy go w jakim stopniu kanonik Fulbert. 5 Onassis moe zastanie prezydentem Grecji - czytam w gazecie dzisiejszej i zaraz chowam si w gb wasnych rozmyla, jak zwierz w gb nory. Fulbert to ponura posta, ale co wiedzielibymy o Heloizie i Abelardzie, gdyby nie on, jego funkcja mitotwrcza jest bezsporna, aczkolwiek by tylko narzdziem w rkach losu. Id Krakowskim Przedmieciem nie zauwaony przez nikogo: starcy na ulicy budz dzi takie zainteresowanie jak Prolegomena do wszelkiej przyszej metafizyki Kanta w kioskach Ruchu. Patrz na niezliczone pary chopcw z dugimi bakami i dziewczt w krtkich spdniczkach; s tak podobne do siebie, e chyba adna z nich nie przejdzie do legendy. Ale to ich szczcie: aureola legendy jest czsto jak korona cierniowa na gowie, legenda jak ptak drapieny spada na bohatera, gdy jest ju trupem, eruje na czyim nieszczciu i klsce. U podstaw mitu Abelarda i Heloizy leaa prozaiczna, drapiena, wulgarna, wcibska plotka, mit zrodzi si z nieustannej gadaniny o ich nieszczciu. Domy panujce zawsze byy w centrum zainteresowania opinii i pod tym wzgldem nie zmienio si nic od czasw Abelarda. Maestwa krlw i milionerw byy interesujce zawsze; maestwo wybitnego intelektualisty - dopiero wtedy, gdy zostanie on kastratem. 6 Okazuje si, e Onassis jest jednak postaci niezwyk; to prawda, e rekin finansowy, ale jaka fantazja, ...czowiek peen niezmoonej fantazji i olbrzymiego gestu. Ubstwiajcy towarzystwo ludzi wybitnych. [...] Jego biograf Willi Frischhauer pisze, e gdy Churchill pod koniec swoich dni spdza cae miesice na jachcie Krystyna, obaj mczyni godzinami przesiadywali obok siebie na pokadzie, patrzc w morze i milczc (Kazimierz Dziewanowski w yciu Warszawy). Pan Dziewanowski widocznie nie wie, e atwo o fantazj, gdy si ma pienidze, trudniej o pienidze, gdy si ma fantazj, co mgbym udowodni na wasnym przykadzie. Poza tym: niewykluczone, e Churchill milcza dlatego, e mu si nie chciao mwi, Onassis - e go nie chciano sucha. Skorzysta z zaproszenia jakiego milionera ostatecznie mona, ale inwestowa w niego jakie pogldy? Milczenie Churchilla jest wymowne. 7 Ja na pokadzie jachtu Krystyna; raczej mao prawdopodobne. Ale moe zaprosi, skoro ma tak fantazj. Tylko czy wypada z zaproszenia skorzysta; raczej tak, bo przecie po powrocie zdemaskowabym go, swj pobyt tam traktowabym w sensie wycznie wallenrodycznym. Abelard sowa wallenrodyczny nie zna i w ogle jego sownictwo byo ubosze ni moje, co wie si zapewne z ubstwem jego lektur. Powouje si stale na Pismo wite; z autorw wieckich zna Cycerona i Senek, Arystotelesa i Wergiliusza. Mona mu to mie za ze, ale trzeba zdawa sobie spraw z trudnoci, jakie nastrczaoby mu powoywanie si na Pascala czy Hegla, Karola

Irzykowskiego czy Sartrea, Juana Pantarasco czy A. J. Wieczorkowskiego. Sowa wallenrodyczny nie zna, ale zna sowo niewierny, ktre dzi wydaje si anachroniczne. Zastanawia si przez moment, czy nie wybra wolnoci u niewiernych, podobne pokusy miewa potem Micha Anio, ktry zastanawia si, czy nie uda si do sutana i nie zbudowa mostu na Bosforze. Ale cho ycie ich nie zawsze byo sodkie, obaj zostali w wiecie chrzecijaskim, bo wiedzieli, e ich miejsce jest tu i e tylko tu mog co zrobi naprawd. Z ludmi demonstrujcymi stale wiernopoddaczo bywao rnie. 8 Istnieje zudzenie, e psy musz by wierne, a wdowa po Kennedym krysztaowa. Ot psy s rne, ich wierno jest wprost proporcjonalna do ich charakteru, jakoci jada, ktre dostaj, i dugoci smyczy, na ktrej s trzymane. Co si tyczy Jacqueline Kennedy, to rzeczywicie na zdjciach wyglda obok Onassisa na osob tak samo szczliw jak obok Kennedyego, ale przecie fotografowano j tak czsto, e robienie dobrego wraenia stao si waciwie jej zawodem, a jest to zawd rwnie demoralizujcy co zawd piosenkarza czy kelnera. O Jacqueline wiadomo tylko to, co powiedziaa, a s to komunay, i to, co pokazaa, a jest to niele skrojona twarz i najlepiej w USA skrojony kostium, czyli koniec kocw o Jacqueline nie wiadomo nic. O wiele wicej wiadomo o Heloizie, ktra w swych listach odsania si prawie zupenie, a przecie i te listy trzeba traktowa jako pewien szyfr, pod ktrym pynie nurt sw innych, przemilczanych, i s to sowa najwaniejsze. 9 Na pewno nie zaprosi, gdyby jednak, to mona mnie wypuci bez ryzyka: bd si zachowywa po churchillowsku, amerykaskiego stylu ycia nie cierpi, uywane Mercedesy mnie nie interesuj, bo nie mam prawa jazdy, elastycznych skarpetek w Supersamie w Reykjaviku kra nie bd, bo nimi gardz, heter Wolnej Europy Jadwig Mieczkowsk nazwaem kiedy przedmurzem chrzecijastwa, ktre si prowadzi nieszczeglnie, wrc na pewno (rwnie goy, jak wyjechaem). Ale trzeba wraca do Abelarda. 10 Duch buntu opuci go dopiero wtedy, gdy mia opuci wiat, gdy chcia umrze, umrze spokojnie. Heloiza nigdy nie nauczya si kocha Boga bardziej ni Abelarda, nie opucia go nigdy. Co mog o nich powiedzie? S to dzi dla mnie tylko cienie, podobnie jak ja jestem cieniem dla kogo, kto mnie czyta. Ale kiedy ludzie. Ktrych ju nie ma. Ktrzy kiedy chcieli by. BY NAPRAWD. Jak niewiele. Jak duo. C o tym mog wiedzie Jacqueline Kennedy i Onassis? 3 XI 1968

Z ziemi indyjskiej do polskiej

1 W zwizku z zainaugurowanym przed kilkoma miesicami przez szereg powanych instytucji rokiem Gandhiego jest teraz w prasie wiatowej peno zdj tego starca w przecieradle hinduskim, suchego, o gowie jakby uwdzonej, o nogach cienkich, o umiechu przebiegym. Czoo niskie, ale to myliciel,

oczki raczej ni oczy, spojrzenie raczej sprytne ni porywajce, ale to wdz, postawa raczej komiczna ni pomnikowa, ale to autorytet, za ktrym poszy miliony. Jest pewna fotografia, na ktrej wida rzd dentelmenw skrytych za krochmalem koszul, za dystyngowan flegm twarzy, na ktrych delikatna ironia cedzona jest starannie przez nienaganny savoir-vivre. I na tym tle on w swej hinduskiej bielinie, za krtkiej, by zakry piszczele ng, w swej miesznoci nie zakrytej niczym. A przecie kiedy, przed laty, gdy przyby po raz pierwszy do Londynu, jedn z jego czynnoci pierwszych byo kupno fraka. Kupno fraka! I oto teraz przed tymi ludmi, zapitymi pod szyj, starannie odprasowanymi, idzie nagi waciwie. Wobec tych gw z bokobrodami i bez, okrgych jak kule bilardowe i podunych jak jajko, rnych, ale tak dziwnie do siebie podobnych, przykrytych melonikami co do jednej - niesie gow wasn, na ktrej byszczy pot i soce. I jest to tak, jakby nis sztandar. 2 W latach dziewidziesitych ubiegego wieku Gandhi studiuje w Londynie prawo, stouje si w restauracjach jarskich, chodzi na lekcje taca. Duo czyta, ksiki te na og wydaj si dzi bardziej egzotyczne ni jego narodowo. Pani Besant w owym czasie cieszya si du popularnoci i nawrcia si z ateizmu na wiar w Boga, ta okoliczno przyczynia si rwnie do odrzucenia przeze mnie ateizmu. Przeczytaem jej ksik Jak staam si teozofk - pisze Gandhi w swojej autobiografii. W roku 1900 otwieraj w Paryu wystaw wiatow i Gandhi j zwiedza, z pogard patrzy na wie Eiffla. Tostoj uwaa, e ta wiea to dowd dekadencji czowieka, spowodowanej przez naogowe palenie tytoniu i alkoholizm; Gandhi jest tego samego zdania. Byem w Paryu w roku 1913, gdybym by w Paryu kilkanacie lat wczeniej, to moe bym spotka maego, niepozornego Hindusa o dziwnie uksztatowanej czaszce. Jest to jednak mao prawdopodobne, jeszcze mniej prawdopodobne, by Hindus ten wyda mi si czowiekiem na tyle ciekawym, e zwrcibym na niego uwag. 3 Okazuje si, e nie nadaj si do radiowego Klubu Dobrego Humoru. Zaczepi mnie dzi korpulentny jegomo i powiedzia: - Nazywam si... jestem dowiadczony radiowiec, laureat Prix Italia, mam dla pana propozycj... -? - Organizuj w radiu Klub Dobrego Humoru, wystpuj Chya, Lipiski i Pijanowski. Chciabym sprawdzi, czy pan si nadaje... -? - No, no... -? - No, no, miao! -? - Nie nadaje si pan. Przepraszam...

Odszed, moe z cich satysfakcj, e nie mam wcale tak dobrego humoru, jak by to wynikao z moich tekstw. Moe kto pisze je za mnie, a moe ja to nie jestem ja, bo kry pogoska, e Hamilton to czowiek mody. Klub Dobrego Humoru, w ktrym wystpuje nawet Pijanowski! W kocu jednak propozycja na moj miar, taki pan wyobraa sobie, e mgbym ostatecznie powiedzie jaki kawa, ale powiedzie co naprawd? Jakie propozycje robiono Gandhiemu w Londynie? Zdziwicie si, ale przede wszystkim seksualne. Studenci egzotyczni ju wtedy byli oceniani pod tym wzgldem bardzo wysoko, mimo e to by Londyn bd co bd wiktoriaski. Ale Gandhi ma on (zwyczajem hinduskim oeniono go bardzo wczenie, gdy mia lat trzynacie), a poza tym ma zasady i jest okropnie niemiay. Tote opiera si zwycisko zakusom jakiej starszej bogatej wdowy angielskiej i dziki temu za par lat znajdzie si w Afryce Poudniowej, gdzie bd go wyprasza z restauracji, kociow i tramwajw, zarezerwowanych wycznie dla biaych, gdzie pozna gorzki smak dyskryminacji. I tak oto z niemiaego studenta poszukujcego restauracji jarskich w Londynie wyronie trybun poszukujcy sprawiedliwoci. 4 Nie widziaem Azji, nie byem w Indiach, nie widziaem Gandhiego. Moe dlatego usiuj sobie przypomnie teraz wszystkich Hindusw, ktrych widziaem osobicie, ale jest to tak, jak gdyby jaki Hindus widzia ksigowego Pacu i na tej podstawie prbowa wyobrazi sobie Pisudskiego. W redakcji Nowej Epoki, gdzie pracowaem przed wojn, zawsze byo peno dymu i ludzi; gdy pewnego dnia wszedem tam, dymu i ludzi byo jak gdyby wicej, a nastrj uroczystszy; krytyk B., zawsze starannie wykrochmalony i skonny do najpryncypialniejszych dyskusji, pochyli mi si do ucha i szepn: - O, Hindus... - Hindus? - zdziwiem si. - Tak, Hindus! O, tam... Rzeczywicie: by. Bez turbanu na gowie, ale z pieprzykiem na policzku (nie wiem dlaczego, kady Hindus musi mie pieprzyk na policzku), poza tym zwyky najzupeniej. Poniewa by koniak, w par chwil pniej podochocony krytyk B. zacz piewa GOD SAVE THE KING; Hindus mia min niewyran. I byo to moje spotkanie z Hindusem pierwsze. 5 Przed dziesiciu laty zacz krci si na peryferiach warszawskiego ycia literackiego i dziennikarskiego pewien Hindus; wpisano go do stopki pewnego dwutygodnika, poniewa redaktor naczelny przypuszcza, e w ten sposb pismo zyska rang midzynarodow. Hindus by bardzo cichy i skromny, i tak gorliwy, e gdyby mu zaproponowano skomponowanie nowej muzyki do Halki, toby si tego podj. Gdy kiedy postawiem mu obiad w Szanghaju, by okropnie zmartwiony, bo nie mg wszystkiego zje; nigdy nie widziaem czowieka zmartwionego bardziej. Rozmowa z nim bya trudna, poniewa polszczyzna jego zawieraa jedynie sowa elementarne, angielszczyzna za jedynie zwroty przydatne do tworzenia kryminalnych powieci odcinkowych; w przekadzie na polski brzmiaoby to: CHRZKN ZNACZCO, UMIECHN SI NERWOWO, PODNIS REWOLWER; do prowadzenia jakiej w miar sensownej rozmowy byo tego za mao. Niedawno wydrukowa w Expressie powie sensacyjn, gdy go spotkaem na ulicy, by ubrany komisowo i luksusowo i nie pozna mnie, spolonizowa si doszcztnie. Ale wrmy do Gandhiego.

6 Z Wiktorem Trociank z radia WE nie zgadzaem si ju przed wojn, z tym, e to by wtedy dziennikarz endecki, a wic raczej antysemita. W jakiej przedwojennej dyskusji radiowej wyraziem si o nim w taki sposb, e pewien dowiadczony radiowiec szepn, eby przesta, bo tego nie wytrzyma mikrofon, a min mia tak, jakby si ba, e tego nie wytrzyma ustrj. Ale o Hindusach ju wtedy mona byo mwi wszystko, zarwno na tak, jak na nie, z tym e o Gandhim raczej na tak ni na nie, bo pewne czynniki wizay z nim pewne pomysy mocarstwowe. - My bdziemy popiera Gandhiego przeciwko Anglikom mwi mi konspiracyjnie pewien funkcjonariusz Ligi Morskiej i Kolonialnej - a gdy Anglicy bd z Indii na wyrzuceniu, to my wtedy nagle poprzemy Anglikw przeciwko Gandhiemu i w ten sposb my jako Polska dostaniemy moe nawet kawaek Indii. - Bombaj - powiedziaem. - Ba, Bombaj - powiedzia z nostalgi funkcjonariusz Ligi Morskiej i Kolonialnej. 7 Hinduizm na uytek europejski w sensie potocznym to jest joga, czyli gimnastyka, atrakcyjniejsza od szwedzkiej, bo przynosi podobno take jakie korzyci duchowe, oraz nirwana, czyli samobjstwo dla leniuchw. Po co si bd zabija, posiedz sobie nieruchomo. Mahatma Gandhi by bardziej geniuszem czynu ni myli. Jego doktryna biernego oporu bya jedyn moliwoci rozruszania mas, dla ktrych nieruchomo i stagnacja byy nie tylko koniecznoci i nawykiem, ale take ideologi i cnot. Trzeba widzie Gandhiego w caoci: jak wyrasta z tradycji hinduskich i jak je przetwarza, jak robi czynnik twrczy z tego, co byo tych tradycji przeklestwem. Ale Gandhi zgin dnia 3 stycznia 1948 roku, zastrzelony przez Hindusa; w kilkanacie lat pniej zginie w Afryce Poudniowej Murzyn gandhysta, Albert Luthuli, a potem Martin Luther King, ugodzony skrytobjcz kul. mier tych ludzi bya kocem gandhyzmu, kocem pewnego rozdziau w walce ludw kolorowych o wolno, w walce czowieka o sprawiedliwo. 8 Przegldam gazety przedwojenne, jest w nich Gandhiego duo, wicej ni dzi de Gaullea czy Che Guevary. Ale przecie wyczuwao si, e ten starzec z koz, ten aposto hinduski, ktry namwi Hindusw do biernego oporu tak skutecznie, to nie jest czowiek na warunki nasze. elazne gwardie zaczynay dawi Europ, faszyzm szed, miadc ludzi jak czog. Pamitam, we wrzeniu 1939 roku, ruszony apelem pukownika Umiastowskiego, znalazem si w Lublinie. By nalot, siedziaem w jakiej piwnicy. Dygota pomyk wiecy, wski, wty, dygota cie pokraczny na cianie, dygota mur wstrzsany bomb, dygota czowiek, chronic w swym wntrzu ycie jak monstrancj. W kieszeni miaem numer Wiadomoci Literackich z dat 3 wrzenia; byy w tym numerze sowa Gandhiego do Polakw, byy one napisane specjalnie do numeru hinduskiego, ktry mia si ukaza pniej. Ale redaktor Grydzewski przypuszcza, e numer hinduski nie ukae si nigdy, pchn je do numeru z dat 3 wrzenia. By to numer Wiadomoci Literackich ostatni. 9 To all those in Poland who believe that only Truth and Love can be the foundation of better days for Humanity, and who are doing their best to serve those Ideals by their life, I send my good wishes and blessings. Wyobraziem sobie Gandhiego, wtego starca z koz i koowrotkiem, w tej piwnicy, nad

ktr zgstnia si ciemno. I nagle przypomniay mi si sowa starego kanonu buddyjskiego, czytane kiedy, przechowywane w jakim kcie pamici. Precz odrzuci nienawi; trwa z dusz woln od nienawici; peen mioci i wspczucia dla wszystkich yjcych, z nienawici oczyszcza swe serce. Precz odrzuci pych wynios, niechtn; jest wolny od pychy; z dusz uspokojon oczyszcza swe serce z pychy wyniosej. Niepewnoci si wymkn, chwiejno odrzuci daleko, nie wtpi o dobru; z chwiejnoci oczyszcza swe serce. Precz odrzuci umiercanie yjcych; umiercanie yjcych jest mu dalekie; bez miecza, bez kija, yczliwy, wspczujcy, dla wszystkich yjcych ma w sercu wspczucie i mio. To wanie w jego oczach jest cnot. Precz odrzuci kamstwo, od kamstwa trzyma si z dala; jest prawdomwny, prawdzie oddany, niezomny, zasuguje na zaufanie; nie obudnik, nie pochlebca dla wiata... 10 wieca zgasa, siedzielimy w mroku, czujc swoje oddechy, czujc siebie. Polska sza w ciemno. Sprzed wiekw i wiekw, z ziemi indyjskiej do polskiej szy sowa jasne, o fascynujcym rytmie. Piasek zgrzyta midzy drcymi zbami, gdzie dalej mier gasia ludzi i nas moga zgasi za chwil. Z nocy w noc samoloty szy pod niebem bez gwiazd. 1 XII 1968

Puste miejsce
1 Przychodzi do redakcji rzadko, a ja jeszcze rzadziej, tote spotkaem go zaledwie par razy, byy to spotkania przelotne. Ale tu, na tej kolumnie, spotykalimy si czsto; jeli rzadziej ni co tydzie, to wycznie z mojej winy, bo ja pisz swoje teksty kaprynie, a on by regularny jak zegarek. By dziennikarzem funkcjonujcym zawsze, bez wzgldu na humor i pogod, zdrowie i natchnienie, symbolizowa obecno nieustajc. I oto nagle ten rytm si urwa, i jest to jak gdyby odchylenie od normy. Ale to tylko mier, rzecz zwyka, ktra wszake zawsze budzi zdziwienie najwiksze. 2 By pocztek tygodnia, Kultura miaa wystpi w Pegazie, byo troch kabli, kamer i ludzi, siedziaem nastroszony, nie wiedzc, co zrobi z palcami i ze sob. W kocu, zanim schwytay mnie kamery, wycofaem si do jakiego pokoju, ktry by pusty, i posaem modego malutkiego poet po koniak, przynis rum polski Seniorita. Siedziaem sam, a waciwie bardziej ni sam, bo z flaszk tego rumu; ktokolwiek gow przez drzwi wstawi, zaraz j wycofywa, gdy zobaczy ten rum, a jeszcze mnie w dodatku. A nazajutrz zobaczyem w yciu Warszawy nekrolog. To wanie wtedy, gdy ja wchodziem do pustego pokoju w redakcji, on wchodzi do pustego pokoju w innym wiecie, pokoju tak zupenie pustego, e nie ma w nim sufitu, podogi, cian, nie ma niczego i nikogo, take wtedy gdy on ju tam wszed. Wychodzi z ycia w nico, z miejsca w Kulturze w obrzeone czarn ramk miejsce w czyjej pamici.

3 Miejsce czowieka w yciu to jest wiele miejsc, to s miejsca, na ktrych stawia kroki, to s miejsca w czyim sercu, to s take lady jego dziaalnoci. lady dziaalnoci felietonisty s nader wyrane, s to miejsca na papierze podpisywane tym samym pseudonimem czy nazwiskiem zawsze w tym samym miejscu gazety. Przetrwaj one w sensie fizycznym, dopki przetrwa papier; w sensie duchowym dopki kto bdzie chcia po ten papier siga. Ssiad mj mia ambicj nawizywania do wielkich tradycji felietonowych w pimiennictwie polskim, jego pisarzem ulubionym by Prus. I by taki jak Prus: odwrcony od siebie, zwrcony ku uciliwym drobiazgom codziennoci. Jednym z jego tematw przedostatnich bya koszula. Po prostu koszula. Kupiona w jakim domu towarowym czy sklepie koszula. 4 Miaa ona wszystko co trzeba: konierzyk, guziki, rkawy... Ale nie pasowaa na niego. O! jak nie pasowaa. I dziwi si, e tak na niego nie pasuje. Miaa ona wicej ni trzeba: podkad tekturowy, jeden, drugi, spinki plastikowe, specjalny usztywniacz z papieru pod konierzykiem i jeszcze ochraniacz z folii. Ale le si w niej czu. O! jak le. I dziwi si, e tak le si w niej czuje. I teraz zostaa ta nieudana koszula, wisi w szafie, zosta felieton, ley w jakiej szufladzie. I oto felieton ten nabra dzi znacze nieoczekiwanych, czyta si go jak wiersz liryczny. 5 Umar na posterunku, nie wypuszczajc pira z rki waciwie do ostatka. Pisa o mankamentach naszego ycia codziennego, o stojcych zegarach kolejowych, o pocigach, ktre spniy si na stacj, o pocigach, ktre nie przyjechay na t stacj nigdy. I nie wiedziaem, ile w tym byo grozy. I oto odszed teraz w sposb tak naturalny, jakby odchodzi do domu czy kawiarni. A na jego miejsce wejdzie za chwil kto inny. 6 ycie nie znosi miejsc pustych. Piach sypie si na trumn; pami zapenia si twarzami nowymi, ludzie ywi wypychaj ludzi zmarych. Grb zarasta traw; szpalty gazet zapeniane kiedy przez kogo, kogo ju nie ma, zarastaj literami, ktre stawia ju kto inny. Ale czasem patrzc na pewne miejsce na tej kolumnie, miejsce zadrukowane gruntownie, wyobracie sobie przez moment, e to jest miejsce puste, miejsce opuszczone na zawsze przez kogo, kto przez tyle tygodni i tygodni, miesicy i miesicy, lat i lat wystukiwa na nim uporczywie swoje TAK I NIE... 7 TAK I NIE, TAK I NIE, TAK I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------15 XII 1968

W Paryu i poza nim

1 Podre ksztac, ale ja si nigdzie nie wybieram. Moe pojad do Katowic, gdzie mnie zapraszaj na wieczr autorski. Albo do Siemiatycz, gdzie mnie nie zaprasza nikt, gdzie nie mam interesw adnych i gdzie nie ma w ogle nic (zwaszcza zim), tylko spokj ogromny. Ale taki Pary to dla mnie za daleko. Zreszt B., ktry by tam niedawno, mwi, e nie ma tam nic szczeglnego: jeli ju kto ma si wybra do Parya, to niech lepiej wybierze si na Marszakowsk. Na Marszakowskiej uyje jak pies w studni, ale wybierajc si tam, nie bdzie mia przynajmniej zudze. 2 Kogo, kogo interesuje, kim jest B., informuj, e jest to raczej nikt. Moe on jednak uchodzi za kogo, bo ma wysuonego Mercedesa i ciotk w Paryu, ktra go moe zaprosi. Nie jest to duo, ale jest to do, by tu poczu si kim wanym. Jest to jednak za mao, by tam poczu si kimkolwiek. B. w swej relacji z Parya eksponuje z upodobaniem jakich picych na ulicach Algierczykw; niewykluczone, e chce upokorzy to miasto, rewanujc si za upokorzenia wasne. 3 Nie wystarczy przyjecha do jakiego miasta, by znale si wewntrz niego, zwaszcza jeli to miasto istnieje nie tylko jako zesp budynkw, ulic, placw etc., ale take jako mit, i jeli kto, kto przyjecha do niego, chce si znale nie tyle wewntrz jakiego budynku czy placu, ile raczej wewntrz mitu. Dotykajc uku Triumfalnego B. wcale nie mia wraenia, e dotyka Parya; wewntrz restauracji na wiey Eiffla czu si rwnie na zewntrz Parya, jak wewntrz jakiej restauracji w Warszawie- Kto powie, e dotykanie jakiej kobiety mogoby da lepsze rezultaty ni dotykanie jakiego uku. Al kto nie mia powodzenia u kobiet w Warszawie, ten go nie bdzie mia rwnie w Paryu, bo cudw nie ma. Kiedy jednak B. mia do frankw, by mie kobiet, ale kiedy ju byo po wszystkim, nadal czu si na zewntrz Parya, zwaszcza e czu si obrzydliwie. 4 O Miasto wite, pooone na Zachodzie - pisa o Paryu Rimbaud. Byo to dawno; dzi mit Parya nieco jak gdyby przygas. Ale istnieje mit Zachodu i ten mit oywia przywide wdziki miasta, ktre byo kiedy stolic wiata. Zrozumiae, e B. w Paryu nie chcia by kim z zewntrz, e chcia bodaj przez par dni sta si uczestnikiem wykwintnej uczty, ktra tam odbywa si podobno nieustannie. Okazao si to jednak niemoliwe i teraz B., zapytany, co si w Paryu rzuca w oczy najbardziej mwi o jakich starych babach, ktre wiecznie stercz w oknach swych mieszka, zupenie jak w Zamociu, i wygldaj tak, jakby byy starsze od domw, chocia te domy s tak stare, e nie maj kanalizacji. Odnosiem wraenie, e B. trafi w Paryu do dzielnic niewaciwych, on jednak twierdzi, e to miasto skada si przewanie z dzielnic z naszego punktu widzenia niewaciwych i e to, co skonni bymy byli uwaa za przeytek, niedopatrzenie, wyjtek, tam jest norm. 5 Byem w Paryu p wieku temu; wydawaoby si, e moja wizja Parya jest dzi rwnie nieaktualna jak wizja kamienic warszawskich, ktre stay w miejscu, gdzie dzi biegnie ulica Marchlewskiego. Ale w relacji B. Pary jest miastem, ktre przez modny dzi mit modoci zostao dotknite tylko powierzchownie; jest to miasto kobiet dojrzaych, przejrzaych i starych, le ubranych, bez zudze, mini-spdniczek mona tam spotka znacznie mniej ni w Warszawie. Niewykluczone jednak, e przez B. przemawia gorycz, Pary uwiadomi mu jego podrzdno i teraz chce mi wmwi, e jest to miasto podrzdne.

6 Poza ciotk, ktra zapewnia mu jakie zajcie (zmywanie talerzy czy co w tym rodzaju), B. posiada w Paryu szwagra w postaci znanego pisarza z Polski S. M., o ktrym wiadomo, e robi karier europejsk. Ale o tym wiadomo przede wszystkim w Warszawie, w Paryu mao kto zdaje sobie z tego spraw. B. sdzi, e S. M. pokae mu Pary od wewntrz, okazao si jednak, e S. M. nie zna w Paryu waciwie nikogo i e moe mu pokaza tylko Rawicza. Rawicz, wprawdzie laureat jakiej nagrody literackiej, mieszka jednak wicej ni skromnie. Mia on do powiedzenia tylko to, e zna Polsk z filmu Lenin w Polsce, a poniewa chciaby j pozna z bliska, wic czy B. nie mgby go zaprosi. Do pokazania mia sfatygowan szwedzk gazet pornograficzn, przy czym wyglda tak, jakby z jej posiadania by dumny. Poza tym wyglda tak, jakby by na zewntrz to nie tylko na zewntrz Parya, ale bardziej generalnie: na zewntrz wszystkiego. I jakby marzy, eby si gdzie zaczepi. 7 Potem poszli do jakiej staruszki, ktra nie miaa do powiedzenia nic, ktra miaa do zaproponowania cienk herbatk, ktra kiedy podobno prowadzia salon literacki, ktra wysza jednak z obiegu z powodu sklerozy i zmiany upodoba artystycznych. Potem by jaki eks-spadochroniarz, ktry w momencie gdy straci nog w Algierii, zyska zainteresowania literackie. Potem bya jaka podrzdna knajpa, gdzie stoliki byy przykryte papierem i gdzie klienci zachowywali si zupenie jak Polacy, ale mwili po francusku. B. inteligencj specjalnie nie grzeszy, ale nawet on zrozumia oczywist absurdalno swej sytuacji. Byy bowiem trudnoci: nie wypuszczano go z Polski zbyt chtnie, a i z wpuszczeniem do Francji byy jakie kopoty, nie przyjmowano go tam z rkami otwartymi zbyt szeroko. I oto teraz zrozumia, e stara si o wyjazd po to, by zobaczy t knajp, uk Triumfalny i egzemplarz szwedzkiej gazety pornograficznej, nad ktrym jaki Rawicz pochyla si w swej paryskiej samotni. 26 I 1969

Czarna chorgiew
1 Zaraz po grypie poszedem do ambasady amerykaskiej, gdzie wywietlaj film o locie pojazdu kosmicznego Apollo. Ale druga strona Ksiyca jest moe jeszcze bardziej monotonna ni pierwsza, a Ziemia ogldana z oddali okiem kamery fotograficznej jest znacznie mniej efektowna, ni gdy si na ni patrzy oczami wyobrani. Zreszt Ziemi naley oglda z bliska. Wychodzc z ambasady, zdegustowany, z resztkami grypy w gowie, wygldaem jak transparent antyimperialistyczny; gdyby sfotografowano mnie w tym momencie i posano to zdjcie za granic, to moe byaby to lepsza robota propagandowa ni milionowy nakad jakiej broszury. Ale nie jestem na takim stanowisku, by wysyano za granic moje zdjcia, zwaszcza e s trudnoci z wysaniem za granic mojej osoby. 2 Zaraz po filmie poszedem do ksigarni, by kupi moj ksik Maleka zota szubienica, ale ksiki nie ma, znikna jak kamfora (5 tysicy egzemplarzy nakadu). Poniewa sprzedawca dowcipkowa

co o szubienicy duej, drewnianej, rozwcieczony kupiem ksik Bauera o psach (drugie wydanie, 20 tysicy egzemplarzy nakadu) i album o krakowskim kabarecie w Piwnicy Pod Baranami. Ksika o psach okazaa si rasistowska, album szary jak rolka papieru toaletowego, jak dziennikarstwo polskie, tote czytajc to, zaczem warcze; przerwa w lekturze spowodowaa, e na moment poczuem si na powrt czowiekiem. 3 Bauera cechuje icie niemiecka skrztno; gdy pisze o korzyciach gospodarczych z psw, jest pedantyczny jak kasjer, skrupulatny, drobiazgowy, dokadny. Pies way przecitnie 10 kg. Ze 100 kg padliny powstaje 18 kg mczki misnej oraz 12 kg tuszczu o oglnej wartoci 7 marek. Doliczy naleaoby jeszcze sumy uzyskane ze sprzeday skr, ktre wynosiy mniej wicej 0,35 marki od sztuki. Jest to sadysta, ktry z upodobaniem opisuje eksperyment naukowy z psem, ktremu amputowano dwie nogi i kazano skaka po schodach. Rasista, ktry ma skonno wycznie do psw duych; piekli si, e jakiemu nowofunlandczykowi chciano zepsu ras, krzyujc go z jamnikiem (ale przecie jamnikowi zepsuto ras take!). Nieprzyjaciel psw, ktry widzi w psach cennego dostawc mczki misnej i przewodnika dla lepych, ktry chciaby ograbi psy z wszelkich wartoci duchowych; jest tak zacietrzewiony, e raz po raz wpada w kolizj z logik, na przykad wtedy gdy pisze, e psy nie mog zna pojcia wiernoci, bo nie znaj ludzkiego jzyka. Za Karola Wielkiego istnia zdrowy zwyczaj, e dygnitarzom za rne wykroczenia kazano przenosi psy z jednej prowincji do drugiej, przy czym w wypadku wykrocze duych trzeba byo przenosi psy parszywe; std powiedzenie pod psem. Bauerowi naleaoby kaza przenie najwikszego psa na najduszej trasie, na przykad bernardyna z Pekinu do Moskwy. Ale Bauer jest daleko, wic ograniczamy si do zniszczenia jego ksiki, ktra jest pod rk. 4 Gdy mam do wszystkiego, chowam si w Krakowie, ale Krakw to jest takie miasto, e mam go do ju po kwadransie, tote gdy jestem tam, chowam si najchtniej w jakiej piwnicy, przy czym najmilsz piwnic krakowsk jest oczywicie Piwnica Pod Baranami. eby zatrze niesmak po Bauerze signem po album o kabarecie Pod Baranami, ale album ten ma si tak do tego kabaretu, jak pokruszony zeschy li w zielniku do lici ywych na drzewie. Gdy przegldam ten album, przypomina mi si, nie wiem dlaczego, konferansjer kabaretu Pod Baranami Skrzynecki, ktrego widziaem w pewien ranek majowy w ogrdku przed kawiarni w Sukiennicach. Wyrzucony z nocnej euforii i wrzawy kabaretowej wyglda jak ogryzek, siedzia nad Dziennikiem Polskim, wymity, posiwiay, niechlujny, jakby prosto po wyjciu z wyymaczki. Wiatr szarpa biaymi kosmykami wosw i bia pacht gazety; gdy patrzyem na to, wydawao mi si nie wiem czemu, e ten wiatr szarpie czarn chorgwi klski. Ale czy o tym konferansjerze mylaem wtedy? Przecie to w moim mzgu, w mojej wyobrani rozwijaa si i opotaa, podnosia i opadaa ta chorgiew, podobnie jak teraz pulsuje w moim mzgu, w mojej wyobrani ten felieton, cho za chwil skostnieje w bezosobowy szereg liter i bdziecie na niego patrze jak na przedmiot. 23 II 1969

To ju ostatnie dni

1 Pokazay si w sklepach dinsy z napisem PAN WOODYJOWSKI na pupie; w sklepie prywatnym na Marszakowskiej, gdzie kupuj tyto Amphora do fajki, jest ju do nabycia czekolada z omnickim na opakowaniu. To ju ostatnie dni, gdy mona przeczyta Pana Woodyjowskiego spokojnie; niebawem ta najmniej popularna cz Trylogii wejdzie na ekrany wszystkich kin, a std przejdzie na wszystkie usta, stanie si szlagierem, dopki jaki nowy napis nie zjawi si na nowych parach dinsw. 2 Pan Woodyjowski jest najczarniejsz powieci Sienkiewicza i wanie ta powie ma doczepiony w finale synny slogan, ktry nawet Faulknerowi wry si w pami - o szeregu ksiek pisanych dla pokrzepienia serc. Warszawa pomidzy rokiem 1875 a 1900. Ci, ktrzy jej nie widzieli, niech si jej przyjrz w ilustracjach starych rocznikw Tygodnikw i Biesiad. Warszawa bya jak jej smutny, zachlapany dzie jesienny, kiedy to Zamek Krlewski widziany od Pragi roztapia si w siatkwce drobnego deszczu, a Wisa i jej brzegi wygldaj ju nie szaro, lecz to. Aspiracje polityczne umieszczone midzy stjkowym z jednego rogu a stjkowym z rogu przeciwnego. Wspomnienia patriotyczne, rogatywkowe czy tromtadrackie, pochowane gboko, bardzo gboko, i nawet naftalin posypane... W takich to czasach pisa Sienkiewicz o wielkich naszych zwycistwach... - pisze Mackiewicz swoim wyrazistym pirem. Ale wanie Pan Woodyjowski to jest moment pesymizmu w twrczoci Sienkiewicza, chwila opadnicia skrzyde, spojrzenia na wiat wzrokiem spowiaym. W konwencji powieci historyczno-awanturniczej Sienkiewicz czu si znakomicie, dwie pierwsze czci Trylogii to maszynka funkcjonujca bezbdnie, i oto wanie teraz, gdy mia nastpi fina triumfalny i metaliczny - zgrzytn w tej maszynce piasek. 3 W Ogniem i mieczem i w Potopie bohaterowie przez ogie i wod, drog nieraz cierniow, szli do happy endu. Ten happy end to byo szczliwe poczenie si bohatera z jego bogdank, szczliwemu zakoczeniu perypetii osobistych towarzyszy szczliwy fina perypetii narodowych, maestwo bohatera z bohaterk byo zsynchronizowane z jakim wielkim militarnym zwycistwem. Dalej wszystko rozpywa si w owym wietlistym bezczasie, ktry w tradycyjnych powieciach rozpoczyna si tu za sowem KONIEC i ktry zdaje si trwa wiecznie razem z bohaterami, ktrzy yjc w tym bezczasie, zdaj si y w nieskoczonej, nie zmconej niczym szczliwoci. I jeli nawet kto po drodze ginie, jak Longinus Podbipita, to jest to jednak dramat poowiczny, czeka bowiem na niego Matka Boska (co w tekcie figuruje, jest podkrelone z naciskiem), by go wzi do nieba jako sw najcenniejsz per. 4 W Panu Woodyjowskim wszystko jest na odwrt, wszystko stoi na gowie. Tu happy end w postaci owego szczliwego maestwa figuruje na pocztku, dalej nastpuje rozkad szczcia, gnicie sielanki, klska osobista i dziejowa. I chocia Basia wyrwie si z rk Azji, to jednak nie wyrwie si z rk losu, widzimy j pod koniec w aobie i paczc. Samobjczej mierci Woodyjowskiego i Ketlinga towarzyszy zagada Kamieca. I chocia nastpuje zakoczenie, w ktrym Sienkiewicz chce jak gdyby zaguszy to wszystko jakim triumfem militarnym, to przecie rozumiemy, e to zakoczenie jest tylko formalnoci. Jest ono napisane popiesznie, bez przekonania i z sam powieci wie si luno.

5 Porwnywaem kiedy Trylogi z westernem; ot Pan Woodyjowski ma si tak do dwch poprzednich czci Trylogii jak western nowoczesny, rewizjonistyczny do tradycyjnego, klasycznego. Ale oczywicie western nowoczesny nie w odgazieniu psychoanalitycznym, gdzie rewolwerowcy z Dzikiego Zachodu nosz w sobie kompleksy, s zaraeni demonem freudyzmu, tylko w odgazieniu drugim, brutalnym, gdzie zjawia si sadyzm, okruciestwo nawet w stosunku do kobiet (rzecz w westernie klasycznym nie do pomylenia), gdzie pka konwencja, gdzie nie s respektowane adne, elazne, zdawaoby si, reguy gry. 6 W Panu Woodyjowskim, jak w tym westernie nowoczesnym, okruciestwo w stosunku do kobiet, prosz przypomnie sobie na przykad zncanie si Azji nad Ew Nowowiejsk. To prawda, e ju w Ogniem i mieczem wida byo ludzi wbitych na pal, ale to, na co tam patrzao si z oddalenia, co byo przysonite litociwym dystansem, tu zjawia si w drastycznym powikszeniu, ogldane w caej jaskrawoci, przez lup. Ludzie nie maj tu dla siebie litoci, autor nie ma litoci dla nich; wydaje si, jak gdyby tym rozkadajcym si wiatem, pokazanym w rozkadajcej si konwencji, rzdzia zasada okrutnego za co rewanu. 7 Pan Woodyjowski to produkt jakich rozczarowa niecakowicie uchwytnych i niezupenie jasnych. Jest to powie o klsce ludzi i narodu. Ale jest to take klska pisarza. Azja to cie Bohuna, Zagoba z Pana Woodyjowskiego to cie Zagoby z Ogniem i mieczem. Jest to wszake jedna z tych klsk, ktre daj do mylenia. Pisa Trylogi do gazety, z odcinka na odcinek, i teraz jest znuony, do znuenia pisarza docza si znuenie czowieka poturbowanego przejciami osobistymi i moe take znuenie Polaka zmczonego dwiganiem sztandaru. Ale podobnie jak bardzo zmczony czowiek nagle podnosi gow, tak i tu zjawia si na kocu w pokrzepiajcy slogan - maleka chorgiewka optymizmu w najsmutniejszej powieci Sienkiewicza. 8 Wiatr idzie przez Warszaw tak silny, jakby chcia rozerwa mi nozdrza, rozedrze szerzej powieki, wydmucha mi mzg z czaszki. Opierajc si temu wiatrowi, stoj z trudem przed kolorowym afiszem WKRTCE NA EKRANACH PAN WOODYJOWSKI. Patrzc na twarze aktorw, ktrzy w kinie bd udawa ludzi z Trylogii, uwiadamiam sobie nagle, e moi bohaterowie Trylogii wygldaj inaczej. Nie widziaem ich nigdy, wystpowali w tym mgawicowym niedookreleniu, w tym zamazanym niedoksztacie, charakteryzujcym wszystko, co wystpuje tylko w wyobrani. Ale cho nie widziaem ich nigdy, wiem, e wygldaj inaczej ni ci z afisza, tote patrz na te papierowe twarze jak na intruzw, ktrzy chc mi co zabra, wedrze si do mnie na jakie zarezerwowane dla kogo innego miejsce. Wiatr idzie przez Warszaw tak silny, jakby chcia mi wydmucha mzg z czaszki, wdmucha do czaszki mzg nowy. Ale moe dlatego, e to jest niemoliwe, odczuwam w stosunku do modych ludzi zatrzymujcych si przed afiszem co w rodzaju wrogoci. Jest midzy nami ciana, nie wnikn nigdy do ich wiata, oni nie wnikn do mojego, nie zrozumiem ich nigdy cakowicie, oni nie zrozumiej mnie, zwaszcza mojej dzisiejszej nostalgii. 9 Napis wytrze si na czyjej pupie, papier z omnickim porwie wiatr, czekolad schrupi czyje zby. Twarze z afisza znajd si na ekranach kin, a nastpnie na wszystkich ustach, z telewizorw wejd do mieszka, a std na podwrka, gdzie dzieci, ktre dzi bawi si w Klossa, jutro bd bawi si w

Azj. Najczarniejsza powie Sienkiewicza, powie, ktra mimo swej czarnoci chciaa krzepi serca, a wic powie jako tragiczna - zwyk kolej rzeczy stanie si rekwizytem gier dziecinnych, elementem wielkiej zabawy spoecznej. Jak wszystko na tym wiecie, jak wszystko... 23 III 1969

Pyta z Niemenem, czyli nowy szlagier Biae koszule, czarne dusze

1 Za krla Popiela, za Mieszka I, za Bolesawa Chrobrego, za Kazimierza Wielkiego, za Zygmunta Augusta, za Stanisawa Augusta, za Mikoaja I, za Jzefa Pisudskiego, za Bolesawa Bieruta, gdy chopak chcia wprowadzi dziewczyn w trans romantyczny, to jej musia co powiedzie, to j musia pocaowa, pooy jej do na karku albo gdzie indziej, dzi wystarczy, e puci w ruch pyt z Czesawem Niemenem; uruchamiajc t pyt uruchomi w dziewczynie serce. 2 Ten czowiek z nosem za dugim, z oczami niewielkimi, z czesk biuteri na szyi i na palcach, w koszuli przypominajcej rwnoczenie rubaszk rosyjsk i kimono japoskie, w kouszku zakopiaskim, w peruce, ma dzi wadz moe wiksz ni Dyngis-chan w redniowieczu, cesarz Oktawian w staroytnoci, ale oczywicie w innej brany, na innym terytorium. eby zmierzy t wadz, trzeba by policzy wszystkie podlotki, ktre przy akompaniamencie pyty z jego piewem straciy dziewictwo, ktre usidli swoim gosem, swoimi oczami, swoim kouszkiem, swoj peruk; bd to liczby gigantyczne. Dla jednych Niemen to piosenkarz, dla drugich - to curiosum, dla mnie przede wszystkim rzdca dusz, waciciel milionw serc, imperialista i dyktator. 3 Midzy pisarzem (oczywicie drugorzdnym), za jakiego uwaam si mimo wszystko, a piosenkarzem (oczywicie pierwszorzdnym), za jakiego uwaa si mimo wszystko Czesaw Niemen - jest rnica kolossssssssssssalna, bo pisarz pracuje przede wszystkim mzgiem, a piosenkarz -- przede wszystkim gardem. Ale s i podobiestwa: pisarz moe napisa arcydzieo i to arcydzieo krytyka moe potraktowa jak splunicie, moe napisa kup kartek, ktre maj jakie znaczenie, i krytyka moe je potraktowa jak kup g...; piosenkarz moe co zapiewa fenomenalnie i krytyka moe potraktowa ten piew jak cienki warkot jamnika. I ot pisarz musi pisa, dopki mu nie wysidzie mzg, piosenkarz musi piewa, dopki mu nie wysidzie gardo, bo takie s reguy gry. Gdy na pewnym happeningu w Krakowie palono publicznie ogromny stos Kultur z moimi felietonami, to ja si nie obraaem i nikogo nie cignem do sdu. Czy wypada, eby si na co obraa piosenkarz tak wzity, e gdyby ktokolwiek gdziekolwiek chcia urzdza publiczne palenie jego pyty, to ten podpalacz zostaby momentalnie rozszarpany na sztuki?! 4 Kiedy (niestety w Kulturze) porwnywano Niemena z Mynarskim; ot porwnanie to ma akurat taki sens co porwnywanie kota z dzbankiem czy wielbda z wielorybem. Czy wyobraamy sobie Mynarskiego piewajcego Bema pamici rapsod aobny? Nie bardzo. A Niemen zapiewa.

Podejrzewam, e mgby zapiewa wszystko, nawet przemwienie pana ministra przemysu cikiego, nawet rozdzia z podrcznika zoologii, nawet artyku podsekretarza Peki, chocia oczywicie jego specjalno to jest Dziwny jest ten wiat, Nad strumieniem wiadomoci stoj nagi i bosy, Klczc przed tob i w ogle wszelkie nostalgiczno-egzystencjalne jczenie, bdce czym porednim midzy piewami gregoriaskimi a zawodzeniem bab wiejskich. Moe piewa wszystko, bo pracuje gardem na sylabach aaaaa, ooooo, ee eee rozcignitych najmaksymalniej, melodia jest tu waciwie zawsze ta sama, i ot poniewa melodi t cechuje rozcigliwo praktycznie nieograniczona, zmieci si w niej praktycznie kade libretto. Niemen to pogrobowiec Kiepury, wrzucony w epok big-beatu, ale bez jego gosu, dlatego gdy sucham Niemena, to si boj, e za chwil co w tym gardle pknie i e bdziemy wiadkami katastrofy. 5 Nie Mikulski, ktry istnieje tylko dopty, dopki go wywietlaj, nie Szczepanik, o ktrym nikt ju dzi nie pamita, tylko Niemen jest najwikszym boyszczem modziey polskiej lat szedziesitych. Bstwo to bdzie egzystowao dugo, wspomnienie o nim jeszcze duej. Rzenik bdzie zawsze pamita pierwsze zarnite przez siebie zwierz, policjant - pierwszego zaaresztowanego przez siebie czowieka, felietonista - swj pierwszy felieton, dziewczyna - swego pierwszego chopca. I ot jeli oddechowi tego chopca towarzyszya piosenka Niemena, bdzie to zawsze dla tej dziewczyny piosenka najpierwsza, piosenka, ktrej zapomnie nie mona. Min lata i jakie pomarszczone, zke rce bd trzyma w doniach waciwie pustych pyt, i w momencie nostalgii puszcza j w ruch, eby schwyci jak chwil, ktra ucieka jak wosy z gowy, jak rado z serca, jak modo z ycia. 6 Ale wrmy z tej nostalgicznej przyszoci do spraw aktualnych. Niemen traktuje siebie bardzo powanie; gdy nakrcono krtkometrawk o nim, z ktrej by niezadowolony, to chcia wykupi tam za 600 tysicy zotych, eby j schowa do szuflady, eby jej nie dopuci na ekrany. Bardzo powanie traktuje swoje piosenki; w wywiadzie dla Radaru zada, by nie nazywano go piosenkarzem, tylko muzykiem, nie chce by koleg Karin Stanek, tylko koleg Beethovena. Moe jeszcze powaniej traktuje swoje ubiory; we wspomnianej krtkometrawce owiadczy, e przygotowuje piosenk przeciwko ludziom w koszulach non-iron, pt. Biae koszule, czarne dusze. Ale tak si skada, e ja szlagier pod tym samym tytuem napisaem rwnie. 7 BIAE KOSZULE, CZARNE DUSZE, ODWIEY SWOJ DUSZ MUSZ, GDY JA T DUSZ SOBIE ODWIE, TO JA T DUSZ TOBIE POWIERZ, O GEORGINIO, O GEORGINIO, JAKIE NIESZCZCIE, E KOCHAM INN, CZARNE KOSZULE, BIAE DUSZE, KOSZUL TAKE ODWIEY MUSZ (sowa: Hamilton, muzyka: ewentualnie Niemen, wykonanie: te, jeli si zgodzi). 6 IV 1969

O mj rozmarynie

1 By rok 1919; nad pokymi rocznikami gazet z tego okresu unosi si dzi kurz; gdy te gazety byy drukowane, nad granicami Polski, ktre byy wtedy granicami pynnymi, granicami in statu nascendi, unosi si dym, granice te pony. Na granicach tych, to rozszerzajcych si, to kurczcych, konie trafione w szary waliy si z kwikiem, ziemia stkaa pod ciarem upadajcego na ni misa. W Warszawie reaktywowano rozrywk elitarn, wycigi, triumfatorem pierwszego dnia gonitw by hrabia Morstin na Dianie; w prasie chrzecijaskiej krzyk, eby nie oddawa ziemi bandytom, nie niszczy zdrowej struktury rolnej reform. Na kresach uani spadali na ziemi i w mier z wysokoci koskiego grzbietu, z wysokoci swoich nadziei i swego mstwa. 2 By koniec kwietnia albo pierwszy dzie maja 1919 roku, przyjechaem z hallerczykami do Warszawy z Francji i zacza si dla mnie Polska. Oczy i uszy to s te okna, przez ktre wlewa si w nas wiat, i ot pami ludzka to jest przede wszystkim pami oczu i uszu. To s ci posowie chopscy ksidza Okonia pozujcy pod Kolumn Zygmunta do zdjcia z ksidzem w rodku. To jest ten krzyk O, AEROPLAN!, to jest ten dwupatowiec z polsk szachownic na skrzydach, leccy nisko, tu nad krzyem w doni Zygmunta, wolno jak w, jak gdyby niezdecydowanie, jak gdyby chcia spa za chwil; jako istotnie, spaday czsto. Gdyby mnie sfilmowano wtedy i film ten wywietlono dzi, to na tym filmie mj krok byby miesznie podrygujcy, jak krok kukieki. Ale chodziem normalnie; wleway mi si w mzg napisy, ksztaty, sygnay, bodce tworzce w sumie tamt teraniejszo, jej misz, jej barw. I ot byo to co zupenie innego od preparatu lecego dzi przed historykiem, ktry wyciga z niego wkna tendencji politycznych, ekonomicznych, spoecznych jak nitki z ptna. 3 W kinematografie idzie obraz Panna na wojnie, po sukcesach w Wiedniu (wytworne toalety, wspaniae pejzae). Ale wojna gdzie za horyzontem toczy si dalej, zakwita w Kurierze Warszawskim czarnymi ramkami nekrologw, wrzuca do miasta podziurawione kulami, pokrajane szablami trupy; chowa si je z pomp, w asycie dugich konduktw, uroczystych przemwie. Oto pogrzeb podpukownika Lisa-Kuli, przed trumn biskup wojskowy Gall, za trumn ko umundurowany na czarno, monotonny oskot werbli. I na ten pochd trupw unieruchomionych w trumnach patrz z chodnikw ywi. Czowiek chudy i czowiek gruby, czowiek wycigajcy do pust po jamun i czowiek z pugilaresem penym marek w kieszeni. Prostytutka, dama, buruj, ndzarz, yd w chaacie, policjant. O Polsko... 4 Na wycigach, na trybunie sdziowskiej, pan w smokingu, w cylindrze, z lornetk. Na elaznej kobieta umara z godu. Ju s czynne kursa automobilowe ze specjalnym oddziaem dentelmeskim. Nazwiska dentelmenw uczcych si prowadzi automobil: Arciszewski, Berliski, Marynowski, Pomper, Rostworowski, Sanguszko, Sas... Nazwiska powstacw lskich: Kokot, Fabryka, Cipa, Kutermacki, Wilk, Superniak, Gnyk, Iga, Cykaa, Krzciuk, Nyga... Z rozmowy specjalnego wysannika Tygodnika Ilustrowanego na lsku: - WOJSKO WYSTPI NIE MOE, PRZECIE ROZUMIECIE... - NO, JA, DYPLOMACJA PIERONSKA... Wojsko polskie wkracza do Bobrujska. I armaty zion z legendarnego smoka, ktry chocia ju miertelnie raniony, jeszcze swym stalowym dem zabija nieprzyjaciela (ze sprawozdania z frontu). Pan w smokingu odejmuje lornetk od oczu. Wic jednak Diana pierwsza... .

5 W Belwederze s ju czynne wodotryski. Panie warszawskie byy askawe przyj na degustacj zupy w gospodzie onierza. Twarze zapite na ostatni guzik, pompatyczne jak suma pontyfikalna w archikatedrze. Te panie mog sobie po przystpnych cenach usun z twarzy zmarszczki i piegi, jeli pofatyguj si na Ho 41 od godziny jedenastej do pitej, panie pracujce mog si fatygowa w niedziel od drugiej do sidmej. Do Chojnackiego na Marszakowskiej przysza bielizna z Parya, pantalony od 23 marek, combinaison od 42 marek. W ksigarniach bestseller Karta z zamknitej ksigi bytu, wydana przez powan firm Gebethnera i Wolffa, jest to zbir komunikatw z tamtego wiata, przesyanych znanemu w Warszawie medium, pani Jadwidze Domaskiej, przez doktora Juliana Ochorowicza. Zaraz po jego mierci pani Domaska odczua yw konieczno dalszego z nim kontaktu i pod wpywem hipnozy zastosowanej przez przyjaciela zmarego, doktora F. Habdanka, ja przy pomocy ekierki dyktowa rewelacje ducha Ochorowicza. W prozie dogorywa modernizm, panosz si strzeliste ekstazy erotyczne. Ogarna mnie rozkosz tak nieludzka, e znie jej nie moe pier czowieka, rozkosz druzgocca niby wz indyjskiego wodza. Mga przysonia mi wiat. Najpoczytniejsi s Helena Mniszek i Stefan eromski. W Tygodniku Ilustrowanym szokujce ilustracje. Oto zamordowany przez Niemcw robotnik lski z poharatan gow, dwch sanitariuszy trzyma go jak sztandar. Na nerwy najlepsza sl lecytynowa z apteki Barcza na Marszakowskiej. Albo proszki Bebe Szofmana; bez podpisu Szofman niewane. 6 Przyjechaem z hallerczykami do Warszawy i oto w par miesicy pniej odjedaem z niej na front. Wagony towarowe, wo nawozu koskiego, siana, a take co, co okrelibym jako zapach wojska, ale wojska tamtego, bo wspczesne pachnie inaczej. Noc, dzie, znw noc i dzie, po czym noc i ranek mglisty, jak gdyby niezdecydowany, niepewny, i za t mg, ale tak daleko, jak gdyby jeszcze za jak mg drug - apatyczne pukanie kulomiotu. Wysiadamy, klaskanie kopyt grzzncych w bocie, klekot kulomiotu zblia si, jest tu, czowiek schyla si, chronic w sobie sw przyszo, ktra wtedy wydawaa si okresem tak dugim, e waciwie nieskoczonym, moliwoci waciwie nieograniczon. Ale dzi, gdy ta przyszo przeksztacia si w przeszo, wiem, e bya krtka jak drgnicie powiek, jak paznokie. 7 Odwracam z wysikiem gow od historii, ktra jest zagrzebana w starych gazetach i starych ludziach, w Kurierze Warszawskim i we mnie. Przede mn donie, moje, a jak gdyby nie moje, bo starsze o p wieku od tamtych wydarze, ktre usiuj dzi odkopa, od tamtych doni, ktrymi usiowaem te wydarzenia stwarza. We mnie wiadomo czego, co okrela si jako los, a co okrela nas ostatecznie. Idziemy w lewo, w prawo albo wprost; ksztatujc swoj dusz, ksztatujemy sw twarz, podejmujemy decyzje, a potem okazuje si, e jakie decyzje zostay podjte obok nas i e to s decyzje najwaniejsze. i jest tu jak ze stylem pisarskim: wydaje si nam, e wybieramy sobie styl, a to on nas dopad pewnego dnia, zaistnia w nas jako konieczno, uwizi nas w sobie jak w klatce. Idziemy i wydaje si nam, e idziemy, bo i chcemy, bo taka jest nasza decyzja. Ale potem, post factum, gdy ycie zachodzi, gdy dotyka horyzontu, jestemy skonni uywa raczej formy bezosobowej, wiemy, e SI SZO, bo si i MUSIAO. I e si ju nigdy nie pjdzie. O MJ ROZMARYNIE, ROZWIJAJ SI, O MJ ROZMARYNIE, ROZWIJAJ SI, PJD DO... 11 V 1969

Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus, poprosz miasto

1 Jak tzw. grom z tzw. jasnego nieba (ale nie przesadzajmy, przecie ju od dawna nic mnie nie dziwi) spado na moje biurko zaproszenie na spotkanie autorskie ze mn z seminarium duchownego w jednym z najstarszych miast polskich. Te pomysy - mylaem sobie jadc w wagonie restauracyjnym, potem stojc przed cikawym gmachem przeznaczonym do wicze duchownych, oblepionym barokowymi aniokami, ju od paru stuleci daremnie usiujcymi wzlecie w niebo na karowatych wrblich skrzydach. - To oni mwiem sobie w duchu patrzc na grup klerykw wyuskanych z sutann, kopicych pik na boisku; kto by pomyla, e po nocach, ziewajc, wkuwaj dwadziecia pi argumentw witego Anzelma przeciwko manichejczykom. - Co tu tak pachnie? zapytaem wchodzc do budynku. - To asceza - odpowiedzia rumiany kleryk, umiechajc si ironicznie. Jako istotnie, pachniao olejem. Ale to odbywa si remont generalny i po prostu pachniao farb. Potem mwiem w auli seminarium przez bit godzin na temat PRAWDZIWY YCIORYS CHRYSTUSA; suchali jak bbnienia deszczu. lad zainteresowania dostrzegem dopiero pniej na korytarzu, podczas dyskusji na temat zbliajcego si meczu Polska- Bugaria. W drodze powrotnej mylaem sobie w pocigu, e niewykluczone, i Pan Bg ju niedugo bdzie mg liczy wycznie na ateistw. A jeli ju ateista, to chyba najlepiej, eby to by ateista starej daty, bo ostatecznie Bg, jeli jest, to take niemody. Pewnie, e osiemdziesit lat to nie to samo co wieczno, ale przecie trzeba widzie proporcje. 2 Ot wanie: proporcje. Artur Sandauer w felietonie ogoszonym we Wspczesnoci pisze, e mam zainteresowania powane, bo zaczynam sw ksik Maleka zota szubienica felietonem o Sandauerze, a kocz felietonem o Panu Bogu. To prawda, e Sandauer to jest kto, a moe nawet KTO (a o ilu ludziach w Polsce mona co takiego powiedzie?), ale jednak co Pan Bg, to Pan Bg. Sandauer jest do powany jak na potrzeby tego wiata, zwaszcza tej czci tego wiata, ale jak na potrzeby tamtego wiata to Sandauer musi si jeszcze troch podcign, przy czym nie chodzi od razu o wniebowstpienie. Nawet gdyby przyj, e Sandauer jest (co nie ulega kwestii) oraz e Pana Boga nie ma (co jest niestety faktem), to wystarczy porwna liczb ksiek, ktre napisano o Bogu i ktre napisano o Sandauerze, by si przekona, kto tu jest od kogo nieskoczenie powaniejszy. To prawda, e Pan Bg nie istnieje; ale gdyby przyj, e istnieje, to przecie wiadomo, e istnieje, zanim zaistniao cokolwiek, z Sandauerem wcznie. A czy wiadomo, e Sandauer istnia, zanim zaistniaa literatura polska? Nie wiadomo. Jest to zaledwie hipoteza robocza, ktra ma niestety mniej argumentw za ni przeciw. To prawda, e Sandauera pisze si zawsze du liter, a Pana Boga niekiedy ma, nawet w Kulturze. Ale przecie jednak... 3 Takie rozmylania snuem sobie w pocigu, a pocig - poniewa soce ju zaszo - szed w stron coraz gstszego zmierzchu, a potem w stron nocy coraz czarniejszej, ja za w tym pocigu - w nico. I przypyno do mnie wspomnienie z lat przedwojennych, ale tak naprawd to nie wiadomo skd. Bylimy z praatem Kaczyskim na delegacji (wtedy nazywao si to inaczej, ale mniejsza z tym), w apartamencie hotelu Bazar w Poznaniu; praat Kaczyski podnosi suchawk telefonu i mwi: - Niech bdzie pochwalony Jezus Chrystus, poprosz miasto...

Do kogo chcia wtedy dzwoni? Po co? 22 VI 1969

mier w Wiesbaden
1 Odszed w czerwcu, w nocy, zostawiajc w Wiesbaden, w NRF, swe ciao i fiolk po rodkach nasennych - pust. Wolno wybiera pord wrzawy; trzaskay flesze fotoreporterw. mier wybra w ciszy, w samotnoci, do ktrej nikt nigdy nie bdzie mia wstpu. Wolno okazaa si pozorna; mier jest rzeczywista. Wystarczy zamkn oczy i otworzy wyobrani, by zobaczy, jak pochyla si nad nim fotograf policyjny, wykonujcy sw robot pedantycznie, z niemieck rzetelnoci. Jak owietla ich raz po raz biaa byskawica flesza. 2 Tamtego ranka w Wiesbaden by dobrze zatrzanity przed ciekawoci policjantw, przed ciekawoci wiata. Bez wzgldu na to, co mwiy te nieruchome usta, te nieruchome oczy - nie mwiy nic. Tylko w tandetnych powieciach milczce twarze s wymowne, nawet twarze trupw, twarze milczce najgbiej. Czowiek organizujcy sobie mier w takich okolicznociach zostawia po sobie tylko mtne wspomnienie, obronite dwuznacznikiem i plotk. Takie wspomnienie zostao po nim; trzeba po omacku doszukiwa si rde tragedii. 3 Jest w tej ju zamknitej biografii literatura i lumpostwo, polityka i alkohol. Zacznijmy od alkoholu, ktry oczywicie tylko w magazynach na pkach istnieje sam w sobie i dla siebie, ktry gdy zjawia si midzy ludmi, zawsze wskazuje na co, co istnieje poza nim. Wdka jest sygnaem, e co zepsuo si na linii czcej czowieka z innymi ludmi, a moe szerzej: na linii czcej czowieka z rzeczywistoci. Pi tu; pi tam. Ale tam moe rozpaczliwiej, moe ju z niejasnym zamysem zepchnicia siebie za prg wiadomoci, w nico. Alkohol buduje zudne mosty porozumienia, potem te mosty pkaj, czowiek zostaje sam. I oto nadchodzi moment ostateczny: pod presj napierajcej na niego zewszd obcoci chce zasn tak, eby nie obudzi si nigdzie, nigdy, bierze proszki, robi ten gest, ktry jest ju waciwie formalnoci, odcity duchowo od tamtego kraju, od tamtych ludzi odcina si od wszystkiego fizycznie. 4 Nietrudno wyobrazi sobie obco pisarza otoczonego mow inn ni ta, w ktrej pisze. wiadomo, e nie moe odywi mowy pisanej mow suchan, wiadomo odcicia od rde. Ale niewykluczone, e dotykamy tu zaledwie naskrka tragedii. Rozpity midzy NRF a Izraelem, midzy Hollywoodem a nami (jednak) - co waciwie czu? Czy to, co czu, nie gnioto go jak kamie, jak wielki wr z mk? I oto przygnieciony do ziemi, znajdzie si za chwil pod ni; grudki gliny sypi si na trumn.

5 Dzielio mnie od niego wszystko. I wiek. I wyksztacenie. I koleje ycia. I tradycja, z ktrej wyrosem i ktr kontynuowaem jako, nawet buntujc si przeciwko niej.- i jak ko, ktry gryzie wdzido, majc je wci w pysku. I zudzenia, ktrych nie miaem. I zudzenia, ktre miaem, ale inne. I styl pisania. I styl mylenia. Zreszt on y bardziej impulsami ni myl. Nage przeskoki od nadziei do rozpaczy, i w zwizku z tym nago decyzji - nie przemylanych, wzbierajcych nagle jak kipice mleko w garnku. Oto by on wanie. Jest argumentem na rzecz tezy, e miejsce pisarza polskiego jest tu, nad Wis. Byoby jednak maodusznoci robi z tego or propagandowy. Niepotrzebne nam s takie trofea. 6 Zapalam papieros; ktry to papieros dzi? Rzucam zapak, zabkany w popielniczce skrawek papieru wybucha pomieniem raptownym, jasnym, krtkim. A potem skrca si w nagej konwulsji. I tak ju trwa - skrcony, nieruchomy, czarny. Kruchy, jaki kruchy... 29 VI 1969

Za pno, generale
1 By kawalerzyst, pukownikiem, a potem generaem brygady, ulubiecem piknych kobiet i Pisudskiego, kocha poetw i konie. Ale to jest bez znaczenia. Mia twarz o rysach, ktre mona by okreli jako rzymskie, gdyby to nie byo tak straszliwie banalne, by wojskowym bez tego wszystkiego, co okrela si jako dryl, pijakiem z gestem. Ale to jest bez znaczenia take. Najwaniejsze w jego yciu jest to dziesite pitro nowojorskiego hotelu Excelsior, na ktre wchodzi, by odepchn od siebie okno, ale nie po tej stronie, gdzie jest podoga, tylko po drugiej. Te trzy czy cztery sekundy, w ktrych spada, ta jedna sekunda, w ktrej uderza o bruk... To pitro, z ktrego decyduje si skoczy. Te sekundy, kiedy ju o niczym decydowa nie moe, kiedy ju o wszystkim decyduje za niego grawitacja. 2 Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski - oto jest staczyk kawaleryjski dwudziestolecia, mit obficie podlany alkoholem, jak przystao na jeden z mitw polskich. W lokalach, gdzie pyn alkohol, sycha byo jego miech, tak donony, jak gdyby chcia co nim zaguszy, tak wysoki, e zawsze wydawao si, e co w tym miechu pknie i e posypi si zy. I w tym miechu, w tej wdce rodzi si mit Wieniawy, ktry dzi, po latach, schwyci jest w sowa tak trudno jak schwyci w palet powietrze. 3 Mia w sobie co z Radziwia Panie Kochanku. Ale czas okaza si dla Wieniawy bezlitosny; w jego anegdotach, ktre przetrway, najzabawniejsze jest nie to, co mwi on, tylko to, co mwi inni. W kabarecie Qui Pro Quo Wieniawa mwi: - Wy Qui Pro Quo jestecie szwoleerami polskiego teatru...

Na to Jarossy odpowiada: - A pan, panie pukowniku, jest qui pro quo polskiej armii... Oczywicie, e dowcipny jest tu jedynie Jarossy. Ale przecie dowcipniejszy by Wieniawa, tylko e z jego dowcipw nie ocalao nic. Moe suchacze byli za mao inteligentni, a moe mieli z pami? 4 W knajpie na Gnojnej U Joska podszed kiedy do mnie mczyzna redniego wzrostu z flaszk i powiedzia: - Pij! Odmwiem. Wtedy on mi zawarto tej flaszki wyla za kamizelk. By to Wieniawa. Gangster, ktry w wolnych chwilach tumaczy Huxleya i przyjani si z Tuwimem. Lecho w swoich dziennikach pisze o nim w sowach takich, jakby pisa o zachodzie soca. Z knajpy U Joska lubi Wieniawa jedzi do Ziemiaskiej; ciga dorokarza z koza i siada na kole w kaszkiecie dorokarskim. Byoby zabawniejsze, gdyby ktry z dorokarzy pierwszy sign po czapk generalsk i kaza generaowi si na kole. Ale niestety: dorokarze wiedzieli, czym grozi obraza munduru; cho nie znali sowa groteska, znali jej granice i granice poczucia humoru generaa. 5 Niedugo przed wybuchem wojny mianuj Wieniaw ambasadorem RP w Rzymie, ale to ju s ostatnie dni niepodlegoci; do Polski zblia si noc okupacyjna, do Wieniawy - mier. Ale jeszcze musimy si troch cofn. Gdy Pisudski umar, kardyna Sapieha nie chcia go pochowa na Wawelu. Wtedy Wieniawa przyszed do kardynaa z rewolwerem. - Jak tak, to go pochowam - powiedzia kardyna i pochowano Pisudskiego z wielk pomp na Wawelu. Pewno nieprawda, ale jest w tym cay Wieniawa, styl facecji sytuacyjnych Wieniawy. Zachowa si jedyny wiersz Wieniawy, gdzie Wieniawa pisze o swoim pogrzebie. Wioz jego trumn koledzy na lawecie armatniej, sycha werble, a tymczasem w niebie Pan Bg umiecha si do Wieniawy figlarnie. Ale tamtego dnia w Nowym Jorku, gdy Wieniawa skoczy z hotelu Excelsior, Bg by nieobecny i nie byo sycha werbli. Tote w wiersz powinien brzmie inaczej, na przykad nastpujco: PRZEYEM SWOJE YCIE SMUTNO I UPIORNIE, DURNIOM NA UCIECH, A SOBIE NA ZO, I OTO JU ODCHODZ, Z LOSEM POGODZONY, POGODZONY Z LOSEM, KTRY DA MI W KO... 6 By rok 1940, w Europie i w Azji toczya si wojna. Wieniawa mianowany przez Sikorskiego ambasadorem Polski na Kubie postanowi odsun od siebie wszystkich. Skoczy z dziesitego pitra nowojorskiego hotelu Excelsior; ziemia zbliya si do niego byskawicznie. Niech mu ta ziemia lekk bdzie - mwi si zwykle nad trumn, ktr ma za chwil przysypa piach, ale w wypadku Wieniawy zakrawaoby to na paradoks, bo gdy ta ziemia spotkaa si z nim, odczu na sobie jej ciar, i by to ciar tak niewiarygodny, jak gdyby run na niego nagle cay glob ziemski razem ze wszystkimi grami i kopalniami, ze wszystkimi miastami i ze wszystkimi ludmi. Ale zaraz potem, tak szybko, e waciwie w tym samym momencie, ten niewiarygodny ciar sta si lekki jak skrzydo motyla. Wieniawa poczu, jak wraz z odpywem tego ciaru odpywa z niego ycie. renice

rozszerzyy mu si, jak gdyby tym gasncym wzrokiem chcia pochwyci jak ostatni szans, cie ostatniej szansy, przeczucie cienia ostatniej szansy. Za pno, generale. Za pno... 6 VII 1969

Wielkie dzwony z powodu dzwonkw

1 Krakw uchodzi zawsze za oaz staroci, by to ogromny czcigodny zabytek, gdzie wrd zmurszaych murw drepta zmurszay czowiek, przysowiowy ju emerytowany starszy radca i matrona z ksik do naboestwa. Ale teraz radcy i matrony gdzie poszli (moe pod ziemi?) i Krakw, zwaszcza w okolicach Rynku, Bramy Floriaskiej i Sukiennic (ale tak naprawd to w ogle wszdzie!), jest okupowany przez modzie, niewykluczone, e w o wiele wikszym stopniu ni Wrocaw, Kielce czy Warszawa. Wrd tej modziey starcy znikaj bezszelestnie, zaguszeni przez wrzask, miech, tupot pstrokatego tumu, modszego od nich o lat kilkadziesit. I ot w tym miecie tak starym i tak modym, gdzie Boy spotyka si z Przybyszewskim, Zygmunt August z Barbar Radziwiwn, Skarga z Panem Bogiem, spotkaem si niedawno z hippisem. 2 Do niedawna pisao si u nas wycznie o hippisach egzotycznych, przewanie amerykaskich, egzystowali oni w naszej prasie troch na zasadzie kangurw, a moe nawet Marsjan. Ale od pewnego czasu pisze si o hippisach naszych, rodzimego chowu, i tak w Tygodniku Powszechnym ksidz Adam wyrazi si o hippisach z umiarkowan (to prawda), ale jednak yczliwoci, moe dlatego, e prorok hippisw polskich, niejaki Pyrz, podkrela z naciskiem, e jest absolwentem Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie. Natomiast w tygodniku studenckim ITD ukazaa si seria alarmujcych artykuw, z ktrych wynika, e hippisi s brudni, nie strzyg si, nosz dzwonki, narkotyzuj si rodkiem do wywabiania plam Tri, a moe i czym innym, uwodz nieletnie dziewczta, nic nie robi i namawiaj do nierbstwa innych, s wrogami staego zameldowania (chyba e chodzi o stae zameldowanie w Warszawie), w zwizku z czym zwalczanie ich jest naszym obowizkiem. Czy musz dodawa, e w tej kontrowersji swoje sympatie usytuowaem raczej po stronie ITD ni TP, zwaszcza e by moe doczyy si tu charakterystyczne dla podeszego wieku kompleksy? Co dziwnego wic, e widzc na Floriaskiej hippisa przechadzajcego si jakby nigdy nic, tam gdzie kiedy przechadza si Wyspiaski i Staczyk, chciaem przemwi mu do rozumu, odwoa si do jego uczu patriotycznych i udowodni mu czarno na biaym, e nie ma dla niego wrd nas miejsca? Zaszy jednak nieprzewidziane okolicznoci. Hippis mianowicie... 3 Hippis mianowicie nie chcia ze mn rozmawia w ogle. By to czowiek wystarczajco jak na hippisa mody, brudny i zaronity, na plecach mia co przyszyte, na piersiach zwisa mu na acuszku dzwonek, sta przed mydlarni wpatrujc si akomie, ale nie w rodek do wywabiania plan Tri, tylko w butelk z napisem PLAMOZMYW, produkcji Zjednoczonych Zespow Gospodarczych Inco, i - jak ju powiedziaem - nie chcia ze mn rozmawia w ogle. Ale zaproszenie na piwo przyj, i dopiero po kilku butelkach powiedzia:

- MASZ HAJC, BD PRAWILNY, SKITRAJ TAUZENA... Zdbiaem i dopiero po dodatkowych wyjanieniach, ktre wymagay wyjanie dalszych, a te kolejne wyjanienia wyjanie jeszcze dalszych, domyliem si, e mj rozmwca chce mi powiedzie, e poniewa mam pienidze, powinienem zachowa si prawidowo i da mu tysic zotych. Odmwiem, wtedy on poszed, wyraajc si bardzo le nie tylko o mnie, ale i o moim pokoleniu, poniewa za wygldam, jak na mj wiek, do modo, byo to niestety pokolenie Czeszki i Zalewskiego. Nie ulega wtpliwoci, e zwalczanie takiego osobnika jest moim spoecznym i patriotycznym obowizkiem. Ale po pierwsze: czy ja mam do siy, eby go obezwadni, i czy mam do duy metra, ebym mg w swoim mieszkaniu wygospodarowa komrk, w ktrej mgbym go odizolowa od spoeczestwa? A po drugie: czy to by na pewno hippis? 4 W drodze powrotnej, w samolocie na trasie Krakw-Warszawa, lecia ze mn mody, solidnie wygldajcy czowiek, bez napisu na plecach i bez dzwonkw; by to znany w Warszawie potentat finansowy, cinkciarz wygldajcy tak godnie, e nawet ja czuem wobec niego co w rodzaju kompleksu niszoci. Starajc si nie patrze na niego, zagldaem do kolejnego numeru studenckiego tygodnika ITD. Toczya si tam ofensywa przeciw hippisom. Hippies wczyli si do dziaalnoci tak zachwalanych przez pana Komana Waschko Fan-Clubw, maj znakomit okazj do szerzenia swych pogldw. Suchaj muzyki, wymieniaj pyty, chodz na przesuchania i sami zapraszaj profanw, by poznali ycie wyzwolone z przesdw. Hippies s aktywni, jake aktywni, jako konsumenci muzyczki spod znaku rnych Stanw Borysw, Makw Kossowskich i innych odtwrcw beatowej kultury, jako apostoowie ideaw mccych w gowach i w sercach. Czytajc to, zastanawiaem si, czy przypadkiem front susznego oczywicie ataku (bo trudno mnie chyba posdza, e jestem entuzjast hippisw, ani wiek, ani kwalifikacje po temu), czy wic front ataku nie zosta przypadkiem poszerzony nadmiernie? Jest tu take zacytowany list pewnego tatusia do Komendy Stoecznej MO. Owiadczam, e wiadomym mi jest, e syn mj Bogusaw T. naley do grupy modzieowej hodujcej wolnoci i dugim wosom [...]. Zaleaoby mnie, by syna Bogusawa, ktry ma wpyw na braci - Lecha, lat 19, i Pawa, lat 17 - wycign z grupy, a w razie zatrzymania obci wosy... Oczywicie: autentyczny dramat rodzinny. Ale zrobio mi si nie tyle smutno co jak gdyby niewyranie, zaczem si bowiem zastanawia, czy przypadkiem jedna gupota nie jest tu odwrotnoci gupoty drugiej, czy anarchizm synka nie jest odwrotnoci dogmatyzmu tatusia. Zreszt ci zanarchizowani kudacze te maj dogmaty, tylko inne. Bardzo dobrze, e uderza si w wielki dzwon, bo to s problemy powane, chodzi jednak o to, eby to nie byy wielkie dzwony z powodu dzwonkw. 13 VII 1969

Zmieniajmy perspektyw
1 Zaledwie przed paroma tygodniami obiego wiat zdjcie zachodu Ziemi nad Ksiycem i oto jest noc z 20 na 21 lipca, kiedy zachodzi caa epoka, wschodzi epoka nowa. Przed godzin dwudziest

pierwsz ulice byy puste, kto mg, ten patrzy w okno telewizora, ktre tej nocy miao by oknem na Ksiyc. Minuty, ktre wlok si jak chopska furka, jak w, i oto wiadomo, e ju s tam, gdzie przed nimi nie byo nikogo. Pokonali zwycisko ciar przycigania Ziemi, wyszli z orbity jednej, weszli w orbit drug, nie pozwolili Ksiycowi przycign si za szybko, nie uderzyli w Ksiyc za mocno. Jak ci dzi przeyte lata, czas, ktry min. Ale jednostka nie wyrwie si z orbity swego losu. Nieskoczenie moda jest tylko ludzko, cho tak nieskoczenie stara zarazem. 2 Tej nocy czas midzy wiadomoci o wyldowaniu i transmisj telewizyjn z Ksiyca wlk si i wlk, wydua si niezmiernie i mona byo ten czas wypeni myl. Kto powiedzia, e cel lotw kosmicznych to jest postawienie przed ludzkoci nowego, porywajcego celu. Ale ludzko jest dzi tak podzielona! Jaka przepa oddziela nas wszystkich od tych wszystkich, ktrzy chc po prostu co zje, ktrzy moe nawet nie wiedz nic o tym, e kto wybra si w ich imieniu na Ksiyc. Ale zmieniajmy perspektyw. Oto szybki oddech czowieka ciganego: oto czowiek, ktry goni. Oto karabin wycelowany w czyj gow, jak rakieta Saturn ze statkiem Apollo 11 wycelowana przed paroma dniami w niebo. Oto ndza naszej planety, nad ktr potrafimy si ju wznie tak wysoko. S to wszystko perspektywy tragiczne. Ale byoby gupot ubolewa ustawicznie, e postp moralny nie dorwnuje postpowi technicznemu, i biada nad tym, co zawieziemy w kosmos. Postpu moralnego nie stworz pobone yczenia, tylko fakty. I ot ten fakt, ktrego dzi jestemy wiadkami, moe mie dla tego postpu nastpstwa kolosalne. Ale oczywicie: moe nie mie nastpstw adnych. Moe take spowodowa regres. 3 Patrzc przed paroma dniami na rakiet ustawion na Przyldku Kennedyego, mylaem o pociskach wielokrotnie mniejszych, ale podobnego ksztatu, ktre utkwiy w mzgu prezydenta USA, a potem w mzgu jego brata. I mylaem, e ta rakieta jest w jakiej mierze zrobiona przy pomocy tych samych rk, co robiy rakiet V-2. I tak oto postp wyrasta w jakim stopniu z regresu, cywilizacja z barbarzystwa. Ale przecie... Ale przecie ten historyczny lot to jest gigantyczny krok naprzd. W przewodnikach turystycznych mwi si czsto o tak zwanych punktach widokowych; jest to zwykle jakie wzniesienie, z ktrego mona spojrze na jak dolin. Ksiyc to jest punkt widokowy na Ziemi ca, jest to punkt widokowy, jakiego jeszcze nie byo. I kto wie, czy to rozszerzenie perspektywy nie bdzie miao dla ludzkoci wikszych nastpstw ni na przykad rozszerzenie nauki o nowe informacje, o nowe fakty. Moe to mie kolosalne nastpstwa wiatopogldowe i moralne. Ale oczywicie: trudno dzi powiedzie jakie. 4 Ju trzecia, ju wp do czwartej i to oczekiwanie zdaje si nie mie koca. W tych chwilach, gdy czowiek wzbi si nad Ziemi tak wysoko, wracam myl do Notatek z podziemia Dostojewskiego, jednego ze szczytowych tekstw literatury rosyjskiej i literatury w ogle. Jest to monolog czowieka stamszonego, zgniecionego, pezajcego, monolog kogo, kto nie jest zdolny do mioci, przyjani, solidarnoci, kto potrafi wyj do drugiego czowieka tylko poprzez masochizm lub sadyzm. Za chwil czowiek, ktry wraz ze swym pojazdem wyszed z orbity ziemskiej, wyjdzie z tego pojazdu, eby wej na Ksiyc. W jakim stopniu potrafi wyj z siebie? 5 Ale ju jest, ju wida go na ekranie. Pojazd o dziwnym ksztacie, potem czowiek w skafandrze kosmonauty.

- Poruszam si jak kangur - mwi. Kangur - pierwsze zwierz wspomniane na Ksiycu. Na niebie pojawiy si przed godzin perowe smugi i teraz jest zupenie jasno. Na Ksiycu pejza paski jak st, usiany lejkami miniaturowych kraterkw; kosmonauci wykonuj czynnoci wane, ale irytujce w swej monotonii. Koniec transmisji, ptorej godziny na sen. Po czym: zaduch dworca w Pruszkowie, dwch mczyzn przed budk z piwem, milicjant, pocig spnia si niemal o p godziny. Dzie jak co dzie i nie wydaje si, by zdarzyo si co niezwykego. Tak samo by dzie jak co dzie, noc jak noc, gdy Gagarin po raz pierwszy startowa w kosmos. Dzie ani zbyt biay, ani zbyt czarny, szary waciwie, przechodnie wygldajcy tak, jakby byli zawieszeni w bezdziejowoci, w nieciekawym antrakcie historii. Ale to ju nowa epoka; ci, co przyjd po nas, odczuj na swych barkach jej ciar. 27 VIII 1969

Komisy przyczy si nie chc

1 Jest poowa lata, rok 1969, w stolicy PRL, w komisach i sklepach skupujcych towary zagraniczne, ceny broni amerykaskiej w wymiarach zminiaturyzowanych dla dzieci ksztatuj si nastpujco: czog WALKER BULLDOG -- 360 zotych, karabin maszynowy - 120 zotych, transporter opancerzony 180 zotych. S take do nabycia US MARINES w cenie 80 zotych za pudeko. - Nawet niedrogo - kto mruczy. - Jak dla kogo - warcz, patrzc na t bro koso. PROLETARIUSZE WSZYSTKICH KRAJW, CZCIE SI! - to haso do czego zobowizuje. Ale dlaczego nie chc przyczy si komisy? 2 - Kupi ci kosyniera - mwi wnukowi; kosynier kalkuluje si lepiej od czogu amerykaskiego, a poza tym nie wzbudza zastrzee ideologicznych. Ale Wacu chce by uzbrojony, jak jest uzbrojony may Mazurkiewicz z przeciwka. - Ile pana syn ma czogw amerykaskich? - pytam starego Mazurkiewicza. - Moe dziesi, moe dwadziecia. STA MNIE - odpowiada, patrzc bezczelnie. 3 PA-PA-PA-PA - dobiega z przeciwka. Wojny mam do, ale poniewa may Mazurkiewicz nic tylko strzela, idziemy z wnukiem dozbroi si w pastwowym sklepie z zabawkami. Ale tu: ko na biegunach, gwizdek, drabina straacka, bogaty wybr niedwiedzi z paciorkami zamiast oczu, proporzec z napisem YWI I BRONI... - Karabin maszynowy pani ma? - pytam - Nie. Jest wielbd, 50 zotych sztuka, drewniany, z kosk sierci...

- Eeee - krzywimy si. - Bardzo dobry - zachwala pani. Wychodzimy z wnukiem zdegustowani. 4 Wieczorem rozmowa ze starym Mazurkiewiczem. Ja to kupuj - mwi pokazujc czog WALKER BULLDOG - nie dlatego, e to jest amerykaskie, ale dlatego, e moje dziecko musi by uzbrojone dobrze. Syszy pan? Dobrze! Co komis, to komis! - A moja ona kupia w komisie spodnie elastyczne i po dwch posiedzeniach pky... - A bo to jest komis. Ale jak ju si kupi co dobrego, to to jest dobre... 5 Tu dygresja osobista. Rytm mego ycia wyznaczay nie tyle kolejne mioci co kolejne wojny. Nowy rozdzia w tym yciu zaczyna si raczej wtedy, gdy miaem w rku nowy karabin, ni wtedy gdy now kobiet. Nie cierpi wojny, ale nie jestem pacyfist, bo nie mam zudze. W roku biecym mija dwiecie lat od urodzin Napoleona i piset lat od urodzin Erazma z Rotterdamu. Napoleon przede wszystkim wojowa; Erazm przede wszystkim myla. Ale przegldajc pras wiatow, dochodzimy do wniosku, e Erazm w porwnaniu z Napoleonem jest kopciuszkiem. Tak wiele pisze si o Napoleonie i tak mao o Erazmie! Francuzi s narodem pokojowym, ale gdy jeden z dziennikw paryskich rozpisa wrd Francuzw ankiet z pytaniem, kto jest najwikszym Francuzem, to oczywicie odpowiedzieli, e Napoleon. Nie: Pasteur czy Pascal, tylko: Napoleon. Wyobrania ludzi wspczesnych jest cigle straszliwie zmilitaryzowana, wic dlaczego oczekiwa od dziecka, eby bawio si raczej w podlewanie kwiatkw ni w onierzy? 6 Nazajutrz wstpuj do komisu. - Id dobrze? - pytam wskazujc na pudeka z czerwonoskrymi jedcami na wieczku; jak byem may, bawiem si naogowo w Indian. - Nie id, mimo e to asortyment na koniach... - A ci? - pytam pokazujc na pudeka z napisem US ARMY. - Tych wemiemy kad ilo... Wychodz z komisu z melancholi, bo Wacio take Indian nie chce. 7 W co si bawi?..:- zapytywa kiedy Mynarski i powiedzenie to weszo w skad panteonu narodowych mdroci, bo dzi zapamituje si przede wszystkim to, co mwi piosenkarze. Ale do czego to podobne, eby takie pytanie zadawa czowiek dorosy ludziom dorosym? Co innego dzieci, u ktrych zabawa jest wszystkim, treci i form ycia. I ot czy zabawa, w ktrej uczestnicz US MARINES, jest zabaw zdrow? Niewykluczone, e ten felieton wyda si komu zbyt pryncypialny, prosz wic sobie przypomnie, e dewiz Kultury jest haso PROLETARIUSZE WSZYSTKICH KRAJW, CZCIE SI! Ale jak ju powiedziaem: niestety, komisy przyczy si nie chc.

17 VIII 1969

Masakra milionerw
1 Dopki Express na pierwszej i drugiej stronie duymi czcionkami informowa, e REAKCYJNY DYPLOMATA WENEZUELSKI ZABI KOCHANK albo e BURMISTRZ MIASTA PEUPLINGUES UDUSI I UTOPI ON, ABY ZAGARN 100 TYSICY DOLARW, to oczywicie dawao to duo do mylenia, nie byy to jednak sensacje formatu najwikszego. Ale nareszcie jest o czym mwi, bo z Los Angeles donosz o masakrze w dzielnicy Bel Air zamieszkaej przez milionerw filmowych. Pi osb zasztyletowanych, zastrzelonych, zaduszonych, w tym ona Polaskiego, znana aktorka Sharon Tate, notabene w smym miesicu ciy, jej poprzedni narzeczony, jej przyjacika, crka znanego magnata kawowego, oraz niejaki Frykowski, ktrego, jak si teraz okazuje, wiele osb w Warszawie znao osobicie. - A ja Frykowsk - kto mwi i jest w tym jak gdyby cie dumy, e i on jako w tej aferze uczestniczy, e i on si troszeczk o to cae Bel Air otar. 2 W kinie Moskwa tymczasem i w paru kinach innych graj Damski gang, gdzie dwie panie jednego pana zrzucaj z dwudziestego, a moe nawet z dwudziestego pitego pitra, drugiego wysadzaj w powietrze dynamitem, trzeciego zasztyletowuj, czwartego zabijaj za pomoc zatrutego pocaunku, pitego zakuwaj strza z kuszy, takiej, jaka suy do podwodnych polowa na ryby, szstemu urzdzaj niewielkie torturki w postaci przypalania cygarem. Wszystko dzieje si oczywicie w sferach najlepszych, na Lazurowym Wybrzeu i w Nowym Jorku, w pomieszczeniach klimatyzowanych i tak luksusowych, e ho ho. Ale kino klimatyzowane nie jest, mimo e nazwa kina powinna do czego zobowizywa, tote z rozkosz wychodz na powietrze i tu z kolejnego numeru Expressu dowiaduj si, e w Bel Air dwa kolejne trupy i jeszcze w dodatku napis MIER WINIOM na cianie. No troch tego za duo, ale za bardzo przejty nie jestem, moe dlatego, e nie wiem ju, gdzie koczy si kino, gdzie zaczyna si rzeczywisto. Bez wzgldu na to, gdzie zaczyna si jedno, gdzie koczy si drugie, i jedno, i drugie ukada mi si w wyobrani jak gdyby na jednej paszczynie, w tych samych rejonach kory mzgowej, tote trudno mi to traktowa serio. 3 Mord w Bel Air, jak mord kady, ma sw stron fizjologiczn: jest to krew, pooenie trupw, rozkad ran w trupach. I ma sw stron policyjn: jest to ukad ladw, wedug ktrych policja dotrze do przestpcy albo nie. I ma sw stron prawn, ktra zacznie funkcjonowa, wtedy gdy przestpca bdzie schwytany i gdy trzeba bdzie go sdzi. Ale ma take sw stron mitologiczn i oczywicie mitologia ta jest nieco inna w Los Angeles, inna w Nowym Jorku, inna w Paryu, jeszcze inna tu -- w Warszawie.

- Straszna mier - wzdycha ten sam, ktry ju otar si o wielki wiat, bo jak twierdzi, otar si kiedy o Frykowsk. - Ale jednak przedtem jakie ycie. JAKIE FANTASTYCZNE YCIE!!! (waciwie naleaoby da wykrzyknikw pi, ale dosy tego dobrego). Jest w tym, co mwi, wspczucie. Ale jest i zazdro. I jest przyczajona gdzie na dnie mciwa satysfakcja, e jednak ten luksus, a moe nawet LUKSUS, skoczy si tak szybko. 4 ZBRODNIA TO NIESYCHANA, PANI ZABIJA PANA - Oburza si niemodny ju dzi poeta. Film, gdzie pikne panie zabijaj dobrze sytuowanych panw, ma podtytu komedia, ale mia mi si nie chce, mimo e Przekrj zapewnia, e rozrywka murowana. Podobnie nie chce mi si paka z powodu rzeczywicie strasznej zbrodni w dzielnicy amerykaskich filmowych i kawowych milionerw. To s ludzie z innego wiata i trudno mi odnale midzy sob a nimi jakie zwizki, bez czego wspczucie czy choby tylko cie wspczucia egzystowa nie moe. Solidarno gatunku ludzkiego, o ktrej tyle si pisao z powodu niedawnej wizyty czowieka na Ksiycu, jest niestety fikcj. Co moe teraz robi Armstrong? Jest noc, moe dlatego tak czarna, e bez ksiyca. Ale moe wida ksiyc w Ameryce. Czowiek, ktry postawi na nim pierwszy krok, robi teraz w swoim mieszkaniu trzy kroki w przd, trzy w ty, siada, wstaje, trzy kroki w przd, trzy w ty. Na stole gazeta, na zdjciach ofiary z Bel Air. Za oknem ty krek, ktry z tej odlegoci znw wyglda inaczej, ni wyglda naprawd, mami wzrok srebrzyst fikcj. - BYEM TAM. DZI JESTEM TU. GDZIE BD JUTRO? 24 VIII 1969

Kobieta i mczyzna
1 Chrystus i Rudolf Valentino, Jerzy Poomski i Pawe VI, Waldemar Baszanowski i ja - co ci ludzie maj ze sob wsplnego, poza tym, e s mczyznami? Kiedy o kim powie si mczyzna, to o nim nic jeszcze nie powiedziano, trzeba jeszcze poda nazwisko i jakie szczegy dalsze. Ale kiedy o kim powie si kobieta, to ju wtedy wiadomo wszystko i dalszych szczegw nie trzeba. Taki istnieje przesd. Przesd? Oczywicie. Co maj ze sob wsplnego Kleopatra i Maria Skodowska-Curie, krlowa Jadwiga i Magorzata Braunek, Jacqueline Onassis i sekretarka Kultury? czy je pe, dzieli wszystko, bo kobiety rni si midzy sob nie mniej ni mczyni, a moe nawet jeszcze bardziej. Tote nie ma nic bardziej irytujcego i bzdurnego ni t wszystkie dyskusje o kobiecie jako takiej, o kobiecie w ogle, a nie o jakiej Poli, Marioli czy Barbarze, zwaszcza e przecie o tej Poli, Marioli czy Barbarze te niczego konkretnego powiedzie nie mona. 2 Najpierw bya Kobieta diabe, potem Kobieta owad, potem Kobieta w, potem jeszcze co innego, w kocu Polowanie na muchy i teraz to wszystko podsumowao si, i gdzie by nie wej, jakiej gazety

nie otworzy, wszdzie piski, skowyty, zgrzytania zbw, jczenia jakich panw, wszdzie dyskusja o dominacji, dyktaturze, terrorze etc. kobiet. I e trzeba z tym skoczy. Teoria o antagonizmie pci, o tym, e kobieta peni w stosunku do mczyzny funkcj tak jak lep na muchy, jak modliszka albo jeszcze gorzej, jest nienowa, ale jednak u takiego Strindberga miao to jaki format. W Polowaniu na muchy natomiast wystpuje starsza pani, ktra terroryzuje dom w ten sposb, e ustawicznie pyta, gdzie jest szklanka. Ot to nie jest aden terror; takie pytania zadaj absolutnie wszystkie panie, zwaszcza panie starsze. Ale czy tylko panie. Ja te dzi pytaem ony, gdzie jest yka, gdzie jest rcznik etc. Trudno, takie jest ycie i te przedmioty maj to do siebie, e ustawicznie gin. Nie gin oczywicie Gowackiemu i Wajdzie, ale wcale nie jestem pewien, czy nie giny Szekspirowi. Giny na pewno, a jednak gdy Szekspir wprowadza na scen kobiet, to po to, eby j kocha (Julia), albo eby jej zrobi dziecko i doprowadzi do wariacji (Ofelia), albo przynajmniej eby j zamordowa (Desdemona). A nie po to, eby jej wytacza procesy z powodu jakich szklanek. 3 Polowanie na muchy jest filmem moe dobrym, a moe dym, ale w tej chwili interesuje mnie wycznie to, e film ten sta si koronnym argumentem na rzecz tezy, e z kobietami wytrzyma trudno, e chc nas one zdominowa, zdyskwalifikowa, sterroryzowa i wpdzi w nieszczcie. Ale przecie kobiety w tym filmie zachowuj si bardzo przyzwoicie. Skoro dziewczyna tej klasy co Magorzata Braunek oddaje si z miejsca mczynie, i to jeszcze tak mao interesujcemu jak rusycysta z Polowania na muchy, to ma ona chyba prawo oczekiwa od niego jakiego drobnego rewanu. I ot nie chce ona od niego wcale samochodu czy futra, tylko chce, eby przetumaczy jaki wiersz z rosyjskiego na polski. Prawdziwe nieszczcie jest z maszynistk, ktra mi w tym felietonie pisze uporczywie i konsekwentnie MAGORZATA BRUNET, a nie z t dziewczyn, ktra w kocu nie wymaga od tego rusycysty niczego specjalnie uwaczajcego czy trudnego. To prawda, e ona tego rusycysty namawia go, eby poszed do spdzielni. Ale to chyba normalne, przecie we wntrzach w tym filmie panuje straszliwa ciasnota, wic jakie mieszkanko spdzielcze bardzo by si temu filmowi przydao. Co innego, gdyby go namawiaa, eby poszed do Parya albo do diaba. A ja bym to powiedzia, gdybym by na jej miejscu, mimo e nie jestem kobiet i e nikomu nie grozi z mojej strony dominacja. 4 Nieszczcia ze strony kobiet gro mczyznom nie w tym filmie, tylko w yciu. Ale i tu prawdziwe dramaty zdarzaj si stosunkowo rzadko, i na przykad powodw do paczu nie ma nawet wtedy, gdy Alicja Lisiecka wybiera wolno w Monachium. Mona tylko smtnie pomedytowa o dramacie emigracji, gdzie na miejsce czowieka klasy Gombrowicza przybywa kto klasy Lisieckiej. Co do Polowania na muchy to najbardziej podoba mi si w tym filmie pewien literat, ktry zmczony gupawym bajdurzeniem nieudanego rusycysty, mwi mu po prostu ODPIEPRZ SI, i rusycysta odchodzi jak zmyty. O ile szybciej koczyyby si niektre filmy, gdyby wystpujcy w nich ludzie znali przynajmniej jedno brzydkie sowo i umieli je we waciwym momencie zastosowa. Moe nawet koczyyby si tak szybko, e nie byoby czasu na ich wywietlanie. Ale o czym by wtedy dyskutowano w tym przejciowym okresie, gdy ju wiadomo, e skoczy si sezon ogrkowy, i gdy nie wiadomo, co ma si zacz waciwie? 7 IX 1969

Od Piata do Defreggera
1 Rozdziela ich dwa tysice lat, pierwszy ma na sobie tunik rzymsk, drugi - mundur oficera Wehrmachtu, a nastpnie uniform biskupa, pierwszy jest wspodpowiedzialny za mier Chrystusa z Nazaretu, drugi - za mier pitnastu zakadnikw z Filetto. Pierwszego potpiono tak kategorycznie, e nie ma od tego potpienia apelacji, Dante w Boskiej komedii zepchn go na dno piekie; wobec drugiego, jak twierdz niektrzy, naley zachowywa si wielkodusznie. Ale to tylko pierwszy mgby przytoczy na swoj obron okolicznoci agodzce, cho pierwszy milczy, drugi dzie w dzie nad zbrodni pierwszego ubolewa. 2 Lat temu kilkadziesit, ale tak dawno, e wydaje si, e lat temu kilkaset, moja babka piewaa wieczorami Godzinki albo co innego, zawsze jednak byy to pieni religijne. Bya cisza punktowana monotonnym klaskaniem kopyt koskich i nie zaguszali mojej babki uruchomieni przez jakiego nastolatka jacy BREACKOUCI czy BLACKOUCI. I tak od najwczeniejszego dziecistwa wchodzi mi w uszy i mzg mit chrzecijaski. Najpierw byem wierzcy, potem nie, ale Ewangelia jest do dzi jedn z moich ksiek centralnych. I na przykad z takim Piatem spoufaliem si nie mniej ni z Don Kichotem, Zagob, brami Karamazow czy Ofeli. 3 Gdy mit staje si wyznaniem, fundamentem religii, to jego interpretacja jest narzucona autorytatywnie, apodyktycznie, odgrnie i nie ma od tego apelacji. Ale gdy mit uniezalenia si od wyznania, egzystuje na zasadzie fascynacji prywatnej, wtedy mona gospodarowa w nim dowolnie, zdajc si na wasn intuicj, na wasny rozsdek. Poncjusza Piata, prokuratora Judei, trudno mi byo zawsze zaszeregowa do postaci tak jednolicie czarnych jak Herod, ktry zorganizowa rze niewinitek, jak Judasz, ktry sprzeda Chrystusa za trzydzieci srebrnikw i nastpnie popeni samobjstwo. Odnajdywaem w tym Rzymianinie zagubionym w wiecie izraelskiego i wschodniego szalestwa wiatocienie i komplikacje. Skonkretyzowa si w moim mzgu nie tyle jako kto, kto umywa rce i wydaje Chrystusa na mier, ile raczej jako kto, kto podejmuje z tumem beznadziejn walk o ycie Chrystusa i w kocu - zmczony - kapituluje maodusznie. Maodusznie? Moe. Ale kto z nas tak zwanych ludzi cywilizowanych zachowaby si w jego sytuacji inaczej? 4 W Ewangelii wedug witego Jana jest scena, gdy Chrystus nie mwi nic, tylko kreli palcem jakie znaki na piasku. Jest to niewtpliwie najbardziej wymowna przypowie Chrystusa, cho nie pada w niej ani jedno sowo. I najbardziej obszerna, bo mona w ni wpisa wszystko. Takich obszarw wymownego milczenia jest w tej najzwilejszej ksice wiata (i najbardziej dwuznacznej) mnstwo. JAM JEST PRAWDA - mwi Chrystus. CZYM JEST PRAWDA? - zapytuje Piat. I to jest jedyny dialog tych ludzi, jaki zanotowaa ta ksika; reszta tonie w milczeniu, podobnie jak twarze tych ludzi ton w mroku. Jest to niewiele, ale jest to do, by zrozumie, e sytuacja przerosa Piata, i to przerosa go w sposb niezmierny. Trudno mie o to do niego pretensje; mona raczej mwi o pechu. By jak czowiek stojcy we mgle, przy czym troch tej mgy przenikno mu do mzgu. S granice wydolnoci moralnej czowieka, podobnie jak s granice jego wydolnoci fizycznej. I trudno mie pretensje do Piata o to, e nie sprosta problemowi moralnemu, ktry stan przed nim w momencie,

gdy stan przed nim Chrystus. Bo przecie: czy ja bym podnis ciar, ktry z tak atwoci podnosi Waldemar Baszanowski? To wszystko mgby powiedzie na swoje usprawiedliwienie Piat. Ale oczywicie: tego wszystkiego nie mgby powiedzie na swoje usprawiedliwienie Defregger. 5 CZYM JEST PRAWDA? - zapytuje Piat i nieyjcy ju pisarz francuski Daniel Rops widzi w tym pytaniu objaw rzymskiego sceptycyzmu i dekadentyzmu, czy nawet cynizmu. Ciekawe jednak, co by Daniel Rops powiedzia, gdyby zgosi si do niego wczga wygldajcy dziwnie i krzyczcy JAM JEST PRAWDA i gdyby to by wanie przybyy powtrnie na ziemi Chrystus. Sytuacja Piata bya trudna, przecie nie wiedzia, e ten czowiek rozmnaa chleb i wino, uzdrawia chorych, wskrzesza umarych. Apostoowie to wiedzieli, a jednak i oni zawiedli w godzinie prby. Piat nie wiedzia nic, a jednak mit stawia mu wymagania maksymalne, chce, by zachowywa si tak, jakby wiedzia wszystko. Zupenie inaczej z Defreggerem: on powinien wiedzie, e jeden z tych pitnastu rozstrzelanych ludzi z Filetto to moe by nawet Chrystus. I dlaczego waciwie tego nie wiedzia, skoro na zdjciu, ktre niedawno obiego pras caego wiata, rce ma zoone nabonie i skoro wyznawan przez siebie religi traktowa - jak twierdzi - powanie? 6 Piat by podobnie jak Defregger okupantem, rubk w machinie najezdniczo-okupacyjnej. Ale jake inna jest jego sytuacja: okupowani chc, by wyda na mier jednego z nich, denuncjuj Chrystusa, twierdzc, e to jest kto, kto uwaa si za krla. I Piat Chrystusa broni, wymierza Chrystusowi kar chosty, by mu nie wymierzy kary mierci, wykonuje w najdziwniejszy w literaturze gest bolesnej litoci. Ale Piat nie zna psychologii tumu: rozjuszony krwi tum tym bardziej pragnie mierci Chrystusa, tym bardziej pragnie go posa na krzy. I Piat kapituluje. Cena ycia ludzkiego bya wtedy niska, ci okropni ydzi uruchamiaj cay system naciskw i szantau, gro, e o postpowaniu Piata poinformuj cesarza. Dlaczeg miaby ryzykowa swoj karier, a moe i swoje ycie, w sytuacji tak niejasnej, gdy notabene nie mg by pewien, czy w absurdalnie wygldajcy i zachowujcy si wczga jest istotnie niewinny? Tak. Piat by w sytuacji trudnej. Wygodnie jest ocenia wydarzenia i ludzi post factum, wtedy jest wszystko proste; trudniej z tamtego punktu widzenia. Ale Defregger powinien chyba zna cen ycia ludzkiego; oddziela go przecie od Piata dwa tysice lat chrystianizmu. 7 Na zdjciu, ktre obiego niedawno pras caego wiata, Defregger ma na sobie mundur Wehrmachtu, w ustach ma papieros, a rce ma zoone nabonie. Nie wiemy, jak wyglda Piat, aden jego wizerunek do nas nie dotar; papieros jeszcze wtedy nie by odkryty, bo nie bya odkryta Ameryka, rk nie skadano nabonie, bo jest to gest wypracowany przez wieki i wieki chrzecijaskiego treningu. Rce wytrenowa atwo, trudniej wytrenowa sumienie... UMCZON I UKRZYOWAN POD PONCKIM PIATEM - te sowa powtarzaj co dzie tysice i tysice ust i tym powtarzaniem ugruntowuj i przypiecztowuj wyrok na Piata. Chrystus zdziwiby si, gdyby si dowiedzia, e jedne z tych ust to s usta Defreggera. 21 IX 1969

Bruegel mj i wasz
1 Od urodzin i mierci ludzi absolutnie wszystkich, ale przede wszystkim ludzi wielkich, pyn lata, grupujc si co jaki czas w liczby okrge. Wtedy jest rocznica. I wtedy jest okazja do rozmyla, albo i nie, bo czsto taka liczba okrga to jest liczba pusta. Kto co zrobi, ale to ju stcho i trudno znale w tym co, co byoby dzi dla nas frapujce, aktualne, poywne. Nie tylko wobec ludzi, ale i wobec dzie czas peni funkcj tak, jak grawitacja wobec spadajcych szklanek; s jednak fenomeny, wobec ktrych czas jest bezsilny. Patrzymy w nie, jak si patrzy w kosmos: ich wielko wydaje si bezdenna. I ot tak jest wanie z Brueglem Starszym. 2 Odszed czterysta lat temu. I to wiadomo na pewno. Ale ju z dat urodzin kopoty. Moe 1526, moe 1531. Bardzo lakoniczna biografia, par szczegw bez znaczenia, reszt pokna historia, zostawiajc tylko obrazy. O ile czystszym wzrokiem patrzylibymy na dzieo Van Gogha, gdybymy nie wiedzieli o jego wariactwie, na dzieo Toulouse-Lautreca, gdybymy nie wiedzieli o jego kobietach, o jego kalectwie. Szczliwy Bruegel: czas zdmuchn mu biografi jak si zdmuchuje ze stou kurz. S tylko obrazy, o ktrych napisano tyle, o ktrych nie mona napisa nic. Oto Zima Bruegla, widzialno tak czysta, skondensowana, konsekwentna. I ot jak t Zim napisa? Mona co przetumaczy z niemieckiego na portugalski, nawet z rosyjskiego na chiski. Ale jak przetumaczy co z plastyki na literatur? Jak sowami wyrazi jej sens? 3 - Jak ja ci dopier..- mwi do mnie tzw. mody pisarz na pewnym ekskluzywnym wernisau. Ale informuj mnie, e on tak zawsze, gdy kogo lubi, a jeli tak od razu, to moe kocha nawet. Wic uspokojony przysuchuj si rozmowom fachowcw. - Ale to jest art brut. Istne art brut... - Tak. To jest fenomenalne... - A te kompleksy erotyczne. O, widzi pan, tam w kciku... - Tak, tak. S bardzo wysublimowane... - A ta kreska. Prawda, jaka cienka? - Bardzo cienka... - Tak. Drapiena wystawa.. Uch, drrrrapiena!!! Ale ju koniec alkoholu, tote i wernisa koczy si, dogorywa, wygasa. Niektrzy id do siebie, kilkunastu szczliwcw na przyjcie, skd wrc z mg w mzgu, kacem w odku, a jeden z uchem naderwanym, i sicem na mordzie. My wracamy do Bruegla. 4 Na ktrym z portretw zachowaa si jego gowa z twarz nieprzeniknion, kamienn. Oto oczy. Oto broda. Oto konierzyk z koronki. Oto wszystko. Nie mona wnikn do rodka tej gowy intuicj, jak

nie mona wnikn do rodka kamienia palcem. Wic znw patrzymy na jego obrazy. Oto droga na Golgot i oto Chrystus may jak naparstek, otoczony tumem ludzi duych, wyniosych, odwitnych, zajtych sob, nie zwracajcych na niego uwagi zupenie. Oto Ikar, ktrego na obrazie jest tak mao, e wystarczyoby zaledwie pacnicie pdzlem i nie byoby go zupenie; tylko noga wystaje z morza, a na pierwszym planie chop ogromny jak gra, w, orka. Oto Bruegel - paradoksalny myliciel, oto jego obrazy z tez. Ale oto koronkowa architektura jego wiey Babel, i oto jeszcze bardziej koronkowa architektura czarnych gazi w jego pejzau zimowym. Historycy sztuki napisali o tych obrazach duo, podobnie jak astronomowie napisali duo o Ksiycu i niebie. Ale Ksiyca i nieba kady musi dotkn swym wzrokiem sam, i nie zastpi go w tym nawet Armstrong, ktry dotkn Ksiyca palcem. I podobnie z Brueglem. 5 Na Krakowskim Przedmieciu w Kordegardzie wisz na cianach czyje, pejzae jak brudnobrzowe i brudnozielone cierki. Zaledwie trzy dni, a ju za dugo. ciany maj uszy, ale oczu nie, tote mona sobie pozwoli na wszystko. W domu patrz na reprodukcje pejzay Bruegla i jest to tak, jakbym sobie przemywa oczy, jakbym widok tamtych cierek zmywa sobie z wyobrani. 6 Artyci woskiego renesansu odkrywali czowieka, zdejmujc z niego ubranie. Studiowali anatomi, obmacywali bicepsy i poladki trupom, uwypuklajc je nastpnie na obrazach i rzebach. By to postp, bo ludzie na obrazach tych artystw skadaj si nie tylko z aureoli, ale i z policzkw, i nie tylko z duszy, ale i z ydek. Ale by to take regres, bo odtd rozpoczyna si ten nie koczcy si rzd goych pup, przewanie damskich, wiszcych w muzeach jak pocie misa w rzeni. - A to s, eminencjo, ptna profesora Weissa - mwi przewodnik, pokazujc kardynaowi Kakowskiemu akty kobiece na wystawie malarskiej. - Kiedy to takie oklepane... 7 U Bruegla ludzie opatuleni s tak szczelnie, wtuleni w ubrania tak gboko, e niektrzy krytycy twierdz, e jest to gbokie redniowiecze. Ale w Holandii wiej pnocne wiatry. Betlejem Bruegla to miejscowo przysypana niegiem, schowana za patkami niegu jak za bia siatk. To powinno zastpi wyjanienia dalsze. Zreszt krytycy pisz o Brueglu rzeczy tak niesychanie horrendalne. Gdy pisz o lepcach Bruegla, to zamieniaj si w fizjonomistw: na tej twarzy taki charakter, na tamtej taki. Jest to oczywicie poniej poziomu tego obrazu. I poniej poziomu wszelkiego. Powoujc do ycia wiecznego tych lepcw, odgradza si od nich wzgard, nienawi opotaa mu w sercu jak chorgiew na wysokim maszcie, zaciskaa mu szczki, tak e niemal czu, jak zby wchodz mu w dzisa gbiej. A gdyby mioci nie mia, byby jako mied brzczca... Kto to powiedzia? Ach, wity Pawe. Mona sobie darowa. Zreszt czy mio to jest to, co si rozumie potocznie? I czy nie objawia si ona najgbiej w nienawici, zwaszcza nienawici tak twrczej jak ta, ktra stworzya Brueglowskich lepcw? 8 W yciu Warszawy kto pisze, e ludzie Bruegla mierdz kozi sierci, mokr parcian bielizn, czosnkiem i modym winem. Jest to konsekwencja tego, e kiedy jaki nie tyle historyk sztuki co zbrodniarz dolepi Brueglowi przydomek chopski jak brodawk do policzka. Jeli krytyk plastyczny

jest wzrokowcem, to p biedy; wtedy czytamy o Brueglu, e jest rubaszny, krwisty, jdrny, i na tym koniec. Ale wchowcowi zaraz wydua si nos, czuje czosnek, mokr parcian bielizn i diabli wiedz co tam jeszcze. A tu nawet farby olejnej nie czu, tylko przepocon marynark, krem do golenia i krem do podg Buwi (jeli wieo zapastowano posadzk). 9 Poziom niski, ale mona zej jeszcze niej. Wojciech Skrodzki we Wspczesnoci o sympozjonie plastycznym w Zielonej Grze: Z kolei Dymny, Szczepaski i Wawak demonstrowali konieczno czuwania - poddali si trzydobowemu dowiadczeniu bezsennoci, lec na wystawie na polowych kach, przy czym czonkowie permanentnego jury (oraz kady, kto mia ochot) kontrolowali ich stan w cigu caej doby. Bya to wic druga strona zrealizowanej konsekwentnie demistyfikujcej koncepcji, uderzajcej w atmosfer panujc w naszej twrczoci. Sens prezentacji podkrelay jej hasa tytuowe - Permanentne jury i Sen zapewnia bezkarno. By to bowiem generalny atak na panujce zbyt powszechnie w naszej sztuce i krytyce postawy, dajce si sprowadzi do pragnienia bogiego spokoju i zastoju artystycznego, w ktrym mona bez przeszkd powiela, eksponowa, a niekiedy i sprzedawa swoje produkty. Dyskredytacyjny sens i ostro wymowy tej manifestacji zostay odczytane waciwie... Wszystko to jest napisane absolutnie powanie, bez cienia ironii. Dzi jest taka sytuacja, e nie ma takiego gupstwa, ktrego by nie mona przeszmuglowa pod szyldem miaej prowokacji intelektualnej. 10 Wmawiaj jednemu i drugiemu masebasowi, e ma by szczery, i on nastpnie maluje na przykad wycznie genitalia, a w przerwach urzdza happeningi (przepraszam: prowokacje intelektualne) w postaci publicznego onanizowania si, alkoholizowania i trzydobowych seansw bezsennoci. I ot pytanie miadce: czy interesuje nas dzi, w jakim stopniu Bruegel Starszy by szczery i jakie waciwie urzdza prowokacje w swojej sypialni? 2 XI 1969

Indyk myla etc.

1 Czy mylimy gorzej? Czy mylimy lepiej? - takie pytania s stawiane od pewnego czasu w Kulturze. I ot czy mylimy w ogle? Oczywicie: kady co tam myli. Wiadomo, e przez kad gow przepywaj jakie myli, podobnie jak przez kady nos przepywa powietrze. Ale z drugiej strony wiadomo, co si stao z indykiem, ktry myla. Indyk ten zdech. I wiadomo, co si stao z indykiem, ktry usiowa by dalekowzroczny i myle o niedzieli. Indykowi temu w sobot eb cili. Mdroci takie s wbijane do gowy kademu Polakowi od dziecka. Czy wic istnieje u nas klimat aprobaty spoecznej dla mylenia? I aprobaty spoecznej dla ludzi mylcych, zwaszcza ludzi mylcych twrczo?

2 Klimat aprobaty spoecznej to jedna sprawa; klimat aprobaty administracyjnej - druga. - Jeszcze si pogodziem, jeszcze si przeprosiem - powiedzia mi pewien urzdnik (niszy), gdy powiedziaem mu, co o nim myl. Ten urzdnik wie swoje w tym sensie, e wie on kiedy, z kim, pod kim, komu etc. I to si nazywa gwka pracuje. Ale gwka to brzmi jak makwka, nie tyle pieszczotliwie co bagatelizujco. C dziwnego, e ranga tego urzdzenia jest niska i e nikt si specjalnie nie przejmuje, gdy kto komu to urzdzenie zniszczy. Tu przypomina mi si pisarz specjalizujcy si w beletryzowaniu tak zwanych marginesw spoecznych, ale najwiksze profity czerpicy z tego, e jak da komu w mord, to przez kwarta nie mona byo doliczy si zbw. - Jeden zb, drugi, trzeci, czwarty... - To on i pana potuk? Mylaem, e tylko talerze... 3 Tu trzeba przerwa te rozmylania, bo renomowany malarz chce podzieli si ze mn swoimi przemyleniami; twierdzi, e moja generalna pochwaa Bruegla to by generalny atak na Ptaszkowsk. I e on tego nie akceptuje, bo to jest skandal. - Kto to jest Ptaszkowska? - To pan nie wie?! - Nie... - No, no. Niech pan tylko nie bdzie bezczelny!! - malarz odchodzi z min kogo, kto dobrze wie, co o tym wszystkim myle. 4 Dzieci yj wrd sw zdrobniaych; jest to wynik zdziecinnienia wychowujcych dzieci osb. Osoby te doszy do wniosku, e skoro dziecko jest czowiekiem zdrobniaym, to i sowa zdrobniae s dla niego sownictwem najodpowiedniejszym. Nie: kot, tylko: kotek. Nie: zupa, tylko: zupka. Czy cae spoeczestwo polskie nie jest w znacznym stopniu spoeczestwem zdziecinniaym? Jak duo tutaj gwek (pracujcych - oczywicie, ale jednak to nie to samo co mylenie) i jak mao gw. Jak mao rk i jaka obfito rczek. Rczka rczk myje, z rczki do rczki - znamy to na pami. Ale dlaczego waciwie mam my jak brudn ap, nawet jeli to jest rczka zota? Czy dlatego, e spoeczny presti tych wszystkich rczek i gwek jest wikszy od spoecznego prestiu rk dziaajcych i gw mylcych sprawnie? 5 Mam taki styl pracy, e myl chodzc. Musz przej czasem kilkanacie kilometrw, eby wymyli jakie jedno zdanie, oczywicie zdanie takie, eby to byo zdanie moje wasne. Mylenie twrcze nie ma nic wsplnego z tzw. burz myli, nie ma nic wsplnego z eufori. Wyciskanie myli z mzgu jest jak wyciskanie soku z cytryny ju bardzo dobrze wycinitej. Jeszcze jedna kropelka, jeszcze jedna... Kady myli, jak potrafi, jak chce. I to jest oczywiste. Podobnie jak jeszcze bardziej oczywiste jest to, e nie zazdroszcz ludziom, ktrym myli przychodz do gowy same. 9 XI 1969

Po synodzie, przed Sdem Ostatecznym

1 Przede mn stos grubych, luksusowych, lnicych magazynw zachodnich; we mnie zdziwienie i smutek. Oto purpura majtek dziwki reklamujcej najnowszy model motocykla. I oto purpura krwi na twarzy czowieka zastrzelonego na jednym z licznych dzisiejszych frontw. Oto purpura warg dziwki reklamujcej szmink do ust. I oto purpura kardynalska, oto zdjcia z watykaskiego synodu biskupw. Oto karoserie ekstramodeli samochodw, oto pupy ekstramodelek lni jak wyfroterowane, oto gowa jakiej gwiazdy jako zacznik do sekretw jej ka. I oto gowa papiea Pawa VI pod ciarem tiary wielkiej jak Giewont. Oto miejsce tej gowy w tym magazynie luksusowym, ekskluzywnym, lnicym; oto miejsce starych religii w wiecie zlaicyzowanym doszcztnie. Czy wic speni si pomys Grahama Greenea z jego powieci, o ktrej kiedy mwi, ktrej nie napisa nigdy? Papie w zniszczonym popelinowym paszczu wysiada z zatoczonego paryskiego metra, papierowy wizerunek Kluczy Piotrowych na walizce... 2 Mj ateizm nie jest magazynowo-yardleyowski, nie ma te tych, wsko zacinitych warg wolnomylnego bigota. Do religii nie odnosz si z pogard spasionego playboya ani te nie spluwam na widok czowieka w czarnej sutannie, jak to robi niektre baby na widok przebiegajcego ulic kota w czarnym futrze. - Ciao niewielkie, ale dusza jak std do Kamczatki - mawia o sobie redaktor Fibelkorn, u ktrego wszystko byo na odwrt (ciao sto kilogramw, a duszy ani za grosz). Ale ja MAM dusz, cho nie sdz, eby to bya dusza niemiertelna... 3 Pamitam, przed wojn przychodz do redakcji Gosu Wolnomyliciela, a tam usta pozamykane na kdk, okna zabite na mur, milczenie i nie powiem, eby od razu smrd, ale powietrza jak gdyby nie za duo. - W imi Ojca i Syna, czy wy Boga w sercu nie macie, powiedzcie co, otwrzcie okna... - Pan jest kto? - Delegat Pana Boga na Polsk (sanacyjn). A Wy kto? - My ateici, Boga w sercu nie mamy, obcgw te u nas brak, a bez obcgw okna nie otworzysz, zabite gwodziem... - To policji na was trzeba. Policji i amunicji. eby tu wpuci powietrza i was wysadzi w to powietrze!!!

4 Na zy humor, na ze czasy, na mg w mzgu, na oklapnicie skrzyde, na odrtwienie ducha i reumatyzm, na bicie serca za wolne, na bicie serca za szybkie, na kopoty z kobietami i z rzdem dwa s lekarstwa najlepsze: wino i Ewangelia. Jeden kieliszek wina, jedna strona Ewangelii, i ju jest lepiej. A jeli kieliszki dwa, strony dwie, to ju jest tak dobrze, e mona nawet co napisa (Paul Van Buren w przedmowie do Theological Exploration, wolny przekad z angielskiego). Wino si u nas pije, i to nie jeden kieliszek, nie dwa. Ale kto tu czyta Ewangeli? Cho nard jest podobno, jak twierdz niektrzy, katolicki... 5 Lubi czyta listy witego Pawa, jest w nich podmuch wielkich czasw i wielkiej indywidualnoci. I jest w nich ta odrobina demagogicznego podniesienia gosu, bez ktrego nie ma publicystyki wielkiej. S sugami Chrystusa? [...] Ja jeszcze bardziej! Bardziej przez trudy, bardziej przez wizienia, daleko bardziej przez chosty, przez czste niebezpieczestwa mierci. Przez ydw byem piciokro bity po czterdzieci razy bez jednego, trzy razy byem sieczon rzgami, raz kamienowany, trzykro byem rozbitkiem, przez dzie i noc przebywaem na gbinie morskiej. Czsto w podrach, w niebezpieczestwach na rzekach, w niebezpieczestwach od bandytw, w niebezpieczestwach od wasnego narodu, w niebezpieczestwach od pogan, w niebezpieczestwach w miecie, w niebezpieczestwach na pustyni, w niebezpieczestwach na morzu, w niebezpieczestwach od faszywych braci; w pracy i w morddze, czsto nie pic, w godzie i pragnieniu, w licznych postach, zimnie i nagoci, nie mwic ju o mojej codziennej udrce, pyncej z troski o wszystkie kocioy. Kt nie odczuwa saboci, ebym i ja jej nie czu? Kt si nie gorszy, ebym i ja zgorszony nie by? Jest tu rytm retoryki aciskiej, ale jest tu take rytm czasw, ktre byy czasami modoci Kocioa. Zreszt ludzie byli modzi take. Mody by ten, kto powiedzia IDCIE I NAUCZAJCIE WSZYSTKIE NARODY, modzi, a przynajmniej w wieku rednim byli ci, ktrzy poszli. i oto dzi ja, czowiek stary, patrz na star twarz Pawa VI i odczuwam co w rodzaju ponadwiatopogldowej solidarnoci. Moe on chciaby zrzuci z gowy ciar tej ozdobnej tiary, a z barkw Kocioa ciar dwch tysicy lat historii? Moe on chciaby zej w katakumby? Ale w historii powrotw nie ma, bez wzgldu na to, czy ta historia ma wymiar ludzki, czy boski. Mona zej do grobu tylko. 6 IDCIE I NAUCZAJCIE WSZYSTKIE NARODY. Mj Boe, mj Boe. W Tygodniku Powszechnym jaki misjonarz polski chwali si, e ochrzci piciu Japoczykw w Paragwaju, w zwizku z czym przypomina mi si rozmowa z pewnym redemptoryst (przed wojn). - Nasz zakon ma dwch misjonarzy w Mozambiku, a jednego w Kamerunie... - Na ca Afryk? - Na ca... - Przecie waszym zadaniem jest apostolstwo... - Tak, ale apostolstwo wieckich, nie apostolstwo Murzynw... 7 Skoczy si synod biskupw w Rzymie i skoczyy si komentarze prasowe na ten temat. Dziennikarz polski, wierzcy czy nie, mylcy czy nie za bardzo, pracuje na zasadzie owczego pdu i dlatego gdy

chodzi na przykad o komentarze na temat synodu, to dziennikarz ten jest zawsze przeciw centralizmowi i za kolegialnoci, przeciw skupieniu wadzy w rce jednej i za rozczonkowaniem wadzy w rkach wielu. Ale na przykad monachijski kardyna Doepfner te jest za kolegialnoci i rwnoczenie za... Defreggerem. Postp niejedno ma imi. I wiele paszczyzn. Kto moe by za kolegialnoci i za militaryzmem, i nie tylko za zniesieniem celibatu, ale i za zniesieniem naszych granic zachodnich. Do jednak tych kwestii administracyjno-politycznych i hierarchicznowatykaskich; chwila teologii. 8 Kiedy ja nie wierz, eminencjo - redaktor Fibelkorn do kardynaa Kakowskiego na przyjciu z okazji podpisania konkordatu. - Wie pan, to s drobiazgi, a drobiazgami zajmuje si u mnie praat Stuck. My si napijmy. Moe kanapk? Moe bogosawiestwo? - To moe i eminencja nie wierzy... - No wie pan, w moim fachu... 9 Gdyby dzi niektrych wierzcych cechowaa taka tolerancja, a przynajmniej takie poczucie humoru, jakie cechuje powyszego kardynaa, w kadym razie kardynaa z powyszej anegdoty... Ale skde. Ale gdzie tam. Felietony niniejsze, w momencie gdy zaczyna w nich wystpowa Pan Bg, nie s widziane za dobrze przez czytelnikw, i moe dlatego nie s widziane za dobrze przez redakcj. Niektrzy z czytelnikw zdaj si przypuszcza, e redakcja celowo mnie na Pana Boga napuszcza, w zwizku z czym - a moe i z innych powodw - redakcja robi wszystko, eby mnie od Boga odcign i napuci na czowieka. Z Bogiem jednak jest ten szkopu, e te felietony, aczkolwiek moe ateistyczne, to jednak bezbone nie s, bo bez Boga absolutnie obej si nie mog. 10 Nie ma tu oczywicie adnych atakw, bo to byoby mieszne, tylko jest mylenie, rozwaanie argumentw pro i contra. Ale co z tego moe zrozumie kto, kto znacznie sprawniej posuguje si jzykiem ni myl i parasolk ni mzgiem? Kto - powiedzmy: Ewa Brzoza (imi i nazwisko fikcyjne), czy - powiedzmy: Brzozowicz (te fikcja) - nie wie praktycznie nic, wie co najwyej, e kelnerzy nas bij albo e Mawa atakuje, ale nie wie, na jakim wiecie yje, nie wie, co si dzieje na tym wiecie i na tamtym... Nie wie nic, nie czyta nic, ani Biblii, ani encyklik, ani Augustyna, ani Tomasza, ani Turowicza, ani Przetakiewicza, nie wie, co mwi w redakcji Tygodnika Powszechnego i co mwi w Rzymie. Ale kiedy napisz co o Bogu (niekoniecznie negatywnego), to on wie, e na polecenie okrelonych si (oczywicie ciemnych) i za okrelone pienidze (oczywicie due) obraono jego uczucia religijne. I ot eby nie obrazi pana Brzozowicza, sposb jest prosty, pisze si po prostu PAN B. Ale jaki jest sposb na to, eby nie obrazi jego uczu religijnych? Czy kiedy o Panu Bogu napisz PAN B., to czy przypadkiem wtedy obraza nie bdzie jeszcze wiksza? I ot czy ten Brzozowicz rzeczywicie sdzi, e kogo tak bardzo, ale to bardzo wielkiego jak Bg mog interesowa uczucia kogo, kto tak bardzo, ale to bardzo nie myli jak Brzozowicz? Bg myli, o czym najlepiej wiadczy rozmowa nastpujca.

11 Byo to tak dawno, e jeszcze chyba nie byo mnie w Kulturze. I tak dawno, e jeszcze chyba nie byo mnie w Polsce Ludowej. Znacznie dawniej. Tak dawno, e jeszcze chyba nie byo mnie na ziemi. - Gdy myl o niektrych z tych, ktrzy wierz we mnie, to przestaj wierzy w czowieka - powiedzia Pan B. z gorzkim umiechem; by to umiech niesamowity, ale ani opisa, ani namalowa go nie mona, bo to nie by umiech ludzki, zreszt sowo umiech jest tu zaledwie niezdarn analogi. - Przecie oni twierdz, e Pan ich stworzy... - Pan w to wierzy? Stworzyem moe pana, ich stworzya ewolucja... Zreszt: czy pan jest pewien, e oni istniej? Bardzo w to wtpi... 16 XI 1969

Cytadela
1 Jest schyek listopada, pora przejciowa, jesie koczy si i jak gdyby jej ju nie byo, zima za pasem, ale jej jeszcze nie ma. Stoj przed Cytadel warszawsk, za mn Wisa, przede mn wronite w ziemi forty zbudowane po powstaniu listopadowym, by narodowi zamkn usta, by myl o niepodlegoci zmiady w elaznych obcgach. Miaa odgrodzi Warszaw od Wisy, od wolnoci, od marze o wolnoci i oto dzi nikogo od niczego nie odgradza, wchono j miasto, ci, ktrzy j zbudowali, wsiknli w czas bezszelestnie. Wznis j Mikoaj I jak podniesion na postrach rzg, dzi na jednym z jej fortw wznosz si gobniki, stado biaych gobi w powietrzu, biay ka na czerwonej cegle. Chrzst lici kruszcych si pod nogami, przed chwil chmury nad gow i oto rozpogodzio si, w powietrzu oczekiwanie, przejrzysto... 2 Gdy id ulicami Warszawy, to waciwie id bez celu, bo nie id pod jaki okrelony adres, nie id tu czy tam, ale id tak sobie, bo id po okrelony nastrj i po jeszcze bardziej okrelon formu, po kilkadziesit czy kilkaset sw, ktre musz wymyli dzi, ktre bd wydrukowane jutro. I ot idc tak w jednym znaczeniu nigdzie, a w drugim gdzie, myl, jak dziwnie uoyo si moje ycie. Przed wojn wydaem par ksiek, ale byy to ksiki bez znaczenia; ksiek projektowanych, ksiek, ktre miay by ksikami mojego ycia, nie wydaem i nie wydam nigdy. Z ksiki mojej o Chrystusie zostao par obsesji, z ksiki o renesansie jako o nie czowieka o wielkoci par portretw (Luter, Micha Anio, Bruegel i inni), z ksiki o Cytadeli nie zostao nic. Przysza okupacja i wszystkie notatki spony, spono take zudzenie, e Cytadela, w szczeglnoci X Pawilon, to by jeden ze szczytw despotyzmu. X Pawilon w zestawieniu z Pawiakiem to bya Arkadia wobec pieka, rce ludzi Mikoaja I i jego nastpcw w zestawieniu z rkami ludzi Hitlera to byy rce pielgniarki. Ale i tamten despotyzm, aczkolwiek jeszcze nie faszystowski, jeszcze nie hitlerowski, pluszowo mikki nie by, ludzi wiesza, tyranizowa, zaszczuwa, zachostywa na mier. I oto sprawa winia X Pawilonu, Karola Levittoux, sprawa tragiczna, jakby to bya sprawa winia Pawiaka.

3 Ksika Stefana Krla o Cytadeli warszawskiej jest nieefektowna, sucha, pedantyczna, ale ten papier pulsuje krwi. I oto co Krl pisze o Levittoux: Udrczony ledztwem, niepewny ju sprawnoci swego umysu, bojc si wyda innych, postanowi wymkn si z rk katw pozbawiajc si ycia. Wszczcie ponownego ledztwa na skutek przechwycenia przez Golicyna listu i piki do przecicia krat przesanych winiowi dla uatwienia ucieczki ostatecznie przewayo szal. Wedug Piotrowskiego wiadkiem tragedii by Jan Siesicki, partyzant z roku 1833, wydany wadzom rosyjskim po kilkuletnim ukrywaniu si na terenie Krakowa. Zajmowa on cel naprzeciw celi Levittoux i mia sposobno porozumienia si przez okienko w drzwiach ze swoim nieszczliwym ssiadem. W jednym z ostatnich dni lipca 1841 Levittoux poprosi Siesickiego, aby nie kad si spa wieczorem, gdy nastpi w wizieniu niezwyke wydarzenie. O godzinie dziesitej z celi jego zaczy si wydobywa kby dymu. W powszechnym zamieszaniu nieprdko znaleziono klucze i zdoano otworzy drzwi. Okazao si, e mody bohater przyoy pomie wiecy do siennika, na ktrym lea, i zgin w ogniu, zanim nadesza interwencja stray wiziennej. Martwe jego ciao uprztnito z celi i powleczono za nogi po schodach. Wie o wypadku wydostaa si rycho poza mury Cytadeli i wstrzsna opini kraju i zagranicy, budzc wszdzie groz i potpienie dla metod stosowanych przez carat. Ani krytyka ze strony spoeczestwa i rzdw europejskich, ani przysporzenie Polakom jeszcze jednego symbolu narodowej martyrologu nie byy na rk carowi. Zapaci za to utrat stanowiska ksi Golicyn i car zakaza stosowa chost podczas przesucha winiw politycznych. Od mierci Levittoux ustao wic chwilowo bicie, stosowane jako jedna z metod zmuszania do zezna. Przyszli za pno, bo Levittoux ju nie y. Ale moe za wczenie, bo kto dzi o nim pamita? Uton w czasie, on i ten skandal, ktry wtedy wstrzsn Europ. Swoj drog: byy to inne czasy. W wyniku tego skandalu rzd carski jest zmuszony metody ledztwa zagodzi. Dzi rzd grecki na opini europejsk sobie gwide i moe postpowa z winiami jak chce, robi z nimi co chce. 4 Gdy si idzie od Cytadeli warszawskiej przez Stare Miasto, przez Krakowskie Przedmiecie, przez Nowy wiat do azienek, to jest to tak, jakby si przemierzao dzieje powstania listopadowego od koca jego najdalszych reperkusji po sam pocztek, po spisek podchorych. Ale po drodze co krok historia dalsza, pomniki tej historii, poprzez powstanie styczniowe, poprzez powstanie warszawskie. I wrd tych pomnikw ludzie wspczeni id gdzie, robi co, mwi co, wsunici w teraniejszo jak w mysi nor. Pij, przelewajc wdk z butelek w kieliszki, mwi, przelewajc z pustego w prne. Ale przedtem zostay przelane miliardy i miliardy kropli krwi. I jest tam rwnie krew tego Polaka francuskiego pochodzenia (jak Chopin!), krew Karola Levittoux.

PS Pewien podrnik, ktry przyjecha niedawno z Parya do Warszawy via Monachium, zgosi si do mnie z interesujc propozycj. Rozgonia polska Radia Wolna Europa chciaaby podreperowa swoj nadweron reputacj jakim powanym, renomowanym nazwiskiem jakiego pisarza duej klasy, o ile to moliwe, przedwojennego; i ot okazuje si, e ze wszystkich nazwisk funkcjonujcych dzi w Polsce najbardziej by im odpowiadao nazwisko moje. Proponuj mi stae zameldowanie w Monachium, pokj z kamerdynerem i z kuchni w centrum miasta, podre migowcem do Monte Carlo oraz nadmuchiwany gumowy parowiec japoski (na wasno). Po przybyciu do Monachium parowiec otrzymam natychmiast, a pozostae rzeczy pniej, po zaatwieniu pewnych formalnoci,

w szczeglnoci po uzgodnieniu pewnych punktw mojej biografii z kierownikiem ideologicznym rozgoni generaem Glanz-Meierem. Podrnik zapewni mnie, e w rozgoni bdzie mi bardzo dobrze, bo tam wszyscy maj poczucie humoru bardzo due i gdy na przykad w swoim czasie na tym miejscu nazwaem Jadwig Mieczkowsk przedmurzem chrzecijastwa, ktre prowadzi si nieszczeglnie, to sam pan dyrektor Nowak by do tego stopnia ubawiony, e o mao nie pk ze miechu. Niestety: podrnik poszed ode mnie z kwitkiem, przyrzekem mu jednak solennie, e i o panu dyrektorze Nowaku postaram si co w najbliszym czasie napisa i w ten sposb rwnie pani Mieczkowskiej zapewni chwil kulturalnej rozrywki. 23 XI 1969

Kwadrans z Prusem
1 Patrz na portret Bolesawa Prusa zawieszony w winiarni U Hopfera; ma tak modn dzi brod, jest to jednak broda skromna, niepokana, o ile okazalsze brody maj niektrzy z tych, ktrzy siedz przy stoach, ktrzy nigdy nie bd wisie na adnej cianie w adnym lokalu publicznym. Ale on ma jeszcze twarz. I ma dorobek uciuany latami pracy tak mozolnej, e ci, ktrzy tu siedz, nigdy nie pojm rozmiarw tego trudu, tego wysiku. Bez wzgldu na to, jak zmtnieje im wzrok, on bdzie mia wzrok jasny zawsze. I bez wzgldu na to, ilu jeszcze nowych pisarzy przyjmie pooony niedaleko std Zwizek Literatw Polskich, dla niego starczy miejsca zawsze, jego z literatury nie wypchn. Ale cho tak wielki, nie zdoa przebi si gow poza swj czas, poza zudzenia swojej modoci. Jego ycie to s niezliczone sowa, ktre napisa, to s niezliczone kartki, ktre tymi sowami pokry, to s niezliczone wdrwki z mieszkania do kolejnych redakcji i z powrotem, to s wyprawy w wiat fikcji i w wiat rzeczywistoci, to s powieci i prasowe interwencje. Gdy id czasem Krakowskim Przedmieciem, wydaje mi si, e sysz te cierpliwe niezmordowane kroki. I e sysz tych krokw daremno. 2 W Kalendarzu ycia i twrczoci Bolesawa Prusa pod dat 7 padziernika 1876 figuruje wiadomo nastpujca: Prus jest obecny przy prbie machiny do oddzielania groszku od pszenicy, zaprojektowanej przez Parzelskiego, ktra odbywa si w skadzie machin rolniczych Trylski, Prdzyski i Ska; sprawozdanie z prby zamieszcza w Kurierze Warszawskim. Jeli do tej maszyny dodamy dziesitki, setki, tysice, dziesitki tysicy maszyn, niekoniecznie do oddzielania pszenicy od groszku, ktre Prus obejrza, bo uwaa, e ich obejrzenie jest jego spoecznym obowizkiem, to okae si, e wiadomo powysza jest moe nawet wstrzsajca. A przecie trzeba do tego doda jeszcze niezliczone wystawy przemysowe, wystawy malarskie, wystawy koni rasowych, wystawy imponujco tustych tucznikw. I jeszcze doda niezliczone przytuki, schroniska, tanie kuchnie, wypenione zdumiewajco chudymi ludmi. On tam wszdzie by, wszystko obejrza, tak samo arliwym wzrokiem wpatrywa si w rekordowo rozronite ogrki na wystawie rolniczej i w niedorozwinite, rachityczne dzieci w ndznych suterenach warszawskich. Ciua kronik tygodniow po kronice, kartk po kartce, ciua talerze zupy dla godnych, jeszcze jeden i jeszcze, ciua mostki nad rzeczkami, przez ktre przechodzio si w brd, jeszcze jeden i jeszcze. Chcia w ten sposb uciua

narodowi janiejsz przyszo, uciua spoeczestwu dobrobyt. I cho te kartki zsumoway si w wiele tomw nad podziw grubych, te talerze nie zsumoway si w koty, przy ktrych mgby poywi si kady godny, te mostki nie zsumoway si w potencja gospodarczy, nie zsumoway si w dobrobyt. I tylko on wie, tylko on mgby powiedzie, jak wiele sw ukrad w ten sposb swoim opowiadaniom i powieciom, jak bardzo zdziennikarzy swj wielki talent. 3 Ale i tak jest pisarzem do wielkim, by ubiega si o tytu jednego z najwybitniejszych powieciopisarzy polskich. I nikt nie ma prawa patrzy na niego protekcjonalnie. Czy przyj do Zwizku Literatw Polskich Konderskiego, Kundzika, Kondzioka? Oczywicie. Potakiewicza, Przetakiewicza, siostrzenic Piestrzeniewicza? Oczywicie. Plutarcha, Plut, pluton literatw straackich? Oczywicie. Natali Gall-Anonim, Ndz-Wieczorkowskiego, Mroza, Moroza? Oczywicie. Generaa Mczk? Oczywicie. Wszystkich generaw! Szaflarsk (modsz), NdzWieczorkowskiego (powtrnie), bydgosk grup poetyck (ca), Mtrakwn? Oczywicie. Jeli tylko s podstawy formalne, przyj natychmiast, a jeli podstaw nie ma, przymruy oko i przyj take. Ale bez wzgldu na to, ilu jeszcze przyjm, jak bardzo swj stan posiadania zwiksz, Prus (sam!) bdzie od nich wszystkich razem wzitych wikszy zawsze. I c z tego, e i jego w jakim stopniu zara historia? Nas te czas zasypie, nad naszymi tekstami te potomno bdzie lekcewaco urga. 4 W ktrym z tygodnikw centralnych, moe nawet w Kulturze, ukaza si niedawno dugi artyku, gdzie co krok powtarzao si sowo PRUS, a co dwa kroki sowo TRADYCJA. W tej sytuacji jest rzecz oczywist, e i trzecie sowo musiao tu wystpowa nagminnie, jest jasne, e byo to sowo NAWIZYWA. Tymczasem Prus to jest po prostu Prus, i nie widz powodw, eby go pakowa w peen komunaw worek tradycji. A nawizywa tu trudno, kontynuowa jeszcze trudniej. Ni pka. Nie do napisania jest druga Lalka, drugi Faraon, nastpnych kilkanacie tomw Kronik tygodniowych. On po prostu BY i ju go nigdy NIE BDZIE. To trzeba widzie, eby si nauczy od niego niepowtarzalnoci. Patrz na portret Bolesawa Prusa zawieszony w winiarni U Hopfera i patrz w gb tego portretu, patrz w gb swojej wyobrani, w gb czasu, ktry min, w dystans tak odlegy, e ju mao kto siga dzi do niego pamici. By 22 maja 1912, w Warszawie odbywa si pogrzeb Prusa. Zatruwali mu ycie jak umieli, dawali mu po nosie i po uszach, nie dali mu nawet Oblgorka. Ale teraz, gdy znieruchomia na zawsze, Warszawa maa, zawistna, sklepikarska stana na baczno. Chmury ciemne szy po niebie, szed kondukt z placu Trzech Krzyy Nowym wiatem, Krakowskim Przedmieciem, Czyst, Wierzbow, placem Teatralnym, Dug, Dzik na Powzki. Wszystkie sklepy pozamykane na trasie konduktu, ludzi mrowie, czarne opaski na rkawach, wiato szare, niewyrane, wte sczy si z latar przesonitych krep aobn. Jeszcze tylko dwch pisarzy polskich bd chowa w ten sposb. Jeszcze tylko dwch... I potem ju nikogo, nigdy. 7 XII 1969

Zapomniane sowo: pikno

1 Kiedy pikno byo fundamentalnym sowem krytyki artystycznej; dzi jest ono skompromitowane do tego stopnia, e krytyk, ktry by je stosowa, zostaby natychmiast sklasyfikowany i zdeklasowany jako kto niepowany, przestarzay czy zgoa gupi (co ostatecznie wychodzi na jedno). Dzi krytyk na poziomie, krytyk, ktry si liczy, krytyk comme il faut mwi o przedmiocie plastycznym, ktry zasuguje na uwag, e jest on zintelektualizowany, e stanowi mia manifestacj, demonstracj, prowokacj, deklaracj intelektualn. Mona te powiedzie, e na przykad Jarnuszkiewicz wchodzi w intymne stosunki z elazem; jest to ju co prawda niemal poezja, ale poezja comme il faut, na ktr szanujcy si (nowoczesny) krytyk zawsze moe sobie pozwoli. Dobrze widziane s autorytety, o ile moliwe zagraniczne, ale oczywicie nie w rodzaju Rembrandta czy Rouaulta, ktrzy s dobrzy do pokazywania w szanujcych si muzeach, ale nie do wymieniania w szanujcej si krytyce artystycznej. Mona natomiast powiedzie, e dane dzieo (na przykad dzieo Pstrokoskiego czy Mazurka) powstao jako wynik dugiego procesu historycznego od Duchampa, Raya, Vasarelyego, Jacqueta i innych (koniecznie: i innych), i wtedy ju jest wszystko jasne, wtedy ju ranga tego dziea jest zaklepana raz na zawsze. I wtedy wypracowanie mona zakoczy. Stawia si imi i nazwisko i wtedy ju wiadomo, e to wszystko napisa powany krytyk fachowy, a nie jaki tam (bro Boe!) felietonista. 2 Na wystawie pewnego nowatora czy pseudonowatora woskiego demonstrowanej przed paroma miesicami w Warszawie mona byo obejrze grup .malowniczo rozrzuconych po sali klockw o rnych ksztatach. Byy to formy i tylko formy, przy czym ja osobicie nie odnosiem wraenia, eby to byy formy czyste (co usiowano mi wmwi), bo to byy formy tych, a nie innych klockw. Odnosiem natomiast wraenie, e te formy s niepene, bo sw peni mogyby uzyska dopiero wtedy, gdyby stay sie ksztatami jakich przedmiotw uytkowych. W recenzji ogoszonej we Wspczesnoci oczywicie podkrelano, e te klocki s bardzo zintelektualizowane. A przecie: mylenie to jest posugiwanie si pojciami, to jest wyciganie wnioskw. Rzeba sama w sobie (jak w ogle plastyka caa) moe by dobra albo za oczywicie w takiej albo innej konwencji, ale nie moe by mylca czy bezmylna, zintelektualizowana czy te nie. Mona natomiast co o niej powiedzie albo napisa w sposb mylcy albo bezmylny, zintelektualizowany albo nie, i to jest moliwe zawsze. Jeli kto o jakich klockach (przypumy, e ich forma jest rzeczywicie rewelacyjna) pisze, e to jest prowokacja intelektualna, i nie pisze nic poza tym, to oczywicie ten tekst jest zintelektualizowany w sposb czysto werbalny, czyli jest bezmylny. Tak oto kult przeksztaca si w swoje przeciwiestwo. Krytyk, ktry ze zrcznego rzemielnika robi intelektualist, niczego nie wyjania z tego, co zostao pokazane na wystawie, demonstruje zaledwie kryzys wasnej wiadomoci artystycznej (bo to jest nie tylko kryzys jzyka, aczkolwiek jzyk jest tu okropny take). I teraz ju jest jasne, dlaczego taki krytyk grup kiepskich malarzy, demonstrujcych trzydobowe czuwanie na wystawionych na widok publiczny kach polowych, moe potraktowa z tak powag, jakby to bya Grupa Laokoona. 3 W ostatnim numerze Wspczesnoci ukaza si protest podpisany przez grup nie tyle krytykw co dziaaczy; wystpuj oni w stosunku do mnie i kilku innych osb pisujcych o plastyce z postulatem pokory; pokora ta ma przejawia si midzy innymi w akceptacji happeningw. Ot pokornie to ja mog zachowywa si tylko wobec geniuszy, a i to nie wszystkich. Ale pokornie wobec kogo, kto urzdza publiczn hec poczon ze strip-teasem (mskim, bo eby jeszcze damskim), wrzaskami

i rbaniem drzewa? I kto nastpnie powtarza t hec w innym miecie, przy czym wzbogaca j o publiczne palenie Kultury? Bardzo nie lubi, gdy si pali jakie ksiki i pisma, bo to jest bardzo okrelona demonstracja i trudno wymaga ode mnie, ebym ocenia wymow artystyczn ognia zerajcego moje felietony. Natomiast rozbiera si i pali swoje garnitury i swoj bielizn moecie, panowie, ile chcecie, chocia i tutaj zalecabym umiar, bo ekshibicjonizm jest w PRL karalny. Plastyk zamiast co zrobi, na ptnie, w drzewie czy w gipsie, robi co ze sob, i to na og co bardzo gupiego; i to jest wanie happening, czyli nawet nie kicz, bo co z zupenie innej, pozaplastycznej brany. 4 Kiedy przed laty w felietonie cilejsza wi z nasturcjami wyraziem si le o demonstrujcej nachalnie sw najcilejsz wi z yciem grupie Artystycznej Zachta, oburzano si, e co takiego omieli si napisa zaledwie felietonista (jak wiadomo, felieton, zwaszcza felieton mj, nadaje si najlepiej do karcenia leniwych kelnerw). Dzi w identyczny sposb oburza si we Wspczesnoci Galeria Foksal. W istocie bowiem kicz pseudonowatorski i kicz konserwatywny niczym si od siebie nie rni, pewne formy artystycznej awangardy i ariergardy s w istocie tosame. Panowie z Foksal s oburzeni, e ja nie jestem w stanie potraktowa powanie jakich facetw, ktrzy w Zielonej Grze demonstracyjnie czuwali przez trzy doby, nie zasypiajc ani razu. Ale panowie: czy nie byaby ciekawsza, bardziej awangardowa demonstracja odwrotna? Spa przez trzy doby i ani razu si nie obudzi? Moe, panowie, zademonstrujecie w ten sposb? Panie Borowski! Panie Kostoowski! Pani Ptaszkowska! Panie Ludwiski! Co? Nie? Jednak czuwanie? To w takim razie ja sam si przepi. Ale tylko przez par godzin, bo ja jeszcze nie mam tak wielkich ambicji artystycznych. 14 XII 1969

Oczy brzowe
1 W Europie i na wiecie inwazja seksu, w Kopenhadze wystawa pornograficzna, w Londynie Sodoma, w Sztokholmie Gomora, ale wystarczy otworzy ktry z tekstw na przykad dziewitnastowiecznych, by przekona si, e naprawd nic nowego pod socem i e kto wie, czy dawniej nie bawiono si lepiej. Oto ycie seksualne pewnego Anglika z czasw wiktoriaskich (jak wiadomo, okropnie, ale to okropnie purytaskich i pruderyjnych) opisane w Dzienniku Goncourtw: Mody Anglik powiada bez enady, e w Paryu nie umiej si zabawi, e Londyn pod tym wzgldem stoi o wiele wyej, e w Londynie jest dom bardzo dystyngowany, dom pani Jankins, gdzie s dziewczynki w wieku lat okoo trzynastu, ktre bije si rzgami, o!... nie za mocno, a zreszt wiksze ju cakiem mocno... Mona im take wsadza szpileczki, o... nie za due, takie jak (tu pokazuje p swego paznokcia), tak eby wida byo krew... Swego czasu wynaj okno za du kwot z widokiem na plac strace, bo miano wiesza morderczyni. Zrobi to razem z przyjacielem. Mieli przygotowane kobiety na chwil, w ktrej

morderczym miaa zawisn na szubienicy. Umwili si nawet z katem, e podniesie jej spdnic w chwili stracenia... I c za szkoda! Krlowa uaskawia morderczyni w ostatniej chwili... Tak chcia mie skr, skr modej dziewczyny. Garbuje si tak skr... Na szczcie mia dobrego przyjaciela, lekarza, ktry dziaa we wntrzu Afryki... Tam si zdarzaj rzezie... I on mu wydosta tak skr z modej, ywej Murzynki... Jak wida, dzisiejszy swawolny i rozpustny Londyn ma wspaniae tradycje. Oczywicie: wtedy bawiono si moe bardziej konspiracyjnie, mniej ostentacyjnie; panie na ulicach byy pozapinane pod szyj, po bruku wloky si agony niemiosiernie dugich sukien, gazety byy powcigliwe i powane, W tygodnikach ilustrowanych wizerunki postaci historycznych, krasnoludkw, zamki redniowieczne i pejzae, rozpusta bya powleczona grub warstw pruderii. Ale co to jest waciwie pruderia? Pamitam, rozmawiaem kiedy ze znan rysowniczk B.; pokazywaa mi swoje rysunki. - A to s rysunki, ktrych mi publikowa nie chc... - Pewnie jakie wistwa... - Ale skde!!! Bardzo przyzwoite. O! Ten na przykad. Jan Kochanowski nad zwokami Urszulki. Prosz spojrze... Spojrzaem. Na rysunku leaa Urszulka skpo ubrana, o ksztatach Marylin Monroe; Kochanowski z twarz Gowackiego, wspaniale uminiony, wietnie zbudowany, wpatrywa si w ni wzrokiem drapienym. - Moim zdaniem bardzo nieprzyzwoite - powiedziaem z gbokim przekonaniem. - No wie pan! Nie mylaam, e jest pan taki pruderyjny... 2 Przed wojn bya bardzo popularna piosenka, w ktrej wystpuje, on, ona i funkcjonariusz policji granatowej (niszej rangi). Piosenka ta brzmiaa: UMWIEM SI Z NI NA DZIEWIT, FORS WZIEM OD SZEFA A CONTO, I BDZIEMY SZCZLIWI, WESELI, A PRZYJDZIE GLINA I PAK ZDZIELI, I BDZIEMY SZCZLIWI WESELI, A PRZYJDZIE... (nie! nie!! nie!!! To tylko takie arciki...) I ot w mioci i w ogle w erotyce jest jak w tej piosence: nastroje liryczne, romantyczne, anielsko-liliowe i aksamitne, i nagle - ta okropna paka, ktra jest ucielenieniem po prostu ycia, szorstkiej, wulgarnej, nieefektownej prozy ycia. Kobiet jestemy skonni idealizowa, widzie w niej symfoni albo poemat i ot kto robi z Makbeta zbrodniarza? Lady Makbet. Z kogo skadaa si przede wszystkim zbrodnicza hippisowska rodzinka Mansona? Przede wszystkim z modych dziewczt. Erotyzm ma dwa skrzyda: jedno dotyka szczytw idealizmu, drugie - najgbszych podziemi. Z jednej strony jest Beatrycze, do ktrej modli si Dante, z drugiej strony te okropne baby niemieckie, ktre modl si do Hitlera, ktre Hitler swoimi przemwieniami wprawia w trans erotyczny. Manson wprawia swoje wielbicielki zapewne w trans podobny i ot od tej formy nieludzkiego, podziemnego, orgiastycznego erotyzmu jest ju tylko krok do zbrodni. Ale przejdmy z tego pieka na ziemi, wrmy do poczciwej, sielsko-anielskiej Polski. Pamitam, miaem niedawno w jednym z miast wojewdzkich wieczr autorski; po wieczorze dyskusja, wstaje mody czowiek i mwi z czym w rodzaju urazy w gosie, e w takiej Kopenhadze to maj nawet wystaw pornograficzn, a im tutaj w tym miecie wojewdzkim nie pozwolili zorganizowa w piwnicy wietlicy.

- To pan chciaby waciwie czego: wietlicy w piwnicy czy wystawy pornograficznej? - wietlicy! Ale wystawy te by si troszeczk przydao... - To rozbierzcie si, p... si i bdziecie mieli od zaraz na tej sali Dani! - Kiedy my jestemy organizacja MNZSBPRHGDiB... - A to trzeba byo tak od razu mwi... To ju wam pozostaje tylko romantyzm. Ale to jest sprawa trudna i tego si nauczy nie mona. 3 Byo to przed kilkoma dniami w Chcinach; niebo wyczyci wiatr, ziemi wyczyci nieg, owin w biel nieskaziteln. Wiee zamkowe stay na grze wysokie na tle nieba granatowego, na tle zotego ksiyca. Siedziaem w kawiarni, na sali taczono; poprzez big-beat, poprzez pary taczce, poprzez zy widziaem ju nie istniejce, zasypane przez gruzy i przez czas oczy brzowe. OCZY BRZOWE... 21 XII 1969

Czynny nonsens w Krakowie

1 W Boe Narodzenie stskniem si za widokiem Kocioa Mariackiego i Sukiennic tak dalece, e zaraz po witach wsiadem do samolotu i pofrunem do Krakowa. Po wyldowaniu natrafiem przypadkiem na restauracj ywiec na Floriaskiej, gdzie po wypiciu paru kieliszkw wdki poczuem, e humor mam tak dobry, i mog i nawet do redakcji katolickiego Tygodnika Powszechnego na inspekcj. I tak zacz si dla mnie czynny nonsens w Krakowie. 2 Na Wiln z Floriaskiej idzie si przecinajc Rynek na ukos, mija si redakcj ycia Literackiego i oto ju jest niewielki szary pitrowy domek z redakcj Tygodnika Powszechnego wewntrz. W sieni portier, ktry usiuje mnie zatrzyma; ja go egzaminuj z katechizmu, on przeprasza, cauje nieledwie po rkach, bo co prawda mia dzi przyby biskup Bejze na inspekcj, ale portier nie wiedzia, e wanie tak wyglda. - Nie wiecie dnia ani godziny - mwi surowo i ju jestem na piterku; cay personel redakcji postawiony na nogi, jaki ksidz czerwony na policzkach miota si gorczkowo od drzwi do drzwi, mtlik, sdny dzie, Sodoma i Gomora. Ale oto ju siedz w centralnym pokoju przy okrgym stole powleczonym zielonym suknem i przystpuj do inspekcji. 3 Po przeegzaminowaniu personelu z prawa kanonicznego (wyniki bardziej ni mierne) przepytuj z najnowszej historii Kocioa. - Jak rang mia ksidz Kaczyski?

- Kardyna... - A nieprawda, bo praat! - Jak rang mia ksidz Kakowski? - Praat... - A nieprawda, bo kardyna! Podcign si musicie... - Pomylio si nam... - Pomylio si? Myli to moecie Mylika z Myskiem (chocia te nie wypada), ale praata z kardynaem nie wolno! - Nie wolno? - NIE WOLNO!!! - A dlaczego? - Dowiecie si o tym na tamtym wiecie... 4 Po egzaminach kto z personelu doszed do gosu i pyta, jakie mam penomocnictwa i na jakiej zasadzie ich egzaminuj. Ja na to, e penomocnictw nie mam adnych, a egzaminuj na zasadzie czynnego nonsensu, i e nie powinno ich to dziwi, bo w swoim czasie czynny nonsens by w Tygodnika Powszechnym lansowany tak czsto, e moe nawet co tydzie. Na to oni, e ten, co lansowa, by na wariackich papierach i e w zwizku z tym jest on teraz urlopowany. - Urlopowany, nie urlopowany, czynny nonsens by lansowany... Czy nie by? - By... - No wanie! 5 Nie takie rozmowy prowadzio si w Krakowie w redakcjach katolickich pism przed wojn. W redakcji jezuickiego Przegldu Powszechnego p. ksidz Urban przyjmowa bogosawiestwami i koniakiem, w konserwatywnym Czasie Wacio Zbyszewski, ktremu wyrobiem tam etat, przyjmowa pocaunkami i wdk. Dzi ksidz Urban na tamtym wiecie, czyli nie wiadomo gdzie, a Wacio w Wolnej Europie, czyli w ogle nigdzie. Jake ten Wacio spad nisko! Pracowa pod kierownictwem takiego (he! he!) Nowaka... Pragnc przekona si, jaki jest w Krakowie (miecie bd co bd bardziej konserwatywnym ni inne miasta polskie) presti dyrektora Nowaka, wzniosem w tramwaju okrzyk: - Niech yje dyrektor Nowak! Nikt z tramwaju nie wyszed, aden milicjant ani funkcjonariusz bezpieczestwa do tramwaju nie wszed, tylko jaka dziewczyna o bardzo arystokratycznych rysach twarzy stukna si w czoo, jaka

dystyngowana pani z grub ksik do naboestwa w rku westchna ACH, TO PIJASTWO, a jaki staruszek o bardzo reakcyjnym wygldzie zdziwi si: - A to on jeszcze yje? Krakw jest miastem, gdzie idc do sklepu spoywczego i do restauracji, po sznurowada i po Kultur przechodzi si obok Wawelu i obok tysicletniej historii Polski, obok cieniw Skargi i Wyspiaskiego, Zygmunta Starego i kardynaa Sapiehy, gdzie si yje za pan brat z dzwonem Zygmunta i z Machejkiem, z twarz Turowicza i z gosem Ewy Demarczyk. I kto tu ma czas w tej sytuacji, gdy kadego otacza tylu ludzi i tyle pomnikw, i taka ogromna ilo Polski, myle o jakim... Nowaku, czy on yje, czy nie yje i czy si w ogle urodzi kiedykolwiek? Biedny Wacio... Na co mu przyszo? 6 Ale ju trzeba wyjeda z Krakowa, bo w Kulturze czekaj na felieton. Stoj na Floriaskiej; tu obok Jamy Michalikowej tabliczka z napisem PRACOWNIA NARZDZI LEKARSKICH I NOOWNICZA M. WOJTOWICZ. Pamitam, jak przed wojn stalimy przed t tabliczk z Edziem Jankowskim i zarykiwalimy si ze miechu. Tabliczka zostaa; gdzie jest p. Edzio? W samolocie poprzez szum silnikw sysz gos Ewy Demarczyk: CZY PAMITASZ, JAK RUSZY WIAT DO TACA? Pamitam, oczywicie. Ale jake to byo dawno. 11 I 1970

Kwadrans z eromskim
1 eromski jest pisarzem odwitnym; gdy trzeba uderzy w tzw. wielki dzwon, gdy trzeba napisa co o patriotyzmie, sumieniu i gryzieniu sercem i powoa si na jaki przykad z literatury polskiej, wtedy najporczniejszy jest eromski, wtedy potrzsa si jego ksikami jak chorgwi czy transparentem. Rwnoczenie za jest to pisarz powszedni w tym sensie, e kady obywatel PRL (w wikszym czy mniejszym zakresie) przez niego przej musi, e stanowi zmor wypracowa szkolnych, e jego teksty, zwaszcza opowiadania, s pomazane i zagryzmolone na marginesach przez znudzonych uczniw. Tak: wszyscy przez niego przeszli i jest to niestety czasem tak, jakby si przeszo przez koklusz. Co dziwnego, e nie zawsze, nie kademu chce si po tego pisarza (wybitnego przecie) siga ponownie. Stanisaw Lam tak opisuje eromskiego starzejcego si, eromskiego z ostatnich lat przed mierci: Przysuchiwa si temu z boku eromski z nieodstpnym mu w ostatnich latach ycia smutkiem pochmurnym i lekk ironi wygitym ukiem ust. Jego wyysione czoo, ktre odsaniao wysoko sklepion czaszk w okolu siwiejcych niby aureola wosw, i szeroko rozronite brwi, przy ziemistej cerze twarzy, nadaway mu surowy wygld, kontrastujcy z wesoym otoczeniem. Myl, e tak wanie twarz miaby dzi eromski, gdyby mg spojrze na swoje dwa wcielenia pomiertne. Takie miaby usta, usta skrzywione gorzko...

2 Za ycia eromski by uwaany za sumienie narodowe, ale z gr poowa narodu w ogle nie wiedziaa o jego istnieniu. Adolf Nowaczyski, uchodzcy za pamflecist, a przecie by to take panegirysta, odnosi si do eromskiego z czci religijn, nazywa go EREMIASZ i brzmiao to oczywicie jak prorok Jeremiasz. Ale cytowany ju Lam opisuje nastpujce, znane zreszt powszechnie, przejcie eromskiego z polsk policj granatow: Raz jadc tramwajem, zbi szyb, a poniewa nie mia przy sobie pienidzy na zapacenie, konduktor sprowadzi policjanta, ktry odprowadzi go do komisariatu celem spisania protokou. Zaczyna si wic spisywanie personaliw: Jak si nazywa? Stefan eromski. Kiedy si urodzi? 1864. Gdzie? W Strawczynie, powiat kielecki. Czym si trudni? Pisarz. Gdzie pisze? W domu... Niech nie kpi z wadzy! Bynajmniej - pisz tylko w domu. Duo kosztowao nastpnie trudu eromskiego, aby wytumaczy panu komisarzowi w stoecznym miecie Warszawie, e pisarz to jest zawd, z ktrego si yje. Gorzko miejc si opisywa pniej eromski scen t swoim znajomym - a aby unikn podobnych nieporozumie, uywa potem stale biletw wizytowych: Stefan eromski literat. Funkcjonariusz policji, zwaszcza funkcjonariusz niszy, nie musi by oblatany w literaturze, bo to do jego obowizkw nie naley. Ale eromski wychowywa si na wieszczach narodowych i sam si na wieszcza wychowa, tote dla niego by to szok najoczywistszy. eromski kocha Polsk jak si kocha kobiet (a przynajmniej tak mu si wydawao). Polska wymarzona do Polski niepodlegej miaa si tak jak dziewczyna, ktr si kocha romantyczn mioci, do kobiety, ktr si polubia i ktr widzi si na co dzie w rozklapanych pantoflach. C dziwnego, e eromski z okien swojego mieszkania na Zamku warszawskim patrzy na Polsk niepodleg wzrokiem zdumionym i niechtnym? I e si w kocu rozchorowa na serce? 3 W Lalce Prusa, pisarza, ktrego eromski uwielbia, figuruje trjczonowe haso ZIEMIA, PROSTY CZOWIEK I BG; haso to przeanalizujemy od koca. Co do Boga, to moje pogldy na ten temat s znane. Co do prostego czowieka, to mj stosunek do niego jest nieprzyjazny. yjemy w zbyt skomplikowanych czasach, by kto mg sobie pozwoli na prostot serca, a tym bardziej na prostot umysu i w ogle na prostot czegokolwiek, zwaszcza e taka prostota szybko wyrodnieje w prostactwo. Prostaczkowie s mili, ale tylko do pewnego momentu. Uciliwi s w sensie ekonomicznym, bo nie mona zbudowa z nimi nowoczesnej gospodarki, uciliwi w sensie spoecznym, bo atwo dosta od nich w mord, uciliwi w sensie politycznym, bo atwo pjd na pasku pierwszego lepszego demagoga. Ale ZIEMIA? Tak, ziemia jest wartoci bezsporn, ziemi trzeba szanowa, bo chodzimy po niej wszyscy, jemy to i patrzymy na to, co z niej wyrasta, gdy nam pewnego dnia zabraknie tej ziemi pod nogami, stoczymy si wszyscy w nico. I ot chodzc jesieni po Grach witokrzyskich pomylaem sobie, e moe najwiksza warto prozy eromskiego tkwi w tym, e tak duo w niej ziemi kieleckiej. 4 Patriotyzm i obywatelsko eromskiego to dzi wartoci historyczne; kade pokolenie musi uczy si patriotyzmu i postawy obywatelskiej na nowo, obserwujc warunki, w ktrych yje. Nie mona nauczy si tych wartoci od pisarza, ktry zmar p wieku temu; mona nauczy si od niego zaangaowania i arliwoci, traktowania ycia na serio. Najtrwalsze w twrczoci eromskiego jest to, co jest w niej rozpuszczone czasem tak gruntownie, e jest niemal niewidoczne, co czasem wyazi na plan pierwszy, ogromnieje, pcznieje, ronie. Wiatr idei? Niezupenie. Wiatr oczywicie, ale wiatr po prostu... kielecki. Pamitam, odbywa si w schronisku w witej Katarzynie sympozjon literacki, bya

jesie, za oknem huczay w porywistym wietrze jody. Gdy po jakim przemwieniu wyjtkowo pryncypialnym, uciliwym i wyboistym zapytano, kto teraz zabierze gos, zaproponowaem, eby otworzy okno i w ten sposb dopuci do gosu eromskiego. Okno otworzono, ale zaraz trzeba je byo zamkn: gos eromskiego o mao nam gowy nie urwa. 18 I 1970

Fikuna
1 Ani chcia, ani nie chcia jej przyjcia na wiat; jeli chcia czego, to byo to co zupenie innego i nie przypuszcza, e przy okazji ona na wiat przyj zechce. Ale przysza, i cho przysza jak gdyby na wasne yczenie, sama, to nie ulega wtpliwoci, e bez jego wspuczestnictwa byoby to niemoliwe. Zaczo si to wszystko tamtej nocy, po ktrej w kobiecie, z ktr spa, zaczo si co dzia. Dopiero potem zrozumia, e zaczo si wtedy co, co na chrzcie otrzyma imi Monika, a co po latach kilkunastu znane bdzie jako Fikuna. 2 Tamten dzie zacz si gupio i gupio si skoczy. I moe dlatego gupio zacza si tamta noc. Komu, kto wbi sobie w gow, e CZOWIEK TO BRZMI DUMNIE, moe wyda si niewiarygodne, e w tak gupi noc jaki czowiek si zacz. I to jeszcze w taki gupi sposb. Ale my wiemy, jak gupio potrafi zacz si czowiek i jak gupio potrafi si skoczy. Nie ma tak gupiej nocy, eby kto nie potrafi w t noc przyj na wiat, i tak gupiej nocy, eby kto nie potrafi w t noc ze wiata odej. Tamta noc nie naleaa do udanych, cho udao si wtedy stworzy Fikun. 3 W konwencji aforystycznej wygldaoby to nastpujco: kto znalaz knajp, gdzie bya wdka, a potem ko, gdzie bya kobieta; w wyniku pierwszego wydarzenia powsta kac, w wyniku drugiego - dziecko. Ale ycie jest zawsze bardziej rozlaze ni aforyzm, limaczy si, ma swoje rozwlekoci i zakamarki. Wic i geneza Fikunej nie bya taka jak w powyszym aforyzmie, raczej taka jak w drugorzdnych powieciach obyczajowych: nudna, ospaa, daleka od zwizoci. Ale sens byby ten sam: kto szuka relaksu, znalaz Fikun. Co w tym dziwnego? C prostszego pod socem? 4 Czowiek moe mie czasem co do powiedzenia na temat swojego koca; jego pocztek jest zawsze od niego niezaleny. Tamtej nocy Fikun nie wiedziaa, e bdzie si zaczyna, nie wiedziaa rwnie, czy chce tego, czy nie, i w ogle nie wiedziaa nic. Pocztek wasny jest zawsze od czowieka niezaleny, ale na temat pocztku cudzego czowiek moe mie do powiedzenia wiele. Ilu jednak ludzi jest pozaczynanych wiadomie, a ilu niechccy? 5 Co si zaczo, tego mona nie koczy. Ale w tym wypadku skrupuy okazay si silniejsze ni pragnienie spokoju. Zreszt dziaao co w rodzaju inercji, czyli ociao, przewiadczenie, e jako to bdzie. Byo take co, co okrela si jako lojalno i co rwnie brzmi dwuznacznie. W rezultacie

kobieta, w ktrej zaczo si jego dziecko, zacza by jego on; najpierw stawaa si coraz grubsza, potem nagle staa si chudsza i ujawni si czowiek trzeci, o ktrym na razie nie byo wiadomo, e po latach kilkunastu ujawni si jako Fikun. Byo go na razie mniej ni jego krzyku i zapachu pieluch, ale byo go za duo jak na wytrzymao tego, co okrela si jako nerwy. S to niedogodnoci, ktre zapewne potrafi przezwyciy co, co okrela si jako mio, ale jak kocha (he! he!) kogo, kto wyoni si przypadkowo z kogo poznanego przypadkiem? 6 Mona by powoanym do ycia w Kalifornii albo na Kamczatce, z garbem albo bez, ile tam lat wczeniej albo pniej; i na to czowiek wpywu nie ma. Ale mona te powoa do ycia kogo drugiego z kim trzecim, takim wanie, a nie innym, mona te zdecydowa si na wsplne ycie z tymi ludmi albo nie; i na to czowiek ma wpyw jak najbardziej. I wtedy on w jakimi stopniu ksztatuje ich los, a oni ksztatuj los jego. Los Fikunej by w rkach cudzych tamtej nieudanej nocy, kiedy udao si j stworzy. Mino kilkanacie lat i Fikun wzia swj los w rce wasne, bya to jednak wolno w znacznym stopniu pozorna, cho trudno dzi powiedzie, na ile Fikun bya zdeterminowana, na ile za dziaaa na rachunek wasny. 7 Ale najpierw by ten dom, w ktrym wszystko byo rozpakowane, ale jak gdyby niezupenie, jak gdyby tak, eby pewnego dnia to wszystko mona byo zapakowa moliwie jak najszybciej, ponownie. Dziecko byo w tym domu jak gdyby wyrzutem sumienia, ktre jedno drugiemu stawiao przed oczy ustawicznie. Wytykali je sobie nawzajem jako sprawc swojego nieszczcia. I ot kto by z nich odpowiedzialny bardziej za to, e ten sprawca zaistnia? To pewne, e stworzyli je razem, zawsze jednak zachowywali si tak, jak gdyby jedno z nich stworzyo je bardziej, przy czym oczywicie on j o t nadwyk posdza, a ona jego. 8 Nie byo tutaj oczywicie ostentacyjnego drczenia si i chamstwa, wszystko bowiem rozgrywao si na pewnym poziomie, wszystko wic byo stuszowane przez nienaganny savoir-vivre i (he! he!) kultur. Zamiast powiedzie otwarcie, co o sobie myl, pokazywali sobie nawzajem rne rzeczy: on jej wos znaleziony w zupie, ona znalezion pod tapczanem jego skarpetk. I zamiast zwymyla si, milczeli przeciwko sobie wytrwale i zjadliwie i w tym milczeniu trzepotao si (te milczco) dziecko, jak karp w pustej wannie. 9 Trudno dzi powiedzie, kiedy przekroczya pewien prg i ujawnia si jako Fikuna. Moe miaa lat pitnacie, a moe czternacie zaledwie. Bya w tym nowym jej imieniu, ktrym nazwali j rwienicy, jak gdyby kwintesencja modzieowoci dzisiejszej, tej modzieowoci, ktra prowokuje krtkoci spdniczek i wrzaskliwoci gosw, rozwizoci obyczajw i cynizmem demonstrowanym zbyt nachalnie, by mg to by cynizm rzeczywicie. Fikune mog by klipsy albo majtki, fikuny moe by czyj styl ubierania si albo czyj styl bycia; fikuno jest czym ekstra, jest fajnoci i fantazyjnoci zarazem. I ot Fikuna bya jak gdyby tej fikunoci streszczeniem, a przynajmniej wygldao to tak na zewntrz. 10 Trudno te powiedzie, jaki by jej stosunek do ludzi, ktrym udao si j zacz tamtej nieudanej nocy. Niewykluczone jednak, e to przeciw nim tak si sfikunia i to im si rewanowaa za co t

fikun, przedwczesn dojrzaoci, ktr naleaoby zapewne uj w cudzysw. W istocie bowiem mimo pozorw nonszalanckiej dorosoci bya zaledwie dzieckiem, cho jej styl ycia i potem mierci mgby wiadczy (ale tylko dla powierzchownego obserwatora) przeciwko temu jak najbardziej. 11 I tu zbliamy si do koca tego felietonu i do koca Fikunej, z tym e koniec felietonu jest tym razem bardziej oddzielony od pocztku ni zwykle; z kocem Fikunej byo na odwrt, koniec ten zaskoczy wszystkich, nastpi bowiem nagle i jak gdyby za wczenie. Felieton jest duszy ni normalnie, ycie Fikunej byo krtsze ni normalnie i to wanie usprawiedliwia dugo felietonu, bo o czym pisa, jak nie o yciu, i o czym pisa, jak nie o mierci, zwaszcza mierci tak nagej? 12 Tamten dzie nie nalea do udanych, cho udao si wtedy skoczy z Fikun. Kto, komu udao si j stworzy, woa na ni: - Moniko! Ale ona nie reagowaa na to woanie, nie zwracaa na niego uwagi zupenie. Wtedy zawoa: - Fikuna! I wwczas spojrzaa na niego moe po raz pierwszy od wielu lat. Ale ile w tym wzroku byo pogardy. ILE POGARDY. I cho woa j po to, eby przysza, ona wanie wtedy odesza. Nie przewidywa, e tak daleko. Bo cho ju wiedzia, jak gupio potrafi zacz si czowiek, jeszcze nie wiedzia, jak gupio potrafi si skoczy. 13 I wyobracie sobie, e nie zmienio si nic. Odbyli przepisow aob i wysuchali z nalenym smutkiem przepisowych kondolencji. I odczuwali co w rodzaju ulgi, bo zaistniaa nareszcie moliwo kulturalnego rozejcia si, ale niestety moliwo tylko teoretyczna, bo nie doceniamy trudnoci lokalowych i siy czego, co by mona okreli jako prawo inercji. Byli wic nadal razem, jak przedtem. I oczywicie jedno drugiemu yczyo po cichutku niezbyt ostentacyjnego samobjstwa. Ale byli zbyt leniwi i tchrzliwi i zbyt- jakby to powiedzie? - wytrwali, by co takiego uczyni. Zreszt adne z nich nie uczynioby tego pierwsze. A poza tym czy im si le yje? 8 II 1970

Rok 2013
1 By rok 2013; gdzie w Azji limaczya si wojna, w niegach Alaski dogorywa desant chiski. Zreszt moe to nie byli Chiczycy i moe tego desantu nie byo w ogle. Trudno przewidzie przyszo, zwaszcza przyszo tak odleg, nawet gdy si o niej pisze z tak pewnoci siebie, e si o niej pisze w czasie przeszym.

2 By rok 2013; w Afryce byo stosunkowo spokojnie, jeli nie liczy tego drobiazgu, e znw rozdzielio si jedno z pastw w pobliu Konga. adnych innych nowych podziaw nie byo ani adnych nowych zjednocze. W to, eby Afryka moga zjednoczy si w uni oglnoafrykask, nikt nie wierzy, wydawao si to utopi, a jeszcze w roku 2010 bardzo modne byy tego typu teorie. Portugalia bya od trzech lat pod okupacj murzysk; nie bya to okupacja najagodniejsza, ale po pierwsze: pod Murzynami nie byo Portugalczykom gorzej ni pod Salazarem, a po drugie: odbywao si to wszystko na zasadzie sprawiedliwego rewanu. 3 W Polsce dziao si to i owo, z jednego punktu widzenia nic, z drugiego wiele. Problem mieszkaniowy by w zasadzie rozwizany. Wystarczyo zastanowi si, ile izb przybyo od roku 1970, by wpa w optymizm; optymizm ten zmniejsza si, gdy kto zacz zastanawia si, ilu od 1970 roku przybyo ludzi. Pocieszajce byo to, e ludzi z kadym rokiem przybywao mniej, niektrzy jednak wpadali z tego powodu w pesymizm i trudno byo zorientowa si, kto ma racj. 4 Kultura w roku 2013 ukazywaa si nadal, mona w niej byo przeczyta zdanie takie: Transfer technologii stanowi proces przemieszczania i transformowania informacji wewntrz przestrzeni okrelonej formami spoecznymi stosunkw wytwrczych, poziomem wiedzy i produkcji oraz celami dziaalnoci spoecznej. Prognozowanie technologii stanowi probabilistyczny szacunek przyszego transferu technologii. Programowanie technologii mona zdefiniowa jako przewidywanie wynalazkw lub konstrukcji oraz sposobu wykonania maszyny, sucej uytecznym celom, albo jako prognozowanie innowacji i dyfuzji technologii. Wedug prof. H. Brooksa przemieszczanie i transformowanie technologii odbywa si na rnych szczeblach transferu technologii, ktre z grubsza mona podzieli na szczeble wdroeniowe i oddziaujce, cao za skada si z pionowego i poziomego transferu technologii. Zda tych nie trzeba byo tumaczy na polski, bo w roku 2013 by to jzyk uywany przez Polakw potocznie. Sowo wdroy byo na porzdku dziennym, natomiast sowo wprowadzi byo archaizmem niemal takim jak niektre sowa z Bogurodzicy czy z Pamitnikw Paska. 5 Natura bya ujarzmiona bardziej ni dzi, chmury jednak byy nadal z zasady niepodlege, gromadziy si, kiedy chciay, i kiedy chciay, zrzucay deszcz i nieg. Mona byo oczywicie powoa do ycia chmur sztuczn, byo to jednak kosztowne i przekraczao moliwoci finansowe rolnika z okolic Putuska. Skorupa ziemska dygotaa, kiedy chciaa; gdy nie miaa na to chci, potrafia by niewzruszona jak gaz. Czy w roku 1970 mg w Polsce kto przewidzie, e w roku 2013 zacznie trz si ziemia pod Pockiem? 6 Wolnej Europy w roku 2013 nie byo od lat dwudziestu omiu. Po mierci dyrektora Nowaka (rok 1974) rozgoni kieruje dyrektor enczykowski (brak daty zgonu), rozgonia schodzi wtedy na takie psy, e Amerykanie cofaj dotacje, przeznaczajc je na dywersj ideologiczn w Boliwii. Radio Tirana wci nadaje jakie audycje po polsku, ale nic nie mona zrozumie, tak im si schiszczya polszczyzna.

7 W roku 1970, gdy kto chcia dozna jakiej przyjemnoci, musia sobie przyczy do ust na przykad kieliszek z winem albo fajk z dobrym tytoniem, albo te przyczy do siebie jak kobiet. W roku 2013 te sprawy uprociy si: wystarczyo przyczy sobie okrelone druty do okrelonych punktw kory mzgowej, by mie okrelon przyjemno. Druty te jednak byy bardzo kosztowne i mao kto mg sobie na nie pozwoli, wino natomiast mona byo mie za par zotych, a kobiet darmo, tylko dobry holenderski tyto do fajki by drogi, a NAJPRZEDNIEJSZY nadal pali si podle. 8 Ludzi, ktrzy przekroczyli lat dziewidziesit, byo w roku 2013 znacznie wicej ni przedtem. Wiedziano jednak, e bez wzgldu na to, jak si rozcignie ycie ludzkie w czasie, zawsze tego ycia dla pewnych ludzi bdzie za mao, i bez wzgldu na to, jak si ycie ludzkie skrci, zawsze tego ycia dla pewnych ludzi bdzie za duo, chyba eby tych ludzi skrci o gow. Niestety: w roku 2013 kara mierci bya wyeliminowana zupenie. 9 Medycyna nauczya si przedua ycie ludzkie znacznie skuteczniej ni dzi, spoeczestwo rwnie skutecznie jak dzi skracao ycie ludziom wybitnym. W rezultacie w 2013 przecitnie inteligentnych, bezwartociowych starcw byo nie tylko nie mniej ni dzi, ale moe nawet wicej. 10 W Expressie Wieczornym ze stycznia 2013 roku sprawa dokuczliwego starca z Grnolskiej, ktry zatruwa ycie ssiadom puszczanymi dzie i noc pytami z Niemenem. Z wypowiedzi nastolatki w trzecim programie Polskiego Radia (luty 2013 rok): Nasz dziadek cigle powtarza, e DZIWNY JEST TEN WIAT, i nawet potrafi to zapiewa, a przecie my to doskonale wiemy, wic jeli nawet kto ma skleroz, to czy ona musi objawia si w ten sposb? 11 Mnie ju nie byo; z mojego punktu widzenia byo to zapewne straszne, ale nie mogem sobie z tego zdawa sprawy. Co do innych, to mao kto zauway ten ubytek: tylu pisarzy znacznie wikszych ode mnie odeszo, nawet Lenart nie istnia. 15 II 1970

Epitafium
1 Okolicznoci tej mierci s niezwyke, nie byo tu jednak nic nadprzyrodzonego. By to przypadek, albo lepiej: kaprys losu; niezwyke w tym wszystkim jest to, e kto tak zafascynowany literatur mia mier tak literack. Niezwyko polegaa na tym, e najpierw ukaza si nekrolog, a dopiero potem nastpia mier, przy czym oczywicie by to nekrolog kogo innego, cho imi i nazwisko byo to samo. Widz go, jak na placu Trzech Krzyy pokazuje mi sfatygowany strzp ycia Warszawy i na tym strzpie swoje imi i nazwisko w czarnych ramkach. Sysz jego chichot, widz gorczkowe gesty. Gdy nazajutrz dowiedziaem si, e umar, jego nieruchomo wydaa mi si absurdalna, zwaszcza

w zestawieniu z ruchliwoci wczorajsz. Jego nieruchomo, ktrej nie widziaem, ktrej wyobrazi sobie nie potrafi, cho znaem go dobrze. 2 Ilekro wchodzi do ktrej z redakcji, gdzie akurat byem, zawsze miaem wraenie, e wchodzi nie z ulicy, tylko z ktrej z kart Dostojewskiego. W gorczkowym popiechu, z jakim zasypywa kolejnego rozmwc tysicem nowin i anegdot, byo co chorobliwego i by smutek, cho jego wejciu towarzyszy zawsze szybki, nerwowy miech. Wiecznie zziajany, dochrapa si tylko ndzy. Osaczaa go tandetna, rozsypujca si materia. Ale by zajty czym innym. Zreszt s guziki nie do przyszycia, s rzeczy, ktrych uprasowa nie mona. Nie zrozumiej go ci, ktrzy harmoni kolorystyczn krawata ze skarpetkami maj we krwi i dla ktrych naleycie dopasowane spodnie stay si niemal instynktem. Zreszt na zrozumienie czego jest ju za pno. 3 Ndza rodzi ndz; s mieszkania, w ktrych nie mona rano wzi do rki elazka czy igy, bo wydaje si, e jeli spdzio si w nich noc, to by to czas grubo za dugi jak na wytrzymao ludzk. Ale oczywicie s to rzeczy, o ktrych nie maj pojcia osoby zamieszkae w ekskluzywnym PEKAO-wskim bloku, gdzie niedawno zaprosi mnie czyj kaprys. W mieszkaniu miesznie mao rzeczy polskich; jakie drzwi, ktre kto pokazuje mwic z emfaz: TU MIESZKA NAJWIKSZY KONFERANSJER POLSKI. Patrzc na to wszystko mylaem o tamtej mrocznej ruderze w Milanwku. I suchajc opowieci o podrach do Nowego Jorku i Hongkongu mylaem o podrach pocigiem podmiejskim na trasie Warszawa-yrardw. Pewno, e nie s tak malownicze jak podre tamte, ale ile biednego dramatyzmu potrafi si w nich zmieci, zwaszcza gdy si na tej trasie podruje bez biletu. 4 Znam t tras, na wylot, smutny gwizd podmiejskiego pocigu elektrycznego wwierca mi si w uszy i w mzg, dowiercajc si do uczu, ktre mona by nazwa metafizycznymi, gdyby nie brzmiao to tak banalnie. Nie spotkam go nigdy na tej trasie, nie opowie kolejnych anegdot. DO LASU WCHODZI NIEDWIED, WYKOPUJE D. DO LASU WCHODZI WIELBD, W D WPADA. DO LASU WCHODZI PODSEKRETARZ PEKA I KRZYCZY: WYNO SI, WIELBDZIE, TEN D JEST DLA MNIE! Czy kolejowe gwizdy to tylko sygnalizacja komunikacyjna, czy jeszcze co poza tym? Gdzie si rozchodzi duch ludzki, gdy nieruchomieje ciao? 5 Wiadomo, jak wyglday jego chwile ostatnie, s wiadkowie na t okoliczno, wiedz nawet, e szed na film Planeta map, ktry w Warszawie cieszy si wielk frekwencj. To jednak, co dziao si w jego wntrzu, jest zakryte; mona by to zapewne wypeni literatur, ale jaka literatura taki moment udwignie? NIESPOKOJNE JEST SERCE MOJE, PKI NIE SPOCZNIE W PANU pisa kto przed wiekami, chyba Augustyn. Ale my wiemy dzi, e nie ma dnego Pana, w ktrym mona by wypocz jak w ku; jeli jest jaki zawiat, to naleaoby go traktowa nie jak mikk kanap, tylko jako kolejny trud, tyle e na wyszym szczeblu. W t chwil przedostatni poczu, jak rozszerza mu si w piersi pustka; przeczuwa j od dawna, ale nie przypuszcza, e potrafi by tak dawica. I czu, jak w tej pustce pulsuje serce tak intensywnie, jakby j chciao wchon w siebie, zdominowa, przezwyciy. Ale czu, e to jest pojedynek przegrany. Zreszt w ogle o jakim sercu, pustce i pojedynku nie myla, bo to s tylko niezdarne analogie literackie. Powiedzia: NIEDOBRZE MI, i wsikn w ciemno. Potem jest ju tylko ta apteka, w ktrej lea pozbawiony siebie, cho mia przy sobie dowd osobisty z nazwiskiem.

6 Po aptece rozszed si zapach kropli walerianowych; na tamto pytanie, gdzie si rozchodzi duch ludzki, gdy nieruchomieje ciao, cigle odpowiedzi nie ma. Nieruchomo mierci jest zawsze nieruchomoci absurdaln i zawsze bdziemy buntowa si przeciwko niej bez wzgldu na to, czy jestemy wierzcy, czy nie, bo to zaley wycznie od stopnia i skali naszego czowieczestwa. Ale w tym wypadku wszystkim, ktrzy znali jego gorczkow ruchliwo, nieruchomo ta musiaa si wyda absurdalna szczeglnie. Lekarstwo spywao z zacinitych warg, nie mogo do rodka czowieka wnikn i nie mogo niczego w nim oywi, bo ju nic do oywienia nie byo. - Pan tylko pije? - zapytano mnie na pewnym przyjciu. - Nie tylko - odpowiedziaem. - Poza piciem jeszcze yj. I przenikn mnie dreszcz, bo wydao mi si, e dotykam caym sob jakiej tajemnicy, zupenie tak, jakbym dotkn ycia i mierci i zrozumia - jak to si daje zrozumie tylko raz - tych substancji odrbno. Ale tego ju opisa nie mona. 1 III 1970

Seks szaleje w Rzeszowie

Z Rzeszowa przysano mi do zrecenzowania wydan tame ksik Wadysawa Kaziora Uczucia erotyczne modziey szkolnej - analiza psychologiczna. Jest to rzecz o ambicjach naukowych, nie bez pewnych pretensji politycznych jednak, autor bowiem raz po raz podkrela, e jego stosunek do przemian, ktre zaszy w Polsce w cigu ostatniego dwudziestopiciolecia, jest waciwy, kadzie nacisk na legalizm i praworzdno. Autor dobrze wie, co dokonuje si w Polsce Ludowej. W Polsce Ludowej dokonuje si wielka rewolucja kulturalna w kadej dziedzinie ycia. Wie on, w jakim okresie yjemy. yjemy w okresie gigantycznego i dotd nie spotykanego postpu kultury, techniki, wynalazkw, nowych maszyn, osigni nauk cisych, cybernetyki, lotw kosmicznych i budownictwa socjalistycznego. Wie on, co w trawie piszczy, w szczeglnoci wie on, czego jestemy dzi wiadkami. Jestemy dzi wiadkami tworzenia si nowych konwencji osobowoci, a w zwizku z tym coraz bardziej wnikliwych bada psychologicznych, psychiatrycznych i socjologicznych, ktre szukaj i w intymnym yciu czowieka powodw przeywanych przez niego frustracji, pesymizmu, rozwodw maeskich i ponuractwa spotykanego nawet u zdrowych fizycznie i dobrze sytuowanych ludzi. Autor dobrze wie, jakie jest miejsce uczu erotycznych w yciu modziey, a poniewa wie jeszcze lepiej, jakie jest miejsce modziey w spoeczestwie socjalistycznym, jego praca ma moe nawet znaczenie polityczne. Nasza modzie zrzeszona w ZMS, ZMW i ZHP i nie zorganizowana posiada wszelkie moliwoci ksztacenia si i pod ideowym kierownictwem PZPR zajmuje powane miejsce w spoeczestwie i spenia wan rol w yciu ekonomicznym, kulturalnym i politycznym naszego kraju, stanowi potn si, ktrej w adnym aspekcie nie wolno lekceway. Bierze ona na siebie wraz ze starszym pokoleniem odpowiedzialno za losy naszego kraju i za wprowadzenie w ycie ideaw ustroju socjalistycznego, sprawiedliwoci spoecznej, demokratyzacji naszego ycia, ideowego wychowania modego pokolenia. Jest jeszcze wiele nie zbadanych wanych dziedzin

naszego ycia psychicznego lub mao znanych, a do nich naley i problem uczu erotycznych modziey. I ot autor t dziedzin ycia psychicznego przebada i przepenetrowa jak si patrzy; w jego ksice jest par rzeczy bez precedensu w dotychczasowych badaniach naukowych, na przykad definicja randki czy zwrcenie uwagi na mobilizujc funkcj randki w yciu spoecznym. Zreszt przepytajmy autora, niech na wybrane pytania odpowiada zdaniami wybranymi z jego ksiki. Na czym polegaj randki? Polegaj one na przebywaniu sam na sam dwch modych osb, z ktrych obie lub przynajmniej jedna doznaje z tego powodu przyjemnoci. Co nastpuje na randce? Na randce w atmosferze penego zaufania i szczeroci nastpuje wymiana zda, pogldw na rne problemy dotyczce rodzicw, szkoy, nauczycieli, kolegw, a u modziey starszej take na tematy spoeczne, polityczne, ideowe i wiatopogldowe. Jakie pierwsze zblienia nastpuj na randce? Nastpuj pierwsze zblienia zmysowe, poznawanie rnic w budowie anatomiczno-fizjologicznej pci odmiennej. Co robi ju dwunastoletnie dziewczynki? Ju dwunastoletnie dziewczynki chodz na randki. S to przewanie randki polegajce na przygodnym spotkaniu w klasie, na szkolnym podwrku, na klatce schodowej itp. Tematem ich rozmw s sprawy szkolne, opowiadanie o wraeniach z lekcji, o swoich sukcesach, poczone z miym umiechem i serdecznym sowem. Z kim najczciej chopcy pieszcz si na randkach? Na randkach najczciej chopcy pieszcz si z dziewcztami. Do czego zmierzaj ich pieszczoty? Pieszczoty ich zmierzaj przede wszystkim do dotykania, gaskania i poznawania ciaa swojej partnerki. Czego w mniejszym stopniu uywaj chopcy rwienicy? Chopcy rwienicy uywaj pieszczot w mniejszym stopniu ni dziewczta. Kto spenia czasem rol pilnujcego? Rol pilnujcego spenia czasem dziadek, siostra lub brat. Jacy rodzice najbardziej przeszkadzali modziey w mioci? Najbardziej przeszkadzali modziey i zabraniali si kocha ci klerykalni rodzice, ktrzy uwaali mio okresu dorastania za grzech i rozpust. Co wynika z tabeli dwunastej? Z tabeli dwunastej wynika, e uczucia erotyczne stale budz si u modziey i rwnoczenie zamieraj z kadym rokiem, tak e nie mona zauway w tym prawidowoci. Po prostu w kadym roku ycia modzie rozpoczyna nowe uczucia erotyczne. Od czego zaley czas trwania uczu erotycznych? Czas trwania uczu erotycznych zaley od 1) wieku, 2) pci, 3) temperamentu, 4) kultury, 5) poziomu ideowo-moralnego, 6) osigania sukcesw w nauce i pracy spoecznej. Czym si rni nasza modzie od amerykaskiej? Nasza modzie przeywa zerwanie mioci szkolnej o wiele gbiej i powaniej ni modzie amerykaska (tu autor powouje si na badania Hamiltona, czyby mnie mia na myli?). Co robia co sidma dziewczynka szesnastoletnia? Co sidma dziewczynka szesnastoletnia durzya si w aktorach. Coraz wicej dziewczt zadurza si w mczyznach, doznajc z nimi w wyobrani przey erotycznych, a mniej w kobietach. Co wywiera duy wpyw na adorowanie nauczycieli? Duy wpyw na adorowanie wywiera oblicze ideowo-polityczne nauczycieli. Co poznaj chopcy i dziewczta po kilku miociach? Po kilku miociach, ktre nie zawsze kocz si szczliwie, chopcy i dziewczta poznaj cechy przedstawicieli pci odmiennej. Co si dzieje, gdy mio trwa nadal, gdy partnerzy poznaj si ju dokadnie, gdy dochodz do gosu zmysy? Partnerzy zbliaj si do siebie, cauj, pieszcz, dotykaj, dopuszczaj w wyjtkowych wypadkach do stosunkw seksualnych. Co robi mio szkolna z modocianym? Cieszy go, mobilizuje do ycia, do nauki i pracy spoecznej. Mio jest podobna do silnego pdu, do czego, co rozgrzewa krew w modzieczych yach. I tak dalej, i tak dalej. Przepytywa mona autora bez koca, na kade pytanie ma gotow odpowied, przy czym w odpowiedziach tych filuterny hedonizm walczy stale o lepsze z szacunkiem dla wadz i legalizmem, gaskanie si i pieszczoty z mobilizacj do pracy spoecznej. Wywody swoje ilustruje autor cytatami z autentycznych listw i pamitnikw modziey szkolnej. Pierwszy stosunek przeyam w dniu 1 stycznia 1964. Byo to co nieokrelonego, a zarazem cudownego. Zbysio od tego czasu by jaki

inny. Janek okaza si strasznym otrem. Zabra moj niewinn mio, nie pozostawiajc nic w zamian. Jednak w adnych ramionach nie byam tak szczliwa jak w jego, mojego Romeczka, ktrego tak bardzo kocham. S te w ksice liczne tablice i kwestionariusze. Autor przeprowadzi badania w dwudziestu siedmiu szkoach podstawowych, liceach i technikach Rzeszowa i wojewdztwa rzeszowskiego. Zbada ogem 2752 osoby w wieku od dwunastu do osiemnastu lat i 862 osoby w wieku od dziewitnastu do dwudziestu trzech lat; niektre badania wykona samodzielnie, niektre zleci pracownikom naukowym i studentom Wyszej Szkoy Pedagogicznej w Rzeszowie. Mona przypuszcza, e jest rwnie pracownikiem naukowym tej uczelni, niewykluczone, e bardzo eksponowanym, moe profesorem nawet. Ju dwunastoletnim chopcom i dziewcztom kaza odpowiada na pytania, czy przeywaj uczucia erotyczne. Z odpowiedzi wynika, e w wieku dwunastu lat przeywa uczucia erotyczne 15,5 proc. badanych dziewczt i 33,9 proc. badanych chopcw. W wieku trzynastu lat u chopcw nastpuje nieznaczny spadek uczu erotycznych, bo przeywa je tylko 33,1 proc., natomiast u dziewczt nastpuje wzrost, uczucia erotyczne w tym wieku przeywa 20,0 proc. respondentek. W wieku dwunastu lat znacznie czciej chodzi si na randki ni w wieku trzynastu lat, rnica wynosi przecitnie 10 proc. na niekorzy trzynastoletnich. A oto niektre inne pytania z kwestionariusza: Czy jeste uwiadomiony seksualnie? Tak, nie, czciowo (podkrel). W ktrej klasie zostae uwiadomiony? Kto ci uwiadomi seksualnie? (napisz). Jakie uczucie erotyczne chcesz jeszcze pozna? (mio romantyczna, zmysowa, mio maeska, marzenie erotyczne, durzenie, sympatia), podkrel i dopisz. Z satysfakcj trzeba odnotowa, e zbadana modzie z rwnym szacunkiem jak sam autor odnosi si do obowizujcych w PRL przepisw, a moe nawet z jeszcze wikszym. I tak z kwestionariusza wynika, e o ile pieszczenie si i dotykanie na randkach odbywa si czasem przed ukoczeniem szesnastego roku ycia, o tyle stosunki seksualne (w tym onanizm) nastpuj dopiero u szesnastolatkw, wczeniej natomiast nigdy. 15 III 1970

Przyjcie towaru
1 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------2 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------3 --------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

4 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------5 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------6 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------7 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------8 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------9 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------10 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------11 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------12 -------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------29 III 1970

Ale Alfredzie...
1 W roku ubiegym ukazaa si drugorzdna powie, ktra jednak w pewnych (wskich) krgach zrobia karier, w szczeglnoci jej tytu Sytuacja ma racj. Ot tytu ten jest faszywy. Sytuacja nie moe mie racji, moe by tylko racjonalna; racj mog mie ludzie. Jeli w wyniku dziaa jakich ludzi; o ktrych wiadomo, e maj racj, i ktrzy sami o sobie wiedz, e maj racj, powstaje sytuacja nieracjonalna, najwidoczniej dziaania te wymagaj korekty, najwidoczniej bowiem ludzie ci racji nie maj. 2 Do stworzenia niektrych sytuacji nie potrzeba racji, wystarczy sia. Najlepiej zilustruj to, gdy opowiem, co mnie spotkao z Lengrenem (modszym)- Zreszt moe to nie by Lengren, a jeli nawet, to na pewno nie ten pierwszy i moe nawet nie ten drugi, tylko ten trzeci. Id Krakowskim Przedmieciem z mg w oczach, bo mi ostatnio wysiada serce, nagle wyskakuje z bramy ogromne chopisko i mwi: - Idziemy... - Dokd? - pytam ze strachem. - Do Zwizku Literatw Polskich... Co byo robi? Poszlimy. Po wejciu mwi: - Krzycz, e jeste wielkim pisarzem... Co byo robi? Krzyknem... - Krzycz, e jeste pisarzem jeszcze wikszym... - JESTEM PISARZEM JESZCZE WIKSZYM! -- Krzycz, e jeste geniuszem... - JESTEM GENIUSZEM! - Krzycz, e jeste geniuszem do jasnej cholery... - DO JASNEJ CHOLERY, JESTEM GENIUSZEM! - Krzycz, e ich wszystkich, jak tu s, zwolnisz... - ZWOLNI WAS WSZYSTKICH, JAK TU JESTECIE! - I tego z lewej, i tego z prawej... - I TEGO Z LEWEJ, I TEGO Z PRAWEJ! - I tego z gry, i tego z dou...

- I TEGO Z GRY, I TEGO Z DOU! - Uderz pici w te oszklone drzwi... - A JAK NIE UDERZ? - To ja uderz ciebie... Co byo robi? Uderzyem... - Uderz jeszcze raz... Co byo robi? Uderzyem jeszcze raz, a cay budynek chodzi w lewo i w prawo, w gr i w d, jak galaretka z nek w dniu trzsienia ziemi. - To ju pjdziemy - powiedzia - mam jeszcze co do zaatwienia w PTTK... Odetchnem z ulg; koszul miaem mokr. 3 - Pani zawd? - zapytano on naczelnika Macandra. - Przy mu odpowiedziaa. - A pana? - zapytano naczelnika. - Przy wadzy - odpowiedzia. Niektrzy dyrektorzy, kierownicy, szefowie, naczelnicy etc. znajduj si przy wadzy na tej samej zasadzie, na ktrej niektre ony znajduj si przy mu. Oczywicie: by on przy mu jest stosunkowo atwo, jest to bowiem zawd, ktry nie wymaga adnych kwalifikacji. Wydawaoby si, e zupenie inna jest sytuacja kogo pozostajcego przy wadzy. Ale to teoria. W praktyce bywa rnie. 4 Pochodz z bardzo dobrej rodziny - mwi mi na jakim przyjciu w latach dwudziestych Alfred Czetwertyski (junior) - i gdyby nie wojna, to moe bym nawet doszed do wadzy. Nard mamy do rzdzenia dogodny... - Ale Alfredzie - zawoaem - tu nie folwark, tu pastwo... 5 IV 1970

Wywryem Cygance mier

1 Kiekuje ociale wiosna; w parkach zjawiy si mrwki i Cyganki. Mrwki wya z ziemi, Cyganki z ruder i taborw zarytych gdzie na peryferiach miasta. Przysiadaj si do zakochanych i pijanych;

zakochanym przepowiadaj podr, pijanym - blondynk, jednym i drugim - pienidze. Nikomu nie przepowiadaj, e dostanie klucz do M-3; mnie przepowiedziay, e bd wacicielem hotelu Bristol. Te Cyganki zostay zaprogramowane przed wojn. Moe nawet jeszcze przed pierwsz... 2 Liczba informacji zawartych w mzgach elektronowych i bibliotekach ronie; liczba informacji zawartych w talii kart jest niezmienna, zwaszcza gdy te informacje s wyuskiwane przy pomocy palcw i mzgu Cyganki. wiat zmienia si z dnia na dzie; sztuka wrenia z kart przechodzi z pokolenia na pokolenie w ksztacie niezmiennym i chyba nie doskonali si, moe nawet ulega degradacji. Karty s tak stare, jakby pamitay czasy, gdy legendarna ju Cyganka przepowiedziaa Pisudskiemu, e na biaym koniu wjedzie do Wilna; te karty lepi si do palcw coraz bardziej, s coraz brudniejsze. 3 Cyganki nie wiedz, e przeszlimy z gospodarki ekstensywnej na intensywn. Cyganki nie wiedz, co jest, jeszcze mniej z tego, co jest, rozumiej, wic skd mog wiedzie, co bdzie. Ale kto z nas wie, co bdzie? Jeli nawet kto wie, co si bdzie dzia jutro w skali globalnej, to czy wie, co si bdzie dzia w skali jego ycia prywatnego? I jeli wie, co si stanie na wiecie, to czy wie, co si stanie na jego podwrku? 4 To prawda, e mona dzi przewidzie, kiedy powstanie pierwsza fabryka na Ksiycu, pierwsze miasto na Oceanie Spokojnym, a moe nawet kiedy zostanie wystrzelony pierwszy polski sputnik (nieprdko). Ale jak przewidzie, kiedy spadnie nam na gow cega, a tym bardziej kiedy spotkamy niebezpiecznego bruneta, ktry cakowicie odmieni nasz los? Futurologia jest nieskoczenie powaniejszym narzdziem do badania przyszoci ni karty, gdy chodzi jednak o przewidywanie losu jednostki, koniec kocw zostaje nam tylko wrenie z kart. 5 Nie wypada traktowa wrb powanie, zwaszcza wrenia z kart w parkach przez Cygank. Nie wypada tym bardziej, im jest si wyej w urzdowej hierarchii. Dlaczego wic pozwalamy zaglda Cygankom do naszej przyszoci, skoro wiemy, e Cyganki kami i e ich wzrok jest krtki? Tylko dla zabawy? Moe nie tylko. Moe take, by zaspokoi pewn naiwn, ale odwieczn tsknot ludzk. Jest to tsknota za wiatem nieskomplikowanym i prostym, gdzie przyszo jest przewidywalna, gdzie wystarczy unikn spotkania z niebezpiecznym brunetem, by unikn nieszczcia i wej w szczcie, ktre otworzy si przed nami w postaci dalekiej, fascynujcej podry. Ale wystarczy spojrze na Cygank, na jej brudne karty, na jej twarz, by przekona si, jak naiwne s te tsknoty, jak zudne. 6 Nawet podsekretarz Barwioek pozwala sobie wry Cygankom. A byo to w czasach najbardziej wawego optymizmu i najbardziej zaostrzonej czujnoci. To powinno da do mylenia wszystkim, ktrzy chcieliby, by Cyganki pracoway w barach mlecznych i tramwajach, przy usuwaniu niegu i kopaniu kartofli.

7 Niestety: Cyganie wykruszaj si coraz bardziej, degeneruj, gnij. Gdzie te czasy, gdy byli jak na przykad w poemacie Puszkina - uosobieniem dynamizmu yciowego i nieokieznanej wolnoci? Co do mnie, to na wiosn czuj si jak zeszoroczne jabko, w rodku zbrzowiae, na zewntrz pomarszczone i te. Moe dlatego fascynuj mnie suche gazie, moe dlatego pisz dzi o Cyganach. i tu wspomnienie z czasw przedwojennych. 8 Z poaru ostatniej wojny ocalay niedobitki Cyganw; spony ich tabory, sponli sami. Pamitam, by schyek sierpnia 1939 roku; Cyganka w azienkach wywrya mi podr. - Daleko pojedziesz, daleko... Chwyciem Cygank za rk, otworzyem jej do; patrzc na czarne linie na brudnej doni wywryem Cygance mier. -- Daleko pojedziesz, daleko... - Kiedy? - zapytaa ze miechem. - Niedugo - odpowiedziaem ze miechem jeszcze wikszym. Dzie by pogodny, byo sycha szelest lici, piew ptakw, nie byo sycha chrzstu przesuwajcych si ku granicy polskiej czogw. Mylaem, e artuj; historia nie bya usposobiona do artw. 3 V 1970

Majowy nieg
1 2 maja, nazajutrz po pogodnym 1 maju, a nawet chyba wczeniej, bo w nocy z 1 na 2 maja, zachmurzyo si i spad nieg, w zwizku z czym jest temat do rozmw. Rozmowy o pogodzie nale do rozmw najstarszych, pochodz one z tych pradawnych czasw, gdy formoway si archetypy rozmw wszelkich i gdy czowiek od pogody by uzaleniony znacznie bardziej ni na przykad ja od redaktora naczelnego Kultury, a wystpujcy w moich felietonach podsekretarz Peka ode mnie. Zreszt co do podsekretarza Peki, to w zwizku z przejciem z gospodarki ekstensywnej na intensywn przechodz z podsekretarza Peki na podsekretarza Barwioka, bo bez zmian personalnych daleko nie zajedziemy. 2 Rozmowy o pogodzie zaczy si tak dawno, e chyba jeszcze wtedy, zanim zaczo si cokolwiek. Nie wiadomo, kiedy rozmowy o pogodzie si skocz; chyba nigdy. Nie wiadomo, jak dugo bdzie si rozmawia o meczach Grnika z Manchesterem City i Rom. Ale o pogodzie w dniu 2 maja bdzie si rozmawia chyba duej. Tegorocznemu niegowi w maju wr dug karier; zostanie on w pamici ludzkiej duej ni tegoroczne sukcesy Lubaskiego. W ogle tegoroczna zima przejdzie znacznie

bardziej do historii ni na przykad tegoroczne perypetie z pojazdem Apollo 13. Oczywicie: do historii prywatnej, przechowywanej w pojedynczych mzgach ludzkich. A nie do historii oficjalnej, spisywanej przez dziejopisw i bdcej tematem prac doktorskich. Kady kolejny nieg bdzie okazj do wspomnie o niegu tegorocznym. Im gbiej w staro, im gbiej w skleroz, tym tego niegu w pamici ludzkiej bdzie wicej, w kocu bdzie go znacznie wicej, ni go spado naprawd. 3 Dawniej wiedziano, e pogod kieruje osobicie Pan Bg, i std modlitwy o deszcz, susz etc. Dzi wiadomo, e od pogody s nie i wye, nie wiadomo jednak, co powoduje przesunicie si takiego, a nie innego niu czy wyu i w czyjej to jest gestii. Meteorologowie zapewne wiedz, jest to jednak wyszy kurs wiedzy o pogodzie, nie docierajcy do przecitnego odbiorcy prasowych i telewizyjnych prognoz, bo nie dociera on nawet do Wicherka. I dlatego pogoda jest cigle otoczona nimbem tajemniczoci. Rozmowy o pogodzie to nie tylko najstarsze, to take najbardziej uniwersalne z rozmw: kademu pozwalaj si wczy i zabysn inteligencj. Ale na tym nie kocz si ich zalety. 4 Najbardziej napron atmosfer mona rozadowa rozmow o pogodzie. Pamitam, po przewrocie 1926 roku miaem spotkanie autorskie w Wilnie, zapytano mnie, co sdz o wypadkach majowych; sytuacja bya trudna, w jednej poowie sali siedzieli ci, co byli za przewrotem, w drugiej ci, co byli przeciw, w rodku czaia si prowokacja. - Ale czy chodzi o wypadki majowe, ktre byy, czy ktre bd? - odpowiedziaem pytaniem na pytanie. - Ktre byy... - A to ja nie wiem, bo mnie wtedy nie byo w Warszawie... - A gdzie pan by? - W restauracji Filutek w Bielsku... - To w Bielsku wypadkw majowych nie byo? - By jeden, ale nie majowy... - A jaki? - Uliczny... Po tej odpowiedzi rozleg si na sali wrogi szmer; skonsolidowali si przeciwko mnie zarwno ci, co byli za przewrotem, jak i ci, co byli przeciw. I wtedy zaczem mwi o pogodzie; atmosfera rozadowaa si, napicie spado, namitnoci oklapy, znalelimy wspln paszczyzn. 5 W Polsce rozmowy o pogodzie maj tradycj moe nawet wiksz ni gdzie indziej. Wiele bowiem rzeczy psuo si tutaj. Ale pogoda psua si nie najrzadziej. Wiele klsk spado na ten kraj. Ale i niegu niemao. Aczkolwiek nie tyle co na Biegun Pnocny czy Kamczatk. A propos: znw jaki czytelnik

stwierdza, e moje miejsce jest nie przy pisaniu felietonw w Kulturze, tylko przy odnieaniu Kamczatki. 6 Ale przejdmy do problematyki uniwersalnej, Jeszcze w ogle nie byo adnej pogody, bo jeszcze nie byo wiata, a ju odbya si jedna z najstarszych rozmw o pogodzie. Byo to wtedy, gdy pierwsza osoba Trjcy witej oznajmia, e bdzie stwarza wiat. A na to druga: - Ale Ojcze, w taki deszcz... 7 Mino kilka milionw, a nawet chyba miliardw lat i odbya si jedna z ostatnich rozmw o pogodzie, ale na znacznie niszym szczeblu. 2 maja biecego roku zatrzymaem w Alejach Jerozolimskich naczelnika Macandra i zapytaem go: - Ocieplio si? - A my si znamy? - odpowiedzia pytaniem na pytanie. - Pan mnie nie, ze wzgldu na pseudonim, ja pana tak, ze wzgldu na stanowisko. No wic jak? Ocieplio si? - I tak, i nie - odpowiedzia Macander, poruszajc z trudem zalepionymi niegiem ustami. I tak, i nie - to ju co wicej ni odpowied, to caa ideologia. Niestety, jakie to polskie... 10 V 1970

Stumione iskry
1 By schyek czerwca 1941 roku, pocztek ofensywy niemieckiej na ZSRR; szedem Alejami Jerozolimskimi w stron mostu Poniatowskiego, jecha strumie pojazdw wojskowych w stron Moskwy, nie koczcy si warkot wera si w uszy i w mzg, paraliowa wyobrani. Tego samego dnia pnym wieczorem czytaem Stumione iskry poczciwego Teodora Jeske-Choiskiego; zagbiajc si w t ksik zagbiaem si w ciep swojsko jak w pluszow kanap. Filowaa karbidwka, za oknami zasonitymi czarnym kartonem by szczelny mrok zaciemnionego miasta. Przewracajc poke kartki wchodziem w wiat niemal wujaszkowaty i tak miy, jakby to by wiat zabaw dziecinnych. A przecie autorowi Stumionych iskier wydawao si zapewne, e opisuje rzeczy okropne, bya to przecie powie o wojnie francusko-pruskiej w roku 1870 i o dramacie uczestniczcych w niej Polakw. Nie wiedziaem wtedy, e ju niedugo ksika ta sponie w najwikszym poarze Warszawy i e sponicie jej bdzie drobiazgiem bez znaczenia, bo razem z ni sponie miasto, Ale w ogle tamtego wieczora wiedziaem niewiele, a ju najmniej wiedziaem z tego, co bdzie. Szczelnie zaciemnion Warszaw spowija mrok i mrok ten przenika mi do mzgu.

2 Gdy pisz ten felieton, bbni mi w uszach pocztek bajki Krasickiego MIE ZEGO POCZTKI, LECZ KONIEC AOSNY; jak wiadomo, w bajce tej chodzi o krnbrne woy, ktre nie chciay pracowa podczas wiosny. Ale mnie te sowa wskakuj w inny kontekst. Wojna francusko-pruska 1870 roku, od ktrej wybuchu minie w tym roku sto lat, bya wojn mi, zwaszcza jeli porwna si j z wojn ostatni. Ale by to pocztek koszmaru, by to bowiem punkt przeomowy w polityce europejskiej; od niego zaczyna si eskalacja pruskiego, a potem hitlerowskiego szalestwa. Do Sedanu Francja wydawaa si pastwem pierwszorzdnym, Niemcy drugorzdnym; po Sedanie ju byo wiadomo, e ukad si w Europie zmieni si i e teraz bd si liczy przede wszystkim twarde pici Bismarcka i jego nastpcw. Kilkadziesit lat dzielcych wybuch wojny francusko-pruskiej od zakoczenia drugiej wojny wiatowej to szmat czasu tak rozlegy, e mona mie zudzenie, i midzy tymi dwoma wydarzeniami nie ma zwizku. Ale w historii nie ma przerw, to, co byo pniej, jest kontynuacj tego, co byo wczeniej. I jest co symbolicznego w fakcie, e w roku 1945 sztandar polski w Berlinie zosta zatknity na monumencie odlanym z dzia francuskich zdobytych pod Sedanem. 3 Dwie ksiki le przede mn: Cztery lata ostrego dyuru Czuperskiej-Sliwickiej i Baryeczka Maupassanta. Cztery lata ostrego dyuru to ksika o winiarkach Pawiaka; oto kobieta, ktra wiesza si, bo nie chce mwi, oto kilkunastoletnia dziewczyna, ktra zbiera proszki nasenne, bo nie moe wytrzyma tortur. Baryeczka to opowiadanie o prostytutce-patriotce, opowiadania tego streszcza nie trzeba, bo jest znane powszechnie, jego akcja dzieje si podczas wojny francuskopruskiej. Posta cnotliwej prostytutki ma w literaturze bardzo szanowne koneksje, jej protoplastk jest przecie Maria Magdalena z Ewangelii. Cnotliwo Baryeczki ma charakter szczeglny; jest to kurwa spowita w narodowy sztandar. I ot jak bardzo Baryeczka byaby nie na miejscu w okresie drugiej wojny wiatowej, jak bardzo mieszne byoby jej bohaterstwo w okresie ludobjstwa, Owicimia i katowni gestapo. Na Maupassanta patrzymy dzi z powag, ale gdyby Maupassant y kilkadziesit lat pniej i gdyby kilkadziesit lat pniej dziaa si akcja jego opowiadania, mona by na niego patrze tylko z obrzydzeniem i pogard. 4 Wojna francusko-pruska zaowocowaa w literaturze polskiej obficie, licznymi opowiadaniami i powieciami. Autorom tych tekstw wydawao si, e pisz rzeczy wstrzsajce, nie wiedzieli oni, e moe istnie co stokro gorszego ni wynarodowienie, e moe istnie ludobjstwo. Ale wtedy eksterminacja wydawaa si pojciem egzotycznym. Sedan by dla tych pisarzy wstrzsem. Sedan bowiem wykaza, e Francja Napoleona III, ta Francja, ktra uczestniczya w wojnie krymskiej, ktra gromia Austri, ktra wysyaa swych onierzy do Meksyku, nie bya mocarstwem, ale bya domkiem z kart (faszowanych). Nie wiedzieli oni, e by to dopiero wstrzs pierwszy i e nastpi po nim dalsze, nieporwnanie powaniejsze. Sedan by klsk Francji i w zwizku z tym klsk polskich nadziei niepodlegociowych. Ale Sedan to by dopiero pocztek niemieckiej eskalacji militarnej i dlatego Sedan by pocztkiem klski wikszej ni tamta klska francuska. By pocztkiem najwikszej klski w dziejach ludzkoci, bo cho w kocu klska ta przeksztacia si w zwycistwo, to jednak adne zwycistwo nie byo tak kosztowne, nie kosztowao tyle krwi i tyle ofiar. 7 VI 1970

Fiku-miku i po Fryku (juniorze)

1 Czytae? Czytaa? Czytalicie? Oczywicie: czytali wszyscy. Reporta Kkolewskiego w Kulturze Jak umieraj niemiertelni, przedrukowany nastpnie przez jedn z dzkich gazet codziennych w malutkich odcinkach, eby starczyo na duej, sta si szlagierem czytelniczym, moe takim jak Trdowata, a moe wikszym. Niestety: papier produkowany w PRL le znosi takie sensacje. Papier ten jest w strzpach; na tych coraz mniej czytelnych strzpach pleni si obficie plotka. Jest tu wszystko: ludzie i duchy, pienidze i seks, brzydkie wyrazy i elegancki wiat filmu, seanse falliczne i spirytystyczne, uderzenie bykiem i n. Ale przede wszystkim jest zawrotny awans kogo, kto z odzi (bo on by z odzi, moja pani) via Hollywood wszed do nieba, po to by klan Kennedych mg si poczy z klanem Frykowskich. Czy mona sobie wyobrazi co bardziej fantastycznego? Kto z Polakw zrobi karier wiksz? 2 Czy znaem Frykowskiego? NIE ZNAEM. Ani jednego, ani drugiego? ANI JEDNEGO, ANI DRUGIEGO. No a Frykowsk? ANI FRYKOWSKIEJ. Czy mwi aman angielszczyzn? W OGLE NIE MWI PO ANGIELSKU, TYLKO CZYTAM. Czy braem udzia we frykowiskach? NIE BRAEM. Dlaczego? PO PIERWSZE DLATEGO, E NIE WIEDZIAEM, E S ORGANIZOWANE, A PO DRUGIE DLATEGO, E PROWADZ UREGULOWANE YCIE RODZINNE I JESTEM PO KLIMAKTERIUM. Czy chciabym poderwa crk magnata kawowego? ROK TEMU NIE, TERAZ TAK, W ZWIZKU Z PODWYK CEN KAWY. Czy chciabym pojecha do Hollywoodu i wej w elegancki wiat filmu? NIE CHCIABYM. Czy nie majc takich aspiracji nale przynajmniej do arystokracji? NIE NALE. Ale czy chciabym mie nieograniczon ilo czasu wolnego i tak ilo pienidzy, by ten czas zapeni nieograniczon iloci rozrywek? OCZYWICIE. W KADYM Z NAS DRZEMIE ONASSIS. 3 yjemy w wiecie, gdzie obowizuje zasada JAKA PRACA, TAKA PACA (przynajmniej teoretycznie). Ale jednak jake pocigajce wydaj si przykady osb, ktre nie pracuj, a jedz, i to dobrze. Dugo by mwi, dlaczego skdind nieposzlakowany obywatel PRL woli czyta o hochsztaplerach ni przodownikach pracy i dlaczego bardziej imponuje mu na przykad uwodziciel ni powana, wzorowa i wzorcowa gowa rodziny. W kadym razie byoby naiwnoci sdzi, e przecitny czytelnik pochyla si nad epopej o Frykowskim po to, by nawcha si zgnilizny moralnej i w ten sposb nabra wstrtu do pasoytnictwa spoecznego i wystpku. He! He! Znam ja tych nieposzlakowanych, niepokalanie czystych milusiskich; mona by pewnym, e gdy dostan jakie pienidze, to ich nie rozdadz biednym... 4 yjemy w wiecie zlaicyzowanym i zracjonalizowanym. I oczywicie nikt nie wierzy w duchy. Ale jake czsto jest to zaledwie powoka cienka jak listopadowy ld; pka ona pod byle pretekstem i ukazuje si bezmiar zabobonu. Religia jest dzi jak sklep z mk, zrutynizowany, standardowy, nudny, wiadomo, czego mona po nim oczekiwa, wiadomo, co si w nim kupi. Wiadomo, e gdy si pjdzie na sum, to si spotka tego magazyniera z przeciwka z on i dziemi, wiadomo te, e si nie spotka ducha. Duchy przeniosy si do Hollywoodu.

5 W pierwszej czci reportau Kkolewskiego Frykowski (junior) yje w Polsce Ludowej jak Radziwi w Polsce saskiej; nie pracuje, a je (i to dobrze), ma take posiado ziemsk. W drugiej czci yje w Ameryce i tam staje si postaci mityczn, zaczynaj si nim interesowa duchy. Mona zapytywa, dlaczego Frykowski nie zosta inynierem w brany wkienniczej. Albo dlaczego nie sta si przykadnym ojcem rodziny i wzorowym obywatelem PRL. Ale z rwnym powodzeniem mona by zapytywa, dlaczego gubernator Kalifornii nie kieruje ruchem ulicznym w Alejach Jerozolimskich. Albo dlaczego listonoszem z Ciechanowa nie interesuj si aktorki. Frykowski by taki, jakim go zaprogramowa wiat, z ktrego pochodzi. wiat ten, wyposaajc go w okrelone zasoby finansowe, wyposay go take w okrelone aspiracje i marzenia. I w tych ramach Frykowski wykonywa swoje nieskomplikowane czynnoci. Tylko kto bardzo naiwny moe przypuszcza, e wejcie na jakie nawet bardzo eleganckie ko wymaga takich wysikw jak wejcie na Mont Blanc. Albo e crka magnata kawowego czym rni si od panny Gruzoek z Targwka. 6 Kkolewski twierdzi, e Frykowski wymyli siebie i e na tym polegaa jego tragedia. Twierdzenie to jest podbudowane autorytetem Dygata; myli Dygata byszcz w reportau jak elegancka biuteria (niestety czeska), nadaj reportaowi intelektualny szlif. Czy Frykowski wymyli rwnie swoje pienidze i swojego tatusia? Kto twierdzi, e Frykowski adnych pienidzy nie mia i e wymyli mu je Kkolewski. Ale to chyba przesada: przecie Kkolewski nawet sobie adnych pienidzy wymyli nie potrafi. Wszelkie wymylanie ma niestety granice; tylko wymyla mona komu, ile si chce, a i to nie kademu. Przypumy, e Frykowski (junior) byby synem moim i e odziedziczyby po mnie moje pienidze i mj presti. Niewykluczone, e sta by go byo na maestwo z Osieck (kogo dzi nie sta na maestwo, podobnie jak kogo dzi nie sta na pisanie tekstw piosenek?). Ale ju posiado ziemska i paac pod Boniem przekraczayby jego moliwoci. Nie wyobraam go sobie take rozrzucajcego pisetki w SPATIF-ie. 7 Niewykluczone, e mj synek mgby sobie pozwoli na zorganizowanie jakiej sex-party, jakiej jednej, a moe i drugiej orgietki. Szkopu polegaby jednak na tym, e te rzeczy wymagaj nie tylko partnerw, ale i lokalu, a niestety mieszkania w Polsce Ludowej daj si podrywa znacznie trudniej ni ludzie. I to jest powd, dla ktrego hamiltoniada w Lasku Bielaskim nigdy nie bdzie frykowiskiem. Co do malowniczych awantur, z ktrych syn podobno Frykowski, to pewno: uderzy krzesem kapitana statku Szopen moe kady, jeli ma odpowiedni kondycj i nie ma skrupuw. Mona te kaza jakiemu poecie zje rkopis i w ogle mona waciwie wszystko. Tylko e wtedy czekaj nieprzyjemnoci w postaci na przykad wyjazdu na Suewiec. Natomiast przyjemno w postaci ekskluzywnego wyjazdu do USA byaby wtpliwa, a co najmniej problematyczna. 8 W momencie gdy Frykowski wjeda do Ameryki, wjedamy w wiat mitu i naprawd trudno poapa si w tym wszystkim, zwaszcza e mit w jest tworzony gwnie przez egzaltowane panie, ktre jeli nie potrafi czego wyjani przy pomocy intrygi jakich pa innych, zawsze wsz intryg duchw. Ale dlaczego waciwie musimy wierzy we wszystko, co mwi jaka wdowa po kompozytorze albo kto inny? Wiadomo, e kompozytor komponuje muzyk, a kompozytorowa plotki. Oczywicie: kompozytorowa jest urocza. No ale ona chyba nie czytaa Husserla.

9 Wojtek Frykowski zmyli siebie, by postaci literack, na dugo zanim zosta opisany - pisze Kkolewski. Ale posta literacka skada si z zestawu sw, bo literatura to s teksty. I ot jeden z nielicznych tekstw Frykowskiego, ktry zachowa si w pamici potomnych, brzmi nastpujco: JA CI TAK STRASZNIE KOCHAM, KURWO, Z KIM LEYSZ? Po przeczytaniu czego takiego tak bardzo nie jestem ciekaw dalszego cigu i koca, e zaczynam wtpi, czy by jaki pocztek. Nie dlatego ebym by zgorszony. Ale poniewa dawi mnie bana, wyazi mi dziurkami w nosie. Frykowski oczywicie by, bo by odnotowany w jakich urzdach paszportowych, biurach meldunkowych i na milicji. Ale jake to istnienie wydaje si enigmatyczne. Bdc, by w stopniu minimalnym; stworzyli go od A do Z inni: ci, co go urodzili, ci, co go zabili, ci, co o nim gadaj. 26 VII 1970

Numerki kardynaa Puzyny

1 Nie zauwaaem go, bo by za blisko. Jak ona, ktra jest na odlego rki i dlatego widzi si j akurat w takim samym stopniu jak Trjc wit, Marsjanina czy powietrze. Ale niedawno, nie chcc spotka si z kim niesympatycznym, a w dodatku nietrzewym, schroniem si do niego, i wszedem w biel i chd, w filigranowe rokoko, na ktre mona patrze godzinami, jak na western. Nazywa si koci Wizytek i jest na Krakowskim Przedmieciu na wprost Krlewskiej. Mona wyobrazi sobie Krakowskie Przedmiecie bez pomnika Mickiewicza, bez warty przed Rad Ministrw, bez pijakw przed winiarni U Hopfera i nawet bez wystaw malarskich w Kordegardzie. Ale Krakowskie Przedmiecie bez kociow byoby czym tak horrendalnym jak las bez drzew czy Perswazje beze mnie. 2 Mona nie wierzy w Trjc wit, chocia wierzy si w Boga. Nie wierzy w cudowne rozmnoenie alkoholu, chocia wierzy si w Ewangeli jako w arcytekst literacki. Mona nie wierzy w Koci jako instytucj, ale jak nie wierzy w kocioy jako budynki? Jest to niepodobiestwem, skoro przecie naley do tych budynkw koci Sakramentek w Warszawie, katedra we Wrocawiu, Koci Mariacki, katedra Notre Dame de Paris. 3 Oczywicie: kocioy zbudowane s przede wszystkim dla ludzi wierzcych w Boga, i to dla ludzi, u ktrych ta wiara ukada si w rytm obrzdku katolickiego. Ale wyobramy sobie koci barokowy ze wszystkimi wspaniaociami architektonicznymi, rzebiarskimi i malarskimi wewntrz i na zewntrz i wyobramy sobie wspczesnego katolika w tym kociele. Jeli to jest katolik nowoczesny, wtedy mu ten barok przeszkadza, trudno przez Boga barokowego przedrze si do Boga soborowego. A jeli jest to katolik tradycyjny, wtedy te Bg barokowy bywa mu nie na rk. Od Boga barokowego woli on Boga fabrycznego. Od Boga z kamienia, Boga z drzewa - Boga z gipsu. Tote czasem im mniej wierzy si w Boga, tym wicej wierzy si w kocioy. Owiecony ateista, nie wierzcy w Boga, wierzcy na przykad w koci Klarysek w Starym Sczu nie taka to znw rzadko w czasach Wspczesnych.

4 Kocioy s jak wino: im starsze, tym lepsze. Mona mwi o tandetnej secesji (zreszt te coraz trudniej przechodzi to przez gardo). Ale tandetny renesans? Partacka romaszczyzna? To wszystko jest dzi nie do pomylenia, nie mieci si w wyobrani. - Ten jest gorszy - mwimy patrzc na jaki otarz. - Ale to jest wiek XV - kto odpowiada. I od razu kapitulujemy, chylimy gow z szacunkiem. Przeszo nadaje rang, nobilituje, uwzniola. Stwarza alibi dla rzeczy nieudanych. C, e nieudane, skoro udao im si przetrwa przez tyle lat, przedrze z wieku XIII, XIV, XV, XVI, XVII w wiek XX? 5 Bogosawione barbarzystwo lat dawnych. Nie wahano si wtedy zamalowywa romaszczyzny gotykiem, wyprostowywa gotyku renesansem, wygina renesansu barokiem, uascetycznia baroku klasycyzmem. I tak rs koci, przeksztaca si i wygina, i znw wyprostowywa, i znw wygina, obrasta kolejnymi warstwami polichromii, w miar jak pyn czas, jak nakaday si na siebie style i wieki. Zanurzony w histori, podporzdkowywa si jej pokornie, zawsze jednak chronic w sobie co z tego, co zaprojektowano w nim pierwotnie. Niezmienny w swej istocie, by wiadectwem i pomnikiem zmiennoci. 6 atwiej zabra kanap ni otarz, ko ni stalle, klawikord ni organy. Tote z kolejnych wojen i grabiey kocioy wyszy stosunkowo obronn rk. S to pomniki historii, w ktrych tej historii ocalao najwicej. Ale kocioy to take pejza. Hemy barokowych wie kocielnych tkwi w pejzau polskim integralnie jak sosny. Nabierzcie je temu pejzaowi, a bdzie to tak, jakby zabra niniejszemu felietonowi litery, malarzowi oczy, modelce nos i zby. 7 Czerwone twarze na nagrobkach nad snistymi epitafiami nie zawsze nastrajaj religijnie. Wielka barokowa ambona, ktra wyrasta z trzewi przywalonego przez ni czowieka w turbanie, nie nastraja najbardziej nabonie. Ale jake to wszystko ocieka histori. W kociele w Nowym Targu wisi poky karton z modlitwami, z ponumerowanymi intencjami, z podpisem kardynaa Puzyny. Obok skrzynka z numerkami; ktry numerek si wycignie, na t intencj trzeba si pomodli. Wycignem ze skrzynki dwa numerki: powinienem si pomodli za sug zatrudnion u mnie i za ludzi, po ktrych odziedziczyem majtek. Kurz historii, dawno ju zdmuchnity przez czas, tu trwa nietknity, rozczulajcy i mieszny rwnoczenie. 16 VIII 1970

Striptease jako problem polityczny

1 Hair, najgoniejszy dzi musical na Zachodzie, obchodzi ktr tam, drug czy pit rocznic swojego powstania, w zwizku z czym jest pretekst do rozmyla na tematy polityczne. Hair jest imprez muzyczn, skada si z piosenek i tacw, ale jego geneza jest polityczna; tak przynajmniej twierdz jego twrcy. Gdy uczestnikw jednej z demonstracji amerykaskich przeciw wojnie w Wietnamie zaatakowaa policja, rozebrali si oni na znak protestu; na pamitk tego wydarzenia aktorzy w Hair biegaj po scenie nago. Moe Hair jest musicalem interesujcym (jeli w ogle musical moe by interesujcy, w co wtpi), a moe nie za bardzo; nie wiem, bo go nie widziaem i jest mao prawdopodobne, bym siedzc kokiem w Warszawie zobaczy go kiedykolwiek. Zreszt bardziej od nudystycznych demonstracji muzycznych interesuj mnie nudystyczne demonstracje polityczne. Osobnik bez ubrania, ale z hasem politycznym w miejscu publicznym... Czy to ma jakie perspektywy? Czy to si przyjmie? 2 Bismarck powiedzia, e polityka jest realizowaniem moliwoci. Gdy si wyjdzie z tego zaoenia, politykowanie przez rozbieranie si jest moliwe zawsze. Nie kady ma pogldy, nie kady ma czogi; spdnic, spodnie czy jaki ach zastpczy ma kady. Zrobienie sobie stripteaseu jest dziecinnie atwe, w kadym razie atwiejsze ni zrobienie sobie czego zego. Nie kadego sta na wyskoczenie z pitego pitra oknem. Kogo nie sta na wyskoczenie ze spodni? 3 Nawet zup grzybow nie kady potrafi zrobi, a c dopiero komputer. Ale nawet kto, kto nic nie potrafi zrobi z grzybw, z elaza czy z siebie, zawsze jeszcze potrafi si rozebra. A skoro ju to zrobi, to zawsze zrczniej powiedzie, e zrobi to nie dlatego, e mu si tak podoba, tylko dlatego, e mu si nie podoba polityka Chin czy e ma do obecnoci Amerykanw w Wietnamie. Nie dlatego e mu to sprawia przyjemno, tylko dlatego e chciaby przyspieszy rozbrojenie. Nie z gorca, tylko eby zaprotestowa przeciwko sytuacji w Irlandii, w Kociele, u nas czy na Bliskim Wschodzie. 4 To prawda, e ci z demonstracji, ktra jeszcze nie przesza do historii, ale ju przesza do musicalu, najpierw mieli przy sobie hasa polityczne, a dopiero potem nie mieli na sobie ubrania. Ale kto moe powiedzie z ca pewnoci, na czym im zaleao bardziej: na zakoczeniu wojny czy na rozpoczciu stripteaseu? 5 To prawda, e nie dla mnie stripteasey. Z tych samych wzgldw, dla ktrych nie dla Goldy Meir zawd modelki. (Zdaje si, e znw pan Passent z Polityki bdzie musia mnie skarci za zy smak i brak taktu, a nie chciabym go fatygowa w te upay...) Ale abstrahujc od uprzedze osobistych, mog chyba powoa si na tzw. zdrowy rozum, ktry ma to do siebie, e funkcjonuje bez wzgldu na to, czy kto wyglda korzystniej w ubraniu, czy bez. Ot czy wychodzenie z go skr naprzeciw goych paek policyjnych nie jest przypadkiem nadgorliwoci? Raczej chyba futro naleaoby woy na t okazj ni rezygnowa z bielizny... 6 No i jest jeszcze kwestia skutecznoci. Golasy zaangaowane w seks mog przynajmniej wiat zaludni (jak gdyby nie by ju zaludniony wystarczajco...). Czy golasy zaangaowane w polityk mog uchroni wiat przed zniszczeniem? Czy polityka rozbieraniowa moe mie jaki wpyw na

polityk rozbrojeniow i na polityk w ogle? Ot nie wiem, jak w przyszoci, ale na razie czowiek bez niczego ma znacznie mniej do powiedzenia ni czowiek w czym, zwaszcza czowiek w mundurze. 7 To prawda, e rozpolitykowane golasy powouj si na najstarsz w dziejach ludzkoci tradycj, ju bowiem za Adama i Ewy etc. Ale po pierwsze, istnienie Adama i Ewy nie jest tak pewne historycznie jak na przykad istnienie Adama Hanuszkiewicza. A po drugie, rozbieranie mogo sta si jakim problemem dopiero po wynalezieniu ubrania, tote golas przedubraniowy nie moe by tutaj adnym precedensem. A poza tym mona przecie inaczej pokaza, e si ma pogldy polityczne, a nie tylko w ten sposb, e si nie ma na sobie spdnicy czy spodni. 8 Jestem oczywicie jak najbardziej przeciw wojnie w Wietnamie, ale respektuj fakty. Nie tylko Nixon chodzi ubrany pod szyj, ale i Wietnamczycy, i to nie tylko Sajgoczycy, ale w ogle. Podobno inny gony musical amerykaski Oh, Calcutta!, robicy teraz wielk furor w Londynie, nie umywa si do Hair. Ale przynajmniej w Oh, Calcutta! hasa polityczne nie s uywane zamiast listkw figowych. Gdy aktorzy pokazuj goe poladki, to robi aluzj do genitaliw, a nie do sytuacji w Wietnamie. Do tego, co si dzieje na jakim ku, a nie do tego, co si dzieje na jakim! froncie. A swoj drog, na co tym londyczykom przyszo! Pamitam, przed pierwsz wojn byo to takie porzdne miasto... 9 My na szczcie (jeli w ogle mona tu mwi o jakim szczciu czy nieszczciu) jestemy od tego wszystkiego daleko. U nas te sprawy s zaatwiane w trybie zwykym. Kto bez ubrania na pewno trafi raczej do Tworek ni do musicalu, bez wzgldu na to, jakie bdzie mia przy sobie haso. 23 VIII 1970

Nieomylno jako dogmat

1 Nieomylnych nie ma; kady jest uzaleniony, a to od pogody, ktra moe si zepsu, a to od wasnych rk, ktre mog zadre, kady tkwi w czasie, ktry wszystko relatywizuje, we wszystkim zmienia proporcje. Jeli jest jaka nieomylno, to jedynie jako skromna suma twierdze, ktre sprawdziy si tak czsto, e mona o nich powiedzie z ca pewnoci, e si sprawdz zawsze. Oczywicie: o tak pojt nieomylno atwiej w fizyce ni w filozofii, w arytmetyce ni w polityce. Najtrudniej o nieomylno w religii, bo niczego tu sprawdzi nie mona. Ale dlatego wanie w religii najatwiej o nieomylnych. 2 Nietrudno sprawdzi, czy kto ma brudne rce, trudniej, czy kto zosta bez zmazy pierworodnej poczty. Dogmaty maj to do siebie, e s niesprawdzalne z zasady, ale jeli w tej niesprawdzalnoci jest jaka gradacja, to dogmat o niepokalanym poczciu Najwitszej Marii Panny jest niesprawdzalny szczeglnie. I ot rzecz charakterystyczna: podczas pontyfikatu Piusa IX ogoszono dwa dogmaty.

Ten wanie i drugi o nieomylnoci papiea. Awangarda w katolicyzmie bya zawsze raczej chrystocentryczna; Matka Boska patronowaa zmierzchom. 3 Religia jest formacj szczegln, jej ramy organizacyjne s struktur o charakterze swoistym. Ale pytanie, jak formowao si w Kociele przekonanie o nieomylnoci papiea i w jakich okolicznociach zakrzepo w dogmat - moe mie walor uniwersalny. Oczywicie: jak wszdzie tak i tu trzeba zachowa umiar. Rzeczy zrodzone w formacjach i strukturach religijnych z trudem znajduj odpowiedniki w formacjach i strukturach wieckich. 4 Sto lat temu, we wrzeniu 1870 roku, wojska woskie wkroczyy do Rzymu; pastwo kocielne stao si fikcj, cho nominalnie istnieje do dzi. Dwa miesice wczeniej Sobr Watykaski I ogosi dogmat o nieomylnoci papiea. Zbieno tych dwch wydarze jest zastanawiajca. Pastwo kocielne istniao lata i lata, dogmat o nieomylnoci ogoszono w przededniu jego upadku. Skd ten popiech? 5 Zapewne: spiritus flat ubi vult, i to wiele wyjania. W tym wypadku Duch wity chcia, by penomocnictwa teologiczne papiea zwikszyy si w momencie zagroenia jego penomocnictw politycznych. Nieomylno miaa utrwali granice pastwa, wzrost autorytetu papieskiego mia zrekompensowa szczupo armii; tak przynajmniej mona by interpretowa intencje Ducha. Niestety: tylko cztery godziny trwa opr wojsk papieskich. Bardzo krtko jak na moliwoci Ducha witego, cho wystarczajco dugo jak na moliwoci tego wojska. Zreszt dzi nawet w Rzymie dominuje przekonanie, e Duch wity nie broni wtedy Rzymu, sympatyzowa raczej ze stron przeciwn. 6 Co do Piusa IX, to nie bya to indywidualno na miar czasw przeomowych i w ogle nie bya to indywidualno klasy najwyszej. Jego zdolno przewidywania bya rwna zeru, natomiast jego upr by imponujcy. By autorem osawionego Syllabusa, gdzie pitnowa jako fasz, odsdza od czci i wiary wszystko, co w myli wczesnej miao perspektywy rozwojowe, co byo wychylone w przyszo. Myli si moe czciej ni jego poprzednicy i nastpcy, i to wanie za jego kadencji (przepraszam: pontyfikatu) wszed w ycie dogmat o nieomylnoci papiea (co prawda tylko w wypowiedziach na temat wiary i moralnoci i tylko wtedy, gdy s to wypowiedzi ex cathedra, ale zawsze). Zapewne: spiritus flat ubi vult. Ale moe czas ju wstawi Ducha witego tam, gdzie s trzymane duchy inne. (Oczywicie: Pana Bogd w ogle nie okrelam jako jakiego ducha, bo to obniyoby jego rang). 7 Na staro fascynuj mnie zmierzchy. Gdybym mia do czasu i talentu, napisabym powie o Kociele z tych lat, byaby to ksika o tym, jak pod wpywem zmian w polityce nastpuj zmiany w teologii i jak w atmosferze paniki i niepewnoci rodz si prawdy twarde i silne, w rodzaju omawianego tu dogmatu. Byoby w tej ksice duo Piusa IX i niewykluczone, e byoby w niej troszeczk nostalgii. Od upadku pastwa kocielnego do mierci Piusa mino par lat i mia on do czasu, by przekona si, e nie tylko nie nastpi koniec Kocioa, ale nawet koniec Europy i wiata. Ale obraony na histori, trzyma si on swych zudze kurczowo jak toncy deski; i dugo jeszcze byy

to zudzenia jego nastpcw. Dzi oczywicie wyraane jest w pismach katolickich zadowolenie; Okazuje si, e historia miaa racj, odrywajc Koci - wbrew niemu - od zmurszaych struktur politycznych, zabierajc mu jego pastwo. 8 Pius IX sta si dobrowolnym winiem, zapocztkowa precedens niewychodzenia papiey z Watykanu. Dziki temu Pawe VI, ktry zyska sobie renom papiea podrnika, mg si sta nowatorem stosunkowo tanim kosztem. Ale inne czci spadku po Piusie IX s kopotliwe i niestety pozby si ich nie mona. Nieomylno to jest dzi ciar, nie daje on adnych przywilejw, natomiast krpuje ruchy, utrudnia swobod manewru. Jak si czuje z nieomylnoci Pawe VI, neurasteniczny, skonny do kompromisu, daleki od apodyktycznoci? Niestety: jest to dogmat, a dogmaty zainstalowane s w teologii jak Bg we wszechwiecie - na wieczno. 9 Ludzi nieomylnych nie ma, bo jest czas, ktry wprowadza do wszystkiego nieustann korekt. Nawet Bg, jeli jest, to taki, ktry marszczy si i powieje, z ktrego opadaj licie. C bowiem starzeje si szybciej ni ksiki teologiczne? Dlatego dobrze pamita, w wyniku czego i w jakich okolicznociach papie sta si nieomylny. W wyniku saboci, w okolicznociach kryzysu. 6 IX 1970

Kwadrans z Walter Scottem

1 Ksiki to jest Sahara. Oczywicie: dwie ksiki to s dwie ksiki, a trzy - trzy, i tego wyjania nie trzeba. Ale ksiki wszystkie to jest Sahara; gdyby kto chcia policzy wszystkie wydrukowane w nich sowa, to byoby to tak, jak gdyby chcia policzy na pustyni wszystkie ziarenka piasku. Bierzemy do rki ksik; kupka sw, w ktrej grzebiemy wzrokiem, jak si grzebie patykiem w kupie piasku. Nie przestrzegane dzi przykazania; przepisy na potrawy, ktrych dzi si nie jada. Znaki wczorajszych myli; przepisy na ycie, ktre dzi byyby przepisami na mier. Spowiae fabuy o zakoczeniach, ktre si zna na pami. Wszystko zke, spowite w nud i kurz. Wziem do rki powie Walter Scotta Rob Roy; ksika pustynna, instrument, na ktrym moe tylko ja potrafi dzi zagra jak melodi. 2 Oto rzeczy wyniesione na strych. Oto fotel niewygodny, a bliski, bo wie si z nim jakie wspomnienie. Oto szafa absurdalna w swej brzydocie, a pikna, bo te co przypomina, bo te na jej widok zapala si midzy nami a ni iskra wzruszenia. I na tej zasadzie funkcjonuje w mojej wyobrani R.R. Otwierajc t ksik czuj si tak, jakbym otwiera drzwi do pokoju, w ktrym siedziaem w dziecistwie. W rozdziale pitym R.R. Frank Osbaldistone jedzie z Londynu w stron Szkocji i oczywicie jedzie w przd nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie. Co jest napisane dalej, to odbyo si pniej. A ja, czytajc to dzi, jak gdybym si cofa, jak gdybym schodzi do tamtego momentu, gdy czytaem to po raz pierwszy. I do tamtej epoki.

3 Tamta epoka, schyek stulecia, fin de sicle, dzi zszywka spowiaych obrazkw zakrzepych w pamici, wtedy wszystko, wszystko, co si mogo zmieci w oczach, uszach i mzgu dziecka. Tamta epoka lamp gazowych i rynsztokw gbokich na metr. Stjkowych i dobrych ludzi, to jest dorokarzy, strw i sug. Rozdzwoniona sankami w zimie, zawodzca przecigymi gosami ulicznych sprzedawcw SACHAR MARONYJ! SACHAR MARONYJ! - w lecie. Tamta epoka ryb ogromnych, rosyjskich i syberyjskich, ktre dzi mona oglda tylko w puszce. Tamta epoka... 4 To ju byy jej ostatki. Za par lat rewolucja zapuka do niej kulami z browningw. Ale na razie wojna toczy si w Transwalu. Boerowie walcz z Anglikami; w gabinecie ojca monotonny szmer rozmw na tematy polityczne. A ja czytam R.R., gdzie te z Anglikami walcz Szkoci. Boerowie byli wtedy w Europie symbolem wolnoci, a to byli przecie dziadowie dzisiejszych Afrykanerw Z Unii Poudniowo-Afrykaskiej. Ich pogld na Murzynw by taki, jaki jest dzi pogld wnukw. Ale wtedy mao kto w Europie przejmowa si Murzynami, zreszt w ogle kolorowych nie traktowano powanie. I po tej refleksji bledn wspomnienia z tamtej epoki, zdmuchnite podmuchem teraniejszoci. 5 R.R. to nie tylko dziecistwo moje, to take dziecistwo powieci historycznej i powieci w ogle. Ksika ta powstaa w pierwszych latach XIX wieku; wtedy jeszcze w powieciach nie spieszono si, opowiadano wszystko po kolei, porzdnie. Narracja toczy si ospale, noga za nog, i trzeba to tak czyta, zdanie po zdaniu, noga za nog, jeli w ogle co chce si wyczyta z tego. Ale ja lubi czyta R.R. tylko do poowy, do momentu gdy Frank Osbaldistone syszy tajemniczy szept w kociele katedralnym w Glasgow, i dalej ju ta ksika mnie nie interesuje. Moe w dziecistwie nie doczytaem jej do koca. Ten koci w mojej wyobrani by podobny wtedy do kocioa Wszystkich witych na placu Grzybowskim, gdzie si chodzio w niedziel na msz. I tak go sobie wyobraam dzi. 6 I tak nakadaj si na siebie czasy. Czas pierwszy: rok 1817, gdy ta powie powstaa, rok nastpny, gdy ukazaa si po raz pierwszy w Anglii i gdy ustawiay si do niej kolejki, kilkanacie lat dalszych, gdy staa si bestsellerem europejskim. Czas drugi: pierwsze lata XVIII stulecia, czas, w ktrym toczy si jej akcja, czas waciwie fikcyjny, bo przecie nie tyle taki, jaki by rzeczywicie, ile raczej taki, jakim go uformowaa powieciowa konwencja. Czas trzeci: czas mojego dziecistwa. Czas czwarty, dzisiejszy, z ktrego perspektywy patrz na czas tamten, gdy signem po R.R. po raz pierwszy. I na wszystkie czasy funkcjonujce w tej ksice. 7 Ludzie w R.R. to waciwie cienie tylko. S owinici w konwencj jak w szat, ktra ich zasania gruntownie od brody po kostki, w szat tak lun, e trudno si domyli, czy ich ciao ma jakie wypukoci i czy jakie ciao maj w ogle. Tote ksik t chtnie daje si dzieciom przy rnych okazjach i dlatego wydawana jest rwnie w PRL. Ale dzisiejsze dzieci tego czyta nie chc. Egzemplarze R.R. strasz trupi biel kartek, na ktrych nie wida ladw czyjego zainteresowania, czyich palcw. Ale ja dotykam R.R. i jest to tak, jakbym dotkn klawiszy fortepianu, wydobywajc z nich jak melodi.

8 Koguty w R.R.! Koguty, ktre piej w R.R. dwa razy, koguty, ktre dzi sysz tak, jak je syszaem w dziecistwie. I wszystko, co sysz, wsuchujc si w t ksik, jest stamtd, gdzie dzi nie ma nic, skd nie dobiega szmer aden. 9 Jesie dopiero si zacza, a ju jej za duo. Co ktry li spadnie na ziemi, to jakby kolejna chwila spada w nico. Krople deszczu spywaj z nieprzeniknionej nocy na czarn przejrzysto szyb; czas, ktry by, ktrego nie ma, fermentuje w gardle i w mzgu w nostalgi. Patrzc na R.R., wznowionego niedawno, widz siebie w tych odlegych czasach, gdy ycie nie miao waciwie przeszoci, gdy byo cae wychylone do przodu, w przyszo, gdy byo pkiem. Tego pka wznowi nie mona. Dotykam kartek i jest to tak, jakbym dotyka wasnej gowy. Ale to jest gowa dziecka. 11 X 1970

Ameryka krztusi si Murzynami

1 Jestem publicyst zdecydowanie promurzyskim; trudno powiedzie, czy jestem za Fistaszkiewiczem czy za Fistaszkiem; za Murzynami, przeciw dyskryminacji Murzynw jestem na pewno. Par lat temu wyraziem ubolewanie, e Byron na rzecz Grekw walczcych o wolno wystawi szkuner z dwoma armatami i puk ludzi, a ja na rzecz Murzynw walczcych w Angoli mog wystawi tylko felieton. Nieco pniej, po mierci przywdcy Murzynw poudniowoafrykaskich Alberta Luthuli, postawiem przed Murzynami alternatyw - dobry karabin czy dobre serce - opowiadajc si za karabinem raczej. I tego samego zdania jestem dzi. Niech Murzyni strzelaj! Oczywicie: w uzasadnionych wypadkach i o ile to moliwe, nie midzy sob i nie do mnie. 2 Jeszcze przed wojn mona byo przeczyta w prasie polskiej i wiatowej, e pastwo murzyskie byaby takim absurdem jak na przykad pastwo wielbdw. Mackiewicz napisa takich zda kilkaset, zreszt Mackiewicz posuwa si dalej. Cay wiat anglosaski i w ogle wszystkie narody majce do czynienia z Murzynami susznie uwaaj, e asymilacja z krwi murzysk ma cechy tego, co ksigi pobone nazywaj grzechem sodomskim. Tak si na to zapatruje kady Anglik, kady Amerykanin, kady Francuz w koloniach. Co do Polski, to moecie tylko zasign informacji co do wrae dancingowych. Jest to wydrukowane w Ksice moich rozczarowa Mackiewicza; rzecz ukazaa si w roku 1939, tu przed wybuchem wojny. Koczya si epoka, krztuszc si sob, wypowiadajc tu przed sw mierci sdy drastyczne. I oto ley przede mn ksika Balandiera ycie codzienne w pastwie Kongo (wiek XVI- XVIII), czytam tu, jak krl murzyski Alvaro II usiuje wyrwa si spod dominacji Portugalczykw. I ot ile jest w tej dyplomacji murzyskiej dramatyzmu! Ju wtedy! Jest rok 1604... 3 Murzyscy krlowie Konga chc od krlw portugalskich sprztu i cywilizacji, chirurgw i budowniczych, rzemielnikw i farmaceutw. Ale Portugalczycy widz w Kongu kopalni misa

roboczego i koci soniowej, spodziewaj si take znale tutaj kopalnie srebra. Alvaro II chce wymin Portugalczykw i nawiza bezporedni kontakt z papieem, ktry jako gowa Kocioa wydaje mu si waniejszy, Do Rzymu wyjeda Antonio Manuel ne Vunda, dostojnik murzyski; po drodze dostaje si w rce piratw, potem jest przetrzymywany w Lizbonie i Madrycie, podr jest dramatyczna i trwa cztery lata. Ale Antonio Manuel jest uparty i w kocu przybywa do Rzymu. By w Rzymie i umrze! Antonio Manuel jest przyjty na audiencji u papiea i nastpnego dnia umiera. Wyprawiaj mu uroczysty pogrzeb i to jest wszystko, co otrzymuje za jego porednictwem Kongo. Zosta po nim nagrobek z popiersiem w bazylice Santa Maria Maggiore. Z tego popiersia patrz na przechodniw nieruchome biaka kamiennych oczu. Gdy si wpatrzy, to wydaje si, e na tych biakach zjawiaj si renice i e to nie s oczy z przeomu XVI i XVII wieku, tylko oczy wspczesnego inteligenta murzyskiego, oczy cae. 4 Nie mona wyrwa Polski z miejsca, w ktrym tkwi na mapie, nie mona wyrwa siebie z ksztatu wasnej twarzy; wyrywanie swoich myli z ksztatu, w jaki zastygy w mzgu, jest koniecznoci. Czytamy Balandiera, strzepujc inercj i kurz z myli. Jeszcze za Stanisawa Augusta spony w Polsce ostatnie czarownice na stosach. Ale te stosy wydaj mi si czym naturalnym w zestawieniu z osiemnastowiecznym stosem kongijskim. Oto Murzynka, ktrej si wydaje, e wstpi w ni wity Antoni, Murzynka, ktra zakada w Kongu sekt antonianw i ktra ponie na stosie razem z dzieckiem. Ten stos z inspiracji biaych kapucynw podpalaj zabobonni Murzyni ogniem chrzecijaskiego zabobonu. Ksika Balandiera jest oywcza, obracamy przy jej lekturze sdy w mzgu o sto osiemdziesit stopni. Zreszt to obracanie gowy obowizuje w kadej sytuacji, bo wiat wszdzie jest zbudowany paradoksalnie, nawet wiat taki, z jakim mona spotka si na przykad w kawiarni. Pamitam, w kawiarni Europejskiej nie byo miejsc, przysiadem si do jakiego Murzyna. By to Sudaczyk, zapyta mnie, czy wiem, gdzie ley Sudan. - Sudan? To gdzie pod Egiptem - odpowiedziaem. Murzyn zacz si trz, by tak wcieky, e zrobi si niemal biay. Ciekawe, jak zareagowaby, gdybym powiedzia, e Sudan ley, powiedzmy, nad Abisyni... 5 Odkadamy ksik Balandiera, bierzemy do rki ktr z gazet amerykaskich, przechodzimy z wieku XVIII w wiek XX, podobnie jak si przechodzi z ulicy na ulic, z kta w kt. Ameryka krztusi si Murzynami. Gazety amerykaskie s oboone problemem murzyskim, jak potrafi by oboony jzyk czowieka chorego na odek. Problem ten przypomina ko, ktra tkwi w gardle, ktrej nie mona wchon w siebie i ktrej nie mona z siebie wyplu. My tutaj, w tej czci wiata, jestemy promurzyscy i kady jest pro-Murzynem, z wyjtkiem Popielarczyka, ktrego ona zakochaa si w Murzynie. Ale przypumy, e Murzynw jest duo i e musimy co zaatwi w jakim urzdzie wanie u Murzyna. I przypumy, e ten Murzyn poszed na drugie niadanie, zada od nas dwudziestego drugiego zawiadczenia albo e nie zauway nas w ogle. Jakie wtedy byoby zgrzytanie zbw i jaki moe nawet rasizm. Ale skoro w urzdzie siedzi biay Popielarczyk, mona pomstowa nie na Murzynw, tylko na biurokracj. Pamitam, jak musiaem jakie podanie przepchn przez donie jakiego urzdnika, ktry akurat nie by urzdnikiem uprzejmym. Donie te byy tuste i biae, rosy mi one w gardle i w mzgu, zasaniajc wszystko, zdrowy rozsdek, wraliwo, wyobrani. I teraz przypumy, e s to donie czarne, czarne donie Murzyna...

6 Czarni w Ameryce nie maj powodw, by by uprzejmymi w stosunku do biaych. Zreszt biali nie s w stosunku do nich uprzejmi take, a jeli nawet, to czarni maj powd, by wietrzy w tym puapk. Kto, kto ma na sobie bardzo duo wosw, wochacz owosiony od stp do gw, ktry szydzi z ysego. Jak ma zachowa si w tej sytuacji ysy? Moe woy kapelusz albo peruk, moe schowa gow do kieszeni albo schowa si w caoci pod st. Ale to jest defensywa i to jest z gry skazane na klsk. Najskuteczniejsza jest ofensywa. Szydzi z nadmiaru wosw wochacza, zanim ten zacznie szydzi z braku wosw ysego. i tak wanie coraz czciej w Ameryce postpuj czarni wobec biaych. Jeszcze w powieci Baldwina Go to na grze Murzynki chciay si upodobni do biaych kobiet w ten sposb, e rozprostowyway sobie wosy i pudroway policzki. Dzi byoby to nie do pomylenia. Dzi Murzyn czarn skr potrzsa jak sztandarem. 7 Co czy Potuliczewa z Johnem Abrahamem Davisem? To, e maj na sobie skr i e ta skra jest biaa. Ale kto rozsdny wycigaby z tego jakie wnioski? Przypumy jednak, e Potuliczew i John Abraham Davis s Murzynami... To jeszcze nie rasizm, to zaledwie przyzwyczajenie. Dalej zaczyna si rasizm, czyli co, co na jednym biegunie skada si z obozw odosobnienia, a na drugim z szykan w sklepiku, w tramwaju i w parku. Dzi szykana w parku albo szykana u fryzjera boli nie mniej ni dawniej to, e si byo towarem. Boli moe nawet bardziej. Dzi Murzyn wcieka si na wspomnienie pewnych dobrych uczynkw promurzyskich, na przykad na wspomnienie Chaty wuja Toma Beecher-Stowe, tej dziewitnastowiecznej dewotki abolicjonizmu. Zreszt Murzyn nie jest ju t kombinacj dobrej ciotki i kastrata, wystpujc w tej ksice. Wysun pazury; mia je i dawniej, ale schowane. Rasizm trudniej zdrapa z mzgu ni dokuczliw krost ze skry, zwaszcza e rasizm zaowocowa dzi kontrrasizmem, ktry jest te rasizmem, ale na odwrt. 8 Idc Krakowskim Przedmieciem mam mzg tak wypeniony Murzynami i problemem murzyskim, e a czarny; dochodz do placu Zamkowego i mam mzg jeszcze czarniejszy. Nie wierz w witych obcowanie; wierz w sumowanie si historii. Czowiek nosi w sobie nie tylko siebie, ale i tych, ktrzy byli przed nim. Tworz go oni, kieruj prdami powstajcymi w jego mzgu, wpywaj na to, co robi i co myli. S w nim i s nim, cho na og nie uwiadamia on sobie tego, nie zdaje sobie z tego sprawy. Patrzc na Murzyna, spjrzmy take na tych, ktrzy s w nim, cho byli przed nim, a byli tylko towarem, tani si robocz, tanim misem. I uwiadomijmy sobie, e jednym z dynamizmw pchajcych wiat naprzd i stwarzajcych go na nowo - jest dynamizm rewanu. 9 Ale tu ju koczy si mylenie i zaczyna si ycie. Do pani z dzieckiem (biaym) i z mem (biaym) zajmujcej powane stanowisko w powanej instytucji dzwoni w godzinach pracy Murzyn i nawet j odwiedza. Powstaje kompromitacja i w zwizku z tym pada pytanie nastpujce: - Cocie myleli, zadajc si z Murzynem po raz pierwszy? - Mylaam, e Murzyn zrobi swoje i pjdzie... Ot, droga pani, Murzyn nie pjdzie. Bo i gdzie? Afryka jest ju przez Murzynw zajta... 18 X 1970

Wspi si wzrokiem na szczyt katedry

1 Odeszo w tym roku tylu, a teraz Przybo. Uda si do Gwonicy, pomniejszony o siebie, o to, czym zapala w sobie wiersze. Mia ambicj robienia poezji wysokociowej i powietrznej, chcia wypeni sob katedry, katedrami wszechwiat, wszechwiatem - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - I oto mona go dzi zdrabnia, lini pami o nim zami, przyszpila j do jesiennych lici czy do jakich innych farfocli. A przecie zy potrafi pyn rwnie przy obieraniu cebuli, licie mona przyszpili i zasuszy w zielniku... 2 Przyszed z Gwonicy, a to jest wie na Rzeszowszczynie, czyli w Polsce najbardziej somianej, przycupnitej i zgrzebnej. Ale jeli w czyim mzgu chopsko zakrzepa w gruby mit gruboskrnoci, to ten czowiek delikatny, subtelny i kruchy mg wydawa si niechopski czy antychopski nawet. Oczywicie: by chopem, zanim sta si poet, bdc poet, by chopem w jakim sensie take. Ale to nie bya chopsko antykulturalna i gruba. Zadomowi si w kulturze narodowej i zacz j rozszerza tak szybko, e rudymenty, podstawy, to, co najgruntowniejsze, musia naby ju tam, w Gwonicy. Gdy z niej odchodzi, musiao w nim istnie w zawizku to, co potem rozronie si i rozgazi. Zreszt nigdy stamtd nie odszed na dobre. W wierszu Nad miastem, ogoszonym niedugo przed mierci w jubileuszowym numerze Twrczoci, przeywa zachwyt na widok Rzymu (a waciwie co wicej, bo ten Rzym to jest metafora wystrzelajca w gr sowami jak miasto wieami) i przeywa a do dna, to jest do bruzdy z cieniem w polu... na wsi... I tak jest u niego zawsze. 3 Mona go byo spotka na spacerach na ulicy czy w parku; przedtem spotykao si take Peipera, ale umar rok wczeniej i teraz, jeli przechadza si, to gdzie indziej. Drogi tych dwch poetw z przedwojennej awangardy polskiej po wojnie rozeszy si. Przybo pisa i mwi, Peiper wsun si w samotno i milczenie. Gdy Peiper szed ulicami, to idc przed siebie szed w siebie, w kadym jego kroku bya zacieka odmowa kontaktu. Gdy Przybo szed... Nie potrafi napisa, jak szed, ale oczywicie inaczej, INACZEJ. Razem z nekrologiem Przybosia ukaza si tom jego wierszy z rysunkami jego creczki Uty i jest to tak jak umiech posany dziecku przez ojca zza grobu. Patrzc na t ksik widz tamtego zjeonego samotnika i myl - dlaczego tak? Dlaczego tak... inaczej? Ale po co to pytanie? I po co pytania w tej kwestii w ogle, skoro wiadomo, e ycie jest w tak wielkim stopniu koniecznoci i w tak minimalnym decyzj... 4 Jeszcze w przedostatnim numerze Miesicznika Literackiego Przybo napisa, e Pan Tadeusz to jest najbardziej antropocentryczne i antropometryczne dzieo w literaturze wiata. Jego kultu dla tej ksiki, ktra wydaje mi si czcigodna i kunsztowna, ale martwa jak rzecz z Desy - nie rozumiaem. Zapewne czytajc j, wkada w ni co bardzo wasnego, czego ja woy nie potrafi, oywia j sposobami, ktrych nie znam. W ostatnim numerze tego miesicznika jest wiersz Przybosia Sowacki i jest tu potny obraz: widz - jak gdybym spojrza z ogromnych jego oczodow, kiedy wyjto go

z ziemi paryskiej... I ot patrzc na ten obraz wiem, e nie zobacz tego, co on tam zobaczy, gdy si swej wyobrani wkada swe oczy w czaszk po Sowackim. 5 Poezja to s dzi nie tylko wiersze. A raczej: dzi w wierszach, ktrych jest takie mrowisko, poezji jest moe mniej ni kiedykolwiek, zreszt poezji jest dzi wszdzie nie za duo. Czytam w poprzednim numerze Kultury wiersz, ju nie powiem przez kogo skierowany do jakiej pani (ach, te panie...), i czytam A gobic jeste i gazel. A koronkow zorz wczesnym rankiem Soczystym ogniem Godem Motylic Jeste mi drog krzyow Niedziel Karczm przydron Strumieniem Rumiankiem... Czytam i oczywicie nie rozumiem, dlaczego ten wiersz jest taki krtki, bo przecie czym ta pani mogaby jeszcze by? Jak ju jest motylic i karczm przydron, to moe ona by jeszcze moga by soniem z gipsu i zamszowym krzyem zasugi pitej klasy? Tylko... Tylko co nas to obchodzi? Bledziutkie poetyckie wyliczanki, ktre mona w kadym miejscu zacz i skoczy, ktrych na dobr spraw mona nie koczy w ogle... I czy w tej sytuacji jest sens dyskutowa, kim by Przybo jako poeta? Jego poetyka moe si podoba albo nie, ale przecie jest rzecz oczywist, e wiersz Przybosia z reguy musia zaczyna si, gdzie si zacz, i koczy si, gdzie si skoczy, bo nie byo dla niego (wiersza) innego wyjcia. Ten wiersz mg skania do protestu, gdy si spojrzao na niego z perspektywy innej poetyki, innej wizji wiata. Ale przecie nie mona mu byo odmwi tego, e zmierza on do swego koca konsekwentnie, jak pocisk do swojej ostroci. e pocztek i koniec byy w nim zdeterminowane koniecznoci wyszego rzdu, tkwiy w nim integralnie. 6 W swoich notach i szkicach krytycznych mia zwyczaj uywa porzekada o mj boe Apollinie, i przyznam si, e nie lubiem tego szczerze. Uwaaem, e jedyny Bg, do jakiego moemy si dzi odwoywa, to jest Bg chrzecijaski, bez wzgldu na to, czy wierzymy w niego, czy te uwaamy go za puste miejsce we wszechwiecie, obramowane ludzkimi westchnieniami i liturgi. Ale to jest w kocu drobiazg rekompensowany przez Przybosia czym innym z nawizk. By oczywicie ateist, jak wszyscy wybitni pisarze XX wieku, ale jego wiatopogld nie daje si zaszufladkowa, zamkn w skrzynk, gdzie s przechowywane wiatopogldy seryjne, produkowane na uytek powszechny. Tego ateist uskrzydlay katolickie katedry i nie wiem, czy kto stworzy jakiej katedrze ekwiwalent w postaci tak dynamicznego wiersza jak jego wiersz o katedrze Notre Dame. 7 W ostatnim numerze Miesicznika Literackiego s jego Zapiski bez daty, gdzie informuje o swoim ostatnim spotkaniu z Paryem i o swoim ostatnim spotkaniu z t katedr. Jadc do Parya w kiepskim stanie zdrowia, z zadyszk i staym blem serca, uciekaem od siebie chorego z jakim niejasnym pragnieniem i nadziej, e tam, gdziem dozna wielkiego pikna, tam poczuj si lepiej. Wiersze napisane nie pomagaj ani na duchowe, ani na fizyczne dolegliwoci wieku. Ale moe to pikno widoczne, obiektywne, przez wieki przetrwae i sprawdzone? Samolotem pielgrzymowaem do Notre Dame de Paris jak do Lourdes Pikna, co nigdy mnie nie zawiodo cudowne wic i lecznicze? Dlaczeg by wielkie duchowe doznanie nie wpywao na ciao, tak jak ciao wyrabia dusz? I naprawd. Katedra objawia mi si po raz drugi - nowa, pikniejsza, w olniewajcej biaoci z odcieniem starego zota. Pomagaa tylekro na burze i grone zapalenia duszy, czarna, z yami srebra, pomoga teraz, oczyszczona do zotawej biaoci, pomoga. Z kadym dniem u jej stp czuem

podniesienie duszy i pokrzepienie ciaa. A gdy skoczyem o niej nowy mj poemacik -ustay ble serca. Jake si to stao, czy to moliwe, takie cudowne uzdrowienie - gurison miraculeuse - ciaa przez uwzniolenie duszy? I to zostao wydrukowane ju po mierci... 8 I teraz trzeba ju przesta pisa, wyj na dwr i zaczerpn powietrza. I w te dni jesienne, gdy ycie dogasa, wzi ze sob ycia jak najwicej, stan przed katedr witego Jana, tu przy cianie, wspi si wzrokiem na jej szczyt, i wyej, i wyej, I WYEJ, i zobaczy tam na kocu marzenie Przybosia o wielkoci - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ----------------------------------------------------------------------A potem pochyli si znw nad tym, co zostao, nad ksik, wzi j w do i zamyli si gorzko... 25 X 1970

Arcydziea, arcydziea
1 Jezus Chrystus, najpikniejszy czowiek tego samego pokolenia, do ktrego nalea Neron, powiedzia BOGOSAWIENI CISI, ale powiedzia take PRZYNIOSEM WAM NIE TYLKO POKJ, ALE I MIECZ. I takich sprzecznych uczu doznajemy podczas lektury arcydzie, tych jedynych piciu, a moe dziesiciu ksiek, ktre s co warte i ktre czyta warto. Arcydziea oddychaj spokojem, pewnoci siebie i harmoni, ale take blem, smutkiem wygnania i cierpieniem. Ludmi, ktrzy je zrobili, spoeczestwo krztusio si jak flegm, nadziewali si oni co dzie na drut kolczasty odosobnienia. To, co zrobili, jest mostem. Ale trzeba pamita o kosztach, bo przecie arcydziea s zawsze nagrobkiem czyjej yciowej klski. 2 Co udao si w literaturze, to udao si jedynie dlatego, e przedtem co nie udao si w yciu. Gdy si patrzy na Don Kiszota, trzeba widzie lata i lata bezbrzenej ndzy Cervantesa, w ktrych y, zanim zacz pisa, a take - rk, ktr mia bezwadn po bitwie pod Lepanto. By poborc podatkowym, mia zawd najpodlejszy z podych i gdy wyciga jedn rk po podatki, to nietrudno si domyli, ile nasucha si na temat rki drugiej, ktrej po nic wycign nie mg. Ale to wanie ta rka bya jego szans, to z niej zosta zrobiony Don Kiszot, jak Ewa z wyjtego Adamowi ebra. 3 Dante, jak kady wyrastajcy ponad mrowisko ludzkie, ponad przecitno, wydawa si zapewne szalecem i jedyny hod, ktry mona mu dzi zoy, to zdoby si na odrobin wariactwa. Idc wczoraj Piwn, zobaczyem, jak przed kocioem witego Marcina przyklkn stary czowiek, moe troch wariat, a moe tylko kto bardzo pobony. Syszc czyj rechot, widzc pogardliwe spojrzenia przechodniw, ja ateista przyklknem przed tym kocioem take. Zdoby si na odrobin

wariactwa... (odrobin szczcia w mioci - bbni za cian i w mzgu puszczona przez kogo pyta. Bodaj ci nie kocha nikt, nawet Pan Bg...). 4 Arcydzieo jest drapiene jak pantera, zera ono miso i krew swego twrcy. ona Dostojewskiego (a moe kto inny, bo pami jest zawodna, a trudno mi to w tej chwili sprawdzi) wspomina, e po napisaniu Braci Karamazow Dostojewski zk i schud, wyglda jak cie wasny. Jak wyglda Dante po napisaniu Boskiej komedii? By to czowiek skazany na wygnanie i na mier, a ta ksika bya jego wielkim rewanem; zara go ona, nie zostawiajc w nim miejsca na ksik nastpn. Traci zby, by ona moga gry, blad, by ona moga pon, pulsowa krwi... 5 Ludzie, ktrzy dorobili si o kim jakiego jednego, poal si Boe, sdu (he! he!), ktrzy trzymaj si tego sdu tak kurczowo, jakby si bali, e gdy go strac, to strac rozum (zreszt niewykluczone). Ktrzy wiedz, powiedzmy, o mnie, e jestem pekiczykiem, pcherczykiem, gabrysiem, dekabryst, diabem, diabli wiedz kim, nikim, kim na utrzymaniu kogo (wiadomo kogo) i tak dalej, i dalej. I ktrzy to ju wiedz na zawsze, to znaczy do wasnej nieciekawej i anonimowej mierci. Ci ludzie, gdy rozmawiali o Dantem, to stukali si znaczco w czoo. Gdy rozmawiali o Cervantesie, to mwili: UUUUUUUU, PROSZ PANA, TO JEST KANALIA... 6 Wyj z ciasnoty wasnych M-1 i M-3 i z jeszcze wikszej ciasnoty wasnych mzgw, wej w Bosk komedi, budowl niezmiern i niezmiernie precyzyjn, jak wiea Babel namalowana przez Breugla. Oto Dante, ktry kopie potpieca (co za brak taktu), i oto jego twarz, ktr przykryje za chwil rumieniec. Dante nie by czowiekiem kulturalnym i cigle zastanawiam si, kto go waciwie wychowa (pewno ulica). Ale gdy w Piekle syszymy najdziwniejsz pobudk, jaka rozlega si kiedykolwiek w literaturze, pobudk tego diaba trbicego przeraliwie zadem (ale wintuch), to musimy pamita, jaki potrafi by mikki, gdy opisuje mio Paola i Franczeski, z jak kondycj duchowego taternika wspina si w Raju na szczyt tczy. Dante to sprzecznoci, to zgrzytanie zbw i modlitwa, to przeciwiestwa, ktre podtrzymuj si i wzbogacaj nawzajem, ktre gdzie w grze jak uki katedry gotyckiej - schodz si w przedziwn jedno. Oczywicie: Dante by szalecem... 7 Czy nie by szalecem ten czowiek majcy do dyspozycji kobiety realne i uganiajcy si za jak kobiet z mgy, za chimer i fatamorgan, za t jak Beatrycze, ktra prawdopodobnie nie istniaa nigdy? Ale w kocu... Ale w kocu co on mia za wybr? Przecie te florenckie panie pewno nie byy ciekawsze od tych tabunw mini-kiecek i spodniumw przechadzajcych si po Krakowskim Przedmieciu z mzgiem wycitym z Przekroju. Ale tu dygresja, bo wanie wpyn list i wanie ley na moim biurku. Ja pana tak strasznie kocham, bo pan jest taki wesoy. Ley ten list przede mn na biurku i wydaje mi si, e na tym biurku ley kto, kto si rozebra... 8 Wyobracie sobie, e ten naczelnik Macander, ktrego wymyliem, zjawi si w Warszawie i grasuje; tak to ycie dopasowuje si do fikcji. Dante swoich ludzi nie wymyla, topi w smole ludzi, ktrzy dopiero co umarli albo nawet jeszcze yli; no ale Dante by skazany na wygnanie, a ja si jeszcze nie wybieram na emigracj. Boska komedia to dramatyczna kronika wypadkw na wysokim szczeblu, spowodowanych przez tego krwioerczego poet. Ale Dante to take niezrwnana muzyka sowa i tej

muzyki my tutaj, czytajc Dantego po polsku, nie usyszymy nigdy. Ginie stumiona przez pracowito tumaczy, zaguszona zgrzytami, polszczyzn cik jak lokomotywa. 9 Gdy przechodzimy z Boskiej komedii w Don Kiszota, to przechodzimy w wiat zupenie inny, zupenie tak, jakbymy przeszli z Nowego Jorku do Moskwy. W Boskiej komedii jest waciwie czowiek tylko jeden, wielka osobowo Dantego, wszyscy inni to malekie drobiny ludzkie, utopione w tej osobowoci, jak staroytni pompejaczycy w lawie Wezuwiusza. A Don Kiszot to dwch ludzi, chudy, wysoki rycerz i jego giermek Sanczo Pansa. Ja tu pisz Don Kiszot, a nie Don Kichot, bo takie pisanie jest zakorzenione w tradycji polskiej i tak pisze profesor Szmydtowa, najwybitniejsza cervantystka polska. I dlatego precz z rkami od DON KISZOTA! (Rce precz od Cejlonu! - krzykn pewien Murzyn i uscha mu rka...) 10 Ludzie powoani do ycia w Don Kiszocie przeroli ksik, wyszli z niej, ci ludzie to my wszyscy. Don Kiszot i Sanczo Pansa - dwugowy mit, dwch ludzi, a jednak jedno absolutna, funkcjonujca na zasadzie przeciwiestw i rozdarcia, jedno wiksza ni kobiety i mczyzny w ku. Ale Cervantes, zaczynajc pisa tych ludzi, by przekonany, e pisze tylko co do miechu, satyr na ksiki rycerskie. I byo to tak, jak gdy czasem kto zaczyna pisa felieton i czuje, e to co wicej, syszy, jak pkaj szczupe ramy gazetowej rubryki... 11 I tu koczc, zapytajmy jeszcze, czy to nie jest piknoduchostwo i parnasizm zajmowa si Dantem i Cervantesem w czasach, gdy wszyscy piszcy chc bodaj o centymetr pchn naprzd Polsk. Ale ja zawsze robiem nie to, co wszyscy. Gdy krzyczano TAM SIGAJ, GDZIE WZROK NIE SIGA, ja zrzdziem NO DOBRZE, ALE TRZEBA COS ZROBI Z TYM KRANEM, BO Z NIEGO CIEKNIE... Dzi, gdy wszyscy s zajci jakimi kranami, pozwlcie mi zaj si czym innym. Wy pchajcie Polsk naprzd, ja j troszeczk przytrzymam. Ale to jest te pchanie, tylko inne. Co do piknoduchostwa, parnasizmu i czego tam jeszcze chcecie, to nie ma tu piknoduchostwa i parnasizmu adnego. Nigdy do przypominania ludzi unikatowych i wysokociowych, nigdy do przypominania dzie najwikszych. Dante i Cervantes -: oto byli ludzie. Ju ich nie ma. Kto ich zastpi? Kiedy? 1 XI 1970

Chwila boksu
1 Jestem namitnym kibicem meczw bokserskich. Uprawiam czasem boks pisarski, dlaczego miabym nie lubi boksu na ringu? Uczu agresywnych, instynktu walki wyrwa z pewnych ludzi nie mona, chyba e si ich okastruje. Zreszt agresja jest czynnikiem twrczym, oczywicie pod warunkiem, e si j zdyscyplinuje i okiezna. Z agresj mona walczy wprost i od tego jest paka. Ale mona te walczy z ni w ten sposb, e uczyni si z niej jeli nie warto spoeczn, to w kadym razie czynnik wyycia si, ktry nie bdzie kolidowa z normami wspycia spoecznego. Byoby naiwnoci sdzi,

e ci wszyscy, ktrzy robi krzywd pomnikowi Jana III Sobieskiego w azienkach, bd robi wynalazki. Albo e ci wszyscy, ktrzy pomnaaj wybite zby i rozbite szko w knajpach, bd pomnaa kultur narodow. Ale jeli tych ludzi skieruje si do boksu (nie do boksu w stajni, tylko do boksu na ringu), jeli zamiast sprawdza si swych pici na ulicy, bd to robi na meczach, to bdzie to bardzo duo, i nie wiem, czego by tu mona chcie wicej. Oczywicie: pewne panie (mskie i eskie) chciayby skierowa tych ludzi do taczenia tacw ludowych, zbierania znaczkw pocztowych i do chrw, ale ja t propozycj wkadam midzy bajki, a te panie (mniejsza z tym). Zreszt chrw nie lubiem i nie lubi; ja zawsze staram si piewa sam! 2 Dygresja o skokach. Dlaczego Barwioek (junior) na zawodach w G. skoczy w dal, gdy mia skoczy wzwy? Szkoa tatusia, ktry zawsze skacze wzdu i wszerz, i zawsze w d, a nigdy do gry. 3 wiat wspczesny trzsie si od buntw i kontestacji. Strzelaj w Chicago, w Montrealu i w Rio de Janeiro; nawet w Paryu strzelaj ostatnio coraz czciej. U nas spokj; mamy jednak bardzo rozwinite bunty, rozruchy i kontestacje na szczeblu karczmy. W Chicago i w Rio de Janeiro niebezpiecznie, ale czy na zabawach w remizach straackich najbezpieczniej? A u Fukiera bezpiecznie, chocia to taki ekskluzywny lokal? Nawet w kawiarni Zwizku Literatw Polskich zrobio si niebezpiecznie, odkd zamiast pisarzy wpuszcza si tam ludzi, ktrzy wprawiaj si w pisaniu poda o stypendia, a w przerwach midzy podaniem jednym a drugim - w biciu. Ostatnio widziaem tam nawet Cygana, ktry chcia mi sprzeda patelni. Dobrze, e mnie ni nie uderzy, ale na pani Woliczkow (to taka tumaczka ksiek dla dzieci) ju si t patelni zamierzy. Moe by tym modym ludziom nie zawraca gowy literatur, moe by ich skierowa do jakiej pracy, a w wolnych chwilach do boksu (pod nadzorem). Co zrobi z Cyganem - nie wiem. Ale moe by go na razie nie wpuszcza? 4 Boks zalecam modym ludziom z talentem w pici, bez talentu gdzie indziej. Boks bywa niebezpieczny, ale ycie te bywa niebezpieczne i na to rady nie ma. Na ringu mona umrze, ale umrze mona wszdzie, ostatnio nawet kto umar na zawodach rowerowych, tym, wydawaoby si, najspokojniejszym ze sportw. Umrze w walce to nie jest najgorsze z tego, co moe czowieka spotka; najgorsze jest przey ycie bez walki. (Oczywicie: naley tak organizowa mecze bokserskie, by ryzyko mierci na ringu sprowadzi do minimum; jest to sprawa lekarzy i sdziw.) Ale tak wysoko kwalifikujc boks, dyskwalifikuj cakowicie tych bokserw, ktrzy zamiast bi si na ringu bij ludzi na ulicy. Bokser, ktry wchodzi z piciami na ulic, eby bi przechodniw, albo z piciami do mieszkania, eby bi niemowl, albo z piciami do restauracji, eby bi kelnera (czas uj si za kelnerami, ktrzy nie bij, ktrzy s bici!) - jest postaci tak samo skandaliczn jak kolejarz, ktry obrzuca kamieniami pocigi, jak prawnik, ktry wchodzi w kolizj z prawem, jak chirurg, ktry korzysta z operacji, by wykona na pacjencie wyrok mierci. Wszyscy oni w interesie nas wszystkich powinni by karani w sposb moliwie jak najostrzejszy. Dlaczego? Nie odpowiadam na to pytanie, bo Kultura jest pismem dla ludzi mylcych. 5 Tu przerywam, bo na schodach wrzaski; zdaje si, e odezwao si tzw. ycie. - Ja z ciebie zrobi czowieka...

- To ja z ciebie zrobi czowieka... (Ja z ciebie zrobi czowieka - powiedziaa kurwa do supa telegraficznego.) - Ja ciebie naucz... - To ja ciebie naucz... (Wiadomo: Polska krajem ludzi ksztaccych si...) - Naucz si najpierw po polsku... (Co za kraj! Wszyscy wszystkich ucz po polsku, a nikt nie umie...) 6 Dwch znanych bokserw, panowie C. i M., reprezentanci Polski w boksie, pobili ciko Bogu ducha winnych przechodniw; jak informuje Sztandar Modych, sd w Kaliszu skaza ich na kary po ptora roku wizienia z zawieszeniem na cztery lata. W cigu tych czterech lat wyczynowcy bd pod nadzorem macierzystego klubu sportowego. I ot pytanie, dlaczego klub nie wychowa wyczynowcw dotychczas, a bdzie ich wychowywa dopiero po sprawieniu przez nich lania przechodniom? Moe tych wyczynowcw w ogle wychowa nie mona? Redaktor Tadeusz Olszaski pisze w Sztandarze Modych, e naley przyjrze si uwanie mechanizmom, ktre zaprowadziy obu bokserw (reprezentantw kadry narodowej) na aw oskaronych. Ale gdyby zbi przechodniw, powiedzmy, pan Janiak, nie-bokser, i nie-reprezentant Polski w boksie, to czy kto chciaby si przyglda jakim mechanizmom, wskutek ktrych pan Janiak postpi tak, a nie inaczej? Sam redaktor Olszaski napisaby pierwszy, e jest to chuligan, do ktrego naley ustosunkowa si w trybie zwykym. Dlaczego wic demolujcy ludzi zawodowiec od bicia ma by traktowany pobaliwiej od amatora? Dlaczego ma by premiowany za to, e bi umie lepiej? 7 Redaktor Olszaski stwierdza: Okazao si przed sdem, e M., ktry od czterech lat nalea do klubu i w toku doskonalenia swoich umiejtnoci bokserskich doszed a do reprezentacji Polski, a wic dostpi ogromnego wyrnienia, ukoczy tylko siedem klas szkoy podstawowej. Ale co to ma do rzeczy? Jeli jaki kolejny bokser pozbawi, powiedzmy, redaktora Olszaskiego zbw, to czy redaktor Olszaski bdzie tych zbw mniej aowa, jeli okae si, e ten bokser skoczy tylko klas siedem, a nie siedemnacie? Jeli pan Janiak (nie-bokser i nie-czonek kadry narodowej) zbije redaktora Olszaskiego, to nie bdzie dla niego okolicznoci agodzc, e ukoczy tylko siedem klas szkoy podstawowej. Jeli bowiem dopiero w smej klasie mona si dowiedzie, kogo nie naley bi i kiedy, to dlaczego waciwie pan Janiak smej klasy nie ukoczy? Traktujmy reprezentantw kadry narodowej jak pana Janiaka, ktry na swoje nieszczcie do kadry nie naley. Ale le si wyraziem: traktujmy tych reprezentantw ostrzej. 8 Rozmowy moje z ludmi dziel si na intelektualne i porzdkowe. W pewnym lokalu byem zmuszony przeprowadzi rozmow porzdkow z bokserem, ktry chcia zbi sprawozdawc sportowego. - Jak ja mu dop... Jak ja mu dop... - powtarza bokser jak maszyna. - Jak ty go moesz uderzy, jak ciebie nie ma? - zapytaem.

- Mnie nie ma?! Jestem!!! - Nie ma ciebie, bo si jeszcze nie zacz, zaczniesz si za dwa miesice, jak pani Woliczkowa zajdzie w ci... - Jak ja ci dop...!!! - Nie radz. Tam w kcie siedzi Pan Bg przebrany za pana dzielnicowego... - Nie, nie, ja tylko tak... - To za ile miesicy urodzisz si? - Za jedenacie... - Dobrze. Za dwadziecia lat zoysz podanie w Ministerstwie Spraw Zagranicznych o przyczenie do tego lokalu - Madagaskaru! Bokser zacz wydrapywa sobie lewe oko, nastpnie usiowa wczoga si pod podog. - Jestem grotoazem - powtarza. - Jestem grotoazem... Siedzi w Tworkach. 8 XI 1970

Prus tu przed mierci

1 Monumentalna PlW-owska edycja Kronik Prusa zakoczya si. Ukaza si tom dwudziesty, ostatni. Patrzc na t ksik, patrzymy na Warszaw i z niej na wiat, jak patrza na ni i z niej ten stary czowiek w ostatnich latach swego ycia, na trzy lata, na dwa lata, na rok przed mierci (zmar 19 maja 1912). Warszawa tamtych lat bya miastem smutnym, chocia restauracji, winiarni, piwiarni, tancbud, punktw alkoholowych i rozrywkowych byo wicej ni dzi i wszystkie one byy pene. Dzi rwnie nie jest to miasto wesoe, ale ten smutek ma twarz inn. Warszawa z ostatniego tomu Kronik Prusa jest niemal e taka jak z tomu pierwszego. Przy chodnikach oplutych, zanieczyszczonych przez psy, zarzuconych pestkami wini lub skrkami pomaraczowymi co chwil spotyka si wyrobnikw odzianych prawie w achmany, ebrakw o bezczelnych fizjonomiach, dzieci blade, z pokrzywionymi nogami, haaliwe, nie umyte, niekiedy palce papierosy. Jest jednak owa gburowato i bezczelno w fizjonomiach i to si od pierwszego tomu zmienio. Ale Prus zmieni si minimalnie. Zapewne s midzy kapitalistami jednostki nikczemne [...], ale zbrodnie te nie stanowi charakterystyki kapitau. Bo zobaczmy: kto na tym wiecie dorabia si majtku? Przecitnie biorc, zbogacaj si ludzie przedsibiorczy, energiczni, wytrwali, punktualni, umiejcy panowa nad sob, wreszcie cokolwiek szczliwi. Jak znowu, przecitnie biorc, nie dorabiaj si, a nawet wpadaj w ndz i ludzie sabego charakteru, kapryni, dziaajcy bez namysu, leniwi i nieszczliwi. Prus chodzi w wyszarzaym paletku i majtku nie zrobi. Czy nie wiedzia, jak minimalne pienidze mona zrobi przy pomocy...

punktualnoci? Albo jak specyficzne, bardzo specyficzne szczcie towarzyszyo robieniu najwikszych fortun? Jaki fatalizm kaza mu na staro trzyma si kurczowo zudze modoci? Zudze, ktre w tym pnym okresie s formuowane czasem w taki sposb, e nabieraj znamion zdziecinnienia. 2 Ma nadal umys chonny. Interesuj go nowoci, z zaciekawieniem wczytuje si w ostatni krzyk futurologii, w przepowiednie Wellsa. W roku 2000 - notuje z powag - machiny latajce nie odegraj tej roli, jakiej si spodziewamy, nie bd przenosiy towarw i podrnych, najwaniejsz korzy z nich odniesie sztuka wojenna, no i sport latania w powietrzu. Majc zrozumienie dla nowinek naukowych, z niechci odnosi si do nowinek literackich. Weselu Wyspiaskiego zarzuca brak idei moralnych. W Dziadach kobiety posiadaj jakie nadziemskie rysy, w Weselu - kada ma ochot i kwalifikuje si... do stodoy. No i jzyk. Jzyk jest w Weselu niezrozumiay. Co innego jzyk Oppmana. Jzyk Oppmana jest nie sztuczny, ale jasny i przejrzysty, niby puchar krysztaowy, z ktrego promieniej myli dobre, szlachetne, niekiedy wzniose. Poeta kocha dzieci, czci kobiety.. Ba, Oppman! Wcale nie dziwimy si, e Mniszkwn Prus przyj yczliwie, a Trdowat, jeszcze w rkopisie, przeczyta z entuzjazmem. 3 Bdc pisarzem wybitnym, by - zwaszcza na staro krytykiem nieszczeglnym tekstw cudzych, zwaszcza poezji. Zreszt gdy chodzi o to, co niosa ze sob literatura modernizmu, to tego wszystkiego nie mogli zrozumie wychowankowie Szkoy Gwnej, literalnie wszyscy, i naprawd byoby gupot patrze z tego powodu na nich protekcjonalnie. Istnieje teoryjka o wiecie pozagrobowym, ktry ma egzystowa w tym samym miejscu co nasz, tyle e w innym wymiarze. wiat pozagrobowy ma cztery wymiary, gdy ten, w ktrym yjemy, trzy i dlatego czowiek ywy nie moe zobaczy ducha, cho istnieje on obok niego, w tym samym pokoju, na tej samej ulicy. Dla pozytywistw jzyk moderny to by taki czwarty wymiar; zakuci w swoje trzy wymiary, przenikn w ten czwarty nie mogli. Co do Prusa, to zawsze interesoway go bardziej problemy komunikacji miejskiej ni dramaturgii teatralnej, gazownictwa ni poezji. W omawianym tomie wymiewa Wilno, ktre zdecydowao si na owietlenie elektryczne. Co za gupota; przecie gazowe jest tasze... 4 Ale wcale nie jest konserwatyst (w kadym razie obraziby si, gdyby go posdzono o to). Kady przykad jest dobry, by popchn Polakw w postp. Oczywicie: najlepszy japoski, w zwizku z niedawnymi sukcesami japoskimi na froncie rosyjskim. Japonia staa si mocarstwem, bo Japoczycy s narodem, ktry bodaj czy nie w najwyszym stopniu posiada sztuk panowania nad sob i wiczy si w niej od dziecka z ca wiadomoci. No a podre japoskie! Japoczycy [] wszystko widz, co jest dobre u obcych, wszystko notuj, a wrciwszy do domu, stosuj do swoich narodowych potrzeb. A jake ofiarny jest ten nard! Do przypomnie wojn rosyjsko-japosk, w ktrej Rosjanie daleko mniej okazali gotowoci do ofiar pieninych i osobistych anieli Japoczycy. A jaki dbay o higien, jaki schludny! Przecie w plecaku kadego polegego Japoczyka znajdowano szczoteczk do zbw. T szczoteczk wymachuje autor Anielki przed oczami rodakw zuywajcych rekordowo minimaln ilo myda. 5 Jest jak zawsze moralist, ale coraz czciej traci such i wpada w przesad. O ukochana modziey polska! mw sobie, co chcesz, stosuj si do sezonowej mody, drwij ze starych zacofacw, ale -

szanuj moralno i nie artuj z tak zwanego ascetyzmu, czyli z panowania nad sob. Zasadniczo ma racj (zwaszcza co do panowania nad sob), ale czy zanadto nie jest to w stylu ksidza proboszcza i tej pani z przeciwka? Dobry charakter w spoeczestwie jest niby zdrowa belka lub dobrze wypalona cega w budowli. Spoeczestwa yj i rozwijaj si tylko dziki dobrym i wielkim charakterom, a gin skutkiem przewagi zych. Zasadniczo suszne, sk w tym, e trudno sprawdzi, bo dobre charaktery trudniej policzy ni dobre drogi czy dobre okrty (zreszt bez demagogii: Prus by za dobrymi drogami jak najbardziej). Ale zaraz, co on tam jeszcze? Ojczyzna, religia, rodzina, wasno, godno, bezpieczestwo osobiste jest w naszych czasach daleko czciej podkopywane, anieli miao to miejsce za naszych ojcw i dziadw, za naszej modoci, a nawet przed kilkoma laty. Zasadniczo suszne, zwaszcza co do ojczyzny i co do godnoci, ale ten styl... Zaraz, wic to pisze autor Faraona i Lalki? 6 Na wszystkie nieszczcia osobiste i spoeczne dwa ma lekarstwa zasadnicze: nauka i praca. Skd sukcesy niemieckie? Std, e Niemcy ucz si i pracuj, i dlatego prawie kady Niemiec w porwnaniu z mieszkacami wschodniej Europy jest niby czowiek widzcy i syszcy wobec lepych i guchych. Trzeba pracowa, ale oczywicie pracowa zgodnie. Co moe nas uratowa, to praca wytona, mdra i zgodna, w ktrej kapitalista, inynier i robotnik czuliby si jak najcilej zwizanymi czciami jednej caoci, w ktrej fabryka, warsztat, sklep czy folwark staby si dla nich wszystkich niby domem rodzinnym. Niestety: o zgod jest coraz trudniej. Chop nie dowierza szlachcicowi, pracownik szarpie si z przedsibiorc, dzieci z rodzicami, pewne grupy inteligencji z ksimi. Oczywicie, jak zwykle, najwicej tej szarpaniny z ksimi... 7 Jest to czas po roku 1905; fala rewolucji opada, przynajmniej pozornie, ale teren jest podminowany, trwa gorczkowa dziaalno partii. Na Bakanach puka wojna i jest to zapowied wielkiej wojny, jest to pomyk zapowiadajcy poar. Ale Prus jest dobrej myli. Oczywicie: czyta gazety. Oczywicie: dowiaduje si o wycigu zbroje. Ale jest dobrej myli. Niepodlego? Na razie mylmy o autonomii, ale ona przyjdzie sama. ...jedynym prawdziwym i wiekuistym celem nie s formy spoeczne, ale rozwj ycia i duszy. Gdy jednostki i spoeczestwo dojrzej, autonomia zjawi si sama jak wiosna po zimie... Rada Prusa? Ani swka o walce klas, przewrotach wewntrznych lub wojnie z zagranic! Co robi? Mae kroczki, posuwa si drobnymi kroczkami, mocno ukadajc jeden kamie na drugim. Drobne kroczki, a tymczasem wiat szykuje si do skoku. 8 Zakoczenie edycji Kronik moe by pretekstem do jakiej uroczystoci; niewykluczone, e profesor Jakubowski ju na t okazj przygotowa co patetycznego, a przynajmniej podnoszcego na duchu. Ale wanie ostatni tom Kronik wydaje mi si lektur wyjtkowo przygnbiajc. Dwadziecia tomw Kronik to gigantyczna kolekcja lusterek, w kadym z tych lusterek odbija si a to jaka dziura w bruku, a to jaka dziura w brzuchu, a to czyja zapadnita klatka piersiowa, a to jaki mietnik, a to jaka krosta na czyim nosie. I z tego punktu widzenia Kroniki s gigantyczn powieci historyczn, dokumentem czasu, ktry min. Ale Kroniki to take dokument klski publicysty, z kadym rokiem dystansowanego przez czas coraz bardziej, a wreszcie w roku 1911, gdy ukazuje si kronika ostatnia, dystans ten dochodzi do apogeum. Prus by przyszpilony do pozytywizmu warszawskiego, tej wierdoktryny i wierideologii lat bezporednio popowstaniowych. I ot nie bya to doktryna na miar czasw, ktre szy w tempie piorunujcym, otwierajc przed Polsk i przed wiatem nowe

horyzonty. Ostatnie zdania ostatniego tomu Kronik to s ostatnie zdania tragikomedii. Prus stwierdza, e ma dwch kandydatw do stypendium. Drugim jest student Politechniki Lwowskiej, pochodzcy z Krlestwa, ktry uczy si mydlarstwa i wiedz swoj pragnie uzupeni w Czechach. Ten obiecuje z czasem zwrci poyczk. Nie wiadomo, czy mydlarz ten stypendium otrzyma i czy je zwrci. W roku nastpnym Prus umrze, za trzy lata wybuchnie wojna. 15 XI 1970

De Gaulle
1 W yciu Warszawy, a take w paru dziennikach zagranicznych przeczytaem, e genera de Gaulle by najwikszym Francuzem XX wieku. Nie sdz, by komplement ten mia sens jakikolwiek. Mona porwnywa generaa z generaem, polityka z politykiem. Jak porwnywa generaa z architektem, polityka z pisarzem? Kto by Francuzem wikszym: de Gaulle czy Le Corbusier, de Gaulle czy Camus? Pytania te s bezsensowne. Wielko ludzka ma tyle wymiarw i odcieni, przejawia si w tak wielu i tak rnych dziedzinach, e jest wartoci nieporwnywaln; ludzi wybitnych jedn linijk zmierzy nie mona. De Gaulle na defiladach, wiecach, przyjciach, akademiach growa gow nad tumem i to jest oczywiste. Czy growa tak samo swoj indywidualnoci nad indywidualnociami Francuzw absolutnie wszystkich - ju jest problematyczne, a nawet bardziej ni problematyczne. Ale jest rzecz niewtpliw, e ten wysoki czowiek wypeniony marzeniem o wielkoci (grandeur) Francji by kim niepowtarzalnym. Bez niego Francja byaby ubosza. Na ile ubosza? Na to pytanie mona odpowiedzie po uwiadomieniu sobie, jaka bezgraniczna ndza cechowaa politykw i dowdcw francuskich, z ktrymi Francja 9 maja 1940 wkraczaa w wojn... 2 Styl to czowiek. Oczywicie: nie zawsze, bo s style, gdzie nawet przy pomocy lupy nie mona wyledzi ladw czowieczestwa. Zreszt dominuje dzi bezstylowy, konformistyczny uniformizm. Genera mia swj styl jako czowiek i jako polityk, jako pisarz i jako mwca, jako kto o takim wanie, a nie innym wygldzie, o takiej wanie, a nie innej osobowoci. Wysoki, a waciwie jeszcze wyszy, z gow wyduon pionowo zupenie tak, jak gdyby przy pomocy tej gowy chcia jeszcze zwikszy swj wzrost, i tak przecie imponujcy. Z uszami jakby ulepionymi z plasteliny, odstajcymi u gry w sposb... no, mniejsza z tym. Z nosem nieforemnym, grubym, dugim; gdy wszystko zmierzao u niego wzwy, nos na zasadzie wyjtku wysuwa si w przd z maksymalizmem i determinacj. Niewykluczone, e tak mogaby wyglda karykatura Don Kiszota. Ale ludziom nie wystarczay jego fotografie; by ulubiecem karykaturzystw, mao kogo rysowano z takim zamiowaniem i pasj. Czy de Gaulle z tego powodu wcieka si i tupa? Skde: z tych karykatur umia uczyni narzdzie wasnej popularnoci i prestiu. Co przysano z sekretariatu de Gaullea jakiemu dziecku w Polsce w zamian za yczenia urodzinowe? Przysano wanie karykatury, album karykatur de Gaullea... 3 Z dowcipw, dykteryjek, kawaw o generale mona by uoy grub ksik. By mionikiem malarstwa (zreszt w ogle na sztuce zna si niele, aczkolwiek gust mia troch starowiecki), ale

by krtkowidzem, poniewa za dba o to, by mie wygld maksymalnie wojskowy, okularw nie znosi, nosi ich nie chcia, nie umia, nie lubi. I oto, jak zwykle bez okularw, zwiedza galeri malarstwa. - To jest Manet - mwi de Gaulle. - Nie, to Monet - odpowiada dyrektor galerii. - No, a to jest Rouault... - Nie, to Utrillo... - No, a tu Picasso... - Nie, generale, to lustro... Kaway na jego temat rodziy si i rosy lawinowo. Ale ten czowiek stale bombardowany dowcipami, karmicy sw twarz dziesitki i setki karykaturzystw, umia budowa midzy sob a spoeczestwem dystans prestiu. Powagi jego nie kwestionowa nikt, cho nie kady zgadza si z jego koncepcjami politycznymi, z jego stylem rzdzenia, z jego stylem mwienia, z tym, co robi, co pisa, co myla. Przeciwiestwo innego nieboszczyka... Johnsona (ja wiem, e on jeszcze yje), ktry nie by ani komiczny ani majestatyczny, tylko szary (SZARY), nie jak wita ziemia, ale prawie. 4 A oto inny Amerykanin: Nixon. Jake tu nie napisa czego antyamerykaskiego, skoro si pisze o de Gaulleu? Ot Nixon powiedzia w jednym ze swoich przemwie: Znam Amerykanw. W swych sercach s to ludzie dobrzy. De Gaulle nigdy by czego podobnego nie powiedzia (jeli powiedzia, to przepraszam), take gdyby mwi do Francuzw i o Francuzach. W jego zwyczaju byo nie odwoywanie si do ludzkiej poczciwoci, tylko do patriotyzmu. Do dumy narodowej, a nie do jakich dobrych serc. Wierzy w mit Francji wielkiej; ten mit wystrzela troszeczk ponad stan dzisiejszych moliwoci francuskich, growa nad tym, czym jest Francja dzisiejsza, podobnie jak de Gaulle growa sw gow nad tumem. 5 W jakich okolicznociach rodzi si presti de Gaullea, czym de Gaulle karmi swoj legend? Zaczo si to jeszcze przed wojn, gdy de Gaulle wydaje swoje ksiki Le fil de lpe i Vers larme de mtier. We francuskiej myli wojskowej panuje wtedy inercja i konserwatyzm. Mzgi sztabowcw s przytoczone dowiadczeniami pierwszej wojny wiatowej, wojny pozycyjnej, ow nieskoczon nasiadwk w okopach pod Verdun i w okopach na frontach innych. Jest budowana linia Maginota; maj to by takie wanie okopy, tyle e ufortyfikowane, zabezpieczone cianami i dachem z betonu, okopy wygodne, zelektryfikowane i z wod biec. De Gaulle wie, e ywioem przyszej wojny bdzie ruch, a nie bezruch. Bdzie to wojna szybkiego manewru, orem decydujcym bdzie nie bro unieruchomiona i zabetonowana w bunkrach, ale bro umieszczona w pojazdach, czogi i lotnictwo. Ale sztabowcy wierz w wojn pozycyjn, owocem tej wiary jest klska, niewyzyskanie trzech tysicy czogw, ktre w roku 1940 posiadaa Francja, 18 czerwca 1940 roku de Gaulle wygasza przed mikrofonami BBC pamitne przemwienie do narodu francuskiego. Honor, zdrowy rozsdek, najwysze dobro ojczyzny nakazuj wszystkim Francuzom prowadzi dalej walk, gdziekolwiek by si znaleli. Ja, genera de Gaulle, podejmuj ten obowizek narodowy... I odtd

jake charakterystyczne bdzie dla niego to jego sformuowanie JA, GENERA DE GAULLE..., to potrzsanie wasn osob jak sztandarem... 6 By zawsze raczej konserwatyst ni postpowcem, raczej czowiekiem prawicy ni lewicy. W modoci by sympatykiem rojalistycznego, skrajnie prawicowego ruchu Action Franaise, ale instynkt polityczny podsun mu myl szczliw, by si z tym ruchem cile nie wiza. Gdy w roku 1940 ludzie z Action Franaise poszli na kolaboracj, dla niego byo to niemoliwe, bo dogmat Francji niepodlegej i wielkiej by dla niego zawsze dogmatem naczelnym, moe nawet doniolejszym ni dogmat religii katolickiej, aczkolwiek w te dogmaty wierzy take. Zreszt bardzo czsto geneza jego poczyna i startw politycznych bya prawicowa. Tak byo, gdy wyniesiony do wadzy na fali algierskiego puczu generaw, otworzy nowy etap w historii Francji w postaci V Republiki. Ale i tym razem, jak zwykle, potrafi si w por odci, znale drog wasn. Jego metody politykowania byy z lekka anachroniczne, ale poniewa to byy metody jego wasne - byy one skuteczne (aczkolwiek nie zawsze). Lubi teatralne gesty, polityk traktowa jak scen wielkiego teatru; jego pogrzeb to by teatr take. Jak podkrelaj sprawozdawcy, nawet chmury uczestniczyy w tym teatrze, rankiem ich nie byo, zjawiy si, gdy ciao generaa spuszczano do grobu. Tylko byskawic i grzmotw nie byo (zdaje si, e pora roku nieodpowiednia). 7 To wszystko, co jest napisane wyej, pisaem pnym wieczorem w niedziel, w nocy z niedzieli na poniedziaek miaem sen, nio mi si, e wybraem wolno. Siedziaem w jakich poczekalniach, ktre miay w sobie co z dawnego dworca kolei warszawsko-wiedeskiej, a take co z paryskiego metra, takiego jakie jest pokazane w filmie Godarda. Ale waciwie byo to co zupenie innego, co, czego wyobrazi sobie nie mona, co moe si tylko przyni, tak jest niesamowite, przytaczajce, absurdalne. Obok mnie, ale tak bardzo obok mnie, jak to jest moliwe najbardziej, szed tum wpatrzony w siebie, otoczony gardowym warkotem tak niezrozumiaego, e chyba nie istniejcego jzyka. Nie byo uwolnienia od tej przygniatajcej wolnoci, od tego tumu i od tej poczekalni. Siedziaem bez koca. Sen trwa minut albo dwie, a mnie si przynia wieczno. Obudziem si spocony i przypomniao mi si haso generaa de Gaullea EUROPA OJCZYZN, Europa miejsc, z ktrymi nie mona zrywa zwizkw pod grob degradacji, osamotnienia i pustki. I to jest chyba wszystko, co trzeba napisa z okazji mierci de Gaullea, co trzeba napisa temu wielkiemu Francuzowi po polsku. 22 XI 1970

Azja
1 Z Azji przypywaj, wbijaj si przez oczy i uszy w mzg informacje rnej wagi, wszystkie z naszego europejskiego punktu widzenia egzotyczne, zastanawiajce, szokujce. Z informacji, ktre przyszy do nas w ostatnich tygodniach, wybieram dwie; informacj o ludziach, ktrych w Pakistanie zdmuchn z ziemi cyklon, informacj o czowieku, ktry w Japonii rozci sobie brzuch mieczem samurajskim, ktremu drugi czowiek takim samym mieczem obci gow. Kim byli ludzie, ktrych zdmuchn

huragan z tak atwoci, z jak zdmuchuje si ze stou kurz? Nie wiemy. S anonimow, wielogow mas, jak mrwki. Kim by czowiek, ktry wyrwa z siebie ycie w sposb tak z naszego punktu widzenia absurdalny? Wiemy. Znamy jego zawd i nazwisko, wiemy, e niewiele brakowao, by dosta nagrod Nobla. Nazywa si Mishima Yukio, by jednym z najgoniejszych pisarzy japoskich. Ale wiedzc o nim tyle, wiemy o nim niewiele wicej ni o tamtych tysicach i setkach tysicy stratowanych przez cyklon. Jego nazwisko mwi nam tyle co ich anonimowo. Patrzy on na nas - tak jak oni - nieprzeniknionymi oczami Sfinksa. 2 Wieci hiobowe z Pakistanu... Formua nieprecyzyjna, nieadekwatna do sytuacji. Hiob to jednostka. Prawda, e udrczona niezmiernie, ale jednostka w pojedynku z czym, co w Biblii nazywa si Bogiem, a co mona by nazwa Losem, zwalajc si na czowieka znienacka lawin cierpie. Hiob ma twarz; ciaa lece w Pakistanie twarzy nie maj, w kadym razie tak si wydaje z tego dystansu, z ktrego na te ciaa patrzymy. Ludzie umieraj, ale przedtem kady z nich jest czym, co ma tak, a nie inn twarz, taki, a nie inny charakter. Tu wszystko zniwelowane, sprowadzone do jednego poziomu, do poziomego pooenia cia zwalonych przez cyklon. Ambiwalencja cyfr - dwiecie tysicy czy dwa miliony - byaby zapewne przeraajca, gdyby nie myl, e to przecie Azja. Skoro tych ludzi tak trudno byo policzy za ycia, c dziwnego, e jeszcze trudniej policzy ich po mierci. Humanitaryzm podpowiada: pomyl, e jeste kim z tego mrowiska umarych. Ale to niemoliwe: w jaki sposb czowiek ywy moe pomyle siebie jako trupa? 3 Nie byem w Azji; nie bd w Azji. Moja Azja to jest to, co przypynie do mnie z radia, czego dowiem si od ludzi, co przeczytam w gazetach i ksikach. Wczoraj wieczorem rozmowa z G., ktry wrci z wojau po Azji. Bangkok, Hongkong, Tokio i co tam jeszcze. Wraenia z tej rozmowy z G. przygnbiajce. Wlaz do rodka jakiej syjamskiej k... i min ma tak, jakby wlaz do serca Azji. Wczoraj pnym wieczorem lektura Znaku; szkic Witolda J. Kapuciskiego Polska z perspektywy trzeciego wiata, i to ju znacznie ciekawsze. Relacja z rozmowy z jakim profesorem polskim zatrudnionym w Pakistanie; twierdzi, e jest le widziany. - Jestem le widziany - mwi nam profesor z Krakowa, zaangaowany przez WHO dla zwalczania epidemii w tym kraju - le widziany przez wadze, przez Ministerstwo Zdrowia, przez ludno. - Dlaczego? - Przeduam ycie chorym, sabym, starcom, niemowltom, zmniejszam miertelno. Odbieram wic pokarm modym, zdrowym, pracujcym, zmniejszam ich szans przeycia. - Czy jest dla nich jaka nadzieja? - Z naszego punktu widzenia nie ma adnej. Kiedy, z okazji wyldowania czowieka na Ksiycu, ogosiem felieton Zmieniajmy perspektyw. Ale Ksiyc jest dzi od nas tak samo daleko jak przed wiekami. Jedyna moliwa zmiana perspektyw to jest zmiana punktw widzenia, punktw widokowych tu na Ziemi. Z perspektywy europejskiej milion ludzi zgarnitych przez wiatr i wod do grobu to apokalipsa. Z perspektywy azjatyckiej to przypado nie tak znw szokujca, skoro stale miliony ludzi s tam zgarniane do grobu przez gd i ndz. Tu zgroza; tam moe nawet westchnienie ulgi, e nareszcie zrobio si luniej. Zreszt sprbujmy

przymierzy do tego faktu kategorie europejskie, oczywicie zupenie do niego nieprzymierzalne. Wy wszyscy, lokatorzy wsplnych mieszka, uytkownicy pokojw przechodnich, wy korzystajcy ze wsplnych azienek, klozetw i kuchni, czy nie ucieszylibycie si (po cichutku), gdyby waszych wsplokatorw porwa (do jasnej cholery) wiatr, zatopia woda, przejecha tramwaj? 4 Azja to kontynent ogromny. Pakistan od Japonii jest oddzielony gigantycznym dystansem nie tylko gigantycznej iloci kilometrw. Gdy myl o mrwczej aktywnoci i ruchliwoci Japoczykw, to wydaje mi si ona tak samo niezrozumiaa jak wia, kamienna bierno i nieruchawo azjatyckich ludw innych. I ta aktywno, i ta bierno wypywa z jakich rde niepojtych dla mnie, z jakich nawykw uksztatowanych przez wieki i wieki tradycji innej ni tradycja moja, europejska i polska. Ale w ogle co my wiemy o takich Japoczykach? Ten wybitny pisarz japoski rozcinajcy sobie brzuch... Mniejsza z tym, jakie byy cele polityczne tej demonstracji... Ale co mnie tu ciekawi: ta japoska umiejtno zrezygnowania z siebie, wtopienia si w mas. I ta umiejtno zrezygnowania z ycia, wtopienia si w mier. Jakie to... No, jakie? Nie wiem. Ale nie moje. NIE MOJE. Dzi idc Krakowskim Przedmieciem spojrzaem w stron placu Zamkowego na chmur zawieszon na mieczu Zygmunta i uwiadomiem sobie, jak nigdy dotd, wasn niejaposko i wasn nieazjatycko w ogle. Inne palce uciskay mj mzg od momentu narodzin do dnia dzisiejszego, wyrastam z innej ziemi, z innej historii... 5 Trzeba skoczy z myleniem europocentrycznym, bo Europa nie jest ju rodkiem wiata. Oczywicie. Ale jakie to trudne. Nie potrafi przecie wyjrze z siebie na wiat oczami ani Japoczyka, ani Pakistaczyka, nie potrafi wyskoczy z wasnej kultury w inn, jak nie potrafi wyskoczy z biaej skry w t. Jak przestawi si na inne rejestry mylenia i czucia? Jak przestawi mzg europejski na rejestry mylenia azjatyckiego, europejskie serca - na rejestry azjatyckiego czucia, azjatyckiej wraliwoci? Mog wyuczy si ich jzyka, mog pozna ich literatur i histori, wyuczy si ich modlitw, ich pieni, mog woy na siebie ich strj, ich umiech, ich obyczaj; zawsze jednak w kocu natkn si na co, co bdzie dla mnie niepojte jak ten trup pisarza japoskiego z mieczem w brzuchu. I to musi by dla mnie niepojte, bo to w nich uformoway wieki i wieki innej kultury, innej tradycji. W tradycjach kultury mojej mieci si kto, kto rozdar sobie koszul na piersiach, eby przeciw czemu zaprotestowa; nie ma w tych tradycjach czowieka z rozdartym brzuchem. Pisarz polski, powiedzmy: Kazimierz Brandys, wbijajcy sobie publicznie szabl do brzucha... to ju groteska. Ale w Japonii pisarz zrobi t rzecz, tak z naszego punktu widzenia horrendaln. Nie mog myle o nim inaczej jak z odraz. Co o nim myl w Tokio? 13 XII 1970

Hanu, moja Hanu

Jzef Morton jest znanym pisarzem, chwali go nawet krytyk tak renomowany jat Artur Sandauer. Chwalono go rwnie w Kulturze pirem, zdaje si, pana Choodowskiego. Ale nigdy do chwalenia Mortona i w zwizku z tym w recenzji niniejszej nastpi pochway kolejne.

Morton specjalizowa si dotychczas gwnie w tematyce rustykalnej, ale ostatnio przechod on ciekaw ewolucj, specjalizujc si przede wszystkim w tematyce kobiecej. Oczywicie: nie jest to tematyka kobieca w sensie ginekologicznym czy w sensie mody, ale tematyka kobieca w aspekcie politycznym, bo Morton jest pisarzem powanym. Jego ostatnia powie Wielkie kochanie zawiera tak szczegowy opis karania kolaborantki wiejskiej, e wtpi, by po tej powieci chciao si jeszcze komu kolaborowa z Niemcami. Ale nigdy do karania kolaborantw. Karanie opisane w Wielkim kochaniu (zdaje si, e bd korektorski, bo chodzi tu oczywicie jak najbardziej o wielkie lanie) rozpada si na dwie czci, na karanie zinstytucjonalizowane, urzdowe i karanie poktne, tzw. karanie na lewo. Karanie pierwsze jest wykonywane przez jecw niemieckich pod nadzorem polskich partyzantw, karanie to jest wykonywane przy pomocy noyczek i ogromnego paska z klamerk z napisem Gott mit uns. Przy pomocy pierwszego narzdzia kolaborantka zostaje ostrzyona, ale nie na zero, wycinaj jej tylko na gowie wielki krzy (pewno partyzantka akowska karze t kolaborantk, a moe nawet NSZ), potem przy pomocy tego samego narzdzia kolaborantka jest strzyona na podbrzuszu. Przepraszam, e ja tu o tym wszystkim tak informuj szczegowo, ale przecie w powieci Mortona s informacje szczegowe jeszcze bardziej. Ale nigdy do szczegw, bowiem jak to susznie kiedy stwierdzi Artur Sandauer, obowizkiem pisarza jest pisa prawd i tylko prawd, oczywicie prawd ca. I tak wanie postpuje Morton. Gdy w powieci Jerzego Putramenta Bodyn partyzanci przystpuj do karania kolaborantki litewskiej, to pisarz wycofuje si z pokoju i czytelnik nie ma moliwoci dowiedzie si, jak waciwie byo. Dopiero post factum czytelnik dowiaduje si, e kolaborantka litewska nie moe ani sta, ani siedzie. Oczywicie nie s to informacje, ktrymi ten czytelnik (chodzi o czytelnika inteligentnego, ktry chce zna ca prawd) byby usatysfakcjonowany. A na przykad u takiego Bratnego w ogle nigdy nie jest karana adna kolaborantka. Ciekawe, co to ma waciwie znaczy? No, ale Morton jest pisarzem bezkompromisowym i gdy si dobierze kolaborantowi do skry, nie ma z nim artw. Poniewa ju cytowany Artur Sandauer chwali kiedy Mortona (jak najsuszniej!) za jdrno i soczysto jzyka, zacytujmy kawaek Wielkiego kochania (ach, te bdy korektorskie...), by nawet czytelnik, ktry nie signie po t ksik, mg si take t jdrnoci nacieszy. Teraz gorszy bl j czeka. Pieko blu! Mimo to, patrzcie! Bez jednego sowa sprzeciwu, bez jku, bez westchnienia macie mnie! - bo jakby si opalaa na ce i dosy miaa leenia do gry brzuchem, raz, dwa i ju odwrcona plecami do gry, i nogi zoya, jak trzeba, tak samo i rce, podkadajc je sobie pod twarz, eby jej byo wygodnie lee, a nawet, jak tai si wydao, tyek, ten ksztatny, pulchny jak poduszka tyek, wypity lekko do gry, jeszcze wyej podniosa, eby uderzenia tylko w niego trafiay, a nie wyej lub niej. Jedno, drugie, trzecie... A Hanusia, jak si uoya z pierwoci, tak leaa, bez najmniejszego ruchu, cho co smagnicie pasem, a raczej tym Gott mit uns, w czerwieniejce szybko jej ciao worywaa si krwi podesza smuga, za tam, gdzie pada sprzczka, ukazyway si zaraz krople krwi, ktrej byo coraz wicej i wicej, e w kocu lew wypuko pokrya sinawokrwista powoka, prawa - ociekaa krwi. Jak wida, rzecz jest opisana rzetelnie, chciaoby si powiedzie: po gospodarsku, Morton wykazuje rzeczywicie gruntown znajomo tematu Szczegw jest niestety tyle, e trzeba to czyta moe nawet kilkakrotnie, jeli chce si wszystko zapamita. Zaraz, zaraz, to co tam wyskoczyo na tym prawym poladku?

Oczywicie: kolaborantka jest ukarana jak si patrzy. Ale Morton wychodzc z jak najsuszniejszego zaoenia, e nigdy do karania kolaborantw, po wyjciu partyzantw wprowadza do akcji ma kolaborantki, w ktrym obudziy si uczucia patriotyczne (niestety, poniewczasie...). Nastpuje kolejne karanie kolaborantki, tzw. karanie poktne, czyli na lewo. Ale kolaborantka tego kolejnego karania niestety nie wytrzymuje i przenosi si z tego wiata na tamten. Oczywicie, o tamtym wiecie w powieci Mortona nie ma sowa ani jednego, bo Morton jest pisarz jak najbardziej comme il faut, czyli niewierzcy. Dobrze si skada, bo ja te w nic nie wierz. Oczywicie: w talent Mortona, w jego drapien pasj tropienia kolaboracji wierzyem i wierz jak najbardziej Powie koczy si akcentem lirycznym M zalewa trupa zabitej przez siebie kolaborantki zami, ryczc: Hanu moja, Hanu... Kolejny sukces pisarski Mortona, bardzo udatne nawizywanie do najlepszych tradycji powieci polskiej, przede wszystkim do tradycji Reymonta. Mam nadziej, e Morton nie kae nam dugo czeka na kolejn ksik. Ze swej strony mog mu zagwarantowa, e po jej ukazaniu si nie bdzie on dugo czeka na kolejn porcj pochwa. 20 XII 1970

Zamek
1 W ankiecie PAP-u 86,1 proc. osb wypowiedziao si za odbudow Zamku, 9,4 - przeciw, w zwizku z czym w poprzednim numerze Kultury przypomniano, jak minimaln przewag gosw zwyciy Kennedy w wyborach prezydenckich. Ale tak jest zawsze: na budynek atwiej zdecydowa si ni na czowieka, zwaszcza jeli budynek ma kilkusetletni tradycj, a czowiek jest wiey i nie wiadomo, jak si sprawdzi. Kennedyego mg zastpi Nixon, zastpienie Zamku nawet luksusow zajezdni tramwajow w stylu gotyckim byoby absurdalne, a c dopiero czym innym. 2 Ludzie s do zastpienia, zwaszcza fikcyjni. W maju ubiegego roku w zwizku z przejciem z gospodarki ekstensywnej na intensywn zwolniem z niniejszej rubryki podsekretarza Pek, zastpujc go podsekretarzem Barwiokiem; nie byo protestw, bo jest zrozumiae, e jeli czowieka wymyliem, to mog z nim robi, co chc, ze zwolnieniem, a moe i likwidacj wcznie. Gdybym dzi zwolni Barwioka, ju bez zwizku z czymkolwiek, a jedynie tak sobie, to te protestw nie bdzie, bo etc. Ludzie ci mog by albo nie by (zwaszcza e i tak ich nie ma). Inaczej z Zamkiem. Zamek by, potem go nie byo; gdy go nie byo, by fikcj. Ale bya to fikcja uparta, daa zmaterializowania si tak kategorycznie, e odbudowa bya waciwie nieunikniona, e prdzej czy pniej musiao to sta si faktem. S rzeczy, ktre prdzej czy pniej musz wrci na swoje miejsce: Zamek nalea do nich jak najbardziej. 3 Niektre budynki s do zastpienia, i to czasem do tego stopnia, e nawet przez powietrze. Nie jestem pewien, jaki jest w Kulturze stosunek do naboestw prawosawnych; podejrzewam, e osoby zatrudnione w tym pimie nie maj do nich stosunku adnego. Osobicie odczuwam wobec

nich co w rodzaju sentymentu; s teatralne, nasycone zapachem kadzide, bogate, bogatsze od naboestw katolickich. Ale gdy po odzyskaniu niepodlegoci rozebrano ogromn cerkiew na dzisiejszym placu Zwycistwa w Warszawie, rozstaem si z ni bez alu. Bya reliktem zaborw, jej obecno odczuwao si jako co narzuconego. Ale przede wszystkim bya architektonicznie ociaa, pompatyczna i wyranie - za dua, jak na rozmiary tego niemaego przecie placu. Tote gdy na jej miejscu wyrs sup powietrza, zrobio si jak gdyby wygodniej, bo luniej. Bez Zamku jest w Warszawie niewygodnie, bo za luno, grubo za luno, jak na moliwoci tego miasta. 4 Czytelnik Perswazji nie ma moliwoci odbywania ze mn przechadzek ani po Rio de Janeiro, ani po Bombaju, ani nawet po Brukseli czy Londynie, bo ja te tam si nie przechadzam. Przechadzki Krakowskim Przedmieciem w stron placu Zamkowego (rzadziej w stron przeciwn) s w tej rubryce na porzdku dziennym. Jest w tym moe nie tylko kaprys i moe nie tylko przyzwyczajenie, ale moe i pewna metoda. S to przechadzki w stron centrum, przy czym nie chodzi tutaj jedynie o centrum miasta, sowo to ma znaczenie gbsze. I ot bez Zamku to centrum byo jak gdyby scentralizowane niezupenie, co w dobie centralizacji wydawao si niedopatrzeniem, byo co najmniej dziwne. Plac Zamkowy z nie zabudowan wyrw nieba od strony Wisy irytowa swoj tymczasowoci, wydawa si absurdalny. 5 Odbudowane Stare Miasto bez Zamku byo jak czowiek bez mzgu. Twr waciwie kompletny, ale niezupenie. Z rkami i brzuchem, z okciami i uchem, bez swojej czci najistotniejszej. Ludzie mog zachowywa si rnie, chcie rzeczy rnych; spoeczestwo w swej wikszoci, spoeczestwo jako cao nie moe zachowywa si irracjonalnie, nie moe chcie absurdu. Podcignicie Zamku pod dach suy duchowej integracji narodu, nawet gdyby miao okaza si, e na przykad w Suwakach wikszy procent ni w Warszawie jest przeciw tej decyzji i e w samej Warszawie ten plebiscyt nie wypada tak samo na oliborzu jak na Targwku. 6 Spoeczestwo jest jak fortepian: mona na nim zagra nawet bardzo skomplikowan melodi, pod warunkiem, e si nie bdzie wali w jeden klawisz. Decyzj odbudowy Zamku uderzono w jeden z tych dotychczas za mao dotykanych klawiszy. Moe s jeszcze jakie inne nie dotykane klawisze; jeli tak, to uderzmy w nie take. 7 II 1971

Kwadrans z Kraszewskim
1 Przeszed do historii pimiennictwa jako Cerera, symbol podnoci. Imponujce, ale i krpujce. Ten i w patrzy na niego jak niektre bezdzietne panie z dobrym samopoczuciem i z jeszcze lepsz lini na steran matk pitnaciorga niezbyt udanych dzieci. Ale ja wiem, e podno bya jego jedyn

szans. Niektrzy przechodz do literatury po napisaniu kilkuset sw; on musia ich napisa milion. Napisa kilkaset utworw: gdyby napisa jeden, to take nie byby to Hamlet. 2 W naturze niektrych dzie tkwi jednorazowo nierzadko tak kategoryczna, e wychodzi ona niejako poza te dziea, krpujc twrc, uniemoliwiajc krok naprzd w stron jakich dzie nastpnych. Tak byo zapewne z Dantem; gdy ukoczy Bosk komedi, doszed do stanu nasycenia, do peni, przez pieko i czyciec doszed do nieba. Gdzie mia i dalej? Kraszewski takich problemw nie mia. W rozdziale drugim podczas uczty spada pod st Gniewomir; w rozdziale pitnastym to samo robi Sdziwj. S to rozdziay z rnych powieci; Gniewomir spada pod st w wieku X. Sdziwj - w XIV. Ale przecie mona by wstawi Gniewomira w rozdzia pitnasty i wtedy Gniewomir w wieku XIV zrobiby to samo, co w rozdziale drugim robi w wieku X. Mona by Sdziwoja wstawi w rozdzia drugi i wtedy etc. Oczywicie: s elementy, ktrych nie mona dowolnie przenosi z jednej powieci do drugiej. Trudno byoby umieci Jagie w powstaniu styczniowym, powstanie styczniowe w wieku XV. Wszystko inne jest do przeniesienia jak najbardziej. Powieci Kraszewskiego skadaj si z ograniczonej liczby elementw, wystpujcych w kombinacjach, ktrych liczba jest ograniczona take. Tu tkwi tajemnica nieograniczonej mnonoci tych ksiek. Ale jest jasne, e nie mogyby one rozmnaa si tak lawinowo, gdyby ich autor nie by takim fenomenem podnoci. 3 Kraszewski w swych powieciach historycznych bywa naiwny. Ale w kocu jest to pisarz z XIX wieku; zreszt naiwni zdarzaj si i dzi. Kraszewski na temat takiego dygnitarza jak Stach z Konar (XIII wiek) pisze to samo, co niedawno w pewnej dyskusji syszaem o de Gaulleu: odszed w por, skoro niedugo po odejciu umar. Ale przecie niewykluczone, e gdyby nie odszed, toby y; utrzymywanie si przy wadzy utrzymywao go przy yciu, odchodzc na wypoczynek, odchodzi na wypoczynek wieczny. Starzy wadcy niechtnie rezygnuj z wadzy. Kto chtnie rezygnuje z ycia? 4 Niewykluczone, e naleaoby napisa co bardziej na czasie, na przykad co o zarzdzaniu przemysem. Niestety, nie kierowaem nigdy adn fabryk; du posiadoci ziemsk raz kierowaem (przed wojn) tak intensywnie, e zaraz trzeba j byo odda ydom. Zreszt w Kulturze specjalistw od przemysu jest do, nie widz natomiast nikogo, kto by wyspecjalizowa si w Kraszewskim. Z ksiki Antoniego Trepiskiego Romans Kraszewskiego z wiedenk wynika, e Kraszewski by od wiedenki starszy o czterdzieci lat oraz e romansu nie byo, tylko flirt, i to krtki. Trepiski ustali, e Kraszewski mia kobiet ile trzeba, a moe nawet troszeczk mniej, e w kadym razie nie byo tutaj jakiego donuanizmu, wykraczania poza przyzwoito i norm. Jeli nawet liczy przyjacik warszawiank, ktra prowadzia mu pocztkowo gospodarstwo w Drenie [...], to flirtw i romansw bya w jego yciu ilo niewygrowana. Ciekawe, czy kiedy kto bdzie liczy kobiety moje i Kawalca? 5 Czy wypada dzi pisa o Kraszewskim? Wypada o wszystkim, byle dobrze. Zreszt skoro zgodzono si, e kto jest starcem, i nawet uznano to za sukces, to teraz trzeba ponosi konsekwencje. Pamitam, w maju 1926 roku podczas przewrotu wpadam rozgorczkowany do redaktora Frydego; czyta najspokojniej jak ksik. - Pan co?! - wrzeszcz.

- A ja tu czytam Tajn kronik Mongow... - Ale przecie przewrt!!! - Kiedy si zacz? - Wczoraj... - To jutro si skoczy, a ja t ksik musz skoczy dzi, bo nie wiadomo, czy jutro nie umr. O, tu jest takie ciekawe miejsce... Byem oburzony. Dzi, gdy mam tyle lat, ile on wtedy, rozumiem go jak najbardziej... 6 Rzeczy musz i swoim torem. Jest zrozumiae, e po trzech kwadransach (z Prusem, eromskim i Walter Scottem) nastpuje kwadrans kolejny (z Kraszewskim). Naley robi swoje, robi to, co si robi umie; czytelnik byby rozczarowany, gdyby byo inaczej. Co do flirtu Kraszewskiego z wiedenk, to oczywicie skoczy si smutno. Nie naley wdawa si we flirty z osob modsz o lat czterdzieci. Goethemu takie flirty, a nawet romanse wychodziy, ale Goethe by autorem Fausta, a nie autorem Baraniego kouszka. Sabi musz zachowywa dystans wobec silnych, bo zastan rozdeptani. Starzy wobec modych; z tych samych wzgldw. Zreszt dystans jest w ogle kademu starcowi niezbdny. Jako zaprawa do odlotu, przygotowanie do momentu, gdy mier odsunie go od wszystkiego na dystans niebotyczny. Tak myl... Tak mylaem dzi, gdy par zda pisaem z takim trudem, e zdawao mi si, e raczej ja istnie przestan, ni one istnie zaczn. 7 By autorem Dziecicia Starego Miasta i Starej bani; by szpiegiem zbierajcym dla Francuzw tajne informacje wojskowe pruskie. Proces Kraszewskiego by dla opinii polskiej wstrzsem. To prawda: w kanonie najczcigodniejszych ksiek polskich figurowa Konrad Wallenrod, inspirowany midzy innymi przez powie Coopera Szpieg. Ale to dziao si w ramach konwencji literackich, z natury rzeczy oddalonych od ycia. Szanowany pracownik pira pracujcy w wywiadzie - to szokowao, bez wzgldu na to, jak szczytne byy motywy tej pracy. Na szczcie, mona byo wtedy szpiegowa stosunkowo bezkarnie, zwaszcza jeli kto zajmujcy si t profesj by autorem znanych i cenionych ksiek. Trepiski przeprowadza jakie analogie midzy sytuacj tamt a sytuacj pod okupacj hitlerowsk. Ale Bismarck nie by Hitlerem, pastwo pruskie, oczywicie antypatyczne, nie byo jednak lucyferyczne. Z wizienia pruskiego Kraszewski wyszed za kaucj; z wizienia hitlerowskiego wyszedby na plac strace. Nie lubi Bismarcka, nie na tyle jednak, bym lubi atwe analogie. 8 Japoczyk Ogino i niezalenie od niego Austriak Knaus odkryli, e kobieta tylko w niektre dni moe by podna. W ksice Trepiskiego jest tablica, z ktrej wynika, e Kraszewski by podny zawsze. Kryzysy osobiste i dziejowe nie deprymoway go, pracowa wtedy jeszcze intensywniej. Rok 1870 by wzlotem polskich nadziei niepodlegociowych i natychmiastowym ich oklapniciem w zwizku z druzgocc klsk Francuzw. Kraszewski w 1870 roku pisze 4 809 stronic druku, wicej ni w roku poprzednim (2 970) i nastpnym (3 058). Ale w ogle pracuje z regularnoci nadzwyczajn. Zmieniay si nastroje i ukady polityczne; on pisa. Po wrzawie nastpowaa cisza; on pisa. Po okresach stanu wyjtkowego - lata spokoju, pracy organicznej; on pisa z regularnoci zegarka.

9 Bg, gdyby by, byby niezastpiony, cho jego metody zarzdzania wszechwiatem mog wydawa si problematyczne. Kraszewski niezastpiony nie by; zastpi go Sienkiewicz, zastpili go inni. Ale co zrobi, byo niezbdne. Gdy zaczyna pisa, byo paru autorw wybitnych, reszta (og) pisaa okropnie, dziennikarstwo polskie, proza uytkowa byy na poziomie enujcym. Kraszewski codziennym pisaniem szlifowa jzyk, czyni go narzdziem sprawnym. Robota nieefektowna, ale konieczna jak froterowanie posadzki. Froter jzyka polskiego - nie naley skpi mu tego epitetu, zasuy na jak najbardziej. 21 II 1971

August Zamoyski
1 Ku swe rzeczy w kamieniu, robi je z granitu i marmuru; trudno go zrozumie, gdy si robi rzeczy ze sw, chocia sowo te bywa trudne do obrbki i twarde. Gdyby rzebi w misie, mona by go porwnywa z Kantorem, ktry ostatnio rzebi w parasolach. Parasol jak miso, miso jak parasol moe si zepsu. Marmur przetrwa wieki. 2 adnego artykuu, adnej wzmianki, cho umar adnych par miesicy temu, w roku ubiegym. Ale moe umar za daleko. Gdzie we Francji, pod Pirenejami... Mia tam wysoki blok marmuru, ktry nie mieci si w stodole przeksztaconej na pracowni. Przez dziur w dachu wystrzela z rusztowa, jak rakieta z rusztowa na kosmodromie. W tym marmurze Zamoyski chcia domaca si dutem Chrystusa. Rzebi Wniebowstpienie w dobie lotw w kosmos. Start Chrystusa do nieba w dobie startw czowieka na Ksiyc. 3 Zmar przedwczenie. Czsto mwi si w ten sposb o kim, kto nie powinien urodzi si w ogle. Ale Zamoyski nie zmieci si w czasie rzeczywicie, bo nie zdy zmieci w kamieniu swej wizji. Rozpyn si w nicoci, zanim Chrystus wstpujcy w niebo wstpi w kamie definitywnie. Ale moe czasu byo do, tylko kamienia za mao. A moe w ogle te rzeczy nie mieszcz si w kamieniu i mier bya jedynym wyjciem z sytuacji? 4 W kadym razie temat by frapujcy. Te stare mitologie - rwnie mitologia chrzecijaska - bywaj pojemne niezmiernie. S tu symbole, ktre nie zuywaj si, nie kurcz, mona w nich umieszcza wci nowe treci. Oczywicie: s tu nie tylko motywy podne, ale i ugory. Nie tylko gbiny, ale i pycizny. Zwiastowanie anielskie - temat aden. Ukrzyowanie - ogromny. Wniebowzicie NMP frapujcy, ale chyba dla tragarzy. Wniebowstpienie Chrystusa - ciekawy niezmiernie, zwaszcza gdy patrzy si na niego tak, jak patrzy Zamoyski.

5 Blok marmuru wystrzela w niebo Chrystusem, niej apostoowie, wze rk chwytajcych Chrystusa rozpaczliwie. Zamoyski chcia wyku dynamizm rozdarcia midzy Chrystusem a nimi. Chcia wyrzebi take rozdarcie w nich, bo nie wiadomo, czy chc przytrzyma go na ziemi, czy frun razem z nim w niebo. Start Chrystusa jest trudny, startuje do nieba, przezwyciajc dramatycznie ludzk ociao, kamienn grawitacj uwieszonych u jego ng cia. 6 Zamoyski ku swe rzeczy sam. Nie znosi porednikw midzy sob a kamieniem. Nie robi swych rzeczy w glinie czy w gipsie, nie powierza ich potem kamieniarzom. Ku w kamieniu od razu, osobicie, jak wielcy rzebiarze renesansu. Byo tu tak, jak w tych jego troch legendarnych polowaniach przedwojennych, gdy na dziki chodzi z kordelasem. Nie oddala si od zwierzcia na odlego bezpieczn. Domaca si w nim ycia - noem, osobicie. I podobnie tu: domaca si dutem w kamieniu swej wizji, trudnej do uchwycenia, mdlejcej, kruchej. Skrci maksymalnie dystans midzy sob a kamieniem. Podj ryzyko ostateczne. 7 ycie Zamoyskiego byo malownicze, kalejdoskopowo barwne, nawet puszcz karczowa, prowadzi gospodarstwo rolne w Brazylii. Ale sensem tego ycia byo szukanie kamieni, szukanie dutem w kamieniach wasnej wizji artystycznej, szukanie w kamieniach gw ludzkich. Kamie jest wymagajcy i wcale nie tak cierpliwy, jak mwi si potocznie. Dominuj dzi w sztuce wizje zabrudzone, liniaste, skrofuliczne, krostowate, upoledzone. Wyobrania artystw jest zafrapowana strukturami gnilnymi, zamiecona materi w rozkadzie. i ot kamie jest zym przewodnikiem dla tych wizji, jest zbyt bezkompromisowy i zdecydowany, za surowy, za twardy. Zamoyski mia pasj do kamienia, kamie by mu posuszny jak plastelina, by dla niego surowcem idealnym. 8 Na par lat przed mierci by w Polsce w poszukiwaniu uczniw. Zudzenie, ktremu ulegaj nawet twrcy najwiksi. Oczywicie: by skazany na odejcie bezpotomne. Mg nauczy kogo kamieniarstwa jako rzemiosa. Nie mg - kamieniarstwa jako sztuki, bo to jest rzecz nie do wyuczenia, niepowtarzalna. Odchodzc zostawi tyle i tyle rzeczy z kamienia i tych rzeczy ju nie przybdzie. Zostao te po nim troch rzeczy z brzu. 9 W Rio de Janeiro stoi Chopin z brzu, gowa pochylona, ucho skierowane w stron Polski, przy uchu do jak muszla. Ten Chopin zosta zrobiony w roku 1944. Zamoyski robic go przekazywa swj such pomnikowi. ciszcie gos, nie bdcie lekkomylni, nie lekcewacie tego ucha z brzu wycelowanego do was z Brazylii. 11 IV 1971

Pomysy gospodarcze

1 Kursuj jeszcze w wiecie opinie o Polsce jako o kraju, gdzie po ulicach chodz niedwiedzie. Bardzo nas to drani, ale moe wanie naleaoby tym opiniom wyj naprzeciw, wytresowa jakiego niedwiedzia i przyuczy do przechadzek ulicznych. Najpierw jednego, potem kilka. W pierwszej piciolatce byoby tych niedwiedzi kilkanacie, w drugiej - kilkadziesit i wicej. Niewykluczone, e przejcie takiego niedwiedzia byoby wiksz atrakcj turystyczn ni nawet podziemne przejcie na skrzyowaniu Alej Jerozolimskich i Marszakowskiej. cignoby to do nas turystw i dewizy. 2 Pompujemy w rolnictwo tyle i tyle nawozw sztucznych, ale moe wanie z tej formy nawoenia naleaoby zrezygnowa zupenie, przej na gospodark naturaln. Eksportujc pody rolne niezbyt okazae, ale za to zdrowe, wolne od domieszek chemicznych, moglibymy zrobi karier jako gospodarczy hippis Europy, a jakby dobrze poszo - wiata. Lansowane w swoim czasie haso POLSKA CHRYSTUSEM NARODW byo, zdaje si, niezbyt popularne, nie dao nam korzyci politycznych adnych, a gospodarcze minimalne. Moe hasem POLSKA HIPPISEM NARODW osigniemy to, czego nie osignlimy hasem tamtym, w szczeglnoci dewizy i presti? 3 Przejcie z energii konnej na energi spalinow zatruo powietrze, zdewastowao czowiekowi nerwy, dla dalszego rozwoju ludzkoci bdzie miao konsekwencje fatalne. Ju dzi w Tokio nie mona pokaza si na ulicy bez maski. Przechodzc stopniowo z energii spalinowej na konn moglibymy sta si europejskim unikatem i oglnowiatow atrakcj. Linie lotnicze w Nowym Jorku licytuj si, czyimi samolotami mona najszybciej dolecie do Moskwy. Od nas samolotami do Moskwy nie mona by dolecie w ogle. Czy nie byoby to szalenie atrakcyjne dla wspczesnego, zziajanego, steranego popiechem czowieka? 4 Hodowla koni w Polsce upada, w kadym razie nie przedstawia si ju tak okazale jak za Bolesawa Bieruta, a tym bardziej jak za Stanisawa Augusta czy za Sasw. Rzucenie na rynek tanich bryczek dla ludnoci oywioby hodowl tych zwierzt, bo przecie co musi tak bryczk cign, a co jest do tych celw lepsze od konia, skoro w odpada jako niezgodny z naszym charakterem narodowym i tradycj? 5 Aleksander Bocheski w ksice Rzecz o psychice narodu polskiego porwnuje ilo megawatw wytwarzanych przez nas i przez Szwecj. Twierdzi on, e rezygnujc z ycia seksualnego i rozrywek moglibymy Szwecj w produkcji megawatw docign. Osobicie jestem za zrezygnowaniem z megawatw. To prawda, e nikt za nas megawatw nie wyprodukuje, ale czy kto bdzie si rozmnaa za nas, jeli nie rozmnoymy si sami? Z produkcji ludzi na rzecz produkcji megawatw absolutnie przej nie mona. Co z tego, e bd megawaty, jeli ludzi zabraknie? 6 Zacofanie dzieli si na takie, w ktre wchodzi si wbrew sobie, i na takie, w ktre wchodzi si na yczenie wasne. Na takie, ktre nas zaskakuje jak choroba, i na takie, ktre organizujemy sobie sami, planowo, metodycznie, a moe nawet z entuzjazmem. Wyjdmy z jednego zacofania, wejdmy w drugie, pozwoli to nam podnie gow, wyzby si kompleksw i fobii, spojrze na reszt wiata moe nawet z odrobin lekcewaenia i wyszoci!

7 Chodzi oczywicie o zacofanie wcale nie zgrzebne i bynajmniej nie prymitywne, ale owszem: o zacofanie na pewnym poziomie i o pewnym standardzie, zacofanie godne narodu, ktry zwyciy pod Studziankami i pod Wiedniem. Gdy postulujemy wypuszczenie niedwiedzia w Aleje Jerozolimskie jako atrakcji dla cudzoziemcw, a moe i dla nas, to jest oczywiste, e musi to by niedwied dobrze uoony, godny narodu o tysicletnich tradycjach. Niedwied comme il faut, ktrego nie trzeba bdzie si wstydzi, za ktrego nie trzeba bdzie wieci oczami przed byle Amerykaninem czy Grekiem. 8 Nie ma mowy o powrocie do okresu minionego. Zacofanie cechujce ten okres byo wstydliwe, niezbyt pewne siebie, skrywajce si chtnie za parawanem postpu. Chodzioby o zacofanie organizowane po nowemu, od podstaw, zacofanie pewne siebie, dumne z siebie, ostentacyjne i demonstracyjne, wiadome, ile przynosi krajowi prestiu i dewiz, jakie wynikaj z niego dla kraju korzyci. 9 W ten sposb nie wychodzc z siebie wyszlibymy na swoje. Polska zrobiaby karier jako sanatorium dla skoatanej, sterroryzowanej przez maszyny ludzkoci. Jest za pno, by dogoni gospodarczo USA czy Japoni, zawsze jednak mona te kraje przechytrzy. 30 V 1971

Futbol i pukownicy
1 W wypadku alternatywy: wolno sowa czy wolno zjedzenia moliwie jak najduszej kiebasy, wikszo wybierze raczej wolno drug ni pierwsz, mao kto ma przecie co do powiedzenia, je chce kady. Niewykluczone, e w spoeczestwach najedzonych i przejedzonych byoby inaczej, ile jednak mamy, na kuli ziemskiej takich najedzonych i przejedzonych spoeczestw? W kadym razie spoeczestwo greckie nie naley do nich na pewno. 2 Nie wiem, ile kiebasy - kiebas traktuj tu metaforycznie jako symbol dbr konsumpcyjnych - da Grekom rzd pukownikw; zdaje si, e niewiele. Ju jednak Rzymianie wiedzieli, e nard potrzebuje nie tylko jada, ale i igrzysk. Okazuje si, e pukownicy greccy wiedz to take. Umoliwili Grekom w tym roku przeywanie emocji pikarskich nie skrpowane niczym, totalne i maksymalne. Z walk ateskiego Panathinaikosu o Puchar Klubowych Mistrzw Europy zrobili niemal e pastwowe wito. Poszli narodowi pod tym wzgldem na rk tak dalece, e na pewno dalej ni jakikolwiek inny rzd europejski. Nie wiem, ilu w ten sposb rzd pukownikw zyska zwolennikw; nie zdziwibym si, e sporo.

3 Spiro Agnew, wiceprezydent USA (te Grek z pochodzenia), ma u nas pras jak najgorsz. Co do Agnewa, to czytaem w Forum jego przemwienie, prawda, e reakcyjne, ale jednak trzymajce si kupy, a w dodatku napisane nienagann polszczyzn. Nie szydmy za bardzo z Agnewa, bo bdzie nam z nim trudno y, gdy w razie zamachu na Nixona zostanie w Stanach Zjednoczonych prezydentem. W ostatniej Polityce przeczytaem, e Spiro Agnew to jest libera, ktry skwania; zawsze to lepsze ni spierniczay reakcjonista. Czyby rzeczywicie co grozio Nixonowi? Co do rzdu pukownikw, to rozgrywki o Puchar Europy wykazay, e potrafi on posugiwa si nie tylko pak, e potrafi przesun due fundusze na konto i reklam klubu pikarskiego, a nie tylko przesun jakie czogi z jednej ulicy na drug. Wymagao to sporej intuicji, bo w Grecji tradycje pikarskie s tak nike, e waciwie adne. 4 wiat nie jest pik futbolow, wiat si podbija gow - pisa Sonimski. Ale po pierwsze: pik gow podbija si take, a po drugie: wiat rzeczywicie nie jest pik, jak wiele jednak zaley na wiecie od piki. Wiek XX od XIX rni si nie tylko tym, e dzi s bomby atomowe, ale i tym, e dzi s rozgrywki pucharowe, a wtedy ich nie byo. Czy w okresie meczw Grnika z Manchesterem trudno byoby o spontaniczne poparcie spoeczestwa dla ewentualnego konfliktu dyplomatycznego z Angli, gdyby komu mogo zalee na konflikcie tak absurdalnym? Jako felietonista posugujcy si pseudonimem angielskim i jako naogowy entuzjasta angielskiego futbolu sympatyzowaem w tym okresie z Manchesterem, ale - oczywicie - po cichu. Dobrze mie odwag cywiln, niele te - cae zby. 5 Grek Zorba z popularnego filmu yje z dnia na dzie, mao co robi, duo taczy i piewa, myli sporo (co by tu wypi), sukcesy go interesuj (erotyczne). W jakim stopniu w Zorba, ktry wyrs nieoczekiwanie na symbol charakteru narodowego Grekw, jest tym symbolem rzeczywicie? Czy nard, ktry yje w cieniu Partenonu, na ziemi, gdzie kiedy tyle rzeczy zdarzyo si w Europie po raz pierwszy, rzeczywicie chce y jedynie byle jak, z dnia na dzie, w ariergardzie, jako jeden z maruderw Europy i wiata? I czy nie kryje si gdzie tam w gbi namitna tsknota za zajciem pierwszego miejsca, za sukcesem, powodzeniem, awansem? Czy oglnonarodowa eksplozja emocji pikarskich w Grecji nie jest eksplozj jakich emocji i tsknot zastpczych? W kadym razie rzd wiedzia dobrze, co robi, gdy ten nieoczekiwany poryw wzi w swoje agle, gdy przesun matury, gdy unieruchomi ycie publiczne w dniach rozgrywek pikarskich. 6 W dniu meczu Panathinaikosa z Ajaxem ycie Warszawy podao, e Panathinaikos biega po boisku dla przyjemnoci. Ale inaczej biega si, gdy ma si w perspektywie tylko przyjemno, a inaczej, gdy jeszcze w dodatku 3 miliony drachm od Onassisa. Nie pomg jednak ani ten doping, ani wrzask oglnonarodowy, ani poparcie rzdu, ani nawet obiecane dla zwycizcw doywotnie usugi fryzjerw i krawcw ateskich. W Wembley zwyciy zesp lepszy, i nie by to zesp Panathinaikosa, cho w zespole tym przecie - jak podao ycie Warszawy - byo tylu inteligentw, a tylko jeden rzenik. Na boisku nawet najinteligentniejszy agent ubezpieczeniowy czy adwokat moe okaza si wikszym gupcem ni tragarz, zreszt w ogle nie przesadzajmy z inteligencj na boisku. Myle oczywicie trzeba wszdzie, ale inaczej myli si przy biurku, inaczej na boisku, gdzie koncepcj gry, ktra jest w mzgu, trzeba przetumaczy na prac ng kopicych gdzie trzeba, jak

trzeba i do kogo trzeba - pik. (Ta co ty cigle kopiesz w pik! TA W CZOWIEKA!!! - pamitam, jak rykn do zawodnika na jakim meczu Karolek Zbyszewski, oczywicie przed wojn.) 7 Caa Grecja na nich patrzy - cieszy si komentator w polskiej TV na widok nielicznych udanych akcji Panathinaikosa; nigdy nie wiadomo, z czego taki komentator bdzie si cieszy i w jakim przemwi jzyku, jest to najdziwniejszy gatunek czowieka w Polsce. Ale rzd pukownikw mia si z czego cieszy, bo oto dziki Panathinaikosowi zakiekowaa narodowa jedno, zestrzeliy si w jedno ognisko emocje policjanta i winia, milionera i tragarza z Pireusu. Niestety, Panathinaikos przegra. Nie byo cudu w Wembley. 13 VI 1971

Pochwaa bezmylnoci
1 Do mylenia te trzeba mie kwalifikacje. W niektrych wypadkach z mylenia poytek aden, natomiast zatruta atmosfera, kwasy, smrd i wrzody odka. Trudno, eby mia weso min i dobre samopoczucie kto, kto zacz myle dopiero w grudniu po poudniu. Osoba taka nierzadko wyglda jak stewardessa w PLL Lot, to znaczy jakby nie do e miaa okres, ale jeszcze siniaki na pupie. Niestety: stewardessy w PLL Lot wygldaj, jakby miay okres bez przerwy i dostaway lanie nieustannie. Kto zacz myle w grudniu po poudniu, moe by jednak myle przesta, zwaszcza e i tak prochu nie wymyli (wymylony od dawna). 2 Poganiacze rozmnoyli si jak mrwki, zapdzaj oni ludzi do mylenia. Grzelecki w yciu Warszawy namawia ludzi do mylenia takiego, ktre nie bdzie echem myli cudzych. Ale co takiego Grzelecki wymyli, co nie byoby powtrzeniem myli cudzych, a waciwie trudno powiedzie, e cudzych, bo na og tak banalnych, e bdcych wasnoci powszechn? Oczywicie: autor pogaduszek niedzielnych w gazecie codziennej nie musi by mylicielem rangi Kanta czy choby tylko tego synnego Hubermana z Zamocia. Ale w takim razie po co ta demagogia? Zreszt nawet gdyby Grzelecki by kolejnym wcieleniem Arystotelesa, to i wtedy namawiabym go usilnie, by zrezygnowa z zapdzania ludzi do mylenia. Zapdzi mona psa do budy, czowieka do mylenia - trudniej. 3 A oto inny autor, Jzef Kozielecki, tym razem w Argumentach: ...naley stworzy spoeczne warunki [...], w ktrych ludzie stosujcy skuteczne narzdzia mylenia bd nagradzani, a ludzie mylcy jedynie za pomoc zdrowego rozsdku i niejasnej intuicji - bd karani. Jako czowiek posugujcy si gwnie zdrowym rozsdkiem oraz intuicj (z natury rzeczy niezbyt jasn) powinienem by oczywicie ukarany. Zanim to nastpi, kolejna intuicja. Chodzi o to, e od dzisiaj zaczynam propagowa bezmylno. Bezmylno nie w sensie gupoty, tylko w sensie niemylenia. Niemylenia tam, gdzie ju gdzie indziej nie myl, bo przeszli na czynnoci machinalne. Kto wbija od lat stale ten sam gwd w to samo miejsce, mgby ju chyba t czynno zautomatyzowa i o niej

nie myle. Oczywicie: trudno o tym gwodziu nie myle, jeli jest on twardy jak marmolada i ostry jak nalenik. Jest to jednak sytuacja nienormalna. 4 Ludzie znajdujcy si pod narkoz takich rodkw dopingujcych jak pisanie czy wadza nie powinni zapomina, e wkadanie stale tej samej porcji musztardy do soika czy produkcja stale tej samej czci nawet bardzo skomplikowanego mechanizmu - nigdy takim narkotykiem nie bdzie. Poniewa produkcja skada si w przewaajcej czci z czynnoci niezbyt frapujcych i monotonnych, powinna by ona zorganizowana tak, by te czynnoci mogy by wykonywane, o ile to moliwe, machinalnie. Zyskaby na tym produkujcy czowiek, zyskaaby produkcja. Nie dajmy, by czowiek, ktry robi powiedzmy - puszk do konserw, stale o niej myla, stale wkada w t puszk sw dusz. Dusza ludzka jest obszerna, i tak si w tej puszce nie zmieci. 5 Otacza mnie obfito rzeczy, s to rzeczy, ktrych jest cigle za mao i ktre powinny by lepsze. Rzeczy, na ktre patrz, ktrych dotykam, ktre mam na sobie, ktre mam w sobie, ktre posiadam, na ktrych siadam, do ktrych wsiadam. Rzeczy te s akumulacj czyjego znuenia, czyjej nudy, bo wikszo czynnoci, dziki ktrym te rzeczy powstay, ktre s w tych rzeczach zakumulowane, to s czynnoci monotonne i nudne. Gdy bior do rki szklank, to robi to machinalnie; chodzi o to, by ta szklanka bya zrobiona - o ile to moliwe - machinalnie take. Podejmowanie decyzji - rzecz pikna. Ale nieche przy produkowaniu guzika nie bdzie trzeba podejmowa takich decyzji, jakby chodzio o wyprodukowanie komputera. 6 Niewykluczone, e midzy tym, co pisze - powiedzmy - pan Kozielecki, a tym, co pisz ja, nie ma radykalnej sprzecznoci, bo on propaguje racjonalne mylenie, ja - racjonaln bezmylno, co nierzadko wychodzi na jedno. Ale jednak to nie jest to samo. Nie zawsze trzeba mie nowy towar, by go korzystniej sprzeda, czsto wystarczy nowe opakowanie. I podobnie w tym, co si pisze, nowa formua jest nierzadko waniejsza od nowej myli. 7 Narzeka si na bezduszno i bezmylno w usugach i urzdach. Co do mnie, to uwaam, e demonstrowania duszy w Polsce jest grubo za duo i za duo mylenia (o tym, o czym akurat myle by nie naleao). Czy kelner, ktry mi podaje kotlet, musi mi take podtyka pod nos swoj dusz udrczon tym, e ja siedz, a on stoi, i e to on mnie, a nie ja jemu podaj kotlet, ktry bodaj mu w piekle podawano? Niech urzdnik na kadym kroku nie daje mi do zrozumienia, e on te myli. Niech nie pcha mi si do garda z tak uciliwym dla mnie i tak mi zupenie zbdnym czowieczestwem. Niech robi, co jest do zrobienia, i niech to robi jak automat. Ale oczywicie: jak automat zaprogramowany racjonalnie. 8 W Expressie na pierwszej stronie tytu CZNO MYLI O URLOPOWICZACH, rwnoczenie list wysany dziesi dni temu z Wybrzea dotychczas nie dotar do Warszawy. Za mao mylenia? Czy za duo? Niech panowie z poczty nie myl, niech zautomatyzuj swoje czynnoci. Niech gwka bdzie nieczynna, moe szybciej bd si porusza rczki i nki. Niech nie myl o urlopowiczach; jeli ju koniecznie o czym musz myle, to moe o Riwierze? O urlopie wasnym na Riwierze...

11 VII 1971

Martwy Chrystus Drera

1 W zwizku z pisetleciem Drera wydao w Polsce album z reprodukcjami jego dzie. Kupiem 21 lipca i przegldaem w nocy. 22 lipca wito pastwowe; w poudnie chorgwie znieruchomiay, upa spad na miasto jak mot. Ludzie odpynli - do wody, do Wgorzewa, na zlot, na wdk. Idc pustym miastem mam pod powiekami wspomnienie albumu, jednej jego kartki. Rysunek Drera Gowa zmarego Chrystusa utkwi mi w mzgu, tak e wydaje mi si w jakim momencie, i zamiast gowy wasnej mam t gow wanie, zupenie tak, jakbym dwiga na karku groteskow monstrancj w absurdalnej jednoosobowej procesji czy pielgrzymce. 2 Komentarz profesora Biaostockiego w albumie obfity; im wicej na ktrym obrazie garderoby, tym obfitszy. Delikatna jedwabna koszula, nonszalancko zarzucony paszcz i szare skrzane rkawiczki, mikka czapka, piknie utrzymana broda i dugie wosy [...], pewno prostego, nieustpliwego spojrzenia, silny splot opartych o parapet doni... Kady szczeg garderoby opisany ze znawstwem, pedantycznie. Z paszcza przechodzi si na spojrzenie w sposb tak niewymuszony, jakby to byy rkawiczki. Ale ju o Gowie zmarego Chrystusa milczenie. I rzeczywicie: co tu pisa? e ciernie s na gow zarzucone nonszalancko? 3 A oto jak ta gowa jest rzeczywicie:, zamknita szczelnie jak kamie, cho usta otwarte szeroko, z determinacj, czy nie nadmieni? Ale wanie im usta otwarte szerzej, tym gowa zamknita szczelniej, bo te usta to otwr pusty jak dziura w bruku, nie wypeni go krzyk, szept, cie szeptu, oddech. Trup: jak ywy - powiedziaby komentator i niewykluczone, e tak powiedzie by naleao, zwaszcza e inaczej powiedzie nie mona. 4 Po Drerze zostao sporo gw namalowanych, narysowanych, i wyskrobanych w drzewie.. ony, apostow, zajca. Oczywicie: gowa Chrystusa jest pojemniejsza od gowy apostoa. Nie kadego jednak. Oto inny obraz Drera: dekoracyjny i pompatyczny Bg Ojciec trzyma ukrzyowanego Chrystusa w sposb taki, jakby trzyma dywan. Patrzymy, na to jak na cian, zaszpuntowao nam wyobrani. Natomiast gdy si patrzy na. Gow zmarego Chrystusa, trzeba si wspina wzrokiem na palce. To s wanie szczyty renesansowej sztuki, a nie jakie powczyste spojrzenia i rkawiczki. 5 Czarny, wydobyty z kartonu wglem, rzeczywisty, jakby szydzi z tamtego, ktry - mityczny - da si sprasowa do gruboci opatka, przerobi na ciasto. To rysunek jeszcze czy ju co wicej? Piszc tak o rysunku, w jakim stopniu pisz tak o rysunku rzeczywicie? W jakim stopniu narzucam rysunkowi siebie, wdmuchuj w rysunek siebie jak w balon powietrze?

6 W Zachcie wystawa Portret czowieka, gigantyczny kochoz klatek piersiowych i nosw, Wyspiaski zamiecony Masebasem. W innym lokalu pokazuj konie w malarstwie polskim. Nie wiadomo, ktra wystawa ktr przedrzenia, kto z kogo szydzi, konie z ludzi czy na odwrt. Kada z gw lansuje siebie, ambicje koskie wcale nie mniejsze od ludzkich. Ale im duej wpatruj si w kad z nich, tym wyraniej widz gow tamt. Chc czy nie chc, musz by jedynie tem dla TAMTEJ. 7 Jest to Chrystus o gowie nieforemnej, z nosem zadartym, gowie upatetycznionej jedynie strzelistoci cierni duszych ni zwykle. Chrystus zdegradowany, zdeptany, tak e ju chyba zdechrystianizowany doszcztnie - chciaem tak napisa, ale wanie to skrelam. Bo to jest tylko zdeptany oleodruk. 8 Drer by rwnie biegy w oleodruku. Oto jego autoportret, gdzie Drer jest upozowany na Chrystusa. Ale to nie jest Chrystus, raczej bardzo elegancki Pan Jezus, ma on na sobie wszystko, co renesans przygotowa dla wytwornego, dbaego o powierzchowno pana. Jest tu jednak niekompletny, bo nie mona namalowa zapachu perfum. Gdy przenosimy wzrok z tej gowy na tamt, to jest to tak, jakbymy schodzili do piwnic. Ale tylko tamta gowa si liczy. Nieforemna, zepchnita w kt albumu, mogaby wypeni sob kosmos, gdyby w zestawieniu z wielkoci tej sztuki kosmos nie wydawa si may jak szklanka. 8 VIII 1971

Nasi za granic
Niektrzy jad w obce kraje, eby, si czego dowiedzie; inni - eby si czego dowiedziano, o nich. Bez wzgldu na to, co im bd w tych krajach pokazywa, oni, zawsze maj, do pokazania wicej. - O!.Tu mam siniak, tu blizn, ten rkaw, splamiony w powstaniu, ten konierzyk zdeformowany przez wypaczenia, a tu byem kopnity. Zupenie jak ten pijak z pijalni wd (niekoniecznie mineralnych), ktrego spotkaem w Grudzidzu: - Ten kikut spod Wawra, ten spod Ostroki, a buty zgubiem pod Studziankami... W ten sposb zarabia na piwo i zaksk. Buty ma lepsze ode mnie, kikutw adnych, tylko nie obcite paznokcie. Rany - rzecz wita. Ale lata pyn i w miar jak ubywa ludzi, nierzadko przybywa ran, nierzadko problematycznych. Lata pyn i nauczyy nas one nieufnoci do pokazwek i fasadowoci, do wystawiania blizn, nierzadko problematycznych, do handlu wewntrznego i na eksport.

W yciu Literackim drukuj reporta Remigiusza Napirkowskiego z Amsterdamu. Podre ksztac; niektrzy podrnicy - jeszcze bardziej. Z reportau wynika, e Napirkowski niejedno Holendrom w Amsterdamie pokaza, udzieli im niejednej dajcej do mylenia lekcji. Jak przystao na szanujcego si podrnika z Polski, trafi przede wszystkim do sklepu z przyborami seksualnymi, chocia w porwnaniu z liczb sklepw na przykad piekarniczych - sklepw pornograficznych jest w Amsterdamie jak na lekarstwo. Niestety nie mona dowiedzie si od Napirkowskiego, jakie jest w Amsterdamie pieczywo, natomiast o wymienionych przyborach i przyrzdach dowiedzie si mona, e - owszem - s, ale do niczego. Nie zdziwiem si, e Napirkowskiego rozczarowao to, co jest w sklepach, poniewa znam niektre z rzeczy, ktre s w jego opowiadaniach i powieciach. W kadym razie mnie ju nawet nie gorsz prezerwatywy, chocia kiedy gorszy mnie nawet Napirkowski. Ale seks to w reportau margines, wicej miejsca zajmuje martyrologia. Napirkowski spotka w Amsterdamie hippisa w brzowej kurtce i oto co nastpio: ... widz [...] brzowa, z at na plecach, misternie wydart i wszyt tak, by to byo jak najbardziej wida. Przygldam si tej acie i przypominam sobie moj kurtk i moj udrk z roku pidziesitego. Ja w tamtej kurtce na plecach nie wydzieraem dziury, myszy j wyjady, a ja j musiaem nosi, wstydzi si szyderczych spojrze dziewczt, ktre podziwiaem. [...] Mwi o tej kurtce, o jej zmartwychwstaniu [...]. Gdy ja w czterdziestym szstym i pidziesitym roku byem hippie, organizowaem sobie zmarznite kartofle, kradnc je z onierskich kopcw, wojsko bronio swojej wasnoci i strzelao. Chodziem z granatami w kieszeni na Narwi guszy ryby [...]. Bredz tak jeszcze kilka minut... O Napirkowskim wiadomo byo dotychczas to i owo, choby to, e gdy w reportau z Japonii trafi do Hiroszimy, to zakomunikowa Japoczykom, e on te cierpia. Podejrzewaem rzeczy najgorsze, okazuje si, e byem optymist. Nie przypuszczaem, e chodzio o cierpienia kogo, kto ogusza ryby granatem. Jedyn rzecz pocieszajc w tym wszystkim jest to, e ryby cierpiay wicej. Niestety, ryby gosu nie maj i nie jed do Amsterdamu, eby si wyali tamtejszym hippisom. Nie ulega kwestii, e Napirkowski nacierpia si tak duo, e moe nawet za miliony. Skoro jednak miliony ludzi nie maj dzisiaj co je, trudno przeywa naleycie cierpienia Napirkowskiego z powodu zjedzonej przez myszy kurtki. Rok 1971 jest wyranie dla Napirkowskiego niekorzystny, w Pakistanie i Sudanie zdarzyo si par drobiazgw, wobec ktrych troszeczk bledn cierpienia kogo, kto musia kra wojskowe kartofle. Polak lubi wywntrza si po pijanemu i na trzewo, uala si w cztery oczy i na spowiedziach publicznych. Ale przecie jeli ju te pozabijane ryby i te zjedzone przez myszy achy tak bardzo leay Napirkowskiemu na sercu, mg przed wyjazdem do Amsterdamu zgosi si choby do mnie i wyali si, wypaka si w mankiet, eby potem nie robi tego przed jakim amsterdamskim hippisem czy jakim innym brudasem z Holandii. Zwaszcza e takiemu brudasowi mog si pomyli daty i moe on sdzi, e to dzi w Polsce obgryzay Napirkowskiego myszy i dopiero przyjazd do Holandii przerwa konsumpcj. Napirkowski wybiera si obecnie na Baleary. W zakoczeniu reportau zapytuje, czy ma co przysa. Przysa, redaktorze? Poczt lotnicz? Prosimy bardzo. Tylko eby nic nie byo o myszach.

Myszy zachoway si w stosunku do Napirkowskiego bardzo przyzwoicie, byy dla niego bardzo askawe. Takiemu Popielowi myszy zjady nie tylko marynark. 15 VIII 1971

Szorty Ogrd Oliwny

1 Pamitam, przed wojn, by wieczr jesienny, szlimy z praatem Kaczyskim ulicami, ktrych ju nie ma w Warszawie, z burdelu policyjnego na Krochmalnej dobiegay zawodzenia zgromadzonych tam kurew. DLA NAS BKIT, DLA NAS FIOLET... I NA DOL, I NA NIEDOL... (Tak, to bardzo stara piosenka...) Praat mrucza egzorcyzmy. Gdzie te czasy, ksie praacie? Dzi w Tygodniku Powszechnym za francuskim magazynem Paris Match lansuj now kreacj, nie wiem - bardziej religijn czy krawieck. Na fotografii dziewczyna w krtkich majtkach, na plecach napis JEZUS JEST MOIM PANEM (po angielsku). Obok tekst pani Morawskiej Czy odwraca si karta? Pani Morawska pyta, co z kart, czy si odwraca, czy mianowicie z tych krtkich, tak bardzo uduchowionych majtek wystrzel nowe ekstazy religijne, czy pjdzie fala nawrce. Nie wiem, jak z kart, czy si odwraca, praat Kaczyski przewraca si w grobie na pewno... 2 Trudno dzi w Warszawie o miejsce, gdzie reprezentanci dwch czoowych w Polsce wiatopogldw mogliby si spotka bez porednictwa Wojciecha Pomykay i przeprowadzi ze sob dialog niekoniecznie taki, na jaki ma ch Jzef Wjcik. Winiarnia U Hopfera na Krakowskim Przedmieciu w miym ssiedztwie seminarium duchownego, midzy kocioami Bernardynw i Karmelitw, o par krokw od figury Matki Boskiej z Murano - jest takim miejscem na pewno. Tu pochylam si czasem z trosk nad Tygodnikiem Powszechnym, nad pachtami gazet zachodnich; przewracajc kart po karcie, wsuchuj si w wiadomoci z frontu religijnego w miejscowociach kalifornijskich i w Londynie. Ju mona naby szorty Kana Galilejska i Ogrd Oliwny; stosowne sceny ewangeliczne na materiale. Ju jest do nabycia komplet dwuczciowy, powany, w kolorze Droga Krzyowa, dla pa, zdaje si, starszych. Pan cierpliwy i pedantyczny, wdrujc po pani palcami wzdu, moe odby Drog Krzyow jak Chrystus. Moe rzeczywicie odwrcia si jaka karta? 3 U Hopfera prawie jak w Rzymie, gdzie w podziemiach i w pobliu kociow s umieszczone najsawniejsze winiarnie, skd jest brane wino na chwa Bo i do konsumpcji. Tu nauczam modzie seminaryjn i wieck rnych rzeczy; w zwizku z fotografi w Tygodniku Powszechnym pouczaem o rnej wymowie tych samych hase w rnym kontekcie. Napis JEZUS JEST MOIM PANEM na plecach starszej pani to oczywicie Armia Zbawienia i to moe kogo skoni do pobonych westchnie z rwnoczesnym wzniesieniem oczu do nieba albo jeszcze wyej. Natomiast napis JEZUS JEST MOIM PANEM na plecach modej dziewczyny, nad poladkami w krtkich majtkach - ju ma wymow inn. Moe najwyej skoni kogo do niezdrowej chyba i niesmacznej, a take chyba cokolwiek absurdalnej rywalizacji z Panem Jezusem. Pani Morawska oczywicie tych rzeczy moe nie wiedzie, bo i skd waciwie? Takie to dysputy prowadz z modzie, seminaryjna zgadza si na

og, wiecka nie zawsze, niektrzy milcz, szukajc wzrokiem delegata Pana Boga na Polsk, ktry rzeczywicie bywa tu czasem, ale tylko wtedy, gdy lokal jest pusty. Szmer rozmw wznosi si i opada, a ja poprzez ten szmer jakbym sysza turkot doroek, jakbym wsuwa si w czasy minione, szed znw z praatem Kaczyskim ulicami, ktrych ju nie ma w Warszawie... 4 Pamitam, przed wojn, kolacja z praatem Kaczyskim, icie ewangeliczna. Wino mnoyo si na stole nad podziw szybko. Ryby w rnych smakach szy cigle nowe z restauracji, od Wrbla. yd chrzczony, oblatany w katechizmie, subisty, usugiwa jak si patrzy. Przy stosownej muzyce, powanej oczywicie jak najbardziej, projektowalimy z praatem wielk akcj publicystyczn, w wyniku ktrej diabe poda tyy i Pan Bg wyjdzie na swoje. Gdzie te czasy, ksie praacie? Diabe tyw nie poda, dzi w Tygodniku Powszechnym lansuje Pana Jezusa na razie jeszcze dziesi centymetrw nad damskim poladkiem, niedugo, kto wie, moe dwadziecia centymetrw niej. Tylko patrze, a i szorty si zjawi. Szorty Ogrd Oliwny... 19 IX 1971

Albrecht Drer i samochd pancerny

1 Tego dnia angielski samochd pancerny przekroczy granic Ulsteru z Irlandi: spalony przez ludzi z IRA, trafi nazajutrz na pierwsz stron ycia Warszawy. Patrzc na fotografi czuj spalenizn; to wspomnienie po innym samochodzie pancernym, ktry spon przed kilkudziesiciu laty w Polsce. By zetrze z oczu sadz, sigam po album Drera, ktry kupiony niedawno, ley pod rk. Ale album jest jak gdyby kontynuacj gazety, nie daje relaksu. 2 Oto wity Pawe Drera z ogromnym mieczem w rku, Pawe o wygldzie tak zmilitaryzowanym, e gdyby mg, toby wysya czogi przeciw jakiemu innemu witemu po drugiej stronie barykady. Pawe, ktry gdyby sta po stronie drugiej, paliby te czogi z determinacj, bezlitonie. Przez dzieje biegnie ten sam czerwony cieg, ta sama ni. Z albumu i z fotografii prasowej bije w twarz ten sam gorcy podmuch. 3 Malarstwo rzeczywicie wielkie, koczy si dla mnie w wieku XVII. Salony sztuki wspczesnej to s dla mnie -salony puste, nawet gdy wystawiaj w nich co artyci ambitni, a c dopiero gdy wisi tam standardowy realizm z wykonanym przedterminowo kombatantem w rogatywce, szablonowy op-art, pop-art czy stylizowany na antyk wielbd po ydowsku. Drer nie by malarzem tak wielkim jak Bruegel Starszy, ale gdy patrz na ksztat niektrych jego postaci, niektrych namalowanych przez niego gw, to jest to tak, jakbym patrzy na ksztat niektrych obsesji wasnych. 4 Ten wity Pawe z gow sklepion tak solidnie, e gdy na ni patrz, to wydaje mi si, i dotykam palcem czego twardszego ni kamie, w kadym razie czego twardego niezmiernie. Ten Pawe, w

ktrym jest wszystko ogromne, a najwikszy miecz w jednym, czerwona ksiga w drugim reku. Ksiga jest zamknita, ale Pawe nie wyglda na kogo, kto by wtpi, co w niej jest rzeczywicie, cho mona wtpi, czy otwiera j kiedykolwiek. Ale ta ksiga w reku Pawa to nie jest rzecz do czytania, to zacznik do miecza, ideologiczne alibi terroru. 5 Jaki jest Pawe, taki jest, w kadym razie wyglda majestatycznie, jego prestiu zakwestionowa nie sposb, zwaszcza gdy porwna si go z Drerowskim witym Janem. C, e Jan ma ksik otwart, czego w niej szuka, co w niej sprawdza, skoro wyglda ona tak niepokanie, jest tak niewielka, prawie jej nie wida, zwaszcza w zestawieniu z gigantyczn ceg Pawa. C, e Jan jest, zdaje si, uduchowiony, skoro uduchowienie to przybrao posta paskudnie mikk, kobiec niemal, enujc u mczyzny. Byy to czasy poncych stosw, wojny domowej, rozdarcia, czasy, gdy dyskutowano namitnie, ale tak jak dyskutuj dwie rozgonie zaguszajce siebie nieustannie, nie jak ludzie, z ktrych jeden milknie na chwil, by usysze, co ma do powiedzenia drugi, a za moment drugi milknie, by usysze, co ma do powiedzenia pierwszy. W tych czasach Pawe, czowiek wielkiego monologu, kto, kto dialog umia prowadzi, ale mieczem - musia wypa lepiej. 6 Na obrazy mona patrze rnie, na przykad jako na geografi malarsk, kombinacj plam barwnych, usytuowanych tak, a nie inaczej, takich wanie, a nie innych. Ale u tych starych malarzy kolor nigdy nie wystpuje jako co samo w sobie i dla siebie, zawsze zabarwia co, co jest gbiej. Pawe jest cay w odcieniach stalowozimnych. Oto jego szata, biaa o zielonkawych fadach, wyglda w niej jak wyniosa brya lodu. Jako istotnie, wmylajc si w niego wzrokiem, czuj chd w palcach. 7 Znw widz ten samochd pancerny, ten sam, a inny. Taki samochd pancerny, gdy przejeda granic, gdy nastpnie przechodzi w nico, zakrzepy w dymie na pierwszej stronie gazety - ile takimi podrami budzi wspomnie! Ale ja w ogle wszedem w wiek, gdy wspomnienia staj si jak gdyby czasem teraniejszym, gdy to, co jest teraz, staje si dalekie, nierealne. Idc azienkami sysz chrzst gsienic w chrzcie lici; tylko patrze, jak zza tych drzew wysunie si najeona lufami przeszo. Patrzc na elazo w rku Pawa widz inne elazo, niemalarskie, osmalone, brudne. I znw czad w mzgu, w nozdrzach ciki smrd spalenizny...

PS Pan L. z Krakowa zapytuje, kto waciwie pisze niniejsze felietony, bo niektrzy z jego znajomych twierdz, e Putrament, inni - e Sonimski. Prawda, drogi panie, jak to zwykle bywa, ley porodku. Wszystkie felietony parzyste pisze Sonimski, a Putrament cenzuruje, przy nieparzystych - na odwrt. Co do mnie, to czuwam nad stylem i pobieram honoraria. Jak wida, najgorsz funkcj mam w tej spce, ale jako wychodz na swoje. 10 X 1971

Non possumus

Jeden z uczestnikw ogoszonej w Kulturze ankiety Pokolenie tubylcw stwierdzi, e opowiadanie Hanny Malewskiej Sir Tomasz More odmawia stao si dla niego najwaniejsz ksik, podrcznikiem etyki jednostkowej i spoecznej. Tene uczestnik wyrazi niech do wznoszenia si ponad proste zasady moralne. Wypowied ta spotkaa si z aprobat Henryka Krzeczkowskiego w Tygodniku Powszechnym; stwierdzi on, e takie wynurzenia czytelnika s wyrnieniem, jakiego tylko niewielu naszych pisarzy wspczesnych moe si spodziewa. Opowiadanie Malewskiej, napisane w czasach dla pisarzy trudnych, o ile trudniejszych ni dzisiejsze, jest tekstem mocnym literacko i moralnie. Nawizuje do konkretnego wydarzenia historycznego, do konfliktu midzy Tomaszem Morusem a krlem Henrykiem VIII, w ktrym ten pierwszy, legitymujcy si niezomnymi zasadami i charakterem, powiedzia NON POSSUMUS, za co musia zapaci yciem. Wydarzenie wyjte z historii, ubrane w realia historyczne, moe by te traktowane jako metafora. Zachowanie si Tomasza to moe by dla kogo drogowskaz moralny, ale tylko w sytuacji stanu wyjtkowego. Ten tyran dajcy od swojego poddanego sprzeniewierzenia si zasadom moralnym; ten poddany, ktry nie chce na to i i paci za to yciem. Ten model wadcy twardego, ale zasadniczo niemoralnego, i podwadnego te twardego, ale moralnego rwnie zasadniczo, jak niemoralny jest tamten, przy czym pikanterii konfliktowi dodaje fakt, e podwadny jest intelektualist, jednym z najwybitniejszych intelektualistw angielskich swojej epoki. Twarde bestialstwo z jednej strony; nie mniej twarda, tak twarda, e a heroiczna odmowa z drugiej strony, odmowa uwieczona mczestwem jako najwyszym potwierdzeniem racji. Czy ten wzr moralny moe by poywny dla modego intelektualisty dzisiaj, a jeeli nie moe, co jest chyba oczywiste, to dlaczego intelektualista ten potrzsa nim dzisiaj jak sztandarem, robi sobie z niego transparent, drogowskaz etyczny na dzie dzisiejszy? Trzeba tu powiedzie, e skadajce si dzi z wielu tomw pisarstwo Malewskiej jest nieporwnanie obszerniejsze od opowiadania Sir Tomasz More odmawia, a problematyka moralna tego pisarstwa nieporwnanie bardziej skomplikowana i wieloaspektowa ni problematyka moralna tego opowiadania wanie. Otwieram Apokryf rodzinny Malewskiej i znajduj tak oto charakterystyk generaw napoleoskich, ktrzy nie zaaprobowali powstania listopadowego, charakterystyk prbujc wyjani, dlaczego ludzie ci, tak dotychczas bezapelacyjnie dyskredytowani w historiografii polskiej, nie mogli postpi inaczej: Wiemy, e podchorowie w noc listopadow strzelali w eb sawnym napoleoskim generaom jako zdrajcom, a bya to krzywda, bo jaki genera regularnego wojska po nocy, na ulicy, o niczym nie uprzedzony, posucha rozkazu porucznika? - czy proby - groby bdcej rozkazem? Istnieje pewien kodeks wojskowy, ktry mu tego nie dozwala. Ale to jeszcze nie wszystko, dowdcy - jak znowu wiemy to dobrzej nie wierzyli w powstanie i znw si nie dziwimy: byli oni uczestnikami zwycistw oraz katastrofy boga wojny. Poza tym byli to ju weterani syci sawy i poza zenitem swego ycia. Bohaterowie byli zmczeni! Wielu z nich take - jak i z tych, ktrzy w Napoleona nigdy nie wierzyli mylao cakiem racjonalnie, e Krlestwo jest przecie istn oaz wolnoci w Europie pokongresowej i naley t oaz pilnie chroni, nawet przez kompromisy, nie za naraa j na likwidacj. Zauwamy te, e zawsze i wszdzie duy procent ludzi, ktrzy yj z nabytego kapitau zasug, wyczerpuje swoje rezerwy gotowoci, jak czowiek nie odywiajcy si traci ciao i zostaje przy nowej prbie z niczym.

Nie chciabym, by kto w wyniku lektury niniejszego felietonu zrozumia, e modzi intelektualici w PRL maj si zachowywa jak starzy generaowie napoleoscy w powstaniu listopadowym. Na nowe powstanie listopadowe na razie si nie zanosi, chocia listopad na karku. Chodzi o co innego: o uwiadomienie, sobie, e yjemy w czasach skomplikowanych, przy czym rok 1971 jest nie mniej skomplikowany ni rok 1831, a moe bardziej. Nie wystarczy znajomo prostych zasad moralnych, by zachowywa si w tych czasach moralnie, to znaczy skutecznie i twrczo, ale tak, by nie utraci godnoci. Wzorzec moralnej odmowy dzisiaj nie wystarcza, dzi potrzeba moralnego wczenia si i uczestnictwa. Skoro si chce dziaa, a przecie tylko w dziaaniu moralno si sprawdza, trzeba i na kompromisy, bo to jest jedyna droga skutecznego dziaania dzisiaj. I jedyny dzi problem, to jak daleko i na kompromis, jeli si nie chce utraci godnoci. elaznych regu, norm, zasad postpowania nie ma. Trzeba zawsze pamita o jednym: nadmierna niezomno prowadzi do skostnienia, nadmierna elastyczno - do cynizmu. Skoro mwimy o moralnoci, swko o artykule Andrzeja Szczypiorskiego Charaktery i pogldy w Polityce. Szczypiorski pisze: Ludzie z charakterem zawsze s sojusznikami socjalizmu. Ludzie bez charakteru mog tylko na socjalizmie erowa i degenerowa jego tkank spoeczn. Twierdzenie to jest poparte przykadem kogo, kto prowadzi ywot ciemny i antypatyczny, by pijakiem, traktowa okrutnie on i dzieci, odnosi si w sposb nieznony do podwadnych, okazywa sualczo zwierzchnikom, nieraz postpowa bez sumienia i jakichkolwiek skrupuw moralnych. I ot wydaje mi si, e ta ciemna posta tak ciemnymi barwami odmalowana przez Szczypiorskiego - jest postaci mityczn. Charakter rzecz pikna i godna aprobaty jak najbardziej. Niestety, nie ma ludzi, ktrych charakter we wszystkich dziedzinach ycia byby jednakowo sprawny. Ludzie nieznoni w yciu prywatnym bywaj ludmi niezastpionymi w yciu publicznym. Ludzie najbardziej produktywni i twrczy nie zawsze bywaj najmilsi dla swych on i dla swego potomstwa. Skonstruowana przez Szczypiorskiego winia pod kadym wzgldem to jest winia mityczna, podobnie jak mityczne s te wszystkie osoby z dobrym charakterem, a wic dobre dla socjalizmu. Duo dzi yje na wiecie osb dla socjalizmu niedobrych, a z charakterem dobrym, bardzo dobrym i najlepszym. Dobrze si stao, e obok refleksji o modelu, bodcach, trudnociach obiektywnych etc. zjawia si refleksja etyczna. Ale nieche to bdzie refleksja w penym tego sowa znaczeniu, a nie czyje dobre chci. Proste zasady moralne moe istniej, ale gwnie na wyspie bezludnej. 31 X 1971

Pierwsze starcie z powodu moralnoci

1 W zwizku z felietonem Non possumus odezwao si par gosw polemicznych; wszystkie w obronie zagroonej rzekomo przeze mnie moralnoci. Gdy ja pisz: kompromis, pani Tatarkiewicz pisze w Polityce: kompromis z sumieniem, i daje do zrozumienia, e to jest to samo. T metod mona z kadego zrobi nie do e wini, ale jeszcze wini z rogami na gowie, z noem w zbach, czarn

jak asfalt, i na tym tle bysn nieskaziteln biel mstwa w czasach pokoju czy jakiej innej lansowanej przez pani Tatarkiewicz cnoty. Kijowski w Tygodniku Powszechnym pisa niedawno z okazji Justyny de Sadea, e s tam rozstrzygnicia mocne, filozoficzne i moralne, przy czym powoywa si na jakich ksiy, ktrzy go popr. Dywagacje Kijowskiego byy moralnie skomplikowane i zawie, bo Justyna to opis wyrafinowanego torturowania kobiety i jeli mona dozna przy tej okazji jakich emocji moralnych, to chyba wycznie w okolicach podbrzusza. W polemice Kijowskiego ze mn w tyme Tygodniku Powszechnym ju oczywicie nie ma o markizie de Sade ani swka. Natomiast jest obrona prostych (oczywicie) zasad moralnych, zwaszcza dawnej dzielnoci. Nie wiem, o jak dawn dzielno tu chodzi. Ale zdaje si, e ju de Sade nie jest brany pod uwag. Raczej chyba Zawisza Czarny. A moe Kordecki? 2 Jaka jest dzi sytuacja moralna w Polsce, orientuj si, aczkolwiek niewykluczone, e nie tak dobrze jak Szczypiorski, ktry polemizuje ze mn w Polityce. Zreszt Szczypiorski robi takie wraenie, jakby wszystko wiedzia najlepiej. Gdy nie tak dawno rzuciem haso POPIERAM KULT JEDNOSTKI! (jednostki unikatowej, wysokociowej i bezkompromisowej), to Szczypiorski milcza (p. Kijowski te, p. Tatarkiewicz te, jak zreszt zawsze, gdy poruszaem jak kwesti moraln, a robiem to dziesitki razy). Ale gdy w felietonie Non possumus uyem sowa kompromis, to Szczypiorski od razu odkry moralne bagno. W gruncie rzeczy - pisze on - wywd Hamiltona mona odczyta jako mistern konstrukcj usprawiedliwie dla postaw moralnie dwuznacznych Dobrze, e chocia mistern, bo dotychczas dowiadywaem si o sobie, e szyj grubymi nimi. Sumienie. Zasady moralne. Te sowa wcale nie brzmi po starowiecku. Oczywicie, tylko e nikomu sumienia od apelw Szczypiorskiego nie przybdzie. Kto go nie ma, temu ono nie wyronie, bez wzgldu na to, ile Szczypiorski wzniesie na ten temat okrzykw. Nie ma zreszt takiej kanalii, ktra by si przyznaa do braku sumienia. Wysuchuje ona takich apelw chtnie i prosi o jeszcze. 3 ...socjalizm - pisze Szczypiorski - trzeba budowa we wszystkich dziedzinach. [...] I bez kompromisw. Nie ulega kwestii, e Szczypiorski nigdy w adne kompromisy nie wchodzi i wchodzi nie bdzie. Pod tym wzgldem jest on w porzdku. Gdy jednak kto, czyj gos syszelimy w radiu i gdzie indziej w lutym, w marcu, w padzierniku, w listopadzie, w grudniu przed poudniem i w grudniu po poudniu oraz we wszystkich innych polskich miesicach politycznych, wyrzeka si absolutnie wszelkich kompromisw - to mona go zapyta jedynie o poczucie humoru. Ale zdaje si, e z rwnym powodzeniem mona by zapytywa wieloryba, gdzie ma rogi i gdzie zostawi futro. 4 To zrozumiae (i bardzo polskie, i jake, mj Boe, katolickie), e niektrzy w ramach walki o moralno chcieliby upolowa jak czarownic. Tylko e ja na zwierzyn own nie nadaj si; sam poluj, podobno niele. Gdy Kijowski w organie zblionym do krakowskiej kurii metropolitalnej pisze: Hamilton odmawia sobie samemu praw podmiotowych; ma siebie za przedmiot sterowany przez zewntrzne siy - to prosz bez demagogii, bo to nieprawda. Ale jest faktem, e wszyscy w jakim stopniu jestemy sterowani; Kijowski te, bez wzgldu na to, czy mu si to podoba, czy nie bardzo. S tedy - pisze Kijowski - dwie moralnoci: jedna wynika z zasady wolnoci, druga z zasady podporzdkowania. Kijowski oczywicie reprezentuje w swoim mniemaniu moralno pierwsz. Niewykluczone, e mnie mona porwna do mua, Kijowskiego - do wrbelka. Ale wrbelek jest te podporzdkowany, nawet gdy czuje si wolny jak najbardziej. Moe kiedy okae si, a moe ju si

okazao, e Kijowski jest mniej wolny ni ktokolwiek, aczkolwiek niewykluczone, e niektrzy s mniej wolni od Kijowskiego, zwaszcza ci, ktrzy nie s na wolnoci. Moliwe te, e kady jest jedynie tym, za kogo si uwaa. W tym wypadku rzeczywicie Kijowski byby wolny maksymalnie. Gdyby tak byo, naleaoby mu yczy jedynie dugiego ycia i znacznie duszego zadowolenia z wolnoci. 5 P. Tatarkiewicz - jak wynika z jej artykuu w Polityce - nie lubi kompromisw, woli rozwan bezkompromisowo. Ale p. Tatarkiewicz wie doskonale, e to s onglerki sowne. S kompromisy uczciwe i nie bardzo, s te kompromisy zgnie. S kompromisy, na ktre i nie wolno, i kompromisy, na ktre i trzeba, bo jest to jedyne wyjcie z sytuacji. Rozwana bezkompromisowo - to brzmi adnie, ale to rwnie nie zawsze znaczy to, co znaczy powinno. Trzeba jeszcze wiedzie, kto to mwi, do kogo, po co, w jakiej sytuacji, w jakim kontekcie. Zreszt w ogle duo trzeba wiedzie, by wiedzie cokolwiek. Oczywicie: p. Tatarkiewicz nigdy na adne kompromisy nie sza i nie pjdzie. Gdy jednak p. Tatarkiewicz z okazji mojego felietonu pisze o takiej wyczekujcej postawie, wanie kompromisowej, aby przypadkiem nikogo nie urazi... - to czy nie przesadza troszeczk ze sw rozwan bezkompromisowoci? Bo to jednak z nas dwojga ja (a nie p. Tatarkiewicz) uraziem swoim kompromisowym pisaniem dziesitki i setki osb. Ale bardzo moliwe, e nie ma to adnego znaczenia, bo niewykluczone, e te osoby uraziem przypadkiem. 6 Aczkolwiek oddaj si wycznie pijastwu i rozpucie, zdoaem ostatnio przeczyta par ksiek, z ktrych Aforyzmy o mdroci ycia Schopenhauera wyday mi si lektur szczeglnie odpychajc. Kult skrztnej zapobiegliwoci, zaskorupienia, sobkostwa zademonstrowany w tej ksice to nie jest wyczna wasno Schopenhauera, to cecha etyki mieszczaskiej w jej na pewno nie najwzniolejszym, niemieckim wydaniu. Im wiksza jest przestrze historii dostpnej naszemu poznaniu, tym bardziej niezmienny wydaje si jej bohater - czowiek (Kijowski). Ale to nieprawda. Inna bya moralno kogo, kto mia stu chopw na wasno, inna jest kogo, kto ma trzy garnitury, tapczan i Kapita (Marksa w bibliotece). O ogromnych zmianach w takiej choby dziedzinie jak moralno seksualna szkoda mwi, bo s to rzeczy oczywiste. Czowiek na rozlegych obszarach historii zmienia si i zmieniaj si jego kodeksy etyczne. Czy z tego wynika, e nie ma sytuacji elementarnych, w ktrych naleaoby zachowa si podobnie, bez wzgldu na czas, miejsce, ustrj? S takie sytuacje, oczywicie. Gdy jednak na torze ley dziecko, to w obliczu zbliajcego si pocigu nie zawsze biegn najszybciej na ratunek ci, co maj pene usta dzielnoci. Raczej ci, ktrym to sowo nie chce przej przez gardo. 7 U Kijowskiego, jak zwykle, polemika jest owinita w celofan eleganckiego stylu i dlatego na kim nie zorientowanym moe robi wraenie polemiki lojalnej. Ale to pozory. Gdy ja pisz, e sytuacji intelektualisty dzi w PRL nie mona porwnywa z sytuacj takiego Tomasza Morea w renesansowej Anglii, to Kijowski wyciga z tego wniosek, e wedug Hamiltona nie mona porwnywa zdarzenia ze zdarzeniem, czynu z czynem, czowieka z czowiekiem, epoki z epok. I ot porwnywa mona, ale zaley co z czym, bo o to tu chodzi wycznie. Gdy ja pisz, e nadmierna stao pogldw prowadzi do skostnienia, a nadmierna elastyczno do cynizmu, Kijowski protestuje, bo on nie bdzie wybiera midzy grulic a syfilisem. A kt mu taki wybr doradza, bo e nie ja, to na pewno. Gdy ja w Perswazjach histori dawn i najnowsz przywoywaem tak czsto jak aden z felietonistw, i to wanie histori w jej aspekcie moralnym, Kijowski pisze, e moim zdaniem historia jest niemoralna,

bo moralno jest niemoliwa, czego nie twierdziem nigdy i nigdzie. Gdy ja nigdy nie powoywaem si na Hegla, Kijowski wytyka mi heglizm. Jak wida, Kijowski ma racj, gdy twierdzi, e nie idzie na adne kompromisy. Rzeczywicie nie idzie w tym sensie, e jest konsekwentny w swej niechci do zrozumienia czegokolwiek z tego, co mwi kto inny. Jeszcze troch takich metod i papier pod pirem Kijowskiego bdzie warcza. Papier wcale nie jest tak cierpliwy, jak si twierdzi potocznie. 8 Rubryka niniejsza jest dla dorosych, chocia niektre dzieci znacznie lepiej rozumiej, co tu jest napisane, ni niektrzy doroli, ktrzy tak dobrze wiedz, kto tu pisze i przez kogo ten kto jest inspirowany - e przestaj wiedzie cokolwiek. Doroli, dla ktrych pisz Perswazje, to na og nie s aktualni czy potencjalni zodzieje i mordercy, tote na og nie powtarzam tu dziesiciorga przykaza. Interesuj mnie sytuacje moralnie zawie, gdzie znajomo dekalogu nie wystarcza. Ale jeli kto w licie do Kultury pyta, czy ja neguj takie zasady moralne jak nie zabijaj czy nie kradnij, to odpowiadanie na to byoby poniej mojej godnoci. S rzeczy, ktre tu traktuje si jako aksjomat. Korespondent Kultury niech co przeczyta z tej ogromnej sterty papieru, ktr zapisaem dotychczas, a nie tylko dwa zdania z Non possumus, ktrych w dodatku nie rozumie czy te udaje, e nie rozumie. Obuda to jest te problem moralny i mona by dugo o nim pisa, gdyby nie to, e zrobio si duszno i trzeba otworzy okna. 21 XI 1971

Moje ycie z P.K.

1 W yciu i Nowoczesnoci KTT narzeka, e blunierstwa moje s bezzbne, w przeciwiestwie do blunierstw de Sadea. Oczywicie, e bezzbne: zby zjadem na dyskusjach z Panem Bogiem, rzadko kiedy schodzc niej. Moe std moja predylekcja do rzeczy wysokich, nawet gdy do nieba wspinaj si nieudolnie. W Warszawie Paac Kultury, co by nie powiedzie o nim, jest najwyszy; chc zje ciastko, id do Bliklego, Chc spojrze na co wielkiego, patrz na P. K, na byszczc w socu iglic. Dzi rano spojrzaem i wyda mi si wyszy ni zwykle. Ale tak: wyszy jak gdyby cokolwiek. Ludzie ju nam nie rosn, dobrze, e chocia jeszcze budynki. 2 Pitek; u Bernardynw naboestwo aobne po Radziwille, z Jacqueline Onassis i potomstwem Kennedyego w rolach gwnych. NIECH PAN IDZIE NAWCHA SI, NASUCHA, WZROK, DUSZ NAPA, NIE POWTRZY SI TAKA OKAZJA. Nie pjd, czasu brak. Jeszcze P. K. nie poogldaem naleycie. Jeszcze szesnaste pitro obej musz tam i z powrotem. Jeszcze wind w gr i w d, tam i z powrotem. Jeszcze go musz zgruntowa, wzrokiem i wchem przewierci na przestrza, doj do sedna. 3 We Wspczesnoci drugi miesic dyskutuj ze mn dwaj panowie G. Nie wiem, ktremu odpowiedzie najpierw, bo nie wiem, ktre G. od ktrego wiksze. Zreszt jestem zajty: zwiedzam P.

K.; nareszcie co na tyle duego, e nie musi mie kompleksw na punkcie wzrostu. Patrz w d z dwudziestego, a moe nawet trzydziestego pitra; trudno odrni kogo z tej wysokoci. Ciekawe, z ktrego pitra patrzy na was Pan Bg. 4 Sam wielki, razem z placem wielkim niezmiernie tworzy wielko kolosaln. Wysoki bardzo, ale we nie bywa czasem jeszcze wyszy. Przyni mi si kiedy patetyczny jak nigdy. Szedem placem Defilad, noc bya przejrzysta, cho czarna, cokolwiek janiejsza od asfaltu. Sta wielki, powikszony jak gdyby jeszcze o przeczucie jakiej innej wielkoci, w milczcym, gstym powietrzu. Budzc si mylaem, e zasypiam, tak realny by to sen, tak krucha wydaa mi si rzeczywisto wobec tamtej iluzji. 5 W upay wchodziem do jego kin, by odetchn chodnym powietrzem, mamroczc pod nosem pochwa Kochanowskiego cienistej lipy czarnoleskiej. Co by nie powiedzie o nim, klimatyzacj ma nieprzecignion w Warszawie dotychczas. Obfity metra jego klozetw przypomina mi przyjcia u p. Alfreda Czetwertyskiego, gdzie nie tylko zje, ale i wyprni si mona byo naleycie. Rzadko to dzi w Warszawie niezmierna. Dugo by mwi o budynkach wysokich w miecie, zwaszcza gdy budynek taki jest jeden i tkwi w centrum, tworzc naturalny rodek miasta. 6 Spdziem w nim noc, poniewa poinformowano mnie, e z zapadniciem mroku w P. K. straszy. Ale nic, adnego wycia, szmerw adnych, renia adnego (a wanie renie miao by sycha szczeglnie). Z nudw patrzaem na mrugajce w dole miasto, ktre nigdy nie bdzie Nowym Jorkiem czy Londynem nawet i ktre nie wie, e jest to jego szans. P. K. przyjty zrazu przez niektrych - jak wszystko, co nowe - z rezerw, zakorzeni si ju trwale, trudno byoby go wyrwa z miasta i wyobrani. Bawic niedawno w stolicy Hiszpanii Madrycie na zaproszenie tamtejszych zakonw i duchowiestwa, zgubiem si razu pewnego w miecie i szukajc na niebie jakiego punktu orientacyjnego, uwiadomiem sobie nagle, e szukam... ale tak: iglicy! Wida teraz, jak marne byoby bez P. K. ycie, skoro nawet potrzebny jest w Madrycie... 7 Tu trzeba odwrci gow o sto osiemdziesit stopni i wej jak w mier w powag absolutn. Jak wszystkie budowle wysokie, ma ju P. K. swoje straszliwe ptaki, nie tyle oczywicie co wiea Eiffla, ale jednak. Zbudowany po to, by kto w nim siedzia, kto sta, myla, spa, kto komu krzycza PRECZ albo NIECH YJE, zbudowany dla tysica czynnoci innych, z bezczynnoci wcznie, bywa trampolin dla skokw w wieczno. Idc w P. K. schodami pod gr, jadc wind, idzie si te ladem tych (nielicznych), co nie wracali tdy z powrotem, wybierajc drog krtsz. Smutny przywilej budynkw wysokich w miecie. 8 Jeszcze sen z P. K. w roli gwnej; przyni mi si w czasie huraganu w Pakistanie, a moe podczas trzsienia ziemi w Peru. Plac najwikszy w Warszawie, ktrym szedem wanie, zakoysa si jak ogromna stolnica w lewo, w prawo, w d, w gr, znw w d, trudno napisa, jak bardzo. Kto obok mnie zacz zsuwa si w stron ciany Wschodniej z ustami otwartymi szeroko. Ale nic nie byo sycha, koczy si plac i ludzie na nim - jak to we nie -- w milczeniu absolutnym. i wtedy P. K. wspi si nad placem, strzsajc z siebie, jak kurz, balustrady i gzymsy i znik natychmiast, zastpiony przez wiato rozsadzajce czaszk od wewntrz, z rwnoczesnym - przebudzeniem na pododze, koo

ka, z guzem na czole jak liwka. Po tym nie wyszedem na ulic, rozkoszujc si widokiem P. K. na horyzoncie, twardoci bruku, wiadomoci, e tu nie Ameryka Poudniowa, nie Azja. 9 Niedziela; w radiu zachcaj NIEDZIELA W SOCU, ZIELONY LI, NA ZMIAN WARTY Z DZIEWCZYN ID. Ale ja id na plac Defilad w pochodzie jednoosobowym, niezbyt tumnym. We mnie przeczucie jakich sw ostatecznych, ale gdy je chc napisa, to s to sowa inne. Marsz do nikd waciwie, a celowy i racjonalny. I on jako to tego marszu, z iglic w niebie pochmurnym... 28 XI 1971

Pastwowy Instytut Wydawniczy PRINTED IN POLAND Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1973 r. Wydanie pierwsze Nakad 20 000+ 290 egz. Ark. wyd. 13,9. Ark. druk. 24,5 Papier druk mat. kl III, 70 g, form. 78X90/32 Oddano do skadania 11 grudnia 1972 r. Podpisano do druku 15 czerwca 1973 r. Druk ukoczono w lipcu 1973 r. dzka Drukarnia Dzieowa d, ul. Rewolucji 1905 r. nr 45 Zam. nr 3080/A/72. R-23 Cena z 18.-