KRAJOWY PLAN ZARZDZANIA GATUNKIEM

ZANOKCICA SERPENTYNOWA (Asplenium adulterinum)

Transition Facility 2004 Opracowanie planw renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunkw na obszarach Natura 2000 oraz planw zarzdzania dla wybranych gatunkw objtych Dyrektyw Ptasi i Dyrektyw Siedliskow

Opracowanie: Krzysztof wierkosz, Ludwik onierz, Krystyna Kromer, Erwin Kordiak, Bogdan Malinowski, Grayna Gral, Monika Drozdowska, Olga Zajc, Leszek Mazur, Jan Dzicielski, Waldemar Zaremba, Marek Cielak, Piotr nigucki Wrocaw 2007

Przedmowa
Niniejszy dokument jest jednym z serii planw obejmujcych 55 obszarw i 15 gatunkw, ktre zostay opracowane w latach 2006-2007, w ramach brytyjsko-holenderskopolskiego projektu twiningowego TFPL2004/016-829.03.03 pt. Opracowanie planw renaturyzacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunkw rolin i zwierzt na obszarach Natura 2000 oraz planw zarzdzania dla gatunkw objtych Dyrektyw Ptasi i Siedliskow. Dokumenty te nie s obowizujcymi planami ochrony w rozumieniu polskiego prawa, jednake w swojej treci s zgodne z przepisami prawnymi odnoszcymi si do planw ochrony i zawieraj wszystkie elementy wskazane w przewodniku metodycznym Planowanie ochrony obszarw Natura 2000 opracowanym dla Ministerstwa rodowiska w ramach projektu twiningowego PL/IB/2001EN/02. Tre niniejszych planw jest wynikiem pracy kilku tysicy osb uczestniczcych w projekcie. Kady dokument dotyczcy zarzdzania obszarami i gatunkami przygotowano przy udziale rnych grup interesu. Grupy i osoby zainteresowane danym obszarem lub gatunkiem byy zapraszane do wzicia udziau w warsztatach i dyskusjach. Podczas tych spotka plany byy przygotowywane, krok po kroku, z udziaem wszystkich zainteresowanych. Wsplne tworzenie planw umoliwio wacicielom gruntw, przedstawicielom samorzdw lokalnych, subom ochrony przyrody, Lasom Pastwowym i innym podmiotom zainteresowanym konkretnymi obszarami Natura 2000, wzajemn nauk jak pogodzi ochron przyrody na poszczeglnych obszarach z prowadzon tam dziaalnoci gospodarcz. Proces taki pozwoli na zwikszenie wiarygodnoci i efektywno planw, czcych wiedz eksperck z informacjami pozyskanymi od lokalnych spoecznoci. Sposb opracowywania dokumentw speniajcych wymogi krajowe i europejskie, dotyczce wczania lokalnych spoecznoci w proces przygotowywania planw, zapocztkowa nowy proces tworzenia tego typu dokumentw z udziaem rnych grup interesu. Dziki zaangaowaniu w prace tak wielu rnych grup interesu przedkadane Pastwu plany stanowi solidny fundament do dalszych prac nad planami ochrony. Ponadto, dokumenty te prezentuj szczegowe programy wdraania dziaa ochronnych i monitoringu tych obszarw i gatunkw. Plany nie s dokumentami zamknitymi i powinny by dalej rozwijane. Stanowi bardzo dobr podstaw do dalszych dziaa zwizanych z przygotowaniem planw zarzdzania i ochrony. Plany napisane s jzykiem przystpnym, zrozumiaym dla kadego. Osoby, ktre poszukuj bardziej szczegowych informacji mog je znale w zacznikach. Informacje te mog by poszerzane, w miar pozyskiwania nowych danych. Dokumenty opracowano w oparciu o rzetelne podstawy naukowe. Identyfikuj one zagadnienia zwizane z ochron i wskazuj, jakie kroki naley podj, aby utrzyma a jeli to moliwe - poprawi stan ochrony przyrody na danym obszarze. Czsto podanym dziaaniem ochronnym jest kontynuacja tradycyjnych form gospodarowania na danym terenie. Mam nadziej, e dokumenty te stanowi bd podstaw do praktycznego wdraania dziaa ochronnych i monitoringowych oraz zachowania bogactwa polskiej przyrody.

Andrzej Szweda-Lewandowski Gwny Konserwator Przyrody Podsekretarz Stanu w Ministerstwie rodowiska

Wszystkie ilustracje wykorzystane w planie pochodz od Autorw.

Spis treci:
Informacje oglne.......................................................................................................................5 Opis oglny.............................................................................................................................5 Sytuacja gatunku w Europie...................................................................................................5 Stanowiska istniejce w Polsce...............................................................................................6 Stanowiska wymare w Polsce................................................................................................7 Szacowanie wielkoci i trendw rozwoju populacji...............................................................7 Waciwy stan ochrony gatunku.............................................................................................7 Stan prawny gatunku w kraju......................................................................................................8 Sytuacja prawna......................................................................................................................8 Status ochronny.......................................................................................................................9 Aktualna ochrona ex situ.......................................................................................................11 Opis zagroe............................................................................................................................12 Potrzeby ochrony ex situ...........................................................................................................13 Proponowane dziaania ochronne.............................................................................................13 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 1.................................................................................13 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 2.................................................................................14 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 3.................................................................................14 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 4.................................................................................14 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 5.................................................................................14 Wzgrza Kieczyskie stanowisko 6.................................................................................15 Radunia.................................................................................................................................15 mijowiec w Masywie nienika.........................................................................................15 Kamionki...............................................................................................................................15 Przygrze..............................................................................................................................16 Wzgrze Popiel koo Janowic Wlk.......................................................................................16 Proponowane zmiany legislacyjne............................................................................................16 Informacja i edukacja................................................................................................................16 Dziaania edukacyjno-informacyjne ....................................................................................16 Dziaania komunikacyjne......................................................................................................17 Plan zarzdzania........................................................................................................................18 Harmonogram i lokalizacja dziaa......................................................................................18 Plan finansowy......................................................................................................................19 Koszty zidentyfikowanych dziaa...................................................................................19 rda finansowania..........................................................................................................21 Jednostki odpowiedzialne.....................................................................................................21 Ocena wdraania planu zarzdzania - monitoring....................................................................22 Literatura...................................................................................................................................23

Informacje oglne
Niniejszy plan zarzdzania dla gatunku zanokcica serpentynowa (Asplenium adulterinum) zosta opracowany w ramach projektu Transition Facility 2004 Opracowanie planw renaturalizacji siedlisk przyrodniczych i siedlisk gatunkw na obszarach Natura 2000 oraz planw zarzdzania dla wybranych gatunkw objtych Dyrektyw Ptasi i Dyrektyw Siedliskow, realizowanego przez Ministerstwo rodowiska we wsppracy bliniaczej z Krlestwem Wielkiej Brytanii oraz Krlestwem Niderlandw. Stanowi podsumowanie wnioskw i dyskusji ktre odbyy si w cyklu warsztatw powiconych temu gatunkowi pomidzy czerwcem a wrzeniem 2007.

Opis oglny
Zanokcica serpentynowa to maa papro rosnca w regularnych kpkach, wycznie na odkrytym podou skalnym. Jej zamierajce na zim licie podzielone s na zaokrglone, wachlarzowate, rombowate lub szeroko jajowate, delikatnie karbowane na brzegach odcinki. Rzadko kiedy przekraczaj 20 cm dugoci. Zanokcica serpentynowa rni si od zanokcicy zielonej brzowym i sztywnym ogonkiem liciowym, za od skalnej zielon barw osadki (osi) licia w jej kocowym (1/5-1/3 dugoci) odcinku. To podobiestwo nie jest przypadkowe zanokcica serpentynowa jest utrwalonym mieszacem wspomnianych gatunkw, o podwjnej liczbie chromosomw (2n=144), a wic tzw. tetraploidem. Siedliska serpentynitowe charakteryzuj si specyficznym zestawem cech, opisywanym w literaturze jako kompleks serpentynitowy do ktrych nale: odczyn zbliony do obojtnego, niskie zawartoci wapnia i (najczciej) niskie zawartoci azotu, przy wysokich zawartociach magnezu i niklu. Zanokcica serpentynowa ronie gwnie w szczelinach skalnych, rzadziej na pytkim rumoszu, niemal zawsze przy braku konkurencji ze strony innych gatunkw. Optymalne warunki siedliskowe zanokcicy serpentynowej to pcie, dziki ktremu w otoczeniu jej stanowisk wystpuje odpowiednia dla gatunku wilgotno. Papro ta ustpuje ze stanowisk w warunkach cakowitego zacienienia, podobnie jak przy duym nasonecznieniu, ktre skutkuje wysychaniem podoa. Zanokcica serpentynowa wraliwie reaguje na konkurencj ze strony wspwystpujcych z ni ekspansywnych gatunkw, takich jak trzcinnik piaskowy, jeyny, maliny i inne, a zjawisko to przybiera na sile w warunkach wzrostu yznoci siedlisk.

Sytuacja gatunku w Europie

Zanokcica serpentynowa jest gatunkiem cile przywizanym do ska serpentynitowych (i pokrewnych dunity, perydotyt. magnezyt). Jej zasig obejmuje rozproszone stanowiska na Pwyspie Skandynawskim (poudniowo-zachodnia Norwegia, Szwecja i Finlandia) oraz w rodkowej Europie (poudniowe Niemcy, Czechy. pd.-zach Polska). Pojedyncze stanowiska znane s take ze Sowacji, Wgier, Grecji i Boni. W ostatnich latach gatunek odnaleziono poza Europ w okolicach Vancouver w zachodniej Kanadzie (Ksermann 1999, cyt. za onierz 2004).

Ryc. 1 Mapa rozmieszczenia gatunku w Polsce (za onierz 2001).1

Stanowiska istniejce w Polsce

W Polsce zanokcica serpentynowa jest spotykana wycznie na Dolnym lsku (jako jedynym obszarze wystpowania ska serpentynitowych), gdzie notowana bya w czasach historycznych na 13 stanowiskach. Do dzi istnieje jedenacie jej stanowisk aktualnych. 1. Wzgrze Popiel koo Janowic Wielkich: liczebno populacji z nieczynnego kamienioomu obejmowaa zaledwie 13 osobnikw w roku 1991, a obecnie utrzymuje si na poziomie 24-27 (dane z lata 2000-2004). Kamienioom jest miejscem spotka modziey z Janowic, std wystpujce tu okazy s zagroone zniszczeniem 2-7. Wzgrza Kieczyskie: spord szeciu populacji wystpujcych na Wzgrzach Kieczyskich wszystkie s regularnie odwiedzane. Pierwsze z nich (stanowisko 1), w oddz. 261d - liczyo w roku 1993 zaledwie 11 kp (onierz 1993). Na drugim ze stanowisk (oddz. 262b) ronie obecnie 14 osobnikw (stanowisko 2) Trzecie (oddz. 249c) jest najobfitszym w kraju, liczy sobie bowiem okoo 200 kp (onierz 2004). Czwarte stanowisko, odnalezione przez onierza w roku 2004 liczy 90 kp skoncentrowanych na bardzo niewielkiej powierzchni. W roku 2005 na pnocnych stokach wzgrz udao si odnale jeszcze dwa stanowiska Asplenium adulterinum (onierz npbl., w przygotowaniu): pierwsze z zaledwie dwoma osobnikami (stanowisko 5), drugie o niewielkiej powierzchni jednak zasiedlone przez stosunkowo du populacj liczc 57 kp (stanowisko 6). 8. Radunia stanowisko odnalezione w roku 2005 (onierz npbl., w przygotowaniu) zasiedlone przez populacj liczc 15 osobnikw. 9. Kamionki w Grach Sowich na stanowisku tym notowano rne liczby osobnikw, w zalenoci od roku bada, co moe wiadczy o fluktuacjach wielkoci populacji. Ostatnie liczenie przeprowadzone przez onierza (2004) wykazao okoo 50 kp.
1

Objanienia: kwadraty stanowiska aktualnie istniejce, kka stanowiska nie potwierdzone w roku 2004.

10. Przygrze w Grach Sowich. notowano tu od kilku (onierz 2004) do 14 okazw (Szczniak, npbl. 2001). 11. mijowiec w Masywie nienika2 to najwyej pooone stanowisko zanokcicy serpentynowej (okoo 1100 m. n.p.m.). Notowano tu od 6 do 15 kp [10 L 2004]

Stanowiska wymare w Polsce

Do ju nieistniejcych zaliczy naley znane z pocztku wieku XX stanowiska na Grze Grochowej i Podzamku k. Kodzka. Nie ma pewnoci czy stanowiska na murach widnicy i Witoszowa naleay do zanokcicy serpentynowej, czy raczej do mieszacw z grupy A. trichomanes viride, gdy na to raczej wskazuje charakter podoa, na ktrym byy notowane. Moliwa jest take zwyka pomyka w oznaczeniu z zanokcica skaln Asplenium trichomanes (gatunek ten wystpuje do dzi na pozostaociach twierdzy w widnicy i na murach w Witosowie) Materiay zielnikowe z tych stanowisk nie zachoway si, nie ma wic moliwoci ich weryfikacji.

Fot. 1 Stanowisko w Janowicach Wielkich, w nieczynnym kamienioomie: zajte siedlisko Asplenium adulterinum.

Szacowanie wielkoci i trendw rozwoju populacji

Caa znana obecnie populacja zanokcicy serpentynowej na Dolnym lsku i w Polsce jest reprezentowana przez okoo 480 kp (onierz 2004, onierz npbl., obserwacje z lat 2005-2006), za gatunek utrzyma si na 11 z 13 stanowisk notowanych na pocztku wieku XX (Schube 1903).

Waciwy stan ochrony gatunku

Zgodnie z powyszym poprzez waciwy stan ochrony gatunku uzna naley:
2

W literaturze znane take jako Mariaskie Skay, jednak nazywana tak grupa skalna zbudowana jest z gnejsu i ley okoo 200 metrw na pnoc od opisywanego stanowiska.

Utrzymanie obecnego zasigu gatunku w Polsce (60 km2); Utrzymanie wszystkich istniejcych stanowisk gatunku (11 stanowisk); Utrzymanie wielkoci populacji na aktualnym poziomie (okoo 480 kp); Utrzymanie w hodowli ex situ populacji minimum 100 osobnikw, dla utrzymania moliwoci reintrodukcji gatunku w przypadku wymarcia z przyczyn losowych lub losowych oraz na potrzeby zabiegw ochrony czynnej w wypadku populacji krytycznie zagroonych. Bank genw ex situ powinien obejmowa reprezentacje wszystkich populacji o liczebnociach poniej 50 osobnikw. Hodowla powinna by prowadzona przez Pracowni Kultur Tkankowych Ogrodu Botanicznego UWr, jako orodek dysponujcy niezbdnym dowiadczeniem w odniesieniu do Asplenium adulterinum. Naley zapewni ochron przed krzyowaniem si poszczeglnych populacji w warunkach ex situ.

Fot. 2. Stanowisko na mijowcu, na poudnie od Mariaskich Ska.

Stan prawny gatunku w kraju

Sytuacja prawna
Sytuacja prawna gatunku jest doskonaa i nie wymaga dalszych zmian. Zanokcica serpentynowa jest ujta w Rozporzdzeniu Ministra rodowiska z dnia 9 lipca 2004 w sprawie gatunkw dziko wystpujcych rolin objtych ochron z kategoriami: jako gatunek objty ochron cis, do ktrego nie stosuj si wyczenia z nakazu ochrony wymienione w par 7. ust. 1 oraz ust. 2, a wic naruszenie jego stanu nie jest moliwe w trakcie wykonywania czynnoci zwizanych z prowadzeniem racjonalnej gospodarki rolnej, lenej lub rybackiej, jeeli technologia prac uniemoliwia przestrzeganie zakazw jako gatunek wymagajcy zabiegw ochrony czynnej.

Podwjny status ochronny zanokcicy serpentynowej praktycznie zabezpiecza trwanie jej populacji z punktu widzenia prawa, jednak dodatkowo jeszcze gatunek ten zosta ujty w Zaczniku 4 do cytowanego Rozporzdzenia Gatunki dziko wystpujcych rolin wymagajcych ustalenia stref ochrony ich ostoi lub stanowisk, jako jeden z 10 takich gatunkw w Polsce. Na mocy tego zacznika zanokcica serpentynowa wymaga ustalenia strefy ochronnej w promieniu 30 m od zajmowanego stanowiska. Gatunek jest regularnie ujmowany w Czerwonych Listach i Ksigach: W Polskiej Czerwonej Ksidze Rolin (Kamierczakowi i Zarzycki 2001) kat. EN W Czerwonej Licie Dolnego lska (Kcki i in. 2003) kat. CR Gatunek jest ujty w Zaczniku II i IV Dyrektywy 92/43/EEC jako gatunek wymagajcy tworzenia obszarw Natura 2000 oraz cile chroniony na obszarze UE.

Status ochronny
Trzy z szeciu stanowisk zanokcicy serpentynowej na Wzgrzach Kieczyskich s objte ochron w ramach uytkw ekologicznych (Rozporzdzenie Wojewody z dnia 12 grudnia 2003 w sprawie uznania za uytki ekologiczne Dz. Urz. Woj. Doln. z dnia 17 grudnia 2003 Nr 236, poz. 3828) Ponad poowa stanowisk znajduje si w obrbie Parkw Krajobrazowych: Wzgrza Kieczyskie oraz Radunia w laskim Parku Krajobrazowym; mijowiec w nienickim Parku Krajobrazowym; Kamionki w Parku Krajobrazowym Gr Sowich.

Fot. 3 Okazy ze stanowiska w Janowicach Wielkich. Kamionki oraz Wzgrza Kieczyskie s obszarami zgoszonymi do KE jako proponowane pSCI. Pierwszy z tych obszarw, z kodem PLH020005 zgoszono jeszcze przed oficjaln dat wstpienia Polski do Unii (kwiecie 2004), drugi za (jako PLH020021) w padzierniku 9

2006. W marcu 2007 zgoszona zostaa do KE propozycja utworzenie obszaru Ostoja Nietoperzy Gr Sowich (PLH 020071), w ktrej granica czciowo pokrywa si z wczeniej wymienionym obszarem Kamionki, oraz obejmuje stanowisko w Przygrzu. Pozostae dwa stanowiska znajduj si na obszarach proponowanych do zgoszenia Gry i Pogrze Kaczawskie (PLH020037) oraz Gry Bialskie i Masyw nienika (PLH020016). Obszary te dnia 17 lipca 2007 rwnie zostay zaakceptowane przez Rad Ministrw jako zasugujce na zgoszenie do KE jako pSCI. Podobnie stanowisko na wzgrzu Popiel koo Janowic znalazo si ju w granicach obszaru PLH020037 Gry i Pogrze Kaczawskie.

Fot. 4. Stanowisko 1 na Wzgrzach Kieczyskich

10

Aktualna ochrona ex situ

Czsto na skutek degradacji siedlisk ochrona ekosystemw i biocenoz w warunkach in situ jest niemoliwa i dlatego coraz czciej mwi si o ochronie rzadkich i gincych gatunkw flory w warunkach ex situ, tj. poza ich naturalnymi biotopami Jedn z metod zachowania ex situ zagroonych gatunkw rolin jest technika kultur in vitro, ktra polega na hodowli w odpowiednich warunkach izolowanych tkanek lub komrek. Kultury in vitro s bardzo dobrym sposobem rozmnaania wielu gatunkw rolin, zwaszcza gatunkw sprawiajcych trudnoci przy rozmnaaniu generatywnym, ponadto pomagaj pozna wymogi ywieniowe, a take cykl yciowy rolin. Cousens et al. (1989) podaj, e wikszo gametofitw paproci ginie w warunkach in situ. Czsto przedrola nie przeywaj najbardziej krytycznych faz rozwojowych takich jak: kiekowanie spor, wzrost przedroli, zapodnienie i rozwj modego sporofitu. Dlatego kultury in vitro zapewniaj paprociom niezakcony wzrost i rozwj (Zenkteler, 1992). Prowadzone w Pracowni Kultur Tkankowych badania dotycz dwch gatunkw paproci serpentynitowych Asplenium adulterinum i A. cuneifolium. Gatunki te tworz izolowane populacje o niskiej liczebnoci osobnikw, ktre wczeniej lub pniej mog rwnie zanikn. Celem rozpocztych w 1996 roku bada byo opracowanie metody prowadzenia kultur in vitro paproci posugujc si jako materiaem wyjciowym zebranymi ze stanowisk naturalnych zarodnikami. Istotne byo poznanie wymogw ywieniowych, cyklu reprodukcyjnego oraz caego cyklu yciowego zagroonych gatunkw paproci. Wyniki prac dotyczce rozmnaania dwch badanych gatunkw paproci w warunkach in vitro s zadawalajce. Analiza rozwoju gametofitw i sporofitw Asplenium adulterinum i A. cuneifolium wykazay wyjtkow przydatno tej techniki w rozmnaaniu paproci serpentynitowych zagroonych wyginiciem. Kultury in vitro okazay si rwnie skuteczn metod zachowania zasobw genowych paproci. Przedrola obu badanych gatunkw rolin najlepiej znosiy przechowywanie w + 8 oC i wietle o nateniu 0,15 molm-2s-1, na poywce 1/2 MS, bez regulatorw wzrostu. Uprawa ex situ paproci serpentynitowych najlepiej przebiegaa na podou serpentynitowym i specjalnej mieszance ziemi ogrodowej przygotowanej dla tych gatunkw. Uprawa zachowawcza przebiegaa prawidowo i wikszo rolin zaaklimatyzowao si po przeniesieniu ze szklarni do inspektu. Sporofity Asplenium adulterinum w drugim roku uprawy uzyskiway dojrzao i wytwarzay zarodniki. Obecnie na terenie Ogrodu ronie okoo 30 egzemplarzy zanokcicy serpentynowej, s to osobniki wyjtkowo dorodne tworzce due iloci zarodnikw. Zachowana populacja pochodzi ze Wzgrz Kieczyskich. Obecnie w identyczny sposb powinny by zabezpieczone pozostae populacje. Dziaania takie dadz pen ochron zasobw genowych wystpujcych na Dolnym lsku populacji Asplenium adulterinum. Zanokcica serpentynowa zostaa wyhodowana z zarodnikw pobranych z populacji na Wzgrzach Kieczyskich (Kromer i in. 2006). Jak stwierdzono podczas bada, zarodniki tego gatunku charakteryzuj si ma zdolnoci do tworzenia gametofitw, dlatego metody hodowli ex situ powinny by tu metodami pomocniczymi.

11

Fot. 5 Stanowiska gatunku w kamienioomie na Wzgrzach Kieczyskich (stanowisko 3) Pomimo problemw prof. K. Kromer z zespoem udao si uzyska mode osobniki gatunku, ktre obecnie, w liczbie 30 wysadzone s w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Wrocawskiego, a oprcz tego w sposb cigy utrzymywane s kultury zachowawcze tego gatunku.

Opis zagroe
Saba konkurencyjno zanokcicy serpentynowej uniemoliwia jej skuteczne zasiedlanie siedlisk zajtych przez inne gatunki paproci naskalnych oraz trawy, za wska amplituda ekologiczna (siedliska zacienione, umiarkowanie wilgotne) powoduje, e stanowiska mog ulec zniszczeniu wskutek nawet nieznacznych zmian czynnikw siedliskowych w otoczeniu stanowiska. Wikszo stanowisk jest naraona na zniszczenie wskutek czynnikw 1. Antropogenicznych: wiadome lub przypadkowe niszczenie rolin; palenie ognisk w pobliu stanowisk; wspinaczki w kamienioomach; nadmierne przewietlenie wskutek wycinki drzewostanu. 2. Naturalnych: niekorzystne warunki klimatyczne (susze, gwatowne ulewy); zamieranie drzewostanu w otoczeniu stanowiska; poar; erozja; zarastanie przez konkurencyjne gatunki traw;

12

wzrost iloci azotu w otoczeniu (np. generowany poprzez wkraczanie w otoczenie stanowisk robinii akacjowej, dostarczany z atmosferycznym opadem azotu pochodzcym z zanieczyszcze przemysowych lub komunikacyjnych); niska zdolno zarodnikw do kiekowania; tworzenie mieszacw z Asplenium trichomanes subsp. quadrivalens3.

Potrzeby ochrony ex situ

Wskazane jest zabezpieczenie penej zmiennoci genetycznej polskich populacji Asplenium adulterinum, a w pierwszym rzdzie - pobranie zarodnikw ze wszystkich populacji liczcych mniej ni 50 osobnikw i utrzymanie uzyskanych z nich rolin w hodowli Ogrodu Botanicznego UWr.

Proponowane dziaania ochronne

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 1
Usunicie robinii akacjowej w czaszy dawnego wyrobiska oraz na skaach. Usunicie drzewa rosncego w wyrobisku zostanie wykonane w roku 2007 w trakcie standardowych prac lenych, odrosty akacjowe (spodziewany jest bardzo intensywny ich rozwj) bd w kolejnych latach usuwane przy pomocy mazaka herbicydowego przez pracownikw Nadlenictwa Mikinia.

Fot. 6 Wymagajce usunicia siewki robinii akacjowej na stanowisku numer 1 (Wzgrza Kieczyskie)
3

Ich wystpowanie byo notowane ju w wieku XIX w Kamionkach oraz w okolicach Gogoowa

13

Usunicie siewek rosncych na skaach w pobliu stanowiska wymaga bdzie zastosowania specjalistycznego sprztu wspinaczkowego i musi zosta zlecone odpowiednio wyposaonej firmie. Szacowany koszt zabiegu to okoo 10 000 zotych. Bezporednio w ssiedztwie populacji nie proponuje si prowadzenia adnych zabiegw. Coroczny monitoring.

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 2

Z uwagi na dobry stan ekologiczny populacji i brak aktualnych zagroe nie proponuje si w chwili obecnej stosowania zabiegw ochronnych. Populacja bdzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracownikw Uniwersytetu Wrocawskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod ktem liczby i ywotnoci kp oraz pojawiania si osobnikw juwenilnych. Coroczny monitoring. Ewentualne wystpienia czynnikw negatywnych, ktre wymaga bd podjcia zabiegw ochronnych, zostan skonsultowane z Wojewdzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadlenictwem Mikinia.

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 3

Z uwagi na dobry stan ekologiczny populacji i brak aktualnych zagroe nie proponuje si w chwili obecnej stosowania zabiegw ochronnych. Populacja bdzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracownikw Uniwersytetu Wrocawskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod ktem liczby i ywotnoci kp oraz pojawiania si osobnikw juwenilnych. Ewentualne wystpienia czynnikw negatywnych, ktre wymaga bd podjcia zabiegw ochronnych zostan skonsultowane z Wojewdzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadlenictwem Mikinia. Coroczny monitoring.

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 4

Stanowisko zasiedlone przez drug pod wzgldem liczebnoci populacj wydaje si silnie zagroone z dwch powodw: 1) koncentracja paproci na znikomo maej powierzchni kilku szczelin jednej skaki, 2) radykalna zmiana warunkw mikroklimatycznych w wyniku powaw drzew w otoczeniu. Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej Konieczne jest przeprowadzenie nasadze w sposb przywracajcy optymalne warunki wietlne i wilgotnociowe. Coroczny monitoring.

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 5

Odnalezione dwa osobniki odznaczaj si mizern kondycj i poddane s silnej presji konkurencyjnej innych gatunkw. Konieczne jest Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej usunicie rolin konkurujcych z paprociami rozmnoenie paproci ex situ reintrodukcja uzyskanego materiau na odpowiednio przygotowane mikrosiedliska. Coroczny monitoring.

14

Wzgrza Kieczyskie stanowisko 6

Stosunkowo liczebna populacja skoncentrowana jest na niewielkiej powierzchni, silnie konkuruje z pozosta rolinnoci i nie ma moliwoci ekspansji z powodu braku wolnych mikrosiedlisk. Konieczne jest Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej ograniczenie konkurencji przez usunicie innych rolin przygotowanie i utrzymywanie miejsc, gdzie mogyby si wysia paprocie lub ew. wspomaganie tego procesu. Coroczny monitoring.

Radunia
Znane wczeniej stanowisko Asplenium adulterinum na Raduni zaniko w latach 70-tych (Fabiszewski inf. ustna) i od tego czasu utrzymywa si pogld o ustpieniu gatunku z tego wzgrza. W roku 2005 udao si odnale populacj liczc 15 osobnikw zasiedlajcych dwie niewielkie i silnie zacienione skaki (onierz npbl., w przygotowaniu). Przeprowadzone pomiary biometryczne wskazuj, e paprocie na tym stanowisku nale do najmniejszych w caym dolnolskim zasigu wystpowania gatunku. Przyczyn sabej kondycji zanokcic moe by silne zacienienie, a by moe rwnie zakwaszenie siedliska w wyniku kumulacji igliwia. Konieczne s dokadniejsze badania ekologiczne. Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej Zabezpieczenie populacji ex situ. Ewentualne przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja. Coroczny monitoring.

mijowiec w Masywie nienika

Stanowisko odsonite, co stwarza ryzyko zaniku populacji wskutek nadmiernego przewietlenia. Wskazane jest: Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej przyspieszenie zalesienia wiatroomu w otoczeniu ska w celu poprawy warunkw mikroklimatycznych stanowiska, w skadzie nasadze powinny znale si w i Jrz. Zabezpieczenie ex situ. W razie stwierdzenia spadku liczebnoci populacji przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja. Coroczny monitoring.

Kamionki
Stanowisko w Kamionkach jest jedynym, na ktrym obok stosunkowo liczebnej (50 osobnikw) populacji Asplenium adulterinum wystpuj dwa inne gatunki zanokcic zwizanych z podoem serpentynitowym A. cuneifolium i A. adiantum-nigrum. Okoliczno ta przemawia za objciem obiektu ochron prawn w postaci uytku ekologicznego lub, lepiej, rezerwatu florystycznego. Podstawowym rdem zagroe dla Asplenium adulterinum i innych gatunkw rzadkich jest blisko zabudowa i silna penetracja obiektu przez ludzi. Zalecenia objcie stanowiska ochron prawn;

15

w niektrych miejscach obiektu konieczna jest stae ograniczanie konkurencji ze strony zaroli malin i nalotu klonu; coroczny monitoring.

Przygrze
Populacja bdzie regularnie monitorowana (corocznie) przez pracownikw Uniwersytetu Wrocawskiego lub Uniwersytetu Przyrodniczego, pod ktem liczby i ywotnoci kp oraz pojawiania si osobnikw juwenilnych. Ewentualne wystpienia czynnikw negatywnych, ktre wymaga bd podjcia zabiegw ochronnych zostan skonsultowane z Wojewdzkim Konserwatorem Przyrody oraz Nadlenictwem. Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej W miar koniecznoci, w przypadku jej stwierdzenia podczas bada monitoringowych - -ksztatowanie drzewostanu w celu wytworzenia optymalnych warunkw wietlnych i wilgotnociowych na stanowisku, pod nadzorem osoby prowadzcej monitoring. Zabezpieczenie ex situ. Ew. przygotowanie mikrosiedlisk i reintrodukcja Coroczny monitoring.

Wzgrze Popiel koo Janowic Wlk.

Populacja powinna by objta metodami ochrony czynnej, takimi jak: Utworzenie uytku ekologicznego i strefy ochronnej; Staa i regularna eliminacja gatunkw konkurujcych z A. adulterinum o miejsce w szczelinach; zabezpieczenie w hodowli ex situ przez pobr zarodnikw i namnoenie ich w warunkach laboratoryjnych; wykorzystanie zastpczych mikrosiedlisk po zachodniej stronie skay w cianie duej niecki kamienioomu i reintrodukowanie namnoonych paproci (prawdopodobnie rok 2011); Coroczny monitoring.

Proponowane zmiany legislacyjne

Nie proponuje si zmian legislacyjnych dla gatunku. Obecny status prawy ochrony gatunku naley uzna za doskonay. Wskazane jest objcie ochron w ramach uytkw ekologicznych stanowisk na wzgrzu Popiel koo Janowic Wielkich, trzech stanowisk na Wzgrzach Kieczyskich oraz stanowiska na mijowcu w Masywie nienika.

Informacja i edukacja
Dziaania edukacyjno-informacyjne
Generalnie szeroka akcja informacyjna o poszczeglnych stanowiskach (z dokadnym podaniem ich lokalizacji) nie jest wskazana. Zwikszona penetracja stanowisk oraz udostpnienie informacji o gatunku na szerokich forach publicznych, moe spowodowa przypadkowe lub umylne zniszczenia w poszczeglnych populacjach, powodowane przez ludzi pochodzcych spoza grupy interesantw. 16

Dziaalno edukacyjna moe polega na informowaniu opinii publicznej o wystpowaniu w Polsce tak cennego gatunku (za porednictwem Internetu lub prasy popularnonaukowej), jednak bez podawania szczegowej informacji o rozmieszczeniu jego stanowisk.

Dziaania komunikacyjne
Z uwagi na niewielki zakres terytorialny planu zarzdzania i niewielk liczb interesantw zwizanych z Planem Zarzdzania moliwe i wskazane jest zorganizowanie raz do roku spotkania grupy zarzdzajcej oraz innych zainteresowanych stron dla wymiany informacji o istniejcych stanowiskach oraz zachodzcych w nich zmianach. Spotkania takie pozwol na bieco reagowa na nieprzewidziane zdarzenia losowe zagraajce poszczeglnym populacjom i planowa nowe, nie przewidziane niniejszym Planem zadania ochronne, a take koordynowa dziaania poszczeglnych jednostek. Zagroenia dla poszczeglnych populacji bd oceniane co roku na podstawie aktualnych wynikw monitoringu przekazywanych do Zarzdcy terenu i Wojewdzkiego Konserwatora Przyrody przez zesp monitorujcy skadajcy si ze specjalisty i zarzdcy terenu.

Fot. 7. Asplenium adulterinum na mijowcu (Masyw nienika)

17

Plan zarzdzania
Harmonogram i lokalizacja dziaa
Lokalizacja Wzgrza Kieczyskie 1 Dziaanie usunicie robinii akacjowej z wyrobiska Usunicie siewek robinii akacjowej ze ska Usuwanie odrostw robinii akacjowej przy pomocy mazaka herbicydowego Monitoring stanu populacji wraz z zabiegami czynnej ochrony Monitoring stanu populacji wraz z zabiegami czynnej ochrony Monitoring stanu populacji wraz z zabiegami czynnej ochrony Monitoring stanu populacji wraz z zabiegami czynnej ochrony Dosadzenie drzew w otoczeniu skay Monitoring stanu populacji Usuwanie gatunkw konkurujcych Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji Usuwanie gatunkw konkurujcych Monitoring stanu populacji Koordynator dziaania Nadlenictwo Mikinia Usuga obca Nadlenictwo Mikinia Termin Jesie 2007 Zima 2008 Dwa razy w roku

L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) Nadlenictwo Mikinia L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) Wykonujcy W miar monitoring potrzeb L. Kromer i Jednorazowo wsppracownicy L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) Wykonujcy W miar monitoring potrzeb L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiec-

Wzgrza Kieczyskie 2 Wzgrza Kieczyskie 3 Wzgrza Kieczyskie 4

Wzgrza Kieczyskie 5

Wzgrza Kieczyskie 6

Radunia

18

mijowiec

Usuwanie gatunkw konkurujcych Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Dolesienia wok stanowiska dla utrzymania warunkw mikroklimatycznych Monitoring stanu populacji Usuwanie gatunkw konkurujcych Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji Ksztatowanie skadu drzewostanu Usuwanie konkurujcych z gatunkiem traw Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji Reintrodukcja na zachodni cian wyrobiska

Wykonujcy monitoring L. Kromer i wsppracownicy L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) L. Kromer i Sierpie wsppracownicy 2008 Nadlenictwo Jednorazowo, Ldek Zdrj rok 2008 lub 2009 L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) L. onierz i W miar wsppracownicy potrzeb L. Kromer i Sierpie wsppracownicy 2008 L. onierz i Corocznie wsppracownicy (lipiecsierpie) Nadlenictwo W miar potrzeb L. onierz i W miar wsppracownicy potrzeb L. Kromer i wsppracownicy L. onierz i wsppracownicy L. onierz, L. Kromer Sierpie 2008 Corocznie (lipiecsierpie) Po uzyskaniu rolin z hodowli ex situ

sierpie) W miar potrzeb Jednorazowo

Kamionki

Przygrze

Popiel koo Janowic

Plan finansowy
Koszty zidentyfikowanych dziaa
Przewidywane koszty zidentyfikowanych dziaa ksztatuj si nastpujco: Lokalizacja Dziaanie Przewidywany Czstokoszt tliwo jednostkowy Przewidywany koszt cakowity (lata

19

Wzgrza Kieczyskie 1

Wzgrza Kieczyskie 2 Wzgrza Kieczyskie 3 Wzgrza Kieczyskie 4

usunicie robinii akacjowej z wyrobiska Usunicie siewek robinii akacjowej ze ska Usuwanie odrostw robinii akacjowej przy pomocy mazaka herbicydowego Monitoring stanu populacji Monitoring stanu populacji Monitoring stanu populacji Monitoring stanu populacji Dosadzenie drzew w pobliu skay ksztatowanie warunkw siedliska Pielgnacja nasadze Monitoring stanu populacji + usunicie rolin konkurujcych Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji + usunicie rolin konkurujcych Monitoring stanu populacji + usunicie rolin konkurujcych Pobr zarodnikw do hodowli ex situ Monitoring stanu populacji Pobr zarodnikw do hodowli in vitro Dolesienia

1000 z 10 000 z 500 z

2007-2013) Jednorazowo 1000 z Jednorazowo 10 000 z Dwa razy w roku 6000 z

250 z 250 z 250 z 250 z 3000

Raz w roku Raz w roku Raz w roku Raz w roku

1500 z 1500 z 1500 z 1500 z

Jednorazowo 3000 z l (pocz. 2008) Raz w roku Raz w roku 2500 z l 1800 z

500 300 z

Wzgrza Kieczyskie 5

500 z 300 z

Jednorazowo 500 z Raz w roku 1800 z

Wzgrza Kieczyskie 6 Radunia

300 z

Raz w roku

1800 z

500 z 500 z 500 z 5000 20

Jednorazowo 500 z Raz w roku 3000 z

mijowiec

Jednorazowo 500 z Jednorazowo 5000 z

Kamionki

Przygrze Popiel koo Janowic

poprawa warunkw siedliskowych (0,5 ha) Pielgnacja nasadze Monitoring stanu populacji Pobr zarodnikw do hodowli in vitro Monitoring stanu populacji Usuwanie konkurujcych z gatunkiem traw Pobr zarodnikw do hodowli in vitro Reintrodukcja Monitoring stanu populacji

500 500 z 500 z 500 z 500 z 2000 z 500 z

Raz w roku Raz w roku

2500 z 3000 z

Jednorazowo 500 z Raz w roku W miar potrzeb Jednorazowo 500 z Jednorazowo 2000 z (rok 2011) Raz w roku 3000 z 3000 z

W podziale na lata przewidywane rodki wynosz: Rok 2008 24 900 z Rok 2009 9 900z Rok 2010 9 900z Rok 2011 11 900z Rok 2012 9 900z Rok 2013 9 900z Razem: 76 400 z Dodatkowe nakady na hodowl ex situ i zabezpieczenie zmiennoci genetycznej populacji: 2008 30 000 z 2009 30 000 z 2010 30 000 z 2011 30 000 z Razem: 120 000 z

rda finansowania
Ministerstwo rodowiska. Realizacja planu zarzdzania uzaleniona jest od pozyskania rodkw ze rde zewntrznych.

Jednostki odpowiedzialne
Dolnolski Urzd Wojewdzki, pl. Powstacw Warszawy 1, 50-951 Wrocaw. Nadlenictwo Mikinia Nadlenictwo widnica Nadlenictwo Ldek Zdrj Katedra Botaniki i Ekologii Rolin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocawiu @

21

Ogrd Botaniczny Uniwersytetu Wrocawskiego, ul. Sienkiewicza 23, 50-335 Wrocaw; Urzd Gminy w Pieszycach, ul. Kociuszki 2, 58-250 Pieszyce.

Ocena wdraania planu zarzdzania - monitoring4

Kada z powierzchni bdzie co roku monitorowana przez jednego ze specjalistw zainteresowanych zachowaniem paproci szczelinowych (dr Ludwik onierz, dr Krzysztof wierkosz, dr Ewa Szczniak) lub wytypowanych przez nich wsppracownikw z udziaem Zarzdcy terenu lub wyznaczonych jego przedstawicieli. Wyniki obserwacji bd jesieni kadego roku podsumowane i rozsyane do wszystkich interesantw, co pozwoli na podejmowanie, po uzgodnieniu z komisj ds. sieci Natura 2000, dziaa ad hoc, w przypadku stwierdzenia zagroe dla poszczeglnych populacji.

Fot. 8 Asplenium adulternium na stanowisku Wzgrza Kieczyskie 1.

Monitoring gatunkw/siedlisk przyrodniczych powinien by zintegrowany z (PM) Pastwowym Monitoringiem rodowiska (Monitoring gatunkw i siedlisk przyrodniczych, Monitorimg ptakw) w szczeglnoci pod wzgldem metodologii i uzyskania danych do raportw dla Komisji Europejskiej. Cz informacji o monitoringu wykonywanym w ramach PM znajduje si na stronach internetowych: http://www.iop.krakow.pl/gios/monitoring/ http://monitoringptakow.gios.gov.pl/powiadom.ave

22

Literatura
KARPOWICZ W. 1963. Paprocie na serpentynitach w Polsce. Fragm. Flor. Geobot. 9: 35-57. KROMER K., MARSZA-JAGACKA J., KEMPISKA K., NOWAK T., ONIERZ L., POTURAA D. WIERKOSZ K. 2006. Iv vitro propagation and ex situ preservation of endangered ferns from Lower Silesia. Botanical Guidebooks 29: 143-155. MARSZA-JAGACKA J., KROMER K., WIERKOSZ K. Ochrona ex situ zagroonych gatunkw paproci z rodzaju Asplenium przy wykorzystaniu kultur in vitro Biul. Arboretw i Ogr. Bot. SCHUBE T. 1903. Die Verbreitung der Gefpflanzen in Schlesien preuischen und sterreichischen Anteils. Nieschkowsky, Breslau, 361 pp. SZCZNIAK E. 2006. Asplenium Serpentine Ferns in Poland Threats and Conservation Imperatives. Botanical Guidebooks 29: 89-97. WIERKOSZ K. & SZCZNIAK E. 2003. Stan populacji i zagroenia wybranych gatunkw naskalnych na Dolnym lsku [w:] Z. KCKI [red.] Zagroone gatunki flory naczyniowej Dolnego lska. pp. 69-83. Instytut Biologii Rolin UWr PTOP pro Natura, Wrocaw ONIERZ L. 1993. Paprocie serpentynitowe w Masywie ly. Annales Silesiae 23: 77-91 ONIERZ L. 1997. Dokumentacja przyrodnicza projektowanych uytkw ekologicznych na stanowiskach paproci serpentynitowych w laskim Parku Krajobrazowym. Dolnolski Urzd Wojewdzki we Wrocawiu. Mscr. ONIERZ L. 2001. Asplenium adulterinum Milde Zanokcica serpentynowa. W: R. KAMIERCZAKOWA, K. ZARZYCKI (red.), Polska czerwona ksiga rolin. Paprotniki i roliny kwiatowe. Inst. Botaniki im. W. Szafera PAN, Instytut Ochrony Przyrody PAN, Krakw: 49-51. ONIERZ L. 2004. Asplenium adulterinum Milde, Zanokcica serpentynowa [w:] SudnikWjcikowska B., Werblan-Jakubiec H. [red]. Poradniki ochrony siedlisk i gatunkw podrcznik metodyczny. Tom 9 Gatunki rolin. Ministerstwo rodowiska, Warszawa, s. 47-51. WOJTU B., FABISZEWSKI J., ONIERZ L. 1993. Ekologiczna specyfika ciepolubnych muraw na serpentynitach Masywu ly. Annales Silesiae 23: 95-107.

23