You are on page 1of 21

Rozdzia 16 BOSKI LOGOS UKRYTY W EWOLUCJI

Konflikt midzy Darwinowsk teori doboru naturalnego a chrzecijask wizj przyrody stanowi w duym stopniu wynik fobii rozwinitych w pocztkach naszego stulecia przez fundamentalizm, ktry nie byl w stanie wyzwoli si z tsknot za fizykoteologi i fizykobiologi. Dla intelektualnej atmosfery poprzedniego stulecia bardziej miarodajne pozostaje stanowisko, ktre zajmowa abp Frederick Tempie w swych wykadach Bamptona. Prowadzc w 1884 r. w Oxfordzie seri wykadw na temat The Relations between Religion and Science przyszy arcybiskup Canterbury przedstawi ewolucyjn wizj przyrody jako przyrodniczy pewnik, wok ktrego wszelkie dyskusje byyby zbdne i bezpodstawne1. Kategoryczny charakter podobnych stwierdze nie oznacza, by wszyscy z sympatykw The Origin of Species skonni byli uzna ca doktryn wyraon w 1871 r. w The Descent ofMan. Niektrzy badacze, uznajc w przyrodzie istnienie procesw ewolucyjnych, nie rozcigali ich na poziom egzystencji czowieka. W wizji tej istotne byo jednak wspistnienie ewolucyjnej i teistycznej koncepcji zjawisk natury. Dopiero absurdalne polemiki przeomu stuleci i emocjonalne argumenty rozwijane zarwno przez apologetw, jak i przez krytykw ewolucjonizmu sprawi, e w kontrowersjach wok ewolucjonizmu czynniki pozaracjonalne zaczn dominowa nad merytorycznymi. Kontynuacj tego procesu mona obserwowa rwnie wspczenie, rozwijajc takie formy krytyki ewolucjonizmu, ktre pod wzgldem merytorycznym pozostaj cakowicie obce wizji przyrody uznawanej w teizmie chrzecijaskim.

Zob. Owen Chadwick, Eyolution and the Churches, [w:] Science and Religious Belief: A selection of Recent Historical Studies, ed. CA. Russell, London 1973, s 282.

Boski logos ukryty w ewolucji

153

Psychospoeczne uwarunkowania postaw wobec ewolucjonizmu Uwarunkowany kulturowo klimat sympatii lub wrogoci wobec ewolucyjnej wizji przyrody zalea w duym stopniu od panujcej w danym kraju atmosfery wobec nauk przyrodniczych. Podczas gdy w krgach francuskich i niemieckich liberaw wykorzystywano nauk do rozwoju spoecznych utopii, w angielskich orodkach naukowych dokadano stara, aby masom spoecznym maksymalnie przybliy rzeczywiste odkrycia nowych nauk. W serii wykadw publicznych majcych na celu popularyzacj nowych odkry przyrodniczych James Ferguson wprowadza zafascynowane suchaczki w tajemnice mechaniki Newtonowskiej, za Adam Sedgwick opowiada rzemielnikom o zwyczajach jaszczurek poudniowoamerykaskich. Zapotrzebowanie na podobn popularyzacj wiedzy byo tak wielkie, i Lord Arthur Hervey, biskup Bath i Wells, zachca uniwersytety do tworzenia specjalnych katedr, ktre zajmowayby si jedynie prowadzeniem dziaalnoci popularyzatorskoowiatowej. Ambitny program bpa Herveya inspirowao przekonanie, i celem orodkw akademickich jest nie tylko ksztacenie elity intelektualnej, lecz rwnie oddziaywanie na powszechn wiadomo. Do wanych nastpstw takiego oddziaywania miao nalee m.in. ksztatowanie przekona, i "poznanie przyrody idzie w parze z poznaniem sowa Boego", "prawda chrzecijaska ma pen aprobat owieconego rozumu", za "prawdy nauki uzyskuj wiey odblask pikna" dziki ich ukierunkowaniu w stron Boej Mdroci2. Niezalenie od realizacji programu Herveya, cz akademikw podejmowaa na wasn rk prb stworzenia brytyjskiej wersji rosyjskich "narodnikw"3, ktrych celem byo przyblienie narodowi nowych odkry przyrodniczych. Do grupy tej nalea m.in. Thomas Dick. Jego Christian Philosop-her wydany w 1823 r. w Edynburgu stanowi bestseller wydawniczy, ktrego piracka edycja ukazaa si
2 A. Hervey, A Suggestion for Supplying the Literary, Scientific, and Mechanics Institutes of Great Britain and lreland with Lecturers from the Universities, Cambridge 1855, s. 20. 3 Narodnikami nazywano czonkw organizacji Narodnaja Wola, ktrzy upatrywali misj inteligencji w tzw. wdrwce w lud (nard) w celu propagowania ideaw rewolucji spoecznej.

154

Ewolucja pocztek dramatu

wkrtce za oceanem. Pragnienie naukowej edukacji mas spoecznych skonio rwnie Roberta Chambersa do zaoenia w 1832 r. popularnego tygodnika "Chambers's Edinburgh Journal". Na 80 stronach redagowanego bardzo przystpnie pisma mona byo znale najnowsze informacje polityczne oraz wiadomoci o kontrowersjach przyrodniczych, wskazwki dotyczce uprawy roli, jak rwnie wyjanienia z zakresu topografii i statystyki. Dla czytelnikw, ktrzy nie mogli uczestniczy w niedzielnej liturgii, Chambers drukowa teksty czyta biblijnych oraz rozwaania klasykw z dziedziny filozofii moralnej. Motywy swych dziaa wyjania on w artykule wstpnym, piszc: "Chciaem wykorzysta istniejc obecnie powszechn potrzeb nauczania. Chciaem zaspokoi ten gd najlepszym pokarmem w takiej postaci i za tak cen, ktra odpowiadaaby kademu obywatelowi brytyjskiemu. W kad sobot, kiedy najuboszy robotnik w tym kraju otrzymuje sw skromn zapat, bdzie mia on mono nabycia, za nieznaczn cz tej skromnej sumy, posiku, ktry suy zdrowej, poytecznej i przyjemnej instrukcji umysowej"4. Gboko odmienne nastroje intelektualne dominoway zarwno w XIX-wiecznych Niemczech, jak i w powolteria-skiej Francji. Niemcy, nieobecne przez dugi czas w dziedzinie odkry przyrodniczych, ceniy spekulacj metafizyczn. W obiegowych powiedzeniach mwiono wwczas, i przecitny aptekarz niemiecki nie zrealizuje recepty, jeli nie bdzie mia szansy podyskutowania na temat struktury i praw rozwoju wszechwiata. Nastpstwem podobnego podejcia bya dominacja metafizyki Heglowskiej oraz materializmu historycznego -dwch kierunkw, ktre cechowaa szczeglna nieznajomo przyrodniczej interpretacji wiata. W krgu kultury francuskiej czono nowe teorie przyrodnicze z deizmem metafizycznym oraz z antyklerykalizmem spoecznym. Dopiero porednio poczenie takie prowadzio do popularyzowania ateistycznej interpretacji odkry nauk przyrodniczych. Charakteryzujc odmiennoci brytyjskiego i francuskiego podejcia do nowych odkry nauki, synny angielski geolog Charles Lyell pisa o encyklopedystach: "grupa pisarzy francuskich pracowaa niestrudzenie przez wiele lat, aby ograniczy wpyw duchowie4

"Cham. Edinb." J., 1. nr z 4 II 1832 r.

Boski logos ukryty w ewolucji

155

stwa oraz poruszy podstawy wiary chrzecijaskiej. Zarwno ich sukces, jak i nastpstwa Rewolucji zaniepokoiy najbardziej trzewe umysy"5. Lyell nie ogranicza jednak swej krytyki do ujawniania ukrytych intencji francuskich liberaw, lecz podejmowa wnikliwe analizy merytoryczne, w ktrych ukazywa, jak pogodzi wspoddziaywanie przyczyn naturalnych z dziaaniem Boym w przyrodzie. Jego dorobek zadecydowa w duym stopniu o tym, i w pniejszych sporach wok teorii Darwina angielscy autorzy wypracowali natychmiast teologiczn wizj ewolucji, wwczas gdy w Niemczech przedstawiciele myli chrzecijaskiej, przyzwyczajeni do uporzdkowanej aksjomatyki metafizycznej, usiowali wykazywa, e teorii Darwina nie da si nigdy pogodzi z doktryn chrzecijask. Wzajemne otwarcie teologii i nauk przyrodniczych tworzyo na Wyspach Brytyjskich klimat, w ktrym ateizm by zjawiskiem nieznanym wrd przyrodnikw. W konstrukcjach ex post factum usiuje si wprawdzie przypisywa ateistyczn wizj przyrody dziadkowi autora The Origin of Species, dr. Erazmowi Darwinowi. Sugerujc si informacjami zawartymi w biografii pira Mary Ann Schimmelpennick-Galton, niektrzy autorzy uwaaj go za ateistycznego liberaa. Pogld ten trudno jednak pogodzi z blisz analiz treci prac Erazma Darwina. Opini Mary Schimmelpennick naley natomiast tumaczy tym, i pod wieczr ycia uwaaa ona wikszo osb spoza krgu swych bezporednich znajomych albo za ateistw, albo za niewystarczajco pobonych. Meandry darwinowskiej metafizyki "Moja teologia stanowi zwyczajn pltanin. Nie mog traktowa wszechwiata jako wyniku dziaa lepego przypadku. A jednak w szczegach nie mog te dostrzec adnych dowodw dobroczynnej celowoci (design) czy w ogle jakiejkolwiek celowoci. Nie mog wierzy w to, i kada odmiana, ktra zaistniaa kiedykolwiek, zostaa ukierunkowana dla swojego szczeglnego celu (special end), tak samo, jak nie mog wierzy, i specjalnie ustanowione zostao to miejsce, na ktre padaj krople deszczu"6. Ten sam motyw pojawia
5 6

Charles Lyell, Principles of Geology, London 1867, t. 1, s. 65. Ch. Darwin, Mor Letters, 1 (1903), s. 321; tekst z 12 lipca 1870 r.

156

Ewolucja pocztek dramatu

si wielokrotnie w pismach pnego Karola Darwina. Wystpuje w nich zdecydowane zaprzeczenie porzdku wiata, w ktrym celowo czyaby si z bezporednimi interwencjami Stwrcy. Wida jednak rwnie niewiar w to, i porzdek uniwersalnych praw przyrody wynika z gry przypadkowych uwarunkowa. Przeciwnie, Darwin skania si ku opinii, i obserwowany porzdek przyrody wyraa ad okrelony przez Boga w sposb oglny, bez konkretyzacji zalenej od szczegowych warunkw fizycznych. Przeywajc gbokie rozterki filozoficzne, Darwin pisa: "Nie mog zadowoli si tym, aby patrze na ten przedziwny wszechwiat, a nade wszystko na natur czowieka, i twierdzi, e wszystko stanowi wynik lepych si. Jestem skonny traktowa wszystko jako wynik zaplanowanych praw, natomiast szczegy, zarwno dobre jak i ze, zostawi dziaaniu tego, co nazywamy przypadkiem. Nie mog powiedzie, eby to ostatnie pojcie satysfakcjonowao mnie"7. Przekonanie, i przyroda nie stanowi areny przypadku i koniecznoci, skaniao Darwina do najbardziej metafizycznych wyzna. Pisa on wtedy na kartach Autobiografii: "Inne rdo mych przekona o istnieniu Boga, poczone z rozumem, nie za z uczuciami, robi na mnie duo wiksze wraenie. Wynika ono z olbrzymiej trudnoci albo raczej z niemonoci wytumaczenia w kategoriach lepego przypadku i koniecznoci tego niezmierzonego i przedziwnego wszechwiata razem z czowiekiem i jego zdolnoci patrzenia zarwno w odleg przeszo, jak i przyszo. Kiedy rozmylam nad tym, czuj si zmuszony poszukiwa jakiej Pierwszej Przyczyny obdarzonej rozumnym umysem w pewnym stopniu analogicznym do umysu czowieka. Dlatego te zasuguj na to, by nazywa mnie teist". Na przekr oczekiwaniom tych wspczesnych, ktrzy odwoywali si do jego autorytetu, by znale odpowiedzi na podstawowe pytania filozofii i teologii, Darwin okazywa ostrono i niezdecydowanie przy podejmowaniu kwestii wywoujcych publiczne emocje. W stylu, ktry odpowiada jego mentalnoci, nie byo nic z ducha rozgosu i propagandy praktykowanej przez Huxleya czy Haeckla. Dlatego te, kiedy za porednictwem swego zicia Karol Marks zaproponowa mu zadedykowanie Kapitau, ze wzgldu na podo7

The Life and Letters, London 1887, 2:105.

Boski logos ukryty w ewolucji

157

biestwo midzy rozwojem spoeczestw a rozwojem gatunkw, Darwin kategorycznie odmwi uwaajc, i podobiestwo takie jest co najmniej wtpliwe. Decyzja ta doskonale ilustruje osobisty styl, w ktrym dominowaa odpowiedzialno za kade sowo oraz wiadomo obiektywnej zoonoci dyskutowanych kwestii i wasnej niekompetencji w dziedzinie metafizyki. Podejcie indukcjonisty, ktry z przejciem opisywa w notesie obserwowane okazy, ktry przez dugie lata broni si przed sformuowaniem oglnej teorii, powstrzymywao Darwina przed wygaszaniem opinii w sprawach, ktre przykuway uwag jemu wspczesnych. Aby waciwie oceni lakoniczne wypowiedzi autora The Origin na temat religii, trzeba koniecznie uwzgldni ich kontekst egzystencjalny. Darwin nigdy nie nalea do osb, ktre lubiyby wywoywa wok siebie szum, atmosfer rozgosu lub dostarcza prostych odpowiedzi na trudne pytania. wiadectwa osobistego stylu, ktremu obca jest pasja czy uniesienie, mog dostarcza codzienne zapiski w notesie Darwina. W listopadzie 1838 r. znajdujemy m.in. notk: "Niedziela. Dzie wyjtkowy. Nastpnego dnia pojechaem do Shrewsbury, wrciem do Maer 17. a do Londynu 20". Z tej beznamitnej notatki nieatwo wydedukowa, i wanie w "dzie wyjtkowy" Charles owiadczy si Emmie Wedgwood i uradowany przyjciem propozycji maestwa pojecha poinformowa o tym ojca oraz reszt rodziny. Poszukujc razem z on miejsca na zamieszkanie poza Londynem, szuka on przede wszystkim ciszy, miejsca wolnego od zgieku rozgrywek i ukadw. Z tego powodu wybra na 40 lat zacisze Down, wioski oddalonej o niespena 30 km od londyskiej metropolii. W licie do siostry opisuje poetycki urok prowincji, w ktrej wrd zagajnikw leszczyny znajduje si 40 domw z kocioem, piekarni i poczt. Spokj tego zacisza zakcali gocie, ktrzy chcieli wczy Darwina do prowadzonych rozgrywek. W 1881 r. wrd goci takich znaleli si Edward Aveling, zi Marksa i przedstawiciel wojujcego ateizmu, oraz Ludwig Buchner, przewodniczcy Midzynarodowej Federacji Wolnomylicieli. Wystpili oni m.in. z propozycj, aby z kolejnego wydania The Origin usun kocow wzmiank o Boskim Stwrcy, co uatwioby propagowanie ateizmu w krgach zwolennikw nowej biologii. Darwin odnis si ze scep-

158

Ewolucja pocztek dramatu

tyczn rezerw do ich propozycji. Uwaa, i szermowanie ideologi ateizmu stanowi przejaw wyjcia poza przesanki, ktre mona uzasadni. "Gupot" (the folly) byoby twierdzi, i mona wykaza nieistnienie Boga. Dlatego te stosown propozycj wiatopogldow stanowi agnostycyzm, ale nie ateizm"8. Darwinowsk niech do programw rozwijanych przez ideologicznych wizjonerw ilustruj znowu zapiski w jego notesie. Urok wsi spokojnej czy si w nich z pragmatyk konkretu. Pieczoowicie sporzdzana lista wydatkw informuje, e za krow kupion na targu wydano 11, za napraw potu 2; stosowne datki zoono rwnie na ubogich, na utrzymanie kocioa i na Towarzystwo Opieki nad Zwierztami. Ten sam sprawozdawczy styl rejestrujcy pedantycznie szczegy odnajdujemy w rodzinnych listach Darwina. W marcu 1849 r. pisa on do starszej siostry o swym rozkadzie dnia: "Wstaj kwadrans przed sidm i przez 2-3 minuty nacieram si grubym rcznikiem zmoczonym zimn wod. Wygldam potem jak rak... Po wypiciu kubka wody, ubieram si tak szybko, jak mog i wyruszam na 20-minutowy spacer. Mgbym spacerowa duej, ale potem czuj si zmczony..."9. Dalej nastpuje utrzymany w tym samym stylu opis skadnikw niadania i okolicznoci popoudniowej drzemki. Fotograficzna dokadno rejestrw miaa swe psychiczne podoe w chorobie Darwina stanowicej konsekwencj jego wyprawy dookoa wiata. Pedantyczna dokadno w odnotowywaniu, kiedy si spoci, a kiedy czu przypyw osabienia ma sw wymow niezalenie od kolejnych prb medycznego przeciwdziaania skutkom tej choroby. Uporzdkowany, niezalenie od podejmowanych kuracji, tryb dnia czyni Darwina podobnym do Kanta. Podobnie jak krlewiecki filozof, z elazn punktualnoci wychodzi on na codzienny spacer po ogrodzie, codziennie wspuczestniczy w gonym czytaniu wybranej przez on powieci, za przedpoudniowe prace zaczyna niezmiennie od lektury listw przynoszonych przez poczt. Darwinowskie umiowanie konkretu i niech do abstrakcji rzutoway nie tylko na jego stosunek do metafizycznych wizji, lecz
Zob. np. P. Brent. Charles Darwin: A Man of Enlarged Curiosity, New York 1981, s. 455. 9 Tame, s. 383.
8

Boski logos ukryty w ewolucji

159

rwnie na marginesowe uwagi o matematyce. W licie z 1 grudnia 1859 r. informowa on np. W.H. Millera: "Jaki matematyk, niejaki p. Wright pisze o geometrii pszczelich plastrw w wietle mojej ksiki. Nie mog jednak poj o co mu chodzi w artykule"10. Podobne oceny abstrakcyjnych rozwaa filozofii czy matematyki nie wynikay bynajmniej z prby dyskredytowania tych dyscyplin. Wyraay one jedynie osobiste zainteresowania biologa, dla ktrego wiat konkretu, obserwowanych bezporednio zwierzt i rolin, by zawsze bliszy od dziedziny abstrakcyjnych spekulacji. Dlatego te na kartach Autobiografii Darwin samokrytycznie przyznawa, i nie lubi "dugich i czysto abstrakcyjnych cigw mylowych ', jest "kiepskim krytykiem", natomiast pami ma "rozleg, lecz mao wyran". Nie dziwi nas, e z okresu swych studiw ze szczeglnym brakiem sympatii wspomina Darwin zajcia z matematyki. Wydaway mu si one wyjtkowo nudne i nie przypuszcza, aby mg kiedykolwiek zwiza z t dziedzin swe pasje poznawcze. rdem szczeglnej przyjemnoci byo natomiast dla niego w okresie studiw zbieranie chrabszczy11. Wymienione zainteresowania pozwalaj zrozumie zarwno specyfik stylu Darwina, jak i jego ukierunkowane na ywy konkret upodobania filozoficzne. Biografowie Darwina zwracaj uwag na brak w jego listach i notatkach oznak ukrytej gbi, ktra zazwyczaj ujawnia si w przypadkowych komentarzach, ekspresji gniewu, pasji czy tsknoty. Gbia uczu, ktre zwykle tylko w niewielkim stopniu wypywaj na powierzchni, u autora The Origin ujawnia si zawsze w znormalizowanej, "oszczdnociowej" formie. Tajemnica jego osobowoci polega na tym, i nie ma on adnych tajemnic, ktre odsaniayby tylko w niewielkim krgu wtajemniczonych. W jego uporzdkowanym wiecie, niczym w fizyce Arystotelesa lub klasyfikacjach Linneusza, wszystko ma swoje okrelone miejsce i adne wybuchy uczu czy pasji nie niszcz naturalnego porzdku. Jak pisze Peter Brent: "W adnym ze swych listw nie wyraa on nigdy niechci, gniewu, zawici czy jakiej innej wady tak charakterystycznej dla istot ludzkich. [...] Jego ton, zarwno w odniesieniu do sistr, jak i

10 11

Mor Letters, 1:124. Autobiography, [w:] The Essential Darwin, red. R. Jastrow, Boston 1984. s. 11.

160

Ewolucja pocztek dramatu

do przyjaci, by zawsze tonem zdyscyplinowanego uczucia..."12. Ta sama dyscyplina narzucaa Darwinowi postaw konsekwentnego unikania spekulacji z zakresu teologii czy metafizyki. Dla wielu osb decydujcym czynnikiem, ktry burzy wczeniejsze uporzdkowanie wiata, bywa nieoczekiwane przeycie niosce du dawk cierpienia lub uczu. Darwin jednak nawet w takich sytuacjach zachowywa postaw woln od przeomowych decyzji czy refleksji nad tragizmem ycia. Przez dugi okres cierpia, gdy najmodszy syn Charles Waring, urodzony przez Emm w 48. roku ycia, nie mg chodzi ani mwi. Po okresie wzmoenia choroby dziecko zmaro w czerwcu 1858 roku. Ojciec przeywa bolenie t mier, ale jej dotknicie byo neutralizowane zadum nad biologicznymi aspektami przemijania. Prawa przyrody prowadzce do bolesnej rozki z bliskimi odsaniay dramaturgi ludzkiej egzystencji, nie upowaniay jednak nadal do eskapad w abstrakcyjne dziedziny metafizyki czy teologii. Uporzdkowany wiat codziennych konkretw zachowywa niezmiennie sw wczeniejsz struktur, nawet jeli pojawiay si w nim puste miejsca po bliskich, ktrzy nie wykazali si dostosowaniem w biologicznej walce o byt. Pierwsze kontrowersje wok darwinizmu Kada nowa teoria rodzi opory w krgach nastawionych zachowawczo mylicieli. S to opory tym wiksze, im wiksza jest donioso nowej teorii. W przypadku Darwinowskiej teorii doboru naturalnego, krytycy znaleli si nie tylko w krgu filozofw i teologw, lecz rwnie wrd konserwatywnych przyrodnikw. Aby zrozumie cay kontekst XIX-wiecznej krytyki darwinizmu, nie wolno ignorowa argumentw wysuwanych przeciw niemu przez tych przedstawicieli nauk przyrodniczych, ktrzy bronili wczeniejszego paradygmatu nauki, uwaajc i nowa ewolucyjna wizja burzy cay porzdek tak istotny dla rozwoju wiedzy. Zaoenia filozoficzne tego porzdku miay swe rdo w esencjalizmie bliskim myli Platona i Arystotelesa. Cechy charakterystyczne poszczeglnych gatunkw porwnywano w tym ujciu do istoty rnych typw figur geome12

Charles Darwin: A Mcm..., dz. cyt., s. 134.

Boski logos ukryty w ewolucji

161

trycznych. Zbir cech odrniajcych trjkty od czworoktw wnosi do opracowa geometrii zarazem uporzdkowanie i niecigo. Wypowiedzi o "czworoktnym trjkcie" stanowiyby oznak lekcewaenia podstawowych zasad kultury logicznej i przywodziy na pami fantazyjne oczekiwania alchemikw, wedug ktrych jedne pierwiastki miay przechodzi w drugie13. Cz przyrodnikw traktowaa mocne tezy darwnizmu z nieufnoci podobn do tej, ktra cechuje postaw wspczesnej nauki instytucjonalnej wobec nowych publikacji o nadzwyczajnych sukcesach psychotroniki. Inni przyrodnicy zachowali dystans z racji pragmatycznych, obawiajc si, i darwinizm moe doprowadzi do nieobliczalnych zmian w koncepcji przyrody, czowieka, moralnoci. Tak np. Adam Sedgwick, geolog z Cambridge, ktry jako jeden z pierwszych doceni niezaleno umysu modego Darwina, wyraa swe zastrzeenia co do etycznych implikacji teorii doboru naturalnego, piszc do jej twrcy: "Uwieczenie i chwa nauk organicznych stanowi to, i poprzez przyczyn celow cz one sfer materii i moralnoci. [...] Ty zignorowae to poczenie i [...] zrobie co tylko moliwe, aby je zniszczy. Gdyby rzeczywicie mona byo je zniszczy (dziki Bogu, nie mona) ludzko, w mej opinii, poniosaby szkod prowadzc do wzrostu brutalnoci. Rasa ludzka mogaby ulec zdegradowaniu do stopnia niszego ni miao to miejsce w jakichkolwiek zdarzeniach zanotowanych w historii"14. Podobne obawy podzielao wielu innych krytykw. W opozycji przeciw brzemiennej w spoeczne konsekwencje teorii zjednoczyli si popularyzatorzy nauki przeraeni kolejn detronizacj czowieka, nastawione fundamentalistycznie koa konserwatywnych klerykaw oraz "otwarte intelektualnie jednostki tworzce wikszo wyksztaconego gremium"15.

Fredenck Soddy (1877-1956) wyznaje, i przez dugi czas nie chcia przedstawi publicznie swe pogldy na temat nastpstw rozpadu promienio twrczego, gdy obawia si, e chemicy "urw mu gow" zarwno dlatego, e niszczy on porzdek ukadu Mendelejewa, jak i dlatego, e wraca do zdyskredytowanych idei alchemii. 14 List z 24 XII 1859 r., [w:] J.W. Clark, T. Hughes, Life of Sedgwick, Cambridge 1890, t. 2, s. 357 n. 15 Gillispie, Genesis and Geology, dz. cyt., s. 223.

13

162

Ewolucja pocztek dramatu

Teistyczne przesanki ewolucjonizmu W prestiowych orodkach akademickich Anglii i Stanw Zjednoczonych od samego pocztku teoria Darwina miaa swych zdecydowanych zwolennikw w krgach teologw, ktrzy wykazywali, i ewolucyjna wizja przyrody znacznie lepiej wyraa chrzecijask doktryn o Stworzeniu i immanencji Boga ni czynia to biologia przed-Darwinowska. W opublikowanym w 1888 r. artykule Darwinizm i wiara chrzecijaska A.L. Moore, botanik z Oxfordu i duchowny anglikaski, zaj si ucileniem sensu tezy goszcej, i Bg jest obecny w dziele stworzenia, kierujc jego rozwojem. Doktryna ta, zdaniem Moore'a, kae zachowa krytycyzm wobec tumacze przypisujcych podstawow rol specjalnym interwencjom Boym. Autorzy akcentujcy rol takich interwencji nierzadko w sposb nieuwiadomiony sympatyzowali ze stanowiskiem deizmu, ograniczajc rol Boga do pojedynczego aktu stworzenia, ktry mia miejsce w odlegej przeszoci. Zarwno geologiczne teorie mnoonych katastrof, jak i niecigoci akcentowane w rozwoju przyrody zakadaj teologi blisk deistom Owiecenia. Darwinizm uatwia nam dostrzeenie uproszcze deizmu, gdy stawia przed nami alternatyw: "Albo Bg jest wszechobecny w przyrodzie, albo nie ma Go nigdzie. Nie moe On delegowa swej mocy na boki, ktre nazywamy przyczynami wtrnymi. W przyrodzie albo wszystko jest, albo nic nie jest Jego dzieem. Musimy sumiennie wrci do chrzecijaskiego pogldu o bezporednich Boych dziaaniach, immanencji Boga w caej przyrodzie, do wiary w Boga, w ktrym nie tylko my, ale wszystkie rzeczy maj swj byt."16 "Bg nie moe wchodzi w konflikt z samym sob. Jego twrcza aktywno jest wszechobecna. Nie istnieje podzia zaj midzy midzy Bogiem a przyrod lub Bogiem a prawami. Dla teologa chrzecijaskiego bowiem fakty z obszaru przyrody okazuj si aktami Boga"17. Moore uwaa, i rozwj darwinizmu niesie wielk szans dla myli chrzecijaskiej, stwarzajc okazj do krytycznego przemyle16 The Christian Doctrine of Cod, [w:] Lux Mundi: A Series of Studies in the Religion of the Incarnation, London 1890, s. 99n. 17 Tene, Science and the Faith: Essays on Apologetic Subjects, London 1889, s. 226, 232.

Boski logos ukryty w ewolucji

163

nia metafizycznej doktryny o immanencji Boga. Doktryna ta w zasadzie nie bya nigdy kwestionowana. W praktyce jednak jej zwolennicy grzeszyli brakiem konsekwencji, kiedy trzeba byo okrela teologiczny sens wypowiedzi o roli Boga w zachodzcych procesach fizycznych. Odwoywano si wwczas z reguy do nadzwyczajnych zewntrznych interwencji, jak gdyby immanentna Boa obecno pozbawiona bya jakichkolwiek wpyww sprawczych. Sam Moore nie ignorowa bynajmniej agnostycyzmu Darwina i jego niezdecydowania w podstawowych kwestiach metafizyki. Podkrela on jednak, i naley rozrni midzy darwinizmem i agnostycyz-mem. Ingerencja ma polega na tym, by rozwija twrczo pierwszy, za drugi uzna za przejaw braku kompetencji w dziedzinie filozofii. Przyjcie darwinizmu miao by czym wicej ni ekspresj upodoba potwierdzanych przez przyrodnicze odkrycia epoki. Darwinizm mia bowiem wyraa istotne tezy chrzecijaskiej antropologii, ukazujc czowieka jako "ukoronowanie dziea stworzenia"18. Pogldy Moore'a podzielao wielu innych mylicieli chrzecijaskich, traktujc teori Darwina jako wezwanie do pogbionej refleksji metafizycznej nad istot zjawisk z obrbu przyrody. W antymetafizycznym stuleciu, w ktrym pozytywizm deklarowa mier metafizyki i teologii, powstawaa szansa opracowa nioscych now syntez klasycznej metafizyki i teologii dziki wykorzystaniu nowatorskich teorii przyrodniczych. Propagujc program intelektualnej unifikacji myli chrzecijaskiej z now biologi, J. Iverach pisa w 1894 r.: "stwarzanie zachodzi ustawicznie. Wedug mnie wszystko zachodzi jak gdyby przez ustawiczn moc Boga; kade prawo, kady byt, kade odniesienie bytu s okrelone przez Niego. On stanowi Moc, przez ktr wszystko istnieje. Wierz w immanencj Boga w wiecie, a nie wierz, e pojawia si On tutaj dopiero w sytuacjach krytycznych. [...] Bez Boego dziaania nie byoby czowieka, ani nie mgby on istnie. Bez Boego dziaania nie mogoby istnie w ogle nic"19. Szkocki duchowny, wykazujc wyjtkow wiadomo rnic epistemologicznych midzy teologi i biologi, podkrela, i dyscyTame, s. 204-206. Christianity and Evolulion, London 1894, s. 175n; por te J. Iverach, Theism in the Lighl of Present Science and Philosophy, London 1899.
19 18

164

Ewolucja pocztek dramatu

pliny te zajmuj si odmiennymi aspektami ewolucji i dlatego rny jest ukazywany przez nie obraz. Nie naley wymaga od biologa czy antropologa, by mwi o Bogu kierujcym ewolucj, gdy przez podobne wypowiedzi wychodziby on poza sownik uprawianych dyscyplin. Tam jednak gdzie biolog ograniczy si do studiowania wspoddziaywa praw i przypadku, teolog bdzie szuka gbszych tumacze, ktre bez popadania w antropomorfizmy pozwalayby nam poj ewolucj jako racjonalny proces kontynuacji Boskiego dziea stwarzania. W ten sposb teologiczne tumaczenie ewolucyjnych przemian uwalnia nas z "tyranii przypadku" i pozwala zrozumie wyrnione miejsce czowieka jako najwyej rozwinitego gatunku w wiecie ewoluujcych istot20. Przeciwstawiajc si opozycji konserwatywnych teologw wobec darwinizmu, Iverach postulowa zwikszenie troski o rozwj studiw biblijnych. Rozwj ten stwarza szans wypracowania waciwej interpretacji tekstw objawionych oraz uwzgldnienia podstawowej roli odgrywanej przez przyrod w chrzecijaskiej wizji rzeczywistoci. W perspektywie tej zarwno dane biblijne, jak i nowe teorie przyrodnicze ukazyway szczegln pozycj czowieka w wiecie ewoluujcej przyrody. Ostatnia z przytoczonych opinii nie bya bynajmniej odosobniona, poniewa w 12 lat po tym, jak Karol Darwin rozcign na czowieka prawa doboru naturalnego, prb zastosowania tych zasad na dziedzin duchowego ycia czowieka podj Henry Drummond, profesor nauk przyrodniczych w Free Church College w Glasgow. Problematyce tej powici on wydan w 1883 r. prac Natural Law in the Spiritual World. Idee Drummonda do dzi zachoway swj inspirujcy charakter, ukazujc specyfik ewolucji naszego gatunku. Na niszych poziomach ewolucja ta zaley od rodowiska i uwarunkowa biologicznych. Na poziomie czowieka podstawowej wagi nabiera refleksja i ycie duchowe. Bezmylno i prymitywizm duchowy mog cakowicie zniszczy system biologiczny nie tylko bezmylnych jednostek, lecz nawet caego naszego gatunku, a take i innych gatunkw. Z perspektywy obecnych zagroe niesionych przez moliwo zagady nuklearnej wszelkie prognozy dotyczce przyszoci ewolucji mog okaza si faszywe, za gatunek ludzki
20

Christianity and Evolution..., dz. cyt., s. 128n.

Boski logos ukryty w ewolucji

165

moe podzieli los dinozaurw. Antycypujce t wizj rozwaania Drummonda przyjmowano z wielkim zainteresowaniem, zwaszcza w krgach gdzie dowiadczenie koca XIX wieku rodzio nastrj dekadentyzmu. Ksika szybko staa si bestsellerem, za rozwijajca jej tezy nastpna praca Drummonda The Ascent of Man ju w swym tytule nawizywaa do Darwinowskiej The Descent of Man, podejmujc problem korelacji midzy biologicznym a duchowym rozwojem czowieka. Urzekajca propozycja wypracowania nowej wizji chrzecijaskiego ewolucjonizmu ekscytowaa wiele umysw wspczesnych Darwinowi. Harwardzki botanik, Asa Gray, w niespena trzy lata po opublikowaniu The Origin pisa do autora dziea, z ktrym czyy go wizy przyjani: "Jestem zdecydowany ochrzci je, co chcc nie chcc zapewni mu zbawienie"21. Intelektualny chrzest dokonywa si za porednictwem serii artykuw publikowanych we wpywowych periodykach. Sam Darwin zdawa si sympatyzowa z interpretacj Graya, podkrela bowiem, i jego przyjaciel stanowicy hybryd poety, prawnika, przyrodnika i teologa nie wypowiedzia nigdy nawet sowa, ktre "nie wyraaoby w peni moich przekona"22. Problemy pojawiay si dopiero w tych dziedzinach, gdzie przekonania nabieray wyranie metafizycznego charakteru, w ktrym kiepska apologetyka czya si z wieloznacznoci sformuowa. Odruchy irytacji i agresji rodziy si u Darwina, kiedy w starych podrcznikach apologetyki odnajdywa budujce teksty o celowym urzdzeniu Wszechwiata, ktre przejawia si choby w tym, i czas nocy jest doskonale dostosowany do regeneracyjnych potrzeb ludzkiego organizmu. Tam gdzie autorzy podobnych tekstw, w stylu Wolterowskiego Panglos-sa, widzieli celowy porzdek wiata, Darwin widzia oddziaywanie nieuchronnych determinizmw i tumaczy podziwiane przez nich efekty wycznie w kategoriach przyczynowych. Jego zasadnicze sprzeciwy budzia teologia, w ktrej Bg zamierzy kady szczeg od zadartego nosa danej osoby po zmian w upierzeniu nowej odmiany gobi. Uwaa w dodatku, i w podejciu takim trzeba by obarcza Boga odpowiedzialnoci za kady
List 7. 31 marca 1862 r. [w:] J.L. Gray, The Letters of Asa Gray, Boston 1893, t. 2, s. 479. 22 List z 26 IX 1860 r., [w:l The Life and Letters..., t. 2, dz. cyt., s. 344.
21

166

Ewolucja pocztek dramatu

konkretny przejaw cierpienia czy przemocy spotykany w wiecie przyrody. By unikn podobnych oskare, przychyla si Darwin ku wizji ewolucji, w ktrej Bg okrela oglne prawa przyczynowe, natomiast konkretna forma dalszego rozwoju wiata zaley od uwarunkowa fizycznych, jakie w pewnym stopniu wsptworzymy sami. Ujcie to eliminowao kategori celowoci, wprowadzajc na jej miejsce zalenoci przyczynowe. Wida w nim jednak kontrowersyjny element radykalizmu interpretacyjnego, w ktrym od jednej skrajnoci widzcej wszdzie celowo przechodzi si w przeciwstawn skrajno, kwestionujc w ogle istnienie celu w zjawiskach przyrody. Na mono wyboru rnorodnych stanowisk porednich zwracao Darwinowi uwag wielu sympatyzujcych z jego teori recenzentw chrzecijaskich. M.in. Asa Gray rozwin godn uwagi metafor, w ktrej porwnywa dobr naturalny do steru okrtowego. Ster funkcjonuje skutecznie dziki obowizywaniu praw fizyki. Przyczynowym prawom fizyki podporzdkowane s zarwno powiewy wiatru, jak i przypywy fal. Nie zmienia to jednak faktu, i ruch statku, zaleny od cigw przyczynowych uwarunkowa, zmierza w stron portu, ktry zosta wybrany jako cel eglugi23. Dla uwzgldnienia caoci obrazu trzeba wic wprowadzi zarwno kategorie przyczyny, jak i celu. Prba podporzdkowania zoonego procesu ewolucji jednemu typowi prostych mechanizmw niesie niebezpieczestwo gboko znieksztacajcych uproszcze. Darwin, ktry niezmiennie preferowa interpretacje przyczynowe, w swych polemikach filozoficznych porwnywa czsto ewolucj do budowli, ktrej struktur mona wystarczajco okreli przez uwzgldnienie materiau budowlanego i praw konstrukcji. Polemizujc z nim, Asa Gray zwraca uwag, i do zrozumienia konstrukcji niektrych typw budowli konieczne jest uwzgldnienie celw, ktrym maj suy te budowle. Odwoujc si do metaforyki bliskiej epoce wiktoriaskiej, G.F. Wright przytacza przykady myna i tartaku. W zakamarkach starej budowli dzieci mog znale urocze miejsce dla swych zabaw. Stan techniczny funkcjonujcych urzdze moe zalee od bardzo wielu przyczyn. Dla integralnej prawdy o
23

A. Gray, Darwiniana, Cambridge 1876, reprint 1963, s. 316n.

Boski logos ukryty w ewolucji

167

istocie wykonywanych prac nie mona jednak pomija celu, jakiemu maj suy tworzone produkty. Uwzgldnienie konkretnych celw pozwala zintegrowa w jeden spjny obraz wycinkowe fragmenty niespjnej rzeczywistoci. Podobna integracja dokonuje si, kiedy uwzgldnimy rol Boga w ewoluujcej przyrodzie. "yjemy w kamienioomie i z zainteresowaniem ogldamy odpryski szmaragdw i topazw rozproszone w terenie, gdzie dziaa do Stwrcy"24. W ukazywanej perspektywie, jak sze wiekw wczeniej w dorobku Szkoy w Chartres, czyy si metaforyka poezji i chrzecijaska afirmacja przyrody, otwarcie na nowe idee nauki i poszukiwanie nowej metafizyki. Szanse wielkiej syntezy budowanej na chrzecijaskiej interpretacji darwinizmu zaczy jednak przeraajco male, kiedy pejza intelektualny zosta zdominowany przez fundamentalizm. W krgu fundamentalistycznej patologii Nazwa "fundamentalizm" wywodzi si od serii wydawniczej Fundamentals zainicjowanej w pocztkach naszego stulecia w prestiowych orodkach akademickich USA w celu obrony fundamentw intelektualno-kulturowych naszego wiata, zagroonych przez relatywizm. W 1910 r., kiedy gbokie przemiany w nauce rodziy w wielu umysach poczucie niepewnoci i zagroenia, Zgromadzenie Generalne Kocioa Prezbitariaskiego ogosio list niekwestionowalnych tez, ktre miay stanowi fundament wiary dla wyzna protestanckich. Wrd tych fundamentalnych twierdze obok tez dotyczcych cudw Chrystusa, Jego dziewiczego poczcia, odkupieczej ofiary krzyowej i Zmartwychwstania znalaza si teza goszca, i Pismo wite stanowi bezporednio natchnione Sowo Boga do ludzkoci. Przy pewnej interpretacji teza ta nie budziaby adnych oporw. Jej pryncypialni komentatorzy zczyli jednak z ni tre goszc, i Pismo wite naley zawsze interpretowa dosownie. Takiego wanie ujcia bronili wydawcy zapocztkowanej w 1909 r. serii Fundamentals. atwo wskaza psychologiczne motywy, ktre inspiroway powstanie fundamentalizmu chrzecijaskiego. Wiek XIX by wiekiem
24

G. Wright, Studies in Science and Religion, Andover, Ma 1882, s. 197.

168

Ewolucja pocztek dramatu

wyjtkowych przeobrae w wiecie nauki. Nowe odkrycia techniczne radykalnie zmieniay codzienn pragmatyk. Powstanie geometrii nieeuklidesowych wstrzsno podstawami geometrii, ktre wydawy si niekwestionowalne przez 22 wieki. Teoria Darwina burzya prostot uporzdkowanych klasyfikacji przyjtych w biologii Arystotelesa, tak bliskiej zdrowemu rozsdkowi autorw nastawionych zachowawczo. Reszty dopeniy zapocztkowujce nowe stulecie odkrycia Einsteina i Plancka. Uporzdkowany wczeniej obraz wiata leg w gruzach w czasie ycia jednej generacji. Wszystkie te zjawiska rodziy naturaln tsknot za poszukiwaniem trwaego fundamentu, ktry chroniby przed faszem i relatywizmem. Szukajc takich fundamentw, w niektrych krgach wyej ceniono prywatne tsknoty ni teologiczny dorobek wczeniejszych pokole. Ju w okresie procesu Galileusza znana bya obszerna lista teologw, ktrzy twierdzili, i Pisma witego nie naley tumaczy dosownie. Ich sympatycy podkrelali, i nie s bynajmniej poszukiwaczami nowinek, lecz reprezentuj cig tradycj sigajc epoki w. Augustyna. Wynikiem podniesienia prywatnej pryncypialnoci do rangi podstawowej zasady tumaczenia tekstw biblijnych s enujce opinie wspczesnych fundamentalistw, ktre ignorujc podstawowe zasady biblistyki gosz m.in.: "1. Stworzenie wszystkich rzeczy nastpio w cigu szeciu dni... 2. Uniwersalny potop drastycznie zmieni cechy charakterystyczne wikszoci ziemskich procesw... 3. Rozproszenie wiey Babel zapocztkowao nage zrnicowanie jzykw oraz inne dystynkcje kulturowe." W indywidualnej genezie sympatii do tak skrajnych uj, du rol odegra intelektualny konserwatyzm poczony ze zdroworozsdkow spekulacj blisk amerykaskiemu pragmatyzmowi. Wanym orodkiem oddziaywania fundamentalizmu by przez dugi okres prestiowy Uniwersytet w Princeton. Jego akademicka aktywno prowadzia do preferowania wizji wiata, w ktrej ceniono trzewy realizm, pragmatyk i demokracj. W perspektywie tej fundamentalista nie by ani radykaem, ani fanatykiem, lecz nieskonnym do uniesie obroc tradycji. Kiedy przeobraenia naukowe wstrzsny podstawami jego caociowej wizji wiata, zacz on

Boski logos ukryty w ewolucji

169

szuka w religii sprzymierzeca uatwiajcego ratowanie zagroonych fundamentw. Ambicj przedstawicieli fundamentalizmu pozostaje odrzucanie teorii naukowych w imi prywatnych zasad hermeneutyki biblijnej. O tym, i zasad tych nie sposb pogodzi z chrzecijaskim pojmowaniem Objawienia zawartego w Pimie witym, wymownie wiadczy dokument Papieskiej Komisji Biblijnej z 23 IV 1993 r., dotyczcy interpretacji Biblii w Kociele. Fundamentalici, ktrzy ignoruj ten dokument i usiuj tumaczy dosownie biblijny opis stworzenia, niezalenie od swych intencji, uatwiaj rozwj opinii o konflikcie midzy nauk a religi. Ich wtpliw zasug jest kreowanie nowych form tego konfliktu, ktry mg ju uchodzi za przezwyciony na przeomie XIX i XX wieku. Piszc o wzajemnych relacjach midzy ewolucjonizmem a teizmem, Owen Chadwick podsumowuje sytuacj z pocztku naszego stulecia w krtkiej konstatacji: "W 1900 r. zachowywano si tak, jak gdyby konflikt nalea ju do przeszoci. Trudnoci, ktre powstaway w modych umysach nie miay charakteru naukowego. Nonkonformici z pocztku wieku wiadczyli, e modzie nie przyjmowaa istnienia konfliktu midzy nauk a religi, za pytana o trudnoci intelektualne mwia o zasadach krytyki tekstu oraz o autorytecie Pisma witego"25 U rde XX-wiecznych form konfliktu znalazy si zarwno fundamentalistyczne zasady interepretacji Pisma witego, jak i pozbawione podstaw obawy, i ewolucjonizm doprowadzi do etycznego i kulturowego regresu gatunku homo sapiens. Problemy, ktre jawiy si jako niekontrowersyjne dla wielu mylicieli ubiegego stulecia, stay si przedmiotem ostrych polemik w czasach nam bliskich. Charakter dominujcych polemik zadecydowa, i zamiast wnikliwych kwestii dotyczcych natury ewolucji i jej zwizkw czy to z immanencj Boga, czy te z prawami przyrody podejmowano jedynie elementarne, wstpne pytania o zgodno ewolucjonizmu z teizmem chrzecijaskim.

25

Art. cyt., s. 292.

170

Ewolucja pocztek dramatu

Nowe formy XIX-wiecznych dylematw Radykalne propozycje wspczesnych zwolennikw ewolucjonizmu, jak np. socjobiologia E.O. Wilsona26, utrudniay uzgodnienie stanowisk, przesuwajc uwag badaczy w stron nowych wysoce kontrowersyjnych kwestii. Przedmiotem kontrowersji pozostaje do dzi kwestia wzajemnych relacji midzy teleologiczn a deterministyczn interpretacj przyrody. Kontrowersje te utrzymuj si nadal nie tylko na poziomie filozofii przyrody oywionej, lecz nawet na poziomie fizyki, gdzie ich odpowiednikiem pozostaje kontrowersja wok rniczkowej i cakowej postaci praw zachowania. Niezmiennie brak jest zadowalajcych szczegowych modeli, ktre ujmowayby relacj midzy Boym oddziaywaniem w przyrodzie a rol przyczyn wtrnych, rozwijajc konsekwentnie tez o immanencji Boej w przyrodzie a rwnoczenie akcentujc Bosk transcendencj wobec wiata zjawisk fizycznych. Niejednokrotnie, kiedy podejmuje si to zagadnienie, powtarza si dobrze znane braki koncepcji S. Clarke'a, w ktrej "the God of gaps" wprowadzany by do wypeniania aktualnych luk w przyrodniczym obrazie wiata. W nowej wersji tego ujcia usiuje si wykorzystywa opracowania z zakresu fizyki chaosu oraz ujcia kosmologii kwantowej do rozwijania ryzykownych filozoficznie tez, w ktrych sprawcze oddziaywanie Boga ma podobny status jak sprawcze oddziaywania midzy czstkami fizycznymi27. Z kolei godne uwagi ujcia wolne od tego bdu s ukazywane w tzw. panenteistycznej interpretacji przyrody. Nawizuj one do propozycji rozwijanych w ubiegym stuleciu przez A.L. Moore'a i W. Temple'a. Jako bezporedni kontynuator dorobku Temple'a wystpuje Arthur R. Peacocke, brytyjski biochemik z Oxfordu. Wyrazi on podstawowe treci swej wersji panente-izmu piszc: "zarwno przyroda, jak i czowiek, w pewnym sensie znajduje si w Bogu, lecz [...] Bg jest ostatecznie czym wicej ni przyroda i czowiek. [...] W swym bycie Bg transcenduje, wykracza poza, czowieka i przyrod, a jednak istnieje w kadym stworzeniu od pocztku do koca, w kadym miejscu i czasie, gdy inaczej muCharakterystyk socjobiologii zawiera rozdz. 18 niniejszej ksiki. Zob. np. niektre z prac zawarte w antologii Quantum Cosmology and the Laws of Natur: Scientiflc Perspecthes on Divine Action, Vatican City State 1993.
27 26

Boski logos ukryty w ewolucji

171

sielibymy powiedzie, e nie istnieje w nim wcale. To, co widzimy w przyrodzie, stanowi form kreatywnego dziaania Boga w wiecie. Waciwa wydaje si analogia, w ktrej Sidm Symfoni Beethovena traktuje si jako ekspresj wewntrznej kreatywnoci jego bytu. W procesach wystpujcych zarwno w przyrodzie, jak w ludzkiej wiadomoci Bg dziaa i ujawnia si jako Stwrca. Poniewa jednak czowiek posiada woln wol, trzeba stwierdzi, i sam Bg przyj pewien element ryzyka wprowadzajc w swej twrczoci w wiat natury istot, ktra posiada woln wol, moe wykracza poza dostrzegany wiat i ksztatowa go na swj wasny sposb"28. Pojciem centralnym zarwno dla cytowanego ujcia Peacockcke'a, jak i dla obcych fundamentalizmowi koncepcji ewolucyjnego kreacjonizmu pozostaje pojcie kreacji. W tekstach wielu autorw XIX-wiecznych znajdujemy jego krytyczne rozwinicie, w ktrym, unikajc atwych antropomor-fizmw, przedstawia si klasyczn chrzecijask koncepcj creatio continua. Opracowania te wychodz poza paszczyzn poznawcz nauk przyrodniczych i nie naley oczekiwa, by przyszy rozwj nauki mg doprowadzi do jednoznacznych rozstrzygni29. Moe on natomiast speni funkcje heurystycznie pozytywne, przynoszc analogie, ktre pozwol na przezwycienie filozoficznych dylematw wspczesnoci. Niepokojcym problemem pozostaje programowa separacja midzy niektrymi nurtami filozofii klasycznej a przyrodniczym ujciem niektrych wersji ewolucjonizmu. W wyniku lekcewaenia kategorii filozoficznych przez cz przyrodnikw otrzymujemy skdind wpywowe, lecz enujce filozoficznie propozycje E.O. Wilsona czy R. Dawkinsa. W wyniku lekcewaenia nowych uj nauk przyrodniczych otrzymujemy propozycje filozoficzne pozbawione odniesienia do palcych pyta teraniejszoci. T ostatni postaw obecn w niektrych nurtach wspczesnego tomizmu ocenia jednoznacznie krytycznie Stephen J. Pope na amach "American Catholic Philosophical Quarterly". Pisze on, i to wanie tomizm zawiera aparatur pojciow przydatn do analiz istotnego dla ewolucjonizmu pojcia porzdku natury. Mgby on prowadzi do twrczego rozwinicia wspczesnych wersji ewolucjonizmu. Nieuzasadnione merytorycz28 29

A. Peacocke, God and the New Biology, San Francisco 1986, s, 96n. Por. Mariano Artigas, Le fronliere dell'evolutionismo, Milano 1993. s. 204n.

172

Ewolucja pocztek dramatu

nie uprzedzenia hamuj jednak rozwj wiedzy, gdy klisze mylowe okazuj si waniejsze od racjonalnych argumentw30. Niezalenie od tego, jak ewoluowa bd oceny rnych wariantw ewolucjonizmu przyrodniczego, nie wida merytorycznych powodw, dlaczego w perspektywach filozofii chrzecijaskiej naleaoby bardziej ceni Arystotelesowsk wizj niezmiennych gatunkw ni dynamiczn koncepcj, w ktrej Boska kreatywno ujawnia si w procesie ewolucyjnych przemian. Przyjcie perspektywy poznawczej sugerowanej przez Tempie'a, Moore'a, Graya czy Drummonda ukazuje wizj wiata, w ktrym Bg dziaajcy poprzez prawa prowadzi przyrod ku wzorcom zamierzonym przez Bosk mdro i wszechmoc. W tak rozumianej przyrodzie czowiek moe okrela swj status ontyczny i sw ewolucyjn zaleno od Boskiego Stwrcy, powtarzajc za w. Pawem "w Nim yjemy, poruszamy si, jestemy" (Dz Ap 17, 28). Nasz dynamizm intelektualny koresponduje z dynamizmem ewoluj-cej przyrody. W nurcie gbokich przemian dla chrzecijanina nadzieja dominuje nad poczuciem zagroenia, bowiem "ycie chrzecijaskie jest przygod, wypraw odkrywcz, podtrzymywan przez wiar i nadziej wdrwk, ktra zmierza w stron kocowej cakowitej komunii z Mioci ukryt w sercu wszystkich rzeczy"31.

30 Stephen J. Pope, Familial Love and Huma Natur: Thomas Auinas and NeoDarwinism, American Catholie Philosophical Quarterly, 69 (1995,3), s. 447-469. 31 Christian I3elieving, cyt. za A.R. Peacocke, God and the New Biology, s. 88.

You might also like