\

Dzieje Stenografii
wydane przez

Zespl Tow. Stenograficznych systemu Pofiskiego

na Wojew. lskie,

OGLNE

DZIEJE STENOGRAFJI
PRZEZ

STEFANJ

BOBROWSK

TEORJA

DZIEJE STENOGRAFJI POLSKIEJ

PRZEZ

DRA

SZYMONA TAUBA
w
Grdku
Jag.

prof, gimn.

licnnemi fotografjamL

1931.

Nakadem Zespou Tow.

Sten.

w
>*S'

syst. Polishiego na Woj. Katowicach.

lskie

Dzieje Stenografii
wydane przez

Zesp Tow, Stenograficznych systemu Poliskiego na Wojew, lskie,

OGLNE

DZIEJE STENOGRAFII
PRZEZ

STEFANJ

BOBROWSK

TEORIA

DZIEJE STENOGRAFII POLSKIEJ

PRZEZ

DRA

SZYMONA TAUBA
w
Grdku
Jag.

prof. gimn.

licznemi fotografiami.

1931.

Nakadem Zespou Tow.

'

Sten.

Polisbiego [na Woj. Katowicach.

syst.

lskie

DRUKARNIA
UL.

J.

GABLANKOWSKIEGO
6,

SAWKOWSKA

KRAKOWIE

TEL.

144-65.

Dr. Kazimierz witalski

Marszalek Sejmu Rzeczypospolitej.

Wadysaw
Marszaek Smal u

Raczkiewicz
Ry,vva\ pospolitej.

Konstanty Wolny

Dr.

Micha Grayski
Wojcwudii lski.

OD WYDAWNICTWA.
Stenografja w Polsce jest bodaj jedyn dziedzin, ktra nie posiada powaniejszej literatury czy publikacji. Nie czas po temu, by zastanawia si na tern miejscu nad przy-

czynami tego stanu rzeczy, wystarczy stwierdzi, w porwnaniu z inneini narodami zachodniemi, a nawet takiemi jak Rosja, Bugarja, czy umunja, Polska na szarym kocu kroczy w rozwoju stenografji. Brak jest ycia zrzeszeniowego, brak czasopimiennictwa (poza Czytankami Stenograficznemi"), brak literatury stenograficznej. A dzieje si tak w gwnej mierze nie dlatego, jakoby nie stao ludzi,

majcych skutecznie prowadzi ruch stenograficzny, ale dlatego, e odnone sfery powoane z natury rzeczy do kultywowania
przyczyn
kierunku.
i

rozwijania
i

tej

tumi paraliuj

dziedziny nauki, z niezrozumiaych wszelkie ywsze odruchy w tym

Wysiki dziaaczy stenograficznych, zmierzajce do, zmiany ustosunkowania si do tej wanej sprawy czy to wadz szkolnych czy kierownikw ycia kulturalnego, spotykaj si najczciej z chodn obojtnoci, niezrozumieniem i lekcewaeniem. Odnosi si nieraz wraenie, jakoby ludzie ci za wszelk cen wstrzyma chcieli wejcie Polski do rodziny narodw, w ktrych ruch stenograficzny ttni bujnem yciem
i

skupia miljony, zorganizowanych

to

smutna prawda. Jedynie lsk wykaza si moe powaniejszemi rezultatami w zakresie stenografji, dziki czemu te dzielnica ta
niestety

czonkw. Jest

towarzystwach,

reprezentuje,

nazewntrz

polski

wiat

stenograficzny.

Zesp

IV
polskich towarzystw stenograficznych systemu Poliskiego

krzewieniu i nieustpliw dziaalno w spoeczestwa, minio, sporadycznych na stenografji wrd szczcie, objaww niechci pewnych autorytatywnych sfer, ktre zarzdzeniami swenii pragnyby przytumi to budzzniszczy owoce dotychczasowej jego pracy. ce si ycie Mimo jednak wszystko polski ruch stenograficzny na lsku zatacza coraz szersze krgi, sigajc nawet swemi wpywami
rozwija tu

upart

poza

twardej i nieustpliwej pracy swej Zesp jedyny w Polsce perjodyk: Czytanki Stenograficzne". Nie ograniczy si on jednak tylko do samego wydawnictwa. Postawi on sobie za cel stworzenie pomnika, ktryby wiadczy przed wiatem, stenograf] a w Polsce istnieje i rozwija si. Pomnikiem tym jest niniejsze skromne dzieo. Ukazuje si ono w siedemdziesit rocznic narodzin systemu Poliskiego i yczy sobie naley, by rocznica ta staa si przeomem w rozwoju polskiej stenografji i, oby dzieo, to otworzyo dugi szereg dalszych wydawnictw w zatej

supy Dziki

graniczne.

moe wydawa

kresie stenografji.

Niniejszy tom oddajemy

w rce
i

Czytelnikw

poczuciu

dobrze spenionego

obowizku

wielkie usugi nietylko

wtpimy, e odda on postronnym osobom, sympatyzujcym

nie

interesujcym si ruchem stenograficznym, ale stanie si dtt 'tfieodzownym podrcznikiem dla pedagogw i szk, jiktf j^Syna tego rodzaju publikacja w Polsce.

ey

Na tefti miejscu niech wolno nam bdzie wyrazi Wysokiemu Sejmowi lskiemu, Wydziaowi Owiecenia Publicznego przy lskim Urzdzie Wojewdzkim, Wsppracownikom
si
i

sowa

osobom, za ktrych przyczyn dzieo wielkiej podziki.

to

mogo ukaza

Zesp Towarzystw

Stenograficsmycfi

systemu Poliskiego na Wojewdztwo

lskie.
Katowice,

listopadzie 1931

r.

PRZEDMOWA AUTORA.
Powstanie niniejszego dziea przedstawia si nastpujr. 1924 po opracowaniu Zarysu historji stenograf ji polskiej" jako Tablic chronologicznych" zamierzaem wyda obszerne dzieje stenografji polskiej a do opracowania dziejw oglnych stenografji zaprosiem p. redaktora Chrapust, ktry propozycj przyj. Zacza si praca. lipcu 1925 r. p. red. Chrapusta zwrci si do redakcji Przewodnika Bibliograficznego" z prob o wydrukowanie bibljografji
co:

stenografji polskiej, a

rwnoczenie

zacz

opis

bibljogra-

ficzny dzie stenograficznych polskich, doprowadziwszy

ju

oglne dzieje stenografji do poowy. Pierwsze to zestawienie bibljografji zostao przeze mnie uzupenione, wsplnie potem przez obu autorw kontynuowane i dokoczone. Podczas gdy praca nad polsk stenografj powoli postpowaa, utkn p. Chrapusta z powodu braku czasu ze swemi oglnemi dziejami. Tymczasem we wrzeniu 1927 r. zwrcia si do mnie
P.

Bobrowska
za

ze

swem tumaczeniem
i

Historji

stenografji
szu-

Mentza, ktre

ju

od kilku lat przygotowaa,

naprno

kajc

wydawc. Za moj porad zgod

P. red.

Chrapusty,

ktremu brak czasu cigle nie pozwala na dokoczenie zacztego dziea dziejw, zabraa si P. Bobrowska do nowego konipilacyjnego opracowania dziejw oglnych stenografji na podstawie dzie francuskich niemieckich i ukoczya
i

sw

prac

kocem

r.

1929.

Dzieje stenografji
nie

polskiej

byo nakadcy. I dzieo niniejsze nie ujrzaoby tak prdko wiata dziennego, gdyby nie sprysta energja Zespou Towarzystw

rwnie zbliay si do koca. Ale

VI
Stenograficznych syst. Poliskiego na Wojewdztwo lskie, ktre znalazo rodki na wydawnictwo. Zawdzicza to naley Zarzdowi Zespou za prezesury PP. Dbrowskiego i sekretarstwa PP. Junga i Swierczyny. i Cholewy

Dzieo niniejsze przedstawia zamknit w sobie cao. Zesp zamierza wprawdzie pocztkowo wyda obszerniejsz prac i nazwa j Encyklopcdj stenograficzn", jako dzieo zbiorowe, ale musia zaniecha zamiaru z braku funduszw. Obszerna Encyklopedia" obejmowaaby oglne dzieje stenografji (Bobrowska), teorj i dzieje stenografji polskiej z dokadnemi analizami wszystkich systemw polskich stenograficznych (dr. Taub), metodyk i dydaktyk stenografji (Kotas), bibljografj stenografji polskiej (Chrapusta-Taub), zjawiska czstotliwoci gosek w jzyku polskim (Kapuciski) i tablice stenogramw rnych systemw (Taub). Dokadna analiza pewnych pomniejszych systemw, metodyka i dydaktyka, bibljografja stenografji polskiej, zjawiska czstotliwoci i tablice musz czeka lepszych czasw i rodkw potrzebnych na wydanie ich jako tomw dalszych niniejszej pracy. Bibljografj zamierza wyda P. red. Chrapusta w najbliszym czasie swoim kosztem.

Druk dziea
i

niniejszego

rozpocz si w marcu

1930

r.

niestety

cign

si

do

dugo. Pewne pocztkowe czci

druku gotowe, tak oglne dzieje, a tymczasem rzeczywisto postpowaa naprzd. Trudno byo ju poprawia lub uzupenia. Tak np. tu doda mona, Rosja otrzymaa ju jednolity pastwowy system stenograficzny, a spr midzynarodowy tamujcy kongresy midzynarodowe, wzgldnie podwajajcy i rozdwajajcy je, usta w sierpniu br. czci po pogodzeniu si i wyrwnaniu przeciwnoci. polskiej w dalszych niedrukowanych jeszcze partjach staraem si nagoni za rzeczywistoci.
dawniej

byy ju

Szczegowo analizowano

niniejszem dziele

systemy
Polsce

stenograficzne polskie takie, ktre nie

osigny w

wikszego znaczenia jak np. systemy geometryczne i inne. Stao si to w tym celu, aby pogbi wiadomoci naukowe

VII
teoretyczne
nograficznej.
i

osign

moliwie zupeny obraz wiedzy

ste-

Oglnie zaznacz, e staraem si by moliwie objektywnym w przedstawianiu pracy, zamierze ludzi, krztajcych si okoo dobra stenografji polskiej, tak sama staraem si zachowa objektywno w oceit krytycznej rnych systemw stenograficznych. Warto jakiego systemu prawdziw monaby dokadnie dopiero oceni, gdyby uywao si go przez duszy cza&

de

praktycznie, nauczao

widziao wyniki praktyczne. Stasystem, zrozumie go ze nim pozwoliem sobie na uwagi

ich

raem si moliwie wczu w kady

stanowiska
krytyczne.

zaoe

autora,

eby za umoliwi

mw, sprowadziem omawianie

porwnanie rnych systezawsze do tego samego

schematu zasadniczego. Owietlenie za faktw, zgadza si i zamierze z zasadami psychologji indywidualnej, ktra twierdzi, linje postpowania czowieka dadz si zrozumie jako wyodpowiednich dyspzycyj psychicznik dwu grup zjawisk nych, a mianowicie: uczucia spoecznego i denia do osobistej przewagi, mocy, znaczenia. To drugie jest przyczyn namitnych walk wrd stenografw i ich fanatykw, zarwno u nas jak i wszdzie zagranic, jest przyczyn faszywego obniania wartoci przeciwnika a wywyszania siebie. Jest to irritabilis stenographorum gens", jak powiedzia pewien adwokat lwowski w procesie walczcych ze sob stenografw. Z powodzi takich zafaszowali psychicznych

de

niewiadomych naleao wydoby istotny stan rzeczy. Do opracowania dziejw stenografji polskiej posuyy mi osobiste liczne a czsto mudne i kosztowne poszukii

wania za objawami ruchu stenograficznego u nas, zwaszcza

za

ladami pocztkw

stenografji u nas.

bisty lub listowny kontakt z licznemi

Staraem si o osowaciwenii osobami.

Czsto spotka si mona byo z zawodem, bo obojtno lub niech bya odpowiedzi na me grzeczne zapytywania, nie

otrzymywaem wywiadu, lub odpowiedzi listownej. Wreszcie posuya mi do pracy caa literatura stenograficzna polska.

VIII

Kompletu rde i materjaw drukowanych czy litografowanych, odnoszcych si do stenografji polskiej w kraju nie posiadamy. ) Poszczeglne rda zawdziczam nastpujcym osobom i instytucjom: Pastwowemu Instytutowi
l

Stenograficznemu w Pradze, ktry z najwiksz gotowoci bezinteresownie przysa mi kilkanacie dzie, Krajowemu Urzdowi Stenograficznemu w Drenie, ktry posiadajc komplet najdawniejszych materjaw polskich, poyczy mi rwnoczenie dwadziecia kilka tomw, nestorom stenografji polskiej prof. uniw. Drowi Ernestowi Tillowi, radcy Aleksandrowi Barwiskiemu, dzi ju nieyjcym, a dalej prof. Wadysawowi Bojarskiemu, prof. pukownikowi WP. Karolowi Czajkowskiemu, ktrzy raczyli mi ofiarowa niejeden cenny zabytek, prof. Polit. Drowi Janowi Sas Zubrzyckiemu zawdziczam wiele pamitek po Lubinie Olewiskim, najdawniejsz fotograf j biura stenograficznego lwowskiego, klisze odpowiednie do niniejszego dziea, wreszcie PP. Wadysawowi Chrapucie w Krakowie, Stanisawowi Korbelowi, lektorowi Uniw. Jagiell., Antoniemu Wojnarowi, dyrektorowi Instytutu Stenograficznego w Warszawie i Tadeuszowi Zgliskiemu, stenografowi Sejmu i Senatu, dziea, skrypta, artykuy, ktremi zasilili mnie ze swych bibljotek. Wiele cennego materjau odnalazem w antykwariatach lwowskich, gdzie moe jeszcze niejedna rzecz kryje si w magazynach.
-

Dyrektor Kapuciski pozwoli mi korzysta z nieogoszonych jeszcze bada jego nad czstotliwoci gosek w jzyku polskim.
cie
i

Towarzystwo stenograficzne Piast" w Krlewskiej Hu(Brachaczek, wierczyna) oddao mi materjay lskie pomogo w opracowaniu dziejw lskich.

Wielka
udzieliy mi
l

jest

lista

osb,

ktre

listownie

lub

osobicie

rnych wiadomoci.

bibljotoki i zbiory stenograficzne w Polsce posiadaj: Chrapusta (Krakw), Antoni Wojnar (Warszawa). Konwikt Zakonu S. J. w Chyrowie, oraz Zwizek stenografw polskich syst. bibljotekaeh publicznych mona Stolzc-G Umiskiego" w Warszawie.
)

Wiksze

Wadysaw

spotka

tylko

lune dziea.

IX
Instytucjom zawsze ochotnie
i i

osobom, ktrzy mi przyszli z pomoc, yczliwie, wyraam podzikowanie.

Nakoniec naley si szczeglne podzikowanie Zespoowi", jego wadzom i czonkom, za podjcie si wydawnictwa w imi dobrze pojtej idei krzewienia tak sabego u nas ruchu stenograficznego i nieszczdzenie trudw i kosztw, celem odpowiedniego wyposaenia dziea.

Grdek Jagielloski,

sierpniu 1931

r.

Dr.

Szymon Taub

prof. gimn.

T
Przedmowa wydawcw Przedmowa autora

R E

S C,
Str.
III.

V.

OGLNE DZIEJE STENOGRAFJI

przez Stefanj

Bobrowsk
P.

80!

WST
Istota,

14
1

pojcie,

przedmiot
I.

stenografji,

podzia dziejw na okresy

Czasy najdawniejsze

Rozwj pisma Prby skrcenia pisma w Grecji Pniejsza tachygrafja grecka Noty tyroskie
.

...

513
t>

8
9

(Ennius

9.

Tiro

10).

Dalsze dzieje

not tyroskich
II.

12
14--17

Okres przejciowy

(John z Tilbury 14, Tomasz z Canterbury, Johannes Trithemius 15, Timothy Bright 16, Ratcliff 17, Bales).
III.

Czasy nowsze

18--80
18--45

A. Zasada geometryczna

a Kierunek starogeometryczny
1 j
.

Ang
Rich,

18--28

18
Willisa 19,

(John

W
W

i 1 1 i

s 19,

Nastpcy

Edmond

Willis, Shelton,

es ton, Doddridge, Metcalf 20, Mason, Gurney, Coles, Gibbs 21, Rozpowszechnienie i opracowania 21, Schaep, Lodwik, Reyner, Swahn, Ramsay 22). Kierunek nowogeometryczny (Byrora 22, Nastpcy Byroma 23, Gibbs, Williamson, Mavor, Molineux, Macaulay, Annet, Aldridge, Blanchard, Taylor 23,
Odell,

22

Harding

24).

XI
Str.

Stosunki stenograficzne w Anglji od wystpienia I. Pitmana (Pitman 25, North, Janes, Everett 27, Bell, Valpy, Pocknell,
.

25

Walpole, Mares, Callendar, 01iver, Gregg

28).

anc

Wokalyzacja alfabetyczna
(Cossard
28,

...
29,

28-48
28
30,

Coulon

de

Thevenot

Gonen de Prpean

Aime
(B e r

Paris 31).

Pismo debatowe
t
i

...
v o s
t

31

n.

P
33,
35).

32).

Nowsze

systemy

33

(Delaunay
Painpare*

Duploye

34,

Dcpoin

34,

Riom, Buisson, Lelioux,

;

Opracowania stenografji geometrycznej na inne jzyki (A m e r y k a 36, Lloyd, Gould, Andrews, Boyle, Benn Pitman, Graham, Barnes, Osgoodby, James, Munson, Longley 36, Gregg, Parody, Velho 37, A z j a 37. Koki Minamoto, Wakabayashi 37,
.

35

Gauntlett

38,

38,

Meysmans

38,

Sz

wa
j

c a r

38,

Luksemburg
Costa
saert,
40,

39,

Weiler, Briick 39,

Rumu n
p a n
j

a 39, Rosetti,
40,

Winterhalder, Bosianu, Stahl 39,

His

a 40, Marti, Serra\y

Marti,

Ginesta, Aribau, Garriga. Cortes 40,

Por tu gai ja

Hola n d

41,

Reyner, Helderen, Somerhausen, Bos41,

Steger,
42,

Haan, Rietstaj)
o c
li

Wory, Schwab,

Balt,

Pont,

Groote
aldi,

Rafanelli,

y 42, Molina, Amanti, Delpino, Magnaron. TeBrandt, Visotti, Selvin, Oltrabella 42, Noe' 42,

Francini, Meschini 43).

Niemcy

43-69
43
Hoj*stig,

Okres systemw geometrycznych (Schwenter 43, Ramsay, Moscngcil,

B.

Nowak

44).

Zasada graficzna

4580
45

Systemy kursywne
(Bordley
a)
45).

Starsze systemy kursywne

46

Gabelsberger (Gerber, H e g e r,

46

Wigard,

Gratzmiiller

49,

Zukcrtort,

Zepli-

cha, Mann

50).
.
.

Stoi ze

Wilhelm
s

51

(Dr. Franciszek Stolze, Steinbrink 54, Yelten, Adler,

Merkes

55).

Avc
b)

ii

cl

55
57).

Faulmann....

(Matschenz 56, Engelbrecht Nowsze systemy kursy wne

57

57

SchreyiStolze-Schrey

58

XII
Str.

(Schrey, Dr. .Johnen, Dr. Soein 58. Dr. Mantzel 59,

Roller

59,

Lehma n n Stcnogra

60, I)
i'

li

ms

(50.

B
a

r a

u n

s 60,

Sc h e

i t

h a u e r 61,

n a

rodo w

K u n owskic h
Niemczech do
r.

61).

Rozpowszechnienie stenograf ji

1924

6&
65
67

Denie

do utworzenia jednolitego systemu

stenograf ji

Rozpowszechnienie

w Niemczech Niemczech od r. 1924

Przekady stenografji kursy wnej na inne jeyki (Szwecja. 69, Svahn, Ralamb, Huber, Borgsten, Olof Mci n 69, D a n j a 70, Dessau, Worms, Cliristianscn 70, Nor w eF n a n cl j a 70, Paulscn 70. L o t w a 70, Knoke, Gabej a g rowa, Ros, Dukelskajasowa 70, E s t o n j a 70, Kurrik, Schrder,
1
i
i

...

69

Kiviking, Kotkas 70. Litwa Mindler 70, Rutsos, Solclatos 71, vic, Nagy, Fabro, Radnai 71,

70,

Jansen
71,
71).

70,

Wgry

Grecja

70,

Fenyvessy, Marko-

Wochy

Stenograf ja u Sowian (Czechy 72, Heger,

71

Gaby 72. Krondl, Holas, Durich, Herout, Mikulik 73. Kraje poudniowo-sowiaskie 74, Magdie, Miholi, Milovanovi 74, Bezenszek, Golubow 75, Rosja 76, Korf,
Fiigner,
76,

Iwanin, Tornau, Zeibig, Olchin, Paulson, Messer

Gorszenew,

Kriwosz, Bezenszek, Kruljew, Terno, Patkanowa, Saponko, Zim-

merman, Duski, Schrder, Mogilewski, Friedlander, Wilpert, ywotowski 77, Sokow, Lapekin, Falejew, Hildebrand, Jurkow78, Ukraina 79, Juchim, Unicki Schackin 79). Midzynarodowe Kongresy

ski

79,

Biaoru

79 Sawelson, 80

TEOBJA

DZIEJE STENOGRAF,! I POLSKIEJ

przez Dra

Cz

Szymona Tauba
o g
1

81

439
81

n
i

a.

81110

I.

Ojanienia pewnych poj zasadniczych zasad gramatyki, nauki pisma i teorji stenografji (1. Pojcia z zakresu jzyka 81, 2. Stosunek stenografji do gramatyki 85, a) do ortografji i gosowni 85, b) do sowotwrstwa 89, 3. Stosunek stenografji do pisma zwykego i do nauki pisma zwykego 90, a) cechy pisma 90, b) linjatura stosunek pisma zwykego i stenograficznego do linij 92, c) materja znakowy pisma zwykego i stenograficznego 96, 4. Hasa teorji
.

...
i

stenografji 97, a) dobr

znakw stenograficznych, zasada

98,

krt-

koci, wyrazistoci, biegoci

b)

inne zasady 102, linijno,

dzielno, sprawno, wydajno, prostota, stenografja ludowa

a zawodowa 103, stenografia korespondencyjna a parlamentarna 104, zasada logicznoci, konsekwencji, zgodnoci charakteru

XIII
Str.

dwikowego samogoski
stenograficzne 105, d)
II.

symbolem 105, c) skrty dokument systemowy 108).

ze

skracanie
109
1

Krtka historja pisma polskiego

Czq
I.

szczegowa.
s t e n o

11 439
.

Najdawniejsze

ady

Podzia dziejw stenografji

II.

polskiej

gra na okresy

i'

j i

polskie

j.
.

111114
114
117

Systemy geometryczne
i

117156
.

Pglny przegld systemw

Autorzy:

dziejw

Kazimierz Krupski

118,

Jzef Pysz 128, Saxe Feliks 138,

146,

118154 ? Art

abreviateur 144, Pyrek Gracjan

Rowiski Jan

151,

Jzef
155

Sonimski Zakoczenie
III.
1.

152.

Sy

s t e

.... m
y

grali c

z n e
.

2.

Przegld oglny Przekady systemu

\
.

Gab

bergera
.

156439 156166 167330

167

Ignacy Jakb Heger

A.
1.

Okres Maopolski Kierunek Lwowski

.
.

o d o k r e s

Dzieje
o

p oc z

li

r a

r j i

k av i rozwoju lata h 18611901

t

173-269 173-259 ste173230

.

Wstp
Autorzy:
Jzef Poliski 175, Henryk Mendoclia 193,

173

175-217
195, Dr. Felicjan

Roman Poliski 194, Jackowski 207. Towarzystwa stenograficzne pierwszego podokresu Czasopisma stenograficzne Nauka stenografji w 1. podok rosie Praktyka stenograficzna, stenograf ja w biurze sten. sejmu galicyjLubin Olewiski
.
.

217
221

223

skiego
Inni

225 226

autorzy

krzewiciele stenografji

I.

podokresie

(Tumu, Sabowski 226, Berner 229, Brzobohaty 230, Suchecki 231, Jenike 236, Mikulski, Szczepanowski 237). 238259 2. 3. Po dok r es 19011917. Czas kontynuatorw i reformatorw nauki J. Poliskiego

......
245, Janiec
i

we Lwowie

Warszawie.
.

Wstp
Autorzy:

238

239-255
239,

Czajkowski Karol
suse 250,
(Resl,

Bojarski
254.

Wadysaw
. .

Me255

Sekuowicz Ignacy

Inni dziaacze drugiego podokresu

abeski, Kramsall
i

255,

Homme

256).

Towarzystwa stenograficzne

czasopisma 2 podokresu

256

XIV
Sfer.

Nauka, rozpowszechnienie, praktyka, biuro sejmowe

B.

Kierunek krakowski Korbelowskiod

.

r.

1917

Wstp

258 260 -266 260

.

Korbel Stanisaw

261
r

Krtki

Okres w a
Wste.p
.

r s

dziejw stenografji ruskie w Maopolsce Wo narowsk z a w s k

y
s
i

266

269294
269
271

toni Wojnar
i

jego bracia
.

czasopisma tego okresu wnrzystwa Kongresy szkoy systemu Gabelsbergera-Poliskicgo Ujednostajniony system Gab.-Poliskiego wg uchwa kongr. krak. Nowe podrczniki systemu Gabelsbergera-Poliskiego (Wojnarowie 289, Korbel 289, Olszewski 290, Sekuowicz 291,
.

274
277
285

289

Dadok

292).

Okres

lski

od

r.

1927

295319
295
297
J. 298,

lsk lsk

Cieszyski Grny
dzieje

(Okres przedplebiscytowy 297, Siwy 297, Jaska, Nowak okres poplebiscytowy 299, Antoni Nowak, Grze 299,
Piasta"

Krl. -Hucie 299,

dziaalno pokongresowa

303).

Zesp Towarzystw Stenograficznych syst. Gab.-Poliskiego Woj. l. i Zag. Dbr. w Katowicach (Chrapusta 305, Dbrowski 306, Wojewdztwo lskie 307, Czytanki sten." 307, konferencja autorw sten. 308, Cholewa 314, Piast" 315).

305

Sylwetki biograficzne waniejszych pracownikw na lsku (Brachaczek, Cholewa, Chrapusta, Dbrowski, Folek, Grze, Jung, Kozio, Nowak, Swierczyna, Tomala, Witt).
.

317

Nauka
podlegej

praktyka
nic

sten.

w niepodlegej
319 -325

Polsce
Przekady Gabelsbergera
Polsce
oparte na Poliskim, wydane
.

nie-

(Kin)

326
i

Prby reform systemu P o s k e g o stemy czonkw. dawnego obozu P o

1 i

nowe
s

syo.

1 i

e g

331370
331

Czasy najnowsze od

r.
.

1929,
.

walka

o jednolity

system

sten.

polski

Nowe Towarzystwo Nowe systemy stenografji

346
347
365).

(Czajkowski 347, Wojnar 349, Korbel 349, Kotas 355, Taub Sylwetki biograficzne (Bobrowska 372, Kapuciski 372, Kotas 373, Olszewski

372
376,

Taub 379). Zakoczenie dziejw przekadw

syst.

Gabelsbergera

379

XV
Str.

Przekady innych systemw Przekady syst. Stolzego

3.

381 439

381410
381

Wstp
(Kwaniewski
381,

Gumiski
.

382,

Polakiewicz 382).
.

Gumiski
Polakiewicz

382 399

Zwizek zawodowy Stenografw

Polsk.

syst.

Stolze

Gumiskiego
399 403

Warszawie

Sylwetki biograficzne dziaaczy przekadw syst. Stolzego (Suchecka, Zgliski 403, Polakiewicz 404).

405410 parlamentarne biura sten. polskie Rady Miasta Warszawy 405, Miasta odzi 405, Biuro Rady Stanu 405, Biuro Sejmu i Senatu 406, Biuro stenograficzne Sejmu lskiego 409). 410426 Przekady syst. Stolze-Schreya
.

Wspczesne
(Biuro

Wstp
(Kohz 411, Mellin ska 412, Skorsetz
Napolski 411, Hamczyk 411, Balczy412, Majerski 412, Semrau 413, Stein 413).
411,

410

Balczyska Bronisawa Czesawa Towarzystwa systemu Balczyskiej i czasopisma Przekady jednolit. syst. niem.

....

413
.

425 426 426

427

426437

Wstp

Hacke Eryk Hacke-Taub

.... Reszta przekadw

437

Zakoczenie

438

Sprostowania waniejszych omyek

(poprawi przed uyciem ksiki).

str.:

wiersz
1

15

od
a a a a a a a a a a a a a
fi

g.
ti

ma by: Tomaszowi Becket

Shel-ton

zamiast

Tomaszowi
Shel-on

20 20 22 23 28 33 36 37 40 40
41 42

2627
27 3

a
ii

Edmonda
Lodwik
Short-hand

Edmondat
Lodwick
Shor-thand Pochmella incompabilits

1516
3
6 2

a
a
d.

Pockneira
incompatibilits

Munson
Velho Ginesta Garriga y Marii 1
J.

Monson
Belho Genestra Garrigay Marill J. Reinera

42 42 43
43 44 54 59 69 70 74 102
108

16 12 18 5 2 15 10 11
2
1

a
g-

a a a
d.

Reynera

Wry
Antonio Brandt Meschini
Hartlieb
J.

Wery
Antionio

gd.

Bradt Maschini
Hartlib
I.

2 9 13
7

a a a a a a a

a a
gd. g.

Nowaka

Steinbrink

Stein brinck

Mantzla
Olof Christiansen

Manzla
Olaf Christ jansen

d.

4
15. a

a a

doda doda

Miiovi Milovanovi po sowie prawide

jednoznacznie i ziupenie po sowie systemowym jako kodeks systemowy

WSTP.
Istota,

pojcie,

przedmiot stenografji, podzia dziejw na okresy.

Spostrzegalne znaki, przy pomocy ktrych moemy wyrazi i utrwali myli albo mow, lub poszczeglne wyrazy i ich czci, a z nich dopiero odtworzy to, co wyrazi chcielimy, nazywamy pismem. Kade naturalne z biegiem czasu u rnych ludw powstae pismo (a wic nie sztuczne, utworzone przez jednego czowieka) w zastosowaniu okazuje si pismem dugiem, t. zn. do nakrelania znakw pisma potrzeba o wiele wicej czasu, anieli do pomylenia lub wypowiedzenia tego, co pismo to wyraa. Std z chwil gdy pojawio si denie spisywania mw, gdy za cel pisma postawiono pochwycenie ywego sowa, a rwnoczenie ju odczuwa zaczto t rnic szybkoci pomidzy myl czy wypowiedzianem sowem, a pismem naturalnem, wyroso pismo sztuczne, krtsze od poprzednio wspomnianego, obdarzone w nowszych czasach mianem stenografji.

Jeeli stenografj nazwiemy pismo analogiczne do naszego t. j. zbudowane z liter, z ktrych kada odtwarza gosk, lub kilka gosek (pismo literowe, albo goskowe), jednak o wiele krtsze od naturalnego dugiego, a nie pismo w inny sposb skrcone, to w takiem waciwem znaczeniu nie spotyka si jej ani w staroytnoci, ani te w wiekach rednich. Dopiero wiek XVII zostawia nam pierwszy prawdziwy system stenograficzny, pismo utworzone prawidowo z najprostszych elementw. Po raz pierwszy te przez autora takiego wanie pierwszego systemu John Willisa (1602 r.) uyta zostaa nazwa stenografji".
dzisiejszego pisma,
1

Wyraz
(senos

stpi
ktrzy

stenografia utworzony jest z jzyka greckiego cisy, ciasny, grafo = pisz). Nazw t monaby zapolsk cisopis za przykadem Anglikw i Niemcw,

sztuce

tej

nadali

oglnie

ju w

krajach

ich

przyjte,

nazwy shorhand lub short-writing, oraz Kurzschrift Nierzadko spotyka si te nazwy tachygrafja (tachys = prdki), okygrafja
(okys

prdki), brachygrafja (brachys

krtki)

in.

W staro-

ytnoci nazywano najczciej

tachygrafja rzymskie kowe,

sztuczne pismo skrcone greckie

za

notae.

Stenografja jest to

wic pismo
zwykego

obejmujce

alfabet

krtkie (nie skrcone), gosutworzony ze znakw bez porwnania

krtszych, anieli litery

pisma, ktre to znaki mniej lub

wicej atwo daj si w sowa. Prcz tego zastosowane zostay w stenografji i inne sposoby skrcenia pisma, tak n. p. w rnych systemach moemy spotka znaki wyraajce kilka obok siebie stojcych spgosek lub zgosek, czyli. t. z w. grupy spgoskowe i zgoskowe, dalej t. zw. znaczniki", znaki krtkie dla wyraenia czciej wystpujcych sw. niektrych systemach samogoski (a niekiedy i spgoski) wyraone zostay jak cech, czy znamieniem, w innym znaku, z pominiciem zastosowania w tym wypadku znaku goskowego alfabe-

czy

tycznego, jest to

t.

zw. symbolizacja gosek.

czenia pozwala naturalnie przy nabyciu odpowiedniej wprawy na dosowne notowanie przemwie, wygaszanych z bardzo nawet wielk szybkoci. Dzisiaj ma stenografja oprcz powyszego zadania jeszcze drugie a mianowicie: jako krtkie ekonomiczne pismo powinna ona zastpi przynajmniej kademu inteligentnemu a wiele piszcemu czowiekowi dugie
ich

Zadaniem stenografji byo pierwotnie nadenie za wypowiedzianem sowem i wanie ta krtko znakw, oraz atwo

pismo zwyke, pozwalajc na oszczdzenie czasu, energji i paMogaby wystpi kwestja, czy pismem stenograf icznem lida si dosownie za najszybciej wypowiedzianem sowem, granica bowiem nie jest tu cile ustalona. Monaby spiera si o to, czy kady przecitnie inteligentny czowiek potrafi tak opanowa pismo stenograficzne i naby takiej wprawy w posugiwaniu si niem, by spisywa bardzo szybkie mowy, ponad pewn granic wypowiedzianych w minucie sw. Ale kady
pieru.

nady

inteligentny czowiek powinien

nie pracy pisania

na tyle

umie opanowa

odpo-

wiednie pismo stenograficzne, by

i

osign

zyska wydatne zaoszczdzeprzynajmniej tak szybko, aby

a szybsze przemwienia lub

nady
ustali,

za powolniejszym
i

mwc,

zarazem wydatnie skraca. Granic trudno jako przecitn szybko pisania, osigaln przez kadego przy naleytem wiczeniu, 150 do 180 zgosek na minut. I w tym wypadku zaoszczdzi stenografujcy znacznie na czasie, energji i materjale, odnoszc znaczno korzyci. Prcz tych wyczynw normalnych dokonywanych przez niezawodowcw, bardziej uzdolnieni, oraz zawodowi stenografowie dochodz do daleko lepszych wynikw, uzyskujc rekor-

myli swobodnie

przyj monaby

dow

szybko.

Zapatrywania na zadanie i cel stenografji jednak rozmaite i rni si czsto od powyej nakrelonego. Przewanie jako jedyny cel stenografji akcentuje si nadenie za najszyb-

wypowiedzianem sowem. podrcznikach i systemach stewystpuje te niekiedy owa dwoisto] zadania i celu korespondencyjn stenografji. Spotykamy podzia na (u Niemcw Verkehrsschrift), atwiejsz, przeznaczon dla ogu i dyskusyjn lub parlamentarn, take debatow zwan (Redeschrift) dla zawodowcw, specjalistw wyszego rzdu i szczeglnie uzdolnionych. Podzia jednak na normalnych stenografw, osigajcych nisze rezultaty pracy i specjalistw o lepszych rezultatach nie musi si pokrywa z owym podziaem stenografji na korespondencyjn i dyskusyjn. Spotyka si stenografw, ktrzy posugujc si pismem korespondencyjnem dochodz do znacznej szybkoci, natomiast inni po przerobieniu i pewnem opanowaniu czci dyskusyjnej nie zdoaj osign rekordowych wynikw. Zaley to od wielu czynnikw indywidualnych fizjologicznych, (lekkoci rki itp.) i psyciej

nografji

cz

cz

cz

chicznych.

Mianem

stenografji"

nazywa si nietylko sztuk

-

steno-

grafowania, dalej poszczeglny system stenograficzny, lecz

take
jako

og systemw
przedmiocie

nauk o stenografji naukowym. Stenograf ja jest wiedz,

stenograficznych
i

ste-

nografowanie sztuk

(Lapekin).

stenografji jako przedmiocie naukowym odrniamy gwne czci: teorj i historj. Zbadanie i krytyczne uzasadnienie znakw, uywanych w stenografji i ich roli w caoci

dwie

systemu, badanie krtkoci,

wyrazistoci, prostoty

znakw po-

szczeglnych i caego giki systemu, wskazanie podoa, na jakiem wyrs dany system, krytyczny rozbir poszczeglnych sposobw i metod stenografowania, wzajemne porwnanie systemw
stenografji.

systemu stenograficznego, dalej ocena lo-

to zadanie

teorji

Idealnym jej celem bdzie wynalezienie i uzasadnienie najlepszego systemu stenografji. Przedmiotem za historji jest przedstawienie rozwoju stenografji w rnych czasach
i

krajach.

W
I.

1100

r.

okresy od 350 r. przed Chr. do po Chr. Czasokres ten obejmuje powstanie, rozwj i upahistorji stenografji

wyrniamy nastpujce

Czasy najdawniejsze
i

dek staro-greckiej
II.

staro-rzymskiej tachygrafji.

Czas przejciowy

od 1100 do 1602

r.:

zanik zna-

jomoci tachygrafji w wiekach rednich i prby przedstawienia nowego systemu przy kocu tego okresu.
od wystpienia w citego sowa, do chwili obecnej. Okres ten obejmuje rozwj wielu systemw stenograficznych, powstaych na dwch rnych podoach mianowicie geometrycznem
III.

Czasy nowsze
Willisa,

od 1602

r.,

to jest

w Anglji John sem znaczeniu

autora metody

stenograficznej

(Anglja-Francja)

graficznem

(Niemcy).

I.

CZASY NAJDAWNIEJSZE.
Rozwj pisma.
Z biegiem czasu w miar kulturalnego rozwoju ludzkoci powstaway rozmaite potrzeby duchowe, m. in. utrwalenia myli, lub te zachowania w pamici pewnych zdarze, zazwyczaj dziejowych. Potrzebie tej czynio wwczas zado pismo obrazowe, najstarsze ze znanych nam dzisiaj dziki wyprawie

ch

do Egiptu i dalszej mudnej pracy uczonych. Te pocztkowo niezrczne rysunki, obione rylcem na przedmiotach kamiennych, tabliczkach glinianych czy woskowych, lub koci, przedstawiay zrazu konkretne pojcia, zdarzenia, wzgldnie myl. dalszym cigu jednak nadawano im pewne stae znaczenie, wskutek czego obrazy wyraay poszczeglne sowa. Ale ju staroytnym Egipcjanom ten sposb wyraania myli nie wystarcza, uczynili zatem na drodze rozwoju pisma krok dalszy, dzielc sowa na zgoski, te za na pojedyncze goski i przedstawiajc je przy pomocy 24 liter. Egipcjanie zatem stworzyli okoo IV w. przed Chr. pierwszy alfabet, w ktrym jednak brak byo znakw na wyraenie samogosek, nie odgrywajcych zreszt

Napoleona

I.

ca

ich

jzyku

znacznej

roli.

hieroglifach w t. zw. pimie boego sowa", obrazy zjawisk i przedmiotw wiata zewntrznego przedstawiay odpowiednie wyrazy. Oznaczanie myli abstrakcyjnych nastpowao przy pomocy znakw symbolicznych. Dziki pracom egiptologa Franciszka Champolliona wiemy ju dzisiaj, oprcz tych znakw ideograficznych", przedstawiajcych obrazowo pojcia, hieroglify zawieraj rwnie znaki zgoskowe. codziennem yciu posugiwali si Egipcjanie obok hiero-

staro-egipskich

pismem hieratycznem, powstaem przez uproszczenie znakw hieroglificznych, z ktrego nastpnie przez dalsze upraszczanie wyroso pismo demotyczne. Pisma te, ktrym za materja suyy ju papyrusy, przetrway do V w. przed Chr. i powoli usunite zostay przez pismo greckie wskutek przenikania greckiej kultury na Wschd za czasw Aleksandra W. Modsze zdaje si by pismo klinowe Babiloczykw, w ktobok znakw wyraajcych cae sowa rem wystpuj rwnie znaki na poszczeglne zgoski. przeciwiestwie do pisma egipskiego odgryway znaki samogoskowe w pimie kliznaczn rol. Przemiana pisma obrazowego w gonowem skowe dokonaa si w poudniowej czci Babilonji prawdopodobnie okoo III w. przed Chr. Persom przypada po czci zasuga przeksztacenia go w pismo alfabetyczne przez stworzenie 36 liter, w caej za peni zawdziczy to naley ludom
glifw

do

pochodzenia semickiego. Pismo chiskie wskazuje rwnie, rdem jego powstania jest pismo obrazowe. Chiczycy jednak nie uwaali po-

szczeglnych znakw za symbole przedmiotw,

bole

ile

raczej za sym-

dwikw, co doprowadzio do tego, i jeden znak wyraa celu usunicia wynikajcej z tego czsto kilka rnych sw. niejasnoci utworzono znaki uzupeniajce", ktre dodawano do rnych znakw fonetycznych dla dokadniejszego okrelenia sensu. Obecn swoj form uzyskao pismo chiskie okoo 220 r. przed Chr., gdy nauczono si sporzdza papier pcienny. Z tego pisma rozwina si forma uproszczona t. zw. thsao-su" uy-

wana w korespondencji handlowej

dla szerszych warstw.

literaturze przeznaczonej

znaleziono

Obok tych trzech wspomnianych tu gwnych systemw, rwnie i inne lady pisma ludw zamieszkujcych odlegych czasach Azj wybrzea Morza rdziemnego, nie
i

zostao ono jednak dotychczas naleycie zbadane.

Trudno

jest

okreli dokadnie

przeksztacenie pisma obrazowego

czas, w ktrym nastpio goskowe, albowiem z chwil

wstpienia na widowni dziejow najstarsze ludy Wschodu posiaday ju pismo goskowe. Oglnie jednak przyjty jest obecnie pogld, i przemiana ta dokonaa si w okresie midzy r. 1400 a 1000 przed Chr. Za twrcw alfabetu uwaani

linji

Aramejczycy, lud semickiego pochodzenia, na co w pierwszej wskazywayby nazwy liter (w jzyku staro-hebrajskim dom i t. d.). Od nich przyjli pismo goaleph w, beth skowe Fenicjanie, ktrzy zetknwszy si w swoich podrach handlowych z Grekami, stali si w tym kierunku ich nauczycielami. Grecy dopiero przez dostosowanie znakw alfabetu fenie kiego do swego jzyka i uzupenienie go krtkiemi znakami
:

wyraajcemi samogoski,

dali

pocztek prawdziwemu pismu

goskowemu. Alfabet ich sta si rdem, z ktrego wypywaj bezporednio lub porednio alfabety wszystkich ludw na kuli
ziemskiej.

Wielka

ywo umysu popchna Grekw do dalszych reform

zaznaczyy si zmian kierunku pisma, ujednostajnieniem wielkoci znakw, zmian zarysw poszczeglnych liter w zalenoci od tego czy umieszczano je na tabliczkach woskowych i papyrusach, czy te na pytach kamiennych. Za podstaw poszczeglnych liter wzito czci koa lub kwadratu co widoczne jest zwaszcza przy napisach na kamieniu. tej te formie przetrway one do naszych czasw jako majuskuy t. j. due litery aciskiego druku. Na papyrusach i tabliczkach woskowych litery przybieray bardziej form i to t. zw. pismo kurs}'-wne znalazo w Grecji zastosowanie od V wieku przed Chr
alfabetu, ktre

lec

Prby skrcenia pisma

Grecji.

ycia politycznego okazaa si w caej peni niedoskow uyciu bdcego pisma, ktremu postawiono za cel nadenie za ywem sowem. zwizku z usiowaniem przedkadania sprawozda z rnych przemwie publicznych wyoni si problem skracania pisma, co pocztkowo nastpowao przez stosowanie t. zw. ligatur t. j. skrce powstaych przez zjednoczenie kilku po sobie nastpujcych liter w clanem sowie, oraz abbreuiatur, polegajcych na opuszczeniu pewnych liter
tych reform, na skutek rozkwitu
z
i

Mimo

zwizanej

tern retoryki,

nao

wyrazu.

Do

ostatniego rodzaju zaliczy

mona
i

jeszcze

dzisiaj*

uywane

skrcenia na oznaczenie miar

itd.,

wag, znaki chemiczne

skrty: np.

etc, itp.

Poniewa i ten sposb niezupenie jeszcze wystarcza, czyniono dalsze prby skrcenia pisma, ktre przypuszczalnie doprowadziy do stworzenia systemu, odpowiadajcego ju zadaniu. Najstarsze wiadectwo istnienia pisma skrconego u Grekw stanowi znakami pokryty kamie, pochodzcy prawdopodobnie z poowy IV w. przed Chr. Kamie ten znaleziony zosta w Akropolis Ateskiem w 1883 r. przez Ulrycha Kohlera, ktry pierwszy podj nad nim badania. Wskutek silnego zniszczenia pyty trudno byo napis w caoci odcyfrowa, temu wic poczci przypisa naley, i poszczeglni badacze jak Gomperz, Johnen, Kohler, Mentz, i in. dochodzili do rnych wnioskw w tumaczeniu tekstu. Autor tego systemu jest nieznany, przypuszczenie za, i by nim Xenofon, jest mao prawdopodobne. Ten zw. system a kr op o 1 so wy" to pismo zgoskowe, podt. staw jego stanowi samogoski wyraane przy pomocy znakw pionowych wikszych, do ktrych w pocztku, w rodku, lub na kocu doczepiane mniejsze, poziome znaki spgoskowe. O dalszych prbach w kierunku skrcenia pisma wiadcz dwie tablice kamienne t. zw. tablice spgoskowe", znalezione w 1894 r. w okolicy Delf. Dotychczas jeszcze nie mona z pewnoci twierdzi, czy pisma te, a wic zarwno system akropolisowy" jak i system delficki", miay praktyczne
i

ca

zastosowanie.

Pniejsza tachygrafja grecka.

Brak nam dokadnych wiadomoci o dalszym rozwoju greckiego pisma krtkiego. Dopiero
I
i

w.
to

okoo II w. przed Chr. w cigu nastpio wielkie rozpowszechnienie tachygrafji zarwno w pastwie greckiem jak rzymskiem, przyczem
i

po

Chr.

zatrudniani byli
to jest

t.

zw.

tachygrafowie"

lub

semejografowie"

zawodowi szybkopisarze. O naleytem ocenianiu ww-

czas tachygrafji

wiadczy

prcz wielu innych dokumentw

z

znaleziony

Egipcie kontrakt, pochodzcy

155

r.

po Chr.,

moc

ktrego pewien niewolnik oddany zosta na 3-letni

nauk

tej sztuki do greckiego semejografa za wczesne stosunki, wynagrodzeniem.

do

znacznem, jak na

Na podou systemu akropolisowego" wyrosy nastpujco

metody
a) starszy
t.

zw.

system egipski"
i

lub s

a r o-b

za

li-

ty

sk
b)

i"

(na papyrusach

tabliczkach woskowych, III VII

w.).

Jest to pismo zgoskowe, ktrego znaki

powstay
uncjau;
lub

z liter

wczesa
e r-

nego pisma majuskuowego, kursywy

modszy
(od

t.

zw. s y

s t e

m woski"

G r o

1 1

obok Rzymu), w ktrym na pergaminach (X XII w.). Z pisma greckiego majuskuowego wyksztacio si pismo minuskuowe, a to dao pocztek nowej tachygrafji greckiej syw przeciwiestwie do starszych stemu woskiego", w ktrej systemw zwracano baczniejsz uwag na prawidow budow znakw zgoskowych. System woski jest rwnie pismem

rata"

klasztoru

Grottaferrata

znaleziono

wiksz ilo rkopisw

zgoskowem. Tu wreszcie nalej' wspomnie

c)
t.

zw.

tachygrafji ksikowej".

Do
wieku.

znaczna

ilo znakw zgoskowych tachy graficznych znalaza zastosowanie w zwykem pimie greckiem n. p. przy kocwkach poszczeglnych wyrazw.

lady
si

takiego

zastosowania

znakw tachy-

graficznych spotyka

jeszcze nawet

okoo XV

Noty tyroskie.
Rzymianie przejli wprawwzie pismo od Grekw, na problem jednak skrcenia tego zapatrywali si oni z zupenie innego punktu widzenia, anieli Grecy. Przy pomocy znakw symbolicznych bowiem oznaczali Rzymianie nie pojedyncze zgoski, lecz cae wyrazy. wczenie rozpowszechnio si w Rzymie skracanie imion, oraz wyrazw oglnie uywanych, przy pomocy pierwszych liter, tak wic A oznaczao Augusus, SC senatus consultum, SPQR senatus populusque Romanus itd. Oczywicie jedna taka litera pocztkowa moga mie kilka rnych znacze, n. p. C mogo oznacza centum, cum, Caius itp. Wedug mniemania niektrych badaczy poeta Ennius (239169 przed Chr.) by autorem takich wanie 1100 skrce utworzonych z pocztkowych liter wyrazw t. zw. notae uulgares, Ten sposb skracania, rozpowszechniony w Rzymie

Do

do

10

sowa

przed Chr., ustpi miejsca metodzie, wedug ktrej pisano bardziej prostemi znakami, anieli litery alfabetu. Twrc tej staroytnej tachygrafji, ktra staa si fundaw.

w Italji, jako niewolnik patrycjusza rzymskiego M. Tulliusa Cycerona, ojca sawnego mwcy. Tiro po ukoczeniu wsplnej nauki z synami swego
pana Cjuintiusem i Marcusem zosta nietylko wiernym przyjaale i gorliwym wsppracownikiem tego ostatniego na polu literackiem. Po wyzwoleniu go przez Marcusa T. Cycerona w r. 53, czce ich wzy przyjani zacieniy si jeszcze bardziej. Tiro sta si nieodstpnym towarzyszem swego dawnego pana podczas jego pobytu w Azji, a po mierci przyjaciela zasi gorliwie wydaniem dzie Cycerona, opracowujc rwnoczenie jego biografj. przeszo 100 lat, umar bowiem w 1 r. przed Chr. w Puteoli. Noty tyroskie (nazwa nadana w czasach nowszych) to pismo sowne, w ktrem poszczeglne wyrazy utworzono przy pomocy znakw powstaych prawie wycznie z pocztkowych liter, czsto jednak nieco przeksztaconych. Dla osignicia wikszej rozmaitoci znakw, litery te umieszczano w ronem pooeniu. tym samym celu oznaczano obok pierwszej litery rwnie spgosk dominujc, n. p. apponit oznaczano przez ap, diigit przez dl itp. Dla uatwienia odrniania podobnie brzmicych sw umieszczany zwykle z lewej lub prawej strony danego znaku t. zw. punkt diakrytyczny" (diakrinoodrniam). Niektre ze spgosek oznaczane byy przy pomocy skrzyowania znakw. celu wyraenia sw odmiennych (rzeczownik, czasownik itd.) dodawano do znakw kocwki w postaci niniejszych znaczkw. Rozdzielano zatem dany wyraz na rdosw i kocwk. Dla czciej powtarzajcych si zwrotw utworzono wprawdzie zupenie dowolnie, bez zastosowacielem,

mentem pniejszej stenografji, by Marcus dzony okoo 103 r. przed Chr. w Arpinum

Tullius

Tir o,

uro-

Doy

suy

nia
z

jakichkolwiek

regu

specjalne

znaki, siglae

niektre

tych

wanie skrce przetrway

jest ustali, jak

do

dugo poza

okres roz-

powszechnienia not tyroskich.

Trudno

daleko Tiro sam doprowadzi swe

dzieo; za kontynuatorw jego pracy uwaani Vipsanius Philargyros (ur. 13 r. przed Chr.) i Auila, wyzwoleniec sawnego

11

Mecenasa
not.

(urn,

r.

przed Chr.), pierwszy wydawca komentarza

(urn.

Przypuszczalnie rwnie filozof L. Annaeus Seneca

65

r. po Chr.) zebra wszystkie do jego czasw w uyciu bdce noty, a po dodaniu do nich pewnej iloci wasnych znakw je razem w czterech komentarzach, obejmujcych 5000 znakw. Liczba ta jednak z czasem wzrosa do 13.000 not znanych nam obecnie z tego okresu. Noty tyroskie znalazy praktyczne zastosowanie po raz pierwszy w senacie w 63 r. przed Chr. Tiro wwczas przy pomocy swych wsppracownikw, posugujc si utwr zonemi Cycerona przez siebie znakami, spisywa gwatown o spisku Kty liny. Na polecenie Cycerona podj si Tiro nauczenia kilku modszych senatorw swej sztuki i prawdopodobCycerona w 52 r. pomimo jego sprzeciwu. nie ci notowali Ju w I stuleciu po Chr. noty tyroskie zyskay znaczne rozpowszechnienie w Rzymie i to nietylko w yciu publicznem,

uoy

mow

mow

rwnie w Kociele katolickim. Czstokro sowa konajcych mczennikw, notowane przez ukrytych podczas egzekucji taale

chygrafw, odczytywane pniej na tajnych zebraniach chrzecijan w katakumbach, powodoway umocnienie w nowej wierze,
a nawet staway si niejednokrotnie podniet do mczestwaRwnie w czasie pniejszych synodw oddawaa tachygrafja powane usugi. Wzrastajca w cigu II wieku potga pastwa rzymskiego

stworzya bardzo korzystne warunki dla rozwoju tachygrafji, ktra stanowia wwczas nawet przedmiot t. zw. noarji, nauki szkolnej jako wyszy stopie pisma zwykego. Nauczycieczyli

lami

jej

bywali ludzie

sawni, m.

in.

w.

Kassjan

z Imoli, kt-

zniechceni trudnociami w pamiciowem opanowaniu przedmiotu. Dziki tak ogromnemu rozpowszechnieniu tachygrafji znalazy zatrudnienie cae rzesze zawodowych notarjuszw", a to zarwno mczyzn
rego zamordowali rylcami
uczniowie,
jak
i

wani

kobiet.

Grecji

rwnie

to

zanim Seneca

w Rzymie wystpi

prawdopodobnie nawet jeszcze powstaa ze swem dzieem

nowa metoda, rnica si znacznie od systemu akropolisowego", w kadym razie jednak pniejsza od not tyroskiclu Nie jest nawet wykluczone, metoda ta powstaa dziki wsp-

12

pracy Tirona, pewnych jednak wiadomoci co do powstania i dalszego jej rozwoju dotychczas nie posiadamy.

Dalsze dzieje not tyroskich.

Spowodowany wdrwk ludw podzia pastwa rzymskiego za sob odmienny rozwj kultury na Wschodzie i Zachodzie. Dzieje stenografji jak i wszystkich innych umiejtnoci znacznie si rni w obu tych czciach dawnego imperjum rzymskiego. Na Wschodzie w uyciu pozostaa tachygrafja grecka, na Zachodzie utrzymay si jeszcze do pewnego czasu
noty tyroskie.

pocign

samych Woszech przypuszczalnie ju okoo III wieku pojawia si obok not tyroskich nowa metoda, ktra prawdopodobnie pocztek swj wzia w Grecji. Rozkadano mianowicie sowa na poszczeglne zgoski i te oznaczono przy pomocy specjalnych znakw. wiadectwem istnienia tego pisma zgoskowego
jest

m. in. obszerny rkopis, pochodzcy z X wieku, w ktrym wystpuj same tylko noty zgoskowe. pimie tern odrnianie samogosek od spgosek nastpowao przez zmian

do

kierunku poszczeglnych

samogosk. Metoda wspomniana znalaza zastosowanie w kancelarji krlw i papiey woskich, posugiwa sie ni papie Sylwester II w swych bullach listach. Oprcz tej metodj' w uyciu by rwnie system, w ktrym noty sowne pomieszane byy z notami zgoskowemi. W pastwie Frankw przejte od Rzymian noty tyroskie
bardziej pionowa
i

spgosk,

cz

czci znaku

cz pozioma oznaczaa

ulegay coraz bardziej znieksztaceniu, wreszcie za Merowinw czasie oglnego zastoju ycia umysowego, pismo to stao si zupenie nieczytelne. wiadcz o tern dokumenty kancegw,
larji

krlewskiej

pochodzce

625

dziaalnoci Karola Wielkiego nie jeszcze do cakowitego zaniku znajomoci not tyroskich. Prawie we wszystkich klasztorach rozpocza si dalsza systematyczna praca nad gorliwoci oraz pilnoci wychowankw szk klatachygrafja sztornych, gdzie sporzdzano odpisy not, zawdziczy naley w pierwszej linji zachowanie do naszych czasw wiadomoci
i

Dziki jednak doszo wwczas

r.

kulturalnej

13

o notach tyroskioh. Praktyczne zastosowanie not

tych

cza-

bardzo ograniczone, wreszcie doszo do tego, i sztuka ta staa si ju tylko niezrozumiaem naladownictwem. Ostatni niemiecki dokument, zawierajcy noty tyroskie, pochodzi z czasw panowania Ottona W. z 941 r., ostatnie za wiadectwo dawnego zastosowania not we Francji stanowi dokument z czasw Filipa I. z 1067 r., ale w obu tych wypadpisarze odrysowali jedynie znaki kach okazuje si wyranie, ze starych wzorw, nie znajc zupenie ich sensu. Do jakiego stopnia ulegy noty tyroskie z biegiem czasu znieksztaceniu, wiadczy znajdujcy si obecnie w Bibljotece Narodowej w Paryu rkopis, pochodzcy 1100 r., ktrego znaki ju zupesach

byo

nie nieczytelne.

skiej

zaznaczajcy

Tak wic

ten powolny zanik znajomoci tachygrafji rzym-

si od czasu podziau potnego pastwa

dochodzi do szczytu w wieku XI, lady staroytnej stenografji.

ktrym gin

ju

ostatnie

II.

OKRES PRZEJCIOWY.
Czasy tworzenia i ustalania si porzdku redniowiecznego na Zachodzie, oraz wiek wypraw krzyowych, w ktrym ludzpostawia sobie za jedyny cel denie do zbawienia duszy, mao naog nastrczay sposobnoci do praktycznego zuytkowania stenografji. Nie odczuwano rwnie jej braku w czasie rozkwitu cesarstwa rzymskiego narodu niemieckiego, a tern

ko

mniej po upadku Hohens^aufw

krlewia. Nie pozostao

te

bez

w okresie wpywu na

t.

zw. Wielkiego Bez-

zanikanie znajomoci

na korzy jzykw narodowych (niemiecki, francuski itd.). Dopiero wystpienie Lutra wzbudzio u zwolennikw jego pragnienie utrwalenia porywajcych zapaem mw, notowanie ich jednak, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, nastpowao wwczas tylko przy pomocy zwykego pisma z zastosowaniem znacznych skrce, * zadowala si wic musiano jedynie streszczeniami.
not tyroskich coraz czstsze usuwanie aciny

Jak wyej ju wspomniano, znalaza stenografja w pocztkach wiekw rednich jedyne schronienie w klasztorach, gdzie w ciszy cel pilni zakonnicy sporzdzali odpisy not, posugujc si niemi niejednokrotnie przy przepisywaniu starych ksig
i

psaterzy,

bd

to

celu

przyspieszenia

pracy,

bd

te

oszczdzenia drogiego jeszcze wwczas papieru. pielgnowaniu znajomoci not tyroskich w klasztorach wiadczyoby pochodzce z drugiej poowy XII w. trzytomowe dzieo traktujce o stenografji, przypisywane angielskiemu mnipracy swej autor rozbiera krychowi John z Tilbury. tycznie noty tyroskie, wskazuje nieprawidowo ich budowy,
tern

w O

zamiarze

powodujc trudno

nauczania, wreszcie stara

si zastpi

je

15

atwym

si na notach tyroskich
dorwnuje
oznaczanie

systemem, opartym na podstawach gramatyki. Wzorujc ktrym niestety dzieo jego nie

zastosowa rwnie
(znak

w swojem pimie sownem

i

rdosowu

gwny)

kocwki wyrazu

(znak

poboczny) rnemi co do wielkoci znakami. Podstaw tej nowej sztuki not" nova ars ntaria, przypisywanej rwnie arcybiskupowi Tomaszowi z Canterbury, ktremu zostaa ona rzekomo objawiona, tworzy alfabet rnicy si od alfabetu pisma zwykego. Znaki jego zbudowane zostay z kreski pionowej, do ktrej dodano na pocztku, w rodku, lub w dole poziom, wzgldnie ukon kreseczk, przyczem odrnianie gosek nastpowao przy pomocy punktu

umieszczanego obok znaku. System ten obejmowa rwnie pewn ilo znacznikw dla czciej powtarzajcych si wyrazw. Rzadziej wystpujce sowa oznaczane byy przez szczeglny rodzaj skrce, mianowicie spgoski pisano literami zwykego pisma, samogoski oznaczano przy pomocy punktu w rozmaitem pooeniu, lub te przez pogrubienie spgoski. Okoo XIII w. metod t przerobi gruntownie jaki nieznany autor, prawdopodobnie rwnie zakonnik angielski, ktry systemowi swemu nada nazw ars noaria Aristotelis" Podo.

rwnie znaki gwne pobocznych, zmieni jednak zupenie ich funkcje: znak god wny sta si wyrazem gramatycznej funkcji, znak poboczny wyrazem rdosowa. Oprcz tego wprowadzono zasad odrniania znakw wedug ich pooenia: nad, na, lub pod linj, wzgldnie midzy dwiema linjami. Znaki gwne utworzone zostay
bnie jak jego poprzednik,

odrnia

autor

pisma zwykego, lub cyfr arabskich, znaki poboczne przedstawiane natomiast byy przy pomocy najprostszych geometrycznych elementw (punkt, prosta, uk i t. p.). Widzimy tu wic ju bogactwo stenograficznych myli. Do twierdzenia o praktycznem zastosowaniu obu tych metod brak nam pewnych wiadomoci. Jednym z tych, ktrego trudno pomin milczeniem w historji stenografji, jest uczony opat jednego z klasztorw Benedyktynw w Niemczech, Johannes Trithemius. Z kocem XV w. znalazszy w bibljotece klasztoru w Strassburgu manuskrypt psaterza, pisany przy pomocy not tyroskich, umieci
z
liter

czci

1(>

trzydzieci z nich przy kocu swego dziea Polggraphiae, nie zadajc sobie jednak zupenie trudu wyszukiwania klucza do ich odcyfrowania. Prac sw przypomnia wspczesnym o istnieniu w staroytnoci pisma krtkiego, pobudzajc innych uczonych

do bada na tern polu i wanie wzbudzenie tego zainteresowania stanowi jego zasug. Przez okres blisko trzystu lat panowaa w dziedzinie stenografji zupena cisza. Dopiero z kocem XVI wieku opracowa Timothy Bright, wzorujc si na dziele Johna z Tilbury, a porednio na notach tyroskich, system stenograficzny, w ktrym za podstaw znakw wybrano rwnie pionow kresk, przybierajc nastpnie w grze lub na dole poziome kresecki. Ze wzgldu na to, i pojedyncze znaki wyraay take poszczeglne sowa, metod t uwaa naley jak noty tyroskie dziele p. t. Characterie (sztuka znakw; za pismo sowne. characteries = znaki) przedstawia autor 538 znakw wyraaj-

t powikszy jeszcze specjalnemi reguami, do tych n. p. naley wyraanie synonimu albo przeciwiestwa przy pomocy punktu umieszczanego z lewej lub z prawej strony danego znaku. Pomimo caej niedoskonaoci system wspomniany by rozpowszechniony w Anglji. Przy jego zastosowaniu spisywano prawdopodobnie kazania purytaskich duchownych, a wedug przypuszcze nawet pewna dramatw Szekspira wydana
cych sowa. Liczb

do

cz

zostaa z notatek, sporzdzanych w czasie odbywajcych si przedstawie przez stenografw, posugujcych si t metod. Nie bez wpywu na systemy pniejszych czasw pozostaje pismo tajemne" t. zw. kryptografia lub steganografja, sztuka rozpowszechniona przy kocu wiekw rednich, a nawet w pocztkach nowszych czasw. Pov*staa na podou not tyroskich w okresie panujcego mistycyzmu, gdy spodziewano si dokona cudw przy pomocy magji, alchemji i astrologji. Pomocne w tern miao by pene tajemnic cudowne" pismo, za Niemczech nauczycielem jej jakie uchodzia kryptografja. by wspomniany ju wyej Trithemius i ucze jego Cornelius Agrippa. We Woszech oddawaa kryptografja znaczne usugi dyplomacji pnocnych republik, a po czci i papiestwu. Kryptografja angielska wywara znaczny wpyw na systemy steno"

do

17

XVI i XVII wieku, od niej rozpocz swe studja ostawymieniony autor systemu Timothy Bright. Te nieuddlne zreszt prby dostosowania not tyroskich do jzyka angielskiego, ktrych dalszym cigiem byy usiowania Ratcliffa z Plymouth i Peter B a 1 e s' a skrcenia pisma przez opuszczenie niektrych gosek wyrazw, skoczyy si z chwil' wydania przez John Willisa systemu stenograficznego.
graficzne
tnio

III.

CZASY NOWSZE.
A.

Zasada geometryczna.

ANGLJA.
Kierunek staro-geometryczny.
Powstanie i rozwj stenografji, jak moe adnej innej umiejtnoci, zwizany jest cile z. politycznem yciem danego pastwa. To obserwujemy przy powstaniu not tyroskich i takiemu wanie gwatownemu wzniesieniu si Anglji w XVII wieku pod wzgldem kulturalnym, politycznym i gospodarczym zawdzicza nowoczesna stenografja swj rozkwit. Zastosowanie prostych geometrycznych elementw przy budowie znakw stenograficznych, przy zatrzymaniu jednak kilku liter pisma zwykego, to charakterystyczna cecha kierunku staro-geometrycznego. Ze wzgldu na to, i wystpuj
tu

jeszcze

litery

rnych autorw

angielskich

zwykego pisma, systemy, wydawane przez XVII w., monaby zaliczy do meopierajc si

tod geometry czno-graficzny eh.

bada

na rezultatach samogoski i spgoski za dwa rnego rodzaju skadniki mowy, dochodz zatem do
Autorzy czasw nowszych,
z

dziedziny

filologji,

uwaaj

wniosku,

wyraajce

je

znaki

musz by te

zasadniczo

rne. To dao pocztek rozmaitym teorjom wokalizacji t. j. sposobu przedstawienia samogosek. Przedstawiciele kierunku starogeometrycznego w swych metodach zwracaj wprawdzie baczniejsz uwag na sposb oznaczania samogosek, nie uwzgldniaj jednak dokadnie tego zrnicowania znakw.

19

John
Willis.

His.

Twrc waciwej

stenograf ji, jako pisma

czysto goskowego, jest

Wedug

do

dzony okoo 1575 r. przygotowywa si do stanu duchownego. 1601 r. zosta rektorem kocioa St. Mary Bothaw w Londynie, nastpnie uzyska rektorat kocioa w Essex i tam w 1628 r. zakoczy ycie. Studja nad kryptografj doprowadziy John Willisa do

duchowny kocioa anglikaskiego John skpych wiadomoci biograficznych uropobiera nauki w Cambridge, gdzie rwnie

opracowania systemu stenograficznego, ktry wedug zamiaru autora umoliwi mia dosowne notowanie przemwie. Wydanie (anonimowe) w r. 1602 dziea p. t.: The art of Stenography
stanowi wany wypadek w dziejach stenografji, od tej daty te rozpoczyna si okres intensywnej, nieprzerwanej pracy na tern polu. Godnem uwagi jest rwnie to, w tytule ksiki po raz pierwszy zostaa nazwa stenografia. Najprostsze geometryczne elementy, przedewszystkiem pro-

uyt

sta

w ronem pooeniu

uk, wzite

czci

wielkich liter

a-

ciskiego pisma, jak i w midzyczasie dostosowanego do jzyka angielskiego pisma gotyckiego, stanowi podstaw znakw powyszego systemu. Oprcz nich wystpuj jeszcze znaki zoone, przypominajce ksztatem litery zwykego pisma np. A, V, Z. Wybr geometrycznych znakw wycisn charakterystyczne myl podanych przez pitno na caej angielskiej stenografji. autora regu pocztkowe spgoski jakiego wyrazu pisane byy znakami wikszemi, dalsze spgoski natomiast mniejszemi zna-

kami.

Oryg nalym pomysem Willisa by sposb wyraania samogosek: na pocztku przy pomocy znaku alfabetycznego, na kocu wyrazu przy pomocy punktu w piciu rnych pooeniach, umieszczanego przed odnon spgosk lub po niej. rodku wyrazu samogosek przewanie nie oznaczano, gdy jednak zachodzia konieczno oznaczenia, nastpowao to przez rozdzielenie znaku i odmienne pooenie obu jego czci wzgldem siebie. Tu wic wystpuje symboliczne oznaczenie samo-

gosek.

Przy opracowywaniu systemu uwzgldni Willis zasad opuszczanie niewymawianych fonetyczn (pisz jak syszysz" spgosek), dalej zasad iteracji, polegajc na nadaniu czciej powtarzajcym si goskom moliwie najprostszych znakw

2*

20

zasad kombinacji, wedug ktrej ksztat spgosek, si z innemi, przystosowany zosta do tych pocze* Dla wyraenia zrostkw i przyrostkw stworzy Willis specjalne znaki. Wystpoway w systemie rwnie reguy, dotyczce skrce, a nawet zastosowa autor podzia ich na dwa stopnie, odpowiadajcy obecnemu naszemu podziaowi na skrcenia sw
wreszcie

czcych

logiczne.

Rezultatem dalszej pracy Willisa w tym kierunku byo dostosowanie systemu do jzyka aciskiego i wydanie tej stenografji przez niego w 1618 r. Nastpcy Willisa. Silne rozbudzenie ducha religij-

nego w czasie zaburze za panowania Stuartw, jak rwnie znaczny rozkwit handlu stworzyy korzystne warunki dla rozwoju stenografji, nic przeto dziwnego, i na wiek XVII przypada okoo czterdzieci rnych systemw stenograficznych, ktrych autorzy prbowali udoskonali metod J. Willisa. Ponie wywara adnego wpywu niewa jednak wiksza ich na rozwj stenografji, ograniczy si przeto wypada jedynie do wymienienia kilku najwaniejszych przedstawicieli tego

cz

kierunku.

Do

Wrd

tych w pierwszym rzdzie naley Edmond Willis. znakw systemu wydanego w 1618 r. zatrzyma autor

niektre litery

przednika.

zwykego pisma, zmieniajc nieco alfabet poNajwiksz uwag zwrci na oznaczenie samogosek,

starajc si zarazem o zastpienie przy ich pomocy dwugosek. Jako najbliszy mu w tym szeregu wystpuje Thomas S h e 1on, ktry oprcz opracowanej wedug wzoru John i Edmondat Willis'a, a wydanej w 1620 r, tachygrafji, przedstawi w 1650 i\ rnic si od niej w wyborze znakw zejglografj. Najwiksze rozpowszechnienie nietylko w XVII, ale jeszcze i w XVIII wieku zyskaa metoda, ktrej twrc by Jeremiah Rich (1642). celu uatwienia nauki zmniejszy autor ilo znakw samogoskowych, przyczem stara si o nadanie podobnym dwipocztkach XVIII w. na metodzie kom podobnych znakw. Sheltona wzorowa si James West on (1727), za na systemie Richa Doddridge (1729). Ogromn ilo wyda osigna metoda utworzona przez M e t c a 1 f a, liczba ich bowiem dosza do 55. Za jednego z powaniejszych autorw stenografji

'

21

uwaany jest William Mason, przedstawiajcy po raz pierwszy w 1672 r. now metod, ktra nastpnie ulega do moliwie najwikszego uproszdwukrotnym zmianom. czenia, zatrzyma Mason w systemie swym tylko trzy znaki na wyraenie samogosek a, /, o. System ten do dnia dzisiejszego
tego okresu

Dc

jeszcze

znajduje zastosowanie

przez

Thom.

brachygrafji.

w Anglji w formie, nadanej mu Gurney' a, w wydanej przez niego w 1750 r. metod posuguj si czonkowie rodziny

Gurney, obejmujcy dziedzicznie od 1813 r.,\ j. od chwili oficjalnego wprowadzenia stenografji do parlamentu angielskiego, stanowisko stenografw parlamentarnych. Na wzmiank zasuguje

rwnie

Elisha

Coles, autor
r.).

nietylko metody stenogra-

ficznej, ale

przedewszystkiem pierwszego

Anglji zarysu dzie-

jw stenografji (1674 G i b b s rozwj stenografji, poczwszy od staroytnej tachygrafji do chwili swego wystpienia (1736 r.). Rozpowszechnienie i opracowania. Wielka ilo wyda wymienionych metod jest najlepszym dowodem nadzwyczajnego rozpowszechnienia stenografji

Bardziej szczegowo przedstawi Filip

Anglji

w cigu

tych

dwch stuleci (1602 1720). Zawdziczy to w pierwszym rzdzie naley wspomnianym na wstpie okolicznociom, ale poczci

take reklamie
bierajcej

stosowanej przez poszczeglnych autorw, a przy-

niekiedy prawie
z

kupieck form.

Idc

za

oglnym
sposb

ksiki. Przepisywali mianowicie przy pomocy swych systemw psalmy i biblj, nie tyle moe w chci dostarczenia zwolennikom odpowiedniej lektury, ile raczej w celu zjednania wasnej metodzie nowych ich zastpw. Wystpuje rwnie w tym okresie (od r. 1640) cay szereg zawodowych stenografw, pracujcych przedewszystkiem przy trybunaach, a wic sporzdzajcych sprawozdania z waZnaczne usugi oddaa niejszych procesw politycznych. rwnie historji, przy jej pomocy spisywali mowie stenografja stanu np. kanclerz King i uczony Samuel Pepy pamitniki, podajc w nich szczegy rnych zdarze dziejowych. Ogromne rozpowszechnienie stenografji w Anglji nie posobie zbytu

prdem, niektrzy starali si o zapewnienie

nich (np. Rich)

szlachetniejszy

zostao bez

wpywu

na kraje, stojce

ni w

stosunkach han-

22

dlowych, przedewszystkiem na Holandj. Tu oprcz wzorowanych na metodzie John Willisa, Sheltona i Richa powstay
i

oryginalne systemy (Schaep 1650, Lodwick 1658), przechowane jednak tylko w rkopisach. Najwiksze zastosowanie zyska w Holandji system Reynera, wydany w 1673 r.

Nie obc bya rwnie znajomo stenografji, dostosowanej do potrzeb danego jzyka, i w innych pastwach europejskich, mianowicie we Francji, Niemczech i Szwecji, gdzie J. Swahn, czynny jako pierwszy stenograf parlamentarny od r. 1671, po-

sugiwa si dokonanem
Sheltona.

przez

siebie

opracowaniem

metody

wa

Pierwsze miejsce w szeregu autorw, usiujcych dostosostenografj angielsk do innych jzykw, zajmuje C. Ramsay, ktry opracowa metod Sheltona na jzyk aciski, francuski, niemiecki
i

woski,

wydajc

trzy pierwsze

1678

r.

Znajomo

stenografji

angielskiej

przesza

rwnie do

Ameryki pnocnej za porednictwem wychodcw, opuszczajcych (od r. 1620) ojczyzn ze wzgldw religijnych.

Kierunek nowo-geometryczny.

Wanym
wszelkie

momentem w

dziejach

stenografji

jest

konse-

kwentne zastosowanie zasady geometrycznej. Twrc takiego systemu czysto geometrycznego, z ktrego usunite ju zostay

lady zwykego pisma,

jest

Urodzony 29 lutego 1692 r. w Kersaal koo Manchester, syn kupca, po ukoczeniu szkoy handlowej w Londynie i uzupenieniu nauki w Cambridge uda si Byrom w 1715 r. do Francji, rozpoczynajc tam studja medyczne. Interesujc si wwczas w powszechnem stenografj, zapozna si z
John

Byrom.

bdc

poniewa jednak ta niezupenie mu odpowiadaa, rozpocz samodzieln prac w tej dziedzinie. Praca ta uwieczona zostaa w 1720 r. po powrocie do Anglji stworzeniem wasnego systemu. Pocztkowo system ten w odpisach, wydany za zosta drukiem w 1767 r., a wic dopiero w cztery lata po mierci autora, ktra nastpia 26 wrzenia 1763 r.
uyciu metod
Sheltona,

kry

23

uwag powici Byrom budowie alfabetu, biopodstaw znakw jedynie elementy takie jak linja prosta, uk, wierkole. Z metody swej usun wszystkie u poprzednikw wystpujce znaki zoone, uwzgldni natomiast jak Willis zasad fonetyczn, dalej zasad iteracji i kombinacji. Wokalizacja w systemie powyszym nastpowaa przy pomocy punktu umieszczanego w piciu rnych pooeniach obok znakw spgoskowych i to tylko na pocztku i na kocu danego wyrazu, w rodku zazwyczaj samogoski opuszczano. Nie godzi si rwnie Byrom na dotychczasowy sposb dowolnego skrtw, podajc rwnoczenie odnone tworzenia znacznikw
Szczegln

rc

za

reguy, przyczem stosowane

systemu.

Gwatownej walce pomidzj zwolennikami poszczeglnych systemw zawdziczy naley zaoenie przez Byroma
r

mogy by

tylko znaki alfabetyczne

1726 r. w Londynie pierwszego Zwizku stenografw Shorthand Society, ktry zaj si wydaniem jego dziea. Nastpcy J. Byroma. Na wiek XVIII przypada te znaczna ilo wyda rnych systemw stenograficznych, czy to autorw ju poprzednio wspomnianych, czy te idcych za wzorem Byroma. Przedewszystkiem wystpuje tu wymieniony po-

wyej
cajcy

jako autor historji stenografji Filip

Gibbs
i

(1736), zwra-

nadajcy samogoskom znaczenie dusze lub krtsze przez zastosowanie dwch wielkoci znakw spgoskowych, dalej William son (1775),
na sposb wokalizacji

wiksz uwag

Mavor
w
1747

(1780),

Molineux

(1793)

wielu innych.
system,

Bardziej
r.

oryginalny

pomys

przedstawia

wydany

przez

Mac aula y, w

ktrym znaki zrnicowane

zostay wedug trzech wielkoci (u Byroma wszystkie znaki rwnej wielkoci), przyczem wzito pod uwag pooenie danego znaku wzgldem linji. Ten sam znak umieszczony na lilub ponad ni wyraa inn gosk. Po raz pierwszy te nadane zostay samogoskom znaki alfabetyczne (u Byroma tylko punkt) i ten sposb oznaczania zyska wielu naladowcw, do ktrych zalicza si Ann et (1750), Aldridge (1766), Blancharcl (1779) i inni. Samuel Taylor. Najwiksze rozpowszechnienie i to nietylko w samej Anglji i kolonjach pnocno- amerykaskich, lecz prawie we wszystkich krajach europejskich, zyska system, w manji

24

ym

stopniu tylko uwzgldniajcy samogoski, a oparty najwyraniej na zasadzie oznaczania samych spgosek, ktrego auto^-

rem

Samuel Taylor. yciorys czowieka tego, uwaanego przez wspczesnych za dziwaka i ekscentryka, opracowany zosta dopiero w nowszych biografji tej podaje A. T. Wright z Londynu, i czasach. urodzony w 1749r.wStaffordshire spdziTaylor w Shrew-

by

modo

pracowa jako profesor w Oxfordzie, a od 1781 r. nauczyciel i zawodowy stenograf w Londynie. Pene trosk jako materjalnych ycie zakoczy Taylor 10 sierpnia 1811 r. Wskutek zainteresowania, jakie budzia w nim stenografja wogle, przestudjowa kolejno kilkadziesit w uyciu bdcych metod, a wyprbowawszy je praktycznie doszed do wniosku, i najwikszym ich bdem jest caa masa dowolnie tworzonych resbury, dalej

gu dotyczcych
grafja,

skrtw.

W chci uatwienia nauki przedewszysti

praktycznego posugiwania si stenozredukowania iloci regu i przedstawienia moliwie najprostszych znakw, co mu si w zupenoci udao. systemie jego, wydanym w 1786 r. p. t. Essag Intended to Establish A Standard for an Uniuersal System of Stenography wystpuje tylko trzynacie znacznikw, zatem co do prostoty nie przewysza go adna z metod. Za podstaw znakw przyj Taylor linj prost i pkole, odstpi jednak o tyle od na oznaczenie goski r wprozasady czysto geometrycznej, wokalizacji zastosowa oznawadzi liter pisma zwykego. czanie samogoski tylko na pocztku i na kocu wyrazu przy pomocy punktu, nie odrnia jednak zupenie jego pooenia w odniesieniu do danej spgoski, wiedzia bowiem z praktyki, i przy szybkiem notowaniu ten sposb nie jest wygodny. Ze wzgldu na zwizo i prostot znakw zyska system Taylora, zarwno w oryginale jak i przerbkach, znaczne rozpowszechnienie nietylko w Anglji, ale prawie we wszystkich krajach europejskich. Opracowany na podstawie metody Taylora przez G. O deli a system stenograficzny znalaz w Anglji liczba wyda dosza do 64. tak wielkie zastosowanie, popularne byo rwnie dzieo Williama Hardinga (do r. 1833 15 wyda), ktry w pracy swej opar si te na systemie Taylora. Opracowania i rozpowszechnienie tej metody w innych
kiem, a co za tern idzie

dy

do

Do

25

krajach europejskich omwione

rozdziale,

szczegowo w nastpnym traktujcym o przekadach stenografji cile geome-

bd

trycznej na inne jzyki.

Stosunki stenograficzne

Anglji

od
Wprawdzie
wskutek

wystpienia
jest to

Izaka

Pitmana.
t.

metrycznej zasady, ze

dalszy cig panowania wzgldu jednak na to,

zw. nowogeo-

stenografja

wytworzenia si nowych warunkw, spowodowanych niezwykym rozkwitem handlu i przemysu, dalej rozwojem prasy dziennej, wynalazkiem telegrafu i telefonu, wreszcie maszyny do pisania w Anglji, staje si od r. 1840 niezbdn w yciu gospodarczem, pomagajc czowiekowi do urzeczywistnienia maksymy czas to pienidz", ten okres historji stenografji od wystpienia Izaka Pitmana rozpatruje si zazwyczaj oddzielnie. Jest to okres dalszego upraszczania i udoskonalania zasady geometrycznej w stenografji. Iza.k Pitman ujrza wiato dzienne jako jeden z szeciu synw inspektora fabrycznego, w dniu 4 stycznia 1813 r. w Trowbridge (Wiltshire), ycie za zakoczy 22 stycznia 1897 r. Jako modzieniec 17-letni, zajty pocztkowo w fabryce sukna w charakterze pisarza, powica wiele czasu studjom dzie klasycznych, szczeglnie za interesowaa go kwestja prawide wymowy. Te wanie studja nad fonetyk naprowadziy go na myl uproszczenia ortografji angielskiej, po nieudaych jednak prbach w tym kierunku stay si bodcem do stworzenia wasnego systemu stenograficznego. 1836 r. ju jako nauczyciel szkoy ludowej wyda Pitni a n prac wzorowan jeszcze poniekd na metodzie Taylora, a ksika ta, noszca tytu Stenoyraphy sound-hand miaa

na celu umoliwienie uczniom nabycie taniego podrcznika stenografji. Rzeczywicie cel ten osigna w zupenoci, rozesza si bowiem w iloci miljona egzemplarzy. Drugie wydanie dziea,

bdcego w
grafja

prac cakowicie oryginaln,

stosunku do pierwowzoru i poprzedniego wydania ktrej autor nada nazw fonoFonography or wring by sound, pojawio si w 1840 r.

26

do r. 1862 ukazyway si kilkakrotnie dalsze wyNastpnie dania, zawierajce nieco zmienione znaki. Podstaw alfabetu systemu tego tworz kreski proste, puk. Po raz pierwszy w metodzie Pitmana wystpuje kole cieniowanie znakw w celu odrnienia gosek dwicznych od
i

bezdwicznych (b pogrubione, p bez pogrubienia, d z cieniem, t bez cienia). Nastpujce po sobie spgoski czy si w grupy
przez dodanie do prostych u dou lub u gry haczykw wzgldnie keczek. Do oznaczania samogosek punkty i przecinki w trzech pooeniach w odniesieniu do danego znaku spgoskowego. Na wyraenie czciej wystpujcych sw utworzone zostay znaczniki, ktrych liczba zasadniczo wynosia 79, zawodowi jednak stenografowie zasad nie byli krpowani i mogli

su

tworzy w razie potrzeby wasne znaczniki. Godnym uwagi jest rwnie podzia materjau naukowego dokonany przez Pitmana. W systemie swym odrnia autor dwa stopnie pismo kores-.
:

pondencyjne nieskracane, w ktrem wystpuje tylko ograniczona ilo znacznikw i pismo parlamentarne obejmujce ju wiksz ilo znacznikw nawet dowolnie tworzonych, w ktrem dopuszczalne jest nieoznaczanie samogosek. O nadzwyczajnem rozpowszechnieniu systemu Pitmana podrcznik Teacher rozszed si do 1911 r wiadczy fakt, w trzech miljonach egzemplarzy w Anglji, pnocnej Ameryce, Australji, a z kolonij angielskich przedewszystkiem w Indjach. Zasuga to przedewszystkiem Pitmana samego jako bardzo ruch-liwego nauczyciela, oraz braci jego, rozwijajcych wielce oywion propagand w Ameryce, w Australji i kolonjach angielskich na Wschodzie. Wielki wpyw na rozpowszechnienie stenografji Pitmana wywaro rwnie wydawanie pierwszego na wiecie czasopisma stenograficznego. Zaoony przez Pitmana w 1842 r. Phonographic Journal, noszcy od r. 1905 nazw Pitman Jour-

wychodzi nieprzerwanie do dnia dzisiejszego, a liczba jego nastpnym roku (1843) da Pitman impuls do zawizania pierwszego zwizku stenografw w Londynie. Zaoony przez niego w 1851 r. w Bath Instytut fonetyczny (Phonetic Insitue) poczony z drukarni, ruchome czcionki stenograw ktrej od 1872 r. uywane ficzne, mia za zadanie drukowanie wydawnictw stenograficznych,
nal,

czytelnikw przewysza dwadziecia tysicy.

27

jak

rwnie ocen
z

prac, przedstawianych przez

jest

kandydatw do

dyplomw. Dzieem Pitmana

jednej

dzielnic

rwnie utworzenie (w 1870 r.) szkoy handlowej znanej pod naLondynu

zw

Pitman metropolitan School,

jest stenografja
i

ktrej
z

przedmiotem

zczone

ni

najwaniejszym pisanie na mai

szynie. Nic dziwnego,

ogromna masa uczniw

zwolennikw,
zapra50-lecia

zczonych w

kilku stowarzyszeniach

stenograficznych,

gna
w

uczcie swego mistrza uroczystym

i

obchodem

wy-

dania pierwszego podrcznika Pitmana

zainicjowaa we wrze-

niu 1887

r.

pierwszy midzynarodowy kongres stenografw

Londynie.

Stenografja Pitmana, wprowadzona jako przedmiot naukowy do wielu szk zawodowych i uzupeniajcych w Anglji, staa si umiejtnoci nadzwyczaj popularn. Wedug danych

nauk systemu Pitmana pobiera w Anglji przetysicy osb rocznie, a. blisko 90% stenografw zawodowych, zajtych obecnie w parlamencie, przy sdach i t. d., to posugujcy si t wani metod. O utrzymanie cznoci wrd zwolennikw metody Pitmana stara si cay szereg stowarzysze stenograficznych o wikszej i mniejszej liczbie czonkw, nietylko w Londynie i innych miastach, ale i poza granicami kraju, zjednoczonych po czci w r. 1894 w zwizku The naional Federation of shorhand writers associations. Dla czonkw tych stowarzysze wydawane liczne czasopisma stenograficzne, ktrych nakad dochodzi do kilkudziesiciu tysicy egzemplarzy. Kadego roku organizuje zwizek konkursy szybkoci dla zawodnikw-stenografw, na ktrych uzyskuje si rekordowe wyniki (280 sw na minut). Pomimo tego nadzwyczajnego uznania i rozpowszechnienia metody Pitmana nie brak w Anglji autorw, ktrzy przerabiaj systemy starsze jak: North (1884) system Gurney'a, Jan es (1882) system Taylora, staraj si o ulepszenie metody Pitmana jak Everett (1877), wreszcie przedstawiaj wasne metody, w ktrych stosuj odmienny sposb wokalizacji. Jedni z nich zwracaj szczegln uwag nie tyle na sam znak samogoskowy, ile raczej na jego pooenie, na miejsce, w ktrem dana samogoska ma si znajdowa w wyrazie. Wedug tego czy samogoska ta poprzedza, czy nastpuje po
statystycznych
sto

szo

bd

bd

bd

28

pewnej spgosce, zrnicowane zostay

<1849)
nie to
i

metodzie

Be

T a

Valpy

(1885)

znaki,

wyraajce spgoski, wedug

trzech wielkoci,

PochmelT a (1882) odrnienastpuje przez zmian ksztatu poszczeglnych znakw spgoskowych. U innych autorw natomiast znaki samogosmetodzie

za w

kowe odgrywaj w systemie dominujc rol. Tak np. Wa 1 p o le (1921) wprowadza do systemu swego, opartego na znakach geometrycznych Pitmana, specjalne znaki na wyraenie samogosek, nadajc im wane znaczenie. Obok autorw metod stworzonych na podou geometrycznem, wystpuj w Anglji wprawdzie w niewielkiej liczbie dotychczas przedstawiciele kierunku graficznego jak: Ma-

res
Nie

(1885),

Callendar

(1889

1900),

01iver

(1913)

inni.

jednak metody czysto graficzne, wikszo bowiem autorw angielskich zachowuje w swych systemach elementy geometryczne. Bardzo ciekawem zjawiskiem na polu stenografji angielskiej jest prawie zupene wyparcie w ostatnich latach systemu Pitmana i jego odmian w Ameryce przez taki system geometry czno-graficzny G r e g g' a.
to

FRANCJA.
Wokal izacja alfabetyczna.
Podobnie jak w innych krajach panowa we Francji od t. j. od czasu zaginicia znajomoci not tyroskich, zupeny zastj w dziedzinie stenografji. Dopiero z kocem XVI w. prawdopodobnie za przykadem Brightfa w Anglji wystpuje w 1607 r. osiady w Paryu uczony mnemonista holenderski, ktrego sztuka umoliwi miaa, wedle jego twierdzenia, nadenie przy pomocy pira za sowem, wypowiedzianem przez kaznodziej czy mwc". Zadaniu temu wprawdzie nie podoaa, staa si jednak podniet do dalszych w tym kierunku prac, opierajcych si cile na pierwowzorze angielskim. Cakowicie oryginalne jest dopiero dzieo ks. Jacka Cossard'a, wydane w 1651 r. Mthode pour escrire aussi uite qu on parle. Metoda Cossarda nie zyskaa praktycznego zasto-

XI

w.,

29

by moe z tego wzgldu, i niezbyt trafny by wybr podobnych kreseczek prostych za podstaw znakw spgoskowych, ktre wskutek tego nie bardzo si od siebie rniy, co powodowao trudno w odczytywaniu. Samogoski w systemie tym oznaczane byy alfabetycznie. Wystpienie Cossarda nie miao wikszego wpywu na oywienie ruchu stenograficznego we Francji, przez przeszo sto lat bowiem panowaa
sowania,

na tern polu w dalszym cigu cisza, pomimo sporadycznych prb podejmowanych przez niektrych autorw, przedstawienia nowych med. Oywienie ruchu stenograficznego nastpio na skutek wystpienia Jana Feliksa Coulon de Thevenot. Urodzony w Paryu 19 wrzenia 1754 r. po wielu podrach, przewanie

propagandy systemu, zakoczy swj peen trosk mateywot w dniu 31 grudnia 1813 r. na obczynie w Czechach. Zamiar stworzenia pisma tachygraficznego nurtowa w umyle jego od 11 roku ycia, kiedy to podczas gonego czytania ociemniaej matce Historji kocioa" ks. Fleury dowiedzia si o istnieniu not tyroskich. Prac sw rozpocz Thevenot wanie od studjw not tyroskich, ktre doprowadziy w 1774 r. do stworzenia krtkiego pisma sownego, zmienionego wskutek dalszego opracowania w r. 1776 w pismo zgoskowe, a wreszcie w 1782 r. w pismo goskowe. Nie bdc jeszcze zupenie zadowolonym z dziea, zmieni Thevenot w 1786 r. ponownie alfabet swego systemu i te zmienione znaki ukazay si w podrczniku tachygrafji, wydanym w 1788 r. Po wydaniu przez Akademj umiejtnoci o pracy tej przychylnej opinji,. co spowodowao powoanie autora na stanowisko sekretarzatachygrafa na dworze krla Ludwika XVI, porzuci ju Thecelu

rjalnych

venot

myl

o dalszej roformie metody.

Wprowadzi do

niej je-

zaoenia, w bogatym w samogoski jzyku francuskim nie powinny one by traktowane tak pobienie, oznacza autor samogoski alfabetycznie i jednoczy je w miar monoci z obok stojcym znakiem spgoskowym. Podstaw tych ostatnich stanowia w metodzie powyszej prosta kreska. dalszym cigu stara si Thevenot o dostosowanie znakw do dwikw, co wyrazio si nadaniem podobnych co do ksztatu znakw podobnie brzmicym goskom.
dynie wicej skrtw.

Wychodzc

30

Przytem dwiczne goski oznaczane byy przez autora przy

pomocy znakw maych, bezdwiczne natomiast przez znaki due. Przy skracaniu duszych sw wzorowa si na skrtach pisma zwykego, stenografowie mogli jednak w miar potrzeby i uznania tworzy sobie wasne znaczniki. Niezbyt praktyczny okaza si rwnie sposb oddzielnego pisania poszczeglnych zgosek wyrazw. Pomimo zatem caej wyranoci i atwoci w odczytywaniu znakw systemu Thevenota, pismo jego pod wzgldem pynnoci pozostawiao jeszcze wiele do yczenia i pocztpierwkowo nie miao wielkiego zastosowania praktycznego.

szych latach wielkiej rewolucji sprawozdania z posiedze skadali logografowie, posugujcy si zwykem pismem. Dopiero

od 1795

gdy Thevenot sam rozpocz stenografowanie spraposiedze Zgromadzenia Narodowego i innych zebra, zyskaa metoda jego ju pierwej cieszca si uznaniem wrd przedstawicieli wiata naukowego wiksze rozpowszechnienie.
r.,

wozda

rysie

Wrd znacznej liczby nastpcw Thevenota, ktrych w zatym pomin si musi jako niewnoszcych do historji steidei,

nografji nowych
22 marca 1777
skiej.

wyrnia si Ludwik Feliks ConendePrepean. Ten waciwy twrca stenografji francuskiej urodzi si

syn starej rodziny bretor. w Poitiers jako Rodzice powicili go karjerze wojskowej, jednak Prepean ju w r. 1810 porzuci wojsko, podejmujc studja nad literatur nazw obejlingwistyk, wreszcie prace nad pasigrafj. i znakw, zapomoc muje si pismo powszechne, czyli system

ktrych

monaby wyrazi
i

kad

myl
to,

tak,

mg

je

zrozumie bez wzgldu na

lata przed

jakim

by znajcy te znaki wada jzykiem.

r.,

Rwnie
bowiem

Prepean na pracy swej nie zdoby fortuny, ostatnie

spdzi w

W
ale
i

do
f

mierci, ktra nastpia w listopadzie 1837 przykrych warunkach materjalnych.

dziele,

pierwszem

wydanem w 1813
nietylko

r.

p.

t.

Stnogra-

phie exacte

kad

autor nacisk

rwnoczenie stara si, aeby byy

na krtko znakw, one moliwie wyrane

atwe do odczytania. Przy tworzeniu znakw spgoskowych wzorem dla niego by system angielski Taylora, dostosowany ju poprzednio do jzyka francuskiego .przez Bertin'a, o ktrym

mowa

poniej.

Pomysem oryginalnym byo

zastosowanie trzech

rnych wielkoci znakw spgoskowych. Do wyraenia samo-

31

gosek
jego,

suyy tutaj znaki mae w ksztacie koa lub czci atwo dajce si jednoczy z odnonemi znakami spgosek. Pomimo i praca ta zyskaa uznanie Akademji Francuskiej, autor kilkakrotnie zmienia poszczeglne znaki spgoZaimki
nikw,

skowe, zwracajc przytem szczegln uwag na sposb skrce. i przyimki oznaczane byy w systemie przy pomocy znacz-

umieszczane

sowa posikowe za, ktrym nadano odrbne znaki, byy poniej odnonego wyrazu. Godne uwagi jest

rnie

zastosowanie przez Conen de Prepean skrzyowania zna-

kw w celu oznaczania dwicznych spgosek, a to przy pomocy maego przecinka. Metoda powysza staa si wzorem dla Aime Paris
Quimper, urn. 29 listopada 1866 r. w Paryu), ktry system swj po raz pierwszy wyda w 1822 r. metodzie tej skrzyowanie znakw zastosowane zostao dla odrnienia spgosek dwicznych od bezdwicznych. Rwnie i zmienia znaki swego i ten autor kilkakrotnie opracowywa z r. 1833 nastpia grunsystemu, wreszcie w szstem wydaniu towna zmJana funkcyj znakw: znaki gwne wyraay samogoski, natomiast spgoski oznaczane byy przez znaki poboczne, czce samogoski. Metoda Aime Paris zyskaa znaczne rozpowszechnienie w pierwszym rzdzie dziki pracy pedago(ur. 19 sierpnia

1798

r.

gicznej

samego autora, dziaajcego

nie

tylko

w
w

granicach

Francji, ale
landji
i

rwnie

krajach ssiednich jak

Belgji,

Ho-

Szwajcarji. Niemniej jednak

rozprzestrzeniaa si me-

toda ta dziki propagandzie prowadzonej na rzecz szkoy Aime

Paris przez stenografw parlamentarnych ojca
i

syna

Guenin,

si zaoycielami zwizku zwolennikw tego systemu. Na powyej wspomnianych nie koczy si zastp francuskich autorw systemw stenograficznych, prace ich jednak nie wniosy nic nowego do dziejw stenografji, byy to poczci tylko ulepszenia bdcych w uyciu metod.
ktrzy
stali

Pismo debatowe
(zwane

te parlamentarnem

lub dyskusyjneni).

Oddzielnie rozpatrze

naley wystpujc we Francji w tym

r.

samym

okresie

t. j.

do 1866

drug grup

autorw stenografji,

132

wzgldu, i przy opracowywaniu systemw kierosi inn ide. Chodzio im mianowicie o stworzenie pisma debatowego, umoliwiajcego sporzdzenie dosownych sprawozda i problem ten starali si rozwiza przez odmienny od
a to z tego

wali

poprzednio wymienionych autorw sposb wokalizacji. Na pierwszem miejscu znajduje si tu Theodor P. B e r t i n (ur. 2 listopada 1751, um. 25 stycznia 1819 r.), ktry w czasie pobytu swego w Anglji zapozna si z metod Taylora i po powrocie do ojczyzny zastosowa

do jzyka francuskiego. Opie-

rajc si cile na metodzie angielskiej, wprowadzi autor nieliczne zmiany tylko w tym kierunku, gdzie tego wymagaa rna wymowa. Alfabet systemu Bertin, wydanego w 1792 r. p. t. Systeme uniuersal et complet de Stnographie, zawiera
szesnacie znakw, do ktrych podstaw daa kreska prosta i koo. Samogoski i dwugoski na pocztku wyrazu przedstawiane byy przy pomocy punktu, w rodku opuszczano je zupenie, na kocu za oznaczano wyranie, podobnie jak i dwiki nosowe. Nowoci byo tu czenie poszczeglnych znakw wy-

razu w ten sposb, i przy pisaniu nie odrywano rki za sylab, a wic znaki jednego sowa nie stay za sob oddzielnie, jak w innych systemach. Pomimo pewnych usterek system szerokie zastosowanie praktyczne w koach ten znalaz

kad

do

sprawozdawcw parlamentarnych, wrd ktrych propagand prowadzi sam autor, pracujcy rwnie w tym zawodzie.
opracowania zwaszcza metoda Bertin, dopomogy kierunkowi geometrycznemu do ugruntowania si, a to dziki wpywowi, jaki po wielkiej rewolucji Francja wywiera pocza na wszystkie kraje europejskie. to I znowu wystpuje cay szereg autorw, ktrzy staraj si go poprostu tylko naladuj system Bertin, ulepszy, wzgldnie uzupeni nowemi pomysami. Pomidzy nimi wybija si na pierwszy plan Hipolit Prevqst (ur. 5 lutego 1808 w Tuluzie, um. 20 lutego 1873 r. w Paryu), jako ten, ktremu udao si czciowo usun usterki wyej wspomnianej metody. Ju w 17 roku ycia by Prevost cenionym nauczycielem stenografji, w rok pniej t. j. 1826 wyda po raz pierwszy system swj Nouueau systeme de Stnographie. Dotwierdzi,
tylko francuskie
a

miao mona

angielskich

systemw

stenograficznych,

bd

bd

33
piero jednak z

chwil rozpoczcia karjery stenografa parlamenzetkn si Prevost bezporednio z trudnociami, jakie nastrczao odczytywanie znakw. Wprowadzi zatem do systemu Bertin pewne zmiany, a zwaszcza w sposobie wokalizacji, oraz oznaczanie pewnych spgosek przy pomocy t. zw. incompabilits t. j. znakw nieregularnie utworzonych z pisma zwykego. Miao to na celu uatwienie odczytywania. O znacznem rozpowszechnieniu metody Prevost wiadczy
tarnego

r.

1828

liczba

ukazao si

wyda podrcznika, w 1867 r.

ktrych sidme, a zarazem ostatnie,

Nowsze systemy.
Poprzednio ju wspomniano o tern, w pierwszych latach Wielkiej Rewolucji sprawozdania z posiedze skadali logografowie, ktrzy jednak w miar rozwoju ycia parlamentarnego dalszym cigu ksztatowania ustpili miejsca stenografom. si stosunkw zorganizowano w 1845 r. w senacie oficjalne biuro stenograficzne, ktrego kierownikiem zosta zrazu Prevost, a nastpnie w 1861 r. C. Lagache. Czonkowie tego biura skadali si w czci ze stenografw zmieniajcych si po kilku minutach pisania i z t. zw. rewizorw", ktrych zadaniem byo oprcz spisywania przemwie take publikowanie sprawozda. Z grona tych wanie rewizorw wyszed jeden z waniejszych autorw systemw stenogr. Dr. Albert D e 1 a u n a y (ur. w Paryu 4 maja 1828 r., urn. 24 czerwca 1892 r.). Pocztkowo posugiwa si Delaunay systemem mistrza swego Prevost, nurtowaa jednak w umyle jego spopularyzowania metody

ch

uczynienia

jej

wycznie panujc we

Francji.

rodkiem do

wprowadzenie jej do szk jako przedmiotu do realizacji zamiaru przyczyni si miaa rewizja szczegw systemu Prevost, ktry sam zreszt jako czowiek obdarzony silnie rozwinit zdolnoci samokrytycyzmu nie uwaa pracy swej za skoczenie doskona. Oceniajc naleycie dzieo swego nauczyciela, stara si Delaunay w systemie wydanym w 1878 r. jedynie o ulepszenie metody Prevost przez wprowadzenie nielicznych zreszt zmian w sposobie skrce. Wprawdzie nie zdoa Delaunay wyprze innych
tego

miao

by

naukowego,

za

34

w uyciu bdcych

metod, jednak system jego zyska wielu zwolennikw i obecnie jeszcze wiksza stenografw w parlamencie francuskim posuguje si systemem Prevost - Delaunay. Jedno z najwaniejszych miejsc w dziejach stenografji francuskiej zajmuje ks. Emil Duploye (ur. 10 wrzenia 1833 r. de Liesse, urn. w 1912 r.). Pocztkowo by zwow Notre lennikiem systemu Aime Paris i w 1860 r. wyda jego prze-

cz

Dam

rbk. Dalsza praca w dziedzinie stenografji uwieczona zostaa wydaniem (po 'raz czwarty) w r. 1867 tym razem ju oryginalnego systemu, w ktrym odrnienie spgosek bezdwicznych od dwicznych nastpio przy pomocy rnych co do wielkoci znakw. Na uwag zasuguje sposb wokalizacji: znaki samogoskowe (mae cwierckola lub pkola) mogy by pisane

w dowolnym
czenie

kierunku, byle

tylko

umoliwi, czy uatwi

stosowanie

znakw spgoskowych. Konsekwentne

za-

sady fonetycznej, jasno i prostota regu, oraz usunicie z systemu skrce sownych, miao na celu stworzenie ze pisma ludowego, ktreby wrd najszerszych warstw ludnoci mogo zastpi trudne pod wzgldem ortografji zwyke pismo francuskie.

Celowa
autora, ale
i

propaganda, prowadzona nietylko przez samego przez braci jego, dalej stworzenie pierwszego cza-

sopisma stenograficznego Le Stnographe miay by rodkiem rol do zrealizowania tej idei. Momentem odgrywajcym w ogromnem wprost rozpowszechnieniu metody, byo zaoenie w 1869 r. zwizku stenografw, grupujcego zwolennikw jego systemu. Obecnie liczba tych zwizkw dochodzi do 115, co

wan

moe by wymownem

wiadectwem

rozprzestrzenienia metody

Duploye. Prcz tego znalaza ona rwnie zastosowanie w czternastu innych krajach europejskich w przekadach dokonanych
przez poszczeglnych zwolennikw.

1872 r. zaoy Duploye w Paryu UInstitut stnographique de deux Mondes, ktrego kierownictwo po wyjedzie Duploye z Parya obj M. D e p o i n. przeciwiestwie do Duploye, ktry stanowczo opiera si wprowadzeniu do systemu do zasadniczej zmiany w tym kierunku. skrtw, Depoin Na skutek uchway powzitej przez specjalnie wyonion z grona profesorw Instytutu komisj, stworzono t. zw. meagrafj, ktra

dy

35

stanowi miaa wyszy stopie metody Duploye. Poniewa sam Duploye nie godzi si z t reform, nastpi w 1897 r. w Instytucie rozam, co doprowadzio do utworzenia dwu odrbnych organizacyj, Institut stnographique de France i Acadmie stnographfue grupujcej zwolennikw systemu Duploye. Wreszcie w r. 1898 Duploye sam podj reform systemu w celu usunicia tego rozbicia, co jednakowo nie dao podanego rezultatu.

stenograficznem we Francji wiadczy ogromna ilo zwizkw i wydawanych przez nie czasopism, jak rwnie czsto odbywajce si kongresy, ktre daj inicjatyw do urzdzania konkursw stenograficznych. Do podtrzymania tego ruchu przyczynia si rwnie w duej mierze pomoc czynnikw pastwowych, czy to materjalna we formie subwencyj, czy te polegajca na wprowadzeniu ste-

O pulsujcem yciu
dobitnie

nioe

nografji do szk. I tak stenografja jest przedmiotem

naukowym

517 szkoach,

czego 480 przypada na system Duploye.

r.

1908

wprowadzono przedmiot ten do szk wydziaowych nadobowizkowo, za w 1.920 r. do oddziaw handlowych tych szk jako przedmiot obowizkowy. Jest ona rwnie wykadana we wszystkich francuskich szkoach wojskowych. Systemy innych autorw jak R i o m, B u i s s on, L e 1 i o u x i inne nie zyskay znaczniejszego rozpowszechnienia. Metody graficzne, czy to oryginalne jak dzieo Painpare i Fayet, czy opracowane wedug wzoru niemieckiego, nie zdoay utrzyma si we Francji.

Opracowania stenografj geometrycznej na inne jzyki.

i

Wielka popularno, jak cieszya si stenografja w Anglji, wywara znaczny wpyw na rozwj tej sztuki w krajach ssia-

dujcych i pozostajcych z ni w kontakcie. Przedmiotem tego rozdziau jest krtkie przedstawienie stosunkw stenograficznych zarwno w krajach europejskich, jak i innych czciach wiata, ktrych ksztatowanie si zalene byo od wzorw angielskich, mianowicie oryginalnych systemw geometrycznych, wzgldnie ich opracowa na jzyk francuski. Przedewszystkiem omwi naley systemy wzorowane na metodach angielskich:
3*

36

udawali si wychodcy angielscy, opuszojczyzn na skutek zamieszek religijno - spoecznych stenografji, staa si i krzewicy tam rwnoczenie znajomo naleza przykadem Anglji tym orodkiem, w ktrym ycie oceniano korzyci, pynce z praktycznego jej zastosowania. Najnowsze badania nad rozwojem stenografji na drugiej pkuli wykazay, w pocztkach kolonizacji Ameryki pnocnej wzbudzia ona zainteresowanie przedewszystkiem wrd

Ameryka, dokd

czajcy

sw

pomidzy ktrymi znajdowali si rwnie zaoyposzczeglnych stanw. Dopiero z chwil wywalczenia niepodlegoci, a zwaszcza powoania do ycia Kongresu jako reludzi nauki,
ciele

prezentacji
i

obywateli,

stenografja wchodzi na

waciwe

tory

si niezbdn w yciu publicznem. Ju w 1789 r. zawodowy stenograf Thomas Lloyd podejmuje sprawozdania Konstaje

gresu, wydaje nastpnie w 1793 r. opracowanie systemu Byroma. Z metod Taylora natomiast zapoznali si Amerykanie na skutek opracowania dokonanego w 1823 r. przez M. Goulda. Wiksze znaczenie posiada dzieo Phonographic Class Book, wydane w 1844 r. na podstawie systemu Pitmana przez St. Pearl Andrewsa, ktry nastpnie przy wspudziale A. French celu Boyle'a opracowa popularny podrcznik stenografji. pozyskania wikszej liczby zwolennikw zaoyli obaj wymienieni w 1864 r. pierwsze czasopismo stenograficzne, a w dwa lata pniej zwizek stenografw. Bardzo owocna bya rwnie w tym kierunku dziaalno Benn P i t m a n'a, brata Izaka, ktry po utworzeniu w 1853 r. Instytutu stenograficznego, wyda w 1855 r.

podrcznik fonografji, a nastpnie w cigu kilku lat znaczn ilo dzie z tego zakresu, jak The teacher, History of Shorthandi in. Nie przyjwszy zmian, dokonanych przez Izaka w oryginalnej metodzie, ugruntowa w Ameryce t. zw. system Benn Pitman (stare pismo Pitmana"). dalszym cigu wspomnie tu naley autorw, ktrzy w pracach swych zatrzymali wczeniej przedstawiony przez Pit-

mana sposb

wokalizacji, mianowicie: A.

J.

Graham

(1854),

Barnes

(1883),

Osgoodby

(1884),

James

(1906),

oraz

si na nowym jego sposobie przedstawiania Samogosek, a wic: Mouson (1857), Longley (1879) i wielu innych, wystpujcych z oryginalnemi pomysami,
tych, ktrzy opierali

bd

37

bd

przerbkami systemw francuskich.

Kady

systemw

pozyska znaczn liczb zwolennikw, z inicjatywy zatem Narodowego Zwizku zawodowych stenografw podjto prace zmierzajce do stworzenia jednolitego systemu, ktre uwieczone zostay w 1921 r. pomylnym wynikiem. Na podstawie systemu Benn Pitman-Graham powsta Sandardized Pimanic shorthand zyskujcy coraz to szersze krgi zwolennikw.
Oprcz tych systemw geometrycznych od 1909 r. jednak zyskiwa w Ameryce pnocnej coraz wiksze rozpowszechnienie pkursywny" system John R. Gregg'a (1897), ktry w ostatnich latach zdoa prawie zupenie opanowa Ameryk (blisko 100/o), tak i sta si tam dominujcym, jak w Anglji system Pitmana. Gregg w systemie swoim, oznaczajc samogoski przy pomocy koa, lub pkola czonego ze spgosk, usun zupenie pogrubianie znakw, starajc si rwnoczenie o zastosowanie jednej tylko linji. krajach Ameryki rodkowej
i poudniowej, ktrych mieszhiszpaskiego i portugalskiego, rozpowszechniy si systemy opracowane na podstawie angielsko-franArgentynie wjtpowszechcuskiej metody Marti (p. Hiszpanja). nem uyciu jest hiszpaskie opracowanie systemu Pitmana, dokonane przez P a r o d y, w Brazylji portugalska przerbka metody Taylora przez Silva B e 1 h o, w Meksyku za system Gregga i przerbka systemu Duploye. Azja. Z pord krajw Azji, gdzie stenografja w swym rozwoju posuwa si ogromnie powoli, jedynie Japonja wykazuje nieco wiksze zainteresowanie dla tej umiejtnoci. Japonja naley do krajw, ktre opary si wycznie na systemie angielskim Pitmana. Koki Min a m oto wprowadzi w 1882 r. swj system stenograficzny, wzbudzajc zainteresowanie Japoczykw dla tej sztuki, czego wyrazem byo utworzenie w 1883 r. Towarzystwa studjw stenograficznych w Tokio. Jeden z zaoycieli tego towarzystwa, Kanzo Wakabayashi, wyda nastpnie

do

kacy uywaj jzyka

1886

r.

wasn

metod. Od

r.

1885

zacz wychodzi

dziennik

Hayashi Shigeatsu, ucze Minamoto Koki. Ju w r. 1890 powoano do parlamentu japoskiego czternastu uczniw Minamoto Koki w charakterze urzdowych stenografw, przyczem pierwszymi kierownikami
stenograficzny,

ktrego zaoycielem

by

38 tego
yashi.

biura stenograficznego byli Kanzo Wakabayashi

S.

Ha-

Systemem Minamoto Koki pisao si, jak po japosku z gry w d i od prawej strony ku lewej, pniej jednak przyja stenografja japoska kierunek od lewej strony ku prawej.
dalszym cigu rozwoju stosunkw stenograficznych przyj si w Japonji system Anglika nazwiskiem Edward Gauntlett, profesora literatury w kolegjum w Kariazawa (urodzonego w 1868 w Swansea w Anglji). System ten t. zw. Phonographia Japonica ukaza si po raz pierwszy w 1899 r., nastpne za wydanie

1906

r.

Obecnie przystpujemy do omwienia wpywu wzorw francuskich, ktry zaobserwowa si daje nietylko w jej kolonjach pozaeuropejskich, ale rwnie w krajach ssiadujcych z Francj* B e 1 g j i waciwy rozwj stenografji rozpoczyna si dopiero z chwil oderwania si tego kraju od Holandji i po zastosowaniu jej w yciu parlamentarnem. Przedewszystkiem wymieni tu trzeba opracowania metody Aime Paris, dokonane przez M. J. Meysmansa, dalej metody Prevost-Delaunay, rozpowa zwaszcza- Duploye, przyczem miao rzec mona, szechnienie wszystkich trzech metod jest prawie rwnomierne. Zastosowanie stenografji w Belgji wzrasta coraz bardziej szczeglnie od czasu wprowadzenia przedmiotu tego do programw szkolnych czego wymownem wiadectwem jest znaczna liczba stowarzysze stenograficznych, grupujcych zwolennikw poszczeglnych systemw. Belgijskie ministerstwo polecio ostatnio jednemu ze swych urzdnikw odbycie wsplnej konferencji z przedstawicielami powyszych trzech systemw i wysuchanie odpowiedniego referatu o systemie kadej poszczeglnej szkoy. Okazuje si wic tutaj wyranie denie do zaprowadzenia jednolitego systemu w Belgji. Szwajcarji, w czci graniczcej z Francj, zarysowuje si silne wspzawodnictwo pomidzy zwolennikami metody Aime Paris, stowarzyszonymi w Union stnographique, a zwolennikami systemu Duploye, zgrupowanymi w Fdration stnographique de la Suisse romande, z ktrej to walki zwycisko

z uycia innych maju 1929 r. odby si w Szwajcarji Pierwszy Narodowy Kongres Stenografw szk szwajcarskich w Lozannie,

wychodzi system Duploye, nie usuwajc jednak

metod.

39

w ktrym bray
carski

udzia: Szwajcarska szkoa Stolze-Schrey, Szwajstenograficzny (zwolennicy systemu Dyploye) i czonkowie Union stenographiue" (Aime Paris). Program kongresu obejmowa rwnie popisy szybkoci i konkursowe wiczenia w jzyku francuskim, woskim, niemieckim i anInstytut
gielskim.

Luksemburg.
od
J.
r.

1879, kiedy, to jeden z

Popularyzacja stenografji zaczyna si tu czonkw utworzonego przez Dra

J.
J.

Webera Koa stenografw luksemburskich"

Weiler

wyda po w 1882 r.,

raz pierwszy opracowanie metody Duploye (wyd. II. wyd. V. w 1908 r.) w jzyku niemieckim. Znaczne roz-

powszechnienie zyskaa

w pniejszym

okresie praca H.

Znajomo
w

stenografji krzewiona jest za inicjatyw

Brucka. wadz przy

pomocy kursw wieczornych. Jest ona rwnie przedmiotem szkoach handlowych, przemysowych, a take w niektrych zakadach naukowych rednich i wyszych. Rumun ja. Ze stenografj zapoznali si Rumuni przez przerbk angielskiej metody Taylora, opracowan przez C. A. Rosetti (1848), ta jednak nie uzyskaa praktycznego zastosowania. Dopiero dzieo Henryka Winterhaldera, ktry za podstaw obra system francuski Tondeura, zapocztkowao praktyczne uycie stenografji w Rumunji. Obecnie system ten w dalprzerbce Elie Bo sianu (1861) uywany jest wycznie w parlamencie rumuskim, podczas gdy szersze zastosowanie znalaza nagrodzona przez Akademj umiejtnoci praca
szej

tylko

wykadajcego stenografj na uniwersytecie. Autor przy opracowaniu systemu opar si na metodzie Duploye. W r. 1909 wyda Stahl narodow" stenografj, ktra opracowana ponownie ukazaa si w r. 1919 jako stenografja parlamentarna", bdca systemem pkursywnym. W r. 1927 wyszo z druku V. wydanie dziea Stahla, co wiadczy o znacznem rozpowszechH. S
t

a h

a (1898),

metody. sejmie rumuskim zajtych jest obecnie 21 stenografw, z tych 10 posuguje si opracowaniem Taylora, 9 metod Stahla, 1 stenografuje wedug systemu Stahl-Duploye i 1 podug Zotu-Duploye. Z 16 stenografw zajtych w senacie 8 uywa systemu Stahla, 5 Taylora, 2 Stahl-Duploye, 1 Gabelsberger-Benchen.
nieniu

40

Hiszpanja.

dziejach stenografji hiszpaskiej

wyrni

pierwszym od 1803 r. t. z w. szkoa si dadz trzy okresy. madrycka grupuje zwolennikw systemu Francisco de Paula Marti Tachigrafia Castellana, ktry w drugiem swem dziele, niepozbawionem oryginalnych pomysw (pierwsze to wydane w 1800 r. opracowanie systemu Taylora), zatrzyma znaki systemu angielskiego Taylora, wprowadzi natomiast sposb wokalizacji

wedug systemu francuskiego (Coulpn de Thevenot). Marti uzyska znaczne rozpowszechnienie, czego dowoSystem
dem,

jeszcze

1905

r.

by

wzorem

dla

wielu

nowszych

autorw.

Wystpienie
nie z D. B. Carlos

D. Francisco

Serra y

Genestra, ktry wspl-

r. dzieo Traado de Taquigraphia castellana, wprowadzajc kilka zmian do me-

Aribau wyda w
rozbicie
zw.

1816

tody

Marti,
i

spowodowao
utworzenie
t.

jednoci

wrd

jego zwoz

lennikw

szkoy kataloskiej
Marill zmieniajc

siedzib
1864
r.

w w

Barcelonie.

Wreszcie Pedro
jak
Serra,
ten,

Garrigay
swych

swej Taquigrafia sistematica zarwno zasady systemu Marti,

i

zczy

zwolennikw
linjami,

szkole

Garriga.

System

posugujcy si szeciu

sta si

do

po-

wanym

wspzawodnikiem dla rozpowszechnionej w yciu publicznem metody Marti. Obok tych wymienionych trzech gwnych autorw hiszpaskich wystpi cay szereg innych, prace ich jednak nie wychodziy poza ramy wspomnianych systemw. Jednym z wa-

Cortesi syn jego Ricardo opracowanie systemu Marti-Bela jest przedmiotem nauki szkolnej. Dziki zastosowaniu w parlamencie i wprowadzeniu do szk handlowych i zawodowych oraz seminarjw nauczycielskich eskich, zajmuje stenografja w Hiszniejszych nowszych autorw jest L.

(1860

1920),

ktrego

panji

nalene

jej

stanowisko.

We

Walencji
Hiszpanji

drugi hiszpasko-

wrzeniu 1927 r. odby si amerykasko -filipiski Kongres

stenografw,

ktrego uchway przyniosy sprawie stenografji znaczne korzyci. P o r t u g a 1 j i znalaza zastosowanie metoda Marti, opracowana w r. 1828 przez syna jego Angelo Ramon Marti, oraz w 1919 r. w dalszym cigu przez Cos ta. Znaczny wpyw wy-

41

wara
jach

stenografja portugalska na rozwj

i

tej

umiejtnoci

kra-

Ameryki poudniowej

rodkowej.

powoli

Hol and ja. Ju w drugiej poowie XVII w. krzewi si znajomo stenografji na skutek opracowa systemw
i

J Reiner' (1679) oraz innych autorw. Prak(1673) i van tyczne jej zastosowanie jednak w tym okresie jest bardzo ograniczone, a istotna potrzeba tego zachodzi dopiero po utworzeniu w myl nowej konstytucji z r. 1815 Tweecle Kamer der Staten-Generaal (Izba deputowanych Holandji i Belgji). Nastpuje pewne oywienie, rozpoczynaj si prace, majce na celu przystosowanie obcych wzorw do jzyka holenderskiego. Wreszcie w r. 1826 Socit royale Concordia w Brukseli rozpisuje
angielskich Sheltona

Richa, dokonanych przez

Helderen

konkurs na najlepszy system stenograficzny holenderski. Z pord pitnastu zawodnikw zwycisko wychodzi H. Somerhausen, biorcy za podstaw swej' metody system Aime Paris i J. Bossaert, wzorujcy si na dzieach Taylor-Bertin i CoPo rozerwaniu unji belgijsko-holenderskiej nen de Prepean. stosunki stenograficzne ksztatuj si odrbnie w obu krajach. Decydujcym momentem dla rozwoju stenografji holenderskiej

jest

utworzenie

parlamencie

kursw, co

swe rce organizowanie konmierze przyczynio si do oywienia w tej dziedzinie i postawienia stenografji na naleytym poziomie. Z grona zawodowych stenografw parlamentarnych wyszed gwny autor C. A. Steger (ur. 30/XI 1827, urn. 24/V 1904 r.), ktrego system (t. zw. Somerhausen-Steger), opierajcy si bez-

spraw

stenografji, ktra

w uja w

r.

1850 komisji mieszanej dla

w duej

ktrej znw za wzr porednio na pracy H. L. Tetar van Elven suya metoda Somerhausen wydany w 1867 r., poprawiony w 1882, sta si wycznie panujcym i do obecnej chwili jest w uyciu przy sporzdzaniu sprawozda sejmowych. System angielski Izaka Pitmana stara si wprowadzi tu F. de Haan, wydajc w 1886 r. odpowiedni podrcznik i zakadajc w Amsterdamie Pitmanclub, pierwszy zwizek stenografw holenderskich. Obok systemw reprezentujcych kierunek geometryczny rozpowszechniy si znacznie metody, wzorowane na dzieach autorw systemw graficznych. Pierwsza prba wprowadzenia systemu graficznego (tum. metody Gabelsbergera) przez Riet-

42

stpa
(1890)

(1869)
J.

nie
L.

powioda
(1889)

si.

osignli:

system Gabelsbergera, Rients Balt (1897) Pont system Scheithauer. Wiksze zastosowanie zyskaa ste(1904)
i

Wery

Lepsze natomiast system Stolze, J.

rezultaty

Schwab

narodowa Alfabetisch 'Kortschrift wydana w 1899 r. o t e. Zwolennikw tych systemw graficznych grupuj liczne zwizki, wydajce zarazem czasopisma stenograficzne. Od r. 1900 stenografja staa si przedmiotem nauki szkolnej, co znacznie przyczynia si do jej rozpowszechnienia wrd szerokich k spoeczestwa. Wochy. Za pierwszy system nowoczesnej stenografji uwaa naley 16-stronicowe dzieo P. M o 1 i n a, wydane w 1797 i\ ktre jednak nie wywaro wpywu na jej rozwj, gdy nie wzbudzio zainteresowania wrd spoeczestwa nkanego zawieruch wojenn. Miano ojca stenografji woskiej" zyska Emilio Am anti, autor wydanego w 1809 r. w Paryu wikszych rozmiarw dziea Sistema uniuersale e compleo de stenografia, wzorowanego na angielskim systemie Taylora, dostosowanym do jzyka francusskiego przez Bertin'a. Z chwil wystpienia Amanti zaznacza si ywszy ruch w dziedzinie stenografji. Wrd plejady wyrniaj si trzej gwni autorzy, ktrzy za podstaw swych prac
nografia

przez A.

W. G r o

obrali system Taylora, a to Filippo

De

o,

ktrego system
r.

Sistema di stenografia italiana

czasie od 1819 do 1852

osign pi wyda,

dalej Antionio

Magnaron

autor Metodo

teorico-pratico di stenografia (1848), wreszcie Carlo

Tealdi,

ktrego wydany w 1849 r. Sistema di stenografia uchodzi za najlepszy system geometryczny woski. Wzory francuskie day znw podstaw dalszym autorom jak: D. Rafanelli (1879) i system Duploye, Visotti (1853) i SelC. Bradt (1886) system vin (1864) system Prevost, Oltrabella (1874) Thevenot i inni. Nowy okres w historji stenografji woskiej rozpoczyna si z chwil wprowadzenia do Woch metody graficznej, mianowicie systemu Gabelsbergera, przez Henryka Noe. System ten, ktrego liczba wyda do 1922 r. dosza do cyfry 21, zyska we Woszech ogromne wprost rozpowszechnienie, zwaszcza po dokonanej w 1921 r. reformie, przyczem mona twierdzi, i zada ciki cios metodom geometrycznym. Przeciwko zwolennikom

43

metody graficznej wystpili w 1883 r. uczniowie G. Francini propagatora systemu Pitmana. dalszym cigu od r. 1905 rozpowszechnia si^ system pkursywny, ktrego autorem jest Me sc hi ni, jako t. zw. narodowa stenografja" woska. Wielkiemu rozpowszechnieniu stenografji sprzyja poparcie czynnikw rzdowych, wyraajce si wprowadzeniem stenografji jako przedmiotu obowizkowego nietylko do szk zawodowych handlowych, lecz take do rednich i wyszych. Podczas gdy do r. 1928 dopuszczone byy do nauki w szko-

ach systemy Gabelsberger-Noe, Pitman- Francini, Taylor, Michela i Maschini, to po uprzedniej ocenie rnych systemw
przez specjaln komisj ustalono,

posiada

bezsprzecznie
z

przewag nad innemi

system Gabelsberger-Noe dekretem kri

marca 1928 r. zarzdzono, by nauka stenografji we wszystkich szkoach rednich, podlegych jakiemukolwiek ministerstwu, od r. 1928/29 odbywaa si jedynie wedug systemu Gabelsberger-Noe. Oznacza to ujednostajnienie stenografji we Bolletino woskiej Akademji stenografw, pod kieWoszech. rownictwem Aliprandiego, jest obecnie najobszerniejszem fachoczsto odb3 waj si we Woszech konwem czasopismem. gresy, i tak szsty kongres stenografw woskich odby si w Bolewskim

Do

lonji

1927

r.

NIEMCY.
Okres systemw geometrycznych (16781834).

W do
w

okresie,

w ktrym w

Anglji

silny

ju

rozkwit stenografji,

i Francji zaznaczy si Niemczech dwigajcych

si po niszczcych skutkach
system
stenograficzny

trzydziestoletniej wojny,

panowaa
za

dziedzinie stenografji cisza,

nie mona bowiem we waciwem tego sowa

uwaa

znaczeniu

pisma skrconego o dowolnie utworzonych znakach dla wyraenia sw lub caych zda, ktrego autorem by D. Schwenter (1585 1636). Wystpowali wprawdzie dalej uczeni jak Hartlib (1630), Comenius (1641), Schott (1664) i inni, wspominajcy w swoich dzieach o notach tyroskich i stenografji

44
angielskiej, ale i to nie przyczynio si zbytnio do wzbudzenia wikszego zainteresowania. Dopif ro Ramsay przerbk angielskiej metody Sheltona, wydan w 1678 we Frankfurcie nad Menem Tacheographia oder Geschwinde Schreib-Kunst, skierowa uwag wspczesnych ku tej umiejtnoci. Wiadomoci

jednak o praktycznem zastosowaniu stenografji w cigu tego okresu bardzo skpe. Wiksze zainteresowanie dla steno-

grafji
z

wzbudzi Buschendorf, zapoznajc Niemcw w 1796

i

r.

systemem angielskim Reesa

od

tej

chwili wzrasta ono coraz

bardziej.

Dalszem wanem ogniwem byo tu wydane w 1796 r. dzieo Fryderyka Mosengeila (17731839) Anleiung ur Stenographie, oparte na systemie Taylor
nak,
-

Bertin, ktrego autor jed-

zdajc sobie spraw

niedogodnoci zastosowania wszyst-

kich znakw, alfabetu stenograficznego

niemieckiego, stara

romaskiego do jzyka

si

o usunicie tych niestosownych znakw,

dzi do systemu kluczk. Jedn

przyczem dla zwikszenia* ich rozmaitoci oraz iloci wprowaz gwnych wad metody Mosengeila byo utworzenie jednego tylko znaku dla wszystkich samogosek, a dalej nadanie znakom, wyraajcym grupy spgoskowe, kilku rnych znacze (np. grupa br oznacza moga bl, bs, bt, bsch itd.).
Lepsze rezultaty

osign

K. G.

Horstig

(17671835),

wprowadzajc do systemu swego Erleichterte Deutsche Stenographie, wydanego w r. 1797, bardziej oryginalne pomysy, przy pomocy koa, s przez uk grny, jak n. p. oznaczanie nadanie znakom podwjnej wysokoci, wokalizacj itd. Publikacja tej pracy spowodowaa Mosengeila do powtrnego wy/

dania

Horstiga

tym razem ju zreformowanego wedug 1819 systemu, w ktrym stara si o lepsze oznaczenie samor.

gosek.

Do znacznego rozpowszechnienia systemu Horstiga przyczynio si wprowadzenie stenografji do nowo utworzonego parlamentu krajw poudniowo - niemieckich przez stenografa - sprawozdawc A. Wintera i dalsze praktyczne stosowanie jej przez uczniw jego w rnych miastach. System Horstiga sta si
wzorem
dla
I.

Nowaka,

ktrego

praca

wydana

1830

r.

45

Wiedniu cieszya si tam przez okres kilku lat praktycznem zastosowaniem parlamentarnem. Prace innych autorw nie maj

dla historji stenografji

wikszego znaczenia.

B.

Zasada

graficzna.

Systemy kursywne.
Wprawdzie twrc systemu graficznego jest Anglik Bordley (1787), lecz ani jemu, ani te innym angielskim francuskim autorom tej nowej myli stenograficznej nie udao si zyska jakiegokolwiek znaczenia. Punkt zwrotny w historji stenografji stanowi dopiero wystpienie Niemca Gabelsberg e r a, waciwego twrcy metody graficznej, ktry alfabet swj opiera na nowej podstawie, budujc go z czstek pisma zwyi

rka jest przyzwyczajona. czci dziejw stenografji wyrni si daj dwa okresy: starszy od 1834 do 1867/71 r. stenografja starokursywna okres wspzawodnictwa i walki pomidzy Gabelskego, do ktrego

tej

bergerem i Stolze, oraz nowszy od 1871 do 1924 i\, zakoczony wprowadzeniem w Niemczech stenografji jednolitej.
tutaj dwie gwne grupy, a mianowicie grupa systemw, w ktrych wystpuje wokalizacja symboliczna przez zmian znaku spgoskowego, cznik, lub zmian pooenia (Gabelsberger, Stolze, Schrey, Faulmann, Lehman,
:

Wyaniaj si
1)

Jednolita stenografja niemiecka)

2)

grupa systemw,

ktrych samogoski wypisuje

si

znakami alfabetycznemi. Ta druga grupa dzieli si znowu na nastpujce podgrupy: 1) metody, ktrych cigi w d, wyraajce znaki spgoskowe, kocz si ostro linj prost i u dou zmienne w celu poczenia ze znakiem samogoskowym, jako take zmiennej

dugoci cigiem w gr
2)

(Arends, Roller),

w d, oznaczajce spgoski, zupenie niezmienne i si z niezmiennemi rwnie co do ksztatu i dugoci, sztywnemi jakoby znakami, prowadzonemi w gr, a oznaczajcemi samogoski (Brauns, Scheithauer)
systemy, ktrych cigi

s
i

cz

wreszcie

46

3)

system oznaczajcy
a

w gr,

nografja mieck Stenografj").

spgoski niezmiennemi cigami samogoski zmiennemi cigami w d (Narodowa steniemiecka braci Kunowskich, zwana ostatnio te Niei

Poza wymienionemi powyej gwnemi grupami systemami pojawiay si i nadal jeszcze w ostatnich czasach pojawiaj si inne prby, ktrych znaczenie jednak w ruchu stenograficznym
jest

znikome.

a)

Starsze systemy kursywne.

Gabelsberger.

Gabelsberger urodzi si 9 luMonachjum, jako syn nadwornego fabrykanta instrumentw muzycznych. Po mierci ojca trzyletni chopiec zabrany zosta przez dziadkw do Hagi, gdzie te po kilku latach oddano go na nauk rymarstwa. Poniewa chopiec mia adny gos, nauczyciel miejscowy, a zarazem dyrygent chru, Plinkhart postanowi ksztacie go na piewaka. Wkrtce gosem jego zainteresowa si przeor ks. benedyktynw, oddajc chopca na nauk do konwiktu w Ottobeuren. Po zamkniciu konwiktu wraca Gabelsberger do .Monachjum, koczc w rodzinnem miecie wasnemi siami gimnazjum. Studja uniwersyteckie utrudni brak rodkw materjalnych, a poniewa na Gabelsbergera spad obowizek pomagania rodzinie, musia porzuci marzenia o dalszej nauce i wzi si do pracy zarobkowej. Pocztkowo pracowa jako diurnista w jednym z pastwowych urzdw administracji, nastpnie w r. 1813 awansowreszcie w 1823 r. zosta sekretarzem wa na kancelist, minister jalnym. Z powodu przeprowadzonej reorganizacji w administracji pastwa, Gabelsberger zosta spensjonowany, starania otrzyma za jego o reaktywowanie o tyle odniosy skutek, prac w ministerstwie skarbu w charakterze prowizorycznego urzdnika bez tytuu sekretarza. Po cigych zmaganiach si z przeciwnociami losu zakoczy Gabelsberger nagle ycie
Franciszek Ksawery
r.

tego 1789

4 stycznia 1849

r.

Idea stworzenia wasnego systemu stenograficznego nurto-

waa w umyle

Gabelsbergera od

r.

1817,

ktrego to czasu

47

pochodz pierwsze bruljony

mistrza,

zapisane

znakami, wska-

z.ujcemi pochodzenie z niemieckiego pisma zwykego t. zw. starosaskiego duktus. Ogoszenie konstytucji bawarskiej w 1818 zwoanie stanw popchno Gabelsbergera do intensywnej i

pracy majcej na celu przedstawienie metody, ktraby umoliwia podejmowanie sprawozda parlamentarnych. Rzeczywicie ju w 1819 r. sporzdza Gabelsberger jako stenograf parlamentarny, wsplnie z uczniem swym Zeilerem, sprawozdania z posiedze rady pastwa, posugujc si przytem opracowanym przez siebie systemem. Poszczeglne znaki owego systemu Gabelsbergera ksztatem nie odbiegaj prawie zupenie od obecnie uywanych, pomimo i liczba wyda dziea tego dosza do dziewiciu. Charakterystyczne jest nadanie przez Gabelsbergera ju w tej pierwszej si z innemi sppracy spgoskom / i /', najczciej goskami w jzyku niemieckim, znakw wygodnych do tych pocze. Dowodem dalszego denia do udoskonalenia systemu jest nadanie przez autora w r. 1822/23 znakom alfabetu zdecydowanej formy i wprowadzenie za wzorem angielskim wokalizacji symbolicznej. r. 1824 przedoy Gabelsberger dzieo swe do oceny ministerstwu owiaty, ktre wydao bardzo przychyln opinj, udzielajc mu zarazem pozwolenia nauczania systemu. Ju w 1831 mg Gabelsberger utworzy z grona swych uczniw oficjalne biuro stenografw sejmu bawarskiego pod wasnem przewodnictwem. Owocem kilkoletniej pracy Gabelsbergera byo wydanie w 1834 r. Anleitung zur deutschen Redezeichenkunst oder Stenographie, dziea znacznej objtoci (548 stron), rozpadaj-

czcym

cego si na dwie czci: historyczn tyczn. Znaki systemu Gabelsbergera

pisane
liter

t.

teoretyczn oraz prakzw. Redezeichenkunst,

z gry lub w obu* kierunkach, utworzone zostay z czci pisma zwykego. Rwnoczenie stara si autor o zastosowanie zasady iteracji i kombinacji, badajc, jak czsto dane goski w sowach wystpuj i jak si pomidzy sob, co miao na celu nadanie im wygodnego dla rki piszcego ksztatu, przystosowanego do pocze w grupy spgoskowe. Z tego

cz

te wzgldu nada goskom dwicznym form znakw mniejszych i zaokrglonych, goski bezdwiczne wyraone zostay

48

przy pomocy znakw wikszych, podobnie za brzmice goski otrzymay moliwie podobne co do ksztatu znaki. Rwnoczenie zastosowa Gabelsberger kluczk na oznaczenie podwjnej spgoski. Spgoski bezporednio po sobie nastpujce zlane zostay w jeden znak (grupy spgoskowe) ten sposb oznaczania jednak zastosowano rwnie i wwczas, gdy pomidzy spgoskami temi znajdowaa si samogoska (grupy zgoskowe). Samogoski wypisywa Gabelsberger tylko wtedy, jeeli to byo koniecznie potrzebne dla uniknicia niejasnoci, szczeglnie za na pocztku i na kocu wyrazu, zreszt je opuszcza. dal;

szym cigu wokalizacja nastpowaa przez pogrubienie znaku, wyokrglenie lub cicie, podwyszenie albo znienie, oraz skrzyowanie znakw spgoskowych.
Zasadniczo by Gabelsberger przeciwnikiem wszelkich regu, dla niego istniao jedno prawido jak najwiksza, praktycznie osigalna krtko i pynno pisma stenograficznego. myl tego odrnia czci istotne wyrazu od mniej wa:

nych, ktre bez

skrupuu opuszcza,

ile

tylko nie

byy

dla

zrozumienia koniecznie potrzebne. Dalej

majc

na wzgldzie

moliwie jak najwiksz krtko, stosowa autor opuszczanie w zdaniu poszczeglnych sw zalenych od podmiotu (orzeczenie Pradikatkiirzung), a nawet i caych zwrotw wynikajcych z sensu zdania. Ten sposb skrce (logiczne) wyoony zosta przez Gabelsbergera w Neue Vervollkommnungen (Nowe ulepszenia), wydanych w 1843 r., przyczem jednak autor stale podkrela, e niecelowe i niewskazane jest uczenie si na pami

skrtw, oraz mechaniczne stosowanie tych uproszcze, lecz na-

ley je opiera na wzajemnej gramatycznej zalenoci poszczeglnych wyrazw w zdaniu. Poniewa wystpuje w tych wskazaniach moment mylowy, zatem od stenografw wymaga Gabelsberger wyksztacenia wyszego, jak

rwnie znajomoci j-

zykw obcych.
Drugie wydanie Anleitung ukazao si w 1850 r. nakaprzez Gabelsbergera Centralnego Zwizku stenografw w Monachjum, w opracowaniu uczniw jego Gerbera i Gratzmullera wedug pozostaego po mistrzu .manuskryptu. Do przedstawionych przez autora znakw doszed tu tylko znak

dem zaoonego

49

na wyraenie tsch, przejty przez Gabelsbergera z czeskiego przekadu Hegera. Pracujc bezustannie nad udoskonaleniem dziea swego, przeznaczonego przedewszystkiem dla celw parlamentarnych, nie zaniedba Gabelsberger rwnoczenie ksztacenia stenografw- sprawozdawcw, czynnych nastpnie w sejmach wirtemberskim,

badeskim, saskim, wejmarskim

austrjackich. Tej inten-

sywnej dziaalnoci

pierwszej

linji

przypisa naley zupene

pognbienie

metody

geometrycznej

krajach

niemieckich

W
i

celu rozpowszechnienia

znajomoci systemu udziela Gabels-

berger osobicie lekcyj stenografji na uniwersytecie, politechnice

znacznej liczbie kursw.

Po mierci Gabelsbergera w onie szkoy grupujcej jego zwolennikw zarysowuj si trzy kierunki: t. zw. monachijski, wiedeski i drezdeski. Monachijscy konserwatywni zwolennicy Gabelsbergera, zczeni w Centralnym Zwizku pod przewodnictwem G. Gerbera, wypowiadali si za utrzymaniem przedstawionej w drugiem wydaniu Anleiung formy systemu bez adnych zmian. Czonkowie wiedeskiego Centralnego Zwizku natomiast, na ktrych czele sta stenograf - sprawozdawca parlamentarny Ignacy Heger, uwaali za konieczn dalsz prac w kierunku praktycznego udoskonalenia pisma parlamentarnego. Wreszcie kierownik utworzonego w Drenie w 1835 r.
Franciszek Wigard wystpi projektem reformy systemu w celu przeksztacenia go w pismo korespondencyjne dla uytku przemysu i handlu. Inicjatywa podjta przez Instytut stenograficzny w celu usunicia tych rozbienoci czciowo tylko przywrcia jedno wrd zwolennikw Gabelsbergera, a to przez przyjcie ze strony uczestnikw pierwszego oglnego kongresu stenografw, odbytego w 1852 r. w Monachjum, uchway ogaszajcej konkurs na uoenie zwizego podrcznika stenografji systemu Gabelsbergera. Zadania tego podj si Gratzmiiller, wydajc w nastpnym roku dany podrcznik. Poniewa jednak w dalszym cigu jeszcze wystpowali czonkowie poszczeglnych szk z projektami reform, konflikt zaostrzy si znowu, wskutek czego Instytut drezdeski po zbadaniu wszystkich kwestyj spornych wyda 3677 postanowie odnonie do sposobu pisania i regu skrtw, ktre zaInstytutu stenograficznego dr.
z

60
twierdzenie zostay przez

zwoany do Drezna

3 sierpnia

1857 drugi

dor. 1902 podstaw stenografji kongres stenografw, stanowic Postanowienia drezdeskie, w myl ktrych gabelsbergerowskiej. nastpio ujednostajnienie wokalizacji, odrnienie grup spgoskowych od zgoskowych przy pomocy odrbnych znakw, dalej podzia materjau na trzy czci tworzenie wyrazw, skracanie sw i skracanie zda i ktre przyczynie si miay do
:

nie zyprzeksztacenia systemu w pismo korespondencyjne skay oglnego uznania stenografw. Jedni wypowiadali si za pismem korespondencyjnem, dla innych znowu ideaem byo pismo parlamentarne. Utworzona w r. 1864 komisja systemowa, ktrej zadaniem byo dalsze ksztacenie stenografji, nie zdoaa doprowadzi do porozumienia. Wkrtce przeciwko Instytutowi drezdeskiemu wystpuje konserwatywny Niemiecki Zwizek

stenografw Gabelsbergera (Deutscher Oabelsberger Stenographen-Bund) zaoony w 1868 r. w Monachjum, biorc nad nim gr. Berlinie tymczasem, gdzie metoda Gabelsbergera zy-

skaa gronego wspzawodnika w systemie Stolze, A. Zukertort (1850 1895) tworzy t. zw. szkol prusk, propagujc podzia na pismo korespondencyjne i debatowe (parlamentarne), przyczem stara si o nadanie systemowi swemu staych regu. Projekty zmian poszczeglnych znakw, oraz sposobu skrce zda, z jakiemi wystpowali Zeplich al, M ann i in., nie doprowadziy do powaniejszych nastpstw. Wreszcie konflikt mi-

dzy
a

Zwizkiem niemieckim a instytutem zosta zaagodzony, widomym znakiem tego zjednoczenia byo przybycie przedGabelsbergera, wystawionego

kierunkw na uroczyste odsonicie pomw Monachjum w 1890 r. na skutek powzitej na wsplnym kongresie uchway. Wyoniony z czonkw Instytutu drezdeskiego i Niemieckiego Zwizku stenografw Gabelsbergera Zbiorowy Wydzia Szkoy Gabelsbergera" przedstawi na pitym kongresie wiedeskim w 189C, r. 105 postanowie wiedeskich, ktre tam zostay przyjte,/dajc podstaw t/zw. starogabelsbergerowskiej stenografji", formie, ktra utrzymaa si w Niemczech i Czechach do ostatnich czasw. Dalsz zmian systemu wprowadziy t. zw. zasady berliskie, opracowane przez komisj, zoon z dwunastu czonkw
stawicieli wszystkich

nika

51

Instytutu i Zwizku w Berlinie w r. 1902, wedug ktrych pismo podzielono na korespondencyjne i parlamentarne, do alfabetu wprowadzono jednolity znak na oznaczenie z, uregulowano kwestj wokalizacji, usunito szereg grup spgoskowych i zgoskowych, poddano rewizji sposb tworzenia znacznikw. Przeciwko zasadom tym wystpili zwolennicy wiedescy, zatrzymujc staro - gabelsbergerowsk form, co znowu spowodowao rozam w szkole, wyraajcy si utworzeniem w r. 1902 oddzielnego zwizku pod nazw Allgemeiner Deutscher Stenographenbund, popieranego przez rzd austrjacki. Kraje niemieckie

wprowadziy swefeo czasu metod Gabelsbergera do szk (Bawarja, Saksonja, Wejmar i in.), przyjy zasady berliskie, zawierajc w r. 1907 umow gwarantujc wsplne przeprowadzenie zmian systemu. r. 1919 wprowadzi
natomiast, ktre

u siebie t t. zw. now" form systemu Gabelsprzyczajc si do zawartej poprzednio konwencji, nastpstwem czego byo przystpienie staro gabelsbergerowskieg Powszechnego Zwizku Stenografw do Niemieckiego

rzd

austrjacki

bergera,

Zwizku.

Stolze.

Wilhelm Stolze urodzi si 20 maja 1798 w Berlinie, jego upyte zakoczy ycie 8 stycznia 1867 r. podobnie jak Gabelsbergera w bardzo przykrych warunkach materjalnych. Na skutek mierci ojca zmuszony by porzuci zamiar dalszych studjw po ukoczeniu gimnazjum obj posad urzdnika w berliskiem towarzystwie ubezpiecze chwilach wolnych od zaj studjowa Stolze gorod ognia. liwie i z wielkiem zainteresowaniem dziea lingwistyczne i stenograficzne (Mosengeila i in.), a zwaszcza noty tyroskie, ktre naprowadziy go na myl przyjcia czci liter pisma zwykego za podstaw znakw stenograficznych, a wic zastosowania pierwiastka graficznego. Po kilkunastu latach pracy porzuci Stolze
gdzie

Modo

na

swoje zajcie, powicajc si wycznie stenografji. Tymczasem ukazao si dzieo Gabelsbergera Anleitung", ktre w oglnych zarysach odpowiadao jego pomysom i stao si bodcem do dalszej w tym kierunku pracy.

52
r. 1841 wyda Stolze przy poparciu pruskiego ministerstwa podrcznik Theoretisch- praktisches Lehrbuch der deutschen Stenographie, nastpnie w 1845 r. zwize Anleitung zur

deutschen Stenographie oder Kurzschrift, a w 1852 Ausfiihrlicher Lehrgang der deutschen Stenographie. Zaoony przez
uczniw jego Jaquet'a i Kreisslera w 1844 r. Zwizek Stenograficzny Stenographischer Verein sta si orodkiem ksztacenia i rozpowszechniania systemu, zwaszcza z chwil zapocztkowania wydawnictwa Archiu fur Stenographie, pierwszego stan czasopisma stenograficznego w Niemczech. r. 1847 Stolze na czele zaoonego przez siebie z grona swych uczniw Biura stenograficznego sejmu pruskiego, wkrtce jednak z powodu zbyt maej wprawy stenografw jego w podejmowaniu sprawozda, miejsce ich zajli zwolennicy systemu Gabelsbergera. Ale ju w nastpnym roku powrci Stolze na poprzednie stanowisko i zosta mianowany w 1850 r. naczelnikiem biura

stenograficznego drugiej pruskiej izby.

Wychodzc z zaoenia, stenografja powinna by przedmiotem nauki szkolnej, jako wyszy stopie pisma zwykego, a zarazem jako wasno ogu spoeczestwa winna sta si pismem korespondencyjnem, stara si Stolze o regularno w tworzeniu wyrazw pismem stenograficznem. Do tego pomocne mu byy dziea lingwistyczne (Grimma, Beckera i in.), wyjaniajce sposb budowy niemieckich wyrazw z pierwiastkowych zamknitych zgosek. Dalej Stolze do konsekwentnego

dy

stosowania przedstawionych regu.

Znaki systemu Stolzego ugrupowane zostay wedug trzech wielkoci mae, zwikszone i wielkie, brak natomiast znakw dugich dolnych. Niektre ze spgosek otrzymay dwa znaki gwny - wikszy i poboczny - mniejszy, przyczem uregulowano dokadnie sposb ich stosowania. Powikszenie znaku suyo take do wyraenia nastpujcego po odnonej spgosce t Nacisk danego znaku wyraa podwojenie tej spgoski. Naog grupy spgoskowe oznaczone zostay przez, cise zestawienie nastpujcych po sobie znakw spgoskowych, przyczem pierw:

sza

spgoska danej grupy bya

r
i

nieco podniesiona.

Kka wy-

raajce

nie znaki. Nie

uwzgldnia natomiast

grupach zostay jakby wkrcone w odpowiedStolze sposobu zlewania

53

znakw"

cepcja datuje
kiej

grupy spgoskowe. Zasada wokalizacji, ktrej konsi od r. 1838, opiera si na zamknitej zgosce

rdzennej, charakterystycznej

zgosce wyraa Stolze znaku poprzedzajcym samogosk (w nagosie), przyczem znak ten zmienia czsto swe bezwzgldne pooenie odnonie do linji gwnej (przy / cay wyraz pisze si na grze, przy o, u pod linj). Dwugoski eu, au au otrzymay w zgoskach rdzennych swe symbole w nagosie i wygosie. Samogoski w zgoskach pobocznych, nie rdzennych, wyrazi musia autor w znaku nastpujcym po samogosce, wzgldnie alfabetycznie; na pocztku i na kocu wyrazu (w zgoskach otwartych) samogosk oznacza czciowo alfabetycznie, czciowo symbolicznie. Celem kopotliwego wyraania samogosek w zgoskach uniknicia pobocznych (przedrostkach, przyrostkach, kocwkach), wprowadzi Stolze obszerny spis osobnych znakw na przedrostki, przyrostki, kocwki, przyczem przedrostki pisze si wyej lub niej w odniesieniu do tematu. Wielka jest rwnie ilo znacznikw w systemie. Zasada uwzgldnienia zamknitej zgoski rdzennej bya powodem niejasnoci wyrazw kilkuzgoskowych i trudna do zastosowania w wyrazach obcego pochodzenia. Niezbyt wygodne byo rwnie pisanie na trzech linjach znakw trzech rnych wielkoci, oraz stosowanie rnej wokalizacji. Przytem pismo Stolzego w praktyce parlamentarnej okazao si za dugie, wobec czego powstaa potrzeba jego skrcenia, co starano si uskuteczni przez zwikszenie liczby znacznikw (przeszo 900) takiej formie wyi utworzenie skrtw dla zrostkw obcych. miany w 1852 r. system Stolzego przemieni si w pismo zawodowcw i uczonych, posugiwanie si nim wymagao dokadnej znajomoci jzykw obcych i wyksztacenia conajmniej redniego. staro -stolzowski" system przetrwa do tej postaci t. zw. 1870 r. stajc si podstaw prac kilku autorw. Inicjatywa reformy wysza od czonkw Komisji egzaminacyjnej utworzonej przy Berliskim Zwizku, a uproszczenia systemu podj si syn mistrza dr. Franciszek Stolze (1836 1910). Reforma polegaa w pierwszym rzdzie na zmniejszeniu liczby znacznikw (do 200), usuniciu regu odnonie do czenia ro-

wyrazw niemieckich. tasamogoski symbolicznie, zasadniczo

dla

do

54

dzajnikw i przymiotnikw z poszczeglnemi sowami, regu o pisowni wyrazw obcych, oraz zastosowaniii^symbolicznej wokalizacji w zgoskach pobocznych, przyczem samogoski oznaczane byy w nastpnej spgosce. Nie wszyscy jednak czonpozostaa wiern kowie szkoy Stolze przyjli t zmian, starym zasadom (t. z w. staro - stolzeanici) i rezultatem reformy by w r. 1870 rozam w szkole. Wszelkie prby pojednania spezy na niczem. Przewag wkrtce zyska nowy kierunek, ktrego zwolennicy zczyli si w Zwizku Stowarzysze Stenogra-

cz

fw

Stolze.

objawia si

dno do przeksztacenia go w system

r.

chci jak

najwikszej

popularyzacji

systemu
kie-

jednolinjowy.

1885

wystpuj

niektrzy

zwolennicy

starego

runku z projektem reformy, ktra wyrazia sie podziaem pisma na korespondencyjne i parlamentarne, przyczem nastpio rwnie uproszczenie pierwszej czci i dalsza jej zmiana w r. 1896. Na tern tle w onie szkoy staro-stolzowskiej powsta konflikt, doprowadzajcy znw do rozbicia jednoci wrd zwolennikw zatrzymaa form z 1870 r., starej formy. Mniejsza ich reformatorzy natomiast i zwolennicy formy z r. 1885/96 utwo-

cz

rzyli

rednio-stolzowsk. dalszym cigu w r. 1888 zaproponowali zwolennicy nowego kierunku (nowo-stolzeanici) zmian systemu polegajc na uregulowaniu sposobu wokalizacji a przedewszystkiem wprowadzeniu haczyka, tak i forma ta otrzymaa nazw systemu haczykowego". Denie do usunicia rozbienoci w onie szkoty przez podjcie prb ujednostajnienia starej pisowni samogosek w zgosce rdzennej i nowej w zgosce pochodnej, jak rwnie zaroku stosowania jednej linji, nie miao wikszych rezultatw. 1895 dr. Franciszek Stolze (syn autora) przedstawi na kongresie stenografw w Hannowerze koncept nowego systemu jednolinjowego, ktry mia przeciwstawi si nowo powstaej metodzie Schrey'a. Komisja egzaminacyjna jednak wypowiedziaa si przeciwko jakiejkolwiek reformie systemu wbrew opinji czonkw Zwizku, skaniajcych si ku systemowi Schrey'a. Mimo wszystko jednak doszo w 1897 r. do zczenia nowego i redniego kierunku Stolzego ze zwolennikami Schrey'a. Dla wycznego uytku stenografw zawodowych opracowa dr. Steinbrinck w r. 1898 na podstawie zasad starego kiet.

zw.

szko

55

runku podrcznik Zawodowej stengrafji Stolze (t. zw. system Stolze - Steinbrick), podczas gdy zjednoczony system StolzeSchrey" uwaany by za stenografj szkoln i korespondencyjn. Wrd wielu reformatorw szkoy Stolze, dcych dp przeksztacenia systemu w jednolinjowy, waniejsze miejsce zajmuj W. Vel ten (zwolennik starej formy), autor wydanej
:

1876 Stengrafji szkolnej, a w r. 1891 Stengrafji paramentarnej. systemie jego, w ktrym prawie wszystkie znaki
r.

gwnej, obnienie spgoski zastosowane zostao dla oznaczenia samogoski o, u; spgoski podwjne oznaczane byy przy pomocy linji falistej. Ten t. zw. system Stolze-Velten zyska znaczne rozpowszechnienie na zachodzie kraju w zagbiu Ruhr. Z grona nowo-stolzeanistw wyszed O. A d 1 e r, autor wydanej w 1877 r. Jednolinjowej stengrafji szkolnej a w 1881 r. Jednolinjowej stengrafji debatowej, wprowadzajcy jednolit

stoj na

linji

symbolizacj kocow w goskach zasadniczych i pochodnych. Dr.W. Merkes usiowa poczy zasady systemu Stolzego z reguami Gabelbergera odnonie do zlewania znakw spgoskowych w grupy, w wokalizacji opar si natomiast na metodzie Faulmanna:

Arends
Trzecim wielkim mistrzem niemieckiej stengrafji by LeArends, urodzony 4 grudnia 1817 r. w Rakiszkach na Litwie, syn emigranta z Brunwiku. Po ukoczeniu gimnazjum w Rydze studjowa filozofj na uniwersytecie w Dorpacie, a w r. 1844 wyjecha do Berlina, gdzie pozosta do koca swego ycia (1882 r.). Ze stenografj zapozna si Arends jeszcze w gimnazjum po ukazaniu si dziea Gabelsbergera, a nastpnie systemu Stolzego. Prace tych autorw jednak nie odpowiaday jego pogldom na cel stengrafji, wystpi zatem z wasnym konceptem. Ju od 1848 r. udziela jako nauczyciel prywatny lekcyj swej metody, wydajc nastpnie w 1850 r. w Berlinie system noszc}' dwa lata pod nazwiska wydawcy miano tablic Hempla. niej na skutek wad technicznych w wykonaniu litograficznem zastpione one zostay dwoma wydaniami t. zw. tablic hannowerskich. Po kilku latach dalszej pracy wyda Arends w 1860 r. podrcznik gruntownie zmienionego systemu t. zw. stengrafji racjonalnej (Leitfaden einer rationellen ebenso leicht erlernopold

56

baren wie sicher auszufiihrenden Senographie), ktrej zadaniem miao by zastpienie pisma zwykego. Charakterystyczn cech znakw alfabetu utworzonego przez Arendsa jest to, i kocz si one u dou kresk ostr, prost (Stabprinzip), przyczem rni si midzy sob tylko grn czci odmiennego ksztatu. Dolna znakw spgoskowych nadawaa si szczeglnie dobrze do zaokrglenia i kluczki, a przez to do czenia z samogoskami, ktre wyraa Arends zapomoc uformowanych cigw w gr. Wskutek

cz

tego zbyteczne

ju byo

stosowanie pogrubienia jako symboli-

takiemi jak Arends wystpowali poprzednio niektrzy mniej wani autorzy). Z przedstawionych przez Arendsa dalszych zasad systemu wymieni naley cise odrnianie spgosek, jako znakw zasadniczych, od samogosek, ktre oznaczano przy pomocy uksztatowanej kreski cznikowej. Zagicia i wygicia, oraz inne zmiany ksztatu znacznej wokalizacji. (Z

pomysami

ju

kw spgoskowych suy miay do wyraenia rnych grup goskowych jak en, an, on, in, iln, lub grup spgoskowych jak ng, nd, nz i t. d. Nastpnie charakterystyczne jest pewne skrceniowe, symboliczne wyraanie /, w, a mianowicie podniesienie Spgoski z samogosk oznacza nastpujce po tej samogosce l, kreska za z pod linji oznacza w, ktre moe by przeduone
:
:

na miejscu przecicia z linj gwn czyta si Podano jeszcze inne sposoby skrtw, natomiast ustalono niewielk tylko liczb znacznikw w tym systemie. Na skutek ywej propagandy i reklamy w czasopismach zyska Arends znaczn liczb zwolennikw, zastp ich wzrasta coraz bardziej, tak i wkrtce stali si oni powanymi wspzawodnikami zwolennikw Stolzego w pnocnej czci Niemiec. Poniewa niektre z wyraonych przez Arendsa zasad okazasi niezbyt praktyczne w zastosowaniu, wysunito projekt zmiany systemu. Ze wzgldu jednak na to, autor by przeciwnikiem jakiejkolwiek reformy, ten jego upr spowodowa wystpienie ze

d,

t,

lub k, przyczem
/'.

do

Rollera i Lehmanna. onie szkoy powstay trzy kierunki Zwolennicy zasad przedstawionych przez Arendsa w Leitfaden w r. 1860 zatrzymali t star form", stenografw przyja uproszczony system Arendsa, ktrego autor H. Matschenz
przedstawicieli
:

szkoy dwch wybitnych Po mierci Arendsa

cz

57

wprowadzi w

r.

1891 pewne zmiany do oryginalnego systemu

(t zw. system Arends-Matschenz).

odamu stan Engel brecht,

Wreszcie na czele trzeciego zmieniajc niektre znaki alfa-

betu i usuwajc pewne reguy, przez co powsta t. zw, system zreformowany". Prby zczenia tych kierunkw nie odniosy
skutku, a

1913 uleg dalszemu

przewag zyska system Arends-Matschenz, ktry w r. uproszczeniu przez komisj systemow

stenograficznych, a to

Zwizku pracownikw

kierunku dosto-

sowania go do obecnych potrzeb.

b)

Nowsze systemy kursywne.

Faulmann.

Z ona trzech wymienionych szk wystpoway jednostki czujce si na siach przedstawienia wasnych pomysw. Jednym z takich twrczych duchw z pord przedstawicieli szkoy Gabelsbergera by Karol Faulmann (1835-1894). Jako czonek Wiedeskiej Komisji rewizyjnej systemu, oceniajc naleycie zalety metod Gabelsbergera i Stolzego, ktrego pocztkowo by zwolennikiem, zamierza w wydanym w r. 1867 Projekcie radykalnej reformy systemu Gabelsbergera poczy odpowiadajce mu zasady i reguy obu systemw. Poniewa jednak dzieo to nie zyskao uznania szkoy Gabelsbergera, pracowa Faulmann w dalszym cigu nad udoskonaleniem systemu, wjTlajc w r. 1874, za porednictwem wiedeskiego nauczyciela G. Br auta bezimiennie podrcznik Fonografji. Alfabet tego systemu obejmowa tylko znaki mae i rednie, ktrych powikszenie oznaczao nastpujce t. Dla grup spgoskowych utworzone zostay znaki powstae przez zlanie poszczeglnych znakw spgoskowych. Gwn zasug Faulmanna byo wprowadzenie jednolitej i konsekwentnej wokalizacji w znaku nastpujcym po samogosceOznaczanie samogosek w sposb symboliczny nastpowao przez pogrubienie, podwyszenie lub znienie znaku spgoskowego nastpujcego po samogosce. cznik pomidzy poszczeglnemi alfabespgoskami wyraa wystpujc tam samogosk e. tycznie wyraanych samogoskach zawarty by symbol brakupewnych jcej spgoski w kreseczce skierowanej w d. wypadkach przy samogoskach bez nacisku ta kreseczka na kocu wyrazu moga odpa.

58

1880 r. nastpia dalsza zmiana systemu, a przyjta wwczas przez autora za podstaw zasada fonetyczna, odrzucona zostaa w nowem opracowaniu w 1883 r. Pismo parlamentarne z 1876 r. opracowa Faulmann wedug wzoru Gabelsbergera, ograniczajc jednak liczb regu, przyczem usun te znaczniki. Metoda Faulmanna rozpowszechnia si w Austrji, a zwaszcza w Wiedniu, oraz w poudniowej

czci

Niemiec.

Warto wspomnie,

Faulmann

by

wynalazc ruchomych

czcionek stenograficznych systemu Gabelsbergera.

Schrey

Stolze-Schrey.

Wikszy wpyw na rozwj stosunkw stenograficznych w Niemczech wywaro wystpienie z ona szkoy Gabelsbergera Ferdynanda Schrey' a (ur. 1850), przez szereg lat gorliwego
propagatora, ktry nie
nienia systemu tego

mae

zasugi

pooy

na polu rozposzech-

Schrey
pnie

t.

Nadrenji i Westfalji. Ju w r. 1877 ogosi zw. tezy solingeskie, domagajc si traktowania ste-

pisma korespondencyjnego. Nastwystpieniu ze szkoy Gabelsbergera opracowa Schrey przy wspudziale dra Johnena i dra S o c i n a uproszczon niemieck stenografj, w ktrej stara si o poczenie zasad systemu Gabelsbergera i Stolzego, oznaczajc rwnoczenie samogoski wedug wzoru Faulmanna. Oryginalnym pomysem byo zastosoAyanie znakw przenonych wielkich (p, ky t) } dochodzcych na pocztku wyrazu do linji grnej, na kocu wyrazu natomiast do linji dolnej. krajach nadreskich system Schrey'a sta si niebezpiecznym wspza wodnikiem dla starszych systemw, zwaszcza po utworzeniu przez autora Instytutu stenograficznego i Szkoy pisania na maszynie w Berlinie. To byo
nografji z punktu

widzenia

r.

1887 po

momentem

ktre urzeczywistnio

decydujcym przy zrodzeniu hasa zjednoczenia, si w nowych systemach t. j. Stolze - Schrey,

najbardziej rozpowszechnionym

Prusiech

t.

zw.

narodowej

stenografji braci Kunowskich.

Ch

zjednoczenia

denia

clo

przeciwstawienia si potdze

szkoy Gabelsbergera wyraziy si

kierunkw, skierowanej przez

w propozycji poczenia obu szko Schrey pod adresem szkoy

59

nowo-Stolze (1896) i pokrewnych szk. Projekt nowego systemu przedoony przez dra M a n z 1 a przyjli przedstawiciele poszczeglnych szk, rezultatem czego byo zczenie w r. 1897

w potnej

zwalczajcych si dotychczas zwolennikw rnych systemw organizacji Stenograficzny Zwizek Stolze-Schrey, podrczniku wystpujcej przeciwko szkole Gabelsbergera. ji uproszczonej niemieckiej stenograf (zjednoczony system Stolze-Schrey, ktry jest na og przeksztaconym systemem gwnie Schrey'a), poddano rewizji poszczeglne reguy obu systemw, przeprowadzono zmiany odnonie do zakwestionowanych przez krytyk zasad, opierajc si przytem na obliczeniach co do czstoci wystpowania poszczeglnych gosek. System powyszy

obejmuje 10 skrce dla zrostkw, 10 dla kocwek i 56* znacznikw. Znaki spgoskowe wystpuj w trzech wielkociach,

przyczem

kad gosk

wyraa odrbny

znak.

Ogromne rozpo-

wszechnienie systemu Stolze-Schrey

Niemczech i uznanie go za dominujcy przez czynniki pastwowe byo wynikiem tego zjednoczenia. Pomimo wszystko i w onie nowego zwizku wystpowa zaczto wkrtce z projektami zmian to w kierunku dalszego uproszczenia, w kierunku wikszego skrce-

bd

bd

nia

pisma.

Poniewa

nie

nastpio jednak dokadne sprecyzo-

wanie postulatw, system powyszy

czas

uywany

jest jeszcze

dotych-

w pierwotnej formie. R o e r. Jak ju wyej

1 1

wspomniano przeciwstawianie si

Arendsa wszelkim projektom zmian spowodowao wystpienie Rollera i Lehmanna ze szkoy. Henryk R o 1 1 e r (1839-1916), ucze Arendsa, pracowa od r. 1863 jako zawodowy stenograf w Berlinie. Pocztkowo zamierza tylko ulepszy system Arendsa, prace jednak w tym kierunku doprowadziy do wydania w 1875 r. wasnego systemu, w ktrym stara si konsekwentniej przeprowadzi zasad wokalizacji przy zastosowaniu znakw koczcych si ostro w odniesieniu do linji. Znaki spgoskowe wystpoway w trzech wielkociach podobnie jak w systemie Stolze przyczem brak znakw dugich dolnych. Std przeduenie znaku pod linj gwn oznaczao nastpujce d lub t, ptlica pod linj nastpujce l, pochylenie na linji w lewo suyo do wyraenia kocwki en, ptlica na linji dla oznaczenia kocwki
.

er,

pogrubienie

za wyraao podwjn spgosk. Samogoski

60

otrzymay znaki trzech dugoci. Wedug wzoru Arendsa zaokrglenie dolnej czci znaku spgoskowego suyo do poczenia z

nastpujc samogosk.

Reszta z przedstawionych przez

regu przypominaa system Arendsa. Metoda ta zyskaa znaczne koo zwolennikw, a podejmowane przez nich prby pojednania obu kierunkw nie powiody si. Lehmann. Autor wydanej w 1875 r. Stenoachygrafji
Rollera

do

August

Lehmann

(1843-1893) przedstawi

systemie

swym

znaki spgoskowe jednej tylko wielkoci, co miao na celu umoliwienie symbolicznego wyraenia rodkowej samogoski przez powikszenie poprzedniego znaku spgoskowego. Oryginalnym pomysem byo rwnie zastosowanie symbolicznego oznaczania pewnych spgosek przez czciowe (oznacz. /'), lub cakowite przeduenie w d znaku (l). Ta symbolika spgosek powodowaa wprawdzie nieadny wygld poszczeglnych znakw, pismo jednak stao si przez to krtsze. Zmniejszenie znaku wyraao tu podwojenie spgoski. opracowaniu innych zasad opar si Lehmann na metodach Stolzego i Arendsa. Dla systemu swego udao si Lehmannowi pozyska gorliwych zwolenni kw, wkrtce jednak w szkole nastpiy niesnaski, wskutek czego Lehmann wycofa si z kierownictwa, ktre przeszo na Dahmsa. Dahms (ur. 1865). Za jego inicjatyw podejmowaa Komisja egzaminacyjna dwukrotnie prace nad reform systemu, ji uwieczone wydaniem Uproszczonej niemieckiej stenograf wesystemu stenotachygrafjl dug metodzie tej nastpia zmiana odnonie do wokalizacji, usunito zwaszcza zaamywanie znaku 1906 r. Dams spgoskowego dla oznaczenia samogoski. ji wystpi ze szkoy, wydajc w r. 1913 podrcznik Stenograf zreformowanej, ktra jednak nie zdobya uznania szkoy. Od r. 1904 zwolennikw tego kierunku grupuje Zwizek stenotachygrafw niemieckich.

Brauns

(ur.

1857). Zastosowanie jednej wielkoci ograni-

czyo znacznie zasb rozporzdzalnych znakw, wobec czego pojawio si denie do uzupenienia tego braku przez zarzucenie zasady, wedug ktrej znaki kocz si kresk ostr, a zatem znaki spgoskowe mog by w grnej i dolnej czci rozmaicie ksztatowane. Samogoski oznacza si tu przy pomocy cznika wycignitego w gr. Wrd autorw wystpujcych

61

takim konceptem waniejszy jest dr W. Brauns, ktry poswj pogld na istot systemu stenograficznego rozwin w dziesiciu tezach, a nastpnie w wydanej w r. 1888 Stenografii szkolnej (Schulkurzschrift) zastosowa t wanie zasystemie jego samogoski oznasad oznaczania samogosek.
z

cztkowo

lub falist kresk rnej dugoci, zalenie od wielkoci nastpujcego po samogosce znaku spgoskowego. Ten sposb zmieniony zosta nastpnie przez autork pod wpywem szwedzkiego systemu Melina, tak i w wydanem w r. 1901 pimie parlamentarnem i w 1906 pimie korespondencyjnem samogoski otrzymay ju znaki staej dugoci i kierunku. Symbolicznie oznacza si samogoski przez podwyszenie lub obnienie znaku nastpnej spgoski. midzyczasie wystpi z taScheithauer (ur. 1873). kim samym pomysem Karol Scheithauer, wydajc po Ludowej stenografii, opartej na systemie Schrey, w r, 1896 oryginalny system. Samogoski przedstawione zostay zapomoc staych cznikw, przyczem czciej wystpujce oznacza si przy miejsce zastosowanej przez Braunsa pomocy prostego cznika.

czane

byy

przez prosty

cznik w gr

podstaw niektrych znakw spgoskowych ukowo wygit kresk. Podobnym dwikom nada autor podobne znaki, zaokrglone w dolnej czci dla wyraenia gosek dwicznych. Z systemu swego usun Scheithauer wszystkie reguy dotyczce skrtw. System Scheitfalistej
linji

przyj

Scheithauer za

hauera, najatwiejszy do nauki

opanowania, nie znalaz wielu

Ferdynand Schrey, dokonawpewnych zmian w pimie Scheithauera, niedawno may podrcznik tego systemu. Stenografja narodowa zwana od 1920 r. niemieck stenografj (Deutsche Kurzschrift). Na podou zasad systemu Arendsa wydany zosta w 1885 r. przez dra Albrechta (ur. 1864)
zwolennikw. Interesujce
szy
jest,

uoy

Feliksa (1868) Kunowskich system stenograficzny, ktry nastpnie zmieniono w 1893 r. w ten sposb, samogoski oznaczono cigami w d skierowanemi. Podstaw znakw spgoskowych tego systemu tworzy prosta kreska, wycignita od linji gwnej w gr. czenie poszczeglnych znakw spgoskowych nastpuje przez zastosowanie punktu wzgldnie kka, niemajcych
i

w systemie odrbnego znaczenia, a wic bdcych tylko cznikami.

62

Zjednoczenie przedstawicieli kierunkw symbolicznego oznaczania samogosek i wzrastajca potga Zwizku StolzeSchrey skoniy zwolennikw systemw Arendsa, Rollera, Braunsa i Kunowskich do nawizania kontaktu, ktrego rezultatem byo przyjcie w 1898 r. przedstawionej przez braci Kunowskich ji stenograf narodowej ( Nationalstenogr aphie). Do utwot. zw.

rzonego wwczas Zwizku Narodowych Stenografw przystpili jednak tylko zwolennicy staro i zreformowanego systemu Arendsa,

Matschenza i Rollera, a wic zamierzone zjednoczenie przedstakierunku alfabetycznego oznaczania samogosek nie nastpio. Zasady stenografji narodowej kilkakrotnie byy zmieniane (1899, 1903, 1910) i w ostatnio nadanej formie zyska system znaczne rozpowszechnienie nietylko w Niemczech, ale i w innych krajach, dokonano bowiem przekadw jego na dwadzieciadwa jzyki. r. 1928 obchodzono uroczycie trzydziestolecie
wicieli

do

istnienia Stenografji narodowej.

Rozpowszechnienie stenografji
(do 1924
r.)

Niemczech

l/imentarnem,

Pocztkowo stenografja graficzna miaa by pismem parumoliwiajcem podejmowanie sprawozda z poi

po raz pierwszy w tej formie znalaza zastosowanie w Bawarji, nastpnie w Badenie i Wirtembergji, przechodzc dalej do krajw rodkowych t. j. Hesji i Saksonji, a wreszcie na pnoc i wschd do Prus i Austrji. O stanowisko stenografw parlamentarnych w pnocnej czci Niemiec i oficjalne wprowadzenie danego systemu do biura sprawozdawcw ubiegali si zarwno zwolennicy Gabelsbergera jak i Stolzego, przyczem tym ostatnim udao si w r. 1867 uzyska przewag. Ta zacieka kampanja obustronna zakoczona zostaa w r. 1871 rwnomier-

siedze

nym podziaem
stawicieli

stanowisk

Biurze stenografw

pomidzy

przed-

obu szk. Wr. 1908 dopuszczeni tam

1923
r.

zostali jeszcze

zwo-

lennicy
tak,

ktrzy te wkrtce ^dobyli przewag, skad biura stenograficznego parlamentu dziewiciu stenografw Rzeszy przedstawia si nastpujco
Stolze-Schrey,

i w

syst. Stolze-Schrey,

czterech Gabelsbergera

czterech systemu

Stolzego.

sejmie

pruskim

sub

stenograficzn

sprawuj

03
przedstawiciele systemu Stolzego, natomiast
i

Saksnji, Bawarji

Brunwiku dominujce stanowisko zaja

stenografja Gabelsber-

gera, tak

obu metod. reszcie krajw zwizkowych nie byo przepisw odnonie do zastosowania
tego czy innego systemu. Suba stenograficzna

i mona byo mwi o rwnowadze

w publicznem yciu Niemiec odgrywa bardzo wielk rol. Oprcz stenografw parlamentarnych, ktrych zadaniem jest sporzdzanie sprawozda z posiedze, spotyka si na trybunach cae zastpy stenografw sprawozdawcw poszczeglnych ajencyj prasowych i dziennikw. Staa si ona ju niezbdn w sdach stenografowie podejmuj sprawozdania z procesw to w charakterze prywatnym na yczenie stron, te w charakterze urzdowym na skutek polecenia wadz. Organizacj stenografw parlamentarnych jest obok Zwizku niemiec:

bd

bd

1919 r. Zawodowe zjednoczenie (Berufsuereinigung sten. Praktiker Deutschlands).

kich stenografw parlamentarnych

zaoone w

Za przykadem Bawarji, ktra w r. 1854 wprowadzia system Gabelsbergera jako nadobowizkowy przedmiot nauki szkolnej w gimnazjum, w cztery lata pniej w szkoach realnych, a naseminarjach nauczycielskich i naukowych dla dziewczt, posza Austrja,

stpnie

wyszych zakadach z t jednak rnic,

e w szkoach i akademjach handlowych stenografja jest przedmiotem obowizkowym. Oprcz tego stenografji ucz we wszystkich szkoach wydziaowych, a od 1920 r. i w ludowych. szko-

ach

Saksnji

Brunwiku uznaj

tylko

Przedstawiciele systemu Stolzego starali

nie zezwolenia

system Gabelsbergera. si rwnie o uzyska-

pocztkowo jednak

na nauczanie stenografji w szkoach pruskich, zabiegi te nie odnosiy skutku. Wreszcie w r. 1908 Ministerstwo owiaty wydao takie pozwolenie dla eskich szk wyszych, nastpnie w r. 1916 stenografja staa si przedmiotem nadobowizkowym w szkoach handlowych, a w 1920 wprowadzono j do wyszych zakadw naukowych, za w 1922 do seminarjw nauczycielskich, przyczem zalecony zosta- system Stolze-Schrey. innych krajach Rzeszy albo dopuszczono tylko poszczeglne systemy, albo te pozostawiono szkoom woln co do wyboru systemu. Krzewieniem znajomoci stenografji w Niemczech zajmuj si lektoraty przy uniwersytetach, wysze szkoy i akademje stenograficzne, istniejce w Lipsku, Drenie i innych miejscowociach.

rk

64

Na skutek wprowadzenia stenografji do wiedeskiej akademji handlowej (1856) i wyszkolenia caego zastpu specjalnego typu stenografw dyktatowych", przesza ona nastpnie do
kantorw kupcw i przemysowcw, zwaszcza po zastosowaniu maszyny do pisania, a std do pastwowych i gminnych instytucyj i urzdw, gdzie zyskiwaa coraz wiksze uznanie, wyraajce si w angaowaniu si tylko ze znajomoci stenografji. Orodkiem propagandy poszczeglnych systemw niemieckich, ktrych liczba jest bardzo znaczna, stay si zwizki stenografw. Pierwszy w Niemczech, zaoony w 1844 r. przez Stolzego i jego uczniw Sten. Verein w Berlinie zaj si w nastpnym zaraz roku wydawaniem czasopisma stenograficznego Archiu f. Senographie. Za tym przykadem powstaje w r. 1846 Zwizek stenografw Gabelsbergera w Lipsku, a w 1849 Centralny Zwizek w Monachjum i Wiedniu, organem ktrego jest Sten. Blatter. okresie, w ktrym Arends zjednoczy swych zwolennikw, zgrupowanych w 15 stowarzyszeniach, w Zwizku berliskim (1860), szkoa Gabelsbergera liczya 162 zwizki z 3449 czonkami, za Stolze 93 zwizki, skupiajce 1594 czonkw. Liczba ta cigle wzrastaa, a na skutek przystpowania nowych czonkw rekrutujcych si ze stenotypistw (po wprowadzeniu maszyny do pisania), w r. 1913, statystyka ta przed2763 zwistawiaa si jak nastpuje system Gabelsbergera zkw, Stolze-Schrey 2217, Stenografja narodowa Kunowskich 218, 227, Arends 320, Roller 382, stenot achy grafja Scheithauer 10, Brauns 6 zwizkw. 17, Paulmann 12, Stolze czasach powojennych cyfry te ulegy zmniejszeniu. Niektre zwizki stenografw utworzyy w r. 1922 pewnego rodzaju kartel. Zadaniem zwizkw jest m. in. wydawanie czasopism stenograficznych (pismem zwykem lub stenograficznem), ktrych liczba dochodzia w 1922 r. do 127. Co do rozprzestrzenienia dwch gwnych systemw niemieckiej stenografji mona przyj taki podzia: Bawarja, Saksystem Gabelsbergera, Prusy i Szwajcarja sonja, Austrja system Stolze-Schrey'a.

65

Denie

do utworzenia jednolitego systemu

Niemczech.

Niemczech powstao kilkaset systemw, z tych kilkanacie znalazo rozpowszechnienie. Idea poczenie zasad dwch

gwnych autorw
zego,

niemieckiej stenografji, Gabelsbergera

Stol-

poszczeglnych wybitniejszych przedstawicieli szk. 1886 r. rozpoczy si odnone pertraktacje kierownikw tych szk, wkrtce jednak zostay zerwane. Spezy rwnie na niczem dalsze usiowania w kierunku pogodzenia systemw Gabelsbergera i Stolzego, wzgldnieStolze-Schrey'a, z ktrych ostatnie datuj si z 1901 r. celu

nurtowaa bezustannie

w umysach

ostatecznego

zaatwienia

(zwolennik

syst.

sprawy postanowi prof. P f a f f Gabelsbergera) z Darmstadtu zwoa urzdow

tej
r.

konferencj, ktraby

Rzeczywicie

1906

zaja si ujednostajnieniem stenografji. odbya si w Eisenach wsplna konfeszk stenograficznych

(Gabels-

rencja przedstawicieli siedmiu

Roller, Arends),
z

berger, Stolze-Schrey, Stolze, Sten. Narodowa. Stenotachygrafja,

na ktrej powzito uchwa zwrcenia si do wnioskiem powoania komisji skadajcej si z dwudziestutrzech czonkw, przedstawicieli wymienionych systemw, oraz systemu Braunsa i Faulmanna. Zadaniem tej komisji miao by opracowanie jednolitego systemu. Po zasigniciu w tej sprawie opinji rzdw poszczeglnych krajw niemieckich zgodzi si rzd Rzeszy na projekt, z tern jednak zastrzeeniem, i praca Komisji dwudziestu trzech zostanie przedoona do zatwierdzenia zwoanej w tym celu konferencji rzdowej. Komisja pno, bo dopiero dwudziestu trzech zebraa si stosunkowo w 1912 r., odbywajc nastpne posiedzenia w 1913 i 1914 r. Samej pracy nad system podja si podkomisja wybrana z ona Komisji dwudziestu trzech, przedkadajc w 1914 r. zarys nowej stenografji, ktry przyjty zosta przez pen komisj z pewnemi nieznacznemi poprawkami. Wybuch wojny przerwa niestety dalsz prac. Po ponowem zebraniu si komisji w 1917 r. odrzucono na skutek podnoszonych przez zwolennikw syst, Stolze-Schrey zarzutw zarys opracowany w 1914 r. Rozpocza

rzdu

do

si
tw

dalsza praca,
i

ostatecznie

w wyniku ^ktrej wpyn cay szereg projekw lutym 1918 r. przyjto dwa zarysy zw.
t.

66

jako uproszczony Stolze-Schrey. przedoono ministerstwu spraw

B" na podstawie systemw Gabelsberger-Stolze-Schrey i A" maju 1918 r. oba te projekty wewntrznych. Znowu wic istniay dwa projekty, pomimo, i praca podjta bya w zamia-

rze utworzenia jednolitego systemu.

Powstaa zatem nowa

jeszcze Scheithauera
le
i

komisja,

w skad

ktrej

weszo

jede-

nastu przedstawicieli systemw (oprcz poprzednio podanych

Dahmsa)

ta

wystpujc przeciwko

szko-

przedoya rzdowi tylko zarys A". To naturalnie wywoao sprzeciw rzdw tych krajw niemieckich, w ktrych panowa system Gabelsbergera. Czynniki rzdowe przyszy zatem do przekonania, e decydujcy gos mog mie w tej sprawie tylko przedstawiciele dwch najwikszych szk, a wic
Gabelsbergera,

Gabelsbergera i Stolze-Schreya i na ich do dalszych pertraktacyj (1921)

tej
r.

podstawie zaproszono

Opracowanie systemu,

w myl
t.

polecenia rzdu,

miao nastpi na podstawie wspomnia-

nego powyej zarysu. B". Wynikiem podjtych znw prac by zw. projekt listopadowy, przedoony rzdowi. Projekt przyjty zosta w 1922 przez przewan delegatw rzdowych,

cz

wyjtkiem

przedstawiciela pruskiego ministerstwa z Lubeki,

ktry uzna go za zbyt trudny. Odnone zmiany zawiera przerobiony t. zw. projekt lipcowy (1922) i ten jednak nie zyska uznania przedstawicieli syst. Stolze-Schreya jako za trudny, w nastpstwie czego i rzd Prus owiadczy si przeciwko projektowi. Rezultatem dalszych prac by t. zw. projekt padziernikowy (1922), do wydania jednak odnonej opinji zadali przedstawiciele szkoy Stolze-Schrey czterech tygodni czasu. Poszczeglne rzdy nie przyjy projektu padziernikowego" polecajc rwnoczenie prof. Freyowi opracowanie nowego ten sposb powsta prona podstawie projektu lipcowego".

jekt Freya, tymczasem jednak zniecierpliwiony

i

rzd

Bawarji

zarzd niemieckiej kolei pastwowej wprowadziy z wiosn 1924 r. system Gabelsbergera jako obowizkowy.

Zdawao
tralny

si,

e wszystkie dotychczasowe zabiegi w kierunku

Rzd
cen-

ujednostajnienia systemu zostay przez to zniweczone.

wprawdzie podj inicjatyw uproszczenia systemu Gabelsbergera, aby w ten sposb doj do zamierzonego celu, lecz ju w sierpniu 1924 r. pruski, minister owiaty, w porozumieniu

67

ministrem handlu

gospodarstwa krajowego, wprowadzi do

podlegych im szk wycznie uproszczony system Stolze-Schrey, wwczas wanie opracowany. Na wiadomo o tern ministerstwo spraw wewntrznych zwrcio si do pruskiego prezydenta ministrw z przedstawieniem,
jektowi lipcowemu"

takie

przeciwstawienie
i

si pro-

wywouje

tylko rozgoryczenie

rozdwojenie

pruski zgodzi si wreszcie we wrzena projekt lipcowy", pomimo akcentowania swych zastrzee co do jego dobroci, pod tym jednak warunkiem, zostanie on natychmiast przez wszystkie kraje niemieckie przyjty. Rzecz si powioda i 20 wrzenia 1924 r. uznana zostaa

wrd spoeczestwa. Sejm

niu 1924
r.

jednolita stenografja niemiecka (Einheitskurzschrift). Jest to system kompromisowy midzy syst. Gabelsbergera i StolzeSchreya. Od Gabelsbergera przyjto gwne znaki stenograficzne, prawidowo za i sposb konsekwentnej wokalizacji w gonastpujcej po samogosce od Stolze-Schreya. padzierniku urzdowy dokument systemu (Systemurkunde) pisma korespondencyjnego (Verkehrsschrift), a w marcu 1926 r. pisma dyskusyjnego (Redeschrift). Jeszcze na wiosn tego roku prbowali przeciwnicy, niezadowoleni z poraki, (Stolze-Schrey), obali jednolit stenografj, wnoszc odnone podania do parlamentu, te jednak nie odnosiy skutku. To zainteresowanie si stenografj ze strony czynnikw pastwowych wiadczy dobitnie o jej znaczeniu kulturalnem dla spoeczestwa.
sce

tego roku wygotowano

Rozpowszechnienie stenografji
od
r.

Niemczech

1924.

stenografj niemiecka (Einheitskurzschrift, Reichskurzschrift) przez rzd uznana, znalaza pene poparcie zarwno ze strony rzdu Rzeszy, jak i poszczeglnych krajw niemieckich, a take instytucyj prywatnych. myl wydanych zarzdze we wszystkich wyszych zakadach naukowych, szkoach handlowych i innych nawet powszechnych, wprowadzono jednolit stenografj, to jako przedmiot obowizkowy,

Jednolita

bd

bd

te nadobowizkowy, przyczem zastrzeono wyczno uycia tego tylko systemu. W urzdach pastwowych polecono pracownikom

68

nauczenie si stenografji jednolitej, przyczem zapada rwnie wadze, w biurach w ktrych posuguj si stenodecyzja, maj w najkrtszym czasie wprowadzi stenograf nografj, jednolit, w miejsce dotychczas uywanego systemu.

tym przykadem, wprowadzajc w 1926 r, jednolit stenografi niemieck m. in. jako przedmiot obowizkowy do szk rednich i handlowych. Wielk rol w rozpowszechnianiu systemu odgrywaj organizacje stenograficzne, zwizki i stowarzyszenia, wrd ktrych najpotniejszym jest Niemiecki Zwizek Stenografw,
Austrja

rwnie posza

za

utworzony
i

Niemieckiego

Zwizku Stenografw

Gabelsbergera"

Pastwowego Zwizku Jednolitej Stenografji", liczcy obecnie okoo 170 tysicy czonkw, zgrupowanych w przeszo 2.000 towarzystw. Zwizek ten obejmuje w swych ramach cay szereg grup

fachowych. Oprcz tego zwolennicy jednolitej stenografji zrzeszaj si jeszcze w kilku innych zwizkach. Szereg czasopism,

rwnie bogata literatura wiadczy dobitnie o znacznem rozpowszechnieniu. Rekord szybkoci, osignity przy zastosowaniu jednolitej stenografji, wynosi 480 zgosek na minut. Po utworzeniu jednolitej stenografji wielu zwolennikw
wydanych
wielkich nakadach, jak

stenograficzna tego systemu

innych systemw (m. in. prawie wszyscy Gabelsbergerczycy) przeszli dla idei do obozu jednolitej stenografji. Z przeciwnikw jej wymieni naley przedewszystkiem reszt cigle zaci-

zczonych w zwizku, liczcym 50 tysicy czonkw w okoo 1.000 towarzystw, dalej Zwizek pastwowy do stworzenia niemieckiej stenografji ludowej". Przetych Stolze-Schrey'anw,

ciwko jednolitej stenografji niem. wysuwa si twory

nografji ludowej, ktra, podobnie jak pismo

t.

zw. Ste-

zwyke,

czy litery

(goski), stawiajc je obok siebie, bez zastosowania specjalnych

znakw na pewne grupy liter. dalszym cigu jednolitej stenografjip rzeci wstawiaj si zwolennicy innych systemw jak Narodowa Stenografja, Stenotachygrafja i t. d., bdcy czonkami okoo
500 towarzystw stenograficznych. Na gruncie neutralnym stoi Towarzystwo Stenografw parlamentarnych i zawodowych. Wiksze znaczenie dla ruchu stenograficznego posiadaj

Krajowe Instytuty stenograficzne, istniejce

zno), B.awarji

Saksonji (Dre-

(Mojiachjum),

Brunwiku

Hesji.

Urzdowe Ko-

69
misje dla egzaminw na nauczycieli istniej
Hesji, Turyngji,

Saksonji, Bawarji,

Brunwiku

goci

stenograficznej

urzdowe egzamina bie(Fertigkeitspriifungen) odbywaj si w Izi.

Austrji,

bach handlowych jako t. zw. egzamina izb handlowych (Handelskammerprufungen) i egzamina stenotypistw. rozpowszechnianiu stenografji odgrywa wielk rol urzdzajce lekcje stenografji i dyktaty dla zaawani radjo, sowanych. Organizowane przez towarzystwa zawody w pimie stenograficznem i nagradzanie konkursowych prac, oraz szeroko zakrojona propaganda, przyczyniaj si wydatnie do rozpowszechnienia, tak i Niemcy znajduj si obecnie na najlepszej drodze do uczynienia stenografji pismem powszechnem inteligencji

piszcej.

Przekady

stenografji kursywnej

na inne jzyki.

Podobnie jak metody geometryczne, tak i systemy grawywary wpyw na rozwj stosunkw stenograficznych w krajach ssiadujcych z Niemcami. Przedewszystkiem ludy Pnocy, pozostajce w cisym zwizku kulturalnym z Niemcami, przejy od nich stenografj. Szwecja. XVIII w. do. ograniczone byo zastosowanie stenografji geometrycznej angielskich wzorw w przekadach S v a h n a i Ralamba. Pewne oywienie nastpuje po wprowadzeniu przez Hub er a metody graficznej Gabelsbergera, ktra jednak mimo wszystko nie zdoaa utrzyma si duej w Szwecji, a^miejsce jej zaja stenografja Arendsa, dostosowana do jzyka szwedzkiego w r. 1879 przez E. Bergstena. dalszym cigu przyja si tam od 1891 r. przerbka systemu Braunsa, wreszcie w 1892 r. przedstawi Olaf Melin (dawny zwolennik Gabelsbergera) wasny system, ktrego wokalizacja opiera si na wypisywaniu samogosek zapomoc staych, niezmiennych cigw (cznikw) podobnie jak u Braunsa. Brauns przej od Melina ten sposb wokalizacji, Melin natomiast niejedn zasad przedstawion przez Braunsa zastosowa w swoim systemie. System Melina, jako przedmiot nauki szkolnej, zyska znaczne rozpowszechnienie i sta si rzec mona systemem panujcym. Jedynie wrd stenografw parlamentarficzne

70

nych przewaaj zwolennicy Bergstena. System Melina przeoony zosta dla uytku Szwedw na jzyk niemiecki. D a n j a. Podobnie ksztatoway si stosunki stenograficzne w Danji. System angielski usunity zostaje w 1848 r. przez przerbk systemu Gabelsbergera, wprowadzon do parlamentu
przez
nografji, ktrzy za

Dessau'a: Od 1864 r. wystpuj w Danji autorzy stepodstaw swych prac bior system Stolzego,
i

Arendsa/ Rollera
z

in.

Waniejsze

jest

dzieo A.

Worms'a

a system jego 1893, oparty na metodzie Stolze-Schrey'a staje si wkrtce wspzawodnikiem systemu Gabelsberger-Dessau. Od r. 1922 oba te systemy zajmuj rwnorzdne stanowisko
r.

w parlamencie. Po bezskutecznych prbach zjednoczenia obu kierunkw, stenograf parlamentarny Christ jansen podj si w r. 1907 uproszczenia systemu, co uwieczone zostao dodatnim wynikiem. Od r. 1912 stenografja jest w Danji obowizkowym przedmiotem w szkoach handlowych. Norweg j i i Finlandji utrzymaa si metoda Gabelsbergera, opracowana w r. 1853 przez Dessau'a, a nastpnie

poprawiona przez

Paulsena

(1909, 1913).

Na
Roller
(1903),

otwie

w Gaberowa

rozpowszechniy si nastpujce systemy: Lang opracowaniu Knoke (1898), Stolze-Schrey

(1922),

dalej
i

zdawcy parlamentarnego
dostosowany przez

Rose
jest

oryginalny system sprawosystem geometryczny Duploye

(1920).

Dukelskajasow
(1922).

W
cowaniu

Estonji uywany

Kurrika Kiviking (1921), Kotkas

system Gabelsbergera w opraS eh r 6 der (1920), (1910), Stolze-Schrey

Na Litwie posuguj si metod Stolze-Schrey opracowan przez stenografa parlamentarnego Jan sen a (1920). Zwolennicy Gabelsbergera w powyszych krajach utworzyli w 1887 r. jako sw reprezentacj Pnocno- Gabelsbergerowski

Zwizek
ciu
J.

Stenografw".
jakie

Grecja. Na korzyci,
publicznem,

odda moe

stenografja

w y-

zwrci

uwag Grekw ucze

r.

Gabelsbergera
tej

metody. Wkrtce stenografja zostaa wprowadzona do parlamentu i na czele utworzonego biura stenograficznego stan w r. 1862 Mindler, a nastpnie synowie jego. Naog jeszcze stenografja

Mindler, wydajc w

1856 greckie opracowanie

71

Grecji nie zbyt jest rozpowszchniona, a

(1900)
i

podjte przez

R u t-

(1918) prace w kierunku przystosowania przerbki Mindlera do potrzeb korespondencji biurowej

sosa

Soldatesa

w Grecji. w historji ruchu stenograficznego na Wgrzech rozpoczyna si w r. 1863 po wydaniu przez A. Fenyvessy opracowania systemu Stolzego Markovica J. metody Gabelsbergera. Metoda graficzna usuna wic zupenie
miay na
celu

oywienie stosunkw stenograficznych

Wgry.

Nowy

okres

uycia dotychczas panujcy (od 1820) system geometryczny 1865 r. obie metody zajy rwnolege miejsce w biurze stenograficznem sejmu wgierskiego. Systemem panujcym na Wgrzech sta si system Gabelsbergera, a to dziki dalszej pracy Markowicsa w kierunku udoskonalenia. Z pord uczniw Markowicsa wystpuje Aleksander N a gy, autor stenoz

Taylora.

grafii ludowej", dalej

dr. Fabro z projektem przeksztacenia pismo parlamentarne, za w r. 1912 Ra dna i wydaje ji. podrcznik Uproszczonej stenograf Do zjednoczenia poszczeglnych szk i stworzenia jednolitej stenografji wgierskiej zostaa

systemu

'.

ktrej

powoana przez ministerstwo owiaty w r. 1920 komisja, w skad weszo pitnastu przedstawicieli szkoy Markowicsa, trzech

Fenyvessy, trzech Nagy.

Od

12 stycznia 1927

r.

posiadaj

Wgry jednolit

ste-

dawnych piciu dopuszczonych systemw. nografi Ta jednolita stenografja jest w gwnych zarysach systemem Beli Radnai'a, powstay w 1912 r. Radnai przeoy udatnie swj system dla uytku Wgrw na jzyk niemiecki.
miejsce

Wochy.
berger-Noe
jest

Jak

ju

poprzednio wspomniano, system Gabels-

we Woszech
:

pastwow jednolit

stenografj.

Jednolita stenografja niemiemiecka zostaa dotychczas prze-

oona ju

polski, esperanto

na jzyki angielski, francuski, hiszpaski, rosyjski, i aciski.

Stenografja u Sowian.
Historj stenografji u Sowian podzieli mona na trzy systemy geometrydo poowy XIX w. w uyciu czne angielsko-francuskie, w poowie XIX w. wystpuje Ignacy
:

okresy

Heg.er

opracowaniem metody Gabelsbergera,

okresie trze-

72

cim od
rzy

r. 1854 w stenograf

poszczeglnych krajach

wystpuj ju

auto-

j i

narodo we

j.

Czechy. Dzieo Hegera,

belsbergera, nie

oparte

cile na systemie Gaory-

utrzymao si

Czechach, znaki bowiem

ginau niemieckiego nie oddaway naleycie licznych grup spr. 1859 goskowych i specjalnej pisowni jzyka czeskiego. utworzony zosta, dziki inicjatywie J. Fiignera, Zwizek stenograficzny, co w znacznej mierze wpyno na oywienie ruchu stenograficznego. Fugner ofiarowa anonimowo 25 dukatw w zocie jako nagrod za najlepszy przekad systemu Gabelsbergera na jzyk czeski, na skutek czego wpyno kilka prac. Rozpatrzeniem ich zaja si komisja zwizku pod przewodnictwem sawnego fizjologa Purkyni, przekadajc w r. 1862 odnone sprawozdanie. Wrd nadesanych prac znajdowao si dzieo ks. Fr. Ga by, wysuwajcego postulat utworzenia dla stenogra-

fji

czeskiej alfabetu

odmiennego od oryginau niemieckiego, by

czeskiego.

ten sposb

oddawaa ona ducha jzyka

Postulat

bowiem wyprzedza znacznie wczesne rozumowanie. adna z prac nie zyskaa uznania Komisji, przyznano jedynie nieznaczne nagrody (5 dukatw) ks. Gaby
ten nie znalaz jednak zrozumienia,
i

Fr.

Tanerowi

Pragi.

Po raz drugi wic wyoniono ze zwizku komisj, zoon z siedmiu czonkw, ktra podja si opracowania stenogrfji czeskiej i w dzie Nowego Roku 1863 wydaa system oparty wprawdzie na metodzie Gabelsbergera, odpowiadajcy jednak bardziej wymogom jzyka czeskiego, t. zw. T snopis ssky. Po wielu dalszych opracowaniach (1864-1905) otrzyma system ten (w 14 wydaniu) form, ktra przetrwaa do r. 1921, do ktrego to czasu wymieniony system by wycznie uywany. Ten system czeski by wzorem dla autorw opracowujcych stenografj w innych jzykach sowiaskich. Przekad systemu Gabelsbergera mimo wszystko nie znalaz powszechnego uznania, wystpowano wci z zarzutami, i
<

nie

naleycie ducha ojczystego. Std te na trzecim Zjedzie czeskich stenografw w Brnie w r. 1888 postpujc za rozumowaniem ks. Gaby na wniosek J. Duricha i Ant. Krondla, powzito uchwa polecajc opracowanie nowego sytemu, dostosowanego do jzyka czeskiego. trzy lata pniej na
oddaje

73

czwartym Zjedzie stenografw czeskich, a pierwszym Zjedzie stenografw sowiaskich, w Pradze w r. 1891 wybrano NaukoKomisj stenograficzn, ktrej zadaniem miaa by ocena oryginalnych systemw. Autorami takich wanie systemw, utworzonych ju w duchu jzyka czeskiego, byli Krondl i Al. Holas (r. 1890), nastpnie D lir i eh (r. 1893), ktrzy usiowali zarazem systemy swe uczyni podstaw dla stenografji innych r. 1901 Naukowa Komisja stenograjzykw sowiaskich. ficzna orzeka, i prace trzech wymienionych autorw w zupenoci zasuguj na to, by stay si podstaw dalszych opracowa. rezultacie dalszych prac w tym kierunku Naukowa Komisja

wyrnia zaszczytnie 16 kwietnia routa i in. S. Mikulika.

ktre

1620

r.

system dra M.

H e-

Teraz dopiero inicjatywa przesza na Ministerstwo owiaty, w czerwcu 1920 r. ogosio konkurs na oryginalny system czeski. Do kwalifikacji prac powoana zostaa odpowiednia komisja ministerjalna. Na skutek konkursu zgoszono czternacie prac, z pord ktrych wyrniono ponownie prac H e r o u t a r. 1921 Mikulika uznajc j za najlepsz. ta czeskoi sowacka sten o graf ja ogoszona zostaa przez czynniki

pastwowe

jako

wycznie panujc

rwnoczenie wprowa-

dzona do czeskich szk. Istnieje rwnie przekad jej na jzyk niemiecki. Jak poprzednio tak i teraz starali si Czesi system swj uczyni podstaw stenograf ji wszechsowiaskiej. sym samym roku powsta w Pradze Pastwowy Urzd Stenograficzny, przy ktrym utworzono szko stenografw biurowych (korespondencyjnych) i parlamentarnych. Istnieje tam rwnie komisja dla kandydatw na nauczycieli stenografji i komisja egzaminacyjna dla stenografw biurowych i parlamentarnych. System Herout-Mikulika wedug podrcznika Herouta dzieli .si na trzy czci: wypisywanie wyrazw (tworzenie sw)> pierwsza, cho skracanie wyrazw, oraz skracanie zda. trudna. Znaki prostsza od dawnego systemu, jest jeszcze

Cz

do

(spgoskowe) poczci zatrzymay dawn form (Gabelsbergera), poczci zostay zmienione i zrnicowane wedug piciu wielkoci. Zmikczenie spgosek odbywa si przez wyokrglenie, wygicie, kocowe pogrubienie i doczepienie znaku
alfabetu

74

(na

oznaczenie

/).

Grupy spgoskowe wyraane

osobnemj

alfabetycznemi znakami, przewanie jednak tworzy si je przez cise zestawienie spgosek, woenie, zlanie, obnienie, nasa-

symboliczne przeduenie w gr lub pod linj w d, w obie strony, przekrelenie znaku, oraz kluczk. Wodo oznaczenia e odnokalizacja jest alf abetyczno-symboliczna
dzenie,

wzgldnie

oraz zmikczenie poprzedniej spgoski, a oznacza si wedug trzech sposobw przy oznaczaniu o zastosowanie znajduj cztery prawida, przy
i,

sz si

cztery prawida,

jak e zwyczajne,

siedm, ou

cztery,

(y)

trzy,

eu

trzy,

au

dwa

sposoby.

Podany
polskich

kich

jest tam rwnie sposb oznaczania sowacsamogosek (o, druga traktuje ).

Cz

spraw
rostki,

opuszczania gosek, podaje znaki na przedrostki, przy-

kocwki

swojskie

obce,

imiona wasne,

liczebniki,

gwne i pochodne, czenie ich i partykuy. Przedmiot trzeciej czci Skracanie zda" traktowany jest wedug wzoru Gabelsbergera, na kocu umieszczone tam
abrewjatury, znaczniki

rwnie znaczniki parlamentarne.

Prawie od pierwszej chwili istnienia stenografji czeskiej czasopisma stenograficzne, jak urzdowe 72snopisn Rozhledy, Tesnopisn Listy i in.

wydawane

W krajach poudniowo-sowiaskich utrzymay

si dotychczas wycznie przekady
syst.

Gabelsbergera.

Po-

cztki stenografji w krajach nalecych ongi do Austrji przypadaj, podobnie jak u innych Sowian pod jej panowaniem, na okres powstawania sejmw krajowych (lata szedziesite), u Ser-

bw za
i

Bugarw nastpio
dosza
tu

to nieco

pniej.

rozkwitu nie

jednak

stenografja

Do wikszego pomimo zapau

wysikw poszczeglnych ofiarnych jednostek. Do jzyka Kroatw dostosowa syst. Gabelsbergera Magdi (1864), ktrego dzieo opracowane zostao na nowo przez Mi ho li ca (1906) za do jzyka serbskiego Milo vi a (1873). Wojna powstrzymaa wszelki ruch w tej dziedzinie, dopiero z chwil oswobodzenia si zaznaczyo si pewne oywienie. 1928 r. pojawi si po omioletniej przerwie 25-ty rocznik czasopisma Stenograf, wydawanego przez Towarzystwo Stenografw w Zagrzebiu. krajach poudniowo-sowiaskich wystpuje rwnie denie do stworzenia jednolitego systemu

75

Sowian poudniowych, ktrego realizacja miaaby nastpi w ten sposb, e dla Serbw i Chorwatw istniaby jeden system, a dla jzyka soweskiego opracowanoby system, opierajcy si na tych samych zasadach. Taki postulat wysunito wanie we wspomnianem czasopimie, w ktrem rwnoczenie ukaza si projekt zreformowanego systemu Magdia, oraz przekad systemu Pitmana na jzyk chorwacki. Literatura stenograficzna chorwacka liczy okoo pidziesit wydawnictw (w tern 25 roczkilka czasopism. Jugosawji nikw Stenografa"), serbska stenografja jest nietylko przedmiotem obowizkowym w szkoach handlowych, ale rwnie przy uniwersytecie w Zagrzebiu
istnieje jej lektorat.

krajowym sejmie lublaskim posugiwano si stenografja sowesk ju od 1863 r. (Tansek), przy jej pomocy podejmowano sprawozdania take w wiedeskiem biurze stenograficznem (1917). Dla uytku Sowecw opracowa stenografj Gabelsbergera

(1876) kontynuatorem jego by N ocelu podrcznik rozszed si w kilku wydaniach. egzaminowania nauczycieli stenografji soweskiej utworzona zo-

Bezenszek

a k, ktrego

staa Komisja w Zagrzebiu, przed ktr odby si pierwszy taki egzamin w 1910 r. Obecznie Komisja egzaminacyjna Sowecw ma swoj siedzib od 1920 r. w Lublanie. Po odzyskaniu niepodlegoci zauway si daje znaczne oywienie na polu stenografji.

Pierwszym propagatorem znajomoci stenografji w -Buby Antoni Bezenszek, autor systemu opracowanego na podstawie metody Gabelsbergera (1879). Dziki. zajmowanemu
garii

od 1911

r.

stanowisku lektora stenografji na uniwersytecie

Sofji

znaczny zastp uczniw. Po mierci Bezenszeka (w 1915 r.) kontynuatorem jego pracy systemowej i naukowej sta si Teodor G o 1 u b o w, energiczny i ofiarny dziaacz na polu stenografji bugarskiej, docent stenografji na wydziale historyczno-filozoficznym uniwersytetu w Sofji, ktremu powierzone zostao rwnie ksztacenie nauczycieli tego przedmiotu. Wykady jego obejmuj caoksztat wiedzy i praktyki
stenografji, oraz jej nauczania. Golubow jest jakby dusz caego ruchu stenograficznego w Bugar ji. 1924 r. rozpocz wydawanie kwartalnika Stenografsko Spisanje, na amach ktrego

zdoa pozyska

do

76
roztrzsano kwestje teorji stenografji i metodyki nauczania. Kwartalnik wychodzi do 1927 r. jedynie dziki ofiarnoci materjalnej Golubowa, ktry w nieduej Bugarji nie mg znale zainteresowanych czytelnikw, tak aby wpywy z prenumeraty mogy pokry koszta wydawnictwa. Jako dodatek do pierwsza Krtkiej stenotego kwartalnika pojawia si graficznej encyklopedji. czasopimie powyszem wsppracowali: Antonina Chlebarowa prof. gimn. esk. w Sofji, autorka kilku broszur, traktujcych o stenografji, Atanazy Georgiew sofijski okrg. insp. szkolny i Argir Mumdiew dyr. gimn. Dziki inicjatywie Golubowa zaoony zosta w 1926 r. Instytut stenograficzny bugarski, ktry w znacznej mierze przyczyni si do oywienia ruchu stenograficznego. Z towarzystw stenograficznych wymieni naley dalej Towarzystwo Centralne, ktre wydao czasopismo Stenograficzeski Westnyk (18871893), Zwizek Brzopis w Sofji, ktrego przedstawicielem jest Iwan Iwanowicz Wassilieff, red. czasopisma Nowa Stenografska Biblioteka, wreszcie Instytut stenograficzny Antoni Bezenszek w Filipopolu pod dyrekcj

do

cz

t(

Argira Mumdiewa. Wrd czasopism wspomnie rwnie naley miesicznik Mlad Stenograf organ Zwizku Towarzystw naukowych uczniw i Towarzystwa suchaczy uniwersytetu. Opracowaniem planu naukowego stenografji w szkoach rednich Komisja dla spraw stenografjii wyszych zaja si Naukowa biurze stenogr.aficznem parlamentu bugarskiego pracuje szesnatu stenografw, przewanie z wyksztaceniem uniwersyteckiem, wszyscy posuguj si przekadem systemu Ga-

belsbergera.

Rosja.
i

Systenry geometryczne, opracowane na podstawie

bar.

wzoru Taylor-Bertin przez

Korfa

(1820),

Iwanina

(1858)

innych ustpiy przed przerbk systemu Gabelsbergera, ktrej autorem [by Tornau (1863) i dr. Zeibig. Utworzenie
instytucji

sdziw przysigych oywio ruch stenograficzny ogoszony przez ministerstwo konkurs na rosyjski system stenograficzny spowodowa wystpienie w 1865 r. Olch i n a, ktrego system oparty by na metodzie Gabelsbergera, oraz Paulsona i Mess r a (1868) z przerbk systemu

Rosji, a

Stolzego.

dalszym cigu pojawia si zaczy nowe opracowania dawnych systemw zarwno Gabelsbergera jak i Stolzego, a to
systemu Olchina dokonane przez Gorsze newa (1893), Gabelsbergera-Tesnopisu przez K r i w o s z a (1893) iBezenszeka (1907), Gabelsbergera-Tornau przez Kruljewa (1908). System Stolzego opracowany zosta na nowo przez Terne (1874), poprawiony nastpnie przez Patkanow, i Zim-

Saponk

mermanna,

oraz

Duskiego
si
i

(1874/5).

Opracowania systemu

Stolze-Schrey podjli

Schrder (1903), Mogilewski Wilpert (1905). Oprcz tych pow(1904), Friedlander stay nowe oryginalne systemy jak Kriwosza (1904) wypisu-

jcego samogoski, ywotowskiego (1905) pkursywny system opracowany wegug wzoru Duploye i innych. Powoanie pierwszej Dumy, a zwaszcza ogoszenie konstytucji w r. 1906

wywoao w
Nowy

Rosji

ywy

ruch stenograficzny, zaznaczajcy

si

fal systemw.
ruchu stenograficznego zaczyna si w Rosji sowieckiej, gdzie z pocztku zapanowa istny chaos systemowy. Aby temu przeciwdziaa zwoano w r. 1925 do Moskwy pierwszy midzy systemowy kongres stenografw, na ktrym zapada uchwaa powoujca do ycia Komisj dla utworzenia jednolitego systemu. Komisja ta ukonstytuowaa si w marcu 1926 r. i po odbyciu dwudziestu trzech posiedzie ustalia w marcu 1927 r. wytyczne dla, dalszej pracy, po uprzedniej ocenie wszystkich uywanych w Rosji systemw w kierunku ich przydatnoci dla utworzenia jednolitej stenografji. Z tej komisji o charakterze nieoficjalnym wyonia si komisja urzdowa w skadzie czternastu czonkw pod protektoratem komisarjatu dla wyksztacenia ludowego. Prace tej komisji doprowadziy do wniosku, aden z uywanych w Rosji sowieckiej systemw nie moe by uwaany za panujcy i jedynem wyjciem z chaotycznej sytuacji jest utworzenie nowego systemu na podstawie ustalonych wytycznych. Na skutek ogoszonego wezwania do skadania projektw, w ktrem jako ostateczny termin wnoszenia podana 15 stycznia 1928 r., wpyno dziewitnacie projektw. tym samym roku rozpocza komisja rozpatrywanie projektw, z ktrych kady referowany by przez dwch czonkw (referat i krytyka). Na podstawie tych referatw poszczeglne projekty
okres
historji

78

oddane zostay Komisji trzech czonkw", ktrej zadaniem byo powzicie odnonej uchway na podstawie pyta staego kwestjonarjusza. Ze zgoszonych dziewitnastu projektw odrzucono cztery, co do reszty powzito pitnacie uchwa i przedstawiopoleno je Komisji Trzech (Lapekin, Sokow i Jurkowski) ceniem dokoczenia pracy. We wrzeniu zapada na komisji decyzja wyprbowania w kursach porwnawczych szeciu systemw, opracowanych przez Kruljewa, Sokoowa, Lapekin a, Falejewa, Hildebranda i Jurkowskiego. Wniosek ten przedstawiony zosta Komisji rzeczoznawcw piciu czonkw, ktrej skad mieli tworzy niefachowcy, przypadkowo jednak wesza tam z nominacji rwnie stenografka, oprcz niej za jeden filolog i trzech akademickich czonkw. Komisja postanowia dopuci do prby tylko cztery systemy, a autorom dwch opracowa
Gabelsbergera mianowicie Kruljewowi i t. zw. Komisji jednoprojektu Gabelsbergera" polecono w terminie jednego roku dokona uzgodnienia i poczenia swych prac. Przez to usunicie systemu Gabelsbergera na rok dopuszczony byby
litego

jedynie

znacznie rozpowszechniony

wykazujcy dobre wyniki

Stolzego w opracowaniu Saponki. reakcj czynnikw rzdowych, ktre nie zgodziy si na wykluczenie systemu Gabelsbergera od prb porwnawczych, wobec czego komisja uchwa z grudnia tego roku dopucia rwnie system Gabelsbergera w dwch odmiennych opracowaniach, tak i kursy porwnawcze obejmowa

zastosowaniu
ta

system

Uchwaa

wywoaa

maj nastpujce
berger),

systemy: Kruljewa
z
r.

komisji jednolitej (Gabels-

Hildebranda (StolzeSaponki (z r 1926), Lapekina i Falejewa (ostatnie projekty). Po przeprowadzeniu odpowiednich kursw i stwierdzeniu rezultatw zadecydowane maj by losy jednolitej stenografji. Stenografja w Rosji sowieckiej jest przedmiotem nauki w szkoach handlowych, wyszych zakadach, oraz uniwersytetach ludowych, znajdujc rwnie szerokie zastosowanie praktyczne w biurach, urzdach i parlamencie, przyczem zawodowi stenograficznemu powicaj si prawie wycznie kobiety. Organem stenografw rosyjskich jest dwutygodnik Woprosy stenografji i maszynopisy. Tytu zawodowy praktyka" otrzymuj si w Rosji na podstawie cisego egzaminu, w ktrym kandy1927),

Sokoowa (przekad

Terne),

79

dat musi
sek)

wykaza biego

stenografowania 110

sw

(300 zgoi

na minut

wo

warunkach odpowiadajcych praktyce przepisania stenogramu zwykem pismem.

at-

Ukraina
ruskiej
Galicji
i

byo

do

o niej

grafji polskiej.

(Ru). Zastosowanie stenografji ukraiskiej czyli ograniczone tylko do czci dawnej r. 1920 bdzie mowa przy sposobnoci omawiana stenoOd r. 1925 na Ukrainie, wchodzcej jako samosowieckich republik, zaobserwowa

dzielne

pastwo do Zwizku

daje denie w kierunku posiadania wasnej stenografji praktycznego jej zastosowania przy pomocy stenografw. Chapomimo i odczuwa si dawa rakterystyczny jest fakt, silny brak podrcznikw, oraz si nauczycielskich i teoretykw stenograficznych, to jednak nie zwrcono si do podrcznika prof. gimn. Panejki ze Lwowa (przekad Gabelsbergera) wydanego w r. 1913, a poprawionego w r. 1922, lecz pocztkowo stenografowano po rosyjsku, a nastpnie dopiero podjto prace samodzielne. Wynikiem ich byo wydanie drukiem dwch przekadw systemu Gabelsbergera, a to opracowanego przez Juchima (1924) i Unickiego (1925). Przy tworzeniu w kilku miejscowociach Zwizkw stenografw wzorowano si rwnie na statucie przyjtym przez pierwszy oglno-rosyjski kongres

si

stenografw.

Biaoruska Rzeczpospolita" z gwnem miastem Miskiem liczy miljon ydw na ogln liczb 175 miljona mieszkacw, dlatego te jzyk ydowski dominuje obok polskiego, rosyjskiego i biaoruskiego. Do niedawna jeszcze nie znano tu stenografji. Pierwszy zapdzony tam losem w r. 1921 stenograf musia dostosowywa uywany przez siebie sj^stem do wszystkich wymienionych jzykw, chcc si nim posugiwa. Za pierwszych pionierw ruchu stenograficznego na Biaorusi

Biaoru. Maa

uwaa
szy

naley 1 sona Schackina, z ktrych pierwi opracowa przekad systemu Gabelsbergera na jzyk biaoruski, drugi za na argon ydowski (1923 1925), przyczem aden nie uznaje cieniowania znakw. Oba systemy narwni popierane s przez rzd.

Saw

80

Midzynarodowe Kongresy

stenograficzne.

Oprcz kongresw okrgowych, zwizkowych i narodowych wymian myli, dowiadcze, pogldw, zaatwienie spraw oglnej natury, obchodzcych og- stenografw, wreszcie osobiste zapoznawanie si uatwiaj kongresy stenografw wszystkich krajw i wszystkich systemw t. zw. Midzynarodowe Kongresy Stenograficzne, odbywajce si co 23 lat. Pierwszy taki kongres odby si w 1887 r. w Londynie, nastpujcych dziesi kolejno w Paryu, Monachjum, Berlinie,
Chicago, Sztokholmie, Brukseli, Darmstacie, Madrycie, Budapesz-

Dwunasty z kolei kongres, odbywajcy si w Strassburgu r. przynis rozdwojenie, a waciwie rozkad instytucji midzynarodowych kongresw. Na kongres ten nie zaproszono przedstawicieli b. mocarstw centralnych, a w powzitej uchwale zwoania nastpnego kongresu w r. 1923 do Lozanny nie Uwzgldniono zaproszenia Niemcw. Na skutek tego zwoali Niemcy rwnie XII kongres do Drezna, w ktrym wzili udzia przedstawiciele dwunastu narodowoci jak w Strassburgu. Szwajcarzy podjli si roli medjatora, poparci w tern przez Francuzw stanowczoci wystpowali przei Belgijczykw, ktrzy z ciwko czeniu kwestji politycznych ze sprawami naukowemi. Komitet Midzynarodowy jednak pod przewodnictwem Georges-Buissona stan na stanowisku przeciwnem i std dalsze pocie,

1920

ca

dwjne kongresy XIII w Lozannie, XIV w Medjolanie (1926), w Brukseli grupy Georges-Buisson (1927), XV w Budapeszcie (1928), na ktry znw nie przybya grupa Buissona (z Francji). Grupa Buissona zamierza urzdzi nastpny (XIV) kongres w Neapolu w r. 1931, na ktry znowu Niemcy o ile swych nie przedtem nie nastpi przecie porozumienie
XIII

wyl

delegatw.

Wspomnie

tu wreszcie

naley

Midzynarodowym Urz-

dzie Stenograficznym w Brukseli, do ktrego utworzenia da inicjatyw Kongres midzynarodowy stenograf w w Sztokholmie w 1897 r., a ktry wreszcie powoano do ycia na Midzynarodowym Kongresie stenograficznym grupy Buissona w Brukseli

r.

1927.

CZ OGLNA.
I.

Objanienie

pewnych poj zasadniczych zasad nauki pisma gramatyki, teorji stenografji.

i i

Przy omawianiu systemw stenograficznych uywa si musi pewnych poj z zakresu gramatyki i nauki pisma wogle, pewne pojcia i zasady stenograficzne take wsplne rnym systemom. Poniewa za terminologja rnych autorw jest rna, rne pojcia i zasady nie jednakowo okrelone, a maj mie naley we wstpie objani i ustali znaczenie oglne, dlatego

terminologj,
1.

omwi pewne
z

zasady stenograficzne o oglniej-

szem znaczeniu.

Pojcia
i

zakresu jzyka podaj

na podstawie

ustalonej polskiej terminologji gramatycznej", oraz gramatyki

Kubiskiego-Lehr-Spawiskiego. gosw ni (fonetyki) rozkadamy na zgoski (sylaby), zgoski za na goski, owe najprostsze skadniki naszej mowy. Poszczeglnym goskom odpowiadaj w zwykem pimie polskiem pewne znaki pojedyncze lub podwjne, czyli znaki pojedyncze litery lub dwuznaki, nad niektremi literami wyrniajce (diakrytyczne). Wyraz: owczarski ma trzy zgoski: ow-czar-ski, goski i im odpowiadajce litery s: o, w, cz, a, r, s, k, i. Czsto ta sama litera suy do oznaczenia gosek rnie wymawianych, np. W: oWsl, w (wymawiamy: uf), naodwrt jednakowe goski mog mie rne litery np. = u, rz = . Goski dzielimy na samogoski, ktre si same wymawiaj np. jako spjniki a, i, i t. d., same mog tworzy zgosk, zgoskotwrcze i na spgoski, ktre w regule nie wystpuj w jzyku samoistnie (bardzo rzadkie wyjtki np. prr), ale zawsze wsp ze samogoskami, std spgoski.
Szobera

Wyrazy wedug

82

Jzyk polski ma 8 brzmie samogoskowych a 36 spgoskowych ( = u, h = ch, rz = ). Podzia spgosek ze stanowiska gosowni na rnie ujte grupy wskazuje nastpujca tabela podug Szobera:
1

Potwarte z otwarciem

szczelinowe ust- :noso- szczellnowe

zwarto-

zwarte

nem

wem

o*

1 3.
n I

t
3

i:
bezdwiczne

dwiczne

s
<

i
o-

tf

i n

1?
CD

a
i

o;
i

o
M

I o.

CL

Hj

t
i

ii
c*

H**

|S-

CO

p-

i n

Os

N
er
i

>*

0Q

4
i

% CO

CD

Qes

O W
CD

!
rCl>'

'**

o n

Qn

CO

p-

1
ff
i

H-

!
CD

co

t*

<*
\

Nv

CA>

N\

W K
1

0Q

I-d.

ff **

i?
Cl>

Spgoski, ktre
czyli

pewnych wymianach spgosek

maj

analo-

giczn rol

funkcj, jak spgoski mikkie, nazywaj si funkcjonalnie mikkie, cho fonetycznie twarde jak dz, i i. (noga nodze, Bg Boe). Spgoski mikkie fonetycznie i funkcjonalnie mikkie.

83
l \ V np. w wyramikkie do . Goski , , y nigdy nie wystpuj na pocztku wyrazu, e jest tu tylko w wyrazach obcych. (Samogoska / czy si tylko ze spgoskami mikkiemi, y tylko z twardemi. jzyku polskim wyksztaconym spotykamy tylko ki, gi, kie, gie (nie:

Zaznaczy mona,
i

Szober rozrnia
Z

zach: lany

liany, inni

uwaaj

jako

ky, gy, ke, ge).

Dwie samogoski w jednej zgosce w polskim jzyku rzadko, bo tylko w wyrazach

np. au-tor
i

(dwugoski)

zapoyczonych

samogoski
na-u-ka.

cz
j

dwikonaladowczych
si
tak,

jak miau-czec, pozatem dwie

kada naley

do innej zgoski:

Gosk
waciwie

uwaa
i,

Szober za niezgoskotwrcz samogosk,

tylko

oj-ciec

= oi-ciec.

Inni"
i

uwaaj

gosk
wiaj

lub

te spgosk,

albo jedno

drugie.

j za psamoGramatycy spra-

gosk j wogle duo kopotu stenografom, kac np. wyrazach zarabia i Arabja, zgosk kocow bia (bja) rnie
raz

wymawia,

mikko, drugi raz twardo:

i

b-ja.

Zgoski s otwarte
czarski jest

zamknite:

W wyrazie

ow-

zgoska ow- z lewej strony otwarta, zaczyna si samogosk, zgoska czar- zamknita, gdy samogosk obustronnie otaczaj spgoski, zgoska za ski jest z prawej strony otwarta, gdy koczy si samogosk, zgoska a (samostojce) jest cakiem otwarta. Nazywaj te zgosk koczc si samogosk, otwart, spgosk, zamknit. Jest waciwoci jzyka polskiego, przewaaj w nim zgoski otwarte (z prawej strony). Polacy w przeciwiestwie do Niemcw unikaj spgosek na kocu

sylab.

Goska, ktr si
s e
,

zgoska zaczyna, nazywa si

nago-

m ta, ktr si koczy, wygosem, a rodkowa r dgosem: W zgosce -czar- jest cz nagosem, r wygosem, a rdgosem, w zgosce ow jest o nagosem, w wygosem, rdzgosce jest nagosem z, o rdgosem, gosu niema. wygosem. Dwie lub kilka spgosek bezporednio po sobie nastpujcych nazywamy grup spgoskow i mwimy
o pierwszej gosce grupy, drugiej
kowej, przedostatniej, ostatniej.
i
t.

zo

d.,

lub pocztkowej,

rod-

84

Grup spgoskow

elementem

samogoskowym

nazy-

waj

stenografowie

grup zgoskow.

Ze stanowiska sowotwrstwa (nauki o budowie wyrazw) rozkadamy wyrazy na 1) rdze czyli pierwiastek, t. j. t cz, ktra si powtarza we wszystkich pokrewnych wyrazach; 2) przedrostki, t. j. pocztkowe czstki wyrazu przed rdzeniem i 3) przyrostki, ktre tworz kocowe czstki wyrazu po rdzeniu. Przyrostki mog by sowotwrcze, t. j. takie, ktre zmieniaj znaczenie rdzenia, zwane krtko przyrostkami i fleksyjne czyli kocwki, wskazujce na rol wyrazu w zdaniu. Ze wzgldu na funkcj wyrazu w zdaniu dzielimy wyra na temat czyli osnow i kocwk. Temat jest to wic wyrazu, pozostaa po usuniciu kocwki; do tematu dodajemy kocwki zalenie od zwizku wyrazw w zdaniu lub wyraeniu (odmiana wyrazw). Temat moe by czasem rwnoczenie i rdzeniem, ale czsto zawiera prcz rdzenia przedrostki

cz

przyrostki.

rdze

Ze wzgldu na to, czy w skad wyrazu wchodzi jeden czy wicej, rozrnia si wyrazy proste i zoone.
proste

Wyrazy
wtedy
i

mog

si skada

tylko z rdzenia,

rdzenne

czyli

nierozwinite,

lub

nazywamy je te z rdzenia

innych czstek sowotwrczych (przedrostkw, przyrostkw), wtedy nazywamy je rozwinite. Rdze jest gwn zgosk,
inne

poboczne.

Wyrazami zoonemi
rodzenie,

mog by zestawienia
zrosty

(Boe Natylko

druga

cz

obie

czci

odmienne),

(Wielkanoc,

odmienna) lub

zoenia
wz;

(listopad,
/).

woz/woda, na

kocu

pierwszej

czci

przyrostki o lub

gramatycznych: rozwinity przedrostkami: wwz, wywz, przywz, przewz, powz; rozwinity przyrostkami wz- ek, woz- i, wo- nica; jednem i drugiem: powo- ik, po- wy- woz- i.

Przykady

do powyszych
nieroz winiety:

poj

Wyraz

prosty,

Rdze moe dozna pewnych

i

dalszych

wymian gosek
t.

wie, przywie, wioz-y, wiz- i d. W wywoz-em), w wyrazie razie wz" rdze jest i tematem (woz-u, po-wo-zik, jest rdze z przedrostkiem i przyrostkiem tematem.
wystpi
jako:

85
(powozik-w).
przyrostki.
2.

Sowa zoone:
jest

parowz, woziwoda.

wyrazie
i

nieposuszestwo

rdzeniem susz,

dwa przedrostki

dwa
(gra-

Stosunek stenografji do gramatyki:

do ortograf]
i
i

matyki pisma krtkiego do pisma dugiego potocznego).

a)

gosowni: Gdy si

nie

ogldamy

na pochodzenie wyrazw, lecz piszemy je tak, jak je wymawiamy, wtedy mamy pisowni (ortografj) gosowniow czyli fonetyczn. Takiej pisowni uywa si w gramatyce lub przy nauce jzykw obcych dla dokadnego oddania dwikw mowy. takiej pisowni piszemy prentko (prdko), bapka (babka), japko (jabko), ouf (ow) i t. d. Obowizujca pisownia zwraca uwag na pochodzenie wyrazw. Cho spotykamy w przewanej iloci podrcznikw stenografji zasad: pisz, jak syszysz", to jednak w adnym systemie stenograficznym polskim pisownia nie jest fonetyczna, jak wyej to przedstawiono. Pisownia oficjalna nie jest wzorem i dlatego pismo sztuczne jak stenografja, ktrej celem jest krtko, moe by konsekwentniej sze i nie musi naladowa osobliwoci zwytrzymaj si cile kej pisowni. Niektre systemy gosz, pisowni obowizujcej, w regule jednak tak si sprawa ma, system, trzymajc si naog pisowni obowizujcej, wykazuje

swoiste odchylenia

jak graficzn

krtkoci

podyktowane wzgldami stenograficznemi, utrzymania pisma jak t. j. deniem

Owe odchylei innemi zasadami stenograficznemi. bardzo czsto nastpujce: Alfabet jest jeden, duych inne foneliter niema, o u = o, rz = , ch = h, =l, rzadko tyczne zastpstwa. Spgoski podwjne pisze si czsto pojedynczo. Pewne goski zastpuje si niekiedy innemi podobnego brzmienia np. z, , przez s, , albo te tsz przez cz, j przez i, itp. Niektre goski, sabo wymawiane lub na podstawie pewnajkrtszem
nia

nych zasad, opuszcza si [pad(), jab()ko mot(y)l]. Co do samych znakw na rne goski czyli

litery zacho-

dzi

nastpujce np. rnice. Na goski, ktrym zwykem pimie odpowiadaj niekiedy dwie litery (dwuznaki)
jeszcze
cz,

mog

jak

t.

d.

posiada

zwykle stenografja

jednolite znaki,

podobnie

mie moe

sek jak szcz, sp,

str, oj, aj,

nawet takie jednolite znaki na grupy goi t. d. Mikko spgosek oznaczaj

86

rne systemy w rny

pisma, jak to

sposb,

czsto odmienny od zwykego

szczegowej czci przedstawimy; mog tu by znaki na mikkie goski, ktrych si konsekwentnie osobne zawsze uywa np. ko, kona, b'ay (= biay) i t. p. Nie musi stenografja przestrzega skomplikowanych regu naszej pisowni co do / i /, zalenie od tego, czy jest to wyraz obcy i mao rozpowszechniony, niespolszczony, czy powszechnie uywany, spolszczony i szeregu innych postanowie. Bdzie mona pisa biust i debjut jednakowo, grub/an i ob/ad, amon/an i amonyak, i t. d. Zgoski dia, tia i t. p. mona podobnie potraktowa

jak bia, mia.

Dalej nie musi stenografja zawsze oznacza jakiej goski znakiem alfabetowym lub wogle osobnym znakiem, co nazywamy w stenografji literalnem oznaczaniem. Moe ona dan gosk (samogosk lub spgosk) wyrazi w ssiedniej gosce (poprzedzajcej dan gosk lub nastpujcej po niej) jakiem graficznem znamieniem czyli symbolem, co nazywamy symbolicz nem oznaczaniem gosek. Takiemi symbolami mog by nastpujce np. znamiona: zgrubienie znaku, jego obnienie, podwyszenie, skone ustawienie, wyokrglenie, przeduenie

mniejsze lub wiksze

t.

d.

wyrazw gra samogoska najwaniejorodkiem kadej zgoski, bo ona tylko jest zgoskotwrcz. pimie zwykem uytkowem znak samogoskowy nie posiada jakich specjalnych znamion, rnicych go od znaku spgoski i naodwrt; s oba rodzaje znakw rwnowartociowe. Czy jednak z punktu widzenia sztuczpolskich

wymowie

sz rol w

zgosce, ona

jest

nego pisma, jakiem jest stenografja, ktra moe swoje znaki dowolnie tworzy, samogoski czy spgoski waniejsze? Cho-

dzi o to, ktre z nich

pominite pozwol nam

jeszcze

odtworzy

cay wyraz

czy wyrazy

zdaniu, ktre

wic

istotnemi skad-

nikami wyrazu ze wzgldu na moliwo jego odczytania. atwo si o tern na przykadzie przekona, ktry podaj wedug Pysza (1838), a wic jednego z naszych najstarszych stenografw: w .br k s b tr dn j u yo a i a o l w z tr st n gr f st j
.
.

d
.
.

u...i.y

u-

a a
.

87
z samych spgosek samych samogosek (dolna linja), a zrozumiemy wypisane, rzecz jeszcze rnic; jeeli pewne samogoski bardziej si uatwi: trdno sbie wbraz jk cliwy jst ztrdnienie

Naley prbowa odcyfrowa

linja) lub

cao

(grna

bd

stngrfa.

Powysze rozwaanie da nam te odpowied na nastpujce pytania: Czy racjonalniej jest spgoskom czy samogoskom
przydzieli korzystniejsze i wyraniejsze znaki, czy lepiej symbolizowa samogoski czy spgoski, czy literalne wypisywanie

samogosek jest zawsze konieczne. Z nauk gosowni czy si zasada stenograficzna, przez (goskom) niektrych goszona Podobnym naley w stenograf j i nadawa podobne znaki. Prof:

dwikom

wany

powiada nawet: Alfabet, podstawa stenograf ji, zbudoznakw, ktrych formy zbliaj si do siebie proporcjonalnie do pokrewiestwa dwikw". Ma to prcz podstawy
Korbel
jest ze

praktyczn zalet, e niedo dokadne napisanie madka)". znaku uatwia odczytanie wyrazu (np. matka Trudno uchwyci ow proporcjonalno zbliania si form znakw odpowiednio do pokrewiestwa dwikw, ale zastanowi si najpierw naley, co nazywamy podobiestwem gosek (dwikw), ich pokrewiestwem. jzyku polskim moliwe nastpujce szeregi podobiestw gosek: (p. Podzia spgosek wedug Szobera): kierunku poziomym widzimy najpierw cztery grupy gosek t. j. 1) zwarte, 2) szczelinowe, 3) zwartologicznej

szczelinowe, 4) potwarte.

Ot goskom w onie kadej z tych grup monaby nada podobne znaki. Wymienione grupy podobiestw z wyjtkiem potwartych nie znalazy oddwiku w stenografji. Waniejsze poziomo oznaczone szeregi wewntrz powyszych grup jako goski dwiczne i bezdwiczne. One te to przedewszystkiem, ktre ma si na myli, jeeli si mwi o podobiestwie gosek (madka maflka).

Te szeregi par s:

Bezdwiczne:

p,pi,
b, bi,

-,

-,

f,

fi,

-,

-,

t, -, -, s,
1,

c, sz,

, ,

cz,

-,

-,k, ki,

r 'wieczne
1

m, mi, w, wi,

n,

, d, ,

z, dz, , , d, d, r, j, g, gi.

Korbel:

Budowa systemu

stenografji.

88

Bezdwiczne

eh, chi, h, hi,

-, -, -, -,

Dwiczne

Jak widzimy par nie maj: m, mi, n, , , 1, r, j, eh, chi, h, hi. Dalsze podobiestwa id w kierunku pionowym tablicy. dwuwargowe, wargowo-zbowe, przednio-jzykowe, to grupy rednio- jzykowe, tylno-jzykowe. Te szeregi znalazy oddwik czono dwu-wargowe saby w stenografji z t modyfikacj, przednio-jzykowe i wargowo-zbowe w jedn grup, tak samo jzykowe, a tylno-jzykowe stanowiy znowu osobn i rednio-

grup.
Waniejsze natomiast znowu pionowe poddziay owych grup na goski mikkie i twarde, ktre znowu tworz dwa sze-

nastpujch par: Twarde p, b, m, f w, n, t, d, , Mikkie pi, bi, mi, fi, wi, , Twarde eh, h.
regi
: ,
:

1, s,

z, c,
-,

dz, sz,
-,

-,

-,

-, li, -, -,

, rz, cz, d, r, k, g, , , , d, j,ki,gi,

-, -, -,

Mikkie: chi, hi. Par nie maj t, d,, s, z, c, dz,r, j. Toby byy grupy podobiestw, ktre dozwalaj kombinacje. systemach stenografji spotykamy jeszcze np. nastpujce grupy, ju moe bardziej oparte na grafice znaku: s, , sz z, , dz, d, d, (przytem moe dz by podobne do d + z), c, ,

W
cz

g, h, eh.

ona

Co do wartoci powyszej zasady, to jak to podano, ma logiczn i warto ze wzgldu na wyrazisto pisma, i nie dokadnie napisane sowo (madka) mona

mie warto,

do

jeszcze odczyta.

Ot

co do pierwszej

zalety,

to

istnieje

ona

tylko

wtedy, jeeli jest konsekwencja

w zupenem wyzyskaniu

jakiej grupy podobiestw, ktre musz oparte (o ile ma istnie i druga warto wyrazistoci) na fonetycznem podobiestwie a nie na graficznem liter

by

wencji

naleaoby

da.

zwykego pisma Tymczasem zdarza si,

tej

konsek-

wadza podobne znaki na pary p-b, t-d, a nych i dwicznych nie uwzgldnia, tak samo dzieje si przy mikkich i twardych, lub czyni si podobne g, h, eh, a wyklucza k z tego podobiestwa i t. p. Co do wartoci podniesienia wyrazistoci pisma przy uwzgldnieniu zasady podobnym goskom podobne znaki", to rzecz si

kto wproinnych par bezdwicz-

89
tak. ma,

uwzgldniajc

zasad,

mona doj

do dwuznacz-

noci, jeeli tylko zamiast przykadu madka - matka

inny, np. bada",

wemiemy

bo przy podobiestwie b-p, d-t, moglibymy go jeszcze odczyta: pada, bata, pata, a wszystko ma jakie znaczenie. A take w przykadzie matka", tylko wtedy wyraz ten dobrze odczytamy, jeeli nie tylko t bdzie podobne do d, ale bdzie rne znacznie np. od p, r, s, , , c, , m, inaczej moglibymy przeczyta matka jako mapka, marka, maska, Maka, Maka, macka, Maka, mamka. Powysza zasada miaaby wic warto wyrazistoci, gdyby ta wyrazisto zaleaa tylko od jednego znaku, dwikiem podobnego. Dawniej przeceniano jeszcze
:

powysze goskowo - naukowe prawo, uwaajc je wogle za najwaniejsz zasad ksztatowania pisma stenograficznego; od powyszej zasady miayby zalee inne cechy dobardziej
i

brej stenografji, ktre niej przedstawimy. Naturalnie rzecz tak

nie ma i moemy przypisa powyszej zasadzie jedynie zalet wprowadzenia pewnego porzdku wrd znakw i pedagogiczn zalet uatwienia i uprzyjemnienia nauczania nowych znakw. Natomiast przy ukadzie systemu moe by ona tylko wtedy uwzgldniona, jeeli nie stoi w sprzecznoci z innemi warunkami dobrego systemu.

si

Stosunek stenografji do sowotwrstwa. Poniewa przedrostki przyrostki wystpuj w caym szeregu

b)
i

wszdzie jednakowe znaczenie, charakterystyczne dla wyrazw, std we wielu systemach oznaczono je specjalnemi krtkiemi i charakterystycznemi znakami. Stao si to w tym celu wanie, aby odpowiednio do ich czstoci, nie musie wypisywa przedugich zgosek, a nastpnie, by podnie wyrazisto, czytelno pisma, gdy znaki te charakterystyczne na pocztku i koca sowa, odrniajc si od innych, atwo dadz si i uatwiaj znacznie odczytanie wyrazu; czasem
i

wyrazw

maj

uj

wystarczy nawet wypisa raczej przedrostki i przyrostki lub tyche, a opuci wyrazu t. j. rdze, gwn bez szkody dla czytelnoci np. niebez stwo (niebez- piecz -e-

cz

ow

cz
.

stwo), przedsi-cie (przedsiwzicie)

t.

d.

cise uwzgldnienie

do pewnych trudnoci czy konfliktw stenografa z gramatyk: Albo bowiem zaopatrzy si stenograf w sownik etymologiczny i kontrolowa bdzie, czy

sowotwrstwa prowadzi

moe

90
np. kade pocztkowe przy" jest przedrostkiem i pisa je wtedy bdzie specjalnym znakiem, czy te naley ju do rdzenia, a wtedy musi je normalnie wypisa, albo te nie bdzie si stenograf tak cakiem cile trzyma etymologji i kade pocztkowe przy" (chodzi tu o nieliczne przypadki) bdzie wypisywa skrconym

znakiem na przedrostki (przykro,

przyjaciel).

w niektrych systemach do zasady zachowania rdzenia", to znaczy graficzny obraz prostego rdzenia musi by zachowany, czyto w wyrazach
Sowotwrstwo poprowadzio
rozwinitych (przy dodaniu przedrostkw i przyrostkw) czyto w wyrazach zoonych. Czy rdze jest zawsze waniejszy w mylowym toku zdaczy te przedrostki i przyrostki, nastpnie czy kocwki nia, zawsze konieczne do odczytania, na i wszystkie przyrostki to podaj przykady skracania wyrazw rne podrczniki

Odpro

Wypro
Przypro

sw

przyjaciel!

Najpik suknia.
3)
i
i

wad

Najpik
j i
1
.

suknie.
zwykego
Okrelenie

Stosunek stenograf

do pisma

do nauki pisma

zwykego

poj

zwizki.
a)

ma mie pismo zwyke, musi posiada w wyszym stopniu pismo stenograficzne. Pismo zwyke ma by wyrane ksztatne. Aeby pismo odpowiadao popikne wyszym zaletom, musi je cechowa prostota, czytelno, rwno,
Cechy, jakie
t.
j.

potoczysto

czysto".

odznacza si pismo, jeeli niema w niem zbyzachowane tecznych cigw, ozdb i dodatkw, a tylko istotne postacie liter". Podczas gdy pismo zwyke staje si niewyrane, gdy jest przeadowane niepotrzebnemi cigami, wykrtasami, to najmniejszy niepotrzebny cig znieksztaca pismo

Prostot

stenograficzne, ktre z natury swej jest proste.

1

Jako podstawa
i

suy

uytkowego
Cytaty

ozdobnego,

cudzysowie

podrcznik: Stefan Tatuch: Nauka pisma 1927, nak. Kuratorjum Okr. Szk. Lw. wyjte z tego podrcznika.

Lww

91

Czytelne (wyrane) jest pismo wtedy, gdy oko z atwoci odrnia poszczeglne litery. Kada litera winna zacigi, ktreby na pierwszy chowa waciwy sobie ksztat
i

odrniay j od innych znakw". Pismo winno zatrzymywa oko i zadowala uczucie estetyczne czytajcego". Wyrazisto jest wan cech pisma, gdy kade pismo ma by odczytane. Litery zwykego pisma z natury maj takie ksztaty, i atwo mona je od siebie odrni. A mimo to moe i pismo zwyke by nieczytelne, niewyrane. ludzie, ktrzy normalnie i powolne pismo maj nieczytelne, zwyke pismo moe sta si nieczytelne w szybkiem pisaniu. Dla stenografji wyrazisto jest postulatem zasadniczym. Od pisma sztucznego, stenografji, musimy da, by znaki tu ustanowione, ktre z narzut oka

tury rzeczy

bd

o wiele

prostsze

ni

znaki pisma zwykego,

i

rniy si

jeszcze

midzy sob

wybitnie

to
jest

tak,

by nawet

znieksztacenie szybkiego pisma, ktre tu

czste,

dawao

Wyraz powinien posiada czytelno bezwzgldn, t. j. samostojcy powinien by wyrany, i wzgldn t. j. w zwizku zdania nie powinien dawa powodu do dwuznacznoci. Czytelno nie jest wic tylko graficznie, rnic znakw uwarunkowan, ale i jzykowo, zwizkiem wyrazu w zdaniu. Praktyka stenograficzna przy odczytywaniu wyrazw wykae braki czytelnoci. Najczstsze sowa musz by najczytelniejsze. Pokrewiestwo dwikowe wyrazw i gramatyczne oraz logiczne poj nie powinno si pokrywa z podobiestwem graficznem znakw i wyrazw, o ile pismo ma by wyrane.
odczytania.

mono

pisma polega na jednakowem pochyleniu i jednakowej wielkoci znakw". Podczas gdy rwno pisma zwykego jest zalet piknego pisma, to rwno pisma stenograficznego jest postulatem poprawnego pisma, gdy kada zmiana pochylenia czy wielkoci znakw moe spowodowa zmian znaczenia znaku czy wyrazu. Potoczysto (biego) pisma wyrabia si przez cige wiczenie i wpraw. Cechuj j cigi wykonane lekko, bez przymusu i natenia. wiczenia wykonuje si wolno, starannie, lekko, bez popiechu, zachowujc waciwy ksztat liter". Powysze sowa odnosz si i do pisma stenograficznego. Ale prcz potoczystoci (biegoci) pisma, ktr przypisujemy jako cech pi-

Rwno"

92

szcemu (kto ma biego pisma), mwimy w stenografji o potoczystoci (biegoci), ktr ma pismo jakiego systemu, ktra jest cech pisma, a nie piszcego. I nazywamy biegoci znaku
potrzebny do wykonania znaku. Wprawdzie i w pimie zwykem z pisma bardziej ozdobnego, wymagajcego wicej czasu na nakrelenie, powstao u Rzymian przez popiech do celw codziennego uytku pismo o formach uproszczonych, a wic
czas, jaki jest

pismo bieglejsze, zwane te std kursyw (cursus = bieg) i z tego pisma powstao nasze pismo uytkowe, ale naog biego pisma jest to zagadnienie czysto stenograficzne, gdy pismu zwykemu nie zaley na tern, czy znaki jego dadz si bardzo szybko napisa i dlatego t kwestj omwi si przy zagadnieniach teorji
samej stenografji.

Pismo stenograficzne powinno, jak pismo zwyke, o ile monoci spenia warunki estetyki, by pikne i czyste, zatrzymywa oko i zadowala uczucie estetyczne. Ponadto czysto czyni pismo przejrzyste, jasne. Przybory do pisania, ukad ciaa trzymanie pira czy owka, pooenie zeszytu pod ktem 30 do krawdzi awki i nachylenie pisma (60) jest takie same w stenografji jak w pimie zwykem pochyem. Pochye pismo jest w stenografji normalne, cho nie jest wykluczone pismo prostopade, a nawet nachylone w lew stron.

Linjatura i stosunek pisma zwykego i stenograficznego do Mnij. Umiejc biegle pisa, piszemy bez linij. Ale ju w zwykem pimie linjatura jest w pocztkowem pimie nieodzownie pob)

trzebna. Normuje ona proporcjonalno znakw i ich czci, wymiary dugoci, wysokoci i szerokoci znakw, oddalenie
liter, sw i wierszy midzy sob". Poniewa te rzeczy, ktre dla stenografji bardziej istotne ni dla normuje linjatura, pisma zwykego, bo od nich zaley poprawno pisma w stopniu

o wiele

wyszym ni w pimie zwykem, musimy si zaj

do-

kadniej stosunkiem pisma do linji. Najpierw naley ustali pewne terminy na podstawie podrcznika nauki pisma. Litery

pisma zwykego dadz si zamkn w czterech linjach poziomych, ktre, od gry poczwszy, nazywamy: grna skrajna, grna i dolna rodkowa, dolna skrajna. Doln rodkow, na ktrej wic dwie linje rodkowe piszemy, mona nazwa podstawow.

93

dwie skrajne

*.

Linje skrajne ograniczaj przestrze,

na kt-

rej

w zwykem pimie

piszemy, czyli

obejmuj przestrze pisma.

przestrze pisma, czyli poza linje skrajne pismo zwyke nie wykracza, natomiast pismo stenograficzne moe wyj za nie, nie trzyma si wic tak cile przestrzeni pisma, jak pismo zwyke. Midzy czterema linjami trzy miejsca wolne, czyli pola i nazywamy je od gry: pole grne, rodkowe, dolne Odpowiednio do pl odrniamy co do wielkoci: znaki,

Poza

pole, a to rodkowe, znaki krtkie, dwa pola: rodkowe i grne znaki wysokie, rodkowe i dolne znaki gbokie i wreszcie zajmujce trzy pola: znaki dugie". Znak, ktry zajmuje pole rodkowe i grnego t. j. nie dosiga grnej linji skrajnej, nazywa si pwysoki (t), analogicznie monaby nazwa znak nieco mniejszy ni gboki, p-

zajmujce jedno

cz

znak mniejszy ni krtki, pkrtki. Gabelsbergera-Poliskiego ustalono na te znaki nastpujce nazwy od najmniejszych poczwszy: znak may, redni, przeduony pionowy, dugi grny, dugi dolny, przedugi; znaki mae mog by normalnej szerokoci lub przeduone w kierunku poziomym. Oddalenie linij poziomych od siebie jest w stenografji jednakowe lub rne, a mianowicie pola grne i dolne mog by
a

gboki

W systemie

szersze

ni rodkowe; w pimie zwykem

od pl skrajnych, ktre

pole

rodkowe

jest

wsze

s jednakowej

szerokoci. Przyj-

pola rodkowego za jednostk czyli jeden stopie, otrzyma si przy czterech lin j ach w jednakowej odlegoci od siebie, przestrze pisma trzystopniow, jeeli za pole grne i dolne bdzie szersze, a wtedy w stenografji jest ono lV2-stopniowe, przestrze pisma wynosi bdzie cztery stopnie. Wpyw wysokoci pl na pismo jest takie, przy stosunku pl rodkowego do skrajnych 1 l 1 ^ czyli 2 3 otrzymuje si pismo mie dla oka i wyraniejsze, przy stosunku 1 1 pismo jest bardziej krpe i nie jest powabne. Stosunek pierwszy budzi wiksze este-

mujc wysoko

rozmaitych podrcznikach stenografji nazywano rnie

ukad

linij;

jeeli jest ich wicej,

1,

mona
d.

je kolejno
linje

od gry poczwszy znaczy

skrajne
i

numerami

2,

3, 4,

t.

Terminy:

rodkowe

mog

zawsze zosta.

94

tyczne zadowolenie

jest naturalniejszy,

tyczniejszy tam, gdzie

drugi moe nieco praksystemach stenograficznych trzeba podl

wzgldnie przedua pewne znaki o U stopnia i wielokrotne, wtedy podzia wysokoci pl jest atwiejszy nieco, ni przy nierwnej wysokoci pl. Odpowiednio do wysokoci pl i znaki wysokie, gbokie i dugie rnej dugoci przy rnej linjaturze; w prze-

wysza lub obnia,

strzeni

3-stopniowej
4-stopniowe.

znaki wysokie

gbokie
znaki

2-stopniowe,

dugie znaki 3-stopniowe, przy

2*/2i

4-stopniowej przestrzeni
stenografji

one

Bywaj w

zmiennej

wielkoci.

W
zmienia

pimie zwykem pola skrajne

si wic zalenie od

a stosunek tych szerokoci

s szersze ni rodkowe, zaley od wielkoci pisma wogle,

tego, czy

pismo

jest

drobne, czy

wiksze.

systemach stenograficznych 4-stopniowych zmienia

si mimowoli take proporcja znakw, zalenie od tego, czy kto ma pismo drobniejsze czy wiksze. pimie zwykem uwzgldnia si w proporcji pisma odpowiednio do wysokoci i szero-

ko
wa

pisma oraz grubo liter, co w stenografji czsto jest niemoliwe, gdy zmiana szerokoci lub gruboci moe spowodo-

zalenoci wyrazw caych i znakw, skadajcych wyrazy od linij wzgldnie od ukadu linij, jako ukadu odniesienia do nich wyrazw i znakw.
niezalene od ukadu linij, t. zn. pooeniu wyraz napisze si wobec dowolnego ukadu linij, wzgldnie ukadu 1 linji pisma czyli podstawowej, zawsze da si odczyta. Takie systemy nazywamy b e z 1 i n j o w e. Pismo zwyke jest niem, wyraz wyej lub niej wobec linji pod-

zmian znaczenia. Zbada naley teraz moliwe przypadki

Mog wyrazy cae by

jakiemkolwiek

stawowej umieszczony, poziomo lub skonie, zawsze da si odczyta. Linja nie gra tu adnej roli. Nie znaczy to, eby wyrazy

musiay trzyma

by
linji,

pisane

w ronem pooeniu

wobec

linji,

mog

si
bez-

ale nie

od

niej

zalene;

moemy nazwa
linji,

takie

pismo niezalene od linjowem linijnem.

linji,

ale

trzymajce si

pismem

obojtne, gdzie,

jednak systemy stenograficzne, gdzie nie jest w jakiem pooeniu jaki znak na wyraz si znajduje wobec ukadu linij nakrelonych, czy pomylanych, czy

Mog by

95

znak umiecimy wyej lub niej nakrelonej lub pomylanej linji podstawowej. Takie systemy nazwiemy lin j owe. Tu musimy wiedzie, gdzie jest linja podstawowa, wzgldnie gdzie si jej trzeba domyle. Te same znaki wyrazowe w ronem pooeniu wobec domylnej linji maj rne znaczenie. Linjowe systemy
dzielimy
dalej
i
t.

naj-ednolinijne
d.),

wielolinijne

(dwii,

zalenie znowu od tego czy kady wyraz przynajmniej jak czci dotyka jednej linji tj. podstawowej, na ktrej regularnie pisze si, czy te jest kilka rwnowanych linij pisania, a znak jaki ma rne znaczenie, zalenie jod tego na ktrej pomylanej czy nakrelonej linji si znajduje, nie dotykajc czsto t. zw. linji podstawowej. Systemy wielolinijne pozycyjne, gdy zalenie od pozycji czyli pooezwane te znaku na odpowiednich linjach zaley jego znaczenie. nia
trsy, cztero

Zbada naley

jeszcze

zaleno pooenia znakw, skalinji

dajcych wyraz,

wobec

pisma.

pimie zwykem moemy poszczeglne znaki wyrazu stawia w rnych wysokociach, pierwszy na linji, drugi wy-

duajc cznik
ntrz wyrazu
wszystkie znaki

wyej,

trzeci

obniy
linji

t.

d.,

cho

naturalnie

nikt tak nie pisze.

jest

Tu pooenie poszczeglnych znakw wewniezalene od

pisma,
jednej linji pisma.

trzymaj si

cho normalnie aden system

niezalenoci znakw wchodzcych w skad wyrazu. Mog tu zachodzi nastpujce przypadki pooenia poszczeglnych znakw wyrazu: Wszystkie znaki stoj na jednej linji, nazwiemy to wiernolinijnoci, pismo wiernolinijne. Moe si zdarzy, pewne znaki wewntrz wyrazu wobec poprzedniego podwyszone lub obnione, ale nastpne dalsze znaki nie stosuj si do pooenia znaku o zmienionem pooeniu, lecz ju znowu stoj na linji podstawowej. takim wypadku linja pisma wewntrz wyrazu nie przesuwa si, nie zmienia si, lecz zostaje staa i takie pismo nazwiemy staolinijne. Moe si wreszcie zdarzy, po podwyszeniu lub obnieniu znaku lub wogle po jakim znaku nastpny, dalszy znak stosuje si do pooenia poprzedniego znaku i w stosunku do niego a nie do linji stoi na rwnej wysokoci, wyej od niego lub niej. Tutaj czsto zalenie od przesunicia czy wielkoci jakiego znaku przesuwa si linja pisma wewntrz
stenograficzny nie wykazuje takiej

96

t rnic pooenia znaku pismo takie nazwiemy zmiennolini ne. Ta zmiennolinijno jest powodem, e wyrazy stenograficzne wykraczaj poza przestrze pisma w gr lub w d, czasem wicej ni o 1 stopie. Toby bya owa zaleno caych wyrazw i ich czci
wyrazu o
i
j

skadowych od
razi od
osi xx.

linji

poziomej albo jakby si matematyk

wy-

Terminy, ktremy ustalili, byy: Pismo jest zalene od pooenia wyrazw wobec linji bezlinjowe; wyrazy trzymaj si pismo linjowe, niezalene pismo jednolinijne, wielu linij wielolinijne. jednej linji Wszystkie litery (znaki) wyrazu na jednej linji pismo wiernolinijne, znaki mog si przesuwa wobec linji pisma, ktra jest staa pismo staolinijne, wreszcie linja pisma przesuwa si odpowiednio do pooenia jakiego znaku wewntrz wyrazu pismo zmiennolinijne. Wobec osi yy, prostopadej do xx pismo nie wykazuje takiej rnorodnoci. Cae wyrazy moemy od siebie oddala lub zblia, nie wywiera to wpywu na ich znaczenie, jedynie w pimie skracanem moe to odgrywa pewn rol, gdzie wiksza przerwa midzy wyrazami oznacza, i tam jaki wyraz wypuszczono. Natomiast nie wolno czsto poszczeglnych znakw wewntrz wyrazu dowolnie oddala lub zblia do siebie, niema tu dowolnoci pisma zwykego szerokiego lub cienionego, take wymiarw poszczeglnych znakw nie wolno bezkarnie zmienia, chocia czasem bywaj czniki i znaki stenograficzne o zmiennej wielkoci. Pismo zwyke natomiast, odmiennie od stenografji, nie zna szerokiego poczenia zna-

kw, szerokich skonych

c)

cznikw

linij

poziomych.
i

Materja znakowy pisma zwyego

z linij,

steno-

graficznego. Litery skadaj si

Wszystkie
i

ktre nazywa

si kreskami,

abecada wogle, a
z

dadz si wyprowadzi

znak w szczeglnoci, dwu kresek fundamentalnych: prostej

kady

krzywej (owalu)". Pod owalem naley rozumie koo i elips. Od powyszych kresek fundamentalnych pochodz wszysttak zwane kreski mieszane.
i

kie inne,

Cienkie kreski

w gr
grube

prowadzone

poziome,

nazywamy

rzutami,

pene

czyli

97
laskami, kreski krzywe czyli owale,

obczkami

pobczkami.

odpowiedniego zestawienia obczka z lask otrzymujemy laski u dou zaginane i laski zaginane u gry. Zestawiajc znw dwa owale (obczki), otrzymujemy kresk podwj-

Zapomoc

zgit czyli i falow o rozmaitej wielkoci, pooeniu nateniu. Falowa moe by z gry na d pisana ze stopniowem nabrzmiewaniem ku rodkowi, a wtleniem ku doowi, lub te krelona z dou do gry cienko (rzutowo). Wyduajc owale, otrzymujemy kluczki grne i dolne, z naciskiem w lewo i prawo". Znami, jakiem si koczy litera pisma zwykego b i w, nazywa si wzekiem, o ile jest puste, oczkiem. Zwinicia i zakrty nazywaj si zwojami lub limacznicami. Zaokrglenie u dou nazywa si stopk, u gry gwk. (Wogle monaby
nie
i

wyk

tak

nazwa

dolny

grny koniec

litery).

Kreski pene, laski,

tworz
4)

szkielet pisma. Kreski

mog by

naciskiem wykonane

lub bez.

Hasa

teorjistenografji.
do ustalenia najlepszego systemu, dla dobrego systemu. Lecz caa trudno na tern
jednej

Teorja stenografji

dy

szuka

wymogw

polega,

nie

mona znale

miary,

ktrby mierzy

dobro systemu
tury
nej,

stenograficznego.

Bo postulaty

mog by

na-

naukowej, logicznej, graficznej,

postulaty te

pedagogicznej, praktycz-

zazbiaj si o siebie i koliduj czsto ze sob. Wyrane zo atwo odrzuci, wrd dobrych pomysw trudno
powiedzie, ktry lepszy, bo to punktu widzenia jednej miary. razistoci, biegoci, linijnoci, dnoci, prawidowoci, prostoty,

zaley od dowolnie obranego Syszy si hasa krtkoci, wydokadnoci, cisoci, niezawo-

atwej nauczalnoci, dzielnoci i inne. Kto przywizuje wiksze znaczenie do krtkoci kosztem prawidoci pisma, inny dba o prawidowo kosztem krtkoci i biegoci pisma, inny dla linijnoci musi powici konsekwencj regu, atwiejszy system moe wykaza mniejsz dzielno, przeciwnie system majcy wprawdzie nieco wicej matego przecitny ucze ogarnie, wyrjau naukowego, ale tyle, kae przecitnie lepsz przydatno i t. d. Ani ilo zwolennikw, ani poszczeglne wyczyny nie mog by absolutn miar dobroci systemu. Jak zmienne mog by zapatrywania, tego prawie wszyscy autorzy, uznawnajlepszym dowodem jest to,

98
szy swj system za najlepszy,

ktrymby

nie pozwolili literki

go potem, uznajc poprawiony pniejszy system najlepszy po to, by ten ustpi potem jeszcze lepszemu. Choza cia wic nie potrafimy ustawie systemw w absolutny szereg, mog by i rwnowane, to jednak moemy zaznaczy, co jest dobrego a. co zego lub cakiem nieudatnego w jakim systemie. Niektre z powyszych hase rozpatrzymy w czci oglnej, inne bdzie mona omwi w czci szczegowej przy rozpatrywaniu rozmaitych systemw.

zmieni,

burz

zasada a) Dobr znakw stenograficznych, krtkoci, wyrazistoci, biegoci. biege, Znaki stenograficzne maj by krtkie, wyrane
i

kto jcy

moe

ten szereg ustawi:

Aby znak

by

krtki,

wyrane, krtkie i biege. musi by moliwie prosty, wymaga-

ruchw rki, jak najmniej zmian kierunku ruchu rki. Prostych znakw jest stosunkowo niewiele, std sama rnica postaci znakw nie wystarcza do oddania wszystkich znakw. Ma wic stenografja inne rodki rnicowania znakw, jak uycie tej samej postaci znaku w rnej wielkoci, w rnym kierunku, z rnym naciskiem, w ronem pooeniu wobec linji i rnie go czc. Naturalnie rnice te mog mie rny stopie wyrazistoci. Im znak jest mniejszy, tern pewne rnice wystpi sabiej, np. mae i wiksze kluczki przy znakach krtkich. Im wisabsze, np. uycej stopni tego samego znaku, tern rnice cie jakiego znaku w 3 wielkociach jest mniej wyrane ni w 2, jeszcze mniej w 4 i wicej wielkociach. Wyrazisto znakw si potguje, im wiksza jest ilo rnic midzy niemi. Znaki powinny by biege, to znaczy powinny si da nakreli w jak najkrtszym czasie. Ale nie tylko znaki, lecz cae pismo powinno by biege, wic sam znak krtki nie jest jeszcze najbieglejszy, gra tu jeszcze rol to, czy si biegle, wic
jak najmniej

jak najszybciej

czy z ssiedniemi znakami, maj tu znaczenie pauzy midzy kocem jednego znaku a pocztkiem nastpnego i wolne cigi w powietrzu midzy kocem jednego wyrazu czy czci jego a nowem osadzeniem pira czy owka do nakrelenia

pocztku dalszej czci czy dalszego wyrazu. Chocia przy mierzeniu czasu wchodz w gr indywidualne,

99

subjektywne czynniki, jak predysponowanie i uoenie rki dogodne dla pewnych jakich znakw, wpyw wiczenia i przyzwyczajenia, ktry powoduje, i znaki, ktre nam si pocztkowo wydaway niebiege, zupenie biegle potem piszemy, to przecie dadz si ustali pewne oglne dane co do biegoci znakw. Odpowiednie badania przeprowadzili Kaeding, Schrey, Brauns, Kunowski, w ostatnich czasach Saudek kinematografu do badania szybkoci pisma zwykego, a jego rezultaty dadz si odnie i do stenografji. Pokazao si, prdko nakrelenia znaku nie jest proporcjonalna do dugoci znaku, znaki wiksze piszemy w tempie wyraonej np. w mm, lecz szybszem ni mniejsze, a wic czas potrzebny do nakrelenia np. dwustopniowej kreski cakiem nieznacznie si rni od czasu, potrzebnego do nakrelenia 1-stopniowej. Natomiast maj tu znaczenie nastpujce czynniki: Kade nowe osadzenie pira na papierze, t. zn. kady nowy impuls do pisania, powoduje najpierw pauz pewn, nim wogle ruch rki si zacznie. Trwanie tej pauzy moe np. wynosi 5 jednostek czasowych, gdzie jednostk jest 725 sekundy. Kady kt, kada zmiana kierunku, powoduje strat kilku jednostek czasowych; np. przy przejciu z wstpnej kreski rzutowej litery a w kresk owalu w d wynosia pauza 6 jednostek. Nakrelenie kropki trwa duej ni przecinka. Im szybszy jest ruch w jakim kierunku np. przy kresce duszej, tern zawrcenie trwa duej, wic cho dusza kreska nie wymaga o wiele wicej czasu ni krtsza, to jednak powrt lub zwrot od niej trwa duej (bezwadno). Nacisk powoduje zwolnienie tempa pisania. Biege wygicia zgodnie skierowane, przejcie z wygicia w prost jest mniej biege, zmiany wygi i kierunkw wprost przeciwne najmniej biege. Tak ksztat i kierunek znakw ma swoje znaczenie w biegoci znaku. Ma on te znaczenie dla pauz, cigw wolnych w powietrzu midzy znakami, pauzy te si stosuj do prawide biegoci. Chocia wic np. systemy geometryczne maj znaki bardzo

uy

cz

krtkie, biege, to

ich cigle poczone ze zmian kierunku, rozwartym, powoduje znaczne straty czasu, tak znaczne, mog tym systemom co do prdkoci dorwna systemy kursywne (graficzne), ktrych znaki, jako czci kur-

czenie

czsto pod

ktem

100
s ywy,

wprawdzie mniej krtkie,

ale

za to

w czeniu

tern

bieglejsze.

Co do czenia znakw to graficznie najkrtszym sposobem _czenia jest bezporednie poczenie, to znaczy znak nastpuje po znaku bez porednictwa jakichkolwiek kresek czy znakw pomocniczych. Ta graficzna krtko nie zawsze jest stenograficznie najkrtsza, czyli najbieglejsza, gdy czsto powstaj przy takiem czeniu kty niebiege. Aeby ich unikn, s specjalne sposoby czenia bezporedniego znakw, jak np. jeden znak wkada si lub wkrca rnie w drugi i ustawia na drugim, pisze w rnych kierunkach zalenie od poczenia, albo te zlewa, t. zn., e jaki znak cay, lub charakterystyczna jego, przechodzi zwolna bez zmiany kierunku lub zapomoc okrgawych biegych przej w drugi znak lub tego; w caoci zlanych znakw mona mniej lub wicej wyranie rozpozna czci skadowe. Owe szczeglne sposoby czenia wymagaj zwikszenia si regu czenia i przez to powikszaj materja do nauki. Czy jednak naley je zupenie potpi np. zlewanie si znakw, jak to czyni ostatnio wielu teoretykw stenografji, czy powikszaj one o tyle balast pamiciowy, by przecienie nastpio przy maej korzyci stenograficznej, jest kwestj otwart. przeciwiestwie do bezporedniego czenia mwimy oporedniem czeniu znakw tam, gdzie jest jaki porednik midzy poszczeglnemi znakami, porednik niemy, martwy, t. zn. sam niemajcy adnego znaczenia. Takim cznikiem martwym mog by rne kreski, najczciej jest nim prosta, rnie skierowana, haczyk t. j. pkrtkie zwyke i bez kreski wstpnej i kropki, wzeek, oczko.

cz

cz

Wreszcie
t.
j.

moe by przerwane czenie znakw

odrywa si znak nastpny od poprzedniego i stawia si go blisko obok, dotyka nim znaku poprzedniego lub krzyuje. Jest

to

poczenie mniej biege.

nych,
jak

Jeeli teraz chodzi o przydzielenie znakw stenograficzo rnej przecie biegoci, poszczeglnym goskom, to rozway musimy znaczenie danej goski w caoci mowy t. zn.

czsto wystpuje ona

stanowisko

w rnych

dziedzinach jzyka, jakie

jest jej

zgosce, czy jest czciej nagosem, rd-

101

gosem czy wygosem, jak si zachowuje w poczeniach, w grupach goskowych, czy czciej si powtarza jako pierwsza goska si musi z nastpn, czy jako druga i czy si grupy i

czy
i

poprzedni

t.

p.

Tu przyjd nam

pomoc badania nad

Jzef

czstotliwoci,
rektor

ktrych dla polskiego jzyka dokona dy-

Szkoy Zawodowej w Jarosawiu

i

Goskom najczstszym nadamy

g1ej
s z e

Kapuciski. znaki najbie-

rwnoczenie naj wyraniejsze, biege w poczenie z poprzedzajcym znakiem lub nastpnym, zalenie znowu od czstoci tych pocze. Goskom bardzo rzadkim bdziemy mogli nada znaki mniej wygodne, bo te rzadziej

bd

wystpoway.
Szereg czstoci gosek przedstawia si

w jzyku

polskim

wedug Kapuciskiego nastpujco:

tekcie samogoski brzmice zajmuj 421. 7%o tekstu, na spgoski. Samogoski stat. j. 577.8/oo przypada nowi wic prawie 50% tekstu, spgoski zajmuj nieco ponad 50%. Szereg samogosek wedle czstotliwoci przedstawia si
a reszta

nastpujco:
,

97'3% e 93'8%o, o 85'3%o, y 417% 40 6%o, u 24-8%o, 13'5% 13-4700, 6 ll'3/oo Szereg za spgosek jest nastpujcy n 67'3%o, w 53*8, 35 m 30*5 d 30*4, z 26*2, k 42*4, r 387, p 35'5, 24, 23'4, 20, 17, g c b 14*6, 12, eh 10, sz cz rz h 17, szcz d dz
a
,

16*5,

15'4,

12'4,
7, f

1"1"5,

10*5,

8*3,

8,

3*3,

1*1,

1,

0*2.

Na 100 rnych zgosek w tekcie przypada zgosek z satwarde 2, mogoskami: a twarde 20, ia-ja 2*5, razem 22*5%; 1*5, razem 3'5%; e twarde 14*5, ie-je 8*5, razem 23%; i-j twarde 11, i-j 1*9, razem 3%; o twarde 20, io-jo 07, razem 207%; twarde 2*3, i-j 0*1, razem 2'4%; u twarde 6, iu-ju 0'2, razem 6*2%, y 9*8, i 8*9%. Razem zgosek twardych okrgo 68%, mikkich z jot 32%, w tern zgosek jotowych okrgo 3%. Grupy spgoskowe: (w promillach) st 63, prz, r.., w.., z.. 27,
sk 23, pr
18, dn,

sp 15, kt, kr 14-12,

tw,

In, tr,

czn, wz,

wn

11-9,
str,

nk, nt, zn, bl,

gr,
dr,

tn,

zw

9-7,

lk,

nn, stw, trz,

mn,

rt,

wsz 7-5, dt, d, k, lsk, sk, rm,

g,

ks, nd,

p,

sw, l,

zm

5-4,

ck, gd, gl, jn,

rn, rs, spr,

w,

tk,

w,

wsk, wz, zd, zg,

4-3,

102
jsz, ki, kw, Iw, st, pn, rc, rdz, 3-2, che, r, we, wcz, zb, z, zp, sz, dz, jsk, j, jw, kc, kn, ksl, ksz, k, Ib, chw, en, czk, db, dcz, dm, k, n, p, mp, ng, ns, c, pi, rcz, rd, rg, rk, rstw, rsz, sc, sm,

bl,

bn, dk, dp, dw, gn, nj, jm,

sn, stk, szk, szt,

m,

sn,

sprz, strz, wk, wp, wsp, wst,

wzgl,

zgl,

zk,

zl,

zr,

2-1, bl,

brz,

et,

ctw, czt, ch, chr, dd, ds, dst, dt, dzk,

fr,

gdz, gm, grz,

nst, ntr,

gw,

jd, jp, kej, Id, lcz,

rl,

Im,

lsz, lsc, lt,

dz,

ncj, nf,
szl,

pc,

ps, psz, pt, rb,

rp, rsk, rw, rsk,

stn, szc,

sz,

t,

trw,

wdz, wpr, wrz, wt, zwr,

k
j.

l- ^.

Razem grup

190.

Na

50.000

sw

t.

200

stron druku bitego

podrcznika

spgoskowych wszystkich t. j. powtarzajcych si, a 763 rodzajowych. Z tej liczby 763 byo grup bardzo czstych i czstych o czstotliwoci na 1000 wyrazw poczwszy od 63/oo wcznie 191, za na rzadsze /a/oo ni X A %o wypada reszta t. j. 572 grup spgoskowych. A dalej owa mniejsza liczba 191 grup przedstawia warto 70/o tekstu,
szkolnego
30.385 grup

byo

572 grup przedstawia natomiast warto tylko 30/ Wniosek jasny: Powanie naley traktowa owe 191 grup. Statystyk przeprowadzono na 20.000 sw. Wszystkich zgosek byo: na pierwszych 10.000 sw 20.838 zgosek, na dalszych 10.000 sw 20.220 zgosek, razem 41.058 zgosek. Na jedno sowo wypada rednio 2*1 zgosek. Na jedn zgosk wypada rednio 2'5 litery, na jeden wyraz do szeciu liter. Czstotliwo gosek stanowi wic gwn zasad rozdziau znakw na poszczeglne goski i grupy. O ile nie bdzie kolizji z powysz gwn zasad, mona uwzgldni te zasad: podobnym goskom podobne znaki.
a
tekstu.

wikszo

Inne zasady: Z innych hase zasada dokadnoci wymaga, by pismo stenograficzne mogo odtworzy wszelkie najdrobniejsze odcienie mowy czy pisma zwykego, zasada niezawodnoci
b)

wymaga, by

reby prowadziy

w pimie nie powstaway znaki na wyrazy, ktdo bdnego odczytania, do dwuznacznoci,

zasada
wynikaa

prawidowoci da,
ze

by pisownia kadego wyrazu cile okrelonych prawide, a nie byo dowolnoci

wynika

kreleniu wyrazw, przytem jednolite grupy pisowni powinny z tego samego prawida, a nic z kilku, czasem ze sob

sprzecznych.

103

Tak np. na podstawie tej zasady wiele systemw, oznaczajcych samogoski symbolicznie, oznacza je od czasw Faulmanna w znaku po samogosce nastpujcym, gdy takie oznaczenie da si konsekwentnie, jednolicie przeprowadzi, natomiast
ze stanowiska

jzykowego

jest

nienaturalne,

wic

np. takie

rozdzieranie gosek: 1-it-ogr-af-ow-an-y. Jako pewne plus przytacza

su
jest

jak

si te t okoliczno, e ma si chwilk czasu do namyoznaczy samogosk, gdy dopiero w nastpnym znaku

ona oznaczona. Naturalne natomiast bdzie oznaczenie symboliczne samogosek w znaku poprzedzajcym, ale wtedy naley sobie zda nie da si ono jednolicie, prawidowo przeprowadzi, spraw, a przynajmniej nikt tego dotychczas nie dokona. Przyjmujc

naturalniejsze

oznaczenie

samogoski

gosce

poprzedniej,

uchybia si zasadzie prawidowoci.

ma
linji

na jednej
zmniejsza

Zasada linijnoci wymaga, by pismo moliwie utrzylinji, gdy cige odbieganie czy przesuwanie

biego

pisma, czasem szpeci pismo, prowadzi

do zbyt wysokich czy niskich obrazw na wyrazy, jest trudne podwyszenie przyczynia do nauczenia. Inni jednak twierdz, si do wyrazistoci i atwiejszego odczytania pisma.

Zasada dzielnoci czyli sprawnoci wymaga

od systemu wysokich wyczynw, w jak najkrtszym czasie naley chwycie jak najwicej sw, ale i mc je odczyta. Ilo sw napisanych na minut bdzie miar dzielnoci systemu ale i osobnika piszcego. Zasada wydajnoci daaby, by dana praca stenograficzna

wymagaa jak najmniejszego nakadu energji. Z ni si czy zasada prostoty at we naucza n oci. Jeeli system bdzie prosty, ilo regu i znakw pamii
j

maa, mechanizm regu jasny i przejrzysty, wtedy mechanizm mylowy pisania bdzie prosty i system da si atwo nauczy zautomatyzowa. Ten postulat prostoty poprowadzi do przeciwstawienia
ciowych
i
i

stenograf

j i

ludowej,

popularnej,

stenograf

j i

zawo-

dowej. Stenografja ludowa ma by pismem powszechnem, tak atwem, eby kady ucze szkoy powszechnej mg si jej nauczy, stenografja zawodowa wymagaaby lepszego wyrobienia

104

umysu,

swoich szczytach gruntownego zawodowego

z

ogl-

nego wyksztacenia.

W
szkolne,

zwizku
i

czci, na tak zw.

cz cz
e

tern

podzia

stenografji

korespondencyjn albo parlamentarn albo dyskusyjn,

czsty na dwie pismo

t.

zw;

pismo skrcone lub debatowe, dostosowuje si do tych postulapierwsza odpowiada mniej wicej tw w ten sposb, pismu ludowemu, druga zawodowemu. Prostot budowy wysunito w ostatnich czasach na plan pierwszy i kady nowy autor stenografji wykazuje sw wyszo z powodu wikszej prostoty. Zauway naley, naog im system jest prostszy, tern sprawno jego jest mniejsza albo te krtko, biego, wyrazisto, czytelno, niezawodno gorzej na tern wychodz, dalej trudno jest oznaczy granic, kiedy materja pamiciowy i ilo regu jest taka, nie podoa jej przecitny umys i stanowi przykre przecienie. Jedni wol pomnoy ilo prawide a uzyska system sprawniejszy, inni wysun prostot przy mniejszej sprawnoci. Przy tym podziale na ludow i zawodow gra wielk rol przejcie z jednej czci do drugiej. Moe by tak, pierwsza atwa ale przeskok do drugiej gwatowny: trzeba si wiele douczy czy wiele nauczy wzgldnie przeuczy, praca porzdna tu si zaczyna. Albo pierwsza trudniejsza lecz jeszcze dostpna dla przecitnego, zato przejcie do czci zawodowej agodne i atwe. Zdarza si i tak, systemy prostsze musz wiele rzeczy przenie z czci drugiej do pierwszej, aby

cz

cz

cz

cz

podnie sprawno.
zbadaby naleao, czy uproszczenie graficzne albo na podstawie reguy oznacza prostot psychiczn i nie powoduje zatamowa, a przez to nie wpywa na biego pisma. = e, = o, = c, dz = = d i t. d., Np. kto ustanowi
Dalej

a tylko
to

dwuznacznoci dodaje diakrytyczne znaki. Przez ilo znakw mniejsza, materja pamiciowy mniejszy, nie
razie

trzeba osobnych
suje

regu

pisania

t.

d.

A wic

piszemy:

my

reke (rk), posypa chleb

i
t.

d.

Nie

takie oznaczanie ze

mwic sob

moko (mk), cma lata, duma gramoliwych pewnych bdach, ktre

wynika
z

przyniesie,

tego uproszczenia

pewna nienaturalno jzykowa,

ktra, kto wie, czy nie oddziaywa

105

na psychiczny mechanizm pisania, czasem nasze poczucie jzykowe i

oznaczanie wadliwe.
rzeczy systemu

przynajmniej
z

tego

obraa ona powodu jest takie

ktre utrudniaj nauczenie si pewnych przyczyn cigych bdw, stanowi pewne wykroczenia przeciw zasadzie logicznoci, konsekwencji. A wic wszystkie wyjtki dla nielicznych przyi

Do czynnikw,

padkw,
dzieje

przy

zreszt

zwartej

jednolitej

regule.

Naturalnie

si

to dla

zaspokojenia jakiej innej zasady.

systemu,
to

mona pewn wad

(syn przed
ojcem),

ktr nazwano

filius

Tu zaliczy ant patrem"

znaczy przy pisaniu pierwszego znaku wyrazu trzeba si kierowa form drugiego lub nawet dalszego znaku, albo te znak goski dalszej wyrazu umieszcza si pierwej, przed inn, a czyta si po niej. Czasami spotyka si zasad zgodnoci midzy c h a-

rakterem
zgodnie

lem. Tak np. syszy si,

z tern jest

dwikowym samogoski e cech samogoski

nacisk
jej

jej

a jest sia,

symbowic
i

symbolem,
dla
z

wysoko dwiku
i,

zgadza si z symbolem podwyszenia ust przy o si z obnieniem, wyokrglania i t. d.

nisko u

zgadza

krgo

symbolem wypuklania,
sia brzmienia
a,

Zda sobie trzeba spraw z tego, wysoko i nie s istotnemi cechami

a usta

czy

charakteru tych gosek,

si nietylko przy o. Teoretyczno-naukowego znaczenia wic owa zgodno nie ma, wana moe by metodycznie dla nauki jako pomoc pamici.

krg

skracanie stenograficzne. c) Skro ty i Mimo e pismo stenograficzne pene, t. zn. adnych skrce nie uywajce, jest o wiele krtsze i bieglejsze od pisma zwykego, byoby za dugie, za rozwleke dla celw praktycznych. Ju nawet pismo to pene ma pewne skrty w porwnapismem zwykem np. jednolite znaki na pewne grupy gosek, na mikkie spgoski, symbole i t. d. Przewana systemw potguje sw sprawno przez skracanie dalsze i wprowadzenie skrtw. O skracaniu wyrazw przez opuszczanie kocwek wspominalimy, take o pomijaniu pewnych gosek. Dla skrcenia dalszego wprowadza stenografia stae t. j. niezmienne pewne skrty na pewne czsto si powtarzajce
niu
z

cz

106

czci wyrazw
razy.

jak przedrostki i przyrostki oraz na cae wyczstotliwoci wykazay bowiem ten niespodzieBadania

wany

fakt,

cigle uywanych sw wrd wielu tworzy miljonw sw, a cay szereg wyrazw wystpuje nadzwyczaj
rzadko. Tak np. dla
to

ju przewan

cz

kilkadziesit

wzgldnie

kilkaset

wyrazw

jzyka polskiego wykaza Kapuciski: Na 1000 sw wypada rednio (w promillach) 19 ten, ta, odmiana, 16 si, 8 jak, ktry, 6 jest, 5 mona, tak, take,
nam,
3

4 dla, jeden, nas,

bdzie, by, przez,

przed,

raz,

e, eby,

tylko,

wszystko, 2 aby,

by,

czas, gdy, jednak,

jeeli,
rzecz,

ju, kady, kto,

sam, s, wic,

musz, powinien, prawo, w-s-p, wzgld, zosta, 1

4
/5

rwny,

ale, albo,

bardzo, drugi, inny, i, lub,

obecny, organizacja, praca, sobie, te, tych, wszelki, wszdzie,

dzi, gdzie, istny, myl, nard, pomoc, rzd, sprawa, sposb,

widzi,

zupeny, 7 5 a,

bez,

bowiem,

cz,

czowiek, dobry, do-

midzy, obowizek, pewien, potrzeba, powd, przeciw, rny, skutek, redni, trzeba, towarzysz, wasny, waciwy, wreszcie, 2 5 czego, dugi, fakt, jedyny, kad, poniewa, prawda, przedewszystkiem, przecie, w-rd, tam, urzd, wewntrz, zewntrz, wtedy, wtpi, aden, zwaszcza, zwyky, 1 U bywa, cho, gwny, kolwiek, mianowicie, natomiast, oczywisty, osoba, ot podug, prawdziwy, wikszy, zreszt, znw, kaza, miast, w, wbrew, wedug, atoli, bezpieczny, dowd, duy, handel, naprzd, obfity, sd, bd, bliski, natura, niebawem, obywatel, wci, brawo, prcz, bezzwocznie, dokd, Z powyszego zestawienia widzimy, e ju 7 sw stanowi
tychczas, kiedy, ley, lub,
/

o.

5/

tekstw.

Statystyka przedrostkw

przyrostkw przedstawia

si

nastpujco:

Na
po;
roz,
o,

10.000
z,

sw

jest

przedrostkw

w,

2010

za, na, u, do, nie,

prze,

promillach: 4030 10 5 a, od, przy,

wy, 5 1

in, naj,

pod, ob, kon, odp, przed,

^io ana, ab,

ad, al, arcy, auto, bez, dyz, eks, egz, nad, nienaj, jak, naj, niebez,
nie, niepo,

niepop, nieprze,
trans,

niewy, nieza,
1

przeciw,
hipo,

sub,

rd, wrd,
na 10.000
cie,

/i

^ioo
jest

nieu,

niez,

p, sp,

ant,

anty, hiper,

wsp. Przyrostkw

14,

za
5,

sw
cje

promillach: nie 25,

10,

stwo

cja, 4,

3,

teczn, tych, tyczn, wszy,

107
wiek, rjum, racj, tach, wsk, ci, cjacj, cjonaln, cjalistyczn, cyzm,

dztw, ficzn, graficzn, graf,

storyczn, tacj,
urn, usz, yst,
tet,

ist,

istycz, liw, rjusz,

saw,

stateczn,

toryczn, tracj, tryczn, tyst, tyt, tystyczn, tysm,

2.

ystyczn

Korzystniej

si

dla stenografji

kiego.

ni dla jzyka polskiego przedstawia czstotliwo wyrazw dla jzyka niemiecStatystyk oparto tam na materjale 11 miljonw wyjeszcze

razw.

na 11 miljonw Dla jzyka niemieckiego pokazao si, wyrazw z rnych .tekstw, prawie poowa wyrazw tylko raz wystpuje w tej liczbie, natomiast die, der, und" liczonych wyrazw, a 66 wyrawynosz prawie dziesit zw tworzy poow liczonego materjau, okoo 400 wyrazw
liczonych

cz

za

trzy czwarte.

Tym
nie tylko

tak

czstym wyrazom nadano,

ile

ju

wypisane nie

su biegoci pisma,

bardzo krtkie, szczeglne

skrty.

normalnie Skrty te

ale jako charakterystyczne,

i

two

oko wpadajee znaki, podnosz wyrazisto

aczytelno

pisma.

biego

Przy ustanowieniu skrtu odgrywa te czasem rol niepenego cho stosunkowo krtkiego wyrazu, ze jego czenie albo te utrzymanie linijnoci pisma. Przy ustanowieniu tych skrtw jest wic miarodajna war-

to

skrceniowa, wyrazistociowa, biegociowa lub linjowa.

Pod wartoci skrceniowa rozumiemy iloczyn z liczby zaoszczdzonych przez skrt ruchw rki i liczby czstoci wyrazu (na 100.000 zgosek). Tak np. dla znacznika ktre wynosi w systemie Poliskiego liczba zaoszczdzonych przez skrt ruchw rki 6, czsto wyrazu na 100.000 zgosek jest okoo 400, warto wic skrceniowa wynosi 6 X 400 = 2400. Dla si wynosi ta warto 800, gdy ilo zaoszczdzonych ruchw rki jest 1 a czsto 800. Dla przecie zaoszczdzonych ruchw jest 2, czsto 20, warto skrceniowa jest 40.

Stae te skrty nazywamy znacznikami, o ile s obowizujce dla kadego uywajcego danego systemu lub do wolne mi, o ile obowizujce nie s i ich uycie jest
pozostawione do woli piszcego.

108

stae s zbudowane z pewnych znakw stenoskadowych caego wyrazu. O ile skrt jest utworzony z nieprawidowego zlania kilku znakw lub w dowolny sposb, nazywamy go monogramem. Nazwa pochodzi std, e taki skrt czsto skada si z jednego cigu (monos = jeden,
Skrty
te

graficznych,

gramme =

kreska).

skrty niestae lub swoPrcz skrtw staych wprawdzie na podstawie pewnych regu, ale zreszt bodne t. j. swobodnie utworzone; jeden i ten sam wyraz moe by w ten
sposb rnie skrcony,
takie skrty przez

rne wyrazy

podobnie.

Tworzy si
bu-

odrzucenie pewnych
lub

czci skadowych

dowy sowa
albo tylko

zostawia

rdze

cz

si

np. tylko przedrostki lub przyrostki,

jego

t.

p.

Tak skrcone wyrazy

mona odczyta tylko na podstawie ich zwizku mylowego w zdaniach, std te nazwano je skrceniami logicznemi. S one zawsze dowolne. Wreszcie mona te wogle cae wyrazy opuszcza w zwizku zdania.
Inni dziel skrty na znaczniki (stae)

Te ostatnie

mog by

tak utworzone,

den skrt lub te wicej. to skrty wyrazw w zdaniu. d) Zasady jakiego systemu zebrane zwykle w dokumencie systemowym (Systemurkunde), ktry tworzy pod-

dowolne skrty. kady wyraz ma jei

staw w razie kwestyj spornych. Umiejcy stenografowa nazywaj si stenografami. W cilejszem znaczeniu nazywamy tak stenografw zawodowych. Otrzymuj oni nazw podug miejsca zatrudnienia: stenografowie Sejmu
dnieni
i

Senatu,

Rady

Miejskiej,

Magistratu

t.

p.;

zatrusteno-

handlu,

przemyle, u

adwokatw nosz nazw

grafw biurowych. Stenografami parlamentarnymi nazywa si praktykw, ktrzy bardzo biegle pisz (pismem parlamentarstenografowie nem); aby nie byo nieporozumienia, to piszcy w parlamencie, zaproponowano nazw stenografw dyskusyjnych (Zgliski). Kade pismo znakami stenograficznemi nosi nazw stenogramu. Przepisany pismem zwykem stenogram nazywa si

przekadem.

109

II.

Krtka historja pisma

Polsce.

odlegej staroytnoci narody pnocnej Europy, a zatem i Polski, uyway pisma runicznego. Skadao si ono ze znakw prostoktnych (patyczkw), uoonych w rne figury (znaki). Pismo to byo najbardziej w uyciu u Germanw. Okoo IV w. po Chr. z pisma runicznego powsta gotyk. w. Hieronim ustali dla Sowian obrzdku rzymskiego pismo, zwane gagolic, oparte na pimie runicznem i greckiem, dla Sowian obrzdku greckiego w. Cyryl pismo, zwane cyrylic, ktre uproszczone pod wpywem pisma aciskiego jest jako gradanka do dzi w uyciu. Polsce uywano za czasw zaprowadzania wiary chrzecijaskiej pisma rzymskiego t. zw. antiua", w w. XII. dostaje

i fraktura, ktre panuj przez kilka wiekw. pisma bya przywilejem duchowiestwa, szerszemu ogowi byo pismo mao znane. Mnisi pisali ksigi kocielne, spisywali dzieje wspczesne i sporzdzali wszelkie pisma i przywileje na dworach krlw i magnatw. Wraz z silniejszem zapotrzebowaniem pisma poczto uypisma pochyego, kancelaryjnego, na wzr rzymskiej kursywy, z ktrego wyrobio si dzisiejsze nasze pismo uytkowe

si do nas gotyk

Znajomo

wa

(potoczne).

Pocztkowo pisano
szybkie pisanie zaczto

litery

lunie obok
znaki ze

siebie,

pniej przez

czy

sob zapomoc cigw.

by
i

Pierwszym nowatorem pisma odrcznego i drukowanego Jan Januszowski w dziele Nowy karakter Polski" (1594), wprowadzajc zamiast gotyku charakter dwjpolski" t. j. prosty
(Grll,

ukony, dalej wymieni wypada Forschryfty nowe polskie" Warszawa 1773), Sztuka pisania" z r. 1791 oraz Wzr pisma" dodany do Elementarza dla szk parafjalnych i narodowych" Komisji Edukacyjnej z r. 1785. Najwiksze zasugi na polu kaligrafji pooy ks. Onufry Kopczyski, autor dziea Nauka o dobrem pimie". Warszawa 1807.
Na podstawie Tatucha j. w., zobacz te: Nauka pisania na nowych pogldach" J. Gobiowskiego 1917, oraz prac J. Czerneckiego: Najdawniejsze wzory pisma polskiego", Lww 1902.
1

110

III.

w
rjuszw

Sprawozdania sejmowe dawnej niepodlegej Polsce. v

Z dawnej niepodlegej Polski zachowao si mnstwo diasejmowych. Diarjuszem nazywamy opisy wypadkw, Polsce istniej diarjupodajce ich przebieg dzie za dniem. sze sejmowe od pocztku XVI w. Podawano w nich przebieg

te w obszernych streszczeniach lub in extenso wygaszane mowy. Zwaszcza po sejmach, ktre budziy wiksze zainteresowanie pozostay bardzo obszerne diarjusze.
obrad, pomieszczajc

Notowano
diarjusz,

poczem dopiero skadano uzupeniajc go przez mowy, ktre spisane nieraz

czasie sesji ich przebieg,

oraz przez inne akta, jak rne proTaki diarjusz potem przepisywano, to znowu streszczano. Redagowanie i powstawanie diarjusza nie jest cakiem dokadnie znane. Odpisywano te, a w w. XVIII take czsto drukowano poszczeglne mowy sejmowe; z sejmu czteroletniego wydano w 12 tomach zbir mw i pism niektrych. A jednak, jak te pisze Jackowski w dziale historyczno-kry-

obiegay

czasie sejmu,
i
t.

jekty ustaw

d.

tycznym swej nauki

dat historycznych,

stenografji

(str.

80):

Nie

mamy adnych

rzeczywicie w dawniejszych, a nawet nowszych czasach jakiego pisma stenograficznego do spisywania owych szumnych i kwiecistych mw sejmowych w czasach minionych", a mona jeszcze doda, nie mamy danych, czy spisywano wprost za mwicym choby
Polsce

aeby w

uywano

streszczeniu jego

mow.

storja

dziea: Stanisaw Kutrzeba: HiLww T. I, str. 2126; por. te: Resl: Geschichte der poln. Stenographie 1908 oraz: Diarjusze dawnych Sejmw (Przegld Stenograficzny 1928 (str. 913).
1

Powysze dane zebrane podug

rde dawnego

prawa polskiego.

CZ SZCZEGOWA.
1.

Najdawniejsze lady stenografji

Podzia dziejw
stenografji polskiej

Polsce.

na okresy.

Pisze Resl * w swych dziejach: Z postpem kultury na wschd Europy znalaza tam i stenografja swe wejcie i roz-

si stao stosunkowo pniej, to jednak Polacy nie byli wcale ostatnimi midzy sowiaskimi ludami, ktre przyswoiy sobie stenografj i zaczy j pielgnowa. Mimo utraty swej pastwowej wolnoci przy podziale wczenie stenopotnego dawniej pastwa, rozwina si grafja u Polakw, ba nawet osigna w poowie XIX w. znaczny stopie rozwoju". Nastpnie cytuje"Resl dzieko Nowickiego p. t. Steganografja
powszechnienie. I jeeli to

do

czyli sztuka sekretnego

niedocieczonego

pisania

(z

francu-

skiego)

Warszawa

1805, lecz dzieo to ze stenografja nic nie

ma

wsplnego, prcz nazwy

tytule, jest to

pismo szyfrowe, po-

wstae ze zwykego pisma, przez zmian prawidow kilku liter. Tak samo nic nie ma wsplnego ze stenografja dzieo A. Waacha p. t. Praktyczna nauka skoropisania dla szk polskich, Bern 1860, cytowane przez Jenikego w Tyg. Illustr. z r. 1864.
Jest to

dzieo z zakresu kaligrafji, a kaligrafowie, nazywaj skoropisem kursyw, pismo potoczne uytkowe, w przeciwstawieniu do powolnego pisma ozdobnego; u stenografw za najdawniejszych stenografj nazywano te skoropisem. Co do najdawniejszych ladw stenografi polskiej i jej uywania musimy si oprze na wiadomociach, jakie podaje

Jan Radwaski
1

krakowskim Czasie"
j.

nr. 57 z

r.

1864. Pisze

Resl: Geschichte

w. zob. Bibljografj.

112

Wiadomo by powinno, e przed rokiem 1830 skoropisywano w Warszawie sawniejsze lekcje uniwersyteckie, na ktre publiczno wiksza uczszczaa. Nie rozszerzya si pniej ta nauka na urzd, bo dla wiadomych okolicznoci nie miaa sposobnego pola do popisu, a umiejcy j zmienili ycia narzdzie. Wilnie przeladowa Nowosilcw uczniw, Jednak nie upada...
on:

u ktrych znaleziono zapiski stenografowane prelekcyj, za jakie wiziono i drczono, podejrzywajc o tajemne pismo". Pismo, o ktrem wspomina Radwaski, jest stenografj Krupskiego. Najdawniejszym znanym nam artykuem drukowanym, tyczcym si stenografji, jest artyku w Rozrywkach umysowych" Krakw 1841 p. t. Zatrudnienie stenografa", cytowany te przez Pysza w jego stenografji. Jeeli si jeszcze chwilk zatrzymamy przy tych najdawniejszych ladach naszej stenografji, to wspomnie naley, w r. 1838 przygotowa Pysz do druku sw stenografj, cho jej nie drukowano, myla nad ni ju w r. 1825. r. 1848 w kwietniu odniosy si Stany Krajowe we Lwowie do Ig. J. Hegera we Wiedniu o ksztacenie stenografw polskich, sprawa jednak upada z powodu zmian stosunkw po-

litycznych.

Jenike w Tyg. Illustr. z r. 1864 Nr. 244 donosi o wspomnianej pracy Waacha, dalej podaje prac Stenografj powszechna praca lat 10-ciu, zapowiedziana w r. 1859 przez Piotra

Muszyskiego
cie

(czy wysza niewiadomo), nastpnie pisze: Wreszzajmowali si u nas stenografj Wadysaw Sabowski, Karol Estreicher i podpisany (Jenike), ktry od r. 1848 nie spuszcza z oka postpu tej nauki tak w kraju jak zagranic badajc teoretycznie i praktycznie rozmaite jej systemy".

Pierwsz drukowan stenografj geometryczn jest Stenografj polska" Krupskiego (pomiertnie w Warszawie wr. 1858), pierwsz graficzn dla jzyka polskiego w jzyku polskim Jzefa Poliskiego we Lwowie 1861, w obcym jzyku Hegera (Gabelsberger-1849) i Kwaniewskiego (Stolze 1857). Jeeli teraz rzucimy okiem na dziejw stenografji polskiej, aby j mc podzieli na okresy, i uczynimy krtki

cao

Zob. Bibljografj. Taub: Dzieje biura sten. dawnego Sejmu

galie.

113

przegld prac nastpujco:

usiowa

na tern polu, to rzecz przedstawia si

Najdawniejsze czasy nale do stenografji geometrycznej, podobnie jak w innych krajach. Zaczynaj si gdzie w r. 1825 (pocztki pracy Krupskiego i Pysza), kocz w r. 1863 (Saxe), z epigonami (Pyrek 1910 1923). Stenografja geometryczna nie znalaza w Polsce zastosowania i ma znaczenie jedynie teore-

tyczne.

Praktyczne znaczenie osigny tylko systemy graficzne, nich przedewszystkiem przekad Gabelsbergera, dokonany przez Jzefa Poliskiego (pierwsze dzieo w r. 1861, kiedy to Sejm we Lwowie zapotrzebowa stenografw). Zapanowa ten system wychodzc ze Lwowa, najpierw w Maopolsce, znachodzc tu zastosowanie w sejmie, w szkoach, na wiecach, w biurach, przy spisywaniu wykadw na uniwersytecie i t. d. Z Maopolski chwyci najpierw grunt pod nogami w Warszawie (Sekuo wicz 1909) a po zdobyciu niepodlegoci Polski opanowa Polsk, znalazszy rozpowszechnienie prawie we wszystkicli szkoach, nauczajcych stenografji, we wszystkich lektoratach uniwersyteckich i w yciu handlowem. Naturalnie nie obeszo si bez konkurentw. Pocztkowo
a

wrd

ca

walczyy z przekadem Poliskiego inne przekady Gabelsbergera, potem od r. 1900 przekady pojawiajcych si w kraju i zagranic coraz to innych systemw graficznych lub pgraficznych,

wreszcie

systemy,

ktre

mianoway si
tej

specjalnie

narodowo-polskie lub polskie.

jest
taki,

Wynik

konkurencji praktyczny

gwnie zwolennicy systemu Stolze-Gumiskiego,

otrzymawszy

ju

raz

biuro stenograficzne

pastwowe posady stenografw, zajli najpierw Rady Stanu K. P. (1918), a potem

si nauka tego systemu do
z

Sejmu

Senatu, pozatem ogranicza

kilku (3 kilku

4) szk w Warszawie, szerszej dziaalnoci nie rozwinli

ktrych

Roller-Oarowski wyksztaci nielicznych stenografw,

utrzymao si

biurze

system Stolze-Schrey-Balczyska

Rady miasta Warszawy (1918); zdoa zyska garstk zwolen-

nikw

i take wstp do szk Grnego lska (1919), wypar go std czciowo system Gabelsbergera-Poliskiego, spoczywajcy w rkach energicznego Zespou Towarzystw Stenograficz-

114

nych

systemu Gabelsbergera -Poliskiego Woj.

(1927);

lsk,
(1929)

Zag.

Dbr.
Polski

ostatnich

wreszcie

czasach

system stenografji" Korbla uzyska wstp i w kilku szkoach go si naucza; system ten jednak nie jest bardziej polski" od systemu Poliskiego, a pewne zalety, jakie osign w porwnaniu z systemem Poliskiego, rwnowa r. 1930 take Kotas z Cieszyna wprowadza inne nowe wady.

prbuje do szk

Rychopis polski", oryg. system. Rozptaa si do szk nowa walka. Inne przekady i systemy praktycznie adnego znaswj
czenia nie

osigny.

Z powyszego przegldu widzimy, e dzieje stenografji si cile z rozwojem systemu Gagraficznej w Polsce belsbergera-Poliskiego i podzia na okresy bdzie si musia opiera na systemie Poliskiego z pewnem uwzgldnieniem waniejszych wymienionych faktw z dziejw innych systemw. Nim przystpimy do podziau dziejw na okresy, zazna-

cz

czy przedtem wypada,

powiednie

poparcie

rzdowe
polskiego

ruchu

stenograficznego

zrozumienie odprzez waciwe

czynniki jest
cyjski

dawniejszych czasach niejakiego poparcia udziela na krzewienie ruchu stenograficznego galisabe.

naog

Wydzia

Krajowy.

W
nowi

niepodlegej wspczesnej Polsce chlubny

wyjtek

sta-

Publicznego Wojewdztwa lskiego, moralnie jak i wydatnie materjalnie popar ruch ktry zarwno stenograficzny w wojewdztwie lskiem i posiada te zot

Wydzia Owiecenia

kart

dziejach stenografji polskiej.

stenografji
polskiej

Podzia dziejw nastpujco:

I.

przedstawiaby
od

si

Era stenografji geometrycznej

r.

czasw

najdawniejszych do

stawiciele: Krupski (1858),

epigonem (1923). Waniejsi przedPysz (1866), Saxe (1863), Pyrek (1923). daty druku dzie). Praktycznego znaczenia (W nawiasach stenografja geometryczna w Polsce nie znalaza.
1863, z

II.

nie

Era stenografji graficznej, zwizana gwrozwojem systemu Gabelsbergera-Polir.

skiego od

1861 do czasw obecnych.

Do Wielkiej Wojny

(1914).

115

1)

Okres maopolski 18611920.

A)
a)

Kierunek lwowski, Lww gwnym orodkiem

1861

ruchu stenograficznego.

1901;

czas powstania, walk, pierwszej

wietnoci

pierwszego upadku ruchu stenograficznego w Maopolsce do mierci Jzefa Poliskiego (1901), zwizany z nazwiskami Jzefa Poliskiego oraz jego rywali Lubina Olewiskiego i Felicjana Jackowskiego. . Czas walk i wietnoci pierwszych towarzystw i czasopism we Lwowie 1861 1875; w Krakowie powstaje w latach
oraz

siedemdziesitych towarzystwo i czasopismo. Biuro sejmu galicyjskiego we Lwowie spoczywa naprzemian w rnych rkach stron walczcych, ostatecznie (1875) wychodzi Poliski zwycisko. 1901, z prbami oywienia . Czas upadku ruchu 1876

go przez Jzefa Poliskiego w pierwszej poowie 90-tych lat; biuro sejmowe lwowskie stale w rku Poliskiego, nastpnie prowadzi je J. Poliski na spk z synem Romanem, ktry wyr. 1900 I. wyd. Gumiskiego. daje te podrcznik stenograf ji.
b)

1901

1914; czas nastpcw Jzefa Poliskiego

i

we Lwowie
.

Warszawie.
latach 19011907, Czajkowski wydaje pod-

Saby ruch w

rcznik. Biuro sejmowe

rkach, (Roman Poliski, Wind, gwnie w szkoach si utrzymuje. dr. Grnicki), stenografja . Wznowienie prby podniesienia stenografji we Lwowie 1908 1914, nowe podrczniki (Czajkowski, Bojarski, JaniecMesuse), we Lwowie tworzy si Zwizek sten." (1911) i wychodzi

w rnych

czasopismo 1911/12

W kada prac mowe w rkach Staego biura stenograficznego" (Dr. Chwojka, Wind, Roman Poliski). Wielka Wojna i Niepodlega Polska.
c)

(Marjan Grzegorczyk, Janiec, Mesuse), zaWarszawie zaczyna si prywatne szkoy stenografji. Ig. J. Sekuowicz 1909 (podrcznik, szkoa). Biuro sejGrnicki,

1914

1916
jego

zupeny upadek
podrcznik

stenografji.

B)
St.

Kierunek szkoy krakowskiej

i

19171920

Korbel

(1917)

daj

impuls do rozwoju
8*

stenografji.

116

2) Okres warszawski Wojnarowski".

Okres drugiego rozkwitu. jest Antoni Wojnar . Pionierem i organizatorem ruchu z Cieszyna, dziaajcy w Warszawie z brami (Franciszek Rudolf), zakada Instytut stenograficzny w Warszawie, wydaje czasopismo, podrcznik, czytanki, zakada Zwizek Centralny
1920
syst.

1925.

Gab.-Poliskiego", organizuje kongresy.

Ujednostajnienie stenografji systemu
(1923),

skiego

Bogocz,
dr.

Wojnar (Dzieje: Kapuciski).

.

Kapuciski, Taub 1924/25, Czstotliwo gosek: Jzef

Gabelsbergera-PoliKorbel, Kotas, dr. Taub,

biura sten.

Zwolennicy systemu Stolze-Gumiskiego dostaj si do Rady Stanu K. P. (1917) a nastpnie Sejmu i Senatu zakadaj swj Zwizek" (Gumiski), pozatem dziaalno nieznaczna (Wanda Suchecka, Zgliski). . Oarowski i kilku zwolennikw (czek) jego systemu pracuje w biurze Rady Miejskiej w Warszawie. . Balczyska naucza swego przekadu Stolze-Schreya w kilku szkoach w Katowicach

3)
.

1927 do

chwili obecnej: Okres

lski.

Zesp Towarzystw Stenograficznych syst. Gabelsb-Poliskiego Woj. l. i Zag. Dbrowskiego (Brachaczek, Cholewa,
Chrapusta, Dbrowski, Foiek, Grze, Jung, Kotas, Makowa, Nowak, wierczyna) organizuje ruch sten. i krzewi na Grnym

lsku:
skiego

syst. Gabelsb.-PoliKatowicach (Chrapusta, Jung), wychodzi czasopismo (Jung), Wydzia Owiecenia Publicznego wprowadza stenografj do szk powszechnych, wyej uorganizowanych, popiera moralnie i materjalnie ruch stenograficzny na lsku. J, Dadok na lsku Czeskim. . St. Korbel i Fr. Kotas wprowadzaj swe systemy do szk. Nowa walka (dr. Taub, Korbel, Kotas). Sprawa ujednostajnienia systemu na konferencji w Katowicach w marcu 1930 i na I, Og. Kraj, Zjedzie naucz, szk handl, w grudniu 1930.

powstaje tu Instytut Stenograficzny

117

II.

Systemy geometryczne.
systemw
geometrycznych na

Prb
1)

przekadw

jzyk
1828,

polski jest siedem:

Najdawniejszy, rozpoczty prawdopodobnie

r.

r.

system pozyi cyjny literata Krupskiego podug Okygraphie" H. Blanca (1801). 2) Nastpny, przygotowany do druku w r. 1838, a wydany rwnie pomiertnie w Krakowie w r. 1866, to system profesora Pysza podug francuskiego systemu Bertin'a, ktry znowu
a

wydany pomiertnie w Warszawie w

1858

jest to

jest

przekadem
3)

angielskiego Taylora.

Stenografja lekarza Saxego

Warszawie

z r.

1863

jest

przekadem francuskiego Prevost (1820), ktry rwnie opiera si na Taylorze, wzgldnie rozwija system Bertin'a. znajdujcy si w Muzeum Czartoryskich 4) Rkopis, (nr. 2937), na ktrym znajduje si niewyrana data 1867, Art abreviateur" jest take systemem geometrycznym podug Prevost.
5)

r.

1923 pochodzi wydanie czwarte stenografji in.

Pyrka podug Duploye (1865). (Dawniejszych wyda nie udao mi sie zobaczy, byy prawdopodobnie litograf owane do uytku
szkoy).
6)

Rwnie

r.

1923 pochodzi jeden

List stenografji

Rowiskiego take podug Duploye, wreszcie naley tu: 7) Bez daty wydany Podrcznik stenografji mnemotechnicznej" Sonimskiego oparty na rnych systemach francuskich, oznaczajcych samogoski, a take czciowo na zasadach Pitpolskiej"

mana (1837) ze wzgldu na odrnianie par dwicznych dwicznych gosek zapomoc nacisku.
znaki

bez-

Systemy geometryczne, jak ju wspomniano, wywodz swe z elementw geometrycznych prostej i owalu, je bezporednio, tak jak nastpuj po sobie i jak si dadz poczy, std powstaj niewygodne, niebiege poczenia ktw rozwartych i gwatowne zmiany kierunku, niewygodne i niebiege te linje zgry wd i poziome; bieglejsze poczenie, unikajc

cz

s
1

Dokadne tytuy
Okygraphie

opis wydawnictw zob. Bibljografj.

skoropis (okys

prdki, skory, grafo

pisz).

118

ktw, stara si
kami, lub
jak tego

osign

czciami tyche, pisanemi w rnych wymaga dogodniejsze poczenie.

Kazimierz Krupski.

Duploye, oznaczajc samogoski kkierunkach

yciorys (wedug Encyklopedji Orgelbranda) Krupski Jan Nepomucen Kazimierz, literat, urodzony 1799, umar 1856 w Warszawie. Po roku 1831 redagowa przez lat kilka Gazet Warszawsk, potem Gazet Codzienn, nastpnie by bibljotekarzem Akademji Duchownej rzymsko-kat. w Warszawie. Osobno wyda: Rozmaitoci krajowe i zagraniczne (1831)
anie
kuw
parowe rosyjskie
9

(1835),

wiatowid

tomw 183537),

Strategika

(zbir powieci i artyszachowa (1835 i 44)

Dziaalno
Krupski

na polu stenografji.

by
rzec

prawdopodobnie pierwszy

Polsce, ktry
i

si

zajmowa
stenografji

stenografj. Stworzy nie tylko

system, ale
i

teorj

stenografji.

By wic
i

pierwszym autorem systemu

teoretykiem

mona, wiele mia ciekawych pomysw teorji take pierwszy zajmowa si czstotliwoci gosek. W zwizku, ze stenografj prbowa reformowa pisowni polsk.
Wspczesny
Jenike
1

Krupskiemu

literat

publicysta

Ludwik

Krupski wypracowa swj system jeszcze w r. 1828 i mia on by przeznaczony do uytku sejmu, rkopis atoli spoczywa nie wydany przez lat 30. Wydany zosta po mierci autora w r. 1858. Pozwolono drukowa z obowizkiem zoenia w komitecie cenzury prawem oznaczonej liczby egzemplarzy. Wilno, 11 wrzenia 1857 r." Podrcznik zawiera przedwydawcy, wstp autora, o pisowni polskiej, stenografj
podaje,

mow

oraz 27 tablic.

zapatrywa Krupskiego, tyczcych si

i

pi-

sowni polskiej
uszczymy
tu

teorji stenografji niektre wyzaraz na wstpie, inne podamy w zwizku ze

stenografj jego.
1

stenografji Krupskiego" Bibl. Warsz., maj

1858.

119

Nim przystpi do wykadania stenograf]' prdkiego pisania, wypada mi uczyni niektre uwagi nad pisowni polsk, na ktrej skoropisowi wiele zaley". A dalej: Uwagi te jeszcze w r. 1816 napisane, lecz jako zbyt modemu z atwoci wydanie ich odradzono". Nie wynika z powyszych sw, czy i stenografj zajmowa si Krupski ju
Pisze Krupski:
sztuki
czyli

r.

1816.

W
e
jedno

zamykamy

uwagach swych O pisowni polskiej" skary si autor, 46 gsek jzyka w 24 figurach, zastpujc ten

niedostatek

w rny
i
t.

sposb
p.)

(kreski,

kropki

dwie figury
ktrej

na

brzmienie
sobie

Ot

stenografj,

gwnym

celu jest doskonao pisowni, tworzc musiaa ich liczb zastosowa do potrzeby jzyka". Samogoski dzieli na otwarte (a, e, o), cienione (e, ), nosowe (, ), mikkie (i), grube (u, y). Spgoski dzieli

rodkiem do osignicia

waciwe

figury,

na twarde (b, c, d, przyciskowe (cz, eh,

f,

g,

h,

k,

, m,

n,

p,

r,

s,

t,

w,

x,

z),

sz,

rz,

d), nie
i

czce

si

samogosk

mikkie gosek radzi

i,

(b'

c'

t. cl.),

uy

kropki

Do oznaczania przyciskowych spt. d.), na mikkie stale apostrofu (c, d

(soca, drop', drop'a), dla eh za znaku h, przekrelonego jak . Autor kruszy te kopj o spgosk / zamiast pisanego /lub y, kuy" piszmy kuj" powiada. Te zmiany uprociyby pisowni, zmniejszajc ilo gosek w skadzie wyrazw, a wic i objto ksiek i koszta drukarskie; obliczenia, przeprowadzone przez Krupskiego na dziele niadeckiego p. t. Teorja jestestw organicznych, wykazuj oszczdno 100.000 gosek czyli 7 arkuszy waciwie same gosami druku. Pisze Krupski: Samogoski tak powiem, szkielet cay mowy, a na caemi, one stanowi, tylko przynich wspieraj si wszystkie spgoski, ktre goskami." Ciekawe obliczenia Krupskiego, odnoszce si do czstotliwoci gosek i zgosek. Nie podaje Krupski, jak przepro-

wadza

te

obliczenia,

jego

sw

nie

mona si cile

do-

myli sprawy; zdaje si, e czyni to w niewaciwy sposb, gdy liczy prawdopodobnie podug sownika jzyka polskiego zgosek, a nie wedug czsto znajdujcych si tam gosek czstoci ich powtarzania si w ywej mowie potocznej rnych
i

120
dziedzin.
ale

Tote

nie

nawet

tej

formie,

mona jego bada porwna z nowszemi, w jakiej s te obliczenia, stanowi cie-

kawy materja. Pisze Krupski: Rnica midzy goskami co do ich uywania jest bardzo znaczna, spgoska np. p" zaczyna
przeszo 3.600 wyrazw, gdy tymczasem h" zaledwie 1.70 wyrazom daje pocztek. Na samogosk o" zaczyna si 2.050 wyrazw, na samogosk e" tylko 100. Samogoski , , e, o, y na uywane." I zestawia Krupski pocztku wyrazw wcale nie

czsto uywania
wiasie oznaczaj

gosek

w nastpujcy

sposb (liczby

na-

ilo

wyrazw):

Jzyk
u
bz
da,
dl,

polski

posiada wyrazw zaczynajcych

(100),
i

si od: a
ob
(400),

(przeszo 500), e
(740),

(130),

o (2.050),

od

,,

e, o,

(0),

b (1200), ba,

(600),

(200), be,

b
(70),

(430), bez

(400), bi (70),
(9),

bo
cl

(100),

bu

(120),

by

(20), bl,

c (400), ca,
(1),

c
(2),

(20), ce,

(807), ci (60), co (7),

br (170), cu (10),

cy (70), ck

d
d

(45), de,
(20),

d
fi

(90),

dm

(7),

(5), en (2), cw (15), cz (120), d (900), do (470), du (20), dy (80), db (l), dj (2), dn (20), dw (3), dr (80), dz (80), f (300),

cm

fa (50), fe (30),

(50), fo (60), fu (30), fi (35), fr (40),

(10), gi (15),
(50),

(540).

ga,

g
k
(4),

(140), ge,

g
gn

go

(70),

gu

(25),

gb

(l),

gd

(5),

gl (60),
j

gm

(5),

gr (140),

gw

(20),

gz

(3),

h=ch
ka,

(230), ja (100), je (80), jo (20), ju (30),

(9), ki (90),

k (1360),

ke,

ko

(470),

ku

(150), ki,

k (100),

k
y

(430), (400),
(10),

km

(7),

kn

kp

m
ms
nd
z

kr (160), ks=x ( ), kt (4), kw (40), 1, (610), la, l, a, (150), li (90), lo, o (80) lu, (180), le, l, e, (90), (10), Ib, Ig, (2), (1), In (2), ls, Iw (l), Iz, z (5), m (760), ma,

(300),
(2),

me,
(2), (1),

(90),
(l),

mi

(80),
(l),

mo
ml,

md

(7),

m
r

mg

mh

mk

(100),
(15), (30),

mu (70), my mn (7), mr
pe,
(2),

(10),
(20),

n (1350), na (1030), ne
pa,
pi,

nie (200), ni (40),

(40),

pi (70),

nu (5), ny (5), p (3600), po (2400), pu (50), py (15),

p (130),
s

(320),

(170),

pn

pr (340),
re,

tego prz (170), ps (11), pt (2), r (1050), ra, (105), ro (700), z tego roz (620), ru (50), ry (60), rdz (2), (100),
(l),

r
(l),

rw

rz (42),

(1600)

sa,

(120), se,
z tego

(70), sie (50), si (10),

so (7), sn (60), sy (35), sc (40),

(30), sf (3),

sh (22),

sk (170),

sl,

(45),

sm

(40),
t

sn (18), sp (200),

sr (17), ss (l),

st(200), sw(50), sz (440),

(460), ta,

t(l00),

te,

t (75),

to (40),

121
tu (55), ty (35), th (3), tk (2),

wp.

(140), we,

tl,

(8), tr (150),

tw

(7),

(2040),

(100), wi (70),

wb

(7),

we

(20),

(110), wt (10), ww (6), x (imiona wasne), z (2200), za (1500). Razem obliczenie przeprowadzono dla wyrazw 22550, do czego doda naley wyrazy wynike z czasowania, przypadkowania, stopniowania, imiona wielorako zdrobniae i zgrubiae", przyczem liczba ta podnosi si do kilkukro sto tysicy". si na poDalej stwierdza Krupski, j, n, , x, nie cztku z spgosk tylko z samogoskami, b czy si
(20),

wm

wn

wd (20), wg (12), (30), wp (35), wr (35), ws

wo (35), wu (3), wy wh (4), wk (25), wl,

w (38)

(1000),

wz

(170),

>y

cz

adn

spgoskami 1, r, z c pocztkowe nie czy si ze d nie czy si spgoskami b, c, cl, f, g, h, j, p, r, s, t, x, z goskami i, c, f, g, h, k, p, s, t, x /z adnemi prcz 1, r, g nie czy si z y, c, f, h, j, k, p, s, t, x j z adn spgosk k nie czy si z y, b, c, d, f, g, h, j, x, z oraz i, y / nie czy si z y, b, k nie nie czy si z i, n, s, w li m nie czy si z b,.c, f, si z c, d, f, h, j, m, p, r, t, x n z adn spgosk p nie czy si z b, c, d, j, h, t, w, x r nie czy si z i, a ze spgoskami tylko g,j, k, m, w, x, z s nie czy si z b, d, g, j, x t nie czy si z i, dz, w, z w czy si ze a ze spgoskami tylko z h, k, , r, w x nie czy si ani wszystkiemi spgoskami prcz f, x
tylko ze
;

cz

1,

z czy si, poprzedzajc, ani z nastpujc spgosk bdc zarazem przyimkiem, ze wszystkiemi goskami, jest ono po spgosce p najbardziej cenione w stenografji. Chocia wymienione poczenia nie wystpuj, to powysze grupy spgosek w rodku wyrazw, chocia si ze sob nie w mz

wieniu, ale

ssiaduj

cz w pisaniu

cz

np. koncert".

System stenograficzny.

Linjatura systemu skada si z trzech linij w jednakowych odlegociach. Pismo jest linjowe, siedmiopozycyjne, gdy te same znaki maj rne znaczenie* zalene od siedmiu pozycyj. Znaki mog by: 1) nad pierwsz linj, 2) na pierwszej linji, wzgldnie j przecinaj, 3) midzy pierwsz

122
a

drug,

4)

a trzeci, 6)

na drugiej lub w przeciciu na trzeciej, 7) pod trzeci.

jest

ni,

5)

midzy drug

Przestrze pisma
liczby stawia
linj, to koniec idzie dalej

jeszcze nieco wiksza,

gdy

si jeszcze nieco wyej nad pierwsz linj, ponadto jeeli pocztek wyrazu stoi nad pierwsz lub pod trzeci

Znaki
alfabety:

alfabetu

w gr lub w d. dwojakiego rodzaju, wzgldnie dwa

Jeden alfabet gosek pocztkowych (na 42 goski, niema na pocztku) a wic zaczynajcych wyraz, oraz drugi alfabet gosek nastpowych, t. j. nastpujcych po pocztkowych, a wic rodkowych i kocowjrch (47 gosek).
niektrych

Oba
kresek.

alfabety

zbudowane zasadniczo
i

tych samych

dwu
tern,

niemi prosta

pkole.

Rnica za polega na
kresek,

alfabet

pocztkowy uywa tych

wielkoci

ktre tu

zawsze

(pkola pstopniowe, kreski jednostokierunkach i w ronem pooeniu owych 7 pozycyj niezalene od poa znaki drugiego alfabetu zycji (pooenia wobec linij), a tylko zalene od kierunku i wielkoci. Wielko gosek nastpowych moe by 72, 1^2 ^ U stopniowa, pkola mog by wyduone w paski owal lub zamknite koo. Znaki na samogoski nie maj szczeglnych cech odrniajcych je od spgosek wypisuje si samogoski literalnie. jednozgoskowych wyrazach opuszcza si pewne samospgoski nazywaj si i czytaj goski na tej zasadzie, w jednozgoskowych* wyrazach w ten sposb, twarde i przyciskowe czy si z samogosk a, wic b=ba, cz=cza, ps=pas i t. d., a mikkie spgoski z e, wic b'=bie, p s=pies i t. d. Z temi to samogoskami owe spgoski najczciej zwyky si
jednakowej
pniowe),

w rnych

czy.
mie

wielozgoskowych wyrazach opuszczanie to nie moe mogoby wtedy oznacza psy lub pasy. znakw jest zasadniczo bezporednie, czasem przerwane, znak nastpny dotyka poprzedniego od dou lub z boku,
miejsca, p-s-y

czenie

albo

si znaki krzyuj. Grup spgoskowych specjalnych

nie-

ma, dwuznaki zwykego pisma maj tu pojedyncze znaki. Mikczenie jest uwzgldnione, mikkie spgoski maj osobne znaki: Przed z, przed mikkiemi samogoskami i sp-

123

goskami,
siad nie

uywa si
lad
i

wymawia si musz,
t.

twardych znakw, gdy tak czy tak mikko a wic ciska nie ciska, sana nie ciana,
oznaczanie goski,/
z,

d.
t. j.

Jotowanie

jest literalne,

w rodku
z uywa./

wyrazu zastpuje siy przez pocztkowego.

tylko po przyimkach

figury gosek stenograficznych Ustanawia Krupski, liczb, pisz si cokolwiek wikszemi do oznaczenia te figury dla uamkw (kropka figurami nad szlakiem". oddziela licznik od mianownika), i dat (kropka midzy liczbami w kierunku prostopadym pooonemi oznacza dat dnia, miesica i roku", ktry obok w skrceniu si mieci). Co do t e o r j i swych znakw, ich rozdziau na poszczeglne goski oraz wartoci swego systemu podaje Krupski na-

su

stpujce zasady: Stenografja majc w rwnym czasie jak mowa ludzka odda wiernie jej kopie, przyja za zasad, aby kada goska jednym rysem czyli jednem poruszeniem pira wykonan bya; a poniewa w naturze ksztatu tylko trzy figury z pojedynczych porusze zoone znajduj si, to jest linja wypuka, wklsa i prosta, czyli dwa pkola i rednica. Od ich
przeto

pooenia,

kierunku,

miejsca

wielkoci

oznaczenie

wszystkich gosek zaley".

do czenia
krelenia".

Goski najwicej uywane maj najsposobniejsze miejsce z innemi goskami i figury najatwiejsze do wy-

Goska p najwicej uywana

stoi

na czele alfabetu.

Samogoski pocztkowe jako najmniej na pocztku wyrazw uywane, najmniej te zrczn do czenia si z innemi oznaczone s figur, to jest linijk lew ukon lub prostopad", ale za to otrzymay one dogodne znaki w alfabecie nastpowym, gdy te nale do najuywaszych gosek", samogoska a ma tu najatwiejsz figur. alfabecie pocztkowym s najbardziej uywane goski o, p, w, w drugim goski potrjne,

t.

zn. takie, ktre

s,

wystpuj
cz,

jako twarde, przyciskowe

mikkie

np.

sz,

c,

szczeglnie

za

ich

mikkie

najuytecz-

niejsze"

i maj one po samogosce a najdogodniejsze znaki. wyborze figur dla kadej goski okazaa si koniecznie po-

124
trzeba,
i

abj' mie wzgld nie tylko na uyteczno gosek, ale na ich czenie si ze sob", wzgldnie ssiadowanie. Uwzgldnia te Krupski zasad, by podobnym, wzgldnie do jednej kategorji zaliczanym goskom, nada analogiczne po-

cjach

wzgldnie znaki. Pisze, uatwione jest przez to, si na linjach, twarde podwjne
zycje,
i

e spamitanie e spgoski
(t.
j.

o 2

znakw na pozymikkie znajduj gosach np. wic tylko

jako twarde

twarde potrjne na linjach, a przyciskowe, przeciwnie jak twarde, podwjne na linjach, potrjne midzy linjami. Pojedyncze spgoski wreszcie jak j (jeden gos, bez podobnego mu) znajduj si nad pierwjak b
i

mikkie

b')

nad

linjami,

sz

linj.

alfabecie

za gosek nastpowych w
jest

spgosek potrjnych zachowane

doborze figur dla prawido, eby spgoski

i

twarde, jako goski pojedyncze najmniejszemi

najatwiejszemi,

mikkie jako dwie czstokro trzy goski obejmujce, najwikszemi, a przyciskowe z dwch zoone, redniemi oznaczone

byy

figurami".

i mikt. j. przyciskowych do swych pierwotnych". Krupski wylicza nastpujce uatwienia swego pisma stenograficznego. 1) Uywanie papieru w szlaki z trzech linij czerwonych, przez co goski maj miejsce cile oznaczone, skrcenia umoliwione. Jeeli nie rozchodzi si o prdko, mona obej si bez linij, lub te piszc na cienkim papierze,

Figury

gosek pochodnych

kich podobne

zastpi
betw,

je

podkadaniem podobnych

ryg. 2)

Uywanie dwu

alfa-

pocztkowego zalenego od linij, otrzymalibymy pismo niewizane, coby je tylko opniao, w drugim wypadku mamy pismo wizane. Zdatny a wprawny stenograf ograniczy si moe na alfabecie gosek nastpowych. 3) Dalsze uatwienia widzi Krupski we wspomnianem nieoznaczaniu samogosek a i e w wyrazach jednozgoskowych po spgoskach odpowiednich, upraszcza pismo opuszczanie i po mikkich, pojedyncze znaki na dwuznaki pisma zwykego
tylko alfabetu
i

uywajc bowiem

skrcenia.

Skrcenia. Powiada

Krupski:

Pomimo uycia w

ste-

nografji jednoporuszeniowych gosek,

nietylko komplikacja na-

125

rzdzi, jako

to: rki, pira, atramentu i papieru, przeznaczonych do przelewania mowy ustnej na papier, ale samo tarcie byoby dostateczn przeszkod do zupenego wyrwnania w szybkoci jzykowi, dlatego w tym rodzaju nawet pisania, skrcenia okazay si nieodzown potrzeb. Nie stanowi one jednak a-

dnej trudnoci"...

^Skrcenia

te...

samej

tylko

stenograf] i

waciwe, za ich pomoc wiele caych zgosek czyli sylab, a tern samem caych jednozgoskowych wyrazw, jednem czstokro poruszeniem pira oznaczy mona, uatwiajc zarazem czytanie, kilka bowiem gosek jednorysow oddajc figur a nawet kilka zgosek jedn tak figur kilku poruszeniami zrobion, ktrych jednak liczba rzadko przenosi liczb porusze zwyczajnej goski m, przedstawia objciu jednego rzutu oka najdusze wyrazy, ktre kilku jego rzutw w zwyczajnem pimie wymagaj*
i
4
.

odrnia Krupski dwojakie: 1) Wynikajce z ukadu stenografji jej alfabetu wyrozumowane, powstajce przez zastpienie najuywaszych wyrazw i za2) kocze pewnemi figurami z niemi zwizek majcemi. Te ostatnie skrcenia s zalene od pamici, mona ich liczb odpowiednio do dobroci pamici powikszy lub zmniejszy.

Co do

skrce,

to

Skrcenia z ukadu polegaj: goski a po spgoskach twardych

l)
i

na opuszczeniu samoprzyciskowych pocztkoznajduje

2)

wych, jeeli przed

nastpn samogosk
(a)bie, cz(a)rt.

si spgoska

Opuszcza si i, e po spgoskach, oprcz po nastpowych c, n, s, z, po ktrych si tylko / opuszcza, na kocu za sowa e: ciebi(e). 3) Samogosk a nastpowe opuszcza si po spgosce pocztkowej, ktr natomiast zastpczo powiksza si w dwjnasb, a wic pewnego rodzaju symboliczne oznaczenie; n. p. p(a)nowie, a opusz cza si, p dwa razy powiksza. 4) Po spgoskach n, x, opuszczamy zawsze a gdy te spgoski nie si z spgosk. 5) Skracamy wyrazy zlewajc dwie lub kilka figur w jedn.
n. p.

mikka

k(a)nwie,

cz

adn

Skrcenia
rostki
i

znaczniki jednozgoskowe)

su

(przyrostki,

pocztkowe (przednastpowe czyli kocowa kocwki). Skrcenia zmian kocowych (kocwek)

dwojakie:
i

za pamiciowe

raczej do oznaczania

przypadkw,

anieli ich

zakocze

126

waciwych, tak n. p. 6-tj przypadek przymiotnikw koczy si emi czy ymi, rzeczownikw ami. Podobne skrcenia s i na inne przypadki. Wprowadza Krupski skrty na zakoczenia
r

czasownikw, zakoczenia nazwisk ludzi (ski, cki, wicz). Skrdo oznaczenia najuywaszych zgosek cenia pocztkowe pocztkowych lub caych wyrazw czstych, jak sw posikowych, przyimkw, przyswkw, spjnikw.

su

Zarys pisma

Krupskiego przedstawia

tablica.

Na

niej

widzimy stosunek przekadu do pierwowzoru, z ktrego Krupski czerpa t. j. Okygraphie" H. Blanc'a (1801). atwo zauway zgodno zasadnicz, jedynie znaki gosek

zmienione.

System Krupskiego, na pozr bardzo prosty, pozostawia wiele do yczenia i wykazuje liczne wady, najwaniejsz jak wielolinijno, trudn do zachowania, a w nastpstwie nieczytelno, zawodno, a dalej mimo graficznej krtkoci znakw siln niebiego w czeniu i w nastpstwie czenia cudaczne znaki na wyrazy, tak nie mona tego systemu uzna praktycznym. Mimo to jednak dokadniej omwiono system i jego zasady, nie tylko z powodu tego, jest to pierwszy w naszej literaturze, ale rwnoczenie pierwszy ten autor mia pene zrozumienie .teorji stenografji i niejedno zdrowe ziarno posia, midzy innemi pozna znaczenie bada czstotliwoci dla stenografji, mikczenia i t. d. Te jego pierwsze myli teoretyczne naleao dokadnie przedstawi. zreszt tego systemu, wkrtce po jego ukazaniu Jenike w wymienionej rozprawce z r. 1858 w Bibljosi,

Krytyka.

Kytyk da

tece Warszawskiej.

szkieletem mowy a spgoski nie samogoski Sdzi, przygosami, lecz przeciwnie spgoski to szkielet, a raczej ciao wyrazw, a samogoski to ich oywcze tchnienie; takie zapatrywanie, powiada Jenike, ma zasadniczy wpyw na stenografj, gdy samogoski moemy czsto bez szwanku opuci szkieletem), a gwnym celem skoropisma jest (gdy nie uchwycenie obrazowego ksztatu wyrazu. Pochwala Jenike wprowadzenie do alfabetu polskiego znakw gosek mikkich, a przez Zaprzecza, jakoby byy w naturze to uproszczenie pisma.

127

ksztatu

tylko

trzy figury z pojedynczych

i

porusze zoone",

wskazuje na systemy graficzne, ktre maj takich znakw prostych wicej, czerpanych ze zwykej kursywy. Wskazuje na niedogodno znakw prostopadych i ukonych od lewej gry ku prawej d, najdogodniejsze znaki to pkole i prosta, ale w pooeniu poziomem
to jest linja

wypuka, wklsa

prosta,

lub

ukonem w gr

od lewej
linij

do prawej, dalej

lin je

wyko-

wate, zadzierzgnicia

kolistych, a nadto pochylone od lewej

ku prawej.

pisma, ktre

utrudnieniem trzy szlaki szybkiem pisaniu trudno zachowa", a najmniejsza niedokadno sprowadza powikanie. Natomiast pisanie bez cho dogodniejsze, to znowu w odlinij systemem Krupskiego, czytaniu sprawiaoby powane trudnoci. System kilku linij, wyborny w teorji, okaza si w praktyce niedobry i zarzucono go zagranic. Lepiej powikszy liczb znakw, choby sztuczniej skombinowanych, ni mitry uwag i krpowa piszcego, eby nie wykroczy poza linj. Kwestjonuje Jenike ua-

Nie uatwieniem, lecz

twienie, ktre

maj sprowadza dwa

i

alfabety; jest to tylko ob-

cienie pamici, a nie przyspieszenie pisma. Niepotrzebne s te znaki na liczby daty, ktre i tak s krtkie, i nady za mow mona, a potrzebna tu ju jest zupena ciso, bo ze zwizku zdania tu niczego domyle si nie mona. Co do wymwienia spgosek mikkich z e a twardych i przyciskowych
z a
i

dalszych

tego konsekwencyj,

to

jest

to

dobre niekiedy,

przyzwyczai si trzeba do nazw i zawsze to bdzie igraszk, nie opart na prawdziwem brzmieniu spgoski, lecz na nazwie dowolnie jej nadanej. Jako zalety systemu podnosi Jenike przeprowadzenie caoci, sumienne bardzo i pracowite obliczenia pocze gosek i czstotliwoci, jako wyborny materja dla przyszego autora stenografji polskiej, gdy bez zbadania komalfabetu stenograficznego, binacji gosek nie podobna bo dla gosek, najczciej powtarzajcych si, trzeba znakw najprostszych, najatwiej wykonalnych i dogodnych w czeniu. Koczy krytyk mwic, e jak wszelka praca pocztkowa, tak i dzieo Krupskiego nie moe nosi na sobie cechy doskonaoci, lecz nie zmniejsza to jego zasugi, choby nawet stenolecz

uoy

grafja jego nie znalaza zastosowania. Wreszcie zaprzecza Jenike

128

twierdzeniu

w przedmowie dziea, i kady w par nauczy si tego sposobu pisania, byoby to zudzeniem nawet wtedy, gdyby system Krupskiego by odpo<wydawcy
tygodni
z

atwoci

wiedni

wymaganiom

sztuki stenograficznej.

Jackowski pisze midzy innemi o systemie Krupskiego: W caym ukadzie widzimy tylko dno, aby jednem poruszeniem rki kady znak wypisywa, mniej za bacznoci
a nawet spostrzegamy
i

zupene zapoznanie sposobw takiego

samego wyraenia caych zgosek, co jedynie zbliy stenograficzne do ideau szybkoci i atwoci".

moe pismo

L_j";Pisze

sobi kilku si pniej ta nauka na urzd, bo dla wiadomych okolicznoci nie miaa sposobnego pola popisu, a umiejcy j zmienili ycia narzdzie". Ukazanie si podrcznika w r. 1858 nie zmienio
stanu rzeczy, nikt, zdaje si, nie

Rozpowszechnienie systemu. Radwaski w Czasie 1864, 'e Krupski pierw uspouczniw, nim wyda sw stenografj. Nie rozszerzya

uczy si

ani nie

naucza

sy-

stemu Krupskiego.

Jzef Pysz.

yciorys wedug wstpu

przez Jana Radwaskiego.
rodziny, z ojca Jana

do wydanego dziea, skrelony

1793, pochodzi z wieniaczej matki Agnieszki z Beckw, rz. kat., we wsi Hacnowie blisko Biaej i Bielska. Pisa si Pysch i Pysz. Po ukoczeniu lat 6, szczupej budowy, nauczy si czyta, przez dwa lata uczszcza do szkki parafjalnej w Hacnowie. 8 r. ycia odumarli go rodzice, a nieco starszy brat zaprowadzi go w r. 1807 do Krakowa. Tu szybko postpowa
i

Urodzi si Pysz 30 kwietnia

bdc

nauce,

ukoczy gimnazjum w. Anny w

r.

1814.

Potem

Za-

si do Akademji Krakowskiej na wydzia filozoficznoliteracki i otrzymuje zaletne wiadectwa z filozofji, historji r. 1815/16 sucha powszechnej, geografji, krytyki i fizyki. prawa i umiejtnoci politycznych i zdaje egzamin. Wnet po egzaminie zama rk, kuracja go zuboya. Przyjmuje nauczycielstwo prywatne, a w r. 1820 po utworzeniu Wolnego Miasta

cign

129

Krakowa i organizacji szk otrzymuje, po zoeniu konkursu jzykw, posad kollaboratora do jzyka niemieckiego i fran-

cuskiego

liceum

w.

Barbary.

Skromny, potulny, nie umia

si wybi; innych mianowano rzeczywistymi nauczycielami, jego zwolniono 1821. Zapisuje si teraz na wydzia filozoficznomatematyczny, lecz nie majc utrzymania, chwyci si korepezosta nauczycielem domowym w Kongreswce. r. 1824/25 wraca do Krakowa, przyjmuje obowizki na penprofesora uniwersytetu, a w godzinach wolnych sji pewnego uczszcza do Akademji na acin i jzyk woski, z ktrego skada egzamin, dalej na historj naturaln i prawo rzymskie. r. 1826 mianowany zastpc nauczyciela w liceum w. Anny, r. 1830 zostaje w r. 1828 oeni si z Katarzyn Janikowsk. rzeczywistym profesorem, a skoro liceum zamieniono na szko do mierci (27/3 1850). wydziaow, pozostaje i tu Pysz Pysz naby wiele nauk, cigle si ksztaci, lubi poezj, lecz sprzeda nie umia swych wiadomoci. Pozostawi w rkopisach wiele dzie, gotowych do druku, drukiem ukazaa si za jego ycia jedna rozprawa: O edukacji" w programie szkolnym. Pozostay te i rkopisy do druku nieprzeznaczone.
tycyj,
t. j.

Dziaalno
Pysz
Pisze
jest

Pysza na polu

s t e

nogra

j i.

drugim nam

znanym pracownikiem na niwie

stenografji polskiej.

Radwaski w

Czasie" 1864:

Krakowie,

r.

1825

nad ni (stenografj) Jzef Pysz, a w r. 1838 da wypracowany rkopis do drukarni St. Gierzkowskiemu (gdzie tene zagin), wreszcie na nowo z notat i przedstawi do druku r. 1840 a potem 1843". Karty tytuowe podrcznika stenografj przygotoPysza take podaj do wiadomoci, wana bya do druku w r. 1838, a potem powtrnie do druku przedstawiona w r. 1843, co niektrzy mylnie zrozumieli i podawali, jakoby podrcznik ten w tych latach rzeczywicie by Pysz pokazywa mu wydrukowany. Pisze dalej Radwaski, dwie czci rkopisu w r. 1849, czyta mu z czci praktycznej i o atwoci pisania i odczytywania zapewnia. Mwi Pysz, stara si drukiem ogosi rkopis, skarbu tego nie zakopywa,

myla

uoy
e

130

oddajc go darmo,

ale rzecz rozbia si b koszta znaczne, o sprowadzenie abecade, o odlewanie znakw skoropisowych, o brak dobrej litografji, a ksigarz si wcale nie kwapi, nie tuszc sobie rozprzeday tej nowoci. Po mierci Pysza stara si Radwaski, by ktre lwowskie towarzystwo stenograficzne rzecz wydrukowao, ale i tu sprawa nie powioda si. Dopiero po wielu usiowaniach ponnych zrobienia pamitki po Pyszu, wydanie Stenograf ji- zawdzicza naley Zarzdowi drukarni Czastb szlachetnej bezinteresownoci stawiacza drukarni p. J. Ostrowskiego i zacnej dobroczynnoci pewnej osoby, ktra kilkanacie reskich na to powicia". ten sposb wydano Stenografj Pysza w r. 1866.

wstpie przytoczy naley pewne zapatrywania pisowni i pewne oglniejsze s p r a wy. Tego gbokiego ujcia, co Krupski, nie ma. pewnych wypadkach przeciwstawia si jemu. Stenografja jest sztuk pisania za mwicym. Pomimo wielu jej zalet nie wszdzie si rozszerza, a to dlatego, nowociom, nawet najuyteczniejszym, staj na zawadzie: nieznajomo rzeczy, potga zadawnionego naogu, wstrt do nowych usiowa, pogarda i zazdro". Najdogodniejsze do pisania pira platynowe, napeniane atramentem, stalowe, krucze i gsie pira trzeba zaostrzy dobrze i dziobek mao co rozci. Mona si obej bez atramentu pir. Namazawszj' mas tust z sadzami zmieszan arkusz i papieru, po na nim czysty arkusz jedwabnego papieru oliw
Pysza

We

na

napuszczony, ten przyjmuje kolor

napisano,

podoonego

arkusza wszdzie,

gdzie rylec, ktrym krelisz, przechodzi.

Chcc

przeczyta, co

przy

popisany arkusz do czystego biaego.

Umie
otrzy-

ciwszy papier poczerniony

pomidzy dwoma

olejnemi,

masz od razu dwa egzemplarze. Rylec do pisania robi si z cia twardych, z drutu, koci, rogu, bukszpanu, hebanu". Co do pisowni powiada: Ile... pojedynczych jest brzmie spgoskowych, tyle te by powinnno znakw pojedynczych w pimie rozrnionych, czego wanie w abecadach pisanych nie zachowano, a z czego tak rozmaita w jzykach pistfwnia i rne jednyche gosek wymawiania wynikn musiay". Mimo

131

powyszego zapatrywania
tylu

nie uwzgldnia Pysz, jak zobaczymy znakw pojedynczych w alfabecie stenograficznym, ile jest pojedynczych brzmie. Co do spgosek mikkich powiada: Jzyk polski nie uywa wszystkich spgosek mikkich, a nawet w uywaszych , , , , d, tudzie kropkowanych , d, kresk i kropk

chybnie zaniedbuje". Na podstawie tego zapatrywania nie oznacza Pysz w swej stenografji tych gosek osobnym znakiem lub

te znamieniem. Dalej pisze Pytanie, czyliby i mikczcego zastpi nie mona kreskowaniem spgoski? Nie, bo pismo bardziejby si kreskami najej^o i atwiej bez odrywania rki i zwaszcza bez kropki napisa mona w cigu wyrazu, anieli
:

odrywaniem rki". Natomiast znaki zoone jak rz, dz i t. d. prostszemi zastpib}' mona. uwadze pisze: Zdumiewam si, naliczywszy na arkuszu miernego druku przeszo tysic kropek nad samem z. Rosyjskie y, greckie J due bez punktu. Prostota za natur, elegancja za postpuje za zwy-

kresk

za

i,

czajem

mod".

System stenograficzny Pysza.

Na okadce tytuowej czytamy,
stosowalna do wszystkich

e jest

to

Stenografja za-

jzykw

dyalektw".

Jest to system oparty na francuskich

gwnie

Bertin,

przekadach Taylora, przy uwzgldnieniu kierunkw oznaczajcych

samogoski.
S3'stem jest bez lin jo wy, o linijnoci take trudno mwi. Naog jednak pismo do utrzymania si na linji. tym celu czasem znaki pocztkowe zaczyna si pisa nieco wyej, by koniec sowa wypad na pomylanej linji podstawowej. Nie znaczy to jednak, by znak pocztkowy by podwyszony wobec nastpnego, lecz obraz caego wyrazu jest podwyszony. Tak n. j). jest pisze si st, a mianowicie s kreska pozioma, t pionowa pod ktem prostym wobec s; ot s nie pisze si na linji podstawowej a t popod linj, lecz 5 nieco wyej, by koniec t pad na linj. Co do przestrzeni pisma, to nie przekracza ona

dy

wielkoci trzech stopni.

9*

132

Znaki-

spgoskowe s

runkach, czasem zaczynajce si lub

kkami, wreszcie kw przewanie 1-stopniowa, rzadko nieco wiksza albo pstopniowa i mniejsza; w kierunku poziomym wystpuj take dwie wielkoci. Wielko znaku nie gra tak wielkiej roli jak
jego kierunek.

kreski w rnych kiekoczce obczkami lub pkola w ronem pooeniu. Wielko znato

Odrnia Pysz a trzy alfabety: 1) wolny, 2) redni, ktrego si trzyma i 3) cisy z 12 tylko znakw zoony. Rnica

midzy

niemi polega na

rnym

Alfabet trzeci

cisy

t,

zn.

najkrtszy

teoretycznym podkadzie. ma najmniej znakw;

jeden znak, analogicznie

w tym

alfabecie goski b\ b, p, p'

maj

inne gr,upy gosek. Alfabet

za redni rni si

od wolnego nie

iloci znakw, lecz podziaem znakw na goski wedug zasady: podobnym goskom podobne znaki. Zasada ta przeprowadzona jest w alfabecie rednim widocznie, niema za jej w alfabecie
wolnym.
znaku i pozycji: znak samogoski stoi lunie nad lub pod obrazem znaku wyznakw na sarazu, zoonego z samych spgosek. Ma mogoski i 2 pozycje. Kropka u gry, oznacza e, u dou a, kreska pionowa (t, zn. zgry wd prowadzona) u gry umieszczona oznacza y, u dou i, pozioma u gry oznacza u, u dou o, haczyk u dou w praw stron zagity jest , w lew . Liczby maj osobne znaki.
oznacza Pysz za

Samogoski

pomoc

pi

znakw spgoskowych jest bezporednie rednim, znak nastpny dopisuje si bez cznika tam, gdzie poprzedni si koczy, przyczem n, p. w jako kreska skona od lewej ku prawej, nastpujca po znaku tak sam kresk si koczcym, wyraa si poprostu przedueniem w tym kierunku; podobnie ma si rzecz z innemi znakami kreskowemi, a dalej znaki pkoliste jak n, zlewaj si z kresk pionow bez cznika. Na dwuznaki ch=h, cz, sz, dz i grup szcz ma Pysz pojedyncze znaki. Podwojenie spgoski wyraa Pysz przez jej powikszenie o jakie U stopnia; take kka pisz si przytem zwikszone.

czenie

alfabecie

133

Wyej przedstawione czenie znakw odnosi si do alfabetu redniego, wogle za odrnia Pysz cztery sposoby
stenografowania, polegajce na ronem czeniu znakw ronem uwzgldnianiu samogosek. S one: A) oddzielnoi

goskowy (literalny) zachowujcy wszystkie samogoski, a znaki spgosek samogosek stoj lunie obok siebie, czenie przerywane B) sylabowy, gdzie czy si z sob znaki spgoskowe do jednej sylaby nalece, lub zbiegowe z poprzedniej nastpnej sylaby (mw = mowa) i skromnie uywa oznaczania samogoi
;

sek

C) monogramiczny, uywa wedle potrzeby i dogodnoci samogosek, a znaki spgoskowe czy z caego wyrazu D) monogramiczny cisy, najwaciwszy dla stenografji uywa wszel; ;

kich

skrce

rzadko gdzie samogosk oznacza. i Sposb A, nawet i B w drukarni, inne za

litografj

tylko miejsce

mie mog; B
dla

pisma;

C niedogodny

i D najodpowiedniejsze do rcznego mylnego odnoszenia samogosek do

waciwych

sylab swoich".

te ze sob w liczby. spgosek Pysz nie uwzgldnia; b=b', z = = , dz = d = d i t. d., rz ma osobny znak rny od . Cho wic dla pisma zwykego da, by byo tyle znakw ile brzmie
Znaki na cyfry

czy

Mikczenia
nie

rnych,

uwzgldnia tego
dla

stenografji.

Pysza nie istnieje, gdy przewanie j opuszcza n. p. jest=st, jego=g, lub czasem zastpuje przez i n. p. je = i z zagiciem u grj' na oznaczenie e (=ie). J uwaa Pysz za samogosk, u niego ja=ia, j=i, jej=iey, jaja=iaia i t, d. Oznaczenie takich wyrazw musi poda osobno, nie istnieje ono w francuszczynie. Pisze: Gdyby wyraz skada si z samogosek jedynie, n. p. ia, i, ie, iey, iaia, ktre w polszczynie oddzielne i wyrane maj brzmienie, wtedy sposb, ktry stenografja francuska na oznaczenie samogosek w zakoczeniach

Joto w anie

wyrazw podaje, jako waciwy francuszczynie, byby dla samogosek mowy polskiej niedostateczny. Z tego powodu, odstpujc od toru szczegowego, oglne wyraenia samogosek sposb, atwo do kadego jzyka zastosowalny do uycia dowolnego podajemy".

134

Co do zapatrywa Pysza odnonie do teorji stenoLinja prosta, koo przecite w pion i wymieni naley: linja prosta z kkiem lub haczykiem poczona, daj poziom, znakw atwych do skrelenia, ktre do wyraenia spgosek w abecadle kadego jzyka wystarczaj, tymbardziej, e gwne tylko organw mownych ruchy i wyraniejsze owych odcienia osobnemi ksztatami skrela, a podrzdne pod gwne podciga". Dalej powiada: Lubo wyprowadzenie i dobieranie znakw stenograficznych jest dowolnem, wszelako na pewne okolicznoci wzgld zachowa naley: a) na systematyczne, a atwe onych z jednej zasady wyprowadzenie, b) aby si niebardzo oddali od ich zastosowania przez inne narody wprzdy uskutecznionego, c) aby ilo tych znakw bya jak najszczuplejsza i do po-

graf]
i

dogodna". Z powyszych wzgldw i innych ustanawia Pysz, jak witrzy alfabety. Nastpnie pisze jeszcze: uk i lidzielimy, nj prost wygodnie od reki lewej ku prawej rozszerzy a tymczasem jedn postaci, ju wiksz ju mniejsz, dwie rne
czenia ze
ile

sob

mono

spgoski zwyczajnie wyrazi poczenia ich uskuteczni mona". (Tak n. p, u Pysza s, sz, s wyraone kresk poziom* s krtsz, sz dusz, podobnie m, n, pkolami o rnej dugoci). Ale dalej piszei W popiechu jednak wielkoci podobnych znakw nie rozrniamy pismem, pamitajc jedynie w ilu znaczeniach ksztat stenograficzny by przyjtym". Znaki d i s u Pysza wprawdzie te jednakowe, ale pisz si w rnych kierunkach, a gdyby wypado napisa /' samo, wtedy dla* odrnienia od d uywa znaku r pisma zwykego.
i

Skrty
stoty
ale
i

skrcenia,
pomijania

Pisze Pysz: Nie od samej proi

niepotrzebowania gosek wielkich

znamion pisarskich,
skracania

najwicej

od

samogosek,

pocztku

koca wyrazw przyduszych, czenia spgosek w monogram, przez co aden prawie ruch pira nie jest daremny, znakowania wyrazw czsto si powtarzajcych w cigu mowy, jakote zupenego pomijania atwo domylnych szybko naszego skoropisma zaley".

e
najjaniej

samogoski s mniej istotnemi wyrazw czonkami, widzie w pisowni jzykw wschodnich", podobnie

czeskim
nie

wszelkiej

i boniackim dyalekcie wiele wyrazw pisze si bez samogoski a w ukraiskim wiele sw tak wymawiaj, rozezna, jaka waciwie samogoska".

OpuszGza Pysz

spgoski,

mianowicie zbir wielu

spgosek na pocztku wyrazu umniejszy mona przez opuszczenie jednej lub dwch atwo domylnych, przez apostrof przyjty". N.
p. dbo (dbo), rzszcz (chrzszcz), ws, wsz, zw, szw oznacza si apostrofem, spgoski przekrelone oznaczaj

prcz siebie rz.

Dalej ma Pysz osobne skrcone znaki na pocztki i zakoczenia wyrazw i to takie, e n. p. zakoczenia podobne podciga pod jeden znak, ktry kadzie u gry lub u dou* N. p. two, ctwo, uctwo, ictwo, adztwo, iedztwo, dztwo, stwo
i
t.
cl.

jednym znakiem oznacza, podobnie kocwki przypadkw, bezokolicznika, imiesoww, stopniowanie za cyframi 2, 3, przyswki zerem, osoby czasownikw kreskami. Take ma znaki skrcone na wyrazy czstego uycia. Tytuy pisze wiekszemi znakami, cho kiedy pospiech nie nagli, naley wypisa imiona wasne, tytuy, wyrazy techniczne i nieznane bez skrce a nawet pismem zwyczajnem". Co wiksza, cakowite wyrazy i zdania atwo domylne opuszcza mona w cigu mowy, n. p.: Kada lis.... Wreszcie sownik stenograficzny wykazaby skrcenia

miae, uatwiaby odgadnienia monogramw wieloznacznych. Tym sposobem dopiero monaby skpstwo stenograficzne do
zadziwiajcej

posun prostoty chyoci". Odczytywanie pisma stenograficznego.

i

Poinfor-

niewa stenogram Pysza skada si gwnie

muje nas Pysz,

ze

spgosek,

do odcyfrowania pisma stenograficznego koniecznie potrzebna jest gruntowna znajomo jzyka, ktrym
pisano,

znajomo

przystpno

materji.

Gwnym za

prze-

odgadnieniu cyfer jest zwizek logiczny, zachodzcy midzy mylami i wyrazami. Wpraw majcy odrazu kopjowa, dyktowa, nawet odczyta pismo stenograficzne potrafi. praktyce rozbieram kady monogram na spgoski zwy-

wodnikiem

czajne, poczem myl lub pismem umieszczam samogoski na pocztku lub w rodku w kocu spgosek, poty je przerzucajc, a wyraz wypadnie do sensu. Gdybym ktrego wyrazu
i

136

mg odgadn, tedy mijam go, biorc coraz dalszy. kocu odnoszc monogramy nierozwizane do wyrazw poprzednich nastpnych, znanych w pimie zwyczajnem, atwo znaczenie ich odkryj". Tak n. p. wyglda przykad, w ktrym potrzeba odpowiednio doczepia i przerzuca samogoski, by odgadn
nie
i

cao:
w w
n
parz
ktrj
t

ztrd-nie
i

stengrf. trdn

sb

wbrz
i

k czlw

st

strdnie stn

lndn blsk 5 gdzn a

i

mz

wcj sdz zmknt

w swj
ktrg

klatc

zldw g plpt si pmsc

hwt kzd

sw mwc

zsg

czstkrc plg z

klk

mnth ptk
i

sw

wyl". (Zatrudnienie stejest zatrudnie-

nografa.

Trudno sobie wyobrazi, jak uciliwe

nie stenografa
i

w Paryu

Londynie. Blisko 5 godzin a

moe

zamknity w swej klatce, w ktrej zaledwie jego pulpit si pomieci i chwyta kade sowo mwcy, ktrego caa zasuga na tern czstokro polega, e w kilku minutach potok
wicej
siedzi

sw

wyleje).

System Pysza
Porwnujc
alfabet

rda

francuskie.

wolny Pysza z Bertin'em (1792), widzimy jednakowe znaki na jednakowe brzmienia b, p, d, t, r, w, k, m, n, s, 1. Znaki Pysza c, cz, sz, z, , x, dz, szcz istniej u Bertin'a, lecz w innem znaczeniu. Znak /, po czci g jak jak u Conena Prepeana, h jak u Prevosta. alfabecie rednim znak / upodobni si do w, g do k (podobne znaki Astier 1816), h i eh otrzymao jeden znak, in podobne do n (Prepean),

alfabecie

cisym

jak u Prepeana. Ostatniego przj^pomina

te
ich

zasada, by podobne znaki podobnie oznacza, a

nie

praktyce

Bertin'a,

odrnia. Wokalizacja odstpuje z koniecznoci od ktry przewanie tylko na kocu oznacza samogoski,
na

idzie tu Pj^sz za

W W

znakach
sposobie

wzorami francuskiemi, oznaczajcemi samogoski. zakoczenia na liczby naladuje Bertii^a.

i

stenografowania

oddzielno

goskowym

sylabo-

wym

przypomina Jana Coulona Thevenot, ktry pisa poszczeglne zgoski sowa oddzielnie obok siebie, oznaczajc cile samogoski. Krytyka. Co do ocenj' systemu powtrzy mona sd Jackowskiego o Taylorze: Niezaprzeczenie system ten jest bardzo zwizy, pojedynczy atwy do nauczania si, lecz z po;

137

wodu

jego na 19 liter ograniczonego alfabetu,

jeden znak wyi

raa najczciej 2 litery. To samo dla braku staych pewnych oznacze dla brzmie samogoskowych przy okolicznoci, e stae skrcenia czj^li znaczki, jednym tym samym sposobem
i

wypisane, oznacza
.systemu

mog

kilka

wyrazw naraz

uycie tego

praktycznem yciu bardzo jest trudnem, bo chocia wyuczymy si wprawdzie z atwoci nim pisa, to zawsze nawet po kilkuletniej usilnej i mozolnej pracy, nie mona jeszcze "uchroni w odczytywaniu dwuznacznoci niejasnoci". A dalej Pomimo i pisma, powstae na podstawie kombinacji linij geometrycznych, mog przedstawia co do pojedynczych znakw oderwanie napisanych ksztaty istotnie bardzo pojedyncze to w kadym razie, z powodu swego czenia si w wyrazy tylko pod pewnemi ktami, utyka one musz na niepokonanej i bardzo trudzcej niedogodnoci". Chocia pewne zarzuty Jackowskiego zbyt skrajnie przedstawione, gdy przy wprawie mona si przewanie do kadego systemu przyzwyczai i dobrze oraz biegle go stosowa, to jednak na og trafiaj w sedno rzeczy. Do Pysza mona te odnie krytyk Jenikego co do sykadym razie nie uwzgldstemu Saxego, dalej umieszczon, jotowania, oraz naleytej nia Pysz waciwoci mikczenia wokalizacji. Chocia cj'tuje Pysz sowa Rousseau, e ii serait aise de faire avec les seules consonnes une langue tres claire", to ju yjce niektre jzyki bez samogosek si nie obejd cho one czsto szkieletu nie stanowi, to maj swe znaczenie dla pynnego i pewnego odczytania oraz wyrazistoci pisma,
i

rk

W
i

take

dla naszego poczucia

jzykowego

nie

mona

ich

cakiem

pomija. Zarzuciby te mona Pyszowi pewn chwiejno. Podobnie jak w yciu rozprasza si, a nie umia skoncentrowa na jednem, tak samo i w stenografji. Wspomn, przytacza trzy alfabety i cztery sposoby pisania, cho uywa jednego alfabetu sposobu stenografowania. Za bardzo chodzio mu o krtko pisma, jak wogle systemom geometrycznym, krtko, zakrojon jedynie na pismo dyskusyjne, Chcia. Pysz sownik pisa wieloznacznych monogramw, by skpstwo

stenograficzne

posun

do

zadziwiajcej

prostoty

chyoci.

138

To mci si na wyrazistoci, dokadnoci

pisma.

atwej czytelnoci

Rozpowszechnienie systemu Pysza. Pisze Radwaski, i wie od Pysza, e ten dawniej

wyuczy
trzy osoby swego systemu, ale co

jeszcze

mia

niemi zrobi?

Wyuczywszy si, pniej rozeszy si kada winn stron wiata za kawakiem chleba. A Pysz w roku 1843 przygotowa po raz wtry swj rkopis do druku, gdy otrzyma wyrzuty od czonka
sejmu krakowskiego, zatrzyma przy sobie.

tych,

ktrych

wyuczy

skoropisu,

nie

Saxe

Feliks.

O yciu Saxego nie wiele wiemy. Wiadomo tylko, by lekarzem praktykujcym w Warszawie, cudzoziemcem w Polsce, lecz uwaa ten kraj, gdzie dozna wiele yczliwoci, za sw

drug

ojczyzn.

Dziaalno
polega na wydaniu
daty, lecz jak

stenograficzna

kilku dzie stenograficznych. Pierwsze bez wynika z oceny Jenikego w r. 1864, ukazao si ono w Warszawie z kocem roku 1863 p. t. Najatwiejsza stenograf ja p olsk a,- Ponadto jak pisze Jenike, mia Saxe w r. 1864 prawie przygotowan do druku broszurk p. t. Wykad treciwy stenografji polskiej. Tego Wykadu" nie widziaem, wspomina o nim te Zeibig w Dziejach i litera* turze stenografji (1878), a take Gumiski w swych dziejach. Zeibig wymienia te dzieo: Traite de Stenographie franaise par F-Stella de Saxe (1864), jako rkopis w posiadaniu Polsko-ruskiego Towarzystwa Stenografw we Lwowie. Rzeczywicie Wiadomoci z dziedziny stenografji i kaligrafji", wychodzce we Lwowie, donosz w czerwcu 1869 r., Saxe przygotowa trzy dzieka stenograficzne do druku, a to nauk stenografji polskiej, rosyjskiej i francuskiej. Czeka je-

13

dnak nakadcy, gdy pierwsza publikacja Saxego nieszczliwie wypada, a to gwnie, jak si dowiadujemy, dlatego, e nakadca bez wiedzy i woli autora mia poczyni wiele zmian wedle wasnego rzeczy widzenia, czem oczywicie autorowi nie krzywd wyrzdzi". A w numerze 9/10 r. 1869 tego samego czasopisma czytamy, e bibljoteka Polsko-ruskiego Towarzystwa Stenografw we Lwowie pomnoya si trzema bardzo cennemi nabytkami, a mianowicie byy to rkopisy: Traite de Stenographie franaise par Felix Stella de Saxe (1864 w jzyku francuskim), przeoy na jzyk polski p. Aleksander Sz, pod tytuem: Nowa Stenograf ja polska, Warszawa 1868. a wreszcie to samo po rosyjsku: eh kij sposib prepo-

ma

dawaniju nisk oj stenograf

Wiadomoci: jest dokadne

j i

Felixa Saxa 1865

r.

Pisz

tumaczenie polskie nie aowa i dla swoich usterek dalszej pracy i korekty wytylko naley,

maga

mienn i pod wielu wzgldami nie kad take zaliczy nie moemy do
konanej".
ze

bdzie. Natomiast tekst francuski przedstawia prac subez wartoci. Rosyjski przepracy naleycie pojtej i wy-

Towarzystwo stenograficzne we Lwowie postanowio

wzgldu na ubstwo polskiej literatury stenograficznej t prac wydrukowa, cho nie zgadza si na nauk Saxego, w ktrym to celu Walne Zgromadzenie w grudniu 1869 roku miao fundusze obmyle. Dalszych wzmianek o rkopisach niema, caa
bibljoteka Polsko-ruskiego Tow. Sten.
z

gdzie przepada,

wraz

ni

rkopisy.

System stenograficzny Saxego jest w zasadzie identyczny z syste m e m P ys z a, ostateczne rdo jest przecie to samo, a rodzaj przei

kadu

uwzgldnienie wzgldnie nie uwzgldnienie

jest
i
i

waciwoci

jzyka polskiego

take podobne. Dlatego zalety wady przytoczone u Pysza odnosz si do s Saxego. Pewne waciwoci systemowe zapatrywania autora przytoczymy. Uwae Saxe, e ma by jedyn zalet stenografji; t atwoci swego systemu wywysza si nad sp-

atwo

czesny

mu
1

system

Potulskiego. Jego systemu

mona

wyuczy '
jest

si w

godzinach, a najmniejsza

wprawa dostateczn

140

do tego,

iby podug

naszej stenografji

tak

prdko

pisa, jak

si mwi. Samo przez si rozumie si, e w stenografji czsto zbyteczn jest rzecz zwraca uwag na ortografi, ani te na pikne pisanie celem jej wycznym jest pochwyci

mow

przela

na papier tak szybko, aby

zdy

za naj-

bieglejszym
tylko

mwc".

zasadniczo takie same jak u Pyinnym dwikom przydzielone, wystpuj czasem sza, w dwu podobnych formach dla dogodniejszego czenia z ssiedniemi znakami; czenie to zreszt identyczne z Pyszem. Na

Znaki spgoskowe

dwuznaki cz, sz, eh nie ma Saxe pojedynczych znakw, lecz tworzy je jako grupy z poczenia znakw je skadajcych w zwykem pimie, tak samo szcz. Gdzie rz brzmi jak z, pisze i. Podwojenie wyraa jak Pysz powikszeniem. Samogoski wypisuje zawsze na pocztku i kocu sw swemi znakami, a to osobno lub razem zalenie od tego, cz3 si dadz poczy lub nie t. zn. czy mona je napisa w tym samym kierunku co spgoska lub nie. Znaki ma na samogoski a, e, i, y, o, u, , . rodku wyrazu opuszcza samogoski, o ile jednak wyrazy dwuznaczne, jak pewno (pwn) i powinno (pwn), to si dopisuje o w powinno; podobnie nos,
r

i t. d.; wyraa przez om, en w rodku wyrazw lub , zastpuje przez e, na kocu wyrazw oddaje si , > znakami a, e z dodaniem ogonkw. znakw jak u Pysza. Przytem dla uatwienia czytania i pisania mona wyrazy zwaszcza zoone dzieli, to uatwi te dodanie samogoski, n. p. nie-dostat-kiem.

nas

czenie

Skrty
Na
niektre przyimki
i

skracanie.
przedrostki

uywa skrce

tak:

Nad, na oznacza kresk poziom pooon nad wyrazem*, przy pisze si ukonie przekrelone p; sprzy, z przy przekrela si p, ktre nastpuje po s, z; prze pisze si zapomoc p poziomo przekrelonego; w wyrazach, ktre po prze zaczynaj si od p n. p. przeprowadzi, pisze si albo prze osobno, lub jako pprowadzi, przyczem owe dwa p na pocztku oznacza si podwojonym t. j. powikszonym znakiem v i przekrela si kko;

141

przed piszemy jako prze i doczamy d wedug czenia znakw, tak samo przez; pod wyraa si kresk poziom pod wyrazem, roz wyraa si kresk przecinajc pierwsze litery wyrazu; podwjne przybranki rozprze wyraa si zapomoc podwjnego przekrelenia, w rzeczownikach zaczynajcych si od roz przekrela si take pierwsz liter po roz, w wyrazach, gdzie po roz nastpuje p, pisze si roz (-rz), osobno, a p si nie przekrela, gdy czytaoby si prze, gdzie rz brzmi jak sz, pisze si lepiej sz n, p. w wyrazie krzywda. Kocwki rzeczownikw, przymiotnikw, imiesoww i sw oznacza specjalnemi znakami bez zmian dla rnych przypadkw.
Pisze Saxe: Niektre wyrazy mniej znaczne, a nie naruszajce myli, mona opuci n. p. w krtszym daleko czasie, wyraz daleko" mona opuci. Wykocza pisz koczy, rozpocz pisz pocz". Mona nawet zmienia zdania i okresy, wyraajc krcej, n. p. zamiast okresu: mona wicej Jkorzyci osign z tego, pisalibymy: mona korzy mie t. d. Wsptowarzystwo pisze si towarzystwo. On znikczemnia, pisz, do niczego. sowach w czasie przj^szym mona uywa przyimkw na, za, po, z, n. p. zamiast pisa, napisz, gra,.
i

bd

bd

zagram
pisze

t.

d,".

Na 24 wyrazy ustanawia znaczniki. Liczby do dziesiciu zwykemi cyframi, od dziesiciu zamiast zera uywa
i

punktu, tysice pisze si stenograficznie s, miljony ml, dzie-

sitkowa 10 kw, 2, 3, 4 razy pisze si 2, 3, 4 przekrela. Poniewa interpunkcja zwykego pisma oznacza samogoski, wic ustanawia dla punktu znak rwnoci, dla przecinka
i

kresk poziom, znak pytania zwykem.

wykrzyknik

jak

w pimie

Saxego stanowi, podobnie jak dla przekady systemu Taylora, gwnie Prevost, ktry jest kontynuatorem przekadu Bertin. Krytyka. Do uwag, wypowiedzianych przy Pyszu, doda
stenografji
stenografji Pysza, francuskie

rdo

mona ocen
jest
i

Jenikego

Tyg.

Ilustr.

1864

r.

artykule:

Czem

czem

eczk

powinna nauka stenografji". Pisze Jenike: KsiSaxego, ktra staa si dla nas gwnym powodem do

by

142
napisania tego artykuu, wkrtce po wyjciu niesusznie wyszydzi w Kurjerze Niedzielnym" jaki p, F. F. Autor stenografji napisa odpowied, ktr przysa nam z prob o wydrukoodpowiedzi przytacza Saxe czworowiersz Brodziwanie". skiego, ktry wielu krytykom monaby przypomnie:

Niejedn czstk ycia na tom

ja

powici

Bym

co dobre

wyszuka
szczcia,

drugich zachci.
z

Chcesz lub nie chcesz korzysta

minionego znoju,

Ja tobie

ycz

ty

mi ycz spokoju".

dostatek napotyka

Co do opuszczania samogosek, zauwaa Saxe, e ten niesi we wszystkich systemach stenograficznych, co przekonywa, e naleao powici atwo czytania dla prdkoci pisania, to jest dla gwnego celu stenografji. Nie zgadza si z tern Jenike, gdy powinno w parze atwo pisania i czytania tego, co si napisao, zreszt s systemy, ktre oddaj samogoski z rwn dokadnoci, jak pismo zwyczajne. Kwestjonuje Jenike wyuczenia si stenografji w kilku godzinach, biego musi wymaga kilkuletniej wprawy, a doskonao w tej sztuce, by za najszybszym mwc, nie kademu jest dostpna i wymaga te jeszcze gruntownej teoretycznej i praktycznej znajomoci jzyka, oglnego wyksztacenia, bystrej pamici, przytomnoci umysu, daru szybkiego po-

mono

pody

chwycenia myli

lekkiej rki.

W
uwaa

alfabecie

nie
i
/,

moe
rnych

Jenike

pochwali

jednakowego

ksztatu znakw d

jedynie co do kierunku pisania

za niepotrzebne, a nawet szkodliwe podawanie

dwu

zna-

kw na pewne
i

goski, co jakkolwiek przedstawia

to
z

moe pewn

dogodno w czeniu,
cyzji,

drugiej strony

utrudnia czytanie

odbiera pismu stenograficznemu

cay wykad

stanowicych jedn z jego p. Saxe grzeszy powierzchownem traktowaniem przedmiotu i niezastosowaniem go do potrzeb naszego jzyka. Kady jzyk, odpowiednio do swej natury, wymaga innego systemu, innych prawide, a zatem odmiennego take alfabetu i odmiennych znakw. Ot w alfabecie powyszym uderzy kadego, kto tylko nad tym przedmiotem si zastanawia, brak

w charakter pewnoci i pregwnych zalet, W oglnoci

143

spgosek mikkich, bez ktrych

stenografja polska, jeeli spo-

cz
Ile

ma na podstawie naukowo-praktycznej, obej si nie moe tu na przykadzie: przez to zyskuje si na czasie,

wyka

zdarzajca si najczciej w jzyku polskim, na semkowej stronicy druku mieci si przecitnie 120 razy. Z owych jednak 120 i poowa, t, j. okoo 60, bdzie znakiem zmikczenia, ktry w alfabecie stenograficznem opuszczamy, zastpujc go spgoskami mikkiemi. Napisawszy przeto mow, obejmujc, przypumy, stronic druku alfabetu, w ktrym niema spgosek mikkich, nakrelilibymy gosk i 1200 razy bez adnej skrcenia, ktre autor podaje potrzeby". Zarzuca Jenike, wykacza i t. d.), wskazuj, autor nie zna (koczy zam. dostatecznie naszego jzyka. Natomiast dobrze pomylane skrcenia na zgoski pocztkowe nad, na, przy, prze, pod, roz, lecz naleao doda jeszcze: do, ko, naj, nie, ob, od, pa, po, wy, za, rwnie czsto powtarzajce si na pocztku wyrazw. Na zgoski kocowe p. Saxe podaje take skrcenia, osobno dla rzeczownikw, przymiotnikw, imiesoww i sw. Skrcenia te polegaj n*i jakim zakrcie jednakowym przy wszystkich przypadkach, rodzajach i liczbach, a zatem szerokie pole zostawiajcym dowolnoci. N. p. urcz z zakrtem ma znaczy uroczy-

Goska

/,

sto,
a

moe
i

tak
t.

samo znaczy
p.;

uraczenie, albo uroczystoci,

tt

uraczeniami

kpw

moe

tak samo

uchodzi za

zakrtem ma znaczy kupowa, kopiowa i t. p,

.

Koczy
cenia pracy
zie

Jenike: Wypowiedziawszy,
p.

comy

mieli

do zarzura-

Saxe,

doda

jednak winnimy,

w kadym

nie zasuguje ona na lekcewaenie lub szyderstwo". Rozpowszechnienie. Systemu uywa, zdaje si wy-

cznie
ocznie,

sam autor. Pisze Jenike: Przekonalimy si nasam twrca rozbieranej przez nas metody, pojedyncze szybko sposobem stenograficznym; pewni wyrazy kreli
tylko

do
i

jednak jestemy,
nie

za

mwc

powoli nawet

prawicym

jeszczeby

zdy. Wprawdzie p. Saxe jako cudzoziemiec z wyjtkowemi walczy tu musi trudnociami, ale nie mao te zapewne czasu powici na wprawienie si w sw metod",

144

W
zawiera:

Muzeum

Czartoryskich
t

Krakowie, rkopis

nr.

2937

Art

a b r e vi a

eu

r:

er

tur my ster ieuse,

1

Variations de la met ho de StenograFrancaise, Adaptees a la langue P o onaise, z niewyran dat, owkiem na okadce napisan 1867. Ani autor wic ani dokadna data powstania nie s znane.
od strony 23:

phiue

System
co

ten

dwa

ostatnie.

Cz francuska

stenograficzny

naley do tej samej grupy, znowu zupenie przypomina

i

system Prevost, rni si od niego nieco w wokalizacji. polska tern si rni od systemw Pysza
xego,

Cz e
ma

Sa-

o wiele

autor uwzgldnia l) samogoski w stopniu wyszym ni dwaj ostatni, 2) spgoski mikkie.

znaki podobne do znakw systemw d rni si od c tylko cienaley, znak osobny, eh znak rny od h, dwuznaki cz, rz,

Spgoski maj
poprzednich.
niem, j

Podnie

=d+, = z ozna, sz maj znaki pojedyncze, dz=d-fz, czeniem mikczenia. Niektre spgoski maj dwa znaki (w) lub krel swe kko w rnym kierunku, zalenie od wygody. spgosek odbywa si jak u Pysza czy Saxego. Gdyby dwie spgoski nie day si ze wzgldu na swj ksztat poczy, mona je napisa oddzielnie i uyci midzy niemi

d d

czenie

osobnego znaku, oznaczajcego

czno

spgosek.
i

Samogoski wyraa autor na pocztku w rodku sw znakami lunemi, postawionemi nad, obok lub pod wy-

uwaa naley, by moliwie znaki samogoskowe z odpowiedniemi spgoskami, aby nie powstaa cile si znaki samogoskowe dwuznaczno; na kocu sw bezporednio ze spgosk i to obojtnie, czy wypadaj w kierunku krelenia tyche lub te w innym. Samogosk & wyrazem, przytem

czy

cz

raa

przecinkiem u gry, e przecinkiem na

linji,

dwoma

krop-

kami poziomo lub pionowo, jak dogodniej, / jako spjnik ma osobny znak, o kresk ukon od lewej ku prawej, jak akcent grave franenski nad linj, u tak sam kresk na linji, o ile nastpuje po /, zreszt obczkiem przechodzcym w prost, i/ krtk zygzakiem, grub kropk zawsze pod spgosk, kresk skon podobn do o, ewentualnie drugim znakiem dogodniejszym do czenia, albo te zgrubieniem znaku jak w czci

145
francuskiej,

przecinkiem

pod linj,

podwjnym

znakiem
i

dla

u.

to dwoNa dwie samogoski (dwugoski) ma osobne znaki tylko jeden jakie, jedne na grupy, o ile samogoski tworz dwik ia, ie, io, iu, drugie, jeeli wymawiaj si osobno, ai, ao i t. d.

Osobne znaki ustanawia na

francuskich on, an, en.

dwiki

nosowe

podobne do
tylko

eby

nie

byo powodu do

niejasnoci,

kae

znaki

na dwugoski pisa na linji, do ktrych nale. wszystkich wypadkach, gdzie

a inne

cile przy kocu spgosek,

mona opuci

samogosko

szkody dla zrozumiaoci i dokadnoci tekstu, naley to uczyni, aby jak najmniej obcia pismo kreskami przy wyrazach. wyraz koczy Gdyby powstaa niejasno z tego powodu, si na samogosk, a nastpny od samogosek zaczyna, mona osobnego znaku oznaczajcego midzy wyrazami takiemi rozczenie. Lepiej jest jednak unika tego znaku, a znaki tego samego wyrazu pisa cile obok siebie, midzy wyrazami za
bez

uy

wolnej przestrzeni. Z tego samego powodu wyranaley kade zdanie zaczyna od nowej linji. Mikczenie spgosek oznacza autor zapomoc mae kreseczki poziomej, ktr zwykle kadzie nad znakiem odpokadzie ew. t kresko wiedniej spgoski twardej, tylko dla take obok znaku na c. take pod znakiem dla n, dla wtedy nie uywa Jeeli po spgosce twardej nastpuje si znaku na zmikczenie. Joto w anie: / wypisuje znakiem alf abetowym. Skrtw autor nie podaje. By nauczy si systemu, zaleca autor l) dobrze przestudjowa t metod, 2) wiczy si w pisaniu, 3) wiczy si w odczyty waniu tego, co si napisao. Autor sdzie najwyej w miesicu osignie si zupeny rezultat w wymie-

zostawia

do

zistoci

z,

nionych trzech kierunkach. Podaje za maksym: L/Impossible, n* est pas francais ... et ne peut, ni doit etre non plus polonais. Krytyka. Naley podnie szerokie uwzgldnienie przez autora waciwoci jzyka polskiego, zarwno co do samogosek i miernego ich pomijania, jak i co do mikczenia spigosek na czem zyskaa czytelno pisma. Lecz sposb wypisywania samo,
10

Hft

gosek
i

ich

mikczenia jest
lune, a

taki,

e do niebiegoci czenia znakw

doczaj si

i zmikcze, tak e lunych znakw, a niebiegoc wzrasta zpowodu trudnoci cisego umieszczania znakw samogoskowych i mikczcych tu obok

wic niebiegle doczepione kreski samogosek kady wyraz cae pismo jey si od owych

odpowiednich spgosek.

Rozpowszechnienie
prof.

adne. Na rkopis zwrci uwag Rymar, opracowano powysze uwagi na podstawie Leon
rkopisu, dokonanej przez red.

kopji

Wadysawa

Chrapuste-,

Pyrek Gracjan
inynier, ur. 17 grudnia 1877
technice
r.

Warszawie, studjowa na

poli-

w Paryu
jzykw

(1900), gdzie

te otrzyma dyplom inyniera.

Warszawie prowadzi

Wrciwszy do
dlowe
i

kraju,

zaoy w

r.

obcych, ktre

1906 Kursy hando obecnej chwili.

Dziaalno
mu uwag
student, ktrego

stenograficzna.

Paryu zwrci

na system stenograficzny Duploye pewien Chiczyk, uczy jzyka rosyjskiego. Zapozna si wtedy jeszcze z innemi systemami ale szczeglnie zasady Duploye i Pitmana przypady mu do gustu. wiczy si w systemie Duploye od r. 1900, a w roku 1906(10 XII) mianowany zosta czonkiem Akademji Stenograficznej Duploye za poprawne stenografowanie. Stenografja dawaa mu utrzymanie w Paryu i przemyliwa ju wtedy nad przeoeniem jej na jzyk polski. Pierwsze egzemplarze swej stenografji polskiej hektografowane mia wyda w r. 1910 do uytku swej szkoy. Udao mi si otrzyma od autora jego wiczenia stenograficzne" z r. 1923, ktre oznaczone jako wydanie czwarte systemu, znacznie uzupenione, drukowane. wiczenia te skadaj si z 2 zeszytw, zawierajcych instrukcj metodyczn i wzory fonografji" t. j. pisma dwikowego, ponadto w miejsce

nastpnych zeszytw, ktre miay si ukaza, 5 maych objaniajcych dalsze czci stenografji (wyszy stopie).

tablic,

Instrukcje metodyczne Pyrka

:

Wiktor Hugo powiedzia Stenografja bdzie pismem pospolitem i powszechnem XX wieku". Oglny rozwj prowadzi i do udoskonalenia pisma. Stenografja fonetyczna

to fotografowanie dwikw

147

Wam

stenografj Przysporzy uprzyjemni studja oraz uproci prac". Instrukcja podaje l) na jakim papierze naley pisa (pocztkowo linjowany, potem gadki, matowy, zwilony, na ktrym owek atramentowy pozostawia czytelne lady) 2) jak naley trzyma papier (rwnolegle do brzegu stou) 3) jakim owkiem stenografowa (owkiem, nie pirem, o twardoci dobranej do rki, ostro a niezbyt dugo zatemperowanym, Penkala"); 4) jak trzyma owek (jak w szkole ucz); 5) jak trzyma (do okcia na stole, opart na maym palcu); 6) jaki st i krzeso (st 71 cm. conajmniej i odpowiednie krzeso); 7) jak wiczy (wiczy staw napistkowy, podnoszc i opuszczajc oraz obracajc w nim przy nieruchomym okciu) 8) kiedy i jak pisa (po uprzedniem gruntownem przestudjowaniu teorji, stale,

mowy

ludzkiej".

Rozpowszechniajcie
i

ona czasu, uatwi

rk

rk

rk

wytrwale, systematycznie, codziennie do zupenego zdobycia swobody rki i cisoci ruchw. System idealny czy maksimum szybkoci z czytelnoci, pisa bez odrywania rki od papieru, bdnie napisany wyraz przekreli i na nowo napisa, a nie poprawia, bo przez to rka narowi si"); 9) jak wiczy si w odczytywaniu stenogramu (rwnoczenie pisa i czyta, poprzednie wiczenia odczytywa): 10) kiedy robi transkrypcj (bezporednio po napisaniu stenogramu); 11) jak zyska swowod pewno rki (pocztkowo analizowa wyraz na dwiki, zaznacza ich kontury bez pocze, nastpnie poczy, by otrzyczyteln, estetyczn, bez odrywania rki, potem mona to samo robi palcem w powietrzu); 12) jak stenografowa, aby nie forsowa rki (wiczy z przerwami, pocztkowo 15-20 min. przy posiedzeniu 2-3 godzinnem, przy blu w rce przesta i pisa, gdy bl ustanie, ew. masowa i naciera spirytusem do okcia); 13) jak pisa i odczytywa stenogram (od lewej rki ku prawej).
i

ma cao

System stenograficzny. System jest bezlinjowy, przestrze pisma nie jest cile okrelona, podobnie jak w innych systemach stenograficznych geometrycznych, nie przekracza w praktyce trzech stopni. Znaki na spgoski maj ksztaty kresek prostych
(fonogramy
proste), falistych
(f.

faliste),

pkola

(f.

pkoliste)
10*

148

stopniowa,

ukowe). Wielko ich jest jednostopniowa i pkierunku poziomym wystpuj rwnie dwie wielkoci; grupy spgoskowe (i zgoskowe) mog mie wielko dwustopniow. Kierunek znaku odgrywa rwnie rol. Dwuznaki cz, dz, d, rz, sz oraz maj pojedyncze znaki. Przydzia znakw na poszczeglne goski odbywa si wedug zasady: podobnym goskom podobne znaki, przyczem uwzgldniono szeregi podobiestw: gosek dwicznych i bezdwicznych, twardych i mikkich, oraz pewne inne podobiestwa. Goski dwiczne i bezdwiczne rni si przewanie wielkoci, twarde i mikkie ksztatem, a mianowicie fonogramom prostym i pkolistym dwikw twardych odpowiadaj faliste m i n, r i 1. ukowe dwikw mikkich, podobne dalej i Stenografja Pyrka nie uznaje ortograf j i, pisze on =, trz = cz, poszed = poszet, h = ch, rz = , s = z, c~dz,

uku

(f.

^cl,

ont = on = , ent = en =
(e,
i),

t.

p.

Znaki na samogoski
limacznica
(u, o),

kreski

kka (a, o), uczki mae skone (, , y). Samogoskom

to

czstszym przydzielono znaki bieglejsze, dogodniejsze w czeniu. Dwie samogoski stojce obok siebie maj osobne znaki, Mikczenie spgosek uwzgldnia, wprowadzajc osobne znaki na spgoski mikkie, z tern zastrzeeniem, e g' = g,
k'

= k, =l, co jest zrozumiae. Jotowaniu take powica

alfabecie, ustanawia
aj,

w
ja,

znaki, jak
yj,
ij,

autor uwag. Prcz znaku j powiada na dyftongi" je, ej,

jaj,

jo, oj, ju,

uj,

j, j,

jej,

joj, juj.

czenie znakw odbywa si wedug zasad systemw geometry cznay eh bezporedniego dopisywania znakw nastpnych do poprzednich niebiego takiego czenia jest tu w wielu wypadkach zagodzona przez znaki kkowe samogosek, ktre
;

ponadto

mona kreli w rnych

biegoci, a dalej zgoskowe ustanowiono
i

kierunkach, zalenie od wy-

pewne grupy spgosokrgawe znaki zoone. i Skrty i skracanie. Podaje Pyrek skrty na nieliczne przedrostki take na rdzenie, dalej na frazeogramy (wyraenia potoczne partykularne), synonimy (wyrazy o pokrewnem znaczeniu). Skraca przez elizj (wyrzutni) samogosek i spgosek
gody kowe
i

tern,

na

149

s(u)n, m(a)za, z(o)wie, czs(t)o, wszys(t)ko,pr(d)ko, Stopie wyszy przymiotnikw oznacza przez podkrelenie stopnia rwnego, stopie najwyszy dwoma podkreleniami, tak samo wyrazy powtarzajce si zastpuje podkreleniem
np. z(a)mek,

mie(js)ce

i t.

d.

pierwszego (bardzo a bardzo). Dalej skrty, t. zn. kryptogramy, ideogramy, stenoideogramy, logogramy. Kryptogramy to

pisma zwykego jak i t.p., b. r., M. W. R. ideogramy oznaczaj pojcie jakie przedstawione odpowiednim obrazowym znakiem n. p.wyraz nawias-nawiasem, krzyk-wykrzyknikiem, wodr-H, kwadrat-kwadracikiem i t. p. Stenoideogramy, to kombinacje stenogramw z obrazowemi ideogramami n. p. clo-koa,piszemywdo i rysujemy kko, wreszcie logogramy to skrty stenograficzne, domylne logicznie, opusz^czone w nich goski n. p. albo-ao, absolutnie-abs i t. p. Liczebniki podobnie skrcone jak w systemie Gabelsbergera oraz skrty od liczebnikw pochodzce. wyrazach zoonych pisze czci skadowe oddzielnie
i

s abrewjacje na sposb
O. P.
i

t.

cl.,

n. p.

drogo-cenny.

Wrd
stenogramy
skie,

terji,

przykadw wyrazw

tekstw znajdujemy

polskie, francuskie, niemieckie, rosyjskie, czeskie,

wo-

hiszpaskie, aciskie.

System

Pyrka
Autor

Duploye.
gdzie

mona, jak to musia Pyrek, uwzgldniajc waciwoci jzyka polskiego, uzupeni materja znakowy, ktry zaczerpn gwnie
Naturalnie
z

jest pr z eka de m francuskiego systemu trzyma si oryginau i nawizuje do niego, atwo wykae porwnanie obu systemw.

Pitmana (uki) i poczyni pewne zmiany

w grupach, skrtach

i t.

d.

Krytyka: Podnie
uwzgldnienie z jednej strony
czeniu
i

przedewszystkiein wypada naleyte

waciwoci jzyka polskiego w mikstrony

jotowaniu,

ale z

drugiej

identyfikowanie

wzorami francuskiemi pewnych dwikw jak s-z, c-dz, -, nie jest wskazane i nafaet w zwizku wyrazw w zdaniu moe to prowadzi do dwuznacznoci. biego czenia znakw geometrycznych, unikanie ktw (eviter les angles) stara si Duploye, a za nim i Pyrek osign przez samogoski kkowe a, o i inne, pisane w rnych kierunkach zalenie od dogodnoci czenia. Ta rnokierunko-

-d

za

Ma

150

wo, ruchomo Trierunku

jest tu

charakterystyczna.

Mimo

to

zostao sporo niebiegoci w grupach spgoskowych i czeniu pewnych samogosek, pionowym lub prawoskonym kierunku znakw, czeniu pkoa z ukiem, wyka i linji prostej i t. d.

Wprawdzie wprawa

przyzwyczajenie, jak si przekona

mona,

uczyni to pismo, nie tak niebiege, jakiem si wydaje na pierwszy je naley za rzut oka, jednak mimo to niebiege. Do tego docza si zbyt wielkie podobiestwo niektrych znakw,

uwaa

do

zwaszcza na pewne samogoski oraz na dwie samogoski i grupy wymienione znaki przewanie jotowe. Prcz a, o, po czci i w, chyba lup je odrni mona, drobne i tak podobne ksztatem, co utrudnia i pisanie i czyteh^ pisma, chocia autor chcia wanie jak najbardziej uwzgldni wszystkie goski wyrazw.

s e

Niekorzystne

jest

identyfikowanie -on-ont, e-en-ent. Metodycznie

chybione
Nie
jest

uwaa
i

naley rwnoczesne traktowanie wielu jzykw. waciwe zastpowanie wyrazw przez ich synonimy

n. p. dlatego,

e =
t.

bo, niewypowiedzialnie

niezmiennie

nad-

zwyczajnie
jest

dosy. dowcipne ideogramy, cho nie udae, uatwiaj spamitanie skrce, najtrudniejsze logogramy. Skrcenia logiczne ograniczone jedynie do przysowiowych wyrae, ktrych pocztek wypisuje si, a koca naley si domyle. Mimo tych wad nie mona bezwzgldnie potpia wyszyi

Do

p.,

jak to

ju czyni

Saxe. Skrtw

pamiciowych zawsze cakiem

dza
moci

tego

systemu, jak to

n. p.

czyni

Gumiski

(Nieco wiado-

o stenograf ji): Tablice stenograficzne Duploye zapenione

hieroglify egipskie wydaj si si moe, e autorowie specjalnie gowili" si nad tern, jakby stworzy pismo, ktrego zawio techniczna byaby w racej niezgodzie z wymaganiami szybkoci". Dziwi si wobec tego naley, e znajduj si ludzie, ktrzy maj odwag popiera w Polsce system Duploye, nazywajc go powszechnym i wysawiajc ponad inne". Dalej krytykuje Gumiski owocno jakich fonetyczno-midzy narodowy eh" systemw". Jeeli w tym ostatnim wzgldzie moe mie racj, to co do innych zarzutw powiedzie mona, e w kadym systemie a i p. Gumiskiego, znajd si znaki, ktre na pierwszy rzut oka wydadz si zygzakami, wobec ktrych hieroglify egipskie

zygzakami,

wobec ktrych

igraszk.

Wydawa

151

s igraszk. Zniknie to zudzenie, gdy wejdziemy w intencje autora'

wyjemy si nieco w jego system, wczujemy, stopniowo nakrelimy obce nam pocztkowo znaki. Zbyt surowym krytykom naley
przypomnie cytowany wyej przez Saxego czterowiersza Brodziskiego.

Rozpowszechnienie systemu. Autor naucza systemu na swych kursach handlowych w Warszawie i pewne jednostki w nim wyksztaci. Uzna, zdaje si jednak, system geometryczny nie potrafi z powodzeniem wspzawodniczy z systemami graficznemi i od r. 1924 uczy w swej szkole systemu Gabelsber-

gera-Poliskiego.

Rowiski Jan

byy

student uniwersytetu nauk matematycznych, prowadzi Warszawie handlowe Kursy Akademickie" w r. 1922,

Dziaalno
Autor,
i

stenograficzna.
nich
stenografii

prowadzc kursy handlowe, uczy na

podobno wyda litografowane lekcje swego systemu, ktrych jednak nawet od samego autora nie mona byo otrzyma. Natomiast w kwietniu 1923 przed Wielkanoc otrzymay moe wszystgimnazja, a napewnb i szkoy zawodowe kilkadziesit kie (gimnazjum w Grdku 80) egzemplarzy drukowanego Listu
I

Stenografw wWarszawie,Zielna 3-20, podpisany dyrektor Biura Jan Rowiski". Do listu drukowanego doczono list pismem maszynowem do Dyrekcji danej szkoy z prob o polecenie uczniom prenumeraty listw stenograficznych. List zwraca si do Drogiego Kolegi" zachcajc do nauki stenografji i prawic o jej korzyciach, z prob o nadesanie kilku lub kilkunastu tysicy Mp, zalenie od monoci, jeeliby uczniowie nadesali po 10000, to nadele im autor drukowane odpowiedzi, poprawione wiczenia i list do Rodzicw, aby wiedzieli, czego ich dziecko pilnie si uczy.
stenografji
z

dat

25 III 1923

stron 4 od Biura

System stenograficzny. Z jednego listu trudno mwi o caoci, przytoczy mona dla prbki
tylko
to,

co ten

list

zawiera.

Jak powiada autor, chcia on rzekomo oprze znaki swego systemu na czstoci gosek w jzyku polskim, bo posiadajc dru-

152

kark

skadajc

czcionki,

bada powtarzanie si

liter,

a czego

okiem nie uchwyci, to rka zapamita. System Duploye najbardziej mu si podoba i stara si pierwo przystosowanie tego systemu do jzyka polskiego. szym licie znajdujemy znaki na spgoski d, t, b, p, r (prostckreskowe o rnych kierunkach, analogiczne do 1, , znakw Duploye), c, cz (uki wd zwrcone), g, k (uki ku linji podstawowej krelone, podobne do francuskiego eu) oraz h = ch (luk od lewej ku prawej, ku linji), Znaki na samogoski przytacza o, a (kka jak we francuskiem), i jest to kropka, wzgldnie

wzeek,

e oraz

mikkiego

ie (je)

nie oznacza wcale.

czenie
z teorji

znakw

jak u Duploye

wzgldnie Pyrka, cae sowo musi si

pisa jedn pynn, niezaman linj". Imiona wasne podkrela.

Podaje wskazwki metodyczne nauki oraz pytania
stenografji.

Wpad
Druk

pisze wpad.

listu jest

przy poprzedniej znajomoci

niewyrany, tak e z objanie, wzgldnie systemu Duploye mona dopiero

Autor,

odcyfrowa znaki

listu.

Rozpowszechnienie.
reklam afiszow
nych innych
i

osoba bardzo ambitna,

gazetow

odczytami

w Warszawie w pewi

owym

miastach jak odzi oraz takiemi sposobami, jak listem, przez siebie drukowanym, stara si zyska zwolen-

nikw, co

Poliski)

mu si jednak nie udao. Antoni Wojnar (Gabelsbergerwda si w walk z nim, przyszo nawet do rozpraw
i

kwalifikacyj

sdowych, wreszcie wypar go, jako nie majcego odpowiednich prawnych podstaw do nauczania stenografji.
Jzef Sonimski.

Podrcznik stenografji mnemotechniczne

dla

wszystk

c h

zy k w. Data ukazania si nieznana, niewiarnych jest 10, kady znak

jest
,

dome blisze dane

na dwa znaczenia
napisany,

co do autora.

Znakw spgoskowych
cho
ta

zalenie od tego, czy

rnica

moe

grubo czy cienko znikn, a wtedy jeden znak

kreska prosta, koo oznacza dwa podobne gosy. Znakami pkole, uk, kropka w ronem pooeniu. Podobnym gosom

153

odpowiadaj podobne znaki: n = ,

1

= = ts,
i

eh

h,

cz, trz

1,

rz

= = s = = = z.

Liter

duych podwjnych
jest

nie
a,

= tsz, uywa si.

e,
i,

u z tych samych elementw zoone co spgoski. Samogoskowych znakw uywa si wtedy, gdy stoj oddzielnie, w poczeniu za ze spgoskami zastpuje je cznik, lecz gdzie takowego niema, tam spgoski tworz grupy. Lecz i ten cznik na oznaczenie samogoski mona opuci, jeeli uycie jego nie jest wygodne, z wyjtkiem sw zaczynajcych si na samogosk. Znaku alfabetowego na i(j) uywa si na pocztku lub kocu wyrazu, w rodku natomiast pisze si kropk. Zamiast o lub u = = n, i=j, y j. pisze si niekiedy kresk na krzy. Liczby maj osobne znaki, ktre pisze si nad linj.
o,

Znakw samogoskowych,

pi;

czenie znakw
pach spgoskowych

odbywa si bezporednio, przy gruoznacza

samogosk midzy spgoskami

si cznikiem, ktry opuszcza si, jeeli jest niewygodny w czeniu. pewne specjalne prawida czenia i tworzenia grup spgoskowych i zgoskowych: Jeeli znaki t, d, k, g lub b, p, m, n, albo r, w, f nastpuj po sobie, to nie naley ich powtarza,

1,

lecz

dany

znak

przeduy.
t.
j.

Znaki

pkoliste

ukowe

mog

razie koniecznoci,

dogodniejszego

czenia ulega zmia-

nie w tym sensie, znak zwrcony ku grze mona napisa rozwarciem ku doowi i naodwrt, t zmian oznacza si podkreleniem w rodku wyrazu, a na pocztku lub kocu zakrceniem znaku do rodka. Znaki pkoliste i ukowe mog si te przez krzyowanie. Mikczenia nie uwzgldnia, jotowaniem nie zajmuje

czy

si

bliej.

Skrty
dusze
i

kolwiek wyrazy czy ich

tylko wtedy,

skracanie: Znakw specjalnych na jakieczci niema. Skraca si dowolnie wyrazy

gdy odczytanie

w zwizku

innemi wyra-

zami nie nastrcza trudnoci.

Sposoby stenografowania
form okrelon,
i

czyli

dokadn,
czyli

s zoon

dwa. Odrnia autor

ze

znakw cienkich

symboliczn, zoon ze znakw jednakowej gruboci. Od formy okrelonej przechodzi si stopniowo do formy nieokrelonej, ktra wanie ma na celu

grubych oraz nieokrelon

154

wywiczenie i wzmocnienie zmysu wzroku. Wobec tego, e podrcznik niniejszy przeznaczony jest gwnie dla piszcych stenograficznie o przedmiotach, z ktremi s mniej lub wicej obeznani, wic forma nieokrelona wystarcza, aby z jednego rzutu oka na oglny zarys sowa mogli je sobie odrazu uprzytomni" i uywa te autor tylko formy nieokrelonej. Tablice podaj przykady
na powysze reguy.

Pismo systemu, w rzeczywistoci zoonego z elementw geometrycznych, robi wraenie systemu graficznego przez owe dowolne czenie znakw.

Zapatrywania autora teoretyczno naukowe

co do swego systemu:

Podrcznik ma na cekinietylko podawanie zupenie nowych zasad stenografowania, lecz take wywiczenie zmysu wzrokowego przy pomocy znakw stenograficznych". Zalicza si autor do grupy systemw geometrycznych, jeeli powiada, kada linja prosta czy krzywa oznacza zalenie od pooenia, dugoci i gruboci pewne okrelone dwiki". Sdzi poczenie takich linij daje oczywicie do. dokadny autor, zarys sowa". Chwali autor swj system, gdy istniejce dotd sposoby stenografowania zbytecznie skomplikowane, poniewa maj zbyt duo skrce i prawide czenia ziakw alfabetyczobfituj nych w sowa. Przytem wszystkie maj t wad, w znaki specjalne dla przyrostkw i kocwek a dlatego mog by stosowane tylko do danego jzyka". Natomiast pisze autor: Mj system oparty jest na zupenie innych zasadach. Przedewszystkiem niema w nim adnych skrtw, wic moe by zastosowany do wszystkich jzykw", nastpnie ma dwie formy stenografowania, z ktrych druga jest krtka i wiczy wzrok. System

jego

cile
i

fonetyczny,

znaki ciche
proste

(bezdwiczne) grube

dogodne,
ich

dwiki gone (dwiczne) maj cienkie, znaki. Znaki te za s tak nauczy si moe w cigu kilku kady

godzin

w sowa czyli stenografowania. Krytyka. Zasady autora s pikne, mwi ono wiczeniu zmysu wzrokowego, o znakach prostych, atwo czcych si
czenia
dokadny zarys sowa, o zastosowaniu systemu do wszystkich jzykw przez cis fonetyczno w rzeczywistoci
jednak

do

naszem pojciu

jest

ono

mao

czytelne

rzeczywicie

155
sztuki mnemotechnicznej potrzeba,

eby opanowa

stenografj

mnemotechniczn, gdy ostatecznie w praktyce ten sam znak moe oznacza b, p, m, n, r, 1, , w, f inny d, t, g, k i t. p. Pismo, ktre w elementach wykazuje podobiestwo do pewnych angielskich systemw geometrycznych jak Pi tmana i francuskich przekadw systemw geometrycznych, wyradza si w nieokrelon dowolno.
,

Rozpowszechnienie adne.
Zakoczenie.

Skoczylimy przegld systemw geometrycznych

polskich.

nie mona ich one obok wad pewne znaczne zalety, tak wczambu zgry potpia i wymyla im od dziwolgw. Zaletami niezaleno od linji, krtko znakw wielka, ktra wynatemi gradza niebiego czenia, za krtkoci znakw idzie szczupo

Maj

miejsca, jakiego potrzebuj, konsekwencja

w przeprowadzeniu sy-

stemu,

prawidowo, w zwizku z tern atwo nauczenia si.Prostota

oznaczania

owa

doprowadzona do ostatecznych granic przy samogosek, naturalnie ze szkod dla wyrazistoci i czytelnoci pisma. Uwzgldnienie waciwoci jzyka polskiego jak samogosek, zmikczania i jotowania prowadzi do pewnych trudnoci Albo powiksza si ilo znakw, ktre
zaniechaniu
:

moe by

cz

si

ze

sob

nieprzerwanie, jednak ze
i

szkod
ich

dla

wyrazistoci,
jest stosun-

gdy materja znakw geometrycznych

kowo ograniczony, tak

pooe

przy wikszej ich iloci rnice pomidzy poszczeglnemi znakami si zacieraj i cierpi wyrazisto. Albo uywa si w tym przypadku znakw diakrytycznych lunie zwizanych z reszt obrazu sownego i przez to zwiksza niebie-

go,
mw

lecz za to rwnoczenie ronie czytelno. Sprawno systegeometrycznych nie musi ustpowa sprawnoci systemw indywidualne graficznych, przyzwyczajenie i wprawa, oraz

wszdzie odpowiedni rol. Co do rozpowszechnienia tych systemw u nas, to do powyej przytoczonych ju faktw doda naley nastpujce: Czytamy w Stenografie* z r. 1869, e rozprawy Sejmu galicyjskiego, zwoanego po raz pierwszy w r. 1861, spisywane byy przez biuro redaktorskie, zoone z szybkopisarzy, piszcych take po czci systemem Taylora. Powiada te Poliski w swej
zdolnoci,
tutaj jak

odgrywaj

156
z r. 1865, walczc z Olewiskim, wicej w Sejmie nie dokona jak zwolennicy pocztkujcy systemu Taylora; rwnie wspomina o jednym stenografie metody Taylora, ktry spisywa rozprawy na Sejmie. Moe by to Albin Doliski, o ktrym donosz Wiadomoci z dziedziny .stenografji" z r. 1871, e zajmowa si przed Poliskim (1861) systemem Taylora. Nazwisko Albina Doliskiego spotykamy te jako wiadka na pierwszym protokole, spisanym w kwietniu 1861 r. ze stenografami, ktrzy mieli notowa rozprawy Sejmu galicyjskiego. Niewiadomo, jaki by przekad tych Taylorowcw, prawdopodobnie samoistny, nie aden z powyej rozpatrzonych. Naog jednak zaznaczy naley, systemy geometryczne nie odegray w Polsce dotychczas adnej roli.

Bibliotece Stenograficznej

Olewiski

nic

Systemy

graficzne.

Przegld oglny
ski

dziejw.

Prby przekadu systemw graficznych na jzyk polpojawiaj si po raz pierwszy w obcych jzykach, a mianowicie: Heger w r. 1849 wydaje w jzyku niemieckim i czeskim: Zarys przekadu systemu Gabelsbergera na cztery gwne jzyki sowiaskie, w tern i na jzyk polski, a w czasopimie Michaelis Zeitschrift fur Stenographie und Ortographie jest w r. 1857 sprawozdanie z przekadu systemu Stolziego na jzyk polski, dokonanego przez Bolesawa Kwaniewskiego, czonka zagranicznego Towarzystwa stenograficznego w Lesznie (Lissa), przedoony temu towarzystwu w lutym 1856 r. Systemy powysze nie znalazy praktycznego zastosowania wrd Polakw. Praktycznie zaczynaj si dzieje stenografji polskiej
graficznej, a

waciwie

stenografji polskiej wogle

r.

1861,

.kiedy to po zaprowadzeniu konstytucji

Austrji

rozpocz

obrady Sejm galicyjski we Lwowie. Zapotrzebowano steZnala&o si dwch ludzi we Lwowie, ktrzy rwnoczenie zajli si przekadem stenografji systemu Gabelsbergera na jzyk polski, a mianowicie Jzef Polmski, wwczas urzdnik skarbowy we Lwowie i Lubin Olewiski, ktry wanie wystpi dobrowolnie z wojska w stopniu porucznika i przebywa na wsi, w dobrach swego ojca. Zacza si rywalizacja, walka obu o system, o biuro stenograficzne sejmowe we Lwowie i wogle o rynekj i ycie stenografw.
nografji polskiej.
siebie czasopismjach,

Walk t prowadzili w wydawanych przez w dziennikach, wszdzie gdziekolwiek

158

po ternu, a pomagali im zwolennicy, zgruprzeciwnych towarzystwach. Przegrupowanie nastpuje, gdy wystpi jeszcze trzeci rywal z nowym przekadem Gabelbergera, Jackowski, walczc przeciw Poliskiemu i Olewiskiemu, ktrzy pogodzili si. Prby ugodowe zaatwienia sporu byy podejmowane, ale pozostay bez skutku, gdy byy nierzetelne (czasy walki to czasy rozkwitu systemu). Ostatecznie zwyciy Poliski i od r. 1875 zapanowa bezapelacyjnie w wiecie stenograficznym polskim, w biurze sejmowem lwowskiem do swej mierci Nauka jego rozszerzaa si jedynie prawie, w Ma(1901). opolsce, po prowincji w gimnazjach, w Krakowie za powstao w r. 1875 rwnie krtkotrwae towarzystwo i wy-

bya sposobno

powani

chodzi przez 2 lata czasopismo.

Do mierci Poliskiego

nie

byo wic

rywali.

Pomin

mona

Sucheckiego, ktry wystpi z wasnym systemem graficznym (3 wydaaiia 1866, 1883, ostatnio 1894), ale nie znalaz zwolennikw oraz przekad Stolzego (1886) i system

Kohza (Berlin

1899,

Stolze-Schrey).

1900 roztpocz konkurencj przekad Stolzego, dokonany przez adwokata Guiniskiego w Warszawie..
r.

Wpyw

tego systemu

ograinjiczia

si

go
nie

kilku szkoach
r.

nauczania Warszawie, po za ktr prawie

jednlak do
r.

1918

clo

wyszed.

nastpcy Poliskiego kontynuuj jego prac tu nowe podrczniki (Roman Poliski, Czajkowski, Bojarski, Janiec-Mesuse), biuro sejmowe jest w rkach uczniw Jzefa Poliskiego, nowy Zwizek Stenograficzny" we Lwowie i czasopismo Przegld" (1911, War1912), prbuj wskrzesi saby ruch stenografw. szawie dziaa od 1909 r. zwolennik Poliskiego, pochodzcy z Maopolski Ig. J. Sekuowicz, wydaje podrcznik, prowadzi szko handlow, w ktrej naucza stenograf ji. Wielka Wojna przerywa prac. Tymczasem zaczy si pojawia i inne przekady i tak: Drugi przekad Stolzego w Warszawie przez in. Polakiewicza (1907). Poznaskiem pod wpywem systemu nieOd
1901

we Lwowie, pojawiaj si

159

nmeckiego,

majcego przewag w Prusiech

te

przekady

Stplze-Schrey a w Poznaniu .Napolskiego (1911). Dalej

przez Mellina (1904), Elsner-

powstaj przekady systemw

wypisujcych samogoski w Warszawie, jako to Rollera przez Oarowskiego (1904), (w rkopisie pozosta podobny przekad Sobczyskiego w Szydowie 1905), Scheithauera przez niejakiego S. G. w Warszawie (1904). Wszystkie te przekady albo nie miay adnego rozpowszechnienia, albo ich uytek ogranicza si do zakadu naukowego prywatnego, ktry autor prowadzi. Blisze szczegy ich rozpowszechnienia nie

peny

Wojny zauway si daje naog zuycia stenograficznego, cho poszczeglne wtedy wanie wydane podrczniki, to niby jaskki, przeczuwajce i zwiastujce zbliajc si Niepodlego, podczas ktrej ycie stenograficzne miao na nowo si rozczasie Wielkiej
i

wiadome.

zanik nauki

budzi,

rozwin
r.

zakwitn

ponownie.

Oarowskiego (Roller), metoda stenograf ji polskiej podug StolzeSchreya, opracowana przez Haniczyka, w r. 1917 drugie wydanie Napolskiego, dalej Stenotaehygrafja Winiakowskiego, wreszcie podrcznik Korbla podug systemu GabelsbergeraPoliskiego. Zwolennicy Gumiskiego organizuj Zwizek (1917) i aiauzyiijaj wiczy i przygotowywa si do ujcia suby stenograficznej parlamentarnej w swe rce. Kiedy w r. 1918 zawitaa niepodlego Pastwa Pol1914 wychodzi 2 wydanie

r.

1915:

atwa

skiego

Praktyczni Gumiczycy, autora systemu za sob, zakrztali si okoo obsadzenia biura stenograficznego Rady Stanu K. P., a potem. Sejmu-, i Senatu i przewanie zwolennicy Gumiskiego wypenili biuro. (Trzej czonkowie biura pisz systemem Poliskiego, jedna pani ad hoc zastosowanym systemem Kriwosza). Podczas gdy w dawnem biurze stenograficznem galicyjskiem pracowali wycznie mczyni, i to prawie sami studenci akademicy lub ludzie z ukoczonemi studjami akademickimi, gwnie prawnicy, to nowe biuro posiadao prawie

zaoz si

ruch ywszy.
i

bdcy w

Warszawie

majcy wpywowego

160

wycznie kobiety, przewanie mode panny. Dawni stenografowie sejmu lwowskiego, prawnicy, objli kierownictwa biur korespondencyjnych, Paty i t. p. lub zostali adwokatami, profesorami, lekarzami i t. cl. i rzucili karjer stenograficzn. Wprawdzie kierownik dawnego biura lwowskiego
Chwojka, jaki czas kierowa biurem warszawskiem, ale byt ju mao energiczny i wkrtce umar (1922). biurze redaktorskiem sprawozda sejmowych i diarjusza pracuj dawni stenografowie lwowscy Karol Irzykowski i E. Gross. Zreiszt brako zmysu praktycznego Szkole Poliskiego,

brako ochotnych.
Inni jeszcze zaczli

si krzta. Wychodz

dalsze wyda-

nia Napolskiego (1920, 1923), Haiiiczyka (1919), nowy przekad Stfc)lze-Schrey'a przez Balczysk (1919) w Poznaniu,

w Katowicach, rwnie przekad Stolze-Schrey a przez Majerskiego (Pozna 1922), Gumiskiego podrcznik pojawia si te w dalszych wydaniach, Gabelsbcrger-Kin w Lodzi
potem
(1919).

systemy nie obejmuj szerszego terenu, ich wpyw jest minimalny, siga co najwyej do kilku s^k w tej miejscowoci, gdzie autorzy systemw przebywaj. Prbowa take Oarowski w Warszawie i na prowincji rozpowszechnia swj system, stara si o biuro stenograficzne sejmu, ostatecznie jednak udao mu si dla, kilku swoich zwolennikw, wzgldnie zwolenniczek uzyska posady stenografw (ek) w Magistracie warszawskim i po kilku latach swej dziaalnoci znika z areny.
Wszystkie jednak
te

Tymczasem podrcznik Korbla, ktry ju w r. 1918 ukaza si w 2 wydaniu (potem w III i IV), znajduje rozpowszechnienie w szkoach handlowych i to nie tylko w Maopolsce, ale i w innych okrgach Polski. Daje impuls sam autor do ywszego ruchu, nauczajc stenograf ji w Krakowie na uniwersytecie i w szkoach zawodowych, ksztacc wielu swych uczniw, ktrzy roznieli system Poliskiego po Polten sposb system sce i przywizanie do pisowni Korbla. Poliskiego samorzutnie rozprzestrzenia si po Polsce. Tak-

KU

lektoraty na wszystkich uniwersytetach

w rku

zwo-

lennikw systemu Poliskiego. Znalaz si jednak teraz i czowiek z Boej aski, ktry zaj si organizacj i propagand, reklam systemu Poliskiego, Antoni Wojnar ze lska Cieszyskiego. Z kocem roku 1920 wydaje on z Cieszyna pierwszy numer Stenografa Polskiego", odr azu z silnym rozmachem reklamowym rozsya go po wszystkich szkoach rednich i zawodowych, zyskujc zwolennikw i skupiajc rozprszonych stenografw. Z pocztkiem roku 1921 przenosi si do Warszawy i stamtd kontynuuje prac. Wydaje dalej Stenografa" z Franciszkiem, potem i z Rudolfem, a z brami, najpierw tworzy szko stenograficzn, jako Kursy" nastpnie jako Instytut", staje si z brami zaoycielem Centralnego Zwizku Stenografw syst. Gabelsb.-Poliskiego w Warszawie, ktrego liczne oddziay tworz si w caej Polsce, wydaje podrcznik. Nastpnie organizuje trzy Kongresy stenograficzne systemu Poliskiego, ktrych gwnym rezultatem byo ujednostajnienie pisowni systemu Poliskiego (1923), badania czstotliwoci (Kapuciski) i opracowanie dziejw (Taub). Ale energja jego wkocu zmalaa (1926), zamana tern, nie dopi wyniku, jakiego si spodziewa, t. j. nie zyska dla stenografji powszechnego rozpowszechnienia
:

sw

uznania, oraz zorganizowania.

od r. 1927 Zesp Tow. Sten. Gabelsb.-Poliskiego Woj. SI. i Zag. Dbr." Na lsku Cieszyskim datuje si byt stenografji od r. 1899, ale na lsku Grnym dopiero od czasw niepodlegoci Pastwa Polskiego. Po nieudaej prbie wprowadzenia tu systemu Stolze-Schrey a z Niemiec (Skorsetz 1919) i systemu Stenotachygrafji Reformia" (Siwy 1920) zyskay zwolennikw: system Gabelsbergera Poliskiego samorzutnie u tamtejszego ludu robotniczego (zaoenie kka Piast" w Krl. Hucie 1921) i propagowany przez Balczysk - Bartosze wieow
syst.

Rol kierownicz obj

przekad

jej

Stolze-Schrey

a.

nie system Balczyskiej,

Jaki czas utrzymywa si silzyska przewag system Polili

skiego, rozpowszechniany przez Zesp"*

162

Ostatnio systemy
tu

nowe Korbla

Kotasa wprowadziy

pewien ferment. Zesp Towarzystw Sten. Systemu Gabelsb.-Poliskiego Woj. l. i Zag. Dbr." utworzony w czerwcu 1927 r. wydaje czasopismo Czytanki" stenograficzne od r. 1928. Wydzia Owiecenia Publ. Woj. lskiego stanowi chlub-

ny wyjtek w kartach dziejw stenografji polskiej, popierajc moralnie i ni.aterjalnie rozwj stenografji na lsku;. Moralnie, przez troskliw opiek nad stenograf j i ywe take przez* zainteresowanie si sprawami stenografji stenografji do szk powszechnych a matewprowadzenie krzewienie ruchu sterjalnje, przez udzielenie zasikw
i

nograficznego.

Prcz podrcznika Korbla,

syst.

si

inne

tym

czasie:

Sekuo wicza

Poliskiego, pojawiaj III wydanie, Wojnara

sposb

3 wydania, Olszewskiego (1928).

Cho system Gabelsbergera-Poliskiego w ten osign najwiksze rozprzestrzenienie w Polsce,, nie

i

brako nowych przekadw, uzasjadniajcyich racj swego bytu rnemi wzgldami, przewanie powoujcych si na wiksz atwo wyuczenia, a zamykajcych przytem oczy na inne wasne wady.
nie brak obecnie prb tworzenia
polskiej.

W 1923 syste'in Kunowskiego Narodowej wzgldnie Midzynarodowej stenografji wprasza si na lsk Grny. W 1924 w manuskrypcie zaistnia system podobny Glarierdo Scieithauera w kombinacji z innemi przez systeStegawskiego. W 1925 prbuje szczcia Halbina
r. r.

r.

1921 wydaje Wicher Kurs stenografji narodowej

S.

r.

mem wypisujcym
ujcego systemu

samogoski a la Roller, w r. 1926 pojawia si przekad Gregga (pgraficzny system) przez Widzowskiego, w r. 1927 przekad jednolitego, w Niemczech obowi^
Einheitskurzschrift", przez Hackego, poprawiony nastpnie i zbliony w pewnych wzgldach do Poliskiego przez Hackegio i Tauba (1930), a obliczony do nauki dla tych niemiecko-polskich stenografw, ktrzy stenografuj

niemieck

Einheitskurzschrift", a chcieliby

system dla jzyka polskiego.

mie pokrewny
wydaje
Korbela

r.

1929

163'

(przewanie pafty innych systemach) i ftiajc odpowiednie wpywy, naucza go sam i przez kilku innych w kilku szkoach. Ostatnio zajmowali si budow systemw Kapuciski, Kotas, Wysocki w Katowicach i Zugehoer w Poznaniu, Taub w Grdku Jag., cho ich dotychczas nie ogosili, prcz Kotasa, ktry wyda podrcznik swego systemu w r. 1930. Wyda Kotas te przedtem przekad systejmu Polaskiego na jzyk niemiecki (1929). r. 1930 reklamuje si te Najnowszy, najkrtszy i najatwiejszy Stenograficzny System Powszechnego Instytutu Sten. i Propagandowo- Wydawniczego Kultura" w Warswj
tez

Polski

system
ale

stenografji'

na Poliskim

szawie.

r.

1930

wybuchaj nowe

tarcia:

Nawoywanie do

ujednostajnienia systemu sten. w Polsce (Taub) i walka z nowemi systemami (Taub, Wojnar contra Korbel, Kotas). Jaki system utrzyma si jako jednolity w caej Polsce trudno przewidzie. Dzieje bowiem stenografji, jak dotychczas, wykazuj, aden system nie wyszed drog jakby doboru naturalnego, jako najlepszy i jako taki si utrzyma. Wogle kwestja najlepszego systemu jest otwarta. Wikszo gosw za" nie jest take prb absolutn, jak to i w Polsce ju moglimy zauway. Obok dobroci systemu odgrywa tu rol energja kierownikw, talent organizacyjny, propaganda, reklama. Przypomn tylko, wcale nie najlepszy, a moe naw^t i nie taki dobry system Taylora sta si rzeczywicie uniwersalny, bo przeoono go na wszystkie jzyki prawie, a rwnie nie o wiele lepszy system Pitmana zdoa ogarn ludno angielsk, dziki zaletom Pithiana i jego rodziny, a nie systemu, ale da mu rad w Stanach Zjednoczonych, rwnie, jak zobaczymy, z naszego punktu widzenia nie wietny system Gregga. Do jednolitoci systemu moe przyj przez dobrowolzgod wszystkich systemw, rzecz bardzo rzadka albo przez rozporzdzenie urzdowe (Niemcy, Wochy i i.). Nauczano systemw graficznych w szkoach od r. 1862 (we Lwowie, wkrtce i w Krakowie i na prowincji w Mao-

ca

11*

164
polsce), od

r.

1871 tylko systemu Gabelsbergera-Poliskiego

w w

rocznie si uozyo. niepodlegej Polsce pocztkowo nauczano rwnie za remuneracj pastwow stenografji nadobowizkowo w szkoach rednich, obowizkowo w handlowych. Odkd jednak zniesiono remuneracj za przedmioty nadobowizkowe w szkoach rednich (1925), znika tu prawie stenografja, z wyjtkiem lska. Nie ma przepisanego systemu stenograficznego do nauczania w Polsce, std moliwe dowolnoci wprowadzania rnorodnych systemw ze

szkoach rednich austrjackich nadobowizkowo, od r. 18v)2 szkoach handlowych obowizkowo. Okoo tysic modzie-

szkod
go,

dla jednolitoci. systemie Gabelsbergera-Poliskieprzynajmniej w zakresie podrcznikw, uznao Ministerstwo pisowni, ustalon przez Kongres stenografw tego systemu. Komisyj egzaminacyjnych na nauczycieli stenograf ji jest dwie. Jedna we Lwowie na uniwersytecie od r. 1865 dla stenograf ji polskiej, ruskiej i niemieckiej, druga od r. 192 L w Krakowie w Szkole Ekonomiczno-Handlowej. Komisja lwowska od czasu mierci przewodniczcego dra Tilla (1920)
jest nieczynna.

Poza
skim,
jej

szko uywano

stenograf ji dawniej

biurach, redakcjach gazet,

w yciu

w sejmie lwowhandlowem, na

w sdach. Poza szkoami uczono towarzystwach i specjalnych szkoach stenografji. Obecnie stenografja ma zastosowanie w biurze stenograficznem Sejmu i Senatu w Warszawie, w Sejmie lskim, w biurach, w redakcjach dziennikw, w yciu handlowem, rzadko na zgromadzeniach i w sdzie. Na Zachodzie, w Krakowskiem i na Grnym lsku jest zapotrzebowanie stenografw najwiksze. Kontakt zwolennikw Poliskiego z zagranic ywy, szed z natury rzeczy, w stron oryginau Gabelsbergera do Niemiec i Wiednia, take ku Sowianom zachodnim i poudniowym (Czechom, Jugosowianom). Zaznaczy jednak naley polsko tego kontaktu i wogle ruchu stenograficznego w Maopolsce. Pisze dr Stanisaw Homme w Prze^gromadzeniach, rzadko

165

gadzie Sten. we Lwowie w r. 1911 w sprawozdaniu o swoim pobycie na Midzynarodowym Kongresie sten. syst. Gabelsbergera, odbytym w Kopenhadze w r. 1911: Udzia Polakw w kongresach midzynarodowych ma te do pewnego stopnia znaczenie narodowe. Ma je zwaszcza wtedy, jeeli w swych oficjalnych wystpieniach czy prywatnych rozmowach zaznaczaj dobitnie, nie przybywaj ze Lwowa, lub Krakowa, Warszawy lub Poznania, ale z Polski, ktra sama w Europie liczy 20 miljonw dusz, z Polski, ktra w pochodzie cywilizacyjnym ludw kroczy wytrwale i skutecznie naprzd mimo swego wprost tragicznego pooenia politycznego i innym narodom dzielnie dotrzymuje kroku, a niejedne wyprzedza na polu pracy naukowej i spoecznej niepodlegej Polsce nie zmieni si zasadniczo stosunek szkoy Poliskiego do zagranicy (Wojnar utrzymywa jaki czas obszerniejsz styczno). Z innych systemw nawizali z zagranic tylko Gumiczycy, a mianowicie z Francj, szkoa Balczyskiej utrzymuje kontakt z macierzystym systemem S-S. Zestawienie liczbowe literatury i dziaalnoci rnych systemw w Polsce, da si nastpujco przedstawi: Przekadw Gabelsbergera jest 4 (Heger, Poliski, Olewiski, Jackowski), opartych na Gabelsbergere 1 (Kin), na Gabelsbergerze i innych systemach 2 (Suchecki, Wicher), na Poliskim i innych systemach 1 (Korbel). Podrcznikw do nauki rnych autorw w. powyszych

44

czno

przekadach jest 15, ilo wyda ich razem 44, tomw 49, w' tern podrcznikw rnych autorw systemu Poliskiego
tu
-10,
4.

wyda

34.

Opracowa

dziejw obszerniejszych jest

Czasopism rnych byo 12, wtem wedug Poliskiego 9, ich rocznikw 46, wg Poliskiego 37 (zob. Bibljografj). systemie Poliskiego liczne artykuy w czasopismach; dziennikach oraz inne wydawnictwa (czy tanki, kalendarzyki, broszurki propagandowe, ulotki i t. dv). Towarzystw byo 9 z licznemi oddziaami prowincjonalnemi. Wystaw sten. kilka. Rozpowszechnienie po caej Polsce, wszystkie lektoraty (obecnie Korbel w Krakowie uczy swego systemu), pra-

166

wie wszystkie szkoy. Jest tu przewana

ilo

(prawie wy-

czna) egzaminowanych nauczycieli. Tu skupiaj si wycznie prawie naukowcy stenografji. Trzy kongresy systemowi odbyy si. Najwiksza tu ilo zrzeszonych zorgai

nizowanych. Propaganda, krzewienie najsilniejsze. Kontakt l zagranic. (Sowiaszczyzna, Niemcy).

kiewicz),

Przekadw Stolzego podrcznikw 2,

czasopismo
(kilkunastu
1

3
1

(Kwaniewski, Gumiski, Pola-

wyda

Gumiskiego
1

niki. Dzieje 1,

(rocznie

5 oraz znaczzeszyt od 1918), tonieliczne.

warzystw

czonkw), artykuw

Rozpowszechnienie: kilka szk w Warszawie, Gumiczycy, zjajmuj przewanie biuro Sejmu i Senatu. Propaganda adna.

Kontakt

zagranic (Francja, Wochy).

Stolze-Schrey'a

Przekadw
polski,

byo

(Kohz, Mellin, Na-

Hamczyk, Balczyska, Skorsetz, Majerski, podrcznikw rnych 7, wyda 17. Czasopism 1. Innych wydawnictw kilkanacie (Czyrtanek 15). Towarzystwo 1. Rozpowszechnienie gwnie na Grnym lsku, bardzo sabe w Poznaniu. Inne systemy wykazuj znikom ilo wydawnictw i cakiem dziaalno. Roller-Oarowski (1 podrcznik w 2 wydaniach, 2 Czy tanki, 1 Dyktator, 1 numer czasopisma, kilka stenografek w Warszawie, 1 wystawa sten.). RollerSobczyski (1), Roller-Halbina (1). Scheithauer 1 (S. U.) i zbliony do niego przekad 1 (S. Glarier-Stegawski), Stenotachygrafja 1 (Winiakowski), Reforma 1 (Siwy), Nation.jLlStenographie 1 (Kunowski 2 wydania), Einheitskurzchrift 2 (Hacke i Hacke-Taub), Gregg 1 (Widzowski), Rychopis

ma

polski, oryginalny syst. sten.

Klucz do tego

(Kotas),

Powszechny najkrtszy i najatwiejszy Stenograficzny System Kultura" (1). Wrd systemw uniwersalnych, majcych si da do wszystkich jzykw, znajdujemy tu' i wdzie prbki polskie, podobnie stenogramy polskie wrd prb czeskich systemw wszechslowiaskich.

uy

1K7

2.

Przekady systemu Gabelsbergera.

Ignacy Jakb Heger (1808-1854), yciorys.

historji Jackowskiego czytamy:*) Do mw, ktrzy na polu tenografji Gabelsbergerowskiej najznakomitsze usugi oddali> policzamy pobratymca naszego Ig. J. Hegera, pierwszego i najdziehiiejszego apostoa tenografji w Austrji". Urodzi si w Policzku 1808 r., jako syn niezamonego rolnika. Umar w Wiedniu 11 maj 1854 r. Mia niepohamo-

wany zapa do nauki

sobw materjalnych

mimo trudnoci

bez wszelkich zat.

zw. ukoczy gimnazjum a potem studja filozoficzne (1825) w Oomucu. Skoro go nie przyjto do seminarjum duchownego w Oomucu, cho byo jego naj-

gortszem yczeniem powicenie si zawodowi duchownego, oddaje si studjom prawniczym. Troska o byt i nadmiar pracy przyprawiy go o dugotrwa chorob. Przyszedszy do zdrowia udaje si (1833) do Wiednia, tu koczy prawa (1835) i wstpuje do suby magistratu jako praktykant..

Dziaalno

stenograficzna.

Objwszy posad rozpoczyna prac okoo tenografji. Zagaajamia si najpierw z systemem Taylora w wydaniu Pnzera, nastpnie Nowaka. Na podstawie Nowaka opracowuje swj wasny system, wedug ktrego rozpocz (1838) prywatne wykady za zezwoleniem rzdu. Atoli ju w roku nastpnym 839) zarzuci swj system z uznania godnem oparciem su, i przyj system Gabelsbergera, bo bystry
.jego

umys

nie

mg

nie poz/na wszechstronnej

doskonaoci

uauki tego mistrza.

Odtd
4

znisszy si

zaprzyjaniwszy

wytrwaoci propaguje ou Gabelsbergera Nie zwaajc na trudnoci, na jakie system napotka, jedzi z Wiednia do Pragi i napowrt, miewajc publiczne wykady o tenografji (od 1842). Od r. 1843 naucza niemieckiej tenografji w wiedeskiem Technikum",
& Gabelsbergerein, z stateczn
*.

*)

Streszczenie

pewne uzupenienie.

168

we Wiedniu i Pradze, od 1845 Pradze take czeskiej stenografji wedug swego przekadu 1840 naucza stenografji czeskiej urzdnikw r. (1845). Stanw Krajowych czeskich. r. 1847 pozwolono mu na jego prob zaoy Centralne Towarzystwo Stenografw we Wiedniu. r. 1848 zwracaj si do niego galicyjskie Stany Krajowe o ksztacenie stenografw polskich do sejmu, r. 1849 wydaje przekad co jednak nie doszo do skutku. Gabelsbergera na 4 gwne jzyki sowiaskie, w r. 1850 wydaje czasopismo stenograficzne. Wykonywa sam cay szereg prac praktycznych, spisujc rozprawy, kierujc biurem stenograficznem sejmu dolno-austrjackiego (1849). Za
od 1844 na uniwersytetach

zostaje kilkakrotnie odznaczony. Stenografja cze ska jego z r. 1845 pozostaa w rkopisie, przechowywana jest przez Instytut w Pradze. mier przerwaa Hegerowi
:

prac

sw

prac nad wikszem dzieem stenograficznem. Od Hegera pochodzi znak Gabelsbergerowski na tsz, podobny do zwykego pisma, ktry te jako cz wszed potem do stenografji czeskiej polskiej, a take znak maej kreseczki poziomej, uywanej w stenografji zamiast kropki. N a s obcho z tu jego Kurze A n c t u n g zur Stel

cl

die bhmische, polnische, ilirische

notachygraphie fur die vier Slawischcn Hauptsprachen ais und russische w jzyku (rzekim i niemieckim. Tu po raz pierwszy wypowiedziano

myl

jednolitej stenografji dla jzykw sowiaskich, a rwnoczenie jest to pierwsza prba urzeczywistnienia takiego projektu. Chocia jzyki sowiaskie bliej ze sob pokrewne, ni ktrykolwiek z nich z jzykiem jakim germa-

skim, to jednak pozostaje zagadnienie otwarte, czy i tu. w grupie jzykw sowiaskich, wobec mimo wszystko istniejcej rnorodnoci dwikw i uycia samogosek, da si utworzy system jednolity bez gbszych zmian, analogicznych do przekadu z jzyka germaskiego czy innegoi

169

System stenograficz n y.

Przestrze pisma i 1 i n j a t u r a, ktrej zreszt Heger nie podaje, jest taka sama jak w pimie zwykem. Pismo jest linjowe, lecz ta linjowo ogranicza si do nielicznych przypadkw pisma elementarnego, gwnie w zakresie znakw t, f, p, ktre w rnych polach umieszczone inog mie rne znaczenie; chodzi tu raczej o zgoski ni o cae wyrazy. Pismo nieskracane jest dalej w zasadzie
pisze

jednolinijne
cae nad
linj)
i

(z

maemi wyjtkami
t

n.

p.

Cilja"

to s

1 i

i j

e.

Znaki spgoskowe
sma zwykego
t. j.

s graficzne, maj kierunek gwnie s pochylone od prawej strony

pi-

u gry ku lewej u dou; przeciwny, niegraficzny kierunek wykazuj r, rz, , u, y, ponadto z geometrycznych systemw przyjto pkola- (k). Przy przydziale znakw na poszczeglne goski nie kierowano si czstotliwoci gosek, co te byoby niemoliwe, gdy te same znaki maj moliwie wsplne dla wszystkich czterech jzykw i dla oryginau niemieckiego. Zasada: podobnym goskom podobne znaki" zostaa uwzgldniona tylko uamkowo. Natomiast zwrcono uwag na waciwoci jzyka polskiego przez uwzgldnienie pewnych spgosek mikkich, oddzielnych znakw nai 1 i , v? i . traktuje jako grup spgoskow. Pewne goski maj po 2 znaki (c), pewne pisz

by

si w

S kierunkach (t, f, pr). Podwojenie spgosek wyraapowtrzeniem znaku danego (bb) lub zapomoc ptlicy owijajcej znak (tt). Co do wielkoci znaki pkrtkie, krtkie, plwy-

sokie,

wysokie,

gbokie

dugie.
albo

Czsto rna wielko

kierunek pisania na-

lub tylko

pooenie znaku

rny

daje

mu

inne znaczenie.

Samogoski wyraa
moliwie

Heger albo literalnie, przytem jednym cigu ze spgoskami, albo obrazowe

je.

Nie jest te dla niego rz,ec*z istotn, czy znak na oznaczenie samogoski' umieszczono po jakiej spgosce, cho brzmi samogoska
(symbolicznie) lub wreszcie opusfecza

170

przed spgosk i naodwrt, o ile cae sowo pozwala niedwuznacznie na suszne odczytanie go. Znaki samogoskowe na wszystkie samogoski z wyjtkiem , ktre oznacza jako o lub u. Znaku aJfabetowego

y nie uywa w praktyce. Obok wikszego pkola na , uywa na on lub nawet = om (zomb zb zastpstwa gosek). Znaki samogoskowe (o, u) zlewa ze znakami spgosek. O pisze si jako grne pkole lub dolne, u czasem ku grze (ku). Symbolicznie oznacza samogosk w znaku poprzedzajcym samogosk, a rodkami symbolu s: a) pogrubienie i to caego cigu w d (laski) lub jej czci grnej lub dolnej (dla a, i), b) wyokrglenie (o) i to cznika lub laski albo te caej litery, nigdy za kluczki, c) zmiana pooenia znaku wobec linji (i, y, u), d) zaostrzenie stopki znaku (i, y), e) wyduenie (mi). Jedn i t sam samogosk oznacza Heger czsto w rw danym przypadku mona ny sposb i to tak,

uy

kadego

sposobu, a wybr oznaczenia jest dowolny. Niema naley. Tak n. p. saregu, kiedy jakiego oznaczenia samogosk a, oznaczy mona przez pogrubienie znaku sp-

uy

goski poprzedzajcej
lub

a,

albo

podwyszenie

jej o 1/2

stopnia

te wypisanie a, ktre czsto w jednym cigu pisze si ize spgosk. Ot Heger chocia w reguy tego nie ujmuje,

pogrubienia moe wogle nie stosuje w praktyce, przynajmniej w litograf ji nie jest to wyrane, rodkowego pooenia a uywa rzadko, a bardzo chtnie wypisuje a, cho monaby pogrubi znak poprzedzajcej spgoski. wyrazie wypisuje u, w wyrazie za such, oznacza u przez obnienie grupy sl. Vr oznacza pogrubieniem . Ze wzgldu na oznaczenie samogosek pismo wykazuje czciowo cechy systemw wypisujcych samogoski (e,a, ,

suy

poczci
i,

o, a,

i)

systemw symbolizujcych samogoski

z

(a,

u, o).
c

eni e
moe

nak w

jest albo

bezporednie, przyczeiu
i

jeden znak

si znale u gry drugiego lub obok drugiego, mog dwa znaki zlewa si ze sob (dr, pt i.), wkrca (bs) albo czenie jest porednie, gdzie kreska rzutowa

171

(cznik)
gdzjie

cz wyrazu dalsz
z
i

ozy

dwa

znaki

albo wreszcie przerywane, odrywa si od pocztku i znaki

(rr)

si moliwie blisko znakw, tworzcych pocztek wyrazu (od-pu). Z grup spgoskowych zwracaj,
te

dalsze stawia

nasz uwag grupy

z r (dr
i.),

w (wyokrglenie

kluczki),

grupy

oraz szp.

Mikczenie
sposb,

uwzgldnia Heger, a mianowicie

ten

oznacza znakami c, s nad linj umieszcgonemi, odrbne ma znaki na d, , , mikkie za b, p, w, ozftiacza jako bi, pi, wi zaostrzeniem stopki, przyczein bi wi. Wogle zasad dla zmikczenia jest oznaczanie i, czyto przez symboliczne pooenie znaku twardego nad linj, czyto przez zaostrzenie lub pocztkowe zgrubienie albo wypisanie

goski

6,

i;

zmikczenia nie uwzgldnia, zastpujc mikk zemia, przez odpowiedni tward (ziemia ciebie cebie). oznacza w praktyce czsto wyej umieszprzez caonem cz, na kocu wyrazw oddaje analogicznie wyrazie dzib" wypisuje i, ktre obnia podwyszenie sz. dla oznaczenia u, mi pisze wikszem m. Jotowanie jest niejednolite, wzgldnie dwojakie: albo si wypisuje ; alfabetowo lub zastpuje przez i, a to w sposb dowolny. Moja" pisze moia", ale twoja" wypisuje j. Ej oznacza za pomoc ukonej kreski duszej (podwyszajc w rodku wyrazu znak nastpny), tak samo oznacza aj.
cz^asejn

spgosk

Skrty
ki
i

skracanie. Na

przedrostki oraz przyrost-

zakoczenia nie podaje Heger osobnych znakw. Tak samo nie ma znacznikw na czsto powtarzajce si wyrazy. Za znaczniki monaby jedynie uwaa skrcon odmian sowa jestem", ktr znajdujemy w podrczniku. Natomiast skracanie wyrazw odrnia dwojakie: jako
,

skrcenia pisma (pismo stenograficzne jako takie jest krt kie) i skrcenia pisania; skrcenia pisania za dzieli na gramatyczne, syntaktyczne i logiczdie. Skrcenia gramatyczne polegaj na korzystnem czeniu pewnych znakw prz*ez. opuszcjzn}ie gosek lub zastpstwie jednych g.psk przjez inne podobnego brzmienia oraz na symbolice samogosek. Syntaktyczne skracanie polega na skracaniu wy.

172

razw
z

w zwizku

ich

imierai

wyrazami

zdaniu,

orzeczenie, ktrego domyle si mona biernoci podmiotu. Mona te skraca samym przedrostkiem, przyrostkiem lub kocwk. Czci skrcone umieszcza si czsto nad linj lub pod linj podug samogoski, jak zawieraj (i, u) a take i z tego wzgldu, by rzucay si w oko jako wyrazy skrcone. Wyrazy zalene od przyimkw i czasownikw rzdzcych pewnerni przypadkami mona wypisa bez kocwek; Wreszcie logiqzne skrcenia polegaj na tern, skraca si cae zdania w zwizku z innemi, albo zwroty zda w mowie, opuszcza si cae wyrazy; cae uzupenienia zda atwo domylne. Znaki interpunkcji te do skracania, uywa si te skrce pisma zwykego bez kropki po nich. Obszerniej w osobnej czci nie uwzgldnia pisma skrconego.

gwnie skracamy
czynili

o ci

albo

su

Stosunek do gramatyki
Chocia

jzyka

jako caoci.
to

F,eger cytuje zasad:

pisz jak syszysz",

jednak odchylenia pisma jego od ortografji ju wyej wymienione nieznaczne. pewnych przypadkach tylko pozwala sobie dla bieglejszego. oznaczania na pisowni tak

jak:

lef,

kref, spinak.
.

Poniewa na przedrostki przyrostki nie ma osobnych znakw, wic te nie istniej dla niego trudnoci etymologiczne. Nie dopuszcza si take okalecze zbytnich jzyka,
i

stosujc ostronie grupy zgoskowe; z pominiciem samogosek tworzy grupy:, b (e) z, cl (a) rz, p (e) r, r (y) s, sw. (a) r, tw (o) rz, w (a) r, w (ia) s oznacza samogosk w grupach baw, kop, ko. Przez niewaciwe umieszczenie znaku samogoski rzadko powstaj okaleczenia: umrze
:

44

pisze

murze

44
.

Uwagi krytyczne*).
Przekad Hegera jest. pierwszym przekadem systemu graficznego na jzyki sowiaskie wogle, a na jzyk polski
*) Uwagi krytyczne nie si tyczy szczegw, choby tu niejedno do omwienia; musz one w cakiem oglnych zarysach przedstawia rzeczy najwaniejsze.

mog

byo

Pierwsi pionierzy stenograf ji graficznej

1.

Polsce

Jzef Poliski (1801).

3.

2.

Lubin Olewiski (18G1).

Dr

Felicjan Jackowski (1865).

173

szczegle. Trzeba sobie

zda spraw
jzyka

z tego,

Heger nie
czeskiego.

opanowywa
Dlatego
dnienie

tak dobrze

polskiego

jak

te tern bardziej naley umie oceni jego uwzglwaciwoci jzyka polskiego. Nie popad te Heger

w swem dziele w skrajno oryginau Gabelsbergera, t. j. powicenia dla krtkoci stenogramu caego szeregu innych
przekadom jego, o ktrych jeszcze potem bdzie dadz si odnie do Hegera. Przedewszystkiem podnie naley brak prawide cisych oraz jednolitego oznaczania samogosek, a w zwizku z tern mikczenia i jotowania. Pewne rnice oznaczania s zbyt drobne n. p. podwyszanie dla symbolu samogosek wygodne, a i i, a przyt-em to podwyszanie nie zawsze w zwizku z tern mikczenie. Pismo w praktyce stanie si wyrane, ale mao sprawne przez czste wypisywanie samogosek oraz za sabe uwzgldnienie grup spgoskowych i zgoskowych. Dopiero skracanie Hegera syntaktyczne i logiczne mogoby nada pismu wiksz sprawno, lecz
i

zasad gera

zarzuty skierowanie przeciw systemowi Gabelsber-

mowa,

nie

do

to

b
a

skracanie nie zostao szerzej rozwinite przez Hegera. System Hegera pozostanie zawsze ciekaw pierwsz prprzekadu systemu graficznego na jzyk polski, a zara-

ficzjnem, do

zem prb zespolenia Sowian wsplnem pismem stenograczego dyli prawie wycznie Czesi i potem
do dni dzisiejszych.

Rozpowszechnienia naturalnie system nie znalaz, gdy nie by to jeszcze odpowiedni czas. Jak wspominalimy uday si do Hegera w r. 1848 Stany Galicyjskie o ksztacenie stenografw polskich,

wiaa

te

ale zawierucha dziejowa zacztki ruchu stenograficznego.

roz-

Okres Maopolski:
A. Kierunek lwowski.
1. Podokres: Dzieje pocztkw i rozwoju stenograf ji wiatach 1861-1901. (do mierci Jzefa Poliskiego). Rok 1861, w ktrym zaczyna dziaa Sejm galicyjski

174

we Lwowie,
stenograf ji

daje impuls do

waciwego powstania

rozwoju

Polsce. Potrzeba stenografw

sejmowych rodzi

stenografji Gabelsbergera: Jzefa Poliskiego i Lubina Olewiskiego. Zaczyna si walka midzy nimi i zaoonemi przez nich towarzystwami (Pierwsze Galicyjskie Tow. Stenografw we Lwowie J. Poliskiego i Towarzystwo Stenografw Polskich i Ruskich szkoy Lubina Olewiskiego), gwnie na terenie Sejmu, za porednictwem wydanych czasopism stenograficznych (Bibljoteka Stenograficzna Poliskiego i Czytanka stenograf ji polskiej i ruskiej szkoy L. Olewiskiego). Zoenie broni i pokj midzy nimi nastpuje w r. 1868, zwolennicy obu si w powstateraz Centralnem Towarzystwie Stenografw we Lwowie. Tymczasem jednak zagorzaa nowa walka trzeciego z pogodzonymi, a to nowego autora przekadu stenografji Gabelsbergera i wroga dwu pierwszych autorw, t. j. Felicjana Jackowskiego, ktry zatrzyma w Polsko-ruskiem Towarzystwie Stenografw (przechrzczone nieco dawne towarzystwo) nieprzyjaci tamtych autorw. Zaczyna si taka sama walka o to samo, tylko front inny, nowe czasopismo

dwu autorw przekadu

em

cz

wrogiej partji. Czasy tych walk to czasy pierwszego rozkwitu

tej

(Wiadomoci

z dziedziny stenografji) jest

organem

stenografji polskiej.
polskiej,

Gono te byo

zagranic o stenografji

echa walki odbiy si w czasopismach zagranicznych czeskich i niemieckich. Skoro jednak ta walka si skoczya

upada te stenografja, ktrej nie dwigny ju starania J. Poliskiego w r. 1893, jego prby wskrzeszenia Centralnego Towarzystwa i czasopism, ktre przestay wychodzi i trwao to tak do jego mierci w r. 1901. Gwnym terenem ruchu stenograficznego by Lww w tym caym okresie. Prbowa i Krakw swych si, zaoono tam w r. 1875 Towarzystwo. Wydawano w r.' 1875 i 1877 Gazet stenograficzn, ale te wszystko skoczyo si na kilku latach wysikw. Poczynania i wyniki tego okresu poniej szerzej rozpatrzymy, a poniewa pierwszc/in dzieem wydanem w r. 1861 jest przekad Poliskiego Jzefa, od niego rozpocz wypadnie.

r.

1875,

175

Jzef Poliski (1828-1901)*).

we Lwowie. Po ukoczeniu niszej szkoy realnej we Lwowie wstpi do wojska, gdzie dosuy si rangi porucznika. Odby kampanjc wosk 1848/49. latach 50- tych oeni si z Matyld Hofmanwn ze Lwowa, mia 4 synw i 2 crki. Z synw Roman zasyn
16 lutego 1828
r.

Urodzi si

jako stenograf, dwaj inni (Kornel, Kazimierz) oraz crka Olga byli praktycznymi stenografami, crka za Matylda Pliska-Lewicka jest znan piewaczk opery w Warszawie. Po opuszczeniu wojska i zdaniu egzaminw zostaje urzdnikiem cowym (z kocem lat 50-tych). Stenografja poprowadzia Poliskiego do' studjw jzykowych i w r. 1863 zdaje Poliski we Wiedniu egzamin z jzyka niemieckiego i stylistyki, jzyka polskiego i literatury a take z kupiec-

Jaki

rachunkowoci, statystyki i administracji rzdowej. czas (w r. 1865) jest Poliski pomocniczym nauczycielem (suplentem) jzyka polskiego w szkole realnej we Lwowie. latach 70- ty eh jest on administratorem Gazety Narodowej we Lwowie, okoo r. 1875 otwiera Biuro porednictwa pracy we Lwowie, z ktrego czerpie dochody, a ktre dziedzicz jego dzieci, istnieje ono dotychczas. Umiera 17 lutego 1901 r., przeywszy lat 73. Pochowany na cmentarzu yczakowskim we Lwowie, prosty krzy drewniany z blaszan
kiej

kartk

znaczy grb jego.

Dziaalno
Jzef Poliski zapozna
gra"

stenograficzna.
si
z

Hofmana

tak

ycia.
,,

polubi,

r.

1861

wystpuje

swego szwastaa si orodkiem jego pierwszem swem dzieem p. t.

ze stenografja u

Stenografja polska wedug zasad Gabelsbergera". tym zdaje w drodze pisemnej przed Komisj egzaminacyjn we Wiedniu egzamin ze stenografji. Na podsta-

samym roku

*) Porwnaj: lwowskiego" (1894)

Resl,
str. 313,

Geschichte;
Bibl.
Sten..

dalej:

Historj

uniwersytetu
i

Stenografa

z r. 1894

Kram-

sall,

Geschichte.

176

wie tego egzaminu otrzyma od Ministerstwa Stanu w r. 1862 pozwolenie do udzielania nauki stenografii na c. k, Akademji technicznej we Lwowie". Nawizuje Poliski kontakt z zagranic, zostaje czonkiem Centralnego To w. Sten. we Wiedniu oraz towarzystw w Pradze i Bernie. Istnieje czz pras stenograficzn zagraniczn. Z powodu zapotrzebowania stenografw w Sejmie lwowskim wysa 3 stycznia 1863 r. Poliski 5 uczniw na konkurs stenograficzny ze szko Olewiskiego. Wprawdzie konkurs nie wypad dla, obu stron pomylnie,, ale uczniowie Poliskiego wykazali nad przeciwnikami. Biura stenograficznego Poliski
.

no

wyszo
p.

nie

otrzyma
t.

powodu wygrowanych

da. W

r.

1863 wy-

daje zmieniony pod

gera

wychodz sw) wyszy w

czeskim przekad GabelsberNauka praktycznej stenografji"; w tym roku 2 pierwsze zeszyty Nauki", dalsze 2 (skracanie
r.
r.

wpywem

kwietniu

1869 i 1866. 1864 zakada Pierwsze Galicyjskie To-

warzystwo Stenografw we Lwowie", rwnoczenie zaczyna

wydawa czasopismo Biblioteka stenograficzna", ktr pisa, redagowa i utrzymywa z wielkiem powiceniem i nakadem kosztw prawie bez przerwy do r. 1884, a wic lat 20. r. 1864 zaczyna si rozognia w czasopismach stenograficznych walka midzy nim a Olewiskim. r. 1864 te rozpoczyna Poliski nauk stenografji w lwowskich szkoach rednich, a mianowicie w Wyszej Szkole realnej, gdzie uczy do r. 1893. (W II gimnazjum we Lwowie uczy w latach 1873-1890, w III od 1874-1890, w IV od 1880-1894). Kiedy

1865 utworzono we Lwowie Komisj egzaminacyjn kandydatw na nauczycieli stenografji, zamianowano jedynym egzaminatorem Olewiskiego; podanie za Poliskiego o zamianowanie go drugim egzaminatorem Ministerstwa odrzucao do r. 1868, do czasu, kiedy to pogodzi si z 0lewiskim i wtedy dopiero dopuszczono jego system jaka przedmiot egzaminu. r. 1865 bierze jaki czas udzia jako praktyczny stenograf w biurze sten. lwowskiem pod kierowr. 1867 wydaje Poliski Wzorki nictwem Olewiskiego. do nauki stenografji polskiej" (nowy zwrot w nauce jego),
r.

dla

177
a potem

r.

1868
r.

Nauk

stenografji polskiej do

uytku

Olewiskim, powstaje Cen1869 przyjto system r. Poliskiego jako obowizujcy czonkw, podczas gdy do tego czasu systemy Poliskiego i Olewiskiego byy rwnorzdne, a wyoniony z towarzystwa wydzia systemowy ktry mia pogodzi przeciwne kierunki, nie doprowadzi do adnego wyniku w ustaleniu i ujednostajnieniu stenografji. r. 1869 wydaje te Poliski tablice do stenografji niemieckiej p. t. Stenografischer Unterricht nach dem Gabelsbergerschen System fur den Schulvortag zusammengestellt r. 1871 wydaje Poliski ustalony swj system p. t. Kompletna Nauka stenografji polskiej to samo w r. 1872 jako
szkolnego". 1868 godzi
z

si

tralne Towarzystwo,

ktrem

44

W W

44

44

'Wzorki do nauki stenografji

44

(tylko stenografowane, bez

objanie drukiem). W r. 1872 przesa na Wystaw powszechn we Wiedniu 25 prac stenograficznych polsTrich, lecz zaginy one po drodze w Krakowie. Od r. 1872; po odbytej
prbie, otrzymuje kierownictwo biura stenograficznego sej-

mowego we Lwowie

i piastuje je do mierci mimo, na sesj rozpisywano konkurs. Zaznaczy naley, sam Poliski by praktycznym stenografem i pisa w Sejmie. r. 1874 wydaje Poliski Szko praktyczn stenografji polskiej w 2 czciach,- jest to szkoa skracania logicznego, zakrojona na wielk skal. Na to wydawnictwo otrzyma Poliski od Wydziau zasiek' 200 zr ze wzgldu na gorliwe usiowania w pracy okoo rozpowszechnienia nauki steno-

kad

e e

44

obrad sejmowych. Kiedy w r. 1874 urzdzao To w. sten. w Pradze na wystawie stenograficznej w Lipsku wystaw- sowiask, przesao prace polskie Centralne Tow. we Lwowie i Tow. sten. w Krakowie. Prace te wystawiono najpierw na Wystawie w Pradze (1819 czerwca), a potem w Lipsku (15, 16, 17 sierpnia). Przedtem nieco, bo 21 lutego 1874 r. mianowa Zwizek praski na Walnem zgromadzeniu Jzefa Poliskiego, profesora stenografji we Lwowie, prezesa Centr. Tow. za zasugi okoo stenografji sowiaskiej swym czonkiem korespondujcym. r. 1875 by Poliski obecny na konstygrafji

Polsce oraz

poprawno sprawozda

12

178

tuujcem zebraniu Tow. Sten. w Krakowie, mianowano go czonkiem honorowym, a system jego uznano za obowizujcy dla towarzystwa; ale wkrtce potem krakowska Gatu

zeta stenograficzna, ktra wprawdzie nie bya oficjalnynt organem towarzystwa, sprawia przykro Poliskiemu, atakujc jego system. r. 1879 otrzymuje Poliski po mierci Olewiskiego lektorat stenografji na uniwersytecie lwow-

skipi

r. 1891 udaje si Poliski i piastuje go do mierci. na Kongres sowiaskich stenografw w Pradze (16 VIII). Dziea jego znalazy si tu na jubileuszowej wystawie w Pradze przy rwnoczesnym IV zjedzie stenografw czeskich, a pierwszym stenografw sowiaskich. Poliski uzyska

;&a

1891 r. swe prace szczeglnie zaszczytne uznanie. r. 1892 podejmuje Powydaje Poliski Stenografj rusk. liski starania okoo wskrzeszenia zamarego ruchu steno-

graficznego,

si

powoania do ycia Centralnego Tow., co mu roku udaje. Tymczasem (1892) wydaje pierwsz kwartalnik Stenograf polsko-ruski", oraz ostatniego swego podrcznika stenografji p. t. Elementarnastpnym roku (1893) ukazuje na nauka stenografji". si Nauki dzia II jako Skracanie wyrazw" i dzia III jako Skracanie zda". Wszystkie dziea i czasopisma wydawa Poliski wasnym nakadem. Totv. Centralne, wskrzeszone W r. 1893, nie trwao dugo, zakoczyo swj ywot

w nastpnym

cz

z
p.

kocem
t.

r.

1894.

r.

1894

wydawa

Poliski miesicznik

przygotowa Poliski w tym roku na Wystaw Krajow we Lwowie 31 dzie stenograficznych polskich, wzory prac uczniw swoich, prof. Kosiskiego w KraStenograf". Dalej

kowie, prof. Bojarskiego w Przemylu oraz stenogramy oryginalne z jednego posiedzenia sejmu z r. 1894, razem numerw 54. Na podstawie tych prac jury wystawy Krajowej przyznay P. J. Poliskiemu za urzdzenie wystawy dzie stenograficznych i za podniesienie sztuki stenografji w kraju srebrny medal zasugi, za Panu ucyanowi Zawistowskiemu z Krakowa, za przepisanie pismem stenograficznem Grayny" Mickiewicza medal bronzowy". Korzy-

stajc ze sposobnoci wystawy chcia Poliski urzdzi zjazd

179

stenografw we Lwowie, ale na zaproszenie Dyrekcji Centr. Tow. zgosio si tyl^o 6 panw, zjazd si nie odby. latach 9Q-tych dozna Pojiski caego szeregu przykroci. Skoro i tak ycie poskpio mu, i dawniej uznania i radosnego ogldania bujnych plonw rozsianych ziaren wartociowych, odnosiy si teraz wadze szkolne niechtnie do Poli-skiego. Mwiono, ma biuro sug" i jako takiemu nie wypada powierza nauki w szkoach rednich i usuwano go powoli w sposb chodny rnimo wieloletniej jego owocnej pracy i zasug jego okoo stenografji (p. Stenograf 1894).

Wielk przykro sprawia te Poliskiemu ujemna krytyka jego Elementarnej Nauki" z r. 1892 przez prof. gimn. Dra Wadysawa Kosiskiego w Krakowie; z powodu tej oceny Rada szkolna krajowa we Lwowie nie polecia tego podrcznika do uytku szkolnego. Nic wic dziwnego, Poliski na staro nie tylko z racji wieku, ale i z powodu doznanych zawodw cigle zrzdzi.
Pisze Stenograf z

r. 1894: rozpowszechnieniu stenokraju naszym najwiksza zasuga naley si p. Jzefowi Poliskiemu, autorowi systemu stenografji polskiej i dugoletniemu nauczycielowi tego przedmiotu. Ukad jego stenografii bez adnego nakazu z gry, bez adnej protekcji wpywowych osb, bez adnej nawet pomocy materjalnej ze strony wadz lub mecenasw sztuki, jedynie tylko jego nie-

grafji

zmordowan prac i ofiarnoci, a sama nauka wewntrzn oswoj wartoci i praktycznoci zjednaa sobie przystp u znacznego grona zwolennikw' i nauczycieli z zawodu, ktrzy zdawszy przepisany egzamin z dobrym skutkiem, rozkrzewiaj dalej poyteczn t sztuk w szkoach. Od r. 1861 wyda Poliski wasnym nakadem kilkanacie podrcznikw do nauki stenografji, ktre rozeszy si po kraju w przeszo 5.000 egzemplarzach. Komisja egzaminacyjna przyja ukad Poliskiego za podstaw do egzaminu. Prcz wykadw na Wszechnicy i Akademji technicznej we Lwowie, tudzie licznych bezpatnych publicznych kursw, uczy Poliski stenografji w wielu zakadach naukowych .rednich" przez dugi szereg lat. Z grona tych uczniw wy.
.

12*

180

Poliski Krajowi przysporzy jeden z najpikniejszych i najpoyteczniejszych wynalazkw, literalnie cae ycie powici krzewieniu i udoskonaleniu sztuki stenograficznej, nie szczdzc ofiar materialnych, czsto jego si przechodzcych". Od lat kilkudziesiciu jest. zasuonym Dyrektorem sejmowego biura stenografw. A sam Poliski pisze w przedmowie swej Nauki" z r. 1893: Stenograf j polsk postawiem, jak mniemam, na stopniu najwyszej doskonaoci, tak pod wzgldem teorji jakote i praktyki, co te uznanem zostao w wiecie stenograficznym zagranic Dzi jednak na schyku ycia* mego musz wyrazi ubolewanie, to wielkie moje pochodzili praktyczni stenografowie sejmu.
.

wicenie

ze strony kraju

jego

wadz

nie.

poparcia, a przecie uproszczenie pisma uznano

sach,

doznao adnego w wiecie

cza-

cywilizowanym obok zuytkowania pary, a w. ostatnich

i

zdobycz kulturaln. Bardzo to dla mnie bolesne, ale nemo propheta sua splendidus in patria".
elektrycznoci, za
?

najwiksz

Przegld

r o z

wo

systemu Jzefa P o

1 i

o.

Za dalekoby nas to poprowadzio, gdybymy .chcieli dokadnie omwi wszelkie etapy myli i rozwaa oraz stara Poliskiego nad rozwojem, systemu jego. Bo owe wysiki
1)

wyraone
z

s w
r.

Podrcznik

1861, ?)

nastpujcych licznych publikacjach: Nauka z r. 186366, 3) Bibljotez<

ka stenograficzna 1866 nr. 1 i 3, (Skrcenia logiczne), 4) r: 1866 na stronach I Dodatek do nr. .3 Bibljoteki, sten, VIII. przedstawiono system i zmiany dalsze, .5) Poprawki" w nr. 1 Bihl. sten, z r. 1S>67, 6) Poprawki w nr. 2 Bibl. sten. z r. 1867, 7) Poprawna stenografja" od nr, 4 Bibl. sten. z r. 1867, 8) Poprawki" zawiera .sierpniowy numer Bibl. sten. z r. 1867 9) Wzorki do nauki stenograf ji" z r.
.

'

>

1867, 10)
ki"-

Poprawki"

w
r.

nr. 3 JBibl. sten. 1868, 11)

Poprawdo. ur.

nr. 4/5. Bibl. z

1868, 12)

Nauka stenograf ji

ytku
J4)

szkolnego 1868, 13) Poprawki"

nr. 4 Bibl. z

1869,

Poprawki"

nr. 9 Bibl. 1869, 15)

Kompletna nauka"

181

Skracania mieszane" w Bibl. nr. 8/9 1873, 17) Szkoa praktyczna stenografii" 1874, 18) Bibl. nr. 3 z r. 1883 (grupa rsz), 19) Stenograf" nr. 1 z r. 1892 zawiera Nowe abrewiacye" i wreszcie 20)
z
r.

1871

Wzorki"

r.

1872,

16)

Nauka stenograf ji polskiej nowo uoona i nowemi kombinacjami uzupeniona" w .3 tomach z r. 1892/93. Z tych licznych prb wypadnie zaznaczy tylko gwne staclja rozwojowe, oglnie je scharakteryzowa, a dokadnie omwi si koron wysikw i pracy Poliskiego, filar nauki jego, t. j. dzieo z r. 1892/3. Zarzuca surowo przeciwnikom Poliski, cigle wprowadzaj jakie zmiany w swych systemach, a sam to czyni. Pisze w Bibl. sten. nr. 4/5 z r. 1868: Dochodz nas skargi, zbyt czsto przedsibiorc zmiany utrudniamy nauk. Zarzut ten byby poniekd suszny, gdybymy ju mieli system ustalony lub gdybymy byli wspln zobowizani przedsibra zmiany* tylko za wsplnem porozumieniem i zgod. Gdy atoli do tego u nas jeszcze nie przyszo wobec za usiowa innych stenografw, goszcych swoje prace za lepsze i praktycz-

jak

umow

pozosta nie chcemy, nawet nie pozwolennikom naszym podajc od ezasu do czasu do wiadomoci rezultat bada naszych na
niejsze,

my w

tyle

winnimy, sdzimy,
polu -teorii robimy".
i

dowiadcze

praktycznych, tylko

przysug
stenogra-

Oglnie zaznaczy

mona,

aden system

dy

ficzny nie jest

doskonay i umys krytyczny zawsze bdzie do poprawek i polepsze. Rozwj systemu Poliskiego przedstawiaby si nastpujco: Pierwszy etap to podrcznik r. 1861, wydany w popiechu, by zadowoli potrzeb Sejmu lwowskiego. Sam Poliski uwaa t sw pierwsz prb za nieuda i po czci wstydzi si jej. Rzecz jeszcze nieprzemylana, litograf ja i wydawnictwo niedbae.
z
r.

Na

serjo

traktuje
z

Poliski dopiero

sw

Nauk"
Pomi-

1863, ktra stanowi

liski:
strza

Zaczerpnem
z

nastpny etap rozwoju. Pisze najlepszych rde szkoy tego

przyjaznej pomocy,

(Gabelsbergera), przyczem wdzicznie tu zapisa mu-

sz,

wielu stron

doznaem

gwnie

182

od czeskiego towarzystwa w Pradze, a mianowicie prezesa tego, prof. p. Nowotnego, ktremu bardzo wiele prak-

za

tycznych sposobw i fortelw w pisaniu zawdziczam". Stenograf ja Poliskiego z r. 1863 pozostaje wic z jednej strony pod wyranym wpywem stenograf ji czeskiej i jej Tsnopisu", uoonego przez Komisj systemow, cho nie lepo

naladowa Poliski Czechw, na co narzekali, lecz uwzgldnia rozumnie waciwoci jzyka polskiego, z drugiej strony hoduje hasu, by nie naraajc istoty stenografji t. j. krtkoci i wyrazistoci wprowadza w porwnaniu z
oryginaem niemieckim
niecznie postulat

tylko takie zmiany, jakich ko-

wymaga

waciwo
z

jzyka

polskiego.

Ten drugi

praktycznych powodw, chodzio o uatwienie nauczania si niemieckiej stenografji, gdy w wczesnym stanie politycznym wymagano od stenografa biegoci w stenografowaniu w obu jzykach. Porzuci go potem Poliski, a rozwie inaczej w r. 1929 prof. Kotas z Cieszyna, tumaczc system Poliskiego na jzyk niemiecki. Trudno omawia dziea, zaznaczy monaby tylko, wprowadza znaki na spgoski mikkie przez, zwikszanie znaku spgoski twardej, zreszt pod wpywem Gabelsbergera (zwikszone m =mi), a co do symbolicznego oznaczenia samogosek w poprzedzajcej j lub nastpujcej spgosce, co do czego dotychczas by niezdecydowany, ustanawia pod wpywem czeskim: Poniewa w jzyku polskim zgoski zaczynaj si zwykle od sp-

wypywa

cao

goski, a kocz nierwnie czciej samogosk, ni w jzyku niemieckim, przeto wyraa si charakter lub symboliczne znami samogoski zazwyczaj w podgosie zgoski (Anlaut)". Zaznaczy monaby wprowadzenie nowych grup

spgoskowych i zgoskowych, przyimkw z p (propo, popro i t. d.). Z zarzutw podnieby mona zarzut Jackowskiego 6-ciu rnych stopni wielkoci znakw i 3 rodzajw cieniowania, oraz zbyt gwatowne stosowanie bezporedniego czenia znakw (grup zgoskowych), zamiast poredniego. Porma zewntrzna podrcznika, druk i wykonanie ste* nogramw jest tu bardzo staranne.

183

w Dodatku" do nr. 3 uwzgldnia Poliski niemieckie Uchway Drezdeskie z r. 1857, podczas gdy dawne jego prace opieray si na Gabelsbergerze samym i pewnych innych opracowaniach niemieckich tego systemu (Ratzsch, Conn), oraz wprowadza samodzielnie pewne poDalszy krok naprzd postawiono
r.

Bibl. sten. z

1866, gdzie dopiero

44

prawki, do uproszczenia, zwizoci i jasnoci przedstawienia systemu. Wspomnie mona usunicie trzech cieniowali przez wprowadzenie nowego znaku na br, ujednostajnienie mikkich spgosek, naciskanie dla symbolu a dotychczas zawsze niecieniowanych znakw t; f, usunicie oznaczenia a przez porednie postawienie znaku spgoskowego, nowego znaku wedug propozycji Bernera, znaku mr. Rok 1867 to znowu rok fermentowania coraz to nowych pomysw, nowych prb wyraony w poprawkach rnych,

dce

krystalizacja nastpi

dnie

we Wzorkach
44

44

Poprawnej stenografji wzgltego roku i Nauce stenografji do

1868.

44

Uytku szkolnego z w zwizku z jednej

zycje
co

r.

Ta fermentacja

strony z

deniami
i

Marcovitsa z Budapesztu do reformy znakw zmiennych, w 2 kierunkach pisanych, t, f, p, v, reformy Faulmana i zmian w Tesnopisie czeskim), z drugiej strony z deniem ujednostajnienia polskiej stenografji po pogodzeniu si Poliskiego z Olewiskim. Wybrano* we Lwowie komitet z najzdolniejszych stenografw tak pod wzgldem nauki jakote i praktyki, rozpisano konkurs na systemy, na ktre propozycje rnych autorw nawet z Czech, ostatecznie jednak komitet ten nic nie zdziaa. Poliski na wasn wprowadza poprawki, a ostateczna redakcja ich ju jest bardzo zbliona do pniejszego ustalonego systemu, zasadniczych zmian ju potem nie byo. Poprawki te tyczyy si gwnie niewygodnego w polskiein, a tak czstego (jak ju wtedy wskaza Krupski) znaku p, ktry by dotychczas taki jak w niemieckiem w tendencji zblienia obu systemw. To stanowisko porzuca Poliski, pocztkowo mienia znaki b i p, potem znak p niemiecki wprowadza dla h, wreszcie go
44

z r. 1867 jest zagranicy (propoZeplichtala z Insbruka

wpyny

rk

184

wyrzuca cakiem. Inne poprawki tycz sig w zwizku z p znakw dla to, take kluczki dla iv, dalej poprawiono g, li, cli, ktre otrzymay teraz podobne znaki, nastpnie z, , ,

d, d, oraz odtd wielkoci

dz,

c,

rodkowo
i
t.

kluczki,
zr
p.

a nie

dalej

grupy

szr,

kocowe, rnice si wielkoci c-aego znaku, wokalizacji pewne nowoci

przy oznaczeniu
czanie

(odwracaniem i c dla oznaczenia o), oznaznakiem n przed t, , eh, cie. Wszystkie zmianyi
o,

trudno uwzgldni.

Rok

1867 trzeba

wic uzna

za prze-

omowy.

Borykanie si i szamotanie si z pewnemi niedogodnociami poprowadzio do zmian trwaych postpu w znakach alfabetu, jasnego rozgraniczenia grup spgoskowych zgoskowych, ostroniejszego uycia grup zgoskowych, i janiejszego sformuowania wokalizacji, cilejszego ujcia skracania wyrazw i zda. Dalsze poprawki w nastpnych latach ju drobne, najwaniejsze z nich to suszna zamiana i , i dotychczasowych znakw! (pierwotnie z przei d, inaczej duone byo pod linj, nad linj, podobnie wic jak inne zmikczone spgoski). Bibljoteka stenograficzna z r. 1871, zawierajca Kompletn Nauk stenografii polskiej i to ju system zupenie ustalony, jak powiada Poliski, nabiera staej wartoci i nieznacznie rni si

d d

od-

ju w

r.

1867/8
r.

wprowadzonych zmian.
to

Szkoa" za
k

rozwinicie praktyczne skrce logiczilych, praca rzeczywicie olbrzymia na siy jednego czowieka, skarbiec prawdziwy dla przygotowania si praktycznego stenografa. Dalsze zmiany nio istotnego nie wniosy, zebrania caoci najdoskonalszego dokona wreszcie Poliski w ostatnim swem dziele Nauce" z r. 1892/93, ktr nam dokadniej omwi wypadnie.
1874

praktyczna z

potne

Sy

m
w pimie
zwy-

Pr

ze s

r z

ma

zasadniczo jak

kem, w pewnych razach przekracza pismo linj grn skrajn, linjatura jak w pimie zwykem wielko pl i od-

185

lego
z

linji

11/2: 1:11/2.

Pismo pene
t i

jest

lin

owe

nie

tylko dla

znakw alfabetowych

nich utworzonych, grnem! i redniem, /

gdy

tak

jest kresk dug w polach t kresk w polach redniem idol-

pewnych wyrazw

nem, ale

ch-gw, chm-mp, cht-wrz i i., zwaszcza skrty (znaczniki) i skracania logiczne wprowadzaj

te d-d, -,

linjowo. Ponadto jest pismo zmiennolinijne, linja pisma przesuwa si za zasadniczo tylko w gr (po i i w znakach po t w gr, c, rodkowo-kocowem, po je i ), czasem niektre pkrtkie znaki doczepiamy na linji skrajprzy znakach, tam si koczcych lub zaczynajcych. Znaki spgoskowe graficzne, (kierunek prawoskony, niegraficzny, maj tylko r, rz, u, au, w\ urz, iv, po czci k, k'). Znaki rni si od siebie bdto ksztatem (b-c), bdto tylko wielkoci (n. p. twarde i mikkie b-b ), kierunkiem pisania (c-st, t-cie), pooeniem (t-f), naciskiem (to-bro, -n). Wielko znakw w kierunku pionowym jest
nej^ dolnej,

picioraka,

znaki

1/2, 1, 11/2,

21/2, 4 stopniowe;

kie4

runku poziomym

znaki dwojakiej

dugoci

(e-,

k-k

rzadko trojakiej (n--nienie). Znaki pkrtkie, krtkie' pwysokie, wysokie, gbokie i dugie, w terminologji Poliskiego mae, rednie, przeduone, dugie (wysokie, gbokie, dugie). Przydzia znakw nastpi po czci wedug czstoci gosek, goskom czstym starano si przydzieli znaki bieglejsze, cho bez dostatecznej, dokadnej podstawy obliczeniowej, po czci uwzgldniono zasad: podobnym goskom podobne znaki (twarde-mikkie, e-, o-), niektre dwuznaki pisma zwykego tumaczy si jako zlane: dz = d + z, szcz = sz + cz. Pewne goski maj po dwa znaki (znak pocztkowy i rodkowo-kocowy), c, (znak pomocniczy jako cienkie n przed t, c, eh, cie), w (3 znaki, zwyke w, przedrostkowo-przyimkowe i dla pewnych grup spgoskowych). Pewne znaki pisz si w dwu kierunkach, bez cile okrelonych regu (f, t, s, , st). Pewne rne goski maj jeden znak (-1). Podwaja si spgosk tylko w razie potrzeby odrnienia.
1

),

186

Samogoski

oznacza si literalnie lub symbolicznie,,

wzgldnie mona je opuci w zgoskach pobocznych (nie rdosowowych). Symbol stosuje si zasadniczo w znaku spgoskowym, poprzedzajcym samogosk, czasami jednak symbol jest w znaku nastpnym (n. p. przy podwyszaniu znakw lub stroniem ich postawieniu po i). Znakami alfabetowemi dla samogosek s: wzeek wzgldnie kropka dla a, kreska nieco skona krtka dla e dusza dla (take n), pkrtka o norinalnem skonem pooeniu w d lub gr pisana dla i (y), pkole w gr
y

otwarte dla o (czasem odwrcone),

poprowadzona dla u (na pocztku wyrazw krtka kreska z pod linji zwykle), = o = u, i = y, gdy osobne znaki na mikkie spgoski, po ktrych czytamy i, po twardych y. rodkami symbolizacji i oznacze samogoski nie literalnie s: zwyke poczenie znakw cznikiem lub czasem bez niego dla e, szersze ponieco

pionowo

prawoskonie

dusze

dla

4, linja falista,

, nacisk dla a, (na pocztku wyrazw przed 1, podwyszenie znaku poprzedniego lub nastpnego, wpisanie (zaostrzenie) w poprzednim lub czasem w nastpnym (pocztkowe pogrubienie), strome ustawienie nastpnego znaku, to symbole dla i (y), wyokrglenie cznika lub koca prostego znaku, caego lub czci znaku albo kluczki dla o (), dla u obnienie lub zlanie si znaku daczenie dla
r

e),

oznacza si o ile monoci symbolicznie lub wpisuje sposobem najkrtszym, .w ostatecznoci wypisuje literalnie (zwykle na pocztku). Dwie samogoski oznacza si: wypisujc obie, symbolizujc obie, symbolizujc jedn, drug wypisujc lub opuszczajc.

nego ze znakiem dla

u.

Samogosk

grupy spgoskowe bezporednie (bez lub czenie ich i grup w gdzie poprzedni znak cznika), normalnie w ten sposb, si koczy, tam doczepia si nastpny; czasem trzeba znak nastpny oderwa (czsto w skrceniach), ustawi obok poprzedniego bliskp lub nawet tak, by go dotkn (u-godzi, wat-, ha-ft), czasem znaki si krzyuj i to bez odrywania rki w jednym cigu lub lunie (en, fr), czasem naley
prostych;

czenie znakw

zgoski

jest: 1)

187

podnie do wysokoci pocztku nastpnego nasadzi na drugi lub podoy pod inny (rb, ger), czasem trzeba dugie spgoski skrci (t-wgr), by nie wyj zbytnio poza granic przestrzeni pisma, wreszcie mojedne znaki w caoci lub czciami swemi przeohadzi w inne, wkrca si w nie lub nawija, wzgldnie charakterystycznie jako by wyraonemi, co nazywa Poliski wpiznak poprzedni
(Ig),

tl, mr), 2) porednie, z cznikiem, ktry tu jest stale prost kresk, czasem dftig,, martw, jeeli od dolnej lub grnej skrajnej trzeba przej na linj gwn. Jako charakterystyczne trzeba podnie znaki zlane, gdzie jakiego znaku przechodzi zwolna w drugi, lub tego albo te przybiera znak jaki kierunek innej czci skadowej (mr), a wyglda jak znak ] ednolity i czy si jako znak jednolity. Podobne nieco ziiaki wpisane, lecz czci wchodzce tu w grup caemi znakami i dokadnie jako takie rozpoznawalne. Ob-

sanie lub zlanie (nd, dr, bs,

do

cz

cz

cao

fito

pocze

jest

wic

do

rnorodna.

Mikc zenie.
dzi racjonalny
jednolity
i

jest pierwszy, ktry wprowaodpowiadajcy duchowi jzyka polskiego

Poliski

sposb oznaczania zmikczania, a mianowicie ptfez utworzenie znakw na mikkie spgoski, ktrych si tale uywa, a wio i przed samogosk i; korzy z tego
fc

i taka, y mona oznacza tym samym znakiem co i y po twardej przeczytamy y, po mikkiej i. Te mikkie spgoski rni si od odpowiednich twardych. Sam Poliski jednak nie przeprowadzi swej zasady cakiem konsekwentnie, omijajc znaki f, eh', (g'), 1\ J o t o w a n i e. Znak alf abetowy jest powikszonem i, ktry normalnie si stosuje dla oznaczenia ;, ponadto zastpuje ; przez i (ja po spgosce, jo); dla je ma znak osobny, jednak uycie jego jest dowolne czsto, po samogosce za wypisuje je znakiem alfabetycznym: yi ii

jest

ji

sya=sia, zya=zia. polski posiadajcy zgoski samogoski, musi si stara skraca cale zgoski, niby tworzy skrty na zgoski,
pisze
i

(teorji-teori),

Grupy zgoskowe: Jzyk zwykle otwarte, obfite wic w

188

przez opuszczanie samogosek wrd znakw spgosek, ktre zcza si^ krtko bezporednio w grup. Sposb ten tworzenia grup zgoskowych przyjty z niemieckiego Ga-

belsbergra' odpowiednie
i

dlat-ego

systemu charakterystyczny, znalaz

polskim,
gdzie

podoe w jzyku
'tych grup.

uywano

Poliski nazwy grupa zgoskowa" nie wprowadza i nie zna; mwi o opuszczaniu samogosek w rodku wyrazw, w kocowych zgoskach, na podstawie praktyki stenograficznej, jak w zgoskach ber, bar, der, delrz- dacz i i., dalej po krelonem ku grze, jeeli samogoska da si odgadn z figurki caego wyrazu, opuszcza
dalej
t;

naduywano

w.

spjk,

t.

j.

ostatiem przyzna;
a

zakoczeniem

samogosk midzy rdosowem, (zbaw-i-ciel). Na og trzeba

e uywa
i

Poliski grup zgoskowych umiarko-

wanie.

Skrty skracanie: pierw w ten sposb; e pomija

Skraca Poliski wyrazy najniektre goski na podstawie praktyki stenograficznej, etymologji lub fonetyki. Prcz opuzczailia samogosek (grupy zgoskowe), oijuszza spgoski
(n. p.

przyrostki n,

Je,

w, loa, wi, jak

cias-h-ego, kasztaiio-

cae zgoski jak niej, ta (n. p. pik-niej-szy, nieclosta-tek). Rzadko pozwala sobie na nieprawidowy, w regu nie ujty obraz wyrazu, dla uzyskania krtszego pisina
wa-ty) lub

Dalsze skrcenia uzyskuje Poliski, wprowadzaprzedrostki proste i niektre zoone (popo, popro), oraz na przyrostki. Przedrostki pisze osobno lub razem ze rdosowem, przyczem pkrtkie i krtkie znaki przedrostkw stosuj si do znaku pocztkowego rdosowa i dopisuje si je przy linjach skrajnych u gry lub na dole. Wszystkie te dotychczas wymienione rodzaje skraca traktuje Poliski w czci elementarnej i zalicza je do elementarnej nauki. dziale II, t. j. nauce o Skracaniu wyrazw", podaje znaczniki, ktrych spis (pierwotnych znacznikw i pochodnych t. j. odmian i sw zoonych z danego znacznika pierwotnego) jest wcale pokany (20 stron litografowanych). Ponadto przedstawia Poliski w dziale II przypadki opuszczania zakocze deklina(n. p.

cios).

jc

do

znaczn ilo skrtw na

189

konjugacyjnych, przy stopniowaniu, skrty na liczby i liczebniki, znaki pisarskie, jako skrty pewnych poj. Dzia III (pismo parlamentarne) objania skracanie zda, t. j... skracanie wyrazw czstk ich cakowitych znakw w zwizku ich w zdaniu, gdzie z koniecznoci jeden wyraz wywouje drugi. Odrnia Poliski: 1) Skracanie for-

cyjnych

m wyrazw
rostkiem,, c)
:

.to

a)

samem zakoczeniem,
i

b)

samym

przed-

przedrostkiem
a)

rdosjtowa

kocem

jego,

zakoczeniem. 2) Skracanie b) pocztkiem, c) samogosk

3) Skracanie mieszane" a) przedrostek cignity z ostatniem zakoczeniem. 4) Skracanie logiczne czyli podzupene opuszczenie ^yrazw domyle sigajcych. rczniku niema dawniej uywanych t, zw. skrtw krzyowych przez krzyowanie znakw pocztkowych i kocowych wyrazu, co oznaczao w rodku wyrazu i (y). Przykady: a) ksiyc ...i. b) Zachodzi niebez... c) Jest bez...ny 1)

rdpsowa.

(bez.. .nie), 2) a)

Dobry

...eb,

gdy niema koaczy

b)

Kto

zym

przeba...,
3)

a)

dobrym. szko... c) Dniestr ...a.., do Morza. Czarnego, Przedsicie (przedsiwzicie) b) Wieczr cuny (cud-

ny), 4) Ojciec

czujc. .saby,

pooy.do ka.

Odczytanie stenogramu o tyle atwiejsze, skrty n. p. kocem r.dosojva, czy zakoczeniem lub samogosk ivdosow umieszcza si nad linj.

Stosun.eJk do ortograf j
stwa od
ort.ogrjafji

etymolog

j i.

Odstp-

nieznaczne. Polegaj one na zastpstwie, pewny eh gosek, przez inne jak ='u =o, z, , zaprzez s x , sz, w obcych wyrazach sz przez s (stanstpuje
dar).

Poniewa

.stenograf ja

<

Poliskiego

przestrzega

roz-

czonkowania wyrazu na czstki sowotwrcze i takie, rozczonkowanie tu. jest wane przy skrtach i skracaniu, std
si. stenograf ji powinien j* \ by obznajomionym z etymolog Uwagi krytyczne:*) Niemczech by system. Gabelsbergera pierwszym udatnym systemem graficznym,
jak pisze Poliski,

kady uczcy

**)

Zob.: Stenograf 1894,

Gumiski: Stenografja wyd.

I. i

Przegld

Stenograf. 1911,

190

w Polsce jego przekad przez Poliskiego. Kady wic twrca nowego systemu musia zaatakowa przedewszystkiem ten system, zachwalajc nowy towar. Tote przenicowano go na wszystkie strony, doszukiwano si najrozmaitszych bdw, aby- obali ten pierwszy filar. Jaki jest rezultat, jakie finale tej walki. Na pierwszem miejscu naleaoby, oceniajc system, postawi praktyczno danego systemu, ju w czci elementarnej, a wic jego sprawno, polegana krtkoci i biegoci, czytelnoci tego, co si napisao, przy uwzgldnieniu waciwoci danego jzyka i unikaniu obrazy poczucia jzykowego, na drugiem miejscu byyby wzgldy pedagogiczne, atwej nauczali}oci systemu, polegajce na prostocie i logicznoci systemu, na trzeciem miejscu szyby inne wzgldy idealne, wynikajce z innych hase stenograficznych, jak estetyki, linjowoci, linijnoci pisma i i. Nie mona zbytnio forsowa wzgldu pedagogicznego, przy mniejszej praktycznoci systemu, czyto pod wzgldem biegoci czyto czytelnoci, lub okalecze mowy, nie mwic ju o postulatach na trzeciem miejscu stojcych. Krytyka Poliskiego (a i Gabelsbergera) zgodnie przyznaje jego systemowi jako zalety wielk krtko, biego, wyrazisto, czytelno i estetyczno, a wic pra.ktyczno, do okaleczenia jzyka prowadzi moe tylko naduywanie grup zgoskowych, od czego uchroni si mona. Take skracanie wyrazw przez opuszczanie gosek i w zwizku zdania obmyli Poliski wyczerpujco, tak nastpcy jego nie mieli wiele do dorzucenia. Teorja stenograf ji zarzuca Gabelsbergerowi, a i Poliskiemu, co do znakw pisanie w 2 kierunkach

jc

std niepewno pewnych sposobw pisania, niegraw wokalizacji krytykuje si zbytni jej rnorodniejednostajno w poprzednim lub nastpnym znaku, i tak n. p. te wyokrglenie przy o, ktre odbywa si najrozmaiciej, liczne reguy co do i, w grupach spgoskowych zbytnie uwzgldnianie zlewania si znakw, co prowadzi do cakiem nowych form, ktrych trzeba waciwie uczy si na pami. Wmikczeniu zasug wielk jest Poliskiego wprowadzenie osobnych znakw jia mikkie spgoski, jet i /,

st,

ficzne

r,

no

191

dnak monaby zarzuci

nie reguy, dobrej (brak
lite

nie
,

cakiem
1

jednolite przeprowadze-

f eh

T), nie

cakiem

proste

jedno-

jotowanie.

Trudne

sposoby czenia przedrostkw

u linji skrajnej grnej lub na skrajnej dolnej, o ile tam si zaczyna znak pocztku rdosowa, zlewanie przedrostkw z pocztkowym znakiem rdosowa. Z zarzutw tych, najbardziej waki zarzut, to usunicie dwukierunkowoci t, f, (st), wogle pewne znaki alfabetu

dayby si z korzyci zmieni (teoretycznie naley uczyni moliwe odrnianie 1 i przez znak diakrytyczny), dwa znaki na jeden gos zredukowa, dalej wanem byoby uproszczenie wokalizacji, zwaszcza i, o, pewne grupy spgoskowe wymagayby zmiaft lub usunicia, usun w pewnych
.

przypadkach zlewanie i t. d. Specjalnie wydaniu Poliskiego z r. 1892 zarzuciby jeszcze mona niemiae, wzgldnie niejednolite stosowanie pewnych regu n. p. w grupach rg, rw zlewa r z nastpnym znakiem, analogiczne rm pisze przez cise zestawienie znakw, ii. Te w rnych wzgldach niemiao rozpoczte prby konsekwentniej wykorzystali jego nastpcy. Nie uwaam za zarzut niestosowanie si, do regu-

y: podobnym goskom (dwicznym i bezdwicznym) nalepoda podobne znaki, i czworak wielko znakw od linji gwnej w gr, jakoe praktyka lat 65 nie wykazaa tu trudnoci, pewne inne zarzuty nie wytrzymuj te kry-

tyki.

Rozpatrujc postulaty czstoci jzyka polskiego monaby usun pewne nie czste grupy spgoskowe, przedrostki,
i wogle porwnywjc czsto j< zyka polskiego ze znakami i ich biegoci oceni ich warto. Z tego punktu widzenia niekorzystne jest rnorakie oznaczenie czstego przyimka i przedrostka z, nie cakiem szczliwe jest przedrostkowe w, dwustronne oznaczanie najczstszej grupy st, rnorakie i(y) itd. Powyej wymieniona pewna nieregularno wokalizacji,

przyrostki, znaczniki

niepewno

pisowni niektrych wyrazw z powodu dwukierunkowoci t, f, st, rnorodno grup spgoskowych, sposb czenia przedrostkw, liefcne skrty, byy powo-

do

192

system ze stanowiska postulatw pedagogicznych, okrzyczano za trudny i nie nadajcy si do elementarnego masowego nauczania. Przyznawano mu. .zalety pisma dyskusyjnego, gdy si do moliwej krtkoci na koszt
ciem,

dy

atwoci, piszc sowa

tak, by wypady najkrcej, opuszczawszystko, cokolwiek, gdziekolwiek byo zbyteczne, ale nie chciano przyzna zalet jako pismu elementarnemu. A tym-

jc

czasem i tu praktyka wieloletnia wykazuje co innego. Jeeli chodzi o modzie a o tylko chodzi, bo starzy, tacy, ktrzyby moe czsto czyta i pisa si nie nauczyli, nie wchodz w rachub, to przy cakiem przecitnej zdolnoci i przy przecitnej pilnoci, kady z modych nauczy si

dostatecznie tego systemu,, rednio

40 godzinach, co nie

wiadczy o takiej trudnoci, eby system nie nadawa si do masowej nauki. Co do nabycia wprawy, to i w najatwiejszym systemie potrzebna jest odpowiednia pilno i wicze nie. Jeeli si za zway, e aiieco wiksz trudno systemu
:

praktyczna jego, sprawno w uywaopaci si nieco wikszy wysiek nauczenia ci. go. Dalej zaznaczy naley, przejcie od nauki elementarnej do szczytw zawodowca nie przedstawia w tym

wynagradza

warto
trzeba,

niu, to

uzna

systemie adnych nowych trudnoci. Nauka wyszego stopnia apeluje tylko do inteligencji ucznia nie do jego pamici, a przytem jest tak idealnie atw,, po wikszej czci, wprawdzie nie w caej rozcigoci, ale w wielkiej czci, elementarnie da si bez wysiku pamici nauczy v powikszajc sprawno systemu elementarnego. w praktyce osiga si czasem sabe wyniki, to tylko z powodu braku wiczenia, ktrego potrzeba duo wszdzie, w kadym systemie, a e. dalej w praktyce tak mao ludzi uywa w codziennem yciu stenograf ji, cho si jej uczyli, a nie wiczc zapomina zupenie, to przyczyny tu trzeba szuka w opornej bezwadnoci i pewnem lenistwie czowieka, ktry nie zmuszony koniecznoci naglc uywania stenograf ji, uywa z mniejszym oporem zwykego pisma, do ktrego tak nawyk i std wydaje mu si dogodniejsze; tak jest w. istocie, to wskazuj i na to skargi zagranic i to wrd zwolennikw t. zw.

193

atwych systemw, e z nauczonych mao korzysta ze stenograf ji; dopiero pewna konieczno yciowa moe tu wprowadzi zmian. jednak systemu Poliskiego nauczyo si

wiele jednostek

to

do szczytw zawodowcw, wskazuje

caa falanga stenografw sejmowych lwowskich, stenografw

dziennikarskich i innych, zawody szkolne, corocznie odbywane w kilku miejscowociach o cakiem wystarczajcych wyczynach przy nauce szkolnej. Jak wielce si rni oceny i krytyki nawet fachowcw, autorw podrcznikw, jeeli opieraj si tylko na pewnem poczuciu dobroci, a nie wychodz ze zasad pewnych zgry okrelonych, wskazuje fakt, w Przegldzie Stenograficznym z r. 1911 Honime, stenograf i teoretyk,

biurowych, Patowych,

mog

dzieo Poliskiego z r. 1892/3 za wyczerpujce i system tam przedstawiony za dobrze przemylany, cho w szczegach wymagajcy uzupenienia, a Bojarski w teme czasopimie rwnoczenie powiada, stenografja Poliskiego to fcaledwie szkic prymitywnie zaoony, peen sprzecznoci i niekonsekwencji, istny chaos, a przeciwstawia mu wykoczone systemy Gabelsbergerowskie niemiecki i czeski, podczas gdy w Niemczech i Czechach wanie te przeciw nim ostro wystpiono. Najciekawsze jednak, ten sam Bojarski obecnie uwaa tene sam sytem za najdoskonalszy w porwnaniu z pniejszemi opracowaniami Poliskiego i tego feamego zdania jest wielu starszych stenografw lwowskich. Rozpowszechnienie systemu omwi si potem. zwizku z systemem i podrcznikami Jzefa Poliskiego wypadnie omwi pokrtce: Krtki rys stenograf ji polskiej prof. H. Mendochy i podrcznik syna Jzefa Poliskiego Romana Poliskiego.

uwaa

Podrcznik

Mendochy

na systemie J. Poliskiego z r. liskiego wychodzi czciami (ostatnia 1866), wic tymczasem wyda Mendocha w porozumieniu z Polinskim swj krtki Rys", w ktrym zwaszcza dzia o skracaniu wyrazw zda opracowano za osobistem porozumieniem si z Poliskim, ktry tych czci jeszcze nie wyda.
t

pocztku 1865 r. opiera si 1863, a poniewa system Po-

13

194

Roman Po liski
wie 31 grudnia 1918. alnej, mia al,

urodzi si 1856 r., umar we LwoUczszcza niechtnie do szkoy re-

nie zapisano go do, gimnazju(m, inynierskie, porzuci je, odda si dziennikarstwu, mia poetyck, pisa poezje. Wreszcie zosta urzdnikiem magistratu lwowskiego i pracowa tu w biurze statystycznem do mierci. By jednym z tych synw Jzefa Poliskiego, ktry najbardziej przej si stenografj. sejmie lwowskim spotykamy go od roku 1875, tu pracuje do koca dziaalnoci tego sejmu, kilkakrotnie by tu kierownikiem biura stenograficznego z ojcem lub z Windem. Pismo Romana byo pikne i wyrane i podczas rozpraw sejmowych zabierali stenografowie zawsze stenogram korektora Romana, ktry pomaga im, gcly nie mogli wasnego pisma odczyta. Od r. 1878 autografuje Roman Bibljotek stenograficzn redagowan przez ojca. tym samym roku wydaje Nastenografii do wykadu w szkoach", ktra doczekaa si 11 wyda, od sidmego wydania (1907) nosi tytu Podrcznika do nauki stenografji polskiej", od dziewitego zalecona jest przez Rad Szkoln Krajow we Lwowie do uytku szkolnego, 11-te pomiertne wydanie jest przedrukiem 10-go. Prcz tego wyda on: Pocztki nauki stenografji do wykadu w szkoach" (1909), a w r. 1917 Stenograficzne Listy" (dwa), jako lektur dla stenografw praktycznych, nauczycieli i modziey. pierwsz swych prac tkwi Roman wchodzi w dwa okresy naw 1-szym okresie, drug

potem

zacz

studja

yk

uk

Poow poow

stpne. niekorzystnie ocenione Podrczniki Romana, mimo przez Hommego, cieszyy si popularnoci i wziciem, skoro doczekay si 11 wyda, cho rwnoczenie wyszy inne. Cechuje je pewna krtko i zwizo, ktrej szukaj uczcy si, chcc w jak najkrtszym czasie i przy najmniejszym wysiku doj do wyniku. Trudnoby byo przechodzi wszystkie wydania podrczone z systemem nika i omawia je. Na og zgodne Jzefa i uzupeniay jego podrczniki, w czasie gdy ich nie

U gry: Jzef Poliski. U dou: Lubin Olewiski z on.

195
"byo, tak

czasie

midzy

1871 a 1892
z

dalej po
r.

r.

1892.

Std spotykamy w
wni, ku w

pierwszych

nich z przed

1892 piso-

podrczniMidzy poszczeglnemi wydaniami po r. r. 1892/93. 1892 drobne rnice. Jako pewne szczegy zaznaczy mona doczepianie znaku e kocowego po t i / w gr pisanych, zapomoc oczka, a nie dopisywanie niej jak u Jzefa, dalej wznowienie skrtce krzyowych (od wydania X.), pewne nowoci w t. zw. znacznikach parlamentarnych.

ktrej Jzef Poliski

uy dopiero

w swym

Wspomnie
stemowe
i

tu te wreszcie mona pewne artykuy syGazecie Stenograficznej Krakowskiej z r. 1875

od-

1877.

wrconem
to

Podnosz tam trudnoci jotowania, pisz tych eh, te kocowe proponuj za pomoc oczka pisa Roman Poliski i
i.

jak

Lubin Olewiski.

Rwnoczenie z Poliskim wystpuje potny rywal jego Olewiski, walczc z Poliskim o wprowadzenie swego przekadu i o opanowanie wiata stenograficznego. Pocztkowo jest gr, lecz po kilku latach musi ustpi z powodu szczeglnego zbiegu okolicznoci. Cho pad wrd zawodu, da innym szczebel do sawy grodu
44
.

Olewiski Lubin Franciszek

urodzony

*)

marca 1825 r. latach 1836 do 1843 uczszcza do gimnazjum w Brzeanach, ktre ukoczy 31. 12. 1843 r. Potem zapisa si na Wydzia filozoficzny uniwersytetu we Lwowie i zdawa jako prywatysta,
11

w rawnie

lecz

samej

filozof ji nie

nych przedmiotach jest praktykantem

1844/46

szczcio mu si tutaj, cho w inosign pomylne wyniki. W r. 1843 w Dyrekcji skarbowej w Stryju, od r.
i

poborc podatkowym

aktuarjuszem dominikalnym

*) Opracowano na podstawie aktw i pamitek po Olewiskim, znajdujcych si we wzorowym zbiorze zicia Olewiskiego, profesora Politechniki lwowskiej, In. Dra Jana Sas Zubrzyckiego, architekta,

Lww, Nabielaka

29.

13*

196

tykantem
ju,

w pastwie rawno, od wrzenia 1846 do marca 1849 prakw Urzdzie okrgowym (cyrkule- Kreisamt) w Stry-

gdzie jak wiadczy powiadczenie, sprawowa si nienagannie i jest dobrze wychowany. marcu 1849 wzity do wojska, pocztkowo na koszt rzdowy, potem na wasny jako jednoroczny ochotnik, suy tu do koca roku 1860 prawie wic lat 12, z tego lat 9 jako oficer, ustpuje jako porucznik z prawem noszenia medalu wojennego z powodu uczestnictwa swego w kampanji woskiej w r. 1848/9. Z do-

5 stp 4

kumentu wojskowego^ dowiadujemy si, by wysoki na 3 kreski, i von angemessenem Aeusseren". Narzeczona Julja z Huberw czekaa na Olewiskiego

ca
z

przez

cay

czas nieobecnoci jego podczas

suby

wojskowej.

eni si
sko
i

ni Olewiski w osiadszy przy ojcu w

opuciwszy wojposiadoci tego w Tejsarowie.

styczniu 1861,

Dwie crki Olewiskiego wyszy za za prof. Polit. In. Dra. Jana Sas Zubrzyckiego, ktry po mierci starszej, polubi modsz. Po utworzeniu Sejmu we Lwowie zosta powoanym Olewiski w styczniu 1862 r. przez Wydzia Krajowy we Lwowie i otrzymuje najpierw diurnum, potem jest
urzdnikiem, postpujc

szczeblach karjery urzdniczej.

do mierci, ktra nastpia we Lwowie 5 wrzenia pochowany na cmentarzu yczakowskim. Jak powiada lista subowa, by Olewiski skromny, szczeglnie dbay o dobro suby, spenia swe obowizki

Tu

suy
r.,

1879

zawsze i pod kadym wzgldem wzorowo. dusza artystyczna, rysowa i tworzy wiersze.
styczny jest nastpujcy:

Bya

to

te

Charaktery-

Nie w, co podczas wojennych zawiei tysicznych bitwach wsawi si orem, Lecz kto wrd losw okropnych kolei Nie upad na duchu, nie straci nadziei, Ten w caem sowa znaczeniu jest

mem.
w

Dziaalno
gera, jak pisze

stenograficzna.
stenografji
31.
5.

W
r.

Gracu
nie

nauczy si Olewiski

niemieckiej
1864

w Sty r ji Gabelsberinnym

Czytance z

197

by si zaj zastosowaniem tej umiejtnoci do ojczystego jzyka". Ze stycznia r. 1858 pochodzi karta przyjcia jego, jako podporucznika w Sanoku, na czonka korespondenta do Centralnego Towarzystwa Sten. we Wiedniu. r. 1861, kiedy potrzebowano stenografw po utworzeniu si Sejmu we Lwowie, dowiedzia si o Olewiskim i o jego pracy nad polsk stenograf Wydzia Krajowy i powoa Olewiskiego ze Stryja, a zatrudniajc go od pocztku r. 1862 da mu sposobno rozszerzania nauki stenografji. Ministerstwo Stanu (Staatyninisterium) pozwolio w marcu 1862 r. Olewiskiemu, na jego prob, na nauczanie stenograf ji polskiej na uniwersytecie .lwowskim od II. procelu, jak tylko

cza

r.

szk.

1861/2.

Rzeczywicie rozpocz Olewiski

kwietniu 1862 r. nauk na uniwersytecie, mia pocztkowo 24 uczniw, lecz liczba ich zmalaa do 8. Odbyli oni 18. 11. 1862 r. prb stenografowania w Wydziale Krajowym, lecz prba ta nie odpowiadaa oczekiwaniom. Ogoszenia w dziennikach zachcay te do nauki stenografji.

Rwnoczenie napisa Olewiski podrcznik Nauka steponiewa Wydzia Krajowy odmwi probie Olewiskiego wydania tej ksiki, musiaa ona przelee 2 lata, nim doczekaa si druku. sierpniu 1862 r. podaje si Olewiski, prowizoryczny nauczyciel na Wszechnicy, o dyspens od egzaminu ze stenografji, by mc osign
nografji", lecz

definitywn posad jako nauczyciel i Min. Stanu zwolnio go od egzaminu rozp. 28 stycznia 1863 r. 1. 13719, poczem mianowano go staym nauczycielem stenografji na Wszechgrudniu 1863 r. nicy Lwowskiej, uczy tu do mierci lat 17. otrzyma Olewiski 100 zr. zasiku od Wydziau na wyjazd do Wiednia dla zapoznania si z czynnociami tamtejszego biura stenograficznego Rady Pastwa. Z pocztkiem r. 1$64 wychodzi przy pomocy prenumeraty Nauka" Olewiskiego, ciekawa z tego wzgldu, stenogramy drukowane ruchomemi czcionkami Paulmana we Wiedniu. Stejiografja ta ma te prbki ruskiej stenografji. maju 1864 nastpuje uroczyste ukonstytuowanie si Towarzystwa

stenografw polskich

ruskich,

zaoonego

przez

Olewi-

198
skiego,

rwnoczenie zaczyna

wydawa Olewiski

sw

Czy-

polsko-rusk, podug nauki Lubina Olewiskiego, otrzymawszy pozwolenie z Dyrekcji policji z tern nie zastrzeeniem, w niej omawiane ani polityczne wiadomoci z dnia (Tagesgeschichten) ani wogle kwestje polityczne, religijne czy socjalne. Czytanka wychodzia lat 3. Od r. 1864 zaczyna si ostra walka midzy Olewiskim Olewiski by stron zaa Poliskim, trzeba przyzna, czepion. Z walki tej chwilowo wychodzi zwycisko Olewiski. Prbki zastosowania systemu Olewiskiego do jzyka czeskiego znajdujemy w Czytance, a z kocem r. 1864 zapragn Olewiski rozcign swj system na Sowiaszczyzn jako system jednolity i wyda z pocztkiem 1865" broszurk: Den stenografierenden Slaven", lecz r. broszurka spotkaa si z ostr krytyk i odpraw ze strony Gabelsb. Tow. Sten. w Pradze w odpowiedzi p. t. Die I. polnisch-ruthenische Stenographie an sich und ais Grimd-

tank stenograficzn

bd

ca

'

Na wniosek Rudyskiego na Waln. Zgromadzeniu Towarzystwa Olewiskiego w grudniu 1864 r. i na skutek proby Olewiskiego z marca 1865 ustanowiono w lipcu 1865 Komisj
lage
eines

allgemeinslavischen Schriftsystems".

egzaminacyjn dla stenograf ji polskiej, ruskiej i niemieckiej we Lwowie, a jedynym egzaminatorem zosta Olewiski. marcu 1865 r. rozpoczyna Olewiski nauk stenograf)' w gimnazjum Fr. Jzefa we Lwowie, lecz nie uczy tu dugo. marcu 1865 r. uznao Min. Stanu starania Olewiskiego padzierniku 1865 r. okoo szerzenia wiedzy stenograf ji. oddaje Wydzia Krajowy Olewiskiemu kierownictwo biura stenograficznego na kadencj listopadow, z tego czasu po-

W W

chodzi najdawniejsza fotografja biura lwowskiego.

kadencji, jak pisze

Na

tej

Olewiski otrzyma okaza si praktycznym. Z tym szczytem jego potgi zadywidendy czyna si upadek. Z powodu sporu o z dochodw sejmowych, ktr mia Olewiski wypaca Towarzystwu, a tego nie zrobi, zaczy si ataki na Olewiskiego ze strony Towarzystwa, gwnie prowadzone przez kasjera tego towarzystwa modego, a gwatownego Felicjasystem jego chrzest
i

cz

199

na Jackowskiego.

dum,

Zarzucano Olewiskiemu samo wadztwo, apoteozowanie siebie, samowolne rozporzdzanie bez zgody Wydziau majtkiem towarzystwa. Przyszo do przykrych procesw sdowych, Olewiski przewodnictwo

zoy

Towarzystwa

marcu 1866, obj je znowu w maju tego roku, a w lipcu 1866 wykluczyo Towarzystwo swego zaoyciela. Do dalszych zaburze przyszo w lutym 1867 i\, gdzie Olewiski prbowa na Walnem Zgromadzeniu Towarzystwa odzyska swj autorytet, co mu si jednak nie

udao.
Czas
1.

Epilog

tej

polemiki

nastpi w dziennikach
i

(Inserat:

sdzie. Od3. 1867 i odpowied Olewiskiego) td Olewiski usuwa si waciwie z ycia stenograficznego poza prac na uniwersytecie i w komisji egzaminacyjnej, dopomagajc przez to Poliskiemu do zwycistwa. Godzi si wprawdzie oficjalnie z Poliskim, przystpuje do Centralnego Tow. we Lwowie, ktre utworzyo si ze zwolennikw obu autorw i gdzie te pocztkowo oba systemy

sw

byy rwnorzdne, ale czynnego udziau w yciu nie bierze. System jego te wkrtce z Tow. Centralnego usunito.
Tymczasem jednak jeszcze w r. 1866 przygotowa Olewiski do druku drugie wydanie swej Nauki, wyszo w padzierniku 1867 r. z dat 1868. Stara si przy pomocy uniwersytetu o polecenie tej Nauki przez Ministerstwo, co mu si nie udao. Ministerstwo uwaao, polecenie jego pod-

rcznika byoby rwnoznaczne z wycznem uznaniem jego systemu, a sd, co do tego musiao sobie Ministerstwo zastrzec na przyszo. Naturalnie wolno Olewiskiemu, twierdzio Ministerstwo, jak dugo
jest

egzaminatorem,

pyta

kan-

dydatw podug swego systemu. Na podstawie tego widnieje na podrczniku Olewiskiego napis: Przyzwolona
przez Ministerstwo Stanu za podstaw dla komisji egzaminacyjnej. Systemu Olewiskiego uczono si jeszcze w pierwszych latach siedmdziesitych, naturalnie po mierci jego

zupenie system znikn.

Praktycznym stenografem

Ole-

wiski sam

nie

by

nigdy.

200

System Olewiskiego.
Przegld rozwoju systemu Olewiskiego przedstawia si r. 1864 wysza jego Nauka", w Czytance" nastpujco. nr. 1 z 31. 5. 1864 spotykamy Dodatek" do dziea Nauka", gdzie uzupenia wokalizacj, nastpnem dzieem systemowem, to jego broszura Den stenografirenden Slaven", pewne

uzupenienia do niej w Czytance" nr. 10 11, r. 1865, dalej w Czytance" nr. 5 z r. 1865 znajdujemy uproszczenia niektrych oznacze w stengrafji polskiej i ruskiej, nr. 12, 13, 14 Czytanki" z r. 1865 zawieraj alfabet stengrafji polskiej
nr.
i

ruskiej,

odmian by",

znaczniki, przedrostki obce,

Czytanki z r. 1866 zawiera Upojedyczenia steno>grafji" to zmiany, jakie proponowa Olewiski komisji, majcej przeprowadzi poczenie obu wrogich towarzystw i ujednostajnienie pisowni, wreszcie w r. 1866 wypracowa Olewiski ponownie Nauk", wydanie poprawne i wyda je z kocem r. 1867. Dla braku miejsca omwi si tylko to ostatnie, uwydatniajc rnice z systemem Poliskiego. Przestrze pisma i od linji zasadniczo jak u Poliskiego. Znaki rwnie analogiczne jak u Poliskiego, cho innym przydzielone goskom. Brak u Poliskiego jedynie ksztatu znaku z (podugowata, cieniona kluczka), cho by on w dawnych jego wydaniach. Z wyjtkiem pwysokiego -p, brak innych znakw pwysokich (przeduonych), znak dz natomiast byby pgboki. alfabecie zaznaczy naley niewygodne w polskiem \i Gabelsbergerowskie, ktre zreszt ma drug form podobn do b, poczwrn form dla w kilkakierunkowego, dwukie= dz, eh = h. runkowe f, t, s. Z rni si od 1 naciskiem, w, t, p, c, che, czc wyraa kluczk Podwojenie spgosek m, ( = w Poliskiego), pozatem inne pisze podwjnie zwykym ich znakiem. Samogoski i w ok a liza ja przedstawia nastpujce rnice. Samogoska a ma jeszcze drugi znak t. j. kresk poziom (na pocztku przed b, 1, r, m, na kocu po
2

sw

zaleno

spgoskowe

201
s,

1,

sz),

nym,
tych,

jest wykiem pochylonym jak r, w d krelowykiem skonym w gr krelonym. Symbol dla a

brzmienia polskiego w zgoskach otwarsam znak spgoskowy w normalnem pooeniu, ktry czytamy z wygosem a, w zgoskach zamknitych naciska si znak spgoskowy nastpujcy po a, o ile ten si nie da nacisn (t w gr) naciskamy poprzedni, wreszcie mona tu wyrazi a postawieniem pkrtkiego znaku w porodku obok krtkiego, sposb zarzucony przez Niemcw
najpospolitszego
to

Poliskiego. Samogosk e symbolizuje jak a (normalne pooenie znakw obok siebie),.a ze zbiegu tedy liter spgoi

w sowie odpoznajemy po dwiku, czy niem mamy odczytywa samogosk a czy te e", w razie dwuznacznoci mona nacisn dla a, lub wypisa e przy t, zgosk za pe pisze si dolnem p, pa grnem; na pocztku
sek stykajcych si

sw mona e pomin: (e) legant. Samogosk , , wyraa zawsze literalnie (zgoski n, maj osobne znaki), , zlewaj si z p grnem. Samo-

n
z

i (y) oznacza zasadniczo tak rnorako jak Poliski temi jeszcze dodatkami, i literalne pisze przewanie z cznikami, a nie jako kreseczk pkrtk bez cznikw, na kocu wyrazw odrnia w razie potrzeby y od i kreseczk, specjalne oznaczania maj by, py, dy, wy, my, (by kreska rednia, py ostre dolne p, pi = p grne, dy, wy dla odrnienia od d, wi znakami zaostrzonemi pwyso-

gosk

dusz

pwysokie m). Samogosk o opuci mona po s, po / w gr, pozatem jak u Poliskiego. Samogosk u oznacza w zgoskach otwartych obnienie znaku poprzedzajcego u, w zgoskach zamknitych nastpujcego po u, o ile to nie jest znak dugi lub taki, ktry obniy si nie da, gdy wtedy obniamy poprzedni. Na pocztku wyrazw nie oznaicza u kresk z pod linji jak Poliski, tylko literalnie, u przed spgosk zlewa tylko z s i /. znakw jak u Poliskiego z tern zastrzeeniem, e lune, t. j. z odrywaniem rki poczone krzyowanie znakw jest o wiele rzadsze (ptlica przy podwajaniu), a na pewne grupy spgoskowe specjalne znaki
kiemi,

my

jest

czenie

202

jak sp, szcz, ktrych Olewiski nie tumaczy jako zlane czy w inny sposb wyprowadzone ze znakw skadowych. Wrd grup zwracaj uwag trz, prz oraz grupy czworakie-

go w.
i

zasadniczo rne od Poliskiego wprowadza Olewiski drugi typ mikczenia, ktry potem stosowano w innych systemach graficznych: Pewne mikkie wyraa si odpowiedniemi twardemi tak , , osobny znak
jest
,

Mikczenie

ma kocwka
f
i

w',

oraz znak innych, to przed

d
i

(koczaste

d).

Co do b

4 ,

p\

zostawia znaki twarde, anai-

logicznie jak
t.

ie cieniowaniem znaku po ia nastpujcym; dzia, dzie odrnia si w ten sposb, dzia pisze znakiem d, cznikiem krtkim i , dzie pisze d, cznik mikczcy dugi i . Kocowe ie to ukona kreska, ia wypisane jako podwyszone literalne a. literach dugich c, t, f, eh, sp uwidocznia

ki od

w pimie zwykem, a mikcz^ce ia, ie (bia, bie c z n d.) wyraa si w rodku sw p r z e d u o n ym e m midzy znakami, w razie potrzeby odrnia si ia

si

ia, ie

ukonem
kresk

postawieniem tych

liter; ic

oznacza prze-

samogoski , przy t i 6 za ukonem ustawieniem tych liter, przy rwnoczesnem nadaniu im ksztatu wykowatego, io jest plaskiem wyduonem o, lub gdzie nie mona znaku przeduy, dopisuje si

duon

wykowat

podwyszone zapomoc kreski stromej, iu oznacza si wywyszeniem u na kresce stromej, niu pochyem i duszem n doczonem do sowa, lub przeduonem n oderwanem i jn-awielu wykrelonem pod sowem, dziu to znione d, ii = i.
o

padkach wic, jak widzimy, wypisuje mikczce i, podnoszc w gr literalny znak samogoski, po niem nastpujcej.

J
t.
j.

wan
i,

krtkie

Znak alfabetyczny jak u Poliskiego, pozatem cay szereg regu normuj t. zw. przez
i

e.

Olewiskiego jotowe dwugoski". Oznacza on je jako mikczenie, wzgldnie naodwrt mikczenie oznaczy jako jotowanie t. j. stosownie do przecigego brzmienia" joto-

wych dwugosek oznacza si je przedueniem kreski samogosek", lub te w razie niemoebnoci takiego ozna-

203

do kreski stromej znaki alfabetowe odpowiednich samogosek. szczegach oznacza: ja na poczenia

docza si

cztku, czasem

w rodku
e;
ii;

literalnem

j,

je

na pocztku krejak
;,

sk przeduon
ie,

ja, je,

j,

jo,

j,

ju, ji

mikczce

ia,

i,

10,

i,

iu,

rozziewie opuszcza

w
je

razie niejan.
p.

snoci wypisuje, lub oznacza pocztkowem

male/j/e =
malje.

pi/j/a,

Nastpnie oznacza
i,

aj literalnem a z do-

czeniem
iej

=
tu

ie
;

si
ej

kresk poziom przeduon, z doczeniem literalnego i, w rodku sw opuszcza (n. p. mie/j/scem), po t uwydatnia si ej ukonem
kreski stromej
ej
t,

ustawieniem
nej

niemoliwe doczepiamy poziome zapomoc kluczki pustej; na] na pocztku wyrazw, na kocu wyraa si pasko przeduonem n, naj na
lub o
ile

to

kocu za nacinitem n i kresk w gr dla i, kiej wyraa si pasko przeduonem niej pisze si nie z maem i literalnem, w rodku sw przy stopniowaniu przymiotnikw opuszcza si /, ij na kocu wyraa si podwyszonem litejfe,

ralnem i, lub o ile i wyraone zostao w poprzednim znaku, dopisaniem kreski w gr dla i; oj, aj jak o, u z doczeniem kreski pionowej dla i. Grupy zgoskowe. Uywa ich miernie Olewiski. Najcharakterystyczniejsze grupy uzyskane przez wyraenie podwojenia liter zapomoc kluczki, wic: m z kluczk oznacza mam, to, t, z kluczk wew, tet (wewntrz, nie-

stety),
cie
i
i

analogicznie pisze pajmga,,

a

papier, dziedzina,,

wie-

i.,

poniewa

che

czc

take wyraa kluczk, wic te

Dalej grupami

zgoski: chcia-em,

na,u-czyciel.

zgoskowemi
p.

pisze na
bez,

kocu wyrazw
raz, nas,

bar, barz, der, derz

t.

i t.

wreszcie

by,

was

p.

Skrty i skracanie: Skraca wyrazy w dziale pierwszym przez opuszczanie pewnych gosek (o samogoskach bya ju mowa), jak ;, w, w rozziewie (male-j-e, krlo-w-a), oiwych pisze o i odwrcone eh, w zgoskach towa,
opuszcza ow, w tywny pomija w, dalej w pr^ed sz i ski, przed sz, sabe brzmienia pomija n. p. wia-d-czy, krle-w-szczyzna, dalej g po n. p. ci-g-nie, pisze jedno n zamiast
towali

204

podwjnego, in-n-y, skraca jako o.

iczny,

yczn pomija

cz,

kocowe

or

Dzia

II.

traktuje skracanie

wedug Olewiskiego

sw pojedynczo", ktre' polega na wyraaniu zwizem sw

zoonych, oznaczaniu krtkiem kocwek, co umoliwi opuszczenie przyrostkw midzy rdosowem a zakoczeniem, krtkiem oznaczaniu nieodmiennych czci mowy, do ktrych zalicza i przedrostki, nakoniec waciwem uywai znakw pisarskich. Z przedrostkw zwrci trzeba uwag na: z (trojakie, jako z u gry, e, s), za (samo a), przedrostki na p si zaczynajce, a mianowicie przy jako 1 1/2 stopniowa nacinita kreska z kresk dla i przy sowie umieszczona, taka sama

niu liczebnikw

kreska bez i ozaiajcza przed, a postawiona pod linj pod, przekrelona kreseczk dla e wynaa prze (zamiast przekrelenia mona poczy e kluczk), natomiast prze pisane odrbnie, nie w poczeniu ze rdosowem (wyrazem) jest to przez. Partykuy , e (tene, taka) oznacza podkreleniem samogosk e, partyku to (tento) podkreleniem samogosk o, ci (tenci) (c) oznacza maem t nad sowem, kolwiek skraca jako ko, jako nad linj. Zaimek zwrotny si wyraa trojako (jako si, s wkrcone, dalej jako e lub nad sowem). Podczas gdy skracanie wyrazw czstkami caoci uwasi zwykle jako skrty najwyszego stopnia, dajce si odczyta tylko w zwizku wyrazw w zdaniu, to Olewiski wiele skrtw tego rodzaju zalicza do skracania sw poje-

bd

dynczo", czyli sdzi, owe skrcone wyrazy, pojedynczo stojce, nie w zwizku zdania, dadz si odczyta. Traktuje je zatem w czci drugiej stenografji, dajcej si zaliczy do czci elementarnej, a take pismo normalne, nie specjalnie dyskusyjnie skracane, zawarte n. p. w jego Czytankach", opiera si ju na takich skrtach. I tak co do skracania imion, a wic rzeczownikw, przymiotnikw, zaimkw/ liczebnikw powiada, przedugie imiona oznacza si tylko pierwsz zgosk rdosowa na zwykem miejscu przestrzeni pisma, a opuszczajc dalsze czci rdosowa i przy-

205
rostki, dopisuje

si zakoczenie

blisko obok tej zgoski

nad

linj wierszow.
czenie

poprzedzajc monarcha jako mo (na

la

W razie dwuznacznoci wzmacniamy zakoje liter lub zgosk. A wic pisze: a (kropka wyej), askawszy
linji)
i

(na

linji)

szy (nad linj), stale

samem zakoczeniem nad

linj oznacza wielki (lki), wikszy (kszy), mniejszy (ejszy), dobry (ry), lepszy (szy). Dalej podaje skrty zaimkw i liczebnikw, skrcon odmian swka by", z ktrego si pewne wzgldy innych czasownikw skadaj"; sowo nie-

wyraa jak by", doczajc kresk poziom dla a lub literalne a, sowa t. zw. posikowe jak mog, musz, maj te skrcenia. Inne za czasowniki skraca si w ten sposb, e wypisuje si wstpne goski lub zgoski
dokonane (bywa)
i i.

czasownika

dopisuje nad niemi zakoczenie

(o

ile

przed

zakoczeniem jest u, pisze si zakoczenie pod linj). Dalej spotykamy w czci II liczne skrcenia nieodmiennych czci mowy, i objanienie znakw pisarskich jako skrtw. Osobno poucza Olewiski jak skraca obce sowa, a mianowicie skraca si je jak polskie, przyczem zakoczenie obce cya pisze si jako cia wzgldnie tylko ia (ja), zya za jako . Kocz drug znaczniki. Naley wspomnie,, e wyraz znacznik jest tworem Olewiskiego. Pisze on w swej Nauce z r. 1864 mwic o abrewjacjach Rzymian i niemieckich Sigel": Nie potrzebujemy si jednak w tym wzgldzie posugiwa wyrazami obcemi, gdy bogactwo j-

cz

zyka polskiego pozwala nam uywa dla oznaczenia tego pojcia wasnego wyrazu. Wyraz znacznik" odpowiada naszemu zaoeniu najzupeniej. Dlatego te w gramatyce niniejszej pod sowem znacznik" rozumiemy uycie jednej lub wicej liter do staego oznaczenia pewnego sowa, czyli wyrazu". wydaniu za z r. 1868 powiada: Pod wyrazem znacznik" rozumiemy uycie pewnych gosek lub zgosek najwybitniejszych w sowie, do oznaczenia staego wyrazw powtarzajcych si czsto w rozprawach". Jednak praktyka Olewiskiego nie wykazuje zgodnoci z definicj, gdy zaraz niej powiada: Zakoczeniem ria" moemy wyraa sowa jak np.: kategorya, materya, promemorya, symetrya,.

206

kancelarya; anclarmerya, i t. p.". Nie jest to wic stae oznaczenie wyrazw lecz swobodne, dowolne, jakich w skracaniu wyrazw w zdaniu uywamy. Definicja nie zawiera

te przymusu obowizkowego uywania znacznikw

stale

ich formie
tego,

w staem

znaczeniu, a

ga

skoro powiada,

Olewiski nie wymakady biegy stenograf moe

i

sobie

w skadni" t. j. wyrazw na podstawie wzajemnej ich zalenoci w zdaniu. Podzia, jaki przeprowadza tu Olewiski jest chaotyczny i wskazuje, nie rozumia dokadnie sprawy. go

tworzy nowe takie znaczniki. Dzia III zawiera skracanie sw

Wzi

z Preisschrift" Gratzmullera (wyd. 1863),

naladuje

form
1)

ktr to ksieczukadem, zmieniajc j odpowiednio

i treci. Skrcenia te maj by bowiem: formy sw, 2) dwiku, 3) formy z dwikiem. Oznaczenie formy za wyraa: 1) trzonow zgosk (t. j. rdosowem), 2) wygosem przez co rozumie ostatni gosk sowa, moe to by kocwka, wygos rdosowa i t. d., 3) wygosem wzmocnionym, 4) zrostkiem, 5) zrosi. kiem z wygosem. Przez dwik za rozumie Olewiski

zastosowaniu

Oznaczeniem

brzmienie

sowa

najwyrazistsze.

Olewiski uwzgldnia w swej stenograf ji podzia wyrazu na czstki sowotwrcze, a odstpstwa jego pisma od orto= n, s, z, eh = h, dz, z, nieznaczne: , , grafii zastpuje czasem przez s.

Uwagi

Uwagi krytyczne: tyczce si Poliskiego mona

tej

przewanie

zasto-

sowa

do Olewiskiego. Niema tu wprawdzie

moe
i

tyle zlei

wa w
jest

cao,

rnorodnoci grup spgoskowych

skowych, przedrostki
tu

zgojednostajniej zbudowane, natomiast

jotowaniu,

wiksza rnorodno w mikczeniu

i

wielorakie jest oznaczanie bardzo czstej

System Gabels bergera

;

jego

w polskiem goski u\ przekady s ju w czci

zakrojone na pismo dyskusyjne. Jeeli obok pewnej elementarnej rnorodnoci wproelementarnej przez

sw

krtko

207

wadzi si tu jeszcze swobodne skrty, jak to czyni Olewiski, chocia traktuje on te skrty jako skracanie pojedynczo stojcych wyrazw, to pismo takie traci zupenie charakter pisma elementarnego, nadajcego si dla szerokich mas. Zbyt wielka swoboda pisma odbiera mu cech prostoty, prawidowoci a zatem przystpnoci dla modziey. I nie znalazo ono te znaczniejszego zastosowania w nauce szkolnej cho jako pismo dyskusyjne otrzymao chrzest w Sejmie lwowskim.

Rozpowszechnienie: Pocztkowo
nie stenografji

rozpowszechnie-

Olewiskiego byo znaczne. Kilkudziesiciu czonkw Towarzystwa Olewiskiego stenografowao

jego syste'm;em, stenografowie kadencji 1865/6 byli to prze-

do

wanie zwolennicy Olewiskiego,

r.

pierwsi egzaminowani nau-

czyciele stenografji byli to stenografowie jego systemu, bo do

dopuszczalny przy egzaUczy sam Olewiski stenografji od 1862 roku do mierci na Wszechnicy lwowskiej, w r. 1865 w Gimnazjum Fr. Jzefa we Lwowie. Uczniowie Olewiskiego uczyli jego stenografji na prowincji. r. 1863 w Rzeszowie w gimnazjum Jzef Brajer, w r. 1864 Jan Baraski na uniwersytecie krakowskim, dalej uczono jej w Buczaczu, w Tarnopolu,
minie.

1868 ten system

by wycznie

Brzeanach,

stenografji, jeszcze z
no, a ze

Przemylu. Od r. 1868 upada nauka jego pocztkiem 70-tych lat moe jej uczomierci Olewiskiego znikn jej lad. Jedynie nie-

dawno zmarli nestorowie stenografji, jak dugoletni przewodniczcy Komisji lwowskiej prof. Dr. Till i Radca Aleksander Barwiski wspominali mistrza, ktrego byli uczniami.
Dr. Felicjan Jackowski*).

Felicjan J. Jackowski urodzi si 20 padziernika 1843 r. Busku. Studjowa prawa na uniwersytecie lwowskim, zda doktorat praw i odbywszy praktyk otworzy kancelarj adwokack we Lwowie. Uzyska i rozgos jako zdolny, energiczny, ale i gwatowny obroca, ktrego bali si prze-

saw

*)

Porwnaj Monitor" lwowski

z 23. XII. 1900

r.

208
ciwnicy. Namitna zawzito przeciw pewnym osobom przysporzya mu wrogw; wmieszany w jak afer, utraci tytu doktora i kancelarj adwokack. Rozpocz gwatown

kampanj przeciw, jak nazywa tatw sdu palestry, (p. Monitor

i

osiemu gniazdu
z lat

14

potenktrej

1897 1900),

jednak nie wygra. Kiedy we Wiedniu zaatwiono odmownie jego zaalenie, ju przedtem chory, na zapalenie opon mzgowych 18 grudnia 1900 r., pochowany na cmentarzu yczakowskim we Lwowie.

umar

Dziaalno

stenograficzna:

Jako suchacz praw, po ukoczeniu kursu stenograficznego u Olewiskiego,. pojawia si w grudniu 1865 r. w Towarzystwie stenografw polskich i ruskich. Odrazu zaproponowano go i wybrano kasjerem Towarzystwa. Pisze w sejmie lwowskim za kierownictwa Olewiskiego w r. 1865/6 (p. fotograf j tego biura). Jako natura zdolna ale gwatowna i nieco awanturnicza, by Jackowski zalepiony bezkrytycznie w tern, co sani robi, jako w czein najlepszej, nie cofa si przed adnymi rodkami, by pognbi zohydzi przeciwnikw. spokojnej dotychczas Czytance" Olewiskiego
i

spotykamy w nr. 8 i 9 z r. 1865 artyku podpiisany Fr. J. p. t. Medium tenere debeas", gdzie staje Jackowski w obronie przekadu Olewiskiego, a druzgoce system i dziaalno Poliskiego. Gorzej byo, gdy ostrze zwrci przeciw nauczycielowi swemu i przewodniczcemu Towarzystwa Olewiskiemu. Jackowski wichrzc w Towarzystwie, wywoa awantur o dywidend, ktra spowodowaa usunicie Olewiskiego. Wystpowa odtd gwatownie przeciw obydwom przeciwnikom. A wic najpierw w r. 1867 przeciw Olewiskiemu, by ten nie otrzyma ponownie kierownictwa biura stenograficznego sejmowego, a potem przeciw Poliskieinu walce tej nie przebiera w rodkach, raz na(od r. 1869). wet pobi lask Poliskiego. Dwa razy udao mu si osign biuro t. j. w r. 1870 i 1871, ale poniewa wyczyny jego biura byy sabsze ni Poliskiego, wic musia ostatecznie ustpi,

209

walka odbya si w r. 1875 w biurze sejmowem, poczem Jackowski znika z ycia stenograficznego, oddany prawdopodobnie swej kancelarji adwoostatnia prba konkurencyjna
i

kackiej.

Po usuniciu Olewiskiego z Towarzystwa bywa Jackowski zastpc przewodniczcego, a take przewodniczcym Polsko-ruskiego Towarzystwa Stenografw, jak si ono teraz nazywao. Towarzystwo wydawao czasopismo Wiadomoci", w ktrem prowadzio walk z przeciwnikami. Take na polu systemu walczono. Na pozr dono do pojednania obu wrogich towarzystw i do ujednostajnienia stenograf ji. Kiedy w sierpniu 1867 r. zawizaa si Komisja syste-

mowa dla ujednostajnienia stenografji polskiej i ruskiej, nalea do niej Jackowski, ale rwnoczenie pracowa nad wasnym systemem podrcznikiem. Albowiem 24/2 1867 r.
i i

Polsko-ruskie Towarzystwo stenografw czujc ywo brak rzeczywicie dobrej i praktycznej, a wymaganiom jzyka polskiego odpowiedniej stenografji, polecio Jackowskiemu 44 opracowanie Nauki a 9 lutego 1868 Komisja rzeczoznawcw, praktycznych stenografw Towarzystwa stenografw
,

polsko-ruskich kollauduje Jackowskiego Nauk Wzory jej wyszy w marcu 1868 a podrcznik ukaza si w padzierniku lub listopadzie 1868 r. jest on przedewszystkiem z tego wzgldu, pierwsza t.j. dzia historyczno-krytyczny zawiera pierwsze i ostatnie do dnia dzisiejszego oglne dzieje stenografji w jzyku polskim. Naturalnie omawiajc systemy polskie, nie zaniecha sponiewiera ich Jackowski, odpaci mu si Poliski, dostawszy w Wzory 44 44 jego Nauki piszc: Ma on tam wprawdzie i co nowego
44
.

44

cz

Wany

rk

co troch dobrego, tylko, mwic sowy Niebuhra, wielka szkoda, to nowe nie jest dobre, a to dobre nie jest nowe, 44 bo splagiowane z ksiek Olewiskiego lub Poliskiego
i

Wykada uczy te Jackowski stenografji na w gimnazjum lwowskiem t.zw. ruskiem w latach

i
44

kursach
1868/72.

Dla celw tych kursw wydawa Wzory pisma stenograficznego, pierwsze w marcu 1868, nastpne 1871/72.
14

210

System.
Rozwj systemu przedstawia si nastpujco: Z marca Wzory", z listopada tego roku Nauka", z r. 1871/72 Wzory", nr. 12 czasopisma Wiadomoci z dziedziny steuografji" podaje stae skrcenia nieco odmienne od Nauki", nr. 8 Wiadomoci" z r. 1872 zawiera Zasady skrce wyszego rzdu", a na kocu broszurki, ktra wysza w r. 1872 p. t. Kilka uwag o potrzebie zaprowadzenia nauki stenografji jako przedmiotu obowizkowego w szkoach rednich" przez L. K., znajdujemy na dwu stronicach: Zarys nauki
1868

stenografji polskiej,

uoone

Tutaj

omwimy Nauk"

przez dra F. Jackowskiego. z r. 1868. Pisze o swym syste-

mie Jackowski: Co do wymaga i skiego, pod tym wzgldem, sdz,

waciwoci jzyka

pol-

praca moja jest pierw-

sz
z

tego rodzaju, jak rwnie pierwsz samoistn prac, najcilejszem uwzgldnieniem teoryj gramatycznych jzyka polskiego". Zaproszeniu" do przedpaty za na dzieo Jackowskiego uwaa Tow. Sten. pols. i rus. wszystkie

poprzednie prace za nieudae, w ktrych starano si publiczprzewrotnenii i na nazw nauki stenografji niezasugujcemi ksikami tylko wyzyska". obronie pokrzywdzonych stan Mikulski (Gazeta Polska nr. 83 i 91 z r. 1869),

no

broni si te sam Poliski (nr. 1 i 7 Bibl. sten. z r. 1869), powiadajc, zdania co do doskonaoci systemu mog by rne, ale w adnym razie poprzednicy Jackowskiego nie zasuguj na zarzut rozmylnego okpiwania publicznoci, bo nie tylko prac ale i mnogiemi materjalnemi ofiarami przyczynili si znakomicie do rozbudzenia stenografji w kraju. Co do systemu za Jackowskiego, to zauwaa Mikulski, kady znajc cho powierzchownie dawny system Olewiskiego, pozna zaraz, na pierwszy rzut oka system ten w ksice ucznia jego p. Jackowskiego z nieznacznemi wca;le niekorzystnemi zmianami, a Poliski oblicza, przej Jackowski znakw stenograficznych od Gabelsbergera oryginau i Hegera 104, od Olewiskiego 111, od Poliskiego 11, a praca jego samoistna ogranicza si do znakw 21, a dalej

mudn

211

0 do

wewntrznego ukadu ksiki t. j. tekstu wykazuje Poliski paragrafami podobiestwo ksiki Jackowskiego z Olewiskim, Raetzschem, Poliskim, Maeckim (gramatyka polska), oryginaem Gabelsbergera i Krupskim. Naturalnie odpowiedziay Wiadomoci", cae to zestawienie jest faszywe i kazali Poliskiemu leczy si u psychjatry, a nie zabiera si do rozpraw naukowych. Suchecki za (Stenograf 1869 nr. 2, 3, 5 i w broszurce: Nauka sten. J. Poliskiego oraz kilka uwag o Nauce Jackowskiego 1869) powiada, Jackowski widzi drzazg w oku drugiego,, a w swojem

'

belki nie dostrzega.

nice

Z powyszego wynika, e naley rozpatrzy .tylko rw porwnaniu z Olewiskim, co te poniej uskutecz-

niono.

W
cj
mych,

znakach spgoskowych
t.
t. j.

jak najwikszego ograniczenia

zw.
i

spotykamy tendenznakw nierucho-

znakw zalenych od
je

linji

pl,

ktrych

nie-

zmiennie si

pisze,

bez

przestrzeni pisma. (Znaki

monoci zmiany ich miejsca ruchome za mog zmienia swe

pooenie w
od potrzeby

przestrzeni pisma

i si z innemi^ zalenie polach grnem lub dolnem). Tak uruchomi

i

czy
c)

Jackowski

na dolnej skrajnej), i, i inne, nieruchome (mona /.'ostlay c, /, p, d, petoocnicze cz, a z przedrostkw tylko po, pniejszych Wzorach' uruchomia jeszcze c, pod, przed. d, jako wzgldnie ruchome okrela f, p, sp, dz, t. Ze znakw spgoskowych nowe lub zmienione c (dwa znaki, pocztkowy i rodkowo-kocowy), cz, f (w dwu kierunkach pisane) dz, d, d, niema grnego p, tylko dolne w 2 kierunkach pisane, z ma dwa. znaki. Wewntrz pola rodkowego wprowadza znaki trojakiej wielkoci: 1) 1/2-stopniowe, wzgldnie
n. p. eh

je

(mona je pisa zastpi pomocniczem

mniejsze,
szcz).

2)

2/3-stopniowe

3)

1-stopniowe (, s,,sz

, sc,

Co do znaku p pisze: P jest jedno z najuywaszych naszej, a znak nie jest najszczliwszy. Od p zaczyna si w mowie naszej 4500 wyrazw, z tego na po 2060, prze 150, razem 3900, 700, przy 650, pod 340, przed

w mowie

212

Postawiwszy wic dla tych zgosek po, prze, przy, pod, przed jako przybranek oddzielne i atwe znaki szczegowe, zostaje nam si maa liczba innych wyrazw na p, leciwie okoo 600 i to mniej uywanych. Dla tych znak p zupenie wystarcza". Podwojanie spgosek jest jak u Olewiskiego. Spgoski pisze Jackowski cienko, bez jakiegokolwiek cieniowania. te same, jak u OleZnaki alfabetowe samogosek wiskiego. oznaczaniu samogosek w wyrazach pewne rnice. Dla oznaczenia a (e) w zgoskach otwartych umieszcza si symbol w znaku poprzedzajcym a (znak spgoskowy w normalnem pooeniu czyta si z wygosem a), w zgoskach za zamknitych w znaku nastpujcym po a lub poprzedzajcym; symbol i, u oznacza si tylko w znaku po tych samogoskach nastpujcym, wzgldnie przy podwyszaniu znaku dla i, w may cznik w gr, to jest znak i. Gdzie

wyraz koczy si na

spgosk

(w zgoskach zamknitych),

a zachodziaby obawa na

wygos samogoskowy miasto spgoskowego (gdy kada spgoska czyta si z samogosk a), to wtedy- cieniuje si spgosk wygosow, dla oznaczania,
cie-

i goska koczca wyraz jest zamknita. Tego samego niowania uywa si w rodku lub na pocztku sowa
odrnienia a od

dla

Jackowskiego, tylko wye; jtkowe przypadki. Dalej oznacza Jackowski i na pocztku czciej wzgldnie prawie wycznie kresk w gr, nie jak Olewiski alfabetowem i z cznikami; y oznacza jak i bez obawy dwuznacznoci, w razie potrzeby odrnienia na kocu wyrazu pisze y kresk w gr, i kresk klinkowato" wd. Dalej w zgoskach by, czy, chy, py, wy, my, ty, yt, fy, yf oznacza y przez kocowe zaostrzenie, pocztkowe wzgldnie kocowe nacinicie albo te powikszenie znaku, przytem ty, py, yf, yt mog te dla ti, pi, if, it, natomiast bi, mi, wi, pi, pisze si przez dodanie krtkiej pionowej kreski w gr dla oznaczenia i; li od y w razie dwuznacznoci odrnia si cieniem dla . Pocztkowe u wyraa si kresk z pod linji jak Poliski, lub wypisuje, o ile monoci zlewajc z nastpnym znakiem; gdzie u nie da si
to,

wedug

suy

bd

213

wyrazi obnieniem nastpnego po nim znaku, wypisuje si zlewajc u ze znakiem poprzedzajcym lub nastpnym, tylko cu pocztkowe oznacza si obnieniem e pomocniczego, co waciwie wedug Jackowskiego oznacza uc, uc za pisze si u zlanem ze znakiem c gwnym, poniewa, jak powiada Jackowski, jest tylko 15 wyrazw na uc i to rzadko uywaje,

wypisuje si, chyba e mona naraenia si na dwuznaczno. Zmienia Jacbez kowski znak au piszc najpierw a jako pozioma kreska lub kropka, potem u. znakw zasadniczo to samo jak u dawniejnych,
je
i,

u na

kocu wyrazu

opuci

czenie

szych autorw, tylko

e nowe w alfabecie znaki wykazuj nowe grupy spgoskowe, zreszt w ten sam sposb utworzone jak inne, wic np.: c, cm, cw, czw, fi, fr; nowa jest grupa zl, gdzie z jest tylko kresk stopniow, redni, na
ni
jest nawinite 1; mniejsze od 1/2 stopniowego sc.

ni

1/2 stopnia

odrnia

si

kczenie Odnonie do mikczenia pisze Jackowski: Goski zmikczone wypadaoby, idc za przewodni zasad C4abelsbergera, oznacza przez cieniowanie lub przei
:

duanie pierwotnych znakw. Atoli z uwagi, podobne modyfikacje w praktycznem uyciu z powodu waciwoci jzyka naszego bez obawy zamtu i dla prostej niemoliwoci, w praktyce nie dadz si konsekwentnie przeprowadzi, wolimy pozosta przy niezmienionych znakach pierwotnych, oznaczajc zmikczenie odpowiedjnich spgosek
tylko znakiem
ie (t.
j.

jak Olewiski

przeduonem skonem,

przy ich zwaszcza, mieniem uyciu jako wygos w naszej mowie, wzgldy fonetyki i (Wewntrzny ukad jzyka, uchroni nas niezawodnie od wszelkich moliwych dwuznacznoci". Uznaje wic Jackowski racjonaloznaczania mikkich spgosek na sposb Poliskiego, ale uwaa go rzekomo za niemoliwy do przeprowadzenia w praktyce. Mimo powyszych zasad wprowadza znaki na (kocowe), d, , (mniejsze ni 1/2 stopniowe 3, z), (obok sc). Cakiem jak Poliski oznacza kie, nie, nia, mianowicie powiada: Zoone samogoski czyli dwugoski nie
e),

redniem

do

no

214

daj si

symbolicznie oznacza, jedno tylko ie, ktre mieci pochyo jako znami zawartej w sobie samogoski e, przedua I: w kie n w nie, p w pie, t w eie; lak samo ia przedua n w nia lecz cieniowane; dwugoska ia, jako kocwka, da si bardzo dobrze wyrazi przez ie lecz poziomo pisane. Czasem wypisuje Jackowski dla oznaczenia zmikczenia zwyke i z cznikami, czasem podwysza

sobie

ukon

znak samogoskowy, albo zmikczenia wogle nie oznacza. Jotowanie. Na pocztku wypisuje czsto ;, ale bez kreski wstpnej, albo te oznacza ja (ia) jako poziom du-

sz kresk,
o,

je jest to skona rednia kreska, jo przeduone poniewa za niema nigdy na pocztku , , mona tych znakw uywa tu dla j, j. rodku wyrazw wypisuje rwnie znak alfabetowy lub zastpuje przez i (jak Ole-

;',

wiski), ja pisze samo j, je jako ukon kresk, na kocu wyrazw pisze aj poziom kresk dusz albo poziomem a i pionowem i, ej jak je lub kresk wd (i); oj pisze wydupraw stron o, jo (joj) wyduon lew stron, j, j jest to , q, wypeniajce pole rednie, ju jak i pod linj z kresk cznikow z prawej strony, uj tak samo z obydwoma cznikami (na pocztku wyrazw). Grupy zgoskowe: Grup zgoskowych uywa mao. Spotykamy nastpujce: tyci, der, dep, dop, chom, karz, komp, res, stp, dalej uywa jak Olewiski w grupach zgoskowych kluczki podwajajcej spgosk. Skrty i skracanie: Opuszczanie gosek jak u Olewiskiego. Nauka o skracaniu wyrazw ma inny charakter

on

ni

u Olewiskiego. Maj one charakter staych skrce, a nie swobodnych. Podaje wic stae skrcenia na przedrostki (kilka nowych, nie podnosi ich), rdze wyrazu, przyrostki, a opuszcza ewentualnie zakoczenia gramatyczne

wyrazw; wyrazy o kilkuzgoskowych rdosowach stara si skrci o ile monoci do jednozgoskowego rdzenia, dalej podaje stae i niezmienne skrty na nieodhiienne
dla

w zwizku

czci mowy

znaki pisarskie, wreszcie znaczniki

najczciej powtarzajcych si wyrazw lub sw trudnych do nakrelenia. Materja pamiciowy jest tu wielki,

215
jest ponad 400, ponadto okoo 300 skrnieodmiennych czci mowy. Podaje wzory wszystkich odmian imion i czasownikw, zestawia w tabelce odpowiednie znaki na kocwki, praca jest pod tym wzgldem bardzo to, wedug Jackowskiego, albo znasumienna. Znaczniki ki zastpcze, nie majce nic wsplnego z danym systemem fl1 bo stenograficznym prcz natury pomocniczej, to miae skrcenia wyrazw, zapomoc cechujcej zgoski lub nawet goski lub formy. Niema cisych prawide co do tworzenia znacznikw. Wprawdzie kady stenograf moe sobie tworzy znaczniki, ale nie naley tego czyni, aby nie utrudnia sprawy, nie oddala si od skrce prawidowych i powszechnie przyjtych. Pismo skracane w powyszy sposb nazywa si korespondencyjne pismo parlamentarne obejmuje skrcenia wyszego rzdu, skraca si tu jak najbardziej wyrazy, o ile tylko na to pozwala zwizek zdania (skracanie zda). O tych skrceniach mwi Jackowski tylko na czterech stronach, dzieli je na oglne uzupeniajce, ktre odpowiadaj skrceniom rdloso-

samych znacznikw

ce

44

44

'

wem

t y c z n e Oglnie biorc, mona system Jackowskiego za elementarne rozwinicie czci korespondencyjnej Olewiskiego. Podczas gdy Olewiski zakroi odrazu swj system na pismo parlamentarne, odczy:

form. U wagi k r y
i

uwaa

wyrazw jest zalene od zwizku mylowego zdania, Jackowski kadzie nacisk na tworzenie wyrazw i skracanie stae, a swobodne traktuje na czterech stronicach. wielu wypadkach te cilej formuuje sposoby pisania, cho nie brak i u niego chwiejnoci pisowni, dwojakich lub trojakich moliwoci pisania, niezrozumiay jest n. p. podwjny znak dla cz. Nauk sw szczegowo rozwin, ale obciy silnie pami wielk iloci materjau, dajcego
tanie
to

si

tylko

wyku.

Naturalnie, jak widzielimy,

dumny moci
4

stpi

Jackowski nadzwyczaj i pisz jego Wiadodotd nikt a nikt nie mia odwagi wy(1869), z krytyk powan lub na miano naukowej zasugui

by

zarozumiay na

sw

prac

216

jc", nazywajc
go,

paszkwilami krytyki, ktre si pojawiy. Z tych paszkwilw" wspomnianego Mikulskiego, Poliskie-

Sten.

Sucheckiego oraz Monatsschrift" des ersten Gabelsb. Verein, Prag, 1869, prcz tego, co ju przytoczono wyej na pocztku systemu, naleaoby doda: Nie podoba

pisanie znakw cakiem cienko, bez cieniowania, pismo staje si niekaligraficzne. Gani oni uruchomienie znakw, przez co pismo schodzi czasem na linj doln skrajn, zamiast utrzyma si na linji podstawowej. Kada goska powinna mie swj znak, niema tego u Jackowskiego. Uywanie znaku pomocniczego c zamiast t moprowadzi do dwuznacznoci: palet palec. Odrnianie 1/2 2/3 1 stopniowych kluczek dla -s-sz, -sc-szcz,

si przeciwnikom

jest

niemoliwe. Zarzucajc Poliskiemu zbytni rnorodno wielkoci znakw, to samo czyni Jackowski, prcz powyszych przykajeszcze

dw ma

-j-n,

k-kie

i i.

Nie

moe podoba

si rna

zgosce otwartej, a zamknitej, co zreszt czyni i Olewiski. Gani krytycy jednakowe symbolizowanie gosek a i e, jakby mowa nasza nie dopuszczaa zamiany tych samogosek; Jackowski podaje jako przykady dawa, bada, ktriych nikt nie czyta dewe, bede, a przeciwnicy podaj: cale-cele, capy-cepy, dziao-dzieo, piasekpiesek i i. Arcypocieszne" powiadaj, wywody Jackowskiego co do mikczenia; on w teorji uznaje cieniowanie i przeduanie znakw na oznaczenie mikczenia, ale w praktyce woli doda do znaku twardego znak na je(ie). Niepodoba si jotowanie ej-je-jej, jo-joj. Rozpowszechnienie systemu Jackowskiego byo nie wielkie w latach 1868/72, kiedy to uczy go Jackowski na kursach prywatnych we Lwowie i Polsko-ruskiem Towawokalizacja

rzystwie sten., ktre go popierao. Podrcznika poszukiwali kandydaci na nauczycieli stenografji, z powodu jego czci historyczno-kry tycznej.
grafji

tu wspomnie, V Uczebnyku" ruskiej stenoJaworskiego z r. 1871 znajduj si na str. 39 42 Prawida stenografji polskiej", gwnie podug Jackowskiego.

Mona

FjjSg*

STE Mi A r w
2~> 7^-^r
polskich

ruskich ...
i

v*Ng>

>-^_

powiadcza niniejszem, i liej

EM
v.

if

-:,...
Czonek

przyjtym zosta do tego Towarzystwa jako

Lw O V

Karta przyjcia do Towarzystwa Stenografw Polskich

Ruskich

we Lwowie

(1864).

217

Propagand systemu Jackowskiego podja take, wymieniona broszurka niejakiego L. K. (Leopold Krawczyk) z r. 1SJ2, ktry majc li tylko rzetelny interes stenograf ji sumiennoci i cisoci wypowiada prawd, na oku, z bez wzgldu na to, czy bdzie ona komu mia lub nie" i uwaa wprowadzenie obowizkowej nauki stenograf ji, jako jedyne racjonalne rozwizanie sprawy i to tylko systemu Jackowskiego, jako najlepszego. tym samym czasie bowiem Towarzystwo Pedagogiczne w Tarnowie, a na jego wniosek gwny Zarzd tego towarzystwa we Lwowie remuiieracji dla nauczycieli stenografji z funduszw krajowych.

ca

da

Towarzystwa Stenograficzne
pierwszego podokresu.
Oficjalnie

zebrao si jako pierwsze

Pierwsze

Gali-

cyjskie Towarzystwo Stenografw we Lwowie na Walnem Zgromadzeniu dnia 10 kwietnia 1864 r. Wpisanych byo czonkw 39, zebrao si 26. Utworzono trzy sekcje,
prezesem sekcji polskiej
i

caego Tow.

by

Jzef Poliski,

ruskiej Albin Doliski, niemieckiej Dr. Jzef Kohn.

Towa-

rzystwo odbywao miesiczne zebrania. Nawizao ono kontakt z Centralnem Tow. niem. we Wiedniu, z Towarzystwem sten. w Pradze, oraz Instytutem Stenograficznym w Drenie. Wpisani tu byli czonkowie z wczesnej Kongreswki Posiadao Towarzyp. Antoni Mikulski i Ludwik Jenike. stwo znaczn bibljotek dzie stenograficznych (okoo Urzdzao ono bezpatne kursy nauki stenografji 100). i dziejw jej. Istniao do r. 1868 i przeszo w Centralne Tow. Sten. we Lwowie. Prezesem Towarzystwa bywa zawsze Jzef Poliski. Ilo czonkw przekroczya nieco liczb 50. Statutw tego towarzystwa nie udao si odszuka. Organem nieoficjalnym towarzystwa bya Bibljoteka steno-

do

graficzna.

Drugie

z kolei

Towarzystwo Stenografw

pol-

skich

ruskich szkoy Lubina Olewiskiego

218

ukonstytuowao si dnia 31 maja 1864 na Wahlem Zgromadzeniu w sali Uniwersytetu lwowskiego. Twierdzi Olewiski i podnis to w przemowie na Walu. Zgrali., waciwie zawizao si towarzystwo 1 grudnia 1863 r., ale byy wane przyczyny odroczenia pierwszego Walu. Zgrom.; chodzio bowiem o dokonanie jeszcze pewnych prac praktycznych (spisywano wykady W. Pola), aby mie podstaw rkojmi racjonalnoci istnienia Towarzystwa. Podawanie tej wczeniejszej daty zaoenia wyprowadzao zawsze z rwnowagi Poliskiego, gdy byoby wtedy to towarzystwo wczeniejsze od jego towarzystwa, wszdzie wic j prostowa na dat pierwszego Waln. Zgromadzenia, gdy inaczej, jak powiada, monaby powstanie liczy od Adama i Ewy. Liczyo Towarzystwo Olewiskiego pocztkowo czonkw 88, zamianowao 6 honorowych. Prezesem przez pierwsze trzy lata by Lubin Olewiski. Organem towarzystwa bya Czy tanka stenografji" Olewiskiego. Poniewa uczniowie Olewiskiego udawali si po ukoczeniu studjw na prowincj, liczyo w r. 1865 towarzystwo 15 czonkw zamiejscowych. Nawizao kontakt z Wiedniem i Dreznem. Podczas gdy do r. 186(p wybierano Olewiskiego prezesem z wielkieih uznaniem jego zasug i pracy ofiarnej, to w r. 1866 wkrady si zaburzenia na teren towarzystwa z powodu dywidendy z dochodw biura sten. sejmowego, ktre miao towarzystwo otrzyma, a nie otrzymao. Przewodnikiem opozycji by Jackowski. Tote w marcu 1866 r. zoOlewiski przewodnictwo na rce prof. Siedmiograja, podj si jednak znowu przewodnictwa z kocem maja 1866 r. ale ju si nie mg utrzyma. Przyszo do przykrych sporw i procesw sdowych, towarzystwo wykluczyo zasuonego swego zaoyciela w lipcu 1866 r. (zob. Czytanka" 1866, Bibl. Sten. 1867, 1868). Olewiski zaproszony jeszcze potem na Walne Zgromadzenie 24/2 1867, wystpi tu przeciw pogwaceniu praw swoich do towarzystwa, wezwa uczniw do utrzymania jego nauki i do dalszego zgodnego z nim postpowania. Przeciwko temu wystpi nowy przewodniczcy

219

towarzystwa, scysja doprowadzia do wielkiego wzburzenia midzy zgromadzonymi, a obecny prof. Maecki, czonek honorowy, opuci sal. Epilog sprawy odby si w dziennikach, w sdzie, Olewiski stara si przez podania do wadz obali nowy zarzd towarzystwa, rozwiza towarzystwo, zmieni statuta, co mu si jednak nie udao, gdy zarzd zosta wybrany zgodnie ze statutem. Wystpi wic z towarzystwa Olewiski i jego zwolennicy i byy dwa skupienia stenografw dawnego towarzystwa. (Zob. nr. 46 Gaz. Nar. i Czas z l/III nr. 50 oraz Bibl. Sten. tego roku). Nowym

przewodniczcym

by w

latach 1867

1870 prof. Siedmiograj.

Jackowski, a po wyjedzie Siedmiograja ze Lwowa w r. 1871 Jackowski by prezesem. Towarzystwo wystpowao korporatywnie o biuro stenograficzne sejmowe, do subwencji jednak nie miao ju szczcia. Ilo czonkw gwatownie zmalaa (do 50). Zmienio te towarzystwo w r. 1868 statuta, by ukrci wadz prezesa oraz nazw na Polskoruskie Tow. stenografw, dalsza znowu zmiana w r. 1871. Urzdzao kurs stenografji, popisy i wycigi stenograficzne, wydao w r. 1868 podrcznik Jackowskiego, od r. 1869 wydawao czasopismo Wiadomoci z dziedziny stenografji (Redaktor Pawe Sobota). r. 1869 otrzymuje towarzystwo pochwa od Rady szkolnej we Lwowie za starania koo krzewienia stenografji. Zawizano biuro praktycznych stenografw z Jackowskim na czele. Mianowao ono, stenografw I-szej i II-giej klasy, po odbytej prbie. r. 1872 czonek towarzystwa L. K. (Leopold Krawczyk?) wydaje broszurk: O potrzebie zaprowadzenia nauki stenografji w szkoach rednich, zachwalajc system Jackowskiego. Towarzystwo posiadao bibljotek, Wiadomoci z r. 1873 ogaszaj regulamin Czytelni i Bibljoteki. r. 1873 chyli si towarzystwo ku upadkowi. Wyczerpawszy swe siy w walce o biuro stenograficzne sejmu lwowskiego, ktrego ostatecznie nie zdobyo, cofa si i upada wraz z Jackowskim. Prawdopodobnie saby ywot prowadzio do r. 1875.

zastpc

Centralne

Towarzystwo Stenografw we
3

Lwowie powstao, po poprzedniem rozesaniu odezwy,

ma-

220
ja
i

1868

r.

czonkw
i

zwolennikw
sekcyj

dniczcym by
cymi
ski,

I-go Galie. Tow. Sten. Poliskiego uczniw Olewiskiego. Pierwszym przewoEdward Hamerski, prof. gimn., przewodnicz-

polskiej,

ruskiej

niemieckiej

byli

Olewi-

Junowicz i Poliski. Postanowiono wnie prob o zamianowanie Poliskiego komisarzem egzaminacyjnym w pastwowej Komisji egzaminacyjnej i wystosowa odezw do Polsko-ruskiego Tow. celem poczenia si. Organem towarzystwa byo czasopismo Stenograf" (z dodatkiem ruskim). Towarzystwo uywao pocztkowo dwu systemw t. j. Poliskiego i Olewiskiego (Stenograf" zawiera artykuy w jeduern i drugiem pimie); potem wybrano Wydzia systemowy pod przewodnictwem Biekowskiego celem ujednostajnienia systemu, lecz wkocu uznano jako jedynie obowizujcy system Poliskiego (30/XII 1870), ktry w r. 1872 zosta przewodniczcym i by nim w latach nastpnych. Prof. Till by zastpc jaki czas. Siln dziaalno celem utworzenia systemu ruskiego rozwija sekcja ruska towarzystwa. lutym r. 1875 syszymy jeszcze o Walnem Zgromadzeniu od r. 1876 wrogie towarzystwa nie zwalczaj si, nie habi si wzajemnie publicznie, ale te nic nie sycha o nich. Jeszcze w lutym 1878 odbywa si Walne Zgromadzenie (przew.

Poliski) potem cicho. Od r. 1891 prbuje wskrzesi towarzystwo J. Poliski, udaje mu si w r. 1893 powoa do ycia. {Przew. A. Lewandowski, sekretarz K. Czajkowski i M. Zawadzki, obecnych 22), lecz nie na dugo, w r. 1894 rozpada si ono znowu. Pomidzy wymienionemi towarzystwami przeciwneini {Polsko-ruskie Tow. z jednej strony, I-sze Galie. Tow. a potem Centralne Tow. z drugiej strony) toczya si walka o biuro sejmowe, o wpywy, o system. Byy prby pogodzenia wrogich obozw, ukadano punkty zgody, ale to zawsze byo nieszczere, aden przeciwnik nie chcia rzetelnie z niczego ustpi. To te do zgody prawdziwej nigdy nie doszo, a tylko konieczno yciowa wymusia n. p. zgod midzy Poliskim a Olewiskim i jego zwolennikami, usunitymi z matczynego towarzystwa, ale i tu do kompromisu nie doszo,

Wi:tdofn<.ici

tlzied/itiy

STHOCBHP!!KALIGRAfll'i
Stf ini*i.fM \\o\Xif\ ifn>Vif|
,./>/..... /y..

"'

/.,

TYPOGRAFII

f~7?
*

GA ZEW NO C,R.4
F
l

4^1?^
C

MMHlTFJil

Slt.\l)(,llliia\l

l^

r
J-

7>-

Jj"

SIEWOCRAr

STENOGRAF

ai

C/l

H
ni

STENOGRAFICZNY
i

''/

--i ...

f,othth

i-Z
lilO
KWARTALNIK STENOGRAFICZNY
i i

73

Przcslad

>
Tl

CZYTANKI STENOGRAFICZNI
*\t>l-U\0

STENOGRAF

CujiCenlaSnogrQficzne'
Czonkom Eauazku
Stenograf dii)

HSMU IUMH MlMMl

Prasa stenograficzna polska.

1. rzd u grv: Czytanka Olewiskiego (1864 1866), Wiadomoci z dziedziny Btenografji, kaligr. i typografji (1868-1873), Stenograf (1861) 1870). 2. rzd: Dodatek ruski do Stenografa (1870), Bibljoteka Sten. Feliskiego 1877). (18641883), Gazeta Stenograficzna Krakowska (1875 3. rzd: Stenograf polsko-ruski (1892), Stenograf (1894), Przegld Sten. (1911). 4. i 5. rzd: Dwutygodnik sten. uczniw gimn. III we Lwowie (1894), Stenograf Oarowskiego (1918), Kwartalnik Sten. Sekuowicza (1921), Prze-

6.

gld Sten. Zwizku G Umiskiego (od 1918). rzd: Czytaniu sten. Katowickie Zespou" (od 1928), Stenograf Wojnarw (od 1920), wiczenia Sten. Zwizku Balczyskiej (od
,,

Polski
1929).

221

tylko do przewagi jednego przeciwnika

t.

j.

Poliskiego.

Walka przeciwnych obozw bya oywczem tchnieniem rozwoju, gdy kada strona walczca staraa si sw prac growa ponad drug, by zwyciy w konkurencji. Skorq
ta walka skoczya si, rozstrzygna na korzy jednego przeciwnika, upada ruch, bo zrozumienia wartoci zrzeszenia jako takiego, organizacji ruchu stenograficznego, nie

byo.
powstaje poza LwoWem jedno mianowicie Krakowskie Towarzystwo stenografw. Zebranie celem zaoenia towarzystwa odbyo si w kwietniu 1873 r., ale Walne Zgromadzenie pierwsze dopiero w marcu 1875 r., przewodniczcym zosta Wadysaw Sabowski (Woody Skiba), dugoletni korektor literacki i stenograf sejmu lwowskiego, zastpc Dr. H. Meissner. Nieoficjalnym organem bya Gazeta Stenograficzna w r. 1875, oficjalnie w r. 1877. Sam Jzef Poliski by obecny na pierwszem Walnem Zgromadzeniu, zosta mianowany czonkiem honorowym towarzystwa, jego system uznano za obowizujcy dla towarzystwa, cho potem wprowadzono pewne zmiany w nim bez zgody Poliskiego. Na pierwszem Waln. Zgromadzeniu by te delegat czeski. ywszy ruch trwa tu jakie trzy lata. Wszystkie towarzystwa pierwszego podokresu opanowane najlepszemi chciami stworzy nie zdoay potniejszych
towarzystwo,
a
organizacyj.

W tym pierwszym okresie

Czasopisma

pierwszego podokresu :*)

stei

Najdawniejszem czasopismem jest Bibljoteka nograficzna, wydawana w nakadzie wasnym

pod
1884

redakcj Jzefa Poliskiego od kwietnia 1864 do

z

r.

przerwami, miesicznik. Artykuy i autografja przewanie te pira J. Poliskiego, potem autografwa syn Roman Poliski. Nie zawiera wprawdzie artykuw pierwszorzdartykuw fachowych z praktyki nej wagi, ale przecie

do

*)

Dokadny

opis rocznikw

BibJjografji.

222
stenograficznej, z dziejw stenografji, teorji systemu, o ru-

zagranic, wreszcie wiele niaterjau do czytania i wicze. Poczesne miejsce zajmuje naturalnie te polemika z przeciwnikami.
kraju
i

chu

Drugiem
f
j i

z kolei
i

polskiej

pismem bya Czy tanka stenograruskiej szkoy Lubina Olewiskiego od

maja 1864 do lipca 1866 r. (dwutygodnik) wydawana, redagowana i autografowana znowu przez Olewiskiego. Charakter jej podobny do Bibljoteki sten., gwnym jej celem byo dostarczanie wicze do czytania i wzorw do pisania stenografj polsk rusk, std ten materja przewaa. Trzeciem z kolei pismem byy W iadomoci z dziedziny stenografii pierwszy numer w padzierniku 1868, wychodziy do r. 1873 (miesicznik), nakadem Polskoi
11
,

ruskiego Tow. stenografw, oficjalnie odp. redaktorem by D. Czajkowski, ksigarz. Czwarte pismo to Stenograf* (miesicznik) organ Centr. Tow. Sten. wychodzcy we Lwowie w latach 1869 i 1870 z dodatkiem ruskim w r. 1870 (zestawiona tu Ruska

Skoropy).

Nastpnie 5 pismo krakowskie Gazeta Stenograficzna", wydawana w r. 1875 nakadem pod redakcj Dra Henryka Meissnera, a w r. 1877 nakadem Tow. Sten. w Krakowie pod redakcj prof. Henryka Mendochy (z artykuw zasuguj na uwag: Porwnanie jzyka polskiego
i

z niemieckim pod

skiego graf o

wzgldem stenografji przez W. Sabowpropozycje poprawek systemu), (miesicznik), autowa Jan Booz Antoniewicz, .pniejszy profesor uniwersytetu lwowskiego. kwarSzste to by Stenograf polsko-ruski talnik, wychodzi w r. 1892, redaktor i nakadca Jzef Poliski, wreszcie wydawa tene w r. 1894 czasopismo p. t. Stenograf miesicznik, jako organ Centr. Tow. Sten., wanie wskrzeszonego. uczniowie gimnazjum kocu wspomnie te naley, wczesnego Fr. Jzefa we Lwowie, Aleksander Zawadzki i Stanisaw Homme, wydali jeden numer Dwutygodnika
i
44
,

44

223
s

te n o

graf oz n ego"
i

dat
r.

15

kwietnia

1894,

ktry,

jak podaje Stenograf z

do systemu.

pisany co Dalsze zapowiedziane numery nie ukazay si.

1894,

by wzorowo

Nauka stenografji w
Nauka
stenografji rozpoczyna

I.

podokresi e.

si

r.

1862,

kiedy

to

kwietniu zacz wykady na uniwersytecie lwowskim Olewiski, a zdaje si w jesieni tego roku rozpocz nauk na Akademji Technicznej we Lwowie Jzef Poliski, rwnoczenie ogoszenia w dziennikach zachcay do udziau

w
na

kursach.

Ju w

r.

1863 przenosi
prof.

si nauka

stenografji

gimn. Jzef Brajer uczy stenografji w Rzeszowie, w r. 1864 ruch staje si coraz ywszy, krztaj si Olewiski i Poliski. Uczniowie Olewiskiego oddaj si pracy praktycznej. Czas" krakowski ogasza wykady Jana Baraskiego, oficjaa krak. Izby Obrach., na uniwersytecie krakowskim, Tuma uczy w Instytucie technicznym w Krakowie, Poliski w Szkole realnej we Lwowie, Berner w gimnazjum w Sczu, Brajer w Rzeszowie. Nawet w Warszawie prbuje Z. Mikulski, czonek Gal. Tow., skupi grono mionikw w Szkole Gwnej. Na Walneni Zgromadzeniu (17/XII 1864) Tow. Sten. pols, rus. przedstawia Adolf Rudyski wniosek o stworzenie K o ni i s j i e g z a i n a c y j n e j na nauczycieli. Na podanie Olewiskiego, wniesione za porednictwem uniwersytetu przy poparciu Senatu, pozwolono w lipcu 1865 na utworzenie pastwowej Komisji egzaminacyjnej przy uniwersytecie lwowskim, dla stenografji polskiej, ruskiej i niemieckiej. Rozpocza ona swe czynnoci 1 grudnia 1865 r. na podstawie regulaminu zatwierdzonego przez namiestnictwo. Pierwszym przewodniczcym by dr. Handl do r. 1870, egzaminatorem L. Olewiski, dalszymi przewodniczcymi dr. Rulf (1871),
i

prowincj Maopolski,

dr.

Czerkawski (do r. 1894), dr. wikliski (do 1901), egzaJ. Poliski od r. 1869, dr. Till (1892). Pierwsze egzainina w r. 1866 skadali prawdopodobnie Lukas (such, nieci.) i Karol Wiesner, suplent gimn. w Przemylu, w r. 1867
minatorami:

224
R. Junowicz i W. Gliski. Stenografja dalej dostaje si do gimnazjw na prowincj (Dbica Tuina, Przemyl Wiesner, Tarnopol Doliski, Tarnw Przybyo, Brzeany Barwiski). r. 1867 urzdza Poliski Kurs dla oficerw zaogi lwowskiej (39 uczestnikw), w tyme roku stara si o koncesj do wykadw stenografji w Warszawie, lecz odmwiono, bo, jak si wyrazia dyplomatyczna kancelarja przy boku namiestnika w Warszawie, stenografja nie wchodzi w plan naukowy tamtejszych zakadw naukowych. r. 1868 Jackowski ogasza kurs, w tym samym roku w Krakowie na uniwersytecie wykada Mirosaw Suchecki, zdawszy najpierw egzamin we Lwowie. r. 1868 otrzyma R. Junowicz pozwolenie na wykady stenografji polskiej i ruskiej w gimnazjum ruskiem we Lwowie r potem uczy Jaworski w gimnazjum ruskiem. r. 1869 dociera stenografja polska do Suczawy na Bukowinie, gdzie powstaje Tow. sten. w gimnazjum (Halicki ze Lwowa tworzy, zda egzamin we Lwowie 1869). zakadach, w ktrych si uczy stenografji, urzdza si popisy, syszymy o takim u pani Poakowskiej,

gdzie z 29 uczenic(!)

wytrwao
austr.

19,(1869).
z

Na
1871

podstawie rozpo-

rzdzenia Ministerstwa

8/6

wprowadza si

nauk stenografji, tylko systemu Gabelsbergera, jako przedmiotu nadobowizkowego do szk rednich, o ile znajd si odpowiedni nauczyciele i zgosi si w gimnazjach niszych 15, w zupenych 30 uczniw. Uczniowie klas 1 4 byli wykluczeni od nauki stenografji. r. 1872 niejaki p. Kruger prbuje wprowadzi przekad lwowski w Poznaniu. r. 1872 zapisanych byo w gimnazjach lwowskich okoo 250 uczniw na nauk stenografji. r. 1875 dopucio Ministerstwo austr. i kobiety do egzaminu ze stenografji. Od i okolicy. r. 1875 ywszy ruch w gimnazjach krakowskich 18751900 uczono przecitnie w 7 10 zakadach latach rednich w Maopolsce rocznie okoo 300 450 uczniw r. 1892 zaprowadzono ste(p. Sprawozdania Rady Szkolnej). 1899/1900 nograf j obowizkowo w szkoach handlowych. r. w Cieszynie na lsku w gimnazjum polskiem Macierzy Polskiej tworzy Dr. Janik w klasie 5-tej pierwsze kurs

Biuro stenograficzne Sejmu lwowskiego

r.

1865/6

pod kier. Lubina Olewiskiego (trzyma kartk, z napisom: Stenografowie Sejmu Krajowego 1865/6). Od lewej ku prawej: 1) gra: Jackowski Feliks, Baczakiewicz, Lukas Adolf, Olszewski Alfred, Romaski Wodzimierz, Rogoziski Stefan, Cehet-

gruber

Wadysaw, Mendocha
Marceli,

oziski

Henryk. 2) d: Rewakowicz (korektor), Lubin Olewiski, Biekowski Ludwik, Gliski Wodzimierz. 3) na samym dole: Muller Jzef.

Biuro stenograficzne Sejmu lwowskiego

Od
lewej

r.

1880.

ku prawej:

1)

gra, stoj: Kazimierz Czarnik (pniejszy adwo-

(proi\), Kazimierz Pawlikowski (adwokat), Jan Sk Warczyski, Krystyniacki (pro Stanisaw Tokarski (notarjusz), Aleksander Lewandowski (sdzia). 2) d, siedz: Karyczak, Lux (urz. kolej.), Bronisaw Dobrzaski (prof.), Jzef Politiski, Wadysaw Zimmermann

kat),

Zygmunt Schneider

I'.),

(prof.),

Wadysaw

Sabowski

(,,Wolody

Skiba",

red.),

Roman

Poliski.

Biuro stenograficzne Sejmu lwowskiego z

Od
lewej ku prawej:
(dr.
1)

r.

1896.

gra, stoj:

Wony

sejmowy, Fijakiewicz, Krezek

Lau Ignacy (dr. adwokat), Rewakowicz Henryk Chwojka Jzef (urz.), Grnicki Marjan (dr. adwokat). 2) d, siedz: Aleksander Zawadzki (lekarz), Roman Poliski (ulz.), Jzef Poliski (G8 letni), dr. Ernest Adam.
Franciszek
(red.),

prof.),

Wind Joachim

(red.),

225
stenografji polskiej. Dr. Janik
z

amatorstwa, porwa zapaem

sam zajmowa si stenografj ca 5-t (do niej uczszcza

dzisiejszy dziaacz

na

lsku

prof. Fr. Bogocz).

Praktyka stenograficzna. Stenografj w biurze stenograficznym sejmu galicyjskiego.

pierwszym okresie stenografowie mieli sposobno praktyki na Walnych Zebraniach rnych towarzystw, w sdach, a to byli przewanie akademicy, wic na uniwersytecie, w sporzdzaniu skryptw. Powoli dostawaa si stenografj do dziennikw, biur rozmaitego rodzaju, kancelaryj adwokackich, cho tu byo zapotrzebowanie w mniejszym stopniu. Gwnym terenem praktyki byo biuro stenograficzne sejmu galicyjskiego, o ktre si dobijano. *) r. 1861 posiedzenie pierwszego sejmu spisywali pseudo-stenografowie pod przewodnictwem niejakiego Peczyskiego i Wojewdki. r. 1863, po nieszczliwie odbytej prbie uczniw Olewiskiego i Poliskiego, otrzyma biuro redaktor Adolf Rudyski z kilku stenografami i redaktorami. r. 1865/6 kierownictwo biura otrzyma Lubin Olewiski, pisa w niem jaki czas i Jzef Poliski. 1868 r. otrzyma biuro Adolf Rudyski, ktry wsppracowa z Olewiskim. r. 1869 przyszo do prby midzy biurem Jackowskiego a Rewakowicza (uczniowie Poliskiego); wprawdzie prba dla obu stron nie bya korzystna, ale znaczn

przewag wykazao

biuro

Rewakowicza, ktremu

te

poleco-

no spisywanie rozpraw. latach 1870 i 1871 otrzyma biuro bez prby Jackowski, w r. 1872 znowu przyszo do prby, w ktrej zwyciy Poliski, otrzyma biuro w tym roku i w dwu nastpnych latach. Ostatnia prba i wspzawodnictwo midzy Poliskim a To w. polsko-ruskiem odbya si w r. 1875, zwyciy Poliski, i odtd utrzyma si przy biurze do mierci, w ostatnich latach na spk ze swym

synem Romanem.
')

Zoh. Taub: Dzieje biura sten. dawnego Sejmu

galie.

15

226

Stenografami tego biura rzadko byli ludzie tylko z uakademicy, pniejsi teologowie, prawnicy, profesorowie, lekarze. Tu znajdywali oni rdo utrzymania si do studjw, wielu z nich wybio si w pniejszej karjerze.

koczon matur, przewanie za

Inni autorowie

I.

krzewiciele sten o graf] pod o kresie.

Czasopisma niemieckie (Wiener Wochenblatt 1863

nr. 3,

1864 nr. 21, Correspondenzblatt w Drenie 1866 str. 38 i 43), a za niemi Zeibig w swych Dziejach (1878) podaj niejakiego

jako autora przekadu Gabelsbergera. Bliszych wiabrak. Donosi tylko Bibl. Sten. 1864 str. 80. P. Arnold Tu ma, czonek kilku towarzystw niemieckich, ktry podczas swego pobytu w Krakowie duszy czas udziela mauki sten. przy tamtejszym Instytucie technicznym, donosi nam teraz z Dbicy, zamyla napisa przystpne dla kadego dzieko o .stenografji polskiej, a tern samem rozszerzy prawdziw nauk Gabelsbergera w kraju,

Tum

domoci

poniewa przekad

p.

Olewiskiego zupenie dowolny

nie

oparty na zasadach tego mistrza, nie odpowiada celowi. Autografj tego dzieka przyj n,a siebie p. Ratzsch z Drezna. Tak donosi Bibljoteka, o wydaniu dzieka jednak nie ma dalszych wiadomoci. Wspczenie z pierwszemi prbami stenografji graficznej we Lwowie mia si zajmowa w Warszawie ukadaniem systemu stenograficznego Sab o ws ki (Woody Skiba) znany literat i powieciopisarz. Twierdzi Jenike w r. 1864, e Sabowski przygotowa system, ale go nie w artykuogosi, Encyklopedja Warszawska donosi, ach ulotnych w gazetach pisa o stenografji W. Sabowski. A jednak pniej mia Sabowski ten system ogosi. Przynajmniej w rozprawce L. K. z r. 1872 (zob. Bibljografj) czytamy, Sabowski w padziernikowych zeszyKosw" warszawskich z tego roku ogosi swj sytach stem. Gazeta Stenograficzna za krakowska z r. 1875, w ktrej pracowa te wtedy Sabowski, pisze: Redaktor Dzie-

Wadysaw

,,

2.27

nika md", p. W. Sabow^ki, pewn artykuw przeznaczonych do tego pisma, ju od miesica przeszo pisuje korespondencyjnym pismem swego systemu i zecerzy drukarni p. Gumplowicz i T. Machalski, skadaj wprost ze stenograficznego rkopisu. Nadmieni naley, p. Machalski systemu p. Sabowskiego wyuczy si sam. Dla cieby on ogoszony w pikawych tego systemu podajemy, mie warszawskiem Opiekun domowy*' w r. 1870 i autor ma zamiar wyda go wkrtce oddzielnie, a tymcza-

cz

sem nikomu

nie

odmawia szczegw

bd

ustnie,

bd

korespondencyjnie". Poszukiwania za tym systemem w powyszych czasopismach nie doprowadziy do rezultatu, nie mona go byo odnale, moe by na okadkach zeszytw, ktrych niema w oprawnych egzemplarzach. Co do tego systemu czytamy jeszcze w artykule Bydowskiego, skierowanym do pa, o Stenografji" w Dzienniku Md w Krakowie w r. 1873 nr. 18 str, 212, ktrego redaktorem by Sabo wski: System pomysu p. W. Sabowskiego ogoszony by w r. 1870 w pimie warszawskiem Opiekun domowy". Rni si od innych stenografji i od wszelkiego pisma tern przedewszystkiem, nie ma rnych znakw na litery, lecz oznacza je innym sposobem zupenie jednakowym dla caego abecada oraz tein jeszcze, do pisania uywa si w niem odpowiednio polinjowanego papieru. Ta ostatnia rnica jest tylko pozorna, gdy wszelkie pismo, tak zwyczajne jak stenograficzne, stosowa si musi do pewnych linji na papierze, ktrych jednak po dojciu do biegoci

mona nie nakrela, tylko je sobie wyobraa, w stenografji, o ktrej mwimy. Dziennik md obieca poda ten system zagadki w tern pimie, ale tych rzeczy nie mona byo odnale. Pismo Sabowskiego byo wic, zdaje si, systemem pozycyjnym, co w rodzaju Krupw
pisaniu
i

wic

skiego.

Ciekawy
n
i

jest

zecie Stenograficznej
c

jzyka

artyku Sabowskiego, umieszczony w Gaw Krakowie z r. 1877, p. t. Poro wnapolskiego z nie m i e o k m pod wzgldem
i

228
stenografji, gdzie

omawia porwnawczo
obu jzykach.

dugo

wyra-

zw

zgosek w

Z rnych ksiek i dziennikw rozklasyfikowa Sabowski wyrazy i wypado na l.OO wyrazw, sw niestanowicych osobnej zgoski jak przyimka w lub z, w jzyku
polskim
37,
1

Wyrazw
11

niemieckim 0. zgoskowych w jzyku polskim 341 niemieckim 502 o 318 310 * n n

"
w
11
11 11 11

n W

216
62 22
3
1

131

* u "
7
'

11

11

11

52
5

n
ii

ii

ii

ii

ii

ii

ii

ii

ii

ii

ii

Czyli

jzyk

ni

polski,

ma wicej wyrazw 1 zgoskowych rwn ilo dwuzgoskowych, a mniejsz ilo

niemiecki
polskich a 137

wicejzgoskowych. Jeeli mwca wymawia 4 zgoski na sek., t. j. 240 na min. (szybkie mowy 300), to 240 zgosek da
jakie 120

sw

138

niemieckich.

Przyjwszy

potrzebny do ich napisania, rwn wpraw, to stosunek rwnoczenie spisanych wyrazw polskich do niemieckich jest jak 120 138, okrgo 7 8, czyli steno-

rwny

czas

dy

graf piszcy 70 wyrazw polskich na minut, z rwn biegoci napisaby w tym czasie 80 niemieckich. Std liczc wpraw pisania iloci wyrazw napisanych w minucie, [mogliby si Niemcy pochlubi rzekomo wiksz biegoci. Nie jest dalej rzecz obojtn ilo gosek w zgosce, bo nie jest to samo napisanie 3 zgosek o 4 dwikach lub 3 zgosek o 12 dwikach. Wany te jest stosunek dwikw spgoskowych do samogoskowych w wyrazach, gdy systemy stenograficzne rnie je oznaczaj i skracaj. Jeeli si w stenografji, by kad zgosk wyrazi znakiem o jednem poruszeniu rki, co zreszt nie zawsze da si uskuteczni, to jednak atwiej to bdzie tam, gdzie ilo godek w zgosce bdzie mniejsza. Pod tym wzgldem, gdyby to by

jedyny

korzystniej

wzgld rozstrzygajcy, jzyk polski przedstawia si ni niemiecki, gdy na 1.000 zgosek przypada

polskiem 2458

dwikw,

niemieckiem 2845

dwi-

229

kw; kiedy wic stenograf polski ma jednem poruszeniem rki wyrazi niespena 2,5 rnych dwikw w zgosce, to niemiecki ma ich blisko 3. Trudno zadania rosaby w stosunku do kwadratw iloci znakw majcych wyrazi dwiki jednem poruszeniem pira, czyli w przyblieniu prawie i inne wzgldy. Stenograf ja, chcc by jak 3:4. Lecz krtk, musi uywa znakw najprostszych, najkrtszych. Liczba ich jest ograniczono, i gdy j przekroczymy, tam tylko znaki coraz to wicej skomplikowane i do nakrelenia trudniejsze. Im wicej wic rnych dwikw w jakim jzyku, ktre naley oznaczy rnemi znakami, tern biego, znakw si zmniejsza. Tu znowu jzyk niemiecki z maksymaln iloci dwikw 32 gruje nad polskim z iloci przynajniej 42 i to rwnoway dogodno wykazan dla jzyka polskiego. Ot tu trudno ronie znowu w stosunku kwadratw oglnej liczby rnorodnych dwikw w jzykach porwnywanych (42: 32), okrgo wynosi ten stosunek 12 7 na niekorzy stenografa polskiego. Mnoc stosunek ten przez powyszy 3 4, otrzymamy sto-

sunek trudnoci zadania stenografa polskiego do niemieckiego jak 36 27 czyli 9 7. Jeeli wic 70 wyrazw polskich = 80 niemieckich, to dalej spenia stenograf polski to zadanie w jzyku, ktrego budowa jest bardziej skomplikowana i wskutek tego stenografja jest o bardzo znaczny procent trudniejsza. Z tego stanowiska wic zapatrywa si naley, i te wzgldy bra na uwag przy porwnywaniu
: :

dzielnoci rnorodnych

i rnojzycznych stenografw. Pracowa te Sabowski przez jaki czas w biurze

sej-

liiowem lwowskiem jako korektor literacki.

Kiedy w sierpniu 1867 r. zosta utworzony za staraniem Poliskiego komitet do wypracowania jednolitej stenografji polskiej i ruskiej i kiedy komitet ten uwiadomi fachowcw i towarzystwa sowiaskie zapomoc obcych czasopism stenograficznych o swem powstaniu z prob o zgaszanie wnioskw, wtedy wpyny na to zaproszenie propozycje, z ktrych dwie ogasza Bibl. Sten. Pierwszy projekt nadesa p. Ber ner ogoszony w Bibl.

230
Sten. nr. IX. z r. 1867. alfabecie rni si od Poliskiego znaki dz, d, f, j, p (pr, prz, przy) t, , nastpnie niema znakw na mikkie spgoski. Gwna rnica, to znak na p, odwrotnie cl Poliskiego, ktrego to znaku niema w systemie niemieckim. Chodzio wedug Bernera o to, by

w innem znaczeniu ni piszc po niemiecku, raczej lepszy jest znak nowy,

danego znaku
biegy, zwaszcza, i niemieckie p jest w polskiem niewygodne. Znak t uruchomiono, na / jest inny znak (czeski). Mikczenie spgosek wyraa, gdzie tego potrzeba (podobnie zreszt jak Olewiski) znakiem kreski ukonej, redniej wielkoci, ktr dopisuje si do znaku twardej spgoski i znak nastpny podnosi (odrnienie od ). Jeeli po tym znaku zmikczenia nastpuje e, przedua si go, pochylajc bardziej na prawo, nastpne o, dopisuje si, przy nastpujcem a, naciska si znak spgoski twardej i docza kresk mikczc. Pa nie wypisuje 6 lecz pisze t a ewentualnie przekrela t znakiem zmikczenia. Drug odpowied na zaproszenie nadesa Pr. Brzob o h a t y, doktoranci praw, z Luhaczowic z dat 25/8 1867,
y

uczcy si obu szc po polsku

stenografij, nie

musia przeucza si

pi-

uywa

ogoszony

Bibl. Sten. nr. 10 z

r.

1867 z

poprawkami

nr.

Podaje on przegld propozycyj popraczasopismach czeskich, a tyczcych si jzyka czeskiego i odpowiednio polskiego jzyka, a nastpnie przedstawia wasne myli. Z tych wybierzemy najwaniejsze. Zmikczenie naley wyrazi przez nacisk znaku twardej spgoski, ktry by dotychczas symbolem dla a (1 nacinite ). Wobec tego a oznac'zy si, jako najczstsze brzmienie symbolicznie jak e (znak alfabetowy zostaje),
11 tego czasopisma.

wek, ogoszomych

jeszcze e za duszym cznikiem rednim (niemieckie ei), dusze. Samogoska u to mae pkole pionowe prawe lub

lewe.

niemieckiem tylko

stoj czsto

grupach
i

spgoskowych przed jak i po drugiej spgosce odpowiednie w tym celu mae znaki, a poniewa wiaskich jzykach odnosi si to take do n, > w,
i

maj w soot

j,

one

musz mie

odpowiednie

mae

znaki.

Proponuje

wic

231 dla znak Gabelsbergera w Gabelsbergerowskie lewym obrotem pisany (s zostaje prawym obrotem), ; jest mae dawne b (haczyk a Stolzego). T jest dawne lecz ruchome, / jak w czeskiem i u Jackowskiego, m dawne m lecz mae. Niektre grupy spgoskowe maj osobne znaki, nie utworzone przez zlanie czy w inny sposb. Te pewne grupy wynikaj z powodu niedogodnego czenia si w pewnych wypadkach znaku , jak k i innych.

dla
s

ly

Suchecki Mieroslaw

oddawa si

prawdziw pasj
i

zamiowaniem

wcale aktywnie nie do wprowadzenia w czyn, do rozpowszechnienia swych pomysw, prcz ogaszania ich drukiem. Urodzony 1 ) 9 kwietnia 1843 w Zakopanem, po ukoczeuboczu*

cho sta na

dy

stenografji,

niu niszego gimnazjum

realnej
i

we Lwowie

(Pradze, wysfcfcj

szkoy

Pradze, a nastpnie techniki w Krakowie, wstpi 7/10 1869 do suby kolejowej, jako inynier w kolei pnocnej do r. 1905, umar 24 czerwca 1912 we Wiedniu. Oeniony od r. 1870 z Emilj z domu Kara, mia trzech synw.
politechnicznego instytutu

suy

Dziaalno
Jeszcze w Gabelsbergera,

stenograficzna.

r. 1858, uczc si niemieckiej stenografji prbowa podug tych samych zasad pisa sowa polskie, przyjmujc inowe znaki tylko na brzmienia jzykowi polskiemu waciwe, jak to czynili Olewiski i Po-

liski. Wielokrotne dowiadczenia jednak zniewoliy go do stopniowych zmian. Nauka Olewiskiego i Poliskiego nie zadowolia go, dlatego wyda wasn Stenografj polsk" wedug organizmu jzyka polskiego, w Pradze, z dat 1866, cho ju wysza z kocem r. 1865. Przedtem

uoon
jeszcze

umieci szczegow krytyk Olewiskiego w

f.

Blat-

Daty podao mi austr. Bundesministerium ) dawnej karty subowej.

l

Handel-

u.

Verkehr

232
ter f. Stenographie aus Bohinen 1865, nr. 9 i 10. Cay wolny swj czas powica z zamiowaniem stenografji. r. 1869 umieci w czasopimie Stenograf" krytyk Jackowskiego i wyda litografowan broszurk p. t. Rozbir dziea: Nauka stenografii polskiej J. Poliskiego oraz kilka uwag o Nauce stenjografji polskiej F. J. Jackowskiego". r. 1883 ogasza we Wiedniu wydanie II., poprawione i uzupenione swej Stenografji, ktrej wydanie udoskonalone ukazao si w r. 1893, w r. 1894 nowe Tablice do tego wydania z pewnemi zmianami. Ponadto ogasza w r. 1885 Kritische Bemerkungen iiber Faulmanns System", w r. 1893 broszurk p. t. Pisownia uchwalona a wymowa rodzima". Wszystko to wydawa nakadem wasnym i sam autografowa. r. 1905 wydaje: Essai d'un nouveau systeme de stenographie francaise, skorio ju dawniej wspomina, jego system moe by z atwoci przystosowany do jzykw sowiaskich i jzyka francuskiego pisze te: Essai d'un systeme facile de stenographie francaise (Obie rozprawki w Insty-

ma

tucie Sten.

Pradze).

z d. 21/2 1911 p.

Na artyku Janca w Sowie Polskiem" we Lwowie Zwizek stenografw polskich, reaguje t.

listeten,

Suchecki

ktry przytacza
r.

w
i

streszczeniu

stenograficzny" z

1911 nr. 6

7:

Przegld Po krytyce systemu

Poliskiego przeciwstawia on tu swe zasady i swoje opracowanie z r. 1893, twierdzc, i jedn z przyczyn, dla ktrych jego metoda nie moga rozkrzewi si w Polsce, bya niemono zajcia si osobicie propagand w kraju, gdy przebywa jako urzdnik we Wiedniu, drug przyczyn byo nieuznanie przez niego dzisiejszego bekliwego argonu salonowego mowy polskiej, niezgodnego z wymow rodzim, a protegowanego od r. 1893 przez now pisowni, co byo powodem, Rada szkolna krajowa nie udzielia mu poparcia. Z listu jego dowiadujemy si te, wobec w Niemczech uoenia jednolitego systemu urzdowego, obowizkowego i ustanowienia odpowiedniej komisji, nadesa i Suchecki projekt, ktrego ocen umiecio czasopismo Archiv f. Stenographie" z r. 1911 str. 127128.

de

233

Wreszcie nadmieni naley,

Suchecki

ze stenografji niemieckiej przed

Komisj

egz.

zdawa egzamin we Lwowie

naucza stezosta uznany za uzdolnionego, w gimnazjach krakowskich i niemieckiej i od lipca 1868 by mianowany nauczycielem stenografji na uniwersytecie krakowskim, gdzie jeszcze w r. 1869 uczy, lecz zrzek si nauki z powodu zbyt szczupej liczby suchaczw. Pisa te jaki czas w biurze stenograficznem sejmowem lwowskiem. By czonkiem towarzystw stenograficznych w Pradze, Wiedniu i Lwowie. Z dzie i pracy systemowej Sucheckiego mona tu, dla szczupoci miejsca, podnie tylko rzeczy najwaniejsze i to
r.

1868

nografji polskiej

jego podrcznika ostatniego.

Pisze: Usiowaniem meni byo stworzy pismo stenograficzne, ktreby miao wasnoci nastpujce: 1. zgodnjo z natur jzyka naszego, 2. niezawiso

czytelno, 4. reguy niezawierszowej, 3. cigw dostateczn. Te waswikane i wreszcie 5. krtko chocia ukad opieram gwnie noci osigam przez to, na systemie Gabelsbergera, unikam przecie naladownictwa, nie zgadzajcego si z natur polszczyzny". Okrelenie stenografji Sucheckiego nie akcentuje wycznie jej zadania jako pisma dyskusyjnego do spisywania najszybszych mw, jak to zwykle bywao i bywa, ale wood
linji

atw

skrceniow. Pisze: Stenografja uczy piprdzej, ni pismem zwyczajnym, a jej najwyszem zadaniem jest nabycie chyoci, dozwalajcej chwyci
gle' jej

warto

sa

o wiele

miernie

mow
w

czyj".
i

Zuytkowa
hasa
Stolzego
pism<a,

Suchecki obok pracy Gabelsbergera pewne pewne propozycje Faulmana. Nie idzie za
i

Stolzem

spowodowanej tern trzylinjoniezawisoci od linji wierszowej (gwnej) pojedynczych znakw alfabetu i caego pisma, i to bezwzgldnie w pimie kupieckiem (korespondencyjnem), dopuszcza zaleno w pimie parlamentarnem. Pismo jego jest wic bezlinjowem z pewnem zastrzeeniem A mianowicie powiada co do trzymania si liniji
jego wokalizacji

woci

przeciwnie

da

234

Chocia znaczenie znakw czyto samych, czy jest zalene od pooenia ich wzgldem liniji wiersza, tylko od pooenia wzajemnego, stara si trzeba, aby najwiksza staa na linji albo si przynajmniej od niej zbyt nie oddalaa". Innemi sowy: Gdyby sowa, zaczte od linji, zbytnio schodziy wd pod linj (z powodu symbolu w lub z innych wzgldw, jak grup spgoskowych), lub wystrzeliway w gr (np. dla oznaczenia i), wtedy naley zacz pisa pocztek sw wyej nad linj wzgldnie niej pod linj, aby utrzyma si na linji. Powierszowej'*:

sowie, nie

cz

trzebna jest wic konstrukcja wsteczna, filius ant patrem, ktra znieksztaca i utrudnia zasad bezlinjowoci. Wprawdzie teoretycznie dozwolone jest zawsze zaczcie od linji, ale wtedy skoki rki w powietrzu podczas pauz midzy sowami poszczeglnemi byyby zbyt czste i wiellkie. nolinijne i tu znowu Pismo Sucheckiego jest stara si Suchecki utrzyma staolinijno w ten sposb, o ile jaki znak wewntrz sowa odbiegnie od linji (dla symbolu i), to stara si ju nastpnym powrci do linji. Za Stolzem idzie w tworzeniu pewnych znakw na niektre goski, a gwnie w przestrzeganiu bezwzglclnem zasady dla podobnych znaki podobne, w przeciwiestwie do rzdzcej normy, i bez wzgldu na ewentualne podobiestwa, naleiy najczciej powtarzajcym si goskom dobra znaki o formach najprostszych. przeprowadzi zasad konsekwentI przyzna trzeba, jzyka polskiego w kili nie t odpowiednio do waciwoci znaki spgoku szeregach: Przeciewszystkiem podobne sek dwicznych i bezdwicznych, ktre to znaki odpowiednie rni si wielkoci, rozcigoci za rni si

zmie

dwikw
e

ksztatem nieco zmienionym lecz podobnym spgoski twarde i mikkie, l jest przewrconein , dalej podobne e-, o-, i-y-j, u-w. wielko znakw SuPrzytem zauway naley,
4

r,

nij

rz, n,

checkiego jest trojaka i to w stosunku: 1/2 1 1 1/2 stopnia. wic znaki pkrtkie, krtkie i wysokie, brak gbokich. Co do tego stosunku wielkoci znakw pisze: Przy: :

235

padkowe niedochowanie takowego a wic pomiszanie znakw i brzmie powinowatych; t z dh k z g, itd. nie sprowadza
jeszcze nieczytelnoci.

Maa za

stosunkowo

wielko
i

zna-

kw wysokich
nastpny".
e>

czyni je zdolniejszymi do wznoszenia

opuszlub

czania bez naraania

si wejcia w wiersz poprzedni

pisze

W
i,

dwu kierunkach
w,

wedug

potrzeby

o,

,
z

j,

, pierwsze

cztery od prawej
;

nastpne

da Suchecki

dou

do gry, przyczemi'
(1911)
i

moe

ku lewej, straci krzywizn.

mocniczych

zupenego usunicia znakw poposugiwania si jedn wycznie form,

od-

jednake przy zastosowaniu takich modyfikacyj, jak

wrcenie znaku, wygicie, zaamanie, kluczka itp., a to celem spotgowania atwoci w czeniu z innemi znakami. Wokalizacja jest prostsza ni u Gabelsbergera-Poliskiego, Skomplicho cigle jeszcze niejednolita: kowane o (pkole grne-dolne wypisane lub wyokrglenie w poprzednim znaku, zlewanie z nastpnym), podnoszenie nastpnego znaku dla i (czasem trzeba zacz pod linj),

obnianie nastpnego dla

u,

ktre jest

kresk poziom,

na-

kreska nieco pochya cznik dla e; , , duszem e, o. Uproszczenie wokalizacji okupuje si czsto niebiegemi poczeniami krer. 1911 sek rzutowych cienkich pod ktami rozwartemi. systematycznego, jednolitego przeprowadzenia wokalizacji na pocztku, w pierwszej zgosce (Stolzel), zachowania dotychczasowych prawide i sposobw w zgoskach
cisk dla a (znak alfabetowy Stolzego),

da

dalszych.

Grupy spgoskowe
czenie bezporednie,
5)

tworzy przez
'4)

1)

zlew, 2) po-

3)

przystawienie,
i

przekrelenie,
7)

wpisanie, 6) nadstawianie zblione. Zaznaczy mona,

podstawianie,

poczenia

przekrelenie znaku spznakiem samogoskowym symbolizuje; r po spgosce. goski skomplikowane, i wymagaj Grupy czstego odrywania rki (przekrelenie, przystawienie), lub konstruk-

s do

do

cji

wstecznej (nadstawienie).

przeprowadza jednolicie zapomoc znakw na mikkie spgoski, j o t o w a n i e odbywa si czsto

Mikczenie

236

zapomoc wypisania alfabetowego ; (kreska jednostopniowa u dou w lewo wygita), czasem przeduenie proste lub zakrzywienie znakw samogoskowych oznacza j. Czsto kreli si 7 w gr bez krzywizny, jotowanie powoduje te niebiege czenia pod niebiegemi ktami. Nauka stenograficzna Sucheckiego rozpada si w jego terminologji na trzy czci: I. Pisanie sw bez skraca. II. Skracanie sw niezalene. III. Skracanie sw
zalene
(od

myli w

zdaniu).

nie wykazuje szczeglnych waciwoci. Skracanie wyrazw niezalene t. j. samostojcych, nie w zwizku zdania, wymaga, jak zwykle, obarczenia pamici staemi oznaczeniami skrce, przedrostkw, przyrostkw, zakocze czy te caych sw. Skracanie zalene (w zwizku sw w zdaniu) nie wnosi adnych nowoci. Na zakoczenie pierwszego podokresu stenografji polskiej nie wolno zapomnie o dwu mach, ktrzy drukiem szerzyli wiadomo o stenografji w b. Kongreswce a przez to przyczyniali si do jej krzewienia. to Ludwik Jenike

Skracanie

sw

Leopold Mikulski.

Ludwik Jenike
(1818 1903) literat, pierwszy i dugoletni redaktor Tygodnika ilustrowanego w Warszawie, od r. 1848 nie spuszcza z oka postpu stenografji tak w kraju jak i zagranic, badajc rne systemy teoretycznie i praktycznie. (By czonkiem Galie. Tw. Sten.). przedewszystkiem obok innych artykuw jeWane go dwie rozprawki, a mianowicie z r. 1858 w Bibljotece Warszawskiej p. t. Stenografja polska przez K. Krupz-8/IV. 1864 p. t. i w Tygodniku Ilustrowanym skiego Czem jest i czem by powinna nauka stenografji Obie te rozprawki zawieraj szereg cennych wskazwek teoretycznych i praktycznych, dzi jeszcze wanych i aktualwierzy Jenike, nych. Pomijajc je, wspomnie wypada, i stenografja, ktra jest pismem jak zwyke, udoskonalonem tylko co do ekonomji czasu i miejsca, wyprze kie44

44

44

44

<

237

dy
kie

pismo

zwyke

dugie, trzeba tylko

z niej

usun

wszel-

dowolnoci i zgodzi si na jeden system niewzruszony. Ten system musi by wprowadzony potem do elementarnego nauczania w szkole, ksiki nim drukowane,

bd

trzeba a dziecko niezawodnie to pismo sobie przyswoi i nauka pisma zwyczajnego kilka lat pracy pamita,
i bdzie go zabiera przez cae ycie. Natomiast gdy osoba dorosa uczy si stenografji, musi dopiero od naogowego usposobienia rki, zaniecha rzeczy

uywa

odwykn

si z trudnociami nowego rodzaju, ku niabytej i czemu oczywicie wrodzona czowiekowi opieszao najczciej staje na przeszkodzie A niema zawodu praktycznego, niema gazi wiedzy ludzkiej, w ktrejby skoropismo nie byo prawdziwem dobrodziejstwem'
4 .

ju

ama

Leopold Mikulski,
rwnie czonek
pisa artykuy O zna(Opiekun domowy 1865, czeniu i doniosoci Kosy 1866) pisa recenzje o systemach Olchina, Sucheckiego, Pysza, Olewiskiego, Poliskiego, Jackowskiego, dokadny spis zawiera Bibljografja. Jako mtecenasa wreszcie stenografji wspomnie naley
Galie.

Tow.

Sten.,

stenografji",

Stanisawa Szczepan o w s kiego,

przemysu naftowego (umar 1900), ktry kaza, dobrem zrozumieniu znaczenia stenografji, stenografowa swe mowy, dobrze paci stenografw, bra ich ze sob w podre swe. Za jego przykadem znaczniejsze instytucje finansowe daway zarobek stenografom, polecajc im spisywanie swych obrad. Potem to upado.
pioniera

2. 3.

Podokres 1901-1917:

Czas kontynuatorw

Poliskiego we

reformatorw nauki Lwowie Warszawie.

i
i

J.

Wstp:
Jzef Poliski nie cierpia adnych zmian cudzych w ewyrn systemie i innych podrcznikw stenografji. I pki mistrz y, nie byo innych wyda prcz jego, z wyjtkiem Mendochy (1865), ktre wyszo w porozumieniu z nimj i syna jego Romana, ktry sigfa i ;w ten podokres i jiawet nastpny licznemi wydaniami swego podrcznika, ostatnie 1921. Ale skoro tylko mistrz zamkn powieki, pojawia si nowy podrcznik we Lwowie i to z licznemi zmianami Karola Czajkowskiego (1901) w 500 egzemplarzach, dzi to biae kruki, w drugiem wydaniu to samo w 2 zeszytach w latach

19081911.
1908 pojawia si obok podrcznika Czajkowskiego Bojarskiego we Lwowie, zatwierdzona do uytku szkolnego, w r. 1909 w Warszawie wychodz Listy do nauki stenografji" Sekuo wicza, wreszcie w r. 1912 we Lwowie podrcznik Janca i Mesusego. Ruchu oywionego na polu stenografji w tym czasie nie byo. Uczono stenografji w kilkunastu zakadach rednich w Maopolsce, w szkoach handlowych, na kursach i w szkoach stenograficznych prywatnych i te potrzeboway Sejmie lwowskim byo biuro jak dawniej. podrcznikw. Warszawie krzewi stenografj Sekuowicz, uczc jej na kursach handlowych. Lektoraty stenografji byy na uniwersytetach we Lwowie i Krakowie. Kontakt z zagranic utrzymywali Czajkowski i Homme, prof. gimn. i lektor stenografji. Wprawdzie grono ludzi prbowao odnowi ycie, zaoyo Zwizek stenografw we Lwowie kocem r. 1911, zaczo wydawa czasopismo Przegld stenograficzny**, ale
r.

ksika

fwszystko

trwao

nie

dugo, skoczyo si

r.

1912.

239

Krakowie uczy (1911) esperanckiej stenografji Gabelsbergera-Schrama student uniwersytetu Jagielloskiego Juljusz Kriss, przewodniczcy Akademickiego Tow. Esperantystw" a mianowicie uczy czonkw tego towarzystwa i nosi si z utworzenia akademickiego kka stenograficznego oglnego, ale sprawa nie dosza do skutku. Tak sa;mo spez na niczem zamiar Dra Jzefa Turyna, sdziego w Rzeszowie i egz. nauczyciela stenografji, wydawania w Rzeszowie czasopisma (1911). r. 1911 zakada w odzi Piotr Jahnke 1 ) towarzystwo systemu Gabelsbergera dla stenografji rosyjskiej, niemieckiej i polskiej, towarzystwo nie

myl

wykazao ywotnoci.

ata za

1914

1917,
i

to

lata

zupenego upadku

za-

niku stenografji, bo

szkoy

tylko nieliczne

byy

czynne.

Czajkowski Karol,
23-go padziernika 1873 roku, uczszcza do gimnazjum we Lwowie, matura w roku 1892. la1893 7 tach studjuje we Lwowie na filowydziale zoficznym matematyk i fizyk, a po ukoczeniu studjw i zdaniu egzaminw suy w rnych gimnazjach pocztkowo na prowincji potem we Lwowie. Podczas wojny iwstpuje do wojska jako profesor szkoy kadeckiej, osignwszy stopie pukownika, od r. 1930 w stanie spoczynku.

urodzony

III

Stenografji nauczy si jeszcze w 3 klasie gimnazjalnej Jzefa Poliskiego. Zaraz po maturze stenografowa w seju mie lwowskim lat kilka z pewnemi# przerwami, ostatni raz w roku 1899. Egzamin ze stenografji w r. 1898 i u-

zoy

ur. 29|6 1879 r. w ziemi warszawskiej nad Wis. niem. syst. Gab. sam jako ucze seminarjum naucz, rosyjskiego w Warszawie 1895 r., potem nauczy si sten. rosyjskiej i polskiej. Od r. 1903 w odzi naucza stenografji polskiej i niemieckiej na kursach. Artykuy jego o stenografji rosyjskiej i polskiej w Praxis des Sten. Unterrichts 1906, 1908, 1909, Deutsche Stenographenzeitung
*)

P.

Jahnke
sten.

Nauczy si

1909, 1912,

Korrespondenzblatt 1914.

240

czy jej odtd w gimnazjach, w ktrych suy. (IV gimn. we Lwowie. 1899, Buczacz 19001903, Przemyl 19041907, Lww od 1908). We Lwowie uczy te stenograf ji na specjalnych kursach w szkole Mickiewicza. By czonkiem pastwowej Komisji egz. sten. we Lwowie w latach 19091912
lektorem stenografji w technice lwowskiej w latach 1913 1914. Utrzymywa kontakt z Niemcami listowny i przez artykuy w czasopismach niemieckich. ostatnich pracach Feliskiego bra Czajkowski udzia jako jego autograf. dzieach stenograficznych, ktre maj da wzr pisma, pismo jest rzecz ogromnego znaczenia, a stosunek pisarza do autora jest taki, jak wirtuoza do kompozytora. Autografowa Czajkowski jako wirtuoz Poliskiego Stenografj rusk (1891), Stenografa polsko-ruskiego z r. 1892 (z wyjtkiem stron 4956 i 8996, ktre autogramem Poliskiego), dalej Stenografa z r. 1894 (z wyjtkiem stron 66 81 ,ktre autografowa Chmielowski), a wreszcie Poliskiego Elementarn Nauk stenografji (z wyj. str. 4956, pisarz nieznana i str. 5764, autogram Poliskiego). Podrcznik wasny wyda w r. 1900, tu chcia wyrazi pewne swe nowe idee (500 egzemplarzy, biae kruki I). Ale jwaciwem jego dzieem jest podrcznik pniejszy, ktrego wysza w r. 1908 a II. w r. 1911, osobno I. jeszcze znaczniki, jako odbitka z II. cz. Mia te zamiar napisa stenografj rosyjsk, zacz ukada stenografj rusk, Bardyn jeden z twrcw stenografji ruskiej, by
i

cz

jego uczniem.

Za daleko by nas poprowadzio wykazywanie w szczegach rnic pisowni J. Poliskiego a Czajkowskiego. Uwzgldniajc tylko wydanie z r. 190811, wymieni mona tylko rzeczy najwaniejsze. Jak powiada sam autor zmiany jego nie naruszaj podstaw systemu Poliskiego, a maj si przyczyni gwnie do tego, aby uczyni pismo wyraniejsze i usun cho w czci liczne dowolnoci i oprze pismo na naukowych podstawach.

241

W
tlic

alfabecie
i

spotykamy

rodkowo-kocowe

lewo krelon (c pocztkowego uywa prawo ma osobny znak, std i pewne czasem w rodku sw), t grupy spgoskowe z maj osobne znaki, odmienne w przedrostkach pewnych (np. pod od grup 1", zmiany niemieckie wieder, zoone przedrostki jak dopo, popo itd.

p-

podstawowej nie czciowo pod ni, przedrostkowego w" nie wygina przed prze, przedrostki obce zmienione na wzr niemiecki); w zakoczeniach pisze np. w w rodku wyrazw jako u, stwo zachowuje swj charakterystyczny znak podczas odmiany, ujednostajnione
pisze

cae na

linji

jest

cie,

cje

td.;

zmienione

pewne

znaczniki.

wo-

odwraca jednostajnie ptlic znaku przy so, co (su, cu) a nie pisze odwrconem o, zmiany w wyraaniu i y, znak u zlewa jednolicie z nastpnym, podobnie konsekwentnie zlewa r, prze, przy" z nastpnym znakiem, odrnia je i j kocowe. Zmienia pewne grupy spgoskowe. Dokadnie zestawia i odgranicza grupy spgoskowe od zgoskowych, ktry to ostatni termin wprowadza. da, aby grupy spgoskowe zawsze czem si rniy od grup zgoskowych, a wic np. choby ksztatem znakw cienionymi i niecieniowanym, chyba wyraz bez tej samogoski wymwi si nie da lub bez niej nie ma
kalizacji

adnego znaczenia; poczenie ptlic lub bez niej moe te rni grup spgoskow od zgoskowej. Caa I. opracowana jest z wielk starannoci i sumiennoci oraz cisoci.
44
,

cz

Dokoczenie cz. I. Nauki stenografji t. j. Tworzenia wyrazw znajduje si obok dalszych czci w zeszycie II. A mianowicie omawia tu Czajkowski najpierw Znaczi pierwotne znacznikw i znaczniki poto pnie 44 pojedynczych, sachodne, nastpnie skracanie wyrazw mostojcych, t. zn. takie skracanie, gdzie do odczytania skrconego wyrazu niekoniecznie trzeba szuka zwizku logicznego lub grajm/atycznego tego wyrazu z innemi wyrazami w zdaniu, lecz ju samostojcy, pojedynczy wyraz musi oznacza to, co stenograf chcia napisa. Do takich

niki

44

16

242

skrce nadaj si wyrazy na pozr trudne do

Iwielozgoskowe,

napisania,

przedrostkw, pnia, przyrostkw i kocwki. Co mona tu opuci, na to regu niema, zaley skrcenie od tego, o ile skrcony znak moe zastpi cay 'wyraz. Opusz cza si tu czci rdzenia (pnia), przyrostki, czci zoonego zakoczenia wyrazw, przedrostkw za, ktre nadaj tre znaczeniow wyrazowi i kocwek, jako form opuci tu nie mona. Pewnej iloci tak
z
l

zoone

wan

skrconych wyrazw

uywa si

oglniej

te

staych skrce czyli abrewiacyj. odrnieniu od znacznikw nie one obowizkowe, ale zaleca si wyuczenia na pamj pewnej liczby takich skrce, wyrazw najpospoliciej si pojawiajcych. Czajkowski podaje obszerny

nosz nazw

wykaz tych abrewiacyj, niektre z nich moe trudne do odczytania przy maej wartoci skrceniowej. I. koczy artyku: O istocie stenograficznej praktyki, szczeglnie parlamentarnej podug Kronsbeina. Gdy ju w czci I. panuje ciso, to w cz. II.: Skracanie wyrazw w zdaniu" i III. p. t. Skracanie zda"

Cz

logika

naukowe ugruntowanie

wic

triumfy.
i

cz-

ciach tych odbiega Czajkowski od Poliskiego

feiutorw,

wprowadzajc tu cis odrniajc z matematyczn dokadnoci pnie od przedrostkw, przyrostkw i kocwek. Powiada Czajkowski: Skracanie wyrazw w zdaniu, chocia pozostawione jest swobodzie skracajcego, musi si opiera na pewnych reguach, jeeli skrcony wyraz ma by
logiczna,

innych systematyczno etymo-

czytelny dla

guy
nia.

te

kadego znajcego system stenograficzny. Rewyprowadzone s z prawide mwieni.a i myle-

A mianowicie zwi'zek wyrazw w zdaniu moe by gramatyczny lub logiczny. Na podstawie zwizku gramatycznego forma jednego wyrazu moe by zalena od innego wyrazu w zdaniu, mona wic tak form (kocwk) opuci. Skrcenia polegajce na zwizku gramatycznym waciwie wic opuszczaniem kowyrazw w zdaniu, cwek deklinacyjnych, konjugacyjnych i kocwek przy
s

243

stopniowaniu. Tego rodzaju skracanie omawia Czajkowski na licznych przykadach. znaczeZwizek logiczny za objawia si tern, nie jednego wyrazu moe zalene od jakiego innego \wyrazu w zdaniu, a poniewa znaczenie wyrazu mieci si w pniu, zatem skracanie, opierajce si na zwizku logicznym jest skracanie pni". Odczytanie skrconych wyrazw w obu powyszych przypadkach opiera si na ich zwizku w zdaniu, dlatego nazywamy ten sposb upraszczania pisma skracaniem wyrazw". Co do skracania logicznego (pni) odrnia Czajkowski skracanie pni a) przez wypisanie pocztkowych gosek, pnia (skracanie* pocztkiem pnia), b) wypisanie samogoski (skr. dwikiem), c) wypisanie kocowych gosek pnia (skr. kocem pnia) a wreszcie opuci mona cay pie, a wtedy pozostaje z wyrazu przedrostek lub kocwka i mwi si d) o skracaaiiu prtzez wypisanie przedrostka (skr. przedrostkiem) lub e) przez wypisanie kocwki (skr. form).

by

Przedrostkw nie opuiszcza si z wyjtkiem w i z, gdy one stanowi zgoski a pocztek pnia ma by opuszczony, natomiast wolno opuszcza kocwki,. Wkocu mog by skrcenia mijeszaaie przez dopisywanie przedrostkw i zakocze do skrconych pni, co daje jeszcze nastpujce kombinacje: aa) skracanie pocztkiem pnia mieszane, bb)
nie

mieszane, cc) skracanie kocem pnia przedrostkiem mieszane. Liczne przykady objaniaj powysze rodzaje skracania wyrazw. III: Skracanie zda objania, e. ono polega na tein, i mniej wane wyrazy opuszcza si a wypisuje si te, ktre zawieraj myl gwn, pod warunkiem, opuszczone iWyrazy w tein samem brzmieniu a w ostatecznoci w tern samem znaczeniu dadz si odtworzy. Na zakoczenie podaje zwroty i formalnoci nadajce si do skracania zda w praktyce parlamentarnej, a dodatek z jednego posiedzenia sejmu galicyjskiego objania spraw
skr.

dwikijem pnia
dd)
skr.

mieszanie

Cz

praktycznie.

Uwagi krytyczne: Jako cisy matematyk

dy

Czaj16*

244

kowski do tego, aby pismo stenograficzne wypywao dokadnie ze cile okrelonych definicyj i regu. Raziy go wszelkie dowolnoci i ewentualny brak podstaw, pewnych
zasad jednolicie okrelonych, z ktrychby pisownia niezbicie wypywaa. Rne rzeczy, ktrych inne podrczniki nie ujmo-

reguy, tylko kazay si ich domyla z podanych przykadw, np. podwyszanie pewnych znakw (jak l, n, i inne) po znakach ptlicowych (jak s, ), to Czajkowski zeIstawia to podnoszenie dokadnie w regu, nie kae si niczego domyla uczcemu. Dokadnie zestawione odgraniczone grupy spgoskowe i zgoskowe. stosunku do ortograf ji i etymologji jest zupenie poprawny: Odchylenia od ortograf ji dokadnie okrelone, a budow sowotwrcz uwzgldnia cile tak, filologowie-stenografowie, od ktrych raczej naleaoby si tu spodziewa rygorystycznoci, nazywaj jego, matematyka, z pewnym wyrzutem, puryst jzykowym. Moe rzeczywicie stwarza tu pewne czasem trudnoci wiksze ni w pimie zwykem, rozrniajc np. sowo ko" od przyrostka ko i piszc oba wyrazy odmiennie, moe czasem jest zbyt przesadny w tym Wzgldzie. Na og jednak nie mona z tego czyni zarzutu, cho pewne uproszczenia tu moliwe. Pismo stenograficzne ma by dosowne, dlatego odrnia 1" i "; jest tu take
i

way w

44

w swej skrupulatnoci moe przesadny nieco. .spgoskowych, gdzie przy czeniu znakw, nie
cakiem
cza
jasno, czy jest

grupach

wypywa

czy dopisa jako

e",

cznik midzy znakami, ktry oznate go niemia, pozwala teoretycznie to e" poziom kreseczk, odrywajc pismo, chocia praktyce tego nigdy nie uywa; np. w grupie mch"

{mona teoretycznie dopisa e", dla odczytania mech. Tak wic niema najdrobniejszej kreski, najmniejszego
ktreby nie zostao objanione, niczego nie zostawia si do zauwaenia naladujcemu uczniowi. Daby si ten podrcznik porwna z metod nauki jzykw Touscieniowania,

saint-Langenscheidt:
ten umie przedmiot

wymaga si wysiku,

ale kto
i

przebrn,
na wylot.

szczegach dokadnie

Wzorowy porzdek, wyczerpujca dokadno

oraz metodycz-

245

no

panuj w podrczniku. Kto ukadajc system, chce go nastpnie wyprbowa, moe to uczyni na zbiorze przykadw podrcznika Czajkowskiego. Homme*) krytykujc i chwalc bardzo jako podrcznik Czajkowskiego w Muzeum (1910) uwaa odr-

cao

nianie

od 1 za niepodane a zbyteczne jest, powiada, tworzenie znakw cienionych dla grup spgoskowych, dopisywanie e", niefortunne jest przekrelanie znakiem e" grup fer, tel itd. Dalej gani pewne nowe grupy spgoskowe ale inne chwali, niepotrzebnie wedug niego zaniechano gru-

sowie Micha chciaby Homme py pt (ptak) Poliskiego. podwyszy m (mikkie) dla wyraenia i, anie podwysza eh.
opuszczanie j w sowach pj, spojrza itd. Nowoci jest, powiada, systematyczne zestawienie grup zgoskowych, praktyczne nowe przedrostki, przyrostki i zakoczenia oraz znaczniki (z pewliemi wyj'tkami). Dobr przykadw chwali i dobr autografj. Tyle Homme. Nauce o skracaniu wyrazw i zda, prcz moe niektrych mniej udaych abrewiacyj, nic zarzuci nie mona.
jest,

Nieodpowiednie

wedug

Hommego,

Czajkowski niezadowolony ze cisoci i jednolitoci, jak systemem Poliskiego, od dawna zastanawia si nad systemem opartym na Poliskim, ale konsekwentnym, prostszym, bardziej jednolitym i tworzy go. Nowego tego systemu jednak dotychczas nie ogosi. {Zob.: Prby reform systemu Poliskiego!)

mona osign

Bojarski
(ur.

Wadysaw,
profesor

17/ VII

1858

we Lwowie),
a potem

dyrektor roku 1891 i uczy stenograf ji od roku 1890 w gimnazjach w Przemylu i we Lwowie, w Akademji handlowej i Szkole handlowej skiej we Lwowie, jest lektorem na Technice we Lwowie od
lologji

klasycznej,
ze

gimnazjalny figimnazjalny, zda

egzamin

stenografji

e-

*)

Zob.

Bibljografj;

powyej

tylko

wycig

krytyki

Hommego.

246
i czonkiem Komisji egzaminacyjnej we Lwowie. sejmie galicyjskim nie pisa, natomiast stenografowa obrady ankiet Rady szkolnej Krajowej we Lwowie. Bra czynny udzia w Zwizku stenografw, powstaym w r. 1911 we Lwowie, by w redakcji pisma wydawanego przez ten zwizek (Prziegld stenograficzny). r. 1923 bra udzia

r.

1912

zjedzie Komitetu wykonawczego pierwszego Kongresu sten. syst. Gab.-Pol., ktry si odby w Krakowie celem uproszczenia i ujednostajnienia stenografji, jednak nie zgadza si z uchwaami Komitetu. Sprawa systemu stenografji zajmuje go ywo przez cae ycie. r. 1908 wyda Podrcznik stenografji polskiej, ktry Rada szkolna aprobowaa do uytku szkolnego, drugie wydanie podrcznika przygotowa w r. 1923, jednak nie wyszo ono z powodu trudnoci nakadowych. Inne swe pomysy co do 'zmiany pisowni stenograficznej umieszcza w Przegldzie stenograficznym, w r. 1911/12.

Z podrcznika z r. 1908 mieni pewne osobliwoci.

mona

tu tylko najoglniej nad-

przeciwstawieniu do zwolennikw bezwzgldnej ,,ori etymologji" purystw", jak nazywa Bojarski Czajkowskiego i Hommego, jest dla niego szybko pisma celem stenografji, dla ktrej trzeba powici wzgldy jzykowe. Powiada, uzupenia on pewne luki Poliskiego z r. 1892/3, niektre forjmly zmienia na praktyczniejsze, poniewa system nie jest jeszcze skodyfikowany, co miao by zadaniem przyszego towarzystwa stenograficznego. Nie
tografji"

trzyma si podziau stenografji na trzy czci, lecz wiadomie na podstawie praktyki, traktuje pojedyncze partje skracania zda, na ktrej waciwie opiera si caa sztuka stenograficzna, przygodnie w czci drugiej a nawet pierwszej, aby uczniowie jak najwczeniej zaprawiali si do skra-

zda, co jest i z tego powodu konieczne, i te czci przypadaj zwykle na koniec roku szkolnego i omawia si je dlatego zwykle powierzchownie lub pomija. teoretyczri ad minimum, natoOgranicza Bojarski na miiast chce przerabia wszystkie reguy praktycznie
cania wyrazw
i

cz

247

wzorach przykadach to moliwie zda penych pw cigych, majcych warto pedagogiczn.

i

ust-

alfabecie niema osobliwych zmian. Co do / i t, pisanych w dwu kierunkach, zauwaa, dozwalaj one zaczyna krelenie sw na linji podstawowej lub poza ni i naley kierowa si zasad: zaczyma nowy wyraz na tern polu, nia ktrem skoczyo si wyraz poprzedni, aby nie traci daremnie poruszenia rki. Przytem znaki mae i re-

dnie (krtkie

pkrtkie) s' ruchome,

zaczynia

tam,

gdzie

si

lub

mona je przenie koczy poprzedzajcy znak.

Jeeli znak przeniesiemy poza linj, musimy pomyle sobie tam now linj podstawow, pisa na niej dalej, starajc si przy pierwszej sposobnoci powrci na waciw linj podstawow, aby pismo utrzyma w pooeniu normalnem.

eby

nie

przekracza przestrzeni pisma,

i
t

mona

wszystkie

znaki, prcz krtkich, skraca, byleby nie zatraciy

swego

charakteru. Co do /

si syszy blisko zaczyna pisa od

(przy
t)

naley si te trzyma zasady: Jeeli pocztku sowa / lub t, lepiej jest nie
podstawowej, lecz od grnej skrajnej
/.

linji

lub dolnej skrajnej przy

W wokalizacji dozwala odwracanie

samogosk
skowej
s
sn.
e

kluczkowego

przed

nie

jest

spgopisze czsto odwrconem o (so, Samogosk o odwrcone). O ile samogoska i znajduje si

(n. p.

sen) dla odrnienia od grupy

pierwszej zgosce, chtnie podwysza (pkrtkie, krtpwysokie znaki) dla symbolu i, u pocztkowe pisze przed pewnemi znakami stale kresk z pod linji, przed
kie a nawet

innemi wypisuje u alfabetowe, przed jeszcze innemi dozwala pisa tak lub owak, u przed spgosk zlewa lub te tylko cile zestawia. Wogle co do oznaczania samogosek panuje u niego zas,ad-a, e, jeeli nie jest moliwe symboliczne oznaczenie samogoski, to si albo opuszcza albo wypisuje literalnie, jeeli to jest konieczne dla jasnoci lub uniknicia dwuznacznoci. Obawa, i mogaby nastpi truw odczytywaniu, gdybymy samogoski nie wypisywali, znika w miar postpu w nauce, im wicej wprawy, tern mniej zwaa si na samogoski. Pdnadto zauway mo-

dno

248

wypisane samogoski na pop. o) nie pisze na linji podstawowej ale wyej tam, gdzie si nastpny znak spgoskowy zaczyna. grupach spgoskowych pewne zmiany. Uwaa cile na klasyfikacj grup i na nazywanie odpowiednie klas grup oraz na zaliczanie danej grupy do odpowiedniej
literalne

na u Bojarskiego, cztku wyrazu (n.

klasy (zlewanie, wpisanie itd.). Grupy sr (r) pisze przekrelaniem kluczki s znakiem r, w tch przekrela t przez eh, zatrzymuje grup Poliskiego pt, grupy fr, fi i pokrewne pisze przeciwnie ni Czajkowski, t. j. przerywa pismo doczepiajc r, Z, do znaku f, u Czajkowskiego to za grupy zgoskowe. Wydatnie uywa wpisania znakw n, r (z nastpnem d, dz, cz itd.), podwyszania pierwszego znaku grupy przed drugim, grupy jak rg (prze-g), rm, rch i pokrewne mona tworzy dowolnie jako zlewane lub te nie zlewane a cile zestawione podwyszajc r. grupie krw uywa kluczki dla w, nie znaku takiego jak Poliski i Czajkowski. grupach zgoskowych (nazwy tej nie uywa) akcen-

tuje

grupy

kluczkowem w. Grupa spgoskowa

piv

moe

oznacza

pow,

mona

z niej

piew, piaw, analogicznie lizujc maw, mw, miew.

utworzy paw, powo, pow, powu, mwmow, a odpowiednio symbo-

mikczeuiu i jotowaniu stosuje si do Poliskiego. skracaniu wyrazw tworzy nowe znaczniki pewne, obszernie zestawia oznaczenia partyku i niektrych zwrotw przyswkowych. skrceniach zda odnawia skrcenia kocowe Poliskiego i kae skrcenia kocowe pisa na grnem polu, tu przy linji drugiej, w odrnieniu od grnych znacznikw, ktre naley stawia o ile monoci wyej t. j. przy linji trzeciej.

Uwagi krytyczne:
Krytyka podrcznika Bojarskiego pojawia si w czasopimie Muzeum" w r. 1909 przez Duchowicza, w r. 1910 przez Hommego. Duchowicz uwaa podrcznik za dobry, i odpowiedni, chwali nowoci, gani stron kaligraficzn pi'

249>

Homme nie jest zachwycony podrcznikiem. Wytyka, ryzykowne jest twierdzenie, jakoby nauka stenografji najpierw opieraa si na skracaniu zda, twierdzi, naley dokadnie pisa bez skrce. Ostronie naley posina.

dawa regu:

Pisz jak syszysz. Faszywa jest zasada: zaczyna wyraz nastpny tam, gdzie koczy si poprzedni, by nie traci ruchw rki. Faszywa te zasada, e im wicej wprawy, tern mniej si zwaa na samogoski. Ze
jest

czste

goskowe

uywa
(2

o odwrcone. Gani Homme niektre grupy spinne jak u Poliskiego, kluczkowego w nie naley w grupach zgoskowych jak pow-z, podw-ozi itp.

Niepodobaj si Hommemu inaczej pisane ni u Poliskiego kocwki, niewaciwe jest skracanie przez 2-punktowe a
kropki) kocwek jak tacja, cjacja i i., niepraktyczne niepotrzebne zmiany w znacznikach (32 nowych), mnstwo inowacji w partykuach i zwrotach przyswkowych, miljon, miljard pisze inaczej ni Poliski. Odrnianie skrtw kocowych, pisanych przy 2 linji, od znacznikw przy 3 linji jest niepotrzebne, nie zna tego ani Gabelsberger, ani Poliski. Niepotrzebne te rozrnianie podkrelania imion poziomo, a miejscowoci skonie. Gani te kaligrafj podrcznika, pismo zupenie bez cienia, czsto niei

jasne.

suszny, to Ale najciszy zarzut i to niestety Honornego co do bnaku cisoci i konjsekwencji; w przeprowadzeniu zasad i sposobw pisania w podrczniczsto rwnorzdnie moliwe jest trojakie piku, tak sanie tego samego. To tak lub owak" wystpuje zwaszcza przy zlewaniu znakw u, r, prze itp. z nastpnemi znazarzut

do

kami.

Pewne dalsze zmiany pisowni poda Bojarski w Przegldzie stenograficznym" lwowskim w r. 1911. Pisze: A rzuci Poliski w swej stenografji, jakby od niechcenia wiele bardzo trafnych pomysw, ktrych jednak nie rozwin naleycie i stosowa jako lkliwie, niekonsekwentnie". Ot Bojarski rozwija te pomysy: Wprowadza stale znak na ist, y, (u Poliskiego tylko na przyrostki), przyrostek

250
jaszcze raz akcentuje grupy kluczzlewa przedrostki po, pro, od, przed, nad, do z nastpnym p (po-po itcf.) i p" radzi pisa przedrostkowe iv maem w alfabetowem, chciaby w stenografji widzie najmniej cisej gramatyki, ortografji i etymologji, i co za tern idzie najmniej wyjtkw i pitrzenia trudnoci, gdy postulaty stenografji waniejsze ni gramatyki. Dalej twierdzi, czenia dwuch lub wicej zbiegajcych si razem znakw spgoskowych (u nas nie rzadko 5!), szybkiego odrnienia pocze bezporednich od porednich, wiadczy bezwtpienia o wartoci systemu. Mimo to jednak grupy zlane rw i pokrewne niemoliwe
(spiralka) stale jako
iv,

kowego

stale

e atwo

mono

w poczeniu

()

dlatego nie

mona

ich

utrzyma.

Gani podnoszenie znaku spgoskowego dla symbolu nastpnego i. Dla odrnienia grup spgoskowych i zgoskowych po znaku s (), radzi s odwraca dla grup zgoskowych
z e (sk-sek).

Tyle Bojarski.

Janiec

Meeuse.

skiej

Do grupy lwowskich podrcznikw i do szkoy lwownaley Wykad stenografji polskiej" podug systemu

Gabelsbergera-Poliskiego przez Janca i Mesusego z r, 1912. Leonard Janiec, oficer, nastpnie urzdnik pocztowy, zmar w kwietniu 1921 r. w Podhajcach. Dr. Maksymiljan Mesuse ur. w Przemjylu w r. 1877, dr. praw, urzdnik, potem kierownik oddziau Powszechnego Banku Zwizkowego we Lwowie, ostatnio adwokat. Janiec zajmowa si pierwszy ukadaniem podrcznika. Nie majc rodkw do nakadu, poczy si z Mesusem, odtd sza praca wsplna. Zaoyli Lwowsk Szko stenografji" w r. 1910, gdzie uczyli. Dla potraeby szkoy odbito najpierw podrcznik na cyklostylu, potem ogoszono go

drukiem
Janiec,

i litognafj w r. 1912. Podrcznik autografowa ktry mtia pikne pismo. Wielkie tablice stenograficzne, przedstawiajce system Poliriskiego i zestawienie rnych systemw obcych, wykonane tuszem przez Janca,

251

znajduj si w s.ali uniwersytetu we Lwowie, w ktrej Mesuse wykada stenografj. Z inicjatywy Lwowskiej

Szkoy
ficzny

Stenografji" powstaje

r.

1911

Zwizek

stenogra-

we Lwowie, sekretarzem by

Janiec,

skarbnikiem

te by jaki czas redaktorem wydawanego we Lwowie w r. 1911/12 Przegldu Stenograficznego. Zamierza te Janiec napisa dzieje stenograf ji polskiej, w tym
Mesuse. Janiec

zbiera m^te^jay i fotografje. Przeniesiony na prowincj traci Janiec kontakt z Lwowsk Szko Stenografju ktr obejmuje wycznie Mesuse, prowadzc j do dnia dzisiejszego. maju r. 1912 mianowano Mesusego lektorem uniwersytetu lwowskiego, piastuje lektorat do dnia
celu

dzisiejszego.

Sze^y te wiadomoci

stenpgrafji

Po-

wszechnych wykadach Uniwersyteckich i Politechnicznych. Omawiajc podrcznik trzeba si ograniczy clo rzeczy najwaniejszych. Autorowie, jak powiadaj, ukadajc podrcznik, nfieli na oku jedynie wzgldy praktyczne, a dzia teoretyczny^ jnierjaz zawiy, a zawsze dla uczniw nieprzyjemny i odstraszajcy, rozmiecili partjami wrd caej ksiki, apuszczaj&c rozmylnie cay szereg regu, ktremi przepenione Wzglt. zw. urzdowe podrczniki. dy naukowo-teoretyczne musz zej na drugi plan wobec wymogw praktyki. Dalej twierdz, etymologja i orto-

graf ja, rzeczy

kul

u nogi

zbdne w pimie stenograficznem, byy dotd dla stenografa, to te naleao ten balast odrzuci..

W
mwi,
bie,

alfabecie zestawiaj znaki grupami genetycznie, jak

a waciwie graficznie, tj. podobne znaki obok siea wic: t-f, e--je, d-dz itd. Znaki t i / mona pisa bez. rnicy, zalenie od potrzeby, w obu kierunkach. wokalizacji e pisz zawsze skon nieco kresk, odwracaj te s przed e (np. sen) jak Bojarski, nie naciskaj wzeka l dla symbolu a, gdy jest to strata czasu, trudne do wykonania, a praktycznie niepotrzebne. Znaku i przez dolne nacieniowanie uywaj te w gi i hi, brak w podrczniku regu na u rodkowe, gdzie znaku zniy

nie

mona. Po
e

samogosce

je podnosz znaki mae na redni wypisuj je alfabetowem j.

linj,

po

252

grupach spgoskowych uderza przedewszystkiem tworzenie najpierw wszystkich grup przez cise zestawienie znakw odpowiednich a wic te br, dr, itd., a dopiero potem przeuczanie si na zlewanie tych grup. Nie nasadza
r (rz) na b, gdy nie jest to wygodne w szybkiem pimie. Po znaku podnosi si te b (proba),, po s take d (osada). grupach zgoskowych fer, ter wypisuje si e przerywajc pismo, tylko w kocowych zgoskach opuszcza si to e; co do skrupulatnego dopisywania e naladuj nieraz pisow-

si

ni

Czajkowskiego. Co do przedrostkw to z ma trzy znaki i jakkolwiek wszystkich trzech sposobw mona dowolnie, to jednak przez wzgld na wygod w poczeniu podaj pewne obowizujce prawida uywania z jako kreseczki, jako zmniejszonego z i zastpstwa znaku z przez s. Najwaniejsz jednak zmlian i nowoci w podrczniku jest czenie, wzgldnie zlewanie przedrostkw prze, przy z pierwsz zgosk rdosowa, przyczem trac one lewe rami, lewy bok", a wic pisz si jako r; tak np. zlane rs oznacza prze-s (przesyam). Znaczniki, ktre grupami rozmieszczone w podrczniku, stale i fachowe, ktre to tworzy sobie kady stenograf, zalenie od potrzeby i zawodu. Nie podaj autorowie teoretycznego wywodu tworzenia znacznikw fachowych, wspominaj tylko, znaczniki utworzone z pocztku wyrazu, pisze si na linji podstawowej, utworzone za ze rodka lub koca wyrazu pod linj skrajn grn (jak Bojarski). Co do skraciatniia wyrazw przez opuszczanie gosek, to powinien stenograf skraca, gdy zachodzi konieczna tego potrzeba; jeeli za nie musi skrci wyr,azu, powinien go nakreli w caoci, naduywanie bowiem skrce prowadzi do niejasnoci i trudnoci w odczytaniu. Stenogram prawidowo skracany, powinien kady odczyta. Skraca si wyrazy dusze, w pisaniu niewygodne i od innych wyrazw w zdaniu zawise. Czci III, skracania zda logicznego, podrcznik nie 1113., autorowie mieli wyda

uywa

cz

253
oddzielnie,

na zasadach innych

ni

u Poliskiego, ale nie

uczynili tego.

Uwagi krytyczne: To, czem autorowie si chlubi pominli teorj lub rozmiecili j partjami w caej ksice,
stanowi

wanie

jej

sab

stron.

Ucze
gubi,

wynosi chaos

nie-

uporzdkowany,

w parze zgodnie z priaktyk i tworzy harmonijn, przejrzyst cao. Take lekcewaenie gramatyki nie jest odpowiednie (s w ksice zaniecfbania a moe tylko przeoczenia,

i
w

widzi harmonji, a znaczniki, cho rozmieszczone partjami, przez zbyt wielilo naraz podawan, obciaj pami. Teorja musi
nie

ktrym si

zdaniu:

nazywa si bezokolicznik imiesowem, stwrc Bg jest stwrc, ma by okreleniem przyim-

kowem czy przyswkowem itp.). Razi pisownia rze jako teorji stenografji zasadniczym, wzgldnie spaczeniem systemu Gabelsbergera, jest pisanie grup dr, pr i podobnych przez cise zestawienie znakw i dopiero pniejsze wprowadzenie tych grup jak zlewania zna-

e. Bdem

stawienia dopiero

kw; teorja Gabelsbergera wymaga przeciwnie cisego zetam, gdzie zlewanie znakw jest niemoliwe. Niepotrzebne jest tu zreszt przeuczanie si. Nie mona
z
r.

te

serjo

bra

twierdzenia,
lat

nazwa wskazuje, ju 2000

1602.

stenograf ja istnieje, jak temu", wszak nazwa pochodzi

Do zalet ksiki nale pewne praktyczne wskazwki pomagajce nieporadnoci ucznia, ktrego trzeba wszdzie
podeprze, dalej pisownaa, a
jest

to

skracanie

przedrostkw

prze, przy, przez opuszczzanie lewego ramienia praktyczna

w pimie parlamentarnem (pisze tak potem Korbel). Mesuse marzy o nowem wydaniu, gdy stare wyczerpao si, ale brako kaligrafa Janca, chyba mgby wip fotograficznie odbi dawny podrcznik, a naleaoby co poprawi. Zakochany jest w swym podrczniku i pieci go jak dziecko, nie widzi wiata poza swem dzieem, ubstwianem przez siebie, w ktrem nie pozwoliby nic
zmieni.

254

Sekulowicz Ignacy.

Urodzi si

przyby do Warszawy, gdzie rozpocz prac pedagogiczn, krzewic wiedz handlow, uczc te tu w szkoach handlowych i redWiedniu, poczem
1906

ukoczy we

w Nowym Sczu w r. w r.

1880. Studja

handlowe

nich jzyka niemieckiego. r. 1915 wywieziony jako obcokrajowiec na Syberj, nie ustawa i na obczynie w pracy pedagogicznej i w r. 1916, po ucieczce do Charkowa, .redni szko polsk dla dzieci emigrantw z Polski. Po w r. 1925 pierwsz w Polsce powrocie do Warszawy praktyczn szko nauczania przedmiotw handlowych przez

zaoy

zaoy

miesicznik Merkury Polski", powicony zagadnieniom nauk handlowych i przygotowaniu do ycia praktycznego. Wielce poyteczn i przytem i^iestrudzori dziaalno na niwie szkolnictwa zawodowego przerwaa przedwczesna mier 26 lutego 1929 r. ,|Kursy Handlowe im. Ign. Sekuowicza trwaj nadal i rozwijaj dziaalno w myl wskaza zaoyciela. Z Maopolski rodem potrafi pierwszy przeszczepi z dobrym skutkiem system Poliskiego na grunt warszawski wczesnego Krlestwa Kongresowego. Wzorowe Kursy Stenograf ji, ktre podobno przed nim prowadzi w Warszawie niejaki winiarski, istniay od r. 1907, byy one jednemi z pierwszych pionierw tej nauki w Polsce, zwaszcza w Kongreswce. Wyda te przed Wielk Wojn podrcznik stenografji p. t. Dziesi listw do nauki stenografji podug sytemu Grabelsbergera-Poliskiego", pierwsza i dotychczas jedyna w Polsce tego rodzaju publikacja, zreszt na wzr podobnych listw niemieckiej stenografji. Data dokadna pierwszego wydania nie jest wiadom, bo nie podana na listach, autor oznacza j' jako 1909. Jeszcze drugie wydanie ukazao si przed wojn. Wyda te Skrty oglne i kupieckie" (2 wydania), oraz Co kady inteligentny czowiek powinien wiedzie o stenografji' Poniewa system w tym czasie nie by skodyfikowany i jednolity, wic i opracowanie Listw" nastrczao Skukorespondencj.

Wydawa te

sw

Prof. Ignacy J.

Sekuowicz

255

owiczowi pewnych trudnoci i rni si po czci pisownia drobne, niema jego od innych wspczesnych. Rnice zmian szczeglnie zasugujcych na wyrnienie. Wspomnie mona o grupach z r jak pi% tr itp., gdzie r doczepione pod kanciastym ktem, a niema agodnego zaokrglonego przejcia ku r; br nie dosiga grnej linji granicznej, kluczkowe w wyokrgl si dla symbolu o, przedrostki zoone pisze czsto osobno, znaczniki czciowo zmienione, zalicza te tu t. zw. abrewiacje. Naog trzyma si pisowni Jzefa Poliskiego. O wydaniu trzeciem bdzie mowa p-

niej.

Inni dziaacze 2-go podokresu.

Resl Wodzimierz, prof. gimn., ktremu powierzono nauk stenografji w gimnazjach lwowskich na miejsce Jzefa Poliskiego, nie cakiem dobrze wada jzykiem i stenografj polsk. po Poliskim w r. 1901 lektorat, ktry piastowa do mierci (1909), by take czonkiem Komisji egzaminacyjnej stenografji we Lwowie w latach 1902 do 1908. Zasug jego to Historja stenografji polskiej, ogoszona najpierw w Archiv fur Stenographie w r. 1905, oraz obszerniej to samo, take po niemiecku, w Sprawozdaniu II gimnazjum we Lwowie, wwczas niemieckiego (1908). Mimo pewnych i niedokadnoci, jest to pierwsza bezstronna, (nie jak u Jackowskiego stronnicza) historja stenografji^

Obj

bdw

polskiej.

zwizku z tenii dziejami wspomnie mona Historj ruskiej stenografji ks. Filipa kiego w Sprawozdaniu gimnazjum z ruskim jzykiem wykadowym w Koomyi z r. 1912/13, zawierajc te pewne niedokadnoci i bdy, oraz H i s t o r (rkopis) odnoszc si do tego sanijego czasokresu, co wymienione, skrelon

abes

dla

Wojnara w r. 1921 przez Emila Kramsalla, dyrektora Komisji egz. dla stenografji we Wiedniu, na podstawie aktw ministerstwa owiaty we Wiedniu, a zawierajc ciekawe szczegy walki Olewiskiego z Poliskim

256

wogle urzdowe akty co do pierwszych dziejw stenowe Lwowie. Dr. Horn me Stanisaw, prof. gimn., zmar przedwczenie liczc lat 33 w lutym 1912 r. Nekrolog w Przegldzie Stenograficznym* sztuka lwowskim narzeka, stenograficzna, Zwizek lwowski stenografw i Przegld, poniosy wielk strat prz&z mier niestrudzonego i nadzwyczaj cennego pracownika dra Hommego. Jedn z wielkich zasug jego to utrzymywanie prestige polskiej stenografji zagranic. Utrzymywa on bliskie stosunki z redakcjami najpowaniejszych czasopism stenograficznych niemieckich, do ktrych pisywa, take z wybitnymi niemieckimi stenografami, by czonkiem korespondentem Krl. saskiego Instytutu Sten. w Drenie. r. 1911 uda si z lektorowi uniwersytetu Jagielloskiego, naczelnikiem Biura Korespondencyjnego w Krakowie, Henrykiem Nennelem, na V. Midzynarodowy Kongres stenografw syst, Gabelsbergera w Kopenhadze, gdzie wygosi dwa referaty: O stenogr,afji w Polsce i O egzaminach dla kandydatw na nauczycieli stenografji przekadw niemieckiego systemu Gabelsbergera'*, koczc referat 8 wnioskami, nad ktremi wywizaa si ywa dyskusja i ktre przekazano cilejszemu wydziaowi do rozpatrzenia. Sprawozdanie o Kongresie ukazao si we Lwowie w Sowie Polskiem". We Lwowie uczy stenografji w kilku gimnazjach, w szkole handlowej, na Politechnice i., mia obj lektorat na uniwersytecie. By recenzentem dla prac stenograficznych z ramienia Rady Szkolnej Krajowej we Lwowie. Pisa krytyki podrcznikw Bojarskiego i Czajkowskiego w Muzeum" oraz artykuy w Przegldzie stenograficznym.
i

grafji

Towarzystwa

czasopisma, drugiego podokresu. Jedyne w tym podokresie towarzystwo Zwizek stes t

no graficzne

nografw" w cisej ze

czasopismo

Przegld
tak

Stenograficzny"
je

sob cznoci,

e mona

razem omwi.

257

We

wrzeniu

1911

r.

pojawi si we Lwowie
44
,

nr.

cza-

sopisma Przegld stenograficzny Zwizek stenografw polskich Grzegorczyk.

44
,

jako jako

wydawca

figuruje

redaktor Marjan

Czytamy

tym pierwszym numerze: Mimo

caa

historia dotychczasowego ruchu stenograficznego

wykazuje

wci zmaganie si dobrej woli jednostek z cikimi warnikami pracy i z obojtnoci jeli nawet nie apatj ogu, mimo upadku ju 7-miu czasopism, odwaaj si wydawa nowe czasopismo, skadajce si z 2 czci t. j. drukowanej, majcej interesowa szerszy og czytelnikw i stenografowanej dla fachowcw stenografw, z artykuami
pedagogicznemu,
i

do

wicze w

pisaniu

czytaniu.

A dalej: Aeby ujemne strony braku organizacji stenografw, braku pracy wsplnej ,podja myl towarzystwa stenograficznego ,przez wiele jednostek ywo odczui niejednokrotnie prywatnie poruszan, Lwowska szkoa stenografji 44 wraz z Marjanem Grzegorczykiem i przy wspudziale szeregu wybitnych na polu stenografji jednostek zamienia w czyn, statut nowego towarzystwa, noszcego nazw Zwizek Stenografw Polskich 44 zosta ju zatwierdzony. A w numerze padziernikowym r. 1911 czytamy w Przegldzie, w niefdziel 8 padziernika zwoa prof. unijwersytetu dr. Till pierwsze zebranie tymczasowej Komisji statutowej, w ktrean wziio udzia osb (Bojarski, Czajkowski, Grzegorczyk, Homme, Janiec, Mesuse, Opusz^yski, Till) i wybrano na przewodniczcego Komisji organizacyjnej prof. Tilla, wybrano komisj redakcyjn Przegldu 44 i skarbnika (Mesusego).

usun

wan

om

narzeka Przegld z powodu mjaej liczby abonentw, musi ograniczy drukowan, a artyku Memento mwi o braku poczucia cznoci, konsolidacji, zrzeszenia si dla wsplnych celw, o somianym ogniui i bezowocnych najlepszych usiowaniach

Ale

ju w dwa miesice pniej

44

44

cz

ofiarnoci jednostek. Prcz artykuw fachowych podejmuje Przegld 44 re17

258

form systemu Poliskiego ,nie chodzio o zastpienie jednej wartoci rwnorzdn drug, lecz wysz, bardziej logiczn, wicej doskona od dotychczasowej. Na wezwanie
Przegldu* zgosili wnioski reformy Bojarski, Frostig, prof. Heczko, Pilasiewicz, Suchecki. Referentem sprawy pisowni
'

jej

ujednostajnienia

lutym 1912 odbyo si Konstytuujce Walne Zgromadzenie Zwizku". Na zgromadzeniu byo 22 czonkw, wszystkich liczyo towarzystwo 53. Wybrano przewodniczcym prof. Tilla, zastpc adwokata dr. Grnickiego, kierownika biupa sejmowego sten., do wydziau weszli Bojarski, Cengiel, Czajkowski, Janiec (sekretarz), Landau, Mesuse, Opuszyski, Przegld" liczy 65 prenumeratorw (w tein 21 uczniw). We wrzeniu 1912 r. stwierdza Przegld", z nuchem stenograficznym u nas jest le i to bardzo le", a w padzierniku 1912 ju Przegld" nie wyszed, cay ruch upad. O usiowaniach akademika Krisa, stworzenia Zwizku akad. stenografw w Krakowie i sdziego Turyna wydawania czasopisma w Rzeszowie oraz o Jahnkem i jego towarzystwie bya mowa we wstpie.

by

Bojj&nski.

Nauka, rozpowszechnienie, praktyka, biuro sejmowe.

Jak wskazuj sprawozdania Rady szkolnej krajowej, w Maopolsce nauki stenograf j i w r. 1901/2 w 16 szkoach rednich oglno-ksztaccych 884 uczniom, w r. 1907/8 wzrosa liczba zakadw do 33, uczniw 944, w r. 1908/9 liczba uczniw uczcych si stenografji wynosia w gimnazjach i szkoach realnych 1483. Ponadto uczono obowizkowo stenografji we wszelkich szkoach handlowych w Maopolsce. Nauka stenografji rozpowszechniaa si te .w rozmaitych szkoach i kursach prywatnych specjalnie stenograficznych, ktre w tym czasie powstaj, jak we Lwowie Lwowska Szkoa Stenografji", Ecole reform", kursy Czajkowskiego w szkole Mickiewicza we Lwowie podobnie i w Kraskowie powstaj takie szkoy. Lektoraty
udzielano
1

259

na uniwersytetach we Lwowie i Krakowie (Resl, Mesuse, Nennel, Ry^ar), i na Politechnice we Lwowie (Homme,
Bojarski).

Hoinme podaj

w swoim

referacie kopenhaskim,

pod-

lwowska Komisja egzaminacyjna aprobowaa 68 kandydatw jako nauczycieli stenografji.

czas 45 letniego istnienia

jak donosi Przegld": Stenograf ja caa rozpada si u nas z jednej strony na nieliczne grono stenografw praktycznych, rozprszonych po redakcjach i biurach prywatnych, oraz jeszcze szczuplejsze kko teoretykw (przewanie profesorw gimnazjalnych), z drugiej za stnony na nie wiele obszerniejsz garstk ludzi, obznajomiony.ch z sytemem stenografji, ale nie kultywujcych jej i skutkiem tego pozbawionych wszelkiej wprawy". Dalej pisze, szuka si stenografw, paci ich si niele, kada instytucja zatrudnia ich ju po kilku. Co do pacy stenografw, to za godzin stenografowania pacono 2080 koron, przecitnie 50 koron. Pisze Grnicki w licie do za godzin stenografowania ankiet, otrzymyHommego, wano 80 K. za godzin, lub 6 z od arkusza zwykego pisma. Co do biura sejmowego stenograficznego we Lwowie, to po mierci Jzefa Poliskiego, otrzyma biuro w r. 1901 dr. Ernest Adam, w r. 1902 Roman Poliski i Joachim Wind, od r. 1904 dr. Marjan Grnicki, ktry od r. 1909 by kierownikiem spki stenografw t. zw. Staego biura stenograficznego'*, ktre otrzymywao biuro sejmowe. Po mierci Grnickiego w r. 1911, spisywaniem sprawozda sejmowych kieruje Jzef Chwojka, jako kierownik Staego biura stenograficznego" do Wielkiej Wojny. Prcz biura stenograficznego sejmowego zorganizowa Wydzia Krajowy

Co do

praktyki

to

we Lwowie

t.

zw.
i

nografami Milko

Korespondencj sejmow" z dwoma steGross ,ktrzy mieli dostarcza dzienniobrad sejmowych.

kom sprawozda

260

B)

Kierunek krakowski Korbelowski" od

r.

1917.

WSTP.
Wojny w r. 1917, kiedy ju jednak przebyski Wolnoci, ukaza si w Krakowie nowy podrcznik stenograf ji p. t. Stenograf ja polska* (system Gabelsberger-Poliski), podrcznik dla szk i dla samoukw, przez Stanisawa Korbla, profesora Akademji Handlowej w Krakowie. Jak autor w przedmowie zaznacza, mia on na celu da wyczerpujcy a zwizy wykad stenoczasie Wielkiej

zaczy wita

graf ji polskiej oraz zmniejszy

ciar pamiciowy

znaczni-

kw", ktrych lic2tfb zmniejszy do najkonieczniejsgych, a skrcenia stale inne poda ze skrceniami logicznemi nie po alfabecie, lecz w systematycznym wykadzie; wreszcie chcia autor da podrcznik odpowiadajcy pod wzgldem

zewntrznym wymaganiom najnowszym

czej.

techniki wydawni-

Podrcznik Korbla, ktry polecia Rada Szkolna Krajowa do uytku w szkoach, rozszed si szybko najpierw
po caej Maopolsce, tak szybko, ju w nastpnym roku wyszo wydanie drugie poprawione. Swoim podrcznikiem, ktry po osigniciu niepodlegoci rozchodzi si po caej Polsce zyskiwa Korbel zwolennikw, ktrzy nawykali do pisowni jego, znowu nieco odmiennej od poprzednikw, a nie mniej potny by bezporedni wpyw jego osobisty na uczniw, ktrych wielu wyksztaci, czy to w Akademji Handlowej, na Kursach Handlowych, czy jako lektor na uniwersytecie. Poniewa za ci uczniowie gwnie rozeszli si po Polsce, obejmujc posady nauczycieli stenografji prze-

w szkoach handlowych ale i na lektoratach, przywizanie do pisowni Korbla daleko po Polsce wraz z przywizaniem do swego dawnego nauczyciela. To te i w r. 1923 przy ujednostajnieniu pisowni systemu Poliskiego w Krakowie przewayy wpywy Korbla. Od r. 1917 obejmuje Korbel spucizn szkoy dawnej lwowKierunek krakowski Korbelowski" osign naj.skiej.
dewszystkiem
roznieli
oni

Stanisaw Korbel
prof.

.Szkoy Ek.-Handl.

w Krakowie,

lektor Uniw. Jag.

261

wiksze znaczenie w latach 1917 1924. Od r. 1929 stara si Korbel zyska zwolennikw dla swego (zreszt na Poliskim opartego) nowego Polskiego systemu stenografjr', std zmiana kierunku szkoy krakowskiej (zob. prby re-.
form Poliskiego).
Korbel Stanisaw.

Urodzi si w Krakowie gimnazjach krakowskich od

w
r.

r.

1882.

Uczy stenografji

1908,

po prof. Rymarze

za

od r. 1910 profesorem stenografji i geografji w Akademji Handlowej w Krakowie (dzisiejszej Szkole Ekonomiczno-Handlowej), od r. 1917 lektorem stenografji na Uniwersytecie Jagielloskim. Prcz stenografji zajmowa si i kartograf j, ktrej jest wybitnym przedstawicielem' i lektorem na uniwersytecie Jagielloskim. Lata silniejszego powicenia si stenogrjafji na przemian biegn z latami intensywniejszego oddania si kartografji. Umiejtno Korbla rysunku, kaligrafji i techniki reprodukcyjnej sprawia, wydawnictwa jego stenograficzne pocigajce ju pod' wzgldem szaty zewntrznej i wykonania stenogramw. r. 1912 wydaje jako druk Akademji Handlowej w Krakowie prospekt kursu stenografji polskiej i niemieckiej p. t. Donioso i korzyci nauki stenografji, wzywajc do nauki stenografji pracodawcw handlowych i przemysowych, pracownikw kupieckich, urzdnikw prywatnych, uczniw handlowych i innych interesowanych, wogle wszystkich pracownikw pira, ktrzy trac 80% swego czasu nieprodukcyjnie na czymno pisania. Przed wojn ukada skrypta, lekcje litografowane stenografji dla Korespondencyjnej Szkoy nauk.-handl. i stenografji w Krakowie, z tego czasu pochodz litografowan,e Znaczniki" (stae skrcenia, abrewiacje i logiczne skrty) oraz Zasady stenografji polskiej, litografowiane na 4 stronach. Jest to czas fermentacji, pierwsze skrystalizowanie nastpio w r.
jest

1917

podrczniku Stenografji

polskiej.

Podrcznik

ten

pocigajcy pod wzgldem wykonania, a wykazujcy nowe metodyczne ujcie przedmiotu, ukaza si w r. 1918 w dra-

262

giem a
Korbel

w w r.

r.

1927
r.

1920 litograf o wane

czwartem wydaniu. Ponadto wyda Zasady stenograf ji, a przed:

tem jeszcze

1917 Repetitorium der deutechen Stenographie**. Skoro zamilkli Czajkowski i Bojarski, zosta Korbel w latach 1917 1920 jedynym teoretykiem, naukowcem

stenografji.

By

Korbel

te twrc

przepisw egzaminacyjnych dla

nowo utworzonej (1921) Komisji egzaminacyjnej krakowskiej dla kandydatw stenografji, ktrej jest fachowym
egzaminatorem.

Prcz pracy nad systemem stenografji zajmowaa Kormetodykja i dydaktyka nauki stenografji. Nurtoway w nim myli elementarnej stenografji, pisma dla najszerszego ogu, trosk jego byo metodyczne przeprowadzenie nauki stenografji z uczniami w szkole i na uniwersytecie. To te take referatami jego na Kongresach, jakie si odbyy w latach 1922, 1923, i 1924, byy: Stenograf ja elementarna i sejmowa *, Jak naley uczy stenografji (osobno te drukowane w sprawozdaniu), od kandydatw za na nauczycieli stenografji lekcyj prbnych i protokw metodycznych lekcyj. Urzdza z uczniami swymi konkursy stenograficzne, dla zachcania ich do sumiennej pracy i wzbudzenia rywalizacji.
bla

te

da

niezadowolony z systemu Poliskiego, zabra si Korbel do gruntownej przebudowy tego systemu od podstaw, a rezultatem tych poczyna jest Polski system stenogr.af ji** (1929). O tym systemie bdzie mowa pniej przy omawianiu reform systemu Poliskiego.
ostatnich
latach,

Pierwsze trzy wydania podrcznika Korbla i ich pisowni, wystarczy oglnie scharakteryzowa, nie bawic

si

w
i

szczegy.

Najpierw zaznaczy naley,

rni si

one

midzy

sob

pisowni

metodycznem uoeniem.

Co do ukadu, to drugie wydanie w przeciwiestwie do pierwszego, umieszcza grupy spgoskowe po wokalizacji,

ktr przeprowadza si

dla

kadej samogoski

o-

263:

w trzeciem wydaniu i wotyfclizaoja potraktowana metodycznie odmiennie. Co do pisowni w poszczeglnych wydaniach to np. rnice w oznaczeniu pocztkowego e poziom lub nieco skon kreseczk, w oznaczaniu i, w czeniu znakw wystpuj rnice w podwyszaniu pocztkowego znaku jak zmiany w grupach spgoskowych nie przed eh (niech), i zgoskowych, w uywaniu ptlicy w czeniu g, h, eh, i i.
sobna,
jest

wiadomociach wstpnych

nietrafnie

okrela si,

system goskowy to jest taki, ktry ma za podstaw alfabet, utworzony z czstek pisma zwykego. Jeeli porwnamy pisowni Korbla z poprzednikami, to zobaczymy, jest on konsekwentnym kontynuatorem Czajkowskiego, Bojarskiego, po czci Jaca-Mesusego w kierunku osignicia jaknajkrtszego pisma, przyczem wpro-

wadza

pewne swoiste zmiany.

Co do kierunkowioci t i f ustala, / na pocztku wyrazu pisze si od dou, t od gry, w rodku i na kocu odwrotnie. Uywa stale t na -kocu wyrazu zamiast c, nie jak poprzednicy tylko w bezokoliczniku. Alfabetowe a na pocztku wyrazu doczepia do nastpnego znaku wyej (am, ap, za Bojarskim) tam, gdzie si ten znak zaczyna i czyni to czsto, podobnie chtnie podwysza na pocztku wyrazu i inne znaki, samogoskowi i spgoskowe oraz przedrostkowe, co nie jest korzystne dla uczcego si, dla ktrego jest naturalniejsze zaczynanie od linji podstawowej; obcia za podnoszenie znaku na pocztku wyrazu, zgosce pocztkowej na nie naciska za Mesusem n (pierwsze wydania). Samogosk e na kocu wyrazw w regule pisania okrela jako poziom kreseczk, cho jest ona przewanie wyranie nieco skon kresk, Me opuszcza e. odwracaniu s (c) przed o idzie za Czajkowskim, w niektrych wydaniach uywa jeszcze odwrconego o (ksi, cj, oci), i (y) wykazuje sam jak dawniej rnorodno, podnosi si znak poprzedzajcy i w pocztkowej zgosce, uywa zgrubienia kocowego w gi, hi, chi, a silniejszego w gia, hia, chia, co zreszt w praktyce trudno

W
W

pami

264
i (y) przed t, c> cie, je, chyba w radwuznacznoci lub nieczytelnoci, przy zbiegu dwch i czsto zastpuje przez; (ih yj> yi> ii) opuszcza jedno. Znak i, na kocu wyrazw kresk w d, zgosk je pisze stale osobnym jej znakiem (z wyjtkiem tje), opuszczajc sa-

Iwykonalne, nie oznacza

zie

;'

mogosk poprzedzajc je (leje, myje), ej lecz podnoszc nastpn spgosk. Ustala

u pocztkowe kresk
przed

oznacza jak je na przykadach

spgosk
znaku.

z pod linji oraz zlewanie si go po spgosce, tam gdzie nie mona ob-

niy
po po
s

W czeniu
i

znakw podwysza pewne pkrtkie znaki

innych ptlicowych,
sz,

cho

nie ujmuje tego

w regu,
nastpuj-

podwyszonem

wraca

(yka), nieprawidowo czy w bez cznika, zlewania znakw

znakiem na linj wyrazie warunek r pod w

r

maym

(prze, przy) z

cym znakiem spgoskowym

konsekwentnie jak Czajkowski, rozszerzajc nawet zakres uycia, przy prze, przy opuszcza za Mesusem czasem lewe rami.
Obfita jest liczba

uywa

grup spgoskowych, w

kt-

rych wykazuje pewne osobiste pojmowanie; grupy gr, hr, chr, czy w poszczeglnych wydaniach z ptlic lub bez, mr pisze prawoskonem m lub pniej zlewa oba znaki przechodzc z m w r, ptlic w po znaku t uywa czasem tylko u dou nie u gry, tch pisze przekreleniem t przez eh (tch), r zlewa z nastpnym znakiem, take w grupach jak r.wo, rzcho itp., co niektr-zy uwaaj za niedopuszczalne i nie-

wyrane. Grupy zgoskowe, ktne pojawiaj si dopiero

daniu,

II

wy-

ulubionym przedmiotem Korbla i jego trosk o najkrtsze pismo. Pnowadzi to do zbyt miaych cigni, do okaleczenia jzyka w p*ewiiych wypadkach, do filius ant patrem. Do takich za daleko idcych zaliczybym np. grupy hot (chot), hater, krz ( krzo), kaz ( ksa) i podobne, res (rys), rzs (rzys) w pocztko-

bdu

'

cigni

wych zgoskach wyrazu

Tak sam

dno
i

inn,e.

jedna zgoska ale

zgosek, gdzie ju nie dwie pisz' si jednolitym znakiem,

cigni

265

drugi

spotyka si w przedrostkach zoonych, w ktrych przedrostek zaczyna, si od p, wzgldnie, gdy po przedrostku nastpuje rdze wyrazu zaczynajcy si od p, a wic w grupach do-pe ( dp), do-pi (dpi) podobne jest de-fi, tylko dusze od dopi, do-pa, do-p do-pi, do-pro,

do-prz, do-pu ,po-p, pa-p

pa-p',

po-pro, pro-po itd.;

w zo-

eniach tych p zlewajc si z poprzednim znakiem pisze si pod linj podstawow. Po-sp pisze jak Czajkowski podwider, podobnie pospie.

Przedrostki niepotrzebnie czsto podwysza, przedrostpisze w pewnych wypadalfabetowem w, natomiast po-w-, za- w-, do-w-, kluczkowem w. Od-dali pis^e odali, od-znaczy pisze odz-naczy, wic nie tak jak Czajkowski. przyrostkach i kocwkach obficie stosuje te zlewania, nowe zlane formy, tu to, go, itp. z grupami zgoskowemi odpowiedniemi jak to-tno-two-towo, itd. przyrostkach obcych poszo-szno, wica uwag przyrostkom cya-icja-tacja-cjacja-tracja, cjal-

kowe wzgldnie przyimkowe w

kach

zwykem

o-no

ny, cjalistyczny, ista, tyzm, urn, uar, niektre z nich

po-

szczeglnych wydaniach doznay rnego potraktowania. Przy skracaniu wyrazu korzysta wydatnie z opuszczenia dwikw samogosek, czy spgosek, byleby uzyska tylko krtkie oznaczenie wyrazu, pewne znaczniki nowe (pompc), lub zmienione, w dalszych wydaniach stara si Korbel zmniejszy ich liczb. Ta do moliwie najwikszej, lnonogramicznej

dno

pewnych wypadkach, krtkoci znakw na wyrazy cae a w grupach zgoskowych ciganie nawet kilku zgosek,
opuszczenie gosek, stoi

pewnej sprzecznoci

drugiem

deniem

autora, ucz[ynienia pisma stenograficznego

pismem

elenient,arneni,

do

dostpnem dla wszystkich. druga, skrcenia. logiczne, sympatycznie i systematycznie przeprowadzona, cho podzia skrce logicznych nie jest cakiem cisy.

Cz

Bardzo wyczerpujco

cenia pocztkowe, najatwiejsze

potraktowane skrsusznie i najchtniej uywane przez

266

take' skrcenia innego rodzaju wyczerpujce Dobr odpowiednich skrce jest prawie odpowiednie. zawsze waciwy i wystarczajcy. Wprowadza Korbel te skrcenia krzyowe Poliskiego. Ta druga znalaza
ucznia,
i

cz

te potem naladowcw.
Krtki rys dziejw stenografji ruskiej (ukraiskiej) w Maopolsce wschodniej.

Koczc
nie
ku
o
z

dzieje okresu maopolskiego, naley wspomrozwoju stenografji ruskiej, bdcej w cisym zwiz-

dziejami stenografji polskiej

jest
t.

Najdawniejsz publikacj Sowie" w r. 1864 nr. 23 p.

o stenografji
(jiji

tym okresie ). artyku, drukowany

1

Mychaewycz

ew:

Kilka

sw
nie

potreba. Istorycznyj cerk.).-

Poliski

w pocztkach
stenograf

swej dziaalnoci zupenie

si

j rusk, natomiast Olewiski powica od sarniego pocztku baczn uwag i stenografji ruskiej. r; 1863 urzdzi Olewiski pierwszy kurs stenografji ruskiej na uniwersytecie lwowskim i spisywali uczniowie jego obrady ruskiej Matycy". Wprawdzie jego
zajmowa

1868 or:az rozprawka: Den stenografirenden Slaven, ein Grundriss der poln. und ruth. Stenographie z r. 1865, tylko cakiem przygodnie i pobienie traktuj stenograf rusk, (Nauka z r. 1864 przy-

podrczniki

t.

j.

Nauka

r.

1864

tacza obszerniejsze prbki z posiedzenia sejmu), lecz jego Czytanka stenografji polskiej i ruskiej" obszernie uwzgldnia

Kady numer Czytanki", poczwi stenografj rusk. szy od pierwszego maja 1864, zawiera ustpy stenografowane po rusku, ponadto znajdujemy tu- i teorj stenografji ruskiej. Czytanka" z r. 1864 nr. 1 podaje zmiany co do oznaczania samogosek ruskich w porwnaniu z Nauk" Stenograf ja z r. 1864, Czytankja" nr. 8 z r. 1865 donosi, ruska, wypracowana przez Gliskiego, Olewiskiego i Gery-

Zob. te: Ks. F. abeski: Historja stenogr. ruskiej (Sprawozdanie gimn. rusk. w Koomyi 1912/13 i A. Paejko. Ukraiska Stenografja (Stenograf polski 1925).'

267

nowicza

jest

na ukoczeniu

lada

dzie

zostanie oddana

do druku, o czem jednak potem gucho, tylko Czy tank a" stenografji nr. 12 z r. 1865 zawiera odpowiedni alfabet ruskiej, a numery 20-21 podaj znaczniki ruskie. To t6 stenografowie Rusini grupuj si pocztkowo gwnie w towarzystwie stenografw polskich i ruskich Lubina Olewi-

Pierwszem Galie. To w. Sten. Poliskiego bya sekcja ruska pod kierownictwem Albina Doliskiego. sejmie lwowskim spisywali czonkowie biura
skiego,

chocia

'

umiejcy po rusku, mowy ruskie owymi' systemem ruskim Olewiskiego lub polskim Poliskiega
stenograficznego,

sk

Donosi np. te Czytanka", -Olewiski w swein biurze stenograficznem z r. 1865 przybra specjalnie do stenografowania mw ruskich Rusina Gliskiego, poniewa nie. (wszyscy czonkowie jego biura umieli po rusku. Kiedy pojawiy si denia pogodzenia systemw Poliskiego i Olewiskiego i ujednostajnienia stenografji to i rustenogr^afj miano na oku, utworzy si komitet do'

wypracowania
Bibl.

jednolitej stenografji polskiej

ruskiej (zob.

sten.

1867).

Centrsalnem Towarzystwie, utworzonem w r. 1868 ze zwolennikw Poliskiego i Olewiskiego, sekcja ruska, ukonstytuowana obok polskiej i niemieckiej, rozwija energiczn dziaalno. Czasopimie Stenograf organie tego towarzystwa, spotykamy w r. 1869 stenogramy ruskie, ponadto od nr. 1 cignie si szkic Ruska skoropy" (Rudolfa Junowicza), w r. 1870 wychodzi osobny Dodatek" ruski (2 zeszyty a 5 numerw), zawierajcy najpierw Sprawozdanie z dziaalnoci ruskiej sekcji, a nastpnie na 20

nie

stronach jest Rusklaja Stenograf ij a", korotkoje sostawienauky W. Jaworskoho,. uczyt sten. Przeprowadzono

ogoszono obliczenia czstoci gosek, grup i\ spgoskowych itd. na podstawie poematu Marusi". 1871 wychodzi Uczebnyk" stenografji po systemi Fr. Ks. Habelsberhera", zestawi W. Jaworski przy pomocy R. Jamo wicza i L. Halickiego, oparty na Gabelsbergerze, Olewiskim, po czci Olekinie, Tornayu, Poliskim i Tesnoprzedtem
i

te

268
pisie.

Ma te

alfabet polskiej stenografji.

r.

1870

spo

tykamy po

raz pierwszy

Bibliotece Stenograficznej, wy-

dawanej przez Poliskiego ustpy stenografowane po rusku (Zazula), wedug jego sytemu, w r. 1891 wydaje Poliski sw stenografj rusk (autografowa K. Czajkowski), czasopismo Stenograf polsko-ruski z r. 1892, wydawany przez Poliskiego zawiera te ustpy stenografowane systemem Poliskiego po rusku. Wszystkie te prby uwaa prof. A. Panejko za nieudolne, za polsk stenografj ywcem przystosowan do ruskiego jzyka ,bez uwzgldnienia jego gramatyki i wa-

ciwoci.
Pierwsza
gera)

waciwa

ruska stenografja
i

(syst.

Gabelsber-

wysza we Lwowie p. t. Aleksander Panejko i Roman Bardyn: Nauka ukrainskoji stenograf ji", w ktrej wida wprawdzie wpyw Poliskiego, ale praca liczy si z waciwociami jzyka ruskiego. Po mierci Bardyna (1917) wyprof.

da

Aleksander Panejko zmienion

p.
t.

nauk w

r.

1922

jako podrcznik

Ukraiska

Stenografija, jedyny dzisiaj

Maopolsce podrcznik ruskiej stenografji. Autorowie przekadw Gabelsbergera w Ukrainie Radzieckiej wydali niezalenie od prac w Maopolsce i nie liczc si z niemi swe przekady (od 1924).
Co do nauki stenografji ruskiej, to jak podaj czasopisma lwowskie, uczy Rudolf Junowicz stenografji ruskiej w r. 1868, potem Jaworski od r. 1869 w Gimnazjum ruskiem we Lwowie, take Jackowski mia od tego czasu wykada publicznie stenografj rusk we Lwowie. Junowicz zaoy kko stenograficzne w lwowskiem cluchownem Seminarjum. tym czasie uczyli te na prowincji Aleksander Barwiski, Wodzimierz Gliski, Stefan Dubrawski. Ten okres silniejszego ruchu trwa do r. 1880, od r. 1880 do 1906 nie byo prawie nauki stenografji ruskiej,

W
t

tylko

w
w

r.

1895/6
1907/8.

uczy

jej

Bojarski

kiem we Lwowie.
gimn.
r.

Czajkowski uczy

cieli stenografji

Do najstarszych ruskiej zalicza si przebywajcy we Lwowie

w gimn. nieiniecw ruskiem akad. dzi yjcych nauczyjej

269

Antoni Pawcki, ktry uczy stenografji ruskiej w gimnazjach i Akademji handlowej we Lwowie. Take prof. Panejko uczy stenografji swej we Lwowie i na prowincji, oraz historjograf ks. Lateski naucza stenografji. Stenografja ruska pdzi swj ywot gwnie w ruskich

szkoach handlowych i nielicznych szkoach rednich oglnoksztaccych, wycznie prawie zdaje si we Lwowie. Towarzystwa stenograficznego ruskiego niema, czasopism nie wydaje si adnych, niema skupie stenografw i ycia stenograficznego oraz teoretykwfi naukowcw prcz
prof. Panejki.

Wielu Rusinw w harmonji polsko-ruskiej pooyo zasugi na polu stenografji polskiej np. Czajkowski i Bojarski. O stenografji ukraiskiej po za Maopolsk bya mowa w Oglnych dziejach stenografji.

Okres warszawski Wojnarowski".

WSTP.
roku 1920 otrzymay szkoy rednie oglnow Polsce nr. 1 czasopisma Stenograf Polski kwartalnika zwolennikw systemu Poliskiego, ktrego redaktorem by Wojnar Antoni z Cieszyna Polskiego, administratorem brat Franciszek, wczenie ju w Warszawie. Rwnoczenie przysaa administracja czasopisma jednostronicowy kwelstjonarjujz z dat 30/X 1920 Warsza-

kocem
i
44
,

ksztacce

zawodowe

wa,

ktrym bracia Wojnarowie zapytuj o

nauk
jak
si

o nau-

czycieli stenografji

w danym

zakadzie

celu,

jak pisz,
jest ste-

podniesienia
nografja.

kraju tak poytecznej sztuki,

Niktby si nie spodziewa,

to zacznie

silny ruch

obozie Poliskiego, rozkwit stenografji,

ruch

ywy,

ktry przejdzie potem na

dzisiejszego.
i

ga

trwajcy lat kilka, boczn, lsk,

trwajcy do dnia
kich odpowiednich

Przez rozesanie Stenografa

zakadw, weszli Wojnarowie

kwestjonarjusza do wszystw kontakt

270
ze stenograf ami

caej Polsce, wysali macki,

o ktre za-

haczyy rce z rnych stron, wydali gos, ktry ozwa si echem, posypay si do nich listy, na ktre skwapliwie odpowiedzieli, utrzymujc ni i tak organizowali ycie zbiorowe. (Trzej bracia Wojnarowie, modzi, zabrali si do pracy,

czc
i

prcz wymienionych Antoniego

i

trzeci Rudolf, lecz

i

waciwym,

Franciszka, si najenergiczniejszym dzia-

wcign

aczem
toni

zajadym" na stenografj by AnWszyscy dziaali od r. 1921 z Warszawy. Powstaj w Warszawie uczelnie Wojnarw (Kursa, Instytut), zakadaj Wojnarowie Centralny Zwizek Stenografw i oddziay Zwizku na prowincji, organizuj kongresy, umieszczaj w dziennikach najrozmaitszych ogoszenia o nauce stenograf ji w swych uczelniach i ^nauczaj w drodze korespondencyjnej. Dokadnie o tych sprawach bdzie
organiziatorem

Wojnar.

7110

wa w

poszczeglnych rozdziaach,

czci

szczegowej,
i

gdzie

zobaczymy

ogrom

pracy,

ktr

wykonano

co

zwrwogle zrobiono. Tu oglnie zaznaczy mona, cono si do Wadz owiatowych o poparcie nauki stenografji, niestety z maym skutkiem, starano si o jak najwikruch wywoany da posze rozkrzewienie stenografji, cztek nowym badaniom naukowym na polu stenografji (teoretyczno-systemowym Kapuciski, Korbel, Kotas, Taub, dziejw Taub, bibljografji Chrapusta-Taub, metodyki Kor-

e e

czstoci jzyka polskiego Kapuciski), e ujednostajpisowni systemu Gabelsbergera-Poliskiego. Obok dawnych podrcznikw Korbla i Sekuowicza w nowem wydaniu, ukazuj si nowe Wojnara i Olszewskiego. Ruch ten wywoany gwnie przez Antoniego Wojnara,
bel,

niono

twy:maga nie tylko wielkich

ofiar

czasu

pracy, ale po-

ciga
mery
si

za

sob

ofiary materjalne.

Rzuca Antoni Wojnar

na wszystkie strony ogoszenia, ulotki, kwestjonarjusze, nuStenografa". Prenumeratorowie Stenograf a" liczni nieuicili si ze zobowiza, cierpieli na tern i niechcili
ci,

Stenografa", ktry

ktrzy sumiennie pacili zgry, gdy nie otrzymali w takich warunkach nie mg wycho-

271

dzi.
nenci,

I tak

musia

upa
i

Stenograf Polski", zniknli abo-

ni czca drobnych stenografw. znikna ale Upad te zwizek i liczne jego oddziay. Upadek zacz si z rokiem 1926. Zniechci si Wojnar, gdy mimo
i

wysikw, mimo wszelkich prb nie potrafi ruszy mas z bezwadnego spoczynku, a zabrnwszy w dugi (std opucili go i bracia) musia zrezygnowa z ruchu na wielk skal. Poprzesta na nauce stenografji w Warwszelkich
szawie, na codziennych ogoszeniach nauki stenografji
lustr.

II-

innych gazetach. Inicjatywa przesza na lsk, o czem bdzie pniej mowa. Niezalenie od ruchu wywoanego przez Wojnarw, dziaw Warszawie w dalszym cigu Ignacy Sekuowicz. Dziaprzez swe Kursy Handlowe, nauk i propagand stenografji; czste ogoszenia w gazetach. Ponadto jest jednym z zaoycieli Zwizku stenograficznego" (1919), ktry skupia pocztkowo w onie swoim rne systemy, potem tylko Gabelsbergera-Poliskiego, oraz wyda jeden zeszyt Kwatalnika Stenograficznego" organu Zwizku. Pojawia si te nowe wydanie 10 Listw do nauki stenografji oraz 5 listw nauki stenografji parlamentarnej. r. 1919 wydaje Pawe Kin w odzi Stenografj polsk, opart na Gabelsbergerze, lecz od przekadu Poli&kiego. System adnego znaczenia nie oi

Kurjerze krakowskim

a a

Now rn

sign.
Antoni Wojnar
i

jego bracia.

Wojnar Antoni urodzi si 28 stycznia 1896 w Lybicach na lsku Cieszyskim, skoczy seminarjum nauczycielskie, przenosi si ze strony czeskiej lska na polsk, do Cieszyna, skd w 1920 rozpoczyna sw dziaalno, w r. 1921 przenosi si do Warszawy, gdzie cay oddaje si
r.

stenografji do dnia dzisiejsziego.

Brat jego starszy Franciszek

(ur.

1893), po

ukoczeniu

seminarjum udaje si rwnie do Warszawy, gdzie jest kierownikiem szkoy powszechnej, pocztkowo wsppracuje

272
z Antonin!,
jest jaki cz^as lektorem stenografji na Poliwarszawskiej, nastpnie ogranicza si do nauki

technice

stenografji w zakadach rednich oglo-ksztaccych i zawodowych. Wyda pierwszy kalendarz stenograficzny syst, Gabelsbergera-Poiskiego w Polsce (zawiera: O yciu i dziaalnoci J. Poliskiego pira E. Tilla), nastpnie wyda W gocinie u map" pismem stenograficznem, administruje przez pewien czas Stenografa Polskiego".

najpierw stenograf apracy w handlu, wydaje jaki czas na spk z Antonim Stenografa Polskiego, jest autografem i wspautorem prawie wszystkich prac stenograficznych wydawanych przez braci Wojnarw. prac w Cieszynie. Tu wyWojnar Antoni zacz da Mickiewicza: Ballady i romanse pismem stenograficznem, a nastpnie Znaczniki, std zacz redagowa i wydawa Stenografa Polskiego. Od r. 1921 w Warszawie jest krtko lektorem stenografji w Uniwersytecie warszawskim, take w Wolnej Wszechnicy Polskiej oraz Szkole Dziennikarskiej w Warszawie, pozatem uczy w szkoach rednich, a przedewszystkiem na Kursach stenograficznych Braci 'Wojnarw", oraz w t. z w. Instytucie Stenograficznym Antoniego Wojnara", zatwierdzonym przez Min. W. R. i O. P. 17 marca 1921 nr. 599/21, ktrego jest kierownikiem, z tytuem dyrektora. Nauk w swej prywatnej Szkole prowadzi w drodze korespondencyjnej, ogaszajc nauk codziennie w Ilustr. Kurjerze Krakowskim, a czsto i w innych dziennikach. r. 1921 zakada z brami Centralny Zwizek". Nawizuje kontakt korespondencyjny z zagranic, przesya
(ur.

Brat

modszy Rudolf

1897),

jencji East-Express"

powica si potem

sw

rnym towarzystwom swego

imian ich czasopisma, pisze
o stenografji

Stenografa", otrzymujc wzaartykuy do obcych czasopism

Polsce, wreszcie
z

r.

1922 jest z

Bohdanem

Wynikiewiczem

Warszawy na Kongresie Midzynarodoi

wym w Drenie (7 10 lipca), gdzie wygasza referat O steprzedstawia wniosek o obo wizko weiu nografji w Polsce"
nauczaniu stenogr.afj.i we wszystkich pastwach cywilizowanych, ktry to wniosek kongres uchwala.

273

Organizuje j^ntoni kongresy polskie syst. Gabelsberr. 1923 opracowa gera-Poliskiego w latach 1922, 23, 24. ktry w II wydaniu Samouczek stenognafji Polskiej ukaza si jako Stenografja Polska wykad metodyczny,

44

44

wydaniu III. i III. wznowionem. r. 1924 ukazao si jego pismo propagandowe: Dlaczego, gdzie, 4 jak naley uczy si stenograf ji a przedtem jeszcze (w r. Jak naley uczy si stenografji jako odbitka cza1923) sopisma dla modziey Czyn Rwnoczenie rozsya czyto jako redaktor Stenografa czy przewodniczcy Zwizku lub dyrektor Instytutu Sten. do wszystkich szk rednich oglno-ksztaccych i zawodowych, oraz do osb zainteresowanych stenografja odezwy, ulotki, kwestjonarjusze w
nastpnie jeszcze
,

44

44

44

44

sprawie organizacji ruchu stenograficznego, statystyki, czasopisma, wydawnictw stenograficznych itd. r. 1928 i 1929 wydaje Zbir 44 listw kupiecko-handlowych Sownik i stenograficzny wyrae kupiecko-handlowych oraz dwa tomy Czy tanki stenograficznej 44 wreszcie w r. 1930 Ste-

44

44

nografj parlamentarn wykad metodyczny. Antoni Wojnar woywszy sw energj w propagand stenografji, sdzi, zdoa porwa masy, wywoa ruch na wielk skal: Marzy, wszystko obejmie swemi skrzydami, marzy o kongresie midzynarodowym stenografw w Warszawie, polsko- amerykaskim kongresie stenografw w Chicago, Komisji egzaminacyjnej w Warszawie itd. i temu wszystkiemu miaby patronowa., Tymczasem i masy bezwadne porwa si nie day, a oo najgorsze, to wadze owiatowe nie popary ruchu i stan bierny dawny pozosta. Zamao to Wojnara. I pewne inne przykroci go spotkay, zreszt okresowo si powtarzajce. Jak dawniej Olewiski, Poliski i Jackowski, nie mogli cierpie obok siebie innych bogw, a cae kierownictwo chcieli skupi w swem rku, zaizdroni, by kto inny nie przej czci gwnej roli, tak i Wojnar niechtnie widzia rywali, wyamujcych si z pod jego zwierzchnoci, a dziaajcych na wasn
44
,

ca

autonoaniczaiie a nie centralistycznie. Ju w pierwszych latach 20-tych przyszo do nieporozumie midzy Woj-

rk,

18

274

narem a czonkami Zwizku Centralnego

i

B.

.Wynikiewiczem

utworzenia biura stenograficznego, ktre Wojnar Antoni chcia mie przy swoim Instytucie czy Zwizku Centralnym a tamci chcieli je mie samodzielnie, przyszo do tar midzy apodyktycznym Antonim, a jego brami, wreszcie do napi midzy stolic Warszaw a lskiem, ktry zacz sobie poczyna bardziej samodzielnie. To wszystko spowodowao, ucich Antoni w swym (wielkim rozmachu, wzbudziwszy ruch osiad z pewn rezygnacj, puszczajc wodze biegowi wypadkw, sdzc, przez cich prac osignie system Gabelsbergera-Poliskiego zwycistwo, bez walki i propagandy na wielk skal, ktra nie daa naleytych rezultatw.
K.
tle

Krupiskim na

Towarzystwa

czasopisma.
i

r.

1919 (26 marca) zatwierdzony zosta

zarejestro-

stowarzyszenia p. n. Zwijzek stenografw wany w Warszawie", zaoonego przez prof. Ign. Sekuowicza, Wt. Chojnackiego i M. Majewsk. Do zwi^&u naleeli czonkowie rnych systemw i pierwszy okres z r. 1919 wykazuje 163 czonkw, z tego 98 syst. Gabelsbergera-Poliskiego, 62 Stolze-Schreya (Hamczyk), 3 Rollera. Do zarzdu pierwszego weszli jako prezes prof. Ign. Sekuo wicz, a jako czonkowie S. Hamczyk, M. Majewska, H. Michaowski, W. Chojnacki (sekretarz) i W. Burzyski. Zorganizowano kursy stenograf ji (pocztek 1 wrzenia 1919) wedug Poliskiego Stolze-Schreya (Hamczyka). Ale Praktyka ycia wykai paa, Zwizek, ktrego czonkowie stenografuj wedug rnych systempw, z korzyci ogln dziaa nie moe, gdy kada grupa czonkw, starajc si swj system propagowa, szkodzi przedewszystkiem samej stenografji, ujednostajnienie bowiem systemu jest ze wszechmiar konieczne". Tote w grudniu 1919 r. przedstawiciel stenografujcych podug systemu Stolze-Schreya, a zarazem wicestatut

prezes Zwizku S. Hamczyk wycofa grup ze Zwizku. Pozostali czonkowie grupy Gabelsbergera-Poliskiego u-

sw

275
tworzyli teraz Zwizek stenografw syst. GabelsbergeraPoliskiego w Warszawie", przyjmujc tylko osoby stenografujce tym systemem (prezes Sekuowicz). Czonkw li-

czy Zwizek pocztkowo

70,
i

potem

142.

Prowadzi kurs

stenografji dla miejscowych

listownie dla zamiejscowych.

Nie trwa jednak dugo, ostatnie prawdopodobnie

Zgromadzenie odbyo si 20 marca 1921

jak

si

zdaje,

Walne tym roku, zwizek Sekuo wicza ywot zakoczy.

r.
i

Przedtem jeszcze w kwietniu (bez daty, ale jak z treci wynika r. 1921) ,wyda Zwizek jako swj organ, zeszyt 1
czasopismla p. t. Kwantalnik stenograficzny", z ktrego zaczerpnito powysze dane. Kwartalnik mia do zadzierzgnicia silniejszych wzw midzy czonkami Zwizku na prowincji a Central. Zawiera zeszyt 1 artykuy:

suy

(H. M.), O przyszoci stenografji (Leo Zagadnienie prdkoci w stenografji (Belmont), O sposobie ksztacenia dobrych stenografw (Sekuowicz). Zapowiedziany zeszyt drugi kwartalnika nie wyszed. r. 1921 (11 kwietnia) zatwierdza Min. Spraw Wewntrznych statut stowarzyszenia pod nazw: Centralny Zwizek Stenografw systemu Gabelsbergera - Poliskiego Rzeczypospolitej Polskiej w Warszawie". Jako zaoyciele figuruj: Wojnar Antoni, Rudolf i Franciszek. Na konstytuujcem zebraniu w dniu 13 maja 1921 r. wybrano prezesem Franciszka Wojnara, wiceprezesem Antoniego, sekretarzem Rudolfa. Postanowiono odbywa miesiczne posiedzenia. Przez utworzenie Centralnego Zwizku" Wojnarw, powstaa pewna konkurencja wobec Zwizku" Sekuowicza, a przez to i pewne rozproszenie, rozdrobnienie zwolennikw systemu Gabelsbergera-Poliskiego. Nowicjusze na gruncie warszawskim Wojnarowie z Cieszyna konkuruj z dawno

Z dziejw stenografji
Belinont),

osiadym Sekuowiczem, z Maopolski pochodzcym. Lecz Zwizek" Sekuowicza chyli si wanie ku upadkowi, a Zwizek" Wojnarw zdoa rozwin si i zyska w najbliszych latach czonkw zarwno w Warzawie,
jak i

Tworz si

caej Polsce. pod

wpywem

propagandy

A.

Wojnara
18*

276

oddziay: Pierwszy w Krlewskiej Hucie na lsku Piast 44 (padziernik 1921, prezes Antoni Nowak), ktry organizuje odr,azu ywy ruch, kursy, konkursy stenograficzne i ktry obejmie rol kierownicz po upadku Warszawy; potem powstaj oddziay i w innych miejscowociach lska Grnego,

nastpnie

Krakowie

(3

I.

1922

St.

Korbel),

Cieszynie

(24 X. 1922 Kazimierz Mikusiski), odzi (5 XII. 1922 Henryk Berman), Gnienie (29 I. 1923 Wojciech Rzeniacki 25 cz.), Lucku (5 IX. 1923, z inicjatywy Czesawa Trbickiego, przew. Anatoljusz Burski), Sosnowcu (1924) i i. oddziaach tych organizowano nauk, ycie towarzyskie stenografw. Lecz jak dawniej tak i teraz okaza si ten ruch jako ogie somiany (z wyjtkiem lska). latach 1925 i nastpnych Zapon i wkrtce spon. ruch zamiera, do zera, gdzieniegdzie tylko sabo tli jeszcze. Wo jnarowie byli wydawcami i redaktorami c z a s o p i sa p. t. Stenograf Polski (nr. 1, padziernik-grudzie 1920). Czasopismo skadao si z dwu czci t. j. czci dru-

(7 IV. 1922 Fr. Bogocz 107

czonkw), Poznaniu

W
44

kowanej i stenograficznej t. zw. Przewodnika StenograPierwszy numer wyszed w Cieszynie, nastpne fw w Warszawie. Pocztkowo wychodzi czasopismo jako kwar44
.

talnik, od

r.

gularnie,

niere1924 jako miesicznik, od r. 1926 r. 1927 tylko 3 numery, 1928 i 1929 po dwa,

do

wr. 1930 cztery,

Ogem wyszo
i

1931 dwa, poczem wydawnictwo ustao. zeszytw czasopisma, liczc podwjne wielokrotne numery za duszy okres czasu jako jeden
r.

46

zeszyt, stron

druku zawieraj

okrgo

600, stenograficznych

ponad

300.

i wydawc pisma by sam Antoni Wojnar do sierpnia 1924, od wrzenia 1924 figuruj jako redaktorzy i wydawcy obok Antoniego jeszcze bracia Franciszek (daw-

Redaktorem

niej administrator Stenografa

redaktorami i wydawcami rem Rudolf Wojnar, w r. 1926

i

Rudolf, od nr. 6/10 1925 Antoni i Rudolf, administrato), i

44

nr.

,1928

929 redaktorem Antoni,

13 sam Rudolf, w r. wydawcami Antoni i Ru-

-2 55(3

277
dolf,

w
Od

r.

1930

1931 redaktorem

wydawc

jest

Antoni
44

Wojnar.
Stenograf Polski jak gosi tytu, organem Instytutu Sten. A. Wojnara i Centr. Zwizku, od r. 1926 za zupenie niezalen od nikogo instytucj. Waniejsze artykuy s: A. Wojnara: O znaczeniu stenograf ji" (1920) R. Wojnara: Stenograf ja w dzienni44 karstwie (1922) Reforma administracji pastwowej (1925), Skracanie wyrazw i zda (1926), Fr. Wojnara: System
r.

1921 do

koca

1925

r.

jest

'

Gabelsbergera-Poliskiego w Warszawie, T. Czystohorkie go: Niemczech i u nas (1926), J. Kapuciskiekrytyczne nad Now stenograf go: Uwagi polsk Balczyskiej St. Korbla: O rozwoju stenograf ji w Polsce (1921), Pr. Kotasa: Stenograf ja na lsku (1921), prof. Panejko: Ukraiska stenograf ja (1925), prof. Pawlina: Stenograf ja w Slawonji (1924), dra Tauba: O koniecznoci wprowadzenia obowizkowej nauki stenografji w szkoach reclnich (1921), Refleksje na temat historji stenografji

W
,

44

Polsce

(1924),

Pokosie literatury stenograficznej

dzie-

siciolecia 19181928 (1928), Woj tano wic za: I Narodowy Kongres Stenografw polskich w Warszawie (1921),
D.

Z glin s kie go: Skrcenie przestrzeni i czasu w yciu czowieka (1922). Stenograf Polski jest wanym zwierciadem ruchu
44

stenograficznego systemu Gabelsbergera-Poliskiego tach 19201931.

la-

Zarzucano czasopismu, nie stoi na wysokiej wyynie naukowej, usprawiedliwiaa to redakcja jakoci czytelnikw, ktrzy rekrutowali si gwnie z pomidzy modziey
szkolnej.

Kongresy szkoy systemu Gabelsbergera-Poliskiego

).

W
*)

wia si artyku
Zebrane

numerze 4-tym Stenografa Polskiego z r. 1921 pojaprof. gimn. w Jarosawiu Zygmunta Wojwedug sprawozda
Stenografa Polskiego".

278

Pierwszy Narodowy Kongres StenograWarszawie Planowany Kongres ma mie wedug, tego artykuu, podwjny charakter: naukowy i organizacyjny. Ma zwrci na stenograf j uwag Rzdu i spoeczestwa, ma pooy kres rozbienoci pisowni i ustali kanon stenograficzny i podrcznik jednolity obowizujcy w caej Polsce. Od kongresu zaley, czy stenograf ja polska bdzie si rozwija normalnie i jednolicie, czy te potworz si rne kka i koterje, ktre przy znanej skonnoci do sporw i ktni, doprowadz do zupenego rozbicia
tanowicza:
p.
t.

fw Polskich

44

dezorjentacji". Organizacyjnie najwaniejsz spraw jest skupienie wszystkich stenografw w Centralnym Zwizku w Warszawie. Artyku podaje plan kongresu: I. Zagajenie o treci informacyjnej i programowej. II. naukowa. 1) Sprawa obowizkowej nauki stenografji, 2) Alfabet stenograficzny i pisownia, 3) Skrty gramatyczne, zrostki, znaczniki, skracanie zda, referait i korneferat, 4) Podrcznik jednolity dla caej Polski, 5) Zarys historji stenografji organizacyjna: 1) Utworzenie Komisji w Polsce. III. Stenograficznej lub Akademji Stenograficznej i dyrektywy dla niej, 2) Wnioski i interpelacje, 3) Przemwienie kocowe. Chwyci myl Kongresu wedug powyszego planu A. Wojnar, zoono komitet organizacyjny, (Wojnarowie, Abiski, Komorowska, Krupiski, Wynikiewicz), uoono regulamin, rozesano zaproszenia (prac nad regulaminem i korespondencj obj A. Wojnar) i w dniach' 5 i 6 lipca 1922 r.
i

Cz

Cz

odby si pierwszy kongres w Warszawie na

Politechnice.

kongresie

legaci ze

lska
i

wzio udzia okoo 120 osb, w tern deCieszyskiego i Grnego, Maopolski, Po-

Wilna. powitalne wygosi prof. Leon StaniePolitechniki Warszawskiej. wicz, rektor Referaty na kongresie byy w porzdku wygoszenia nastpujce: Daniel Zgliski, literat z Warszawy: Stenografja, przestrze i czas", prof. gimn. Fr. Bogocz z Cieszyna.

znaskiego

Przemwienie

O znaczeniu

stenografji*

Antoni Wojnar: Rzut oka na

279

rozwj stenograf ji zagranic i w Polsce Odczytano referat Z. Wojtanowicza, ktry na zjazd nie przyby, p. t. Zarys his tor ji stenograf ji polskiej", nastpnie wygosili referaty: Bohdan Wynikiewicz z Warszawy: Stenograf ja na ziemiach byego zaboru rosyjskiego i pruskiego dawniej dzi", St. Korbel z Krakowa: Stenograf ja elementarna i sejmowa, dr. Szymon Taub, prof. gimn. Grdek-Jag. Ali fabet stenograficzny i pisownia", Franciszek Kotas, prof. Szkoy handl. z Cieszyna: Skrty gramatyczne, przedrostki, przyrostki, kocwki,. znaczniki i skracanie zda" wreszcie Jzef Kapuciski, wwczas profesor szkoy handlowej w Tarnowie, wygosi referat p. t.: Zagadnienia wzorowego stenotypisty". tym referacie przedstawiono czstotliwo liter, grup, cyfr i znakw pisarskich w jzyku polskim. Po dyskusji nad referatami uchwalono waniejsze wnioski nastpujce: 1) zwizku z referatami dra Tauba i Kotasa wybra komisj, ktraby si zastanowia nad ujednostajnieniem pisowni i w przecigu roku podaa plan powoanym czynnikom do sankcjonowania (dr. Taub) 2) a) zaprowadzi jednolite odznaki dla stenografw, b) podrczniki o jednolitej pisowni (Piast" z Huty Krlewskiej), 3) zaoenie Muzeum stenograficznego" (S. Grabianka), 4) Wniesienie do Magistratw we Lwowie i Warszawie -proby o nazwanie jednej z ulic imieniem Jzefa Poliskiego (Wynikiewicz), wreszcie wystosowanie apelu do nauczycieli rozpowszechniania i organizowania stenografji (A. Wojnar). Nastpny kongres uchwalono zwoa na r. 1923. Kongres by peen powagi i zawiera dobrze opracowane i to wszechstronne referaty z dziedziny stenografji. Wybrano 10 osobowy Komitet Wykonawczy (Bogocz, Kapuciski, Korbel, Kotas, Krupiski, Rymar, Taub, A. i R. Wojnar, Wynikiewicz, prze w. A. Wojnar). Udano si do Ministerstwa W.R. i O.P. w delegacji i zoono tam Me[uiorja Kongresowy. Stwierdzajc, e stenograf ja jest jednym z wanych czynnikw kultury, posiada olbrzymie praktyczne znaczenie w yciu narodu i jako nauka przyczynia si w wielkim stopniu do formalnego wyksztacenia
4

'.

280

modziey", domagano si zasadniczo wprowadzenia obowizkowej nauki stenografji w szkoach rednich oglnoksztaccych, seminarjach naucz., szkoach zawodowych i powszechnych wyej zorganizowanych, chwilowo jednak ze wzgldu na panujce stosunki nadobowizkowej, dalej obowizkowej nauki bezwzgldnie we wszystkich szkoach handlowych oraz powierzenia w kadem Kuratorjum fachowcom nadzoru nad nauk, nastpnie proszono o poparcie stenografji, midzy innemi przez upastwowienie Instytutu stenograficznego we Warszawie. Odpowied Ministerstwa na memorja nie wypada po(mylnie. Ministerstwo W.R. i O.P. oparo swe nieprzychylne stanowisko wobec stenograf ji na nastpujcem: 1) nauka stenogrlafji nie ma znaczenia pedagogicznego, 2) stenografja nie jest
3) istnieje

dno do moliwego

nauk w cisem

tego sowa znaczeniu, ograniczenia przedmiotw

szkoach rednich oglnoksztaccych, dlatego nie wprowadza si stenografji ani obowizkowo ani nadobowizkowo.

Uznajc jednak znaczenie stenografji w niektrych praknie btycznych dziedzinach, owiadczyo Ministerstwo, dzie si sprzeciwia, gdy poszczeglne szkoy yczy sobie

bd

tej

nauki.

Z powyszych te powodw jak

ze

wzgl-

to, e' stenograf ja nie jest nauk" nie upastwowio Ministerstwo Instytutu. Oo do szk handlowych odpowiedziao, nauka stenografji jest tu wprowadzona a ustanowienie specjalnej fachowej kontroli uwaa si za zby-

du na

teczne.

Po tern owiadczeniu si Ministerstwa zoono memorja uzupeniajcy, ktry pozosta bez odpowiedzi, a wreszcie trzeci memorja po odbytym drugim kongresie w Krakowie
(1923), gdzie starano si udowodni mylno zapatrywa Ministerstwa co do naukowego i pedagogicznego znaczenia stenografji. Ale i ten memorja nie osign skutku. Komitet Wykonawczy pierwszego kongresu (w nieco zmienionym skadzie: wystpili Wynikiewicz i Krupiski, porniwszy si z A. Wojnarem co do utworzenia biura stenograficznego, na ich miejsce weszli W. Bojarski ze

281

Lwowa

Jan Pilch

Krakowa), odby zjazd

Krakowie

dniach 17, 18, 19 lutego 1923 r., gdzie obradowa nad ujednostajnieniem pisowni stenograficznej. Referowa rne dotychczasowe sposoby pisania dr. Taub, przedstawia wnioski i uzasadnia co do ujednostajnienia pisowni. Wyniki gosowania nad now pisowni nie wypaday po myli referenta, zwyciay pogldy Korbla, ktry mia przewag zwolennikw w Komitecie. Referat z uchwaami przekazano do ostatecznego zaatwienia drugiemu Kongresowi, ktry mia si odby w Zielone wita tego roku w Krakowie. Szczeglnie z uchwa niezadowolony Bojarski ze Lwowa,, usun si z komitetu i na kongres nie przyby. Rzeczywicie w dniach 20 i 21 maj 1923 r, w sali Collegium physicum Uniwersytetu Jagielloskiego w Krakowie odby si drugi kongres przy udziale 127 de, ,

legatw.
Dr. K. Lubecki p.

Po zatwierdzeniu regulaminu Kongresu wygosi referat t. zwizStenograf ja na tle kultury".

:

ku z referatem wywizaa si dyskusja, w ktrej m. i. dr. Jan Wyrd przedstawi wielkie zadanie, jakie mogaby spenia stenograf ja w administracji pastwowej i prywatnej, a nastpnie dyskutowano nd odpowiedzi Ministerstwa W.R. i O.P. na memorja pierwszego kongresu. Po dyskusji wybrano 20 czonkw Komisji Naukowej,
.

ktrej zadaniem byo, przygotowanie, ostateczne ujednostaj-

nionej

pisowni kongres.

oddania

jej

do

usankcjonowania przez

Komisja obradowaa, cae popoudnie w obecnoci uczestnikw kongresu pod przewodnictwem prof. Fr. Bogocza.

nej referowa dr. Taub, korreferat

dowo

uproszczonej pisowni stenograficzzastpowa prof. Korbel. Referent sta na stanpwisku, stenografja w zasadzie prawijest pismem ^rtograficznem i etymologicznem, i i prostota maj pierwszestwo przed przesadn krtkoci pisma. Prowadzono oywion dyskusj co do kwestyj spornych w pisowni kierunku krakowskiego (Korjednolitej
i

System

282
bel)
i lwowskiego oraz pewnych uproszcze (dr. Taub). Po przeprowadzeniu uchwal wytoczono spraw nastpnego dnia raz jeszcze przed caern forum kongresu,

ca

nastpia ponowna ywa dyskusja przy oglneni zaintere44 sowaniu, okrelono jako formalny pojedynek naukowy, stoczony dla dobra zasad stenografji przez dwu gwnych przeciwnikw prof. Korbla i dr. Tauba. rezultacie wynikw uchwalono jednostajn pisowni. Wynik by jednostronny z powodu liczebnej znacznej przewagi na miejscu bdcych zwolennikw Korbla. Poniewa uchway przechodziy wikszoci wszystkich uczestnikw kongresu, powoanych a czsto i niepowoanych, std spraw przesdzono zwykle w myl wywodw Korbla. Co do sposobu uchwa pisze potem Kapuciski 1 ): Na ostatnim kongresie w Krakowie przyja si zasada, o zmianach pisowni decyduje

og uczestnikw kongresu

zwyk wikszoci

gosw.

Std

niektre wnioski Komisji naukowej naleycie ugruntowane,

poparte autorytetem znawcw, jednem nieraz gosem odrzucono. Trzeba przygotowanym odpowiednio, zna caoksztat sprawy, by mona decydowa, gdy czsto zmieniony jeden punkt pociga za sob zmian wielu innych w systemie naleycie uporzdkowanym i organicznie powizanym i czsto upada. Std nie chcc odbiera

by

cao

wadzy legislatywnej, naleaoby pj drog kompromisow: Na duszy czas przed kongresem ogosi zmianiy, by. og mg si z niemi gruntownie zapozna
kongresowi
i

przygotowa do obrad, aby decyzje zapaday

kwalifiko-

wan

wikszoci gosw. a nie jak dotd kongresie wygoszono jeszcze nastpujce referaty: Dr. Leon Rymar: Pedagogiczne znaczenie nauki stenografji w Polsce. Jzef Kapuciski: Polskie abecado, grupy spgoskowe, zrostki i znaczniki w wietle cyfr, jako dalszy
Na
polskiego.

zwyk

cig bada nad czstotliwoci jzyka

Jak ju wspomniano wystosowano znowu memorja do Ministerstwa w sprawie nauki stenografji i opieki nad ni,
*)

Zob.

Ksiga Pam.

III.

kongresu. Refleksje po

II.

kongresie.

i',/-

..*****'>.

Ol CD
o3

P4
Sm CD

*-<

w
O

O
CH)

Ir*
V

GO

.o
~

f_

"lwfi"

o s-s

CO

w R

<->

IM w*
O
bo
CD
?

".#*&
CO

* % T?

>oo
o
:fte***H*

cd CC

.^fi^-1
CO

^Icf _^. "

cc
i-H
.

TH ^3

-V

co CD *H

^ 8*
.

to

Pi

iii/

*w*

O
co CD

Q da~ p
..

va^r:S
4s
i

co cd
fl

N O

T3

O O

ctf

283
a ponadto zwrcono si do Rzdu z prob, by w nowem. ustawodawstwie, dotyczcem procedury cywilnej i karnej, oraz w postpowaniu administracyjnem nie wykluczono monoci posugiwania si stenografj w wewntrznem urzdowaniu i by umiejtno stenografowania umieszczcnio w rzdzie wymaganych kwalifikacyj dla si kancelaryjnych i zapewniono pierwszestwo siom stenografujcym. Zgodnie z zaproszeniem delegatw z Krlewskiej. Huty postanowiono tam odby kongres w r. 1924. Wybrano znowu komitet wykonawczy. (St. Korbel przew., dalej Dr. Lubecki dyr. gimn., A. Nowak, J. Pilch, red. Skalski, dr. Taub, A. i R. Wojnarowie, dr. Wyrd). Zapowiedziany III Kongres odby si w dniach 8 i 9 czerwca 1924 r. w auli liceum eskiego Sw. Cecylji, w Krlewskiej Hucie przy udziale okoo 150 delegatw z caej Polski, przedstawicieli wadz szk i dziennikarstwa, zwolennikw systemu Stolze-Schrey-Balczyskiej i towarzystw

niemieckiej stenografji.

Chocia organizacja poprzednich kongresw bya wzorowa, to szczeglnie ciep atmosfer i troskliwoci tchna organizacja na Grnym lsku. Uczestnicy otrzymali odznaki, (srebrne pira stenograficzne), Ksig Pamitkow, oraz zgotowano im szereg przyjemnoci, dziki komitetowi organizacyjnemu i poparciu Kongresu ze strony Prezydenta miasta p. Dombka, Dyr. Policji p. Niciewicz i Radoy p.
Grzesia.

Ksiga Pamitkowa pod redakcj Wadysawa Chrapusty zawieraa artykuy: Lefebvre, Generaa Sekretario de la Societe de Stenographie Aim Paris" en Paris: Pri la stenografio en roman-kaj anglalingvaj landoj; Dr. Taub: Czego nas ucz dzieje stenografji polskiej; Prof. Wojtanowicz: Stenografj w szkole; J. Kapuciski: Refleksje po II kongresie; Antistenographos: Nowej Stenografji Polskiej B. Balczyskiej Cz. II; W. Chrapusta: O maszynach stenograficznych sw kilka. Na kongresie wygoszono referaty: A. Wojnar: O metodach wzorowej organizacji ruchu stenograficznego w Pols-

284
ce (omawia obowizek naleenia do Zwizku, zakadanie oddziaw Zwizku, szkolne kka sten., wykady w szko ach, kursy sten., porednictwo pracy, ksztacenie nauczy cieli, znajomo dziejw sten. zwaszcza polskiej, czaso pisma, korespondencj sten., nagrody, dyplomy, kongresy)
dr.

Taub: Refleksje na temat historji stenograf ji polskiej (obojtno ogu nawet stenografw wobec stenografj i jej dziejw ,std zaprzepaszczenie zbiorw polskiej stenograf ji przez waciwe czynniki); Polek: Stenograf ja na l-

sku( jej dzieje, pierwszym elementem uczcym si tu byli robotnicy i grnicy, powicajcy czas po cikiej pracy na nauk; uzupenili wywody p. Folka, profesorowie Bogocz i Kotas obrazem rozwoju stenograf ji na lsku Cie-

Kapuciski: Krytyczne porwnanie stenoprzekadem systemu Stolz-Schrya przez p. Balczysk; prof. Korbel: Jak naley uczy stenograf ji. Wreszcie prof. Kapuciski przedstawi nieoficjalnie pewne propozycje gruntownych zmian systemu Gabelsbergera-Poliskiego w kierunku usunicia pewnych wad tego systemu i w uwzgldnieniu bada nad czstotliwoci jizyka polskiego. Przyjto z uznaniem do wiadomoci zapocztkowane prace prof. Kapuciskiego i poruczono Komitetowi Wykonawczemu kontynuowanie tych prac. Uchwalono zwrci si znoWu do Wadz owiatowych w sprawie nauki stenografji. Wybrano Komitet wykonawszyskim);
J.

graf ji Gabelsbergera Poliskiego z polskim

czy (dr. Bczek z Katowic, prof. Bogocz, red. Chrapusta, naucz. Polek, J, Kapuciski, Fr. Kotas, St. Korbel, dyr. Mangold, A. Nowak, dr. Taub, A. Wojnar, J. Wyrd). Nastpnego kongresu nie zapowiedziano, w tym kierunku, zaznaczy si pewien zastj. Kongresy miny, niezatarte i we. wspomnieniu wielu uczestniczcych amatorw Korneckiego, dyrektostenografw, tak n. p. in. Polaczka ra kolei elektr. w Krakowie, wsppracujcego w Komisji ujednostajnienia systemu w r. 1923 i sekretarzujcego na kongresie 1924. Natomiast zarysowaa si na kongresie tendencja, cicho jeszcze nurtujca, zmian, zasadniczych reform systemu Gabelsbergera-Poliskiego.

Czonkowie Zjazdu Komitetu Wykonawczego Poliskiego w Krakowie 17 19 lutego 1923

Poliskiego.

I. r.

Kongresu Sten.

Pols. syst.

sprawie ustalenia syst.

)

Od

lewej u gry stoj: Pilch, Kotas, Taub,

Kapuciski, Bogocz. U dou

siedz: llymar, Bojarski, A. Wojnar, Korbel.

285

Ujednostajniony system Gabelsbergera-Poliskiego,

wedug

uchwa Kongresu w Krakowierozdziale o kongresach bya mowa o tern, w jaki sposb doszo do ujednostajnienia systemu. Tu wypadnie omzmiany, jakie wprowadzono, i jak si w praktyce do nich

wi

ustosunkowano. Co do zmian, to zgry zaznaczy naley, nie zostay one w wirze walki dokadnie spisane na kongresie, tak w drobnostkach pozostay wtpliwoci, jak spraw ostatecznie zaatwiono. Zreszt bya to ogromna praca a czas krtki. Std i w ujednostajnionym systemie drobne rnice midzy autorami podrcznikw. Zasady stenografji polskiej elementarnej, ustalone na kongresie, w Stenografie Polskim" nr. 3 r. 1920, ale nie wyczerpujco przed-

bd

stawione.

Co do praktycznego wprowadzenia tych zmian, to stosuj si do nich z wymienionem zastrzeeniem podrczniki Korbla (4 wyd), Wojnara, Olszewskiego ,nie przestrzegaj ich Listy" Sekuowicza. Podnie jednak jialey, przy udzielaniu aprobaty podrcznikom syst. Gabelsbergera-Poliskiego do uytku szkolnego Komisja oceny ksiek i poanocy szkolnych przy Min. W.R. i O.P. zadaa zastosoJwania si do ujednostajnionej pisowni, nim zatwierdzaa podrcznik. Ujednostajnienie i zmiany ustalone byyby nastpujce:

pl i znakw oraz przestrzeni pisma (linje: grna, rednia, gwna, dolna, pole grne, rodkowe, dolne, znaki mae, rednie, przeduone pionowe i poziome, dugie grne, dolne, przedugie, pole rodkowe wsze
Ustalono
linij,

nazwy

od rwnych sobie grnego i dolnego). Ustalono stosunek do ortografji: pismo w zasadzie ortograficzne nie fonetyczne (pisz jak syszysz), wszelkie odchylenia od ortografji zostay oznaczone. s t o-

sunku do etymolog ji zgodzono si rwnie, e w zasadzie zwaa si na sowotwrstwo, jednak nie naley stwarza zbytecznych trudnoci jak np. odrnianie w pisowni

286

przyrostkw wielko, piszemy

jednakowo), tak samo odnonie do pewnych przedrostkw. Postulat referenta, by nigdy nie zostawia dwu lub kilku pisania do wy-

ko

tematowego

(w

wyrazach

ko-

moliwoci

peni uwzgldniony. Podzielono stenograf] na dwie czci: elementarn (budowa wyrazw, znaczniki, skracanie na podstawie fleksji i skadni, zalecono tu ostrono z grupami zgoskowemi i przesadnem zlewaniem znakw) i wyboru, nie zosta

Cz
znaki

cz

sz

(wszelkie

moliwe skracanie). alfabecie ustalono, gdzie si zaczynaj

(zwaszcza h, eh i mikkie, od linji redniej), kiedy uywa si odwrconego s (c). Ustalono: t na pocztku pnia pisze si wd, / w gr, w rodku, jak wypadnie. Niestety nie zastosowano tego do st pocztkowego, jak proponowa referent,

std niepewno
czono, kiedy
i

tu pisowni.

W czeniu

znakw

ozna-

wzgldnie rednie podnosi si po znakach koczcych si kluczk (ptlic) na linji podstawowej (s, c, g itd.). wokalizacji dozwolono opuszczanie samogosek, zwaszcza w zgoskach pobocznych i w regule w rodku sowa po znakach' t i f w gr pisanemi z pewnemi zastrzeeniami. Ustalono, jak pisa pocztkowe i kocowe c, wzgldjakie znaki

mae

nie,

gdzie si je opuszcza, cho nie skodyfikowano tego,, std rnice, midzy autorami, na kocu miao by e skon nieco kresk, take w Me (nie k'), dzie itp; Tak samo ustalono, pisowni c (kiedy wyk), a (kreska na pocztku tylko
al-el,

nie ar), o (zniesiono

odwrcone

o zupenie), ustalono

kiedy pocztkowe u pisze si kresk z pod linji, a kiedy alfabetowe ew. zlane; obnienie jako symbol u ma pierwszestwo przed zlaniem, gdzie l trudno obniy zlewa si z u. Najwaniejsze jednak zmiany tycz si samogoski i (y) oraz zwizanego z tern ;. Chocia wprowadzono tu pewne uproszczenia, to jednak nie tak dalece, jak chcia referent. Usunito przedewszystkiem podnoszenie w pierwszej zgosce znaku przed i stojcego (z wyjtkiem przed znakami przedugiemi), natomiast zasadniczo wyraa si i podniesieniem

287
o 1/2 stopnia reszty znakw sowa po i nastpujcych; o ile si ich podnie nie da (znaki przedugie, przed je itp),

opuszcza si

i.

Podniesienie

ma te pierwszestwo

przed

proponowa przeciwnie, by nie byo dwojakiej pisowni (np. py, podwyszenie a pytel, wpisanie). Alfabetowe i to zasadniczo kreska w gr, take na kocu sw,tylko po t w gr pisanem pisze si i w d, oraz tam, gdzie si je wypisuje z cznikami. Zniesiono pocztkowe zgrubienia dla wyraania i (y) jak if, yt. Zostay natomiast
wpisanem
i

(referent

niewygodne wpisania jak gi, hi, itp. Co do j to na pocztku pnia, w ja, dalej ]a, gdzie si cla ; obniy, pisze si alfabetowo, pozatem zastpuje si
przez

wypisa kresk (tja, gdy t w gr si cignie), je pisze si znakiem osobnym (z wyjtkiem znowu tje po t w gr), ew. opuszcza si samogosk przed je, ej pisze si jak je, podwyszajc rwnoczenie nastpne znaki, ; kocowe jak i, ale kresk w d. Gja, dja itp. nacinitem wpisaniem gi, di. Czsto si ; opuszcza. Co do dwu samogosek wzgldnie dwugosek, pisze si
i,

chyba,

nie

mona

tego

alfabetowe au obnieniem znaku dla a. Wbrew wnioskowi referenta uchwalono pocztkowe alfabetowe saimiogoski pisia tam, gdzie si^nastpny znak zaczyna, wic np. w om, am podwysza si o, a. Ustalono znaki grup spgoskowych, ktrych ilo po czci zredukowano. Zlewania grup pewnych (rch, rg itp.) postanowiono przenie do czci wyszej. Nie przyjto propowanego przez referenta rozszerzenia uywania kluczkowego w (gw, chw itd.), take w grupie tw, po pisanem w gr, uchwalono wypisywa w zwyke, jak / to uporczywie proponowa Korbel mimo sprzeciwu refena plenum. renta. Przesza kluczka w komisji, utrcono Potem jednak w swem 4 wyd. Stenografji pisze sam Kor-

bel tw zawsze z

kluczkowem

w.

grup zgoskowych uchwalono, zwaszcza w czci elementarnej, zachowa naleyt miar i nie kaCo do

288

leczy niemi poczucia jzykowego (unika wic np. pisania: krzo-y korz-y korzy). Ustalono i zredukowano skrcenia na przedrost-

ki,

przyrostki

znaczniki.
oddzielnie.

Przedrostki naj, przeciw,

Co do przedrostkw i przyrostkw z i to nie zostaa sprawa cile zaatwiona. W-u pisze si osobno, w- w (w-f) dwoma zczonemi przedrostpisze

si zasadniczo

(jedno w d ,drugie w gr) ew. zwykem w przedrostkowem w, wzgldnie osobno dwa przedrostkowe w (do wyprbowania 1). Poczenia jednolite zlane przedrostkw z nastpnem p jak od-p, nad-p itp. pozostawiono tam, gdzie niema w rodku samogoski (wic nie: dep),

kowemi w

poczenia

zlane d

(e) p,

(o) p,

(a)

itp.

przeniesiono do
s
a,

czci wyszej.
Ustalono pisowni niektrych przyrostkw, jak
is
i

tyczny. Przedrostki mae i rednie podnosi si na pocztku pnia do miejsca, gdzie znak pocztkowy pnia si zaczyna. Omawiano te opuszczania niektrych gosek, o-

sobne wzgldnie czne pisanie kilku sw razem, lecz tych rzeczy nie skodyfikowano. czci wyszej, ktrej nie omawiano, pozostawiono

wiksz dowolno. Uwagi krytyczne:

Ujednostajnienie

pisowni

ma
wo-

wielkie znaczenie- jako krok naprzd

idei jednolitej

gle pisowni w caej Polsce. Rne kierunki zostay wyrwnane. Chocia pewne rnice jeszcze pozostay, to wiksze znikny i ju niema tych rozbienoci, jakie dawniej panoway. Wprawdzie moe ujednostajniona pisownia nie wszystkich zadowolia, na og jednak podrczniki, ktre si ukazay, a wedug ktrych si uczy, trzymaj si karnie tej pisowni. Najbardziej niezadowoleni byli ci, ktrzy nie zgadzali si z przeforsowanemi przez Korbla nie zawsze najprostszenii sposobami pisania. Bojarski wrcz pisze: Rreform". Chodzio ka Korbla zowrogo zaciya nad bowiem o uproszczenie, a tymczasem zwyciyy czsto przyzwyczajenia dawne, forsujce krtko przed prostot. Chocia ograniczono dwukierunkowo t i /, nie uczyniono

ca

289
tego dla
st.

wokalizacji

daoby si uzyska wicej

u-

proszcze, tak samo w grupach spgoskowych. Nie zniesiono, lecz zatrzymano podnoszenia znakw na pocztku wyrazw, jak samogosek i przedrostkw, co sprawia trudno. Duch krtkoci, a nie prostoty, ktrej wprawdzie wymagano, unosi si cigle nad reform.

Nowe podrczniki systemu

Gabelsbergera-Poliliskiego.
I

r.

1925

wyszo jako
i

wydanie podrcznika A. graf ja polska

R.

wydanie, a w r. Wojnarw p.t.

1929 III

Stenoza-

Wykad

metodyczny,

ostatnio

twierdzony do uytku szkolnego. Oba wydania, z ktrych trzecie jest poprawione i bardziej metodyczne, stosuj si do uchwa ujednostajnionej pisowni. Po wstpie: Jak na-

ley uczy si

steoiiografji,

nastpuje nauka

trzydziestu-

kilku jednostkach metodycznych,

ktr te mona wyczer-

przy naleytym tempie nauki w 35 godzinach, uywajc dalszego czasu na ugruntowanie, pogbienie i wiczenie. Na kocu ksiki jest 7 ustpw do czytania. Jako materja do czytania i wicze suy te Czytanka stenograficzna* (2 tomy) tyche autorw. Wiksz dowolno natomiast wykazuje Zbir listw kupiecko-handlo wy eh" ale pismem parlamentarnem opracowany przez Antoniego Wojnara. Na kocwki liczby mnogiej czasownikw ustanowi tu Wojnar

pa

ma

kreseczk
s,

(y)
u),

pisan nad sowem

zastpuje
z,

lub pod (o

ile

poprze-

dza jeszcze
wiele

sz,

reguy przez odwrcone

miaych grup zgoskowych. W r. 1930 wyda Wojnar te Stenografj polsk parlamentarn", ktr omwi si wrd prb reform systemu Poliskiego. Wedug pisowni kongresu w Krakowie poprawione zostao wydanie czwarte podrcznika Korbla p. t. Stenografja polska dla szk i samoukw (1927). Ukad metodyczny
Pewne odchylenia od uchwalonej pisowni nastpujce: Pozostawianie znakw, nastpujcych po podniesionych sz, , na linji gwnej (ypodobny do poprzedniego wydania.

19

290
ka, liszka), podniesienie znaku poprzedzajcego i (y) w zgosce pierwszej (syte), grupa spgoskowa tw u gry z kluczk (wbrew swemu stanowisku na kongresie), grupy zgoskowe gier, gar i pokrewne, oraz ter, stale czne

pewne znaczniki (na, w). Jako cakiem nowy podrcznik pojawia si S t e n og raf ja polska* (metodyczny podrcznik dla szk i samoukw) Zygmunta Olszewskiego we Lwowie, napisanie przedrostkja naj,
4

kadem Ksinicy
ki po

Atlas

(1928).
i

Podrcznik jest obszerny wyczerpujcy, pierwszy tapodrczniku Czajkowskiego, ktry te przypomina. Zawiera dwie czci, zatytuowane jako Pismo nieskrcone"
i

Pismo skrcone", oraz

Wstp"

na

kocu

Teksty

ste-

nogramw do czci

pierwszej".

Ukad podrcznika systematyczny, przykady s liczne zarwno w lunych wyrazach jak i w zdaniach ustpach
i

do dobrych podrcznikw. Pisownia wedug uchwa kongresu krakowskiego. Gdzie jednak autor nie mg przebole pewnych dawnych sposobw pisania, tam w uwadze u dou pisze: Niektrzy stenografowie pisz to tak a tak itp., wskazujc na sposb odmienny od uchwalonej pisowni. Tak midzy innemi owiadcza si za pierwszestwem wpisanego i zamiast podwyszonego, podaje dawne znaczniki w ustpie: Alfabetyczny spis niektrych skrtw", wplatajc w pierwsz: Oglne zasady skraca t. zw. logicznych" itp. Podrcznik, podobnie jak Czajkowskiego, nadaje si dla tych, ktrzy nawykli do systematycznej, wytrwaej pracy, by przedmiot gruntownie opanowa, a nie szukaj atwej
,

cigych, dobr ich staranny. Minio pewnych usterek zaliczy naley

ksik

cz

strawy.
zanie

Do dobrych inowacyj podrcznika naley take wskawadliwych sposobw krelenia znakw i sw obok poprawnych, i may odstp midzy ukadem kadych czterech
tu

by znaki nie zachodziy na siebie (zreszt idzie za wzorami niemieckiemi). Stenogram jest czysty, stalinij,

291

ranny take
tylko pismu;

forma zewntrzna ksiki, zarzuciby

mona

jest

zbytnio wielkie.

ku
1

Wreszcie wymieni naley nowe, trzecie wydanie So w i c z a 10 Listw do nauki stenograf] i i pierwsze wydanie 5 Listw do nauki stenograf] i para ni e n t a r n e j, oba wydania bez daty pierwsze z nich wyszo w kadym razie po r. 1925, drugie zostao opracowane w r. 1929 tu przed mierci autora.
;

sie,

trzyma si pisowni ustalonej na kongrewydaniu zblia si wielce do pisowni Korbla. Zostao ono poprawione, i uzupenione, gwnie w zakresie grup spgoskowych i zgoskowych, gdzie idzie

Sekuowicz
natomiast

nie

w lady
nienie:

Korbla.

Z pewnych nowoci, ktre sam wprowadza naley wywokalizacji nie naciska dla symbolu a znakw 1 (), czasem i t (talent), u zlewa ze znakiem g u dou w postaci ogonka, czsto wypisuje lub zlewa u, gdzieby mona obniy, w pisze osobno obok znaku /, dla symbolu o wy-

puka kluczk
ja

dla
je

w
i

(bow).

znakiem ma

doczepia

a,

jotowaniu pisze kocowe dalej ustanawia reguy,

pisa je, tym znakiem zastpuje te i ; w rodku wyrazw (tajniki tajeniki). grupie zgoskowej kier pisze mikkie k, nie kr. Przedrostek w czy pod ktem rozwartym ze znakiem je, pisze znakiem na przedrostek lub znaczniki take wyrazy jak puapka (p-apka), rzeczmy (rzecz-my), pozwala rz pisa przez . stenografji parlamentarnej, ktr opiera rwnie na Korblu, nie wykazuje szczegw godnych wymienienia. Uproszczone znaki stenograf ji parlamentarnej nazywa skrgdzie

ceniami, w odrnieniu od skrtw nych znacznikw.

dlowych

tj.

staych, niezmien-

Listami" dziaa Sekuowicz na swych Kursach hanw nauce drog korespondencyjn. i W kocu wymieni naley podrcznik wydany w Czechosowacji przez Jzefa Dadoka ze lska, o autorze obszerprzy omawianiu stosunkw lskich.
19*

niej napisano

292

Jzef DADOK, zdawa egzamin ze stenograf ji w Krakowie u Korbla i std to pisownia jego podrcznika jest naog identyczn z pisowni podrcznika Korbla z r. 1927, a tern samem z uchwaami jednolitej pisowni Kongresowej. szczegach jednak wprowadza cay szereg swoistych

zmian.

Podrcznik jest obszerny i wyczerpujcy, staje w rzdzie podrcznikw Poliskiego Elementarnej Nauki", Czajkowskiego i Olszewskiego. Sam autor zaznacza, e podrcznik jego jako jedyny w Czechosowacji i dopuszczony do uytku w tamtejszych szkoach, musi by obszerniejszy od wydanych w Polsce, by uczniom dostarczy dostatecznej iloci przykadw i materjaw do wicze. Ponadto jest podrcznik ciekawy z tego wzgldu, podaje zastosowanie systemu

Poliskiego do j2?yka czeskiego i niemieckiego, a wic nadaje si dla trjj^ycznych stenografw, jakich potrzeba w Czechosowacji. Z waniejszjych rnic pisowni zaznaczy naley: Co do uycia znakw alfabetowych, to znak / pisze na pocztku wyrazu czsto wd (nie zawsze w gr, jak uchwalono). Znaki dugie grne t, c, itp., o ile ich cijgi w gr miayby si zacz od linji dolnej granicznej, dociga tylko do linji redniej, a nie grnej granicznej, std pisze n.p. kaftan tak, jakby si normalnie napisao kaffin. Co do utrzymania 1 i n i j n o c i pisma, to czasem w wyrazach duszych wraca od grnego pola do linji, jeeli si znaki do tego nadaj, n.p. w sowie awanturniczy wraca ze znakiem dugim cz na linj. wokalizacji nastpujce rnice: Znaki i, y, pisze na pocztku wyrazw kresk w gr, albo w razie potrzeby" i wd i to przed rnemi znakami spgoskowemi, a czsto pozostawia dowolno pisania i w gr i wd. Pocztkowe U pisze naciniciem u gry znaku znak i (y) w pierwszej zgosce wyrazu oznacza czasem t, przez podwyszenie znaku pocztkowego, co zniesiono na

kongresie, tak n.p.

sowie rycerski pisze

y.

pocztkowe

jiasadzone na

dla oznaczenia

rodku

lub na

kocu

293

wyrazu
i,

pisze i {y) a take skierowanej zawsze wd.

y

/,

zapomoc

kreski pkrtkiej

przez obnienie mikkiego tv, std wr, zlewa czsto znak spgoskowy ze znakiem u, gdzieby mona to u wyrazi symbolicznie przez obnienie n. p. su. Niekiedy wypisuje te niepotrzebtoio

Zgosk

pisze

otrzymuje

waciwie znak

nie

e, a, o.

Co do grup spgoskowych i zgoskowych, znaki gr, grz itp. pisze przez podsadzanie r pod znak
cliWy

to
g,

giv

pisze

kluczk

dla w,

cho
w,

znaku

wd

przedrostkowem
rsz.

jak

uywa przeduenia w ujednostajnionej,

dla gru-

pisowni, dalej

wprowadza dawny znak Poliskiego

py

pt

grupach zgoskowych ma jeszcze wiksz tendencj Korbel do cigania zgosek w monogramicznym znaku. Pisze wic wrokiem zamiast workiem, tworzy grupy zgoskowe gas, gos, has, hos itp., wkrcajc s u dou do rodka, std haso pisze si podobnie jak halo, gdzie h ma ptlic. Tworzy te grup gaus jak wyszej gas, lecz jeszcze obnidla symbolu u. Dalej prcz grupy chasz tworzy analogiczny hasz, gasz, gosz, take chat, chata, hat i t. p. Grup ru pisze zawsze jak znacznik rd. Ptlicy dla iv uywa te w grupach zgoskowych, przyczem mikkie w wyraa

ni

on

powikszon ptlic. A wic: Wawel

pisze

nacinitem

nawija ptlic dopisujc el (wel); piwa pisze przez nawinicie ptlicy na mikkie p, przyczem podwysza ptlic o p stopnia dla wyraenia i, podobnie piwiarnia, przyczem jeszcze powiksza kluczk dla oznaczenia zmik(wa)
i

czenia.

Przedrostk i, ktre maj czciowo inne znaki ni uchwalone, dopisuje na pocztku pnia, zalenie od potrzeby wyej, czasem przed t podwysza pocztek pnia schodzc ze znakiem t na linj n. p. w sowie patrzc jest pa u gry przedrostkach zoonych lub gdzie doczepione przed trzc. po d i p nastpuje znowu p jak dopro, popro itp. wpro-

wadza take

dalej

idce cignicia, n.p. popro

pisze jedno-

294

litym

znakiem popro

(p

dubie

wcl)

wkrca

jeszcze

do rodka.

pisze te w rodku wyrazw Kociuszko pisze Ko-uszko, pociel pisze te spiralk po-el, jak to dawniej proponowa Bojarski. wyrazach ciso, co, zawija spiralk z lewej strony czci znaku . opuszczaniu i zastpstwie gosek idzie dalej ni uchway kongresu, obce szp, szt kae pisa jak dawniej
i

Przyrostkowe

n. p.

Poliski przez

sp, st (szpital, sztuka).

Znacznikw ma o wiele wicej ni uchwalono, a czciowo s one inne od uchwa. Take niektre skracania z ycia praktycznego nowe, n. p. petycyjny pisze grup pt jako ptyny, pod tytuem pisze dt zlane, std wyglda

jak post. Niektre

sowni

niecise, czsto podaje si pireguy 44 nieraz pisze si, nieokrcjako niekiedy lajc dokadnie uycia kiedy 44 Naog jednak podrcznik jest bardzo wyczerpujcy

jak

44

wprowadza gruntownie
i

skiej

stenograf ji polskiej, czeniemieckiej; odpowiednie przykady i znaczniki

w nauk
i

te

dla

jzyka

czeskiego

niemieckiego.

Obok przekadu

Kotasa

jest to drujga prba zastosowania Poliskiego. do jzyka, niemieckiego a pierwsza udatna prba przekadu Poliskiego na jzyk czeski.

Dr.

Ludwik Rgorowicz

Naczelnik Wydziau Owiecenia Publicznego przy lskim Urzdzie Wojewdzkim.

Okres

lski

od

r.

1927.

Kiedy ruch usta na polu stenograf ji kierowany z Warszawy przez Antoniego Wojnara, zjawi si nowy czynnik energetyczny, ktry podj inicjatyw, tj. Zesp Towarzystw stenograficznych syst. Gabelsbergera-Poliskiego, Woj. SI. i Zag. Dbr. w Katowicach. Chcc zrozumie to zjawisko, naley si dokadniej zapozna z dziejami ste.nogr.afji na lsku. Cieszyskim zaczyna si rozwj steNa nografji jeszcze w roku 1899, kiedy prof. ginin. Dr. Janik, amator stenografji, wprowadzi t nauk w klasie V nowo utworzonego w r. 1895 gimnazjum polskiego Macierzy szkolnej w Cieszynie. Przerwano potem nauk stenografji, lecz prowadzono j znowu z pocztkiem roku szk. 1907 i udziela wtedy tej nauki prof. Heczko w dwu oddziaach (56 uczniw). gimnazjum w Orowej (obecnie pod zaborem

lsku

wykadano tam stenografj na Kursie Handlowym w r. 1914/15. Szkoa Handlowa powstaa w Orowej dopiero w roku 1918, kilka miesicy przed upadkiem Austrji. Na lsku Cieszyskim uczy si stenografji rwnie w szkoach wydziaowych mioe jedynie w caej Polsce, a mianowicie

czeskim) ponadto

uczono

stenografji

latach

1914/15

1918/19,

Cieszynie (2 szk.),

Dbrowie,

niemieckiej Lutyni

(ostatnie dwie szkoy pod zaborem czeskim). Oprcz tego naucza si stenogr,afji w Pastwowej Szkole Handlowej w Cieszynie, dalej na kursie wieczornym dla dorosych w tej szkole i na prywatnych kursach stenograficznych Franciszka Bogocza, prof. gimnazjum. Nauczaniem stenografji wpoIwyszych szkoach i kursach zajmowao si 3 prof. gimna-

296
zjalnych, 2 nauczycieli szk handlowych, uczycielka szkoy powszechnej.
1

nauczyciel

na-

jest popularna, ten fakt, inicjatyw ruchu stenograficznego w odnodzonej Polsce ujli w swe rce bracia Wojnarowie, pochodzcy ze lska Cieszyskiego.

na

lsku

Cieszyskim stenograf] a

o tein

wiadczy

Z innych dziaaczy na
musi
dlowej

i teoretyka stenograf ji, ktry referatami na kongresach, wypracowa wasny polski system stenografji, wreszcie poprzedziwszy roz-

Franciszka w Cieszynie, metodykia

Cieszyskim wymieni si Kotasa, prof. Pastw. Szkoy Han-

lsku

wsppracowa

prawk: O dwujzycznej

stenografji"

wyda podrcznik

Stenognafja niejnieckia", jest to przekad niemiecki polskiego systemu Gabelsberiegera-Poliskiego. Na lsku, nalecym do Czechosowacji, wrd tamtejszej Polonji, bardzo jest dziaalno Jzefa I) a-

wan

dok

kierownika i waciciela prywatnej szkoy stenografji polskiej i pisma maszynowego w Orowej. J. Dadok zda egzamin ze stenografji przed Komisj Egz. w Krakowie w r. 1926, nostryfikowa go w Czechosowacji (1927), gdzie otworzy w r. 1926 na podstawie pozwolenia Min. Szkolnictwa i Owiaty Narodowej w Pradze szko stenografji w Orowej: Kierowaa nim myl, by samemu nauczy i wyksztaci nauczycieli do szk wydziaowych na lsku Czechosowackim, w ktrych programie figurowaa stenografja, lecz nie udzielano jej dla braku nauczycieli. To mu si te udao i niemal we wszystkie szkoy wydz. wprowadzi ju nauk stenografji. Pierwsze wpisy do Szkoy stenografji odbyy si 18 i 19 grudnia 1926. Zapisao si 46 uczestnikw. Dnia 3 kwietnia 1927 odbya si w polskiem gimnazjum rekinem w Orowej pierwsza pokazowa lekcja praktyczna z dobrym wynikiem, druga taka lekcja 30 pad. 1927 i\,
a,

cigu krtkiego czasu tj. lat trzech wyksztacono okoo 500 kandydatw, co wiadczy o dzielnoci szkoy o wzrocie zainteresowania si stenografj. Wyda te Dadok w r. 1929 podrcznik stenografji p. t.
a potem
i

dalsze.

Stenografj polska,

wykad wedug

systemu

Gabelsber-

297

gera-Poliskiego. Dla szk wydziaowych i zawodowych. Min. Szkoln. i Ow. Nar. w Pradze dopucio podrcznik do uytku szkolnego w Czechosowacji". Podrcznik rozchodzi si we wszystkich szkoach w Czechosowacji, gdzie si na-

ucza stenografji. Omwiono podrcznik wyej. Wreszcie nadmieni wypada, na Powszechnej Wystawie Krajowej w r. 1929 w Poznaniu widniay, jako je-

den przykad
stenografji,

cakiem

nielicznych eksponatw na polu

prace uczniw J. Dadoka, midzy niemi olbrzymi gruby tom poezyj polskich, przepisanych pismem

stenograf icznem. Jeeli chodzi o

nie

lsk Grny,
mowy
o

to

przed

wojn wiatow

mogo by

tu

jakiem

naucz-aniu stenografji

polskiej

wskutek antypolskiej polityki rzdu niemieckiego gdy usunito przecie jzyk polski z ycia handlowego i wogle publicznego. A zreszt inne i wiele waniejsze zadania czekay urzeczywistnienia, e wymieni choby wzbudzanie polskoci i ducha narodowego. Tymczasem istniay wic na lsku tylko niemieckie Towarzystwa stenograficzne systemu Gabelsbergera i Stolze-Schreya i uczono niemieckiej stenografji w niemieckich szkoach handlowych.
a i praktyczne zastosowanie byoby niemoliwe,

Ale skoro tylko zawitaa jutrzenka wolnoci, zjawia si i stenografja i ruch stenograficzny. Pocztek przypada

ju na okres przed plebiscytowy. Lud grnolski, ktrego gniota przemoc wroga, starajcego si poniy

moe niedocenia dostatecznym stopniu intelektualnych zdobyczy polskiej nauki. Trzeba mu byo wic otwiera oczy na wartoci polskie, take i na polu stenografji, tein wicej, i wzgldy praktyczne odgryway tu niema rol. Mona si byo przecie spodziewa, rozwinie si polskie ycie handlowe, co w nastpstwie wywoa silne zapotrzebowanie stenografw polskich. Pierwszym pionierem stenografji polskiej na lsku Grw w
jego oczach walory kultury polskiej

nym by Emil Siwy z agiewnik, obecnie naczelnik gminy w Chorzowie. Wybra do nauki system niemieckiej steno-

298
tachygrafji,

na ktrej opar

(podrcznik

r.

1920).

swoj Sten ogra" j Reforma" Urzdza on kurs swej stenograf

j
i

latach 1919/20 w agiewnikach, Krl. -Hucie, Zabrzu wicach, liczyy on,e przecitnie po 30 uczestnikw.

Gli-

Brat

jego,

student uniwersytetu berliskiego,

Polonji

uczy

tego syste-

mu wrd

Wkrtce jednak usuwa si Siwy z ycia stenograficznego, a rwnoczenie upada jego stenografia. O systemie jego bdzie mowa przy przekaBerlinie.
i

dach stenotachygrafji. Prawie rwnoczenie zaczto uczy stenograf j na kursie ksigowoci w Wielkich Hajdukach, urzdzonym prze/.

Szko Kupieck
(obecny

Itejewskiego z Bytomia.

Uczy Jas

k a

wojewdzki) systemem Stolze-Schreya. By to system prawie wycznie znany na Grnym lsku. Lecz kursici doszli do przekonania, system ten nie odpowiada duchowi jzyka polskiego. Za bardzo te

urzdnik

przypomina Berlin, gdzie mia swoj gwn siedzib. Zaczto wic szuka odpowiedniego systemu, a poniewa brako znajomoci stosunkw stenograficznych, szukano go niejako z latarni w rku. Z ogosze w gazetach lskich dowiedziano si o syi

stemie GabeLsbergera-Poliskiego. Jzef Nowak, obecnie naczelnik gminy w Nowych Hajdukach, postara si o podrcznik, i uczc si sani, uczy innych kursistw w liczbie okoo 30, pochodzcych z rnych okolicznych towarzystw polskich, gwnie robotniczych. Kurs trwa od padziernika 1919 r. do koca lutego 1.920 r. Zainteresowanie byo wielkie, wida to ju z tego, starano si wszelkiemi spo-

sobami kurs nadal utrzyma i zastanawiano si nad zdopopularne byciem potrzebnych ku temu rodkw. A, byy i dozwolone przedstawienia amatorskie, wic przygotowa komitet z czonkw byego kursu sztuk Dymitr i Marja", ktr zamierzano kilkakrotnie odegra dla uzyskania funduszw. Lecz nie byo to tak jeszcze atwe, jak si zdawao. Mimo rzdw Komisji Aljantw i Niemcy mieli swe wpywy, a poniewa wedug ustaw niemieckich mogy tylko zarejestrowane towarzystwa wystawia sztuki

Franciszek
radca miejski

Grze
i

czone Piasta rowy Zespou Tow. Stenograficznych na lsku.

Krl. -Hucie,

czonek honorowy

hono-

Antoni
zaoyciel
i

Nowak
i

prezes honorowy

,.

Piasta"

honorowy czonek Zespou.

299'

amatorskie,

wic zakazano
z

przedstawienia.

Nie

zrazili

si

tein stenografowie.

Zaoyli szybko Towarzystwo

siedzib

Polskich

Wielkich Hajdukach. Do zarzdu towarzystwa weszli midzy innymi gwni inicjatorzy Jaska i J. Nowak. Ale i teraz jeszcze nie skoczyy si trudnoci. Tym razem pochodziy one ze strony polskiej, Towarzystwo z innego obozu polskiego. Rozgoszono, Polskich Stenografw" to towarzystwo niemieckie, a mona opinj pubyo wwczas tein atwiej wprowadzi w bliczn, i nikt jeszcze nie sysza wtedy o polskich podejrzy wano w ostenografistach"; nic te dziwnego, fwym czasie najgortszej walki plebiscytowej, i to Niemcy, ktrzy pod paszczykiem polskoci chcieliby przyciglud polski do siebie. Lecz szczliwie i ta trudno
Stenografistw"

bd

n mina.

Publiczno zapoznaa si
o

treci

sztuki,

prze-

polskoci grajcych i odegrano sztuczk z pow Krl Hucie, witochowicach i Wielkich Zaoone towarzystwo przestao istnie z wiosn r. 1920, gdy wielu czonkw tego towarzystwa rozjechao si na kurs nauczycielskie i urzdnicze. Niektrzy czonkowie dawnego towarzystwa starali si wprawdzie zaoy podobne stowarzyszenia w Krl. -Hucie, Chorzowie i innych miejscowociach, ale udao si to tylko w Chropaczowie, gdzie zaoone towarzystwo o 60 czonkach utrzymao si 6 miesicy. Naog nie by to czas sprzyjajcy, czas plebiscytu, niepewnego jutra, wic wszystko inne interesowao ludzi,
jedynie nie stenografja.

konano si wodzeniem Hajdukach.

Nowa era dziaalnoci zaczyna si po u k o c eni u plebiscytu zlikwidowaniu trzeciego powstania. Dnia 1.7 listopada 1921 r. zwoa na godz. 7-m Antoni Noi

wak w
skiej,

Krl. -Hucie zebranie

lubownikw" stenograf ji

pol-

celem utworzenia kka stenograf ji polskiej. Zaoono rzeczywicie w Krl. Hucie stowarzyszenie pod nazw: Polskie Stenografw P i a s t", ktrego gwnymi inicjatorami byli radca Magistratu Franciszek

Kko

Grze

Antoni Nowak.

Dzieje Piasta": Prezesem towarzystwa wybrano

300

Antoniego Nowaka,

zastpc radc
praca.

Grzesia,

Jadwig Fikwn),
ca Grze.
z
czycieli,

funkcje nauczyciela

obj
i

(sekretark chwilowo radczasy

Zacza si

Cikie byy pocztkowe

powodu braku rodkw materjalnych

ofiarnej

zawodowych naua przecie zdoao towarzystwo przetrzyma je

i bezinteresownej pracy prezesa oraz Szczeglnie zasuy si radca Grze. Z.Z.P. udzieli towarzystwu stenograficznemu

dziki tylko
wiceprezesa.

Bdc

sali

zarzdzie na lekcje i zebrania. A bya to jedyna sala w KrlHucie z tablic, do szk nie miano wtedy jeszcze dost-

pu. Naturalnie nie byo dydaktycznych. Zamiast

o wymogach pedagogicznoszkolnych byy krzesa i stoy, udzcy si musieli nieraz siedzie tyem obrceni do tablicy, ale mimo wszystko miejsce byo na 100 osb, z ktrych skada si ten pierwszy kurs. Nauki udziela bezinteresownie radca Grze, a chocia liczba uczestnikw zmalaa do poowy, kurs dobi szczliwie do koca. Co do wyboru systemu wahano si dugo. Odraza do systemu Stolze-Schreya, przedstawiciela niemczyzny, poprowadzia do systemu Gabelsbergera-Poliskiego, odpowiada-

mowy awek

jcego duchowi jzyka

polskiego.
j.do kongresu
7

W latach
odbyo si

1922-24

t.

Piacie"

kursw

przecitn liczb

Krl.-Hucie wr. 1.924 30 40

czonkw na pocztku kursw, a poow tej iloci przy kocu. Rne znowu nastrczay si trudnoci. Pokazao
si, bezpatne wzgldnie zbyt tanie kurs demoralizuj uczestnikw, ktrzy dla tej tanioci lekcewa je sobie i opuszczaj nauk, co ujemnie wpywao na innych uczestnikw i na nauczyciela. Dalej wyoniy si trudnoci jzykowe. Z uczcych si stenografji nikt nie uczy si jzyka polskiego w szkole i nie zn# gramatyki jzyka.

mwia narzeczem lskiem, tern wiksza nastrczaa si trudno w nauce stenografji. Czasem trzeba byo traci dugi czas, rozwodzc si nad znaczeniem, jzykowem i objaniajc pewne reguy stenografji. Wreszcie
Przewana
i

cz

by

materja uczcych si zarwno co do zawodu jak i wieku najbardziej rnorodny: Obok 15-letnich (chopca lub

301

dziewczynki) zasiada na awie mczyzna 30 40 letni. Nauczyciel znalaz si wic wobec wielkich trudnoci pedagogicznych, metodycznych, dydaktycznych i jzykowych. wic teraz uwag skierowano na trudnoci jzykowe i w dalszych kursach przeznaczano jedn godzin na jzyk polski, drug z& na stenografj. Tych, ktrzy ukoczyli kurs stenografji przyjmowano na czonkw towarzystwa Piast" po poprzedniem wniesieniu przez kandydata proby pismem stenograficznem. Rozmachu nabrao towarzystwo po objciu Grnego lska przez Polsk. Otrzymano za poparciem racicy Grzesia od Magistratu wygodne sale szkolne w liceum eskiem do swego rozporzdzenia. Nie ograniczono si na suchych lekcjach szkolnych, lecz dbano o zaspokajanie potrzeb kulturalnych, umysowych i towarzyskich swych czonkw. Zebrania towarzystwa odbyway si co miesic, urzdzano

Gwn

tam wykady, nietylko na temat stenografji (gwnie preNowak) ale rwnie i z innych dziedzin. Prenumerowano obowizkowo Stenografa Polskiego". Urzdzano wsplne wycieczki i zabawy z tacami, a grosz i nie-stenografw napenia wtedy obok taczcej Polski stenograficznej"
zes

pust kas Towarzystwa. Czonkw czynnych liczyo towarzystwo w tym czasie okoo 100. Dla czonkw biegych w stenografji starano si o posady. Nie byo trudu o zajcie, gdy zawsze poszukiwano
dobrych stenografw.

Przewana ilo czonkw

lofa,

to

ludzie od

mota

lub ki-

ktrzy po znojnej pracy w kopalni lub hucie z amatorstwa powicili wolny czas stenografji. Dziki temu zapaodrug rocznic wi zdoano osign powane rezultaty. istnienia towarzystwa urzdzono popisy konkursowe 39 uczestnikw. Do komisji zaproszona prof. Korbla, ktry te przyby. Pierwsz nagrod za stenografowanie 150 zgosek na minut zdoby hutnik z zawodu Malczyk, drug grnik Kosiski za 120 zgosek. Susznie wic pisz lzacy z Tow. Piasta" z pewn dum: Jaki wstyd powinien ogarn

302

wszystkich tych licznych urzdnikw i nauczycieli, ktrym przecie stenografja przyniosaby olbrzymie korzyci w ich zawodzie". Wynosz si nie bez susznoci jako dobrze zorganizowana placwka stenogr. ponad taki n. p. Krakw z jego licznemi szkoami rnego typu i armj profesorw i nauczycieli. Przez kilka lat byo To w. Piast/ jedyn tak placwk syst. Gabelsbergera-Poliskiego, gdzie skupiao si ycie stenograficzne skd promieniowao na cay

ca

lsk

polski.

Z chwil przyczenia Grnego lska do Polski i wikszego napywu inteligencji polskiej zjawiaj si te i inne jednostki interesujce si stenografja, ucz si jej same innych. Ciekawem jest zjawiskiem, nie przybyy tu egzaminowane siy syst. Gabelsbergera-Poliskiego, ktreby uczyy i szerzyy ten system. Natomiast w r. 1921 przybya tu Balczyska-Bartoszewiczowa, ktra zdawszy egzamin w Krakowie, miaa prawne podstawy rozszerzenia na
i

'lsku swego przekadu systemu

Stolze-Schreya.

ona te kurs specjalnie dla nauczycieli, z spory zastp nauczycieli stenografji szerzcych jej system. Uczono jej systemu w szkoach handlowych lska. A z systemu Gabelsbergera-Poliskiego przeciwstawiali si tylko ludzie dobrej woli, amator o wie, lecz nie egzaminowani nauczyciele. I tak wymieni tu naley kier. szkoy Mangolda, ktry zaszczepi system Gabelsbergera-Poliskiego w podwadnem sobie i okolicznem nauczycielstwie, a tern samem odwid ich od systemu Paczyskiej. Przeoy Mentza dzieje

Urzdzia ktrych wyszed

kurs PrusNapirkowskiej Kalety z Katowic oraz Kaczyka z Zaa. W Krl. -Hucie obok kka Piast uczy te systemu Gasten., ale ich nie

wyda.

Dalej

wymieni
44
,

trzeba

belsbergera-Poliskiego Karcel Teodor. Zjawiaj si te jednostki, ktre wszc pontny up, pragn robi dobre interesa na nauce stenografji, sami niefachowemi siami. Naturalnie szkodzi to sprawie stenografji, odbiera zaufanie do tej nauki i zniechca ludzi. Tak n. p. zjawi si w Krl. -Hucie jaki wielki profesor 44 ktry podszywajc si pod firm Zwizku Powstacw zao-

bdc
,

303

y kurs
umia

stenografji

ci, a wyniki

osign

ksigowoci, grubo sobie kaza pamarne i nic dziwnego, gdy sam nie

stenografji.

Jan Kaczyk i Przewoka, oywieni dobremi chciami, odpowiedni reklam starali si przycign uczniw: podczas rnych obchodw w Katowicach wystpowali ich uczniowie ubrani w barwne czapki stenografw" z wasn -muzyk, noszc przed oddziaem tablice z napisami szkoy
stenograficznej.

Trosk
o

Piasta"

byo w oWym

czasie

postaranie

si

egzaminowanych nauczycieli, ktrychby mona wprowadzi do szk i tu przez modzie zacz prac od dou. Sam Piast" robi wszystko, co byo w jego mocy, by szerzy stenografj wrd najszerszych mas ludowych, nie

zraa si adnemi

trudnociami,

majc

to

przewiadczenie,

pracuje dla dobra Ojczyzny i Pastwa. r. 1924, po trzech latach pracy twrczej,

zdoby si

Piast/

na podziwu godny wysiek,

zwoujc w

cinne mury miasta Krl. Huty III Kongres Polskich, o ktrym wyej bya mowa. Byo to koron alnoci jego na lsku.

nader gostenografw
dzia-

Dziaalno
zaczyna si
sta" do
r.

po kongresowa
stenograficznego Pia-

pewnym upadkiem ruchu

powodu rwnoczesnego kryzysu gospodarczego w Polsce. Maleje gwatownie frekwencja kursw stenografji. Zarzd nie opuci bezwadnie rk, lecz zabra si do energicznej pracy. Utworzono sta komisj pedagogiczn, ktra miaa ukada program naukowy kursw i czuwa nad ruchem towarzyskim. Weszli do niej Folek, Brachaczek, Tomala, wierczyna, Fikwna, Klama i Malczyk. r. 1925 przystpio koo do Zespou Zrzesze Polskicl) w Krl. Hucie, biorc udzia ywy w jego zebraniach miesioziiiiych. Sfearaoio si urzdzi kurs stenograficzny dla nauczycieli, lecz zamiar spez na niczem z powodu braku
1926 z

zainteresowania

zrozumienia dla

tej

dziedziny. Nie odstra-

szyo

to

zarzdu.

r.

1926

urzdzono wojewdzkie popisy

304

si zwiastunem lepszego jutra. nich udzia okoo 40 uczestnikw, pisano z szybkoci 80 200 zgosek na minut. Nagrody na 200 zg. zdobyo trzech czonkw i; Piasta". Do komisji ocen naleeli prof. Korbel, prof. Kotas i red; Chrptusta. Popisami zdobyto suk ces,. .byy, one bodcem do dalszej pracy, najwaniejszym za wynikiem, jaki osignito byo to, popisami temi zaintereowjay si wadze: Sejm lski, Magistrat Krl. Huty, fzba Handlowa a dalej Zakady hndlowo-przejnysowe. Instytucje te popary finansowo. popis, co umoliwio rozdanie 18 cennych nagrd pamitkowych. Ruch podnis si, ilo czonkw koa wzrasta. 'Lecz zaznaczy si ten rok i smtftnym momentem, zmar zasuony czonek honorowy Piasta", pierwszy Prezydent Krl. Huty, Pawe
stenograficzne, ktre stay

Brao

Dombek,

*.
.

..

osignito dalsze wyniki. Dziki staraniom zarzdu przez utrzyomiande staego kontaktu; z wadzami: Wydziaejn Ow. Publ. i Magistratem w Krl. Hucie, wprowadzono system Gabelsbergera-Poliskiego w Szkole Handlowej i Gimnazjum Handlowem w Krl. Hucie z rokiem szkolnym 1926/27, gdzie nauczycielem zosta na wniosek zarzdu Polek, dugoletni czonek Piasta". Tymczasem powstay na lsku i inne stowarzyszenia stenograficzne i kka: w Katowicach, Rudzie itd., a red. Wadysaw Chrapusta utworzy Instytut stenograficzny
r.

1926

Katowicach. .,.

Mimo tycji wietnych wynikw pqposta w pamici niedawny upadek rpchu stenograficznego na lsku i pewna niepewno, std troska* o. przyszo, o umocnienie i skonsolidowanie ruchu, poddaa dziaaczom stenograf ji ila lsku

myl skupienia si z caego lska i zogniskowania ich przez utworzenie je,dnostki objpiujcej organizacyjnie cay lsk. Poprowadzio to do utworzenia Zespou" towarzystw stenograficznych na lsku. Odkadajc, dalsze dzieje Pia;

sta" na pniej, naLey si zaj teraz powstaniem wojem tego Zespou", a nastpnie Towarzystw do nalecych.

roz-

niego

Redaktor

Wadysaw

Chrapusta
lsku.

pierwszy prezes Zespou To w. Stenograficznych na

305

Zespl Towarzyptw Stenograficznych syst. G&betebergeraPoliskiego Woj. SI. i Zagl. Dbr. w Katowicach.

Dnia 27 marca 1927 r. na Walnem Zgromadzeniu Tow. w Krl. Hucie na wniosek obecnych z Katowic Jana Kaczyka i Wilhelma Cholewy wesza po raz pierwszy pod obrady myl utworzenia jednostki organizacyjnej stenograficznej, obejmujcej mniejsze grupy organizacyjne tj. kka, towarzystwa, zwizki na lsku, przyczem jednostk t nazwano wtedy: lski Oddzia stenograficzny". Uchwalono jednogonie odpowiedni wniosek. Wyoniony komitet jako Wydzia Wykonawczy ;potem ju nazwanego Zespou Towarzystw Stenograficznych Wojewdztwa lskiego odby posiedzenie pierwsze dnia 15 maja 1927 r. w Krl. Hucie
Piast"

przy spudziale czonkw Wydziau, z Krl. Huty Antoniego Nowaka i Emila wierczyny, z Katowic Wadysawa Ohrapusty, Wilhelma Cholewy i Jana Kaczyka. Utworzono prezydjum Wydziau wybierajc prezesem A. Nowaka, jego zastpc W. Chrapust, sekretarzem W. Cholew, zastpc E. wierczyn i postanowiono powoa do Wydziau profesorw Dbrowskiego z Katowic, Polka z Nowych Hajduk i Achtego z Katowic. Nastpnie zapocztkowano opracowanie statutu Zespou. Na drugieni posiedzeniu w dniu 29 maja 1927 r. take w Krl. Hucie uchwalono statut Zespou i postanowiono zwoa pierwszy walny zjazd delegatw poszczeglnych towarzystw i zwizkw. Zjazd odby si 27 czerwca tego roku. Regrezentowane tam byy nastpujce organizacje stenograficzne: Piast" z Krl. Huty, Zwizek Sten. z Katowic, Kka modziey szk zawodowych w Dbrowie Grniczej i Cieszynie. Obecni byli: Z Krl. Huty A. Nowak i E. Swierczyna, z Katowic Cholewa, Chrapusta, Adolf Jung, J. Kaczyk, z Dbrowy Grwyj Liku niczej prof. Mako wa, z Cieszyna Pr. Kotas. obrad powoano do ycia Zesp Tow. Sten. syst. Gabelsb.Poliskiego Woj. lskiego i Zag. Dbr. z siedzib w Ka-

towicach.
(

Wybrano jako zarzd Zespou: prezesem

s t

red.
.Jun-

li

ap u

wiceprezesem A. Nowaka, sekretarzem A.

20

306
ga,

zastpc prof. Makow, skarbnikiem Folka, awnikami Cholew Kotasa. Dziaalno Zespou zmierzaa najpierw
i

gwnie do uporzdkowania spraw organizacyjnych i rozbudowy poszczeglnych placwek. A wic przeksztacano istniejce zwizki stenograficzne jednolicie na towarzystwa, popierano powstawanie nowych k jak w Lipinach, Nowej Wsi, Sosnowcu, potem dalszych w witochowicach, Tychach; pewne kka powstaway i rycho upaday. Na tle uporzdkowa organizowanie i ustrojowo przyszo do pewnych tar. Usunito pewne, dawniej czynne, ale moe nieodpowiednio postpujce jednostki jak Kaczyka i jego towarzyszy, do tar przyszo midzy Zespoem, a najdawniejszym Zwizkiem w Krl. Hucie co do silniejszej centralizacji wzgldnie decentralizacji towarzystw w Zespole i odpowiedniej egzekutywy tego. Tarcia te jednak udao si zagodzi, a nastpnie na duszy czas cakowicie wyelimi-

nowa.
Zabrano si nastpnie do pracy zawodowej krzewienia ruchu stenograficznego. Wystosowano 1 sierpnia 1927 r. do Wydziau Owiecenia Publicznego Wojewdztwa lskiego Memorja" domagajcy si wprowadzenia nauki stenograf ji systemu Gabelsbergera - Feliskiego obowizkowo w szkoach zawodowych i rednich, ew. nadobowizkowo, nastpnie te obowizkowo w seminarjach naucz, celem przygotowania nauczycieli zawodowych w tym przedmiocie, przyczem Zesp oddawa do zrealizowania tych postulatw swe siy naukowe do rozporzdzenia, nawet bezpatnie do czasu zdobycia funduszw pastwowych. Podpisani na memorjale za Zesp: Chrapusta (prezes) i Folek (sekr.), za kierownictwo Instytutu Stenogr. w Katowicach: Jung i Cholewa.

Od pocztku r. 1928, po wyjedzie Chrapusty do Krakowa, wybrano prezesem Zespou profesora Miejskiej Szkoy Handlowej w Katowicach Jzefa Dbrowskiego.
Dziki nowemu prezesowi Dbrowskiemu udaa si akcja, wadze wojewdzkie zainteresoway si silniej Zespoem jego dziaalnoci, w wyniku czego nie odmawiay

44

307

mu
co

pomocy materjalnej, wydatnego poparcia moralnego uznaniem naley podnie. wielkiem Tego poparcia uyczyo Wojewdztwo cae: nie szczdzi
i

go energiczny
Dr.
P.

i wielce zasuony dla lska P. Wojewoda Grayski, patronowali rozwojowi stenografji polskiej Naczelnik Wydziau Owiecenia Publ. na lsku Dr. Lui

dwik Rgorowicz, PP. Wizytatorowie In. Kwieciski

Koczwara. Oklnikiem

Dr.

z' dnia 31 lipca 1928 r. wprowadzi Wydzia Owiecenia Publicznego program nauki dla smego oddziau szkoy powszechnej, zatwierdzony reskr. Min. W.R. i O.P;, ktry obejmuje te nauk stenografji (1 godzina). Jako realny sym bol wdzicznoci za zrozumienie doniosoci stenografji na polu owiaty szkolnej i pozaszkolnej, powici Zesp Dyplom P. Naczelnikowi Drowi Rgowiczowi z wyrazami uznania za jego wydatne poparcie 'wysikw Zespou. kwestji stenografji niemieckiej wzgldnie dwujzyczi w szkonej, polskiej i niemieckiej, zarzdzi W.O.P., ach mniejszociowych naley wprowadzi system prof. Kotasa, jego przekad Gabelsbergera-Poliskiego, std uzyska;

no polsk jednolito.

Uycza te Wydzia Owiecenia Publ. Zespoowi znacznych subwencyj na krzewienie ruchu stenograficznego na lsku, Dziki prezesowi Dbrowskiemu rozpocz si te druk niniejszej Encyklopedji stenografji. Zesp otrzymawszy z. 2000 na prowadzenie nauczycielskiego kursu stenograficznego, potrafi drobnem wpisowem doprowadzi kurs do stanu samowystarczalnoci, a dotacj obrci na pokrycie pierwszych kosztw zwizanych z drukiem dziejw sten. Dziaalno Zespou w kierunku zawodowym obejmowaa akcj zwalczania szkodliwych dla sprawy stenografji kursw poktnych, a nastpnie organizowano corocznie popisy stenograficzne z udziaem druyn wszystkich szk handlowych i jednostek organizacyjnych Zespou. We wrzeniu za 1928 r. przystpi zarzd Zespou do wydawania czasopisma perjodycznego, przeznaczonego gwnie dla modziey szkolnej pod tytuem: Czytanki Steno2Q*

308
graficzne".

Pocztkowo redakcj

tego

wydawnictwa

pro-

wadzi A. Jung, przyczem autografy wykonuje prof. Fr. Kotas. Czasopismo poleci Wydzia Ow, Publ. w Katowicach, jako lektur fachow do szk. Wsppracownicy pisma
to

gwnie

dr.

Taub >

prof.

Dbrowski, Polek,

prezesi Bierr.

1929 w swej stenografowanej obok stenogramw pismem nieskracanern, rwnolegle stenogramy pismem parlamentarnem. Obecnie Czytanki w Polsce drugiem staem czasopismem stehograficznem syst. Gabelsb-Poliskiego. roku 1929 zostali zamianowani przez Zesp jego czonkami honorowymi: Nacz. Wydz. O.P. Dr.Rgorowicz, Prezydent miasta Katowic Dr. Kocur, Racica Magistratu Krl. Huty Pr. Grze, Lektor sten. Uniw. Jagie, w Krakowie St. Korbel, Prof. gimii. Dr. Taub w Grdku Jagielloskim, Redaktor W. Chrapusta, prof. Szkoy Handlowej w Cieszynie Fr. Kotas i Dyrektor Kazimierz Mazak. Czonkowie honorowi otrzymali artystycznie wykonane dyplomy. Program pracy Zespou na r. 1930 przewidywa przedewszystkiem pogbienie dziaalnoci w kierunku systemowym. Zwoa wic Zesp na 30 marca 1930 r, do Katowic oglnopolsk konferencj autorw stenograf ji", chcc da upust tendencjom, nurtujcym w gronie stenografw systemu Gabelsbergera-Poliskiego w kierunku uproszczenia i przeksztacenia systemu Poliskiego w myl rozwoju stenografji, a rwnoczenie chcc ukrci w imi dobra stenografji indywidualizm autorski i wybuja ambicj autorw, zbyt daleko posunity indyzdajc sobie z tego spraw, widualizm moe sta si gwnym powodem rozbicia ruchu stenograficznego w Polsce, bdcego w dodatku dopiero

natek, Brachaczek. Czytanki

uwzgldniaj od

czci

44

stadjum. konsolidacji.

Konferencja odbya si rzeczywicie, jej program mia obejmowa referaty: dra. Tauba: Kwest ja ujednostajnienia systemu stenograficznego zagnanio i u nas, dalej prof. Korbla o jego Polskim systemie, w obronie przeciw walorom Poliskiego, ktrego, mia zastpowa Antoni Wojnar (WaKorlory systemu Poliskiego i prof. Korbla, ref. Wojnar
i

309
bel), a dyr. Kapuciski mia przedstawi Budow systemu na zasadzie czstotliwoci znakw. Na stenograficznego konferencj, na ktrej by obecny i wizytator Dr. Koczwara, przybyli: Chrapusta, Kapuciski, Kotas, Makowa, Dr. Taub, Wojnar: nie przyby prof. Korbel, przysyajc list
44

owiadczeniem, uwaa dyskusj nad swoim systemem bezcelow, gdy zmienia go gruntownie, wydajc wydanie swego Polskiego systemu stenografji. drucie Dr. Taub w referacie swoim: Kwest ja ujednostajnienia systemu stenogr. zagranic i u nas, przedstawi pokrtce, jak osignito jednolito systemow w rnych krajach zagranic, a nastpnie omwi spraw jednolitoci u nas.
z

za

do

najpierw kwestje oglnej natury, jak 1. czy naley do jednolitej stenografji, czy moe pozostawi rnorodno, a owiadczywszy si za zapatrywaniem, jednolito ma znaczenie spoeczno-ekonomiczne, to jest jeszcze jeden umacniajcy pastwo i sj3ajajcy nard, zapyta 2. czy pora jest odpowiednia ujednostajnienia

Wyuszczy

dy

wze

3. kto ma si t spraw zaj? (Odpowied: Czynniki pastwowe obok inicjatywy prywatnej ze strony stenografw, gdy, jak dotychczasowe dowiadczenie uczy, bez ingerencji pastwa nigdzie nie osignito jednolitoci, sama inicjatywa stenografw nigdzie nie doprowadzia do podanego wyniku). Nastpn kwestj byo

stenografji (tak!),

jak jeden
4.
44

ma wyglda ten system jednolity, czy to ma by systemw ju istniejcych czy nowy, opracowany
44

jednostkowo czy zbiorowo, czy tak zw. narodowy polski czy moe si oprze na wzorach obcych i zbliy do nich. zwizku z kwestj roztrzsano tezy dobrego systemu stenografji polskiej i odbyto przegld dotychczasowych systemw polskich (wraz z ostatnim systemem Korbla) z ich zaletami i wadami. Ostatecznie tezy referatu brzmiay: 1. aden z dotychczasowych systemw stenografji polskiej nie uwzgldnia w caej peni waciwoci jzyka polskiego i nie jest zbudowany odpowiednio do wymogw teoretycznych, z jakiemi

310

naleaoby wystpi wobec dobrego

szenia
2.

polskiego systemu. Ulep-

wzgldnie lepsze systemy

Naley do jednolitego systemu w caej Polsce pod egid odpowiednich Wadz Pastwowych. 3. System jednolity powinien uwzgldni w caej peni waciwoci jzyka polskiego czyni zado pewnym zai

dy

moliwe.
{

]j

sadniczym postulatom teoretycznym stenografji. (Wytyczne podadz we wsppracy fachowcy rnych systemw stenografji, polonici, przedstawiciele

wadz

krytyczni laicy.

Taka Komisja naukowa powinnaby

4.

by

ustalona).

Naleaoby rozpisa konkurs na

najlepszy system

stenograficzny.
5. Nim wprowadzi si urzdowo system jednolity, naley uczy systemu Gabelsbergera-Poliskiego, ktry ma beziwzgldn przewag w Polsce i okaza si stosunkowo naj-

odpowiedniejszy ze wszystkich dotychczasowych systemw. Pewne dorane zmiany dla uproszczenia tu moliwe. 6. Wszelkie ulepszenia wzgldnie nowe twory powinny by poddane ocenie i wyprbowaniu Komisji naukowej, nim wprowadzi si je do szk, przynajmniej pastwowych. Natomiast naley przeciwdziaa chaosowi, rozbiciu i dezorjentacji, co acno sta si moe wskutek samowolnego wprowadzenia nowych systemw. 7. Naley do utworzenia Pastwowego Instytutu Stenograficznego, lub Wydziau Stenografji przy jakiej Wyszej (akademickiej) Szkole Zawodowej czy Handlowej, (najlepiej w Katowicach), gdzieby skupia si caoksztat wiedzy i nauczania stenografji (egzaminacyjnie, naukowo). Koszt takiego instytutu nie byby znaczny. Po referacie co do ujednostajnienia systemu Antoni Wojnar wywodzi spraw nastpujco: Wskaza na dysharmonj wrd stenografw syst. Gab.-Poiiskiego, jaka si wytworzya zupenie niepotrzebnie w ostatnim czasie. Nie uwaa i zalety systemu za stosowne tumaczy, jakie Poliskdego wobec autorytorjum skadajcego si ze znawdo ewolucji a nie do cw tego systemu. Naley

dy

s bdy

dy

rewolucji stenograficznej, ktrej nie znosi natura. System

311

ma za sob ju wyrobione wartoci moralne praktyczne, ustali swoje stanowisko pierwsze i niezalenie w Polsce. Albo chodzi bdzie o ujednostajnienie, systemu, a wtedy naleaoby doj do porozumienia i zgo : dy ze zwolennikami innych systemw, przedewszystkiem Balczyskiej i Gumiskiego, aby wytworzy system poredni, kompromisowy (Wojnar jest pewny, nie dojdzie do porozumienia), albo te chodzi o wprowadzenie upatrzonego ju systemu prof. Korbla, ktry zachwala Dr. Rymar drugim wypadku ocen tego nowego w kilku gazetach. systemu przeprowadz uczcy si go, a przyszo okae jego walory. Przeciwstawia si Wojnar w ywodom dr. Iymara w gazetach, obniajcych do zera warto syst. Poliskiego i jego szkoy. Szkoa Gab.-Poliskiego wszystkie siy, aby stworzy zharmonizowan cao, celem uzyskania przewagi nad przeciwnikami systemowymi, by po pewnym czasie do ulepszenia wasnego systemu. To co z trudem zyskao przewag w opinji spoecznej i w opinji rzdowej wystawia si na zbyt wczesn krytyk. Zesp Tow. sten. syst. Gab.-Poliskiego na lsku powinien w myl zatwierdzonego statutu zastppwa system Poliskiego tak dugo jak dugo jako taki oficjalnie istnieje,
Poliskiego
i

wytya

dy

naleaoby zlikwidowa Zesp stworzy now organizacj, ktraby reprezentowaa nowy system. Kada organizacja musi mie pewne poczucie honoru. Brak organialbo
i

duszym odcinku czasu miarodajnych. Twierdzenie jakoby przez wprowadzenie nowego systemu sprawy ulega polepszeniu, jest mylne. Wreszcie dyrektor Jzef Kapuciski podda system Poliskiego krytyce w wietle cyfr czstotliwoci jzyka polskiego, wykazujc, gdzie niedomagania ze wzgldu na statystyk jzykow, ktr pomysowo przedstawi na licznych diagramach, oraz wskazujc, jak ze wzgldu na statystyk ma postpowa praca nad udoskonaleniem systemu i jakie wogle postulaty dobrego systemu stenograf j odnonie do zjawisk czstotliwoci.
zacji
i

konsekwentnej polityki na
sfer

podrywa zaufanie

cao

312

Po referatach wizytator dr. Koezwara przedstawi motywy przychylnego stosunku Wadz wojewdzkich do zamierze Zespou, zauway te, e naley system stenograficzny uniezaleni od obcych wpyww, reform ma

cechowa duchowo twrczo polska. W cigu dyskusji, jaka si wyonia ld referatami, day si zauway nastpujce tendencje: Jedna (prof. Di

browski, Polek, Makowa i innych) chcieliby ju Polski system za Korbla reform, ktra miaaby zastpi system Poliskiego; inni: (Jung, Kapuciski, Taub, Krl.-Huta-Piast") nie uwaali i nowego systemu Korbla za co odpowiedniego i godnego w miejsce Poliskiego, inni wreszcie byli zdania (Kotas), i w kadym razie naleaoby dzi najsilniejszego Poliskiego rozbi lub obali, jafcoe jest to system nieodpowiedni, no a potem drog i stworzy ale indywidualnie, nie gremjalnie, system dostosowany cile do waciwoci jzyka polskie44

cz

uwaa

i
e

wasn
go,

prawdziwie polski (sam Kotas mia taki system w zanadrzu). Co do aprobaty takiego systemu, sdzi Kotas, wyjdzie on drog naturalnego niby doboru, bo o ile zdoa ten system skupi w sobie zalety wszystkich naszych przekadw, to tern atwiej bdzie zjednoczy pod jego sztandarem wszystkich stenografw, rozbitych na liczne obozy i doprowadi do tego, w Zjednoczonej i Wolnej Polsce bdziemy pisa jednolitym, polr

skim sy s te me m

44
.

przynajmniej w dyskusji, rozbia si konsolidacja ruchu stenograficznego na lsku, a skutki nie day dugo na siebie czeka, gdy ju w nastpnym roku przyszo do jawnej i zdecydowanej walki, w ktrej starsi ostatecznie dwa prdy: nowy Korblowski i dotychczasowy Poliskiego. Natomiast w Uwagach do IV zjazdu 44 skreli prezes Zektre delegatw Towarzystw Sten. spou Dbrowski w Czy tankach dopiero co w lutym 1930 r., gwnym powodem rozczytamy: Stwierdzi wypada, bicia ruchu stenograficznego w Polsce jest zbyt daleko posunity indywidualizm autorski i niemono jego poten

sposb,

44

44

313

C znacz papierowe uchway Komitetu Wykonawczego, nie majcego za sob adnego, organizacyjnego i autorytatywnego poparcia? Nic! Z tych wzgldw naley zabra si do uzdrowienia ruchu stenograficznego w Polsce
skromienia.

w porzdku wrcz odwrotnym ni to robili nasi poprzedw tym kierunku id te poczynania Zarzdu Zespou, ktry chce najpierw cementowa organizacje; drog pracy uytecznej zapewni sobie uznanie spoeczestwa wadz
nicy
i

pastwowych, a bdc obecnie prawie u celu, zamierza wda si w dyplomatyczne rozmowy" z autorami, celem doprowadzenia do ujednostajnienia systemu". Tak mwi Zesp przez usta swego prezesa. Ostatecznie w wyniku obrad konferencji autorw powoano do ycia Komisj systemow, w skad ktrej we1

'

szli:

Chrapusta, Dbrowski,
czy ta komisja

Kapuciski, Korbel, (ktrego

miano zaprosi), Kotas, Taub, Wojnar.

Wtpi

ao,
t.

okae jakkolwiek ywotno.

4
'

jednak naleZada-

niem komisji byo opracowanie konkretnych wnioskw do

reformy systemu. Sekretarstwo przy Zespole. cznie z konferencj autorw odby si po niej roczny Zjazd delegatw Towarzystw stenograficznych nalecych do Zespou, a dnia poprzedniego odbyy si popisy stenograficzne druynowe i indywidualne wszystkich szk handlowych lska i Zagbia Dbrowskiego przy uczestnictwie 131 osb. Do nowego Zarzdu Zespou wybrano ua rok 1930 ponownie na przewodniczcego Dbrowskiego, na sekretarza
zw. miaej"
i

wielkiej

Komisji

miao

by

Tomal.

cigu caego okresu kadencji tego zarzdu poczyna zarysowywa si prd wsteczny od programowego owiadczenia prezesa prof. Dbrowskiego, powyej cytowanego. Niezwykle charakterystycznym objawem powstajcego
fermjentu
prof.

by

niezrozumiay odwrt gwatowny

tej idei prof.

bezpardoz

nowy samego chorego

Dbrowskiego, a

nim

Folka i sekretao^a Tomali, ktrzy bez ogrdek ju zdecydowanie zamierzali Zesp przeobrazi w instytucj

314
czysto Korblowsk i wpywami swemi system Korbla przeforsowa jako system jednolity przynajmniej na lsku, dajc tein samem prejudykat na ca Polsk. Dla nowej koncepcji stara si prezes Zespou w prywatnych rozmowach i konwentyklach pozyska tych ludzi, co do ktrych mg przypuszcza, e nie dadz si zbyt atwo przekona

do uznania systemu Korbla. tymczasem rok i zblia si czas Walnego Zjazdu Delegatw Towarzystw stenograficznych nalecych do Zespou. Akcja zakulisowa propagatorw nowego prdu wzmoga si na sile i stale rosa. Atmosfera stawaa si coraz cisza i nie ulegao ju wtpliwoci, ycie stenograficzne na lsku w szybkiem tempie zblia do konfliktu. Krtko przed zjazdem pojawi si w Kurjerze lskim" artyku wierczyny, w ktrym autor ostro przeciwstawia si przyjmowaniu nowinek" za doskonao, w przeddzie za zjazdu redaktor Cholewa na amach Polski Zachodniej" w artykule swym przestrzega zjazd przed zbyt pochopnem deklarowaniem si na rzecz systemu prof. Korbla, tern wi-

Upyn

o wartoci jego winna decydowa zdolno stosowania go w yciu, a nie saniozachwalanie przez autora systemu i jego apostow. Dnia 18 st^znia 1931 r. na Walnym Zjedzie Delegatw {wszystkich towarzystw stenograficznych systemu Gabelsbergera-Poliskiego na lsku, nalecych do Zespou, przyszo do ostatecznej rozgrywki midzy pnof. Dbrowskim i Folkiem z jednej strony, reprezentujcych system Korbla a wierczyn i red. Cholew z drugiej strony, stojcych na gruncie sta,tus quo do czasu, kiedy stworzony zostanie sypewnoci stwierdzi bdzie stem, co do ktrego z mona, jest istotnie lepszym, bezkonkurencyjnym i mocej,

ca

ycia. Delegaci w ywej dyskusji przygniatajc wikszoci podzielili przekonanie wierczyny i Cholewy, w nastpstwie czego dotychczasowy prezes prof. Dbrowski i Polek usunli si od prac w Zespole. Zjazd delegatw w wyborach powoa do zarzdu Zespou jako prezesa red. Wilhelma C h o 1 e av , sekre:

gcym miao wytrzyma prb

Redaktor Wilhelm Bolesaw Cholewa

obecny prezes Zespou".

prof. Jzef
b.

Dbrowski

wieloletni prezes

Zespou To w. Stenograficznych na lsku.

315

wierczyn, stenografa Sejmu lskiego i skarbnika w osobie Jana Biernatka, dajc rwnoczenie wyraz uznania prof. Dbrowskiemu za jego trudy pooone okoo rozwoju stenograf ji w czasie ostatnich lat jego prezesury. Tarcia ostatnie spowodoway te wykluczenie dawnego sekretarza Zespou Junga, ze Zespou, likwidacj Instytutu stenograficznego w Katowicach, ktry by wasnoci Chrapusty a prowadzi potem Jung i to, redakcja Czytanek Stenograficznych" przesza od Junga najpierw w rce Folka a nastpnie powierzy zjazd redakcj Czytanek'* prezesowi Zespou red. Cholewie. numerze 9, a pierwszym za nowej redakcji, owiadcza si, Zesp Towarzystw Stenograficznych systemu Poliskiego na Wojewdztwo lskie" (taka teraz powstaa oficjalna nazwa Zespou), nie angaujc si w adnym kierunku, bacznie jednak ledzi bdzie przebieg rozgrywek" systemowych" wstrzymujc si se ostateczn decyzj do chwili, w ktrej jeden tych prdw okae si zbawczym i bezapelacyjnie lepszym od innych. Na razie w walk jeden tylko
tarza Emila

sw

mgawicy
t. j.

s t e ni

Poliskiego posiada

sw

realn

war-

to".
lek

gwnie Dbrowski i Fochwil wybrania tegorocznego zarzdu (1931) wypad prof. Korbla w stron lska i rozcignicia swych wpyww na ZeZwolennicy systemu Korbla,

zakadaj nowe towarzystwo

Odrodzenie", ale z

ch

obecnej chwili jedyn zwart reprezentacj polskiego ruchu stenograficznego, zakoczyy si niepowodzeniem. Takie byyby dzieje dotychczasowe Zespou. Obok niego i z nim wsppracuj jego poszczeglne towarzystwa ,a one obecnie w nastpujcych miejscowociach: Piast"

sp,

bdcy w

Krlewskiej Hucie (112 czonkw), Ruda (56 czonkw), Katowice (34 czonkw), Tychy (23 czonkw), Lipiny (18 czonkw), witochowice (14 czonkw) i Towarzystwo stenograficzne Stenos" w Tarnowskich Grach (60 czonkw), Najruchliwsze z nich to cigle Piast", ktrego dalsze
dzieje

nastpujce:

r.

1927

zoy

dugoletni prezes

316

Antoni Nowak swj urzd /wybrano go prezesem honorowym, ktrym jest do dnia dzisiejszego. Prezesem by przez nastpnych 17 roku Jan Polek, od r. 1929 obecnie jest nim Augustyn Brachaczek (sekretarz Swierczyna). Od poowy 1928 r. zaczyna si w towarzystwie ywszy ruch,
2 i

niby odrodzenie.

Zreorganizowano kursy nauczania, urzstenografji polskiej

i

dzajc odtd nauk

egzaminowanych
niestety
i

niemieckiej, oraz

pisania na maszynach. Kursy wizytowane przez nauczycieli

kocz
do

si egzaminem. Z kursw tych

towarzystwa, nastpnie

napywaj czonkowie

jednak

odpywaj, gdy, osignwszy odpowiednie wyniki posad, nie wyczuwaj ju nadal naleytego interesu pozo-

stawania w towarzystwie; nieliczne tylko jednostki dla idei pozostaj, pracujc gorliwie dla sprawy stenografji. Podstaw towarzystwa pozostaj jednak zawsze kursy dla pocztkujcych. Kursw stenograficznych byo dotychczas 0-

krgo 20 (pocztkowych, doksztacajcych i wyszych) i 7 kursw pisania na maszynie, dla celu ktrych zakupiono maszyny do pisania. r. 1928 urzdzono po raz drugi kurs dla nauczycieli szk powszechnych w Krl. -Hucie. Kilku nauczycieli kurs ukoczyo i uczy obecnie w szkoach po-

wszechnych.

Towarzystwo Piast

kieruje

si

myl

pierwszych

pio-

nierw ruchu stenograficznego na lsku, pracujc przez krzewienie stenografji dla dobra towarzystwa i dobra spoecznego w myl hasa:

Bierzmy si do pracy, bo nadchodzi czas, Szerzy stenografj wrd szerokich mas. Ucz si, pki mody, pki si ci sta, Stenografj polsk kady musi zna".

Towarzystwo
r

w Katowicach

(dalszy

cig dawnego

Zwizku Kaczyka) z prezesami najpierw Cholewa, potem Dbrow ski, sekretarz (Jung) prowadzi kursy propagandowe,
wykonuje przez swych stenografw dyskusyjnych prace zarodowe na terenie lska, zdobywajc sobie pene uznanie

wadz pastwowych, samorzdowych

organizacyj

spoe-

Emil wierczyna
stenograf Sejmu

lskiego

sekretarz.

Zespou Tow. Stenograficznych

na

lsku.

Augustyn Brachaczek
prezes

Tow.

Stenograficznego

Piast"

Krlewskiej

Hucie.

Prof.

Jan Polek

T.

Kozio

Bernard Witt
dugoletni skarbnik Towarzystwa Stenograficznego Piast"

Krl.-Hucie.

Jan Biernatek
skarbnik Zespou To w. Stenograficznych na

lsku.

Prof. Franciszek Kotas

Dyr. Jzef

Kapuciski

317

cznych, zajmuje si wiedz stenograficzn. r. 1928 uczcio towarzystwo stulecie stenografji polskiej i urodzin J. Poliskiego odczytem przez radjo katowickie (Jung), co byo
r. 1929 pierwsz tego rodzaju propagand w Polsce. prowadzono z ramienia Zespou kurs kwalifikacyjny stenograf ji dla nauczycielstwa szk powszechnych; wykadowcami byli czonkowie towarzystwa. zgodnym chrze powyszych dwu gwnych towarzystw pracuj pomniejsze inne na lsku, nalece do Ze-

spou. Prcz towarzystw nalecych do Zespou, istniej kka stenograficzne" systemu Poliskiego wrd uczcej si modziey w szkoach na lsku. Poza Zespoem" na lsku stowarzyszenia systemu Stolze-Schrey-Balczyskiej, niemieckie towarzystwa StolzeSchreya, Gabelsbergera i jednolitej stenografji (Einheitskurzschrift). Jan Kaczyk, z powodu wykluczenia go ze Zespou, utworzy Kko sten. im. prof. Korbla", propagujc tego Polski system stenografji. Jaki Polski Zakad Stenograficzny systemu Stolze-Schreya (jednak nie Balczyskiej) ogasza si w Szopienicach, system Kunowskiego i inne szukay tu rwnie oparcia jednak bez rezultatu.

Sylwetki biograficzne waniejszych pracownikw na lsku.

(Zestawienie alfabetyczne).

obecny prezep PiaDolnych Kaczycach pow. Cieszyski, dugoletni pracownik Piasta", kierownik kursw
1.

BRACHACZEK
3 VIII

Augustyn,

sta",

ur.

1896

r.

dla
zes

pocztkujcych.
2

CHOLEWA
b.
r.

Zespou",

prezes Tow.

Wilhelm Bolesaw, obecny prew Katowicach ,urodzi si

26

maja 1901

zjum, Akademja Handlowa

Jag.)

Tokarni, woj. Krakowskie. Studja (gimnaInstytut Spdzielczy Uniw. i

koczy w Krakowie. Bra udzia w walkach o niepodlego Polski. W r. 1926 osiedli si w Katowicach, powi-

318

cajc si karjerze dziennikarskiej. Obecnie jest redaktorom Polski Zachodniej". Naley do grona osb, ktre powoay do ycia Zesp Tow. Stenograficznych, systemu Poliskiego
!

na wojewdztwo lskie.
3.

CHRAPUSTA Wadysaw,

ur. 1896

oponiu,

pow. brzeski, gimnazjum w Tarnowie. Od r. 1923 jest stenografem w Polskiej Agencji Telegraficznej i Polonji" w Katowicach, od 1928 w Ilustr. Kuryerze Codziennym w Krakowie. By prezesem Zespou, redaktorem Ksigi pamitkowej III Kongresu, twrc Instytutu sten. w Katowicach, w ktrym przeprowadzi pierwszy kurs stenograf j (13 uczniw ukoczyo 8), autorem licznych artykuw sten., propagatorem na lsku. Artykuy te s: O maszynach sten. sw kilka" (Ksiga pam. III kongresu 1924), O stenografj w szkoach wojewdztwa lskiego (Gazeta lud. 1924),

Propaganda stenografji Stolze-Schreya"

Dlaczego
skie".
i

(Polonia

1925),

jakiej

mamy si uczy

stenografji" (Echo Pra-

1926). Tumaczy Hagena Noty TyroWystosowa Memorja" do wadz lskich w sprawie nauczania stenografji na lsku. Wreszcie zaznaczy naley, e posiada bogate i pikne zbiory odnoszce si do stenografji polskiej, gdy nie szczdzc pienidzy, zakupywa i gromadzi ksiki, fotografje t. p., ratujc w ten sposb niejeden zabytek tyczcy si stenografji polskiej. Wyda

cownika lskiego

i.

dra Tauba Dzieje biura sten. dawnego Sejmu lwowskiego". 4. Jzef, ur. w Krakowie 8 1X1903, Studja w Krakowie, od r. 1924 w Katowicach, uczc w MiejSosnowcu skiej Szkole Handlowej. Uczy stenografji w i w Pastw, gimn. w Katowicach. Bra udzia w obronie

te wasnym kosztem

DBROWSKI

powstaniu grnolskiem w r. Jest oficerem rezerwy. Prezes Zespou" od r. 1928 do

Lwowa Warszawy w III

i i

1921. 1931.

5.

Polek Jan,

ur.

13.

VIII 1896
ur. 9.
I.

Kobielicach pow.

pszczyski, egz. nauczyciel stenografji.

6.

Grze

Franciszek,

1879

Rosku, woj.

poznaskiem, radca miejski, pierwszy nauczyciel stenografji Nv Krl. Hucie, czonek honorowy Piasta" i Zespou".

319

Jung Adolf, ur. 3 VII 1894 w Nowosielicy, w Maopolsce, w czasie Wielkiej Wojny peni funkcj stenografa w subie cznikowej VII armji. Po wojnie powica si zawodowo stenografji. Od r. 1927 w Katowicach.
7.

By

sekretarzem Zespou,
8.

redaktorem Czytanek Steno-

graficznych".

Kozio Teodor, ur. 24 X 1889 w Rokietnicy, bytomski, czonek honorowy Piasta", dugoletni czopow.
nek zarzdu.
9.

Nowak

Antoni,
4

ur.

1885

r.

w
4

Krl.
*,

Hucie,

zaoyciel Piasta prezes honorowy Piasta czonek honorowy Zespou oraz b. pierwszy prezes Zespou. Gwny inicjator i kierownik ruchu na lsku.
*,
44
,

10. wierczyna Emil, ur. 9 XI 1906 w Wielkich Koczycach, pow. cieszyski, sekretarz energiczny, obecnie Piasta", i Zespou zdobywca pierwszej nagrody na 200
44
,

.zgosek w popisach wojewdzkich w Krl. Hucie i Katowicach, jeden z zaoycieli Zespou *, obecnie stenograf Sejmu
4

lskiego.
11.

Tomala
Witt

cach, pow. cieszyski,

12.

19 VI 1904 w Dolnych Kaczysekretarz Zespou. Bernard, ur. 4. V 1899 w Krl Hucie,

Jan,

ur.

b.

obecnie skarbnik Piasta**, zdobywca nagrody w szybkoci 200 zg. na min. w popisach wojewdzkich w Krl. Hucie i Katowicach. yciorysy pewnych dziaaczy stenografji, ktrzy byli czynni te i na lsku (Kotas, Korbel) skrelone na innem miejscu.

Nauka

praktyka stenografji

niepodlegej Polsce.

Mimo wzbudzonego ruchu stenograficznego, o ktrym bya mowa, nauka i praktyka stenografji, jej rozpowszechnienie i wzicie byy stosunkowo nike Jak na tak wielkie pastwo jak Polska. Dokadnych cyfrowo danych poda nie mona, gdy
niema urzdowej statystyki nauki

szkoach

na kursach,

320

prywatna inicjatywa (Wojnar, Taub), osignicia

takiej

statystyki nie daa rezultatw, rozbijajc si o obojtno odpowiednich czynnikw. Tote tylko zgrubsza mona oceni te sprawy. Z zawitaniem niepodlegoci uczono stenograf ji w nielicznych gimnazjach, dalej i w szkoach handlowych, ale prawie wycznie w Maopolsce, potem przenosili Maopolanie do innych gimnazjw w caej Polsce, a gwnemi uczelniami byy szkoy handlowe, pastwowe i prywatne i kurs prywatne stenografji i pisania na maszynie. Take lektorlaty n<a uniwersytetach szerzyy wiedz steno-

Od lutego 1924 niekorzystne dla stenografji rozporzdzenie Min. W.R. i O.P. znoszc z powodu oszczdnoci remuneracj za przedmioty nadobowizkowe w szkoach rednich oglnoksztaccych i przenoszce ew. ciar zapaty za nauk tych przedmiotw na uczniw, pogrzebao <w gimnazjach prawie zupenie nauk stenografji. Ostaa si stenograf ja w szkoach handlowych, ktrych ilo wzrograficzna.

sa do liczby stu kilkudziesiciu (160) a moe do 200, liczc rne kursy stenografji i w niektrych szkoach powszechnych na lsku. Do roku 1929 stan systemowy nauki by nastpujcy: Uczono w szkoach stenografji prawie wycznie systemu Poliskiego. Nauczyciele z Maopolski rozprszyli si po
caej Polsce, przeszczepiajc tam stenografj Poliskiego. miao mona powiedzie ponad 90% byo w szkoach stenografji Poliskiego. kilku szkoach w Warszawie uczono systemu Gumiskiego, a w nielicznych szkoach w Poznaniu najpierw ,a potem na lsku Grnym rozpowszechni si system Balczyskiej; oceni mona 4% Gumiskiego, 6% Balczyskiej. System Poliskiego by wic prawie powszechny. Od r. 1929 nastpio rozbicie. Korbel, wydawszy swj Polski system stenografji", swych dawnych wpyww Krai silnej reklamy dla rozpowszechnienia swej nauki. kpwskiem i na lsku gwnie ale i dalej wprowadzono

uy

szkoach ten nowy system.

321

W
w

r.

1930 podobnie

szy memorja ciw Poliskieitfu, prosi o polecenie w szkoach swego nowego systemu ,ktrego podrcznik wyda. Naucza swego systemu

do

postpi sobie Kotas. WystosowawWydziau O.P. wojewdztwa lskiego prze-

Cieszyskiem. Co do lektoratw na uniwersytecie, to byy one pierwotnie te wycznie systemu Poliskiego. We Lwowie uczy i uczy Mesuse, w Krakowie Korbel, w Poznaniu} najpierw D. Kromczyska, potem Dr. Salkowski, (ucze Korbla), w Warszawie najpierw Antoni Wojnar, potem Tadeusz Czystohorski, ktry w Warszawie zyska zaufanie ksztacc uczniw, na technice warszawskiej jaki czas by Franciszek Wojnar, na technice lwowskiej uczy "Wadysaw Bojarski. Od r. 1929 uczy w Krakowie na uniwersytecie Korbel swego uproszczonego systemu.

rnych Kursw stenograf ji nie zliczy. Wspomn reklamujce si w dziennikach np. we Lwowie: Ecole reform, Szkoa Rutkowskiego, Lwowska Szkoa stenografji Mesusego, Kursy Olszewskiego, w Krakowie Jana Pilcha, St. Nycza, Schngutwna, w Warszawie A. Wojnar, J. SeIloci
silniej

kuowicza, na lsku Instytutu Sten. w Katowicach i towarzystw Piast" i innych, nalecych do Zespou, w Przefcnylu S. Karitana itd. itd. Kursy te nauczay te do niedawna systemu Poliskiego, od 1929 niektre wprowadziy system Korbla. Co do zastosowania stenografji to uywa si jej w biurach stenograficznych Sejmu i Sen.atu w Warszawie i na lsku, o nich bdzie mowa pniej, zatrudniaj stenografw
redakcje dziennikw, czysta si codziennie w dziennikach ogoszenia firm i przedsibiorstw zwaszcza w Krakowskiem i na lsku, poszukujcych stenotypistw(ek) polsko-niemieckich, nieliczni adwokaci zatrudniaj te stenograf w(ki), tu i wdzie angauje si stenografw w roli urzdnikw w sdzie lub policji pastw, w oddziel ledczym. Major Skrzywan wykada stenografj dla protokolantw przy Wojsk. Sdzie nr. 1 w Warszawie. Poznaniu przyczynia si do rozpowszechnienia ste-

21

322
nografji

Poliskiego Marja Laszkiewiczowa, krakowianka,

egzaminowana nauczycielka Liceum handlowego w Poznaniu, uczennica Korbla, ktra od r. 1919 przebywa w Poznaniu, r. 1920 pracujc w charakterze referentki w Ministerstwie byej dzielnicy pruskiej w Poznaniu, prowadzia 3 kursy trzymiesiczne dla urzdnikw tego Ministerstwa, urzdzone z inicjatywy Departamentu Centralnego. Uczya wtedy (1920) na kursach handlowych Organizacji Obywateli Pracy (4 kursy), a potem w Liceum handlowem, gdzie zaoya

kko stenograficzne uczniw Mody stenograf ktre wydawao gazetk stenograficzn. W Poznaniu i Poznaskiem jeszcze kilku innych uczniw
44
,

Korbla rozpowszechniao system Poliskiego.

Kursy stenografji dla urzdnikw prcz wspomnianych pierwszych, poprowadzonych przez Laszkiewiczowa, odbyy si w Warszawie dla urzdnikw Ministerstwa Rolnictwa w iv 1923 (trzymiesiczny), na ktrych uczya Wanda Suchecka systemu Gumiskiego i Ministerstwa Spraw Zagra,

nicznych

uczy Antoni Wojnar. Wspomnie naley dziaalno Dra Kazimierza Lubeckiego, dyrektora gimnazjum w Kominie, ktry we wszystkich zakadach, w ktrych suy, uczy stenografji, organizowa kka stenograficzne, propagowa stenografj, or.

1929, gdzie

statnio jako dyrektor

Kominie. Miewa te referaty na kongresach stenograficznych polskich i pisa artykuy do

Stenografa Polskiego
44
.

Wane
niej

zawody

modziey szk

handlowych.

stenograficzne midzyszkolne dla Zawody takie urzdzaa daw-

Szkoa Ekonomiczno-Handlowa

Poliskiego (Prof. stpnie Szkoy Handlowe

Krakowie, systemem Korbel), wcigajc szkoy lskie na-

Przemylu, Jarosawiu

(Dyr.

Kapuciski) Szk Handl.

(1930),
T. S. H.
4

Stowarzyszenie Dyrektorw Spoeczn-

ski 1931) oraz Lodzi

we Lwowie (Dr. Tomanek, Kapuci(Mieczysaw Garztecki 1930), dalej na lsku Tow. Piast oraz Zesp Tow. sten. na lsku corocznie. Zawody odbyway si grupami reprezentujcymi szkoy i indywidualnie do 200 zgosek na minut. Ostatnio
44

*,

323

zaproponowa dyr. Kapuciski z Jarosawia midzy-kuratorjalne zawody stenograficzne modziey szk handlowych; bdzie do walnym rodkiem rozbudzenia zainteresowania i ruchu stenograficznego. Dyr. Kapuciski, ktry jest inicjatorem zawodw w okrgu szkolnym lwowskim, uwaa za cel konkursw podniesienie w szkoach handlowych stenografji praktycznej i w miyl naukowej organizacji wyowienie jednostek najbardziej do stenograf ji uzdolnionych. Na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929 mao byo eksponatw, tyczcych si stenografji, co te wiadczy o sabem zainteresowaniu si sztuk u nas. Pikny gruby tom prac stenograficznych (zawierajcy poemat Pan Tadeulsz" i inne) oraz zeszyty stenograficzne, przedstawi Jzef Dadok ze lska czeskiego. Prof. Korbel reklamowa swj uproszczony system stenografji, nieliczne szkoy handlowe (Krakw, Stanisaww) przysay zeszyty z pracami uczniw. M. Wierciski wygosi 25/8 31 w Radjo iwarszawskiem odczyt: Stenograf ja i jej znaczenie. kocu nie wolno pomin konferencyj nauczycieli szk zawodowych, zwoywanych z inicjatywy naczelnika szk zawodowych KOSL dr. Karola Zagajewskiego. Na

jednej z takich konferencyj, ktra

odbya si we Lwowie

na zaproszenie tamtejszego profesora stenografji Szkoy Ekon. Handlowej K. Karpiskiego, omawia dyrektor Ka-

puciski zjawiska czstotliwoci w jzyku

polskim, przed-

stawi krytyk systemu Poliskiego z tego punktu widzenia, wreszcie wyuszczy pomysy swego nowego systemu. Komisje egzaminacyjne dla kandydatw na nauniwersytecie we Lwowie dla stenografji polskiej, ruskiej i niemieckiej( od 1865 r.) i nowa w Krakowie, utworzona w r. 1921 przy Szkole Ekonomiczno-handlowej w Krakowie, jako: Pastw.
uczycieli stenografji

byy

dwie:

Dawna w

Komisja egz. dla kandydatw na nauczycieli sten. w szkoach. Komisja lwowska miaa przewodniczcych profesorw uniwersytetu lwowskiego: Dr, Handl (do r. 1870), dr. Rulf (1871), dr. Czerkawski (do 1894), dr. wikliski (do 1901),
21*

324
1926), dr. Twardowski (od 1926). EgzaminatoOlewiski (18651878), Jzef Poliski (1869 do 1901), dr. Till (18921901), Roman Lewandowski, radca sdowy (1902), Wodzimierz Resl, prof. gimn. i lektor sten.
dr.

Till

(do

rami

byli:

(19021908), Homme Stanisaw, prof. gimn. (19081912), Karol Czajkowski, prof. gimn. (1909), Wadysaw Bojarski, prof. gimn. od 1912, Dworzak, radca sdowy we Lwowie, dr. Mesnuse (od 1926), Piwocki, notarjusz od 1926. Od 1901 r. do 1913 r. zdao tu egzamin 28 kandydatw. Krakowie przewodniczcym pierwszym Komisji by Jzef Kannenberg ,dyrektor tamtejszej Szkoy Ekonomicznohandlowej, a po jego mierci nastpny dyrektor Herkulan Weigt. Egzaminatorami fachowymi tu s: prof. Korbel, dyr. Kapuciski, Dr. Jan Wyrd, naczelnik wydziau wojewdzkiego, egz. na|uczyciel stenograf ji, dawniej jeszcze prof. Wadysaw Koch. Przez Komisj egzaminacyjn w Krakowie przeszo kilkudziesiciu kandydatw i kandydatek. Kwalifikacje zawodowe do nauczania stenografji w szkoach zawodowych okrela rozporzdzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 marca 1928 r. (Dz. U. nr. 29 z 1928 i\ poz. 271), ktre zalicza stetoografj do przedmiotw pomocniczych i w artykule 12 ust. 2 postanawia: Za posiadajce kwalifikacje nauczycielskie do nauczania kaligrafji, stenografji oraz pisiania na maszynie uwaa si rwnie osoby, posiadajce wiadectwa z egzaminu pastwowego na nauczycieli kaligrafji, stenografji lub pisania na maszynie dla szk zawodowych na zasadach okrelonych przez Ministra Wyzna Religijnych i Owiecenia Publicznego Owe zasady egzaminu pastwowego opracowuje wanie Ministerstwo i jest tendencja poczenia egzaminu ze stenografji z egzaminem pisania na maszynie, natomiast oddzielnego traktowania egzaminu z kaligrafji. Rozporzdzenie Min. Wyz. Rei. i Ow. Publ. z dnia 28 listopada 1930 r. w sprawie wykonania rozporzdzenia o kwalifikacjach zawodowych postanawia do art. 12: 4: Warunki dopuszczenia do pastwowego egzaminu na nauczyciela kaligrafji, stenografji lub pisania na maszynie dla szk
.

*.

325

zawodowych nastpujce: a) obywatelstwo polskie; b) nieskazitelna przeszo, udowodniona powiadczeniem waciwej wadzy administracyjnej oglnej; c) zdatno fizyczna do zawodu nauczycielskiego; d) ukoczenie 21 lat ycia; e) posiadanie wiadectwa dojrzaoci szkoy redniej oglnoksztaccej lub semrnarjum nauczycielskiego, lub wiadectwo ukoczenia pastwowej lub niepastwowej, uznanej za rwnorzdn szkoy zawodowej, do ktrej warunkiem przyjcia jest ukoczenie 6 klas szkoy redniej oglnoksztaccej lub posiadanie cenzusu rwnowartociowego, a nauka w niej trwa nie krcej ni 2 lata, lub takiej pastwowej lub niepastwowej, uznanej za rwnorzdn szkoy zawodowej, do ktrej warunkiem przyjcia jest ukoczenie 7-miu oddziaw siedmio- lub szecio-klasowej publicznej szkoy powszechnej, a nauka w niej trwa nie krcej, ni trzy lata. Kandydaci ubiegajcy si o uzyskanie kwalifikacyj na nauczycieli stenografji lub pisania na maszynie, winni ponadto wykaza si wiadectwem z odbycia conajmniej 2-letniej praktyki zawodowej. Wymagania fachowe ze strony Komisji krakowskiej nastpujce: 1) Kandydat dopuszczony do egza(minu otrzymuje temat do lekcji prbnej w klasie i temat do pisemnego opracowania domowego. Praca ta wynosi musi przynajmniej 2 strony arkuszowe pisma ste-

nograficznego bez skrce logicznych, wykonanego pirem. 2) Kandydat ma stenografowa okoo 10-minutowy dyktat z szybkoci okoo 80 sw na minut, nastpnie stenogram gadko i wiernie odczyta. 3) Napisa stenograficznie dusze zdanie, wolno dyktowane,
i

poprawnie przepisa pismem

z

zwykem.
lecz
i

4)

Odpowiedzie na pytania
i

zakresu teorji stei

nografji polskiej

wykaza

nietylko

znajomo

jasno

zrczno w

ich przedstawieniu

prawide, doborze

przykadw. 5) Odpowiedzie na pytania z zakresu gramatyki polskiej. 6) Wykaza w oglnym zarysie znajomo
historji stenografji (zrozumienie

gwnie zasad wspczenie

stosowanych systemw). 7) Odby prbn lekcj w klasie i przeprowadzi praktycznie temat, poprzednio do obmylenia zadany.

326

Przekady Gabelsbergera

nie oparte na Poliskim, wydane niepodlegej Polsce.

r.

1919

ukazaa si

polska" wedug systemu

w odzi Nowa stenografja Pawa Kina w zastosowaniu

do pisowni polskiej ustalonej przez uchway ostateczne wydziau filologicznego Akadeniji. Autor chwali si, nowa jego stenografja odznacza si nietylko nowoci systemu > lecz rwnie zupenie odmiennym wykadem, nie zastosowanym dotd jeszcze ani u nas ani zagranic, a mianowicie zaletami jego nowej metody maj by: 1. cise zastosowanie stenograf ji do ortograf ji polskiej, 2. nadzwyczajna przyswojenia sobie jego nauki dla jej prostoty i dokadnoci w przeciwiestwie do wielkiej liczby prawide i wyjtkw w innych systemach. kocu jednak przyznaje sam autor, system jego oparty jest na zasadach Gabels-

atwo

bergera.

Przestrze
nijnoci pisma s nie w przekadach
obnionym znaku
na linj

pisma
takie

stosunki lin

jow -oci

czy

li-

same jak u Gabelsbergera, wzgldsystemu; po

autor

tego

stara

si

gwn. Wogle

w nastpnym mona znaki mae

podwyszonym lub znaku wrci

i

rednie

sta-

u gry lub u dou znakw dugich, by utrzyma pismo na linji gwnej. Znaki alf abetowe spgosek, to materja Gabelsbergerowski, cho przydzia co do gosek inny ni u Gabelsbergera i Poliskiego. Znaki b, c, cz, d, f, g, h, cli, k, 1, m, p, r, s, t, w, sz jak u Gabelsbergera; rz jak u Poliskiego, goski s, z, maj podobne znaki a mianowicie z kko (oczko) 1 stopniowe dla s, 1/2 stopniowe dla / za to 1 stopniowa w rnych kierunkach pisane, znak kreska, znak ;, to ukonie ustawione m (ng niemieckie, dawne mr Poliskiego). Znak c (pocztkowe u Poliskiego) mona pisa nad linj gwn lub schodzc pod ni, znak Zauway na, dwa znaki (po samogosce i po spgosce). dwukierunkonaley, zostawi Kin Gabelsbergerowskie
i
li-

wia

e
f

we

take niewygodne dwukierunkowe

p,

ktre

327

naley pisa w takim kierunku, aby gwna

bya na

liriji

gwnej.

Na goski

dz,

wyrazu niema osobnych

cz

znakw, lecz przedstawia je jako grupy spgoskowe, d i i . Podwjne spgoski z wyraa przez zmikczenie pisze przez cise zestawienie, rr przez przekrelenie znakiem rz, ww jak niemieckie wieder (jeden znak w nasa* dzony na drugi). Wokalizacja u niego w oglnych zarysach nastpujca: Alfabetowego oznaczenia samogosek uywa tylko tam, gdzie symboliczne oznaczenie nie jest moliwe. A mia-

kresk, nowicie: Na pocztku wyraa e jako krtk ktra przechodzi wprost w dalszy cig pocztkowego znaku

skon

spgoski
(k,

(g,

h,

ra,

;)

lub

wyprostowuje kresk

wstpn

lub poziomo

czy

na

kocu za

jest to
a,
o,

si z nastpnym znakiein (ech), te krtka skona kreska; znaki al-

fabetowe dla
i

u,

jak u Gabelsbergera, przyczem u na

pocztku pisze si zawsze kresk z pod linji (czasem zla alfalbetiowe u z nastpnym znakiem), znak
to

mona
i

jest

ukona dusza 1-stopniowa kreska rzutowa, po ktrej podwysza si ew. znak nastpny, y jest Gabelsbergerowskie i z cznikami, na kocu kreska pionowa w gr. Znak jest to pogrubione o (a rf- o), c kocowe krtka kreska pozioma, jest to obnione o (o + u) lub o z kresk
nad znakiem (podobnie oznacza 6 Brzobohaty zob. BibL Sten. Symbolami samogosek (stosowane zwykle 1867). w rodku i ew. na kocu sw) jest pogrubienie i wyokrglenie dla , wyokrglenie i obnienie dla d, krtki cznik biidzy znakami spgoskowemi oznacza e, oderwany i doczepiony osobno krtki cznik jest to symbol dla q, y symbolicznie oznacza si prziez podniesienie nastpujcego po nim znaku o 1/2 stopnia w gr, i tak samo ale skonie Ponadto oznacza czasem y przez elanie ze znakiem spgoskowym, czyli kocowe lub pocztkowe pogrubienie znaku spgoskowego (dy, wy, y,yt), czasem dla symbolu i podnosi si znak poprzedzajcy i (prkecl it, yt). Gdzie nie mona obniy znaku dla symbolu u, tam si znak u alfabetowy zlewa ze znakiem spgoskowym lub si dopisuje

328

u normalnie; przy tein zlane u

gu,

g,

kae

hu,

za

ni

urn.

Gdzie

nie

mona

Kin czyta znaku wyten

okrgli, dopisuje si o alfabetowe (np. po s, z). Dwie po sobie nastpujce samogoski oznacza w
sposb,

do

wypisuje (a-a), albo obie symbolizuje (a-u), albo obie wypisuje (e-a, e-e), znakw jest tego samego typu jak u Gabelsbergera wzgldnie Poliskiego z tern zastrzeeniem,
albo

jedn

symbolizuje,

drug

czenie

czsto wystpuje przerywane czenie: Symbol bowiem wymaga przerwy w pimie, dalej kocowe te, t, tje, tj, tji, najstpnie podwojenie r, wreszcie wyrazy skomplikowane rozrywa w pimie na 2 czci. Powiada Kin: Podczas gdy trudno zwykego pisma polega dla pocztkujcych na kreleniu oddzielnych liter a nie na czeniu,
to

stemognafji

jest

odwrjotnie.

Dlatego

systematyczne

podwalin systemu!. Grupy spgoskowe tego samego typu co u Poliskiego, przyczem w grupach spgoskowych z , kluczka owija imi znaki lub l si wkrca odpowiednio, niektre grupy jeszcze, ktre dawno zarzucono w systemie Gabelsbergera np. trz jako prawoskone t. Mikczenie spgosek wyraa Kin nastpujco Pewne mikkie spgoski maj osobne znaki, jak , (jak n Poliskiego), . Pozatem oznacza zmikczenie przez dugi cznik (i) po symbolu samogoski albo przez zaojest

cznie znakw

krglenie szerokie, gdzie byo ono wsze po twardej spgosce, wreszcie przed i zmikczenia nie oznacza si. A wic np. mia pisze si ma i doczepia cznik szeroki, mio pisze si mo ale wyokrglenie o wiele szersze (Poliskiego m), analogicznie min jak mu i cznik szeroki, i jest szersze , itd. Ewentualnie wypisuje si a alfabetycznie i dodaje dugi cznik (tja). Znaki ch t, /, cz przyjmuj po mikkiej spgosce kierumek skony. Mikkie z dugim cznikiem dla zmikczenia. i i cl oz;nacza wyrazach Jotowanie oznacza trojako. Powiada: jej m;agja" znajdujemy trzy rne ;, ktre wymawiamy tak oznaczamy; 1) ; spgoskowe, tj. ; na potrojako
}

329

przed samogosk, wzgldnie alfabetowo (wsteczne m); nadaje mu si symbole wokalizacji nastpujcych po nim samogosek ,jest ono w brzmieniu najsilniejsze z trzech wystpujcych brzmie goski ;. 2) Drugie ; (ej), nazywa Kin samogoskowe poniewa jest ono najbardziej podobne
lub

cztku wyrazu

wogle

midzy samogoskami, oznaczamy

do samogoski i, spotyka si je tylko po samogosce, z ktr si zlewa w jeden dwik dwugoskowy; oznacza si je sam kresk naciskow jak y alfabetowe, gdy goski y nie spotykamy po samogosce. 3) Trzecie ;, najsabsze w dwiku, znajduje si tylko po spgosce (gja), i suy jedynie dla jej zmikczenia, jest to ; mikczce, dlatego pisze si ; jak i mikczce kresk rzutow (wosko-

ma

dug

wyokrleniem. Ustanawia Kin znaki na przedrostki, przyrostki i zakoczenia oraz wymienia wielk ilo (praesato 300) znacznikw, ktre przewanie utworzone jako skrcenia pocztkowe, rzadziej kocowe lub specjalne znaki. Posiada skrty na liczby. Przedrostki stosuj si w czeniu do pierwszego znaku pnija, mona je wic pisa nad lub pod linj. Ozjci dyskusyjnej podszerszeni

w), wzgldnie

Skrty

skracanie:

do

rezaiik nie posiada.

Kin chwali si,, pisownia jego steniognaficzinu, zgadza si zupenie z pisowni zwyk, zwaszcza dokadnie oznaczone wszystkie samogoski. Take etymologicznie dzieli wyrazy na przedrostki, pie i przyrostki, oraz za/koncenfia, cho caasem uywa znakw na przedrostki i przyrostki w pniu. Przyimki pisze razem z nastpujcemi po nich wyrazami. Uw-agi krytyczne. Jeeli autor poczytuje za zalet swego systemu zgodno z pisowni zwyk, to moe mie suszno w tym wzgldzie, a take w wielu wypadkach co do konsekwencji regu. N-atpn^iast nie posiada system

Stosunek do gramatyki:

tej

prostoty

atwoci, jak mu przypisuje

autor.

Jednym

gwniejszych bdw, jest filius ant patrem. Chroma na tein cae zmikczenie. Oznaczajc np. bia, piszemy najpierw ba, a potejm doczepiamy kresk oznaczajc zmikz

bd

330

(Podobnie oznacza zmikczenio Berner, zob. BibL Tak siaano ug, uh n^amiy c|zyta gu, hu. grupach spgoskowych piszjemy saf, daz, a mamy czyta sfa, dza, podobnie trz-strz, chat-.chta, pa-pa itd. alfabecie niekorzystnie odbija si brak znakw dz,. d, ktre si traktuje jako grupy spgoskowe, a d, oznacza si jako zmikczone d, . Niebiege przerywane czenia bardzo czste (, te, tje, tj, ait, ae, ei, ie, oe, uit, rr); jak rwnie wygicie ku rodkowi prawoskonie znakw dla sym)bolu o (o, rzo, trzo, drzo itd.). Graficznie prawie niewykonalne, a wic niebiege w pewnych wypadkach kocowe zgrubienia dla y np. y, rzy, gdzie znak krtki jest do poowy cienki a wkocu zgrabiony. Take wiele grup spgoskowych nie jest szczniewygodne i zupenie niebiege, liwie poniy sianych, zawaszcza w poczeniu z symbolem samogoskowyrn( ro > przu). Znak na przyimkowe w czy i zlewa z nastpujcym
cienie.
sten. 1867).

znakiem spgoskowym

w grup spgoskow; std

po-

wstaj nienaturalne obrazy (w-odku, wsz-ynie). Gumiski*) gani jeszcze kwiatki stylistyczne w podrczniku pewne wyrazy, obrane jako przykady. Wytyka, Gumiski, e znaki nie s dobrane odpowiednio do czstoci gosek w jzyku polskim i do podziau gosek jzyka polskiego na twarde i mikkie, mocne i sabe (dwiczne i bezdwiczne). Przerywane czenie i wyokrglanie znaku w rodku odrzuca Gumiski a limine, jako, e s one wbrew technice, pisania, tak samo cz.fete przeduanie cznika. Ze s jednakowe znaki t, f, tylko w rnych polach pii

sanie,

niedobra jest

dwukieramkowo znakw. Gani

1,

znaki

, s, nastpnie prawoskone r, rz, j, trz, prz, i zupenie dowolne formuowanie grup spgoskowych. Pomijamy inne zarzuty Gumiskiego oraz jego dosadn gwatowno, jak stosuje w krytykach cudzych podwjne dla
k, dalej

systemw.

Rozp o wsze chnienie

nic bliej o tern niewiadomo.
*)

systemu byo minimalne, na-

ucza go prawdopodobnie autor

Zob.

swej Szkole Handlowej,,

Gumiski

Przegld

Sten. nr.

6,

1921.

331

Prby

reform

systemu

Poliskiego

nowe systemy

czonkw dawnego obozu Poliskiego.

Czasy najnowsze od
System.
a tern
Ci,
r. 1929, walka o jednolity system stenograficzny polski.

Poliskiego
1

samem

ludzi

znalaz l^aj wicej zwolennikw, zajmujcych si wiedz stenograficzn.

patrzc krytycznie na system, widzieli jego zalety, ale dnoci zwaszcza uproszczenia systemu, wprowadzenia wikszej prawidowoci i jednolitej
wady. Pojawiay si

konsekwentnej pisowni, a tu i wdzie starania silniejszego jeszcze dostosowania go do ducha i waciwoci jzyka polskiego. Mylano w obozie Poliskiego o maej" i wielkiej" reformie Poliskiego, albo

te

cakiem nowym,

na-

rodowym polskim systemie

Kongresie stenografw te Tauba, prof. Korbla i Kotasa), a znalazy tymczasowo ujcie w ujednostajnieniu systemu Gabelsbergera-Poliskiego przez prace w Komitecie w Krakowie i na Kongresie w Krakowie w r. 1922. Ujednostajnienie miao by rwnoczenie i uproszczeniem, miao si zrezygnowa z do wielkiej krtkoci pisma na korzy prostoty i prawidowoci. Ale zamiary te byy tylko w ustach reformatorw a w praktyce,

Ju na pierwszym dnoci wypyny (referat dra,

stenografji.

de

prof. Korbla, krtko pinad' prostot i prawidowoci. Trzymano si jednak solidarnie razem. Zobowizano si pozosta przy ujednostajnionej a i rzekomo uproszczonej pisowni. Ale cienia do uproszczenia i zmodernizowania systemu Poliskiego nurtoway w duszach. r. 1924 na III Kongresie stenografw syst. Gabelsbergera Poliskiego w Krl.*Hucie przedstawi dyrektor Kapuciski w zarysie pomys swego nowego systemu, lecz przeszo to bez echa, jak rwnie nie dao wyniku ponowne rozwinicie tego systeimr przez autora na konferencji stenograficznej we Lwowie w kwietniu 1928 r. Zreszt dyr. Kapuciski nie napiera silniej i nie forsowa swego systemu, przychodzc do tego przekonania, burzc co dobrego dawnego, naley

za

duchowem przewodnictwem

sowni

zwyciaa znowu

332

na
i

szego, a

da co we wszystkich szczegach doskonaltymczasem zwykle okazywao si, e fundamenty podstawa nowoci dobre, ale dalej w gr sabnie je
to

miejsce

cao

a szczyty nie twory

psuj wszystko. Nie chcia wic Kapuciski uomwstawi na miejsce dawnych, choby niedoskona-

ych

jeszcze systemw. Drukiem swych prac nie ogasza. Poza zrzeszonymi w Kongresach stenografami uczuwa pukownik prof. Karol Czajkowski, autor podrcznika stenograf ji, potrzeb uproszczenia i budowa reform, ale publicznie z

wystpowa, gdy ywi przekonanie, e nowemu systemowi powodzenia potrzeba szuka zwolennikw, potrzeba stworzy wasn szko, potrzeba walczy, z drugiej strony mia skrupuy ,czy jest rze-

ni

nie

dla zapewnienia

cz

godziw, aby

jest jeszcze

jeszcze jest

w spoeczestwie, gdzie stenografja cigle w powijakach gdzie sam system Poliskiego w walce o pierwszestwo ,podwaa jego stanoi
44
.

wisko przez nowe rozdwojenie Dr. Taub przedstawi doranie ulotk i w Czytankach katowickich prb uproszczenia pisowni goski i (j), a mianowicie (obok opuszczenia i w pewnych wypadkach) miaoby si to i pisa stale kresk w gr, przytem dla poczenla suyby haczyk (pkrtkie b); haczyk ten mgby uproci pisowni i w kilku innych wypadkach, gdzie ze sob kreski rzutowe (cienkie cigi naleaoby w gr, w-je, w-e i t. d.). Propozycja ta przesza bez echa. r. 1929 wystpi prof. Korbel z nowym systemem, nie porozumiawszy si z ogem stenografw, z ktrymi wsppracowa na kongresach i uchwala jednostajn pisowni Poliskiego. System swj wyda jako: Polski system stenograf ji". Poprzedzi wydanie podrcznika artykuem w Sprawozdaniu Szkoy Ekonomiczno-Handlowej w Krakowie p. t. Budowa systemu stenograf ji" (take osobno jako broszurka). artykule tym krytykuje Korbel ostro wady systemu Poliskiego, osdza go, jako pozbawionego wszelkich zasug i zapominajc o wynikach, jakie sam osign, o zawodach szkol44
44

czy

nych, ktre sam

urzdza

gdzie

zwyciay druyny

jego

333

uczniw uczenie, mwi o 60 latach jedynie zudze i zawodw" zwolennikw trudnego systemu Poliskiego. Posiada prof. Korbel wielk ilo uczniw i uczenie, szczerze przywizanych i miujcych swego mistrza, przez ktrych mg wiele zdziaa, nie uciekajc si do poniania systemu Poliskiego, ktremu sam mia wiele do zawdzii

czenia. Broni tak

jednak Korbel nietylko ideowych, aleima-

terjalnych
rej

swych interesw.

Popeni Korbel i drugi bd, zamania solidarnoci, ktby sam te wsptwrc. Na usprawiedliwienie lego przytoczy mtoua, e dziaa Korbel w dobrej wierze. Sdzi, e jego system uproszczony zyska wicej uczcych si,
stworzony prjzez niego bdzie silniejszy od dotychczasowego frontu Poliskiego. Wspczesnym nie uchodzi rozstrzyga tu objektywriie sprawy w nierozegranej
front

wic

jeszcze

walce.

Przy&zo

niechaj

okae

suszno

zapa-

trywania autora nowego systemu. te zwolennicy Korbla (prof. Dbrowski), nowi autorzy wystpieniem

Sdz

swojem zwrc uwag na stenograf j szerszych warstw spoecznych i pobudz pice wci spoeczestwo do zainteresowania si stenogriafj z jednej, a do intensywniejszej pracy osb ju interesujcych si stenografj z drugiej strony. Po wojnie spoeczestwo pragnie wiecznie nowoci, dlaczego mu jej nie da?, na tym mona tylko zyska. Bezwzgldnie podobaa si stenografj Korbla prof. drowi Leonowi Rymarowi, ktry w dziennikach: Gazeta Warszawska", Polonja" (Katowice), Gos Narodu (Krakw) i Lwowski Kurjer Poranny" w artykule p. t. Wybitna reforma polskiego systemu stenograf ji" chwali nowy sy44

stem.

W
gle,

artykule

jtno w
uwaa:
pilnoci,
1)

tym zarzuca najpierw autor Polakom obostosunku do wasnej oryginalnej twrczoci wo-

nastpnie obojtno wzgldem stenografji, a za zasastenografj dnicze przyczyny braku zainteresowania si

wicie brak

wady naszego charakteru narodowego, a mianowytrwaoci i systematycznoci w pracy, brak skupienia si i uwagi, a po 2) to ogromn trudno

334

niepowodzenie.

dotychczasowych systemw stenografji, ktre day tylko Ot w tym drugim wzgldzie nastpia poprawa: Stao si co niezwykego w dziejach stenografji polskiej a nawet wiatowej", coby za granic uwaano za triumf ducha narodowego, pojawiyby si feljetony, yciorysy, interwiewy, fotografje, roztrbionoby rzecz na cay wiat: Oto epokowa zdobycz nowego systemu stenografji, w ktrym dostosowano znaki alfabetyczne do ducha jzyka polskiego, a najwiksz, wprost genjalnie pomylan zdobycz, jest jednolite symbolizowanie S pewne usterki i niedogodnoci, tak mae, je yczliwa rada, uwaga, dowiadczenie i praca samego autora zdoaj usun Sprawozdanie wzgldnie streszczenie artykuu dra Ryiriara pojawio si te w Deutsche Stenographenzeitung
44
.

44

44

nr.

12

r.

1930,

wychwalajc

tam epokowy genjalny,

44
.

system Korbla, jedynie dlatego nieodpowiednio uznany jeszcze w Polsce, gdy brak mu marki mad in England Artyku ten spowodowa, dr. Taub wyda ulotk: W imi dobra stenografji w Polsce i uczcej si modziey ktr rozesa do Ministerstwa W. E. i O. P., Kuratorjw szkolreklamuje si nych i szk handlowych, wskazujc, system moe jeszcze nie dojrzay jako system jednolity, a nauka tego systemu w szkoach przysporzy szkody uczcej si modziey. Ponadto napisa dr. Taub w tym samym sensie artykulik do Deutsche Stenographenzeitung (z ob. nr. 17/18 r. 1930) biorc w obron nard polski. dr. Taub mia dane racje co do I-szego wydania, sam autor uzna o ktre wtedy chodzio, wskazuje to, bdy tego wydania i w lecie 1930 r. wyda drugie poprawione wydanie, w ktrem goskom przydzielono inne znaki alfabetowe, a naog zmiany w drugiem wydaniu maj na celu uatwi pismo pod wzgldem graficznym i zwikszy Ci, ktrzy przez rok si uczyli pierwjego czytelno szego systejmu Korbla, zostali wysp izolowan, niezrosi z innymi porozumie. zumia dla innych i nie sierpniu 1931 wyszo III. wyd. znowu ze zmianami. Prof. Korbel rozwin siln propagand, agitacj i reklam swego

44

44

44

mogc

335

wielu systemu i przyszo okae wyniki tych usiowa. szkoach, gdzie uczono wedug Korbla wprowadzono ten nowy system. Uczniowie i zwolennicy jego szczerze zachwyKatowicach ceni nowym systemem, pomagaj mu w tern. powstao Kko stenograficzne im. prof. Korbla" prowadzi Zespole" Dbrowski i Folek byli zwolenje Kaczyk. nikami prof. Korbla, i tworz nowe towarzystwo systemu Korbla Odrodzenie", skoro Zesp" owiadczy si w styczniu 1931 za wytrwaniem przy Poliskim. Tymczasem na konferencji autorw zwoanej przez Zesp" w Katowicach w marcu 1930 r. powoano do ycia

41

Komisj Systemow", w skad ktrej weszli Chrapusta, Dbrowski, Jung, Kapuciski, Kotas, Taub, Wojnar, ponadto zaproponowano do niej zaprosi prof. Korbla, a Wojnar zastrzeg sobie jeszcze ostateczn decyzj naleenia. Zadaniem tej Komisji miao by wystpienie z wnioskami opracowania wielkiej" czy maej" reformy systemu Poliskieg, wzgldnie cakiem nowego polskiego systemu, jakoe dotychczasowe nie mog zadowoli. Chodzio o to, by znowu solidarnie, zbiorowo uzna jakie opracowanie jednostki czy zespou w drodze konkursu za dobry polski
system.

Komisja nie okazaa ywotnoci. Natomiast prof. Kotas z Cieszyna, ktry ju na konferencji autorw dowodzi, drog konkursu i prb nie dojdzie si do jednoci systemowej, budowa cakiem nowego systemu, ktryby skupi w sobie zalety wszystkich naszych przekadw, rozwie problem stenograf ji polskiej, gdy zjednoczy pod swym sztandarem wszystkich stenografw, rozbitych na liczne obozy a sam mia wasny w swem pojciu taki doskonay system a przynajmniej lepszy od nowego systemu Korbla, wystpi z nim samodzielnie we
'

wrzeniu 1930 r. Napisao memorja do Wydziau Owiecenia Publicznego

nie,

Tow. Naucz. Szk Wyszych w Cieszyktrem znajdowa si jako prezes przyjaciel jego, stenograf prof. Bogocz. memorjle tym, wskazuje Bogocz na

w Katowicach Koo

336

w przeciwiestwie do oruchu zagranic, gdzie w wielu pastwach ju ujednostajnione systemy stenograficzne. O tym sabym ruchu u nas pisze prasa stenograficzna zagraniczna. rdem za s: 1) brak dobrego i atwego systemu stenograficznego, 2) brak nauczycieli kwalifikowanych i diobrej metody nauczania a 3) brak opieki ze strony pastwa. Nowy system Kotasa, ktry autor nazwa Rychopis Polski", jako system oryginalny polski, atwy do nauczania, zaradzi brakowi dobrego i atwego systemu stenograficznego, nada si wic i do szk powszechnych. Przeciwko rozbiciu, jakie zapanowao, wystpi od siebie dr. Taub w Memorjaach" do Min. W. R. i O. P. oraz do Wydziau O. P. w Katowicach (a take z krytyk II-go (wydania Polskiego systemu stenografji" Korbla) z prob o wprowadzenie porzdku w chwilowy chaos. Odpisao Ministerstwo W". R. i O. P. na memorja dra Tauba: Ministerstwo rozpatrzyo memorja Pana i doczyo go do zbioru memorjaw ,do tyczcy eh nauczania stenografji, Wprowadzenie jednolitego systemu nauczania stenografji w szkoach drog rozporzdzenia, Ministerstwo uwaa jeszpropagatorzy kadego cze za przedwczesne tembardziej, prawa systemu z rwn pewnoci i natarczywoci wycznoci". Dyrektor Departamentu: M. Jarniski.
saby bardzo ruch stenograficzny
gromnie

ywego

Take w

artykule

dlowych
do tego,

Szkolnictwie Zawodowem" (nr. 1930) W sprawie stenografji w szkoach hant. p. Polsce" wskazywa Taub, i atwo moe
ile

daj 7 8

doj

szk, tyle bdzie rnych systemw stenografji. A jednolito systemu to warto nie do pogardzenia, wicej spajajcy nard. Radzi chwilowo zato jeden tamowa rozbicie systemowe przez wprowadzenie niedawnego stanu rzeczy (Poliski, Balczyska, Gumiski), nastpnie stworzy Komisj pod przewodnictwem przedstawiciela Rzdu, ktraby zastanowia si nad stworzeniem jednolitego, prawdziwie polskiego systemu stenografji. Moe to bdzie system kompromisowy gwnych systemw polskich, moe jeden z systemw istniejcych w formie niezmienionej lub

wze

337

poprawionej, moe system nowy, opracowany w drodze konkursu przez jednostk lub grup ludzi. Ostatecznie uznanie najlepszego systemu przypadoby Komisji pod przewodnictwem przedstawiciela Wadz Owiatowych, a zoonej z teoretykw i praktykw wszystkich systemw, polonistw i laikw nieuprzdzonych. Po odbytej; prbie praktycznej, mgby ten system znale si jako jednolity pastwowy polski system we wszystkich polskich szkoach urzdowo. .e stan rnorodnoci systemw mgby si sta grony dla szk ,wskazuj choby sowa, ktre nakadca podrcznika systemu Kotasa pisze w odezwie do dyrektorw szk:

Zwracamy

uwag

na

to,

e programy naukowe

nie

przepisuj, wedug jakiego systemun a leyst enografji uczy, mwi tylko o biegoci, jak uczniowie maj osiga. Zmiana systemu jest wic moliwa..' Monaby wprawdzie twierdzi, e, tam rnorodnoci
4

systemowej w szkoach mogaby by aprobata podrcznika, dozwolonego do uytku, przez Komisj Oceny Ksiek Szkoliy eh w Min. W. R. i O. P. Pomijajc jednak to, monaby uczy nowego systemu bez podrcznika, zauway naley, instrukcja dla recenzentw ^ksiek szkolnych i rodkw naukowych wcale nie jest w sprzecznoci z rnorodnoci systemow. Podrczniki najrnorodniejszych systemw moby przy bezstronniej ocenie aprobowane do uytku szkolnego. A stworzy nowy system udatny do aprobaty nie tak trudno, a do wydania piknego podrcznika trzeba mie tylko pienidze i pienidze na propagand dalsz, oraz

stosunki.

Ciekaw rzecz bdzie przypomnie, e sprawa jednolitego systemu stenograficznego powstaa ju o wiele dawniej, twierdzi ju Jenike w r. 1864, e trzeba zgodzi si na
system niewzruszony", ktry musi by wprowadzony potem do elementarnego nauczania w szkole", a jeszcze w r. 1920 wysza ona od Min. W.R. i OJP. A mianowicie, kiedy Zwizek Sten. syst. Stolze-Gumiskiego zow Ministerstwie memorja w sprawie sprawdzenia kwalifikacji nauczycieli stenografji i wprowadzenia stenograEjji
jeden

22

338

w szkoach pastwowych, domagajc si dopuszczenia do nauki szkolnej i egzaminu nauczycielskiego jakiegokolwiek systemu, aby unikn faworyzowania jednego tylko systemu, wtedy (cytuj z Przegldu Sten." z padziernika 1920,
nr. 5) przedstawiciel Min.

Owiecenia

p.

mowie

osobistej z p. J.

Gumiskim podnis

Idkowski w rozprojekt wyosystemw

nienia specjalnej komisji

celu ujednostajnienia

stenograficznych polskich, a to z uwagi na konieczno wprowadzenia stenograf ji jako przedmiotu obowizkowego w szkoach rednich i niemonoci faworyzowania jakiego jednego z systemw obecnie uywanych ze szkod dla innych. Zdaniem p. Idkowskiego naleaoby do tej komisji zaprosi przedstawicieli wszystkich systemw uywanych na terytorjum Polski, naturalnie rekrutujc ich nie z pord steno-

grafw-praktykw

ale

bardziej

pord wykadajcych.
Min.

Poniewa

p.

Gumi&ki zosta zaproszony pierwszy do

Owiecenia, wic utworzenie tej komisji zostao odroczone do chwili porozumienia si p. Idkowskiego z pozostaymi stenografami warszawskimi Za te zapatrywania tak sympatyczne dla stenografw, zarwno co do obowizkowego wprowadzenia nauki stenografji w szkoach rednich jak i ujednostajnienia systemu stenograficznego w szkoach, nale si p. Idkowskiemu, przedstawicielowi Min. W.R. i O.P. wyrazV uznania i wiecznego wspomnienia. Niestety, niewiadomio z jakich powodw, i jedna i druga
4

'.

akcja utona w zapomnieniu, a szkoda, gdy czasy wczesne (1920) byy moe najodpowiedniejsze do przeprowadzenia akcji i postawiyby Polsk na czele wszystkich pastw odnonie do sprawy stenograf ji. Micha Majerski, oddajc Wspomnie take monaby, do uytku swoj Now Metod Stenografji Polskiej* (syst, moe te pojawienie si Stolze-Schrey) nip, nadziej, tej czwartej przerbki systemu niemieckiego skoni kompetentne czynniki do podjcia inicjatywy w celu osignicia jednolitej a sprawnej stenowyej wymienionego ideau

grafji polskiej

44
.

339

Te ciche gosy
ficznego

o ujednostajnienie systemu stenograPolsce z inicjatywy wadz przeszy bez echa

si groniejsz i przybraa ostrzejsz form obecnie po wydaniu nowych systemw Korbla i Kotasa. Rozptaa si nowa burza i nowa walka. Wprawdzie dyskusja mjoe nieco chaotyczna i mtna i przez zeskakiwaa sprawa staa nie na najroznuaiteze kwestje stenograficzne
i

osobiste za-

ciemnia waciw tre, to jednak rozwina si na dobre, Antoni Wojnar w swoim Stenograf je Polskim* zaatatakowa bdne i nieudolne prby systemowe i orjentacje, niezgodne z caoksztatem spraw stenograf ji , w Polsce i przystpi do ostatecznego usuwania nieytw logicznych w dzie'

dzinie stenograf ji

usuwajiia
sobie

mgawic
4

organizacyj stenogra-

ficznych

'.

waciwym

rozmachem wyda polemiczne

numery Stenografa Polskiego* 41 46, po czci skierowane Do Dyrekcyj europejskich Instytutw i Redakcyj
czasopism stenograficznych* w jfcyku francuskim i niemieckim, robic haas na Europ. Prof. Korbel w Licie otwartym w 111. Kuryerze Codz.** krakowskim z dnia 4 XII 1930 i powtrzonym w Przegldzie Pedagogicznym** (organie T. N. S. W.), wezwa dr. Tauba do przedstawienia rzeczowych argumentw a nie goosownych zarzutw przeciw jego ksice p. t. Poliski system
*

ca

stenografji**.
dr. Taub (111. XII 1930 r. Przegld Ped.**) i zapowiedzia ocen systemu prof. Korbla na Zjedzie nauczycieli szk handlowych, ktry mia si odby w grudniu 1930 r. w Warlist

Na

otwarty odpowiedzia podobnie

7

Kuryer Codz.

szawie.

Rzeczywicie w dniach 18 21 grudnia 1930 r. odby si I Oglnokrajowy Zjazd Nauczycieli Szk Handlowych

-Warszawie, a organizatorowie tego zjazdu z inicjatywy

dyr.

Kapuciskiego, uznajc

wano
w

sprawy ujednostaj-

utworzyli specjaln sekcj do spraw stenografji. sekcji tej wygosili referaty: dr. Taub, a) Postulaty nauki stenografji w Polsce ze szczeglnem uwzgldnieniem sprawy ujednostajnienia syPolsce,

nienia systemu stenograficznego

22*

340

stemu stenograficznego, b) Krytyka Polskiego systemu stenograf ji prof. Korbla. Prof. Kotas przedstawi Wspczesne prdy stenograficzne zagranic i u nas", Antoni Wojnar mwi O niedostatecznem pojmowaniu zagadnie stenograf ji w zwizku z metod nauczania jej w szkoach handlowych w Polsce Referat dra Tauba ukaza si w Ksidze Pamitkowej tego zjazdu, Antoni Wojnar wydrukowa swj referat w Stenografie Polskim nr. 45/46 z r. 1930/31. Po referatach rozwina si dyskusja trwajca poza godzin 22. O przebiegu pracy sekcji stenograficznej rozesa PAT do dziennikw nastpujc wiadomo (cytuj z Gazety Porannej z dnia 23 XII 1930): O ujednostajnienie systemu stenografji polskiej. Warszawa, 21 grudnia (PAT). Wczoraj, jako w drugim dniu obrad oglnokrajowego zjazdu nauczycieli szk handlowych, w grupie stenograficznej, po wygoszeniu rzeczowego referatu przez dra Szym ona Tauba na temat Postulaty nauki stenografji w polskich szkoach handlowych ze szczeglnem uwzgldnieniem sprawy ujednostajniania systemu stenografji w szkoach oraz odpowiedzi prof. S. Korbla, wywizaa si bardzo oywiona dyskusja w wyniku ktrej przyjto w caoci szereg rezolucyj, zaproponowanych przez dr. Tauba. Z pord przyjtych uchwa jako najwaniejsze wymieni naley rezolucj zwracajc si do Ministerstwa Owiaty z wnioskami w sprawie powoania specjalnej komisji, majcej za zadanie roz44
*

44

44

44

44

patrzenie

rnych obecnych systemw

.

steno-

graf jipolskiej oraz w sprawie utworzenia 44 Instytutu Stenograficznego

Pastwowego

Korbel od dra Tauba opublikowania oceny jego systemu drukiem, umwi si dr. Taub z prof. Korblem, i wydadz wsplnie ocen i replik na ocen, co si te stao w broszurce p. t. Dr. Sz. Taub: Krytyka Polskiego systemu stenografji Stan. Korbla i St. Korbel: Odpowied Dr. St. Taubowi na krytyk Polskiego syprof.

Poniewa

da

44

temu

stenografji.

Krakw,

1931,

nakadem

autorw.

Tymczasem dyskusja na temat spraw

stenografji

Pol-

341
sce,

gwnie ujednostajnienia systemu, toczya si

toczy

dalej

na amachSzkolnictwa Zawodowego", ktrego odpow. redaktor i wydawca in. Zygmunt abcki, uznajc

wano

sprawy ujednostajnienia systemu, ochotnie udzieli miejsca wszelkim pogldom na spraw, dla naleytego i bezstronnego jej owietlenia. tej dyskusji (nr. 7/8 z r. 1930 i nastpne do czerwca 1931) zabierali gos dr. Taub, prof. Kotas i Korbel, a Wojnar ustosunkowa si do sprawy w swym

Stenograf je Polskim" nr. 41

46

r.

1930

1931.

Redakcja Gosu Szkoy Zawodowej" otwara szpalty pisma sprawom stenografji, w dowd yczliwoci dla tej sprawy, artykuem Edmunda Szyszki w numerze z czerwca
1931,

zaczynajcym si od sw:

Czas,

bymy si

porozumieli,

Autor wysuwa jako tematy lub tezy wytyczne dla dalszych artykuw dyskusyjnych: 1) Stosunek spoeczestwa do stenografji. 2) Stosunek wadz szkolnych w sprawie nauki sten. 3) Podrcznik sten. Autor stwierdza, poza wypadkami koniecznoci, spoeczestwo nie potrzebuje stenografji, jak gdyby towaru nadpsutego, Jakie temu towarzysz okolicznoci?" pyta i odpowiada; Chaos stenograficzny nas kompromituje. Rwnolegle z tern,
polscy stenografowie.

wielu

nauczycieli,

bez przekonania, najspokojniej

zasiewa

gryzmoy, na ktrych owoce daremnie szuka zbytu". Wadze owiatowe centralne chwilowo przypatruj si wyczekujco wobec cierajcych si pogldw, nie chcc przedwczenie lub zbyt pochopnie rozstrzyga sprawy i moe niewaciwie. Informuj si, co jest naturalne, u swoich organw podwadnych, to jest gwnie komisji egz. w Krakowie. Rzecz

si przedstawia podobnie, jak

60-tych latach

poprzedniego stulecia, kiedy wszystkie petycje skierowane do austrjackiego ministerstwa owiaty przez Poliskiego, szy do zaopinjowania do komisji egzaminacyjnej we Lwowie, ktrej gwnym rzecznikiem by Olewiski. Komisja krakowska, ktrej gwnym rzecznikiem jest Korbel, jest w zasadzie za jednolitoci systemu, ktr uwaa za bardzo, a jest zdania, eby dopuci do uytku w szkole 2 3 najlepsze systemy dotychczasowe pol-

podan

342

nastpnie zwyciskiemu systemowi po 2 3 latach przyzna prawo systemu jednolitego urzdowego. Do tego czasu mona naucza w szkoach i innych systemw ew. z zastrzeeniem aprobaty odpowiednich podrcznikw przez komisj ocen ministerjaln. Pyr. Kapuciski, ktry te jest czonkiem komisji kraskie
i

knw,

Polsce niema miejsca na kilka systechoby na dwa, na to pozwoli sobie kraje bogate jak Francja. Sprzeciwiby si wprowadzeniu do szk kilku syste;mw w szczeglnoci coraz to nowych. Uwaa to

kowskiej, sdzi,

mog

za niepotrzebne trwonienie energji spoecznej, duchowej materjalnej. Dopuszczenie choby chwilowe wielu systemw jest szkodliwe, nowe systemy naleaoby wyprbowa tylko w nielicznych szkoach, moliwie na kursach a w szkoach powinno si uczy do czasu ustalenia systemu tego systemu, ktrego si dotychczas nauczao, inaczej narazi si

futorw

wydawcw, modzie

szkoy na

straty

niepo-

trzebne wydatki. Moe si sta tak, jak to si stao w szkoach, gdzie niezwocznie po pojawieniu si I wydania Korbla ten system wprowadzono, autor system po roku cofn a uczniowie mieli al, z nikim stenograficznie porozumie:* si nie mog, bo pismo stenograficzne powinno by powszechne i dla wszystkich jednakowo zrozumiae. Std naley najpierw ustali system a potem poleci go szkoom, a sta si to moe w przecigu lat dwu. Nauczycielstwu jest naog obojtne, jaki jest system, byleby nie skomplikowany. Gdyby Ministerstwo rozpisao konkurs na najlepszy system a komitet powoany przez Ministerstwo oceni ju istniejce systemy i te nowe, jakieby si pojawiy, to do

wykuby si system zwyciski. Ten system musiazupeny, t. j. zawiera elementarn, korespondencyjn i dyskusyjn. Naturalnie i wszyscy autorzy musz wykaza duo dobrej woli dla dobra sprawy, pastwa i spoeczestwa. Wy myle nowy system nie jest ciko. Sam Kapuciski mia gotowych kilka; ale gdy znalaz drobne niedocignicie w odniesieniu do postawionych sobie zgry zaoe, lub gdy uwaa, za mao byoby korzyci z nodwu
by
lat

by

cz

343

wego systemu, by gwoli nowoci samej tylko burzy stare, porzuca stale pomysy. Trafi na idea jest bardzo ciko a przecie trzeba do niego lub moliwie si zbliy, jeeli nowy system jednolity ma nam przynie ulg i po-

zda

trzebne korzyci, bo trzeba pamita, trudno w systemie trzeba ich czas i si oraz strat energji.

e kad najdrobniejsz
przez miljony
ludzi,

mnoy

Jung, przypisujc sobie prawa sekretarza Komisji systemowej", przesa do Wydziau O. P. w Katowicach imieniem tej komisji, nie porozumiawiszy si z jej czonkaokroiwszy, w padzierniku 1930 r. oceny mi i dowolnie systemw Korbla i Kotasa i wysun postulaty w sprawie dobra nauk stenografji w szkoach zawodowych na lsku, wystpujc gwnie przeciw Korblowi a owiadczajc si za jednolitem zaprowadzeniem do szk systemu Poliskiego. Ohrapusta, czonek Komisji systemowej wystpi z protestem przeciw bezprawnemu i samowolnemu umieszczaniu jego nazwiska w tein pimie do Wydziau bez jego upowa-

44

nienia

zgody.

stworzony system, ktA. Wojnar pisze, musi wszyscy polscy stenografowie Przyrego autorami puszczalny tytu mgby brzmie: Stenograf ja Polska syste-

bd

by

44

mu

graficznego Gabelsbergera. Opracowali stenografowie Wykaz polscy bezimiennie Warszawa r. 1934 lub... wsppracujcych nad stworzeniem polskiego systemu stenografji, stenografw i autorw wszystkich systemw i prak-

tykw z zamieszczeniem fotograficznych zdj i wasnorcznych podpisw na stronach... Zarzd Stowarzyszenia Dyrektorw Spoecznych Szk Handlowych T. S. H. we Lwowie postanowi na dorocznym zjedzie w kwietniu 1931 r. wnie meniorja do Ministerstwa Owiaty w sprawie ujednostajnienia systemu stenograficz* nego w szkoach. Stenograf Polski drukuje Owiadczenie stenografw systemu Stolze-Schrey-Balczyskiej napisane w imieniu teje szkoy przez P. J. Bartoszewicza: Szkoa stenografw systemu S. S. Balczyskiej pragnie unikn zoliwej walki
4

44

344

pomidzy systemami, hamujcej rozwj

dzinie stenograf ji, leez

kulturalny

dzie-

naukowe badanie i uczciw konkurencj, ktra jedynie moe dowie uytecznoci systemu w praktyce jego warto dla postpu
za konieczne
i

uwaa

gospodarczego, przyczem przestrzega przed bezkrytycznem faworyzowaniem jednego systemu, prowadzcem do stagnacji ruchu stenograficznego, niebezpiecznych eksperymentw i szkodliwej w skutkach obojtnoci spoeczestwa dla stenografji".

sku,

Balczyska i zwolennicy Gumiskiego stoj na stanowie nie naley obstawa przy wycznoci jednego jakie-

do ideau, jakim dotychczasowego systemu lecz Jest system jednolity, Prof. Kotas obawia si, czy po ujednostajnieniu systemu nie zamrze twrczo na polu stenograf ji i nie widzi monoci zrealizowania piknej idei unifikacji w krtkim czasie. Radzi wic dopuci do nauki szkolnej wszelkie dobre, aprobowane systemy. Zsp To w. Sten. syst. Poliskiego na Woj. lskie, jak ju wspomniano, wstrzyma si z ostateczn decyzj wyboru innego systemu do chwili, w ktrej jeden z prdw okae si zbawczym i bezapelacyjnie lepszym od innych. Narazie w mgawicy walk jeden system Poliskiego posiada

go

dy

dla realn warto.

To wyczekujce stanowisko Zespou, ktry wydaje
niejsze
ni-

umoliwio autorowi niniejszych dziejw, przedstawienie ostatnich wypadkw na polu stenograf ji tak
dzieo,

bezstronnie, jak to on sobie

wyobraa.

(Poprzedni prezes

Zespou by zwolennikiem Korbla, co mogo by krpujce w ujciu najnowszych wypadkw.) Zdaje sobie autor zupenie spraw z tego, e bdc sam w walk dni ostatnich zaangaowany, zabarwi niejedno w swj sposb mimo najlepszych chci bezstronnoci i stara" objektywnego przedstawienia sprawy. W kadym razie stara si on spraw mie na oku nie osoby, nie dotyka dlatego kwestyj materjalnych zwizanych te z proiblelnem ujednostajnienia systemu, nie reagowa na osobiste wycieczki osb zwal-

345

czajcych si,
walki, jakiemi
i

ani

nie przedstawia bezwzgldnych metod si niektrzy posugiwali, byleby pokona

przygnie

przeciwnika.

Zajado

zacieko

czyto

systemowa czyto zapatrywa bya mu obc, take szermowania wyrazami: niedorzeczno, goosowno, nienaukoitd., oraz ponianie drugich i rozmylne przekrcanie faktw, jak to spotka mona np. u Jackowskiego w jego historji. Naturalnie przyszo z dalszej perspektywy, gdy si Takty jeszcze dalej potocz, lepiej oceni cao. Dyskusja w wymienionem Szkolnictwie Zawodowem", Listy otwarte, Krytyki, Meinorjay w przyszoci dostpne do wgldu, oraz akta ministerjalne i inne urzdowe, artykuy dr. Rymara,

wo

Deutsche Stenographenzeitung z lat 1929 1931, referat Kotasa na zjazd warszawski, numery Stenografa Polsk'. z lat ostatnich, referat Tauba na zjazd, korespondencja prywatna Kapuciskiego i archiwum Zespou i innych tow. walczcych, Odezwa do Rodzicw Szkoy Nowaka w Krawdzicznemi rdami dla przyszego histokowie, itd., ryka stenografji polskiej. in. Zygmunt Na samym kocu wspomnie naley, abcki, redaktor Szkolnictwa Zawodowego powzi myl i inicjatyw zjazdu w sprawie ujednostajnienia systemu. Pisze on: Prowadzona ostatnimi czasy na aniach Szkolnictwa Zawodowego" dyskusja w sprawie ujednostajnienia systemu stenograficznego w Polsce powoduje Redakcj Szkolnictwa'* do rzucenia myli zwoania zjazdu, ktryby dla nas spraw, zaj sine tak zaj si szczerze ira et studio, majc. na wzgldzie jedynie dobro i fakt dania inicjatywy przez kogo niefeprawy. Sdz, dodatnio zainteresowanego bezporednio, mgby
dalej

bd

'

wan

wano

wpyn

na przebieg

Na zjazd zaproszeni autorzy wszystkich obecnie uywanych w szkoach systemw i inni fachowcy i praktycy stenografji a miaby si odby zjazd w jesieni 1931 r. Naleaoby zacytowa sowa dyrektora Barona, z kongresu

bd

skuteczno

obrad".

w Krl. Hucie, ktre niedawno przypomnia Kotas, sprawach tych nie dojdziemy do koca, jeeli nie bdzie

346
dobrej woli dla stworzenia jednego systemu dla caej Polski. Ci, ktrzy pracuj nad stenograf j, najlepiej znaj te spra-

wy

i wiedz, jakby naleao opracowa ten system, ktryby najwicej odpowiada duchowi jzyka polskiego. Niechaj wic ludzie, ktrzy wysunli si na czoo ruchu stenograficznego w Polsce, doprowadz do porozumienia, abymy w krtkim czasie posiadali ju jeden jedyny system polski* Pastwo, ktrzy trzymacie losy stenograf ji w swych rkach, pamitajcie, eby sprawa nie wzia niepodanego przebiegu, yczymy bowiem sobie, by wszyscy w Polsce byli jednego ducha, majcego nas doprowadzi do potnej Polski. Nie chcemy dzielnicowoci. My, Grnolzacy, ktrzymy tak gorco pragnli poczenia z Polsk i przez trudy i walk dostalimy si do Niej, chcemy, by we wszystkich dzielnicach Polski panoway jedna myl i jeden,
v

duch.

Niechaj

wic jedno nami

kieruje".

Nowe Towarzystwo.

Wd walk lat ostatnich bardzo dodatniem, zjawiskiem na polu stenografji jest pokojowa praca grupki stenografw, do stworzenia towarzystwa stenograficznego bez zabarwienia systemowego. Projekt statutu tego towarzystwa, majcego nosi nazw Zrzeszenie Stenografw

dca

Nauczycieli Stenografji w Pastwie Polskieni", wadzom do zatwierdzenia. Celem zrzerzenia jest skupienie i zorganizowanie ruchu stenograficznego w Polsce, praca naukowa nad ulepszeniem i ujednostajnieniem systemu stenografji, zaznajomiene ogu o war-

Praktykw

zosta przedoony

toci stenografji i jej znaczeniu oraz obrona prawi i zawodowych interesw stenografw, podnoszenie ich poziomu fachowego, tudzie zblienie koleeskie i towarzyskie. Cele towarzystwa wic pikne i na szerok skal zakrojone. Czonkami zaoycielami towarzystwa s: Czystohorski Tadeusz, Falkowski Henryk, Kamiski Eugenjusz, Krupiski Kazimierz, Wynikiewicz Stanisaw, Zarankiewicz Witold, Zembik Ryszard i Zieliski Zdzisaw. Wszyscy pracuj w Warszawie jako nauczyciele lub praktycy stenografji. Warszawa daje impuls do nowego zrzeszenia.

347

Nowe systemy
Czajkowski

stenografji.

chciaby wprowadzi nastpujce zmiany w systemie Poliskiego. (Podaj wedug prywatnego listu autora, za jego pozwoleniem): Zasadniczej wagi jest dla Czajkowskiego aby pismo stenograficzne biego po linji gwnej i aby ta linja wyranie si odznaczaa, aby unika znakw kilkupitrowej wysokoci, aby miejsce samogoski wrd znakw spgoskowych byo niewtpliwie wskazane, aby pismo stenograficzne byo tak czytelne, iby kady wyraiz i jbez zwizku w zdaniu mg by naleycie odczytany, aby stenografja nie bya rebusem, lecz pismem tak czytelnem, jak pismo zwyke, eby do jej skutecznego uczenia si wystarczaa inteligencja dziecka, umiejcego czyta i poprawnie pisa pismem zwykem". Dalej pisze Czajkowski: Rozumie si, w uwzgldnieniu powyszych zasad dochodzi si do pisma stenograficznego, nie posiadajcego w wielu przypadkach tej krtkoci jak si odznaczaj znaki Poliskiego", ale jest to pismo szkolne, stopie wstpny do stenografji, kurs przygotowawczy a jego opanowanie powinno da pork, dalsza nauka doprowadzi ucznia do wynikw, jakich si od stenografji. znakach alfabetu Poliskiego zmienia Czajkowski oznaczenie cz, ktre otrzymuje Poliskiego znak 6 pocztkowego, ale pisze si jako znak dugi dolny (gboki), oraz szcz, majce znak cz Poliskiego ale te jako znak dugi (gboki) dolny, jako grny za znak (wysoki) oznacza ono st. Znak / i t pozostay, z tern zastrzeeniem, znak i

da

pisze si tylko zgry wd, take w rodku wyrazw (na kocu wgr), znak za pocztkowy c, 6 Poliskiego naley pisa i w rodku sw, a tylko na kocu uywa si c ko-

cowego.

Znaki s () chodzi ponad linj

pisze

si takim obrotem, aby

nie wy-

zmiana tyczy si symboliKacji i (y), a mianowicie zastosowano tu dla oznaczenia u znakw typu c, z, dz; i (y) niedokoczenie ptli dolnej znaki te kocz si zaostrzone w lewo zgite. Ten symbol,

gwn. wokalizacji gwna

348

jakote wpisane wprowadzonych

zastosowano te do nowych znakw, grupach spgoskowych. Takie oznaczenie i (//) zwikszyo linijno pisma, oraz zmniejszyo liczb przypadkw, gdzie po podniesieniu znaku dla symbolu i, naleaoby te w nastpnej zgosce wpisywa w znak podniesiony, teraz przewanie znak takiej zgoski zawierajcej u po poprzedniej zawienajcej i, moe by normalnie obniony.
i

W czeniu

znakw wystpuje czciej cznik dugi

przed znakami dugiemi, zwaszcza przed t, ktre naley zawsze pisa wd, i po / wd pisanem, po ktrem wraca si na linj gwn. grupach jest szereg nowoci: sc (przeduone d), tov (1 stopniowe msz), ivr, to znak wysoki (dugi grny), st dawne cz, tak samo, ale z ptlic wiksz, jako odpowiednie znaki dolne dugie (gbokie) pojawiaj si brz (jako grne br), wrz (jak grne wr), sf (jak grne st),. szcz (jak grne ), wreszcie

spgoskowych

grupy chsz, szt, sz, tsz, stsz, Ponadto bardzo czsto tworzy grupy przez podnoszenie pierwszego znaku grupy przed drugim, lub nasadzanie pierwszego znaku grupy na drugi. Tego typu grupami 1) grupy z r jak rb, rc itd., przytem
chcz
i

przedugiemi znakami

tycz, tyczny, styczny.

rg, rw,

rm mona dowolnie te tworzy przez

Ig...

zlanie; 2) nb,

nc, itd.; 3) kc, kst, kt itp.; 4) Ib,

7)

5)

sch, 6)

mb,

mp....

gw, chw, 8) pst, psz... 9) tm, tch... Wreszcie inaczej ni Poliski tworzy grupy sl, (l), sr (r), zlewa str. ,Mikczenie jak u Poliskiego z wyjtkiem zaostrzenia dla i. Jo to w anie przedstawia si nastpujco: Znak ; jak u Poliskiego, nowe znaki jo, pisane na kocu odwrconem o (podobnie pisze cjo, cj). Znaki na najwaniejsze przedrostki i zakoczenia oraz niewielka liczba znacznikw (nie wicej jat 30) tworz w powyszym ukadzie pismo szkolne, ktre ma -Wystarczy do zwykego uytku dla wasnej potrzeby i do pisania za dyktatem, jak jest praktykowane np. w kancelarji adwokackiej.

349

Uwagi krytyczne:
Uproszczenia, wprowadzone przez Czajkowskiego
i

s nas

og dodatnie. Korzystne jest jednokierunkowe t symbol nowy dla i (y) przez niedokoczenie ptlicy, przez co zyskuje linijno i symbolizacja u. Mniej moe szczliwe niektre pomysy grup spgoskowych (tsz, szt to grupy rzadkie), zbyt duo tu podnoszenia pierwszego znaku grupy

przed drugim.
o j n a r Antoni przeprowadzi w swej Stenografji Polskiej Parlamentarnej" (1930) pewn reform czci dyskusyjnej syst. Poliskiego, rozbudowujc gwnie skrceniu mieszane przez ustanowienie staych ozna-

cze

na niektre zakoczenia
i

cztku wyrazu ustanawiajc pewne zasady

kocwki, ktre dopisuje si /do znaku poskracali, dotyczce liczebnikw.

Stanisaw Korbel: Polski system stenografji". 1 )

swej rozprawce Budowa systemu stenografji ', Korbel od systeaiiu przedewszystkiem prostoty budowy i konsekwencji. Znaki spgoskowe powinny by tak dobrane, aby umoliwiay zastosowanie wszystkich zasad wokalizacji oraz aby day si wygodnie w grupy spgoskowe, spotykane w jzyku". Ponadto znaki alfabetu inaj mie formy, ktre zbliaj si do siebie proporcjonalnie do pokrewiestwa dwikw Symbolem samogoski ma by obciony znak spgoski, poprzedzajcej samogosk, a nie nastpujcej po samogosce. Naley uwaa, by w symbolizacji samogosek nie byo przypadku, aby ten
4

da

czy

'.

sam znak musia by rwnoczenie podwyszony i obniony. Grupy spgoskowe maj by utworzone ze zasadniczych znakw alfabetu, czyli z naturalnych czci skadowych kadej grupy spgoskowej, a nie w inny sposb. Naley unika rnych sposobw czenia przedrostkw jak: czenie normalne, wpisywanie ,nastawianie u gry, czenie na Pismo ma si trzyma dole, zlewanie, odrywanie znaku i linji gwnej, a nie zbyt czsto odbiega od linji podstawowej. Powyszych postulatw nie spenia, zdaniem Kori.

bla,

system Poliskiego, a spenia system

J

jego.
sten.

Por.

Korbel:

te dr. Taub Krytyka Polsk. syst. Odpowied dr. S. Taubowi na krytyk

:

St Korbla

St.

Polskiego syst. sten.

350

Poniewa sam autor porzuci pierwsze wydanie swego Polskiego systemu stenograf ji", zajmiemy si tylko drugiein wydaniem, poprawionem, uwzgldniajc tylko gdzieniegdzie wydane pierwsze: 1 )

Przestrze pisma
zatem jak u
Poliskiego.

trzystopniowa,

ukad

linji

po-

pkrtkie (mae), krtkie (rednie), pwysokie (zwikszone) i wielkie 2-3 stopniowle i t>o wysokie (grne), gbokie (dolne) i dugie (3--stopniowe). Znaki gbokie sigaj od linji 2-giej do dolnej granicznej, znaki zwikszone nieco wiksze ni rednie a nie l^-stopniowe. pierwszym wydaniu unika Korbel znakw zwikszonych, a stara si otrzyma gwnie znaki 1- i 2-stopniowe. Pismo jest naog bezlinjowe (zalene od linji nieliczne cakiem znaki, jak tja i fa, pierwszy jako znak gboki, drugi ten sam znak jako wysoki, dalej ci-dji, chi-gji itp.) i jest linijne, starajc si by staolinijne a jest niein z wyjtkami, przesunicie linij, nastpuje po ;o, zakoczeniach iczne i pokrewnych, ckie, ciel itd. Znaki na spgoski w wielu przypadkach inne jak u Poliskiego (c, , dz, d, d, eh, j, t, w, , szcz); materja graficzny naog jednak ten sam, nowe w porwnaniu z Poliskim znaki na w, d, ; dwa ostatnia znaki prawoskone powikszaj liczb znakw niegraficznych. Znak h ( eh) ma drug form na kocu wyrazu. Praktycznie nie przeprowadzi Korbel konsekwentnie zasady, by podobnym goskom nada podobne znaki, niektre nawet niepodobne goski maj podobne znaki (t-f, ch-z-, g-dz-d). pierwszym wydaniu byo jeszcze wiv

Znaki

cej

znakw niegraficznych

niepodobnych. porwnaniu znaki lub zmieniy wielko

cz,
cl,

z 1

podobiestw znakw gosek wydaniem otrzymay inne

znaki:
z,

nastpujce
,

b',

c,

d;

f,

f,

g, eh,

sz,

t,

szcz.

Dwiki
z

podwjne lub podobne pisze si pojedynczo. oznaczaniu samogosek, w porwnaniu

Po-

!)

sierpniu 1931, z

dat

1932,

(na

str.

334 podano

bdnie,

wyszo wyd. zawiera zmiany)

JT.1,
i

niezmieniona
syst.

przekad tego

jako Deutsche Kurzschrift.

351

liskim, zmiany

objy

goski ,

i,

u.

si jak

e,

o,

odrniajc

razie potrzeby

Goski q, oznacza nosowe goski

kropk

Samogoska i (y) zostaa oznae, o. czona dugim cznikiem, u symbolizuje si tylko obnieniem, niema znaku u zlanego ze znakiem poprzedzajcej go spgoski. Znak dla a na pocztku sw, to maa, pkrtka nacinita kreska, ktr przed znakami zaczynajcemi si wyej, uczepia si wyej, u na pocztku sw oznacza si zawsze kresk z pod linji. Z dwu samogosek nie oznacza si jednej. Samogoski a, e, o pozostay jak u Poliskiego, z tym dodatkiem, symbol o jest jeszcze rnorodniejszy ni u Pliskiego, gdy wygicie i zmiana* kierunku znaku (wo, wio) ma te oznacza jego wyokrpod znakiem

glenie,

istnieje

te

odwrcone

(cjo).

czenie
rzadko uywa u Pliskiego.

znakw naog jak u Pliskiego, przytem haczyka do poczenia (cji), ktrego niema

Grupy spgoskowe tworzy przez

wic
r

1) poczenie spgosek najkrtszym cznikiem, 2) wpirsanie jednej spgoski w drug, 3) stopienie spgosek

zasuguj grupy

tak jak u Pliskiego. Na uwag ktre tworzy pnziez stapianie lub przekrelanie poprzedniego znaku znakiem r, przyczem grupy spgoskowe czsto przerywa pismo. Osobliwe z w, w ktrych analogicznie do falistego znaku alfabetowego w, pewnego rodzaju zakrzywienie i to umieszczone u pocztku lub koca drugiego znaku albo te sfalowanie caego znaku oznacz gosk w nastpujc po innej spgosce. Grupy s: wa, wiel, dzi, kosz, kom, kap, res (rys), mys, k:az, rozw, posp, bezp, desp, czer; der, marz, karz, baw (bo w), dziw, to w, chow, daw, dow; rw, pew, pow, powie, powro, prow. Mikczenie jest zasadniczo jak u Pliskiego, kon-

jednolity znak, a
z

(rz),

'

zgoskowe

sekwentniej przeprowadzone.
niejednolite.

Natomiast

jotowanie

jest

Znak ; jest kresk pionow 1-stopniow, pisze si z reguy wd, kocowe do gry, tak te ; rodkowe przed spgosk, ktr wskutek tego podnosi si. Gdy nie zachodzi dwuznaczno pisze si rodkowe je przez ;. Zgo-

352
ski bje, bja, raje itp. oznacza si bie, bia, mie, itd., natomiast bji, wji, mji itp. jak bi, wi, mi itd., w kocowem je opuszcza e, j za pisze je. By obniy znak dla symbolu u, pomija si podwyszenie po ;; jo pisze zawsze podwyszeniem, znaku o; po tern podwyszeniu wraca czasem z nastpnym znakiem wd, na linj gwn. Skrty i skracanie. Ilo znakw na przedrostki jest maa. Przedrostek w oznacza jak u Poliskiego, opuszczajc go po innym przedrostku. Przedrostek z pisze przez z uczepione wyej i wpisane w znak nastpny, albo zastpuje przez s, ktre pisze wtedy prawym obrotem lub lewym, Przedrostki prze, przy nie maj osobnych znakw, wypisuje si je normalnie. Po przedrostku koczcym si na d (od) pisze nastpny znak p zlany pod linj. Niektre przedrostki uczepia si wyej. Ilo znakw na przyrostki i kocwki zostaa zredukowana. Nowe znaki na przyrostki stwo-ctwo-dztwo; wprowadza w zn.akach przyrostkowych dawny znak Poliskiego t (lub c) w gr pisany, a tern saanem psuje jednolito swej pisowni. Przyrostki z tym

znakiem

-y-i, iczne-giczne-tyczne-teczne-tateczne tryczne itp. ckie-ickie, ciel-iciel-ci, c-jc, cje, cyjny-icyjny tacyjny-tracyjny, cjalny-cjonahijy, cjalistyczny, tor, tywa. Znacznikw jest 70 (prcz pochodnych form) i kil:

kadziesit rnych skrce.

Pismo skrcone traktuje zupenie analogicznie do pisma skrconego systemu Poliskiego, jak je przeprowadza w swoim dawnym podrczniku! Stosunek pisma do o r t o g r a f j i i gramatyki jest
taki,

= e, = o, o = u, z mona zastpi przez s, sowa przedua", przeda" pisze na pocztku znakami

na przedrostek przed.

Uwagi krytyczne:
Jeeli porwnamy system Korbla z jego tezami budowy systemu stenografii i w stosunku do zarzutw, jakie czyni nie przeprowaPoliskiemu, to zgry zaznaczy musimy, dzi Korbel konsekwentnie do koca swych tez, a wiele

353

Poliskiego nie usun, tylko je w wielu przypadkach zagodzi. A wic zgry podniesiemy zalety: System w stosunku do woPoliskiego rzeczywicie uproszczony, przejrzystszy. kalizacji uderza uproszczenie oznaczania samogoski i zapomoc dugiego cznika, po czci take samogoski u. = o. = e, Nie uwaam za korzystne uproszczenie si te pismo gwnie linji, niema wielopitrowych Trzyma obrazkw. Chocia system jest rzeczywicie uproszczony, to mimo

bdw

to nie jest jeszcze

i

cigle jeszcze

ju w czci

na zwizek niekorzy prawidowoci. Std przewanie wiele wyrazw

jest

elementarnej czci dostatecznie prosty elementarnej pisownia obliczona wyrazw w zdaniu. Chodzi o krtko na

si skr.aca, e ich odczytanie tylko w zwizku wyrazw w zdaniu jest moliwe. Pod wzgldem krtkoci wic jest pismo Korbla zupenie wystarczajco krtkie, niema si tak rzecz pod wzgldem biegoci i czytelnoci, ilo znakw niegraficznych, prawoskonych jest powikszona (d,), grupy z r jak br (kty) lub tworzone czeniem przerywanem mniej biege, Niegraficzno znakw w II wydaniu w stosunku do pierwszego zagodzona. Tak samo rzecz si ma z czytelnoci. Mniejsza czytelno pisma Korbla jest gwnie natury jzykowej z powodu zastpywania jednych gosek przez drugie
tak silnie

lub

), pozio (a nawet tnonaby pisa posiol", co oznacza powzi), (opuszcza si tu jeszc7 3 w). OpuszQzenia: bs ( bez), zajte ( zajte), semu (sejmu), momu (mojemu), higna(higjena), jedz (jed), licum (liceum), przedczoraj (przedwczoraj), gow (gotw), cwilcja (cywilizacja itd. Gdzie z jakichkolwiek wzgldw powstaje trudno w pisowni, czy to graficzna (znaki nie dadz' si stapia), czy teoretyczno-graficzna (znak miaby i podwyszony i obniony) itd., opuszcza si gosk. Nie oznacza si czsto dokadnie samogoski wrd spgosek w grupach zgoskowych. Np. bw nacinite dla zaznagalesio

czstego opuszczania ich; np. rko jednakowe, (gazi, 1 i

(rk,

e,

o),

by

23

354

e gdzie tam naley czyta a, oznacza moe: baw, bawa (obawa), bawi (obawia si), bywa, bwa (obwarowany). Ten sam stenogram moe oznacza dwiki i dziewki. Zasady swej trzymania si linji gwnej nie przeprowadzi konsekwentnie do koca i dlatego pismo, naog staolinijne, staje si zmiennolinijne. Podwyszenia po jo i po zakoczeniach jak, ciel, iczny iclti, tor itd. Pociga to za sob konsekwencje teoretyczne;, np. wyrazw jonu, majorantoi, jodu, jodynuje napisa nie mona, gdy znaki n, k, d, musiayby by i podwyszone i obnione (zarzuca to Poliskiemu) i niema w podrczniku wskazwki, jak je pisa naley. wielu przypadkach, rne sposoby pisania odgadn mona tylko z przykadw, a niema odpowiednich regu pisowni. Wspomn tylko: Pisze si znaki, nastpujce po wyej, np. siada (da jest podwyszone), a posiada??* (da jest wyej, m wraca na linj), ale sejmem pisze
czenia,

oba

ni

w .grze.

Z innych

bdw
np.

ant patrem"
b

wymieni bd filius w grupach spgoskowych z w. Ze znaku

teoretycznych

Korbel bw dodajc u dou, u koca znaku b pewien rodzaj zagicia, takie same za zagicie u gry, u pocztku znaku t (u dou znak do tego si nie nadaje), ana si czyta ho a nie wt, jakby si spodziewa naleao. Wyej wymieniona grupa zgoskowa baw i inne podpadaj tu take. Znaki spgoskowe nie wic tak dobrane, by

tworzy

day si wygodnie

grupy spgoskowe. Grupy zgoskowe, to znaczy znaki na pewne zgoski, nie dobrane wedug czstoci grupy lub potrzeby, lecz

czy
ze

przewanie wynikaj

wzgldw

graficznych.

Korbla,

ja-

ko znakomitego kartografa, rysownika i kaligrafa, pocitam mona co gay pewne cigi, si tak adnie pisz, piknie wygi, wkrci, zakrci. Tak np. jest znak na gru-

p wiel", ktr uywa dla jednego rzadkiego sowa wiele"

i

to

opuszczajc jeszcze

kocowe

e;

podobnie rzadkie grupy

i

dzi, krz, res, mys itp. Ponadto ten sam znak oznacza dawi chow: i chwo, tow i two itd.

dwa, dow

dwo,

355

systemie elementarnym, prostym ,powinno si moliwie unika pisowni zalenej od dowolnoci piszcego. Pisownia kadego wyrazu powinna by o ile monoci cile okrelona. Tymczasem w systemie Korbla spotykamy czsto reguy w postaci: niekiedy", mona", niektre"; wygodnie" itd. ,podczas gdy naleaoby dokadnie powiewiedzie, kiedy jest to niekiedy", niektre", mona",
albo wygodniej".

do

Wreszcie zdarzaj si w reguach lub systemie Korbla pewne dowolnoci, a to znowu w pogoni za krtkoci pisowni lub uproszczeniem reguy. Np. opiewa regua: Na pocztku! i na kocu wyrazu oznaczamy e poziom kreseczk dopitean"; a tymczasem jest e na kocu wyrazw skon

kreseczk. Dowolnie pisze wyraz sowo", opuszczajc o i skracajc w, tworzc grup sw", dowolnie skraca si
szlachetny"
itp.

Z punktu dydaktycznego zarzuci mona podrcznikowi niecise ujcie regu pisowni. Natomiast podnie znowu naley pikn kaligraf j, pikne pismo wasnorczne autora, zakrywajce niejedn trudno, niejeden zygzak. Ministerstwo dozwolio podrcznik do uytku szkolnego.
Kotas Franciszek, Rychopis polski" oryginalny system pierwsza, pismo stenograficzny dla szk i samoukw,

cz

szkolne.

Przestrze
smo
s,

znaki
zd).

pisma jest trzystopniowa, niekiedy piprzekracza; by zapobiec temu skraca si czasem (przyrostek w (ow) lub zastpujc sz, przez

d,

Pismfo jest
z r
i

linjowe gwnie
n,

goskowych
gie

powodu grup spktrych pierwsze tworz si przez

z

pionowe przeduenie

wgr

przeduaj

zn,ak

przed n

znaku poprzedzajcego r, druwd; ten sam znak wic

polach grnem i redniem oznacza grup z r w polach re:dniem i do lnem grup z n (bn). Jest dalej pismo zmienno lin i jne z powodu symbolw pisana
(np.
br),

pisma

pewnych samogosek (ja;k i, , ), gdzie przesuwa si linja i z powodu tych grup spgoskowych, w ktrych
23*

356

druga spgoska grupy obnia si i wraz z ni przesuwa si linja pisma, dalej po , przyrostkach w, w, w. Abjc utrzym-a pismo moliwie na linji gwnej, pisze si czasem pierwszy znak wyrazu z pod linji albo stawia si go wyej, wogle zaczyna si tak, by wiksza wyrazu znalaza si na linji gwnej. Znaki spgosek pkrtkie (mae) 1/2-stopniowe, krtkie, (rednie, 1 stop.), wysokie (due grne, 2 stop.), gbokie (due dolne, 2 stop.) i dugie (trzymiarowe). Znaki tworz z pewneini wyjtkami przewanie materja Gabelsbergerowsko-Poliskiego. Materja ten, jak twierdzi wielu

cz

stenografw, jest i prakty\oanie i estetycznie najlepiej dobrany. Naturalnie w szczegach przydzia znakw dla poszczeglnych gosek jest inny ni w niemieckiem czy u Poliskiego, cho jest i duo podobiestw. (Z Poliskim wsplznaki b, p, d, cl, k, , ,m n,, s, z, > sz; ne w znaczeniu przydziale znakw rni si tylko wielkoci: c, dz, j). dla poszczeglnych gosek kierowa si Kotas zjawiskami czstotliwoci gosek w jzyku polskim, ale nie zupenie cile, oraz zasad podobnym goskpm podobne znaki , w tym przypadku konsekwentnie. Niektre goski maj podwjne znaki, np. c, , cz, w, . Wprawdzie jedne z tych przeznaczone dla przyrostkw, znakw, z wyjtkiem , ale poniewa w rychopisie nie robi si rnicy midzy przyrostkami a zgoskami o takiem samem brzmieniu jak przyrostki ,wic czst wystpuj owe podwjne znaki obok

siebie

rwnowanie.

alfabecie

jest

eh.

haczykami: dla e may pmiarowy krtki, dla a taki sam nacinity, dla o jak dla e ale duszy cznik, dla u jak dla o ale nacinity, dla q jak dla o, ale kreska rujtowa jest skonie jednomiarowa, lecz z naciniciem; y (i) jak , lecz kreska podobne rzutowa skierowana pionowo w gr w kierunku zwykego pisma, o = u. System znakw samogoskowych jest wic konsekwentnie przeprowadzony. Haczyk samogoskowy odi, e, , o, natopada na pocztku wyrazu u samogosek y rodku lub na kocu wyrazu zajmuje jego miejsce miast w

Znaki alfabetowe

samogosek

357

ty

poprzedzajcy samogosk znak spgoskowy. A wic oznacza si na pocztku wyrazw c krtk, pmiarow, skon kresk rzutow, o tak sam jednjomiarow, i jest kresk pionow, po ktrej podnosi si znak nastpny o p stopnia, jednak wyrazy rozpoczynajce si od i mona pisa kresk z pod inji gwnej dla oznaczenia i. Natomiast pozostaj haczyki na pocztku wyrazw dla a oraz w. Znaki samogloskowe mona zawiesza w miej.scu, w ktrem znak

nastpny zaczyna si pisa", wic ruchome. Kreski rzutowe samogosek (e, a,%\ u) zmieimokierunkowe, ich kieruliek zaley od pocztku nastpujcego po nich znaku. W rodku wyrazw oznacza si samogoski symbolicznie w nastpujcy sposb: Samogosk e przez bezporednie lub porednie poczenie znakw spgoskowych krtkim cznikiem, tak samo a, pogrubiajc jeszcze znak poprzedni; samogosk o oznacza si jak e, wyduajc jeszcze odpowiednio cznik, u jak o lecz pogrubiajc zn,ak poprzedzajcy u. Samogoski y oraz i oznacza si przez podniesienie nastpnego znaku o 1/2 stopnia, a nastpne znaki pisze si na poziomie podniesionego znaku, jedynie w pocztkowych zgoskach ze samogosk i lub y, pisanych maemi lub redniemi znakami, mona pisa znak spgoskowy poprzedzajcy i (y) z pod linji gwnej (je-

eli po i (y) nie nastpuje grupa spgoskowa), a znak po i przypadnie na linj gwn, ktra jest wtedy gwn linj pisma. Symbol i odrnia si od y, przed i pisze si znak spgoski mikkiej, przed y twartej. Samogoski c, oznacza si skonem podniesieniem znakw nastpnych o 1/2 stopnia, pogrubiajc jeszcze dla znak poprzedni, w poczt-

mona rozpoczyna pisa z pod linji jak by wiksza znakw danego wyrazu znalaza si na linji gwnej. Znaki b', p', m', d (i), 1, c (przyrostkowe), rozszerza si podwjnie przy symbolizacji samogosek o, u, , zakowych zgoskach
i,

przy

cz

miast
bie

wyduenia skonego kach niemal, a kocowego

czaiika, ktrego w tych zna(niee po nich nie pisze si

nieb

).

358

(opuszcza

Na kocu wyrazw jest e krtk skon kreseezk si po znakach rozszerzonych), o skon kresk

dusz,
go,

ale nie przekraczajc wysokoci 1/2 pola redniejak o ale wysokoci pola rodkowego, a oznacza si tu tylko pogrubieniem, odpada kreska rzutowa ukona, u

pogrubieniem i ukon ale nisk kresk rzutow, podobnie , ale kreska rzutowa siga 1 stopie w gr, i (y) to kreska pionowa w gr (1/2 stopniowa lub gdy znak ma kresk rzutow,, razem z ni 1 stopniowa).

dug

Dwie po sobie nastpujce samogoski lub dwugoski eu) ozlnacza si na pocz.tku wyrazu przez zeszeregowanie (ustawienie obok siebie) znakw samogoskowych, w rodku i na kocu wyrazu oznacza si pierwsz. samogosk symbolicznie, a drug znakiem alfabetowym. znakw jest bezporednie lub porednio. bezporedniem czeniu znakw niema tu skomplikowanych sposobw nasadzania, podsadzania znakw na siebie, zlewania, przerywanego czenia ,natomiast istnieje wpisywanie jak wkrcanie/ wwijanie, nawijanie, dalej obnianie znakw i symboliczne oznaczanie. Tworzy si grupy spgoskowe przede wszystkiem przez symbolizacj. I tak powikszenie jakiego znaku w kierunku linji grnej, oznacza nastpujce po tym znaku r, w kierunku linji dolnej nastpujce n. Grupy sw, st, sp, zd i k o&nacza si sfalowaniem znakw drugich tych grup tj. w, t, p, d, a zamiast
(au,

czenie

faluje si eh ( sk piszemy jak sch"), Spgosk w w grupach spgoskowych oznacza si rozszerzaniem kluczki, znaku poprzedzajcego to, przyczem znaki jednomiarowe powiksza si do rozmiarw znakw dwumiarowych. Grupy szt, szp, szh i d, tworzy si z grup st, sp, sk i zd przez przeduenie ich w kierunku linji dolnej, a grupa szcz jest trjmiarowem sc. Dalej tworzy si grupy spgoskowe przez cienianie (np. b, oraiz pewne grupy z n, ktrych nie symbolizuje si, jak sn), wpisywanie (jak nawijanie wl, grupy z c, 6, cz), obnianie drugiego znaku grupy o 1/2 stopnia, przyczem nastpne znaki pisze si na poziomie obnionego znaku, z wyjtkiem po obnionem j,. po ktrem
Je

359

si co do linji do znaku przed ; si grupa ze symboliczn spgosk n (n) lua by podniesiona, rozwizuje si j. Dalsze przeksztacenia grup powoduje ta okoliczno, znakw w grupach spgoskowych (a take rz) oznacza si jak w znakach abecado wy eh. czeniu poredniem znakw odgrywa rol haczyk (dla pocze samogosek oraz
stosuje
ile

nastpny znak
znajdujcego,

e mikko

mikko

jako rozdzielnik midzy cznikiem samogoskowym a nastpnemi znakami, ktrych nie mona podnie, jak trzylniarowe zimki po i), oraz kluczka, ktr otrzymuj dla poczenia pewne znaki jak h, sk, szk, na kocu wyrazw one bez kluczki, podobnie jak sz, z, cz, ktre nie maj te kluczki w kocowych zgoskach z a jak sza, za, cza. Czasami kluczka odrnia znaki: sio jest znakiem bezkluczkowym, c takim samym zniakiem kluczkowym. Kluczka pozostaje przy nawijaniu nastpnego l (l).

Grup zgoskowych w pimie

Mi k-c zenie:
(oraz znak
i

Mikko spgosek
cl,

szkolnem niema. pojedynczych i grup

po twardein

l)

oznacza si przez rozszerzenie

wyduenie znaku spgoski twardej, a jeeli to nie jest moliwe, przez nachylenie caego lub czci znaku. Rz w grupach spgoskowych oznacza si jak mikko. Gdy nastpuje znak samogoskowy y i po mikkiej spgosce, czytamy

po twardej y. Mikkoci g, l\ l mnona czasem nie oznacza. I odrnia si od l przez wyokrglenie kreski cznikowej.. Jotowanie. Jotowanie jest jednolicie ujte. Goska j ma znak alfabetowy jak Gabelsbergerowskie a alfabetowe si tego znaku stale we wszystkich przypadkach i uywa dla oznaczenia ;. pimie szkolnem jest 32 Skrty i s k r a c a iui e znakw na przedrostki i przyrostki, opartych' o 5 znakw podstawowych, oraz 38 pierwotnych znakw na znaczniki. Znaki na przedrostki mona rozwizywa, jeeli znajduj si ma drugiem miejscu lub przed e. Niektre przyrostki oznaczone symbolicznie, a mianowicie iczny, eczny oznacza si, powikszajc zn'ak poprzedni do wielkoci trzyniiarowej.
go
i

(z

wyjtkiem po

rz),

360

Ponadto przenosi si do rychlopisu skrty uywane w zwykem pimie. Dla oznaczenia okrgych liczb uywa Kotas skrce innych ni Poliski. Stosunek do gramatyki. Nie odrnia si u i o, oznacza si stale mikkiemi znatake h eh. kami spgosek. Wyrazy obce nieprzyswojone pisze si fonetycznie. Pozaitem obowizuje w pisowni normalna ortografja. rychopimie n?ie robi si rnicy midzy przedrostkami a zgoskami o takiem samem brzmieniu jak przedrostki, to samo odnosi si do przyrostkw. Dla o d r i a n i a o od u h od eh, dwikw odrbnych obcych jak 6, q, suy kropka, umieszczona pod znakiem. Kreska za pod wyrazem znbsi znaczenie skrtu.

Mikko

rii

Uwagi krytyczne:
Nowy system ma,
oglnie biorc, wiele stron dodatnich.

Przedewszystkiem stara si autor moliwie konsekwentnie przeprowadzi dan pisowni wedug jakiej reguy, o ile Stara to si dao nj). grupy spgoskowe, wokalizacj. si, opierajc si o sw gruntown znajomjo teorji i praktyki
stenografji,

osign prawidowo

pisma, co

mu si

w wielkiej mierze udao. Rzadko pozwala sobie na pewne dowolnoci w stenogramach, nie ugruntowane reguami (bitwa, Litwa pisze zagiciem w lewo znakuj t i doczeniem to w, tak samo pisze w wyrazaoh bitny, sito, zgoski tny w sposb nie objaniony regu). Pismo szkolne nie musi i nie moe mie takiej krtkoci, jak pismo dyskusyjne. Niema te jej i pismo Kotasa, ale posiada krtko wystarczajc dla pisma szkolnego. Jest proste, wyrane i czytelne. Wydaje si jednak to pismo na wzgldzie czsto mniiej biege, minio e autor mia powodu wielu njegraficznych, prawogosek, a to z skonych elementw oraz najrozmaiciej sfalowanych znakw. Jest to system nalecy do systemw atwych do nauczenia si, ale cigle jeszcze przeadowany pewnemi niepotrzebnemi rzeczami, pewne dawne naogi i zapatrzenie si w pey i

do

361

wne obce wzory nie dozwoliy autorowi na czenia, al mu byo opuci to i owo.

dalsze uprosz-

szczegach

skoki wgr i krytycy za systemu. Tak np. zarzuca zmiennolinijnoi Navarre un grave defaut: elle oblige trop souvent la plume a s'carter de la ligne d ecrituTe. Ayant sans cesse a monter et h, descendre au-dessus et au-dessous du corp d ecriture, la main perd tutte sa precision et subit un retard appreciable". jednak w praktyce nie jest tak le, wskazywaoby choby to, wanie systemy prostk i atwe oraz rozpowszechnione, jak Stolze-Schrtey i obecny jednolity system niemiecki
4

mona wic zauway: wd, uwaaj niektrzy

Zmiennoinijno,

bd

zmiennolinijne.
grafice systemu uderza do^ wielka liczba znakw sfalowanych i to silniej lub sabiej wygitych falisto. Znaki te tworzy autor dla uniknicia znakw zoonych, jako mniej biegych; ale i zniaki faliste, zwaszcza jednostopniowe, szczeglnie gdy maj by nacinite, 'mao biege. Znaki faliste te niektre, poprzecznie silnie wygite, nienaturalne, kreski faliste w owalu nie robi wraenia estetycznego, std rzadkie w kaligrafji, a tak silnie sfalowanych znakw nie spotyka si w kaligrafji. To ulubione przez autora falowanie jest zreszt najoryginalniejszym pomysem w Iiychopisie i pomys w tym zakresie rozwinity i do grup spgoskowych zastosowany jest nowy, praktyka musi

wykaza, czy

jest udatny.

Podczas gdy znakom alfabetu nie mona nic zarzuci i podnie naley konsekwentne, jednolite przeprowadzenie zasady: podobnym dwikom podobne znaki, to nie uzna za poprawne sposobu oznaczania mikezenia znakw w sposb rnorodny. reguach nie wida jeszcze tej rnorodnoci, przeciwnie autor stara si rne sposoby zmikczania sprowadzi teoretycznie do jednej zasady, praktycznie jednak rzecz przedstawia si nastpujco: Mikczc, zmienia si odpowiednio znaki gosek twardych, a mianowicie: l) rozszerza si doln znaku odpowiedniego, twardego np. b', 2) grn np. g\ 3) wyokrgl cznik

mon

cz-

cz

362

przy
i

1,

(pomocnicze),
,

4)

wydua

znak

kierunku po-

ziomym jak k

5)

rozszerza znak, zmieniajc rwnoczenie

4

jego z 1/2 stopnia na 1 stopie, tak jest przy , (druga forma), 6) nachyla si cay znak (w ), 7) nachyla doln

wielko

cz

9)

znaku np. f, 8) nachyla grn znaku jak , znak falisty silniej wygina (nachyla) si poprzecznie np.
10)

cz

d,

do wyboru pozostawione jest rozszerzenie lub nachy),

wyduenie lub powikszenie (). wic w rzeczywistoci 10 rnych elementw, ktre pamita naley dla rnych znakw. Poniewa dalej w grulenie (g

Jest

pach spgoskowych oznacza si

a wreszcie oznacza

mikko

analogicznie,

si tak; i funkcjonalnie mikkie rz w grupach spgoskowych, wiq i tu panuje ta sama rnorodno.

mikkoci wpywa te niekorzystnie na oznae na kocu wykazu i moe prowadzi do dwuznacznoci. Jeeli narzekamy na rnorodno oznaczaOznaczenie
czanie samogoski
nie

zmikczania w pimie zwykem., to unika naley tej rnorodnoci w pimie sztucznem, w stenograf ji. Natomiast zauway trzeba, e uywa autor jednolicie zawsze znakw swych na mikkie dwiki, jedynie g k', 1, mona czasem oznaczy znakiem twardym, co si nie sprzeciwia duchowi jzyka.
,

Wokalizacja naog dobrze ujta,

jednorodna,
q

jest

prawidowa

lecz nie

gdy

oznaczajc samogoski
i

poprzedzajcym samogosk
(y),

trzeba

podnie

znaku symbolu i, znak nastpujcy po samogosce, co

regule

w czniku,

to dla

jednak nie psuje prawidowoci. Z prawidowoci wyamuj si jedynie znaki zmikczone, a ponadto niemoliwe jest oznaczanie po nich kocowego e, a wic nie mona odrni brud od brudzie, sal-sale-salo, itp. Wyraz iskra pisze si w przykadach kresk od linji a nie z pod linji, wzgldnie nie podwysza si grupy skr. grupach spgoskowych stara si autor uzyska szeregi analogicznych znakw na analogiczne grupy, moliwie najdusze. Potworzy jednak tych szeregw za duo: Zadla czeskiego patrzony we wzory czeskie a wiadomo, jzyka maj grupy spgoskowe specjalne znaczenie
44

363

ustanawia autor znaki czy symbole na grupy spgoskowe, ktre w jzyku polskim nie maj uzasadnienia w czstoci ich wystpowania, a jeeli system grup ponadto nie da si w caoci jednolicie utworzy, stwarza si jeszcze wiksze trudnoci. Mimo wic uproszczenia sprawy z jednej strony, stwarza si z drugiej strony przeadowany system grup. Niekorzystne jest rozwizanie pewnych grup symbolizowanych, gdyby si miao je podwyszy np. po i, a wic dno pisze si symbolem dn, ale widno" musi si pisa d i obnione n, grupa rozwizana, nie symbolizowana. Nie jest szczliwy pomys traktowania grup spgoskowych jako problemu wokalizacyjnego i gdzie brak samogoski midzy dwiema spgoskami oznaczamy najczciej przez obnienie nastpnego znaku o 1/2 stopnia. Nastpne znaki piszemy na poziomie obnionego znaku". Stwarza to nieprzewidziany czasem spadek wd przy kilku spgoskach po sobie nastpujcych (np. ziarnko w grupie rnk jest n obnione webec r, k wobec i&j i niepotrzebnie zwiksza to zmiennolinijno, a kto wie, czy nie prowadzi do zatamowania ruchw, gdy obnianie po samogosce dziaa psychicznie inaczej ni po spgosce. Rzecz si jeszcze komplikuje, gdy konstruujc wstecz, naley pierwszy znak grupy pisa tak, by z drugim stan na linji gwnej. Take oznaczanie w przy znakach 1-miarowych przez powikszenie kluczki i rwnoczesne zwikszenie znaku na dwumiarowy psuje jednolito regu, gdy powikszenie wielkoci oznacza symbolicznie r po drugiej spgosce; stao si to wprawdzie gwoli wyrazistoci, gdy powikszenie kluczki przy znakach 1-stopniowych jest mao wyrane, ale popsuo jednolito grup r, bo dw np. konsekwentnie oznaczaoby driv (drwal). Drobn usterk jest oznaczanie sk symbolem jak sch, a sch pisze si obnianiem znaku spgoskowego eh, wobec s. Za zbdne wic mona symbole grup n> ktre nie tak czste czasem musz by rozwizane, a niektre utworzone poza szeregiem przez cienianie. Tymczasem systemy, posiadajce ten sam znak alfabetowy n, co Kotas, uwaaj go za zupenie biegy do tworzenia grup przez

do

44

44

uwaa

364

cienianie.

Zupenie zbdne

dalej

grupy

sz,

c,

cz,

ktre cho tworz duszy szereg, maj razem praktycznie biorc, czstotliwo prawie adn.

Grup zgoskowych pismo elementarne nie ma i nie stwarza tu wic komplikacyj. Co do przedrostkw, to dobr znakw na nie mao szczliwy; zaczynaj si te znaki przewanie na linji dolnej granicznej nie na gwnej, i id ku grze (do, nad, przed, od, pod, ob); nastpstwem tego jest ,e mog te znaki by uyte tylko na pocztku w pierwszej zgosce wyrazu a w przedrostkach zoonych na drugiem miejscu musz by rozwizane, co rzecz zwaszcza w pimie eementarnem komplikuje: wic np. odbieram" pisze si znakiem przedrostka od od linji dolnej, ale np. poodbieram" wypisuje normalnie znakami i symbolami na linji gwnej. Przyrostki znowu zn, zm, umieszczone u gry te nie dobrze pomylane. Wreszcie zasada graficznego ujcia przedrostkw i przyrostkw (nie gramatycznego ujcia), a mianowicie nie robienia rnicy midzy przedrostkami i przyrostkami a zgoskami o takiem samem brzmieniu co one i pisanie odpowiednich zgosek czy gosek, zalenie od graficznej wygody znakiem na przedrostek (przyrostek) lub normalnie, jest

albo

niewaciwa,

albo nie

naley ustanawia

i przedrostkowego lecz wybra odrazu znak wygodniejszy we wszystkich przypadkach. Autor sdzi wprawdzie, spraw uproci, pozostawiajc dowoli uycie znaku na przedrostek lub nie, tymczasem stwarza si pewne niezdecydowanie w pisowni, i spotykamy nawet w podrczniku na jednej stronie wyraz praca" pisany alfabetowem c, na innej stronie przyrostkowem c, wyraz mw" pisze si przyrostkowem w ale mowa" normalnie itd. Ustosunkowanie si grafiki do etymologicznej budowy wyrazw, o ile osobne znaki na pewne przedrostki i przyrostki ,ktre nietylko krtkoci pisma ale te bardzo wyrazistoci, czytelnoci pownnoby by nastpujce: polskich wyrazach naley uwzgldni rozczonkowanie

alfabetycznego

znakw

su

365

na przedrostki,

rdze i przyrostki, gdzie poczucie nasze jzykowe bez wtpienia odczuwa te czci skadowe i pisa wtedy jednolicie sowa ustanowionemi znakami na przedrostki i przyrostki; w przypadkach wtpliwych mona dowolnie

uy znaku na przedrostki wzgldnie

normalnie,
jak

wypisa

zwaa
i

na etymolog] Poza liberalnem traktowaniem sprawy przedrostkw przyrostkw niema w systemie horrendw jzykowych,

przyrostki albo wygodniej. wyrazach obcych tylko ten, kto zna budow wyrazu.

obraajcych

poczucie jzykowe. Pozostawianie, choby fakultatywne, kilku rnych moliwoci, czasem do wyboru, ktra nam jest dogodniejsza, a przez to pewne niezdecydowanie i tamowanie pisania
(chodzi
o

rzeczy waniejsze), jest niekorzystne zwaszcza w pimie szkolnem. A wic: 1) Konstrukcja wsteczna mylowa rozpoczynania i pisania wyrazw tak, by znaczna

cz

wyrazu znalaza si na
c,

linji

gwnej;

2)

podwjne

alfabetowe i przyrostkowe rwnolegle uywane; 3) podwjne do wyboru sposoby mikczenia (g, ); zr, itp. przedrostkowem z lub alfabe4) pisanie grup zd weni; 5) rozwizanie znakw lub nie. pimie szkolnem unika naley wszelkich pokus pisania nieprawidowego gwoli krtkoci (bitwa otwart grup tw). Podzia stenografji na 3 czci jest dobry, byleby przejcia byy ewolucyjne nie rewolucyjne, bez skokowych przelicza si. rozwoju stenografji polskiej przedstawia system Kotasa krok naprzd. Dr. Taub Szymon wypracowa Projekt elementarnego systemu stenografji polskiej". Zasadnicze myli projektu powstay w sierpniu 1930 r. Przygotowany zosta projekt w popiechu w przeddzie I. Oglnokrajowego Zjazdu Naucz. Szk Handl. w Warszawie w grudniu 1930 r. i odbity niedbale na cyklostylu w kilkudziesiciu egzemplarzach. Chodzio o to, by si mc ewentualnie przeciwstawi, gdyby zbyt pochopnie chciano jaki istniejcy system mimo wad zasadniczych uzna za jednolity polski
znaki
6,

cz, iv,

36fi

wskaza,

w jak rny sposb trzeba gruntownej rozwagi

mog by
i

trudnoci usunite

zastanowienia, nim jaki

system uzna si za jednolity, o ile to ma by system moliwie najlepszy. Bo systemw mona tworzy wiele jednakowo dobrych czy zych. Projektu swego nie uwaa Taub ani za doskonay, ani za podstaw systemu jednolitego, nie reklamuje go ani nie narzuca, ma on by jedynie cegiek drobn pewnych nowych myli, ktre mog si przyda przy budowie systemu jednolitego, ku ktremu wytone powinny by wszelkie polskie siy twrcze. tej te

myli przedstawia si

tu ten projekt.

Wytyczne zaoenia, ktre przyjmuje autor przy budowie systemu nastpujce: Jzyk polski jest w stosunku do innych jzykw ubogi w ilo rnych samogosek (niema

przegosw lub dwugosek jak w niemieckiein), naw liczb spgosek. atwiej wic bdzie oznaczy samogoski i mniej symbolw trzeba bdzie w polskiem ni gdzie indziej, (trzeba ich 7, jeeli uczyni si
tu np.

tomiast bogaty

y = u w przeciwstawieniu do 13 niemieckich), natomiast z powodu wielkiej liczby spgosek a stosunkowo do tego szczupego materjau graficznego znakw naley si stara przez jaki prosty symbol zredukowa ilo spgosek majcych oznaczonemi rozporzdzalnym materjagraficznym. Poniewa nadmiar spgosek w jzyku polskim w stosunku do innych jzykw powoduj spi

by

em

goski mikkie, naleaoby jednolicie prostym symbolem oznaczy mikko na odpowiednich znakach twardych a ilo spgosek, majcych by oznaczona osobnemi znakami spadnie do normy innych jzykw. Za ten symbol odpowiedni uzna autor nacisk. Wystarczy ustanowi znaki na spgoski twarde, a nacisk ich da nam odpowiednie spgoski mikkie. Nacisk za musia wic teraz znikn z symbolw samogoski. Powikszanie znaku, ktre Poliski
na oznaczenie zmikczenia, mogo pozosta dla innych celw. Przez uycie nacisku zyskano na mater jale graficznym i uzyskano zupenie jednolity sposb zmikczania. Mater ja graficzny ma by dobrany na podstawie czstotliwoci brzmie,

uy

367
nie
ki.,.

uwzgldnia si zasady: podobnym dwikom podobne znaW" grupach spgoskowych czy zgoskowych, doborze przedrostkw, przyrostkw, znacznikw, czstotliwo gra decydujc rol, naturalnie szeregi znakw czy oznacze jednoczasem spowodowa, grupa mniej czsta rodnych opadnie w ten szereg oznaczania jednolitego. Co do wokalizacji, to o ile nie da si jednolitoci (zupenie identyczne lub anjalogiczne oznaczanie samogoski na po-

mog

osign

cztku, w rodku! i na kocu wyrazu i to stale albo w znaku poprzednim lub nastpnym po samogosce), naley do zupenej prawidowoci, t. j. jednoznacznego oznaczania wedug jednej reguy samogosek na pocztku, innej w rodku, innej na kocu, ale ju bez wyjtkw od kadej z tych regu. Wyklucza si oznaczanie nieprawidowe, niejednozna czne, nie ugruntowane regu. Przestrze pisma jest 3-stopniowa, system jest
:

dy

linjowy, a to z powodu pocztkowego oznaczania samogosek i (y) oraz u, gdzie i (y) oznacza si 1/2 stopniow
a u kresk z pod linji. Monaby ustanowi oznaczanie u jak w rodku wyrazu, tj. obnianie znaku po u, a system byby bezlinjowy. Pismo jest te zm i e nno i ni j ne, linja pisma przesuwa si po i (y) c, w gr o 1/2 stopnia, po o, u, wd o 1/2 stopnia, nastpnie te po s (), sr (r) pisanych jako oczfco prawym obrotem, take po pewnych przyrostkach.
linji,
1
y y

kresk wgr od

tak

czerpany gwpotrzebne tylko na spgoski twarde (fonetycznie) i na ;. Jednakowe w obu systemach znaki: b, d, 1, m, n, p, r, rz, s, sz, w, z, ; nowo oznaczone s: cz, dz>% d, f, g, h (eh), k, t. j. przewanie 1-stopniowe, niektre 1/2 stopniowe Znaki 2-stopniowe (sz, ) jako znaki g(k, 1, n, r, s), dwa
nie z Poliskiego, znaki

Materja graficzny spgosek

bokie (dugie dolne).

Znaki alf abetowe samogosek (cznikami), a mianowicie znak a jest

s kreskami rzutowemi
kresk krtk,
nieco

skon skon

nie

dosigajc wgr
ale

1/2 stopnia, e jest

jest

tak sam
(jak a ale)

kresk

dusz,

kresk krtk

368
o jest kresk poziom ale dusz, ni w, jeszcze dusz kresk poziom jest ; i (y) jest kresk pionow (w kierunku pisma pod ktem 60) wgr nieco dusz ni 1/2 stop-

poziom,

nia, (po

znaku twardej spgoski czyta si

y,

po mikkiej

i),

jest
nia,

te kresk biegnc wgr ponad wysoko

skonie
(jak
e).

1/2 stop-

ale

Powyszemi znakami oznacza si samogoski pojedynkocu wyrazu. rodku wyrazu symbolizuje si samogosk analogicznym cznikiem (kresk rzutow) i pooeniem znaku nastpujcego po saImogosce, a mianowicie: cise zestawienie znakw obok siebie bardzo blisko na tym samym poziomie (krtki cznik) oznacza brak samogoski czyli grup spgoskow
czo z osobna stojce lub na

(w przypadkach, gdy grupa nie

nieco
szersze

ma

rozstawienie

znakw

specjalnego oznaczenia), w jednym poziomie,

(normalny cznik) oznacza samogosk a, brzmic midzy temi znakami, duszy cznik midzy znakami (dugi cznik) oznacza samogosk e midzy temi znakami. A dalej: krtki cznik i obnienie znaku nastpnego o 1/2 stopnia, oznacza u midzy znakami, normalny cznik i obnienie oznacza o, dugi cznik i obnienie nastpnego znaku . Wreszcie cznik wgr w kierunku nachylenia normalnego pisma biegncy i podwyszenie nastpnego znaku o 1/2 stopnia oznacza po znaku mikkiej spgoski i, po znaku twardej
y,

skony cznik wgr

o

podwyszenie nastpnego
.
od
linji

znaku

1/2 stopnia symbolizuje

Na pocztku wyrazw: kreska

pocztkowi znaku oznacza
e,

nieco

skona ku

skona oznacza

a, kreska taka sama bardziej kreska z pod linji 1/2 stopniowa ku pocztkowi znaku oznacza u pocztkowe, taka sama kreska ale skonie poprowadzona o, kreska od linji i podwyszenie tfnaku nastpnego o 1/2 stopnia oznacza i. osobne znaki tj. haDla dwugosek obcych au, eu czyk z naciskiem i krtkim cznikiem dla au, z dugim
}

cznikiem

dla

eu.

Pozatem pisze si szeregowo obok siebie,

po sobie

nastpujce samogoski
1/2

czc

je

krtkim haczykiem

3G9

oznacza si obie samogoski znakami alfahetowemi na wyrazu, lub pierwsz znakiem alfabetowym a drug symbolicznie w rodku wyrazu. znakw jest bezporednie, niema skomplikowanych sposobw czenia, zachowano wpisywanie jak wkrcanie, nawijanie, wwijanie, czenie ptlic, pozatem istnieje symboliczne oznaczenie grup spgoskowych. Grupy tworzy si a) symbolicznie, a mianowicie: 1) zwikszenie znaku o 1/2 stopnia wgr oznacza nastpujce po znaku r (wyjtek grupa nr, ktry to zbieg spgosek nie wystpuje w polskiem w jednej zgosce i oznacza si cisem zestawieniem, a powikszone r oznacza rz), 2) takie same powikszenie znaku o 1 stopie oznacza nastpujce rz po spgosce (wyjtek nrz przez cise zestawienie i krz, ktre si tworzy przez rozszerzenie Jer a nie powikszenie wgr); b) grupy z w tworzy si przez nawinicie ptlicy na znak poprzedni (jak u Poliskiego, tylko szereg duszy, wyjtek nw, Iw, sw, ktre tworzy si przez cise zestawienie); c) przez wpisywanie tworzy si grupy z / (), n oraz s, d) na pewne grupy specjalne znaki jak szcz, sk, sp, e) wrieszde tworzy si wszystkie inne grupy przez cise zestawienie znakw.
i

to

kocu

czenie

spgoskowe

g o s k o w e tworz te grupy spgoskowe* ktre w polskiem nie istniej bez samogoski brzmicej w ich rodku i czyta si wtedy e w rodku grupy, np. po-

Gru

p y

wikszone
istnieje,

oznacza miaoby er, ta grupa spgoskowa nie si wic: cer, podobnie cier, czer, dziei\ kier, cerz, fierz, pew, itd. Ponadto monaby ju w pimie szkol nem uywa grup spgoskowych zamiast zgoskowych
o

czyta

zgosce ostatniej: Aleksandr, doktr, piekrz. jest zupenie jednolite, nacisk znaku spgoski twardej oznacza odpowiedni znak mikkiej. Ten nacisk moe oznacza te ; po spgosce, analogiczne do mikczcego i (bja, cja itd.). Nacisk grupy spgoskowej z r moe oznacza odpowiednio do ducha jzyka polskiego albo / nastpujce po tej grupie albo zmikczenie pierwszej spgoski grupy np. br nacinite oznacza bdzie brj, zr naale

tylko

Mi kc zenie

24

370
ir, analogicznie r. Nacinite st, sir, oznanacinite p\ pozatem naciska si w grupach spgoskowych utworzonych przez ptlic, wpisanie lub cise zestawienie ten znak, ktry brzmi zmikczony. Jotowanie: Po spgosce oznacza si ; jako zmikczenie, zreszt a wijc po samogoskach i na pocztku rdzenia znakiem alfabetowym, tj. pkrtk kresk wd. Skrty i skracanie: Znakw na przedrostki, przy-

einite oznacza
cza
stj,

strj,

sp

rostki

znaczniki, ktrych liczba

moe by

dowolnie po-

si w pimie szkoliem w liczbie okoo 100. Uywa si znakw na przedrostki i przyrostki, gdzie poczucie jzykowe nam wyranie wskawikszona
lub pomniejszona, proponuje

w przypadkach wtpliznaku na przedrostek (przyrostek) lub nie. Znaki te nietylko wpywaj na krtko ale i na wyrazisto pisma, co naley uwzgldni. Dobr tych skrce opiera si na obliczeniach czstotliwoci dyr.
zuje na przedrostek lub przyrostek,

wych

mona

dowolnie

uy

Kapuciskiego.

Specjalne reguy

odrnienia: Znak

dla

s,

ktre jest 1/2 stopniowem kkiem, pisze si przed samogosk lewym obrotem, przed spgosk i jeeli ma obnione prawym obrotem ,podobnie 1 stopniowe sr. Znak l pisze si lewym obrotem, gdy ma obnione prawym. Po obnieniem s przesuwa si linja pisma o 1/2 stopnia do wierzchoka tego znaku, po sr pisanem prawym obrotem przesuwa si linja pisma o 1 stopie, po l prawym obrotem pisanem przesuwa si linja pisma do wierzchoka tego znaku.

by

by

Znaki
traktuje

l,

n,

cho
jakby

nieco

mniejsze

ni p

stopnia,

si

tak,

miay dokadnie

1/2 stopnia.

Przecinek nad znakiem odrnia brzmienie rzadsze od od 1, h od czstszego, oznaczonego tym samym znakiem: eh, sj od , od u, itd. Kropka pod znacznikiem usuwa jego warto znacznikow, kropka pod znakiem nadaje mu odrbny dwik jzyka obcego (o, au, u itd.). Podkrelenie poci znakiem oznacza wielk liter.

Podwjne spgoski pisze si pojedynczo,

razie ko-

371
niecznej

potrzeby (imona wasne)

i

podwjnie przez cise

zestawienie.

Stosunek do gramatyki
oznacza si jednolicie naciskiem.

pisowni: Mikczenie
Odchylenia od pisowni:

mona znakiem diakrytycznym odtworzy zupenie dokadnie normaln pisowni. Zwaa si na etyinologj sowa.
1,

li

oh,

u, ale

razie potrzeby

bd

Skracanie wyrazw w

skrcenia logiczne traktowane na wzr tego dziau w systemie Polizdaniu

i

skiego.

Uwagi krytyczne:
atwy

System

jest prosty,

prawidowy,

do

do nauczenia si. Prawdziwa biego i wyrazisto musiaaby praktycznie zbadana, wobec odrnienia twardych i mikkich naciskiem, rnej dugoci cznikw i podobnych znakw samogoskowych na kocu wyrazu. Jest duo w systemie dugich pocze, ktowych, nawrotnych, linij niebiegych (poziome na kocu wyrazu). Zmiennolinijno moe poczytana za wad Jak wskazano przy analizie poprzednich systemw.

by

by

Zupenie

jednolite jest

30% nacini. Wokalizacja

zt,

mikczenie, cho wymaga okoo jest zupenie prawidowa i pra-

wie jednolita. Jednolito psuje oznaczanie pocztkowego o jako kreski z pod linji. Monaby je tu oznacza wprawdzie jak w rodku wyrazu, ale wtedy trzebaby odrazu na pocztku sowa schodzi pod linj. Wokalizacja jest nienaturalna ,polegajc na obnianiu (podwyszaniu, oddalaniu) znaku nastpnego po samogosce, ale przez to jednolita. Mona czyni zarzut z trojakiej dugoci cznika i czworakiej wielkoci znakw od linji gwnej wgr (1/2, 1, 17 2 Praktyka systemu Poliskiego nie wykazaa 2 stopnie). trudnoci w odczytywaniu przy takiem samem ustosunkowaniu wielkoci znakw. Grupy spgoskowe nie wykazuj specjalnych trudnoci, pewne uchybienia wobec jednolitoci szeregw nie psuj obrazu prawidowoci. Z pewnych grup trzeba byo zrezygnowa, by nie przeadowywa systemu materjaem pamiciowym. Niektrzy mogliby wytkn ustanowienie spe,

24*

372

cjalnych znakw na grupy bez zwizku ich ze znakami alfabetowemi wchodzcemi w skad grupy. Z grup zgoskowych mona w pimie szkolnem ewentualnie

zrezygnowa.

Sylwetki

biograficzne

dziaaczy na polu uwzgldnione dotychczas.

stenografji

nie

Bobrw s k a Stefa n j a, urodzona w Przemylu, do szk uczszczaa w Krakowie, gdzie te otrzymaa wiadecr. 1926 zdaa egzamin na two dojrzaoci w gimnazjum. nauczycielk stenografji przed Krakowsk Komisj. Od

r.
I.

1928 pracuje jako stenograf ka dziennikarska

K. C. Obecnie jest

Redakcji

absolwentk wydziau pedagogicznego Wyszego Studjum Handlowego w Krakowie. Jej pira jest artyku p. t. Stenografja i jej znaczenie w yciu. Kurjer
Dodatek do nr. 258 I. K. C. z 19/9 1927 r. oraz niniejsze Oglne dzieje stenografji. Kapuciski Jzef, Dyrektor 4-letniej Szkoy handlowej T. S. H. w Jarosawiu, urodzi si w r. 1889 w MartyLit.-nauk.

Nowym, po w. Rohatyn. Ukoczy Akademj Handlowe Lwowie w r. 1910. Po odbyciu* 3-letniej praktyki handlowo-biurowej zosta mianowany przez Wydzia Krajowy we Lwowie nauczycielem i sekretarzem Szkoy handlowej w Tarnowie. Tu w r. 1913 rozpocz sw prac nad stenografja polsk, a take udziela wtedy nauki stenografji
no wie

niemieckiej systemu Gabelsbergera.

z

powodu

suby

Po krtkiej przerwie wojskowej rozpocz prac znowu w r. 1916

tarnowskiej Szkole Handlowej, gdzie uczy stale a tylko jaki czas by zajty w Szkole Handlowej w Brodach.

prac zacz si zajmowa od chwili wzmoenia ruchu stenograficznego przez Braci Wojnarw. Bierze czynny udzia w I Kongresie stenografw w Warszawie, wygasza referat p. t.: Zadania wzorowego stenotypisty". Nastpnie jako czonek Komitetu Wykonawczego I Kongresu bierze udzia w obradach Zjazdu tego Komitetu w Krakowie w sprawie ustalenia pisowni, zabierajc decydujcy

Gbsz

Stefanja

Bobrowska

373

gos w
gresie

,a dalej wsppracuje tu na II KonWtedy podaje te wyniki drugiej Krakowie. wanej swej pracy, ktrej si podj, tj. bada nad zjawiskami czstotliwoci goskowej jzyka polskiego. Prace swe przeprowadzi najpierw na 10000 a potem 50000 wyra-

niejednej kwestji

zach polskich.
cyfr".

Krakowie wygasza referat

i

abecado, grupy spgoskowe, zrostki

Nastpne

referiaty

tej

pt. Polskie znaczniki w wietle dziedziny po osigniciu

:

dalszych wynikw wygosi na III Kongresie w Katowicach, na konferencji stenograficznej we Lwowie w r. 1928 i na konferencji autorw" w Katowicach w r. 1930. Na Kongresie

w Katowicach wygosi te referat pt. Krytyczne porwnanie stenografji Gab. -Poliskiego z polskim prze-

stenografji Stolze-Schreya przez P. Balczysk". Pracowa nad reform systemu Poliskiego, pomysy swe przedstawia w Katowicach na konferencji we Lwowie,
i

kadem

cho

publikowa. Jest zwolennikiem jednolitego systemu, przeciwnikiem coraz to nowych prb, wprowadzajcych zamt. Bierze ywy czynny udzia we wspczesnym ruchu stenograficznym; w Szkole w Jarosawiu, w ktrej jest obecnie dyrektorem, urzdza midzyszkolne zawody
ich

nie

w r. 1931 midzyszkolne zawody szk handlowych spoecznych Okr. Szk. Lwowskiego we Lwowie i proponowa zawody mi,dzykuratorjalne. Jest zastpc egzaminatora w Komisji krakowskiej dla stenografji rozp. z 17/0 1925 Nr. .1008L/25 bez okrelonego terminu.
stenograficzne,

Kotas Franciszek,

ur.

r.

1886,

nauczy si

ste-

nografji niemieckiej systemu Gabelsbergera,

bdc

uczniem

niemieckiego seminarjum nauczycielskiego w Cieszynie (1903 do 1907). Przypadkowo zaznajomi si w tym samym czasie z systemami Stolze-Schreya i Lehniana (stenotachygrafj). Po otrzymaniu posady w polskiej szkole powszechnej w Orowej na lsku Cieszyskim zainteresowa si nietylko polsk stenografj Poliskiego z podrcznikw R. Poliskiego, Czajkowskiego i Bojarskiego, ale i przekadami innych systemw (Stolze-Schrey-Napolski, Roller-Oarowski). na kursie rysunkowym dla nauczycieli doksztaca-

Bdc

374

jcych szk przemysowych we Lwowie, opanowa rwnoczenie praktycznie system Poliskiego na kursie stenografji (IV VI r. 1914), urzdzonym przez Mesusego, co w nastpstwie umoliwio mu spisywanie wykadw profesora Sawickiego O Polsce" (wakacje 1920) na kursie w Cieszynie. Wielce zainteresowa si teraz dziejami a nastpnie Tesnopisem czeskim i zapozna si gruntownie z wysikami stenografw czeskich zmierzajcych do ulepszenia czeskiego systemu. Szczeglne zainteresowanie obudziy w nim laoryginalne systemy czeske Dtiricha, Krondla i Holasa. tach 1916/17 do 1918/19 uczy stenografji na kursach handlowych w Orowej i odczu brak przystpnie uoonego podrcznika do nauki stenografji, uwiadamiajc sobie rwnoczenie, system Poliskiego jest trudny. Po uzyskaniu posady nauczyciela stenografji w Pastwowej Szkole Handl. w Cieszynie w r. szk. 1919/20 zdaje egzamin kwalifikacyjny ze stenografji dla szk rednich

rozpoczyna prac nad utworzeniem oryginalnego polskiego systemu stenograficznego. Dwie pobudki zachcay go do pracy: powstanie Niepodlegej Polski i oryginalne systemy czeski t\ mu do pewnego stopnia za wzr, przedewszystkiem te urzdowy system czeski Herout-Mikulika. Bra czynny udzia w ruchu stenograficznym ,kierowanym przez A. Wojnara, a mianowicie w trzech kongresach w latach 1922, 1923, 1924. Na pierwszym kongresie referowa z dr. Taubem spraw ujednostajnienia pisowni Poliskiego (Skrty gramatyczne, przedrostki, przyrostki, kocwki i skracanie zda) i uczestniczy w 3-dniowym zjedzie komitetu wykonawczego tego kongresu (luty 1923 roku), ktry si zajmowa ujednostajnieniem pisowni Poliskiego. Rwnoczenie szy wysiki jego w kierunku oryginalza wyzwoleniem polinego systemu polskiego. Uwaa, tycznem powinno wyzwolenie si Polski z pod wpyww kultury niemieckiej. Jako stenografowi chodzio mu o usunicie przekadw obcych systemw, i postawienie na ich
(10.

przed komisj

we Lwowie

V.

1920

r.)

suce

375

miejscu oryginalnego polskiego systemu. Wynikw prac nie publikowa na zjazdach ,bo nie byy jeszcze dojrzae.

uznaniem swych ju na kongresie ,gdzie w referacie skrelono mu zdanie: Nie mamy polskiego systemu stenograficznego". latach pozjazdowych (po r. 1924) pogbia Kotas swoje wiadomoci z teorji stenograf ji, zaznajomi si z jednolitym systemem niemieckim i jego teoretyczneini zasadami, jakote metod,ycznemi podrcznikami te,go systemu, oraz przekadami jego na inne jzyki, dalej zajmowa si praktyk stenografji, teorj prjaktyki i propagandy. Po takiem przygotowaniu opracowa swj Rychopis" lecz go nie publikowa. Kiedy jedno stenograficzna obozu Poliskiego przestaa istnie z chwil pojawienia si 'systemu Korbla (1929) i kiedy konferencja autorw" (1930) nie
Ponadto
nie
z
I

uwaa,

spotka si

de

zdoaa przywrci

tej jednoci, to Kotas, mimo e bez zastrzee da si wybra do komisji systemowej", mimo

odradzania mu dalszogo rozbijania stenografw na grupy systemowe, czu si zwolnionym od dawniejszych zobowiza, ba nawet uwaa za swj obowizek wypenienie swej idei wystpienia z oryginalnym systemem polskim, atwym systemem. Uczyni to podczas wakacyj 1930 r;., a zapatrywania swe w. tej sprawie wyrazi w artykuach w czasopismach (zob. niej), zwaszcza w artykuach dyskusyjnych w Szkolnictwie Zawodowem". (1930/31). Wreszcie zaznaczy naley, wykada w zimie 1929/30 metodyk nauczania stenografji na kursie kwalifikacyjnym dla nauczycieli stenografji szk powszechnych w Katowicach a w grudniu 1930 r. bra udzia w obradach grupy stenograficznej I Oglnokrajowego Zjazdu Naucz. Szkl Handl. w Warszawie i wygosi tam referat pt. Wspczesne

prdy

stenograficzne zagranic i u nas. Publikacje Kotasa s: 1) Skrty gram., przedrostki, przyrostki, kocwki, skracanie zda (referat na I kongres sten.), 2) Stenografja na lsku Ciesz. (Stenograf Polski Ruch sten. w Niepodlegej Polsce (artyku 1920), 3)

Dzienniku Cieszyskim

44

),

4)

O dwujzycznej

stenografji

376

(Sprawozdanie Pastw. Szkoy Handl. w Cieszynie 1928), 5) Stenograf] a niemiecka (system Poliskiego), Cieszyn 1929, 6) Stenograf ja a nauczyciel (Miesicznik Ped. maj 1929), 7) O polski syst. sten. (Mie. Ped. grudzie 1929), 8) Metodyka nauczania stenografji (odbitka na cyklostylu), 9) Rychopis Polski, cz. I, Cieszyn sierpie 1930, 10) Prdy sten. zagrjanic i u nas (referfat na zjazd 1930), 11) Prdy sten. w Polsce (Szkolnictwo Zaw. nr. 1 1931), 12) O mtnej dyskusji sten. (Szkoln. Zaw. nr. 3 1931). Olszewski Zygmunt, ur. we Lwowie, 2 maja
44

(i

1880 r., tame ukoczy studja i by urzdnikiem Wydziau Krajowego we Lwowie, spoecznie pracowa w T. S. L., zawe Lwowie kurs rachunkowoci pastwowej, przeksztacone nastpnie na kurs handlowe. Bawic; jako uchodca w Bernie Morawskiem, zacz studja nad stenografj, a po powrocie z uchodtwa i przejciu na emerytur prowadzi we Lwowie kursy eskie handlowo-gospodarcze, a potem szko przysposobienia kupieckiego. r. 1928 wydaa Ksinica-Atlas jego Stenografj polsk, ktr aprobowaa komisja ksiek, lecz niedugo cieszy si tern dzieem, zmar bowiem w dwa tygodnie po jego ukazaniu

oy

si w grudniu 1928 r. 1) r. fil. T a u b S z y

ni o n,

ur.

24.

I.

1887

we Lwowie,

tame gimnazjum,
nie
i

studja filozoficzno-przyrodnicze
jest

Berli-

profesorem w zakadach rednich (Seminarjuni i gimnazjum w Czortkowie, gimnazjum w Grd ku- Jag.), pracowa spoecznie w T. S. L.

we Wiedniu, potem

Stenografji polskiej nauczy si sam w gimnazjum z podrcznika Jzjefa Poliskiego, potem czciowo uczszcza w gimnazjum na lekcje stenografji Bojarskiego. Na uniwersytecie we Wiedniu uczszcza na wykady stenografji nicni. syst. Gabelsb., lektorw Jahnego, Brabbego (Kurs elementarny,
grafji

stenowyszy i nauczycielski). Praktycznie do spisywania wykadw uniwersyteckich, a potem swein yciu zawodowem nauczycielskiein (notatki, wypisy,

uywa

szkice

lekcyj, wykadw itd.). Rok 1920 i wystpienie Wojnara pobudzio go do ywszego zainteresowania si ste-

377

nografj, gwnie jej dziejami i teorj. Przygotowanie si sumienne do egzaminu ze stenografji prowadzio do porwnania kilku podrcznikw systemu Gabelsbergera-Poliskiego, systematycznego zestawienia rnych pisowni autorw tych podrcznikw i zaznajomienia si szczegowego z ogljiemi dziejami stenografji oraz z jej teorj. Egzamin zda przed Komisj lwowsk w lipcu 1921 r., poczer uczy stenografji w gimnazjum w Grdku- Jag. i Szkole Handlowej
T.
S.

L.
nici

Tymczasem
udziau

nawizane

Wojnarem powiody do

ruchu wywoanym przez Wojnarw. Stenografie Polskim" (1921) ukaza si jego artyku pt.: O koniecznoci wprowadzenia obowizkowej nauki stenografji w szkoach rednich". Na Kongres w Warszawie (1922) przygotowa obok Kotasa referat o rnej Pisowni w systemie Gabelsb.-Poliskiego" z propozycjami ujednostajnienia, ktr to prac wykona wybrany Komitet i zatwierdzi Kongres w Krakowie (1923) na podstawie jego referatw. Rwnoczenie zacz prac nad dziejami polskiej stenografji. Nie szczdzc trudw i kosztw szuka za yjcymi jeszcze nestorami stenografji w Maopolsce, by si od nich dowiedzie o pierwocinach stenografji, dalej za zabytkami literackiemi i fotografiami pierwszych stenografw, towarzystw i sejmu (wszystkie fotografje dawne, ogoszone dawniej gdziekolwiek!

poszukiwa)," kich systemw polskich, zapozna si z caoci literatury polskiej stenograficznej. Rezultatem tej pracy dzieku: Zarys historji stenografji polskiej w postaci tablic chronologicznych (1924), Dzieje biura stenograficznego dawnego

w nawiza
i

niniejszem dziele rezultatem tych kontakt z przedstawicielami wszyst-

Sejmu galicyjskiego"
pust.

(1925)

bibljografja stenografji polskiej,

wreszcie niniejsze dzieje, oraz opracowana razem z Chra-

W ksidze pamitkowej III kongresu w Krl. Hucie, umieci artyku Czego nas ucz dzieje stenografji polskiej", na Kongresie trzecim wygosi referat: Refleksje na temat
historji

stenografji

polskiej

(zob.

Stenograf,

nr.

8.

1924).

378

Propagandowe i pouczajce cele mia artyku w Iskrach", czasopimie dla modziey, pt.: 125 sw na minut: O stenografji (1927), nastpnie artyku w Encyklopedji Trzaski
Inne jeszcze artykuy z dzieCzy tankach Katowickich: Na dziesiciolecie (1928). pidziesit rocznic zgonu Lubina Olewiskiego (1929), Bibljografja (1929), nastpnie w Stenografie Polskim" (1928): Pokosie literatury stenograficznej dziesiciolecia i o Stenografj w Szkole" Przegld Pedagogiczny 1929. Rozmylania nad teorj systemu poprowadziy do proo Stenografji jest jego pira.

jw lub propagandowe

41

doranego uproszczenia pisowni samogoski i (y) systemie Gab.-Poliskiego w ulotce: sprawie jednej poprawki w systemie stenograficznym Gab. - Poliskiego, i W sprawie stosowania haczyka" w systemie Gab.-Poliskiego" (Czytanki sten. 1929). Propozycje te nie odbiy si adnem echem. roku 1928 zawiza kontakt z Niemcami (artykuy w Deutsche Sten. Zeitung 1928: Polnisches). Jest twrc przekadu Einheitskurzschrift na jzyk polski, na spk z p. Hackeni, dypl. kupcem, nauczycielem Wyszej szkoy handlowej w Gdasku. Z tym opracowa dla dwujzycznych niemiecko-polskich stenografw nowy przekad niemieckiej Einheitskurzschrift, zbliony do Poliskiego i Balczyskiej. (zob. Kurzschrift u Wissenschaft 1929, Jahrb. des deutsch. Sten. Bundes 1930 i osobny podrcznik.) r. 1930 bra udzia w Konferencji autorw w Katowicach, przedstawiajc spraw ujednostajnienia stenografji zagranic i u nas i nawoywujc do tymczasowego zachowania stanu systemowego i opracowania jednolitej prawdziwej polskiej stenografji jednostkowo lub zbiorowo w drodze
pozycji

konkursu, poczem Komisja pod przewodnictwem przedstawiciela Rzdu, a zoona ze stenografw teoretykw i praktykw wszystkich systemw, polonistw i nieuprzedzonych laikw, miaaby rozstrzygn o najlepszym systemie. Poniewa jednak pojawiy si nowe systemy, powodujc rozbicie i tak sabego ruchu stenograficznego w Polsce, wy-

Dr.

Szymon Taub.

37H

stpi przeciw nim w ulotce W imi dobra stenografji uczcej si modziey" oraz w Deutsche Sten. Zeitung
i

Antwort an Dr. W. Chr., w lnemorjaach i krytykach nowych systemw do Ministerstwa W.B/. i O.P. w Warszawie i Wydziau Owiecenia Publ. w Katowicach i artykuach polemicznych w Szkolnictwie Zawodowem. Artykuy te s: sprawie stenografji w szkoach handlowych w Polsce (Szk. Zaw. nr. 7/8 1930). Jeszcze sw kilka w sprawie stenografji w Polsce (Szk. Zaw. nr. 1 1931), sprawie
1930:

prdw

Polsce (Szk. Zaw. nr. 2 1931). Die Stenographie in Polen (Deutsche Sten. Ztg. Nr. 8 1931). grudniu 1930 r. bra udzia w komisji stenograficznej
sten.

Og. krajowego Zjazdu naucz. Szk handlowych w Warszawie, wygaszajc referat: Postulaty nauki stenografji w Polsce ze szczeglnem uwzgldnieniem sprawy ujednostajnienia systemu stenograficznego i Krytyka Polskiego systemu stenografji". Krytyka Polskiego syst. sten. St. Korbla" ukazaa si jako broszurka a referat zjazdowy pojawi si w ksidze pamitkowej tego zjazdu. Zob. te: sprawie ujed. syst. sten. w Polsce, Czytanki nr. 10, 1931.
I

sierpniu 1930 wypracowa projekt Elementarnego systemu stenografji polskiej, odbity na cyklostylu w grudniu 1930.
rodnicze, dydaktyczne, pedagogiczne,

Prcz artykuw na polu stenografji pisa artykuy przywyda z Hackem Koi

respendencj polsk Niemcw.

Podrcznik

jzyka

polskiego

dla

Zakoczenie dziejw przekadw systemu Gabelsbergera.

Dzieje waciwej polskiej stenografji, zaczynajce si przekadami Gabelsbergera na jzyk polski (1861), rozpoczy si od walki: Poliiiski, Olewiski, Jackowski. Nastpuje czciowe pogodzenie si przeciwnikw, ostatecznie wychodzi zwycisko Poliski. System jego w szacie jego kontynuatorw painuje do czasw wojny wiatowej. Punktem promieniowania stenografji jest Lww.

380

si punkt cikoci do Krakowa: nadaj ton. Niepodlegej Poslce uj ruch stenograficzny w swe rce Antoni Wojnar z Cieszyskiego ale dziaajcy w WarOd
r.

1917 przenosi

Korbel

jego podrcznik systemu Poliskiego

szawie (od 1920), kieruje silnie do r. 1924. Decyduje w tych czasach o sprawach stenografji pewna zbiorowo interesujca si stenografj, zebrana na trzech kongresach przez Wojnara, oglna pewna wola stenografw, cho nie pozbawiona kierownikw. Wyrazem zgody oglnej system ujednostajniony Poliskiego, wyrazem pracy badania nad czstotliwoci gosek (Kapuciski) i dziejami (Taub). Praktyczne dziedziny (biura stenograficzne) opanowali Gumiczycy. Powoli obok Warszawy inicjatywa ruchu przenosi si na lsk, do Katowic, na Zesp to w. syst. Poliskiego na woj. lskie. (1927) (Nowak, Chrapusta, Dbrowski, Cholewa).

Przeyy si dawne
naj

idee systemowe.

Od

r.

1929 zaczy-

(Korbel 1929/30, Kotas 1930), nowych wartoci, okres reform systemowych czyto w duchu zmodernizowania Poliskiego czy oryginalnego systemu polskiego, rwnoczenie jest to czas rozbujaego indywidualizmu, osobistej mocy rozbicia na grupki zwolennikw, z drugiej strony tern silniejsze nawoywania do jednolitoci oglnopolskiego systemu stenograficznego. obronie rozbitej zbiorowoci i jednolitoci systemowej wystpuj: Kapuciski, in. abcki, Taub, Wojnar. Wyczekujce stanowisko z zainteresowaniem si sprazajmuje Zesp do czasu definitywnego zaatwienia sprawy. Miejsca pobytu stenografw biorcych udzia w nowym ruchu: Warszawa, Krakw, Katowice, Cieszyn, Jarosaw, Grdek Jagielloski.

pyn

odywcze nurty nowinek systemowych

Naley sobie yczy, by koron nowych dnoci, nie podjtych z adnej strony w zych zamiarach i wzajemnie si uzupeniajcych, bya na wszystkich polach: zgoda
i

jedno.

Przekady innych systemw.

Dokadne analizy, podobne do poprzednich, wszystkich systemw stenograficznych polskich jeszcze nie omwionych, gotowe i zostan wydrukowane w razie uzyskania potrzebnych po temu rodkw materjalnych. Chwilowo ograniczy si mona do dokadniejszego przedstawienia tylko tych systemw, ktre niemi: dzi ywotne w szkoach. Przekad systemu Stolzego przez Gumiskiego w szkoach w Warszawie i uywany w sejmach polskich, przekad Stolze Schreya Balczyskiej Bartoszewiczowej, nauczany w szkoach na lsku majcy przedstawiciela w sejmie lskim i wreszcie przekad jednolitego systemu niemieckiego, dokonany przez Hackego i Tauba, a uprawiany przez Niemcw w Polsce i w szkoach niemieckich, np. w Gdasku. Innym systemom mona bdzie powici tylko krtkie

wzmianki.

Przekady systemu Stolzego na jzyk

Najstarsz przerbk systemu Stolzego

polski.
jest

Bolesawa Kwaniewskiego,
1856,

wic

lat

przekad ktry by gotw w r. przed ogoszeniem przekadu systemu

Gabelsbergera przez Poliskiego. Donosi mianowicie Zeitschrift fur Stenographie und Ortographie, herausgegeben von Dr. G. Michaelis" w Lipsku, w r. 1857, str. 122126, posiada przekad stenograf ji Stolzego na jzyk polski, a przesa go Bolesaw Kwaniewski, zagraniczny czonek towarzystwa stenograficznego w Lesznie, temu towarzystwu, w lutym 1856 r. Czasopismo podaje krtki przegld systemu do wiadomoci swoich czytelnikw.

382

Podobno Scheithauer pozna w r. 1886 u nauczyciela gimnazjalnego Kotliskiego w Ostrowiu polski przekad systemu Stolzego, dokonany przez bliskiego krewnego tego
,

Na tym systemie opar Scheithauer swoj Volapuk-stenografj( por. Deutsche Sten. Ztg. 1930, str. 378 i Scheithauera Fibel", wyd. 9).
nauczyciela.
r. 1900 wyda Jan Micha G Umiski, wwczas kandydat do posad sdowych przy Sdzie okrgowym w Warszawie, przekad Stolzego w 500 egzemplarzach hektografowanych, pt. Stenografja polska podug systemu Wilhelma Stolzego", pite wydanie tego systemu wyszo
4 '

r.

1928.

r. 1907 wyda i n . szawie przekad Stolzego Najwiksze znaczenie

Daniel Polakiewicz w Warpt.

Stenografja polska. Polsce zyska przekad

Gumi-

tym przekadem i dziaalnoci szkoy Gumiskiego wypadnie si bliej zaj. Gumiliski Jan Micha ), urodzi si dnia 28-go listopada 1876 r., we wsi Jagodna, w powiecie ukowskim. Ukoczy wydzia prawniczy uniwersytetu warszawskiego ,nastpnie by kandydatem do posad sdowych*' przy Sdzie Okrgowym w Warszawie, potem adwokatem przysigym, a z odzyskaniem niepodlegoci Polski powica si sdownictwu polskiemu, pocztkowo jako sdzia Sdu Okrgowego w Warszawie, potem jako prokurator tego sdu, dalej jest wiceprezesem wydziau tego sdu, wreszcie prokuratorem Sdu Najwyszego w Warszawie.
skiego,
1

Dziaalno
sytecie,

stenograficzna:
.

Bdc

na uniwer-

nauczy si Gumiski stenograf ji przekadu systemu Stolzego na jzyk rosyjski Przekonanie o wikszej dobroci systemu Stolzego, jako pisma skrconego do oglnego uytku, nad systemem Gabelsbergera, kardynalne wady" prze-

kadu polskiego Gabelsbergera przez Poliskiego oraz ta okoliczno, system Stolzego znalaz zastosowanie do jzyka rosyjskiego a jedno systemu stenograficznego -w jzy-

i)

Dane od

T. Zgliskiego.

Szkoa Gumiskiego.
1.

Jan M. Gumiski.

2.

Wanda

biura sten. Sejmu

3.

Suchecka, kierowniczka i Senatu.

Tadeusz Zgliski.

383

kach polskim i rosyjskim miaa wielkie znaczenie dla mieszkacw b. Krlestwa Polskiego z powodu szybszego nauczenia si jednego ze systemw, gdy si zna drugi w innym jzyku podobny, skoniy autora do przyswojenia systemu
Stolzego stenograf ji polskiej. Pierwsze wydanie jego Stenografji
polskiej"

wyszo

wwczas w latach 19001906 swj system na kursach handlowych G. Chwatczyskiego w Warszawie i T. Raczkowskiej, kursw specjalnych sam z powodu niekorzystnych warunkw polir. 1906 ukazao si drugie wytycznych nie prowadzi. danie podrcznika, tym razem drukiem i zostao ono nagrodzone dyplomem zasugi na midzynarodowej wystawie stenograficznej w Szegedzie na Wgrzech. r. 1912 pojawio si 3 wydanie podrcznika, w r. 1920 czwarte, a w r. 1928 wydanie pite, przejrzane i uzupenione przez Wand Sucheck. r. 1907 pojawia si w Nowej Gazecie (nr. 242-258) artyku pt. Ste^iografja, jej historja, zadania i rodki a w r. 1908 broszura pt. Nieco wiadomoci o stenografji traktujca cakiem oglnie o historycznym rozwoju stenografji, wczesnym stanie stenografji zagranic, o stenografji

r.

1900, litografowane.

Wykada te

44

W
44

44

44

Polsce (niedokadnie)

Rosji, o biurach parlamentarnych,

przedstawiajca dalej yciorysy Gabelsbergera i Stolzego oraz zasady ich systemw i przekadw tyche na jzyk polski, gdzie w porwnaniu okazuje si system Stolzego i przekad na polski lepszy ni system Gabelsbofrgera i przekad, wreszcie znajdujemy w broszurze artykuy o stenografji Duploye, Kunowskich, stenografji muzycznej, maszynach stenograficznych, wynagrodzeniu stenografw zagranic, wskazwki praktyczne dla stenografw oraz 13 tablic, ilustrujcych rne systemy stenograficzne. Z pord uczniw (-enic), ktrych wyksztaci Gumiski, zaja si i zajmuje do dnia dzisiejszego utrzymaniemj i propagand jego systemu Wanda Suchecka (od r. 1907). Z ni razem prowadzi Gumiski pierwszy i ostatni wasny swj kurs stenografji, od listopada 1916 do maja 1917 r. Ucznio-

384

ego w

uczenice tego kursu utworzyli pierwsze kadry powstalistopadzie 1917 r. z inicjatywy Gumiskiego i Sucheckiej stowarzyszenia pod nazw: Zwizek Zawodowy Stenografw Polskich syst. Stolze-Gumiskiego (prezesem jest Guiniski) oraz pierwsi weszli do biura stenograficznego

wie

44

parlamentu polskiego.

Od

twu, Sucheckiej i innych swych uczniw (T. Zgliski). Sam bierze tylko saby udzia w dalszym ruchu stenograficznym, od czasu do czasu umieszcza w Przegldzie Stenograficznym organie Zwizku *, krytyki rnych systemw (Polskie podrczniki stenograficzne, Nowa Stenografja Polska Balczyskiej, Stenografja polska wedug J. Gregga i inne), oraz pewne inne artykuy (Stenografja w byych sdach rosyjskich w Polsce). r. 1923 wystpi na oglnem zebraniu poczonych wydziaw sdu apelacyjnego w Warszawie z wnioskiem o koniecznoci zaangaowania zawodowego stenografa 44 do sporzdzania urzdowych protokw stenografowanych. Ministerstwo Sprawiedliwoci jednak wniosku nie uwzgldnio dla braku kredytu odpowiedniego.
44
,
4

powica si Gumiski wycznie sdowniczoywszy sprawy stenografji w rce swej uczennicy

r.

1919

jest w piciu wydaniach podrcznika Gumiskiego. Naog powiedzie mona, e nie da si stwierdzi zasadniczych gruntownych zmian w dalszych wydaniach w porwnaniu z poprzedniemi. Wytycznego postpu w istotnych zasadach czy znakach niema. Dalsze wydania przewanie w lwiej czci przedrukiem poprzednich, czasem stwierdzi mona fale powrotne, tj. rzeczy porzucone w pewnem wydaniu, wystpuj znowu w dalszych, Oglnie biorc jest tendencja w coraz to dalszych wydaniach zmniejszenia skokw owka przy pisaniu w rnych wysokociach, ktra to tendencja wystpuje juto radykalniej juto bardziej umiarkowanie. Reszta zmian tyczy si gwnie oznaczania goski ;, grup spgoskowych, uproszczenia wokalizacji, czasem znakw na pewne goski,

System Gumiskiego. Rozwj systemu dany

385

zmiany

iloci

jakoci znacznikw, ktre si rozbu-

dowuje. Najgruntowniejsze zmiany zaszy w wydaniu II w porwnaniu z pierwszem, tak pod wzgldem szaty zewntrznej, zbyt liczne wyjtki jak i treci. Stara si tu autor od regu, ktre byy w I wydaniu, a byy tam celem nadania pismu szybkoci, zmiany te tycz si jotowania, a w zwizku z tern utrzymania pisma na 1 linji oraz grup spgoskowych. Co do wydania III utrzymuje autor, zmiany wydania tego omielaj go do zaznaczenia ju w tyto podrcznik dla samoukw, a jak pisze tule ksiki, Przegld Stenograficzny", upowanio autora do opuszczenia w tytule ksiki dodatku: podug systemu Wilhelma Stolzego". Zmiany jednak nieznaczne. Dla zmniejszenia skokw" i zwikszenia szybkoci pisma zaleca si, prcz dawnych rzeczy, wybierania obrotw i linij stosownie do wygody (przy zachowaniu czytelnoci) oraz obnianie i podwyszanie wyrazw w stosunku do linji o p miary zamiast caej miary. Wprowadzono tu pomocnicze cz, dokonano

usun

drobnych
dania
I,

zmian

znowu jotowanie,

w w

wokalizacji,

najwicej
au",

wielu przypadkach wraca

zmian doznao si do wy-

upraszcza

si
i

np.

gosk

znoszc rnic
o
i

midzy dwugosk
skami
Zarzuca
III

aa a dwiema po sobie brzmicemi gojcie",

a-u, dalej icie"

kocowe rwne

t.

p.

wydanie znaki na pierwiastki, teorj", gdy szkoda czasu na nauk rzeczy bezpoytecznych". III wydaniu tablice stenografowane wrd tekstu, nie jak dawniej na kocu ksiki. Wydanie IV jest kopj wydania III, a zostay tylko poprawione omyki dostrzeone i dodano ziuaczniki parlamentarne na kocu ksiki, pozostawiajc stenografom samodzielnego stworzenia dla nich stenogramw". wydaniu V zaznacza autor, praca stenografw, ktrzy posikuj si jego systemem,

jako czcz

mono W

(recte

jego
i

przerbk

syst.

W.

Stolzego),

daa duo

do-

wiadcze

przyj

autor odpowiednie zmiany, nie narunieznaczne.

szajce zreszt

niczem zasad opracowanego przeze sy-

stemu. Te zmiany

Wprowadza si

tu

dawne
25

38(5

(s) kocowe jako znak gwny (na co ju wskazywao wyd. III), grupy spgoskowe hr, chr, chrz, zlane zamiast zestawione, szereg zmian to powrt do wydania II, pewne nieliczne zmiany w znacznikach, tendencja zmniej-

skokw bardziej umiarkowana (tylko wyrazy stojce pod linj pisze si o p miary wyej, niby naleao), w zwizku z utrzymaniem wyrazw na jednej linji zmieniono znowu jotowanie (jo, ju), nie wypisuje si ju pocztkowych zgosek o brzmieniu jako przedrostki znakami na
szania
v

tak samo po ; oznaczonem ( i (niektrych znacznikw) nie wolno pisa sokoci jak dawniej.
przedrostki,

przekreleniem

dowolnej wy-

Do analizy systemu posuy nam

pite.

ostatnie

wydanie

tj.

normalnie 5-stopniowa a nawet przekroczy ten wymiar, cho linjatura wykazuje 3 linljo i 2 pola. Pisze si bowiem wyrazy na trzech linjach, ktre oznaczamy jako grn, redni (gwn) i doln. Odstp midzy dwoma linjami wynosi 1 stopie. Naznaczamy pole rodkowe (gwne) midzy linj redni i grn przez 1, dwa pola jednostopniowe nad niem jako' 2 i 3, a dwa pola pod niem jako 4 i 5, to znak 2-stopniowy stojc na linji grnej, jest w polu 2 i 3, a jeeli si uwzgldni dalsze jeszcze moliwe podwyszenie znaku 2-stopniowego wewntrz wyrazu po i, (naprzykad dziwili si"), to przekroczy si jeszcze pole 3 o p stopnia. Wyraz za np. sobolom" pisze si w polu 4 i 5. Pismo jest lin j owe i to trzy lin jo we, zalene od trzech linij, na ktrych si normalnie pisze, a przytem z m i e n n o 1 i n i j n e z powodu symbolw pewnych samogo-

System wydania pitego: Przestrze pisma moe by

wymagaj obnienia lub podwyszenia znaku o 1/2 wewntrz wyrazu, a przytem przesuwa si rwnie lin ja pisma o t wysoko. Take po znaku r (oczko) pisanym w prawo podnosi si znaki 1/2 stopniowe i przesuwa si linja.
sek, ktre

stopnia

Znaki

pstopniowe,

jednostopniowe

dwustop-

387

niowe (niema znakw l ^ 3 stopniowych). Znaki 2-stopniowe wysokie (od linji podstawowej 2 stopnie wgr), niema znakw gbokich (od linji gwnej wd si piszcych). kierunku poziomym znaki jednakowe o 2 rnych szerokociach (n-, s-). Znaki na spgoski czerpane z materjau ory1

ginau niemieckiego, lecz przydzielone innym goskom, oraz niema znakw 3-stopniowych oryginau. przydziale znakw na poszczeglne goski nie kierowano si czstotliwoci gosek, a pokrewiestwo gosek twardych i odpowiednich mikkich znalazo wyraz w przydziale znakw jednakowego ksztatu tym goskom pokrewnym, przyczem mikkie spgoski oznaczone znakiem wikszym lub szerszym w stosunku do takiego samego znaku odpowiedniej spgoski twardej. Podobne te s: d i t, g i h, r

rz

sz

szcz.

'lii (maj
jak twarde

alfabecie h i eh maj jeden znak. Goski oddzielne znaki, rnice si jedynie wielkoci
l

w
s

i mikkie, przyczem pimie zwykem.

ma

ten

sam ksztat jak

Niektre goski maj podwjne znaki. I tak istnieje klasyczne, uywane jedynie dla oznaczania wyrazw skrconych i s" uproszczone, uywane powszechnie. Dalej obok znakw gwnych jeszcze znaki pomocnicze, uywane przewanie na kocu wyrazw i nioszce przeto

to: , cie, cz, j, nazwf znakw kocowych. i zmniejszone spgoski na oznaczenie ec, ac,
4
*

t.

te

ek, ak, em,

am,

es, as, esz, asz.

Znaki pisz si przewanie w kierunku wd (gra-d), rzadkiej od lewej ku prawej (n, , s, ) a znaki kocowe zdou wgr. Niektre znaki (r, rz) pisze si prawym lub

lewym obrotem. Wprawdzie uycie tego lub innego obrotu zaley od wygody i nie po.winno wadzi szybkoci pisma", w praktyce jednak reguy musz czsto ustala tu kierunek pisania.
oznacza si osobnemi znakami (zwykle na pocztku wyr.azu, czasem w rodku i na kocu), albo .symbolicznie, czasem jeszcze szczeglnym znakiem na kocu,
25*

Samogoski

388

Znaki samogosek nastpujce: a, e posiadaj pstopniowy haczyk, przyczem a pisze si z naciskiem, e cienko; o, u oznacza si pkolem wgr otwartem, o zupenie cienko, u z naciskiem lewej czci pkola; znak pocztkowy dla i dodaje si u gry znaku nastpujcego pod postaci pstopniowej ukonej kreseczki, pisanej zdou do gry (kreska przechodzi ew. w ptlic znaku). Znaki po-

specjalnym znakiem mona pisa bez c, a zapomoc przeduonego a oznacza si na kocu symbolicznie naciskiem znaku poprzedzajcego a, jak w rodku wyrazw, o, u wypisuje si na kocu podobnem pkolem jak na pocz ku, pkole zwykym cznikiem z poprzednim znakiem, albo zlewajc z tym znakiem, o ile on si koczy okrgo jak znak o, z wyjtkiem no, ktreby byo podobne do kocowe i, y oznacza si zapomoc ukonej kreseczki, podobnie jak na pocztku wyrazu, albo zapomoc kropki, (wzeka) wd (prawym obrotem) krelonej (kropka ciolna) > lub wgr lewym obrotem krelonej (kropka grna); kropki
e

cztkowe samogosek s ruchome i gdzie si nastpny znak zaczyna. Na kocu wyrazw oznacza si
jako pozioma kreseczka,

doczepia-

si

je

tam,

kocowe

nie

czc

uywa si
>ci,

jak najrzadziej,

uywa si
i

jej
;,

w kocowem
ktre

ty,

i, y, dalej dla odrnienia

od

si oznacza

ukon

kresk

(lokaj-lokai); dla

potrzeby oznacza

si

kropk

odrnienia i od y w razie grn, y doln; kocowe

wyduonemu o> rwna si. wyduonemu kocowemu e, w wyrazach jednozgoskowych kocowe pisze si jak o. rodku wyrazw symbolizuje si w regule samogosk i to przewanie inaczej w zgosce pocztkowej, anieli w zgoskach dalszych; czasem wypisuje si samogosk w rodku wyrazu znakiem alfabetowym. Samogosk e symbolizuje si w cienkiem, a w grubem kreleniu poprzedzajcego znaku spgoskowego, a mianowicie w pocztkowej zgosce na linji rodkowej (gwnej)> w dalszych zgoskach, w rodku wyrazu, na tej samej wy-

sokoci,

co

znak poprzedniej

zgoski.

Naley wypisa

389

przed

kocowem

je,

trzeba a wypisa, jeeli

u.

obniony

nana-

cinity znak symbolizuje

Samogosk

o,

u,

pierwszej zgosce oznacza

si

kreleniem znaku spgoskowego poprzedzajcego te samogoski na dolnej linji (pod linj gwn), a mianowicie dla o cienko, dla u grubo; w rodkowych zgoskach oznacza si o, u kadorazowo przez obnienie znaku nastpnej spgoski o p stopnia, onaz bez nacisku dla o, z naciskiem dla u. Jeeli ilo mchw rki na tern nic nie traci, mona rodkowe o, u wypisywa, wypisuje si je te przed kocowem je, ja, j. Specjalne prfawida reguluj nacisk dla a, u w grupach spgoskowych. Samogoski i onaz y oznacza si jednakowo, przyczem przed i musi by znak mikkiej spgoski, przed y twardej. A mianowicie oznacza si i, y w pierwszej zgosce przez nakrelenie znaku poprzedzajcej je spgoski cienko na grnej linji (nad linj), w rodkowych zgoskach podnosi si kadorazowo znak nastpujcy po i, y o p stopnia dla oznaczenia i, y. Po rodkowych i, y naley pisa przy znaku podwyszaniu znak t gwne, lub wypisa i, y i

kocowego, kocowe i, pisze si kropk dla i, y i kocowem , lub opuszcza i, y kocowe icie, ycie, mona te pisa kresk dla i, y, i kocowem cie, ktre wtedy czy si ostro pod ktem 'rozwartym. Samogosk oznacza si jak e przez cienkie nakrelenie nie znaku poprzedzajcego oraz wyduenie cznika, po mona znakw kocowych. Samogosk oznacza si jak o lecz z przedueniem cznika; w imiesowach na c mona bez przeduenia"
y

uy

uy

cznika

jedynie
6

obniy

znak

c.

Samogosk

zaznacza Teoretycznie si: Wybr linji dla symbolizacji samogosek opiera si na stosunku wzajemnym samogosek, jako dwikw: z pord

oznacza si jak u. co do uzasadnienia symbolw

dwikw

najwyszemi s: i, y, najniszemi o, u, rodkowe za miejsce zajmuj e, a. (O wartoci tego uzasadnienia zob. ogln cz). A dalej: Brzmienie q stae,

a, o, u,

i,

y,

390

nowi wyduenie brzmienia

e,

wyduenie
to

o,

std wydu-

ony cznik.
Co do grup samogoskowych,

mogosek naley: 1) na pocztku wyrazw wypisywa obie; 2) w rodku wyrazw obie symbolicznie przedstawi, jeeli mona, w przeciwnym razie jedn wypisa;
3)

razie zbiegu 2 sa-

na

kocu wyrazw

obie

wypisa, chyba

jest a, lub,

pierwsz

cay

wyrtaz

skada

si' tylko z 2 sylab.

po

Wreszcie dla uniknicia wypisywania samogosek e, a znakach obnionych lub w grupach samogoskowych uywa Gumiski znakw zmniejszonych na spgoski (z 1 stopnia na 1/2 stopnia) i to cienko pisanych dla e, grubo
dla
a.

Tak si ozsmcza:

ec,

ac,

ek,

ak, em, ani,

es,

as,

esz, asz.

znakw jest bezporednie, porednie i przerywane, czasem do czenia uywa si ptelki. Specjalne sposoby czenia bezporedniego wystpuj w grupach spgoskowych.

czenie

Grupy spgoskowe

cjalne, dalej przez zlanie", zestawienie"

tworzy si jako znaki spei sposobem gr1)

nego czenia". Co do znakw specjalnych, to do pocze najbardziej uywanych,

naley je stosowa 2) naley baczy, aby znaki grup, o ile m|on)a, przypominay znaki spgosek, przybieraj wchodzcych w skad grupy. Spgoski s,

w
sk,

grupach kierunek pionowy.

sch,
st,

stw, sw,
i

w,

zd,

d,

nn, ss; st
s,

mog by

Znaki specjalne maj: ck, sc, (c), kw, kw\ skw, oznaczone na kocu wyrazu

zapomoc
specjalne

wynika, miaa

ilo

kocow;ego. Jak z powyszego zestawienia grupy grup odpowiada zaoeniu:

naley stosowa do pocze najbardziej uywanych. Grupy specjalne w wielu przypadkach utworzono w sposb stapiania, przejcia agodnego od jednego znaku

drugi.

comy

Sposb zlania" Gumiskiego, ktry odpowiada temu, nazwali zwykle wpisywaniem, uywa si do grup, ktrych na pierwszem lub drugiem miejscu jest znak

391

na
r,

;,

rz

(kko)

iKa

pozostaem

taki

znak,

znaki

rz

dadz si wkrcie, nawin.

Sposobem zestawienia

nie

mona

uy wpisania,

cz

2)

Podobnie tworzy si r, fr. si: 1) znaki t\ rz, gdzie spgoska -w na drugiem miejscu

po znaku koczcym si ostro u dou lub zaokrglonym w lew stron. Wida tu w tych grupach t. zw. cise zestawienie znakw, nawijanie, wpisywanie (rk) i przerywane
zestawienie.

Sposb grnego czenia jest sposobem oglnym dla znak wszystkich pozostaych grup a zasadza si na tern, spgoski na pierwszein miejscu stojcej wypisuje si u gry z lewej strony znaku nastpnej spgoski (na wzr samogosek). Baczy naJey, aby ten pierwszy znak nie stal na adrnej linji, a w ten sposb, eby nie symbolizowa adnej samogoski. Grupy z 3 i 4 spgosek tworzy si tak samo jak grupy z 2 spgosek, z zachowaniem znakw specjalnych, zlania r, rz. niektrych grupach mona wyrzuca rodkowe spgoski, a wic pisa np.: dsz jak dsz,. krn jak kn, mgn jak mn, wzgl jak wl, bk jak bk, owsk-osk, ln-n, stn-sn, zdn-zn, chrz-rch, ctwo, dztwo-stwo itd. Grup zgoskowych specjalnych niema. z 2 pierwiastkw rozdziela si Wyrazy i pisze oddzielnie czci skadowe na odpowiednich linjach. Jeeli cay wyraz, skadajcy si z 2 pierwiastkw, moe by napisany na jednej linji bez podnosze obnia, to niema potrzeby dzielenia na czci. Wyrazy cudzoziemskie pisze si zgodnie z wymow polsk. Mikczenie spgosek jest jednolicie przeprowadzone. Spgoski mikkie otrzymay znaki osobne o tym samym ksztacie, co spgoski twarde odpowiednie a rne od nich wielkoci. Stale si uywa tych znakw. Jedynie g, h, eh nie maj odpowiednich znakw mikkich, oraz w pewnych grupach spgoskowych nie wyraa si mikkoci, przypadki te jednak jzykoAvo uzasadnione i nie stwarzaj trudnoci.

zoone

392
Jot. o w anie: Znak alfabetowy goski ; jest to pstopniowa kreska prosta (zgry wd). Pozatem cay szereg regu wyraa jotowanie: Brzmienia je, ja, jo, ju, j, na pocztku wyrazu pisze .si przez ;, w rodku przez ; lub y, na kocu przez ;, y lub i) dwiki ya, ia, ye, ie, itd. oznacza si jak ja, je itd., gdy wymowa ich jest identyczna.

Dwik

nie

jest

ani

spgoskowy

ani

samogoskowy,

odpowiednie znaki traktowa dowolnie jako symbole samogoskowe i uruchomi je, wypisujc je na pocztku wyrazw u gry jednostopniowych i dwustopniowych znakw, przez co zmniejsza si cznik i oddala pierwsz zgosk stenograficzn", ktra decyduje o linji, na
ktrej
i

mona wic

si wyraz podnosze.
Pocztkowe
stop.
.

pisze, co

usuwa czsto konieczno obnie

je

ma

specjalny znak

samogoskowy (ukona

go i na kocu, w rodku za oddaje si je znakiem alfabetowym. ja oddaje nacinite alfabetowe uywa si go na pocztku i w rodku wyrazw, kocowe ja ma znak specjalny. Przed kocowem je, ja wypisuje si o, u, nie symbolizujc. Dwiki je, ja po spgosce, z ktr tworz zgosk, oznacza si (z wyjtkiem ostatnich zgosek) przez przekrelenie znaku twardego spgoski poprzedzajcej ; znakami e, a, znakw jednak pmiarowych nie przekrela si, lecz si podnosi po nich e, a.
1

kreska),

uywa si
;',

Dwik

Dwiki
przez

jo,

ju,
i

utworzone
o,

kresk
i

dla

oraz znaku

u,

w pocztkowej zgosce , na tej samej wj^so-

u gry przy nastpnej zgosce, a tym sposobem druga zgoska staje si pierwsz i decyduje, gdzie cay wyraz ma sta; te same znaki w rodku i na kocu wyrazu, ale znaki o, u, podwyszone, znajdujc si u gry pstopniowego cznika; po rodkowem jo, ju znaki pstopniowe zostaj na wysokoci podniesionego o, u, a. rodimiesowach jc, jacy opuszcza si j. Pocztkowe kowe jq oznacza si znakiem alfabetowym ;; kocowe jc oznacza si zapomoc podniesienia q, stojce przed tern j samogoski e, o, u wypisuje si. ji na kocu wyrazu po spgosce oznacza si przez podniesienie dolnej kropki.
pisze
je

koci

si

Dwik

393

Dwiki
(doczepia

je,

ja itd.
itd.)

stojce po pocztkowej samogosce

(ujecha, ujada
;'

uwaa si

za

mikkie samogoski

wic wyej),

lecz wypisuje

gwnym

znakiem

;.

przed spgoskami oznacza si nastpujco: Goska Poczenia aj, ej, oj, u] itd. na pocztku wyrazu oznacza si przez wypisanie a, e, o, u nie u samej gry nastpu-

jcego znaku spgoskowego,

czenia
aj, ej itd.

lecz nieco niej; jeeli

poprzez

podniesienie dalszego

znak t po ; zmniejszonych spgosek w poczeniach jec, jac, ]elc, jdk w ktrych j oznacza si przez podniesienie. Skrty i skracanie: druga podrcznika traktuje o pimie skrconem, podajc znaki na przybranki (przedrostki), wyrazy i zgoski przybrankowe, kocwki, (mwi te o wyrzucaniu kocwek) oraz znaczniki w poy

stoj po spgosce, to j oznacza si cigu znakw (na wzr i), przyczem musi by znakiem gwnym. Mona uywa

Cz

rzdku

alfabetycznym, daje

te pewne wskazwki

do skra-

cania wyrazw.
duje, na ktrej linji

Przedrostek nie stanowi pierwszej zgoski i nie decyma sta cay wyraz, zmniejsza si wic ilo obnie i podnosze (decyduje zgoska nastpna). Jeeli pierwiastek zaczyna si od samogoski (lub gosek z ;), to znaki odpowiednie stoj wraz ze znakiem przedrostko-

zgoska decydujca o linji przesuwa si Oznacza si przedrostki pocztkowemi ich spgoskami, z wyrzuceniem spgoski zamykajcej przedrostek; znak ten n/a przedrostek jest ruchomy, pisze si go u gry pierwiastka. Jeeli przez uycie znaku na przedroa
jeszcze
dalej.

wym wyej,

stek nie zyskuje

wygoda pisma,

to

zbyteczny jest ten znak.

Odrnienie podniesionego znaku w grupie spgoskowej znaki na przedrostki piteorji polega na tern, sze si dalej od pierwiastka, w grupach spgoskowych za

moe w

znaki pisze si jak najbliej. Podaje podrcznik znaki na przedrostki polskie i obce, te proste i zoone. Znaki na pewne rne przedrostki same, a pisze si jedynie w odrnieniu od siebie, cznie z wyrazem lub oddzielnie, z naciskiem lub bez; np. na,

394
o,

po, prze,

maj

pierwsze jednak
i

wy rni

pierwiastkiem ,drugie si naciskiem od prze i iv.

z

cz si

takie

same znaki jak nad,

od, pod, przed,

nie,

przy

Jako przedrostki traktuje si pewne wyrazy i t. z w. zgoski przedrostkowe, ktre doczone do rnych pierwiastkw. one: bibljo, cao, co, dobro, drogo, jedno, prawo, rwno, (w) sp, samo, wielo, wielko, wszech; oznacza si wic je jednym znakiem lub grup i przyczepia wyej.

Co do

kocwek
i

to

zupenie si

je

wyrzuca, gdzie zna-

jomo

jzyka

sens zdania

pozwol uzupeni brak ko-

cwki. Specjalne skrcenia kocwek polegaj: 1) na wyrzucaniu spgoski l, n, -w, (maloanie), 2) uywaniu kocowych znakw , cz, t, nie zwracajc uwagi na stojc po nich samogosk. Gosk z wymawian jak s, mona oznacza przez s. Specjalnie oznacza si kocwki: cja (sja), ciel (tel), ctwo, dztwo-stwo, (o, no), tor, cyjny (cyjny), szy. opuszcza si wielu wyrazach z kocwk rodkowe zgoski lub goski.

Znacznikw

jest

248.

Pisze:

Zbytnia

ilo

znaczni-

kw nie powinna nikogo przeraa, gdy wikszo skraca si na oglnych podstawach skrce logicznych" (wyrzucanie

kocwek)'

4
.

czci pierwszej ksiki podaiiio skrcone znaki powiedziano o oddzielnych literach, znakach pisarskich tematycznych.

liczb,
i

(ma-

Specjalnej czci, traktujcej o skrceniach logicznych niema. Powiedziano tylko: Skrcenia logiczne polegaj: 1) na wyrzucaniu kocwek tam, gdzie sens zdania, skadnia i gramatyka nam si ich domyla, 2) na coraz wikszem prakskracaniu wyrazw w miar powtarzania si ich.

ka

tyce czsto zadowoli si potrafimy 2 pierwszeini zgoskami wyrazw. Baczy te naley na uywanie znacznikw. Dla zmniejszenia skokw pisma, mona wyrazy stolistach handlojce pod linj, pisa o p miary wyej. wych istniej wzory schematyczne, ktre, jako takie, mog by specjalnie skracane, podane pewne inne moliwoci
1

skraca w tych
listw,

listach

(formuki grzecznociowe, pocztki

zakoczenia itp.). Nie w podrczniku, a

zestawili znaczaiiki

w osobnym zeszycie opracowali stenograficzne wedug systemu Stolze-

Wanda Suchecka i Tadeusz Zgliski. Jest poza znacznikami umieszczonemi w podrczniku okoo 400 nowych znacznikw i kilka znakw na przedrostki. Teoretycznie zaznaczono tam, stosowanie znacznikw jest jedn z podstaw, na ktrej stenografja si opiera. Bez znacznikw stenografja mjoe mie znaczenie teoretyczne, natomiast przez stosowanie jak najwikszej iloci znacznikw staje si ona wiedz czyst, praktyczn". Dalej dowiadujemy si tu, o ile odstpstwa od pisowni samego systemu niedopuszczalne, o tyle znaczniki wprowadzaj nas w wiat indywidualnej i samodzielnej pracy w tym kierunku. Podanem jest atoli, eby stenogram mg by
Gumiskiego
tani

czytelny dla kadego znajcego daaiy system, dlatego te zbyt wielkie odstpstwa od oglnych zasad przy tworzeniu znacznikw nie wskazane". A tworzy si znaczniki prze-

wanie przez wypisywanie pocztkowych liter wyrazu, czasem dla odrnienia trzeba doda znak dalszy najeharakterystyczniejszego dwiku danego wyrazu. Czasem kilka wyrazw ze sob zwizanych mona pisa cznie, czasem mona
indywidualnych symbolw. Znaczniki podane wynikiem kilkuletniej praktyki czonkw biura stenogra-

uywa

ficznego sejmu.

czy naley,

stosunku do gramatyki ortograf e nie uwzgldnia si w pisowni cile

i

j i

zazna-

etymo-

sowa na czstki sowotwrcze, psuje to przedewszystkiem jotowanie. h = eh, = u. Rozpowszechnienie systemu G Umiskiego.
logicznego rozczonkowania

przedmowy do wydania pitego dowiadujemy si: pierwszych latach (po r. 1900) wykada autor swj system na kursach handlowych G. Chwatezyskiego i T. RaczZ

przez lat 19, p. Gumiski wypuci w wiat" zapewne z gr 1000 stenografw. Byy bowiem takie lata, kiedy stenografja wedug systemu p. Gukowskiej.

Uczc

stenografji

396

miskiego wykadana bya jednoczenie w 5 zakadach naukowych: Chwatczyskiego, Raczkowskiej, Rogulskiego, Siemiradzkiej i Woyzbuna. Z zakadw tych pozostay przy yciu tylko kursy handlowe T. Raczkowskiej. Obecnie stenografja podug systemu J. Gumiskiego wykadana jest
przez wice-prezesa Zwizku Sucheck na kursach T. Raczkowskiej, H. Chankowskiego, w Wyszej szkole w Warszawie oraz na kursach wasnych Sucheckiej". (Stan
z
r.

Wand

1928).

Jako dwa najcisze zarzuty si oryginaowi systemu Stolzego trzylinjowo pisma, w zwizku z tern rnorodno wokalizacji w zgosce gwnej
stawia

Uwagi krytyczne:
w
i

(pocztkowej)
Stolze

zgoskach pobocznych

(dalszych).

chcc si przeciwstawi nieprawidowoci pisma Gabelsbergera uoy pismo prawidowe, wyszed z nastpujcego teoretycznego, naukowo- jzykowego zaoenia: Zamknita zgoska rdzenna (pierwiastek, pie) zawarta
i

w
w

niej

enie

samogoska otrzymuje dominujce absolutne pooobrazku wyrazu: nad linj przy zamknitem
i (y),

zgosce rdzennjej

na

linji

przy

e y a,

pod linj dla

o, u.

Do tego dominujcego znaku rdzenia doczepia si jako mniejsze znaki na pocztku i na kocu znaki na przedrostki
i

.przyrostki. Graficzne uwypuklenie rozczonkowania wyrazu na czstki sowotwrcze byo zasad Stolzego. Sche-

mat piknie pomylany, gdyby jzyk chcia si dostosowa do niego. Tymczasem powstaj trudnoci przy oznaczaniu samogoski w zgoskach otwartych ,dalej w zgoskach dalszych, jeeli rdze nie skada si z 1 zgoski zamknitej,
sze nie jest znane laikowi nie

wyrazach obcych, gdzie takie rozczonkowanie po pierwznajcemu danego jzyka, po drugie, gdzie nie dominuje przewanie zamknita zgoska rdzenna jak w jzyku niemieckim i pewne jeszcze inne

trudnoci.

Mimo

to

wic,

osign

Stolze

prawidowo

pisowni, bya to prawidowo bardzo skomplikowana, mimo naukowoci i prawidowoci systemu, system jest trudny do nauczenia si i w tym kierunku nie przedstawia polepszenia systemu Gabelsbergera, a jest trudny do nauczenia si

397

powodu wielu znacznikw, rnych znakw pobocznych pomocniczych, rnej wokalizacji w zgosce gwniej i zgoskach pobocznych, rwnie tu rnorodnej i wraz z tern przedstawia system ten w wykonaniu charakter pewnej nieprawidowoci w budowie i pewnego niespokojnego rytmu przez skoki pisma absolutne i wzgldne. Jak osobliwe te skoki, wskazuje nastpujce artobliwe zdanie uoone na wzr podobnego zdania w jzyku niemieckim: Pismo Gumiskiego skacze jak dzika koza po stromych cianach, raz wysoko w gr raz nisko wd. Poszczeglne skoki kolejnych wyrazw w powyszem s: gra, d, poziom, poziom, gra, d, poziom, d, poziom, poziom, gra, d ,poziom, gra, d. Nastpstwem tych zasadniczych wad systemu Stolzego byo, oryginalny system zanika mimo nawet zdatnoci parlamentarnej, ba nawet dugo si jeszcze po upadku szkoy Stolzego w parlamencie niemieckim przez kilku prakz
i

tykw utrzymywa, gdy pozatem w yciu straci znaczenie przewanie do atwiejszego systemu szkoy Stolze-Schreya. Powysze zasadnicze wady systemu Stolzego znajduj
a zwolennicy jego przeszli

si w przekadzie polskim, rzec mona w stopniu spotgowanym, z nastpujcych powodw: Naukowo, pierwotnie i zgoska polska rdzenna bya zgosk zamknit, w porwnaniu z niemieckiem mamy dzi, odmiennie od niemieckiego, w polskiem przewag zgosek otwartych, do ktrych system Stolzego jest nieprzystosowany. Sowa polskie naog dusze ni sowa niemieckie o innym schemacie, ni to przyj Stolze dla niemieckiego. Nastpstwem tego jest, w pogoni za unikniciem przynajmniej zmiennolinijnoci i utrzymaniu pisma na danej jednej linji, otrzymuj charakter przedrostkw pisma Stolzego i ruchome nietylko przedrostki i samogoski pocztkowe, ale i zgoski zaczynajce si od ;, dalej znaki na wyrazy i zgoski przedrostkowe (bibljo, cao itd.), wszystko poto, aby usun zgosk

pocztkow, decydujc

linji

woln zgosk, ju

nie

rdzenn

pisma jaknajdalej, na doi dominuje wtedy ju nie

398

zgoska rdzenna

naukowo
lizacji,

lecz dowolna inna zgoska: znika przeto pisowni dla celw praktycznych.

Co do susznoci zarzutu wielkiej rnorodnoci wokacoraz to innej (na pocztku, w pocztkowej zgosce, w dalszych zgoskach, kocowej zgosce), atwo si przekona, przeczytawszy to, co wyej skrelono w ustpie o samogoskach.

szczegach do powyszych wad zasadniczych dodalsze, niektre wsplne z oryginaem, inne odnoalfatylko do jzyka polskiego. "Waniejsze s: korzystne podwjne znaki, uciliwe jest urebecie nie gulowanie pisania r rnemi obrotami. Grupy spgoskowe nie odpowiadaj czsto zadaniu, bardzo przykry jest sposb grnego czenia, gdzie naley pierwszy znak grupy podnie wobec nastpnego. Z powodu zlej wokalizacji musi si wyrazy zoona przewanie rozdzieli na czci skadowe pisa te oddzielnie. Bardzo uciliwe jest jotowanie, cay szereg regu jest n,a ozmaczenie tego ;, przytem traktowanie zgosek z ; jako ruchomych przedrostkw dla zmniejszenia skokw pisma powoduje niekorzystne podnoszenie zgoski

czaj si szce si

j i

bdy

teoretyczne.

Skracanie polega prawie wycznie na wyuczeniu si bardzo wielu znacznikw, wzgldnie na skracaniu poczitkiem sowa a opuszczaniu kocwek. Ale pisze Gross w artykule o Chwoyce, umieszczonym w organie Zwizku Gumiskiego, stenograf ja wirtuoza w biegem robieniu rk, to tylko p stenografji, nie caa bo nie korzysta si ze skracania, oczywicie nie ze staych skrtw, lecz wielkiej dziedziny skrce pynnych, ktre maj to lub inne Tej znaczenie, wedug tego, w jakim zwizku uyte drugiej bardziej intelektualnej strony stenografji system-

44

44

44

Gumiskiego wic te

nie posiada.

Jako dodatnie strony systemu podnie naley praa przedewszystkiem zupenie jednolity sposb oznaczania mikkich spgosek, konsekwentnie przeprowadzone mikczenie. Dodatni stron

widowo, cho skomplikowan,

399
alfabetu stanowi tylko trojaka

wielko znakw:

1/2, 1

2-

stopniowych. Naog jednak nie mona zaliczy tego systemu ani do atwych ani do dobrych systemw. Orygina si przey, u nas si jeszcze utrzym;uje. Stenografowie tego systemu, dzielno, podobnie zreszt jak w Niemczech, wykazali stanowic przewaajce kadry biura stenograficznego Sejmu Senatu, pracujc tu od szeregu lat, na dowd, jak system teoretycznie wadliwy i trudny do nauczenia, moe wykaza

sw

praktyczn zdatno parlamentarn wykonawcw. zwizku z systemem Gumiskiego cakiem pokrtce omwi wypada ostatni przekad Stolzego na jzyk polski, ktrego dokona in. Daniel Polakiewicz i wyda

r.

1907.

Alfabet nie zna znakw na

czenie oznacza

mikkie spgoski, miksi dugim cznikiem. Obniania dla ozna-

czania samogoski wypisuje si tam,

dalszych zgoskach niema, samogosk std sabsze opadanie pisma prostsza wokalizacja. Pisze si na trzech linjach jak u Stolzego. Niepraktycznie oznacza si , , i, y (haczyki, kropki lune). Znaki na przedrostki s drobne, by odrni je od rdzenia
i

nie bardzo szczliwie pomylane, podobnie i kocwki. Natomiast przykady skracania dowolnego, swobodnego, popocztkiem sw z dodaniem charakterystycznych kocwek przykady pisma uywanego w praktyce, daj dobre pojcie, jak mona pisma Stolzego do praktyki mw szybkich bez uciekania si do wielu znacznikw i uczenia si tyche napami jak u Gumiskiego.
i
i

uy

Zwizek Zawodowy Stenografw

Gumiskiego
spektor Pracy

Polskich systemu Stolze-

Warszawie.

Dnia 30 padziernika 1919 r. zarejestrowa Gwny Inw Warszawie statut powyszego zwizku. Powsta on z inicjatywy Gumiskiego i Sucheckiej i mia na celu obron interesw zawodowych osb pracujcych na polu stenografji polskiej (syst. Gumiskiego) oraz piecz

400

nad ich wyksztaceniem fachowem. Nalee do zwizku moe kada osoba pracujca zawodowa i zarobkowo na polu stenografji polskiej systemu Gumiskiego. Zwizek rozpocz swe czynnoci jeszcze w listopadzie 1917 r., jak podaje przedmowa do 5 wydania podrcznika Gumiskiego. Nu zebraniu organizacyjnem wybrano (17. XI 1917) do zarzdu Gumiskiego jako przewodniczcego, W. Sucheck jako wice-przewodniczc, sekretarzem i skarbnikiem wybrano jedynego mczyzn poza przewodniczcym na tern zebraniu, Tadeusza Zgliskiego, na czonkw zarzdu M. Grnkiewiczow, F. Kielanwn i J. Wilimanwn, a po mierci ostatniej kooptowano M. Gulisk. latach 1922 i 1923 powoano" na przewodniczcego A. Zambrzyckiego, na sekretarza P. Woka (Przegld Sten. nr. 8 i 12), w r. 1927 czytamy znowu o J. Gumiskim jako przewodniczcym (Przegld Sten. 1927). Wiceprzewodniczc jest stale Wanda Suchecka. Zwizek liczy pocztkowo 17 czonkw, w dniu 1 IV 1919 mia, jak podaje Przegld, 47 czonkw, w innych latach nie jest podana liczba czonkw, zdaje si zmalaa do minimum. Bo ycie Zwizku byo, zdaje si, ywsze, dopki byy widoki na posady stenografw w biurze parlamentarnem polskiem, ustao, gdy konjunktura ustaa.

Czonkowie te Zwizku utworzyli Biuro stenograficzne RaP., a potem Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej, wreszcie Sejmu i Senatu.
dy Stanu K.
posiada pikn bibljotek stenograficzn liokoo 500 tomw. Pocztek tej bibljoteki stanowi dar Gumiskiego jego bibljoteki stenograficznej, liczcej 44 tomw w 4 jzykach, potem naby Zwizek okazyjnie bi-

Zwizek

czc

bljotek stenograficzn z 350 numerw w rnych jzykach, zawierajc 55 rocznikw najpowaniejszych pism stenograficznych. Bibljotek, katalogowaniem jej i artykuw czasopism ziaj si Zgliski, jeden z najpowaniejszych czonkw zwizku, interesujcy si ruchem stenograficznym i jego wiedz. Zwizek prowadzi wiczenia praktyczne, majce na celu przygotowanie nowych si stenograficznych. Czonkowie

401

Zwizku wykonali cay

odczytach,
itp.

szereg prac praktycznych, stenogra-

fujc poza obiadami parlamentu na zjazdach, zebraniach,

wykadach

uniwersyteckich, procesach

sdowych

Zwizek naley do Midzynarodowego Komitetu Stenograficznego grupy Georges Buisson. Prezesem delegacji polskiej jest Suchecka. skad delegacji wchodz: Wanda

Dmowska-Poznaska, Marja Guliska-Nowicka, Jan Gumiski,

Jan Ostrowski-Naumoff, Marja Miniewska, Jadwiga Miszczakwna, Tadeusz Zgliski, Zdzisaw Zieliski. Niektrzy czonkowie delegacji stenografami systemu Poliskiego. Suchecka i Miniewska bray udzia w charakterze oficjalnych delegatek Polski na XIII Midzynarodowym Kongresie stenograficznym frakcji Buisson (jest rozam midzynarodowy i odbywaj si ostatnio po 2 rne kongresy midzynarodowe) w sierpniu 1927 r. Nie uprawiali szerszej propagandy za systemem stenografii Gumiskiego, czy za stenografj wogle ani Zwizek ani poszczeglni zwolennicy Gumiskiego. Szerszego ruchu poza pozyskaniem kilkunastu czonkw Zwizku nie wy-

woali.

poowie padziernika 1922 r. urzdzio Ministerstwo Rolnictwa 3-miesiczny kurs stenografji dla swoich urzdnikw, ktry to kurs prowadzia Suchecka. Dnia 22 stycznia 1923 r. odby si egzamin, zoyo go 12 kobiet i 2 mczyzn z wynikiem celujco, 8 z wynikiem dobrze i 5 dostatecznie. r. 1920 Zwizek memorja do Ministerstwa W.R. i O.P. w sprawie 1) sprawdzenia kwalifikacji nau-

zoy

wprowadzenia stenografji w szkoach pastwomemorjale pisze Zwizek, wyania si kwestja wych. nauczycieli i systemw. Udzielaj bowiem nauki stenografji ludzie, ktrych kwalifikacje nie zostay przez nikogo sprawdzone. Co si tyczy systemu, to aby unikn faworyzowania jednego tylko systemu, naleaoby kandydatw na nauczycieli podda egzaminowi ze znajomoci teoretycznej i praktycznej stenografji. Kto wykae zdolnoci pedagogicznie i umiejtno szybkiego pisma (plus-minus 100 wyrazw na
czycieli, 2)

26

402

minut) oraz szybkiego odczytania stenogramu, ten bez wzgldu na system winien by dopuszczony do wykadw. Naley jednak zwrci uwag, e kady autor nowego systemu w miar postpu czasu moe wykaza znaczn szyba jednak system jego moe posiada wady zasadnicze

ko

zarwno pod wzgldem teoretycznym jak i praktycznym. To te aeby sprawdzenie wartoci systemu byo wszechstronne,

naleaoby od nauczyciela
z

stenografji

wymaga

dziaalnoci nauczyciela, oraz wykazu osb, zajmujcych posady stenografw i posikujcych si systemem danego nauczyciela". Co do nauki stenografji w szkoach, to przy dwu godzinach nauki tygodniowej w dwu ostatnich klasach, pierwszy rok byby powicony teorji, drugi wiczeniom praktycznym. Na skutek tego memorjau przedstawiciel Ministerstwa p. Idkowski w rozmowie osobistej z p. Gumiskim podnis projekt wyonienia specjalnej komisji w celu ujednostajnienia systemw stenograficznych polskich, dalej podzieli on wnioski memorjau co do kontroli kwalifikacji nauczycieli
sprawozdania
dotychczasowej
stenografji.

Wreszcie zaznaczy naley, Zwizek wydaje od listopada 1918 r. c z a s o p ismo pt. Przegld Stenogr aCzasopismo wychodzi w nieregularnych czasokref i c z n y.
sach,

wyszo dotychczas

20

zeszytw,

liczcych sobie 31

numerw,

ukaza si w sierpniu 1929 r. Wydawanie czasopisma uchwalono w pocztkach powstania Zwizku, wydaje si je za skadki czonkw, popierajcych
ostatni za rok 1928

Komitet redaguje czasopismo, odpowieto wydawnictwo. dzialnym redaktorem jest Suchecka. Czasopismo orjentuje o dziaalnoci Zwizku, Biura stenograficznego parlamentarnego, zawiera krytyki podrcznikw systemw rnych stenograficznych, artykuy fachowe, sprawozdania z zagranicy, artykuy! polemiczne, podaje prace praktyczne czonkw Zwizku, w praktycznej czci podaje znaczniki i stenogramy do odczytania.

403

Sylwetki biograficzne dziaaczy przekadw

systemu Stolzego.

Suchecka Wanda
w

Przedziszewskich,

ur.

r.

1878

miejscowoci Podrosienie, pow. rosiemski, dzi na Litwie Kowieskiej, ukoczya gimnazjum w Wilnie. Nauk stenograf ji pobieraa u Gumiskiego w r. 1907. r. 1908 zaczyna wykada na b. kursach handl. Chwatczyskiego, w r. 1909 na b. kursach Rogulskiego i Siemiradzkiej, 1910 na Wyszych kursach handl. im. Zieliskiego oraz w Wyszej Szkole Handlowej w Warszawie, w r. 1914 na kursach

pani Raczkowskiej.

W
a od
r.

listopadzie 1916 prowadzi

pocztkowo

Gumiskim,

sten. istniejce i nadal. daje inicjatyw zorganizowania Zwizku, ktrego stale jest wice-prezesem. Od listopada 1917 prowadzia dla swych uczniw bezpatnie kurs

1917 samodzielnie

kursy

r.

1917 wsplnie z

Gumiskim

Uczestnicy tego kursu weszli od maja 1918 do biura sten. parlamentarnego, ktrego si bya sama i od marca 1922 jest oficjalnie kierowniczk biura stenograficznego Sejmu i Senatu. r. 1920 organizuje biuno sten. przy Delegacji w Rydze, w r. 1921 biuro Sejmu Wileskiego, w r. 1922 biuro

stenografji parlamentarnfej po 2 godz. dziennie.

gwn

Sejmu lskiego.

Od r. 1920 naley do Comite International de StenoBuisson. graphie grupy Georges Od listopada 1918 redaguje Przegld Stenograficzny.

Zgliski Tadeusz, ur. 26 czerwca 1898 w Warszawie. Ukoczy szko realn E. Konopczyskiego w Warszawie,

wstpi na

si w
graf
1917

listopadzie 1916
av

politechnik. Stenografji zacz uczy r., od maja 1918 pracuje jako steno-

biurach parlamentarnych polskich.

listopadzie

wybrany sekretarzem i skarbnikiem Zwizku. Od 1918 bierze udzia w wydawaniu Przegldu. By stenografem w sejmie wileskim i lskim. Zajmuje si ywo sprawami stenografji, literatur, wiedfe i ruchem stenograficznym
26*

404

Polsce

zagranic,

jeden

znaczniejszych

czonkw

Zwizku.
szawie, urn. 25 grudnia 1928

Polakiewicz Daniel in., ur. w r. 1854 w WarKsztaci si r. w Warszawie.

Berlinie,

we Wrocawiu,

Ju w
si

wieku
r.

modym

zainteresowa si stenograf

Paryu, zyskujc dyplom inyniera j i nauczy

niemieckiej stenograf ji, systemu Stolzego, a potem na politechnice w Berlinie notowa wykady tern skrconem pismem. r. 1874, studentem, zosta odznaczony pierwsz nagrod za szybko steno1869

we Wrocawiu

bdc

pruskim

grafowania na konkursie stenograficznym w parlamencie w Berlinie. Przybywszy do Parya w r. 1878 nauczy si stenografji Prevost-Delaunay. Przy badaniu zasad, ktrcmi kierowali si twrcy francuskiego systemu, uderzyy go charakterystyczne te rysy, unika si oznaczania samogoski w rodku wyrazu a czasem i na pocztku, w przeciwstawieniu do systemu Stolzego, gdzie si wszystkie samogoski uwydatnia. Wrciwszy do kraju w r. 1880 zapozna si z istniejcemi polskiemi systemami. Odnajdujc w nich wady, postanowi stworzy wasny system; i doszed do przekonania po dugich prbach, system poredni tj. taki, gdzie samogoski oznacza si wyranie ale w nie-

wielkiej iloci, jest najstosowniejszy dla

jzyka

polskiego.

pismo graficzne jest wygodniejsze i szybsze ni geometryczne. Zasady pierwotnie stosowanego przez siebie systemu ogosi w pimie I/Unite Stenographiue (w r. 1879?). Wyda pniejszy ukad w r. 1907 w formie maej ksieczki w Warszawie. Z biegiem czasu wprowadzi w nim jeszcze pewne zmiany. Wykada stenograf j na kursach prowadzonych przez siebie, w szkole Amerykaskiej Misji Metodystw w Warszawie. Tam te uczy stenografji angielskiej wasnego pomysu, francuskiej systemu Prvost-Delaunay

wyborze alfabetu kierowa si zasad,

sw

niemieckiej

podug

Stolzego.

fc

Niezalenie od powyszych prac ogosi w Paryu w r. 1876 t. zw. Steno telegraf j, tj. metod stosowania stenografji do pisania telegramw.

405

czya
neini

go dugoletnia

przyja, spowodowana

wspl-

zamiowaniami, z wieloma wybitnymi twrcami i praktykami stenograf ji zagranicznymi, by czonkiem doywotnim Association Stenographiue Unitaire i korespondentem pisma L' Unit Stenographiue.

Wspczesne parlamentarne biura stenograficzne

polskie.

Poniewa wspczesne biura stenograficzne parlamentarne wykazuj najsilniejszy zwizek z systemem Gumiskiego, dlatego tu na tern miejscu, omwi si je. Chodzi o biuro stenograficzne Sejmju i Senatu w Warszawie i biuro
Sejmu lskiego. zwizku z niemi przedstawi stenograficzne innych cia obradujcych.

si

biura

Jako pierwsze biuro stenograficzne, ale nie sejmowe, powstao u progu niepodlegoci Polski biuro stenograficzne Rady Miasta Warszawy. r. 1917 postanowia Rada Miejska w Warszawie wprowadzi stenograficzne sprawozdania ze swych posiedze. Zwrcono si podobno do Gumiskiego,

poniewa warunki wynagrodzenia postawione przez niego byy w stosunku do drugiego oferenta Oarowskiego (system Rollera) o wiele wysze, oddano biuro Oarowskiemu. Kierowa niem pocztkowo sam Oarowski, potem
ale

Brzozowska, wre/szcie jest dotychczas kierowniczk tego biura uczennica jego Janina z Tomaszewskich Herdanowa. Podobno i w biurze sten. Rady Miasta odzi mia pierwotnie by stosowany system Oarowskiego, potem Polisiostra jego

skiego.

styczniu 1918
pracy.

r.

zabrali

si czonkowie Zwizku Gupilnie

miskiego do
Sucheckiej

wiczyli
godzin

po

kilka

dziennie,

pod kierownictwem przeprowadziwszy

przedtem cisy egzamin eliminujcy nie nadajcych si. Przez wiczenia doprowadzili do biegoci 110 sw na minut. Kiedy w maju 1918 r. wyonia si potrzeba biura stenograficznego Rady Stanu, to jedynym zdaje si oferentem

406

by Gumiski wzgldnie

Suchecka

wywiczonymi

steno-

grafami systemu Gumiskiego. Sesja Rady Stanu trwaa od 22 czerwca do 2 sierpnia i obejmowaa 13 posiedze, ktre stenografowao biuro stenograficzne, zoone ze stenografw Gumiskiego pod wodz Wandy Sucheckiej, a kierownikiem tego biura stenograficznego Rady Stanu by Juljan Milko. Stenografujcych byo 5 par, 8 stenograf ek i 2 stenografw. Naleeli do biura: Mar ja Gronkie wieowa, Marja Guliska, Anna Krauswna, Halina Przesmycka, Zofja Szyllerwna, Marja Witkowska, Henryka Zaleska, Tekla Zimna Pawe Wok i Tadeusz Zgliski. Panie byy to przewanie mode panny, mczyni, to akademik i technik. Odpowiedniego przygotowania materjalnego, rzeczowego,
,

biuro

go

mie

nie

mogo, jedynem przygotowaniem bya

i

bie-

stenograficzna

to

prawdopodobnie wtedy jeszcze

5 minut.

nie pierwszorzdna. Pisano parami, lepszy (starszy) steno-

graf z gorszym

(modszym) po
i

Ca

robot na

sali

Suchecka, oni te poprawiali stenograficzne sprawozdania, praepisane na maszynie, wzgldnie stenogramy innych, podczas przerw, wedug swych notatek, ukadajc je odpowiednio. Trudne zadanie mieli ci pierwsi stenografowie, wzgldnie stenografki. Byli nowicjuszami na terenie parlamentarnym, trudno im byo dostosowa si do niezwaajcych na nic mwcw i nie zwaajcych na to mode biuro. Nie byo zharmonizowania midzy mwcami a stenografami, tamci nie umieli czsto jeszcze odpowiednio przemawia, biuro piszce z szybkoci 110 sw na minut miao kopot
kierowali Milko
z

mowami

szybszemi.
o

Z osigniciem niepodlegoci stara si

mandat na

zorganizowanie biura stenograficznego Sejmu literat Karol Irzykowski, majcy te i praktyk z dawnego sejmu lwowskiego. Przedstawi te odpowiedni memorja" w sprawie

nowe biuro lwowskim i najlepszych stenografw systemu Gumiskiego. Akcja jego si nie powioda, a mode biuro stenograficzne Rady Stanu

sejmowego biura stenograficznego, chcc

zaoy

gwnie

czonkw

ostatniego biura

sejmie

Ni

o ~
"/3

Ti

r-

o ^
P--

O
o?

407

przeszo automatycznie na usugi Sejmu Ustawodawczego a potem Sejmu i Senatu. Zastpc kierownika w r. 1919 by Chwoyka, potem kierownikiem do mierci, poczem kierowniczk zostaa (marzec 1922) Suchecka i jest ni do dnia
dzisiejszego.

Biuro to nowe wzmocnione

wieemi

siami,

wrd

kt-

rych byli i dawni stenografowie sejmu lwowskiego, a mianowicie przyby z nich Jzef Chwojka (racica rachuby przy Zarzdzie lasw pastwowych), pocztkowo za urlopem patnym, potem powoany na nieetatowe stanowisko zastpcy kierownika biura stenograficznego (1 marca 1919), wreszcie jako kierownik biura do mierci (1 marca 1922) i Karol Wimierski, ktry zgin na polu walki 26 czerwca 1920 r. biurze redaktorskiem objli posady dawni stenografowie lwowscy Karol Irzykowski i Emil Gross. Biuro stenograficzne Sejmu Ustawodawczego skadao si ju z 16 osb. Kierownika, stenografw rewizorw i stenografw kolejkarzy zaszeregowano jako urzdnikw (-iczki) od VIII do V kategorji pac.

Z 16 osb biura Sejmu Ustawodawczego pracowao 4 stenografw jako rewizorzy (dwie kobiety, dwch mczyzn),
inni

jako

kolejkarze

(10

kobiet,
z

mczyzn),

oddzielny

by skad

biura redakcyjnego

3 osb.

Jak si przedstawiaj zmiany

natu,

w skadach

biura steno-

graficznego, przemianowanego zkolei na biuro

Sejmu

Se-

wykazuje nastpujca

tabela,

sporzdzona przez yli-

skiego:

408

11 1
Wok
Zaleska
Zieliski

'!

Zimna
Suchecka

Chwojka
Topolska
Miniewska

Zgliski
Krauswna

Marconi

Nowicka

Dmowska
Szwerynowa
Jabonowska
Burschwna

Komiska
Zambrzycki
Langiertwna

Witkowska Wimierski

Przesmycka

Witkowska

3
N
M.
g.
co"
Wanda,

Wynikiewicz

Pawe
Tekla

Zofja Zofja
Zdzisaw

z
Marja

Jzef

J.
Wanda
Karol

Henryka
Tadeusz

Marja
Eugenja

Marja

z
Aniela

Anna

(rew)
Halina

Janina

kier.
Guliskich,r
Aleksandra

Bogdan

Aleksander

,5'

(rew)

(rew)

Galisk

Szyller

Os

<X>

KKPM
I-III
1 1 1 1

-*

H-*-

I-*
. *

C co co co * to to tO to CO CO CO 03
i
1

co co co tO tO to co to
1
1

v-

>

>.

*>* X
S.

V.

^ ~

i*

CO
H-k

CO
1 1 1

1 1

1
1

1 1

1 1

2 ~

3 "
3

III III
N C03
to Wv

CO

CL

cos
to en
H-"

N
03\

M-

>-* -k-

C0\

CO CO CO CO CO CO 3 tO LO tO tO CO tO tO -<l C5 M

N
.

C0\

co to 00
1 1

CO to 00

o ^-v^^ ^
1

CO C03 to to co

N
C0\

o N
P
CO

o
-H

^^

)-

co co

co to co

o p
Poli

Gum

Poli
>-

5 w 3 er

o d
"*

g^sT

ES 5

Sw
6
CS

*"

3. M3
co

o.
co

o c
3
5>
co

CD

&2.

p^ ^
e+

^ o
<-K

n-

W
P O

P
CD

r
5

kontr.

etat.

2
CjT

p er-

o p et-

*<

o 3
c-t-

o et7S
..
.

3
c*-

^S

c*

409

Ponadto

jest

biuro redaktorskie
z 3 osb:

sporzdzajce

diarjusz

sejmowy skadajce si

Stanisawa Czosnowskiego,

Emila Grossa i Karola Irzykowskiego. Pisano pocztkowo kolejkami parami przez 5 minut, rewizorzy stenografowali parami, zmieniajc si co p godziny, poprawiajc w przerwach sprawozdania swoich kolejek, przepisanych ju na maszynie. Od kwietnia 1920 r. pisali kole jk arze pojedynczo po 3 minuty, rewizor p godziny, a wedug regulaminu biura stenograficznego Sejmu i Senatu z 17 I. 1923 r. stenografuj rewizorzy w cigu
14 minut, poczem zmieniaj si, stenografowie kolejkarze zmieniaj si co 2 minuty bez wzgldu na to, czy w cigu

tego czasu stenografowali czy nie.

p.

Sprawozdania sejmowe wychodz w formie zeszytw t. Sprawozdanie stenograficzne z... posiedzenia Sejmu
dnia...
r....

Ezeczypospolitej z

Z waniejszych prac powyszych stenografw sejmowych poza prac w Sejmie i Senacie oraz komisjach sej-

mowych wymieni naley stenogramy

kojowych
z

o preliminarjach po-

przedstawicielami Z. S. S. R. w Rydze (1920 Suchecka, Zaleska, Dmowska, Szwerynowa, Krauswna, Burschwna), w Sejmie w Wilnie "(1922 Suchecka, Krauswna, Minie wska, Michalska, Zgliski), oraz w pierwszych posiedzeniach Sejmu lskiego.

Biuro stenograficzne Sejmu lskiego.

Pierwsze posiedzenie Sejmu lskiego odbyo si 10 padziernika 1922 r. Zorganizowaa biuro Wanda Suchecka, angaujc mode siy z pord czonkw Zwizku Gumiskiego. Chwilowo, do czasu obeznania si nowych pracownikw z prac, pomagali stenografowie Sejmu warszawskiego (Suchecka, Gross, Zieliski). Obok polskiego biura stenograficznego pocztkowo istjniao przez 4 lata jeszcze biuro niemieckie, jak dugo posowie niemieccy mieli prawo przemawiania po niemiecku (do r. 1926) i skadao si z si miejscowych. Stenogramy jednak niemieckie zaczono tylko

4^0

za sprawozdania stenograficzne w jzyku polskim, umieszczajc w nich mowy niemieckie w urzdowem tumaczeniu polskiem.
clo

protoku ,clrukowano

tylko

Pocztkowo byo 5 stenografek (nowa Miszczakwna Jadwiga, Michalakwna Zofja) i 2 siy niemieckie, si by Gross z biura redaktorskiego warszawskiego do
r.

gwn
War-

1923.

Jaki

czas

bya kierowniczk Miniewska

szawy.
3

Potem redukowano pracownikw,

a.
i

stenografki,

w r. 1930 zostay mianowicie kierowniczka Cieszewska, pi2 stenografki:

szca systemem Gumiskiego

ska
i

witochow-

Kamieniecka (Poliski). Skad biura w r. 1931 jest nastpujcy: Jadwiga Cieszewska, kierowniczka (system Gumiskiego), Kamieniecka Emilja( syst. Poliskiego), Swierczyna Emil (syst, Poliskiego) i Przyudzki Romuald (syst,
Balczyskiej).
biurze stenograficznem spotykamy wic rne systemy, o rnej teoretycznej wartoci, praktycznie rwnie
dobre.

Pobory na lsku wedug VII kategorji pacy. Stenogramy dyktuje si do maszyny i wygotowuje nie zaraz podczas posiedze sejmowych, ale z powodu maej liczby stenografw, zmieniajcych si co kilka minut, dopiero na 2 dzie po posiedzeniu. Najdusze posiedzenie byo 30 III 1926 r. (budetowe) przerw na obiad. od 10 22-giej, z

ma

Przekady systemu
sce kilka,

Stolze-Schreya.

Przekadw systemu Stolze-Schreya pojawio si w Polnajwikszy wpyw i znaczenie osign przekad Balczyskiej, utrzymujcy si do dzi w szkoach, zdaje si wycznie na lsku Grnym. Wszyscy opracowujcy ten system powouj si na to, e jest to system atwy, dostpny dla wszystkich, konsekwentny, przytem praktyczny a polskie opracowania akcentuj, one przystosowane do potrzeb i waciwoci jzyka polskiego. Te twierdzenia potem bliej zanalizujemy.

e s

411

nograf]
tu

Jako pierwszy przekad uzna trzeba prac pt. Stepierwsza. Pismo nieskracane, a polska.

uoy Bronisaw

Cz

Kohz,

Berlin 1899.
lecz

Wokalizacja

jest

znaki spgoskowe taka jak u Stolze-Schreya, gruntownie zmienione lub innym goskom poprzydzielane. Berlinie przebywajca grupka Polakw interesowaa si

stenograf j, skupiaa si razem i. dla niej uoony jest ten system. Podrcznik otrzymano od P. Rutkowskiego we Lwo-

ktry nalea do tej Polonji berliskiej, po wojnie przenis si do Lwowa (ona ze Lwowa); nauczy si on pierwotnie systemu niemieckiego Stlzego, polskiego Gumiskiego, wreszcie Poliskiego, ywo zajmowa si budow rnych systemw, prowadzi szko stenografji we Lwowie
wie,
i

jzykw
Drugi
s

obcych.
z

kolei

podrcznik tego systemu,

to

Samou-

czek

fen o graf ji polskiej"

Fra ciska
z
r.

Me lii na,

nauczyciela handlowoci
Stolze-Schreya,
uczyciel

Poznaniu

1904.

Nastpuje Sten o graf ja polska" podug systemu

Napolski, nawiadomoci handlowych w Poznaniu, wystpujcy

ktr

uoy Mieczysaw

pseudonimem Elsner, Podrcznik przeznaczony do uytku szk i samoukw z dodatkiem okoo 700 skrce na wyrazy czciej zachodzce w kupiectwie i yciu powszedniem, doczeka si czterech wyda, wyd. I w Poznaniu, stycze 1911 r., IV w r. 1921. Ta wielka ilo wyda wskazuje, e nauczano tego systemu w Poznaniu duo ,cho o rozpowszechnieniu jego pozatem nie mona byo zebra adnych danych. Czwartym z kolei przekadem jest atwa metoda
za czasw okupacji niemieckiej pod

do

stenografji polskiej w 10 lekcjach podug s y s t. Sto ze Schreya ktr opracowa S. Hamczy k, War44

szawa

wydanie li, poprawione i uzupenione, luty 1919; ponadto wyda Hainczyk: Sowniczek specjalnych skrtw stenografji syst. Stolze-Schreya (1919). Pierwsze wydanie Hamczyka opiera si zupenie na systemie Napolskiego, drugie jest ju bardziej samodzieln prac. Jak podaje zeszyt czasopisma .Stenograf Oarw1915,
44

412
skiego, uczono systemu

Hamezyka w
a

r.

1917/18

szkole

Chankowskiego

Warszawie,
-

Zwizek

Stenografw

Warszawie, ktry zawizano w r. 1919, rozpada si pocztkowo na sekcj Gabels. Poliskiego i sekcj StolzeSchreya w opracowaniu Hamezyka, ktrej przewodnicz-

cym by sam Hamczyk, naucza te w Zwizku i mia garstk zwolennikw (62). Potem wyjecha do Ameryki i nie troszczy si Avicej o swj system. Przekad B a c z y s k i e j pt. Nowa Stenograf] a Polska", wyd. I. w r. 1919, wyd. V w r. 1929 (1928), utrzymuje si dotd na lsku, omwi si obszerniej. Z Niemiec prbowa szczcia w Polsce oficjalny przekad szkoy Stolze-Schreya, ktry si ukaza rwnie w r.
1

1919

jako

::Lehrbuch der polnischen Stenogra-

Uebertragung des Einigungssystems Stolze-Schrey auf clie polnische Spraohe von Hermann Skr set z, Berlin, Verlag von F. Schrey". Wydanie II pojawio si w r,
1925,

phie.

prcz tego
i

dwie czytanki:

wyda Powd

Skorsetz pismem stenograficznem Salomonowy oraz klucze do

Sd

podrcznika

czytanek.

Chocia przekad sam, zwaszcza w II wydaniu zmienionem, mgby uchodzi za znony, to jzyk polski szwankuje we wszystkich wydawnictwach, przekrcony i znieksztacony.

Now Metod
z

w Poznaniu Micha Majerski Stenograf Polskiej jako szsty rzdu przekad a majcy na celu pogodzenie zasad syr.

1922 wydaje

44

j i

stemu Stolze-Schreya

wymaganiami jzyka

polskiego.

Szczere denie do jeszcze dalej idcego spolszczenia owej rozpowszechnionej stenografji niemieckiej stao si zaoeAutor wyraa yczenie, niem niniejszej skromnej pracy aby pnca jego staa si nowym etapem na drodze do,
4

'.

moe te postworzenia popularnej stenografji polskiej jawienie si tej czwartej przerbki systemu niemieckiego skoni kompetentne czynniki do podjcia inicjatywy w celu jednolitej a spraosignicia wyej wymienionego ideau
44
,

wmm
Prof.

Bronisawa

Cz.

Balczyska-Bartosze wieowa.

Prof.

Eryk Hacke.

41.3.

Niewiadomo, czy i wnej stenografji polskiej zyska system Majerskiego. powszechnienie Zapowiedzia wydanie stenografji polskiej stemu Stolze-Schreya Mieczysaw Semrau, szkoy handlowej w Bydgoszczy. Podrcznika
.

44

jakie roz-

podug

sy-

nauczyciel

ukazao si tylko jego V

matyczne wskazwki
z

ademecum

wszystkich systemw".

nie wyda, dla stenograf w

i

to

metodyczne

syste-

praktyki dla adeptw stenografji si jakiegokolwiek systemu. Pierwszym waprzy uczeniu mwi Yademecum jest znajomo zasad syrunkiem, stemu, nastpnie staranne pisanie znakw, mwi si dalej o wiczeniach rzdowych, wiczeniach podug dyktanda, czytaniu stenogramw, sys teina ty cznem codziennem wiczeniu, stenografowaniu w myli, pisaniu palcem na doni, o cikiej rce, znajomoci jzyka i gramatyki i uczeniu innych jako sposobie umacniania swej wiedzy. Wreszcie wspomnie naley, opracowaniem polskiej

zajmowa si dugie lata, pracownik biurowy Natan Stein w Warszawie, pracowa razem z Hamczykiem. List w sprawie udoskonalania i rozpowszechnienia stenografji w Polsce, obowizkowo w szkole pochodzi z 25 IX 1917 r., List otwarty w Kurjerze Warszawskim z 30 III 1918 r. List z r. 1917 mwi o przeprowadzeniu ilociowych bada czstotliwoci w polskiem jak to zrobi w niemieckiem Kading, o stworzeniu odrbnego alfabetu polskiego, o zaoeniu kka badaczy stenografji polskiej, o udoskonaleniu i rozpowszechnieniu stenografji w Polsce, jako przedmiotu obowizkowego w szkoach. Rkopisy i bruljony u rodziny, Warszawa, Zielna 29. Balczyska Bronisawa, Czesawa, zamna Bartoszewiczowa, dyplomowana nauczycielka szk rednich oglnoksztaccych, bya nauczycilk w pastwowej szkole wydziaowej w Poznaniu, od roku 1919 udzielaa nauki stenografji w Miejskiej Szkole Handlowej w Poznaniu, w r. 1921 przeniosa si do Katowic, gdzie dotd przebywa i nastenografji

podug

Stolze-Schreya

44

44

ucza.

r.

1919

wydaa podrcznik Nowa

Stenografja pol-

414
3 nowelki Sienkiewicza stenograficznem (Janko Muzykant, Jamiol, Lux in tenebris lucet). Ilo wyda podrcznika dotychczas 5, dalej wydaa Balczyska-Bartoszewiczowa dalszych 10 nowelek pismem stenograficznem, a w r. 1924 ukazaa si Nowej stenografji II tj. skrcony cisopis. r. 1919 zaoya Balczyska w Poznaniu pierwsze towarzystwo stenografw swego systemu pod nazw Stowarzyszenie Zwolennkw Nowej Stenografji Polskiej", ktre, zdaje si, upado po przeniesieniu si autorki do Katowic. Po przybyciu do Katowic daa autorka inicjatyw do zaoenia dalszego towarzystwa pod nazw: Zwizek Stenograficzny systemu Stolze-Schreya-Balczyskiej", okrg lski, obejmujcy poszczeglne towarzystwa, znajdujce si

ska",

przekad Stolze-Schreya, oraz

swem pismem

cz

kilku miejscowociach na Grnym lsku. Geneza i rozwj systemu Balczyskiej przedstawiaj

si nastpujco: Jak pisze na wstpie do I wydania, myl do pracy nad przekadem Stolze-Schreya podda jej rektor
Rauer, przewodniczcy niemieckiego stowarzyszenia StolzeSchreya w Poznaniu i jako rzeczoznawca dopomaga jej swemi radami. Podkadem za przekadu, jak pisze w III wydaniu w ustpie Nieco o rozwoju stenografji", jest zarys B, system atwiejszy z dwu zarysw systemw, przedoonych przez komisj 23-ech, ustanowion dla uoenia jednolitej stenografji niemieckiej. Ot na podstawie tego zarysu, ktrego pisowni uznano za najatwiejsz, najkrtsz i najwyraniejsz, uoono przekad polski, w ktrym uwzgldniono charakterystyczne

waciwoci jzyka

polskiego, przenie-

dewszystkiem wokalizacji i zbiegu spgosek. Co do poszczeglnych wyda ,to rni si one

znacznie od siebie.

Wydanie
trziecie

porwnaniu

I,

od II, a czwarte i pite Obecnie przemyliwa autorka nad zmianami

wprowadza pewne nowoci wydanie prawie si nie rni identyczn kop j wydania III.
II

systemie.

System

wyda

Przestrze
jako 4-stopniowa.

ostatnich. pisma da si w przyblieniu ustali

podrczniku spotykamy linjatur, zo-

415

on
s

z 3 linij,

zamykajcych dwa

1-stopiiiowe pola.

Ozna-

czamy linje od dou poczwszy jako linj gwn, redni i grn, a pola jako gwne i grne, to znaki 2-stopniowe (a to czste znaki), stojce po podwyszeniu (np. po i), pole ponad niem na linji redniej, wypeni pole grne lece, a te same znaki przy obnieniu (po o, u) wejd w cae pole dolne, pod gwnem lece: Tak wic znale si mog znaki w polu dolnem, gwnem, grnem i ponad grnem, przestrze pisma jest wic 4-stopniowa. Z powodu wielokrotnych podwysza lub obnia znakw 2-stopniowych wykroczy moe czasem pismo poza te 4 stopnie. Pismo jest bezlinjowe, niezalene od linji, ale typowo zmiennolini jne. Linja pisma przesuwa si wewntrz wyrazu z powodu symblizacji samogosek juto wgr, juto wd, juto zostaje na poziomie linji gwnej. Alfabet jest zooy ze znakw 1/2 stopniowych,
i

jedno- i dwu-stopniowych niema znakw gbokich

(a
tj.

cych; znaki 2-stopniowe

tylko 3 wielkoci znakw), od linji gwnej wd sigajwszystkie wysokie.

wic

Znaki na spgoski mater jem wzitym z oryginau i to przewanie maj spgoski polskie zupenie te same znaki jak w niemieckiem, lub jedynie rne wielkoci, rzadko znak inny. Znakw na mikkie spgoski osobnych niema, mikko oddaje si w inny sposb. Goski
,

dwiczne

bezdwiczne

maj

czsto,

cho

nie

zawsze,

podobne znaki, tak samo odzwierciadlaj si pewne inne podobiestwa gosek w podobiestwie znakw. Goski l i i maj jednakie i to trojakie znaki (l odrnia si od l w razie potrzeby kresk pod znakiem), a mianowicie normalnie wzeek (kropk) pisan lewym obrotem, przy znieniu prawym obrotem, przy zgrubieniu pkrtki haczyk. Dwoma
obrotami pisze si te r (rz) jako oczko (kko), zasadniczo w lewo, po samogoskach w prawo. Znak t po spgoskach

si na kocu wyrazu dwustopniow kresk wgr, tak kresk wd. Znak i rwna si rz, podobny do z od ktrego rni si tylko wielkoci, w grupach spgoskowych pisze si rwnie z jak rz, tym razem znakiem
pisze

pozatem
y

416

podobnym do r, tj. oczkiem, ronem od r tylko wielkoci. (rz) zalicza si do zbiegu spgosek Goski cz, dz, eh, sz, (grup spgoskowych).
Znaki na

samogoski skadaj si
rzutow
1/2

z kreski

rzutowej

(wgr)
kreski

czcej si z ni wd (laseczki). A
i

skon kresk

pod ktem ostrym pkrtkiej mianowicie jest znak e nieco stopniow i laseczk, znak .a

jak e lecz laseczka z naciskiem, skada si z ukonej 1-stopniowej kreski rzutowej i cienkiej pkrtkiej laseczki, jak lecz laseczka pogrubiona, i (y) ma pionow (pod

zwykym ktem

pisania)
jest
to

kresk rzutow 1-stopniow

cien-

laseczk

(y

odrnia si
o

razie potrzeby od

kresk

krtka pozioma kreska rzutowa z laseczk pkrtk, cienk pod poziom sigajc, u jak o, lecz laseczka pogrubiona; jak u. Oznaczanie symboliczne samogosek na. pocztku lub w rodku wyrazu wypywa z powyszego alfabetowego oznaczenia samogosek, albo naodwrt znaki samogoskowe wypywaj z symbolw. A mianowicie oznacza si samogosk w znaku spgoskowym nastpujcym po samogosce, i miejsce laseczki zajmuje znak spgoski, przyczem kreski rzutowe (czniki) maj zmienn, dochodzc do pocztku nastpnego znaku, ale kierunek i odstp wzgldny stay, na pocztku sowa prowadzi si te kreski rzutowe od linji gwnej. Oznacza si wic e skonym nieco cznikiem, a znak spgoski po e pisze si w tym samym poziomie jak znak poprzedni (ew. na pocztku wyrazu na linji gwnej) i bez nacisku; samogosk a wyraa si jak e, lecz naciska si znak nastpujcy po a; wyraa si skonym cznikiem i podwyszeniem nastpnego znaku o 1/2 stopnia (przesuwa si i linja pisipa), lecz naciska jeszcze znak nastjak pny, i (y) podobnie jak % tylko cznik nie idzie skonie wgr lecz pionowo pod zwykym ktem pisania; symbolizuje si o cznikiem krtkim i obnieniem znaku nastpujcego po o o 1/2 stopnia (linja pisma przesuwa si te

pod znakiem),

dugo

417

wd

o 1/2 stopnia),
u.

u oznacza si jak

pogrubiajc jeszcze

znak po

gdzie samogoski w polskiem czstsze oznacza si je czasem w sposb uproszni w niemieckiem, czony bez laseczki wd, a mianowicie a jako krtk nieco

Na kocu wyrazu,

krtk poziom kresk, e tak sakresk pionow 1-stopniow wgr, oznacza si prawidowo. u, e, Z dwcli po sobie nastpujcych samogosek wypisuje si pierwsz, a symbolicznie oznacza drug, na kocu sowa wypisuje si obie.

dusz, m za kocowe
nieco

skon

kreseczk,

o jest
(y)

czenie

znakw tego samego wyrazu

jest

bezpo-

rednie, porednie i przerywane, niektre znaki otrzymuj do poczenia ptelk, ktr opuszcza si na kocu wyrazu. Charakterystyczne dla systemu jest czste czenie porednie, obfito cznika. Grupy spgoskowe, ktre nazywa si zbiegiem spgosek nastpujce: cz, dz, eh, kw, nk, nu, t, szt, sp, szp, sk, szk, stw, (ctw, dztw), sc, szcz, sz, sw, (rz), zd, zw, wz, brz, drz, (d), gr z (g), krz, lrz, mrz, nrz, prz,

do

trz,

wrz, zrz, chrz, strz, sprz, skrz.

Znaki na
ki je

cjalne znaki proste, czasami

wyjtkiem grup z rz) speczciowo przypominajce znaskadajce. Podobne s do siebie nastpujce znaki
te

grupy

to (z

par: st-szt, sp-szp, sk-szk, sc-szcz, s-sz, z-.

Niema skom-

plikowanych sposobw tworzenia grup. Grupa wz utworzona przez nawinicie ptlicy na znak w. Grupy z rz polegaj na wkrcaniu, nawiniciu kka oznaczajcego rz w znak poprzedni. Podobnie tworzy si grupy z gosk r oraz l (), nie wymienionych jako zbieg spgosek (znak r jest kkiem mniejszem od rz, a l kkiem zmniejszonem do wiel-

koci wzeka, punktu). Pozatem pisze' si dwa bezporednio po sobie nastpujce znaki spgoskowe z bardzo krtkim cznikiem, cienione (skupione), co jest najczstszym sposobem tworzenia grup spgoskowych.

Grup zgoskowych

niema.
27

418

Mikczenie traktuje si jako problem wokalizacyjny. Gdzie w zwykem pimie oznacza si spgoski przez kresk nad znakiem odpowiedniej spgoski twardej, tam podobnie oznacza si i w pimie stenograficzrnic, nem, z kresk kadzie si jedynie, aby uni-

mikko

mikko
j

kn

e
s.

pomyki" a w
4

regule
c)

wie

(z

kresk nad
tylko
i

si opuszcza; pisze si wic dla odrnienia od wiec", ale

jak

pocztkowe
Przed

nie oznacza

si mikkoci podobnie

zwy-

kej ortograf ji. Poniewa jednaki i oraz y oznacza si jednakowo, odmiennie od zwykej pisowni, odrnia si y kresk pod znakiem w razie dwuznacznoci. Wreszcie w innych przypadkach oznacza si mikko
(kreski rzutowej) samogoski, znajjako znaku mikczenia, a wic: ie jak e ale cznik nieco duszy, podobnie ia przy nacisku nastnego znaku; po i podnosi si nastpny znak (ew. laseczk) ukonym cznikiem o cay stopie (po q o 1/2 stopnia), rni si od (znaku czy symbolu) tylko duszym a prze-

przedueniem cznika
i

dujcej si po

to bardziej, skonym cznikiem, io iu maj odpowiednio dusze czniki ni o, u. Kocowe ie (iej) oznacza si nieco skon dusz kresk rzutow. Jot cwanie: Znak alfabetowy na ; to kreska 1-stopniowa, u dou w lewo wygita, otrzymujca dla poczenia
y

ptelk. Zasadniczo uywa si tegc znaku stale. Znak ; jednak po spgosce, majcy charakter mikczcego i, wyraa si jako mikczenie, wic ja-ia, (lekcja), je-ie, j-i, j-i, jo-io, ju-iu, tylko ji pisze si znakiem alfabetowem Tego zastpstwa jotowania przez mikczenie nie ; plus i. na pocztku wyrazu (uywa si go jednak na wolno pocztku rdzenia, wic jada pisze si alfabetowem j ,ale

uy

44

si symbolem ia, wic ziada). Kocowe je si nieco skon dusz kreseczk. ( Skrty i skracanie: Celem osignicia krtkoci s w systemie skrcenia" na sowa, czasowniki i kocwki czasownikw, kocwki i przyrostki. Skrcenia te odpowiadaj staym znacznikom, a jest ich 63 na sowa, 19 na
zjada
44

pisze
iej)

ie

oznacza

419
i ich kocwki, 7 na przedrostki, 8 na kocwki, 2 na przyrostki. Znaki na przedrostki s: bez, naj, nad, prze, przed,

czasowniki

ktrych jest drugi skrceniem, pisze si pierwszy oddzielnie. Przedrostek roz pisze si jak alfabetowe z (ruchome), czasem trzeba specjalnego odrnienia go od z (roziskrzone" pisze si roz pod linj, iskrzone normalnie na linji). Znaki na przyrostki s: ek, stwo ( ctwo dztwo). Znaki nia kocwki: a, e, ie, i, o, ejsz (iejsz), ejs, iejs emu, (iemu), owie (iowie), w tern nowemi osobnemi znakami s: ejsz (-ej), emu (-um), owie (-o). Znaki na czasowniki i ich kocwki s: jest, s, bd, mia, mieli, emy, imy (ymy), ecie, icie (ycie), bymy> bycie. Dalsze skrcenia pisma wprowadza II, skrcony cisopis, wydany w r. 1924. Powiada tu autorka, najgwniejsza zasada skrconego cisospisu jest ta, i wolno wszystko opuci, co przy odczytaniu stenogramu z aprzy,
roz.
z

Z dwuch przedrostkw,

cz

twoci mona uzupeni. Najwaniejszym rodkiem

skra-

cania jest skracanie osnowy. Skrty 340 najwicej uywanych sw skrceniami staemi. Przyswojenie ich sobie uatwia pisanie jak i odczytywanie stenogramu i uzdalnia uczcego si do utworzenia sobie wasnych skrce na reszt sw. Inne rodki skracania s: 1) czenie sw w zdaniu cile do siebie nalecych (ztego, unas, wdomu,

itd.);

atwo domyle si mona

lub zgosek sowa, ktrych (gospodaczy, szk pastwych, rodzaju nijako itd.); 3) skracanie zda, ktre nie mona w stae zasady, poniewa jest ono zalene od stopnia inteligencji piszcego, od ktrego wymaga si najdokadniejszej znajomoci jzyka oraz przedmiotu Skrcony cisopis Paczyskiej polega wic, jak to jest cech systemu Stolze-Schreya, przedewszystkiem na 340 skrtach osnw" (rdzenia, pierwiastka), ktrych si trzeba wyuczy napami. to skrty nieobowizkowe, mona ich lub nie, ale stae, a budowa ich polega
2)

wypuszczanie

liter

uj

'.

uywa

27*-

420

na wyuszczonych powyszych zasadach:

uamkiem

one dowolnym brzmienia (znakw) wyrazu. Pozatem skrcony cisopis wprowadza nastpujce nowoci: Symbole samogoskowe w skrtach przechodz czsto (cho nie zawsze) ze znaku nastpujcego po samogosce na znak poprzedzajcy j, cho tego w. regu nie ujto a tylko z przykadw wynika (dla a naciska si znak poprzedni, dla o lobnia, dla u obnia; i naciska, dla i (y) podwysza itd.). Poznajemy dalej nowe znaki na dawne i jeszcze inne przedrostki, a czste w jzyku polskim jak z, tu, u (kreska zpocl linji) i i., ktre si teraz pisz razem z nastpujcem sowem. Podaje si cay szereg nowych znakw na przyrostki, kocwki, jak acja, ista i i. Take pewne nowe zasady reguluj skrcenia i tak: Zasada 1: Do osnowy sowa docza

si kocwk, wypuszczajc poprzedzajc

liter".

j zgosk

lub

opuszcza si tylko, jeeli pomyka wykluczona; np. nastpujcy po przyimkach rzeczownik oznacza si w liczbie pojedynczej jego osnow, w liczbie mnogiej docza si do osnowy i Zasada 3: Przyimki mona pisa w zczeniu z nastpnem sowem (unas)." Zasada 4: ; poprzedzajcego samogosk nie wypisuje si", np. je-ie, przyjem przyiem, ji na kocu rwne i. Zasada 5: t po spgoskach oznacza si i w rodku

Zasada

2:

Kocwki gramatyczne

i%

czy
W

sowa dwustopniow kresk wgr. Nastpujce spgoski si bezporednio", podobnie i nastpujce samogoski wszystkie inne e, a, oraz kocwki o, a, awa, a wia; samogoski czy si zapomoc pstopniowego haczyka.
po samogoskach oznaczy tych wypadkach oznacza w wyej wymieniony sposb. si samogosk poprzedni spgosk", t skraca si, jeeli
wielu

sowach

mona

I,

nastpuje znak dwustopniowy", ukonem 2-stopniowem t w gr.

strzega

et

na pocztku

sowa

jest

Stosunek do gramatyki ortograf ji:

i

Nie prze-

si zupenie rozczonkowania wyrazu na czstki sowotwrcze, wzgldnie dowolnie si to czyni, oznacza

si

jak twarde.

u,

jak

mikkie spgoski przewanie jak

421

Co do pierwszej czci systemu ) Balczyskiej zauway naley:. Jeeli autorka uwaa oryjej za wzr, a w nastpstwie i swoje gina, ktry pismo za najprostsze, najwyraniejsze i najkrtsze, to agodzc najpierw superlatywy, uzna trzeba system za prosty wyrany, co do krtkoci za mona mie zastrzeenia i

U wag krytyczne
i

suy

powodu czstych i to dugich cznikw, ostrych, ktowych pocze (nawrotw), oraz dwustopniowych wielkoci na czste w polskiem goski. Kapuciski oblicza stosunek iloci cigw pisma Poliskiego do Balczyskiej jak 100 115, ilo ktowych i nawrotnych pocze oraz nagrubie wypadnie te silnie na niekorzy systemu Balczyskiej w stosunku do wielu innych systemw. Z t niniejsz graficzn krtkoci czy si teoretycznie mniejz
:

sza

biego

systemu.

czc si prawidowo
do nauczenia
teoretycznie

Natomiast znowu

podnie naley w oglnym

z

zarysie

prostot,

std system

jest

atwy

si

go.

linji i cige z tern zwizane skoki nie dodatni stron systemu jak ju przy innych systemach uprzednio zauwaono, praktycznie Stolze-Schreyanie nie skar si na ujemne strony zmiennoci linji.

Zmienno

dziej

systemie Balczyskiej jest zmienno moe o tyle barprzykra, czste 2-stopniowe znaki a zmiana linji czsto, bo w nastpujcych razach si odbywa: po i, y, o, u, , , io, iu, i, i, dalej czasem po r dla maycjh znakw, na poziomie pozostaj e, ie, a, ia. doborze bowiem znakw alfabetowych nie liczya si Balczyska ze zjawiskami czstoci gosek w jzyku polskim wanie najczstsze goski otrzymay znaki dwustopniowe albo te z pary znakw podobnych goska czstsza ma znak duszy, rzadki gos / ma znak biegy 1-stopniowy. Dwustopniowe p, t, k, w, jednostopniowe b, d, Cho wprawdzie s. g, c, f, h, j, m, z, pstopniowe 1, n r

do

Porwnaj
6,
r.

nr. 15, str.

1929,

Krytyk Gumiskiego w jego Przegldzie podpisane G. i Kapuciskiego (Stenograf

Sten."

Polski

nr. 9 z

r.

1924).

422

biego

(czas potrzebny do nakrelenia) pojedynczego znaku dwustopniowego nie rni si prawie od biegoci znaku jednostopniowego, to jednak pismo skadajce si z samych znakw wikszych, albo gdzie czstsze znaki wiksze ni mniejsze, bdzie mniej biege od pisma ze znakw

mniejszych, a to z powodu bezwadnoci ,dajcej si odczu przy nawrotach: Znak wikszy pisze si szybszym ruchem ni mniejszy, jeeli za ma si wrci lub wogle zmieni kierunek, silniej rozpdzona rka w pewnym kierunku przy duszym znaku stawia wikszy bezwadny opr. Jeeli wic pojedynczy znak duszy jest tak biegy jak krtszy, to w pimie cigiem przy zmianie iloci znakw wikszych i mniejszych, znak wikszy okae si mniej biegy ni mniejszy. Jeeli spojrze na struktur pisma Balczyskiej,. to przewag maj znaki wielkie, z powodu tego te i dugie czniki midzy znakami, a przy cisem zestawieniu znakw w grupach spgoskowych powstaj skupione ciemne grupy wielkich znakw z nielicznemi doczepionemu mniejszemi znakami. Ten niekorzystny dobr znakw spowodowa, polski system ma charakter pisma gotyckiego, niezgodnego z duchem jzyka polskiego, jak go nie posiada nawet orygina.

prawidowa, rzec mona nawet powodu symbolizowania samogoski w znaku nastpnym. Zarzuciby mona, e zbyt miae jest oznaczanie i jak y, skoro niema znakw na mikkie spgoski. Wprawdzie kreski pod znakiem mog ew. usun dwuznaczno ale czasem to nawet dwu kresek potrzeba: ysy, ysi, lisy, lisi. Zestawienia grup spgoskowych (zbiegu samogosek) nie mona uzna za szczliwe. Brak tu wszelkiej systematycznoci, czsto odgrywaj rol wzgldy graficzne nie uzasadnione znowu czstotliwoci, dowolnie wybrane grupy, ponadto czsto niebiegle si cz. Niesusznie dostay
Wokalizacja
jest prosta,

jednolita, ale nienaturalna, z

si

tu znaki cz, dz, eh, sz,

czstoci
nk, nn.

Do

znaki

szt, szp, szk,

czste

maj uzasadnienia razy na 1000 sw), niema znaku biegego. Grupy zd >
(rz).

Nie

kw

(2-3

423

tych grupach wystpuje przewanie dowolnie wyrwane z oznaczania przedrostkowego z, w i niekonsekwentnie dalej rozprowadzono (zdr). Jedynie wz oznacza si ptlic nigdzie zreszt nie zastosowan. Slw pisze si przez cise zestawienie znakw st i w. Natomiast nie uwaam zarzutu za suszny, znaki na grupy nie przypominaj znakw, z ktrych si skada brzmienie grupy. Odpowiednie jedynie grupy polegajce na wpisaniu znakw r, rz i l. Mikczenie mona uzna za wystarczajce, cho nie jest ono ani jednolite ani naturalne, jeeli si je pojmuje jako problem wokalizacyjny a nie oznacza specjalnie spzw, wz, gdzie to z jako przedrostek

gosek mikkich.
Jotowanie polega na dwu zasadach, nie razi rnorodnoJedynie rne traktowanie ; na pocztku wyrazu i na pocztku pierwiastka (jada-zjada-ziada) sprzeciwia si budowie wyrazw. Skrty i skracanie nie wystarczajce w czci I. eby nie powiksza balastu pamiciowego, mona dowoli ograniczy ilo staych skrtw, ale dobr wtedy musi by cisy gwnie ze wzgldu na zjawiska czstotliwoci, po czci i ze wzgldu na potrzeby graficzne. Tymczasem przedrostki najczstsze w polskiein po, o, iv, z, za, na, u, do, nie, otrzymay to znaki nieodpowiednie (w, z), wielkie lub niedobre w poczeniu, albo wymagaj zaraz na pocztku wyrazu zmiany linji, nacisku lub dugiego cznika. Z czstszych przedrostkw otrzymay znaki osobne prze, przy, roz, przed, naj. Przedrostki ruchome, doczepia si je tam, gdzie si nastpny znak zaczyna. Niekorzystna jest regua oddzielnego pisania pierwszego przedrostka w przedrostku zoonym, gdy drugi jest skrceniem. Dowolnie i niewystarczajco dobrane znaki na przyrostki, kocwki

ci.

bd

sowa. styl ksiki wymaga poWreszcie zauway mona, prawek. I syJeeli naog, mimo wyliczonych usterek, stemu Balczyskiej mona uzna za udaa ze wzgldu na
i

cz

424

atwo, prawidowo
to gorzej rzecz

wokalizacji,
z

prostot
II.
l

wyrazisto,

skrcony cisopis, chroma na bdy oryginau Stolze-Schreya i specyficznie polskie. Podczas gdy w systemie Gabelsbergera-Poliskiego po ukoczeniu czci I ma si za sob mudny materja pamiciowy znakw czy regu,
II,

Cz

si przedstawia

czci

skrcenia logiczne stanowi tam rozkoszn nauk dla zawodowca, to tu przeciwnie: po bardzo atwej czci elementarnej zaczyna si bardzo mudna praca pamiciowa zawodowca, ktra go odstraszy moe. Ma do zapamitania 340 skrtw osnw, bez przejrzystoci systemowej utworzonych, czsto mao udaych, na podstawie za tych ma sobie stenograf tworzy dalsze potrzebne mu w jego praktyce. Trzeba si te przeucza w II czci, symbol wokalizacyjny przechodzi na znak poprzedzajcy ale nieprawidowo (w podrczniku przy tern nic o tern nie wspomniano), czste przedrostki i przyimki (w, z) pisz si inaczej ni
a
to

si nawyko w czci

I,

inaczej pisze

si

itp.

System Balczyskiej ma swego przedstawiciela w biurze stenograficznem Sejmu lskiego a wic wykazuje zdatno systemu parlamentarnego.

Rozpowszechnienie systemu: Pierwotn kolebk systemu by Pozna, gdzie go uczya autorka w Miejskiej Szkole Handlowej w Stowarzyszeniu zwolennikw swej
i

stenografji.

Po przesiedleniu si autorki do Katowic nauka tego systemu w Poznaniu zdaje si upada, a wyczne rozpowszechnienie znalaza na lsku. Wprowadzono j tu do niektrych szk handlowych, nastpnie do szk powszechnych i uczono na specjalnych kursach pocztkujcych, doksztacajcych i wyszych. Urzdzono te kurs tego systemu dla nauczycieli szk powszechnych, by ci mogli udziela nauki stenografji w smym oddziale szk
Porwnaj

*)

Cz. II,

Ksiga Pamitkowa

pusta:

Nowej Sten. Pols. H. Balcz. ChraKongresu w Krl. Hucie 1924 stenografj w p/koach woj. lskiego. Gazeta Ludowa,
:

Antistenographos
III

nr. 190, 1924.

425

nienie na

powszechnych na lsku. System ten walczy o rozpowszechlsku z innemi systemami, szukajcemi obecnie oparcia tam tj. Poliskiego, Korbla i Kotasa.

Towarzystwa systemu Balczyskiej

czasopisma.

Poznaniu zaoya Balczyska towarzystwo pod nazw: Stowarzyszenie Zwolennikw Nowej Stenograf ji Polskiej, ktre jednak po odejciu zaoycielki z Poznania zaniko, a przynajmniej nie daje o sobie znaku ycia.

Bdc

jesieni

1924

r.

zaoya

Balczyska

Katowicach

Stolze-Schrey-Balczyskiej", okrg lski, obejmujcy poszczeglne stowarzyszenia okoliczne, ktrych w r. 1930 byo 4, a mianowicie w Katowicach, (powstao 30 X 1924), Krlewskiej Hucie, Nowym Bytomiu, i Wielkich Hajdukach, ostatnio powstao stowarzyszenie
i

Zwizek Stenografw systemu

w Wenowcu.

Zwizek i stowarzyszenia urzdzaj kursy nauki stenograf j i i popisy w biegem pisaniu i czytaniu. Popisy okrgowe biegego pisania urzdza corocznie Zwizek w pierwszym kwartale roku, a w czwartym popisy biegego czytania. popisach bierze udzia przecitnie okoo 100 czonkw.

Zwizek
bljotece

posiada bibljoteczk,.

midzy

innemi

bi-

ksieczki rcznie stenografowane, ktre poycza si czonkom. Zwizek dba o kultur duchow i towarzysk swych czonkw, urzdzajc odczyty, pogadanki, wycieczki,
zabawy.

Prezesem Zwizku by w roku 1930 dyr. szkoy handloBartoszewicz, na rok 1931 wybra zjazd delegatw stowarzysze prezesem nauczyciela Karmaskiego. Stowarzyszenia odbywaj miesiczne zebrania.
wej
Wreszcie wydaje

Zwizek

od

koca

roku 1929 dla swych

r.

czonkw wiczenia
nograf, wiczenia dla

Stenograficzne", od

1931

p.

t.

Ste-

czonkw zwizku stenografw B. Balczyskiej". oaie sporzdzane zapomoc aparatu do powielania, pismem maszynoweni i stenograficznem. Podaj za-

426

gadnienia naukowo-stenograficzne, teksty do dyktatw i prac

kaligraficznych,

komunikaty Zwizku
jako miesicznik.

stowarzysze.

wi-

czenia

wychodz
Przekady

jednolitego systemu niemieckiego.

System

jednolitej stenografji niemieckiej (Einheitskurz-

urzdowo uznany i wprowadzony Niemczech z kocem roku 1924, powsta jako system kompromisowy dwu najbardziej w Niemczech rozpowszechnionych i uchodzcych za najlepsze systemw Gabelsbergera
schrift-Reichskurzschrirt)

Stolze-Schreya, ktre dawniej

tworzyy dwa
i

potne

obozy

walczce

o pierwszestwo. System nowy przej grafik znakw

kw od Gabelsbergera i opar te gwnie na Gabelsbergerze,

cz dyskusyjn
wokalicacja

wielu znaczni(Redeschrift)
i prawidoduchu Stol-

wo czci elementarnej
ze-Schreya.

za

(Yerkehrsschrift)

Przekadu tego systemu na jzyk polski dokona w r. 1927 pierwszy Eryk Hacke, dyplomowany kupiec i nauczyciel fachowy w Miejskiej Szkole Handlowej i Wyszej w Gdawyszo sku, drugie przerobione i poprawione wydanie w r. 1930, opracowane przez Hackego i dr. Tauba. Niemiecki Zwizek Stenografw w Drenie uzna ten przekad jako oficjalny zwizkowy. Hacke Eryk, urodzony 4 grudnia 1894 r. w Wormditt w Prusach Wschodnich uczszcza do wyszego zakadu (gimnazjum) w Katowicach. Bra udzia w wojnie wiatowej najpierw jako szeregowiec ,potem jako oficer, raniony w lipcu 1915 r. pod Przasnyszem otrzyma zwolnienie z wojska. Po wyzdrowieniu studjowa nauki handlowe w wyszych (akademickich) szkoach handlowych w Lipsku i Monachjum, a podczas feryj uzupenia swe teoretyczne wiadomoci praktycznie jako elew w banku Po zoeniu egzaminu dyplomowego zaoy samodzielne przedsibiorstwo w Bydgoszczy. wczesny kierownik Miejskiej Szkoy handlowej i Kupieckiej Szkoy Zawodowej w Bydgoszczy stara si
.

427

pozyska go jako si nauczycielsk dla kupieckich kursw doksztacajcych. Poniewa zawd nauczycielski od dawna pociga Hackego, sprzeda swe przedsibiorstwo i powici si zawodowi nauczycielskiemu. Od r. 1920 uczy te w Szkole Handlowej w Bydgoszczy. r. 1923 zamieni stanowisko nauczyciela w Bydgoszczy na posad nauczycielsk w Miejskiej i Wyszej Szkole Handlowej w Gdasku, gdzie go zaangaowano gwnie do nauki stenografji i gdzie dotychczas pracuje. Oprcz podrcznika do nauki stenografji wy-

da

wsplnie z
4
.

dr.

Taubem
i

dencj handlow"
polskiego'

dla Niemcw Polsk koresponPodrcznik szkolny do nauki jzyka

Stenografji

ucze

tercji

towicach;

systemu Stolze-Schreya nauczy si jako wyszego zakadu naukowego (gimnazjum) w Kauczuwa rado mogc spisywa wykady swych

Dla nabycia biegoci zosta czonkiem katowickiego stowarzyszenia stenograficznego. Jako nauczyciel stenografji przyby do Gdaska, a gdy w Gdasku w Szkole Handlowej zacz obowizywa jedynie system jednolitej stenografji niemieckiej, uczy tego systemu, uznajc, wyniki osignite tym systemem zupenie zadowalajce. Skoro powierzono mu te nauk angielskiej stenografji podug przekadu systemu jednolitej stenografji niemieckiej, pocigaa go myl przeoenia nowego systemu niemieckiego na jzyk polski i ta myl nie dawaa mu spokoju. Czasu wakacyjnego prac nad polskim przena kadem. Naczeln zasad jego byo, by przej jak najwicej znakw i regu oryginau do przekadu, eby ucze jak najmniej si przeucza, a tylko doucza w tern, co jest odmienne. Zadanie byo tu o wiele trudniejsze ni w jzyku angielskim z powodu zasadniczej rnicy obu jzykw, kocu prac ukoczy, ale przy przepisywaniu na czysto zauway, gwoli drobnostki" musi przebudowa system. Skoro to si udao, zdecydowa si odda prac nakadcy Apitzowi w Berlinie, gdzie ukaza si przekad angielski. Nakad Apitza przesa prac do oceny przewodniczcemu
nauczycieli.

uy

wytajc

grnolskiego zwizku okrgowego stenograficznego,

a sko-

428
ro nauczyciel egz. sten. Jzef Polotzek

przekadzie, Lehrbuch der poln. Sten. Uebertragung der deutschen E. K. auf die polnische Sprache. Poniewa sdy fachowych kolegw co do przekadu brzmiay pomylnie, nie zamyla Hacke uczyni gruntowniejszych zmian w systemie. Stao si jednak inaczej. Pewnego dnia
o

korzystn opinj

w Schomberg wyda ukaza si tene w naka-

dzie firmy Apitz pt.

otrzyma
Niein.

list

wkocu
sten.

listopada

1928

Zwizku

od dra Tauba.

r. za porednictwem Ten zachcony przez

dra Blauerta, przewodniczcego Zwizku i prof. dr. Amsella, przewodniczcego sekcji przekadw niemieckiego systemu na obce jzyki, wystpi wobec Hackego z propozycjami l)ewnych ulepsze. Chodzio o to, by z jednej strony, poniewa mia to by system dla dwujzycznych niemiecko-polskich stenografw, ktrych macierzystym systemem jest system niemiecki E.-K., pozosta przy naczelnej zasadzie Hackego moliwie jak najmniejszych odchyle od oryginau, {najmniejszego przeuczania, a tylko douczania si, przytem naleao te jak najmniej zmienia dobr przerbk, dokonan przez Hackego, z drugiej strony jednak trzeba byo w niektrych wzgldach cilej dostosowa system do waciwoci jzyka polskiego i zbliy go ku Poliskieinu, korzystajc z dowiadcze, nabytych tym systemem, niby rozwin Poliskiego w kierunku E-K. Zacza si harmonijna zgodna praca (listownie, autorowie osobicie si nie znali), trwajca przeszo rok, ktra

po wielu najrozmaitszych prbach i propozycjach obustronnych poprowadzia ku nowemu opracowaniu przekadu, wydanemu przez Niem. Zwizek Sten. w Drenie z kocem r. 1930 pt. Lehrbuch der polnischen Kurzschrift, vom Deutschen Stenographenbunde anerkannte Uebertragung der deutschen E - K. auf die polnische Sprache von Erie h Hacke und Dr. S z y ni o n T a u b. Nowe opracowanie w porwnaniu z pierwotnym przekadem nie naruszyo znakw spgoskowych alfabetu z wyjtkiem rz; zmienione zostay jedynie grupy spgoskowe, gwnie z gosk w> rz. Wokalizacja zostaa naog ta sama

42
(zmienione u
czenie

pocztkowe jako kreska

pod

linji),

mik-

pojte jak pierwotnie, jako problem wokalizacyjny, w szczegach zmieniono io, i; w jotowaniu uyto dla / symbolw mikczenia i na pocztku wyrazu. Gruntowniejsze zmiany wprowadzono w skrconych staych znakach na przedrostki, przyrostki, zakoczenia i wyrazy, jak tego wymagay wzgldy jzyka polskiego; staych skrce wproduo, gdy nie doczono czci dyskusyjnej wadzono i stosunki czstotliwoci sw, przedrostkw, przyrostkw

do

polskiem o wiele niekorzystniejsze dla stenografji ni w niemieckiem, gdzie 3 sowa najczstsze (die, der, und) stanowi ju 10% mowy, a 15 najczstszych 25%, 66 sw

za 50% mowy.

System wydania drugiego: Przestrze pisma normalna utworzona jest przez linje jest 3-stopniowa, ale z powodu podwysza pbnia
i i

stopie ponad linj grn graniczn i 1/2 1 stopnia popod doln graniczn. eby zbytnio nie przekroczy przestrzeni pisma mona pewne znaki skraznaki
jakie
1

mog
ca

wyj

(i

wgr
1
i

pisane).
z

powodu pocztkowego oznaczania gosek zalene od linji (imienia-umienia, rni si tylko pooeniem wobec linji) i jest zmiennolini j ne. Zmiana linji nastpuje z powodu, symbolw samogoskowych (obnienie, podwyszenie), w pewnych przypadkach po s 8, t wgr. Dla pooenia linji znaku czcego si z poprzednim jest miarodajny spodek znaku poprzedniego, przy znakach z ptlic 1-stopniow za punkt krzyowania si kresek ptlicy, po prawoskonem s grny koniec znaku (dla ptlic znakw krtkich oraz rednich i gbokich z gry jak d, szcz itp), po znaku t wgr czy si znak u nastpny u gry ^naku t, ktre mona skrci.
Pismo
n
jest
i

w e,

ma

Znaki alfabetu
grupy spgoskowe
miasto" stopnia s: l, 1/2 bokie i dugie.
znaczniki
i i

1/2, 1, 2-stopniowe, niektre znaczniki 3-stopniowe, wyjtkowo

mie", l7 2 -stopriiowe,
nie.

niniejsze

ni

n,

Znaki wielkie

wysokie,

g-

430

si

Znaki na spgoski wzite z oryginau albo, o ile dao, w pierwotnem znaczeniu albo w innym przydziale. one rwnoczenie dawnym mater jem GabeLsbergera czy Poliskiego. Znakw specjalnych na mikkie spgoski niema ma osobny znak). Dwa znaki posiada a mianowicie 1-stopniow kresk wd pisan, uywan t, na pocztku wyrazu, po przedrostkach, po samogoskach symbolizowanych, oraz dwustopniow kresk wgr pisan, ktrej si uywa po spgoskach i po samogoskach wypisanych alfabetowo, wyjtkowo w pewnych grupach zgoskowych. Dwoma obrotami pisze si l (wzeek), s (oczko) i znak Z pisze si obniony prawym obrotem zreszt lewym, s () zwykle prawym obrotem, w pewnych grupach spgoskowych lewym. Tym samym znakiem oznacza si / i , h i eh, z i i, oraz twarde i kreskowane mikkie spgoski zwykego pisma, lecz w razie potrzeby kreski i kropki diakrytyczne nadaj znakowi waciwe znaczenie. Podwaja si spgoski tylko w razie potrzeby dla odrnienia wyrazw podobnych lub w imionach wasnych a to przez podwjne napisanie obok siebie odpowiedniego znaku spgoskowego. Znaki na samogoski alfabetowe skadaj si z kreto

ski rzutowej

1/2-stopniowej laseczki

(a)

lub 1/2-stopnio-

wego haczyka wd (e, o, i, , ), albo te l72 -stopniowej linji falistej wd (u), na kocu wyrazu haczyk przy e, o odpada, i otrzymuje haczyk tylko w razie potrzeby odrnienia od y natomiast a jest na kocu krtk, .poziom kreseczk, znak na y 1-stopniow kresk rzutow. Kreska rzutowa jest nieco skona i krtka przy e, a, u, , niec skona dusza przy o, pionowa (w kierunku pisma normalnego) wgr przy i, y, ; laseczka przy a jest nacinita, haczyk z naciskiem przy , , bez nacisku przy o, i, linja falista przy u jest bez nacisku, y jest tylko kresk rzutow jak i bez dalszych dodatkw. Znak dla obcej dwugoski au jest identyczny ze znakiem , dla eu z . Symbolicznie w rodku wyrazu oznacza si gosk e krtkim cznikiem midzy znakami spgoskowemi, a poy

431

dobnym cznikiem jak

po
a,

naciskiem znaku spgoskowego si dugim cznikiem czyli szerokiem poczeniem znakw, u oznacza si krtkim cznikiem i obnieniem znaku spgoski nastpujcej po u o 1/2 stonia, (au) oznacza si jak u, naciskajc jednak znak nastpny po u; gosk i oznacza si pionowem podwyszeniem
!

e i

gosk

oznacza

znaku nastpnego po

1/2 stopnia,

y jak

naciskajc

jeszcze znak nastpny,

niem znaku po
z

o
i

podwyszaniem
oznacza

si ukonem podwyszep stopnia i naciniciem go. Wraz obnianiem przesuwa si linja pisma.
oznacza

si jak u. Po t pisanem wgr opuszcza si z reguy samogosk, nastpny znak otrzymuje jedynie nacisk przy a, , wypisuje si tu (ew. z haczykiem) samogosk w imionach wasnych, przy zbiegu 2 samogosek
i

Gosk

razie

dwuznacznoci

pojedynczo zwaszcza stoj-

cych sowach.

Na pocztku wyrazu oznacza si z wyjtkiem u samow rodku wyrazu, przyczem linj rzutow (cznik) prowadzi si od linji ku pocztkowi znaku. Gosk u oznacza si (aby unikn obniania czstego na pocztku) pstopniow kresk z pod linji poprowadzon ku pocztkowi znaku; przedrostki lub przyimki znajdujce si przed u na pocztku stawia si o 1/2 stopnia niej pod linj i czy z kresk na u. Znaki kocowe samogosek podano ju wyej. W wyrazach jednozgoskowych koczcych si na samogoski a,
goski jak

u,

przed ktremi jest znak prosty oznaczajcy

spgosk

lub grup spgoskow (ale nie znak zoony z 2 znakw) oznacza si samogosk symbolicznie w znaku poprzedzajcym, a mianowicie a naciskiem, u obnieniem, naciskiem i obnieniem poprzedzajcego znaku (ma, mu, m, dr). Dwie po sobie nastpujce samogoski oznacza si w rodku wyrazw w ten sposb, pierwsz si wypisuje

symbolizuje w znaku nastpnym ,na kocu wyrazu oznacza si pierwsz znakiem alfabetowym, drug kocowym, posugujc si przytem w razie potrzeby cznikiem haczykiem.

drug

432

czenie wyrazw
albo przerywane.

jest bezporednie, porednie Przy bezporedniem czeniu niema zna-

kw

stapianych (zlewania znakw),

znaki wpisane, po-

wstae przez wkrcenie, nawijanie, wwijanie jednego znaku

drugi lub podsadzanie jednego znaku pod drugi.

Przy

poczeniu porednem najprostszym cznikiem jest kreska rzutowa od koca jednego znaku ku pocztkowi drugiego; czasem uywa si do poczenia niemego haczyka, a to tam, gdzie bezporednie poczenie byoby nieporczne lub niewyrane (przy czeniu kresek rzutowych ze sob); blisze neguy okrelaj uycie haczyka. Wreszcie znaki w lewo Wygite mog otrzymywa, gdzie to jest wygodniej, do poczenia ptlic, odpada ona na kocu wyrazw. Grupy spgoskowe tworzy si przez cise zestawienie znakw blisko siebie (przyczem lewozwrotne () jako pierwszy znak grupy podwysza si nieco jak Ig, b,
Z

z,

i symPtlica owinita na znak oznacza dugi szereg grup spgoskowych z w jako ostatni gosk grupy; symbolicznie oznacza si rz po spgosce przez skrzyowanie znaku spgoski poprzedzajcego rz ze znakiem nastpnej niespgoski lub samogoski, symbolicznie oznaczone ktre grupy z r przez powikszenie znaku (gr, br, itp.). Co do linji, na ktrej si pisze znaki bya ju mowa. nieakoentowanych Grupy zgoskowe istniej zgoskach kocowych opuszcza si e, ch(e)r, c(e)r, cz(e)r, dalej opuszcza si samogosk, jak powiedziano, po t wgr, take w kocowych et, yt (komet, zbyt) pisanych znakiem t, wgr; opuszcza si samogosk e w grupach spgoskowych, gdzie drug grup jest r lub n np. c(e)r-

itp.),

wpisanie, owijanie ptlic, specjalne znaki

bolizowanie.

kiew, cz(e)rwony, po znakach wlewo

c(ie)rpienie;

znaki

spgosek

n,

wygitych u dou i ptlicowe w nacinite dla symbolu a w grupie zgoskowej. Mike zenie jest analogiczne do sposobw mikczenia w pimie zwykem, specjalnych znakw mikkich, z wyjtkiem niema. A mianowicie w przypadkach, gdzie w zwykem pimie dla oznaczenia zmikczenia daje si kresk

mog

by

433

nad odpowiednim znakiem twardym, tam i w stenogramie umieszcza si tak kresk, ale tylko wtedy, gdy moe zaj dwuznaczno, a wic w samostojcych sowach, a w regule kresk si opuszcza, wystarcza znak goski twardej. Przed znak spi podobnie jak w pimie zwykem kadzie si spgoski oznacza goski twardej. Gdzie za w zwykem pimie znak i (przed samogosk), tam symbolem tego mikczcego i jest przeduenie cznika symbolu lub znaku samogoski, dla ie podwysza si jeszcze znak nastpny dla odrnienia od o; kocowe io jest bardzo dug kresk nieco skon ,kocowe ie jednostopniow skon kresk. Jotowanie: regule oznacza si ; znakiem alf abetowym, tj. 1-stopniow u dou w lewo wygit kresk w rodku wyrazu i na kocu po samogosce. Gosk ; po spgosce i na pocztku wyrazu przed samogosk oznacza si symbolem zmikczania- przez dugi cznik, wic je ie, ia, jo ja io itd. Kocowe ie moe oznacza ej, a w dwuwicej zgoskowych wyrazach iej; w razie dwuznacznoci otrzymuje ie dla odrnienia od ej naleny mu haczyk. zgoskach ej a (i odmiana) i kocowem ji po spgosce opuszcza si ;, a znak i pisze si z haczykiem (racja, Marji). Opuszcza si te j nalece do pnia sw i",

mikko

(do jest znacznipo przedrostkach np. do (j) do (j) re, dalej w zgosce ejszy, w zgo(j) ; skach ij, yj przed spgosk w rodku sowa (linika, partyny), wreszcie w odmianie zaimkw mj, twj, swj (niogo, twomu, swomi itd.). We wszystkich przypadkach, gdzie ; si opuszcza lub zastpuje symbolem zmikczenia mona je wypisa znakiem alfabetowym, zwaszcza w razie dwuznacznoci. Skrty i skracanie: Ilo oznacze przedrostkw, spora; okoo przyrostkw i sw (znacznikw) jest 100 oznacze przedrostkw i przyrostkw, okoo 250 znacznikw, skrcone te liczby i podano skrcenia analogiczne do abrewiacyj pisma zwykego. Ta wielka ilo pamiciowych skrtw tumaczy si brare"
kiem), obe

do

28

434

mi, a mianowicie

kiem czci dyskusyjnej podrcznika, wzgldami jzykowecakiem innych stosunkw czstotliwoci

i dugoci wyrazw w jzyku polskim ni niemieckim, wreszcie tern, cudzoziemiec nie znajcy tak dokadnie jzyka polskiego nie upora si tak atwo ze swobodnemi skrtami. Pewne reguy skracania pisma podano ju, jak opuszczanie pewnych gosek (samogosek, i ;), dalej dozwolone jest ponadto opuszczanie z przed sz, r przed i w rodku

gosek

wyrjazu.

Dla krtkoci graficznej

a

przez

s,

take

ce

czy

do siebie jak

wolno zastpi z, , sob graficznie sowa naleprzyimek z odnonem imieniem, partyze

kuy, znaczniki tworzce wyrazisto (czytelno).

cao,

ile

nie ucierpi

na

tein

kreski nad Specjalne znaki diakrytyczne znakiem dla odrnienia w razie potrzeby gosek jednakowo oznaczonych, podkrelenie znaku na oznaczenie wielkiej litery, kreski pod znakiem, znoszce znaczenie znaczni:

kowe znaku.

Stosunek do pisowni

do gramatyki:

Cho

normalna pisowna stenograficzna odbiega czasem od zwykej h u, mikkie przedstadugiego pisma ( eh, 1, wione przez twarde), to jednak w razie potrzeby mona znakami diakrytycznemi napisa wyraz z dokadnoci zwykej pisowni. Przestrzega si te etymologicznej budowy wyrazw, wic rozczonkowania na przedrostki, przyrostki i rdze, gdzie tylko, poczucie jzykowe na t .budow wskazuje; w wyrazach rozwinitych rdze musi zachowa piprzysowni, jak miaby w wyrazie nierozwinitym. padkach wtpliwych mona dowolnie goski o brzmieniu przedrostka lub przyrostka oznaczy odpowiednim znakiem przedrostka lub przyrostka albo .normalnym alfabetowym. obcych wyrazach nie wymaga si przestrzegania ety-

one

ona piszcemu nie jest znana. Wyrazy zosi jako jedno sowo, nie jak dwa w niemieckiiem na kocu pierwszej czci wyrazu zoonego nie przypadwypisuje si samogoski jak na kocu wyrazu,
mologji, o
ile

traktuje
i

435
kach, gdzie

czne

pisanie jest niedogodne lub niemoliwe,

-

wolno

czci skadowe oddzielnie pisa (przed wczoraj). Uwagi krytyczne: Zgry zauway naley, jak

w przedmowie do podrcznika, jest on przeznaczony dla tych stenografw, ktrzy opanowali niemieck jednolit stenografi i ycz sobie rozszerzy uycie tego systemu na j>zyk polski. Co do atwoci i prostoty zajmuje ten system porednie miejsce midzy Stolze-Schrey-Balczysk a GabelsbergereinPoliskim. Budowa jego jest prawidowa, jak Stolze-Schreya, niema w nim dowolnoci nie opanowanych przez reguy. Zaznaczy jednak mona, nie cile sprecyzowane reguy w oryginale (cho fachowcy ukadali system), poprowadzio tam do dyskusji w pewnych przypadkach nad pisowni i czeniem znakw (czenie po / wgr, obnianie wzgldnie podwyszanie po n l itp., ktre nieco niniejsze ni p stopnia). Pismo jest wyrane, estetyczne
wspomniano

do

a nie kanciaste, dokadne,

nikw-

mona
i

pisa

dokadnoci

pi-

sma zwykego. Biegoci pisma

trzebaby
jeszcze niema.

jednokrotnie
o tyle,

dowiadczy w ktrej system Monaby podtrzyma wymieniony ju niezarzut zmiennoci linji, cho skoki zagodzone
linji

dziaania praktyce,

duszych cz-

na

pozostaje

o,

io y

pocztkowe

po przed-

rostku.

Wprawdzie doboru znakw

nie

dokonywano specjalnie

podug czstotliwoci w jzyku polskim, niema tu jednak uchybie jak u Balczyskiej; wytkn monaby 2-stopniowe
p, jednak ju w czstych przedrostkach po, .przed itp. ma ono dogodne formy. Pozostao jeszcze dwojakie t, w tworzeniu systemu niemieckiego silnie spierano si o znak r (rz) prawoskony, na ktry miar nie chcieli si zgodzi Stolze-Schreyanie, dla trudnoci tworzenia grup z r> znak jednak pozosta w alfabecie a grupy utworzono sym-

adn

bolicznie.

Wokalizacja
naturalna.

jest

prawidowa cho

nie jednolita

nie

Niejednolita, b
i

samogosek na pocztku

pewne rnice w oznaczaniu kocu wyrazu w porwnaniu

28*

436
ze symbolik w rodku sowa, nienaturalna, bo symbol samogoski jest w znaku po samogosce nastpujcym. Grupy spgoskowe skomplikowane jeszcze i rnorodne w budowie. Grupy zgoskowe umiarkowanie uyte. Niektrzy zarzuciby mogli, e w grupach spgoskowych nie mona dopatrze si znakw skadowych gosek, z ktrych grupa si skada, wielu teoretykw dozwala tworzenia grup znakami specjalneini, nie przypominajcymi znakw czci skadowych grupy. Mikczenie cho nienaturalne, bo ujte jako problem wokalizacyjny, jest prawidowe i zupene. Jotowanie wy-

do

chaotyczn. Ilo znakw n& skrcenia jest stosunkowo znaczna. Opracowanie dokonane dla dwujzycznych niemieckopolskich stenografw speni swe zadanie, nie zawiera racych uchybie przeciw waciwociom jzyka polskiego. Rozpowszechnienie systemu: System szuka rozpowszechnienia przez Hackego w tych niemieckich szkoach handlowych i gimnazjach w Gdasku, gdzie naucza si
kazuje
ale nie

rnorodno

jzyka polskiego. O rozpowszechnienie systemu wrd Niemcw w Polsce, opanowujcych jzyk polski, stara si Zwizek jednolitej

stenografji

phie in Polen) ze

wem

Polsce" (Yerband fur EinheitsstenograPaWolfem, kupcem z Mysowic. jesieni 1931 maj

swym ruchliwym przewodniczcym

by

urzdzone odpowiednie kursy naukowe. Przy tej sposobnoci zaznaczy naley, e jeszcze w r. 1926 powsta w Polsce niemiecki stenograficzny Zwizek modziey (Jugendstenographenverband Polen), potem w r. 1928 Zwizek jednolitej sten. w Polsce" z przewodniczcym Pawem Wolfem, ktremu si podporzdkowa zwizek modziey. Dzi oglny zwizek jednolitej sten. w Polsce obejmuje zwizek modziey, zwizek nauczycieli (-lek) znajcych stenografj, zwizek stenografw z akademickiein wyksztaceniem, liczy oglny zwizek 28 grup, ma oddziay na lsku, w Poznaniu, Bydgoszczy, odzi z 660 czonkami 1930. Odbywa zjazdy, ostatni (trzeci) i 670 nauczanymi w r.

437

czerwcu 1931
ostatnich

Katowicach,

zawodami stenograficznemi.

Na

dwu zjazdach

pisano

te

po polsku

szyb-

koci
Na

120 zgosek na min.

systemw stenograficznych. tylko chwilowo na przegld oglny i zestawienie oglne systemw graficznych na pocztku tej czci, co do dokadnych tytuw odnonych dzie odwoa si do bibljografji, ktra si ukae, a co do charakterystyki oryginaw, z ktrych dokonano przekadw, na oglne dzieje stenografji, gdzie omwiono dane sytern

koczymy

ajializ

Co do reszty przekadw

wskaza mona

stemy.

mona, e sabe rozpowszechnienie zyska jedynie Oarowski (Roller), ktrego uczenica p. Tomaszewska-Herdanowa jest kierowniczk biura stenograficznego Rady miasta Warszawy.
Powtrzy
tu tylko

wrd

reszty systemw

Uczniowie nie

chwal sobie tego systemu. Na lsku prbowa szczcia system

i

International-

Stenographie Kunowskiego, a obecnie przemyliwa tam

socki

Wy-

wydaniu podrcznika podug Scheithauera. Warszawie ogasza si Stegawski w dziennikach, prbowa tu te zwerbowa sobie zwolennikw i nauczycieli system Gregga w przekadzie Widzowskiego, ostatnio Powszechny Instytut Stenograficzny i Propagandowo-Wydawniczy Kultura" rozsya zaproszenia do nauki Najnowszedeklaracje go, najkrtszego, i najatwiejszego systemu i do zamwie tego systemu za z. 57 (lub 64 w ratach). Przypomnie naley, std wyszed w r. 1921 podrcznik z pierwszym tytuem Stenografji narodowej" Wichra. Ferdynand Schrey, sdziwy twrca systemu Stolzeo

Magry

'

Schreya, porzuci z chwil ustanowienia jednolitej stenografji niemieckiej swj system i przeciwstawi si jedno-

dobr, swoj now steno&Tafj ludow (Volksverkchrskurzschrift) opart na wokalizacji Scheithanera i czyni starania przekadu tego swojego nowego tworu na jzyk polski.
litej

stenografji,

ktrej

nie

uwaa

za

438

Zaznaczy wreszcie mjona, Czesi, ktrzy zawsze marzyli o tern, by ich systemy byy podstaw dla wszystkich systemw stenograficznych sowiaskich i w tern przodowali wrd Sowian, uwzgldniali przy prbach tworzenia oryginalnego systemu czeskiego czy wszechsowiaskiego i jzyk polski. I tak widzimy stenogramy polskie w odpowiednich pracach Holasa, Diiricha i Krondla z koca 19 i pocztku 20 wieku. Wkocu spotka mona w systemach stenograficznych dla wszystkich jzykw, wic panstenograficznych, prbki stenograf ji polskiej, np. w dziele: Dirr A. Panstenographie. Z pord artykuw poza pras stenograficzn wspom-

nie monaby
nr.

ostatnich czasw

231 z

r.

1925 pt.

artyku w Robotniku" Stenografki", dajcy szkic higjeny

(mwi si o stenografkach, gdy w Polsce w biurach parlamentarnych wybiy si prawie wycznie kobiety) i krtkie, rzewne, wdziczne wspomnienie Z notatnika
ich pracy

stenografki"

w Ksidze Pamitkowej"

wicza, I Prezydenta Rzeczypospolitej, z dajce, jak to stenograf ka czua si obc,

i

Gabriela Narutor. 1925, opowia-

osamotnion

smutn w wielkiej sali wrd Rady Ministrw, nie zwaajcych na skromn pisark i jak wczesny minister Nasi

rutowicz podaniem jej pastylek, (gdy zakaszlaa, duszc dymem cygara) i przyjaznym umiechem rozwia jej i osamotnienie.

lk

Zakoczenie.
Pochd systemw stenograficznych polskich szed od geometrycznych do graficznych, od systemw lepo naladujcych wzory obce (czsto dla celw dwujzycznej stenografji), poprzez systemy oparte na wzorach obcych, ale uwzgldniajcych mniej lub wicej umiejtnie waciwoci jzyka polskiego, do systemw opartych na hasach naro-

dowej, oryginalnej stenograf ji polskiej. pochodu od suby Praktyka stenograficzna ma parlamentarnej, poprzez praktyczne cele garstki, do opa-

dno

439

nowania najszerszych mas w twrczej subie pastwowej. Od rnorodnoci systemw id nawoywania do jednego

pastwowego, urzdowego systemu, od nieekonomicznej

roz-

rzutnoci do ekonomicznej spoistoci. Stenografja oddawaa czasem cenne usugi w wojnie, gdzie szybko stenograficznie napisany rozkaz prowadzi do wygranej i ocalenia granic pastwa, moe' i u nas stenografja bdzie powoan do ratowania pastwa. Skoro hi-

storyczn ju raz koniecznoci wojny midzy pastwami, to zapewne wiele pastw, u ktrych zwaszcza stenografja zapanowaa powszechnie w urzdach, posugiwa si

ni

i w czasach wojennych, musz by tacy, ktrzy koniecznoci odczyta potrafi, moe jaki nieznaczny znaczek w roku niepozornej karteczki. Wiedza stenograficzna nie jest popularna u nas wrd

bd

razie

szerokich

mas

nauczycieli

stenografji,

bdto,

niedo-

stpne

trudnoci jzykowe stoj na przeszkodzie. Moe niniejsze dzieo i w tym kierunku przyczyni si do poprawy. Wreszcie pracownicy na polu stenografji, cicho w dobrej wierze w Polsce pracujcy, zasuguj, by nie przepadli zupenie bez wieci. Uratowa skpe wiadomoci o nich i przekaza je potomnoci ,byo te celem niniejszych dziejw.

rda

obce, kosztowne sprawianie dzie,

bdto

Polskiem niech suy niniejsze dzieo, a jeeli dugoletnie wysiki nad niniejsz bezinteresown prac cho czciowo owocne, bdzie to dostateczn nagrod dla autorw i ku zupenemu

Dobru stenografji polskiej

w Pastwie

bd

ich zadowoleniu.

KONIEC.

*_