Sytuacja Emigrantów Ekonmicznych Z Grupy A8

Dyrektor Midzynarodowego Centrum Bada Prawnych nad Legislacj Uniwersytetu w Hull
Profesor J.R. Carby-Hall
Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej

Program badawczy przygotowany dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej Tom 1.
Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Warszawa 2008
Specjalne wydanie Biuletynu RPO Materiay nr 61 Program badawczy przygotowany dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczpospolitej Polskiej przez prof. J.R. Carby-Halla Dyrektora Midzynarodowego Centrum Bada Prawnych nad Legislacj na Uniwersytecie Hull Konsula Honorowego Rzeczpospolitej Polskiej oraz oddziau konsulatu na rzecz wsppracy naukowej i edukacyjnej na Uniwersytecie Hull Wydawca: Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Al. Solidarnoci 77, 00-090 Warszawa www.rpo.gov.pl
Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich
Skrt do cytowania RPO-MAT. Nr 61 Tom 1.
Skad i amanie: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk www.grzeg.com.pl
Druk i oprawa: ARGRAF Sp. z o.o. 03-301 Warszawa, ul. Jagielloska 76 tel. (22) 811 51 11, (22) 614 53 31
Spistreci
Streszczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. . . . . . . . . . . . . . . . Adnotacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakres zada i obowizkw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozszerzenie zakresu programu badawczego. . . . . . . . . . . . Implikacje. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zesp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powody realizacji tego programu badawczego . . . . . . . . . . Celowe pominicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Lista koordynatorw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podzikowania . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia I Informacje wstpne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia II Swobodny przepyw siy roboczej oraz ustalenia przejciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia III Drogi do zatrudnienia pracownikw migrujcych z przyczyn ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia IV Status prawny migranta ekonomicznego z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia V Prawa migranta ekonomicznego z krajw A8 w pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia VI Informacje statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia VII Konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia VIII Wyzysk i naduycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia IX Druga strona wyzysku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia X Komentarze i zalecenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdzia XI Epilog . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V XXIX XXXI XXXII XXXII XXXIV XXXIV XXXV XXXVI XXXVIII XXXVIII 1 39 63 71 93 113 163 205 291 303 381
* The reports which appear as Appendices constitute a sample of the Correspondents reports.
STRESZCZENIE
Spistreci
Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rozdziay dodatkowe i uzupeniajce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kwestie oglne. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Swobodny przepyw siy roboczej oraz ustalenia przejciowe . . . . . Drogi do zatrudnienia pracownikw migrujcych z przyczyn ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Status prawny migranta ekonomicznego z krajw A8 . . . . . . . . . . . Prawa migranta ekonomicznego z krajw A8 w pracy . . . . . . . . . . Informacje statystyczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . Druga strona wyzysku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Splot soneczny centralna cz raportu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzysk i naduycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Komentarze i zalecenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII VII VII IX X XI XI XIV XIV XVI XVI XVII XX
Wstp
Rzecznik Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej, dr Janusz Kochanowski zleci realizacj ambitnego programu badawczego Sytuacja migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Powodem tego byy niepokojce doniesienia, pojawiajce si w raportach otrzymywanych przez Rzecznika z wielu wiarygodnych rde, dotyczce wyzysku migrantw ekonomicznych z krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej przez agencje zatrudnienia i pracodawcw. O przeprowadzenie tego programu badawczego na skal europejsk poproszono profesora Jo Carby-Halla z Uniwersytetu w Hull, konsula honorowego Rzeczypospolitej Polskiej w Zjednoczonym Krlestwie, wraz z prowadzonym przez niego dziaem ds. wsppracy naukowej i edukacyjnej. Badanie, realizowane przy pomocy koordynatorw, zostao przeprowadzone w okresie od 6 marca 2006 r. do 31 sierpnia 2007 r. Celem programu jest badanie i analiza zarzutw dotyczcych wyzysku, ich podstaw, skali i przyczyn oraz przedsibiorstw, w ktrych miay miejsce przypadki takich dziaa. Po uzyskaniu konkretnych dowodw potwierdzajcych obecno nieprawidowoci, zostan opracowywane zalecenia, o przedstawienie ktrych zwraca si Rzecznik. Program koncentruje si na praktykach wyzysku stosowanych wobec migrantw ekonomicznych z krajw A8 oraz na zaleceniach majcych na celu przeciwdziaanie ich wystpowaniu. Te dwie kwestie stanowi punkt centralny niniejszego raportu. Inne kwestie, ktre zostay omwione w raporcie peni wobec nich rol dodatkow i uzupeniajc.
Rozdziaydodatkoweiuzupeniajce
Kwestie oglne
Pierwszy rozdzia stanowi prb zapoznania czytelnika z pewnymi kwestiami oglnymi, istotnymi dla caego raportu. Zawiera on krtki opis tendencji migracyjnych na przestrzeni lat oraz powodw, dla ktrych ludzie decyduj si na migracj.
VIII
W rozdziale tym omwiono rwnie podstawowe prawo europejskie dotyczce swobodnego przepywu pracownikw w kontekcie rodkw przejciowych naoonych na kraje A8, a nastpnie sektory zatrudnienia migrantw z tych krajw oraz wspczesne tendencje migracyjne. Wprowadzono rwnie, wraz z krtk analiz, istotne pojcie obywatelstwa europejskiego. W rozdziale tym znale mona take pewne informacje na temat wyzysku oraz jego powiza z midzynarodowymi instrumentami prawa. Aby unikn wtpliwoci, w dalszej czci objaniono metodologi programu badawczego. W tym ostatnim kontekcie podkrela si, i badania, ktre zostay przeprowadzone przez autora i wsppracujcych z nim koordynatorw w okresie pitnastu miesicy maj rnorodny charakter i e w ich ramach wykorzystano wiele technik i rde, aby zwikszy zasig, dokadno i wiarygodno programu. rda te dostarcz niezbdnych analiz oraz bilansw wpywajcych na rzetelno niniejszego raportu. Wspomniana rnorodno obejmuje midzy innymi takie techniki jak wywiady z niechtnymi migrantami ekonomicznymi z krajw A8 oraz rnego rodzaju machinacje stosowane w celu uzyskania niezbdnych informacji, wywiady z pracodawcami i opornymi agencjami, organizacjami pozarzdowymi, organami na szczeblu lokalnym, hotelami, restauracjami, policj, zwizkami zawodowymi, stowarzyszeniami pracodawcw, zakadami ubezpiecze spoecznych, Ministerstwem Spraw Wewntrznych dotyczce systemu rejestracji pracownikw, urzdami pracy, Biurami Porad Obywatelskich (BPO), Zjednoczeniem Polskim w Zjednoczonym Krlestwie, Biurem Doradczym ds. Pracy (Advisory, Conciliation and Arbitration Service ACAS), itd. Znaczcym rdem informacji na temat migracji z krajw A8 bya literatura, na ktr zoyy si ksiki, artykuy i raporty Komisji oraz rzdu, raporty z przeprowadzonych dochodze, raporty organw na szczeblu lokalnym, materiay parlamentarne, orzecznictwo europejskie i krajowe, statuty, kodeksy postpowania oraz rne inne metody mikkiego prawa, dokumenty Komisji Europejskiej, instrumenty europejskie i midzynarodowe, takie jak konwencje, traktaty, umowy, itp. Dodatkowe rdo wspomnianej rnorodnoci stanowiy konferencje i programy telewizyjne oraz inne materiay medialne. Naley podkreli, e tre niniejszego raportu, podzielona na jedenacie rozdziaw, ktrym towarzyszy dziesi zacznikw, stanowi uzupenienie gwnego tematu programu badawczego, a mianowicie sytuacji migrantw ekonomicznych z Polski oraz innych krajw A8 w dwudziestu
Streszczenie
IX
piciu pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Warto pamita, i punktem centralnym raportu s dwa wspomniane wyej rozdziay, czyli rozdzia powicony kwestii wyzysku oraz rozdzia zawierajcy zalecenia, podczas gdy pozostae rozdziay peni rol dodatkow i uzupeniajc. Dlatego te wszystkie rozdziay, czyli: rozdzia I Informacje wstpne rozdzia II Swobodny przepyw siy roboczej oraz ustalenia przejciowe rozdzia III Drogi do zatrudnienia pracownikw migrujcych z przyczyn ekonomicznych rozdzia IV Status prawny migranta ekonomicznego z krajw A8 rozdzia V Prawa migranta ekonomicznego z krajw A8 w pracy rozdzia VI Informacje statystyczne rozdzia VII Konsekwencje migracji z krajw A8 rozdzia IX Druga strona wyzysku wraz z zacznikami, stanowi dodatek i uzupenienie dla dwch rozdziaw centralnych rozdziau VIII Wyzysk i naduycia oraz rozdziau X Zalecenia. Opierajc si na tym planie, w niniejszym streszczeniu w pierwszej kolejnoci omwiono rozdziay uzupeniajce, a nastpnie dwa rozdziay stanowice punkt centralny.
Swobodnyprzepywsiyroboczejorazustaleniaprzejciowe
Rozdzia ten wyjania, omawia i analizuje jedn z najwaniejszych podstawowych wolnoci zapisanych w Traktacie ustanawiajcym Wsplnot Europejsk. To podstawowe prawo, z zastrzeeniem pewnych ogranicze, obejmuje prawo pracownika do: a) ubiegania si o rzeczywicie oferowane miejsca pracy; b) swobodnego przemieszczania si w tym celu po terytorium pastw czonkowskich; c) przebywania w jednym z pastw czonkowskich w celu podjcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczcymi zatrudniania pracownikw tego pastwa; d) pozostawania na terytorium Pastwa Czonkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na ustalonych warunkach. Naley zwrci rwnie uwag na dyrektyw w sprawie praw obywateli UE i ich rodzin do swobodnego przemieszczania i osiedlania si na terytorium pastw czonkowskich, uzupeniajc tre Traktatu, podobnie jak rozporzdzenie w sprawie swobodnego przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty. Wszystkie te przepisy obejmuj zatem, oprcz swobody przemieszczania si pracownikw w celu podjcia zatrudnienia, rwnie prawo pracownikw migrujcych do tego, aby ich rodziny mogy si
przemieszcza i osiedla z nimi w przyjmujcym pastwie czonkowskim; prawo migrujcych pracownikw i ich rodzin do braku dyskryminacji z powodu przynalenoci narodowociowej, rwnego traktowania w zakresie zatrudnienia, przywilejw dotyczcych zamieszkania, przywilejw spoecznych i podatkowych. Z uwagi na wyraone przez wikszo pastw czonkowskich UE-15 obawy dotyczce swoich rynkw pracy, Traktat o Przystpieniu krajw A8 zawiera ustalenia przejciowe, ktre wykluczaj oraz w pewien sposb naruszaj fundamentalne prawo do swobodnego przemieszczania si pracownikw. Traktat o Przystpieniu z 2003 r. uwzgldnia zatem ustalenia przejciowe dopuszczajce ograniczone odstpstwa od praw swobodnego przemieszczania si pracownikw. Kalendarz ustale przejciowych zosta podzielony na trzy wyrane okresy, okrelane jako formua 2 lata plus 3 lata plus 2 lata. Pierwszy okres przejciowy rozpocz si dnia 1 maja 2004 r. i zakoczy dnia 30 kwietnia 2006 r. Drugi okres rozpocz si dnia 1 maja 2006 r. i zakoczy si dnia 30 kwietnia 2009 r., natomiast trzeci okres rozpocznie si dnia 1 maja 2009 r. a jego nieodwoalne zakoczenie nastpi w dniu 30 kwietnia 2011 r. Raport zawiera analiz znaczenia kadego z tych trzech okresw oraz podaje, i na dzie jego sporzdzenia dziewitnacie pastw stosowao polityk swobodnego przemieszczania si pracownikw, cztery pastwa dokonay liberalizacji lub aktualnie liberalizuj polityk w tym zakresie, a dwa pastwa nie maj moliwoci jej wprowadzenia podczas drugiego okresu przejciowego. W raporcie nie zostay uwzgldnione pastwa przystpujce z grupy A2, czyli Bugaria i Rumunia, poniewa znajduj si poza zakresem programu badawczego.
Drogidozatrudnieniapracownikwmigrujcych z przyczyn ekonomicznych

W tym krtkim rozdziale omwiono rne drogi podejmowane przez migrantw poszukujcych zatrudnienia w przyjmujcych pastwach czonkowskich. Po czci wstpnej przedstawione zostay drogi, ktre zostay zidentyfikowane w ramach badania, midzy innymi droga w ciemno, przez rodzin i przyjaci, bezporedniej rekrutacji, bezporednio przez agencj oraz droga rekrutacji grupowej i Utopia, ktr ta ostatnia stwarza migrantowi.
Streszczenie
XI
Status prawny migranta ekonomicznego z krajw A8

Brak miejsca nie pozwala na dokonanie analizy statusu prawnego migrantw ekonomicznych z krajw A8 we wszystkich dwudziestu piciu pastwach. W zwizku z tym postawiono omwi pokrtce status tych migrantw w prawie brytyjskim. Wystarczy zaznaczy, e, podobnie jak w przypadku Zjednoczonego Krlestwa, z krajowych raportw skadanych przez koordynatorw wynika, e migranci ekonomiczni z krajw A8 pracujcy legalnie w pastwach czonkowskich posiadaj ten sam status prawny, co obywatele pastw przyjmujcych, w ktrych przebywaj. Kade pastwo czonkowskie napotyka problem rozwizania niejasnoci dotyczcych rozrnienia pomidzy pracownikiem a niezalenym kontrahentem. Rozrnienie to jest istotne, poniewa w prawie brytyjskim status prawny pracownika gwarantuje wiksz liczb praw ni w przypadku niezalenych kontrahentw. Podobna sytuacja ma miejsce w innych pastwach czonkowskich. Opierajc si na przykadzie prawa brytyjskiego, przedstawiono krtk analiz sposobw rozwizania tego problemu. W tym celu przeanalizowano definicje ustawowe, jednak adna z nich nie przynosi odpowiedniego rozwizania. Nastpnie przeprowadzono krtk analiz brytyjskiego common law, wraz z rnego rodzaju pojciami i testami, jakie obejmuje. Owe pojcia i testy obejmuj pojcie kontroli oraz rozwj jej ostatecznej wadzy, pojcie umowy analizowanej jako cao, test integracji prowadzcej do utworzenia organizacji, test rzeczywistoci ekonomicznej, pojcie intencji stron, test wzajemnoci zobowiza, pojcie pojcia intuicyjnego oraz test poczenia. Okazuje si, e pomimo obecnoci tych poj, orzecznictwo common law nie dostarcza jednoznacznej odpowiedzi umoliwiajcej rozwizanie tego problemu. Kady konkretny przypadek naley ocenia indywidualnie, uwzgldniajc oglne fakty danej sprawy. Dokonano rwnie analizy i omwienia Systemu Rejestracji Pracownikw w kontekcie statusu, spornych aspektw oraz funkcji monitorujcej.
Prawa migranta ekonomicznego z krajw A8 w pracy

Migranci ekonomiczni z Polski i innych krajw A8 pracujcy w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej maj zapewnione pewne prawa. S one takie same, jak prawa pracownikw miejscowych i wynikaj z ustawodawstwa midzynarodowego, europejskiego i krajowego. Jest ich wie-
XII
le i maj zoony charakter. Jako przykad praw w pracy obowizujcych w pastwie czonkowskim Unii Europejskiej zostanie omwione prawo brytyjskie. W tym kontekcie zostanie przestawiony System Rejestracji Pracownikw (WRS). Zawarte zostanie rwnie przypomnienie o obowizku rejestracji migrantw ekonomicznych z krajw A8 w tym systemie. Badanie wykazao, e w wielu przypadkach agencje/pracodawcy zatrudniali pracownikw z krajw A8 nie rejestrujc ich, aby w ten sposb unikn odprowadzania podatkw oraz opacania obowizujcych skadek ubezpieczeniowych. Ta niezgodna z prawem praktyka moe mie rwnie swoje konsekwencje dotyczce praw migrantw ekonomicznych z krajw A8 w pracy, uniemoliwiajc tym pracownikom realizacj tych praw. Podstawowe prawa migrantw ekonomicznych z krajw A8 oraz pracownikw miejscowych w Zjednoczonym Krlestwie zale od tego, czy dana osoba jest pracownikiem, czy niezalenym kontrahentem. Obowizuj rwnie specjalne prawa dla osb uzyskujcych zatrudnienie za porednictwem agencji. Status pracownikw zaley zatem od ich praw w miejscu pracy. Osoby posiadajce status pracownika ciesz si wiksz iloci praw w miejscu pracy, ni osoby o statusie niezalenego kontrahenta. Na czym polega rnica? Wszystkie osoby pracujce, w tym pracownicy zatrudniani przez agencje, od pocztku pracy korzystaj z okrelonych praw. Obejmuj one minimalne wynagrodzenie, ochron przeciwko niesprawiedliwej dyskryminacji, prawo do ochrony zdrowia i bezpieczestwa oraz prawa dotyczce czasu pracy. Pracownicy zatrudniani za porednictwem agencji korzystaj ze specjalnych praw, do ktrych zalicza si prawo do nieuiszczania prowizji za znalezienie pracy lub wiadczenia usug na rzecz pracownika, prawo pracownika to tego, aby agencja nie moga wstrzymywa wypaty jego wynagrodzenia, prawo do otrzymania na pimie owiadczenia okrelajcego warunki i zasady zatrudnienia przed rozpoczciem pracy. Agencja nie moe dokona jednostronnej zmiany tych warunkw, a pisemne owiadczenie musi zawiera informacje dotyczce obowizujcego obie strony okresu wypowiedzenia, wysokoci wynagrodzenia, wymiaru urlopu oraz zobowiza agencji w zakresie opieki zdrowotnej i bezpieczestwa. Rwnie migranci ekonomiczni z krajw A8 posiadajcy status pracownika korzystaj z powyszych praw, ale przysuguj im rwnie dodatkowe prawa warunkowane staem pracy. Osoby te natychmiast uzyskuj prawo do otrzymania na pimie warunkw i zasad zatrudnienia, uwzgld-
Streszczenie
XIII
niajcych okrelone informacje. Kobieta ma prawo do 26-tygodniowego urlopu macierzyskiego oraz wolnych dni na wizyty lekarskie podczas ciy. W wyjtkowych sytuacjach pracownik ma take prawo do urlopu z tytuu nagych wypadkw. Obowizuje rwnie prawo do ochrony przeciwko zwolnieniu z powodu ciy, czonkostwa/odmowy czonkostwa w zwizkach zawodowych oraz prawo do informowania o naduyciach i przestpstwach (ang. whistle blowing). Pracownik ma take prawo do bycia reprezentowanym podczas rozpraw dyscyplinarnych/rozpatrywania skarg. Kolejne prawo dotyczy uznawania zwizkw zawodowych, jeeli z takim wnioskiem wystpuje wikszo pracownikw. Obowizuje rwnie prawo do niedyskryminowania z powodw rasowych, ciy, pci, niepenosprawnoci, czonkostwa w zwizkach zawodowych, narodowoci (w przypadku obywateli UE), religii itp. Pracownik ma prawo do ochrony przed niezgodnymi z prawem potrceniami z wynagrodzenia, za wyjtkiem potrce dokonywanych dla celw podatkowych oraz ubezpieczeniowych. Kolejnymi prawami bezporednimi s rwna paca oraz okrelony ustawowo zasiek chorobowy. Pracownik ma rwnie prawo do wniesienia skargi przeciwko niezgodnemu z prawem powszechnym zwolnieniu z naruszeniem umowy o prac. Jeeli pracownik by zatrudniony przez okres jednego miesica, ma prawo do tygodniowego okresu wypowiedzenia oraz do otrzymania wynagrodzenia w przypadku zawieszenia na podstawie orzeczenia lekarskiego lub zwolnienia z pracy. Po dwch miesicach zatrudnienia pracownik ma prawo do otrzymania pisemnego owiadczenia okrelajcego najistotniejsze warunki umowy o prac. Po szeciu miesicach pracy kobieta nabywa prawo do dodatkowych 26 tygodni urlopu macierzyskiego (oprcz pocztkowych 26 tygodni). Po roku pracownik ma prawo skierowania do sdu pracy skargi przeciwko nieuzasadnionemu zwolnieniu z pracy oraz prawo poznania przyczyn takiego zwolnienia na pimie. Dwuletni sta pracy daje pracownikowi prawo do otrzymania odprawy. W raporcie omwione zostao postpowanie egzekucyjne stosowane w przypadku naruszenia tych praw. Przeanalizowano rwnie naruszenia oraz naduycia praw pracowniczych migrantw ekonomicznych z krajw A8. Prawa czowieka migrantw ekonomicznych zostay przeanalizowane w odniesieniu do midzynarodowych instrumentw prawa, czyli konwencji, midzynarodowych programw dziaania, deklaracji oraz paktw. W tym kontekcie zostay omwione odpowiednie czci Midzynarodowej Konwencji o Ochronie Praw Wszystkich Pracownikw Migrantw
XIV
i Czonkw ich Rodzin. Wrd innych midzynarodowych instrumentw prawa, ktrym powicono uwag, znalazy si: Konwencja dotyczca pracownikw migrujcych (postanowienia uzupeniajce), Powszechna Deklaracja Praw Czowieka, Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Spoecznych i Kulturalnych, Midzynarodowy Pakt Praw Osobistych i Politycznych, Konwencja MOP o wieku minimalnym, Deklaracja Wiedeska, Kairski Program Dziaania, Deklaracja Kopenhaska i Kopenhaski Program Dziaania, a take Pekiska Deklaracja i Platforma Dziaania. Celem kadego z wymienionych powyej instrumentw prawa jest ochrona migrujcych pracownikw. Pomimo ogromnej iloci midzynarodowych dokumentw dotyczcych praw czowieka, wiele pastw, rwnie pastw czonkowskich Unii Europejskiej, nie ratyfikowao tych dokumentw lub ich czci.
Informacje statystyczne
W tym rozdziale raportu czytelnik bdzie mg zapozna si z profilami statystycznymi dwudziestu piciu pastw czonkowskich Unii Europejskiej (z wyczeniem Bugarii i Rumunii). Przedstawiono rnego rodzaju informacje statystyczne dotyczce wielu zagadnie w kadym z pastw.
Konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8

Rozdzia te podejmuje temat rnorodnych konsekwencji bdcych wynikiem migracji z krajw A8. Rozdzia ten rozpoczyna si od przedstawienia skutkw migracji ekonomicznej dla dzieci, ktre zostay pozostawione przez migrujcych rodzicw. W tej czci raportu omwiono konsekwencje spoeczne oraz wiele smutnych sytuacji, z jakimi mona si zetkn. Opisano szczeglnie niepokojce sytuacje, do ktrych zaliczaj si problemy psychologiczne, z ktrymi boryka si ta grupa dzieci, zesp abstynencyjny, depresja czy nawet samobjstwa. Dalsza cz rozdziau zostaa powicona omwieniu i ocenie skutkw odczuwanych przez rodziny migrantw ekonomicznych. Opisano tutaj rwnie problemy, z jakimi spotykaj si te rodziny. S to problemy zwizane z rozdzieleniem rodzin z powodw mieszkaniowych. Zjawisko rozdzielenia rodzin omawiano rwnie w kontekcie prawa migrujcego pracownika do poczenia z czonkami rodziny oraz/lub beneficjentami. Ocena przepisw przejciowych pokazuje, e nie uwzgldniaj one fundamentalnego prawa do czenia rodzin zawartego w dyrektywie z 2004 r.
Streszczenie
XV
w sprawie prawa obywateli Unii Europejskiej i czonkw ich rodzin do swobodnego przemieszczania si i pobytu. W zwizku z tym stwierdzono, e w tym miejscu moe wystpowa sprzeczno midzy przepisami przejciowymi a dyrektyw! W raporcie przedstawiono pewne propozycje dotyczce usunicia tej luki wraz z opini, e w kwestii tej powinien orzeka Europejski Trybuna Sprawiedliwoci. Trzeci omawian w tym rozdziale kwesti s korzyci, jakie migracja z krajw A8 zapewnia pastwom czonkowskim UE-15. Brak miejsca nie pozwoli jednak na dokonanie analizy wszystkich pastw czonkowskich UE. Chocia poddano analizie rwnie pozostae pastwa UE-15, Zjednoczone Krlestwo zostao przedstawione jako gwny przykad pastwa czonkowskiego UE-15 czerpicego korzyci z migracji z krajw A8. Raport pokazuje, w jaki sposb migranci ekonomiczni z tych krajw przyczyniaj si do zwikszenia zdolnoci produkcyjnej Zjednoczonego Krlestwa (oraz innych pastw UE-15). Dane liczbowe przedstawione w raporcie potwierdzaj wysoki wzrost gospodarczy, osignity dziki temu zjawisku. Ponadto migranci ekonomiczni z krajw A8 zajmuj istotne etaty, wspieraj wiadczenie usug spoecznych oraz maj znaczcy udzia w gospodarce i spoeczestwie. Migracja z krajw A8 przyspieszya rozwj gospodarczy i pomoga przezwyciy niedobory zatrudnienia w UE-15, w szczeglnoci w brany budowlanej. Przeanalizowano rwnie pozycj przedsibiorcw z krajw A8 czerpicych korzyci z gospodarki UE-15. Omwiono take usugi bankowe oferowane migrantom z krajw A8 oraz usugi wiadczone przez supermarkety, a take niektre inicjatywy w powizanych z nimi dziedzinach. Bardzo pozytywnym zjawiskiem jest reakcja pracodawcw wobec migrantw z krajw A8 oraz opinia na ich temat, zwaszcza w odniesieniu do migrantw z Polski. Opini t potwierdzaj reakcje brytyjskiej Izby Handlu, Federacji Pracodawcw, grupy badawczej Joseph Rowntree Foundation oraz innych organw. Raport zawiera rwnie pewne informacje na temat wrogoci wobec migrantw ekonomicznych. Dokonano w nim take analizy pewnych zwizanych z tym mitw, z ktrej wypywa wniosek, i wszystkie one s bezpodstawne. Czwarta konsekwencja migracji z krajw A8 ma zwizek z obcieniem usug publicznych, takich jak system zabezpiecze spoecznych, gospodarka mieszkaniowa, szkoy, problem bezdomnoci, kwestia spjnoci spoecznoci lokalnych, jak wynika z podnoszcego faszywy alarm, ujawnionego raportu rzdu brytyjskiego.
XVI
Zgodnie ze sformuowanym w raporcie wnioskiem, nie ma wtpliwoci, e obcienie niektrych usug publicznych istnieje, jednak jak na razie wadze lokalne i inne skutecznie radz sobie z dodatkowymi obcieniami bdcymi skutkiem migracji z krajw A8. W kolejnej, pitej czci rozdziau omwiono rol Kocioa Katolickiego. Koci prowadzi aktywn dziaalno w wielu dziedzinach, w razie koniecznoci zapewniajc migrantom ekonomicznym z krajw A8 wsparcie duchowe i materialne. Wsppracuje rwnie midzy innymi z wadzami lokalnymi, orodkami dla bezdomnych, konsulatami oraz zwizkami zawodowymi. Szst kwesti, ktra zostaa poruszona w tym rozdziale jest wpyw migrantw z krajw A8 na ich ojczyzny. Omwione zostay skutki exodusu z krajw A8 oraz stosowane przez te kraje polityki walki ze zjawiskiem emigracji. W tej czci pokrtce przedstawiono rwnie przysz polityk paneuropejsk, a nastpnie konsekwencje dotyczce wynagrodzenia oraz warunkw pracy w UE-15 wywoane przez migracj z krajw A8.
Druga strona wyzysku

Aby zachowa rwnowag programu badawczego, celem tego krtkiego rozdziau jest wykazanie, i wyzysk migrantw ekonomicznych z krajw A8 nie jest zjawiskiem dotyczcym wikszoci pracodawcw/agencji, lecz jedynie ich mniejszoci, aczkolwiek znaczcej, dziaajcej w sposb pozbawiony skrupuw. Przedstawiono rwnie krtk analiz zebranych danych dotyczcych przetwrstwa wtrnego w sektorze produkcji ywnoci. W ramach badania stwierdzono, e migranci ekonomiczni z krajw A8 w tym sektorze s zasadniczo zadowoleni ze swoich agencji, zasad i warunkw zatrudnienia, transportu, zakwaterowania, spersonalizowanych odcinkw wypaty, godzin pracy, wynagrodzenia oraz miejsca pracy. Wydaje si rwnie, e znaczca wikszo migrantw ekonomicznych z krajw A8 pracujcych przy przetwrstwie wtrnym sektora ywnociowego w Zjednoczonym Krlestwie wyraa oglne zadowolenie ze swojej pracy i zwizanych z ni warunkw.
Splot sonecznycentralnaczraportu
O ile osiem powyszych rozdziaw zostao powiconych dodatkowym i uzupeniajcym kwestiom dotyczcym sytuacji migrantw ekono-
Streszczenie
XVII
micznych z krajw A8 w dwudziestu piciu pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, centraln cz omawianego programu badawczego stanowi rozdziay VIII i X raportu.
Wyzyskinaduycia
W zwizku z tym, e zagadnienie wyzysku i naduy obejmuje wiele dziedzin, roztropno nakazywaaby podzieli je i omwi oddzielnie. Przedtem naley jednak wyjani pi istotnych kwestii. Po pierwsze, podczas trwania niniejszego programu badawczego migranci ekonomiczni z krajw A8 bardzo niechtnie udzielali wywiadw, wyraali zgod na robienie zdj i/lub nagrywanie z obawy przed reperkusjami ze strony agencji/pracodawcy. Wikszo osb, ktre wyraziy zgod na udzielenie wywiadu, pragna zachowa anonimowo. Po drugie, migranci ekonomiczni z krajw A8 s rozproszeni w wielu sektorach gospodarki we wszystkich pastwach czonkowskich UE. Po trzecie, jak bdzie mona zauway, niektre praktyki wyzysku stosowane wobec migrantw ekonomicznych w krajw A8 odpowiadaj definicji przymusowej pracy oraz/lub wspczesnego niewolnictwa. Po czwarte, chocia badanie to prbuje dokona wyjanienia podziau zjawiska wyzysku, mona bdzie dostrzec obecno innych naduy ni te, ktre zostay poddane analizie. Powodem tego jest bardzo zoony charakter niektrych przypadkw oraz fakt, i rozdzielenie tych kwestii spowodowaoby zmniejszenie znaczenia danego przypadku oraz naruszenie jego integralnoci. Zjawisko wyzysku i naduy zidentyfikowane w ramach raportu dotyczyo nastpujcych dziedzin: (a)Bezpieczestwoihigienapracy Niniejsze badanie przedstawia wyzysk migrantw ekonomicznych z krajw A8 jako efekt naruszenia przez pracodawcw zobowiza wynikajcych z przepisw dotyczcych zdrowia i bezpieczestwa. Niektre z tych narusze dotycz braku bezpiecznego szkolenia, braku komunikacji, niewyjanienia przez pracodawc obowizkw w zakresie zdrowia i bezpieczestwa oraz braku oceny kwalifikacji danego migrujcego pracownika do konkretnej pracy, nieprzestrzeganie przez pracodawc ustawodawstwa dotyczcego czasu pracy, itp. Wszystkie te sytuacje, podobnie jak wiele innych, przyczyniaj si do wyjanienia powodw silnego wzrostu miertelnych ofiar wypadkw wrd migrantw z krajw A8.
XVIII
W tym kontekcie przeprowadzono analiz i ocen przewidzianego w brytyjskim common law obowizku starannoci pracodawcy wobec pracownika. (b)Warunkipracyiyciaorazzasadyiwarunkizatrudnienia Wikszo przypadkw wyzysku dotyczy warunkw pracy i ycia. Przykady tego zjawiska s bardzo liczne i obejmuj midzy innymi ogoszenia publikowane przez agencje zbiorowego porednictwa pracy oraz inne agencje zatrudnienia w rnych krajach, opisujce faszywe, utopijne warunki pracy i zakwaterowania w pastwie przyjmujcym. Za swoje usugi agencje te pobieraj niebotyczne wrcz prowizje. Po przybyciu do pastwa przyjmujcego, migrant ekonomiczny z kraju A8 zostaje zakwaterowany w przeraajcych warunkach, za ktre pobierany jest wysoki czynsz, a jeeli istnieje moliwo podjcia pracy, otrzymuje za ni bardzo skromne wynagrodzenie, z ktrego potrcane s koszty transportu; stosowane s rwnie groby, nikt nie wyjania migrantowi warunkw zatrudnienia; dokonywane s niezgodne z prawem i nieuzasadnione potrcenia z jego wynagrodzenia; pracodawcy, agencje oraz biura grupowego porednictwa pracy stosuj czsto nieuczciwe praktyki i naduycia; nagminnie naruszane s uprawnienia zwizane z urlopem macierzyskim i zwolnieniem chorobowym; nierzadkie s take przypadki nieuzasadnionych zwolnie z pracy; powszechne jest zjawisko dyskryminacji, zdarzaj si przypadki przeladowa i zncania. (c) Zastraszanie Powanym problemem dla migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest zastraszanie przez pracodawcw, biura grupowego porednictwa pracy oraz agencje zatrudnienia. Zastraszanie przejawia si midzy innymi emocjonalnym i fizycznym zncaniem si, zniewagami, brakiem szacunku, upokorzeniem, wymiewaniem si, faszywymi oskareniami, nieprzyzwoitymi uwagami i praktykami, atakami dotyczcymi narodowoci migranta, nieuwzgldnianiem nadgodzin, uniemoliwianiem zdobycia alternatywnego zatrudnienia, nieuznawaniem wyszego wyksztacenia itp. (d)Kwestiefinansowe W raporcie zidentyfikowano rwnie liczne przypadki powanego wyzysku. S to midzy innymi czste przypadki pacenia niszych stawek za godzin pracy ni zostao to uzgodnione lub ni minimalne stawki, niewypacanie wynagrodzenia, wstrzymywanie wynagrodzenia, niepacenie nadgodzin lub ich nieuwzgldnianie, niezgodne z prawem potrcenia
Streszczenie
XIX
z wynagrodzenia, pobieranie opat za sprzt ochronny i zabezpieczajcy w przypadku, gdy powinien on zosta zapewniony migrantowi bezpatnie, zbyt wysokie potrcenia z tytuu opat administracyjnych, nieuczciwe praktyki w zakresie skadek na ubezpieczenie spoeczne, podatkw oraz opat w ramach Systemu Rejestracji Pracownikw, odmowy wypaty ustawowego zasiku chorobowego na rzecz migranta, naruszenia prawa do patnego urlopu, naduywania praw najemcw, naruszania rozporzdze dotyczcych minimalnego wynagrodzenia itp. (e)Zbrodnienienawiciizachowaniaantyspoeczne W ramach niniejszego badania zidentyfikowane zostao zjawisko zbrodni nienawici oraz zachowania antyspoeczne. Obejmuj one akty przemocy werbalnej i fizycznej wzgldem migranta, niszczenie mienia, obraliwe graffiti, podpalenia, napaci, powane uszkodzenia ciaa oraz morderstwa. (f)Dziaalnoprzestpcza Opisane w raporcie praktyki, ktre miay miejsce w Orta Nova we Woszech i w Morecambe Bay w Anglii s dobrym przykadem dziaalnoci przestpczej skierowanej przeciwko, odpowiednio, migrantom ekonomicznym z krajw A8 oraz innym emigrantom. W obu przypadkach sprawcy zostali zatrzymani i skazani. Przyjto pewne rodki zapobiegawcze, jednak autor omiela si kwestionowa ich skuteczno. Pomimo wprowadzenia w ycie tych rodkw, dziaalno przestpcza agencji grupowego porednictwa pracy oraz biur pracy i pracodawcw nadal si rozwija! (g) Wyzysk ze strony polskich agencji zatrudnienia Zidentyfikowano rwnie przypadki naruszenia przepisw przez polskie agencje zatrudnienia. Stosowane machinacje s bardzo rnorodne i mog przybiera form pobierania niezgodnych z prawem prowizji, zawyania kosztw rzekomej podry, zakwaterowania i przejazdw. (h) System Rejestracji Pracownikw Zilustrowano i poddano analizie braki Systemu Rejestracji Pracownikw. Ukazuj one, w jaki sposb system ten jest otwarty na naduycia ze strony pozbawionych skrupuw agencji zbiorowego porednictwa pracy/ pracodawcw. (i) Praca niewolnicza Zagadnienie to zostao omwione w oparciu o dowiadczenia pewnego dziaajcego potajemnie dziennikarza. Pokazuje on wyranie, w jaki
XX
sposb migranci z krajw A8 s w nieuczciwy sposb s kuszeni propozycjami, a potem nie otrzymuj penego wynagrodzenia i poddawani s staemu wyzyskowi, co prowadzi do pojawienia si zjawiska pracy niewolniczej i wspczesnego niewolnictwa. k) Pracownicy zatrudniani przez agencje a prawa pracownicze Przeprowadzona analiza pokazuje, e wysoki odsetek pracownikw zatrudnianych przez agencje nie moe korzysta z przysugujcych im praw pracowniczych. l)Pracatransgranicznazwizanazniskimikosztami Do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci skierowane zostay, z wnioskiem o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, dwie znaczce sprawy dotyczce pracy transgranicznej zwizanej z niskimi kosztami: sprawy Vaxholm i Viking. Dwoje rzecznikw generalnych przedstawio swoje opinie w tych sprawach, a w ramach raportu dokonano analizy ich odpowiednich czci. m)Milczcywyzysk Pomimo wystpowania zjawiska wyzysku, zdarzaj si przypadki kiedy to migranci ekonomiczni z krajw A8 wol wybiera milczenie i nie rozmawia na temat praktyk wyzysku stosowanych przez agentw/pracodawcw z obawy przed kopotami z wadzami. Tego rodzaju sytuacja ma czsto miejsce w Niemczech i Austrii. Podsumowujc, z raportu wynika, i: wyzysk jest zjawiskiem wystpujcym na skal oglnoeuropejsk, co potwierdzaj raporty niektrych koordynatorw, e s z nim zwizane istotne aspekty polityczne oraz e chocia migracja z krajw A8 odgrywa due znaczenie w tym sensie, i uzupenia luki na rynkach pracy pastw europejskich, podejmuje si zbyt mao dziaa w celu zwalczania praktyk wyzysku stosowanych przez agencje grupowego porednictwa pracy, biura pracy i pracodawcw.
Komentarze i zalecenia
Kierujc si dbaoci o jasno oraz wzgldami praktycznymi, sformuowane w niniejszym raporcie zalecenia zostay podzielone na cztery nastpujce grupy: Grupa A zalecenia na poziomie europejskim; Grupa B zalecenia na poziomie krajowym z elementami europejskimi;
Streszczenie
XXI
Grupa C zalecenia na poziomie krajowym z elementami midzynarodowymi; Grupa D zalecenia na poziomie krajowym. Chocia zalecenia zawarte w raporcie nie s opatrzone numerami, wszystkie zalecenia przedstawione w niniejszym streszczeniu zostay ponumerowane. Obok 46 zalece opatrzonych numerami czytelnik odnajdzie liczne pomniejsze zalecenia, ktrych nie uwzgldniono w numeracji. GrupaA.Zalecenianapoziomieeuropejskim Zalecenie 1 niewielka mniejszo czterech pastw czonkowskich UE, ktre do tej pory wyraay sprzeciw wobec projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych powinna ponownie rozway dotychczasow decyzj dotyczc blokowania tego projektu. Zalecenie 2 pracownicy tymczasowi, w tym migranci ekonomiczni z krajw A8 objci kategori pracownikw tymczasowych, powinni znajdowa si pod ochron prawa europejskiego, ktre w tym zakresie znajduje zastosowanie we wszystkich pastwach czonkowskich, zapewniajc pracownikom tymczasowym oraz migrantom ekonomicznym z krajw A8 objtych t kategori status pracownika agencji, dopuszczajc jednoczenie elastyczno w uwzgldnianiu przez strony wszelkich podanych wersji. Z zaleceniem 2 cz si dwa inne: Zalecenie 2 a na przedsibiorstwa korzystajce z usug pracujcych tymczasowo migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy (z uwzgldnieniem wersji, o ktrych mowa w zaleceniu 2) z formalnego punktu widzenia s pracownikami agencji zatrudnienia, powinien zosta naoony w prawie europejskim prawny obowizek informowania agencji zatrudnienia o jej obowizkach wobec pracownika tymczasowego. Aby unikn jakichkolwiek wtpliwoci informacje te powinny by podawane na pimie. Podobnie, Zalecenie 2 b przedsibiorstwo korzystajce z usug pracownikw tymczasowych powinno mie prawny obowizek informowania swoich pracownikw (tzn. pracownikw agencji zatrudnienia) na pimie o umowie zawartej z agencj, w ktrej zostay okrelone jej zobowizania prawne. W zwizku z tym, jeeli przedsibiorstwo korzystajce z usug pracownikw tymczasowych przeniesie zobowizania dotyczce szkole w zakresie zdrowia i bezpieczestwa na zatrudniajc ich agencj, powinno mie prawny obowizek upewnienia si, e takie szkolenie zostao w rzeczywistoci przeprowadzone i odbyo si w zrozumiaym dla emigranta jzyku.
XXII
rupaB.Zalecenianapoziomiekrajowymzelementami G europejskimi otyczcerolizwizkwzawodowychorazpenienia D przezniefunkcjiobrocwprawpracownikw Zalecenie 3 powinno si zachca zwizki zawodowe we wszystkich pastwach czonkowskich UE do opracowania wasnej polityki wewntrznej uwzgldniajcej trudn sytuacj migrantw ekonomicznych z krajw A8. Zalecenie 4 zwizki zawodowe we wszystkich pastwach czonkowskich UE powinny przyj polityk majc na celu przycignicie i przyjcie w poczet swoich czonkw migrantw ekonomicznych z krajw A8. W ten sposb ruchy zwizkowe zapewniyby ochron praw migrantw ekonomicznych z krajw A8 we wszystkich pastwach czonkowskich. Zalecenie 5 ruchy zwizkowe odpowiedniego szczebla we wszystkich pastwach czonkowskich UE powinny rozway moliwo wprowadzenia systemu informujcego migranta ekonomicznego w jego wasnym jzyku o przysugujcych mu prawach w pracy itd. i jednoczenie dostarczajcego danemu zwizkowi zawodowemu informacji na temat zatrudnionych migrantw, ktre mogyby zosta wykorzystane jako narzdzie rekrutacji. W ten sposb rne systemy monitorowania migrantw ekonomicznych z krajw A8 stosowane przez pastwa czonkowskie, niezalenie od tego czy mog by one wykorzystywane na przykad na etapie rejestracji czy te pozwolenia na prac, speniayby dwa dodatkowe, istotne cele. Zalecenie 6, majce poredni zwizek same agencje/prawodawcy powinni propagowa kultur rzetelnych, uczciwych i etycznych praktyk wobec pracownikw. A zatem agencje/pracodawcy powinni wykazywa wobec swoich pracownikw spoeczn odpowiedzialno biznesu. Chocia jest to zalecenie utopijne, tego rodzaju praktyka w duszej perspektywie zapewniaby pracodawcy/agencji znaczce korzyci finansowe oraz korzyci innego rodzaju. Zalecenie 7 Zwizki zawodowe powinny sta si bardziej aktywnie i dynamicznie stosowa polityk dotyczc przyjmowania migrantw ekonomicznych z krajw A8. Praktyki wyzysku ustan lub osabn dopiero w momencie, gdy migranci zarobkowi z krajw A8 stan si czonkami zwizkw zawodowych. Zalecenie 8 Naley ustanowi odpowiednie powizania midzy zwizkami zawodowymi w pastwach UE-27 w oparciu o wzajemne umowy, partnerstwo itp. Zalecenie 9 Aby zwalcza wyzysk naley okreli grup docelow potencjalnych migrantw ekonomicznych z krajw A8 zanim wyrusz oni
Streszczenie
XXIII
do odpowiednich pastw przyjmujcych. Zwizki zawodowe powinny realizowa to dziaanie w pastwie pochodzenia potencjalnego migranta. W celu zapewnienia skutecznoci okrelenia grupy docelowej konieczne jest stworzenie rejestru agencji podejrzanych o stosowanie bezwzgldnych praktyk we wszystkich pastwach UE-27. Naley wprowadzi czno w zakresie monitoringu midzy zwizkami zawodowymi we wszystkich pastwach czonkowskich UE. Zalecenie 10 Zwizki zawodowe w pastwach przyjmujcych powinny przyjmowa w poczet swoich czonkw pracownikw pochodzcych z niektrych krajw A8 i znajcych jzyk tych krajw. Zalecenie 11 dotyczy kwalifikacji migrantw ekonomicznych z krajw A8. Zwizki zawodowe w pastwie przyjmujcym powinny podejmowa to zagadnienie wraz z pracodawcami w ramach procesu negocjacji, aby a) awansowa migranta z kraju A8 zgodnie z jego kwalifikacjami, lub b) wynegocjowa z pracodawc szkolenie zapewniajce podwyszenie kwalifikacji migranta do wymaganego standardu w pastwie przyjmujcym. Zalecenie 12 Zwizki zawodowe w pastwie przyjmujcym powinny, jeeli jest to moliwe, zawiera umowy z dziaajcymi w krajach A8 agencjami zatrudnienia rekrutujcymi migrantw, aby zachca ich do tego, aby dla wasnego dobra i w celu zapewnienia sobie ochrony wstpowali do zwizkw zawodowych w pastwie przyjmujcym. Zakwaterowanie/Bezdomno Zalecenie 13 wadze centralne wszystkich pastw czonkowskich UE powinny zaj si problemem zakwaterowania, przyjmujc za cel przyjcie przejrzystej i realistycznej polityki w zakresie mieszkalnictwa publicznego (poniewa pracodawcy/agencje czsto wykorzystuj ten system). Bezdomno Zalecenie 14 rzdy pastw czonkowskich powinny: i) rozway podjcie wsppracy z UE oraz krajami A8 w celu zapewnienia, e migranci uzyskaj rzetelne informacje na temat warunkw zatrudnienia w pastwie przyjmujcym oraz przygotowania ich do zakoczonej powodzeniem migracji; ii) mie wiadomo tego, e problem bezdomnoci dotyka niektrych migrantw z krajw A8; iii) przekaza odpowiedzialno w zakresie koordynacji dziaa w tej dziedzinie odpowiedniemu ministerstwu; iv) utworzy orodek absorpcji zapewniajcy migrantom ekonomicznym z krajw A8 rne formy wsparcia.
XXIV
Ksenofobia Zalecenie 15 rzdy pastw czonkowskich UE, Komisja Europejska, pracodawcy, zwizki zawodowe, konsulaty oraz agencje, ktrych dotyczy to zagadnienie, powinny zaj si nim w ramach programw edukacyjnych ukierunkowanych w szczeglny sposb na obszary, w ktrych zidentyfikowane zostao zjawisko ksenofobii. Zaleceniarne Zalecenie 16 w dziedzinie komunikacji zaleca si, aby a) administracja pastwowa w pastwach czonkowskich UE miaa obowizek szkolenia swoich pracownikw w zakresie zagadnie dotyczcych migrantw ekonomicznych oraz aby b) administracja pastwowa korzystaa z usug zawodowych tumaczy. Jzykiiusugiwpastwieprzyjmujcym Zalecenie 17 a) waciwe organy pastwa przyjmujcego powinny zapewnia kursy jzykowe; b) kursy jzykowe powinno si wykorzystywa do przekazywania informacji na temat podstawowych usug wiadczonych w pastwie przyjmujcym; c) podmioty wiadczce usugi w pastwie przyjmujcym powinny zosta przeszkolone w zakresie wskazywania migrantom z krajw A8 odpowiednich usug; oraz d) naley wyznaczy osoby odpowiadajce za koordynacj na szczeblu regionalnym wszystkich dziaa podejmowanych w celu zapewnienia wsparcia migrantom ekonomicznym z krajw A8. omocpastwczonkowskichdlamigrantw P ekonomicznych z krajw A8 Zalecenie 18 a) pastwa czonkowskie powinny wprowadzi system informujcy migrantw ekonomicznych z krajw A8 o organizacjach, ktre mog udzieli im pomocy; funkcj t powinny peni b) konsulaty oraz c) ruchy zwizkowe; d) agencje rzdowe w pastwie przyjmujcym powinny udziela migrantom z krajw A8 informacji w specjalistycznych dziedzinach, ktrymi si zajmuj; e) urzdy pracy w pastwach czonkowskich powinny zapewni migrantom z krajw A8 porady i pomoc; f) naley zachca organizacje do aktywnoci w zakresie rozpowszechniania informacji. Biurokracjarzdowa Zalecenie 19 naley zaostrzy wewntrzne przepisy rzdw pastw czonkowskich w zakresie przetwarzania dokumentw migrantw ekonomicznych z krajw A8.
Streszczenie
XXV
Potrcenianazakwaterowanie/dojazdydopracy. Bezdomno Zalecenie 20 i) pastwa czonkowskie powinny wprowadzi przepisy okrelajce maksymalne limity kwot, jakie mog by potrcane z wynagrodzenia migrantw ekonomicznych z krajw A8 na zakwaterowanie i transport, lub aby ii) limity te zostay skoordynowane na szczeblu europejskim, lub iii) aby zostay zawarte ukady zbiorowe. Zalecenie 21 i) naley wprowadzi zabezpieczenia prawne chronice migrantw ekonomicznych z krajw A8 przed utrat zakwaterowania zapewnianego przez agencj/pracodawc natychmiast po zakoczeniu stosunku pracy oraz ii) zaleca si wprowadzenie dwutygodniowego okresu wypowiedzenia, aby zapobiec zjawisku bezdomnoci. Uprawnienia migrantw ekonomicznych z krajw A8 Zalecenie 22 i) wszystkie zasady i warunki zatrudnienia powinny by wyranie okrelane w pisemnych warunkach i informacjach dotyczcych zatrudnienia oraz ii) aby byy one tumaczone na odpowiedni jzyk kraju z grupy A8. wiadczeniaspoeczne,ubezpieczeniespoeczne oraz ulgi podatkowe Zalecenie 23 migranci z kraju A8 powinni otrzymywa informacje w swoim jzyku na temat uprawnie do wiadcze spoecznych. Zalecenie 24 naley przekazywa przejrzyste informacje, najlepiej w jzyku migranta z kraju A8, objaniajce zasady dziaania systemu podatkowego oraz zwizek ubezpieczenia spoecznego z otrzymywanymi wiadczeniami spoecznymi. Uznaniekwalifikacji Zalecenie 25 aby i) w przypadku rwnowanoci kwalifikacji bya ona dostpna dla migrantw ekonomicznych z krajw A8 oraz ii) aby migranci otrzymywali pomoc w zakresie aktualizacji i/lub uznania swoich kwalifikacji. OficjalnedanenatematmigrantwzkrajwA8 Zalecenie 26 naley okreli sposoby uzyskiwania dokadnych danych na temat liczby migrantw ekonomicznych z krajw A8 w pastwach przyjmujcych. Obowizkiagencjizatrudnienia Zalecenie 27 organ ds. rwnoci rasowej w przyjmujcym pastwie czonkowskim powinien wyda pisemne wytyczne okrelajce najlepsze
XXVI
praktyki, na przykad Kodeks Postpowania w zakresie traktowania migrantw z krajw A8, przeznaczone w szczeglnoci dla agencji zatrudnienia. Rola UE a migranci ekonomiczni Zalecenie 28 w kadym pastwie czonkowskim naley na szersz skal rozpowszechnia odpowiednie materiay opracowywane przez UE. rustracjazwizanazrejestracjdziecimigrantw F z krajw A8 Zalecenie 29 ministerstwa spraw zagranicznych pastw czonkowskich UE powinny zwrci uwag na problem, z jakim spotykaj si migranci ekonomiczni pragncy zarejestrowa swoje dziecko w konsulacie. Zapobieganie niespodziewanym sytuacjom Zalecenie 30 przed wyjazdem na emigracj migranci ekonomiczni z krajw A8 powinni otrzyma szczegowe i realistyczne informacje na temat warunkw ycia i pracy w pastwie przyjmujcym, do ktrego si udaj. Dziki temu jeszcze przed opuszczeniem kraju bd wiedzie czego mog si spodziewa. rodkiwzajemne Zalecenie 31 te kraje z grupy A8, ktre nadal stosuj restrykcyjne rodki wzajemne, powinny rozway moliwo ich zniesienia. Migracjawahadowa Zalecenie 32 migranci ekonomiczni z krajw A8 powinni mc wykorzysta wszystkie oferowane im przez pastwo przyjmujce moliwoci wzbogacenia si, ktre w przypadku migracji wahadowej przyczyniyby si do wzbogacenia pastwa pochodzenia. KartaImigrantwzawierajcaminimalnewymogi Zalecenie 33 powinien zosta opracowany projekt dobrowolnej krajowej karty minimalnych standardw, zapewniajcej emigrantowi ekonomicznemu z kraju A8 komfort i bezpieczestwo informacji. rupaC.Zalecenianapoziomiekrajowymzelementami G midzynarodowymi RatyfikacjamidzynarodowejKonwencji Zalecenie 34 wszystkie pastwa czonkowskie UE powinny ratyfikowa Midzynarodow Konwencj o ochronie praw wszystkich pracownikw migrantw i czonkw ich rodzin.
Streszczenie
XXVII
GrupaDZalecenianapoziomiekrajowym a) Ustawodawstwo krajowe i jego braki Zalecenie 35 zostao ono podzielone na 3 kategorie: a) europeizacja ustawodawstwa, w przypadku ktrego zaleca si (ponownie) wdroenie projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych na poziomie europejskim (wczenie jej do ustawodawstwa krajowego); b) zaleca si rozszerzenie na skal krajow zasigu geograficznego obowizujcego w pastwach czonkowskich ustawodawstwa krajowego, regionalnego lub sektorowego dotyczcego wyzysku, midzy innymi, migrantw ekonomicznych z krajw A8; oraz c) zaleca si, aby wszystkie pastwa czonkowskie wprowadziy bardziej zdecydowane ustawodawstwo krajowe zapewniajce ochron, midzy innymi, migrantw ekonomicznych z krajw A8 w wskim sektorze gospodarki, a nastpnie rozszerzenie go na wszystkie sektory przemysu. Ponadto, majc na uwadze podstawowe znaczenie Urzdu ds. Licencjonowania Grupowego Porednictwa Pracy (ang. Gangmasters Licensing Authority, w Zjednoczonym Krlestwie) w zwalczaniu wyzysku: Zalecenie 36 sugeruje znalezienie rozwizania wszystkich sabych punktw, ktre zostay zidentyfikowane i poddane analizie w ramach niniejszego programu badawczego, co zapewni temu organowi moliwo bardziej skutecznego dziaania w zakresie zwalczania wyzysku. Niektrzy koordynatorzy zaangaowani w niniejszy program badawczy przekazali zalecenia dotyczce usunicia istniejcych luk prawnych w swoich krajach. Zalecenie 37 przedstawione przez szwedzkiego koordynatora, dr Annic Burman, sugeruje przyznanie zwizkom zawodowym, w ramach art. 19 szwedzkiej ustawy Co-Determination Act (ustawa w sprawie wspstanowienia), prawa do dania udostpnienia informacji, co umoliwi zwizkom zawodowym monitorowanie przestrzegania przez pracodawc postanowie ukadu zbiorowego. Zalecenie 38 sugeruje zaostrzenie i jednoczenie wyjanienie obowizujcych w Szwecji przepisw dotyczcych zobowiza gwnego wykonawcy wobec podwykonawcw midzy innymi w zakresie bezpieczestwa, jak rwnie wprowadzenie rejestracji spek zatrudniajcych pracownikw na rne okresy zatrudnienia, zapewniajc tym samym sprawowanie nad nimi lepszej kontroli. Francuski koordynator, dr Philippe Martine przedstawiajc swoje Zalecenie 39 sugeruje w podobny sposb szybkie zakoczenie prac nad ustaleniami przejciowymi midzy Francj a krajami A8.
XXVIII
Zalecenie 40 sugeruje zmian lub uchylenie przepisw oraz procedur administracyjnych dotyczcych wczenia w poczet czonkw zwizkw zawodowych pracownikw z krajw A8. b) Prawa pracownicze i status prawny emigrantw ekonomicznych z krajw A8 Zalecenie 41 rzd Zjednoczonego Krlestwa powinien rozway spenienie obietnicy z lat 90. dotyczcej usunicia rnic w zakresie uprawnie do korzystania z praw, ktre obecnie zaley od statusu zatrudnienia danego pracownika, czyli umowy o prac (ang. contract of service) oraz umowy wiadczenia usug (ang. contract for services). Zalecenie 42 rne okresy kwalifikacyjne umoliwiajce pracownikowi nabycie praw uzalenionych od stau pracy powinny zosta zniesione. Zalecenie 43 (jako alternatywa dla zalece 41 i 42) naley usun niejasnoci dotyczce a) statusu pracownika i rnych praw wynikajcych z tego tytuu oraz b) okresw kwalifikacyjnych w celu uzyskania tych praw a niejasne regulacje zastpi wspln podstaw praw pracowniczych, obowizujc w stosunku do wszystkich zatrudnionych osb, niezalenie od tego czy posiadaj one status pracownika czy niezalenego kontrahenta. c) oncepcjadialoguspoecznegojakonarzdziaochrony K migrantw ekonomicznych z krajw A8 Zalecenie 44 rzdy wszystkich pastw czonkowskich UE powinny przyj polityk wprowadzania, w okrelonych sektorach, w ktrych migranci ekonomiczni s bezbronni, pilotaowych programw majcych na celu ksztacenie partnerw spoecznych oraz wyeliminowanie wszelkich istniejcych form wyzysku i naduy. Zalecenie 45 w ramach realizowanej przez siebie polityki dialogu spoecznego rzdy wszystkich pastw czonkowskich UE powinny zachca partnerw spoecznych do przyjcia niewicych prawnie Kart Minimalnych Standardw lub Kodeksw Postpowania, ktre okrelayby najlepsze praktyki dotyczce migrantw ekonomicznych z krajw A8 w danym sektorze lub na danym obszarze geograficznym. Zalecenie 46 ruchy zwizkowe we wszystkich pastwach czonkowskich UE powinny doprowadzi do powoania na szczeblu krajowym i we wsppracy ze stowarzyszeniami lub grupami pracodawcw, komisji lub innego organu o podobnym charakterze, ktra monitorowayby i odpowiednio dostosowywaa wraliwe obszary zatrudnienia pod ktem migrantw ekonomicznych z krajw A8. Jo Carby-Hall 31 sierpnia 2007 r.
Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej
Adnotacja
W swoich Penses Pascal powiedzia Le moi est hassable! (Ja jest nienawistne). W peni zgadzam si z tym stwierdzeniem i jest to powd, dla ktrego w caym niniejszym raporcie stosowana jest trzecia osoba liczby pojedynczej. Wyjtek stanowi jednak dwa miejsca, w ktrych wyraam si w pierwszej osobie. Pierwszy z nich to cz zatytuowana Zakres zada i obowizkw, a drugi Podzikowania. Powodem pojawienia si tych dwch wyjtkw by fakt, e Rzecznik Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej osobicie zwrci si do mnie z prob o realizacj tego zadania, a zatem stosowne wydaje mi si nadanie indywidualnego charakteru tej czci wypowiedzi, ktra powicona jest zakresowi zada i obowizkw. To samo dotyczy Podzikowa, wyraajcych osobist wdziczno dla wszystkich osb, ktre w rny sposb przyczyniy si do realizacji tego ambitnego i zoonego programu.
Zakreszadaiobowizkw
6 marca 2006 r. zostaem poproszony przez Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej, dr Janusza Kochanowskiego o przeprowadzenie niezwykle wanego, zoonego i ambitnego europejskiego programu badawczego. Odnona cz pisma zlecajcego realizacj tego zadania, opatrzonego sygnatur RPO 526052/06/VIII, zawieraa nastpujc tre: Ju od duszego czasu polska prasa ujawnia przypadki alarmujcych i jednoczenie niedopuszczalnych praktyk, ktrych ofiarami staj si polscy obywatele poszukujcy pracy lub pracujcy w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Potwierdzaj to rwnie listy, jakie napywaj do mojego Biura. Problem ten znajduje si w centrum mojej uwagi. Moim zdaniem jest to zagadnienie, ktre wymaga gruntownych bada oraz podjcia zdecydowanych dziaa zapobiegajcych rozprzestrzenianiu si tego rodzaju praktyk. Konieczne jest ustalenie statusu prawnego polskich pracownikw w pastwach czonkowskich UE w wietle prawa europejskiego, a take okrelenie moliwych do zrealizowania dziaa zapewniajcych ochron ich praw. Czy zgodziby si Pan opracowa odpowiedni ekspertyz dla polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich oraz czy zechciaby Pan rozway moliwo zorganizowania midzynarodowej konferencji na temat w Warszawie? 13 marca 2006 r. odpowiedziaem, i z najwiksz przyjemnoci opracuj dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej ekspertyz dotyczc naduy stosowanych wobec polskich pracownikw w pastwach starej Unii Europejskiej, w szczeglnoci w Zjednoczonym Krlestwie, Irlandii oraz Szwecji, ktre przyjy polityk otwartych drzwi wobec pracownikw z nowych krajw A8... Z przyjemnoci zorganizuj rwnie w Warszawie europejsk konferencj na ten temat.
Rozszerzenie zakresu programu badawczego

W pniejszym pimie z dnia 8 czerwca 2006 r. Rzecznik Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej zasugerowa mi rozszerzenie zakresu programu badawczego na pozostae kraje A8, ktre przystpiy
Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...
XXXIII
do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Odpowiednia cz tego pisma brzmiaa: Skala amania praw polskich pracownikw przez zagranicznych pracodawcw i agencje zatrudnienie poredniczce w procesie rekrutacji jest tak wielka, e trudno jest uwierzy, aby zjawisko to dotykao tylko obywateli Polski. Moim zdaniem, nawet gdyby wynikaoby to tylko z faktu, e strony zaangaowane w stosunek pracy s obywatelami lub poddanymi rnych pastw, problemy, jakie pojawiaj si podczas trwania tego rodzaju stosunku czyni z tego zjawiska problem na skal europejsk. Znajduje to swoje potwierdzenie w rnorodnoci form oraz skali amania praw pracownikw. Z tego powodu wydaje mi si, e wskazane byoby poznanie skali tego problemu rwnie w innych regionach Europy. Pismo to uzyskao rwnie ustne potwierdzenie Rzecznika podczas pierwszej konferencji na ten temat, ktra odbya si w Paacu w Radziejowicach w dniach 35 padziernika 2006 r. Postpy w realizacji programu zostay wwczas przeanalizowane i pojawio si wiele kwestii o charakterze wstpnym. Niezwocznie udzieliem odpowiedzi, w ktrej z zadowoleniem przyjem sugesti Rzecznika dotyczc rozszerzenia zakresu bada i objcie nimi migrantw ekonomicznych wszystkich pozostaych siedmiu krajw Europy rodkowej i Wschodniej, ktre przystpiy do Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Rozszerzenie to moe przynie poczwrne korzyci. Po pierwsze, program bada bdzie si skupia si na szerszej grupie migrantw ekonomicznych; po drugie, badanie obejmie wszystkie osiem krajw przystpujcych, zapewniajc tym samym peniejszy obraz analizowanego zagadnienia. Po trzecie, sytuacja migrantw ekonomicznych bdzie uwzgldnia szerok gam praktyk wyzysku i naduy stosowanych przez liczn grup pozbawionych skrupuw agencji i pracodawcw, co z kolei umoliwi przyjcie bardziej realistycznego i zrwnowaonego podejcia w ramach programu bada. Po czwarte wreszcie, sam program bada zyska na znaczeniu i jakoci, poniewa oprcz Rzeczypospolitej Polskiej, uwzgldni rwnie kwestie zwizane z sytuacj migrantw ekonomicznych w pozostaych siedmiu krajach. Miaoby to dodatkow warto dla tych pastw, ktre w ten sposb poznaj problemy dotyczce ich wasnych migrantw ekonomicznych. W zwizku z tym pierwotny tytu programu bada zosta zmieniony, aby uwzgldni rozszerzenie i otrzyma nastpujce brzmienie: Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej.
XXXIV
Implikacje
Powyej wspomniaem, e Rzecznik, w ramach swoich uprawnie, za pomoc implikacji zwrci si z prob o objcie programem badawczym sytuacji migrantw ekonomicznych z krajw A8 we wszystkich dwudziestu piciu pastwach czonkowskich Unii Europejskiej (w 2006 r.). Sowo implikacja jest tutaj uzasadnione, poniewa rzeczywisty problem wyzysku wystpuje przede wszystkim w pastwach czonkowskich starej pitnastki europejskiej. Majc na uwadze fakt, e zjawisko wyzysku pojawia si rwnie w pastwach czonkowskich nalecych do grupy A8, lub jest z nimi zwizane, co potwierdzaj krtko omwione w niniejszym raporcie i zaczone do niego jaskrawe przykady w postaci europejskich spraw Laval un Partneri Ltd przeciwko Svenska Byggnadsarbetarefrbundet, Svenska Byggnadsarbetarefrbundet avdelning 1 Byggettan i Svenska Elektrikerfrbundeti sprawa C-341/05 oraz The International Transport Workers Federation i The Finnish Seamens Union przeciwko Viking Line ABP i O Viking Line Eesti sprawa C-438/05 z maja 2007 r., uznaem, e rozszerzenie zakresu badania na pastwa czonkowskie nalece do grupy A8 bdzie rozwane i waciwe by zapewni kompletno badania. W ten sposb objo ono pen liczb wszystkich dwudziestu piciu pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Niniejszy program badawczy nie obejmuje Bugarii ani Rumunii, ktre stay si czonkami Unii Europejskiej 1 stycznia 2007 r., zawiera jednak pewne wzmianki na ich temat. Pastwa te zostay pominite z dwch powodw: po pierwsze, w momencie zlecenia badania nie byy czonkami Unii Europejskiej; po drugie, od momentu ich przystpienia minby zbyt krtki okres, abym mg sformuowa jakiekolwiek wice wnioski na temat sytuacji migrantw ekonomicznych z tych krajw w pozostaych pastwach Unii Europejskiej, zwaywszy na fakt, e niektre pastwa Unii, na przykad Zjednoczone Krlestwo, nie wczyy ich do porozumie w sprawie swobodnego przepywu pracownikw.
Zesp
Szybko mona bdzie zauway, e samodzielna realizacja tak wanego programu badawczego, obejmujcego wszystkie dwadziecia pi pastw czonkowskich UE przez jedn osob byaby z fizycznego i czysto ludzkiego punktu widzenia niewykonalna w wyznaczonym terminie. Gdybym realizowa to zadanie samodzielnie, mogoby nie zosta ukoczone w uzgodnionym z Rzecznikiem terminie, czyli do dnia 31 sierpnia 2007 r.
XXXV
(w cigu jednego roku i piciu miesicy). Dlatego te musiaem skorzysta z dodatkowej pomocy. W tym celu zwrciem si, za zgod Rzecznika, do grupy organw dziaajcych w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej i specjalizujcych si w skali swojego kraju w takich dziedzinach jak prawa czowieka, prawo pracy oraz prawo imigracyjne. W rezultacie, w drodze wyjtkowo uwanej selekcji, wybranych zostao pitnastu ekspertw penicych funkcj koordynatorw w poszczeglnych krajach. Nazwiska koordynatorw, nazwy reprezentowanych przez nich instytucji (w stosownych przypadkach) oraz pastw zostay wymienione na licie koordynatorw. Niemoliwe okazao si znalezienie odpowiednich koordynatorw w Austrii, na Cyprze, w Republice Czeskiej, Danii, Estonii, Finlandii, Luksemburgu na Litwie, otwie i na Sowacji. Nie oznacza to jednak, e pastwa te zostay pomite w programie badawczym. Z pastw z tych uzyskano wystarczajc ilo materiaw naukowych i badawczych oraz dokumentw rzdowych, abym mg opracowa niniejszy raport. Ponadto dodatkowym rdem informacji bya korespondencja, ktr prowadziem z indywidualnymi osobami, urzdnikami pastwowymi oraz Rzecznikami Praw Obywatelskich. Wszyscy koordynatorzy otrzymali modus operandi, ktry zosta im przesany w formie Aide Mmoire doczonej do niniejszego raportu jako zacznik A. Poniewa tre tego dokumentu nie wymaga wyjanienia, wystarczy doda, e zosta on opracowany i rozesany do koordynatorw zanim dowiedziaem si (w czerwcu i padzierniku 2006 r.) o rozszerzeniu zakresu badania o pozostae kraje z grupy A8 (zob. powyej). Oczywicie koordynatorzy zostali poinformowani o tej zmianie za porednictwem poczty elektronicznej. Koordynatorzy zostali poproszeni o ukoczenie raportw krajowych do dnia 30 marca 2007 r., aby zapewni mi wystarczajc ilo czasu na dokadne przestudiowanie i opracowanie przekazanych materiaw oraz wczenie ich odpowiednich czci do niniejszego raportu przed terminem jego zoenia, upywajcym w dniu 31 sierpnia 2007 r.
Powody realizacji tego programu badawczego

Warto przypomnie, e powodem zlecenia realizacji niniejszego programu badawczego by fakt stwierdzenia przez Rzecznika braku potwierdzonych informacji w mediach lub innych rdach na temat wyzysku migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8. Informacje te spowodoway pojawienie si kwestii wymagajcych analizy, oceny i potwierdzenia.
XXXVI
W zwizku z tym konieczne byo przeprowadzenie badania w celu uzyskania odpowiedzi na pytania, ktre do tej pory pozostaway bez odpowiedzi. Na podstawie niepotwierdzonych informacji uksztatowaa si opinia, e migranci ekonomiczni s le traktowani przez agencje i/lub pracodawcw w pastwach przyjmujcych, napotykaj na problemy zwizane z zatrudnieniem, otrzymuj niewielkie wynagrodzenie, dowiadczaj narusze warunkw umw o prac (o ile takie istniej) itp. Z powodu sabej znajomoci jzyka, braku informacji na temat praw pracowniczych w pastwie przyjmujcym oraz nieznajomoci warunkw lokalnych, migranci staj si bezbronni a zatem w wikszym stopniu naraeni na wyzysk i naduycia ze strony pracodawcw lub agencji. Wszystkie te czynniki oraz wiele innych skoniy Rzecznika do zlecenia przeprowadzenia badania w celu sprawdzenia, czy te niepotwierdzone informacje maj swoje podstawy. Celem, ktry sobie wyznaczyem, byo ustalenie, czy owe niepotwierdzone informacje maj jakikolwiek sens, czy s to opowieci wyssanych z palca przez szukajce sensacji media i inne rda informacji. Podstawowym celem tego badania bya analiza niepotwierdzonych zarzutw dotyczcych naduy, a przypadku gdyby okazay si one prawdziwe, analiza ich podstaw, skali oraz przedsibiorstw, w ktrych miay miejsce przypadki takich dziaa oraz ich przyczyn. Z tego wzgldu konieczne byo przeanalizowanie wielu czynnikw, takich jak istniejce problemy zwizane z zatrudnieniem migrantw ekonomicznych z krajw A8, dostp do usug publicznych, dyskryminacja, budownictwo socjalne, prawa pracownicze, status prawny, bezdomno, zakwaterowanie itd. Po ustaleniu konkretnych dowodw potwierdzajcych wystpowanie tego rodzaju nieprawidowoci, celem bya dokadniejsza (lecz krtka) analiza ich rda i podstaw przed sformuowaniem zalece, o przedstawienie ktrych zwraca si Rzecznik. Byo to due wyzwanie, ktre jednak przynioso wiele satysfakcji. Oczekuje si, e przedstawione w niniejszym raporcie zalecenia zostan uwanie przestudiowane przez wszystkie zainteresowane strony i wprowadzone z ycie. Ich wdroenie mogoby sta si sposobem na znalezienie humanitarnego rozwizania wystpujcego obecnie zjawiska wyzysku migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8.
Celowepominicia
W ramach niniejszego raportu dokonano pewnych celowych pomini! Mona zada pytanie, dlaczego nie zagbiem si w wikszym stopniu w dyskusj naukow nad omawianymi w tym raporcie zagadnieniami, taki-
XXXVII
mi jak drogi do zatrudnienia pracownikw migrujcych z przyczyn ekonomicznych (rozdzia III), status prawny migranta ekonomicznego (rozdzia IV), prawa migrantw ekonomicznych w pracy (rozdzia V), informacje statystyczne (rozdzia VI), konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8 (rozdzia VII), druga strona wyzysku (rozdzia IX) itd. Co wicej, dlaczego nie uwzgldniem rwnie innych, drugorzdnych kwestii majcych zwizek z zagadnieniami omawianymi w tym raporcie? Moja odpowied na to pytanie jest dwojaka: po pierwsze, miaem wiadomo braku miejsca ograniczajcego ten i tak ju obszerny raport do rozsdnych rozmiarw. Po drugie, pragnem skupi si na istotnych kwestiach wymagajcych opracowania i omwienia w ramach niniejszego raportu, a mianowicie na wyzysku i naduyciach wobec migrantw ekonomicznych z krajw A8 (rozdzia VII) oraz zaleceniach (rozdzia X), o ktrych sformuowanie poprosi Rzecznik. Zgodnie z przyjtym zakresem zada i obowizkw raport bdzie zawiera zatem analiz jego centralnej czci. Uznaem, e zjawisko wyzysku oraz zalecenia s duo istotniejsze i problematyczne ni jakiekolwiek kwestie, ktre zostay opisane w pozostaych rozdziaach. Rozdziay te maj charakter pomocniczy, peni funkcj ta oraz wyjanienia czy rozwinicia, i w zwizku z tym wymagaj uproszczonego traktowania, pozostawiajc na pierwszym planie rozdziay powicone zjawisku wyzysku i zaleceniom. Naukowcw pragncych pogbi swoj wiedz w zakresie tematw poruszanych w rozdziaach uzupeniajcych odsya si do przypisw zawierajcych odniesienia do tekstw naukowych, orzecznictwa, kodeksw, statutw, raportw, opinii oraz innych materiaw. Powinny one czciowo zaspokoi Pastwa zainteresowanie tego rodzaju informacjami. Uznaem, e wybrana przeze mnie metoda zapewnia rozwizanie wszystkich problematycznych kwestii zwizanych z realizacj tego ambitnego programu badawczego, czyli: a) zachowania rozsdnych rozmiarw niniejszego raportu; b) skupienia si na najbardziej istotnych zagadnieniach zgodnie z przyjtym zakresem zada i obowizkw; oraz c) zapewnienia naukowcom moliwoci zapoznania si z dodatkowymi materiaami, umoliwiajc im tym samym pogbienie wiedzy w danym zakresie. Odpowied na pytanie czy ten tok rozumowania jest a) obiektywny oraz b) zosta zrealizowany, pozostaje w gestii czytelnika, ktrego prosi si o wyrozumiao. Madame de Stal napisaa w Korynnie(1807), i bycie cakowicie wyrozumiaym czyni czowieka bardzo pobaliwym! (ksiga 18, rozdzia 5).
XXXVIII
ListaKoordynatorwbiorcychudziawbadaniu Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski iinnychkrajwA8wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej

1. Profesor Alessandro Anastasi, Prorektor, Uniwersytet w Messynie, Wochy 2. Profesor Maria Amparo Ballester-Pastor Uniwersytet w Walencji oraz Uniwersytet Balearw, Hiszpania 3. Dr Annika Burman, Uniwersytet Dalarna, Szwecja (we wsppracy z dr Kristin Lundberg) 4. Profesor Jo Carby-Hall, Uniwersytet w Hull, Polska 5. Profesor Jo Carby-Hall, Uniwersytet w Hull, Zjednoczone Krlestwo 6. Profesor Antonio Monteiro Fernandez, Uniwersytet w Lizbonie, Portugalia 7. Breda Gray et al., Republika Irlandii 8. Dr gnes Hrs, dr Judith Tth oraz Julia Trser, Wgry 9. Profesor Antoine Jacobs, Uniwersytet w Tilburgu, Holandia 10. Profesor Yota Kravaritou, Uniwersytet w Tesalonikach, Grecja 11. Dr Philippe Martin, CNRS, COMPTRASEC, Universit Montesquieu, Bordeaux IV, Francja 12. Dr Gabriella Pace, Malta 13. Profesor Bogumila Plachtej-Pavlin, Sowenia 14. Profesor Pascale Vielle, Belgia 15. Profesor dr Dres h.c. Manfred Weiss, Uniwersytet we Frankfurcie nad Menem, Niemcy (we wsppracy z Christophem Gyo), Uniwersytet we Frankfurcie nad Menem
Podzikowania
Ten ambitny program badawczy nie zostaby zrealizowany bez pomocy, jak otrzymaem ze strony niezliczonej rzeszy osb prawnych i fizycznych. Liczba osb i instytucji, ktre udzieliy mi pomocy jest tak obszerna, e niemoliwe jest wymienienie ich wszystkich z nazwiska lub nazwy. Przypisy towarzyszce poszczeglnym rozdziaom niniejszego raportu przedstawiaj jedynie niektre te osoby i instytucje. Znalazy si wrd nich liczne ambasady, konsulaty, Rzecznicy Praw Obywatelskich i ministerstwa wielu pastw czonkowskich Unii Europejskiej, Komisja Europejska, Europejski Trybuna Sprawiedliwoci, Europej-
XXXIX
ski Trybuna Praw Czowieka, organizacje pozarzdowe specjalizujce si w zjawisku bezdomnoci w rnych pastwach Unii Europejskiej, Biuro Porad Obywatelskich (BPO), urzdy pracy i policja w Zjednoczonym Krlestwie, zakady ubezpiecze spoecznych w niektrych pastwach europejskich, Biuro Doradcze ds. Pracy (Advisory, Conciliation and Arbitration Service ACAS) oraz Urzd ds. Licencjonowania Grupowego Porednictwa Pracy (Gangmasters Licensing Authority GLA) oba w Zjednoczonym Krlestwie, oraz 183 milczcych wiadkw, jak mam w zwyczaju ich nazywa, czyli grupa migrantw ekonomicznych z Polski, otwy, Litwy, Sowacji, Republiki Czeskiej, Wgier i Estonii pracujcych w Zjednoczonym Krlestwie, z ktrymi przeprowadzaem wywiady napotykajc przy tym wiele trudnoci, poniewa wikszo z nich nie chciaa opisywa swoich dowiadcze i/lub podawa nazwisk z obawy przed reperkusjami ze strony pozbawionych skrupuw agencji zbiorowego porednictwa pracy, biur zatrudnienia oraz pracodawcw. W tym kontekcie pragn wyrazi moj wdziczno za pomoc, jak otrzymaem ze strony telewizji BBC 1, BBC Radio Humberside oraz Lincolnshire, Radio Viking i Radio Orla, a take niektrych reporterw gazet. Chciabym rwnie podzikowa za pomoc licznym autorom w Zjednoczonym Krlestwie i w innych pastwach Unii Europejskiej, ktrzy publikowali prace w dziedzinach istotnych dla zakresu tego programu badawczego. Ich artykuy naukowe i ksiki byy dla mnie rdem inspiracji i pomogy lepiej zrozumie wiele zagadnie i poj w dziedzinie prawa krajowego i europejskiego, polityki oraz kwestii zwizanych z imigracj, dziki czemu niniejszy raport sta si duo bogatszy. Organizacje ETUC, UNICE i CEEP na szczeblu europejskim oraz brytyjskie TUC i CBI byy mi niezwykle pomocne, udzielajc odpowiedzi na wiele rnych pyta. Oprcz powyszych podzikowa chciabym wymieni osoby, ktre nie tylko udzieliy mi nieocenionej pomocy, ale rwnie wykazay si wobec mnie niezwyk lojalnoci, altruizmem, wspaniaomylnoci i zrozumieniem w momentach, w ktrych najbardziej potrzebowaem pomocy i porady. Mam ogromny dug wdzicznoci wobec wszystkich moich koordynatorw, ktrych nazwiska zostay wymienione powyej. Kady z nich wykona niezwyk prac, dostarczajc mi informacji na temat swojego kraju, ktre znajd si na kartach niniejszego raportu. Bez ich krajowych raportw jego tre byaby o wiele ubosza. Chciabym wyrazi szczeglne podzikowanie i wdziczno Pameli Barnes, Jeanowi Monnetowi, przewodniczcemu European Political Integration na Uniwersytecie w Lincoln, ktrzy nie tylko polecili mi wiele
XL
istotnych europejskich materiaw naukowych, ale rwnie zapewnili wiele z nich. Przez wiele miesicy prowadzilimy z Pamel bardzo oywion korespondencj, czsto kontaktujc si nawet codziennie. Diane Rylan, starszy wykadowca prawa na Uniwersytecie w Lincoln, ze swoj ogromn wiedz i dowiadczeniem w dziedzinie prawa Unii Europejskiej, cierpliwie czytaa niektre zamieszczone w niniejszym raporcie materiay i suya rad w skomplikowanych, niepewnych i delikatnych zagadnieniach prawa Wsplnoty Europejskiej. Jestem jej niezmiernie wdziczny rwnie za pomoc i wsparcie podczas kocowych etapw przygotowywania tego raportu, czyli paginacji, skanowania rnych dokumentw oraz zapisywania raportu na pycie CD-Rom. Pragn podzikowa Helen Williams za jej czas, ktrym szczodrze mnie obdarowywaa, udzielajc oglnych porad w zakresie technologii informatycznych. Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej zapewnio mi ogromne wsparcie administracyjne zarwno podczas realizacji programu badawczego, jak i organizacji dwch powiconych temu tematowi konferencji europejskich. Zawsze byem na bieco informowany o wszystkich kwestiach administracyjnych dotyczcych tego programu. Chciabym podzikowa w szczeglnoci pani Barbarze Kurach, panu Piotrowi Kamiskiemu oraz panu Rafaowi Pelcowi za ich skuteczno, niezwyk uprzejmo, zrozumienie i pomoc. Moje podzikowania kieruj rwnie do profesora Bengta Nibeliusa z Uniwersytetu Dalarna w Szwecji, ktry walnie przyczyni si do znalezienia szwedzkiego koordynatora. Pan Daniel Vulliami, starszy wykadowca w zakresie ksztacenia ustawicznego (Life Long Learning) na Uniwersytecie w Hull i ekspert w dziedzinie stosunkw midzy pracodawcami a pracownikami w Zjednoczonym Krlestwie, okaza si nieoceniony w dostarczaniu mi niezbdnych materiaw na temat kluczowych zagadnie omawianych w niniejszym raporcie i polecaniu specjalistw w tych dziedzinach. Dugotrwaa wymiana korespondencji oraz czterogodzinne spotkanie z panem Ianem Fitzgeraldem, naukowcem prowadzcym badania w dziedzinie migracji, pomogy mi pogbi znajomo wielu zagadnie obecnych w niniejszym raporcie. Na koniec pragn wyrazi moje uznanie dla Michle Robillard, ktra zaoferowaa si dokona edycji tekstu caego niniejszego raportu. Pomimo bardzo napitego planu zaj wykonaa ponadludzki wysiek edycji materiaw z niezwyk wprost dokadnoci, co ogromnie uatwio moj prac korektorsk. Jej cierpliwo jest niezrwnana, w szczeglnoci biorc pod
XLI
uwag fakt, e musiaa przedziera si przez nieuporzdkowane rkopisy oraz niezliczone zmiany oraz zmiany do zmian. Jej zaangaowanie, powicenie i lojalno wykraczay daleko poza granice rozsdku. Do wszystkich wymienionych powyej kieruj moj wdziczno, najgbsze uznanie i najszczersze podzikowania. Oczywicie adna z tych osb czy instytucji nie ponosi odpowiedzialnoci za wszelkie pominicia, bdy, niecisoci, ani te cokolwiek, co w niniejszym raporcie budzi niezadowolenie lub powoduje uraz. Odpowiedzialno za wszystkie niedocignicia bior na siebie i z gry za nie wszystkie przepraszam. Jo Carby-Hall
ROZDZIA I INFORMACJE WSTPNE
Spistreci
I. Gwne etapy w historii migracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . II. Dlaczego migruj? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . III. Swobodny przepyw pracownikw i przepisy przejciowe. . . . . IV. Sektory zatrudniajce migrantw z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . . V. Nowe typy tendencji migracyjnych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI. Obywatelstwo europejskie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII. Wyzysk a instrumenty europejskie i midzynarodowe . . . . . . . . VIII. Wyjanienie terminw zastosowanych w Raporcie . . . . . . . . . . Pastwa przystpujce (A8). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Migracja i migranci ekonomiczni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Mniejszoci etniczne a migranci ekonomiczni . . . . . . . . . . . . . . Migracja o charakterze cyrkulacyjnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Elastyczne zatrudnienie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Flexicurity (elastyczno a bezpieczestwo socjalne) . . . . . . . . . . . Wspczesne niewolnictwo i praca przymusowa . . . . . . . . . . . . Europejski Obszar Gospodarczy (EOG). (Unia Europejska i pastwa Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu) . . . IX. Metodologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Perspektywa oglna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wybrane zagadnienia szczegowe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (1) Wywiady . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (2) Pimiennictwo na temat migracji z krajw A8 . . . . . . . . . . (3) Konferencje i program telewizyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... a wreszcie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 8 10 12 14 17 20 22 23 23 25 25 26 26 26 27 28 28 30 30 36 37 38
I.Gwneetapywhistoriimigracji
Brak miejsca nie pozwala na omwienie migracji historycznej do kadego z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, dlatego te wybrano kilka pastw. W ostatnich wiekach mona wyrni wiele etapw migracji z pastw Europy rodkowo-Wschodniej midzy innymi do Zjednoczonego Krlestwa. Od lat 90. XIX wieku do roku 1914 do Zjednoczonego Krlestwa wyemigrowao wielu chopw poszukujcych pracy1 oraz wielu ydw uciekajcych przed przeladowaniami2 . Od lat 30. do pocztku lat 40. w wyniku drugiej wojny wiatowej do Zjednoczonego Krlestwa wyemigrowao okoo 90 000 osb. W latach powojennych, czyli od koca lat 40. do pocztku lat 50., w Zjednoczonym Krlestwie osiedlio si okoo 400 000 osb z pastw Europy rodkowo-Wschodniej, w wikszoci obywatele Polski, lecz take Czech, otwy i Ukrainy. Migranci znaleli zatrudnienie w tych sektorach i regionach, ktre w okresie odbudowy powojennej3 cierpiay na brak siy roboczej. Wikszo migrantw z Europy rodkowo-Wschodniej opucia swoje kraje po wojnie, jednak rnorodne wydarzenia polityczne, jakie nastpiy w tych krajach w zwizku z ich przynalenoci do strefy wpyww Zwizku Radzieckiego, spowodoway sporadyczne fale migracji do Europy Zachodniej. Bijak, Kupiszewski and Kicinger4 mwi o radzieckiej inwazji na Wgry i powstaniu przeciw komunistom w 1956 r., ktre spowodoway emigracj 200 000 osb; inwazja pastw Paktu Warszawskiego na Czechosowacj i upadek Praskiej Wiosny w 1968 r. doprowadzia do emigracji 104 000 osb. W wyniku antysemickich problemw w Polsce w 1968 r. wyemigrowao okoo 13 000 osb, natomiast okoo 160 000 osb opucio Polsk po wprowadzeniu stanu wojennego w 1981 r. Ocenia si, e od lat 70. do pocztku lat 80. kadego roku
Jednak wikszo migrowaa do Stanw Zjednoczonych i Kanady. Zob.: W. Thomas and Z. Znaniecki: The Polish Peasant in Europe and America, University of Illinois Press, Chicago (1995). 2 Szacowana liczba to 235 000. ydowscy migranci osiedlali si gwnie w Londynie, Leedes, Manchsterze i Liverpoolu. 3 Zob.: V. Robinson An evidence base for future policy: reviewing UK settlement w: V. Gelsthorpe and L. Herlitz (Eds), Listening to Evidence. The Future of UK Resettlement, Home Office, (2003) str. 3 do 18. 4 W International Migration Scenarios for 2 European Countries, Central European Forum for Migration Research, Warszawa (2004).
1
opuszczao swj kraj ogem 100 000 obywateli pastw Europy rodkowoWschodniej. Do poowy lat 80. liczba ta wzrosa to niemal miliona, natomiast do pocztku lat 90. eksodus osign liczb okoo trzech milionw. Migranci kierowali si gwnie do Austrii i Niemiec, jednak cze z nich wyjechaa do Zjednoczonego Krlestwa. Po upadku komunizmu w 1989 r. i czciowym otwarciu granic midzy pastwami Europy rodkowo-Wschodniej a Zachodem nastpi znaczny napyw migrantw do Zjednoczonego Krlestwa. Pewna liczba migrantw z pastw tego regionu pracowaa rwnie na podstawie tymczasowych pozwole na prac w ramach Programu dla Sezonowych Pracownikw Rolnych (Seasonal Agricultural Workers Scheme SAWS) oraz programw sektorowych (Sector Based Schemes - SBS). Pewna liczba pomocy domowych i opiekunek do dzieci rwnie tymczasowo si przesiedlia. Liczba tymczasowych migrantw z krajw A8 zwizana z brytyjskimi programami SAWS i SBS znacznie wzrosa po roku 2002. W 2003 r. odsetek tymczasowych migrantw z krajw A8 wzrs o 55%5. Od akcesji pastw z maja 2004 r. wiele osb z krajw A8 pracuje w ramach tych programw. Dane za rok 2005 pokazuj, e w programie SAWS pracowao okoo 16 250, a w programie SBS okoo 20 000 migrantw z krajw A8. Migracja ekonomiczna przez stulecia stanowia rdo taniej siy roboczej, uzupeniajc niedobory rk do pracy i odgrywajc gwn rol w gospodarce narodowej rnych pastw europejskich 6. Migranci ekonomiczni stanowili zatem swojego rodzaju rozwizanie problemu braku siy roboczej. Prawdopodobnie Zjednoczone Krlestwo dowiadczyo najwikszej fali migracyjnej od trzystu lat, liczcej okoo 600 000 osb z Europy rodkowo-Wschodniej; Niemcy rwnie odnotoway najwikszy napyw, ale Republika Irlandii, w odniesieniu do ludnoci rodzimej liczcej okoo czterech milionw obywateli odczua najwikszy napyw migrantw z krajw A8 wrd pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Ocenia si, e od maja 2004 migracja ekonomiczna z krajw A8 do Republiki Irlandii obja 330 000 osb, gdy tyle wydano numerw identyfikacji podatkowej (Personal Public Service) od maja 2004 r do lutego 2007 r.7. Naley zauway, e dane te s zawyone wobec liczby osb faktycznie przebywajcych
rdo: Gone West: Ukrainians at work in the United Kingdom, TUC (2004). Zob. take: Propping up Rural and Small town Britain, TUC (2004). 6 Np. pracownicy zakadw przemysowych w XIX-wiecznej Wielkiej Brytanii, Polsce, Francji, itd., pracownicy szpitali od poowy XX wieku i gastronomii (kucharze i kelnerzy). 7 Numery Personal Public Service (PPS) uprawniaj pracownikw, w tym pracowanikw migrujcych, to podejmowania pracy w Republice Irlandii i do wystpowania o wiadczenia z zbezpieczenia spoecznego. Jest ironi, e w 2006 r. o numer PPS wystpio wicej polskich migrantw ekonomicznych ni obywateli Republiki Irlandii!
5
Rozdzia I
w kraju w danym czasie, gdy wadze podaj liczb czn, czyli zliczaj wjazdy do kraju, a nie wyjazdy. Naley take zauway, e ta fala migracyjna ze Wschodu na Zachd jest zjawiskiem niezwykym pod tym wzgldem, e na og migranci z krajw A8, by moe poowa z nich, pracuj w pastwie przyjmujcym tymczasowo. W zwizku z tym w badaniu znaleziono dowody, e niektrzy migranci mog pozosta w kraju duej ni pocztkowo zamierzali i w zwizku z tym zaczynaj nabywa domy oraz sprowadza do kraju rodziny i osoby pozostajce pod ich opiek. Fakty te sugeruj migracj sta! Wypowiadajc si na temat oglnych tendencji migracyjnych, ktre dotycz zarwno obywateli krajw A8 jak i pastw trzecich, hiszpaska koordynatorka programu badawczego profesor Maria Amparo Ballester Pastor stwierdza8, e obecno cudzoziemcw w Hiszpanii wzrosa szeciokrotnie w cigu ostatnich szesnastu lat. Do Hiszpanii przyjechao wicej imigrantw spoza Europy ni do jakiegokolwiek innego pastwa czonkowskiego UE. Powszechny spis ludnoci w Hiszpanii z 2005 r. wykaza 3,7 miliona zarejestrowanych cudzoziemcw stanowicych 8,5% hiszpaskiej ludnoci ogem. W Hiszpanii, podobnie jak we wszystkich pastwach Unii Europejskiej wikszo migrantw pracuje w budownictwie, hotelarstwie i gastronomii (bary, hotele, restauracje), rolnictwie (i przetwrstwie spoywczym), opiece zdrowotnej i domach opieki dla osb starszych, jako pomoce domowe, w transporcie, handlu detalicznym i hurtowym oraz rybowstwie. Hiszpaska koordynatorka stwierdza, e istniej dwa zwizane ze sob powody wysokiego zapotrzebowania na zagranicznych pracownikw w Hiszpanii. Po pierwsze, migranci ekonomiczni podejmuj si prac, ktrych Hiszpanie nie chc wykonywa, co koordynatorka okrela jako efekt komplementarny. Po drugie, istnieje efekt substytucji polegajcy na tym, e hiszpascy pracodawcy zatrudniaj migrantw ekonomicznych do wykonywania prac w gorszych warunkach pracy i przy niszych zarobkach, na ktre nie zgodziliby si pracownicy hiszpascy. Mona zatem stwierdzi, e migranci ekonomiczni stanowi rdo, ktre umoliwia pracodawcom zwikszenie opacalnoci. W wyniku tego
8
Zob :. Raport zatytuowany The Treatment of Polish and Other A8 Economic Migrants in the European Union Member States Situation in Spain, str. 1 (kwiecie 2007). Wikszo z obywateli nieeuropejskich migrujcych do Hiszpanii pochodzi z Ekwadoru, Kolumbii, Peru, Republiki Dominikany, Chin, Maroka i Ukrainy. 52 760 migrantw ekonomicznych z pastw UE, wystpuj czsto migranci z Rumunii i Bugarii. W 2006 r. W Hiszpanii pracowao 211 325 obywateli rumuskich i 60 174 obywateli bugarskich, na podstawie danych opublikowanych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej. Polska jest krajem A8, ktry ma najwysz liczb pracownikw migrujcych pracujcych w Hiszpanii, czyli 48 031; nastpnie Litwa 13 610; Sowacja 4 062; Czechy 4 040; Wgry 2 950; otwa 2 127; Estonia 505 oraz Sowenia 380. rdo: hiszpaskie Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej (2006). (Zob. Zacznik B do Raportu).
dochodzi do sytuacji, w ktrej migranci zajmuj najnisze szczeble w hiszpaskiej piramidzie zawodw, wykonujc prace o niskiej jakoci, niewymagajce wysokich kwalifikacji, charakteryzujce si niskimi wynagrodzeniami, warunkami pracy poniej standardu oraz niestabilnoci zatrudnienia, takie jak prace tymczasowe lub sezonowe. Ta tendencja do wykonywania gorszych prac przez emigrantw itp. nie jest specyficzna dla Hiszpanii: dotyczy wszystkich pastw pitnastki, w ktrych pracuj migranci ekonomiczni z krajw A8. Jednak bardziej charakterystyczn tendencj dla Hiszpanii jest zmniejszenie liczby modziey hiszpaskiej na rynku pracy. Ta ciekawa i niezwyka tendencja zostaje wyjaniona przez hiszpask koordynatork: stwierdza ona, e w ostatnich trzydziestu latach nastpia autentyczna rewolucja w poziomie wyksztacenia obywateli hiszpaskich9. W tych latach Hiszpania przesza od jednego z najniszych poziomw wyksztacenia w Europie do jednego najwyszych odsetkw studentw uczszczajcych na uniwersytety10. Konsekwencj jest opnione wejcie modych Hiszpanw na rynek pracy, a co za tym idzie silna konkurencja przy ubieganiu si o prac umysow11. Rwnoczenie pracodawcy maj trudnoci z zapewnieniem obsady do prac fizycznych, ktre stanowi rynek pracy dla pracownikw migrujcych z pastw A8 (jak rwnie z pastw trzecich). Francuska koordynatorka dr Philippe Martin mwi o historycznych wizach czcych miedzy innymi Francj i Polsk. Zaznacza w swoim raporcie12, e w chwili przystpienia Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. istniay specjalne postanowienia zawarte pomidzy Francj a Polsk, dotyczce sposobu traktowania polskich pracownikw sezonowych. Odzwierciedlay one warunki wsppracy istniejcej miedzy dwoma pastwami od 1948 r. Ponadto w wyniku znacznej migracji polskich pracownikw do francuskiego grnictwa w okresie po drugiej wojnie wiatowej, we Francji przyjto przepisy dotyczce zabezpieczenia spoecznego, ktre obejmowaoby ochron polskich migrantw ekonomicznych13.
Zob :. Toharia El mercado de trabajo en Espaa 19782003, Informacon comercial espaola, 811, 2003, str. 203207. Czyli 40% Hiszpanw w wieku 23 lat (rdo: Ibid. str. 2). 11 Wyjania to w znacznej czci wysoki poziom bezrobocia w Hiszpanii. 12 Zob. The Treatment of Polish Workers in the European Union Member States French Report, kwiecie 2007, str. 3 i 4. [Naley zauway, e raport francuski zosta sporzdzony w jzyku francuskim]. (Zob. Zacznik C do Raportu). 13 Zob.:. Dekret nr 49-274 z dnia 28 lutego 1949. Dekret stanowi, e publikacja porozumienia oglnego midzy Francj a Polsk o zabezpieczeniu spoecznym, podpisanego w Paryu dnia 9 czerwca 1948 r. i o umowie uzupeniajcej do porozumienia oglnego z dnia 9 czerwca 1948 r. midzy Francj a Polsk o bezpieczestwie spoecznym (program opieki spoecznej stosowany do pracownikw kopalni i podobnych zakadw).
9 10
Rozdzia I
Niedawno, w 1997 r., promulgowano kolejny dekret14, ktry zawiera porozumienie midzy rzdami Francji i Polski w sprawie zatrudniania we Francji pracownikw sezonowych z Polski. Historycznie Szwecja miaa nieco inne dowiadczenia dotyczce migracji ekonomicznej ni inne pastwa europejskie. Koordynatorka szwedzka, dr Annica Burman, mwi15 o niemieckich kupcach i rzemielnikach migrujcych do Szwecji na pocztku pierwszego wieku. W redniowieczu wielu fiskich chopw i Walonw przybyo do Szwecji. Historycznie Szwecja rwnie dowiadczaa okresw migracji. Po drugiej wojnie wiatowej wielu migrantw przybyo do Szwecji z Europy Poudniowej i z Finlandii. W latach 50. i 60. istniao wysokie zapotrzebowanie na niewykwalifikowan si robocz, a rynek pracy w Szwecji by faktycznie otwarty. W latach 60. liczne szwedzkie przedsibiorstwa przeprowadzay kampanie rekrutacyjne w byej Jugosawii, w Grecji i Turcji. Ten rodzaj rekrutacji siy roboczej zakoczy si wraz z pierwszym kryzysem paliwowym w 1974 r., gdy spado zapotrzebowanie na si robocz migrantw. Wielu fiskich migrantw wrcio do swojego kraju, jednak migranci z Europy Poudniowej pozostali w Szwecji i zaoyli tam rodziny 16. W 1946 r. Dania i Szwecja zawary porozumienie o utworzeniu wsplnego rynku pracy, po ktrym w 1954 r. nastpio pierwsze nordyckie porozumienie w sprawie wsplnego rynku pracy obejmujce Dani, Norwegi i Szwecj. W 1983 r. przystpiy do niego Islandia i Wyspy Owcze. Nordycki rynek pracy rozwija si stopniowo. Nie wymaga zezwole na prac ani prawa pobytu od obywateli pastw nordyckich. Ponadto obywatele tych pastw mieli prawo do niedyskryminacji na nordyckim rynku pracy. Istniay rwnie szczegowe przepisy dotyczce uprawnie do korzystania z zabezpieczenia spoecznego dla pracownikw migrujcych. Chocia obywatele mogli swobodnie przemieszcza si midzy pastwami nordyckimi i mimo e cz je cise wizi historyczne, kulturowe i jzykowe, wahali si, czy przeprowadzi si z jednego pastwa do drugiego! Wolno przemieszczania si na nordyckim rynku pracy zostaa zastpiona przez przepisy Unii Europejskiej w sprawie swobodnego przepywu. Recesja ekonomiczna w latach 70. i opr zarwno ze strony zwizkw zawodowych, jak i pracodawcw wobec przyjmowania migrantw sprawi, e Szwecja zmienia przepisy dotyczce migracji.
Dekret nr 97-321 podpisany w Warszawie 20 maja 1992 r. i promulgowany 2 kwietnia 1997 r. W Raporcie szwedzkim zatytuowanym Abuse of Polish Labour in the European Union na str. 6 i 7 (kwiecie 2007). (Zob. Zacznik D do Raportu). 16 Edstrm, rjam (Ed) Sweden and the Free Movement of Workers in the European Union, Centre for European Law, Department of Legal Science, Ume University, Szwecja, 1998.
14 15
W 1995 r. Szwecja przystpia do Unii Europejskiej wraz z jej wolnym rynkiem i wolnym przepywem pracownikw. W wyniku rozszerzenia z 1 maja 2004 r., gdy Szwecja przyja polityk wolnego przepywu pracownikw, nastpi znaczny wzrost liczby tymczasowych pracownikw z krajw A8 migrujcych do Szwecji.
II.Dlaczegomigruj?
Istnieje bogate pimiennictwo na temat powodw migracji do innego pastwa oraz wiele teorii na ten temat. Nie proponujemy pogbionej analizy tematu ani napisania traktatu z tej dziedziny. Jednak dla celw niniejszego Raportu wane jest zbadanie przyczyn, dla ktrych ludzie migruj do innych pastw oraz tego, co skania migrantw do opuszczenia pastwa pochodzenia. Te informacje wstpne doprowadz do omwienia kolejnych zagadnie na ten temat, ktre znajd si w dalszej czci Raportu17. Oglnie rzecz biorc, teoretycy podzielili powody migracji na czynniki zniechcajce do pozostania w pastwie pochodzenia i na czynniki zachcajce do migracji do innych pastw. Czynniki zniechcajce do pozostania w pastwie pochodzenia dotycz gwnie negatywnych warunkw istniejcych w pastwie pochodzenia, ktre zachcaj lub skaniaj osoby do jego opuszczenia. Przykady obejmuj ucieczk od warunkw ubstwa w pastwie pochodzenia, niestabilno polityczn, niedorozwj, przeladowanie lub wojn18. Z drugiej strony czynniki zachcajce do migracji do innych pastw mona podzieli na dwie kategorie. W pierwszej kategorii czynnik zachcajcy moe stanowi pewien rodzaj atrakcyjnoci pastwa przyjmujcego. Sowo atrakcyjno mona tu rozumie na rne sposoby. Moe obejmowa atrakcyjno ze wzgldu na pikno pastwa przyjmujcego, jego literatur, muzyk, kultur, nastawienie, wicej wolnoci, itd., jednak najczciej w spoeczestwie materialistycznym chodzi o wysze wynagrodzenie i lepsze warunki pracy, moliwoci rozwoju zawodowego i podry za granic. Druga kategoria czynnikw zachcajcych do migracji moe wiza si z siln polityk pastwa przyjmujcego majc na celu szczeglnie rekrutacj pracownikw migrujcych w celu uzupenienia niedoborw na rynku pracy. Aby przekona przyszych migrantw
17
18
Zob. take Rozdzia III zatytuowany Drogi do zatrudnienia pracownikw migrujcych z przyczyn ekonomicznych na str. 63 i nast. J. Anderson and I. Shuttleworth International Borders as Regulators in Transitional Labour Markets, Centre for Global Political Economy, Conference Paper, University of Sussex (2003).
Rozdzia I
do uzupenienia tych brakw, mog oni otrzyma zachty w postaci korzyci pyncych z takiego zachowania. Teoretycy migracji maj tendencj do uznawania migracji za inwestycj w ludzi, ktra wie si zarwno z kosztami, jak i zyskami. Oczywicie zyski musz przewaa nad kosztami przez pewien okres, jeeli migracja ma by uznana za pozytywn. Jakie s koszty? Mog by rnorodne i w duej mierze uzalenione od charakteru migranta. Powszechny koszt, jasno wykazany w wyniku tego badania to rozka ze wspmaonkiem lub partnerem migranta, rozka z dziemi, ktre czasem s porzucane w domach dziecka lub podrzucone dziadkom19, rozka z bliskimi przyjacimi; koszt podry do pastwa przyjmujcego, ryzyko podjte w wyniku migracji20; niewygoda i niepewno znalezienia pracy; zakwaterowanie i przystosowanie do nowego rodowiska; utrata dochodw w czasie szukania pracy itd. Zyski obejmuj lepsze ycie w pastwie przyjmujcym; lepsz infrastruktur i zakwaterowanie; lepsz opiek zdrowotn itd.; jednak wszystkie te korzyci bledn wobec lepszego wynagrodzenia, jakie migrant otrzymuje w pastwie przyjmujcym 21. Analiza nastpstw migracji z krajw A8 zostanie przedstawiona w rozdziale VIII, jednak w tym miejscu naley krtko zaznaczy, e nastpstwa te obejmuj odpyw siy roboczej z pastwa pochodzenia w postaci drenau mzgw22 lub drenau modych, gdy wikszo migrantw pochodzcych z krajw A8 to ludzie modzi. Skutkiem drenau mzgw i drenau wieku moe by spadek produktywnoci, a zatem ograniczenie wzrostu gospodarczego pastwa pochodzenia23. Migracja moe przynie korzyci pastwu pochodzenia, gdy migracja o charakterze cyrkulacyjnym (gdy migrant powraca do swojego pastwa pochodzenia) moe by dla pastwa pochodzenia rdem wiedzy, umiejtnoci, procesw roboczych i wiedzy zawodowej, zdobytych w pastwie przyjmujcym. Jeeli w pastwie pochodzenia istnieje wysokie bezrobocie, skutkiem migracji moe by obnienie danych liczbowych dotyczcych bezrobocia. Badanie to wykazao, e wielu migrantw ekonomicznych z krajw A8 wysya cz swoich zarobkw do pastwa pochodzenia. Skutkiem takich dziaa byoby przyspieszenie gospodarki w wyniku wzrostu wydatkw.
Zob.: Rozdzia VII zatytuowany Konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8 na str. 163 i nast. Przedstawia pogbione podejcie do tych zagadnie. 20 Zob.: Rozdzia VIII zatytuowany Wyzysk i naduycie na str. 205 i nast., ktry szczegowo przedstawia praktyki stanowice wyzysk stosowane przez bezwzgldne agencje i pracodawcw. 21 rdo: C. Dustman The Impact of EU Enlargement on Migration Flows, Home Office, Immigration and Nationality Directorate (2003). 22 Zob.: P. Stalker Workers Without Frontiers: The impact of globalisation on international migration, MOP (2000). 23 Zob.: A. Findley and I. Lowel Migration of highly skilled persons from developing countries; impact and policy responses, International Migration Paper, N. 43, ILO (2002).
19
10
Pomimo istnienia pewnych niedogodnoci, bez wtpienia pastwo przyjmujce na og odnosi korzyci z migracji ekonomicznej24. Korzyci mog obejmowa nabycie szczeglnych umiejtnoci25, dostpno wikszej siy roboczej lub popraw danych dotyczcych bezrobocia. Niedogodnoci mog obejmowa zmniejszenie liczby miejsc pracy dostpnych dla miejscowej ludnoci aktywnej zawodowo w pastwie przyjmujcym. Jak wykaemy w dalszej Raportu, taki argument by podnoszony przez niektre frakcje w Zjednoczonym Krlestwie. Inn wad, na ktr powouje si to pastwo, jest fakt, e zarobki pozostay na tym samym poziomie lub faktycznie maj tendencj do spadku. Rzd brytyjski kategorycznie podwaa tego rodzaju wady twierdzc, e migranci z krajw A8 podejmuj si prac, ktrych nie chc wykonywa miejscowi pracownicy ze wzgldu na niskie pace lub nieatrakcyjno tych prac, albo te obie te cechy rwnoczenie.
III. wobodnyprzepywpracownikw S iprzepisyprzejciowe

W chwili przystpienia do Unii Europejskiej omiu pastw Europy rodkowo-Wschodniej26 (kraje A8) w dniu 1 maja 2004 r., pitnacie istniejcych pastw czonkowskich (UE 15), zaniepokojonych napywem pracownikw z krajw A8, objo kraje A8 przepisami przejciowymi, sucymi do ograniczenia migracji. Przepisy przejciowe stanowi cz Traktatu o przystpieniu z 2003 r. Ograniczenia27 s rnorodne i obejmuj midzy innymi ograniczenia zalene od rodzaju wykonywanej pracy lub sektora, w ktrym wystpuj niedobory siy roboczej, lub ograniczenia poprzez system kwot lub wydawanie zezwole na prac w tych przypadkach, gdzie na nieobsadzone stanowisko nie mona znale miejscowego pracownika. Podstawowe prawo do swobodnego przepywu pracownikw zagwarantowane kademu obywatelowi Europy podlega wic przepisom przejciowym majcym zastosowanie w rnych okresach czasu a do roku 2009, a w wyjtkowych przypadkach a do 2011 r. W pierwszym okresie przejciowym (od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r.) oprcz Republiki Irlandii (Eire), Szwecji i Zjednoczonego Krlestwa,
Zob. na przykad Rozdzia VII na temat skutkw migracji do Zjednoczonego Krlestwa plc str. 170 do 182 i nast. Zob.: Badanie D. Guellec and M. Cervantes International mobility of highly skilled workers: from statistical analysis to policy formation (2001). 26 Czyli Czechy, Estonia, Wegry, otwa, Litwa, Sowacja i Polska. 27 Cypr i Malta nie zostay objte restrykcyjnymi przepisami ze wzgldu na ich rozmiar.
24 25
Rozdzia I
11
ktre otworzyy swj rynek pracy dla migrantw ekonomicznych z krajw A8, pozostae 12 pastw czonkowskich Unii Europejskiej naoyo restrykcje na migracj zarobkow z tych krajw. Naley zauway, e Szwecja bya jedynym pastwem, ktre od samego pocztku zaoferowao migrantom ekonomicznym z krajw A8 nieograniczony swobodny przepyw pracownikw oraz peny dostp do praw socjalnych i wiadcze z opieki spoecznej. Republika Irlandii i Zjednoczone Krlestwo otworzyy swoje rynki pracy, jednak ograniczyy dostp do wiadcze z opieki spoecznej. System Rejestracji Pracownikw (WRS) funkcjonujcy w Zjednoczonym Krlestwie, chocia w zaoeniu nie jest restrykcyjny, zawiera pewne elementy ograniczajce. System, funkcjonujcy od dnia 1 maja 2004 r., wymaga, aby migranci ekonomiczni z krajw A8 zatrudnieni w Zjednoczonym Krlestwie zarejestrowali si. Jeeli legalnie pracuj bez przerw przez dwanacie miesicy, zaczynaj korzysta z penego prawa do swobodnego przepywu pracownikw i nie musz ju rejestrowa si w systemie; mog natomiast ubiega si o prawo staego pobytu. Racja bytu systemu WRS polega na monitorowaniu wpywu migrantw z krajw A8 na rynek pracy w Zjednoczonym Krlestwie, jak rwnie na ograniczeniu dostpu do wiadcze takich jak zasiek dla bezrobotnych lub dodatek mieszkaniowy. Kolejne sze pastw UE 28 otworzyo swoje rynki pracy dla migrantw ekonomicznych z krajw A8 w drugim okresie przejciowym, czyli od 1 maja 2006 r. do 30 kwietnia 2009 r., gwarantujc w ten sposb migrantom ekonomicznym z krajw A8 swobodny przepyw pracownikw. Przed przystpieniem29 krajw A8 brytyjskie ministerstwo spraw wewntrznych prbowao dokona oceny przewidywanego napywu migrantw ekonomicznych z krajw A8 do Zjednoczonego Krlestwa. Szacowano, e bdzie tam poszukiwa pracy od 5 000 do 13 000 migrantw ekonomicznych z krajw A8. Organizacja Migrationwatch UK30, ktra take prbowaa oszacowa napyw migrantw z pastw A8 zasugerowaa, e napyw bdzie wynosi okoo 40 000. W rzeczywistoci szacunkowe liczby byy znacznie poniej danych faktycznych 31. Jak powiedziano powyej, fakt, e Szwecja bya jedynym pastwem UE 15, ktre zastosowao europejsk ide swobodnego przepywu pracownikw od samego pocztku, a wic nieograniczony dostp do swojego rynku pracy
Czyli Francja, Grecja, Wochy, Portugalia, Hiszpania i Holandia (stan z maja 2007 r.). W 2003 r. Zob.: Dustman, Casanova, Fertig, Preston and Schmidt The Impact of EU Enlargement on Migration Flows, Home Office (2003). 31 Szersze omowienie nastpi na str. 14 i nast.
28 29 30
12
bez adnych warunkw dostpu do wiadcze z zabezpieczenia spoecznego nie oznacza, e wszystkie partie polityczne zgadzay si z tak polityk. Koordynatorka szwedzka zaznacza, e polityka poszczeglnych partii politycznych znacznie si rni32. Rzd zaproponowa okres przejciowy, pocztkowo trwajcy dwa lata wraz z moliwoci przeduenia maksymalnie do siedmiu lat. Zezwolenia na prac wymagane byyby przed wjazdem na podstawie zoonej oferty zatrudnienia z zarobkami wypacanymi na podstawie poziomw ustalonych w umowach zbiorowych 33. Liberaowie zasugerowali okres przejciowy trwajcy osiem miesicy, ktry wymaga dowodu, ze migrant moe samodzielnie si utrzyma. W Szwecji naleaoby ubiega si o zezwolenie na prac 34. Partia umiarkowana proponowaa uwarunkowanie dostpu do szwedzkiego systemu zabezpieczenia spoecznego odbyciem okresu kwalifikacyjnego35. Pozostae cztery partie, czyli zieloni, lewica, centrum i chrzecijascy demokraci, opowiaday si przeciw okresowi przejciowemu36. Ze wzgldu na ukad si, wikszo w parlamencie opowiedziaa si za swobodnym przepywem pracownikw stosunkiem gosw 182 do 137 37. Naley przypomnie, e Zjednoczone Krlestwo i Republika Irlandii, chocia od pocztku prowadziy polityk swobodnego przepywu pracownikw ograniczay i nadal ograniczaj wiadczenia z zabezpieczenia spoecznego w czasie drugiego okresu przejciowego. Pozostae pastwa, ktre prowadz polityk swobodnego przepywu pracownikw od pocztku drugiego okresu przejciowego rozpoczynajcego si dnia 1 maja 2006 r., a mianowicie Finlandia, Grecja, Wochy, Portugalia, Holandia i Hiszpania, przyjy odpowiednie przepisy krajowe38.
IV.SektoryzatrudniajcemigrantwzkrajwA8
Wedug brytyjskiego ministerstwa spraw wewntrznych, podobny, chocia nie identyczny wzr powtarza si w innych pastwach czonkowskich UE dwadziecia najbardziej popularnych sektorw, w ktrych migranci ekonomiczni s zarejestrowani w celu zatrudnienia na podstawie Systemu Rejestracji Pracownikw (WRS) to operatorzy procesw (inni ni praZob.: Raport szwedzki zatytuowany Abuse of Polish Labour in the European Union str. 35 i 36, szersze omwienie (kwiecie 2007). (Zob. Zaacznik D do Raportu). 33 2003/04: 104, 2004: 04: SFU 15. 34 2003/04: 104. 35 2003/04: 104. 36 2003/04: 104. 37 2003/04: 104, 2004: 04: SFU 15. 38 W Hiszpanii zob. np. hiszpaski dekret krlewski 240/2007 (RD 240/2007), ktry zastpi poprzedni dekret krlewski (RD 178/2003).
32
Rozdzia I
13
cownicy zakadw produkcyjnych), pomocnicy kuchenni i cateringowi, pakowacze, pracownicy rolni, sprztaczki/pomoce domowe, operatorzy przetwarzania owocw, warzyw i misa, kucharze, kierowcy autobusw i samochodw ciarowych, administratorzy, pakowacze owocw i kierowcy samochodw dostawczych39. Zatem wikszo zarejestrowanych migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest zatrudniona w wymienionych zawodach w Zjednoczonym Krlestwie. Badanie to wykazao, e migranci ekonomiczni z krajw A8 pracuj w podobnych zawodach w innych pastwach UE 15, z ktrych wikszo jest klasyfikowana jako niewykwalifikowani lub sabo wykwalifikowani. Migranci ekonomiczni z krajw A8 maj reputacj pracownikw pracowitych, godnych zaufania, chtnych do pracy, punktualnych, zainteresowanych i dumnych z tego, co robi 40. Pracodawcy wol wic zatrudnia Polakw i innych pracownikw z krajw A8 ni pracownikw miejscowych. Migranci ekonomiczni z krajw A8 wypeniaj zatem luki na odpowiednich rynkach pracy; luki te powikszaj si, gdy miejscowi pracownicy nie piesz si do ich zapeniania, gdy s to sabo opacane prace lub poniewa miejscowi pracownicy pobierajcy wiadczenia z zabezpieczenia spoecznego zatracili etos pracy41. Naley zauway, e oprcz powyszych zawodw niewykwalifikowanych i nisko wykwalifikowanych, znaczna liczba wykwalifikowanych i zawodowych pracownikw emigruje z krajw A8. S to pielgniarki, specjalici IT, nauczyciele, eksperci finansowi, lekarze, kierownicy, dentyci, bankowcy itd.42, z ktrych wszyscy wnosz znaczny wkad w gospodark
rdo: Home Office, Department of Work and Pensions, Inland Revenue and ODPM Accession Monitoring Report, May 2004 June 2005(Joint Report) (2005), London. Zob. uwagi poczynione przez uczestnikw wywiadw przeprowadzonych dla rnorodnych celw. Jestem zaskoczony, jak wiele osb prosi mnie, ebym znalaz pracownikw z Polski, zawsze wanie z POLSKI. Kiedy zapyta si pracodawcw o powd, zawsze mwi o reputacji i przekazywanej ustnie informacji, jak dobrzy s to pracownicy (rdo: EURES 2006). Mam niepotwierdzone informacje, e jeeli o w pitek o 16.00 zapyta si Polakw, czy zostan w pracy po godzinach, mwi, e nie ma problemu, (ACAS 2006); Informacja zwrotna na temat migrantw jest bardzo pozytywna, s oddani pracy i bardzo punktualni (Employers Engineering Federation 2006), Polacy s znani jako niezwykle wiarygodni (Newcastle City Council 2006). rdo: Centre for Urban and Regional Development Studies, Assessing the Local and Regional Impacts of International Migration, raport kocowy z projektu badawczego dla Department for Communities and Local government, New Horizons Theme 1b1: Migration and Demographic Change by Alison Stenning, Tony Champion Cheryl Conway, Mike Coombes, Stuart Dawley, Liz Dixon, Simon Raybould and Ranald Richardson University of Newcastle, czerwiec 2006, str. 62. 41 Czsto opisywany w mediach. 42 Zob. przykad brytyjski, N.Gilpin, M. Henty, S. Lemos, J. Portes and C. Bullen The Impact of the Free Movement of Workers from Central and Eastern Europe on the UK Labour Market, Working Paper 29, HMSO, Londyn (2006). Badanie wczeniejsze to Portes and French The Impact of Free Movement of Workers from central and Eastern Europe on the UK Labour Market: Early Evidence, Working Paper 18, HMSO, Londyn, (2005).
39 40
14
odpowiednich pastw UE 15. (Zob. na przykad raporty hiszpaski, francuski i brytyjski przygotowane specjalnie dla tego programu badawczego przez poszczeglnych koordynatorw, czyli Profesor Mari Amparo Ballester Pastor, dr Annic Burman, dr Philippe Martin i Profesora Jo CarbyHall, w ktrych wszyscy kad nacisk na korzyci, jakie przynosz migranci z krajw A8 kademu z tych krajw). Tacy migranci ekonomiczni z krajw A8 s nie tylko specjalistami w swoim zawodzie, ale take dobrze znaj jzyk pastwa przyjmujcego i mog by dla niego poyteczni pod wzgldem ekonomicznym i kulturowym43. Znaczcy jest fakt, e wikszo kordynatorw w tym programie badawczym stwierdzia, e wielu migrantw ekonomicznych z krajw A8 pracuje w zawodach pozostajcych znacznie poniej potencjau ich umiejtnoci z rnorodnych powodw. Gwny z nich to taki, e nawet na stanowisku wymagajcym najniszych kwalifikacji w krajach UE 15 zarabiaj wicej ni zarobiliby we wasnych krajach A8 wykonujc prac odpowiadajc ich kwalifikacjom lub prac w swoim zawodzie! Nie trzeba dodawa, e taka sytuacja powoduje drena mzgw w ich krajach A8, marnotrawstwo mzgw w pastwie przyjmujcym oraz niewykorzystanie potencjau zarwno dla migranta osobicie, jak i dla gospodarki pastwa przyjmujcego.
V.Nowetypytendencjimigracyjnych
Pimiennictwo na temat migracji ze Wschodu na Zachd wskazuje co znajduje potwierdzenie rwnie w badaniach e istnieje tendencja do powstawania migracji nowego typu. Dotyczy ona migracji pracownikw, krtkookresowej44 i obejmujcej gwnie modych pracownikw, wykwalifikowanych lub nie, ktrzy na og nie maj nikogo pod swoj opiek. Powstaje obraz osoby, ktra chce skorzysta z europejskiej koncepcji swobodnego przepywu pracownikw mieszkajc i pracujc za granic przez dosy krtki okres lub seri takich pobytw, korzystajc z rnych programw45 proponowanych w pastwach czonkowskich Unii EuropejZob. na przykad . Ashby Looking overseas to plug North skills gap, the Newcastle Journal, 11th March, 2005 (Engineering Employers Federation). 44 Zob.: C. Wallace Opening and closing borders: Migration and Mobility in East-Central Europe, Journal of Ethnic and Migration Studies (2002), 28 str. 603625. 45 Zob.: K. Pichelman East-West Migration Flows Following Enlargement: A Tentative Assessment, 15 doroczna konferencja ESPE, Ateny, 1416 czerwca 2001, ktry wyraa pogld, e migracja krtkoterminowa (do ktrej zaliczy prac dorywcz, dojedanie do pracy za granic i prac sezonow) jest bardziej dominujca, gdy korzy dla migranta ekonomicznego stanowi zamieszkiwanie w jego wasnym domu i kraju ojczystym.
43
Rozdzia I
15
skiej, takie jak sezonowe programy rolne trwajce kilka miesicy46. Niektrzy mog otrzyma bardziej sta prac trwajc rok lub dwa, co pozwala im korzysta ze staego wynagrodzenia, ktre pozwolioby migrantom ekonomicznym na powrt do pastwa pochodzenia i wykorzystanie oszczdnoci w celu spenienia ich ambicji. Tacy migranci dowiadczyliby ponadto innego modelu ycia w pastwie przyjmujcym oraz nauczyli si jzyka pastwa przyjmujcego bd te udoskonalili jego znajomo. Tendencja ta bdzie widoczna w dalszej czci Raportu. Oczywicie, krtkoterminowa migracja47 moe sta si migracj na stae w zalenoci od rozwoju wypadkw w pastwie przyjmujcym. Okolicznoci te mog obejmowa: otrzymanie dobrej pracy z wysokimi zarobkami w pastwie przyjmujcym, ktra jest zbyt dobra, aby zaprzesta jej wykonywania, upodobanie do stylu i warunkw ycia w pastwie przyjmujcym, przysze perspektywy, okolicznoci osobiste i rodzinne, itd Jeeli pastwo przyjmujce nie dysponuje skutecznym systemem rejestracyjnym, ktry odnotowuje i reguluje przypyw/odpyw migracji ekonomicznej, nie jest moliwe potwierdzenie tych tendencji ani liczb dotyczcych ruchu migrantw ekonomicznych. Na przykad, jak wykaemy w dalszej czci raportu, nie jest moliwe monitorowanie ruchw migrantw ekonomicznych na podstawie brytyjskiego Systemu Rejestracji Pracownikw, gdy program ten odnotowuje migrantw ekonomicznych z krajw A8 rejestrujcych si po raz pierwszy lub po raz kolejny, ale nie odnotowuje tych osb, ktre przestay pracowa i/lub wrciy do swojego pastwa. Uwaa si, e stan gospodarki odpowiednich pastw A8 poprawia si przede wszystkim poprzez trway wzrost gospodarczy, wysze zarobki i spadek bezrobocia, oraz e istniej wyrane oznaki, e ta tendencja ju si rozpocza i rozwija si w staym tempie, migracja ze Wschodu na Zachd zarwno zmniejszy si, jak i ustabilizuje48. Zakoczenie okresu obowizywania przepisw przejciowych, ktre nabrao tempa w czasie drugiego okresu przejciowego wraz z otwarciem granic przez kolejne pastwa czonkowskie UE 15 na rynki pracy i ich liberalizacj w innych pastwach, rwnie wywrze wpyw na przepywy migracyjne. Naley
Zob.: Juliana Trser Whos Afraid of EU Enlargement?, Report on the Free Movement of Workers in the EU 25, European Citizen Action Service (ECAS), Bruksela, sierpie 2005. 47 Warto zauway pogldy wyraone w pracy E. Jawiska and M. Oklski (Eds) Ludzie na hutawce: Migracje midzy peryferiami Polski i Zachodu, (2001), Scholar, Warszawa, gdzie migracja krtkoterminowa jest postrzegana jako niepena lub bumerangu. 48 Zob.: C. Wallace Opening and closing borders: Migration and Mobility in East-Central Europe, Journal of Ethnic and Migration Studies (2002), 28 str. 603625, w ktrym mowa o wierze w przekonanie migranta ekonomicznego, e jego pastwo pochodzenia czeka dobra przyszo gospodarcza, ktra umoliwi migracj o charakterze cyrkularnym do pastwa przyjmujcego.
46
16
przypomnie, e do roku 2011 wszelkie przepisy przejciowe przestan obowizywa. Okoliczno ta rwnie bdzie miaa wpyw na przepywy migracyjne. Powyej stwierdzono, e (a) podczas gdy gospodarki krajw A8 rosn szybciej, podnosz si standardy ycia, a bezrobocie spada, migracja ekonomiczna na Zachd znacznie si zmniejszy oraz ustabilizuje, a nawet ustanie oraz e (b) uwaa si, e ta tendencja ju nabiera tempa. Proponujemy analiz wymienionych tendencji. Istniej przesanki, e migracja o charakterze cyrkulacyjnym wzrasta, gdy migranci ekonomiczni z krajw A8 zaczynaj wraca do swoich pastw pochodzenia, po zaoszczdzeniu odpowiedniej sumy w celu spenienia swoich ambicji, udoskonaleniu znajomoci lub nauczeniu si jzyka pastwa przyjmujcego oraz opanowaniu nowych lub uaktualnieniu ju nabytych umiejtnoci w pastwie przyjmujcym. Zamoniejsze z krajw A8 i/lub kraje, ktrych perspektywy ekonomiczne wydaj si zachcajce odnotowuj tendencj malejc liczb migrantowi ekonomicznych wyjedajcych na Zachd. Na przykad w cigu ostatnich dwch i p lat Zjednoczone krlestwo i Republika Irlandii cznie przyjy jedynie 859 migrantw ekonomicznych ze Sowenii. Migranci ekonomiczni z pastw batyckich cznie stanowili najliczniejsz grup migrantw ekonomicznych po Polsce, a ich liczba ma tendencj do znacznego spadku, gdy gospodarki tych pastw poprawiaj si i wzmacniaj49. Jeeli taki trend utrzyma si, sugeruje si, e przepywy migracyjne na Zachd zmniejsz si lub w ogle ustan. Uwaa si jednak, e takie trendy potrwaj jeszcze przez dugi okres zanim migracja na Zachd ustabilizuje si lub ustanie. Powodem, dla ktrego odsetek emigracji z Polski jest tak wysoki50 i przewysza emigracj ze wszystkich innych krajw A8 jest fakt, e bezrobocie z odsetkiem okoo 16% w tym pastwie jest najwysze w UE, a stabilizacja wzrostu gospodarczego zajmie jeszcze wiele czasu. Naley jednak zauway, e w oba te wskaniki, mianowicie stopa bezrobocia i wzrost gospodarczy ostatnio ulegy poprawie. Naley zatem stwierdzi, e nurt emigracji z krajw A8 na Zachd bdzie si utrzymywa, a migracja o charakterze cyrkulacyjnym nie jest jeszcze gotowa do rozwinicia w peni swojego potencjau.
Directorate of Research Development at the Institute of Public Policy Research, Dhananjayan Sriskandarajah, sugeruje, e najnisza stopa wzrostu gospodarczego w pastwach batyckich wynosi niemal 8%, a najwysza stopa bezrobocia wynosi okolo 7%. (rdo: Financial Times, z dnia 2 maja 2007 r., str. 15, zob. www.ippr.org). 50 W latach 20052006 zanotowano wzrost liczby migrantw ekonomicznych z Polski przybywajcych do Zjednoczonego Krlestwa o 26% oraz olbrzymi wzrost o 46% dla Irlandii (rdo: ibidem).
49
Rozdzia I
17
VI.Obywatelstwoeuropejskie51
Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk nadaje kademu obywatelowi pastw czonkowskich Unii Europejskiej status obywatela Unii. Zasada leca u podstaw koncepcji obywatelstwa europejskiego polega na tym, e kady obywatel Unii ma prawo do swobodnego przemieszczania si i do przebywania na terytorium Pastw Czonkowskich 52. Inne podstawowe prawo obywatela europejskiego to prawo do rwnego traktowania bez dyskryminacji ze wzgldu na przynaleno pastwow53 . Art. 17 ust. 1 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk stanowi, e Obywatelem Unii jest kada osoba majca przynaleno Pastwa Czonkowskiego. Obywatelem europejskim jest zatem osoba, ktra posiada przynaleno Pastwa Czonkowskiego UE. Jako taka, osoba ta automatycznie staje si obywatelem europejskim54. Zatem Wgrzy, Polacy, Sowacy, itd. jako przedstawiciele krajw A8, a Rumuni i Bugarzy jako przedstawiciele krajw A2, automatycznie stali si obywatelami europejskimi z chwil przystpienia ich pastw do Unii Europejskiej. Stao si to pomimo przejciowych ogranicze dotyczcych zatrudnienia, ktre maj zastosowanie do ich pastw 55. Rzecznik generalny Lger by zdania, e jeeli wycigniemy wszystkie waciwe wnioski dotyczce tego pojcia, kady obywatel Unii musi, nieCzytelnik otrzymuje odnoniki do dwch znakomitych artykuw na temat swobodnego przepywu osb i obywatelstwa: Sergio Carrera What does Free Movement mean in Theory and in Practice in an Enlarged EU? European Law Journal, Vol. 11, N 6, November 2005, pp. 699721; i Robert Reich The Constitutional Relevance of Citizenship and Free Movement in an Enlarged Union, European Law Journal, Vol. 11 N 6, 2005, str. 675698. 52 Artyku 18(1) Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk. Podlega to warunkom i graniczeniom ustanowionym Traktatem oraz przyjtym przepisom wprowadzajcym w ycie. Zob. dalej art. 7 ust. 1 lit. b) i c) dyrektywy 2004/38/WE w sprawie praw obywateli UE i ich rodzin do swobodnego przemieszczania i osiedlania si na terytorium pastw czonkowskich [2004] Dz. U. L158/77. 53 Art. 2 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk w brzmieniu: w zakresie zastosowania niniejszego Traktatu i bez uszczerbku dla postanowie szczeglnych, ktre on przewiduje, zakazana jest wszelka dyskryminacja ze wzgldu na przynaleno pastwow. Zob. take sprawa C-85/96 Maria Martnez Sala przeciwko Freistaat Bayern [1998] Zb. Orz. ETS I- 2691. 54 Sprawa nr C- 2002/02 Chen przeciwko Secretary of State for the Home Department [2004] Z. Orz. ETS i 9925. 55 Zob. take: przydatne omwienie na temat obywatelstwa europejskiego w dokumencie European Citizen Action Service (ECAS) zatytuowanym Whos Still Afraid of EU Enlargement?, autorzy: Julianna Trser, Tony Venables and Monika Byrska (EDS) (2006), str. 6 i 7, a zwaszcza komentarzy w sprawie Ian William Cowar przeciwko Trsor Public, sprawa numer 189/87 z dnia 2 lutego 1989, w ktrej Europejski Trybuna Sprawiedliwoci przedstawi szerszy zakres zasad stwierdzajc, e ograniczenia krajowe praw jednostki musz by proporcjonalne i uzasadnione. Zob. take: Sprawa C - 413/99 Baumbast przeciwko Secretary of State for the Home Department [2002] ECR i 7091; sprawa C 138/02 Brian Francis Collins przeciwko Secretary of State for Work and Pensions [2004] ECR i 2703; Case C 258/04 Office National de lEmploi przeciwko Ioannis Ionnidis [2005] 3 CMCR 47.
51
18
zalenie od narodowoci, korzysta dokadnie z tych samych praw i podlega tym samym obowizkom. Wniosek ostateczny jest taki, e pojcie to powinno prowadzi do absolutnie rwnego traktowania obywateli Unii Europejskiej niezalenie od narodowoci. Takie rwne traktowanie powinno dotyczy w taki sam sposb obywateli jednego i tego samego Pastwa56. Obydwa prawa podstawowe gwarantowane przez Traktat obywatelom Unii Europejskiej zostay uzupenione ze wzgldu na pracownikw przez prawa dodatkowe, takie jak na przykad prawa socjalne do informacji i konsultacji przyznane pracownikom, do ktrych nale przejmowanie przedsibiorstw, prawo do powtarzalnoci i niedyskryminacji. Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk mwi o swobodzie przepywu pracownikw obejmujcej zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze wzgldu na przynaleno pastwow midzy pracownikami Pastw Czonkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunkw pracy 57. Swoboda, z zastrzeeniem ogranicze uzasadnionych wzgldami porzdku publicznego, bezpieczestwa publicznego i zdrowia publicznego, () obejmuje prawo () ubiegania si o rzeczywicie oferowane miejsca pracy58. Ponadto pracownik bdcy obywatelem pastwa czonkowskiego Unii Europejskiej na terytorium pastwa przyjmujcego korzysta z takich samych przywilejw socjalnych i podatkowych jak pracownicy krajowi59. W sprawie Collins 60 Europejski Trybuna Sprawiedliwoci orzek, ze z powodu ustanowienia obywatelstwa europejskiego i interpretacji prawa do rwnego traktowania, jakie obejmuje obywateli europejskich, nie jest moliwe wyczenie z zakresu art. 39 ust. 2 Traktatu korzyci natury finansowej, ktry ma uatwia dostp do zatrudnienia na rynku pracy pastwa czonkowskiego.
Sprawa C 214/94 Boukhalfa v Bundesrepublik Deutschland [1996] ECR i 2253, opinia rzecznika generalnego Lger, ust. 63. Zob. take sprawa C 184/99 Rudy Grelczyk przeciwko Centre Public dAide Sociale dOttignies-Louvain-la-Neuve [2001] ECR i 6193, w ktrej to sprawie Europejski Trybuna Sprawiedliwoci orzek: Obywatelstwo Unii ma stanowi podstawowy status obywateli pastw czonkowskich, umoliwiajc osobom znajdujcym si w tej samej sytuacji korzystanie z takiego samego sposobu traktowania niezalenie od ich narodowoci, przy czym wyjtki s wyranie okrelone. (para. 31). 57 Art. 39 ust. 2. 58 Art. 39 ust. 3. lit. a). 59 Zob. art. 7 ust. 2 rozporzdzenia (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 padziernika 1968 r. w sprawie swobodnego przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty, Dz. U. 1968 (wydanie specjalne) (II), str. 475, zmienionej rozporzdzeniem rady (EWG) nr 2434/92 z dnia 27 lipca 1992 r., Dz. U. 1992 L 245, str. 1. 60 Sprawa C 138/02 Brian Francis Collins przeciwko Secretary of State for Work and Pensions [2004] RCR i 2703, para. 63.
56
Rozdzia I
19
Jak zostanie wykazane i przeanalizowane w rozdziale na temat swobodnego przepywu pracownikw i przepisw przejciowych61, znaczcy jest fakt, e podstawowe prawo do swobodnego przepywu pracownikw gwarantowane przez Traktat i podstawowe prawo do niedyskryminacji ze wzgldu na narodowo nie odpowiadaj ograniczeniom, nawet tymczasowym, naoonym na podstawie przepisw przejciowych przyjtych na mocy Traktatu o przystpieniu z 2003 r. dotyczcego krajw A862. Podobnie na mocy odpowiednich ustale dwustronnych pomidzy pastwami czonkowskimi A8 a niektrymi ze starych pastw czonkowskich UE istniej odstpstwa od podstawowego prawa traktatowego do niedyskryminacji ze wzgldu na narodowo i do dostpu do wiadcze socjalnych poczynione przez pastwa czonkowskie, ktre pragn chroni swoje systemy zabezpieczenia spoecznego, w tym Zjednoczone Krlestwo i Republika Irlandii. Istnieje zatem powana sprzeczno miedzy tymi dwoma prawami podstawowymi z jednej strony, a mianowicie swobodnym przepywem pracownikw i dostpem do wiadcze z opieki spoecznej i niedyskryminacj ze wzgldu na narodowo, oraz z drugiej strony midzy przejciowymi ograniczeniami przyjtymi na podstawie Traktatu o przystpieniu, ktre byy stosowane podczas pierwszego okresu przejciowego, czyli od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r., przez wikszo pastw UE 15 wobec krajw A8. Chocia na pocztku i w trakcie drugiego okresu przejciowego nastpi wzrost liczy pastw czonkowskich UE 15, ktre otworzyy swoje rynki pracy i w ten sposb umoliwiy swobodny przepyw; lub niektre z pozostaych pastw czonkowskich UE zliberalizoway swoje rynki pracy lub niedugo to uczyni; tym niemniej przepisy przejciowe nadal obowizuj w niektrych pastwach czonkowskich UE. Austria i Niemcy stanowi dobry przykad pastw rygorystycznie utrzymujcych w mocy przepisy przejciowe. Z faktu, e obywatelstwo europejskie jest oparte na dwch podstawowych wolnociach, czyli wolnoci przemieszczania si i niedyskryminacji ze wzgldu na narodowo, wynika, e w czasie okresw przejciowych63 osoby nieuprawnione do swobodnego podejmowania zatrudnienia w pastwach przyjmujcych bdcych pastwami czonkowskimi UE lub osoby nieuprawZob. str. 39 i nast. Oraz dwch pastw, czyli Bugarii i Rumunii, ktre przystpiy do Unii Europejskiej dnia 1 stycznia 2007 r., ktrych dotycz restrykcje w dziedzinie swobodnego przepywu pracownikw narzucone przez niektre inne pastwa czonkowskie. 63 Moe to by pierwszy okres przejciowy od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r.; drugi okres od 1 maja 2006 r. do 30 kwietnia 2009 r., lub trzeci okres przejciowy od 1 maja 2007 r. do 30 kwietnia 2011 r.
61 62
20
nione do wiadcze spoecznych nie s traktowane na rwni z obywatelami europejskimi! Zatem sugeruje si, e rnorodne prawa przyznane rnym klasom obywateli europejskich s wadliwe! Ponadto stwierdza si, e migranci ekonomiczni z krajw A864 s rwnie uznawani za mniej uprzywilejowan klas pracownikw Unii Europejskiej. Rzecznik generalny Trabucchi wyrazi trafny komentarz stwierdzajc65, e pracownik migrujcy nie jest uwaany przez prawo wsplnotowe ani przez krajowy system prawny jedynie za rdo siy roboczej, ale jest postrzegany jako istota ludzka.
VII. yzyskainstrumentyeuropejskie W imidzynarodowe

Rodzaj wyzysku, jakiego dowiadcza wielu migrantw z krajw A8 w yciu codziennym, zosta ujawniony za pomoc rnych rodkw; media, sprawy sdowe i opublikowane badania stanowi niektre z nonikw, ktre uwydatniy nieuczciwe i bezwzgldne praktyki okrutnych przywdcw grup przestpczych i pracodawcw. Uderzajcym przykadem ponadprzecitnego wyzysku by obz w Orta Nova we Woszech, gdzie migranci pracowali i mieszkali w warunkach, ktre mona okreli jako wspczesne niewolnictwo i prac przymusow. Migranci ekonomiczni z krajw A8 zostali zachceni do migracji do Woch faszywymi obietnicami zoonymi przez bezwzgldnych przywdcw grup przestpczych. Okazao si, e pracuj w strasznych warunkach w podejrzanym i niebezpiecznym rodowisku na pograniczu legalnoci i bezporednio pod kontrol grup przestpczych. Migracja nie jest zjawiskiem przemijajcym ani tymczasowym, wraz z ni wyzysk i naduycie nadal bd istnie, a nawet si rozwija, jeeli pilnie nie zostan podjte zdecydowane dziaania majce na celu eliminacj lub ukrcenie praktyk stosowanych w wiecie bezwzgldnych agencji zatrudnienia lub rekrutacyjnych oraz pracodawcw. International Organisation of Migration Research sugeruje, e w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej potrzeba jeszcze szedziesit osiem milionw pracownikw migrujcych do wypenienia luk w sile roboczej i jej stabilizacji. Ponadto rzd szacuje, e tylko w Zjednoczonym Krlestwie w przewidywalnej przyszoci potrzeba bdzie 1,2 miliona pracownikw migrujcych.
64 65
S nimi w rzeczywistoci take obywatele krajw A2 (Bugaria i Rumunia). W sprawie 7/75 Pastwo F przeciwko Belgii [1975] ECR 679, str. 696.
Rozdzia I
21
W zwizku z badaniem, w jaki sposb traktowani s migranci ekonomiczni z krajw A8, naley zauway, e wszystkie pastwa czonkowskie Unii Europejskiej podlegaj midzynarodowym i europejskim instrumentom prawnym66, ktre czciowo lub w caoci ratyfikoway67. Instrumenty te, z ktrych wszystkie w mniejszym lub wikszym stopniu dotycz traktowania migrantw ekonomicznych, nakadaj na kade z pastw pewne zobowizania. Na przykad Europejska Karta Spoeczna Rady Europy przewiduje68 prawo pracownikw migrujcych i ich rodzin do ochrony i pomocy. Rzdy pastw, ktre dokonay ratyfikacji, zobowizuj si do wypeniania pewnych obowizkw na podstawie postanowie Europejskiej Karty Spoecznej. Jeden z takich obowizkw obejmuje podjcie odpowiednich krokw przeciwko mylcej propagandzie dotyczcej emigracji i imigracji69. W wielu przypadkach pastwa ratyfikujce nie podjy takich krokw w celu zapobiegania rozpowszechnianiu mylcej propagandy przez bezwzgldnych przywdcw grup przestpczych, ktrzy przedstawiaj utopijne obrazy warunkw ycia w pastwie przyjmujcym. Inne obowizki dotycz przyjcia odpowiednich dziaa w celu uatwienia przyjcia pracownikw migrujcych i zapewnienia odpowiedniej opieki medycznej70; popierania wsppracy midzy subami socjalnymi, prywatnymi lub publicznymi, krajw emigracji i imigracji71, oraz uatwienia w moliwym zakresie poczenia rodziny pracownika migrujcego, ktremu zezwolono na osiedlenie si na danym terytorium72. Badanie to wykazuje, e w wielu przypadkach ta seria trzech obowizkw nie jest w ogle przestrzegana lub jest przestrzegana jedynie czciowo73.
Takie jak Traktaty, Konwencje, Karty, Protokoy, Rekomendacje, itd. Naley zauway, e niektre pastwa nie ratyfikoway niektrych instrumentw midzynarodowych. Na przykad Zjednoczone Krlestwo nie ratyfikowao midzy innymi Midzynarodowej Konwencji o ochronie praw wszystkich pracownikw migrantw i czonkw ich rodzin Organizacji Narodw Zjednoczonych (1990). Zgodno brytyjskiej polityki wobec migracji powinna zosta zbadana wobec norm ustanowionych w Konwencji. Ponadto Zjednoczone Krlestwo powinno dokona przegldu swojej polityki wobec przestrzegania ochrony dla migrantw ekonomicznych ustanowionych w Konwencji MOP numer 97 (dotyczca pracownikw migrujcych) oraz Konwencja MOP numer 143 (pracownicy migrujcy (postanowienia dodatkowe). Jeli chodzi o instrumenty europejskie, Zjednoczone Krlestwo nie ratyfikowao protokou 12 do Europejskiej Konwencji Praw Czowieka ani Europejskiej Konwencji o Statusie Prawnym Pracownikw Migrujcych z 1997 r. 68 Artyku 19. jest kluczowy ze wzgldu na postanowienia Europejskiej Karty Spoecznej. 69 Ibid. Artyku 1. 70 Ibid. Artyku 2. 71 Ibid. Artyku 3. 72 Ibid. Artyku 6. 73 Na przykad Europejski Komitet Praw Spoecznych uzna, e Zjednoczone Krlestwo i inne pastwa UE naruszyy postanowienia o czeniu rodzin.
66 67
22
Niektre inne obowizki wynikajce z Europejskiej Karty Spoecznej s albo cakowicie ignorowane przez cz pastw UE, albo s tylko nieznacznie przestrzegane, jeeli dojdzie do tragedii. Chodzi na przykad o obowizek zapewnienia, e pracownicy migrujcy nie bd dyskryminowani w kwestii wynagradzania, warunkw pracy, zakwaterowania i czonkowstwa w zwizkach zawodowych74. We Woszech okruciestwa z obozu w Orta Nova w Puglii zostay ujawnione zanim kilkakrotnie przyjto regionalne przepisy w celu przeciwdziaania takim praktykom. Podobnie rzd brytyjski cakowicie sprzeciwia si uregulowaniu dziaa przywdcw grup przestpczych pomimo jasnych dowodw niewaciwych praktyk, dopki nie doszo do tragedii w Morecambe Bay w lutym 2004 r. Ponadto w obu tych przypadkach, jak zostanie wykazane dalej, przepisy te nie odpowiadaj obowizkom naoonym przez Europejsk Kart Spoeczn. Najbardziej zaskakujcy jest fakt, e Europejski Komitet Praw Spoecznych, ktry nadzoruje i monitoruje dziaania pastw sygnatariuszy wobec Europejskiej Karty Spoecznej nie doszuka si naruszenia przez Zjednoczone Krlestwo obowizkw w czasie ostatniej rundy kontroli. Jest to faktycznie zaskakujcy wniosek, skoro dobrze znanym udowodnionym faktem jest wyzysk migrantw ekonomicznych trwajcy od dziesicioleci. Komitet jednak odkry, e Zjednoczone Krlestwo i wikszo pastw czonkowskich Unii Europejskiej narusza niektre obowizki wynikajce z art. 19. Zatem Komitet uzna, e Zjednoczone Krlestwo narusza przepisy o zakwaterowaniu, ze wzgldu na wymg staego miejsca zamieszkania, ktre uniemoliwiao dostp do zasiku mieszkaniowego i lokali spoecznych. Naruszono rwnie przepisy karty dotyczce wydalenia migrantw ekonomicznych, o ile nie zagraaj bezpieczestwu pastwa lub nie naruszaj interesu publicznego lub dobrych obyczajw75 oraz przepisy dotyczce ochrony i pomocy pracownikw migrujcych, ktrzy pracuj na wasny rachunek76.
VIII. yjanienieterminwzastosowanych W w Raporcie

W dalszych czciach Raportu stosuje si liczne terminy techniczne. W celu uniknicia nieporozumie, proponujemy w rozdziale wstpnym przedstawienie krtkiego wyjanienia niektrych z nich.
Ibid. Artyku 8. Ibid. Artyku 8. 76 Ibid. Artyku 10.
74 75
Rozdzia I
23
Pastwaprzystpujce(A8)
Termin kraje A8 bdzie przewija si przez niniejszy Raport. Odnosi si do pastw z Europy rodkowej i Wschodniej, ktre przystpiy do Unii Europejskiej dnia 4 maja 2004 r. i ktre naleay do bloku sowieckiego od 1945 r. do koca lat 80. i pocztku lat 90., kiedy to stay si krajami demokratycznymi. Naley zauway, e Cypr i Malta, ktre przystpiy do Unii Europejskiej w tym samym okresie, co kraje A8 tworzc Akcesj 10 (A10) zostay uwzgldnione dla celw niniejszego badania, chocia przepisy przejciowe nie maj zastosowania do tych dwch krajw miedzy innymi ze wzgldu na ich wielko i rynek pracy.
Migracja i migranci ekonomiczni

W swojej najprostszej postaci migracja z pastw przystpujcych oznacza mobilno, krtkotrwa lub dugotrwa, a nawet sta, w wyniku ktrej migranci przeprowadzaj si do pastw przyjmujcych w odpowiedzi na trudne lub niepewne warunki ekonomiczne w kraju ojczystym77. Czynnik czasu, przez jaki migrant przebywa w pastwie przyjmujcym zaley od moliwoci znalezienia pracy, statusu, sytuacji finansowej i zwizkw z pastwem przyjmujcym. Migrant ekonomiczny to osoba posiadajca rny status, osoby zatrudnionej lub pracujcej na wasny rachunek, ktra wjeda do pastwa przyjmujcego w celu zajcia nieobsadzonego stanowiska, ktre zostao zaproponowane przez przedsibiorstwo, lub ktra zamierza poszuka zatrudnienia, lub ktra ma zamiar otworzy przedsibiorstwo jako osoba pracujca na wasny rachunek. W kadym przypadku powraca wyranie czynnik ekonomiczny, a migrant nie moe by obywatelem pastwa przyjmujcego. Rozwaania w niniejszym Raporcie skupi si gwnie na migrancie ekonomicznym postrzeganym jako pracownik zatrudniony przez pracodawc, ktrym moe by agencja lub przedsibiorstwo. Dla celw Raportu omwiona zostanie take kwestia pracownika jako niezalenego kontrahenta. Wydaje si, e nie istnieje definicja migranta ekonomicznego przyjta zarwno na szczeblu krajowym, jak i midzynarodowym. Badanie
77
Definicje sowa migrujcy s liczne i zrnicowane! Aby unikn ryzyka podawania informacji nieistotnych dla Raportu, unikamy dygresji na temat rnych definicji, jakie nadawane s sowu migrant, na przykad przez International Passenger Survey, ktra sugeruje, ze czynnikiem decydujcym jest przebywanie w danym kraju przez minimum rok i ktra wyklucza niektre typy migracji, takie jak sezonowa migracja ekonomiczna, lub migracja z zamiarem pozostania w pastwie przyjmujcym przez krtki okres lub seri takich okresw.
24
dokumentw midzynarodowych ilustruje to zjawisko na rnych paszczyznach. Midzynarodowa Organizacja Pracy (MOP) uznaje dan osob za migranta, jeeli przeniosa si z jednego pastwa do drugiego w celu podjcia pracy jako osoba zatrudniona. Wydaje si, e MOP nie uznaje osoby pracujcej na wasny rachunek za migranta ekonomicznego! Podobnie Midzynarodowa Konwencja o ochronie praw wszystkich pracownikw migrantw i czonkw ich rodzin Organizacji Narodw Zjednoczonych definiuje migrantw ekonomicznych jako osoby, ktre bd wykonywa, wykonuj lub wykonyway dziaalno opacan w pastwie, do ktrego nie przynale. Nie zostao wyjanione, czy dziaalno opacana oznacza, e pracownik ma by zatrudnionym, a nie niezalenym kontrahentem! Uwaa si, e dziaalno opacana sugeruje status osoby zatrudnionej! Na szczeblu europejskim Europejska Konwencja o statusie prawnym pracownikw migrujcych opisuje migranta ekonomicznego jako obywatela Ukadajcej si Strony, ktremu inna Ukadajca si Strona zezwolia na pobyt na swoim terytorium w celu podjcia tam pracy najemnej. Okrelenie praca najemna sugeruje, e migrant ekonomiczny musi posiada status zatrudnionego. Na szczeblu krajowym, przy zastosowaniu na przykad brytyjskiej terminologii, Labour Force Survey sugeruje, e migrant ekonomiczny to osoba, ktra albo posiada obywatelstwo obcego pastwa i pracuje w Zjednoczonym Krlestwie, albo urodzia si poza Zjednoczonym Krlestwem, ale pracuje w tym kraju. Za dziwny i paradoksalny mona uzna fakt, e obywatel brytyjski urodzony za granic jest klasyfikowany jako osoba obcego pochodzenia. Wielk niejasnoci w tej sytuacji jest fakt, e status obywatela europejskiego z trudnoci wpisuje si w t definicj. Nie zostaa wyjaniona kwestia, czy pracownik urodzony za granic jest zatrudnionym czy osob pracujc na wasny rachunek (niezalenym kontrahentem). Definicja International Passenger Survey jest rwnie niejasna! Wedug Passenger Survey, pracownik migrujcy to osoba, ktra przebywaa za granic przez rok, jednak po przyjedzie do Zjednoczonego Krlestwa stwierdza, e ma zamiar mieszka w Zjednoczonym Krlestwie przez co najmniej rok. Czy mieszkanie (a) oznacza dziaalno ekonomiczn? (b) Czy oznacza prowadzenie dziaalnoci gospodarczej przez zatrudnionego czy te przez osob pracujc na wasny rachunek? (c) Czy sugeruje, e kady, kto nie jest obywatelem brytyjskim jest migrantem? Pewna liczba pyta pozostaa bez odpowiedzi w kadej z powyszych definicji.
Rozdzia I
25
Pomimo tych niejasnoci autor opowiada si za podan powyej definicj.
Mniejszocietniczneamigranciekonomiczni
W niektrych czciach niniejszego Raportu bd pojawia si krtkie rozwaania lub wzmianki na temat migrantw ekonomicznych z krajw A8 stanowicych cz mniejszoci etnicznych w pastwie przyjmujcym. Istnieje rozrnienie midzy tymi dwoma terminami. Wszyscy migranci ekonomiczni z krajw A8 nale do mniejszoci etnicznych w pastwie przyjmujcym, jednak niektrych z migrantw ekonomicznych mog czy wizy kulturowe, historyczne lub polityczne z osiadymi grupami migrantw z tego samego pastwa pochodzenia. W czci tego rozdziau powiconej gwnym etapom historycznym migracji78 wykazano, e pokolenia migrantw ekonomicznych napyway w czasie poprzednich okresw, osiedlay si w pastwie przyjmujcym i wraz z dziemi i wnukami wrosy to pastwo. Na przykadzie polskich migrantw przybywajcych przez pokolenia do Zjednoczonego Krlestwa wraz z niedawnymi migrantami polskimi, mona stwierdzi, e chocia badanie wykazao, e nie istniej animozje miedzy niedawnymi a osiadymi migrantami, istnieje jasna rnica w podejciu obu grup, z tego prostego powodu, e rne pokolenia maj inne dowiadczenia z wynikajcymi std cechami ksztatujcymi. Z drugiej strony, wci na przykadzie Zjednoczonego Krlestwa, mona zaobserwowa, e migranci z pastw A8 by moe nie maj nic wsplnego z pokoleniami mniejszoci etnicznych takich jak Pakistaczycy, Hindusi, Karaibowie, Chiczycy, Afrykanie, Lankijczycy, itd., ale mog mie wiele wsplnego z migrantami z innych pastw A8.
Migracja o charakterze cyrkulacyjnym

Wyraenie to bdzie wystpowa w niektrych czciach Raportu. Migracja ma charakter cyrkulacyjny, jeeli migrant z kraju A8 (lub innego) opuszcza pastwo przyjmujce, w ktrym pracowa przez dany okres (krtszy lub duszy) i powraca do pastwa pochodzenia. Termin ten dopuszcza warianty: na przykad migrant ekonomiczny przeprowadza si z jednego pastwa przyjmujcego do innego, a nastpnie postanawia wrci do pastwa pochodzenia.
78
Zob. str. 3 i nast. ante.
26
Elastyczne zatrudnienie
Czytelnik wielokrotnie napotka okrelenie elastyczne zatrudnienie, ktre moe obejmowa rnorodne sytuacje. Zatem elastyczny rynek pracy mgby oznacza zdregulowany rynek pracy umoliwiajcy pracodawcy wiksz elastyczno w zakresie prowadzenia przedsibiorstwa; elastyczne sposoby zatrudnienia mog obejmowa elastycznoci w godzinach pracy zatrudnionego; alternatywnie moe oznacza czste zatrudnianie pracownikw na umowy krtkoterminowe lub na seri umw. Moe to rwnie oznacza atwiejsze zatrudnianie i zwalnianie zatrudnionego przez pracodawc. Moe istnie elastyczno w sposobie wypacania wynagrodzenia osobie zatrudnionej, na przykad za wykonane dzieo lub w zalenoci od wynikw. Elastyczno moe take obejmowa mobilnoci siy roboczej z jednej czci kraju do innej w zalenoci od potrzeb ekonomicznych przedsibiorstwa. Naley zauway, e wikszo tych sytuacji dotyczy pracownikw migrujcych z pastw A8 oraz e elastyczno moe prowadzi do wyzysku pracownika migrujcego przez bezwzgldn agencj lub pracodawc.
Flexicurity(elastycznoabezpieczestwosocjalne)
Podejcie polegajce na flexicurity zostanie krtko poruszone we wnioskach z niniejszego Raportu79 i dotyczy rwnowagi midzy elastycznoci potrzebn pracodawcy do prowadzenia dziaalnoci a bezpieczestwem potrzebnym osobie zatrudnionej w dziedzinie zatrudnienia.
Wspczesneniewolnictwoipracaprzymusowa
Inne terminy uywane w niniejszym Raporcie obejmuj skrajne postacie wyzysku migrantw ekonomicznych z krajw A8 stanowicych wspczesne niewolnictwo i prac przymusow. Dwa ostatnie terminy wymagaj wyjanienia na samym pocztku. Jedna z najlepszych definicji niewolnictwa znajduje si w raporcie Joseph Rowntree Foundation80, ktry definiuje wspczesne niewolnictwo81 jako zjawisko posiadajce zasadniczo trzy elementy, takie jak (a) znaczny wyZob. str. 378 i 379 i nast. Zob. take odniesienie 70 str. 325. Raport zatytuowany Contemporary Slavery in the UK, do ktrego dokumentacj przeprowadzili Gary Craig, Aline Gaus and Mick Wilkinson zatrudnieni w Wilberforce Institute of Slavery and Emancipation (WISE) przy University of Hull oraz Aidan Mc Quade z Anti-Slavery International (2007) 81 Zob.: ibid. str. 12.
79 80
Rozdzia I
27
zysk ekonomiczny; (b) naduywanie wszelkich ram praw czowieka oraz (c) utrzymywanie kontroli nad drug osob poprzez przysz lub faktyczn przemoc. Omawiajc przemoc, autorzy raportu Joseph Rowntree Foundation wyjaniaj, e nie musi dochodzi do przemocy fizycznej. Wany jest rodzaj powiza rodzaj warunkw pracy i zakwaterowania, odebranie wanych dokumentw takich jak paszport albo dowd osobisty, podstp i naduycie wadzy, wykorzystanie bandytw do utrzymania kontroli mog uczyni realn grob przemocy i oddali moliwo ucieczki. W dalszych czciach zobaczymy, e wspczesne niewolnictwo, takie jak zdefiniowano powyej, czsto istnieje ze wzgldu na sposb, w jaki migranci ekonomiczni z krajw A8 s traktowani w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Powody takiego traktowania s wyjanione w nastpujcy sposb: Ofiary wspczesnego niewolnictwa s na og bardzo ubogie, sabe i usunite na margines... s niewiadome niedoskonaej natury warunkw umowy lub transakcji, procesu brania w niewol oraz brakuje im wiarygodnych sub wtrnych. Sprawcy przeciwnie, wykorzystuj luki w umowach lub transakcjach w postaci znacznej rnicy w stopniu poinformowania ich samych i ich ofiar (lub potencjalnych ofiar) oraz rozpaczliwy stan osb obracanych w niewolnikw, ktry wynika z braku wiedzy, saboci i braku wiarygodnych alternatyw82. Sytuacje stanowice prac przymusow migrantw ekonomicznych z krajw A8 rwnie zostan przytoczone w Raporcie. Praca przymusowa bya rnorodnie definiowana, jednak spjna wersja tego terminu znajduje si w Konwencji dotyczcej pracy przymusowej lub obowizkowej MOP83, ktry obejmuje wszelk prac lub usugi wymagane od jakiej osoby pod grob jakiejkolwiek kary i do ktrych dana osoba nie zgosia si dobrowolnie. w Raporcie przypadki pracy przymusowej bd pojawia si poprzez praktyki bezwzgldnych agencji lub pracodawcw wobec sabych migrantw ekonomicznych z krajw A8.
EuropejskiObszarGospodarczy(EOG).(UniaEuropejska ipastwaEuropejskiegoStowarzyszeniaWolnegoHandlu)
Unia Europejska skada si z 27 pastw czonkowskich. Pastwa Europejskiego Obszaru Handlu obejmuj Islandi, Norwegi i Wielkie Ksistwo Luksemburga. Europejski Obszar Gospodarczy (EOG) obejmuje Uni
82 83
Z Adel Abadeer (2004), rdo: Ibid. Konwencja nr 29, art. 1 ust. 1.
28
Europejsk i pastwa Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. Ponadto Szwajcaria podpisaa umow stowarzyszeniow z UE. Znaczenie powyszego jest takie, e obywatele wszystkich tych krajw ciesz si prawami swobodnego przemieszczania si i podlegajcym przepisom przejciowym84, prawami swobodnego przepywu pracownikw. Oznacza to, e pastwa EOG i obywatele Szwajcarii maj prawo wjazdu, zamieszkania i pracy w innym pastwie EOG/Szwajcarii. Czonkowie rodzin obywateli pastw EOG/Szwajcarii korzystaj z takich samych praw, nawet jeeli nie s obywatelami pastw EOG/Szwajcarii. Pewne ograniczenia dotyczce zatrudnienia istniej w niektrych zawodach sektora publicznego. Naley zauway, e migranci ekonomiczni z krajw A8 pracujcy w Islandii, Norwegii, Lichtensteinie i Szwajcarii nie zostali uwzgldnieni w tym programie badawczym. Z wyej wymienionych powodw nie zostali uwzgldnieni migranci ekonomiczni z Rumunii i Bugarii pracujcy w krajach EOG.
IX.Metodologia
Perspektywa oglna
Badanie zostao przeprowadzone przez autora i koordynatorw w okresie okoo pitnastu miesicy, a mianowicie od kwietnia 2006 r. do lipca 2007 r. W badaniu zastosowano rnorodn metodologi. Rnorodno ta zostaa uznana za wan cech badania w tym sensie, e zastosowanie wikszej liczby technik i rde uczynioby ten program bardziej kompletnym, bardziej informacyjnym, oglnym i przekonujcym w tym znaczeniu, ze same rda zapewniyby konieczn kontrol i rwnowag, z czego wynika trafno Raportu. Ta rnorodno obejmowaa badania empiryczne przeprowadzone przez seri wywiadw w rnych czciach kraju z 183 migrantami ekonomicznymi z krajw A8 w samym Zjednoczonym Krlestwie. Raporty koordynatorw w innych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej nie podaj danych liczbowych dotyczcych rozmwcw. Wywiady zostay take przeprowadzone z pitnastoma pracodawcami rnych sektorw, zwaszcza w przetwrstwie ywnoci, budownictwie
84
Zob. Rozdzia II zatytuowany Swobodny przepyw siy roboczej i przepisy przejciowe str. 39 i nast.
Rozdzia I
29
i rolnictwie. Tylko pi agencji zatrudnienia w Zjednoczonym Krlestwie zgodzio si na przeprowadzenie wywiadu. Nie wiadomo, czy koordynatorom w innych pastwach udao si przeprowadzi wywiady z pracodawcami i agencjami. Wywiady w Zjednoczonym Krlestwie i w Polsce przeprowadzono z trzema organizacjami pozarzdowymi (NGO) zajmujcymi si bezdomnoci oraz z trzema samorzdami brytyjskimi i z dwoma francuskimi w zakresie mieszkalnictwa. Przeprowadzono take wywiady z kierownikami z brany hotelarstwa i gastronomii oraz cateringu w dwch hotelach i trzech restauracjach w East Yorkshire. Ze wzgldu na przypadki zbrodni nienawici przeprowadzono wywiady z dwoma komisariatami policji. W trakcie tego programu badawczego koordynatorzy szeroko stosowali odpowiedni literatur na ten temat, na ktr skaday si sprawozdania z bada, raporty statystyczne, naukowe artykuy i ksiki na temat migracji, orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci i sdw krajowych (cywilnych i karnych); raporty rzdowe, raporty parlamentarne, oficjalne raporty z dochodzenia. Wiele informacji przyniosy referaty, ktre zostay lub zostan wygoszone przez autora na czterech midzynarodowych konferencjach, czyli na konferencji Jean Monnet Series na Lincoln University w marcu 2007 r., na konferencji w paacu w Radziejowicach pod Warszaw w padzierniku 2006 r., na konferencji na Uniwersytecie Kraju Baskw w czerwcu 2007 r. i na konferencji na Uniwersytecie w Bordeaux w lipcu 2007 r. oraz travaux prparatoires na konferencj w Wiedniu, ktra ma odby si we wrzeniu 2007 r. i zostanie zorganizowana przez Uniwersytet w Graz, Emmanuel College, Cambridge i British Academy w Londynie. Konferencja z dnia 24 wrzenia, ktra ma odby si w Muzeum Zamku Krlewskiego w Warszawie powinna take okaza si korzystna dla pogbienia i scementowania wynikw tego programu badawczego. Badanie to wzbudzio znaczne zainteresowanie. Byo tematem nie tylko referatw, wygoszonych lub ktre maj zosta wygoszone, ale i pojawio si jako temat w stacjach radiowych i telewizyjnych. Telewizja BBC przeprowadzia z autorem wywiad na temat wybranych zagadnie w zwizku z wynikami bada i nadaa go w programie Inside Out dnia 13 listopada 2006 r. Radio Humberside and Lincolnshire przeprowadzio z autorem szczegowy wywiad w programie na ywo nadanym przez Radio Orla (angielsko-polska stacja radiowa z Ealing) w kwietniu 2007 r. Polskie Radio przeprowadzio wywiad z komisarzem i autorem w czasie konferencji w Warszawie w padzierniku 2006 r. Viking-Radio jest w trakcie wymiany korespondencji w ramach procesu przygotowywania
30
pgodzinnego programu na temat wyzysku migrantw ekonomicznych z krajw A8, zwaszcza w Zjednoczonym Krlestwie i oglnie w pastwach czonkowskich UE. Z autorem zostanie przeprowadzony wywiad, a program zostanie nadany w sierpniu 2007 r. Program telewizyjny Look North stacji BBC zwrci si z prob o porad w sprawie zagadnie dotyczcych migrantw ekonomicznych z krajw A8, a audycja zostaa nadana dnia 8 czerwca 2007 r. Wywiad z autorem zosta przeprowadzony przez meksykaskiego dziennikarza o nazwisku Torres Ivanovich w czasie Bordeaux International Conference, ktra trwaa od 1 do 14 lipca 2007 r. Zosta opublikowany w meksykaskim dzienniku Expreso Chiapas (Tuxtla Guttierz Chiapas) w pitek 20 lipca 2007 r. w dziale Opiniones.
Wybranezagadnieniaszczegowe
(1) Wywiady (a) Wywiady z migrantami z Polski i z innych krajw A8 W kwestii wywiadw uderza, e Polacy i inni migranci z krajw A8 wykazuj daleko idc niech do ich udzielania (oraz do wypowiedzi przed kamerami w przypadku programw telewizyjnych). Ta niech do wywiadw jest powszechna w pastwach czonkowskich UE, jednak jej stopie zmienia si w zalenoci od pastwa i okolicznoci osobistych. Przyczyny s rnorodne. Migranci ekonomiczni w niektrych pastwach odmawiali wywiadu wprost. Dobitnie wyrazi to koordynator niemiecki profesor Manfred Weiss, ktry w wiadomoci elektronicznej zaczonej do Raportu stwierdzi: Wyjtkowo trudno jest zdoby materia. Jeszcze trudniej jest dowiedzie si czegokolwiek poprzez wywiad od osb, ktre powinny wiedzie wicej. Nikt nie chce wypowiada si na temat. Takie podejcie spotykane jest take w Austrii. Uwaa si, e gwna przyczyna tego zjawiska to fakt, e znaczna liczba migrantw ekonomicznych w tych pastwach pracuje w szarej strefie, a zatem nie chce zosta zidentyfikowana w obawie, e wadze wykryj ten fakt. Pomimo podjtych wysikw donosi si, e niemoliwe byo przeprowadzenie wywiadu z adnym migrantem w Niemczech i w Austrii. Chocia niech do udzielania odpowiedzi na pytania ze strony migrantw z Polski i innych krajw A8 bya powszechna we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, koordynatorzy relacjonuj, e nie bya ona a tak wyrana w ich pastwach jak w Niemczech i Austrii. Na przykad autor niniejszego dokumentu, dziaajc jako koordynator w Zjednoczonym Krlestwie, uzna, e wikszo migrantw ekonomicznych
Rozdzia I
31
z Polski i innych pastw A8 udzielajcych wywiadu niechtnie rozmawia otwarcie na temat swojego zatrudnienia i innych dowiadcze z obawy przed oskareniami ze strony agencji i / lub pracodawcy. Wikszo odmwia podania nazw agencji rekrutacyjnych / zatrudnienia oraz nazwisk swoich pracodawcw. Niektrzy obawiali si rwnoczesnej utraty pracy oraz zakwaterowania, ktre byo zwizane z prac; inni obawiali si ukarania przez agencj/pracodawc; niektrzy wykazywali podejrzliwo wobec wywiadw, sdzc, e przeprowadzajcy wywiad jest wysannikiem agencji/pracodawcy, ktry zda relacj z rozmowy; niektrzy sdzili nawet, e zostan deportowani do pastwa pochodzenia, nawet jeeli przebywali legalnie w pastwie przyjmujcym. Ujawniono, e wielu migrantw podlegao grobom ze strony agencji/pracodawcy, e w razie gdyby opowiadali o warunkach pracy i zakwaterowania, zostan ukarani lub zwolnieni. Sugeruje si, ze taka obawa wynika z braku poczucia bezpieczestwa migranta ekonomicznego, braku wiedzy na temat przepisw o zatrudnieniu i innych przepisw oraz barier jzykowych i kulturowych. Ponadto pewna liczba migrantw bya podejrzliwa ze wzgldu na sam fakt przeprowadzania wywiadu. Z tego powodu w rozdziale Wyzysk i naduycie85 nazwiska osb udzielajcych wywiadu nie zostay podane ze wzgldu na obietnic dan przez autora lub po prostu poniewa rozmwcy ich nie podali. Ta niech ze strony migrantw oznacza, e naleao zastosowa i wymyli wszelkiego rodzaju sztuczki, aby przeprowadzi wywiad z migrantem ekonomicznym z kraju A8. Na przykad sam autor znalaz si w sytuacjach, gdy rozmwca nalega, aby wywiad by przeprowadzony przez bliskiego znajomego lub przyjaciela w jego jzyku, z dala od przeprowadzajcego wywiad. Nastpnie autor otrzyma tumaczenie od znajomego lub przyjaciela rozmwcy. Odnotowano trzy przypadki osb niegdy zatrudnionych przez bezwzgldne agencje, dwie w Zjednoczonym Krlestwie i jedn w Polsce, ktrezwasnejinicjatywyzgodziy si opowiedzie autorowi o swoich dowiadczeniach (dziaajcemu jako korespondent w Zjednoczonym Krlestwie i w Polsce) oraz opisa szczegowo bezwzgldne praktyki stosowane przez te agencje, ich dawnych pracodawcw. Wynikiem korespondencji elektronicznej z trzema ochotniczkami, ktra trwaa przez kilka miesicy, s niedotrzymane obietnice z ich strony. Gdyby zostay dotrzymane, zdobyto by informacje z pierwszej rki na temat bezwzgldnych praktyk agencji! Niezalenie od tych utraconych rde informacji, zgromadzono
85
Zob. Rozdzia VIII, str. 205 i nast.
32
wystarczajc ilo dowodw z innych rde do opisu wyzysku stosowanego przez agentw/pracodawcw. Ze wzgldu na skal dowiadczanych problemw, z ktrych cze zostaa opisana powyej, postanowiono zachowa prost struktur wywiadw. W wywiadach bezporednich lub z udziaem tumacza, a z jego braku przez przyjaciela/znajomego migranta ekonomicznego z kraju A8 udzielajcego wywiadu, proszono o przytoczenie wasnych dowiadcze dotyczcych warunkw zatrudnienia, zakwaterowania, podry, rekrutacji, wynagrodze, czynszu, pracy, przyczyn migracji, molestowania i zagadnie wzbudzajcych zaniepokojenie oraz o informacje demograficzne. Ta prosta technika okazaa si skuteczna: zebrano rnorodne informacje, jak padano w rozdziale dotyczcym wyzysku i naduycia i innych w niniejszym Raporcie. W raporcie pojawi si informacja, e wielu migrantw z Polski i innych pastw A8 chtnie zgadzao si na przeprowadzenie wywiadu i podanie swojego nazwiska oraz nazwy swojej agencji i/lub pracodawcy. Takie podejcie z ich strony sprawio, e wywiady s bardziej ustrukturyzowane, a zatem wykraczaj poza podstawy opisane powyej. Powyej stwierdzono, e wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy legalnie przebywali w Zjednoczonym Krlestwie jako stali pracownicy niechtnie odnosio si do udziau w wywiadzie. Prawdopodobne powody podano powyej. Badanie to ujawnio take wiele przypadkw migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy niechtnie lub wbrew sobie udzielali wywiadw i ktrzy, chocia przebywali legalnie w Zjednoczonym Krlestwie byli pracownikami nielegalnymi, gdy nie zarejestrowali si w Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS)86 (z rnych powodw) 87 i/lub nie wnosili skadek do Krajowego Zakadu Ubezpiecze (lub nie pacili podatkw. Chocia niektrzy z tych nielegalnych pracownikw niechtnie odnosili si do wywiadu, niektrzy zgodzili si udzieli odpowiedzi na pytania pod warunkiem zachowania anonimowoci. Ich odpowiedzi zostay uwzgldnione w odpowiednim rozdziale wraz z odpowiedziami innych migrantw. Tak byo take w przepadku innych pastw czonkowskich UE, gdzie wymagano zezwole na prac lub innych dokumentw (ze wzgldu na przepisy przejciowe), a migranci ich nie posiadali. (b) Wywiady przeprowadzone z pracodawcami Wywiady przeprowadzone z pitnastoma pracodawcami pokazay, e pracodawcy pozostaj w niewiadomoci w kwestii problemw, jakie
86 87
Zob. str. 76 i nast. Zob. str. 77 i 78 i nast., gdzie znajduj si przyczyny.
Rozdzia I
33
napotykaj migranci ekonomiczni z krajw A8, chocia cz z nich syszaa o nich nieformalnie. Wywiady sugeroway, e wybrani pracodawcy traktowali swoich pracownikw z krajw A8 w taki sam sposb jak pracownikw rodzimych. Jeden z nich, waciciel warsztatu samochodowego z Bridlington wyszed daleko poza te normy i opaca dwch polskich mechanikw znacznie powyej pacy minimalnej, paci 70 za ich zakwaterowanie, urzdzi ich mieszkanie, zapewnia im niadanie i lunch codziennie oprcz niedziel, opaca ich lekcje angielskiego w miejscowym collegeu, wypaca dodatkowe comiesiczne premie, a nawet zabiera ich na wycieczki w niedziele. Waciciel warsztatu wspomnia take, e dwaj polscy mechanizmy s traktowani jak czonkowie jego rodziny oraz e gdy ze wzgldu na wiek nie bdzie mg ju pracowa, przekae im swj warsztat i renom firmy88. Celem przeprowadzania wywiadw byo zebranie informacji na temat zagadnie dotyczcych migrantw ekonomicznych z krajw A8 z perspektywy pracodawcy. Zatem omwiono braki siy roboczej w tym sektorze, wady i zalety zatrudniania migrantw z krajw A8, metody rekrutacji i tendencje w przyszoci. Zebrane informacje zostay przedstawione w Raporcie. (c) Wywiady przeprowadzone z agencjami Podobnie jak w przypadku wywiadw przeprowadzonych z agencjami zatrudnienia / rekrutujcymi, wyniki wykazay, e migranci ekonomiczni z krajw A8 s traktowani sprawiedliwie, mimo e opaty za zakwaterowanie i podr s wysokie. Wszystkie pi agencji prbowao uzasadni te opaty podkrelajc, e wydatki na koszty oglne s wysokie. Autor uzna te argumenty za nieprzekonujce. Co ciekawe, waciciel jednej z agencji zatrudnienia w Leeds realizowa wwczas program migracji o charakterze cyrkulacyjnym, oferujc daleko idc pomoc w znalezieniu pracy w pastwie pochodzenia lub powrocie do kraju na yczenie migranta ekonomicznego z kraju A8. Naley zaznaczy, e do przeprowadzenia wywiadu wytypowano dziewi innych agencji zatrudnienia, jednak wszystkie odmwiy jego udzielenia. By moe miay co do ukrycia! (d)...uwagadotyczcawywiadw Naley przypomnie, e autor udzieli obszernego wywiadu producentce BBC 1 w programie Inside Out (patrz powyej). Producentka tak88
Doskonay przykad, chocia niezwyky, stwierdze z Rozdziau IX pod tytuem Druga strona wyzysku. Zob. str. 293 i nast.
34
e poprosia autora o udzielenie porad na temat rnorodnych spraw, jakie naleao poruszy w programie telewizyjnym. Jedn z tych kwestii bya potrzeba przeprowadzenia wywiadw z migrantami ekonomicznymi z Polski i innych krajw A8 na temat warunkw zatrudnienia w Zjednoczonym Krlestwie. Autor zasugerowa pewn liczb kandydatw do wywiadu, jednak po zoeniu propozycji przez BBC migranci ekonomiczni (w wikszoci Polacy) odmwili wystpu przed kamer, eby nie zosta zidentyfikowanym w telewizji. Producentka BBC ucieka si do innych sposobw i poprosia przyjaci rozmwcw o potajemne ich nagranie przy zadawaniu niektrych pyta na temat warunkw zatrudnienia, itp. Chocia przyjaciele rozmwcy pocztkowo zgodzili si na potajemne dziaanie, w kocu odmawiali takiego postpowania. Program BBC zosta zrealizowany i nadany, ale zabrako gwodzia, racji bytu tego programu, czyli informacji o traktowaniu emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8. W poradzie udzielonej producentce programu telewizyjnego autor zasugerowa, e aby nakrci materia w miejscu stoowania si robotnikw, aby pokaza telewidzom aspekt pracy polskiego migranta ekonomicznego pracujcego w przetwrstwie spoywczym i jego skutki dla konsumenta. Program znakomicie pokaza ten aspekt! (e) Wywiady przeprowadzone z organizacjami pozarzdowymi(NGO) Przeprowadzono wywiady z trzema NGO specjalizujcymi si w problemach bezdomnoci i mieszkalnictwa, w tym z jedn organizacj polsk. Zebrano znacz ilo przydatnych informacji na temat bezdomnoci, mieszkalnictwa prywatnego i spoecznego, naduywania alkoholu itd. W raporcie zagadnienia89 te omwione s w analizie dotyczcej bezdomnoci i mieszkalnictwa. (f) ywiadyzsamorzdamilokalnymi,hotelami,restauW racjami,policj,itd. Wywiady na temat bezdomnoci, budownictwa socjalnego i zabezpieczenia spoecznego przeprowadzono z trzema samorzdami lokalnymi w Zjednoczonym Krlestwie i we Francji (jak relacjonuje francuska koordynatorka dr Philippe Martin). Kierownicy dwch hoteli i trzech restauracji w Zjednoczonym Krlestwie (East Yorkshire) rwnie udzielili wywiadu na temat zatrudnionych migrantw z Polski. Ze wzgldu na przypadki zbrodni nienawici w stosunku do migrantw z krajw A8 przeprowadzono wy89
Zob. str. 338 i nast.
Rozdzia I
35
wiady z policj w Humberside i w Lincolnshire. Wyniki tych wywiadw znajd si w odpowiednich czciach Raportu. Przeprowadzono szereg wywiadw z czonkami Brytyjskiego Kongresu Zwizkw Zawodowych (British Trades Union Congress TUC) w Londynie i jego oddziale w Leeds; obszerne dyskusje z rnorodnymi specjalistami od migracji ekonomicznej z krajw A8 okazay si przydatne, bogate w informacje i zasadnicze. Odbyy si liczne spotkania ze zwizkami zawodowymi, a zwaszcza UNITE, najwikszym (poczonym) brytyjskim zwizkiem zawodowym, ktry jest dobrze poinformowany na temat migracji z krajw A8. Konfederacja Przemysu Brytyjskiego (Confederation of British Industry CBI) udzielia autorowi wywiadu, ale jego wynik przynis rozczarowanie. Migracja ekonomiczna z krajw A8 bya mao znaczc kwesti dla pracodawcw zrzeszonych w CBI. W tej kwestii nie udzielono zatem adnych dalszych wskazwek. Reakcja piciu Izb Handlowych przypominaa reakcj CBI. Rzdowe Biura Zabezpieczenia Spoecznego, z ktrymi nawizano kontakt, podkrelay, e migranci ekonomiczni z krajw A8 nie maj na og uprawnie do wiadcze przez pierwsze 12 miesicy zatrudnienia oraz e ministerstwo spraw wewntrznych nie byo pomocne jeli chodzi o pytania dotyczce Programu Rejestracji Pracownikw (WRS). Natomiast ankietowane miejscowe wadze owiatowe okazay si rzeczowe, realistyczne i pozytywnie nastawione. Przeprowadzono wywiady z urzdami pracy w rnych regionach Zjednoczonego Krlestwa. Placwki te udzieliy przydatnych informacji na temat sposobu, w jaki dziaaj i procedur, jakie stosuj wobec migrantw ekonomicznych z krajw A8. Okazao si, e urzdy pracy odnotoway nisk aktywno migrantw z krajw A8, gdy jest ona zdominowana przez wyspecjalizowane agencje rekrutacyjne w pastwach A8 oraz w Zjednoczonym Krlestwie. Urzdy pracy stosuj program EURES prowadzony przez departament rzdu brytyjskiego, ktry dziaa we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej oraz w Norwegii i Islandii. Program EURES pozwala pracodawcy w jednym z tych pastw na zamieszczenie ogoszenia w miejscowym urzdzie pracy, ktre nastpnie jest rozsyane za pomoc sieci EURES. Urzd pracy przekazuje wic wszystkie otrzymane aplikacje do przyszego pracodawcy. Z informacji zebranych w urzdach pracy wynika, e wikszo ogosze pracodawcw to oferty dotyczce zbioru owocw i warzyw, rolnictwa, budownictwa, opieki zdrowotnej oraz hotelarstwa. Przeprowadzono take wywiady w siedmiu Biurach Porad Obywatelskich (BPO), z ktrych wszystkie stwierdziy jednogonie, e migranci
36
ekonomiczni z krajw A8 w peni korzystaj z ich usug. Gwne poruszane problemy to porady udzielane migrantom ekonomicznym z krajw A8 na temat warunkw zatrudnienia; minimalnej pacy i innych spraw jak mobbing, zastraszanie i nkanie przez agencje i pracodawcw, niepokoje zwizane ze zdrowiem i bezpieczestwem, kary i zwolnienia z pracy przez agencje i pracodawcw, zakwaterowanie i czynsze; zachowania aspoeczne i zagadnienia zabezpieczenia spoecznego. Wywiad z Biurem Doradczym ds. Pracy (ACAS) przynis nieznaczne owoce. Wydaje si, e migranci ekonomiczni z krajw A8 raczej nie kontaktuj si z t organizacj w razie napotkanych problemw. Nie potrafiono take udzieli wiarygodnej informacji na temat traktowania migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 innej ni pojawiajca si w mediach. Dyskusja z trzema placwkami BPO doprowadzia do zasugerowania szeregu reform wymaganych na szczeblu europejskim i krajowym w celu poprawy cikiego pooenia migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktre zaproponowa autor i ktre biura popieraj. Reformy obejmuj regulacj prywatnych agencji zatrudnienia/rekrutacyjnych, ktra obejmowaaby regularny i czsty audyt, odpowiedni ochron stosowan wobec migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrych zakwaterowanie jest zwizane z zatrudnieniem i ktrzy w zwizku z tym potrzebowaliby odpowiedniej ochrony z chwil ustania zatrudnienia. Zasugerowano, e powinny zosta wdroone dodatkowe zabezpieczenia w dziedzinie zdrowia i bezpieczestwa migrantw oraz e numery ubezpieczenia powinny by dostarczane do agencji. Powysze zalecenia (oprcz ostatniego, dotyczcego numeru ubezpieczenia) wraz z innymi zostay przedstawione w Rozdziale X90. Zatem mona stwierdzi, e wywiady z BPO byy owocne i potwierdziy prawdziwo opinii autora i czci koordynatorw na temat potrzebnych reform. Odpowiedzi i informacje na temat wszystkich powyszych wywiadw mona znale w raporcie i w odniesieniach. (2)PimiennictwonatematmigracjizkrajwA8 Wszyscy koordynatorzy zapoznali si z odpowiedni literatur, przeanalizowali j i ocenili pod ktem niniejszego programu badawczego na temat traktowania migrantw ekonomicznych z krajw A8 do pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Ten proces toczy si w czasie trwania programu badawczego.
90
Rozdzia I
37
Materiay obejmuj artykuy i ksiki naukowe na temat migracji z krajw A8 napisane w rnych krajach Unii Europejskiej, rnorodne publikacje zwizkw zawodowych, liczne raporty rzdowe, raporty parlamentarne, raporty z dochodze przeprowadzonych w wyniku miertelnych wypadkw z udziaem migrantw ekonomicznych, orzecznictwo Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci i sdw krajowych (cywilnych i karnych) dotyczce zagadnie zwizanych z migracj ekonomiczn z krajw A8, raporty z bada fundacji w Zjednoczonym Krlestwie takich jak Joseph Rowntree Foundation, lokalne i radiowe relacje mediw, komunikaty prasowe rzdu i innych organw, dokumenty europejskie, krajowe i midzynarodowe takie jak konwencje, protokoy, traktaty, itd. na temat zagadnie zwizanych z migracj, odpowiednie raporty NGO, raporty wadz lokalnych dotyczce zagadnie migracji z krajw A8 i raporty rnorodnych polskich konsulatw i ambasad w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. W zwizku z tym literatura jest rnorodna, Raport czsto si do niej odwouje, a rda s wskazane w odniesieniach. (3) Konferencje i program telewizyjny Nie ma potrzeby powtarzania tego, co zostao powiedziane w rozdziale zatytuowanym Szerokie podejcie (powyej), wystarczy doda, e w wyniku wyej wymienionych konferencji oraz nastpujcych po nich dyskusji plenarnych autor zyska pomysy i inspiracje dla ewentualnych dygresji. Jedn z takich dygresji bya wzmianka w rozdziale w ksice dedykowanej pamici profesora Antonio Marzala z Ramon Llull University w Barcelonie. Liczcy 60 stron rozdzia Etyka w zatrudnieniu majcy na celu uhonorowanie pamici tego midzynarodowego i narodowego uczonego oraz intelektualisty zosta przedstawiony dnia 14 stycznia 2007 r. oraz zostanie opublikowany przez wydawnictwo Bosch Publishers w Hiszpanii na pocztku 2008 r. Wydawcy tego zbioru esejw to dwaj wybitni naukowcy, profesor Alain Supiot z Uniwersytetu w Nantes we Francji oraz profesor Nikitas Aliprantis z University of Thrace w Grecji oraz z Uniwesrytetu Roberta Schumana w Strasburgu. Skutkiem jednego z programw telewizyjnych, w ktrych autor udziela wywiadu i przy ktrych pomaga bya krajowa i midzynarodowa dyskusja na stronie internetowej programu BBC Inside Out. Niektre z sugerowanych pogldw oraz opinii wyraonych na stronie byy zarwno niezwykle ciekawe, jak i uyteczne, a zatem pomocne przy opracowywaniu Raportu. Kolejn dygresj wynikajc z programu badawczego by fakt, e cz referatu na temat dialogu spoecznego, wygoszonego przez auto-
38
ra obejmowaa materiay badawcze wymienione w tym Raporcie. Referat zosta wygoszony na konferencji midzynarodowej, ktra odbya si na Uniwersytecie Kraju Baskw w Oati (pod Bilbao) w Hiszpanii w czerwcu 2007 r. Ta cz referatu dotyczya Commission on Vulnerable Employment powoanej przez TUC, ktrej czonkw stanowi zarwno pracodawcy, jak i zwizki zawodowe. Komisja zbada pooenie pracownikw zagroonych, cznie z migrantami ekonomicznymi z krajw A8, niektre agencje i pracownikw tymczasowych. Odbdzie si dyskusja czy ta konferencja okaza si przydatna dla tego badania. Liczcy 50 stron referat zostanie opublikowany wrd materiaw z konferencji przez Hart Publishers w Oxfordzie w poowie 2008 r.
...awreszcie
Niniejszy raport skada si z jedenastu rozdziaw, z ktrych kady stanowi rozwinicie tematu niniejszego programu badawczego, jakim jest traktowanie migrantw ekonomicznych z krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Po rozdziale wstpnym nastpuje rozdzia na temat swobodnego przepywu pracownikw i przepisw przejciowych (rozdzia II), nastpnie rozdzia na temat drg do zatrudnienia migrantw ekonomicznych (rozdzia III), statusu prawnego migranta ekonomicznego (rozdzia IV), praw migranta ekonomicznego w pracy (rozdzia V), informacji statystycznych (rozdzia VI), skutkw migracji ekonomicznej z krajw A8 (rozdzia VII), wyzysku i naduycia (rozdzia VIII), drugiej strony wyzysku (rozdzia IX), nastpnie zalecenia (rozdzia X). Rozdzia XI (Epilog) to sporzdzona przez Autora tu przed publikacj polskiego wydania aktualizacja sprawozdania, a zarazem angielskiego wydania ksiki, czyli opis wydarze ktre miay miejsce od 31 sierpnia 2007 r. do 15 sierpnia 2008 r. Wreszcie Zaczniki zawarte w tomie 2. uzupeniaj tre niektrych rozdziaw. Raport zosta starannie przygotowany z zachowaniem metodologii, ktr zastosowaby Boileau w Art Potique, gdzie pisze w LArt dEcrire91: Htez-vous lentement, et, sans perdre courage, Vingt fois sur le mtier remettez votre ouvrage: Polissez-le sans cesse et le repolissez, Ajoutez quelquefois, et, souvent effacez
91
Chant 1 przeciwko 2748; 147174.
ROZDZIA II SWOBODNY PRZEPYW SIY ROBOCZEJ ORAZ USTALENIA PRZEJCIOWE
Spistreci
Koncepcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ustalenia przejciowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwszy okres przejciowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Drugi okres przejciowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pierwsza kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Druga kategoria . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Trzecia kategoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Czwarta kategoria. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Europejski Rok Mobilnoci Pracownikw . . . . . . . . . . . . . . . . Trzeci okres przejciowy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wzajemne ograniczenia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Nieograniczona uznaniowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jakie wnioski mog zosta wycignite z pojcia swobody przepywu pracownikw i z ustale przejciowych? . . . . . . . . . . . Kilka sw na temat stosunku brytyjskich i szwedzkich ruchw zwizkowych wobec koncepcji swobodnego przepywu siy roboczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 43 46 46 47 48 50 52 52 53 56 56 57 58
59
Koncepcja
Swoboda przepywu pracownikw jest jedn z najbardziej podstawowych wolnoci1. Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, tekst skonsolidowany2 stanowi, e zapewnia si swobod przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty3. Dalej zostaje wyjanione, e swoboda ta obejmuje zniesienie wszelkiej dyskryminacji ze wzgldu na przynaleno pastwow midzy pracownikami Pastw Czonkowskich w zakresie zatrudnienia, wynagrodzenia i innych warunkw pracy4. Pracownikowi zostaj przyznane cztery prawa, a mianowicie Z zastrzeeniem ogranicze uzasadnionych wzgldami porzdku publicznego, bezpieczestwa publicznego i zdrowia publicznego, swoboda ta obejmuje prawo: a) ubiegania si o rzeczywicie oferowane miejsca pracy; b) swobodnego przemieszczania si w tym celu po terytorium Pastw Czonkowskich; c) przebywania w jednym z Pastw Czonkowskich w celu podjcia tam pracy, zgodnie z przepisami ustawowymi, wykonawczymi i administracyjnymi dotyczcymi zatrudniania pracownikw tego Pastwa; d) pozostawania na terytorium Pastwa Czonkowskiego po ustaniu zatrudnienia, na warunkach ustalonych przez Komisj w rozporzdzeniach wykonawczych5. Przepisy dotyczce swobody
Zob. art. 14 (dawny art. 7a) Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk, tekst skonsolidowany, ktry stanowi, e ... Rynek wewntrzny obejmuje obszar bez granic wewntrznych, w ktrym jest zapewniony swobodny przepyw towarw, osb, usug i kapitau, zgodnie z postanowieniami niniejszego Traktatu, zob. rwnie wyniki badania Eurobarometru z jesieni 2005 r. (rda: Krieger H. i Fenandez E. w Too much or too little long-distance mobility in Europe? EU policies to promote and restrict mobility, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions), w ktrych 53% obywateli europejskich wie Uni Europejsk z prawem do podrowania i podejmowania pracy w innym pastwie czonkowskim. Ciekawe jest to, e swoboda przemieszczania si jest postrzegana przez obywateli europejskich jako najwaniejszy czynnik (zaraz przed euro (44%) i zagwarantowaniem pokoju (36%)). Naley rwnie przypomnie, e swoboda przepywu pracownikw ma zastosowanie w odniesieniu do pastw czonkowskich Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG), ktry oprcz pastw UE obejmuje Islandi, Norwegi i Liechtenstein (zob. str. 44 ante). 2 Traktat ustanawiajcy Wsplnot Europejsk, tekst skonsolidowany, zmieniony przez Traktat z Nicei (Dz.U. Z 2002 C235/1-184) i Traktat o przystpieniu (Dz.U. Z 2003 L236/17), art. 39 (dawny art. 48). 3 Ibid. Art. 39 ust. 1. Dla celw art. 39 WE, termin pracownik zosta zdefiniowany przez Europejski Trybuna Sprawiedliwoci. Zob.: Sprawa 53/81 Levin przeciwko Staatssecretaris van Justitie [1982] Rec. str. 1035; Sprawa 66/85 Lawrie-Blum przeciwko Land Baden Wrttemberg [1986] Rec. str. 2121; Sprawa 75/63 Hoekstra (ne Unger) przeciwko Bestuur Der Bedrijfsvereniging voor Detailhandel en Ambachten [1964] Rec. str. 177; Sprawa 139/85 Kempf przeciwko Staatssecretaris van Justitie [1986] Rec. str. 1741. 4 Ibid. Art. 39 i 2. 5 Ibid. Art. 39 ust. 3 lit. a) do d). Przepisy te nie maj zastosowania do zatrudnienia w subie publicznej. Ibid. Art. 39 ust. 4.
1
42
przepywu pracownikw maj zastosowanie w odniesieniu do wszystkich pracownikw pastw czonkowskich Unii Europejskiej, z wyjtkiem przypadkw, w ktrych obowizuj ustalenia przejciowe wynikajce z Traktatu o Przystpieniu z 2003 r. w odniesieniu do pastw czonkowskich A8. Naley zwrci uwag na rozporzdzenie Rady w sprawie swobodnego przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty6, ktre popiera treci Traktatu w kolejnych tytuach Dostp do zatrudnienia (Tytu I), Zatrudnienie i rwno traktowania (Tytu II) i Rodziny pracownikw (Tytu III) oraz Dyrektywa w sprawie prawa obywateli Unii i czonkw ich rodzin do swobodnego przemieszczania si i pobytu na terytorium Pastw Czonkowskich7. Krtko mwic, przepisy w sprawie swobody przemieszczania si, o ktrych mowa w wyej wymienionych europejskich aktach prawnych, obejmuj a) prawo swobodnego przemieszczania si i pobytu na terytorium Pastw Czonkowskich przez obywateli Unii i czonkw ich rodziny8. b) Pastwom czonkowskim UE nie wolno, bezporednio lub porednio, dyskryminowa pracownikw-migrantw i ich rodzin ze wzgldu na ich obywatelstwo. c) Pracownicy migrujcy w ramach UE wraz z rodzinami maj prawo do rwnego traktowania w sprawach zwizanych z zatrudnieniem, a take w odniesieniu do mieszkalnictwa publicznego, przywilejw podatkowych i przywilejw spoecznych.
Rozporzdzenie (EWG) nr 1612/68 z dnia 15 padziernika 1968 r. w sprawie swobodnego przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty, Dz.U. 1968 r. (wydanie specjalne) (II), str. 475, (zmienione rozporzdzeniem Rady (EWG) nr 2434/92 z dnia 27 lipca 1992 r. zmieniajcym cz II rozporzdzenia (EWG) nr 1612/68 w sprawie swobodnego przepywu pracownikw wewntrz Wsplnoty, Dz.U. Z 1992 L 245, str. 1), ktrego art. 10 i 11 zostay uchylone dyrektyw 2004/38/WE. 7 Dyrektywa 2004/38/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. (Dz.U. L 158/77). (Wejcie w ycie dnia 30 kwietnia 2006 r.). 8 Dyrektywa 2004/38/WE, [2004] Dz.U. L 158/77, art. 1 lit. a), art. 2 ust. 2 lit. a) (d) oraz art. 3 ust. 1. Zob. rwnie art. 3 ust. 2) w odniesieniu do beneficjentw. Czonek rodziny oznacza wspmaonka; partnera, z ktrym obywatel Unii zawar zarejestrowany zwizek partnerski, (jeeli ustawodawstwo przyjmujcego pastwa czonkowskiego uznaje takie zwizki); bezporednich zstpnych, ktrzy nie ukoczyli dwudziestego pierwszego roku ycia lub pozostaj na utrzymaniu, oraz tych wspmaonka lub partnera; bezporednich wstpnych pozostajcych na utrzymaniu oraz tych wspmaonka lub partnera. Zob. rwnie art. 23 dyrektywy 2004/38/WE, ktry zapewnia czonkom rodziny, ktrzy posiadaj prawo pobytu prawo pokrewne do podjcia pracy lub do wykonywania pracy na wasny rachunek w przyjmujcym pastwie czonkowskim. Czonkowie rodziny pracownika z pastwa czonkowskiego z grupy A8, ktrzy w chwili przystpienia co najmniej od dwunastu miesicy byli zgodnie z prawem obecni na rynku pracy danego pastwa UE 15, maj natychmiastowy dostp do rynku pracy. Jeeli rodzina doczy do pracownika po dniu przystpienia, wwczas jej czonkowie uzyskaj dostp do rynku pracy tego pastwa czonkowskiego po upywie osiemnastu miesicy lub trzy lata po przystpienia, w zalenoci od tego, ktra z tych dat bdzie wczeniejsza.
6
Rozdzia II
43
Ustaleniaprzejciowe
W okresie rozszerzania i w okresie poprzedzajcym rozszerzenie, ktre nastpio w dniu 1 maja 2004 r., 15 pastw czonkowskich Unii Europejskich wyrazio swoje obawy dotyczce moliwoci masowego napywu pracownikw pochodzcych z omiu krajw przystpujcych z Europy rodkowej i Wschodniej. W odpowiedzi na te obawy Traktat o przystpieniu wprowadza ustalenia przejciowe odnoszce si podstawowego prawa swobody przepywu pracownikw w rozszerzonej Unii Europejskiej. Swoboda przemieszczania si osb okazaa si by jednym z najbardziej kontrowersyjnych problemw, ktre podlegay negocjacjom przed podpisaniem Traktatu o przystpieniu. Traktat o przystpieniu z 2003 r.9 uwzgldnia ustalenia przejciowe dopuszczajce ograniczone odstpstwa od przepisw swobodnego przemieszczania si przewidzianych w Traktacie ustanawiajcym Wsplnot Europejsk (zob. powyej)10. Ustalenia przejciowe wygasn w dniu 30 kwietnia 2011 r. Naley zauway, e a) ograniczenia dotyczce swobody przemieszczania si maj zastosowanie wycznie w odniesieniu do pracownikw-migrantw (nie za innych obywateli EU); b) ograniczenia dotycz jedynie uzyskiwania dostpudorynkupracy; c) po uzyskaniu przez pracownika-migranta takiego dostpu w pastwie czonkowskim Unii Europejskiej nie moe on by dyskryminowany ze wzgldu na obywatelstwo11 i taki pracownik jest uprawniony do rwnego traktowania, jeli chodzi o wynagrodzenie,prawapracownicze,przywilejepodatkoweispoeczne12. Z definicji termin UE 15 oznacza stare lub oryginalne pastwa
Podpisany dnia 16 kwietnia 2003 r. w Atenach (2003 Dz.U. L 236 / 17). Zgodnie z art. 24 Traktatu o przystpieniu z 2003 r. rodki wymienione w zacznikach do Traktatu ... maj zastosowanie do nowych Pastw Czonkowskich na warunkach okrelonych w tych zacznikach. W zwizku z tym odstpstwo ustanowione w zaczniku V ma zastosowanie w odniesieniu do Republiki Czeskiej; w zaczniku VI do Estonii; w zaczniku VII do otwy; w zaczniku IX do Litwy; w zaczniku X do Wgier; w zaczniku XII do Polski; w zaczniku XIII do Sowenii i w zaczniku XIV do Sowacji. (W przypadku Cypru i Malty zastosowanie maj odpowiednio zaczniki VIII i XI). Brak jest ustale przejciowych dotyczcych Cypru, a w odniesieniu do Malty istnieje klauzula ochronna. 11 Jeli pochodz z pastw czonkowskich UE 15 lub A10. Naley zauway, e dane pastwo czonkowskie moe ponownie wprowadzi ograniczenia przewidziane w klauzuli ochronnej. Moe skorzysta z tej opcji, jeeli jego rynek pracy jest zagroony lub dowiadcza powanych trudnoci. W takich przypadkach Komisja mogaby zdecydowa o tym, jakie ograniczenia zostayby wprowadzone i przez jaki czas miayby obowizywa. Kade pastwo czonkowskie moe zwrci si do Rady o anulowanie lub zmian decyzji Komisji, co wymaga zgody wikszoki kwalifikowanej. Dowiadczenia poprzednich Traktatw o przystpieniu pokazuj, e chocia ich przepisy zawieray klauzule ochronne, to nigdy si na nie powoywano. 12 Brak jest ustale przejciowych dotyczcych przepisw wsplnotowych w sprawie koordynacji systemw zabezpieczenia spoecznego.
9 10
44
czonkowskie Unii Europejskiej bezporednio przed przystpieniem dziesiciu nowych pastw, ktre doczyy do Unii Europejskiej dnia 1 maja 2004 r. Termin A10 oznacza dziesi pastw przystpujcych, ktre tworz Cypr, Malta, Polska, Wgry, Sowenia, Sowacja, Republika Czeska, otwa, Litwa i Estonia. A8 oznacza kraje Europy Wschodniej i rodkowej objte ustaleniami przejciowymi, z wyczeniem Cypru i Malty, ktre ze wzgldu na wielko rynkw pracy i liczby mieszkacw nie podlegaj tym ustaleniom. Skutkiem postanowie Traktatu o przystpieniu jest fakt, e pastwa UE 15 mog utrzyma istniejce polityki krajowe regulujce dostp do rynkw pracy zamiast od razu wprowadzi podstawow zasad UE dotyczc swobodnego przepywu pracownikw. Wprowadzenie rodkw przejciowych oznacza, e obywatele pastw A8 posiadajcy status pracownika nie mog w peni korzysta z praw wynikajcych z obywatelstwa europejskiego w pastwach UE 15, ktre podjy decyzj o wprowadzeniu przepisw przejciowych13. W zwizku z wprowadzeniem rodkw przejciowych, podstawowe prawo gwarantujce swobod przepywu pracownikw moe zosta odroczone przez maksymalny okres 7 lat. Kalendarz ustale rodkw przejciowych moe zatem zosta podzielony na trzy wyrane okresy, znane jako formua 2 lata plus 3 lata plus 2 lata. Pierwszy okres stosowania rodkw przejciowych rozpocz si dnia 1 maja 2004 r. i zakoczy dnia 30 kwietnia 2006 r. Drugi okres rozpocz si dnia 1 maja 2006 r. i zakoczy si dnia 30 kwietnia 2009 r., natomiast trzeci okres rozpocznie si dnia 1 maja 2009 r. a jego nieodwoalne zakoczenie nastpi dnia 30 kwietnia 2011 r. Formua 2+3+2 lata zostaa zaprojektowana, aby stopniowo zredukowa uprawnienia pastw UE 15 do utrzymania restrykcyjnych rodkw. Postanowiono, e podczas pierwszego okresu, a mianowicie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r., .... W drodze odstpstwa od artykuw 1-6 rozporzdzenia (EWG) nr 1612/68 ... pastwa UE 15 ... bd stosowa rodki krajowe lub rodki wynikajce z umw dwustronnych, regulujce dostp do ich rynkw pracy .... w odniesieniu do obywateli pastw A8. Naley zauway, e przepis ten zapewnia pastwom UE 15 swobod decydowania o tym czy wprowadzi odstpstwo od pod13
Jednake wydarzenia okazay si zaskakujce, zob. Adelina Adinolfi Free Movement and Access to Work of Citizens of the New Member States: The Transitional measures, CMLR 42 (2005) str. 269 do 498 i w szczeglnoci 485 do 498 w sprawie rodkw przejciowych dotyczcych dostpu do rynku pracy i rodkw restrykcyjnych. Zob. rwnie M. Dougan A Spectre is Haunting Europe ... Free Movement of Persons and the European Enlargement wyd. Hilton, EU Enlargement. A Legal Approach (2004) Hart, Oxford str. 111. Zob. rwnie M. Dougan A Spectre is Haunting Europe ... Free Movement of Persons and the European Enlargement wyd. Hilton, EU Enlargement. A Legal Approach (2004) Hart, Oxford str. 111.
Rozdzia II
45
stawowej zasady Wsplnoty Europejskiej dotyczcej swobodnego dostpu do pracy. Jeeli skorzystaj z tej moliwoci i zdecyduj o wprowadzeniu odstpstwa od tej zasady, musz przyj i utrzyma odpowiednie rodki regulujce dostp do pracy. Uznaniowo zapewniona pastwom UE 15 nie jest cakowita, gdy musz one speni dwa warunki. Po pierwsze w wyniku zastosowania klauzulizawieszajcej, pastwa UE 15 nie mog stosowa w odniesieniu do obywateli z pastw A8 warunkw dostpu do pracy, ktre s bardziej restrykcyjne ni te obowizujce w chwili podpisania Traktatu o przystpieniu14. Dlatego jeeli w jednym z pastw UE 15 obowizuje kontyngent pracownikw z pastw A8, okrelony w umowie dwustronnej z 2003 r. lub wczeniejszej, wwczas liczba pracownikw nie moe wynosi mniej ni ten kontyngent. W szczeglnoci naley zauway, e warunek ten obowizuje w czasie caego okresu przejciowego. W drugim przypadku pastwa UE 15 s zobowizane do ... przyznania pierwszestwa dostpu do rynku pracy pracownikom bdcym obywatelami pastw czonkowskich przed pracownikami bdcymi obywatelami pastw trzecich ...15. Zgodnie z praktycznym przewodnikiem opracowanym przez Komisj preferencyjno oznacza, e ... jeeli oferta pracy jest skierowana do cudzoziemca, obywatele przyszych pastw czonkowskich musz mie pierwszestwo nad osobami pochodzcymi spoza UE16. Komentarza wymaga klauzula ochronna, zawarta w Traktacie o przystpieniu, pozwalajca pastwu czonkowskiemu, ktre zrezygnowao z dalszego stosowania rodkw ograniczajcych, a tym samym zapewnio swobod przepywu pracownikw, zwrci si do Komisji z wnioskiem o zgod na naoenie lub przywrcenie ogranicze, jeeli jego rynek pracy jest zagroony lub dowiadcza powanych trudnoci. Dlatego, mimo e Malta zezwala na swobod przepywu pracownikw, moe skorzysta z klauzuli ochronnej ze wzgldu na may rynek pracy. Wprowadzona zostanie szczegowa klauzula dotyczca Niemiec i Austrii, ograniczajca liczb zastrzeonych sektorw, ktre obejmuj budownictwo i sektor podmiotw wiadczcych usugi w zakresie sprztania. wiadczenie usug przez przedsibiorstwo zlokalizowane w jednym z pastw A8 wice si z czasowym przemieszczeniem pracownikw do Niemiec i Austrii moe zosta ograniczone, jeeli odpowiednie sektory usug zostay powanie zagroone.
14 15 16
Dnia 16 kwietnia 2003 r. Zob. pkt. 14 zacznikw. Ibid. Free Movement of PersonsA Practical Guide to the Enlarged European Union, Komisja Europejska D.G. ds. Rozszerzenia (2002).
46
Jak ju zostao to powiedziane, klauzule ochronne byy zawsze stosowane w poprzednich Traktatach o przystpieniu, jednake nigdy dotychczas z nich nie korzystano. Zatem moliwo odwoania si od podstawowych przepisw w sprawie swobody dostpu do pracy spowodowaa, e pastwa UE 15 przyjy rnorodne polityki, ktre pokrtce zostan omwione poniej.
Pierwszyokresprzejciowy
Podczas pierwszego okresu przejciowego (tj. od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.) Szwecja zapewnia pen realizacj podstawowej zasady dotyczcej swobodnego przepywu pracownikw przewidzianej w Traktacie. W zwizku z tym pracownicy-migranci z pastw A8 mogli korzysta z rwnego traktowania w zakresie dostpu do zatrudnienia, a take w odniesieniu do wiadcze z zabezpieczenia spoecznego. Zjednoczone Krlestwo i Irlandia (Republika Irlandii) rwnie otworzyy swoje rynki pracy dla pracownikw z pastw A8, jednake naoono ograniczenia w korzystaniu ze wiadcze z zabezpieczenia spoecznego. W celu nabycia prawa do wiadcze z zabezpieczenia spoecznego w Zjednoczonym Krlestwie pracownik musi w okresie jednego roku by zatrudniony na podstawie stosunku pracy i odpowiednio opaca skadki i podatek. W Irlandii jednake wymaga si rwnie potwierdzenia pobytu. Pozwolenia na prac dla pracownikw pastw A8 obowizuj w Niemczech, Hiszpanii, Luksemburgu, Belgii, Grecji, Francji i Finlandii, podczas gdy w Danii pozwolenia na prac s przyznawane tylko pracownikom penoetatowym. System pozwole na prac obowizywa rwnie we Woszech, w Krlestwie Niderlandw, Portugalii i Austrii, a ponadto wprowadzono tam system kontyngentw. W tych pastwach czonkowskich UE istnia zatem system dwupoziomowy, jeli chodzi o uregulowania rynkw pracy17.
Drugiokresprzejciowy
Drugi okres przejciowy (tj. od dnia 1 maja 2006 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r.) cechuje bardziej liberalna polityka, ktr przyja wikszo
17
rodki wzajemne zostay wprowadzone w trzech spord pastw A8, a mianowicie w Polsce, na Wgrzech i w Sowenii, a pozwolenia na prac byy wymagane w przypadku tych pastw czonkowskich, ktre wprowadziy ograniczenia. Sowenia zniosa ograniczenia poczwszy od dnia 1 maja 2006 r.
Rozdzia II
47
pastw UE 15. Naley przypomnie, e pkt. 3 akapit 2 zacznikw do Traktatu o przystpieniu z 2003 r. dotyczcych poszczeglnych krajw stanowi, e pastwa czonkowskie UE 15 ... nie pniej ni z kocem dwuletniego okresu nastpujcego po dniu przystpienia... notyfikuj Komisji czy bd nadal stosowa rodki krajowe lub rodki wynikajce z umw dwustronnych, czy te od tego czasu bd stosowa przepisy Wsplnoty Europejskiej dotyczce dostpu do rynku pracy. Interesujce jest to, e w zacznikach tych stwierdzono rwnie, i w przypadku braku takiej notyfikacji ze strony pastwa czonkowskiego, automatycznie w danym pastwie czonkowskim, poczwszy od dnia 1 maja 2006 r., zaczynaj obowizywa przepisy Traktatu Europejskiego w sprawie swobodnego przepywu pracownikw. Jak zostao ju zaznaczone wczeniej, w drugim okresie przejciowym pastwa czonkowskie przyjmuj bardziej liberaln polityk regulujc przepyw pracownikw, chocia niektre z nich zdecydoway o utrzymaniu ogranicze. Te pastwa czonkowskie, ktre zdecydoway o wprowadzeniu bardziej liberalnej polityki, a tym samym zniosy ograniczenia, dokonay tego z zastrzeeniem pewnych warunkw. Istnieje rwnie kilka pastw czonkowskich, ktre nie wprowadziy adnych zmian. Mona zatem powiedzie, e w czasie drugiego okresu przejciowego pastwa czonkowskie mona podzieli na cztery kategorie obejmujce a) pastwa, ktre zdecydoway o utrzymaniu ogranicze, b) pastwa, ktre zdecydoway o utrzymaniu ogranicze, ale jednoczenie zwikszyy ich elastyczno, c) zdecydoway o zniesieniu ogranicze, zarwno przy jednoczesnym wprowadzeniu dodatkowych warunkw, jak i bez ich wprowadzania oraz d) zdecydoway o niewprowadzaniu adnych zmian. Pierwsza kategoria Do pierwszej kategorii nale Niemcy, gdzie obowizuje pozwolenie na prac i nie zostan zniesione ograniczenia naoone w pierwszym okresie przejciowym18. Austria przyja tak sam polityk i nie zniosa ogranicze dotyczcych niektrych usug transgranicznych. Nadal obowizuje
18
Zob. pismo urzdowe zawierajce powiadomienie wysane przez rzd niemiecki do Komisji dnia 20 kwietnia 2006 r. informujce o tym, e Niemcy nie znios ogranicze do dnia 30 kwietnia 2009 r. Umowy dwustronne bd zatem nadal obowizywa i utrzymane zostan ograniczenia dotyczce niektrych usug transgranicznych. Uzasadnieniem podawanym przez Niemcy jest wysokie bezrobocie, zwaszcza w krajach zwizkowych graniczcych z Polsk i Republik Czesk. Naley zauway, e Niemcy wydaway krtkoterminowe pozwolenia na prac obywatelom pastw Europy Wschodniej (gwnie Polakom) w liczbie okoo 500 000 rocznie. Niemcy i inne pastwa UE, w ktrych obowizuj ograniczenia zaobserwoway, e setki tysicy obywateli z pastw Europy Wschodniej pracuj tam bez pozwolenia. (rdo: Financial Times, z dnia 29 sierpnia 2006 r. str. 6).
48
tam polityka pozwole na prac19, podobnie jak podczas pierwszego okresu przejciowego. Druga kategoria Druga kategoria obejmuje pastwa czonkowskie, ktre zdecydoway o utrzymaniu ogranicze, ale jednoczenie w rnorodny sposb zagodziy swoje polityki/procedury. Do tej kategorii naley Belgia, gdzie obowizuje system pozwole na prac, podobnie jak w pierwszym okresie przejciowym. W pimie do Komisji20, w ktrym dane pastwo czonkowskie powiadomio o utrzymaniu ogranicze i o jednoczesnym zwikszeniu elastycznoci w odniesieniu do stosownych procedur w niektrych sektorach region brukselski, gdzie wystpi niedobr takich pracownikw jak pielgniarki, mechanicy samochodowi, hydraulicy, budowniczy, elektrycy, informatycy, inynierzy, architekci i ksigowi, wystpi o uprzywilejowane traktowanie. Z podobnym wnioskiem wystpiy rwnie regiony Flandrii i Walonii. Kolejnym krajem, ktry przyj polityk utrzymania ogranicze, jest Dania, ktra jednake zgodzia si na wprowadzenie bardziej elastycznych procedur21. Podobnie jak w czasie pierwszego okresu przejciowego, nadal bdzie obowizywa system pozwole na prac i pobyt. Pozwolenia na prac maj zastosowanie wycznie w odniesieniu do pracownikw zatrudnionych w penym wymiarze godzin. Naley zauway, e ograniczenia dotyczce swobodnego przepywu pracownikw z pastw czonkowskich A8 naoone w pierwszym okresie przejciowym bd nadal obowizyway przez cay drugi okres przejciowy (a mianowicie do 2009 r.), jednake podczas debaty w duskim parlamencie osignito kompromis,
Zob. pismo urzdowe z dnia 24 kwietnia 2006 r. informujce Komisj o tym, e Austria nie zniesie ogranicze przed dniem 30 kwietnia 2009 r. i o tymczasowym utrzymaniu w mocy postanowie umw dwustronnych. Jeli chodzi o Niemcy i Austri, istnieje szczeglna klauzula ochronna, na podstawie ktrej te dwa kraje mog ograniczy firmom posiadajcym siedzib w pastwach A8 moliwo wiadczenia niektrych usug w ramach tymczasowego przepywu pracownikw. Dotyczy to jedynie ograniczonej grupy sektorw, np. sektora przedsibiorstw wiadczcych usugi w zakresie sprztania lub w sektorze budownictwa. Z klauzuli tej mona skorzysta w przypadku wystpienia powanych trudnoci w danym sektorze i tylko w okresie, w ktrym w Austrii i w Niemczech obowizuj rodki krajowe przewidziane w ustaleniach przejciowych. Ograniczone pozwolenia na prac s nadal niezbdne w Austrii w przypadku wszystkich nowych obywateli pastw A8, ktrzy chc podj prac w Austrii. Po roku legalnego zatrudnienia ich swoboda przemieszczania si wygasa, jeeli opuszcz Austri na dowolny duszy okres. Austriacki Minister Pracy owiadczy, e ... Nie mamy jeszcze ... wysokiej stopy bezrobocia, ale prognozy dugoterminowe nie s najlepsze. 20 Otrzymanym przez Komisj dnia 28 kwietnia 2006 r. 21 Zgodnie z pisemnym powiadomieniem otrzymanym przez Komisj dnia 28 kwietnia 2006 r. Urzdnik z duskiego Ministerstwa Zatrudnienia zasugerowa, e poczwszy od dnia 1 maja 2009 r. Dania prawdopodobnie nie bdzie potrzebowaa ustale przejciowych.
19
Rozdzia II
49
ktry pozwoli zwikszy elastyczno na duskim rynku pracy. Pracownicy-migranci zatrudnieni w niepenym wymiarze godzin mog uzyska pozwolenia na prac, o ile pracuj ponad 30 godzin tygodniowo. Taki wymg wie si oczywicie z koniecznoci zoenia deklaracji zamiaru. Ciekaw rzecz bdzie ustalenie, w jaki sposb ta elastyczno uwidoczni si w procedurach. Rwnie Luksemburg zdecydowa o kontynuowaniu polityki majcej zastosowanie w pierwszym okresie przejciowym poprzez utrzymanie swojego systemu pozwole na prac. Pomimo e nie zniesiono ogranicze, wprowadzono bardziej elastyczne procedury dla niektrych sektorw i zawodw22. W zwizku z powyszym system pozwole na prac bdzie nadal obowizywa do dnia 30 kwietnia 2009 r., jednake bd one atwo lub automatycznie przyznawane pracownikom-migrantom z pastw A8 w ramach uproszczonej procedury. Stosowne sektory/zawody, w ktrych wystpuj braki, obejmuj upraw winnej latoroli, rolnictwo i gastronomi. Inne nieokrelone sektory, w ktrych bd pracowa pracownicymigranci, bd uzalenione w kadym przypadku od potrzeb rynku pracy. W tych sektorach procedury przyznawania pozwole na prac zostan przyspieszone i uproszczone. Wstpna ocena sytuacja na rynku pracy zostaa wyznaczona najpniej na maj 2007 r. Trudno okreli, do ktrej kategorii zaliczy Krlestwo Niderlandw, poniewa w chwili opracowywania niniejszego dokumentu to pastwo czonkowskie podjo decyzj, umotywowan wzgldami politycznymi, o utrzymaniu swojej obecnej polityki przyjtej podczas pierwszego okresu przejciowego, czyli o zachowaniu systemu pozwole na prac i zwikszenia elastycznoci procedur dla niektrych sektorw lub zawodw, gdzie wystpuje takie zapotrzebowanie23. W marcu 2006 r. rzd przedstawi proZob. pismo urzdowe otrzymane przez Komisj dnia 28 kwietnia 2006 r. Ustawa z dnia 28 marca 1972 r. W sprawie przekraczania granicy przez cudzoziemcw i ich pobytu, bada lekarskich cudzoziemcw i zatrudnianiu pracownikw zagranicznych, a take dekret wielkoksicy z dnia 12 maja 2004 r. Na podstawie Ustawy z dnia 29 kwietnia 2004 r. zmieniajcej Ustaw z dnia 28 marca 1972 r. (z kolejnymi zmianami) obywatele pastw A8 nadal potrzebuj indywidualnego pozwolenia na prac w okresie przejciowym. 23 Zob. komunikat urzdowy otrzymany przez Komisj dnia 28 kwietnia 2006 r. Podczas pierwszego okresu, od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r., wymagane byo pozwolenie na prac w przypadku pracownikw z pastw A8 (pracownicy z Cypru i Malty mieli swobod przemieszczania si w Krlestwie Niderlandw bez ogranicze). Oglnie mwic istniej dwie moliwoci. Po pierwsze obowizuje pena procedura pozwole na prac, ktra pociga za sob kontrole majce na celu upewnienie si, czy na terenie Krlestwa Niderlandw i/lub w innych pastwach UE 15 istniej odpowiedni kandydaci poszukujcy pracy. Po drugie, pewna liczba sektorw i zawodw jest zwolniona ze zwykej procedury wydawania pozwole na prac, w takim przypadku pozwolenie na prac bdzie wydawane osobom poszukujcym pracy pochodzcym z pastw A8 w cigu dwch tygodni (zazwyczaj). W Krlestwie Niderlandw i/lub w pastwach UE 15 nie bd przeprowadzane kontrole majce na celu upewnienie si, czy na ich terytorium istniej odpowiedni
22
50
pozycj zniesienia barier dla pracownikw-migrantw poczwszy od dnia 1 stycznia 2007 r. Dnia 12 kwietnia 2006 r. odbya si debata parlamentarna w tej sprawie, ktra ujawnia znaczny sprzeciw wobec takiej polityki. Dlatego te Rada Ministrw zalecia przesunicie decyzji w sprawie otwarcia holenderskiego rynku pracy. Dnia 1 maja 2007 r. Krlestwo Niderlandw znioso wszystkie ograniczenia. We Woszech natomiast system pozwole na prac i system kontyngentw, ktre zostay wprowadzone w pierwszym okresie przejciowym, obowizyway do dnia 21 lipca 2006 r. oraz miay nadal obowizywa przez cay drugi okres przejciowy24, jednake kontyngent pracownikw-migrantw z pastw A8 zosta zwikszony do 170 00025. Dnia 21 lipca 2006 r. rzd ogosi zamiar cakowitego otwarcia rynku pracy dla pracownikw-migrantw z pastw A8. Od dnia 1 lipca 2006 r.26 Wochy nie stosuj adnych ogranicze. Trzecia kategoria Do trzeciej kategorii nale pastwa czonkowskie, ktre zdecydoway o warunkowym lub bezwarunkowym zniesieniu ogranicze ustanowionych dla pierwszego okresu przejciowego. Hiszpania, ktra w pierwszym okresie przejciowym wprowadzia ograniczenia w formie pozwole na prac dla pracownikw migrantw z pastw A8, przyja polityk bezwarunkowego zniesienia wszystkich ogranicze w drugim okresie przejciowym27.
kandydaci poszukujcy pracy. Istnieje jednake wymg, aby umowa o prac i warunki pracy byy zgodne z prawem. Podczas pierwszych dwch lat sektory/zawody, ktrych dotyczy druga moliwo (patrz powyej), byy definiowane na nowo co trzy miesice. Poczwszy od dnia 1 czerwca 2006 r. to ponowne definiowanie odbywao si w ramach szybkiej procedury wprowadzonej w odniesieniu do piciu sektorw, a mianowicie bada naukowych, niewielkich przedsibiorstw metalurgicznych i technicznych, rzeni i przetwrstwa ryb, rolnictwa i rdldowego transportu wodnego. Z dniem 16 wrzenia 2006 r. dodano do tej listy znaczn liczb nowych sektorw (okoo 23, ktre obejmoway m.in. telekomunikacj, sektor opieki zdrowotnej, psychicznej i spoecznej, wykwalifikowanych sprzedawcw detalicznych, piekarnictwo, hotelarstwo, usugi restauracyjne i cateringowe itd. A zatem wszystkie sektory z drugiej kategorii kwalifikuj si do szybkiej procedury, poniewa wszystkie prywatne agencje zatrudnienia korzystaj w rzeczywistoci z pozwole na prac dotyczcych sektorw zebranych w tej kategorii. 24 Zgodnie z pismem urzdowym otrzymanym przez Komisj dnia 28 kwietnia 2006 r. 25 Z 79 500. rdo: Komunikat prasowy z dnia 14 lutego 2006 r. Przewodniczcego Rady Ministrw. 26 Wochy s smym w kolejnoci z pastw UE 15 (ze starych pastw czonkowskich), ktre zniosy czasowe ograniczenia swobody przepywu pracownikw z pastw A8. Do dnia 1 maja 2011 r. wszystkie pastwa czonkowskie UE bd musiay cakowicie znie ograniczenia swobody przemieszczania si, ktre wci obowizuj w niektrych pastwach UE 15. Zob.: reakcja prasy na decyzje Woch o zniesieniu barier w Le Monde LItalie souvre aux travailleurs de lEst et rgularise 517 000 clandestins (z dnia 22 lipca 2006 r.); le Figaro LItalie plus ouverte limmigration (z dnia 24 lipca 2006 r.); International Herald Tribune Italy drops barriers on EU labor (z dnia 21 lipca 2006 r.). 27 rdo: Komunikat prasowy dotyczcy owiadczenia premiera Hiszpanii podczas szczytu z polskim premierem dnia 9 marca 2006 r. W Grenadzie oraz zatrudnienia i polityki spoecznej, deklaracja Rady z dnia 10 marca 2006 r. (Bruksela).
Rozdzia II
51
Podobnie byo w przypadku Grecji, ktra bezwarunkowo zniosa wszystkie ograniczenia dla pracownikw-migrantw w drugim okresie przejciowym28. Naley przypomnie, e w pierwszym okresie przejciowym ograniczenia dotyczyy koniecznoci uzyskania pozwole na prac. Portugalia jest kolejnym krajem, ktry pomimo wprowadzenia ogranicze w pierwszym okresie przejciowym w formie systemu pozwole na prac i kontyngentw, znis je bezwarunkowo29. O ile trzy wyej wymienione pastwa czonkowskie zniosy wszystkie ograniczenia wprowadzone podczas pierwszego okresu przejciowego bez wprowadzania adnych dodatkowych warunkw, to dwa kolejne pastwa czonkowskie przyjy polityk zmierzajc do zniesienia ogranicze pod warunkiem spenienia okrelonych warunkw. W pierwszym okresie przejciowym we Francji obowizywa i nadal obowizuje system pozwole na prac z wyczeniem niektrych sektorw zatrudnienia. Kraj ten jednake wprowadzi polityk stopniowego znoszenia ogranicze. Dlatego obecnie obowizujce ograniczenia w odniesieniu do swobody przepywu pracownikw-migrantw z pastw A8 bd stopniowo znoszone. Zniesienie tych ogranicze bdzie dotyczyo sektorw, w ktrych istniej problemy z rekrutacj. Zadanie decydowania o sposobie znoszenia tych ogranicze przypado w udziale partnerom spoecznym30. O ile w przypadku Francji decyzj o sposobie zniesienia ogranicze podejm podmioty spoeczne, co stanowi pewnego rodzaju warunek, w przypadku Finlandii warunki te s bardziej konkretne. Naley przypomnie, e w Finlandii w pierwszym okresie przejciowym obowizywa
28 29 30
rdo: Deklaracja z dnia 28 kwietnia 2006 r. oraz pismo do Komisji. rdo: Deklaracja Rady z dnia 10 marca 2006 r. i pismo do Komisji otrzymane dnia 7 marca 2006 r. Francja zniosa ograniczenia w 61 sektorach, ktre obecnie borykaj si z brakiem siy roboczej (z dniem 1 maja 2006 r.). Pozwolenia na prac s wydawane automatycznie bez wzgldu na sytuacj na rynku pracy m.in. W nastpujcych sektorach hotelarstwo, przemys metalurgiczny, produkcja przemysowa, przetwrstwo spoywcze, usugi sprztania, marketing, itd. Organem wydajcym pozwolenia jest Agence Nationale pour lEmploi (ANPE), Direction Dpartementale du Travail, de lEmploi et de la Formation Professionnelle. Przy czym podjcie patnego zatrudnienia nadal wymaga pozwolenia na prac i pracownicy zatrudnieni we Francji na okres duszy ni trzy miesice potrzebuj ponadto pozwolenia na pobyt. Rodzaj pozwolenia na pobyt i prac zaley od dugoci okresu, na jaki zostaa zawarta umowa o prac. Pracownicy z pastw A8 wykonujcy odpatn prac przez okres co najmniej jednego roku, uzyskuj pozwolenie na pobyt we Wsplnocie wany przez okres dziesiciu lat, pozwalajcy na wykonywanie dowolnej dziaalnoci zawodowej. Pracownicy uprawnieni do pracy przez okres nieprzekraczajcy jednego roku otrzymuj czasowo pozwolenie na prac (APT) i pozwolenie na pobyt we Wsplnocie umoliwiajce pobyt w okresie wiadczenia pracy, z adnotacj pracownik tymczasowy. Pracownicy sezonowi otrzymuj sezonow umow o prac zatwierdzon przez departament ds. zatrudniania cudzoziemcw, ktra jest postrzegana jako pozwolenie na prac. Francuscy partnerzy spoeczni s oglnie biorc za natychmiastowym zniesieniem ogranicze, mimo e stopa bezrobocia we Francji wynosi 9,6%. Okoo 20% bezrobotnych to osoby z grupy wiekowej od 18 do 25 lat.
52
system pozwole na prac. Pomimo e ograniczenie to (do niedawna) nadal obowizywao tymczasowo, obecnie wszystkie ograniczenia zostay zniesione. Fiski rzd zaleci parlamentowi wprowadzenie dwch nastpujcych rodkw (w ramach warunkw), ktre miay zastpi system pozwole na prac. Rozwizania te przewiduj, po pierwsze, opracowanie systemu rejestracyjnego (ktry mgby przypomina brytyjski System Rejestracji Pracownikw), ktry (podobnie jak w przypadku brytyjskiego WRS) byby wykorzystywany do celw monitorowania i statystyki i po drugie, zwikszenie liczby kontroli pracy pod ktem podzlecania pracy i oddelegowywania pracownikw31. Czwartakategoria Czwarta i ostatnia kategoria obejmuje pastwa czonkowskie, ktre zdecydoway o niewprowadzaniu adnych zmian w swojej polityce przyjtej w pierwszym okresie przejciowym. Dlatego Irlandia, ktra nie wprowadzia adnych ogranicze odnoszcych si do prawa korzystania ze swobody przepywu pracownikw-migrantw z pastw A8, nadal stosuje t polityk. Prawd jest jednak, e Szwecja, ktra nie zmienia swojej pierwotnej polityki oraz Zjednoczone Krlestwo, ktre utrzymao polityk swobodnego przemieszczania si, wprowadziy System Rejestracji Pracownikw32. Od czasu wprowadzenia zmian dnia 1 lipca 2006 r. (i po tym dniu), do trzech pierwszych pastw UE 15, ktre wprowadziy polityk swobodnego przepywu pracownikw, mona doda sze kolejnych, a mianowicie Hiszpani, Portugali, Grecj, Finlandi, Wochy i Krlestwo Niderlandw. Podsumowanie Podsumowujc stan rzeczy w czasie opracowywania niniejszego dokumentu, dziewi pastw czonkowskich sprzed dnia 1 maja 2004 r. znioso ograniczenia, a tym samym wprowadzio polityk swobodnego przepywu pracownikw. Wrd nich znalazy si trzy pastwa UE, ktre podczas pierwszego okresu przejciowego (od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.) wprowadziy polityk swobodnego przepywu pracownikw, a mianowicie Szwecja, Zjednoczone Krlestwo i Irlandia, a take sze pastw UE, ktre zniosy ograniczenia w trakcie drugiego okresu przejciowego (poczwszy
31
32
rdo: Deklaracja Rady z dnia 10 marca 2006 r. i pismo otrzymane przez Komisj dnia 15 marca 2006 r. Naley przypomnie, e w Zjednoczonym Krlestwie, Szwecji i Irlandii (lub innych pastwach UE) nie obowizuj adne ograniczenia w stosunku do osb poszukujcych pracy pochodzcych z Cypru i Malty.
Rozdzia II
53
od dnia 1 maja 2006 r. lub wkrtce potem), czyli Hiszpania, Portugalia, Grecja, Wochy, Finlandia i Krlestwo Niderlandw. Spord pastw A10, ktre przystpiy do Unii Europejskiej dnia 1 maja 2004 r., adne nie wprowadzio jakichkolwiek ogranicze w dostpie do swoich rynkw pracy dla obywateli pastw UE 15 (i pastw nalecych do EOG) z wyjtkiem wprowadzenia wzajemnych ogranicze w przypadku Polski i Wgier (Sowenia zniosa ograniczenia wzajemne dnia 1 maja 2006 r.). Dlatego mona powiedzie, e wikszo pastw czonkowskich Unii Europejskiej, a mianowicie dziewitnacie pastw, stosuje polityk swobody przepywu pracownikw. Cztery spord pastw UE 15, a mianowicie Francja, Luksemburg, Belgia i Dania zliberalizoway lub s w trakcie procesu liberalizacji polityk dotyczcych swobody przepywu pracownikw, podczas gdy Austria i Niemcy, ze wzgldu na swoj wyjtkow sytuacj, nie s w stanie dokona tego w drugim okresie przejciowym. Naley zauway, e Bugaria i Rumunia, ktre przystpiy do Unii Europejskiej dnia 1 stycznia 2007 r. nie zostay uwzgldnione, poniewa jest za wczenie, aby ocenia odpowiednio rne polityki ograniczajce swobod przepywu pracownikw. EuropejskiRokMobilnociPracownikw Zachcajcy jest fakt, e w czasie drugiego okresu przejciowego wikszo pastw czonkowskich UE 15 zniosa lub zamierza znie ograniczenia dotyczce podstawowego prawa do swobody przepywu pracownikw. W wikszoci z 25 pastw czonkowskich Unii Europejskiej pracownicy mog obecnie korzysta ze swobody przemieszczania si. Rok 2006 w odpowiednim momencie zosta wybrany Europejskim Rokiem Mobilnoci Pracownikw. Chocia pena swoboda przepywu pracownikw nie zostaa jeszcze osignita w tym roku, stanowi on wany etap w deniu do wikszego promowania mobilnoci pracownikw w zakresie nowych sektorw, nowych umiejtnoci i w nowych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Wyglda na to, e oczekiwania Komisji dotyczce koca pierwszego okresu przejciowego, zgodnie z ktrymi Komisja ... spodziewa si, e tylko nieliczne pastwa czonkowskie nadal bd stosoway ograniczenia w przyznawaniu pozwole na prac, podczas gdy w innych krajach osoby z przyszych pastw czonkowskich bd miay cakowit swobod w pozyskiwaniu pracy ...33, zostay osignite. Deklaracje34 doczone do TraktaZob. Komisja Europejska Dyrekcja Generalna ds. Rozszerzenia Free Movement of Persons A Practical Guide to the Enlarged European Union, (2002) str. 4. 34 Zob. deklaracje 6, 7, 10, 11, 13, 15, 16 i 18.
33
54
tu o przystpieniu dotyczce pastw A8 pokazuj, e pastwa UE 15 bd poprzez swoje przepisy dy do zwikszenia dostpu do swoich rynkw pracy i przyspieszenia tego dostpu w przypadku obywateli pastw A8. Jak dotychczas skutki swobody przemieszczania si okazyway si pozytywne. Mobilno pracownikw z pastw czonkowskich A8 w pastwach UE 15 przynosi zazwyczaj korzystne efekty. Pracownicy-migranci z pastw A8 odegrali zasadnicz rol w agodzeniu trudnoci wystpujcych na rynku pracy i przyczynili si znacznie do zwikszenia wyniku gospodarczego poszczeglnych pastw. Trzy pastwa czonkowskie, ktre przyjy podejcie otwartych drzwi w stosunku do migracji ekonomicznej z pastw A8 poczwszy od dnia 1 maja 2004 r., a mianowicie Szwecja, Irlandia i Zjednoczone Krlestwo, dowiadczyy znacznego wzrostu gospodarczego, zmniejszenia stopy bezrobocia i wzrostu zatrudnienia. Jeli chodzi o pozostae dwanacie pastw czonkowskich UE, ktre w pierwszym okresie przejciowym wprowadziy ograniczenia i w ktrych migranci ekonomiczni uzyskiwali dostp do rynkw pracy zgodnie z prawem, w wikszoci przypadkw nastpio ich stopniowe wchonicie przez te rynki. Naley jednake zauway, e w niektrych spord tych pastw pojawiy si niepodane skutki uboczne, takie jak zwikszenie poziomu niezgoszonej pracy i/lub stwarzanie pozornego statusu samozatrudnienia35. Do 2011 r. pastwa czonkowskie Unii Europejskiej maj prawo decydowa o kontynuowaniu stosowania ustale przejciowych. Jednake uwaa si, e pastwa czonkowskie powinny zbada dokadnie, czy kontynuacja stosowania tych ustale przejciowych jest rzeczywicie niezbdna z perspektywy rozwoju ich rynkw pracy. Swobodny przepyw pracownikw poczwszy od rozszerzenia dnia 1 maja 2004 r. mia, zgod35
rdo: Sprawozdanie Komisji z funkcjonowania ustale przejciowych okrelonych w Traktacie o przystpieniu z 2003 r., (okres of 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r.). KOM(2006) 48 z dnia 8 lutego 2006 r. (rdo 1P/06/390 28/3/06). Zob. rwnie Sprawozdanie of the European Citizen Action Service Whos still afraid of the EU enlargement? (2006), ktre zawiera aktualny raport dotyczcy zmian w systemach krajowych poczwszy od dnia 1 maja 2006 r. Dokument ten zawiera a) wykaz pastw czonkowskich zapewniajcych swobodny dostp do swoich rynkw pracy dla migrantw ekonomicznych z pastw A8 (str. od 15 do 22, Irlandia, Szwecja, Zjednoczone Krlestwo, Finlandia, Wochy, Grecja, Portugalia i Hiszpania); b) kraje, ktre miay stopniowo likwidowa ograniczenia dotyczce swobodnego przepywu migrantw ekonomicznych do 2009 r. (str. 24 do 26) (Belgia, Luksemburg i Francja); c) zagodzone ograniczenia (str. 27) (Dania); d) plany cakowitej liberalizacji poczwszy od dnia 1 stycznia 2007 r. (str. 28) (Holandia); oraz e) pastwa czonkowskie, ktre utrzymaj restrykcyjn polityk migracyjn do koca drugiego etapu (20062009) (str. 29 i 30) (Austria i Niemcy). Sprawozdanie zawiera rwnie expos powicone dowiadczeniom z dwch lat czonkowstwa pastw A8 (str. 33 do 34) (Estonia, otwa i Litwa); krajw wyszehradzkich (str. 35 do 38) (Republika Czeska, Sowacja, Wgry i Polska); oraz Sowenia (str. 39). Zob. rwnie poprzednie sprawozdanie ECAS w sprawie swobody przemieszczania si w UE-25 Who is afraid of EU enlargement? wrzesie 2005 r.
Rozdzia II
55
nie ze sprawozdaniem Komisji o funkcjonowaniu ustale przejciowych (okres od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.)36 mia, nie liczc drobnych problemw, istotnie pozytywny wpyw na rynek pracy pastw UE 15 i w sumie37 pastwa te odniosy znaczne korzyci z wprowadzenia nieograniczonej polityki swobody przepywu pracownikw. Ponadto naley zauway, e ograniczenia te miay niewielki wpyw bezporedni na kontrolowanie przepywu pracownikw. W przypadku ustale przejciowych, dowody zawarte w sprawozdaniu Komisji wskazuj, e ... brak jest bezporedniego zwizku pomidzy skal ruchw migracyjnych z pastw czonkowskich A8 oraz obowizujcymi uzgodnieniami przejciowymi. Jak susznie zauwaa sprawozdanie ...Ostatecznie ruchy migracyjne napdzane s przez czynniki zwizane z warunkami poday i popytu, a wiele spord pozwole na prac wydane przez te pastwa czonkowskie, ktre wprowadziy ograniczenia w swobodnym przepywie pracownikw, dotyczyy pracy czasowej lub sezonowej.38. Zgodnie ze sprawozdaniem Komisji o funkcjonowaniu ustale przejciowych39, wikszo pastw czonkowskich UE 15 zaobserwowaa nisz ni oczekiwano skal napywu40 pracownikw z pastw A8. Obywatele nowych pastw czonkowskich stanowi stanowili mniej ni 1% ludnoci w wieku produkcyjnym we wszystkich krajach z wyjtkiem Austrii (1,4% w 2005 r.) i Irlandii (3,8% w 2005 r.), gdzie zaobserwowano najwikszy napyw pracownikw, ktry w znacznym stopniu przyczynili si do zwikszenia wyniku gospodarczego tego kraju poprzez zagodzenie braku wykwalifikowanej siy roboczej. Przewodniczcy European Citizen Action Service (ECAS), pan Mario Monti, jest zdania, e ograniczenia przejciowe powinny ... zosta jak najszybciej zniesione... poniewa ... nie nastpi napyw, ktry by je uzasadnia, a nieoczekiwane rozpowszechnienie zoonych kontyngentw krajoZ dnia 8 lutego 2006 r., 1P/06/130 (zgodnie z wymogami zawartymi w Traktacie o przystpieniu, okres od dnia 1 maja 2003 r. do dnia 2004 r. [KOM (2006) 48 kocowy, niepublikowany w Dzienniku Urzdowym]. 37 Naley jednake zauway, e istniao i nadal istnieje wiele problemw bdcych skutkami przyjcia przez kraje polityki swobody przepywu pracownikw z pastw A8, jak miao to miejsce w przypadku Zjednoczonego Krlestwa. Taka polityka stwarza moliwo wykorzystywania migrantw zarobkowych z pastw A8 przez pozbawionych skrupuw pracodawcw i agencje zatrudnienia (zob. Rozdzia VIII zatytuowany Wyzysk i naduycia str. 221 i kolejne). Inaczej jest w przypadku pastw, ktre jak Niemcy czy Austria przyjy restrykcyjn polityk i dowiadczyy albo wci dowiadczaj trudnoci zwizanych z szar stref i zatrudnieniem na czarno. 38 Zob. wietny artyku profesora Rolfa Grawerta Free movement of workers: changing the European society Ruhr Universitat, Bochum, Niemcy (2005). 39 Zob. przypis 35 powyej. 40 Chocia nie w Zjednoczonym Krlestwie, gdzie rzd brytyjski oczekiwa pocztkowo okoo 13 000 migrantw zarobkowych z pastw A8, a ich liczba wyniosa ponad 60 000.
36
56
wych i ogranicze jakociowych, stanowi naruszenie strategii lizboskiej w odniesieniu do elastycznych rynkw i wykwalifikowanej i mobilnej siy roboczej.
Trzeciokresprzejciowy
Ostatecznym celem wyznaczonym na 2011 r. jest umoliwienie wszystkim pracownikom Unii Europejskiej swobodnego i nieograniczonego podjcia pracy w kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej. W ten sposb zostanie zapewniona rzeczywista i pena swoboda przepywu pracownikw, ktra stanowi jedno z podstawowych praw zapewnionych w Traktacie. Dlatego dla niemale 74 milionw obywateli z pastw A8, kontrola zatrudnienia bdca wynikiem pozwole na prac, kontyngentw i innych ogranicze, stanowi ostatni pozostao barier, jakie obecnie wci dziel Uni Europejsk. Jednake naley pamita, e niektre deklaracje doczone do Traktatu o przystpieniu wskazuj na korzystny stosunek do likwidacji przepisw wprowadzajcych ograniczenia, poniewa pastwa UE 15 zgadzaj si ... dy do zapewnienia wikszego dostpu do swoich rynkw pracy ... obywatelom kadego z pastw A8 ... majc na uwadze przyspieszenie procesu zbliania przepisw do dorobku w zakresie swobody przepywu pracownikw ... Naley zauway, e trzeci okres przejciowy nie powinien si nawet rozpocz! Preferowana polityka Komisji przewiduje, e wszystkie pastwa UE 15 znios rodki przejciowe przed kocem drugiego okresu przejciowego po przystpieniu (tj. od dnia 30 kwietnia 2009 r.), ale pastwo czonkowskie, ktre zamierza nadal stosowa ograniczenia przejciowe pod koniec drugiego okresu ... moe w przypadku zaistnienia powanych zakce na rynku pracy lub groby ich wystpienia ... utrzyma te rodki ... przez maksymalny okres kolejnych dwch lat41.
Wzajemne ograniczenia
Jak ju zostao wspomniane, ograniczenia wzajemne dotyczce przepywu siy roboczej w przeciwnym kierunku zostay wprowadzone przez trzy pastwa czonkowskie A8, a mianowicie Wgry, Polsk i Soweni42, przy czym to ostatnie pastwo UE znioso swoje ograniczenia dnia 1 maja 2006 r. W ten sposb w sytuacji gdy dane pastwo UE wprowadza rodki
41 42
Zob. pkt. 5 zacznikw. Informacje szczegowe dotyczca pastwa znajduj si w MEMO/06/64.
Rozdzia II
57
ograniczajce, kade z pastw A8 ... moe utrzyma w mocy rwnowane rodki w stosunku do obywateli Pastwa lub Pastw Czonkowskich stosujcych te rodki43.
Nieograniczonauznaniowo
Dosowne rozumienie przepisw Traktatu o przystpieniu z 2003 r. wskazuje, e pastwa UE 15 otrzymuj praktycznie44 nieograniczon uznaniowo (pod warunkiem powiadomienia Komisji) w decydowaniu o wprowadzeniu lub nie ogranicze dotyczcych ich rynkw pracy. Naley zauway, e Komisja Europejska lub inne instytucje europejskie nie maj adnych uprawnie odnoszcych si do kontroli i rwnowagi w badaniu wszelkich ogranicze naoonych przez jedno z pastw UE 15. Istniej sugestie, e powodem uzasadniajcym brak uprawnie instytucji europejskich w tym zakresie jest elastyczno, jak powinny dysponowa pastwa UE 15 przy podejmowaniu decyzji w zalenoci od warunkw panujcych na rynkach pracy lub te z powodw politycznych, uzasadnionych strachem opinii publicznej przed zalaniem rynku pracy migrantami ekonomicznymi. Moe to stanowi wygodne i praktyczne rozwizanie dla pastw UE 15, ale jak zauwaa Stalford45 ... Odmowa podstawowego prawa do swobodnego przepywu pracownikw, nawet tymczasowych, pozbawia obywatelstwo znacznej czci jego istoty w kontekcie praw spoecznych, jak daje mobilno. Stanowi zatem czciowe pozbawianie osb ich istotnej proporcji za pomoc namacalnych rodkw polegajcych na odebraniu im moliwoci przemieszczania si.... Becker46 posuwa si nawet dalej w kwestionowaniu rodkw przejciowych samych w sobie jako rodkw ograniczajcych wane i podstawowe prawo zapewnione obywatelom UE. Taka sytuacja jest spowodowana tym, e aktualnie w mniejszym lub wikszym stopniu pastwa UE 15 dowiadczaj i zachcaj do migracji ekonomicznej. Jest to by moe najwaniejsze prawo, jakie przysuguje
rdo: pkt. 10 zacznikw. Praktycznie z powodu zobowizania pastw UE 15 do informowania Komisji przed zakoczeniem kadego z trzech okresw formuy 2 plus 3 plus 2 (zob. pkt. 62 powyej) o ich zamiarze dalszego utrzymania ogranicze. Naley przypomnie, e brak takiego powiadomienia spowoduje automatyczne wprowadzenie przepisw dotyczcych swobody przepywu migrantw ekonomicznych Naley przypomnie, e Komisja musi zosta powiadomiona o zamiarze utrzymania przez dane pastwo rodkw restrykcyjnych (pkt. 5 zacznikw). 45 W dokumencie zatytuowanym Free Movement Post Accession Transition Arrangements in Poland and Bulgaria przedstawionym podczas konferencji zatytuowanej Polityka naukowa, mobilno i drena mzgw w UE i krajach kandydujcych, Orodek Studiw nad Prawem i Polityk w Europie, Uniwersytet w Leeds, ktra odbya si w dniach 27 i 28 lipca 2003 r. 46 W EU Enlargement and Limits to Amendments of the E.C. Treaty, New York University Law School, Jean Monnet Working Paper, 15 / 01.
43 44
58
obywatelom na podstawie prawa Unii Europejskiej, a take gwny element rynku wewntrznego oraz obywatelstwa europejskiego47.
Jakiewnioskimogzostawycignite zkoncepcjiswobodyprzepywupracownikw izustaleprzejciowych?

Chocia w drugim etapie wci obowizuj ustalenia przejciowe (od dnia 1 maja 2006 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r.), prawdopodobnie wikszo pastw UE 15 podejdzie do odpowiednich ustale przejciowych bardziej liberalnie i elastycznie ni w pierwszym etapie (od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.). Dziewi spord pastw UE 15, czyli wikszo, stosuje ju polityk swobody przepywu pracownikw. Dziki badaniom statystycznym przeprowadzonym na podstawie danych z pastw czonkowskich dotyczcych ruchw migracyjnych pomidzy pastwami A8 a pastwami UE15, wykazano, e ruchy te miay ograniczony charakter i nie wpyny na cao rynku Unii Europejskiej. Ruchy migracyjne z pastw UE15 do pastw A10 oraz pomidzy rnymi pastwami A10 s oglnie nieistotne48. Odsetek obywateli UE 10 w populacji kadego z pastw UE 15 by stabilny przed poszerzeniem i po nim, ale jego wzrost odnotowano w niektrych pastwach UE15, np. w Zjednoczonym Krlestwie oraz w Austrii i w Irlandii49. Stopa zatrudnienia obywateli A8 w pastwach czonkowskich UE 15 jest podobna do stopy zatrudnienia obywateli tych pastw, a nawet jest wiksza w Irlandii, Hiszpanii i w Zjednoczonym Krlestwie. Ruchy migracyjne majce miejsce po rozszerzeniu UE miay pozytywny skutek na gospodarki pastw czonkowskich UE 15 np. dziki obywatelom A8, ktrzy przyczyniaj si do poprawy oglnego funkcjonowania rynku pracy, do zrwnowaonego wzrostu gospodarczego oraz do polepszenia
W wyniku przystpienia do Unii Europejskiej dziesiciu nowych pastw dnia 1 maja 2004 r., liczba mieszkacw Unii Europejskiej wzrosa o 28%, osigajc 500 milionw (rdo: D.C. VaughanWhitehead EU Enlargement versus Social Model (2003), Edward Edgar, Cheltenham, str.31). Bya to gwnie ekspansja na wschd, ktra przyczynia si do wejcia do Unii Europejskiej krajw z Europy rodkowej i Wschodniej. 48 rdo: Sprawozdanie Komisji z funkcjonowania ustale przejciowych okrelonych w Traktacie o przystpieniu z 2003 r., (okres of 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r.). KOM(2006) 48 z dnia 8 lutego 2006 r. (rdo 1P/06/390 28/3/06). Komunikat Komisji do Rady, Parlamentu Europejskiego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Spoecznego i Komitetu Regionw [Kom (2006) 48 kocowy] Bruksela 8.02.2006 r. zacznik 1. Zacznik Statystyczny, Tabela A1. str. 16. 49 rdo: Ibid. str. 14. W Austrii dowody pokazuj, e liczba obywateli z pastw A8 w tym kraju ustabilizowaa si w 2005 r.
47
Rozdzia II
59
stanu finansw publicznych, a take zagodzenia brakw wykwalifikowanej siy roboczej. Odnotowano wzrost stopy zatrudnienia w wielu pastwach UE 15, aczkolwiek nie we wszystkich, co byo spowodowane ujawnieniem szarej strefy w wyniku zapewnienia wikszej zgodnoci z normami prawnymi dotyczcymi zatrudnienia, zwikszenia dochodw pastwa z tytuu zabezpieczenia spoecznego i podatkw. Ponadto naley przytoczy aspiracje Komisji zwizane z tym zagadnieniem50 ... swobodny przepyw pracownikw jest jedn z podstawowych swobd na mocy Traktatu WE. Pomimo obaw wyraonych przy okazji kolejnych rozszerze swobodny przepyw pracownikw nie doprowadzi do zakcenia krajowych rynkw pracy. Dlatego te waciwym jest, e ... pastwa czonkowskie zobowizay si do jak najszybszego penego zastosowania acquis w tej dziedzinie. Celem ustale przejciowych jest umoliwienie im przygotowania si do osignicia tego ostatecznego i nieodwoalnego celu w jak najszybszym czasie ...
Kilkaswwsprawiestosunkubrytyjskich iszwedzkichruchwzwizkowychwobeckoncepcji swobodnegoprzepywusiyroboczej

Brytyjski Kongres Zwizkw Zawodowych (TUC) wspiera swobodny przepyw siy roboczej51 i obecny napyw migrantw ekonomicznych z pastw A852. TUC wspiera ponadto polityk otwartych drzwi wprowadzon przez Zjednoczone Krlestwo i sprzeciwiby si wszelkim dziaaniom rzdu majcym na celu zatrzymanie napywu pracownikw-migrantw. aden z brytyjskich zwizkw zawodowych nie zgosi sprzeciwu
Zob.: ibid. str. 15. Z pewnymi wyjtkami na przestrzeni lat ruch robotniczy popiera migracj. W XIX w. ruchy zwizkowe przyjy liberalny i idealistyczny wizerunek migrantw uciekajcych z carskiej Rosji; w XX w. dotyczyo to ydw opuszczajcych nazistowskie Niemcy, pracownikw z Indii Zachodnich i Indii migrujcych po drugiej wojnie wiatowej, uchodcw uciekajcych przed przeladowaniami z rnych czci wiata itd. 52 TUC wykazuje rwnie duo entuzjazmu w stosunku do dwch nowych pastw, a mianowicie Bugarii i Rumunii, ktre przystpiy do Unii Europejskiej dnia 1 stycznia 2007 r.. Dnia 11 wrzenia 2006 r. Kongres Zwizkw Zawodowych potwierdzi swoje poparcie dla swobody przemieszczania si siy roboczej. Brendon Barber, Sekretarz Generalny TUC powiedzia Popieramy swobod przepywu siy roboczej i chcemy to wyranie podkreli. TUC oficjalnie powita pracownikw z Bugarii i Rumunii, ktrzy mog pojawi si w 2007 r. Zapewni rwnie, e pracownikom z tych pastw przysuguje takie samo minimalne wynagrodzenie przewidziane w przepisach prawa, rozsdne godziny pracy, ochrona zdrowia i bezpieczestwa oraz wszelkie innej wiadczenia, do ktrych uprawnieni s pracownicy brytyjscy. (rdo: The New Statesman, Observations by Robert Taylor).
50 51
60
wobec migracji z pastw A8, a sami czonkowie zwizkw zawodowych nie wywierali adnej presji na zwizki w celu zatrzymania lub ograniczenia tego napywu53, ani te nie zaobserwowano konfliktu pomidzy grupami bezrobotnymi a migracj ekonomiczn. TUC owiadczy wyranie, e ... brak jest jakichkolwiek dowodw potwierdzajcych, e obecny napyw pracownikw pozbawia czonkw zwizku pracy. Przyjezdni kieruj si raczej do miejsc, gdzie istniej wolne miejsca pracy, nie za do obszarw o wysokim bezrobociu. Oglnie mwic, ruch zwizkowy pozytywnie przyjmuje migrantw, poniewa oczekuje poprawy strategii pozwalajcych na lepsz integracj migrantw. Dlatego zwizki zawodowe opowiadaj si za rozszerzeniem istniejcych uprawnie socjalnych, nauczaniem jzyka, szkoleniem w zakresie podstawowych umiejtnoci oraz w zakresie zdrowia i bezpieczestwa itd.54. Wsparcie zwizkw zawodowych dla migrantw ekonomicznych z pastw A8 stanowi cz szerszej strategii ... poszukiwania w Europie sprawiedliwszych rozwiza spoecznych dla wszystkich pracownikw na caym kontynencie, a nie tylko dla tych, ktrzy nale do zwizkw zawodowych. Zwizki zawodowe postrzegaj swoj rol jako impuls do zorganizowania i zintegrowania migrantw w ramach ruchu zwizkowego55 z naciskiem na podniesienie standardw pracy dla swoich czonkw. Zwizki zawodowe s rwnie zaniepokojone sytuacj pracownikw zagroonych, takich jak pracownicy zatrudniani przez agencje porednictwa pracy, ktrzy s wykluczeni z formalnego rynku pracy, a take s najbardziej zagroeni wykorzystywaniem przez pozbawionych skrupuw pracodawcw56. Annica Burman, koordynator ze Szwecji stwierdzia, e ... zwizki zawodowe byy od pocztku pozytywnie nastawione do rozszerzenia Unii Europejskiej rozumianego jako wany etap w deniu do pokoju i rozwoju spoecznego i dlatego nie domagay si adnych zwolnie dla nowych pastw czonkowskich dotyczcych rynku pracy57. Zadaniem ruchu
Prosz jednake zauway co zostao powiedziane w odniesieniu do brytyjskich zwizkw zawodowych, ktre musz okreli ich kwalifikacje, itd. str. 344 poniej. Na przykad, zwizki zawodowe Transport and General Workers Union (TGWU), UCATT, the building trade union i USDAW, shop-workers union, obecnie wszystkie z nich rekrutuj swoich czonkw spord migrantw ekonomicznych z pastw A8. 55 Naley zauway, e w tego rodzaju ruchach wystpuj osoby o ograniczonych horyzontach lub o rasistowskich pogldach, jednake nale one do mniejszoci. 56 Widocznie ruch zwizkowy zosta chodno przyjty przez Konfederacj Przemysu Brytyjskiego (CBI) podczas prby zachcenia przedsibiorstw sektora prywatnego do zwikszenia ich standardw pracy. 57 Parafraza Petterson, Thord, Mrtensson Krtina i Bardh, Per. Arbetskraft till salu-sex mnader ppna grnse. Landsorganisationen i Sverige. Padziernik 2004 r., ISBN 91-566-2115-9.
53 54
Rozdzia II
61
zwizkowego w Szwecji jest ochrona wynagrodzenia i bezpieczestwa pracy, a take zapewnienie wszystkich praw spoecznych zwizanych ze rodowiskiem pracy zarwno pracownikw rodzimych, jak i pracownikwmigrantw. Pomimo e w kontekcie stosunku ruchw zwizkowych wobec europejskich koncepcji swobody przemieszczania si wymienione zostay tylko te dwa kraje, naley podkreli, e opisane powyej polityki s zazwyczaj takie same w zwizkach zawodowych w poszczeglnych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. S one pozytywnie nastawione wobec migrantw ekonomicznych z pastw A8 i d do zapewnienia im odpowiedniej organizacji.
ROZDZIA III DROGI DO ZATRUDNIENIA PRACOWNIKW MIGRUJCYCH Z PRZYCZYN EKONOMICZNYCH
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga w ciemno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga przez rodzin i przyjaci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga bezporedniej rekrutacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga bezporednio przez agencj. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Droga rekrutacji grupowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Utopia lub ...? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 65 66 67 68 69 70
Wprowadzenie
Dziki gstej sieci pocze transportowych1 pomidzy poszczeglnymi pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej, wyjazd z przyczyn ekonomicznych nie jest rzecz trudn. Niniejszy rozdzia stanowi prb krtkiego omwienia drg do zatrudnienia obywateli z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie. Badanie przeprowadzone przez Iana Fitzgeralda2 wskazuje na istnienie rnych sposobw pozyskiwania zatrudnienia. Pomimo e niniejsze badanie zostao ograniczone i dotyczy wycznie polskich pracownikw-migrantw zatrudnionych w brytyjskim sektorze budownictwa i przetwrstwa spoywczego w pnocno-wschodniej i pnocno-zachodniej czci Anglii, wskazuje ono obecne tendencje tego zjawiska i moe zosta odniesione do wszystkich pastw Unii Europejskiej i wszystkich sektorw zatrudnienia.
Droga w ciemno
Jedn z drg do zatrudnienia, jak zaobserwowano w przypadku migrantw ekonomicznych jest droga w ciemno. Dany migrant podejmuje decyzj o migracji do Zjednoczonego Krlestwa lub do innego pastwa Unii Europejskiej bez otrzymania konkretnej oferty pracy3. Naley zaznaczy, e taki sposb poszukiwania zatrudnienia nie jest zalecany ani rozwany przynajmniej z dwch powodw. Po pierwsze brak jest jakiejkolwiek pewnoci, e poszukiwania danego migranta zakocz si powodzeniem.
Ktre mog odbywa si drog ldow lub powietrzn. Przykady transportu ldowego mog obejmowa rne poczenia kolejowe z miast europejskich do Londynu przez tunel pod kanaem la Manche. Wielu przewonikw autokarowych oferuje poczenia pomidzy rnymi miastami Zjednoczonego Krlestwa, a miastami w krajach A8, na przykad Eurolines, Polonia Travel, Orbis, Europa Express, Acorn i Eurobus. W zakresie pocze drog powietrzn, oprcz usug wiadczonych przez rne linie lotnicze, ktre odbywaj czste loty, istniej firmy, ktre oferuj tasze loty, jak na przykad Air Europe, Wizzair, Easy jet, Jet 2 , Ryan Air itd. 2 Zob. Polish Migrant Routes into Employment in the North East and North West Construction and Food Processing Sectors (2006) Northumbria University. 3 Badanie Iana Fitzgeralda sugeruje, e taka droga do zatrudnienia cieszy si poparciem Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii (ZPW B), TGWU i administratora polskiej strony internetowej i robotnika budowlanego oraz Izby Handlowej (BPCC). Droga ta w Polsce staje si coraz mniej popularna, poniewa wzrasta potrzeba zapewnienia lepiej zorganizowanego, a tym samym bezpieczniejszego sposobu na wyjazd.
1
66
Co istotniejsze, w Zjednoczonym Krlestwie taka osoba moe zosta uznana za nielegalnego pracownika i nielegalnego rezydenta4 po 30 dniach, w ktrym to terminie osoba ta musi znale zatrudnienie i zgosi si do rejestracji w WRS. Poniewa migranci ekonomiczni mog zgodnie z prawem przebywa na terytorium danego pastwa tylko jeeli s tam zatrudnieni, wydaje si oczywiste, e powstaje wymg uzyskania zatrudnienia przed przekroczeniem granicy brytyjskiej.
Drogaprzezrodziniprzyjaci
Wedug badania Fitzgeralda drugim sposobem na zdobycie zatrudnienia jest droga przez rodzin i przyjaci. Badania pokazay, e droga ta jest nowym i skutecznym sposobem na zdobycie zatrudnienia. Modus operandi w takich przypadkach jest zrnicowany. Potencjalni migranci ekonomiczni z pastw A8 czsto nawizuj kontakt z przyjacimi lub rodzin w celu uzyskania informacji dotyczcych wolnych miejsc pracy. Nastpnie takie osoby przyjedaj do wybranego kraju i wykorzystuj te kontakty w poszukiwaniu zatrudnienia. Innym sposobem, z ktrego korzystaj agencje porednictwa pracy lub firmy, jest pytanie migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy pracuj ju w jednym z pastw przyjmujcych o to, czy mog poleci osob, ktrej mona zaoferowa zatrudnienie w tym pastwie. W samym tylko sektorze budowlanym w pnocno-wschodniej Anglii, badanie Fitzgeralda5 wykazao, e pracownicy budowlani zaczli tworzy sieci poprzez przekazywanie informacji dotyczcych dobrych podwykonawcw i miejsc pracy, zarwno w regionie pnocno-wschodnim, jak i poza nim. Podobnie sytuacja przedstawia si w sektorze przetwrstwa spoywczego, gdzie rekrutacja ... polskich pracownikw bya poprzedzona referencjami pozyskanymi od zatrudnionych tam czonkw rodziny 6... Dowody pozyskane od urzdnikw z UCATT i USDAW oraz od pracownikw dziaw kadr7
W ramach Systemu Rejestracji Pracownikw (WRS), przewidzianego w przepisach w sprawie przystpienia (rejestracji imigrantw i pracownikw) z 2004 r. (S.I. 2004 / 121), w poczeniu z przepisami zmieniajcymi uregulowania dotyczce zabezpieczenia spoecznego (miejsce staego zamieszkania) z 2004 r. (S.I. 2004 / 1232). Patrz dyskusja w tym rozdziale powicona Status prawny migranta ekonomicznego na str. 89 i kolejnych, poniej. 5 Ian Fitzgerald Organising Migrant Workers in Construction: Experiences from the North of England, Northern TUC i UCATT wsplny projekt (marzec 2006 r.) na str. 11. 6 rdo: USDAW: Agency and Migrant Workers, Executive Council Statement to the 2006 AGM, zgodnie z opini Fitzgeralda, Ibid. str. 12, przypis (24). 7 Ktre potwierdziy badania przeprowadzone przez autora, m.in. w przypadku polskiego migranta ekonomicznego pracujcego w warsztacie samochodowym w Bridlington, ktry zaprosi swojego przyjaciela, aby doczy do niego w pracy w warsztacie.
4
Rozdzia III
67
potwierdzaj rosnce znaczenie drogi przez rodzin i przyjaci, odgrywajcej coraz wiksz rol i przybierajcej bardziej uporzdkowan form, przynajmniej w na brytyjskim rynku pracy.
Drogabezporedniejrekrutacji
Trzecim sposobem zatrudniania migrantw ekonomicznych z pastw A8 jest bezporednia rekrutacja przez firm. Fitzgerald8 zauway, e BPCC prowadzi w Polsce dwie strony internetowe, a jedna z wikszych gazet (okoo stu stron) publikuje ogoszenia o prac z caej Europy (z czego sze stron jest powiconych zatrudnieniu w Zjednoczonym Krlestwie). Zwizek Polakw w Wielkiej Brytanii (ZPWB) i N.S.Z.Z. Solidarno w Polsce poinformoway, e brytyjscy pracodawcy organizuj targi pracy i masowo rekrutuj do pracy w wybranych sektorach. EURES posiada europejsk stron internetow9, ktra pozwala potencjalnym migrantom ekonomicznym szuka zatrudnienia w dowolnym kraju Europy. Pomimo wyej wymienionych inicjatyw, dowody wskazuj, e ten sposb nie wnosi znacznego wkadu w procedury rekrutacyjne. Sprawozdanie przygotowane przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych10 wskazuje, e tylko ... nieliczni pracodawcy... skorzystali z tego sposobu, to znaczy zamiecili bezporednie ogoszenia lub nawizali wasne kontakty w Europie z zamiarem rekrutacji pracownikw-migrantw11. Pomimo to Fitzgerald zauway, e w sektorze budowlanym w pnocno-wschodniej Anglii ... bezporednie zatrudnianie przez firm odgrywa wan rol12. Jednake w oglnej perspektywie zatrudnianie bezporednie nie jest gwnym rdem pozyskiwania pracownikw z pastw A813. Jako podstawowy sposb rekrutacji postrzega si korzystanie z usug agencji.
Fitzgerald, Ibid. str. 14. http://europa.eu.int/eures/ 10 S. Dench, J. Hurstfield, D. Hill i K. Akroyd; Employers Use of Migrant Labour, Raport Ministerstwa Spraw Wewntrznych 04 / 06 (2006 r.). 11 To odkrycie zostao potwierdzone przez EURES: Pomimo e droga ta jest wyranie zarysowana, brak jest wystarczajcych dowodw na potwierdzenie, e miaa ona wany udzia w metodach rekrutacji .... 12 Zob. rwnie: Workforce Mobility and Skills in the U.K. Construction Sector, Raport z badania dla Construction Skills, D.T.I. i ECITB IFF Research Ltd., luty 2005 r. Raport ten stwierdza, e w pnocno-wschodniej Anglii 74% pracownikw z pastw A8 ...zostao zatrudnionych bezporednio przez firm, co daje najwyszy wynik w Zjednoczonym Krlestwie. Analogiczny odsetek w Pnocno Zachodniej Anglii by rwnie wysoki i wynis 66%. Wikszo pracownikw w obu przypadkach stanowili obywatele polscy. 13 Stanowi to potwierdzenie programu badawczego przeprowadzonego w 2006 r. przez Dench i in.. (zob. przypis (10) powyej).
8 9
68
Drogabezporednioprzezagencj
Innym i najwaniejszym sposobem zatrudniania pracownikw-migrantw z Polski i innych pastw A8, jest rekrutacja bezporednio przez agencj. Istniej pewne wtpliwoci czy ta metoda rekrutacji moe by uznana za najwaniejsz. Przedstawiciel BPCC w Polsce powiedzia, e 38 z ich organizacji czonkowskich stanowiy agencje porednictwa pracy, stanowic najwiksz jednolit grup. ZPWB potwierdzi ten pogld, jednake zaznaczy, e ... istnieje wyrana mniejszo, ktra ogasza si w Polsce, pobiera pienidze ...a potem zostawia ludzi na lodzie bez pracy lub le ich traktuje. Podobn opini wyrazi administrator polskiej strony internetowej i robotnik budowlany, ktry powiedzia, e Polacy zazwyczaj szukaj zatrudnienia ... za porednictwem agencji, ale s teraz ostroniejsi i nie ufaj im po tym co si wydarzyo. Teraz ludzie szukaj pomocy u rodziny i przyjaci w Zjednoczonym Krlestwie, ktrzy mog im poleci dobre agencje14. EURES nie wsppracuje z agencjami, chyba e jest to zatwierdzona agencja w Polsce lub indywidualny pracodawca. Jednake inne pastwa A8 nie przywizuj szczeglnej wagi do agencji. Naley zauway, e istniej dwa rodzaje agencji. Dziaalno agencji pierwszego typu polega na zatrudnianiu wasnych pracownikw i zarzdzaniu nimi, podczas gdy agencje z drugiej grupy dostarczaj pracownikw firmom, ktre peni funkcje pracodawcy15. Dlatego obserwuje si rosnce zaufanie do agencji porednictwa pracy jako potencjalnego rda zatrudnienia16. Wsppraca z agencjami ma swoje dobre i ze strony. Jak wskazuj dowody, gwn wad jest to, e agencje mog czerpa zysk z nieznajomoci przez potencjalnych migrantw przepisw prawnych pastwa przyjmujcego, ktre zapewnia im okrelone prawa. Kolejnym czynnikiem dziaajcym na niekorzy migrantw jest nieznajomo jzyka kraju przyjmujcego. Taka sytuacja moe doprowadzi do bezwzgldnego czerpania zyskw kosztem ich
rdo: Fitzgerald, Ibid. str. 18. Agencje porednictwa pracy dziaajce w Polsce musz posiada odpowiednie certyfikaty rzdowe. Najwyraniej wiele z nich nie posiada takiego certyfikatu. Nie wiadomo, ile agencji porednictwa pracy istnieje w Polsce. W 2002 r. ich liczba bya szacowana na 25 agencji, ale w 2004 r., byo ich 70. (rdo: Ward i in. ibid. przypis (15). (rdo: Nowe przepisy dotyczce rynku pracy przyjte przez EIRA dostpne online, http://www.eirofound.eu.int/2004/05/ feature/p10405105.html. Polskie prawo zabrania agencjom pobierania opat od potencjalnego migranta. To pracodawca powinien paci agencji. 15 Prosz zwrci uwag na zagadki zwizane ze statusem omwionym w rozdziale dotyczcym tego tematu na str. 73 i kolejnych, poniej. Nie ma pewnoci kto jest pracodawc, bo jest to uzalenione od czynnikw zwizanych z kad poszczegln spraw. 16 Zob. Ward et al. The Role of Temporary Staffing Agencies in Facilitating Labour Mobility in Eastern and Central Europe, Vedor (2005).
14
Rozdzia III
69
niewiedzy. Korzyciami s wstpne przygotowanie zatrudnienia, podry i zakwaterowania w kraju przyjmujcym, co zapewnia wiksze bezpieczestwo potencjalnemu migrantowi. Szczegln zalet jest to, e zgodnie z brytyjskimi przepisami17, potencjalny migrant ekonomiczny z pastw A8 przybywajcy do Zjednoczonego Krlestwa ma prawo do pobytu, jeli w cigu 30 dni od przyjazdu podejmie prac. Oznacza to, e potrzeba znalezienia pracy jest coraz wiksza i coraz czciej korzysta si w tym celu z usug agencji. Jak ju zostao powiedziane, istniej dwa rodzaje agencji porednictwa pracy, z ktrych jeden zajmuje si dostarczaniem siy roboczej pracodawcom. W takim przypadku agencje porednictwa pracy w pastwach A8 nie mog zapewni penej pomocy migrantowi, poniewa nie mog zagwarantowa, e dany pracodawca w kraju przyjmujcym nie okae si osob bezwzgldn. Konsultantka jednej z agencji w wywiadzie przeprowadzonym przez Samanth Currie18 powiedziaa, e ... oczywicie prbujemy sprawdza, ale nigdy nic nie wiadomo. W styczniu rozpoczlimy wspprac z firm, ktra potrzebowaa kierowcw... wybrali 5 lub 6 osb, ktre przyjechay do Zjednoczonego Krlestwa, a tam nie byo dla nich pracy. Pracodawca utrzymywa, e znajdzie co w cigu kilku dni. Po jakim czasie zaczli pracowa w magazynie, ale tylko dwa dni w tygodniu i wci nie jedzili. Wiem, e dwch kierowcw wrcio do Polski, bo nie mogli znie tej sytuacji i wydaje mi si, e w kocu dwch zostao... Szef tej firmy by bardzo niegrzeczny. Kiedy tu przyszed, wydawa si bardzo miy i mylelimy, e jest w porzdku, ale potem zacz by wulgarny i okropnie si wyraa...
Droga rekrutacji grupowej

Istnieje rwnie inny sposb poszukiwania zatrudnienia. Polega on na tym, e pracodawca, ktremu brakuje pracownikw i agencja porednictwa pracy wsppracuj ze sob w celu rekrutowania migrantw ekonomicznych jako caych grup raczej ni indywidualnie19.
Zob. szczegow dyskusj dotyczc tego zjawiska na str. 78 poniej. The role played by agencies and employers in facilitating post-accession Polish migration to the U.K., Midzynarodowa Konferencja COMPAS zatytuowana International Labour Migration. In whose interest?, 56 lipca, 2006 r., University of Oxford, na str. 8. 19 Ta grupowa rekrutacja dotyczy zazwyczaj wykwalifikowanych pracownikw, takich jak specjalici IT i kierowcy, a take lekarzy.
17 18
70
Utopialub...?
Takie systemy s odpowiednie dla migrantw ekonomicznych tworzcych grupy, poniewa w ramach jednego systemu zostaje im zapewnionych wiele korzyci; mog uczestniczy w specjalistycznym szkoleniu w swojej dziedzinie, poprawi znajomo jzyka angielskiego, uczestniczc w kursach specjalnie dla nich zorganizowanych, maj moliwo staego lub czasowego zakwaterowania; mog wykonywa t sam prac w kraju przyjmujcym, jak wykonywali w kraju pochodzenia itd... Wszystkie te elementy zapewniaj wygod i atwo grupom migrantw ekonomicznych, ktrzy w przeciwnym razie musieliby boryka si z powanymi trudnociami, jeli mieliby samodzielnie zaj si wszystkimi formalnociami. Mona zatem stwierdzi, e systemy te s korzystne zarwno dla migrantw ekonomicznych, pracodawcw, jak i agencji porednictwa pracy. Taka utopijna sytuacja jest moliwa, jednake w tych okolicznociach mogaby spowodowa cakowite lub czciowe podporzdkowanie grup migrantw ekonomicznych (co niekonieczne byoby zgodne z ich wol) agencjom porednictwa pracy lub pracodawcom, lub obu tym grupom, ktre sprawowayby kontrol lub wadz nad grup, pozbawiajc j psychologicznie i fizycznie wszelkiej swobody20.
20
COMPAS, Ibid. str. 10.
ROZDZIA IV STATUS PRAWNY MIGRANTA EKONOMICZNEGO Z KRAJW A8
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . System Rejestracji Pracownikw (WRS) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zamieszanie zwizane z Systemem Rejestracji Pracownikw . . Monitorowanie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uregulowania dotyczce zabezpieczenia spoecznego i statusu . . . Zmiany w brytyjskich przepisach dotyczcych nielegalnej pracy . . Program Sezonowych Robotnikw Rolnych (SAWS). . . . . . . . . . . . Wtpliwoci dotyczce statusu pracownika/niezalenego wykonawcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dlaczego istnieje potrzeba wprowadzenia takiego rozrnienia?. . Czy istniej stosowne przepisy prawne? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szereg poj zgodnie z prawem zwyczajowym . . . . . . . . . . . . . Pojcie kontroli . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcie umowy jako caoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcia integracji z organizacj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcie rzeczywistoci gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcie intencji stron. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcie wzajemnoci zobowiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pojcie podejcia intuicyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krtki wniosek dotyczcy statusu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 76 80 81 82 84 84 85 85 86 87 88 88 89 89 89 89 90 90 90
Wprowadzenie
Przeprowadzenie analizy statusu prawnego emigrantw ekonomicznych z krajw A8 we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej jest po prostu niemoliwe. Aby tego dokona, naleaoby sporzdzi traktat, ktry znacznie przekroczyby liczb stron przewidzianych na ten raport. Poniej znajduje si jednak krtkie omwienie statusu prawnego migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie jako przykad przepisw regulujcych ten problem w jednym z pastw czonkowskich. Z raportw krajowych przedstawionych przez koordynatorw wynika, e emigranci ekonomiczni z krajw A8, ktrzy pracuj legalnie w pastwach czonkowskich posiadaj ten sam status prawny, co obywatele pastw przyjmujcych, w ktrych przebywaj. Nie oznacza to jednake, e w przepisach pastw czonkowskich nie istniej komplikacje prawne i niejasnoci. Waciwie niejasnoci dotyczce statusu pracownika zalenego lub autonomicznego wystpuj w kadym pastwie czonkowskim Unii Europejskiej. W Zjednoczonym Krlestwie prawa dotyczce zatrudnienia s uzalenione od statusu umownego i prawnego danej osoby. Od pocztku naley podkreli, e pracownicy migranci maj te same prawa co pracownicy brytyjscy. Dlatego nie istnieje rozrnienie pomidzy prawami przyznanymi migrantom ekonomicznym, a tymi przysugujcymi pracownikom brytyjskim. Sdy powinny traktowa pracownikw migrantw tak samo jak pracownikw brytyjskich. Z tego wynika, e migranci ekonomiczni i pracownicy brytyjscy maj identyczne prawa1, ktre zale od ich statusu. Osobom posiadajcym status osoby zatrudnionej2 przysuguj najszersze uprawnienia w zakresie ochrony prawnej. Tym, ktrzy posiadaj status niezalenego wykonawcy3 przysuguje bardziej ograniczona ochrona prawna. Tacy pracownicy nie maj prawa np. do wniesienia skargi z tytuu nieuzasadnionego zwolZob. cz niniejszego raportu dotyczc praw migrantw ekonomicznych w pracy na str. 93 i kolejnych. Tj. ktre maj umow o prac lub umow o wiadczenie usug. Tacy pracownicy s rwnie znani jako pracownicy zaleni. 3 Tj. osoby, ktre pracuj na podstawie umowy o wiadczenie usug, nazywane rwnie niezalenymi pracownikami.
1 2
74
nienia z pracy lub redukcji wynagrodzenia ani nie mog korzysta z praw rodzicielskich, niezalenie od pci. Rnica w uprawnieniach uzaleniona od statusu zatrudnienia danej osoby oraz od tego czy jest to migrant ekonomiczny czy te pracownik brytyjski, doprowadzia do powstania powanych komplikacji i wtpliwoci.4 Istnieje jeszcze jedna kwestia, ktra powinna zosta wzita pod uwag: migranci ekonomiczni, ktrzy posiadaj status plegalnych migrantw, poniewa chocia przebywaj legalnie z danym kraju, nie s zarejestrowani w Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS)5, nie opacaj skadek na Krajowy Fundusz Ubezpiecze i nie pac podatkw urzdowi skarbowemu, zazwyczaj nie posiadaj adnych praw zwizanych z zatrudnieniem i dlatego nie mog domaga si poszanowania tych praw przed sdem. Taka sytuacja powoduje, e skoro migrant ekonomiczny nie ma adnych praw zwizanych z zatrudnieniem, pracodawca nie ma wobec niego adnych powizanych6 zobowiza. Naley zaznaczy, e taka sytuacja jest korzystna dla bezwzgldnych pracodawcw, poniewa zachca do wprowadzania nielegalnych warunkw pracy i zawierania nielegalnych umw. Jest jeszcze jedna sprawa dotyczca statusu zatrudnienia, ktr naley omwi, wyjani i rozwiza. Dotyczy ona migrantw ekonomicznych, ktrzy s zatrudnieni przez agencj porednictwa pracy lub przez gangmastera (agencj zbiorowego porednictwa pracy)7. Istnieje rozlege orzecznictwo w tym zakresie, ktre okrela czy osoby rekrutowane przez dan agencj/gangmastera8 s w rzeczywistoci pracownikami tej agenZostanie to krtko przedstawione na str. 85 poniej, gdzie czytelnikowi zostan przedstawione pene materiay szkoleniowe, ktre szczegowo omawiaj i analizuj te komplikacje i wtpliwoci. 5 Omwiony szczegowo na str. 76 i kolejnych poniej. 6 W rozumieniu teorii z zakresu stosunkw prawnych Hohfelda dotyczcej odpowiednikw i przeciwiestw. Zob. Salmond Jurisprudence (11. wyd..) str. 278 i The Concept of Legal Liberty in Essays in Legal Philosophy, (R.S. Summers (Wyd.). Zob. rwnie Dias Jurisprudence (wyd. trzecie), Butterworths (1970), str. 249273, prosz jednake zapozna si rwnie z krytyk tej teorii w Dias Jurisprudence (wyd. pite), (1985), Butterworths na str. 40 i kolejnych. 7 Agencje zatrudnienia i gangmasterzy s wanym rdem napywu migrantw ekonomicznych do przedsibiorstw. Zakres i charakter dziaa tych gangmasterw, bez wzgldu na to czy s to dziaania zgodne z prawem czy te nie, nie s znane. (rdo: House of Commons Environment, Food and Rural Affairs select Committee Gang-masters, 8th Report of Session 20032004, Recommendations 1 to 3). 8 Agencje porednictwa pracy odgrywaj podobn rol do gangmasterw, dostarczajc zarwno si robocz przedsibiorstwom, jak i zapewniajc zatrudnienie migrantom ekonomicznym. Gangmaster, podobnie jak agencja porednictwa pracy, to osoba lub osoby, ktre dostarczaj przedsibiorstwu czasowo si robocz, jeli zachodzi taka potrzeba. Pomidzy tymi podmiotami wystpuj dwie rnice a) oglnie mwic (co nie znaczy, e jest to cecha staa), gangmasterzy wykazuj wiksz tendencj do ustalania wynagrodzenia, jakie migrant ekonomiczny bdzie otrzymywa oraz b) gangmasterzy s odpowiedzialni za organizacj pracy, jaka ma zosta wykonana. W ten sposb gangmaster zapewnia migrantw ekonomicznym transport pomidzy ich miejscem zakwaterowania do ich miejsca pracy i/lub zapewnia migrantom ekonomicznym zakwaterowanie lub podejmuje stosowne dziaania w celu zapewnienia im zakwaterowania, porednio lub bezporednio nadzoruje prac migrantw ekonomicznych, i/lub okrela, gdzie i dla kogo migrant ekonomiczny pracuje.
4
Rozdzia IV
75
cji/gangmastera. Jeeli tak nie jest, to czy s oni pracownikami firmy, do ktrej zostali skierowani? Moe okaza si rwnie, e pracownicy (migranci ekonomiczni) nie s zatrudnieni ani przez agencj/gangmastera, ani przez firm. Jeeli s pracownikami, kto jest ich pracodawc? Agencja porednictwa pracy/gangmaster czy te firma? Jeeli pracownicy (migranci ekonomiczni) nie s zatrudnieni ani przez agencj, ani przez firm, czy s wwczas niezalenymi wykonawcami lub posiadaj status samozatrudnionych? Te skomplikowane relacje przyczyniy si do powstania rnych problemw. Ani prawo zwyczajowe, ani stanowione nie zdoao udzieli wyranej i pozytywnej odpowiedzi na pytanie dotyczce takich relacji. Elementami okrelajcymi status pracownika, a tym samym migranta ekonomicznego, s fakty zwizane z ich poszczeglnymi sytuacjami. W tym miejscu zostanie pokrtce skomentowany i omwiony ten wany problem9, a take pojcia stosowane przez sdy w celu okrelenia statusu zatrudnienia danej osoby, rwnie migranta ekonomicznego, midzy innymi pojcie wzajemnoci zobowiza, w przypadku gdy praca okrelona przez pracodawc jest wykonywana przez pracownika lub migranta ekonomicznego w zamian za wynagrodzenie za t prac. Innym pojciem stosowanym przez sdy jest pojcie kontroli, jak pracodawca codziennie sprawuje nad pracownikiem-migrantem. W przypadku spenienia co najmniej jednego warunku okrelonego w tych pojciach, tj. w przypadku istnienia wzajemnoci zobowiza i kontroli, a take innych warunkw, ktre zostan tu omwione, istnieje prawdopodobiestwo, e dany migrant ekonomiczny otrzyma status zatrudnionego. Oglnie mwic, sdy zazwyczaj nie postrzegaj pracownikw, w tym migrantw ekonomicznych, ktrzy pracuj za porednictwem agencji lub gangmastera jako przez nich zatrudnionych, poniewa nie jest moliwe spenienie warunku wzajemnoci zobowiza i/lub kontroli nad ich prac na tyle, aby uzna stosunek umowny istniejcy pomidzy pracownikiem/ migrantem ekonomicznym a agencj porednictwa pracy/gangmasterem, a pracownika uzna za zatrudnionego na podstawie umowy o prac10, pomimo e wszystko wskazuje na to, i dana agencja porednictwa pracy, a zwaszcza gangmaster, moe wykaza wystarczajc kontrol i wzajemno zobowiza w stosunku do migrantw ekonomicznych wiadczce o tym, e jest ich pracodawc11.
Zob. str. 85 i kolejne poniej. Zob. Brook Street Bureau przeciwko Dacas [2004] IRLR 358. (CA),gdzie sd apelacyjny stwierdzi, e pani Dacas, ktra zostaa zwolniona przez agencj, nie bya zatrudniona w tej agencji, poniewa ta ostatnia nie miaa wystarczajcej kontroli nad jej prac. Nie moga zatem wnie skargi przeciwko tej agencji zatrudnienia z tytuu nieuzasadnionego zwolnienia. 11 Zob. przypis 8 powyej.
9 10
76
Zanim przejdziemy do krtkiej analizy komplikacji i wtpliwoci wynikajcych z brytyjskiego prawa zwyczajowego dotyczcego statusu oraz funkcji prawa stanowionego w tym kontekcie, naley omwi krtko System Rejestracji Pracownikw (WRS), uregulowania dotyczce zabezpieczenia spoecznego i statusu oraz SAWS, ktre zapewniaj migrantom ekonomicznym z pastw A8 pewien status.
System Rejestracji Pracownikw (WRS)

Poczwszy od dnia 1 maja 2004 r. migranci ekonomiczni z Polski i innych krajw A8 uzyskali swobod przyjazdu do Zjednoczonego Krlestwa bez koniecznoci ubiegania si o pozwolenie na prac12. Jednake w ramach przepisw o przystpieniu z 2004 r. (Rejestracja imigracji pracownikw) (SI 20044/121) rzd wprowadzi System Rejestracji Pracownikw (WRS) dla migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy zdecydowali si podj prac z Zjednoczonym Krlestwie po dniu 1 maja 2004 r. Przepisy te stanowiy cz rodkw przejciowych regulujcych dostp obywateli pastw A8 do brytyjskiego rynku pracy. Z tego ewidentnie wynika, e Zjednoczone Krlestwo, poprzez swj system WRS, nie zapewnia migrantom ekonomicznym z krajw A8 praw w zakresie penej swobody przemieszczania si. Nakada ono raczej, poprzez ten system, obowizki zarwno na pracownikw, jak i na pracodawcw. Nie wiadomo, przez jaki czas WRS bdzie obowizywa, ale rzd brytyjski powiadomi Komisj Europejsk w dniu 19 kwietnia 2006 r., e zamierza kontynuowa dziaalno systemu w drugim okresie przejciowym13. Kolejnym rodkiem przejciowym jest wprowadzenie ogranicze w dostpie do wiadcze socjalnych. WRS wymaga rejestracji migrantw ekonomicznych z krajw A8 w brytyjskim Ministerstwie Spraw Wewntrznych w cigu jednego miesica od podjcia zatrudnienia, chyba ze s oni zwolnieni z tego obowizku. Rejestracja pozwala na uzyskanie statusu cakowicie legalnych migrantw ekonomicznych14. W wyniku rozszerzenia Unii Europejskiej migranci ekonomiczni z krajw A8, ktrzy pracowali ju legalnie w Zjednoczonym
Pozwolenia na prac stanowiy i nadal stanowi (w przypadku obywateli pastw spoza UE) jeden ze rodkw w ramach strategii rzdu brytyjskiego w zakresie zarzdzania migracj, aby wypeni luki istniejce w sektorach wymagajcych wykwalifikowanych i nisko opacanych pracownikw. 13 Zob. Samantha Currie Free Movers? The Post Accession Experience of Accession-A8 Migrant Workers in the U.K. (2006), 31, European Law Review, 207. 14 Zob. prac Martina Ruhsa i Bridget Anderson (WP-06-30) w Centre on Migration, Policy and Society (COMPAS) Dokument Roboczy Nr 30, University of Oxford (2006) na str. 40 i 41. Zob. przepisy w sprawie przystpienia (rejestracji imigrantw i pracownikw) z 2004 r., zwaszcza przepisy 2(2) (3) (4) (5) (6), 7(2 (4), 8(4) i 5.
12
Rozdzia IV
77
Krlestwie, dowiadczyli natychmiastowej zmiany statusu w chwili gdy stali si obywatelami UE. Ci, ktry pracowali nielegalnie15, zostali automatycznie przekwalifikowani na pracownikw legalnych. Mimo to, jak utrzymuj Ruhs i Anderson16, tacy migranci ekonomiczni mog otrzyma status plegalnych migrantw, jeeli nie bd przestrzega zasad lub nie zarejestruj si w WRS. Ci dwaj badacze stwierdzili, e ... cz migrantw z krajw A8, ktrzy mieli si zarejestrowa, nie zrobili tego. Z punktu widzenia migranta ekonomicznego, przyczyny takiej sytuacji s zrnicowane. Niektrzy z nich nie wiedzieli o systemie rejestracji, inni myleli, e system nie dotyczy obywateli pastw A8, a jeszcze inni uwaali, e rejestracja nie bya opacalna zwaywszy, e ich praca miaa by krtkotrwaa. Inni z kolei uwaali, e koszty rejestracji s zbyt wysokie17. Z punktu widzenia pracodawcy wielu z nich nie wywizao si z obowizku rejestracji, poniewa nie wiedzieli o WRS lub rejestracja bya dla nich za droga, lub te byli zbyt zajci, by zapozna si z systemem albo pogubili si w nim itd. Dlatego czciowa rejestracja w ramach WRS jest tolerowana i czsto si sprawdza, zwaszcza e wystpuj trudnoci w jej wdroeniu lub jej wyegzekwowanie mogoby by bardzo kosztowne, a ponadto przyczynia si do wikszej elastycznoci na rynku pracy. czna liczba wnioskw z krajw A8 zarejestrowanych w ramach WRS pomidzy dniem 1 maja 2004 r. a dniem 30 czerwca 2006 r. wyniosa 447 00018. Migranci ekonomiczni uzupeniaj luki na rynku pracy w rRzd stwierdzi, e nawet do 45% osb zarejestrowanych w ramach WRS przebywao w Zjednoczonym Krlestwie przed dniem 1 maja 2004 r. i moliwe jest, e osoby te pracoway nielegalnie (rdo: BBC News z dnia 10 listopada 2004 r.). 16 Ibid. str. 40. 17 Pocztkowa opata rejestracyjna wynoszca 50 wzrosa do 70, co stanowio przeszkod dla pracownikw, ktrych zarobki w kraju pochodzenia byy nisze ni ta kwota. Ponadto wymg wniesienia opaty rejestracyjnej ma charakter dyskryminujcy. Naley zauway, e ponowna rejestracja nie wymaga ponownej patnoci, gdy opata w wysokoci 70 jest opata jednorazow. 18 S to najnowsze statystyki dostpne w czasie pisania niniejszego raportu. Naley zauway, e nie s to statystyki krajowe, (rdo: Raport z monitorowania przystpienia maj 2004 r. czerwiec 2006 r., Ministerstwo Spraw Wewntrznych Ministerstwo Pracy i Emerytur Krlewski Urzd Podatkowy i Celny str. 1). Najwyszy odsetek zgoszonych do WRS stanowili Polacy (62%), Litwini 12% i Sowacy 10%. Wikszo zarejestrowanych migrantw ekonomicznych bya w wieku od 18 do 24 lat (43%), 39% stanowiy osoby w wieku od 25 do 34 lat, a 10% osoby od 35 do 44 lat i 1% osoby powyej 56 roku ycia. Byo tylko 0,5% osb poniej 18 lat i 0,5% o nieznanym wieku (rdo: Ibid. str. 10). Zawody, w ktrych pracowali migranci ekonomiczni to odpowiednio: 37% praca w fabrykach i przetwrstwie, 10% w magazynach, 9% pakowacze, 9% pomocnicy kucharza, 8% sprztacze, 7% jako robotnicy rolni, 6% jako kelnerzy/kelnerki, 5% w hotelach jako pokojwki, 5% jako opiekunowie/pomoc domowa i 4% praca w sprzeday detalicznej (rdo: Ibid. str. 15). 97% zarejestrowanych migrantw ekonomicznych pracowao na peen etat (co najmniej 16 godzin tygodniowo), 78% zarejestrowanych migrantw ekonomicznych zarabiao od 4,50 do 5,99 na godzin. Chocia zarejestrowani migranci ekonomiczni pracowali na peen etat (tj. co najmniej 16 godzin tygodniowo), nieznaczna wikszo z nich wykonywaa prac czasow (49%), podczas gdy 48% z nich byo zatrudnionych na stae; 3% nie dostarczyo adnych informacji. Odsetek zarejestrowanych pracownikw wykonuj15
78
nych dziedzinach, a mianowicie w biznesie i zarzdzaniu, hotelarstwie i gastronomii, rolnictwie, produkcji przemysowej, przetwrstwie spoywczym, rybnym i misnym i w usugach publicznych19. Ciekawe jest to, e liczba osb ubiegajcych si o finansowan z podatkw pomoc zwizan z niskimi dochodami i dopaty do zakwaterowania jest maa. W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. zoono tylko 5 900 wnioskw o dopat do dochodu i zasiek dla poszukujcych pracy. Spord tych wnioskw jedynie 768 zostao dopuszczonych do dalszego rozpatrzenia20. Naley zauway sze kwestii zwizanych z WRS. Po pierwsze samozatrudnieni migranci ekonomiczni nie maj obowizku rejestrowania si w ramach WRS. Po drugie, jeeli migrant ekonomiczny pracuje dla wicej ni jednego pracodawcy, wwczas musi on/ona zarejestrowa si oddzielnie dla rnych pracownikw. Po trzecie, migrant ekonomiczny, ktry pracuje krcej ni przez miesic nie ma obowizku rejestrowania si w ramach WRS. Po czwarte, jeeli migrant ekonomiczny zmieni pracodawc, ma obowizek ponownej rejestracji. W pitym przypadku liczba migrantw ekonomicznych, ktrzy zarejestrowali si w ramach WRS (zob. powyej) nie stanowi dokadanej liczby rzeczywistych migrantw. Stanowi ona czn liczb zarejestrowanych pracownikw. Poniewa ani pracownik, ani pracodawca nie maj obowizku informowania WRS o opuszczeniu przez tego pracownika miejsca pracy, cz osb uwzgldniona w tych danych liczbowych moga przerwa prac i powrci do ojczyzny. Ponadto po przepracowaniu w Zjednoczonym Krlestwie dwunastu miesicy bez przerwy migrant uzyskuje prawo do penej swobody przemieszczania si, co oznacza, e nie podlega duej obowizkowi rejestracji w ramach WRS, a jego pobyt przestaje by zaleny od zatrudnienia. Ponadto migranci ekocych prace czasowe lub zatrudnionych na stae zmienia si z zalenoci od sektora zatrudnienia. W ten sposb w rolnictwie 69% osb wykonywao prace czasowe, a 27% byo zatrudnionych na stae; w administracji, biznesie i zarzdzaniu 82% stanowili pracownicy czasowi, a 16%pracownicy stali; w hotelarstwie i gastronomii 20% stanowili pracownicy czasowi, podczas gdy 77% osoby zatrudnione na stae. rdo: Ibid. str. 17). Naley zauway, e te wartoci liczbowe zostay oparte na odpowiedziach osb rejestrowanych na pytania zawarte w kwestionariuszu WRS. Migranci ekonomiczni z Polski stanowili najwiksz grup w kadym sektorze np. 54% w rolnictwie i 65% w przetwrstwie spoywczym/misnym/rybnym, w porwnaniu do 62% we wszystkich pozostaych grupach, (rdo: Ibid. str. 23). 19 W usugach publicznych pracowao okoo 6 500 migrantw ekonomicznych zarejestrowanych w WRS jako kierowcy ciarwek, autobusw i autokarw, 12 700 jako pracownicy opieki, 1 500 jako nauczyciele i asystenci klasowi, 600 jako dentyci i 2 000 jako lekarze oglni, lekarze szpitalni, pielgniarki i specjalici medyczni (Raport z monitorowania przystpienia maj 2004 r. czerwiec 2006 r. Ibid. str. 1). 20 rdo: Raport z monitorowania przystpienia maj 2004 r. czerwiec 2006 r., Ibid. str. 2, por. histeria imigracyjna przed przystpieniem. S. Smith Immigration Hysteria: What they said about ... immigration and the E.U... flood of gipsies The Guardian, z dnia 21 stycznia, 2004 r.
Rozdzia IV
79
nomiczni s uprawnieni do ubiegania si o pomoc zwizan z dochodem. Wyraenie bez przerwy jest tu bardzo wane i oznacza, e migrant ekonomiczny nie by bezrobotny duej ni 30 dni w okresie 12 miesicy. Jeeli okres bezrobocia jest duszy ni 30 dni w okresie 12 miesicy, wwczas okres rejestracji zostaje przeduony. Migranci ekonomiczni zarejestrowani w ramach WRS korzystaj w zwizku ze swym statusem z penych praw osb zatrudnionych. Musz opaca skadki na krajowy system ubezpiecze i paci podatek dochodowy, jeeli ich zarobki przekraczaj odpowiedni prg okrelony dla podatku dochodowego. W ramach WRS na pracodawcy spoczywa obowizek wydania na papierze firmowym zawiadczenia potwierdzajcego dat rozpoczcia zatrudnienia do celw rejestracji. Formularz wniosku migranta ekonomicznego powinien zosta zarchiwizowany przez pracodawc na dowd, e wystpiono o rejestracj, a kopia zawiadczenia o rejestracji wysyanego do migranta ekonomicznego musi rwnie trafi do akt pracodawcy. Taka procedura sprawia, e pracodawca staje si zatwierdzonym pracodawc. Aby uzyska kompletny obraz sytuacji, naley rozpatrze szereg dodatkowych kwestii w kontekcie WRS. Po pierwsze naley przypomnie, e nie zachodzi potrzeba rejestrowania w WRS, jeeli pracownicy pracowali w sposb cigy bez przerwy przez 12 miesicy. W przypadku wystpienia przerwy migranci ekonomiczni z pastw A8 musz rozpocz now prac w cigu 30 dni. Jeeli podejm tak prac, wwczas przerwa nie ma wpywu na cigo zatrudnienia. W tych okolicznociach pracownik nie bdzie musia rejestrowa si ponownie. Jednake jeeli w cigu 30 dni nie znajdzie pracy, wwczas cigo zostaje przerwana, a pracownik musi zarejestrowa si ponownie w ramach WRS i rozpoczyna w ten sposb swj nowy dwunastomiesiczny okres cigoci. Po drugie naley rwnie przypomnie, e po rejestracji pracownik (lub w niektrych przypadkach pracodawca) musi zapaci opat rejestracyjn w wysokoci 70 . Taka opata jest wymagana jedynie przy pierwszej rejestracji w WRS. Rejestrujc si ponownie, pracownik nie ponosi adnych kosztw. Po trzecie WRS obejmuje pracownikw z pastw A8, nie tylko tych, ktrzy rozpoczli now prac po dniu 1 maja 2004 r., ale rwnie pracownikw z pastw A8, ktrzy pracowali w Zjednoczonym Krlestwie przed dniem 1 maja 2004 r. bez zezwolenia. Tacy pracownicy musieli (musz) zarejestrowa si w WRS. Pracownicy i z pastw A 8 korzystajcy z zatrudnienia krtkoterminowego lub czasowego, lub te pracujcy studenci, rwnie musz si zarejestrowa.
80
Pracownicy z pastw A8 nie musz si rejestrowa w ramach WRS, jeeli s obywatelami Zjednoczonego Krlestwa, Szwajcarii lub pastwa nalecego do EOG przed dniem 1 maja 2004 r. Pozostae osoby, ktre nie musz si rejestrowa w WRS to osoby samozatrudnione, ktre pracoway legalnie w Zjednoczonym Krlestwie przez 12 miesicy lub duej w swojej obecnej pracy po dniu 1 maja 2004 r., osoby ktre otrzymay pozwolenie na pobyt w Zjednoczonym Krlestwie w ramach uczestnictwa w Programie Sezonowych Robotnikw Rolnych (SAWS) przed dniem 1 maja 2004 r. (zob. poniej), osoby wiadczce usugi w Zjednoczonym Krlestwie w imieniu pracodawcy posiadajcego siedzib poza Zjednoczonym Krlestwem, osoby, ktrych czonek rodziny (maonek lub dziecko w wieku poniej 21 lat) bdcy obywatelem szwajcarskim lub pastwa nalecego do EOG pracuje w Zjednoczonym Krlestwie, osoby, ktre s czonkami rodziny obywateli szwajcarskich lub pastw nalecych do EOG, ktrzy przebywaj w Zjednoczonym Krlestwie i ktrzy s studentami lub emerytami lub osobami samowystarczalnymi, a take osoby bdce czonkami rodzin osb pracujcych legalnie w Zjednoczonym Krlestwie. Migrant ekonomiczny nie jest penoprawnym rezydentem, jeeli nie pracuje dla zatwierdzonego pracodawcy, co oznacza, e jeli nie jest zarejestrowany w ramach WRS, jest nielegalnym pracownikiem i w zwizku z tym moe by uznany za osob przebywajc nielegalnie w Zjednoczonym Krlestwie.
ZamieszaniezwizanezSystememRejestracjiPracownikw
Biurokratyczny charakter WRS okaza si rdem pomyek migrantw ekonomicznych z pastw A8, pracodawcw, agencji, a nawet Ministerstwa Spraw Wewntrznych, ktre nadzoruje ten system. Pomimo e najwicej pomyek zdarzao si na pocztku dziaania systemu, w maju 2004 r., kilka lat pniej problemy nadal nie zostay wyeliminowane. Badanie przeprowadzone przez Samanth Currie21 wietnie ilustruje te pomyki. Pani Currie mwi o ... raczej pnej reakcji Zjednoczonego Krlestwa na problem przystpienia w 2004 r., co spowodowao brak dostpnoci systemu, brak wytycznych i brak dokumentacji w formie papierowej. Podkrela, e chocia wielu polskich obywateli byo wiadomych brytyjskiej polityki swobody przemieszczania si pracownikw, nie znali oni szczegw WRS, poniewa Ministerstwo Spraw Wewntrznych nie
21
The role played by agencies and employers in facilitating post-accession Polish migration to the United Kingdom. Projekt. Midzynarodowa Konferencja COMPAS z dnia 56 czerwca 2006 r.
Rozdzia IV
81
reagowao ani nie udzielao odpowiedzi na kierowane pytania. Taka sytuacja spowodowaa, e wielu migrantw ekonomicznych pracowao nielegalnie w Zjednoczonym Krlestwie, co wizao si z utrat ewentualnego prawa pobytu (po 12 miesicach), zabezpieczenia spoecznego i praw pracowniczych. Pracodawcy dopenili wszelkich stara, aby dowiedzie si, w jaki sposb zarejestrowa swoich pracownikw, ale Ministerstwo Spraw Wewntrznych powtarzao, aby uzbroili si w cierpliwo, poniewa nie wiedzieli, jak tego dokona. Zgodnie z liter prawa pracodawca popenia przestpstwo zatrudniajc niezarejestrowanych migrantw z pastw A8. Migranci z pastw A8 dowiadczyli wielu trudnoci podczas wypeniania skomplikowanych formularzy zoonych z ... 4 lub 5 stron pyta w jzyku angielskim..., ktre musiay zosta pobrane z Internetu. Taki wymg powodowa dyskryminacj osb bez dostpu do Internetu... i chocia formularze mogy zosta pobrane za darmo, byy nielegalnie sprzedawane po 50 , nie liczc kosztw rejestracji, ktre wynosiy drugie tyle. Pomimo e w ostatnich miesicach zaobserwowano pewn popraw, badania przeprowadzone przez autork pokazuj, e zarwno migranci z pastw A8, jak i pracodawcy skar si na opnienia, czasem nawet powane, wynikajce z biurokracji/niekompetencji Ministerstwa Spraw Wewntrznych.
Monitorowanie?
Stwierdzono, e dane zawarte w WRS s i bd w przyszoci bezuyteczne w monitorowaniu migrantw ekonomicznych z pastw A8, przy czym monitorowanie stanowi esencj WRS z trzech powodw. Po pierwsze, jeeli migranci ekonomiczni z pastw A8 byli zatrudnieni przez co najmniej 12 miesicy, s zwolnieni z obowizku rejestrowania si w WRS. Mog wwczas rozpocz procedur ubiegania si o pozwolenie na pobyt w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Po drugie, w zwizku z rosnc tendencj do osiedlania si migrantw ekonomicznych z pastw A8, przewiduje si wzrost napywu osb od nich zalenych. Osoby te nie musz si rejestrowa. Po trzecie niektrzy z tych migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy byli pocztkowo zatrudnieni, mog przej na samozatrudnienie i sta si przedsibiorcami, a ci, ktrzy s samozatrudnieni mog utrzyma ten status. W tych okolicznociach nie zachodzi obowizek rejestrowania si w ramach WRS. Jedynym skutecznym sposobem monitorowania migracji ekonomicznej z pastw A8 jest korzystanie z systemu WRS, jednake istnieje wiele wyjtkw, np. osoby samozatrudnione lub zasada 12 miesicy, ktre
82
uniemoliwiaj podanie dokadnej liczby migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie. Naley rwnie przypomnie, e obowizek rejestracji w WRS moe by zjawiskiem czasowym, i zostanie zniesiony w 2009 r. (pod koniec drugiego okresu przejciowego) lub moe zosta utrzymany do 2011 r. (do koca trzeciego okresu przejciowego) lub te moe zosta utrzymany ad infinitum (do celw monitorowania). W chwili pisania niniejszego dokumentu nie ma pewnoci jaki bdzie los WRS. Dlatego te trudne jest, jeli nie niemoliwe, okrelenie, ilu migrantw ekonomicznych z pastw A8 znajduje si lub bdzie si znajdowa w Zjednoczonym Krlestwie w tym czasie. Prawd jest, e migranci ekonomiczni z pastw A8 oprcz zastosowania WRS mog by monitorowani przy wykorzystaniu Krajowego Zakadu Ubezpiecze lub wnioskw o wydanie pozwolenia na pobyt, lub za porednictwem urzdu podatkowego. Niemniej jednak zawsze znajd si osoby, ktrym uda si wymkn wszystkim tym systemom, np. niezarejestrowani. Naley zwrci szczegln uwag na procedur ponownej rejestracji i fakt, e zarejestrowani pracownicy i ci, ktrzy zarejestrowali si ponownie nie musz si wyrejestrowa w chwili gdy opuszczaj dane miejsce pracy lub powracaj do swoich krajw. Cay ten labirynt wystawia na pomiewisko procedury monitorowania i sprawia, e trudno okreli dokadn czy te nawet przyblion liczb migrantw ekonomicznych z pastw A8, std sugestia Zjednoczenia Polskiego w Wielkiej Brytanii, e liczba Polakw mieszkajcych w Zjednoczonym Krlestwie jest okoo 50% wysza ni ta zarejestrowana przez WRS22.
Uregulowaniadotyczcezabezpieczeniaspoecznego i statusu
Przepisy zmieniajce uregulowania dotyczce zabezpieczenia spoecznego (miejsce staego zamieszkania)23, ktre weszy w ycie dnia 1 maja 2004 r. poruszaj problem uprawnie do wiadcze uzalenionych od dochodw. Przepisy wprowadzaj wymg, aby osoba wystpujca z roszczeniem bya w stanie wykaza prawo do pobytu w Zjednoczonym Krlestwie. Migranci ekonomiczni z pastw A8, ktrzy pracowali w Zjednoczonym Krlestwie w dniu 1 maja 2004 r. i po tej dacie mog mie
rdo: G. Long Old Europe offers Poles profits and perils (2005) Orodek Studiw Rozwoju Miejskiego i Regionalnego (Uniwersytet Newcastle), Assessing the Local and Regional Impacts of International Migration, raport kocowy, czerwiec 2006 r., str. 9. 23 S.I. 2004 (S.I. 2004/1232).
22
Rozdzia IV
83
prawo do pobytu, jeeli pracuj i s zarejestrowani w WRS (zob. powyej) lub zakoczyli dwunastomiesiczny okres jako zarejestrowani pracownicy przy zachowaniu cigoci zatrudnienia (zob. powyej). W pocztkowym okresie 12 miesicy migrant ekonomiczny z pastw A8 nabywa uprawnienia do zasiku na dziecko (Child Benefit) i korzyci zwizane w prac, np. ulgi podatkowe. Jeeli migranci ekonomiczni z pastw A8 maj niski dochd, mog mie rwnie prawo do zasiku mieszkaniowego (Housing Benefit) i zasiku na podatek lokalny (Council Tax Benefit). Obywatele z pastw A8 mog kwalifikowa si do zasikw nieopartych o rodki finansowe (non-means tested) oraz do zasikw uzalenionych od paconych skadek, jak ustawowe zwolnienie chorobowe (Statutory Sick Pay), ustawowa dopata macierzyska (Statutory Maternity Pay) i zasiek dla niepenosprawnych (Disability Living Allowance) lub zasiek opiekuczy (Attendance Allowance) w taki sam sposb jak obywatele Zjednoczonego Krlestwa i pozostaych pastw Unii Europejskiej. W przypadku zasikw uzalenionych od paconych skadek, jeeli pacone skadki s zbyt niskie w danym okresie, mog zosta uwzgldnione skadki opacone w innym pastwie czonkowskim, zgodnie z Rozporzdzeniem WE 1408/71. Obywatele pastw A8, ktrzy korzystali ju z zasiku dla bezrobotnych w innym pastwie czonkowskim UE mog otrzyma taki zasiek w Zjednoczonym Krlestwie, jeeli przedstawi formularz 303 ze swojego kraju pochodzenia i zarejestruj si w Jobcentre Plus w Zjednoczonym Krlestwie. Po krtkim omwieniu Systemu Rejestracji Pracownikw i przepisw zabezpieczenia spoecznego dotyczcych miejsca staego pobytu, mona zauway, e zachodzi wyrany zwizek pomidzy trzema pojciami, a mianowicie pojciem zatrudnienia, legalnym pobytem i uprawnieniami do wiadcze socjalnych. Problem w tym, e aby by legalnym rezydentem migrant ekonomiczny z pastw A8 musi by zatrudniony przez pracodawc zarejestrowanego w WRS; aby by uprawnionym do otrzymywania wiadcze socjalnych musi by legalnym rezydentem, co oznacza, e musi by zatrudniony przez pracodawc zarejestrowanego w WRS. W zwizku z tym, pomimo e Zjednoczone Krlestwo chlubi si swobod przemieszczania si pracownikw, WRS stwarza wymg prawny, zgodnie z ktrym migranci ekonomiczni z pastw A8 musz zarejestrowa si jako osoby zatrudnione. Przepisy dotyczce WRS ograniczaj prawo do pobytu migrantom ekonomicznym z pastw A8, poniewa migrant ekonomiczny z pastw A8 jest uwaany za legalnego rezydenta tylko wtedy, gdy jest zatrudniony i zarejestrowany w WRS.
84
Zmianywbrytyjskichprzepisachdotyczcych nielegalnej pracy

Ustawa o azylu i imigracji z 1996 r. (sekcja 8) wprowadza wymg, aby wszyscy pracodawcy w Zjednoczonym Krlestwie przeprowadzali podstawowe kontrole dokumentacji kadej z osb, ktre zatrudniaj. Dziki tym kontrolom pracodawcy nie ami przepisw prawnych dotyczcych legalnego zatrudnienia. Poczwszy od dnia 1 maja 2004 r. rzd brytyjski wprowadzi zmiany, zgodnie z ktrymi brytyjski pracodawca, aby unikn zatrudniania nielegalnych imigrantw, musi sprawdzi paszport lub krajowy dowd tosamoci oraz rodki okrelajce status wszystkich potencjalnych pracownikw, w tym obywateli z pastw A8.
Program Sezonowych Robotnikw Rolnych (SAWS)

Dziki programowi SAWS nie tylko migranci ekonomiczni z pastw A8, ale rwnie pracownicy spoza Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EEA) mog przebywa na terytorium Zjednoczonego Krlestwa w celu wykonania sezonowych prac w rolnictwie na rzecz sadownikw oraz rolnikw. Prace przewidziane przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych obejmuj sadzenie rolin, zbieranie plonw, przetwarzanie i pakowanie upraw i prace przy zwierztach gospodarskich. Uznaje si, e s to prace wymagajce niskich kwalifikacji. Migranci ekonomiczni korzystajcy z tego programu musz mie powyej 18 lat i stale si uczy. Z programu mona korzysta maksymalnie przez p roku, ale istnieje moliwo ponownego zgoszenia si po trzymiesicznym okresie nieobecnoci w Zjednoczonym Krlestwie. Migranci ekonomiczni korzystajcy z programu SAWS s uprawnieni do otrzymywania co najmniej minimalnej pacy krajowej (obecnie wynoszcej 5,35 /godz.) oraz do zakwaterowania (ktrego koszt nie powinien przekracza 27 tygodniowo). Nie s opacane adne skadki na ubezpieczenie. O ile przed dniem 1 maja 2004 r., w ramach programu byo 25 000 wolnych miejsc, to w rok od przystpienia liczba ta zostaa zredukowana do 16 25024. Zmniejszenie byo spowodowane skadaniem przez migrantw z pastw A8 aplikacji do SAWS. Migranci ekonomiczni bdcy stu24
rdo: Employers use of Migrant Labour Gwne sprawozdanie Ministerstwa Spraw Wewntrznych przygotowane przez Sally Dench, Jennifer Hurstfield, Darcy Hill i Karen Ackroyd (Instytut Bada nad Zatrudnieniem. Kwiecie 2006 r., str. 2).
Rozdzia IV
85
dentami lub te nie, posiadajcy prawo do przebywania na terytorium kraju przyczynili si do znacznego zmniejszenia potrzeby rekrutacji SAWS w krajach spoza EOG.
Wtpliwocidotyczcestatusupracownika/ niezalenegowykonawcy
Wprowadzenie
Naley ustali status zatrudnienia pracownika w zalenoci od tego czy jest on jest migrantem ekonomicznym czy te rodzimym pracownikiem. Naley ustali czy migrant ekonomiczny ma status zatrudnionego czy te niezalenego wykonawcy. Takie rozrnienie jest wane z wielu wzgldw, rwnie ze wzgldu na rne prawa zwizane z odpowiednim statusem25. Naley zatem wprowadzi rozrnienie pomidzy migrantem ekonomicznym, ktry pracuje na podstawie umowy o prac26 i tym, ktry nie ma takiej umowy. Jeeli migrant ekonomiczny pracuje na podstawie umowy o prac, ma status zatrudnionego. Jeeli nie pracuje na podstawie umowy o prac, ma status niezalenego wykonawcy pracujcego na podstawie umowy o wiadczenie usug. Szczeglnym wymogiem umowy o prac jest prawo pracodawcy do sprawowania kontroli27 nad pracownikiem (co w niektrych przypadkach sprowadza si do zwykej formalnoci)28, chocia jak zostanie wykazane poniej, znaczenie maj rwnie inne czynniki. Pojcie kontroli jest zmienne i jak zauway Ungoed-Thomas J. ... im wiksze wymagania musi spenia pracownik, tym mniejsze znaczenie ma kontrola w okrelaniu czy dany pracownik pracuje na podstawie umowy o wiadczenie usug. Kontrola jest tylko jednym z wielu czynnikw, ktrych wpyw zmienia si w zalenoci od okolicznoci ...29. W zalenoci od stopnia kontroli faktem jest, e ... stosunek pracy nie moe istnie bez uprawnienia do wydawania polece i obowizku ich wykonywania ...30.
Zob. str. 98 i kolejne, gdzie zostay omwione prawa przysugujce migrantowi ekonomicznemu, ktry posiada status zatrudnionego i migrantowi, ktry nie ma takiego statusu. 26 Bdca umow o wiadczenie usug, jeeli migrant ekonomiczny jest zalenym pracownikiem. 27 Zob. Slyn J. w sprawie Hitchcock przeciwko Post Office [1980] ICR 100 (EAT), ktry stwierdzi, e bez wzgldu na to czy pracodawca peni kontrol nad pracownikiem, jest to ... nadal wany czynnik, ale nie jedyny. 28 Zob. np. Beloff przeciwko Pressdram Ltd. [1973] 1 All ER 241. 29 Ibid. str. 250. 30 Zob.: Kahn-Freund Labour and the Law (wyd. drugie), (1977), str. 7; (wyd.), (1983), str. 18.
25
86
W przypadku umowy o wiadczenie usug, pracodawca wymaga wykonania pracy, ale nie ma adnej kontroli nad pracownikiem. Hepple i OHiggins opisali niezalenych wykonawcw lub samozatrudnionych jako osoby ... ktrych zadaniem jest dostarczenie konkretnego wyniku, ale ktre maj prawo do wykonania powierzonej pracy w sposb i w czasie zgodnym z jego wasnym uznaniem, ale na warunkach okrelonych w umowie...31. Aby zilustrowa t rnic, przedstawiony zosta poniszy przykad. Wikszo osb, w tym migranci ekonomiczni, ktrzy pracuj na peen etat, na podstawie umw na czas okrelony lub na czas nieokrelony, zazwyczaj wiadcz swoje usugi na podstawie umowy o prac zawart z agencj lub gangmasterem, ktrzy ich zatrudniaj lub z firm, dla ktrej pracuj. Migranci ekonomiczni speniajcy te wymogi posiadaj status zatrudnionego. Jednake, jeeli dana osoba zostaa zaangaowana do wykonania konkretnego zadania, takiego jak mycie okien, wymiana instalacji elektrycznej w budynku lub naprawa dachu itd., wwczas osoba ta bdzie raczej niezalenym wykonawc angaowanym na podstawie umw o wiadczenie usug. Jest to zatem podstawowe rozrnienie pomidzy dwoma rodzajami umw. W niektrych przypadkach atwiej jest stwierdzi, e chodzi o umow o prac, a w innych, e jest to umowa o wiadczenie usug, jednake jak zaznaczy Ormerod J. ... pomidzy tymi dwoma skrajnymi przypadkami istnieje znaczna liczba sytuacji, w ktrych duo trudniej jest wyznaczy taka granic. Krtka analiza przedstawiona poniej pokazuje jak przy zbieganiu si tych dwch skrajnych przypadkw, rne sytuacje staj si coraz trudniejsze do rozrnienia.
Czyistniejepotrzebawprowadzeniatakiegorozrnienia?
Wprowadzenie takiego rozrnienia ma podstawowe znaczenie w prawie pracy, poniewa pociga za sob wane konsekwencje, midzy innymi, biorc pod uwag odpowiedzialno pracodawcy wobec osb trzecich z tytuu deliktw popenionych przez pracownika, czyli odpowiedzialno pracodawcy za cudze czyny. Liczne prawa ustawowe uprawniaj pracownikw do czerpania pewnych korzyci32 w przypadku nieuzasadnionego zwolnienia z pracy lub redukcji wynagrodzenia i maj prawo do patnoci gwarantowanych, urlopu macierzyskiego, czasu wolnego, poznania powodu zwolnienia, bezpieczestwa i ochrony zdrowia, egzekwowania
31 32
Ustawa o zatrudnieniu (wyd. czwarte), str. 65. Zob. cz raportu dotyczc praw pracownikw, w tym migrantw ekonomicznych, str. 93.
Rozdzia IV
87
obowizkw pracodawcy wynikajcych z przepisw dotyczcych opodatkowania i ubezpieczenia itd. Zatrudnienie niezalenej siy roboczej jest z punktu widzenia prawnego i administracyjnego bardzie korzystne dla pracodawcy. Nie musi on odlicza podatku i ubezpieczenia od zarobkw niezalenego pracownika, jest zwolniony z negocjacji ze zwizkami zawodowymi i nie musi ich uznawa, nie musi rwnie przestrzega ustawowych i zwyczajowych praw przysugujcych pracownikom itd.
Czyistniejstosowneprzepisyprawne?
Czy w celu okrelenia statusu pracownika pomocne okazuj si przepisy prawne? Przeanalizowanie przepisw spowodowaoby cakowit dezorientacj czytelnika. Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia z 1996 r.33 i Ustawa o zwizkach zawodowych i stosunkach w pracy (tekst skonsolidowany) z 1992 r.34 definiuj status zatrudnionego jako osoby, ktra zawara umow o prac lub pracuje na jej podstawie. Taka definicja nie jest pomocna w przedstawieniu statusu zatrudnionego. Przepisom prawnym niekiedy brak spjnoci, gdy zatrudniony jest rwnie definiowany jako osoba, ktra pracuje na podstawie umowy o wiadczenie usug35 z zamiarem osignicia okrelonego celu. Termin pracownik zosta zdefiniowany zarwno w Ustawie z 1996 r. i z 199236 r. jako osoba, ktra pracuje a) na podstawie umowy o prac lub b) na podstawie innej umowy zobowizujcej j do wykonania pracy lub usug na rzecz osoby trzeciej, ktra nie jest jej klientem. Dla celw tych dwch Ustaw, termin pracownik uzyska szersz definicj. Badajc Ustaw o rwnym wynagrodzeniu, Ustaw o dyskryminacji ze wzgldu na pe i Ustaw o stosunkach rasowych dowiadujemy si, e definicja terminu zatrudniony zostaa rozszerzona i obejmuje niektre aspekty samozatrudnienia37. Ze wzgldu na to, e prawo ustawowe nie jest pomocne w zdefiniowaniu pracownika, pytanie o to, co stanowi umow o prac wobec umowy o wiadczenie usug, pozostaje do rozstrzygnicia przez sdy. Prbujc zdefiniowa status pracownika, w tym migranta ekonomicznego, sdy w cigu ostatnich stu lat opracoway liczne pojcia lub testy majce na celu rozwizanie zagadki statusu. Szczegowa analiza interS. 230(1). S. 295. Zob. zmienion Ustaw o szkoleniu przemysowym z 1964 r. 36 Odpowiednio str.. 230 i str. 296. 37 Zob. Mirror Group Newspapers Ltd. przeciwko Gunning [1986] ICR 145 (CA).
33 34 35
88
wencji sdowych, jakie miay miejsce na przestrzeni ponad jednego stulecia byaby czasochonna, duga i niepraktyczna, nie wspominajc ju, e nie wniosaby wiele do niniejszego raportu. Dlatego poprzez krtk analiz zilustrujemy wydarzenia, jakie miay miejsce w tej dziedzinie. Aby zapozna si z analiz i ocen tego tematu, prosz sign do innych rde38.
Szeregpojzgodniezprawemzwyczajowym
Brytyjskie orzecznictwo opracowao kilka poj w ramach prb okrelenia statusu pracownika (w tym migranta ekonomicznego), poniewa wszyscy zatrudnieni maj status pracownikw, ale nie wszyscy pracownicy maj status zatrudnionych. Pojciekontroli We wczeniejszym orzecznictwie sugerowano, e najwaniejszym pojciem by zakres kontroli sprawowanej przez pracodawc nad zatrudnionym39. W przypadku pracownikw fizycznych, pomocy domowej i robotnikw rolnych, pojcie kontroli byo stosowne w XIX w. lub na pocztku XX w., ale na przestrzeni ubiegego i obecnego stulecia stao si nieodpowiednie przy prbie odniesienia go do wykwalifikowanych i specjalistycznych pracownikw. Wane jest, aby istnia zgodny z prawem nadzr, o ile jest to moliwe. Zawsze musi istnie pewien zakres pozwalajcy na jego wprowadzenie choby w sprawach drugorzdnych40. Wobec rozwoju nowoczesnych technologii i wiedzy oraz wzrostu specjalizacji, stosowanie pojcia kontroli zostao uznane za wsteczne i niepraktyczne. Wielu pracownikw specjalizuje si w swoich dziedzinach i posiada umiejtnoci oraz wiedz na poziomie znacznie wyszym ni ich pracodawca. Stosowanie pojcia kontroli w jego oryginalnej formie
Zob. J. Carby-Hall w Du travail salari an travail indpendant: permanences et mutations publikacja w ramach programu Socrates, Cacucci (Italy) (2003), rozdzia zatytuowany New Frontiers in Labour Law: Dependent and Autonomous Workers, str. 163 do 308 i w szczeglnoci str. 249 do 282, gdzie przeprowadzono analiz rnych form statusu. Dla wygody uytkownika cz rozdziaw zostaa doczona do niniejszego raportu jako zacznik E. Dyskusja dotyczca tego aspektu raportu dotyczy wyej wymienionego rozdziau. 39 W sprawach Yewens przeciwko Noakes ]1880] 6 QBD 530 i Performing Rights Society przeciwko Mitchell i Boojer (Palais de Danse) Ltd. [1924] 1 KB 762 sdy dopatrzyy si w pojciu kontroli nie tylko tego, e pracodawca rzeczywicie kontrolowa pracownika, ale rwnie sposb, w jaki pracownik wykonywa swoje zadanie. Zob. rwnie Mc Cardie. J. W sprawie Performing rights Society na str. 767, gdzie autor stwierdzi, e pojcie kontroli nie jest ostatecznym testem. Patrz rwnie sprawa Yewens, o ktrej Bramwell J. powiedzia Suga jest osob podleg rozkazom swojego pana, jeli chodzi o sposb wykonywania pracy. Wyraenia suga i pan stosowane przez sdziw w XIX w. s dzisiaj rozumiane jako pracodawca i pracownik, chocia sdziowie w dzisiejszych czasach uywaj niekiedy starych wyrae. 40 Zob. Zuijs przeciwko Wirth Bros. Proprietary Ltd.[1955] CLR 550 na str. 571.
38
Rozdzia IV
89
nie moe funkcjonowa poprawnie. Dlatego pojcie to zaley obecnie od tego czy ostateczna wadza nad pracownikiem podczas wykonywania przez niego pracy naley do pracodawcy, przez co pracownik podlega ostatecznie poleceniom pracodawcy. Pojcieumowyjakocaoci Oprcz kontroli sdzia bada przepisy umowy jako caoci oraz fakty odnoszce si do konkretnego przypadku. To one pozwol stwierdzi, czy umowa jest spjna czy te nie z umow o prac41. Pojcieintegracjizorganizacj Pojcie to nie jest oczywiste. Orzecznictwo stworzyo szereg dodatkowych poj. Jednym z nich jest pojcie integracji z organizacj42. Sd sprawdza, czy pracownik .... naley i stanowi nieodczn cz organizacji. Jeeli tak jest, jego status moe by statusem zatrudnionego. Pojcierzeczywistocigospodarczej Innym zagadnieniem jest pojcie rzeczywistoci gospodarczej. Sd bada zwizek wystpujcy pomidzy stronami oraz to, czy pracownik jest przedsibiorc43. Jeeli tak, pracownik jest niezalenym wykonawc. To ostatnie pojcie, podobnie jak inne, nie jest ostateczne. Istniej inne. Pojcieintencjistron Sd, oceniajc status, bierze pod uwag intencje stron. W zalenoci od oglnych dowodw i faktw dotyczcych danego przypadku, sdy niekiedy bior pod uwag pojcie intencji stron44, a niekiedy nie45. Lord Widgery C.J. powiedzia46 ... chocia strony nie mog w drodze intencji przeksztaci transakcji w co, czym nie jest, to faktem jest, e taka intencja w niektrych przypadkach jest czynnikiem, jaki powinien zosta wzity pod uwag.
Queensland Stations Proprietary Ltd. przeciwko Federal Commissioner of Taxation [1945] 70 CLR 539. Stevenson, Jordan i Harrison Ltd. przeciwko Mc Donald and Evens [1952] TLR 101. 43 Willy Scheideger Swiss Typewriting School (Londyn) Ltd. przeciwko Minister of Social Security [1968] 1 All ER 433. 44 Inglefield przeciwko Macey [1967] 2 KIR 146. (Status niezalenego wykonawcy ustalony przez strony zosta utrzymany przez sd). 45 Ferguson przeciwko John Dawson and Partners (Contractors) Ltd. [1976] 3 All ER 817. (Status niezalenego wykonawcy ustalony przez strony nie zosta utrzymany przez sd apelacyjny, ktry uzna na podstawie faktw sprawy, e zachodzca relacja odpowiadaa relacji zachodzcej pomidzy pracodawc i pracownikiem, a zatem umowa bya umowa o prac. 46 W Global Plant ltd. przeciwko sekretarzowi stanu ds. sub spoecznych [1972] 1 QB 497 str. 512513.
41 42
90
Pojciewzajemnocizobowiza Pojcie wzajemnoci zobowiza jest kolejnym zagadnieniem do rozpatrzenia. Pojcie to powala zbada, czy ukady wystpujce pomidzy pracodawc a pracownikiem s takie, e wskazuj na wystarczajc wzajemno, aby stworzy oglne stosunki pomidzy pracodawc a pracownikiem: pracownik ze swojej strony wykonuje prac, ktr pracodawca dostarcza z drugiej strony. Jeeli istnieje wystarczajca wzajemno, wwczas pracownik ma status zatrudnionego47. Pojciepodejciaintuicyjnego Pojcie podejcia intuicyjnego jest kolejnym zagadnieniem, ktre pozwala upewni si co do statusu pracownika. W zwizku z tym, e adne pojcie samodzielnie nie decyduje o statusie, niektrzy sdziowie stosuj podejcie, ktre moe by stosowane przez zesp sdziw, a nawet moe korzystaj ze swojej intuicji poprzez zapoznanie si z caoci faktw, a nastpnie ich ocen w wietle prawa. Pojcie to przypomina przepisy umowne widziane jako cao (zob. powyej), jednake jest ono szersze dziki zastosowaniu intuicyjnego podejcia oraz tego, jakie wnioski zostayby wycignite przez rozsdnego czowieka, ktry zna wszystkie fakty.
Krtkiwniosekdotyczcystatusu
Biorc pod uwag brak wyranego pojcia, sdy brytyjskie nie mog zrobi nic wicej ponad to, co robi. Mog bdzi we mgle, gdy jak dotychczas nie zaproponowano adnej skutecznej alternatywy ani nie zostaa ona zastosowana w praktyce. Stwierdzono, e jest to jeden z obszarw prawa, w ktrym rozwizanie oparte na prawie zwyczajowym lub ustawowym jest i bdzie w przyszoci trudne, jeli nie niemoliwe do znalezienia. Wykazano, e pojcie kontroli zanika. W staraniach o znalezienie odpowiedzi na problem okrelania statusu stosuje si liczne testy. Ich zakres jest bardzo rny, obejmujc od poj dotyczcych warunkw umownych, zachowanie stron, to czy pracownik jest przedsibiorc, czy stanowi integraln cz firmy, po takie pojcia jak wzajemno obowizkw, intuicja
47
Zob.: Wickens przeciwko Champion Employment [1984] ICR 365 (EAT), gdzie Apelacyjny Trybuna Pracy (EAT) stwierdzi, e wzajemno obowizkw nie jest wystarczajcym kryterium, w sytuacji gdy pracownicy czasowi s zatrudnieni przez agencj porednictwa pracy [1997] IRLR 353 (CA , w przypadku gdy pracownicy czasowi mogliby by zatrudnieni przez agencj porednictwa pracy).
Rozdzia IV
91
oraz wniosek, jaki nasuwa si rozsdnemu czowiekowi na podstawie oceny faktw dotyczcych danej sytuacji. Mona zatem stwierdzi, e sdy zamiast rozwika problem statusu, tylko go bardziej skomplikoway. Przepisy ustawowe nie s pomocne w okrelaniu statusu, poniewa definicje w nich zawarte dotycz tylko konkretnych spraw w nich omawianych. Rwnie w przepisach przejciowych brakuje przejrzystoci, gdy istnieje szereg warstw przepisw prawnych, zarwno na poziomie europejskim, jak i krajowym, ktre si na siebie nakadaj podczas okrelania statusu migrantw ekonomicznych z pastw A8 i ich uprawnie wynikajcych z tego statusu. Zgodnie z pierwsz warstw, ktr stanowi przepisy europejskie, swobodny przepyw osb jest zapewniony wszystkim migrantom pochodzcym z Unii Europejskiej. Druga warstwa przepisw europejskich traktuje o przepisach przejciowych skutkujcych wprowadzeniem ogranicze w przepisach wprowadzajcych uprawnienia do swobodnego przemieszczania si, o ktrych mowa w przepisach z warstwy pierwszej. Trzecia warstwa obejmuje przepisy krajowe, w przypadku Zjednoczonego Krlestwa s to rozporzdzenia, wprowadzajce ograniczenia w swobodzie przemieszczania si zagwarantowanej w przepisach europejskich poprzez m.in. stworzenie statusu nielegalnego migranta ekonomicznego, ktry nie przestrzega przepisw dotyczcych rejestracji, co w rzeczywistoci oznacza, e przynajmniej w okresie przejciowym Zjednoczone Krlestwo stosowao swoj wasn interpretacj podstawowej idei europejskiej dotyczcej swobody przemieszczania si pracownikw.
ROZDZIA V PRAWA MIGRANTA EKONOMICZNEGO Z KRAJW A8 W PRACY
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . System Rejestracji Pracownikw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa podstawowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa nabywane automatycznie i natychmiastowo . . . . . . . . . . . Prawa szczeglne pracownikw agencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa zatrudnionych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Natychmiastowe uprawnienia do nabycia praw . . . . . . . . . . . Prawa nabywane po upywie jednomiesicznego okresu kwalifikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa nabywane po upywie dwumiesicznego okresu kwalifikacyjnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szeciomiesiczny okres kwalifikacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . Roczny okres kwalifikacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dwuletni okres kwalifikacyjny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Egzekwowanie przepisw ustawowych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Naruszenie i naduycie praw pracowniczych . . . . . . . . . . . . . . . . Prawa czowieka a migranci ekonomiczni wymiar midzynarodowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Uwagi kocowe dotyczce wymiaru midzynarodowego . . . . . . 95 95 96 97 97 98 99 101 101 101 101 102 102 104 105 111
Wprowadzenie
Podobnie jak pracownicy brytyjscy, migranci ekonomiczni z Polski i innych krajw A8 posiadaj ustawowe prawa w czasie pracy w Zjednoczonym Krlestwie. Przepisy, ktre ustanawiaj te prawa i ktre wywodz si z ustawodawstwa europejskiego i brytyjskiego, s rne i zoone. Ze wzgldu na brak miejsca w niniejszym Raporcie nie zostanie przedstawiona szczegowa analiza i ocena tego ustawodawstwa. Zatem prawa omwione pokrtce poniej stanowi jedynie streszczenie. Czytelnik, ktry yczy sobie otrzyma pogbione badanie kadego z tych praw znajdzie w odnonikach tytuy bardziej szczegowych omwie.
System Rejestracji Pracownikw

Naley przypomnie1, e gdy tylko migrant ekonomiczny z kraju A8 rozpoczyna prac w Zjednoczonym Krlestwie, musi zarejestrowa si w Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS) w Ministerstwie Spraw Wewntrznych2. WRS obejmuje migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy maj zamiar pracowa przez co najmniej miesic. Ponadto, aby pracowa legalnie w Zjednoczonym Krlestwie, migrant ekonomiczny musi uzyska numer ubezpieczenia, gdy tylko otrzyma prac3. Bdzie rwnie musia otrzyma kod podatkowy, ktry okrela kwot podatku, jak naley uici na rzecz rzdu. Migrantom przyznawane s tymczasowe numery ubezpieczenia i nadzwyczajne kody podatkowe. W trakcie badania przeprowadzanego dla potrzeb niniejszego Raportu okazao si, e niektrzy zatrudnieni i/lub agencje zaproponowali prac migrantom ekonomicznym z krajw A8 nie pacc za nich podatku ani skadek na ubezpieczenie4. Dziaanie takie jest niezgodne z prawem i moe mie reperkusje dla praw migranta ekonomicznego w pracy. Na przykad, jeeli pracodawca/agencja proponuje prac bez pacenia skadki na ubezZob. Rozdzia niniejszego Raportu na temat Statusu, str. 71 i nast. Ministerstwo Spraw Wewntrznych jest jest deparatementem rzdowym, ktry rejestruje pracownikw z pastw A8. [Zob. Strona internetowa Working in the UK.]. 3 Bardziej szczegowe informacje znajduj si w rozdziale na temat Statusu str. 71 i poprzednie. 4 Praktyka ta znana jest jako praca na czarno.
1 2
96
pieczenie i podatku, jest take prawdopodobne, e pracodawca/agencja naruszy ustawy o zatrudnieniu, ktre nastpnie wpyn na prawa przyznane pracownikom przez przepisy dotyczce zatrudnienia i prawo powszechne. Oznaczaoby to, e poniewa migrant ekonomiczny pracuje nielegalnie, nie mgby wnie sprawy do sdu pracy lub sdu powszechnego w zwizku z prawami pracowniczymi, jakie mu przysuguj. Ze strony migranta ekonomicznego przyjcie pracy tego rodzaju byoby nierozsdne!
Prawa podstawowe
Wszyscy migranci ekonomiczni z krajw A8, ktrzy pracuj w Zjednoczonym Krlestwie korzystaj z tych samych praw podstawowych5, jednak istniej prawa szczeglne, majce zastosowanie do osb, ktre znajduj prac za porednictwem agencji zatrudnienia/rekrutacyjnej lub gangmastera6.. Ponadto pracownicy majcy status osoby zatrudnionej7 otrzymuj szersze prawa. Wszystkie prawa pracownicze mona egzekwowa przed sdem pracy8 z moliwoci odwoania si do Apelacyjnego Sdu Pracy (Employment Appeal Tribunal EAT)9, a nastpnie do Sadu Apelacyjnego (Court of Appeal CA) i Izby Lordw (HL)10. Naley zauway, e wrd migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8 obserwujemy tendencj do a) poszukiwania zatrudnienia krtkoterminowego11 i b) zatrudniania przez agencje zatrudnienia. Nie mog zatem kwalifikowa si jako osoby zatrudnione. Jak stwierdzono powyej, prawa zmieniaj si w zalenoci od statusu migranta ekonomicznego. Z jakich prawa korzysta zatem migrant ekonomiczny?
Na przykad, prawo do najniszego wynagrodzenia krajowego, niesprawiedliwe prawa dyskryminacyjne, prawa zwizkw zawodowych i prawa dotyczce czasu pracy, itd... 6 Zob. omwienie na str. 9899 i nast. 7 Czytelnik moe odnie si do rozdziau niniejszego Raportu na temat Statusu. Krtkie omwienie, kto prawnie kwalifikuje sie jako zatrudniony. Zob. str. 88 i nast. 8 Jest to sd orzekajcy w wikszoci spraw dotyczcych zatrudnienia. Bardziej szczegowa analiza orzecznictwa i postpowania sdw pracy, zob. J. Carby-Hall: Industrial Tribunal Procedure in Unfair Dismissal Claims (1986), MCB University Press, 76 pp. ISBN 0-906971-2-5. ISSN 0809-055-8, (znane pocztkowo jako sdy przemysowe). Zob. take: Smith and Woods Industrial Law (7th Edn.)(2000), Butterworths. ISBN 0406 90411 1 str. 401404 (sdy pracy). 9 Zob.: Smith and Woods Industrial Law (7th Edn.)(2000), Butterworths. ISBN 0406 90411 1 str. 401404 (apelacyjny sd pracy, EAT). 10 Podlegajc procedurze postpowania przed Europejskim Trybunaem Sprawiedliwoci w Luksemburgu w sprawach zwizanych ze sposobem, w jaki sdy brytyjskie powinny interpretowa prawo europejskie, (odniesienie do orzeczenia w trybie prejudycjalnym na podstawie art. 234 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk). 11 Czyli pracownicy czasowi.
5
Rozdzia V
97
Prawa nabywane automatycznie i natychmiastowo

W pierwszym przypadku wszystkie osoby pracujce, w tym pracownicy zatrudniani przez agencje, od pocztku swojej pracy korzystaj z pewnych praw. Prawa te obejmuj: minimaln pensj krajow, ochron przed niesprawiedliw dyskryminacj, ochron na podstawie przepisw o zdrowiu i bezpieczestwie, prawo wyboru czy do przystpi do zwizku zawodowego, oraz prawa na mocy ustawy o czasie pracy, ktra reguluje midzy innymi takie kwestie jak maksymalnie 48-godzinny tydzie pracy, urlopy i wynagrodzenie za urlop, okresowe przerwy w pracy, prac w nocy itd.
Prawa szczeglne pracownikw agencji

Po drugie, istniej szczeglne prawa pracownikw agencji. Obejmuj one zakaz obciania opatami przez agencj zatrudnienia jedynie za znalezienie dla niego pracy lub wprowadzenie go do rejestru. Agencja zatrudnienia nie jest uprawniona do pobierania opat za usugi wiadczone na rzecz pracownika agencji. Przykady obejmuj, midzy innymi, pomoc pracownikowi w napisaniu curriculum vitae, dostarczenie wyposaenia do ochrony zdrowia i zapewnienia bezpieczestwa oraz zapewnienie szkolenia. Zatem wszelkie zastrzeenia agencji zatrudnienia, e pracownik agencji powinien zapaci za wiadczone przez agencj usugi polegajce na znalezieniu pracy s niezgodne z prawem. Agencje zatrudnienia otrzymuj prowizje lub zawieraj inne ustalenia finansowe z pracodawcami, ktrzy musz zatrudni si robocz. Migranci ekonomiczni, ktrzy poszukuj pracy za porednictwem agencji zatrudnienia nie mog zatem zosta obcieni za usugi przez nie wiadczone. Ponadto pracownikowi agencji przysuguj pewne prawa dotyczce wynagrodzenia. Agencja zatrudnienia nie moe wstrzyma wypaty wynagrodzenia pracownikowi agencji, jeeli firma wynajmujca pracownika nie zapacia agencji lub pracownik agencji nie przedstawi karty kontrolnej. Jeeli spka wynajmujca pracownika odmawia podpisania karty kontrolnej, na agencji spoczywa odpowiedzialno za ustalenie faktycznie przeprowadzonych godzin i wypacenie pracownikowi wynagrodzenia za te godziny. Pracownik agencji ma prawo otrzyma od agencji zatrudnienia na pimie warunki zatrudnienia zanim rozpocznie prac. Zasady te maj zastosowanie niezalenie od tego, czy agencja prbuje znale zatrudnienie stae czy tymczasowe dla pracownika. Po zatwierdzeniu i podpisaniu warunkw przez strony, nie mog one zosta zmienione jednostronnie przez
98
agencj lub firm zatrudniajc bez zgody pracownika. Gdy zostay wprowadzone ustalone zmiany, musz by potwierdzone na pimie w cigu piciu dni roboczych. W przypadkach gdy agencja zatrudnienia znajduje prac dla pracownika tymczasowego, naley stwierdzi w owiadczeniu na pimie, jakie s intencje stron wobec statusu pracownika. Czy strony uzgodniy, e pracownik powinien by zatrudniony na podstawie umowy o prac (contract of service) czy umowy wiadczenia usug (contract for services)12? w znakomitej wikszoci przypadkw pracownik agencji zostanie sklasyfikowany jako pracujcy na podstawie umowy wiadczenia usug na rzecz agencji zatrudniajcej13. Inne zagadnienia, jakie naley uwzgldni w owiadczeniu na pimie, obejmuj: a) okres wypowiedzenia, jaki musi wyznaczy kada ze stron w celu zakoczenia umowy, b) kwestie zwizane z wynagrodzeniem i z urlopem. Dotycz one wynagrodzenia, ktre zostanie wypacone pracownikowi lub wynagrodze minimalnych, wypacenia ktrych susznie spodziewa si agencja. Te ostatnie nie mog by nisze ni ustawowo ustalona paca minimalna. Czsto wypaty wynagrodze tygodniowo, miesicznie, kwartalnie musi zosta wymieniona w owiadczeniu na pimie, jak rwnie wysoko wynagrodzenia za urlop14. Prawa i obowizki istniej take w dziedzinie ochrony zdrowia i bezpieczestwa. Agencja zatrudnienia ma obowizek uzyska informacje od firmy zatrudniajcej, jakie istniej znane zagroenia i jakie kroki podjto, aby ich unikn lub je kontrolowa. Na agencji zatrudnienia spoczywa nastpnie obowizek sprawdzenia, czy firma zatrudniajca przeprowadzia pen ocen ryzyka dla zdrowia i bezpieczestwa oraz czy pracownik agencji jest wiadomy zagroe zanim rozpocznie prac w firmie zatrudniajcej.
Prawa zatrudnionych
Po trzecie, jeeli pracownik migrujcy posiada status osoby zatrudnionej, przysuguj mu prawa dodatkowe. Mog one zmienia si w zalenoci od czynnikw czasowych, niektre z tych praw uzyskuje si z chwil rozpoczcia zatrudnienia, podczas gdy inne podlegaj okresowi kwalifiZob. rozrnienie i jego znaczenie w czci niniejszego Raportu na temat Statusu, str. 86 ante. Naley ostronie zauway, e intencja stron co do tego, czy chodzi o umow o prac czy umow wiadczenia usug nie zawsze jest przestrzegana przez sdy brytyjskie. Sdy badaj, jaki zwizek zachodzi faktycznie i odpowiednio podejmuj decyzj. Zob. sprawa Ferguson przeciwko John Dawson and Partners (Contractors) Ltd.[1976] 3 All ER.817, a w szczeglnoci przymusow wypowied Megaw L.J. w kwestii intencja a stan faktyczny. 14 W znacznej wikszoci przypadkw pracownicy agencyjni, objci przepisami dotyczcymi czasu pracy, bd uprawnieni do rocznego minimum w wysokoci pacy czterotygodniowej.
12 13
Rozdzia V
99
kacyjnemu u tego samego pracodawcy. Naley zauway, e pracownik, ktry posiada status osoby zatrudnionej jest take uprawniony do innych praw wymienionych powyej. Zanim prawa te zostan omwione, naley od razu podkreli, e migrant ekonomiczny nie moe by dyskryminowany w procesie rekrutacyjnym ze wzgldu na ras, narodowo, pe i orientacj seksualn, niepenosprawno, religi lub ze wzgldu na czonkowstwo w zwizkach zawodowych. Natychmiastoweuprawnieniadonabyciapraw Migranci ekonomiczni z krajw A8 posiadaj pewne prawa od pierwszego dnia w pracy w nastpujcych dziedzinach. Przede wszystkim s uprawnieni do owiadczenia dotyczcego warunkw zatrudnienia, ktre podaje midzy innymi ich zarobki oraz odliczenia od pensji. Naley zauway, e owiadczenie NIE stanowi umowy o prac zatrudnionego, chocia istniej kontrowersyjne i mylce postanowienia wydane w tej sprawie przez sdy, rne organy, a nawet rzd15. Owiadczenie ustawowe podaje istotne warunki umowy o prac16. Po drugie, kobieta ma prawo do 26-tygodniowego17 urlopu macierzyskiego, nawet jeeli bya w ciy przed zawarciem umowy o prac. W czasie trwania ciy ma take prawo do wolnych dni na wizyty u lekarza18. Po trzecie, w razie nagych zdarze rodzinnych, zatrudniony ma prawo do bezpatnego urlopu.19. Po czwarte, obowizuje rwnie prawo do ochrony przeciwko zwolnieniu z powodu ciy, czonkostwa/odmowy czonkostwa w zwizkach zawodowych i dziaalnoci oraz prawo do informowania o naduyciach i przestpstwach (ang. whistle blowing)20. Po pite, zatrudniony ma prawo by reprezentowany przez przyjaciela, wsppracownika lub czonka zwizku zawodowego podczas rozpatrywania skarg lub rozpraw dyscyplinarnych21.
Analiza i krytyka tego zagadnienia, zob.: J. Carby-Hall: The Concept of direct incorporation in GreatBritain w Estudios de Historia del Derecho Europeo, w hodzie profesorowi G. Martinez Dez. Tom 2. str. 174 do 182 (1994), University of Madrid Computense. (Rogelio Prez Bustamente (Editor)). 16 Na podstawie prawa brytyjskiego, umowa o prac nie musi obowizkowo by zawarta na pimie, moe stanowi list od pracodawcy powoujcy si na porozumienie zbiorowe lub inny dokument lub seri dokumentw. Zasady pracy stanowi niekiedy warunki zatrudnienia. Zob.: J. Carby-Hall: The Contract of Employment Nature and Formation (1983), Managerial Law tom .25, N. 5. ISSN 0309 055 8. IBSN 0906971 43 8. 17 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, str. 71 do 75 oraz 47 C (2) (a). Zob. take: Urlop macierzyski i ojcowski, itd... Rozporzdzenia SI 1999 N.3312, Regs. 4 to 12. 18 Ibid. ss.55, 56 i 57. 19 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, str. 57A. 20 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, str. 57A. 99, 103 i 103A. 21 ACAS, Kodeks Postpowania 1. Postpowania dyscyplinarne i skargi, ust. 57 do 61.
15
100
Po szste, pracownik ma prawo, aby jego zwizek zosta uznany lub przesta by uznawany przez pracodawc do celw negocjacji/porozumie zbiorowych, jeeli wikszo zatrudnionych za gosuje za22. Po sidme, zatrudniony ma prawo nie by dyskryminowanym ze wzgldu na pe, ci, ras, a w przypadku obywateli Unii Europejskiej, narodowo, religi, niepenosprawno lub czonkowstwo w zwizkach zawodowych itp.23. Po sme, zatrudniony ma prawo do tego, aby od jego pacy nie dokonywano potrce, z wyjtkiem skadki na ubezpieczenie spoeczne i podatku dochodowego, chyba ze potrcenia zostay uzgodnione uprzednio24. Po dziewite, pracownikom obu pci przysuguje prawo do otrzymywania rwnej pacy za t sam, podobn lub porwnywaln prac25. Po dziesite, istnieje prawo do ustawowego zasiku chorobowego, na podstawie ktrego zatrudniony moe ubiega si o ustawowy zasiek chorobowy, jeeli choroba trwa cztery kolejne dni. Jednake to prawo uzalenione jest od tego, czy skadka na ubezpieczenie spoeczne zostaa opacona przez pracodawc. Po jedenaste, zatrudniony ma prawo do wniesienia pozwu o niezgodne z prawem zwolnienie z pracy na podstawie prawa powszechnego, jeeli pracodawca naruszy warunki umowy o prac lub nie zachowa terminu wypowiedzenia ustalonego w umowie. Wniesienie pozwu o zwolnienie si pracownika pod naciskiem dyrekcji jest rwnie moliwe, jeeli doszo do fundamentalnego naruszenia umowy o prac26. Wreszcie zatrudniony ma pewne prawa wynikajce z prawa powszechnego, ktre, jeeli s naruszone, uprawniaj go do wniesienia sprawy do sdu przeciwko pracodawcy. Jako przykad mona poda wynikajce z prawa powszechnego obowizki starannoci i obowizek poszanowania27.
Ustawa o relacjach midzy zwizkami zawodowymi a pracownikami (skonsolidowana), 1992. Harmonogram A 1-Cz i Uznawanie, ust: 1 do 49; Cz II Uznanie dobrowolne, ust: 52 do 59; Cz IV Wycofanie uznania Oglne ust. 96 do 121; Cz V Wycofanie uznania, itd ust :122 do133; 23 Na przykad ustawa o dyskryminacji ze wzgldu na pe, 1975 r., ustawa o dyskryminacji ze wzgldu na niepenosprawno, 1995 r., ustawa o stosunkach rasowych, 1976 r., ustawa o jednakowym wynagrodzeniu, 1970 r., itd... 24 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, str. 13 ust. 1. 25 Ustawa o jednakowym wynagrodzeniu, 1970 r., str. 1. 26 Zob. Analiza przepisw prawa powszechnego o niezgodnym z prawem zwolnieniu z pracy: w J. Carby-Hall The Law of Wrongful Dismissal (1986), Managerial Law, tom 28, N. 4 27 Inne przepisy prawa powszechnego obejmuj obowizek wypaty ustalonego wynagrodzenia, niekiedy zapewnienie zakwaterowania lub pracy, itd. Zob.: J. Carby-Hall: Principles of Industrial Law (1969), Charles Knight, London, str. 34 do 69 oraz The Sources of the Contract of Employment Implied Terms at Common Law The Employers Duties (1984), Managerial Law, tom 25 N 1.
22
Rozdzia V
101
P rawanabywanepoupywiejednomiesicznegookresu kwalifikacyjnego Po miesicu od zatrudnienia migrant ekonomiczny z kraju A8 nabywa prawo do jednotygodniowego terminu wypowiedzenia przed zwolnieniem przez pracodawc, o ile nie narusza w fundamentalny sposb umowy o prac28. Pracownik ma take prawo do otrzymania wynagrodzenia, jeeli wstrzymuje si od wiadczenia pracy z powodw medycznych29 lub jeeli przebywa na przymusowym urlopie bezpatnym30. P rawanabywanepoupywiedwumiesicznegookresu kwalifikacyjnego Pracownik ma prawo otrzyma od pracodawcy ustawowe owiadczenie na pimie, z warunkami zatrudnienia, ktre zawiera istotne warunki umowy o prac. Owiadczenie ustawowe musi zawiera szczegy dotyczce wynagrodzenia, uprawnienia emerytalne (o ile takie zostay nabyte) i wszelkie inne wiadczenia31. Naley podkreli, e ustawowe owiadczenie nie jest umow o prac, chocia moe stanowi doskonay dowd warunkw umowy przed sdem powszechnym lub sdem pracy 32. Szeciomiesicznyokreskwalifikacyjny Po szeciu miesicach pracy kobieta nabywa prawo do dodatkowych 26 tygodni urlopu macierzyskiego. Naley zauway, e s to dodatkowe tygodnie oprcz 26-tygodniowego urlopu macierzyskiego, do ktrego jest uprawniona natychmiast po podjciu zatrudnienia. Rocznyokreskwalifikacyjny Pracownik ma prawo nie by niesprawiedliwie zwolnionym33. Aby skutecznie korzysta z tego prawa, migrant ekonomiczny z kraju A8 musi wykaza, e pracodawca nie dziaa susznie zwalniajc go lub nie przestrzega procedury zwolnienia34.
Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 86 (1) (a). Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 64 (1). Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 148. 31 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 1 (1) and (2). 32 Zob. przypis 15 powyej. 33 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 94. Naley zauway, e pojcie niesprawiedliwego zwolnienia rni si od pojcia niezgodnego z prawem zwolnienia istniejcego w prawie powszechnym. Aby podlega do ustawowym przepisom o niesprawiedliwym zwolnieniu, pracownik musi pracowa dla tego samego pracodawcy przez jeden rok, a pracodawca musi postpi nierozsdnie zwalniajc go. Nie ma okresu kwalifikujcego dla niezgodnego z prawem zwolnienia w prawie powszechnym, ktre opiera si na naruszeniu umowy na podstawie zwyczajnej ustawy o umowach. 34 Zob.: ACAS, Kodeks Postpowania 1. Postpowania dyscyplinarne i skargi, rozdzia 1, a zwaszcza ust. 11 do 18, ktre stanowi przy dziaaniu, zwolnieniu i innych sankcjach.
28 29 30
102
Ponadto przysuguje mu prawo do poznania powodu (przyczyny) zwolnienia na pimie35. Dwuletniokreskwalifikacyjny Zatrudniony migrant ekonomiczny z kraju A8 moe da odprawy, jeeli praca, jak wykonywa przestaa istnie lub zasadniczo si zmienia i nie zatrudniono innego pracownika 36. Wysoko odprawy zaley od wieku pracownika, liczby lat pracy oraz wysokoci wynagrodzenia miesicznego lub tygodniowego37.
Egzekwowanie przepisw ustawowych

Ustawowe prawa opisane powyej (inne ni prawa powszechne, ktrych mona dochodzi przed sdem) s egzekwowane poprzez sd pracy (z odwoaniami dotyczcymi kwestii prawa rozpatrywanymi przez EAT, czyli sd apelacyjny i Izb Lordw). Jurysdykcja sdw pracy obejmuje szeroki zakres spraw zwizanych z zatrudnieniem. Maj mniej formaln procedur ni sdy i chocia niekiedy wystpuj w nich adwokaci38, kady moe zosta wysuchany przez sd. Zatem w mniej skomplikowanych sprawach, zatrudniony moe by reprezentowany przez urzdnika zwizku zawodowego, przyjaciela, agencj doradcz lub samodzielnie przedstawi swoj spraw. W wikszoci skarg obowizuje trzymiesiczny (od daty wydarzenia) termin39 na wniesienie sprawy da sdu. Sdy pracy przywizuj du wag do przestrzegania tego terminu, a wiele spraw wygrano lub przegrano ze wzgldu na zaniechanie wniesienia sprawy do sdu w cigu trzech miesicy kalendarzowych. W razie roszcze o odpraw, okres ten wynosi sze miesicy. Pracodawcy nie respektuj ustawowych praw zatrudnionych z rnorodnych powodw. Jednym z powodw tej sytuacji, jaki zosta odkryty
Ibid. ust. 15 (Zwolnienie i inne sankcje). Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, ss. 135 to 165. 135 do 165. Zob. take analiza w J. Carby-Hall; Redundancy in the United Kingdom w I licenziamenti per riduzione di personale in Europa. (2001) SOCRATES PROGRAMME. Cacucci, Publishers, (Italy), str. 387 do 537 i str. 616 do 649 (Zaczniki). 37 Prawa zatrudnionych istniej take w przypadku przejcia przedsibiorstw. Zob. analiza w J. Carby-Hall: Transfer of Undertakings in the United Kingdom, w La Transmison de Empresas en Europa (1999), SOCRATES PROGRAMME. Cacucci Publishers, (Italy), s. 187263 i s. 525532, (Zaczniki). See also the Transfer of Undertakings (Protection of Employment) Regulations, 1981 and the Council Directive N 2001/23 w sprawie zbliania ustawodawstw Pastw Czonkowskich odnoszcych si do ochrony praw pracowniczych w przypadku przejcia przedsibiorstw, zakadw lub czci przedsibiorstw lub zakadw. 38 Ostatnio istnieje tendencja do korzystania z usug prawnikw (zwaszcza przez pracodawcw), jeeli sprawa jest skomplikowana. 39 Ustawa o prawach wynikajcych z zatrudnienia, 1996, s. 111(2).
35 36
Rozdzia V
103
w czasie badania jest fakt, e pracodawcy (zwaszcza drobni) nie s wiadomi ustawowych obowizkw, jakie obowizuj ich wobec pracownikw. W rosncej liczbie przypadkw jest to szczeglnie wane w zwizku z przypadkami migrantw ekonomicznych bezwzgldnym pracodawcom (firmom lub agencjom zatrudnienia) wiele uchodzi na sucho, poniewa migrant ekonomiczny nie wnosi sprawy do sdu, albo pracodawca ma nadziej, e migrant ekonomiczny nie zna swoich praw, albo pracodawca grozi migrantowi i zastrasza go, lub migrant obawia si utraty pracy lub kary, lub nie wnosi sprawy z obawy, e stanie si ofiar, jeeli bdzie nalega na egzekwowanie tych praw, lub poniewa migrant ekonomiczny, nie bdc czonkiem zwizku zawodowego nie przeprowadzi sprawy samodzielnie. Oprcz sdw pracy, ktrych funkcj jest egzekwowanie praw, istniej liczne organizacje, ktre mog udziela pomocy migrantowi ekonomicznemu i w ten sposb zapobiega przesuchaniom sdowym, informujc pracodawc o zaniedbaniu, negocjujc czy grozi wniesieniem pozwu itd. Oczywistym kandydatem do udzielenia pomocy jest zwizek zawodowy uznany przez pracodawc. Biuro Doradcze ds. Pracy (ACAS) jest kolejnym. ACAS to organ publiczny, ktry stara si promowa praktyk dobrych relacji zawodowych. Wyspecjalizowany personel udziela porad zarwno pracodawcom, jak i migrantom ekonomicznym w sprawie wzajemnych praw i obowizkw. Dostpne s usugi dotyczce ugody, mediacji i spraw polubownych, jeeli zachodzi taka potrzeba. Same sdy pracy mog doradza w sprawie skarg i postpowania sdowego, takiego jak przesuchanie wstpne itd. Biura Porad Obywatelskich (Citizens Advice Bureaux CAB) oferuj poufne, niezalene i bezstronne porady w zakresie midzy innymi zagadnie zatrudnienia i mog udziela pomocy w wypenianiu formularzy, a nawet reprezentowa migrantw przed sdem pracy. Istniej take wyspecjalizowane organy, ktre mog doradza i egzekwowa prawa w swoich specjalistycznych dziedzinach. Zarzd ds. Zdrowia i Bezpieczestwa (Health and Safety Executive HSE) zajmuje si zagadnieniami zdrowia i bezpieczestwa oraz ma uprawnienia do udzielana porad oraz do przeprowadzania inspekcji niebezpiecznych pomieszcze, cigania osb uporczywie naruszajcych przepisy dotyczce zdrowia i bezpieczestwa, do wydawania zakazw i nakazw poprawienia itd. Komisja ds. Rwnych Szans, Komisja ds. Rwnoci Rasowej, Komisja ds. Praw Osb Niepenosprawnych i Pomoc Telefoniczna w sprawie Wynagrodzenia Minimalnego to dalsze instytucje oferujce porad i pomoc w swoich dziedzinach. Inspektorat ds. Norm dla Agencji Zatrudnienia, ktry stanowi agend rzdow, moe udziela pomocy pracownikom migrujcym zatrudnianym
104
przez agencje. Zatem jeeli agencja zatrudniajca traktujc migranta ekonomicznego amie prawo, migrant moe zgosi j do tej organizacji, ktra reguluje dziaalno agencji. Konfederacja ds. Rekrutacji i zatrudnienia (Recruitment and Employment Confederation REC) jest organem, ktry ustala normy dla agencji zatrudnienia, ktre s czonkami REC. Migrant ekonomiczny, ktry uwaa, e jego prawa pracownicze s naduywane przez agencj moe zoy skarg do REC. Naley jednak zauway, e tylko lepsze agencje nale do REC40.
Naruszenieinaduycieprawpracowniczych
Chocia w innym rozdziale niniejszego Raportu41 zostanie przedstawiona szczegowa analiza zagadnienia naduycia i wyzysku, naley tutaj przedstawi wykryte typy naduy praw pracowniczych. W Raporcie przygotowanym przez BPO zatytuowanym Nowhere to turn42 przedstawiono list praktyk stanowicych naduycie. Lista obejmuje: (a) przypadki naruszenia przepisw o czasie pracy poprzez wyznaczania migrantom ekonomicznym dugich godzin pracy; (b) naruszenie krajowego wynagrodzenia minimalnego i porozumie Rady ds. Wynagrodze w Rolnictwie (Agricultural Wages Board); (c) niezgodne z prawem odliczenia od wynagrodzenia, takie jak nadmierne odliczenia za transport z miejsca zamieszkania do miejsca pracy; nadmierne odliczenia za podr do Zjednoczonego Krlestwa; nadmierne odliczenia za zakwaterowanie i wysokie opaty administracyjne; (d) odmow wypaty migrantowi ekonomicznemu ustawowego zasiku chorobowego i wynagrodzenia za urlop; (e) zakwaterowanie w niewaciwych warunkach, gdzie wielu migrantw dzieli jeden pokj, przyczep kampingow lub barak oraz zaniechanie zawarcia umw najmu i prowadzenia ksieczki wynajmu; (f) czste naduycia praw najmu, czste natychmiastowe eksmisje migrantw z mieszka po zwolnieniu lub ustaniu zatrudnienia; (g) odmawianie migrantowi takich praw ustawowych jak okres wypowiedzenia zatrudnienia oraz prawo do wypaty roszcze, lub prawa do otrzymania na pimie podstawowych warunkw zatrudnienia; (h) wykorzystanie pracy maoletnich; (i) karanie pracownikw migrujcych, ktrzy wnosz skargi lub prbuj broni swoich praw w pracy poprzez zwolnienie i/lub ignorowanie koniecznych
40 41 42
Zob. take Raport TUC zatytuowany Propping up rural and small town Britain. Zob. Rozdzia zatytuowany Wyzysk i naduycie s. 205 i nast. Raport zosta sporzdzony na dowd dla Komisji ds. rodowiska, ywnoci i rozwoju wsi Izby Lordw w kwietniu 2003 r. Komisja ta zostaa uwzgldniona w 14. raporcie z wrzenia 2003 r. [rdo: Sonia Mc Kay, Institute of Employment Rights, Labour migration and employment rights, (czerwiec 2005)].
Rozdzia V
105
procedur; (j) wprowadzanie w bd migrantw ekonomicznych, ktrzy pracuj legalnie poprzez zatrzymywanie ich paszportw i dowodw tosamoci i informowanie ich, e pracuj nielegalnie, aby zniechci ich do skadania skarg lub prb obrony ich praw. Do narusze i naduy dochodzi pomimo przyznania tych praw migrantom ekonomicznym z krajw A8.
Prawaczowiekaamigranciekonomiczni wymiarmidzynarodowy
Prawa migrantw ekonomicznych z krajw A8 przyznawane przez przepisy krajowe i europejskie znajduj poparcie w rnorodnych midzynarodowych programach dziaania, konwencjach, deklaracjach i zobowizaniach odnoszcych si do podstawowych praw czowieka pracownikw migrujcych. Podczas gdy w niektrych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej takie midzynarodowe konwencje, deklaracje i zobowizania nie s bezporednio prawnie wice, w zalenoci od tego, czy dane pastwo stosuje doktryn monizmu43 czy dualizmu44, w rnych pastwach nie maj takiej mocy. Niezalenie od tego, czy te dokumenty midzynarodowe s prawnie wice maj do odegrania rol perswazyjn, moraln czy humanitarn w kadym z tych pastw. Wszystkie osoby, niezalenie od ich narodowoci, rasy lub statusu, korzystaj z podstawowych praw czowieka i podstawowej ochrony w zatrudnieniu. Ponadto, ze wzgldu na wraliwy charakter swojego zatrudnienia, migranci ekonomiczni korzystaj ze szczeglnej ochrony w dziedzinie praw czowieka. Proponuje si, aby krtko wymieni kade z praw czowieka przysugujce migrantom ekonomicznym. Kade z tych praw jest wewntrznie poczone, wspzalene, niepodzielne i powszechne. Midzynarodowa Konwencja dotyczca ochrony praw migrujcych pracownikw i ich rodzin45 stanowi, e Pastwa zainteresowane zobowizuj si (...) do przestrzegania i gwarantowania wszystkim migrujcym
Wochy s przykadem pastwa, ktre stosuje doktryn monizmu, ktra oznacza, e kiedy midzynarodowa konwencja, deklaracja lub pakt zostaje ustalona i podpisana, staje si czci prawa woskiego i jako takie jest obowizujce. Doktryna monizmu polega na tym, e zarwno prawo midzynarodowe, jak i miejskie stanowi cz porzdku prawnego. 44 Zjednoczone Krlestwo stosuje doktryn dualizmu, zgodnie z ktr prawo midzynarodowe i miejskie stanowi zasadniczo dwa rne systemy prawne. Konwencja midynarodowa itd. wymaga ratyfikacji przez brytyjski parlament zanim wejdzie w skad prawa miejskiego. 45 Konwencja ONZ wesza w ycie dnia 1 lipca 2003 r. i zostaa ratyfikowana przystpio do niej 415 pastw. Zob.: Artykuy 7, 8, 10 12, 18, 22, 24 oraz 25 do 29.
43
106
pracownikom i czonkom ich rodzin, ktrzy znajduj si na ich terytorium (...) prawa (...) bez adnej dystynkcji, w szczeglnoci pci, rasy, koloru skry, jzyka, religii (...) pochodzenia etnicznego lub socjalnego, narodowoci, (...) lub jakiejkolwiek innej sytuacji. Konwencja wymienia zatem nastpujce prawa: ... Pracownicy migrujcy i czonkowie ich rodzin mog swobodnie opuci jakikolwiek kraj, rwnie wasny kraj pochodzenia. (oraz) (...) prawo do powrotu i przebywania w ich kraju pochodzenia (...). aden migrujcy pracownik lub czonek jego rodziny nie moe by poddany torturze, karom ani traktowaniu okrutnym, nieludzkim lub poniajcym (...) ani zniewolony lub podporzdkowany subie (...) (lub) by zmuszony do pracy obowizkowej (...). Pracownicy migrujcy (...) maj prawo do wolnoci myli, sumienia i religii. (...) do tych samych praw przed sdem jak i obywatele tego pastwa (...), nie mog by przedmiotem zbiorowego wydalenia (...). Wszyscy migrujcy pracownicy (...) maj prawo do wszechstronnego uznania ich prawnej osobowoci (...) musz korzysta z traktowania nie mniej dogodnego od tego, ktre otrzymuj obywatele Pastwa zatrudnienia w zakresie opaty (...) nadgodzin, godzin wypracowanych, odpoczynku tygodniowego, zwolnienia opaconego, bezpieczestwa, zdrowia, wypowiedzenia (...) granicy wieku zatrudnienia (...). Pastwa czonkowskie uznaj wszystkim pracownikom migrujcym (...) prawo do uczestniczenia w zebraniach i dziaaniach zwizkw zawodowych (...) w sprawach protekcji socjalnej migrujcy pracownicy (...) korzystaj (...) z jednakowych warunkw pracy jak obywatele tego kraju, dostosowanych odpowiednio do kondycji wymaganych przez prawodawstwo panujce w tym kraju (...). Migrujcy pracownicy (...) maj prawo do (...) usug medycznych, ktre s pilne (...) na podstawie traktowania rwnoprawnego z obywatelami tego Pastwa. (...). Dzieci migrujcych pracownikw maj dostp do edukacji (...).46 Konwencja dotyczca pracownikw migrujcych (postanowienia dodatkowe)47 stanowi, e naley szanowa podstawowe prawa czowieka wszystkich pracownikw migrujcych zgodnie z prawem w danym pastwie, oraz
Zob. take: Konwencja dotyczca pracownikw migrujcych (zrewidowana) (1949) (N 97) (ratyfikowana przez 45 pastw), Art. 6 mwi o zapewnieniu bez dyskryminacji, (...) imigrantom, ktrzy znajduj si legalnie w granicach jego terytorium (...) w zakresie nastpujcych spraw (...) wynagrodzenie (...) czas pracy, godziny nadliczbowe, patne urlopy, ograniczenia pracy chaupniczej, wiek dopuszczania do pracy, szkolenie i ksztacenie zawodowe, praca kobiet i modocianych, (...) przynaleno do organizacji zwizkowych (...) korzystanie z uprawnie wynikajcych z ukadw zbiorowych (...) mieszkanie, zabezpieczenie spoeczne (...) dotyczce wypadkw przy pracy, chorb zawodowych, macierzystwa, choroby, staroci i mierci, bezrobocia i obcie rodzinnych, (...). 47 24 czerwca 1975 r. (N 143). Artyku 1, 10, 12 i 13.
46
Rozdzia V
107
o popieraniu i zapewnianiu rwnoci szans i traktowania w dziedzinie zatrudnienia, zabezpieczenia spoecznego, praw zwizkowych, swobd indywidualnych i zbiorowych. Kade pastwo musi opracowa i stosowa (...) polityk spoeczn (...) w taki sposb, aby pracownicy migrujcy (...) byli w stanie korzysta z uprawnie przysugujcych obywatelom wasnym (...), bez naruszenia zasady rwnoci szans i traktowania, szczeglne potrzeby, jakie mog oni posiada do czasu przystosowania si do ycia w spoeczestwie kraju zatrudnienia rwnoczenie pomagajc migrantom ekonomicznym i ich rodzinom oraz zachcajc ich do zachowania ich tosamoci etnicznej i narodowej oraz wizw kulturowych z ich pastwem pochodzenia. Sprzyja si moliwoci uczenia dzieci ich jzyka ojczystego. Powszechna Deklaracja Praw Czowieka48 stwierdza, e nikt nie moe pozostawa w stanie niewolnictwa lub suebnoci. Prawa wymienione w Powszechnej deklaracji obejmuj prawo do wolnoci pokojowego zgromadzania si i zrzeszania, prawo do pracy, do swobodnego wyboru zatrudnienia, do sprawiedliwych i zadowalajcych warunkw pracy i do ochrony przed bezrobociem. Zapewnione jest prawo do rwnej pacy za rwn prac oraz do odpowiedniego zadowalajcego wynagrodzenia, zapewniajcego egzystencj odpowiadajc godnoci ludzkiej i uzupenianego w razie potrzeby innymi rodkami pomocy spoecznej jak rwnie prawo do tworzenia zwizkw zawodowych i do przystpowania do zwizkw zawodowych. Inne prawa, o ktrych mowa w Deklaracji, to prawo do urlopu i wypoczynku, ograniczenia godzin pracy, do poziomu ycia odpowiedniego dla zdrowia oraz prawo do zabezpieczenia na wypadek bezrobocia, choroby, niezdolnoci do pracy lub utraty rodkw do ycia w inny sposb. Midzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Socjalnych i Kulturalnych49 mwi, e Pastwa Strony uznaj prawo do pracy, ktre obejmuje prawo kadego czowieka do uzyskania moliwoci utrzymania si poprzez prac swobodnie wybran lub przyjt, prawo do sprawiedliwych i korzystnych warunkw pracy, obejmujcych godziwy zarobek, rwne wynagrodzenie za prac o rwnej wartoci, rwny awans w pracy, prawo do wypoczynku, wolnego czasu i rozsdnych ogranicze czasu pracy oraz odpowiedniego poziomu ycia, prawo do tworzenia zwizkw zawodowych, prawo do strajku i prawo do zabezpieczenia spoecznego. Naley chroni dzieci i modzie przed wyzyskiem ekonomicznym i spoecznym. Zakazane jest ich zatrudnianie przy pracy szkodliwej dla ich
48 49
10 grudnia 1948 r. (Narody Zjednoczone) (160 Pastw-Stron i 5 sygnatariuszy). 16 grudnia 1996 r. Artykuy 6 do 11 (ONZ) (ratyfikowao 155 pastw).
108
moralnoci lub zdrowia bd niebezpiecznej dla ycia lub mogcej przeszkodzi w ich normalnym rozwoju. Midzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych50 stwierdza, e nikogo nie mona trzyma w niewoli ani zmusza do pracy przymusowej lub obowizkowej. Pakt zapewnia rwno przed sdami i trybunaami. Musi by uznawane prawo do pokojowego zgromadzania si, ktre obejmuje prawo do tworzenia i przystpowania do zwizkw zawodowych. Pakt zapewnia rwno wobec prawa i rwn ochron. Osoby nalece do mniejszoci etnicznych maj prawo do wasnego ycia kulturalnego, wyznawania i praktykowania wasnej religii oraz posugiwania si wasnym jzykiem. Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet51 zapewnia prawo do pracy, prawo do takich samych moliwoci zatrudnienia jak mczyni, swobodnego wyboru zawodu i zatrudnienia, prawo do awansu, prawo do bezpieczestwa zatrudnienia, prawo do doksztacania zawodowego, prawo do rwnego wynagradzania i do rwnego traktowania za prac tej samej wartoci, prawo do zabezpieczenia spoecznego, prawo do ochrony zdrowia i bezpiecznych warunkw pracy, wczajc w to ochron zdolnoci do rodzenia potomstwa. Podobnie Konwencja w Sprawie Likwidacji Wszelkich Form Dyskryminacji Rasowej52 zapewnia prawo do niedyskryminacji z powodu rasy, koloru skry czy pochodzenia etnicznego lub narodowego, prawo do wolnoci pokojowych zgromadze i do zrzeszania si, do rwnoci wobec prawa, swobodnego wyboru zatrudnienia, zadowalajcych warunkw pracy, rwnej pacy, itd. W dziedzinie zatrudnienia (ale take oglnie) Konwencja o Prawach Dziecka53 mwi o prawach do swobodnego zrzeszania si oraz wolnoci pokojowych zgromadze, korzystania z wasnej kultury, do wyznawania i praktykowania swojej religii lub do uywania wasnego jzyka. Dziecko ma prawo do ochrony przed wyzyskiem ekonomicznym, przed wykonywaniem pracy, ktra moe by niebezpieczna lub te moe kolidowa z ksztaceniem dziecka, bd moe by szkodliwa dla zdrowia dziecka lub jego rozwoju fizycznego, umysowego, duchowego, moralnego lub spoecznego. Pastwa sygnatariusze musz zapewni wiek minimalny oraz dostp do zatrudnienia jak rwnie godziny i warunki pracy.
23 marca 1979 r. Art. 8, 13, 14, 21, 22 i 26 (ONZ), (ratyfikowao 160 pastw). 1979. Artyku 11, (Narody Zjednoczone), 185 ratyfikacji. 4 stycznia 1969 r. Artyku 5 (ONZ) (ratyfikowao 173 pastw). 53 2 wrzenia, 1980. Artykuly 7, 9 , 10, 15, 27 do 30 i 32 (ONZ) (192 Pastwa Strony).
50 51 52
Rozdzia V
109
Konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca pracy przymusowej lub obowizkowej54 gwarantuje zniesienie (...) pracy przymusowej lub obowizkowej we wszelkich jej postaciach (...). Pracownicy i pracodawcy otrzymuj prawo do tworzenia i przystpowania do organizacji wedug wasnego uznania (...) i na podstawie Konwencji Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczcej jednakowego wynagrodzenia dla pracujcych mczyzn i kobiet za prac jednakowej wartoci55 ustanowiona jest zasada jednakowego wynagrodzenia za prac jednakowej wartoci. Konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca dyskryminacji (zatrudnianie i wykonywanie) stanowi o sprzyjaniu rwnoci traktowania w zakresie zatrudnienia lub wykonywania zawodu, w celu wyeliminowania wszelkiej dyskryminacji w tym zakresie (...). Konwencja Midzynarodowej Organizacji Pracy dotyczca najniszego wieku dopuszczenia do zatrudnienia56 traktuje o polityce zmierzajcej do zapewnienia skutecznego zniesienia pracy dzieci i do stopniowego podnoszenia najniszego wieku dopuszczenia do zatrudnienia (...) do granicy wieku umoliwiajcej modocianym osignicie jak najbardziej wszechstronnego rozwoju fizycznego i umysowego (...). Najniszy wiek nie powinien by niszy ni wiek, w ktrym ustaje obowizek szkolny i nie moe by niszy ni 15 lat. W przypadku zatrudnienia, ktre moe zagrozi zdrowiu, wiek nie moe by niszy ni 18 lat. Deklaracja Wiedeska57 (i Program Dziaania) mwi szczeglnie o prawach czowieka grup wraliwych cznie z pracownikami migrujcymi. wiatowa Konferencja Praw czowieka w Wiedniu wezwaa wszystkie pastwa do zagwarantowania ochrony praw czowieka wszystkich pracownikw migrujcych i ich rodzin.... Ponadto, Konferencja uznaje, e ... zgoda i tolerancja midzy pracownikami migrujcymi oraz (...) spoeczestwem pastwa (...) ma szczeglne znaczenie (...). Program Dziaania Konferencji w Kairze58 stwierdza, e (...) legalni migranci powinni otrzyma odpowiednie traktowanie i odpowiednie usugi opieki spoecznej (...) oraz pastwo powinno zapewni ich fizyczne bezpieczestwo i zabezpieczenie (...). Ponadto wszystkim migrantom naley zagwarantowa wszystkie podstawowe prawa wymienione w Deklaracji Praw Czowieka. Cele obejmuj midzy innymi zapewnienie spoecznej
1 maja 1932 r. (nr 29) artyku 1 (MOP), (ratyfikowao 170 pastw). 23 maja 1953 r. (nr 100) artyku 2 (MOP), (ratyfikowao 143 pastw). 1973 r. (nr 138) artyku 1do 3 (MOP), (ratyfikowao 165 pastw). 57 25 czerwca, 1993 r., cz 11, paras 24, 33 i 34. 58 1994. Zasada 12, par. 10.10, 10.12 i 10.16 (ICPD).
54 55 56
110
i gospodarczej integracji legalnych migrantw, eliminacj praktyk stanowicych dyskryminacj wobec legalnych migrantw, ochron przed rasizmem, ksenofobi i etnocentryzmem oraz zapobieganie wyzyskowi legalnych migrantw w celu zapewnienia ochrony ich podstawowych praw czowieka. Podobnie Deklaracja Kopenhaska59 (...) zapewnienie, e pracownicy migrujcy korzystaj z ochrony zapewnionej przez (...) instrumenty krajowe i midzynarodowe, podejmuj (...) skuteczne dziaania przeciwko wyzyskowi pracownikw migrujcych i w celu zachcania wszystkich pastw do rozwaenia ratyfikacji i penego wdroenia (...) instrumentw dotyczcych pracownikw migrujcych (...). Podkrela si poszanowanie dla ochrony praw czowieka pracownikw migrujcych, podobnie jak eliminacj ksenofobii i zapewnienie zgody i tolerancji w spoeczestwach. Kopenhaski Program Dziaania60 mwi o (...) potrzebie (...) wzmoonej wsppracy midzynarodowej i uwadze krajowej zwrconej na (...) pracownikw migrujcych (...). Legalni migranci powinni by traktowani w sposb rwny w dziedzinie praw czowieka, cznie z rwnoci szans i traktowania w odniesieniu do (...) warunkw pracy, zabezpieczenia spoecznego, udziau w zwizkach zawodowych, (...), dostpem do usug spoecznych (....) rwnym dostpem do systemu prawnego i rwnego traktowania wobec prawa (...). Rzdy zostay wezwane do zredukowania przyczyn nielegalnej migracji, ochrony podstawowych praw czowieka nielegalnych migrantw i zapobiegania ich wyzyskowi. Wreszcie Deklaracja Pekiska i Program Dziaania61 porusza miedzy innymi kwesti barier, jakie stawiane s przed kobietami w dziedzinie rwnoci i kariery zawodowej oraz dodatkowe bariery, jakie stoj przed (...) emigrantkami pracujcymi (...). Naley podj dziaania w celu zapewnienia wykonywania wszystkich praw czowieka (...) pracujcych migrantek, oraz chroni je przed przemoc i wyzyskiem (...) uatwi ich produktywne zatrudnianie dziki uznawaniu w wikszym stopniu posiadanych przez nie kwalifikacji (...) pomaga im w penej integracji ze rodowiskiem pracowniczym (...) uzna podatno kobiet migrantek na przemoc i inne formy wykorzystywania (...) migrantek pracujcych, ktrych status prawny w kraju pobytu zaley od pracodawcw, mogcych wykorzystywa ich trudne pooenie.
1013 kwietnia 2002. zobowizania 3 i 4. Par. 63 i 77. 61 15 wrzenia 1995 r. paras. 58 (k) (1).
59 60
Rozdzia V
111
Uwagikocowedotyczcewymiarumidzynarodowego
Mamy do czynienia z szerokim wachlarzem midzynarodowych instrumentw dotyczcych praw czowieka wydawanych przez rnorodne rda. Naley zauway, e wiele instrumentw powtarza si lub zawiera mniej lub bardziej podobne stwierdzenia. Zjawisko to wskazuje na trosk rnych organw, aby prawa czowieka byy przestrzegane, stosowane i egzekwowane na skal midzynarodow. Znaczcy jest fakt, e wikszo z tych instrumentw, ktre mwi o prawach czowieka, ma na celu bezporednio ochron pracownikw migrujcych mczyzn, kobiet lub dzieci przed przemoc, niewaciwym traktowaniem, wyzyskiem, naduyciami w rnych dziedzinach, takimi jak praca przymusowa, zdrowie i bezpieczestwo w pracy, szkolenie, rne rodzaje dyskryminacji, wynagrodzenia, godziny pracy, warunki zatrudnienia, wolno stowarzyszania si, praca dzieci, migrantki pracujce itd. Instrumenty, ktre nie mwi wyranie lub bezporednio o migrantach ekonomicznych w rwnym stopniu maj zastosowanie do pracownikw migrujcych. Przykadami s Konwencja Praw Dziecka, Konwencja MOP dotyczca jednakowego wynagrodzenia itp. Chocia ta obfito midzynarodowych instrumentw praw czowieka wydaje si znaczca, z przykroci zauwaamy, e pomimo dobrych intencji lub co bardziej prawdopodobne, poprawnoci politycznej wymagajcej od narodw wykazywania takich dobrych intencji wiele pastw albo nie ratyfikowao tych instrumentw, albo ratyfikowao je tylko czciowo. Nieratyfikowanego instrumentu nie mona dochodzi przed sdem, a instrumentw midzynarodowych w wielu przypadkach nie mona wyegzekwowa przed sdem. Jedynie presja moralna wynikajca z praw czowieka lub wyrokw innych sdw lub filozofii politycznej i woli rzdu moe wywrze skutek na pastwo, aby zmienio swoje prawo i praktyki. Dobrym przykadem byo pojcie closed shop62, zaprzeczajce dobrowolnoci zrzeszania si, o ktrym stanowio brytyjskie prawo i praktyka. Europejski Trybuna Praw czowieka w sprawie Young, James and Webster przeciwko UK63 uzna, e pojcie to jest niezgodne z art. 11 Konwencji Praw Czowieka. W 1979 r. nastpia zmiana rzdu, a w trakcie rozpatrywania sprawy Young, James and Webster wybrano
62
63
Oglna analiza pojcia zamknietego sklepu , zob. J. Carby-Hall The Closed Shop in Britain A Human Rights Issue (1980) MCB Publications. ISBN 0 86176 054 9. ISSN 0 309 0558. Seria A, tom. I, Publications of the European Court of Human Rights, 44, Para. 52 (1981). Zob. tak seria B, Publications of the European Court of Human Rights, Vol. 39. Commission Report, Para. 166 (1979 1982), przytoczone take w [1981] IRLR 408 (ECHR).
112
w Wielkiej Brytanii nowy konserwatywny rzd, ktry nie by politycznie przygotowany, aby oprze si na art. 11 ust. 2 64. Decyzja o zmianie prawa brytyjskiego nie bya skutkiem presji moralnej, wywieranej na rzd brytyjski, ale wynikaa raczej ze stosunku konserwatystw do zamknitego sklepu. Zatem zbiegiem okolicznoci prawo brytyjskie zmieniono tak, aby sytuacja bya zgodna z art. 11.
64
Zob. Forde, 11 ILJ. (1982). Zob. take J. Carby-Hall Recent and Future Developments in Labour Law, Managerial Law, Vol. 31 N4, 1989, MCB University Press 10; Trade Union Law, Managerial Law, Vol. 32 N 2, 1990 s. 1017. (ISSN 0 309 055. ISBN 1 85385 01 X). Analiza argumentw za i przeciw zamknietym sklepem oraz upadek pojcia, zob. J.Carby-Hall The Employment Bill 1982 A commentary and an analysis (1981), Barmarick Publications, s. 1 i 2 oraz The Employment Act, 1982 An Updating Note, (1982), MCB University Press, s. 1. Zob. take Ewing and Rees The TUC Independent Review Committee and the Closed Shop, (1981) 10 ILJ 84.
ROZDZIA VI INFORMACJE STATYSTYCZNE
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Zjednoczonego Krlestwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyniki statystyczne narodowe badanie opinii (NOP) . . . . . . . . Statystyki dotyczce ubezpieczenia krajowego (NI), Systemu Rejestracji Pracownikw (WRS) i wiadcze spoecznych . . . . . . Profil statystyczny Szwecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Statystyka dotyczca pozwole na prac i pobyt . . . . . . . . . . . . . Statystyka dotyczca mobilnoci wiekowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . Brak danych statystycznych w rnych dziedzinach . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Irlandii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Finlandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Woch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Hiszpanii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przysze tendencje? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Portugalii. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Grecji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Krlestwa Niderlandw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Belgii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... w sprawie przyszoci? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Francji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Danii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Luksemburga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przypadki Austrii i Niemiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Austrii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Niemiec. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pastwa A8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Sowenii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kraje Batyckie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Litwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny otwy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Estonii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... i na zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Kraje wyszehradzkie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Profil statystyczny Republiki Czeskiej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 117 119 120 126 126 129 133 134 135 135 136 136 137 137 138 138 139 139 142 142 143 143 144 144 145 145 145 146 146 146 147 147
Profil statystyczny Sowacji. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 Profil statystyczny Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 Profil statystyczny Wgier . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 149
Tabele 1. Liczba pozwole na prac wydanych obywatelom EOG. . . . . . . . . . . 2. Gwne grupy migrantw w 2005 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Liczba zatrudnionych obywateli UE (rejestracja, posiadacze zielonej karty) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Odsetek posiadaczy wanych pozwole na prac w poszczeglnych sektorach gospodarki (na dzie 31 grudnia 2004 r.) . . . . . . . . . . . . . . 5. Stopa migracji zawodowej w latach 20032004 . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Pozwolenia na pobyt wydane obywatelom EOG w 2004 r. . . . . . . . . . 7. Liczba pozwole na pobyt wydanych obywatelom EOG w 2005 r.. . . 8. Liczba obywateli EU zatrudnionych w 2005 r. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9. Zestawienie wszystkich pozwole wanych w dniu 31 grudnia 2005 r. wedug krajw (%). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Zarejestrowani obywatele UE wedug sektorw gospodarki w 2005 r. . 11. Obywatele UE jako posiadacze pozwole na prac wedug sektorw gospodarki (na dzie 31 grudnia 2005 r.) . . . . . . . . . . . . . . . 12. Pozwolenia na pobyt wydane obywatelom EOG w 2005 r. . . . . . . . . . 13. Legalna migracja na Wgry w 2005 r.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14. Legalna migracja na Wgrzech w latach 20042006 . . . . . . . . . . . . . . 150 151 151 152 153 153 154 155 156 157 158 159 159 160
Wprowadzenie
Przed rozszerzeniem, ktre nastpio w dniu 1 maja 2004 r., pastwa czonkowskie UE 15 miay prawo regulowania dostpu obywateli pastw A8 do swoich rynkw pracy. Na obywateli Cypru i Malty nie naoono adnych ogranicze i mogli oni korzysta z peni praw do swobody przemieszczania si w celu podejmowania pracy w Unii Europejskiej. Jak ju zostao to omwione w rozdziale powiconym ustaleniom przejciowym oraz ustaleniom dotyczcym swobodnego przepywu siy roboczej1, Traktat o przystpieniu z 2003 r. dopuszcza wprowadzenie okresu przejciowego, w ktrym pastwa UE 15 mog utrzyma polityki krajowe regulujce rynki pracy, a zatem mog odstpi w ograniczonym okresie od podstawowej zasady UE dotyczcej swobodnego przepywu pracownikw. Niniejszy rozdzia stanowi prb zbadania perspektyw statystycznych wynikajcych z przyjcia przez pastwa czonkowskie UE 15 rnych polityk wobec pastw A8, a mianowicie okrelajcych czy przewiduj one pene prawo swobodnego przemieszczania si w celu podejmowania pracy, z jednej strony i ograniczenie dostpu do swoich rynkw pracy, z drugiej.
ProfilstatystycznyZjednoczonegoKrlestwa
W cigu dwch lat od przystpienia pastw A8 przystpiy do Unii Europejskiej Zjednoczone Krlestwo (jako przykad kraju, ktry podobnie jak Szwecja i Irlandia wprowadzi od pocztku swobodny dostp do swojego rynku pracy) przyjo najwiksz fal migrantw w swojej historii, przy czym migranci ekonomiczni z Polski stanowili najwiksz w historii grup migrantw jednej narodowoci2.
1 2
Zob. str 39 et seq. ante. Irlandzcy migranci ekonomiczni stanowili dotychczas w Zjednoczonym Krlestwie najliczniejsz grup cudzoziemcw. Zjawisko to rozpoczo si w osiemnastym i dziewitnastym stuleciu, kiedy irlandzka sia robocza bya wykorzystywana przy budowie kanaw i kolei. Naley zaznaczy, e irlandzcy migranci ekonomiczni nigdy nie zbliyli si do skali lub szybkoci ostatniej... migracji z Europy Wschodniej. Ich udzia zmniejszy si ... jeli chodzi o udzia zagranicznej sile roboczej Wielkiej Brytanii z jednej pitej w 1995 r. do jednej dziesitej w 2005 r., kiedy przewyszali liczbowo Wschodnich Europejczykw o 11,2%. rdo: Matthew Hickley, Daily Mail, 21 lipca 2005 r.
118
Szacuje si, e po dniu 1 maja 2004 r. do Zjednoczonego Krlestwa przybyo 600 0003 migrantw ekonomicznych z pastw A8, spord ktrych 300 000 stanowili Polacy. Ta fala migrantw ekonomicznych zmienia obraz brytyjskiego rynku pracy. Raport przedstawiony przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych, autorstwa profesorw Salta i Reesa, stanowi, e ... Otwarcie rynku pracy dla obywateli nowych pastw czonkowskich UE poczwszy od maja 2004 r. zapocztkowao najwiksz w historii pojedyncz fal imigracji, jakiej dowiadczyy Wyspy Brytyjskie, w ktrej Polacy stanowili najwiksz grup narodowoci, jaka zostaa dotychczas odnotowana4. W programie BBC zatytuowanym Inside Out5 pokazano, e w Southampton (gdzie co tydzie przyjedao z Polski dziewi autokarw przywocych migrantw ekonomicznych) jeden na dziesiciu mieszkacw jest narodowoci polskiej, a w Reading polska spoeczno wzrosa z 1000 (pocztkowa, starsza populacja) do okoo 10 000. Pnocno-wschodnia Anglia ma dug tradycj kontaktw z krajami batyckimi, w tym z Polsk. Od wiekw ich towary byy wyadowywane w portach tego regionu. Ostatnio zaobserwowano napyw obywateli z pastw A8, ktrych liczba wzosa do okoo 40 000; w wikszoci przypadkw s Polacy. Mona powiedzie, e na poudniu Anglii napyw polskich migrantw zosta powtrzony. Pierwsza fala polskich migrantw nadesza podczas drugiej wojny wiatowej, kiedy to polskie dywizjony (w ramach Krlewskich Si Powietrznych) stacjonoway na rnych lotniskach wojskowych na Wschodnim Wybrzeu, walczc z nazistami. Po wojnie wielu z nich osiedlio si w Anglii. Druga fala obejmowaa nowych migrantw ekonomicznych, z ktrych wielu zamieszkao na poudniowym wschodzie. Szacuje si, e w rodkowej Anglii od maja 2004 r. znalazo si od 40 000 do 70 000 migrantw ekonomicznych z Europy Wschodniej (ogromna wikszo z nich to obywatele polscy)6. Wielu Polakw, ktrzy zostali zmuszeni do opuszczenia Polski, walczyo miastach w rodkowej Anglii (w polskich oddziaach/dywizjonach razem z siami brytyjskimi) o wyPozostaa migracja obejmowaa a) francuskich Hugenotw w liczbie 50 000 poszukujcych schronienia przed przeladowaniami w latach 1670., b) mieszkacy Karaibw (250 000) , ktrzy wyemigrowali do Zjednoczonego Krlestwa pod koniec lat 1940. do wczesnych lat 1960. oraz c) okoo 30 000 Azjatw wydalonych z Ugandy podczas rzdw Idi Amin Dada w latach 1970. 3 Pocztkowe prognozy brytyjskiego rzdu dotyczce rocznego napywu migrantw ekonomicznych z pastw A8 wynosiy od 5000 do 13 000. 4 rdo: Profesor John Salt, Director of the Migration Research Unit, University College, London and Professor Phil. Rees, School of Geography for the Economic and Social Research Council, University of Leeds, (lipiec 2006 r.). 5 Dnia 13 listopada 2006 r. Na BBC 1 Telewizja Krajowa. 6 rdo: Pan John Denham, parlamentarzysta (w debatach).
Rozdzia VI
119
zwolenie Polski. Po zakoczeniu wojny wielu z nich osiedlio si w rodkowej Anglii, obawiajc si powrotu do Polski, ktra staa si czci imperium sowieckiego. Po drugiej wojnie wiatowej w Anglii osiedlio si jakie 100 000 polskich obywateli7. Historia powtrzya si po maju 2004 r. przy udziale nowego pokolenia Polakw. Statystyki dotyczce poudniowo-zachodniej Anglii wskazuj, e od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 31 kwietnia 2005 r. (najnowsze dane) w regionie tym byo zatrudnionych 3 805 Polakw, 800 Litwinw i 795 otyszy. Polacy stanowi 57% cznej liczby migrantw ekonomicznych przybywajcych do pracy na poudniowym zachodzie z pastw A8 (w okresie od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2005 r.). Osoby z przedziau wiekowego od 18 do 34 lat stanowi 88% napywajcej siy roboczej.
Wynikistatystycznenarodowebadanieopinii(NOP)
Powyej przedstawiony zosta profil statystyczny nowych (i starych) migrantw ekonomicznych pracujcych w niektrych regionach Anglii. Obecnie zajmiemy si krtk analiz informacji statystycznych wynikajcych z narodowego badania opinii (NOP) przeprowadzonego przez program BBC Inside Out8. W ramach NOP zebrano opini losowo wybranych 1000 osb dorosych powyej 16 roku ycia na rne tematy. Pierwsze pytanie brzmiao: Czy uwaasz, e pojawienie si pracownikw migracyjnych utrudnio innym znalezienie pracy? 53% zgodzio si, 41% nie zgodzio si, a 6% nie miao zdania. Drugie pytanie brzmiao: Czy uwaasz, e pracownicy migracyjni obciaj szpitale i szkoy? 71% zgodzio si, 24% nie zgodzio si, a 5% nie miao zdania. Nastpnie zapytano czy ... przyjazd pracownikw migracyjnych jest podanym zjawiskiem. 49% zgodzio si, 43% nie zgodzio si, a 8% nie miao zdania. Po czwarte zapytano: Czy mylisz, e pracownicy migracyjni ciko pracuj, a zatem przynosz korzyci gospodarce? 68% zgodzio si, 21% nie zgodzio si, a 11% nie miao zdania. Pite pytanie brzmiao: Czy mylisz, e pracownicy migracyjni s wykorzystywani przez producentw ywnoci? 57% zgodzio
Raport dotyczcy Polski zawiera interesujce informacje. Spis ludnoci z 1931 r. stwierdza, e byo 44 462 osoby twierdzce, e urodziy si w Polsce. Ci, ktrzy przybyli podczas drugiej wojny wiatowej i zostali stanowili rdze obecnej polskiej spoecznoci (starzy Polacy). W 1947 r. Polscy obywatele, ktrzy w wyniku drugiej wojny wiatowej zostali zaproszeni do Zjednoczonego Krlestwa. W 1951 r. W Zjednoczonym Krlestwie byo 162 339 Polakw urodzonych w tym pastwie. Do roku 1971, liczba ta spada do 110 925. 8 Szczegowe dane statystyczne patrz krajowe badanie opinii/ 421123 w sprawie migrantw ekonomicznych w dniach od 20 do 22 padziernika 2006 r., GFK, NOP, str. 1 do 33. Poniedziaek, dnia 13 listopada 2006.
7
120
si, 26% nie zgodzio si, a 17% nie miao zdania. Szste pytanie brzmiao: Czy zapaciliby Pastwo za owoce i warzywa wicej, jeli oznaczaoby to mniejsze wykorzystywanie pracownikw migracyjnych? 58% powiedziao tak, 24% powiedziao nie, a 4% nie miao zdania. Komentarz do poniszych odpowiedzi przedstawiono poniej9.
Statystykidotyczceubezpieczeniakrajowego(NI), SystemuRejestracjiPracownikw(WRS)iwiadcze spoecznych

Numer ubezpieczenia krajowego (National Insurance NI) moe zosta przyznany jedynie tym migrantom, ktrzy s uprawnieni do pracy w Zjednoczonym Krlestwie. Tylko w cigu ostatniego roku, a mianowicie w roku 2005/2006, wydano 242 500 numerw NI. 171 400 z nich zostao wydanych obywatelom polskim, 30 500 migrantom litewskim; 26 400 migrantom sowackim, a 14,200 migrantom litewskim. Naley zaznaczy, e chocia Zjednoczone Krlestwo byo jednym z trzech krajw, ktre przyjy polityk swobody przemieszczania si pracownikw z dniem 1 maja 2004 r., to wprowadzio wymg, aby obywatele pastw A8 rejestrowali si w Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS) do celw statystycznych i monitoringu10, oraz dostp do wiadcze zosta ograniczony podczas pierwszego roku. W okresie pomidzy dniem 1 maja 2004 r. a dniem 30 czerwca 2006 r.11 w WRS zarejestrowao si 447 000 osb, spord ktrych 427 000 wydano wiadectwo i karty Rejestracji Pracownikw12. 14% cznej liczby zarejestrowanych pracownikw zamieszkaa w Londynie, ale zwaywszy, e migranci ekonomiczni pracowali na caym terytorium Zjednoczonego Krlestwa, odsetek osb rejestrujcych si w Londynie spad z 25% w drugim kwartale 2004 r. do 9% w tym samym okresie 2006 r. Wraz ze wzrostem liczby osb zgaszajcych si w innych czciach kraju, region Anglii zosta wyprzedzony przez Londyn o 15% cznej liczby zarejestrowanych migrantw ekonomicznych. 97%
Zob. str. 120 et seq. post, gdzie kwestie zostay omwione szczegowo. Zob. str. 76 et seq. ante w sprawie WRS. 11 rdo: Accession Monitoring Report, May 2004 June 2006, a joint report by the Home Office, the Department of Work and Pensions, H.M. Revenue and Customs and the Department for Communities and Local Government (22nd August, 2006), str. 5 (dane w tym raporcie zebrano na podstawie danych firm i s oficjalne). 12 W pierwszych miesicach liczba wnioskw wynosia 22 000 miesicznie. Od tego czasu odnotowano wahania przy spadku nawet do 10 000 w grudniu 2004 r. Od tego czasu liczba wnioskw rosa a do lata 2005 r. Poziomy w kwietniu i w czerwcu 2006 r. byy nisze ni w tych samych miesicach w roku 2005. (Zob.: Ibid. str. 5 aby zapozna si z dokadnymi danymi od maja 2004 r. do czerwca 2006 r.).
9 10
Rozdzia VI
121
z nich pracowao w penym wymiarze godzin, a 98% obywateli pastw A8, ktrzy zoyy wniosek o przyznanie numeru ubezpieczenia krajowego pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. zrobio to w z powodw zwizanych z zatrudnieniem. Ogromn wikszo pracownikw stanowi osoby mode; 82% migrantw ekonomicznych to ludzie w wieku od 18 do 34. (Wikszo zarejestrowanych pracownikw owiadczya, e nie ma nikogo na utrzymaniu w Zjednoczonym Krlestwie w chwili rejestracji, a tylko 3% miao na utrzymaniu dzieci poniej 17 roku ycia). Liczba migrantw ekonomicznych z pastw A8 ubiegajcych si o finansowan z podatkw pomoc zwizan z dochodem i dopaty do zakwaterowania jest maa. W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. zoono tylko 5 943 wnioski o dopat do dochodu i zasiek dla poszukujcych pracy. Spord tych wnioskw jedynie 768 zostao dopuszczonych do dalszego rozpatrzenia13. Naley przypomnie, e liczba osb rejestrujcych si w WRS nie jest miar migracji netto do Zjednoczonego Krlestwa. (tj. napyw minus odpyw). Liczba zgaszajcych si ma charakter zbiorowy lub kumulacyjny. Migrant ekonomiczny, ktry zarejestrowa si w celu pracy i opuci miejsce zatrudnienia, nie musi si wyrejestrowywa, dlatego wielu spord zarejestrowanych migrantw ekonomicznych mogo opuci zatrudnienie lub nawet wyjecha ze Zjednoczonego Krlestwa. Powyej stwierdzono, e byo 447 000 zgaszajcych si do WRS, spord ktrych 427 000 wydano zawiadczenia. Liczba otrzymanych wnioskw bya jednake wysza! Naley przypomnie, e w przypadku gdy dany migrant ekonomiczny wykonuje wicej ni jedn prac lub zmieni pracodawc lub w przypadku wielokrotnej rejestracji musi ponownie zarejestrowa si indywidualnie dla kadej z tych prac. Dlatego wanie liczba zgaszajcych si jest mniejsza ni liczba zoonych wnioskw. W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. zoono 579 000 wnioskw. Spord nich 558 000 zostao zatwierdzonych, co skutkowao rejestracj zatrudnienia danego migranta ekonomicznego. Suma ta obejmuje 101 000 wnioskw ponownej rejestracji (skadanych przez migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy zarejestrowali si wczeniej, ale zmienili pracodawc), 4000 wnioskw wielokrotnej rejestracji (tj. skadanych przez migrantw ekonomicznych z pastw A8, pracujcych jednoczenie dla co najmniej dwch pracodawcw) i 28 000 wielokrotnych rejestracji (migrantw ekonomicznych rejestrujcych si w zwizku z podjciem dodatkowych zatrudnie lub tych ktrzy opucili swojego pracodawc i rejestruj si w zwizku z podjciem wicej ni jednej pracy).
13
Ibid. str. 2 i 3.
122
W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. liczba powtrnych rejestracji wzrosa z 540 w maju i czerwcu 2004 r. do 20 500 w ostatnim kwartale (tj. od kwietnia do czerwca 2006 r.). W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. liczba wielokrotnych rejestracji spada z 1075 w maju i czerwcu 2004 r. do 290 w ostatnim kwartale (tj. od kwietnia do czerwca 2006 r.)14. W okresie od dnia 1maja 2004 r. do dnia 31 czerwca 2006 r. do WRS zgaszali si emigranci o nastpujcej narodowoci: najczciej byli to Polacy (62% caoci); Litwini (12%) i (Sowacy) 10%. otysze, Czesi, Wgrzy, Estoczycy i Sowecy tworzyli pozosta grup. Naley zaznaczy, e powysze dane statystyczne, oglnie biorc, pozostaway niezmienne przez cay ten okres15. Jeli chodzi o profil wiekowy migrantw ekonomicznych zarejestrowanych w ramach WRS, ciekawe jest to, e pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. 82% migrantw ekonomicznych z pastw A8 naleao do grupy wiekowej pomidzy 18 a 34 rokiem ycia. Ten odsetek utrzymywa si na staym poziomie przez ten okres, chocia naley zauway, e w miesicach letnich od czerwca do sierpnia wikszo stanowiy osoby modsze (mianowicie w wieku od 18 do 24 lat). Mona zatem powiedzie, e spord zarejestrowanych migrantw 43% byo w wieku od 18 do 24 lat, a 39% w wieku od 25 do 34 lat. Ponadto w grupie zarejestrowanych migrantw 10% stanowiy osoby w wieku od 35 do 44 lat, 6% w wieku od 45 do 54 lat, a 1% w wieku powyej 55 lat. Odsetek osb poniej 18. roku ycia, ktre zarejestroway si, wynosi 0,5%. Udzia osb o nieznanym wieku w tym okresie wynis 0,5%16. Udzia mczyzn i kobiet zgaszajcych si pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. wynis odpowiednio 58% do 42%. Jednake proporcja ta nie utrzymywaa si na staym poziomie, wynoszc odpowiednio 53% 47% w pierwszym kwartale po przystpienia i 59% 41% w drugim kwartale 2006 r. Jeli chodzi o osoby pozostajce na utrzymaniu pracownikw zarejestrowanych w ramach WRS17, jedynie niedua mniejszo wynoszca 7% zarejestrowanych migrantw ekonomicznych pochodzcych z pastw A8, ktrzy dokonali rejestracji pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r.,
Pene zestawienie wielokrotnych zgosze i ponownych rejestracji od maja 2004 r. do czerwca 2006 r., zob.: ibid. str. 7. 15 Patrz rwnie wykaz narodowoci wnioskodawcw rejestrujcych WRS ibid. str. 8 i narodowo w przyjtych wnioskach wg. kwartaw ibid. str. 9. 16 Zob: ibid. str. 10 oraz wykaz wieku zarejestrowanych pracownikw w okresach kwartalnych na str. 11. 17 Naley zaznaczy, e dane wynikaj z pyta dotyczcych osb pozostajcych na utrzymaniu migrantw ekonomicznych. Ministerstwo Spraw Wewntrznych nie sprawdzio dokadnoci tych danych.
14
Rozdzia VI
123
owiadczya w chwili zgoszenia, e ma na utrzymaniu osoby18 mieszkajce z nimi w Zjednoczonym Krlestwie. Wrd osb utrzymujcych osoby zalene rednia liczba osb pozostajcych na utrzymaniu wynosia 1,3. Liczba osb pozostajcych na utrzymaniu jako odsetek liczby zarejestrowanych pracownikw wzrosa z 6% w drugim kwartale 2004 r. do 12% w drugim kwartale 2006 r. rednia dla caego okresu wyniosa 8%19. Grupy zawodowe, w ramach ktrych migranci ekonomiczni z pastw A8 byli zatrudniani s zrnicowane. Dane statystyczne pokazuj,20 e istnieje pi gwnych grup zawodowych wrd migrantw ekonomicznych, ktrzy zarejestrowali si pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. i s to administracja, biznes i zarzdzanie 34%, sektor usug hotelarskich i gastronomicznych 21%, rolnictwo, 12%, przemys, 7%, oraz przetwrstwo spoywcze, misne i rybne 5% 21. Jak wynika z powyszych danych administracja, biznes i zarzdzanie wyprzedziy usugi hotelarskie i gastronomiczne jako sektor zatrudniajcy wikszo pracownikw akcesyjnych. Odsetek pracownikw zatrudnionych w administracji, biznesie i zarzdzaniu wzrs z 17% w pierwszym kwartale 2004 r. do 39% w ostatnim kwartale, przy czym odsetek zatrudnionych w hotelarstwie i gastronomii zmala z 31% w drugim kwartale 2004 r. do 18% w drugim kwartale 2006 r. W cigu tego dwuletniego okresu zaobserwowano rwnie znaczn zmian w rolnictwie, co odzwierciedla sezonowy charakter pracy w tym sektorze. Odsetek migrantw ekonomicznych z pastw A8, zatrudnionych w rolnictwie osign warto szczytow w miesicach letnich drugiego kwartau 2005 r. i wynis 17%. Jego najnisza warto przypada w miesicach zimowych czwartego kwartau 2005 r. wynoszc tylko 5%, ale w ostatnim letnim kwartale osigna 14%22. Dziesi gwnych zawodw, w ktrych pracownicy z pastw A8 byli zatrudnieni od lipca 2004 r. do czerwca 2006 r.23 stanowiy gwnie zawody sklasyfikowane jako Process Operatives (pozostali pracownicy zakadu),
Dzieci i/lub maonek lub partner. Istnieje moliwo podwjnego liczenia osb pozostajcych na utrzymaniu, poniewa osoby wpisane jako osoby pozostajce na utrzymaniu mog same rejestrowa si i pracowa w Zjednoczonym Krlestwie. 20 Ciekawe jest to, e wikszo migrantw ekonomicznych z pastw A8 zatrudnionych w administracji, biznesie i zarzdzaniu pracuje dla agencji porednictwa pracy. 21 Ibid. str. 13. 22 Pena tabela grup zawodowych migrantw z pastw A8 znajduje si w Accession Monitoring report, maj 2004 czerwiec 2006 str. 14. Po piciu gwnych grupach zawodowych naley wymieni opiek medyczn, handel, budownictwo, transport, rozrywka, edukacja i kultura, nieruchomoci, usugi finansowe, ochrona, usugi komputerowe, przemys wydobywczy, telekomunikacja, usugi komunalne (gaz, woda, elektryczno), sport, rzd, usugi zwizane z prawem i inne. 23 Dane z maja i czerwca 2004 r. nie s dostpne.
18 19
124
37%. Kolejn grup byli pracownicy magazynowi 10%, pakowacze, 9%, pomocnicy kuchenni i gastronomiczni, 9%, sprztacze, personel domowy, 8%, robotnicy rolni, 7%, kelnerzy, 6%, pokojwki (hotele), 5%, opiekunki i pomoc domowa, 5%, oraz sprzedawcy i ekspedienci, 4%24. Dane dotyczce przepracowanych godzin i zarobkw otrzymywanych przez migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy zarejestrowali si w ramach WRS, mog by niedokadne. Taka sytuacja moe by spowodowana tym, e (a) dane pochodz z kwestionariuszy WRS i nie zostay zweryfikowane przez Ministerstwo Spraw Wewntrznych oraz (b) niektrzy migranci ekonomiczni wykonuj jednoczenie wicej ni jedn dorywcz prac, a dane uwzgldniaj tylko jedn z nich. Biorc pod uwag te czynniki, dane statystyczne naley traktowa jako wartoci przyblione. W ten sposb 97% zarejestrowanych migrantw ekonomicznych z pastw A8 pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. pracowao w penym wymiarze godzin (powyej 16 godzin tygodniowo). Wikszo z nich zarabiaa od 4,50 do 5,99 za godzin. W okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. 49% zarejestrowanych pracownikw byo zatrudnionych czasowo, a 48% z nich posiadao stae zatrudnienie. 3% osb nie udzielio stosowanej odpowiedzi. Odsetek zarejestrowanych pracownikw wykonujcych prace czasowe lub zatrudnionych na stae zmienia si znacznie w zalenoci od sektora zatrudnienia. W rolnictwie 69% osb wykonywao prace czasowe, a 27% byo zatrudnionych na sta; w administracji, biznesie i zarzdzaniu 82% osb byo zatrudnionych czasowo, a 16% na stae. W usugach hotelarskich i gastronomicznych wikszo pracownikw (77%) miao stae zatrudnienie, a 20% wykonywao prace czasowe25. Pod wzgldem geograficznym, najwikszy odsetek migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie skupia si w Anglii, posiadajcej najwyszy odsetek zarejestrowanych pracownikw w okresie pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r., wynoszcy 15%. W Londynie wielko ta osigna 14%, a w rodkowej Anglii 12%. Za nimi kolejno plasuj si regiony: region centralny, Pnocny Wschd, Poudniowy Zachd, Pnocny Zachd, Szkocja, Anglia poudniowo-wschodnia, Irlandia Pnocna i Walia. Najmniejszy poziom rejestracji odnotowano w Pnocnej Irlandii i w Walii: 3%. Odsetek zgosze w Londynie zmala z 25% w drugim kwartale 2004 r. do 9% w drugim kwartale 2006 r.26
24 25 26
Pena tabela zawodw zarejestrowanych pracownikw znajduje si: Ibid. Zacznik A i str. 16. rdo: Ibid. str. 17. Regiony Zjednoczonego Krlestwa zostay okrelone zgodnie wykazem Urzdu Pocztowego. rdo: Ibid. str. 18 i 19.
Rozdzia VI
125
Dystrybucj geograficzn zarejestrowanych pracownikw wedug grup zawodowych wygldaa nastpujco: 29% pracownikw zatrudnionych w hotelarstwie i gastronomii znajduje si w Londynie; 12% z nich pracuje w poudniowo-rodkowej Anglii a 10% w Szkocji. Spord osb zatrudnionych w rolnictwie 27% pracuje w Anglii, na kolejnym miejscu znajduje si region poudniowo-zachodni, przy czym w Londynie odsetek ten wynosi jedynie 1%. W administracji, biznesie i zarzdzaniu najwysze zatrudnienie wynoszce 19% odnotowano w regionie centralnym, 18% w Anglii a 13% w regionie pnocno-wschodnim27. Pod wzgldem narodowoci zarejestrowanych migrantw ekonomicznych z pastw A8 wedug grup zawodowych, w okresie od maja 2004 r. do czerwca 2006 r. Polacy stanowili najwiksz grup w kadym sektorze, przy czym ich odsetek wynosi 54% w rolnictwie, 65% w przetwrstwie spoywczym, misnym i rybnym oraz 62% we wszystkich pozostaych grupach. W rolnictwie znalazo zatrudnienie wicej osb z Litwy i otwy ni z innych grup narodowociowych. Dla porwnania w rolnictwie zatrudniono 22% Litwinw i 26% otyszy, a tylko 12% osb innych narodowoci28. Pomidzy majem 2004 r. a czerwcem 2006 r. zoono 410 000 wnioskw o wydanie numeru ubezpieczenia krajowego. Wydano 98,4% numerw ubezpieczenia krajowego dla celw zatrudnienia, 0,7% w celu pobierania zasiku, a 0,9% w celu korzystania ze zniek podatkowych. 56,5% wnioskodawcw stanowili mczyni, a 43,5% kobiety. Odsetek osb w przedziale wiekowym od 18 do 34 lat wynis 82,6%29. Wnioski o przyznanie pomocy finansowanej z podatkw i pomocy zwizanej z dochodem byy raczej nieliczne. W okresie od 20042006 zoono 1777 wnioskw o dopat do dochodu, 4083 wnioskw o zasiek dla poszukujcych pracy i 83 o kredyt emerytalny. Jedynie 680 z tych wnioskw zostao dopuszczonych do dalszego rozpatrzenia, w celu oceny czy wnioskodawcy posiadaj stosowne uprawnienia. Ponadto 88 wnioskw zostao dopuszczonych w drodze odwoania/ ponownego rozpatrzenia. Jedynie 12,9% wnioskw zostao zatwierdzonych, a ogromn wikszo, a mianowicie 87,1% odrzucono na podstawie testw Right to Reside (prawo pobytu) i Habitual Residents (rezydenci stali). Wikszo wnioskodawcw stanowili Polacy (42,6%) i Czesi (19,4%)30.
rdo: Ibid. str. 20 do 22. rdo: Ibid. str. 23. Szczegowe informacje: Ibid. str. 24. rdo: Ibid. str. 25 Szczegowe informacje: Ibid. str. 26. 30 rdo: Ibid. str. 27. Zob. str.. 28 i Tabele 13 i 14.
27 28 29
126
Naley poruszy kwesti wnioskw o zasiek na dziecko i kredyty podatkowe. W okresie 20042006 61% wnioskw o ten pierwszy zostao zatwierdzonych a 18% odrzucono31. W przypadku kredytw podatkowych 66% wnioskodawcw uzyskao odpowied pozytywn, a 8% negatywn32. W kwestii zakwaterowania w okresie pomidzy majem 2004 r. a marcem 2006 r.33 z migrantami z pastw A8 zawarto cznie 110 umw najmu. To stanowi 0,04% redniej liczby takich umw zawieranych ze wszystkimi nowymi lokatorami w typowym okresie 23 miesicy34. Jeli chodzi o pomoc dla bezdomnych, od maja 2004 r. do marca 2006 r. podjto cznie 1277 decyzji dotyczcych stosownych wnioskw migrantw ekonomicznych, co stanowio 0,3% redniej liczby decyzji w sprawie bezdomnych w typowym okresie 23 miesicy. Decyzje pozytywne stanowiy 0,2% redniej liczby tego typu decyzji dotyczcych wnioskw o pomoc dla bezdomnych w typowym okresie 23 miesicy35.
ProfilstatystycznySzwecji
Statystykadotyczcapozwolenapracipobyt
Szwedzka koordynatorka, dr Annica Burman, poinformowaa36, e dane statystyczne dostarczone przez Szwedzk Rad Migracyjn wskazuj, e liczba osb z pastw EU 8 ubiegajcych si o pozwolenia na prac podwoia si midzy rokiem 2003 i 2004, wzrastajc z 2124 do 4363. Najwiksz grup stanowili pracownicy polscy, ktrzy zoyli 2602 wnioskw, a take Litwini (708 wnioskw), Estoczycy (358) i otysze (289)37. Dane statystyczne Szwedzkiej Rady Migracyjnej wytypoway trzy kategorie osb ubiegajcych si o pozwolenie na pobyt w Szwecji przez okres duszy ni trzy miesice. Byy to osoby zatrudnione, samozatrudnione i dostawcy
Naley zaznaczy, e wnioski o zasiek na dzieci wymaga czasu na rozpatrzenie. Urzd ds. Zasikw musi przeprowadzi dochodzenie w celu ustalenia daty przyjazdu do Zjednoczonego Krlestwa i status dotyczcy zatrudnienia, aby upewni si, czy wnioskodawca spenia kryteria. 32 rdo: Ibid. str. 29 i 30. 33 Dane po marcu 2006 r. nie s dostpne. 34 Ibid. str. 31. Zob. rwnie: tabela 17. 35 Ibid. str. 32 i 33. Zob. tabele 18 i 19. 36 rdo: Abuse of Polish and A8 Labour in the European Union A Report to the Polish Ombudsman. The Swedish Contribution to Professor J. R. Carby-Hall, 2 maja, 2007 r.. Dalarma University, Institute of Economics and Science (z pomoc dr Kristiny Lundberg). 37 Migrationsverket.
31
Rozdzia VI
127
usug38. Szwedzka koordynatorka przedstawia dane statystyczne dotyczce tych trzech kategorii dla Estonii, otwy, Litwy i Polski z lat 20042006. Dane statystyczne zostay oparte na liczbie osb, ktrym udzielono pozwolenia na pobyt i prac w Szwecji. Najwiksza grupa pracownikw w tym okresie przybya z Polski. Liczba polskich pracownikw wzrastaa co roku poczwszy od maja 2004 r., osigajc w 2006 r. wielko 3000 pracownikw, ktrzy otrzymali pozwolenia na pobyt. Zaobserwowano wzrost liczby pracownikw z Litwy o 100 osb w okresie od 2004 do 2005 r., ale w 2006 r. nastpi spadek w porwnaniu z rokiem 2004 r. Jeli chodzi o pracownikw pochodzcych z Estonii i otwy liczba pozwole malaa co roku poczwszy od 2004 r. Ponisze tabele ilustruj sytuacj statystyczn dotyczc pozwole na pobyt wydawanych zatrudnionym, samozatrudnionym i dostawcom usug. Jak wynika z informacji przedstawionych w tabeli, polscy pracownicy otrzymali najwicej pozwole na pobyt dla osb samozatrudnionych, ale w 2006 r. odnotowano spadek o 35 pozwolenia. Liczba samozatrudnionych z krajw batyckich bya niska, a w roku 2006 zaobserwowano jej dalszy spadek.
Liczba osb
Pozwolenia na pobyt, pracownicy
Pracownicy Estonia
Pracownicy otwa
Pracownicy Litwa
Pracownicy Polska
38
Dostawca usug to osoba zatrudniona przez firm w kraju przyjmujcym, ktra czasowo wiadczy usugi w innym pastwie, np. w Szwecji.
128
Liczba osb
Pozwolenia na prac, samozatrudnienie
Samozatrudnienie Samozatrudnienie Samozatrudnienie Samozatrudnienie Estonia otwa Litwa Polska
Liczba osb
Pozwolenia na pobyt, usugi
Dostawcy usug Estonia
Dostawcy usug otwa
Dostawcy usug Litwa
Dostawcy usug Polska
Rozdzia VI
129
W dziedzinie dostawcw usug, z tabeli wynika, e liczba pracownikw pochodzcych z Polski stale rosa w okresie 20042006. Zaobserwowano niewielki wzrost liczby pracownikw z otwy, ale tabele dotyczce Litwy pokazuj spadek. Dane dotyczce Estonii charakteryzuj si pewn zmiennoci z tendencj do spadku poczwszy od 2004 r.
Statystykadotyczcamobilnociwiekowej
W celu zbadania mobilnoci w kontekcie wieku bdziemy korzysta z poniszych tabel okrelajcych czn liczb osb i poszczeglne profile. czna liczba jest wiksza ni suma poszczeglnych liczb, co oznacza, e niektre osoby skaday wnioski czciej ni raz do roku. Mona zauway, e w przypadku wszystkich czterech pastw grup wiekow o najwyszej mobilnoci jest grupa od 18 do 30 lat. Ponadto moemy zaobserwowa, e w przypadku wszystkich czterech pastw wystpuj pracownicy poniej 18 lat (chocia ich liczba jest niewielka). We wszystkich pastwach, oprcz Litwy, wystpuj nieliczni migranci powyej 64 roku ycia. Jeli przyjrzymy si Estonii i porwnamy liczb wszystkich wnioskw z liczb osb, zauwaymy, e czna liczba w grupie wiekowej 18-30 lat wzrosa, ale liczba osb zmalaa. Oznacza to, e do Szwecji przybywa coraz wicej osb, aby pracowa przez okres duszy ni rok.
Wiek, Estonia, wszystkie zgoszenia
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
130
Wiek, Estonia, osoby zyczne
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
To samo dotyczy otwy.
Wiek, otwa, wszystkie zgoszenia
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
Rozdzia VI
131
Wiek, otwa, osoby zyczne
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
W przypadku Litwy czna liczba i liczba poszczeglnych osb zmalay w roku 2006 w porwnaniu do 2005 r. Jednake liczba wnioskw za rok 2006 jest wysza ni liczba osb, a rnica ta wynosi 100 i dotyczy grupy wiekowej 1830.
Wiek, Litwa, wszystkie zgoszenia
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
132
Wiek, Litwa, osoby zyczne
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
W przypadku Polski tendencje s takie same. atwo zauway, e najstarsz i najmodsz grup wiekow cechuje ta sama liczba wnioskw i osb, co oznacza, e osoby tworzce te grupy byy w Szwecji tylko raz. Wzrost zanotowany w przypadku najmodszej grupy wiekowej jest znaczny, chocia dotyczy jedynie dziewiciu osb.
Wiek, Polska, wszystkie zgoszenia
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
Rozdzia VI
133
Wiek, Polska, osoby zyczne
017 lat
1830 lat
3145 lat
4664 lat
>64 lat
Brakdanychstatystycznychwrnychdziedzinach
Szwedzka Rada Migracyjna nie dostarcza informacji dotyczcych nastpujcych kwestii: a) Liczby firm zagranicznych zatrudniajcych wasnych pracownikw, ktre wiadcz prac przez okrelony czas w Szwecji. b) Pracownikw pochodzcych z obszaru UE/EOG. Pracownikom z obszaru UE/EOG przysuguje jednorazowe prawo do pracy przez trzy miesice bez rejestracji. c) Obywateli UE/EOG pozostajcych krcej ni trzy miesice. Obywatele UE/EOG, ktrzy regularnie przebywaj poza Szwecj, np. polscy pracownicy powracajcy regularnie do domu na weekendy lub spdzaj w domu jeden weekend w miesicu. d) Obywateli skandynawskich. e) Obywateli z pastw trzecich posiadajcy pozwolenie na prac na obszarze UE/EOG. f) Osb zbierajcych jagody itd., posiadajcych wiz turystyczn wydan na krtszy okres (sprawozdanie Szwedzkiego Stowarzyszenia Zwizkw Zawodowych, LO, szacuje liczb zagranicznych zbieraczy jagd na 20 000 rocznie). g) Pracownikw nielegalnych. LO (Arbetskraft till Salu, Szwedzkie Stowarzyszenie Zwizkw Zawodowych) jest zdania, e najwiksz mobilnoci cechuj si zagraniczne przedsibiorstwa przybywajce do Szwecji z wasnymi pracownikami w celu wykonywania pracy w Szwecji. Sprawozdanie Arbetskraft till Salu opracowane przez LO szacuje, e 40% osb przybywajcych do Szwecji
134
z pastw A8 przybywaj z zamiarem podjcia pracy. LO uwaa, e rozszerzenie w 2004 r. miao wikszy wpyw na rynek pracy ni przystpienie samej Szwecji do Unii Europejskiej. W 2004 r. od maja do sierpnia zoono 1750 wnioskw o wydanie pozwolenia na pobyt. 500 wnioskw zostao zoonych przez obywateli Polski i Litwy. Liczba wnioskw skadanych przez obywateli pastw UE 8 wzrosa w okresie od maja do sierpnia 2004 r. o 91% w porwnaniu z okresem sprzed rozszerzenia. Wedug sprawozdania Arbetskraft till Salu LO 2003 r. 2676 osb otrzymao pozwolenia na prac, a 5000 osb przybyo do pracy sezonowej z Polski.
ProfilstatystycznyIrlandii
Irlandia (Republika Irlandii) znalaza si w grupie pierwszych trzech pastw, ktre zniosy wymg posiadania pozwole na prac przez obywateli z pastw A8. W chwili rozszerzenia w 2004 r. Irlandia miaa jedn z najlepiej funkcjonujcych gospodarek w Europie. Staa produkcja wymagaa siy roboczej, ktrej dostarczyy, miedzy innymi, pastwa A8. Liczba zatrudnionych39 w 2005 r. i w pierwszym kwartale 2006 r. wzrosa o 4,7% i osigna czn wielko 2 000 000, co zostao okrelone w sprawozdaniu ECAS jako ... kamie milowy w historii irlandzkiej gospodarki40. Sektor budowlany okaza si gwnym rdem wzrostu zatrudnienia, osigajc w 2005 r. wzrost rzdu 9%, w porwnaniu z 6% wzrostem w sektorze usug w tym roku. Zatrudnienie wzroso o 89 000 osb, ale wedug sprawozdania ECAS zaobserwowano rwnie wzrost bezrobocia o 6 100 osb w 2005 r. Stopa bezrobocia wyniosa 4,2% w pierwszym kwartale 2006 r. Wedug FAS Quarterly Labour Market Commentary (drugi kwarta 2006 r.), oczekiwano wzrostu zatrudnienia w zwizku z prognozami 5% wzrostu produkcji w okresie 20062007. Wedug ECAS ten wspaniay wynik naley zawdzicza ... pracownikom migrujcym, bez ktrych wakaty nadal pozostayby wolne, biorc pod uwag fakt, e udzia imigracji we wzrocie siy roboczej wynis ponad poow41. Sprawozdanie ECAS powouje si na Centralny Urzd Statystyczny, ktry ocenia imigracj netto na rynku pracy na poziomie 51 200
rdo: European Citizen Action Service. Whos Still Afraid of EU Enlargement? Juliana Trser (Author), Edited by Tony Venables and Monika Bryska. ECAS (2006). Ibid. str. 15. 41 Ibid. str. 15 i 16.
39 40
Rozdzia VI
135
w 2005 r. i w pierwszym kwartale 2006 r. i podkrela, e ... zwikszona poda nie zaszkodzia rynkowi pracy... popyt na si robocz jest silny, a liczba wakatw ronie. Migranci z pastw A8 s zatrudniani gwnie w sektorze hotelarskim i budowlanym, przy czym najwiksza grupa zatrudnionych pochodzi z Polski (54%), z Litwy (19%), otwy (9%) i Sowacji (8%).
ProfilstatystycznyFinlandii42
Finlandia zniosa ustalenia przejciowe dotyczce obywateli pastw A8 w 2006 r., co stanowio zacht dla migracji uzupeniajcej lokaln si robocz. W czerwcu 2006 r. zarejestrowano 33 000 wakatw. W latach 20042006 w Finlandii pracowali nieliczni migranci z pastw A8. W pierwszych dwch latach po przystpieniu zatrudniono okoo 9 700 migrantw z tych pastw. Wedug danych ECAS 80% pozwole na prac wydano Estoczykom, Polakom, otyszom, Wgrom i Litwinom. Pozwolenia byy wydawane na prac w ogrodnictwie, rolnictwie, budownictwie, sprztaniu, opiece medycznej i spoecznej oraz w transporcie i przemyle muzycznym. Wraz ze zniesieniem ustale przejciowych, poczwszy od dnia 1 maja 2006 r., obywatele pastw A8 nie musz posiada pozwole na prac. Istnieje jednake system obowizkowej rejestracji w Urzdzie Zatrudnienia wycznie dla celw monitoringu43.
ProfilstatystycznyWoch
Naley przypomnie, e Wochy ostatecznie44 ogosiy w 2006 r. otwarcie rynku pracy. Spord migrantw ekonomicznych we Woszech wikszo stanowi Polacy. Dane statystyczne45 pokazuj, e w 2005 r. do Woch przybyo 24 148 polskich migrantw ekonomicznych. Zostali oni zatrudnieni do pracy sezonowej. Ciekawe jest to, e w grudniu 2005 r. we Woszech mieszkao 72 229 polskich migrantw, co wedug danych ECAS stanowio 5% cznej liczby cudzoziemcw.
Ibid. str. 21. rdo: www.mol.fi/mol/en/01 eup bullet/index.jsp. Zob. dyskusja na str. 50. 45 rdo: ECAS op. cit. na str. 22.
42 43 44
136
ProfilstatystycznyHiszpanii
Poczwszy od dnia 1 maja 2006 r., kiedy Hiszpania otworzya rynek pracy, migranci ekonomiczni mog podejmowa tam prac bez koniecznoci ubiegania si o pozwolenie. Hiszpaska koordynatorka, prof. Maria Amparo Ballester Pastor, podaje w swoim sprawozdaniu, e wikszo polskich obywateli, ktrzy mieszkali i pracowali w Hiszpanii przed integracj z pastwami A8, ju korzystaa ze statusu obywatela Wsplnoty46. W 2005 r. czna liczba polskich obywateli mieszkajcych w Hiszpanii wynosia 34 600. Spord nich 24 763 posiadao status obywatela Wsplnoty. Dlatego te ich sytuacja nie ulega zmianie po tym jak Polska staa si czci Unii Europejskiej i kiedy swobodny przepyw pracownikw dotyczy wszystkich obywateli. Jedynie 9 837 polskich obywateli uzyskao status obywatela Wsplnoty w okresie pomidzy grudniem 2005 r. a grudniem 2006 r., kiedy to nastpia integracja z pastwami A8. Liczba obywateli polskich zamieszkaych w Hiszpanii wzrosa o ponad 30% w okresie pomidzy grudniem 2005 r. a grudniem 2006 r.47 Oznacza to, e przyrost liczby obywateli polskich w Hiszpanii tylko w jednym roku wynis 13 431. Wzrost ten moe wydawa si nieproporcjonalny, ale jeeli porwnamy wzrost zaobserwowany w latach 20052006 ze wzrostem, jaki mia miejsce w tym okresie, mona stwierdzi, e ostatnie dane liczbowe na temat migracji nie ulegy znaczcej zmianie w porwnaniu z wczeniejszymi tendencjami migracyjnymi. W rzeczywistoci odsetek nowoprzybyych obywateli polskich w stosunku do osb mieszkajcych w Hiszpanii rok wczeniej (grudzie 2005 w porwnaniu z grudniem 2004) wynis ponad 50%48.
Przyszetendencje?
Nie mona przewidzie, czy podejcie to zmieni si w przypadku istotnej zmiany struktury populacji migrujcej, w ktrej polscy pracownicy bd zajmowa dominujc pozycj w porwnaniu z innymi narodowociami i bd stanowi bezporedni konkurencj dla Hiszpanw na tych samych stanowiskach pracy (bez ochrony ze strony wadz Hiszpanii w postaci
Ktry jest przyznawany w Hiszpanii, jeeli dana osoba jest spokrewniona z obywatelem hiszpaskim lub UE lub ma stae pozwolenie na pobyt. 47 W 2006 r. czna liczba polskich obywateli mieszkajcych w Hiszpanii wynosia 48 031, podczas gdy w grudniu 2005 r. liczb ta wynosia 34 600. (rdo: Hiszpaskie Ministerstwo Pracy i Ubezpiecze Spoecznych (http//www.mtas.es)). 48 W 2004 r. czna liczba polskich obywateli mieszkajcych w Hiszpanii wynosia 23 268, podczas gdy w grudniu 2005 r. liczb ta wynosia 34 600. (rdo: Hiszpaskie Ministerstwo Pracy i Ubezpiecze Spoecznych (http//www.mtas.es)).
46
Rozdzia VI
137
wymogu pozwolenia na prac, ktrego przyznanie zaley od sytuacji na rynku pracy w kraju). Z uwagi na to, e stopa bezrobocia w odniesieniu do prac wymagajcych rednich i wysokich kwalifikacji jest nisza w innych pastwach czonkowskich UE ni w Hiszpanii, mona spodziewa si, e polska migracja, przynajmniej w najbliszej przyszoci, bdzie umiarkowana. Inaczej przedstawia si sytuacja w przypadku obywateli Rumunii i Bugarii, ktrych odsetek na hiszpaskim ryku pracy jest duo wyszy oraz w przypadku ktrych zmiana statusu po integracji tych pastw z UE w dniu 1 stycznia 2007 r. moe mie na stosunek obywateli hiszpaskich, zwaszcza w sytuacji, gdy osoby mieszkajce ju w Hiszpanii bd chciay zajmowa stanowiska pracy wymagajce wyszych kwalifikacji na tych samych warunkach co Hiszpanie, a nawet konkurowa z nimi.
ProfilstatystycznyPortugalii
Dane statystyczne wskazuj, e w 2005 r. w Portugalii przebywao 1034 obywateli pastw A8, z czego najwiksz grup stanowili Polacy (434 migrantw), Wgrzy (225) i Czesi 11849. Jak donosi prof. Antonio Monteiro Fernandez, portugalski koordynator, migranci ekonomiczni z pastw A8 s bardzo nieliczni. Portugalia zniosa rodki przejciowe dnia 1 maja 2006 r. i od tej pory migranci ekonomiczni mog korzysta ze swobody przepywu pracownikw. Biorc pod uwag nisk liczb migrantw ekonomicznych obecnych w tym kraju, nie wydaje si, aby nabyta swoboda przemieszczania si pracownikw miaa znaczcy wpywy na portugalski rynek pracy.
ProfilstatystycznyGrecji
Podobnie jak w przypadku Portugalii jest mao prawdopodobne, aby do Grecji masowo napynli migranci ekonomiczni z pastw A8 w zwizku z otwarciem rynku pracy w dniu 1 maja 2006 r. Profesor Yota Kravaritou, koordynator w Grecji, potwierdza ten fakt. Podobnie wskazuj najnowsze dane, wedug ktrych jedynie 3711 migrantw ekonomicznych z pastw A8 poszukiwao zatrudnienia w tym kraju50.
49 50
rdo: ECAS op. cit. na str. 23. rdo: Ibid. op. cit. na str. 23.
138
ProfilstatystycznyKrlestwaNiderlandw
Krlestwo Niderlandw otworzyo rynek pracy dla pracownikw z pastw A8 z dniem 1 maja 2007 r51. W latach 20042006 kwota pozwole na prac wydawanych migrantom ekonomicznym z pastw A8 bya ustalona na 22 000. Migranci ekonomiczni z pastw A8 nie przekroczyli tego puapu ani nie zaobserwowano wzrostu samozatrudnienia wrd migrantw z pastw A8. W 2005 r. odnotowano okoo 2000 rejestracji samozatrudnionych migrantw ekonomicznych z pastw A8. W 2005 r. aktywno zawodowa brutto migrantw ekonomicznych z pastw A8 wyniosa 65,2%, a stopa bezrobocia osigna 9,6%. Roszczenia wobec wiadcze z tytuu ubezpieczenia spoecznego byy niewielkie i nie wpyny negatywnie na migrantw ekonomicznych z pastw A8. Stopa bezrobocia w Krlestwie Niderlandw stale spada, nadal w staym tempie powstaj nowe miejsca pracy i tworz si wakaty na bardzo wysokim poziomie. W 2006 r. odnotowano 172 000 takich wakatw. Te korzystne statystyki pokazuj, e kraj ten moe przyj jeszcze wicej Polakw i obywateli innych pastw A8 jako si robocz. Zgodnie z wynikami badania przeprowadzonego przez holenderskie Ministerstwo Spraw Spoecznych i Zatrudnienia, Krlestwo Niderlandw jest w stanie przyjmowa napyw migrantw ekonomicznych rzdu 53 000 do 63 000 osb rocznie52. W czasie gdy w Krlestwie Niderlandw obowizyway ustalenia przejciowe, zgonie ze sprawozdaniem ECAS ... migranci z Polski stanowili najwiksz grup spord pastw A8, podczas gdy liczba migrantw ekonomicznych z innych pastw Europy Wschodniej bya znikoma.
ProfilstatystycznyBelgii
Naley przypomnie, e Belgia znajduje si obecnie w drugim okresie przejciowym, ktrego szczegy zostay omwione w innej czci niniejszego raportu53. Badania ECAS54 pokazuj, e wedug oficjalnych danych
Holenderski rzd poinformowa Komisj Europejsk dnia 27 kwietnia 2007 r. o zamiarze zniesienia ogranicze dla migrantw z pastw A8. rdo: ECAS op. cit. na str. 28. 53 Zob. str. 48 ante. 54 Op. cit. na str. 25.
51 52
Rozdzia VI
139
statystycznych w 2005 r. migrantom ekonomicznym z pastw A8 wydano 2300 nowych pozwole na prac, a wikszo z nich w liczbie 2100 zostaa przyznana polskim migrantom. Ponad 90% pozwole zostao wydanych przez wadze flamandzkie, gwnie na prace sezonowe. Liczba samozatrudnionych migrantw z pastw A8 bya niska i wyniosa 1300. Rwnie w tym obszarze dominowali Polacy osigajc 90%. Profesor Pascale Vielle, koordynator z Belgii, sugeruje, e w 2006 r. nastpia niewielka zmiana, kiedy to wadze, gwnie flamandzkie, wyday 3086 pozwole na prac. Pozwolenia zostay przyznane gwnie Polakom, w 90% na prace sezonowe w gospodarstwach rolnych rnego typu.
...wsprawieprzyszoci?
Naley oczekiwa znacznego zapotrzebowania na pracownikw w sektorze budowlanym, poniewa rne gazie przemysu budowlanego s dostpne dla pracownikw z nowych pastw czonkowskich. W takim przypadku prawdopodobnie niedobory zostan uzupenione przez migrantw ekonomicznych z pastw A8 i utrzyma si dotychczasowa tendencja zatrudniania polskich pracownikw.
ProfilstatystycznyFrancji
Francja rozpocza drugi etap okresu przejciowego z polityk majc na celu wykorzystanie pracownikw migrujcych w sektorach, w ktrych wystpuj niedobory siy roboczej. Obserwuje si jednake pewnego rodzaju liberalizacj55. Francuski koordynator, dr Philippe Martin, donosi, e przypuszczalnie we Francji pracuje ponad milion osb polskiego pochodzenia56. Uznaje si rwnie, e w okresie 20042006 w Paryu pracowao 12 000 Polakw57. Specjalici ds. statystyki migracyjnej uwaaj, e francuski rzd zazwyczaj zania dane dotyczce liczebnoci polskich migrantw we Francji. Powodem takiej sytuacji jest brak koordynacji pomidzy rnymi departamentami rzdowymi odpowiedzialnymi za sprawowanie kontroli nad zagranicznymi pracownikami.
55 56 57
Zob. dyskusj na temat tego pastwa na str. 51 i 53 ante. rdo: Gazetta Praca strona www: http// praca.gazetta.pl/gazettepraca. Zob. Le Figaro, z dnia 26 lutego 2007 r.: Prs de 12 000 Polonais se sont installs Paris depuis deux ans.
140
Wedug francuskiego rzdu liczba polskich migrantw ekonomicznych pracujcych w tym kraju wynosi oficjalnie 15 000, przy czym jesieni 2005 r. W okolicy St. Nazaire na obszarze 30 km w przemyle petrochemicznym i metalurgicznym zatrudnionych jest 2000 polskich migrantw. Stowarzyszenie France-Pologne pour lEurope doliczyo si w roku 2005 okoo 140 000 migrantw ekonomicznych na terytorium Francji58. Istnieje zatem rozbieno pomidzy oficjalnymi danymi statystycznymi a rzeczywistoci. Pomimo to moliwe jest odtworzenie oglnej sytuacji polskich migrantw obecnych na francuskim rynku pracy. Roczny raport Direction de la Population et des Migrations (DPM) powicony imigracji i obecnoci zagranicznych pracownikw we Francji w 2005 r. 59 opisuje pewne tendencje statystyczne. Oglnie rzecz biorc, mona powiedzie, e pomidzy rokiem 2000 a 2003 we Francji zaobserwowano znaczny wzrost niektrych form imigracji, a mianowicie migracji studentw (wzrost o 44%), migracji w zwizku z ubieganiem si o azyl (wzrost o 35%) i migracji zwizanej z podjciem staej pracy, w przypadku ktrej zaobserwowany wzrost wynis 48,4%. Jednake w 2004 r. moliwoci przyjazdu zostay ograniczone. W 2005 r. zaobserwowano spadek w kadej z powyszych kategorii (16% w przypadku studentw i osb ubiegajcych si o azyl i 4% w przypadku migracji trwaej). To zjawisko byo efektem przyjcia przez rzd polityki majcej na celu uregulowanie migracji. Uznano jednak, e rozszerzenie UE mogoby przyczyni si do reaktywacji migracji zarobkowej. Na przykad z 2001 r. zaobserwowano znaczny napyw specjalistw IT z obcych pastw. W 2005 r. odnotowano niewielki wzrost liczby polskich migrantw. Wedug raportu DPM w 2004 r. wynosia 7401 osb, a w 2005 r. wzrosa do 8920. Jednake zgodnie z DPM, trzy pite spord tych staych polskich migrantw ekonomicznych pracowao ju wczeniej we Francji i tylko zmienio swj status po przystpieniu Polski i innych krajw do UE dnia 1 maja 2004 r. Cz z nich stanowili studenci, ktrzy po znalezieniu pracy uzyskali prawo do pozostania we Francji. Naley zauway, e niektrzy migranci pracujcy we Francji przybyli na jej terytorium jako studenci i e Polska jest krajem, ktry zajmuje
58
59
Association France-Pologne pour lEurope, od 16 do18 lutego 2007 r., Universit Ouverte, Parlement Europen. Ministre de lEmploi, de la Cohsion Sociale et duW Logement, Direction de la Population et des Migrations (DPM), 14, Avenue Duquesne 75350 Paris, 07 SP www.cohesionsociale.gouv. fr www.social.gouv.fr
Rozdzia VI
141
drugie miejsce pod wzgldem rda tego rodzaju migracji ekonomicznej60. Raport DPM informuje rwnie o tym, e do Francji migruje wielu pracownikw na podstawie tymczasowego pozwolenia na prac. Ich liczba wahaa si w granicach 10 000 w roku 2001, wzrastajc lekko w 2005 r. Zjawisko tymczasowej migracji dotyczy nie tylko migrantw zatrudnianych przez francuskie firmy, ale rwnie osb zatrudnianych przez firmy zarejestrowane za granic i wiadczce usugi we Francji na podstawie midzynarodowych umw podwykonawstwa. Dotyczy to rwnie migrantw tymczasowych pracujcych w organizacjach midzynarodowych. Zwolnienie tempa rozwoju gospodarczego miao niewielki wpyw na prac sezonow, niemniej mechanizacja rolnictwa, przystpienie Hiszpanii do UE i zaniechanie pewnych metod pracy przyczyniy si do redukcji liczby pracownikw sezonowych. Na pocztku lat 90. byo okoo 100 000 migrantw. W 2001 r. liczba ta spada do 8000, ale w 2005 r. podwoia si, osigajc warto 16 000 migrantw sezonowych w rolnictwie, z ktrych poowa bya polskiego pochodzenia. W 2004 r. Francja wydaa 74% pozwole na prac pracownikom sezonowym, 11% pracownikom tymczasowym, 5% pracownikom staym 10% innym beneficjentom61. Oficjalne dane wskazuj, e Francja jest mniej atrakcyjna dla migrantw, ktrzy pocztkowo korzystali ze swobody przemieszczania si pracownikw w Zjednoczonym Krlestwie, Irlandii i w Szwecji. Naley jednak zauway, e dane oficjalne nie uwzgldniaj rzeczywistej sytuacji. Francuskie przepisy traktuj migracj surowo w zwizku z prowadzon polityk kontrolowania migracji z pastw A8, co w pierwszym okresie przejciowym spowodowao, e wielu emigrantw dostao si na teren Francji nielegalnie i pracuje tam bez zezwolenia, innymi sowy w szarej strefie lub na czarno. Tacy emigranci nie s ujmowani w podawanych oficjalnie danych statystycznych. Sam fakt istnienia surowych sankcji grocych nielegalnym pracownikom jest dowodem wystpowania obecnego problemu we Francji.62
Na pierwszym miejscu znajduje si Maroko, a Turcja i Algieria zajmuj trzecie i czwarte miejsce. rdo: Rapport sur le fonctionnement des dispositions transitoires vises au trait dadhsion de 2003 (priode du 1er mai 2004 au 30 avril 2006. Communication de la Commission au Conseil, Parlement europen, au Comit conomique et social europen et au Comit des rgions. Bruxelles COM 2006). 62 Zob. rwnie: LEurope de lEst frappe la porte de la France. artyku autorstwa Marie-Christiane Tabet, opublikowany dnia 1 lutego 2007 r., podkrelajcy problemy wywoane w Zjednoczonym Krlestwie dotyczce chaosu w brytyjskich subach socjalnych w wyniku migracji ekonomicznej z pastw A8. Dane s znacznie przesadzone. Bardziej zbilansowana i realistyczna dyskusja na temat wpywu na Zjednoczone Krlestwo, zob. str. 207 et seq. post.
60 61
142
Raport ECAS potwierdza sowa francuskiego korespondenta, dr. Philippa Martina, podane w jego raporcie na temat liczby emigrantw faktycznie pracujcych we Francji. Wedug ECAS63, w latach 2004/2005 we Francji mieszkao 1,7 miliona obywateli 25 pastw Unii Europejskiej, wrd ktrych 90 000 byo Polakami. Liczby te oznaczaj, e polska spoeczno plasuje si na sidmym miejscu w rankingu obywateli Unii Europejskiej zamieszkujcych we Francji i na jedenastym miejscu po uwzgldnieniu obywateli pastw trzecich. ECAS stwierdza, e adne ... inne dane dotyczce liczby obywateli nowych pastw czonkowskich mieszkajcych we Francji nie s... publikowane.
StatystycznyprofilDanii
Niniejsza cz zawiera przypomnienie, e Dania zdecydowaa si kontynuowa stosowanie ustale przejciowych podczas drugiej fazy ogranicze od dnia 1 maja 2006 r. do dnia 30 kwietnia 2009 r. Mimo tego prowadzona jest polityka agodzenia ogranicze naoonych na emigrantw ekonomicznych z pastw A864. W okresie od 1 maja 2004 r. do 30 kwietnia 2006 r. cakowita liczba wydanych pozwole na prac wyniosa 905965. W pierwszej poowie 2006 r. przyznano 4406 pozwole na prac, z ktrych wikszo 2656 wydano obywatelom polskim. Litewskim emigrantom ekonomicznym wydano w Danii 1055 pozwole na prac. Odnonie zarejestrowanych pracownikw i osb samozatrudnionych w Danii oficjalna liczba pozwole jest podobna do liczby pozwole wydanych emigrantom ekonomicznym z pastw A8, chocia dziaacze zwizkw zawodowych twierdz, e jest ich 700066.
StatystycznyprofilLuksemburga
Luksemburg jest jednym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktre zastosowao restrykcyjn polityk wobec mobilnoci pracownikw
63 64 65
ECAS op. cit. na str. 26. Zob. str. 48 ante. rdo: Przemwienie H. B. Mortensena, Dyrektora Stowarzyszenia Duskich Pracodawcw podczas konferencji zatytuowanej Mobilno pracownikw i sub w obszarze Morza Batyckiego Bariery i Szanse, dnia 10 padziernika, 2006 r. 66 ECAS op. cit. na str. 27.
Rozdzia VI
143
z pastw A8 w drugim okresie przejciowym67. Migracja z pastw A8 jest bardzo umiarkowana, wic liczba emigrantw ekonomicznych z pastw A8 wynosi setki, a nie tysice, jak to ma miejsce w niektrych z 15 pastw Unii Europejskiej. W roku 2004 przebywao tam okoo 500 emigrantw ekonomicznych z Polski, 400 ze Sowacji i 300 z Wgier68. Do Luksemburga dojeda ogromna liczba mieszkacw69 Francji, Niemiec i Belgii70, ktrzy pracuj w Luksemburgu, a wieczorem lub w weekendy wracaj do swoich krajw. Luksemburg jest zaleny od zagranicznej siy roboczej zoonej, oprcz migrantw z pastw A8, midzy innymi z Portugalczykw (40%) i Wochw (8%)71. Pastwo to zazwyczaj korzysta z zagranicznych pracownikw, ktrzy w 2005 r. stanowili 67% siy roboczej. W wyniku liberalizacji restrykcyjnej polityki wobec pastw A8 w drugim okresie przejciowym spodziewany jest wzrost liczby migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Luksemburgu w rolnictwie, uprawie wina i w gastronomii.
PrzypadkiAustriiiNiemiec
Jak ju zaznaczalimy, Austria i Niemcy borykaj si z problemami w zakresie migracji (s to gwnie obawy przed napywem migrantw) z niektrymi z pastw A8 graniczcymi z tymi dwoma pastwami72. Z tego powodu oba te kraje utrzymay rodki ograniczajce migracj w drugim okresie przejciowym73.
ProfilstatystycznyAustrii
Wedug raportu ECAS74 liczba migrantw ekonomicznych na 2006 r. zostaa ustalona na poziomie 278 110 i w ramach niej poszczeglne regiony federalne mog ustala swoje limity.
Zob. str. 48 i 49 ante. rdo: STATEC Luxemburg, Srie B, B5106. ECAS op. cit. na str. 25 i 26. 70 W 2005 r., jak wskazuj dane statystyczne byo 119 383 (STATEC Luxembourg, Indicateurs rapides Srie L 19/04/06) pracownikw dojedajcych do pracy Luksemburgu, przy czym 52% przybywao z Francji, 27% z Belgii i 22% z Niemiec. 71 rdo: Les frontires plus qualifies artyku opublikowany w La Voix du Luxembourg dnia 3 czerwca 2006 r. cytowany w op. cit. na str. 25. 72 Zob. str. 44 i 47 ante. 73 Raport ECAS (na str. 29) mwi, e w 1998 r. W Austrii przebywao okoo 100 000 obywateli UE, co stanowio 1,3% caej liczby ludnoci tego kraju. Prognozy sprzed rozszerzenia szacoway, e Austria przyjmie 10% migrantw ze wszystkich pastw UE 10. 74 ECAS op. cit. na str. 29.
67 68 69
144
W 2005 r. zarejestrowano 14 693 Wgrw zatrudnionych w Austrii. Z tej liczby 3250 osb byo zatrudnionych na stae, a okoo 12 000 wykonywao prace sezonowe. W Austrii pracowao 12 615 Polakw, 5565 Sowakw, 3575 Czechw, 4748 Sowecw; cznie zatrudniano tam 46 034 obywateli UE. Zaobserwowano zwikszenie liczby migrantw ekonomicznych o 6170 w porwnaniu z latami 2003 i 200475.
ProfilstatystycznyNiemiec
Przed kocem 2004 r., obywatele pastw UE 10 (tj. migranci ekonomiczni oraz inni przebywajcy w tym kraju) stanowili 6,7% (448 446) cznej liczby ludnoci. Obywatele pastw UE 10 mieszkajcy i pracujcy w Niemczech stanowi 0,6% obywateli pastw A8 zatrudnionych w Niemczech, przy czym najwiksz grup stanowi Polacy, a za nimi Wgrzy, ktrych liczba jest znacznie nisza i wynosi 49 400, Sowecy (21 200), Czesi i Sowacy76. Biorc pod uwag znaczn liczb wakatw istniejcych na niemieckim rynku pracy, a mianowicie 620 000, z ktrych cz wymaga pilnego zajcia, przyszo migrantw ekonomicznych pracujcych w tym kraju moe by obiecujca, a Niemcy mog stopniowo otwiera swj rynek pracy dla migrantw z pastw A8 w sektorach, w ktrych wystpuj najpowaniejsze niedostatki. W najlepszym wypadku moe to skutkowa ostatecznym zniesieniem ogranicze w okresie przejciowym lub, w najgorszym przypadku, zagodzeniem istniejcych ogranicze.
PastwaA8
Poniej omwimy krtko profile statystyczne pastw A8, ktre przystpiy do Unii Europejskiej w maju 2004 r. Szczegln uwag powicimy Wgrom, poniewa kraj ten stanowi ciekawy przykad wrd pastw A8 jeli chodzi o tendencje integracyjne. Studium tego pastwa zostanie poddane szczegowej analizie. Najpierw jednak omwimy pokrtce profile statystyczne pozostaych pastw A8. Rumunia i Bugaria, najnowsze kraje w Unii Europejskiej (przystpienie dnia 1 stycznia 2007 r.) zostan omZob rwnie: P. Huber The effects of enlargement on Austria: Long run perspectives and some first results w A regional approach to free movement of workers: labour migration between Hungary and its neighbouring countries. Konferencja zorganizowana przez European Studies Centre University of Szeged, Wgry, 16/27 czerwca 2006 r. Zob rwnie: Raport wgierskich korespondentw dr Agnes Hrs, dr. Judi Tth i Julii Trser. 76 ECAS op. cit. na str. 31.
75
Rozdzia VI
145
wione pobienie po pierwsze dlatego e nie s objte zakresem niniejszego programu badawczego, a po drugie jest zbyt wczenie, aby okreli dokadne dane statystyczne dla tych pastw.
ProfilstatystycznySowenii
Zgodnie z informacjami przekazanymi przez profesor Bogumil Plachtej-Pavlin, koordynatork w Sowenii, kraj ten znis pierwotne ograniczenia wprowadzone w ramach ustale przejciowych. Od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r., kiedy w Sowenii obowizyway pozwolenia na prac w odniesieniu do pastw, ktre rwnie wprowadziy takie ograniczenia, wydano 1452 pozwolenia. Obywatelom woskim wydano 204 pozwole, Niemcy otrzymali ich 142, Austria 129, a spord pastw A8 Sowacja 379 pozwolenia i Polska 181 pozwole77. Jeli z drugiej strony, w 2005 r. ze Sowenii wyemigrowao zaledwie 500 osb, ktre uday si do Niemiec. To potwierdza szacunki ECAS sprzed przystpienia oraz opini soweskiej koordynatorki, e tylko jakie 0,6% do 0,9% ludnoci wykazuje wol wyemigrowania do innego pastwa UE.
Krajebatyckie
Istniej ustalenia przejciowe dotyczce Estonii, otwy i Litwy, ktrych obywatele wykazuj zamiar wyemigrowania do starych pastw czonkowskich UE 15. Nie naoono adnych ogranicze na obywateli tych trzech pastw, jeli chc oni wyemigrowa do innego pastwa A8. Te trzy kraje nie wprowadziy wzajemnych rodkw w odniesieniu do UE 15, co oznacza, e obywatele pastw UE 15 mog migrowa do pastw batyckich i szuka zatrudnienia bez adnych ogranicze.
ProfilstatystycznyLitwy
Zgodnie z raportem ECAS78, ktry powouje si na oficjalne dane statystyczne Litwy, w 2005 r. wyemigrowao cznie 15 571 Litwinw, ktrzy wyjechali do starych pastw UE 15, przy czym wielko migracji z pastw UE 25 na Litw wyniosa 5116 osb.
rdo: ECAS op. cit. na str. 39 i Soweskie Ministerstwo Pracy, Rodziny i Spraw Spoecznych cytowane przez ECAS. 78 ECAS op. cit. na str. 34 i 35.
77
146
Istniej braki wykwalifikowanej siy roboczej, co czciowo jest wynikiem emigracji z Litwy, a po czci jest skutkiem stopy umieralnoci. Pracodawcy na Litwie w 2005 r. rekrutowali o 78% wicej pracownikw z pastw trzecich ni w roku 2004. Pozytywnym czynnikiem zgoszonym przez ECAS jest zwikszajca si ilo osb wracajcych z emigracji w zwizku ze wzrostem gospodarczym na Litwie. W 2005 r. wielko powrotu z emigracji osigna 34%, podczas gdy sama migracja wzrosa tylko o 4%.
Profilstatystycznyotwy
W raporcie ECAS dotyczcym otwy wykorzystano dane udostpnione przez otewskie Ministerstwo Pracy, wedug ktrych w pastwach UE 25 pracuje okoo 50 000 otyszy. Naley zauway, e nikt nie kryje szacunkowego charakteru tych danych. Wikszo pracownikw migrantw z otwy wybraa Zjednoczone Krlestwo (okoo 23 000 pomidzy majem 2004 r. a dniem 31 grudnia 2005 r.) oraz Irlandi (22 018 pomidzy dniem 1 stycznia 2000 r. a dniem grudnia 2005 r.). Migranci ekonomiczni z otwy wyjedali take do Norwegii, Danii, Woch, Belgii i Niemiec w 2005 r., a ich liczba w poszczeglnych pastwach wynosia odpowiednio 1520, 507, 862 (stan na dzie 31/12/2005) 588 i 600 (pierwszy kwarta 2006 r.).
ProfilstatystycznyEstonii
Raport ECAS informuje, e istnieje mao dostpnych danych dotyczcych liczby Estoczykw pracujcych za granic79. Estoczycy wyjedali gwnie do Zjednoczonego Krlestwa i Irlandii, ale ich liczba bya maa. Preferowanym kierunkiem migracji dla Estoczykw jest Finlandia. Na dzie 31 grudnia 2005 r. W Finlandii mieszkao i pracowao 15 458 Estoczykw80.
...inazakoczenie
ECAS zawiera znaczc uwag na temat optymizmu dotyczcego ruchw migracyjnych w pastwach batyckich i ich systemw gospodarczych81.
Ibid. str. 34. Constituting a bit less than one eighth of the total foreign population of ... Finlandia (na str. 35). 81 ECAS op. cit. na str. 35.
79 80
Rozdzia VI
147
Mimo e ruchy migracyjne z pastw batyckich nie s znaczce pod wzgldem liczbowym, mog mie one istotny wpyw na krajowy rynek pracy, zwaszcza jeli chodzi o wykwalifikowan si robocz. Zachcajcym objawem jest nagy rozwj gospodarczy, ktry ma si przyczyni do wzrostu zatrudnienia i pozytywnie wpyn na jako ycia i popraw warunkw pracy, co moe rwnie przyczyni si do wzrostu migracji powrotnej. Poprzez zachcanie do migracji o charakterze cyrkularnym, pastwa batyckie mog skorzysta na swobodnym przepywie pracownikw.
Kraje wyszehradzkie
ProfilstatystycznyRepublikiCzeskiej
Wedug raportu ECAS Republika Czeska wydaje si atrakcyjnym miejscem dla obywateli pastw UE 15, A8 i pastw trzecich. Od dnia 1 maja 2004 r. obywatele pastw UE 15 maj nieograniczony dostp do czeskiego rynku pracy. Migranci ekonomiczni z Niemiec w liczbie 1227 i ze Zjednoczonego Krlestwa w liczbie 884 stanowi najliczniejsze grupy z pastw UE 15. Wrd pastw A8 w Republice Czeskiej dominuj Sowacy (59 721) 82. Jeli chodzi migracj pracownikw czeskich do starych pastw UE 15, w 2005 r. poziom mobilnoci by niski, a liczba migrantw osigna 31 234. Wikszo migrantw wyjechaa do Zjednoczonego Krlestwa (17 600), Irlandii (5761), Woch (4217) i do Niemiec (2010). Dane te uwzgldniaj rwnie pracownikw krtkoterminowych83.
ProfilstatystycznySowacji
W 2005 r., okoo 161 000 Sowakw pracowao w pastwach UE 15 i A10 z Czechami na pierwszym miejscu, dokd zgodnie z danymi z 31
To oczywiste, e w Czechach jest tylu sowackich migrantw ekonomicznych, poniewa narody te s ze sob historycznie zwizane, ich jzyki s podobne i nie postrzegaj siebie wzajemnie jako cudzoziemcw. ECAS op. cit. na str. 35. Zob. rwnie rdo tych danych z dnia 30 kwietnia 2004 r. udostpnione przez Ministerstwo Pracy i Spraw Spoecznych Republiki Czeskiej. 83 Dane uzyskane przez ECAS od Ministerstwa Pracy i Spraw Spoecznych Republiki Czeskiej. ECAS zauwaa, e warunki dostpu do rynkw pracy w Irlandii i we Woszech byy zupenie przeciwstawne, to znaczy swobodny dostp w przypadku Irlandii i pozwolenia na prac w przypadku Woch. Oba te kraje maj podobn liczb pracownikw. Wedug ECAS oznacz to, e nie ma bezporedniego zwizku pomidzy stosowaniem ustale przejciowych a wyborem migrantw, (na str. 35).
82
148
grudnia 2005 r. wyjechao 75 297 osb. Zjednoczone Krlestwo byo drugim pastwem pod wzgldem wielkoci migracji, ktra we wrzeniu 2005 r. osigna tam liczb 29 395, a po nim Wgry, gdzie migracja wyniosa 21 35484 w okresie od dnia 1 stycznia 2005 r. do dnia 31 marca 2006 r. Liczba obywateli pastw UE 15 i A10 wyniosa w Sowacji 3178 w 2005 r.
ProfilstatystycznyPolski
Wrd najbardziej mobilnych pastw A8 na pierwszym miejscu znajduje si niewtpliwie Polska, ktrej obywatele wyemigrowali do wszystkich pastw czonkowskich UE, zaczynajc od Cypru na wschodzie Unii Europejskiej, po Malt na poudniu, Finlandi na Pnocy i Portugali i Hiszpani na Zachodzie. Ponadto Polska posiada najwiksz liczb ludnoci wrd pastw A8: 38 milionw mieszkacw. Raport ECAS informuje, e polski Gwny Urzd Statystyczny nie dostarczy oficjalnych danych dotyczcych ruchw migracyjnych pomidzy Polsk a innymi pastwami85. Zgodnie z raportem ECAS w maju 2005 r. dane wskazyway, e okoo 500 000 Polakw pracowao legalnie w pastwach UE 15, ale obecnie szacuje si, e liczba polskich migrantw ekonomicznych wynosi od 500 000 do dwch milionw. Dane przedstawione przez ECAS pokazuj, e liczba Polakw pracujcych w UE 25 wynosi okoo 1 120 000. Szacuje si, e ich dystrybucja wyglda nastpujco: Zjednoczone Krlestwo: 264 000 oficjalnych migrantw ekonomicznych z Polski, w Irlandii jest ich okoo 100 000, w Szwecji 3838, we Woszech 72 229, w Hiszpanii, 6118, w Portugalia 434, w Belgii 3086, we Francji 90 000, w Danii 2 656, w Krlestwie Niderlandw okoo 20 000, w Austrii 12 615, w Niemczech, 534 990, w Republice Czeskiej 6664, na Sowacji 366, na Wgrzech 1575, w a dane dotyczce Finlandii, krajw batyckich oraz Cypru i Malty nie s znane lub nie zostay udostpnione. Naley przypomnie, e w wielu pastwach czonkowskich Polacy pracuj nielegalnie. Niemiecki koordynator, profesor Manfred Weiss, podkreli ten fakt w swoim raporcie, podobnie jak austriackie zwizki zawodowe w rozmowie z autorem niniejszego raportu.
84
85
Wikszo Sowakw pracujcych na Wgrzech s pochodzenia wgierskiego. Zob.: ECAS op. cit. na str. 36. ECAS op. cit. na str. 38. Zob. rda informacji udostpnione przez ECAS w przypisach od 134 do 136 na str. 38.
Rozdzia VI
149
ProfilstatystycznyWgier
W kwestii Wgier zaobserwowano kilka zjawisk migracyjnych ciekawych z punktu widzenia statystyki. Dlatego przeprowadzimy szczegow analiz statystyczn sytuacji na Wgrzech. Niniejsza analiza zostaa przygotowana przez wgierskich korespondentw dr gnes Hrs, dr Judi Tth i Juli Trser. Wiksza cz analizy zostaa przedstawiona w formie czternastu tabel. Ze wzgldu na t form prezentacji uwagi s bardzo ograniczone, gdy res ipsa loquitur. Jednake aby lepiej zrozumie sytuacj Wgier, niezbdne jest dokonanie kilku wyjanie. Wgry byy okrelane jako pastwo o niskiej mobilnoci, gdzie tylko poniej jednego procenta obywateli wyraao wol migracji do pastw czonkowskich UE (niezalenie od tego czy chodzio o nowe czy stare pastwa czonkowskie). Z drugiej strony zaobserwowano interesujcy wzrost mobilnoci z niektrych pastw czonkowskich UE na Wgry zanim to pastwo przystpio do Unii. W 2000 r. populacja migrantw na Wgrzech wynosia okoo 12,5%. Napyw migracji na Wgry by jednake ograniczony przez wzajemne rodki dotyczce swobody przepywu pracownikw, jakie zostay wprowadzone przez Wgry wobec tych pastw UE 15, ktre zastosoway takie rodki midzy innymi wobec Wgier. Dlatego te pastwa UE 15 musiay i nadal musz ubiega si o pozwolenie na prac w celu uzyskania zatrudnienia na Wgrzech. Jeeli migrant ekonomiczny by zatrudniony przez 12 miesicy bez przerwy, wwczas otrzymywa zielon kart. Nie wprowadzono adnych wzajemnych rodkw wobec pastw A8. Oznacza to, e obywatele tych pastw mog swobodnie podejmowa prac na Wgrzech, ale musz si zarejestrowa dla celw statystycznych. Rejestracja jest obowizkowa, ale nie przewidziano kar za jej brak. Powysze informacje i znaczenie pozwole na prac, rejestracji i zielonych kart na Wgrzech uatwi zrozumienie informacji zawartych w Tabelach.
150
Tabela 1: Liczba pozwole na prac wydanych obywatelom EOG86

Obywatel cznie, w tym Austria Belgia Dania Finlandia Francja Niemcy Grecja Irlandia Wochy Luksemburg Krlestwo Niderlandw Portugalia Hiszpania Szwecja Zjednoczone Krlestwo Szwajcaria Norwegia Islandia Lichtenstein Cypr Malta Republika Czeska Polska Sowacja Sowenia Estonia otwa Litwa Inne
86
2003 57 383 282 85 26 92 435 650 23 56 168 0 136 19 24 69 461 brak danych brak danych
Sty-kwie 2004r. 22 913 79 22 14 15 26 167 4 8 52 2 34 5 7 7 63 4 7
Maj-gru 2004r. 41 782 180 40 30 48 100 681 10 0 127 0 70 16 27 0 0 234 6 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 40 211
2005 46 330 218 68 30 54 250 789 11 0 177 0 112 19 47 0 0 29 19 22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 44 485
2006 45 865 246 75 36 22 270 631 4 160 1 117 9 20
23 22 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 44 229
brak danych brak danych brak danych brak danych 5 0 149 320 5 693 22 8 4 16 48 640 5 1 58 122 2 305 17 0 1 1 19 887
rdo: llami Foglaioztatsi Szolglat FMM (Ministerstwo Zatrudnienia i Pracy).
Rozdzia VI Tabela 2: Gwne grupy migrantw w 2005 r.

Nowe pozwolenia na prac wydane pracownikom migrantom (napywajcym gwnie z Rumunii, Ukrainy, Serbii Czarnogry) W tym obywatele EOG Zarejestrowani pracownicy jako obywatele UE Posiadacze zielonej karty Czonkowie rodzin pracownikw migrantw Pracownicy sezonowi Studenci (powyej 18 lat) 46 329 2042
151
15 000 18 000 331 509 100 2500 13 600
Tabela 3: Liczba zatrudnionych obywateli UE (rejestracja, posiadacze zielonej karty)

Obywatele Austria Belgia Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Krlestwo Niderlandw Litwa otwa Niemcy Polska Republika Czeska Sowacja Sowenia Wochy cznie 14 242 / 13 023 866 / 635 55 / 87 13 168 / 12 246 36 / 30 22 / 27 288 / 398 10 / 16 6/5 133 / 177 101 / 4 5/6 26 / 69 1/2 4/3 18 / 32 Zarejestrowany pracownik 0512.2004r. i30.09.2005r. Posiadacz zielonej karty 0512.2004r. i3009.2005r. 44 / 50 18 / 18 7 / 14
152
Tabela 4: Odsetek posiadaczy wanych pozwole na prac w poszczeglnych sektorach gospodarki (na dzie 31 grudnia 2004 r.)
Inne 154 46 15 35 37 18 23 73 52 0 1 22 3 1 23 4 0 0 0 3 44 2 0 0 0 6 0 1 1 0 0 6 0 0 0 0 3 1 1 1 0 0 56 0 0 0 0 334 12 119 83 15 36 372 6 1 1 2
Obywatel 8 0 2 1 6 0 0 0 42 1 0 7 7 0 965 0 1 0 0 3 2 0 0 0 0 40 0 2 2 0 96 1 2 34 3 110 0 3 5 1
Rolnictwo
Przetwrstwo i budownictwo
0 0 0 0 0 0 0 1
Transport, Zarzdzaobsuga nie maszyn 2 65 0 6 2 11 3 9 11 35 0 0 0 1 0 22
Samozatrudnienie 15 2 4 7 13 0 5 7
NiewyPracow- Obsuga kwalifikonicy biura wani 44 0 0 2 0 0 3 0 0 5 0 0 8 0 1 0 0 1 2 1 0 3 0 0
Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Krlestwo Niderlandw Niemcy Portugalia Turcja Wochy Republika Czeska Polska Sowacja Sowenia Estonia otwa Litwa
3 0 0 1 0
1 1 0 0 0 0
40 139 0 1 0 0
Rozdzia VI Tabela 5: Stopa migracji zawodowej w latach 20032004

Wiza pobytowa (D) Cel Zatrudnienie, praca % caoci Poczenie z rodzin Studia Dziaalno gospodarcza Odwiedziny Wizyta oficjalna Opieka medyczna Inne cznie 2003 26421 63.3 1283 6742 1340 2026 230 20 3676 41738 2004 30957 64.9 1914 4721 1823 3818 121 37 4263 47654
153
Pozwolenie na pobyt 2003 20347 51.4 5773 5559 3206 1391 193 57 3011 39564 2004 24902 55.9 6486 4855 2232 1923 79 61 3994 44532
Tabela 6: Pozwolenia na pobyt wydane obywatelom EOG w 2004 r.

Liczbapozwolenapobytwydanych obywatelom Niemcy Sowacja Francja Zjednoczone Krlestwo Austria Wochy Norwegia Inne cznie Pozwolenia wydane 2897 1637 851 694 585 341 388 1956 9349
154
Tabela 7: Liczba pozwole na pobyt wydanych obywatelom EOG w 2005 r

Obywatel Austria Belgia Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Irlandia Krlestwo Niderlandw Litwa Luksemburg otwa Malta Niemcy Polska Portugalia Republika Czeska Sowacja Sowenia Szwecja Wochy Zjednoczone Krlestwo Szwajcaria Norwegia Islandia Liechtenstein cznie Pozwolenianaprac Pozwolenianapracwane wydanew2005r. wdniu31grudnia2005r. 246 68 2 33 0 60 304 14 53 0 132 0 0 0 0 868 0 21 0 0 0 2 182 0 32 23 2 0 2 042 218 68 0 30 0 54 250 11 47 0 112 0 0 0 0 789 0 19 0 0 0 0 177 0 29 19 2 0 1 775
Rozdzia VI Tabela 8: Liczba obywateli EU zatrudnionych w 2005 r.

Obywatel Rejestracja Zielona karta Rejestracja
155
Wydanew2005r. Austria Belgia Dania Estonia Finlandia Francja Grecja Hiszpania Krlestwo Niderlandw Litwa otwa Niemcy Polska Portugalia Republika Czeska Sowacja Sowenia Wochy Zjednoczone Krlestwo Czonek rodziny cznie 0 0 0 42 0 0 0 0 0 21 4 0 709 0 110 17 983 27 0 0 11 18 907 33 19 6 0 6 61 1 3 22 0 0 145 0 2 0 0 0 30 0 3 331
Zielona karta Wanewdniu 31grudnia2005r.87 1 0 0 6 0 1 0 0 0 23 6 1 638 0 115 15 108 38 0 0 17 15 954 60 27 14 0 8 81 2 5 29 0 0 229 0 2 0 0 0 37 2 13 509
87
Chocia dane te pochodz z 30 wrzenia 2005 r. wewntrzny dokument Ministerstwa Zatrudnienia i Pracy Biura ds. Integracji Europejskiej (stycze 2006 r.) zawiera wysze wartoci, jeli chodzi o liczb zielonych kart wydanych Austriakom (56), Niemcom (194), Francuzom (73) i Wochom (33). Dokument ten potwierdza rwnie, e nie wydano adnej zielonej karty obywatelom Irlandii, Luksemburga, Szwecji, Portugalii i Norwegii.
156
Tabela 9: Zestawienie wszystkich pozwole wanych w dniu 31 grudnia 2005 r. wedug krajw (%)
Region Budapest Pest KomromEsztergom Gyr-MosonSopron Csongrd Fejr Bcs-Kiskun Veszprm Ngrd Heves SzabolcsSzatmr-Bereg Zala Vas Baranya Bks Tolna Borsod-AbajZempln Hajd-Bihar Jsz-NagykunSzolnok Somogy cznie 0.6 0.6 0.6 100.0 1.6 0 3.2 100.0 0.1 0.2 0.1 100.0 0.8 2.4 0.8 100.0 0.5 0.5 0.5 100.0 Pozwolenia Pozwolenia Rejestracja naprac sezonowe 55.7 21.9 2.2 2.1 3.4 1.8 2.0 1.9 0.4 1.2 1.0 1.0 0.9 0.7 0.8 0.7 0 43.5 0 9.7 27.4 0 8.1 0 0 0 0 0 0 0 6.5 0 11.1 8.2 65.5. 5.5 0.1 1.7 0.9 0.3 3.4 0.4 0.3 0.3 0.2 0.2 0.1 0.1 Posiadacze zielonej cznie karty 29.1 18.1 3.1 16.7 0.8 5.1 1.4 3.1 1.4 6.1 1.6 0.6 2.8 2.2 0.2 0.4 44.1 18.4 18.2 3.1 2.6 1.8 1.7 1.5 1.1 1.0 0.8 0.8 0.7 0.6 0.6 0.6
Tabela 10: Zarejestrowani obywatele UE wedug sektorw gospodarki w 2005 r.

Samozatrud- Pracow- Obsuga Inne nienie nicy biura usugi Inne 33 2 7 0 1 255 0 0.6% 1 2.7% 0 2 793 0 17.6% 109 2 2 641 14 5.1% 16 1 27 2 1 232 2 1.7% 4.0% 13 571 70 7 2 1 0 0 38 17 162 0 2 0 1 16 3 15 0 Niewykwalifikowani
Rozdzia VI
Obywatele 2 0 12 0 0 8 583 1 0.8% 4 75 0 0 26 0 19
Transport, obsuga Zarzdzanie maszyn
Czechy
11
Estonia
Polska
240
otwa
Litwa
10
Sowacja
1 888
Sowenia
cznie (100%)
13.5%
54.0%
157
158
Tabela 11: Obywatele UE jako posiadacze pozwole na prac wedug sektorw gospodarki (na dzie 31 grudnia 2005 r.)
Handel 18 6 1 2 50 3 1 6 38 2 15 4 1 22 108 7 75 27 46 5 10 12 3 25 2 15 0 2 2 18 68 8 0 0 0 2 2 0 2 0 12 3 0 5 6 1 0 4 47 1 1 0 0 0 0 1 0 0 6 0 0 12 19 10 0 5 12 4 4 2 12 0 5 11 45 2 3 Transport i telekomunikacja Finanse Edukacja, Opieka kultura, Rolnictwo Inne cznie medyczna sport 218 68 30 54 250 11 47 112 789 19 177
Obywatele
Austria
142
Belgia
Dania
13
Finlandia
35
Francja
94
Grecja
Hiszpania
14
Krlestwo Niderlandw
17
Niemcy
543
Portugalia
Wochy
63
Rozdzia VI
159
Tabela 12: Pozwolenia na pobyt wydane obywatelom EOG w 2005 r.

Obywatele Niemcy Sowacja Austria Francja Zjednoczone Krlestwo Krlestwo Niderlandw Wochy Inne cznie Zoonepodania 4 600 2 411 970 875 860 522 465 2 355 13 058 Wydane pozwolenia 4 569 2 368 975 881 837 505 462 2 301 12 898
Tabela 13: Legalna migracja na Wgry w 2005 r.

Celpobytu (wiza D) Zatrudnienie Praca sezonowa Poczenie z rodzin Studia Praca zarobkowa Wizyta Podr oficjalna Leczenie medyczne Inne cznie Zatrudnienie Poczenie z rodzin Studia Praca zarobkowa Wizyta Pobyt oficjalny Leczenie medyczne Inne cznie 2004 30 957 (64%) 779 1 914 (4%) 4 721 (9,8%) 1 823 (3,8%) 3 518 121 37 4 263 48 133 (100%) 24 902 (55,8%) 6 486 (14,5%) 4 855 (10,9%) 2 232 (5,0%) 1 923 79 61 3 994 44 532 (100%) 2005 19 374 (63%) 34 1 232 (4%) 3 659 (11,9%) 906 (2,9%) 1 876 171 21 3 438 30 711 (100%) 26 958 (57,8%) 7 884 (16,9%) 4 693 (10,1%) 658 (1,4%) 1 916 106 68 4 383 46 666 (100%)
Celwydaniapozwolenianapobytorazjegoprzeduenia
Tabela 14: Migracja zarobkowa na Wgrzech w latach 20042006
Wanewdniu12/31/2004 Wanewdniu12/31/2005 Wanewdniu12/31/2006 PozwoPoPoPoReje- Zielona lenie zwole- Reje- Zielona Ra- zwole- Reje- Zielona Ra- zwolezem nie na sezonowe stracja karta zem nie na stracja karta nie na stracja karta (roln) prac prac prac 288 45 333 218 1 60 279 246 1 84 56 18 74 68 27 95 75 27 38 7 45 30 14 44 36 21 5 5 26 1 1 29 141 18 124 112 65 138 20 54 250 11 8 81 2 62 332 13 22 270 4 117 134 2 2 1 8 121 2 35
Razem 331 102 57 0 30 392 6 152
129
60 112 19
106
13 133 22 4 789 177 19 47 1 229 37 2 5
Austria Belgia Dania Zjednoczone Krlestwo Finlandia Francja Grecja Krlestwo Niderlandw Irlandia Luksemburg Niemcy Wochy Portugalia Hiszpania Szwecja Norwegia Szwajcaria UE 15 1 631 160 9 20 284 13 0 824 180 15 36 22 15 26 2064 19 29 1823 3 496 0 0 1019 214 21 52 0 19 29 2322 22 23 1641 0
691 158 15 32 22 15 26 1780
342 55 4 6
1 708
0 1 978 215 13 26 0 22 24 2349
C.d.:Tabela14
Cypr Malta Czechy Polska Sowacja Sowenia Estonia otwa Litwa EU 10 Ro+Ukr+Ju Inne cznie 0 1 0 285 0 39803 4765 46391 115 638 15106 38 6 6 23 15932 15 4 15954 0 2 11 509 0 38560 5664 45865 0 121 2 123 191 940 16659 67 6 10 20 17893 14 4 17918 0 2 10 720
29 92 1619 12 3 1 2 1758 45126 6729 55393
59 466 10109 20 33 7 5 10699 9 3 10711
0 0 88 36 11728 32 558 8 7 12457 45136 6732 66389
0 0 115 6 15106 38 638 6 23 15932 39820 4780 62854
0 0 191 6 16659 67 940 10 20 17893 38697 5680 64626
ROZDZIA VII KONSEKWENCJE MIGRACJI EKONOMICZNEJ Z KRAJW A8
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wpyw na dzieci migrantw ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wpyw na rodziny migrantw ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . Zjednoczone Krlestwo i inne pastwa UE 15 czerpice korzyci gospodarcze z migracji z pastw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Informacje oglne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wysoki wzrost gospodarczy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przedsibiorcy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bankowo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Supermarkety . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reakcja pracodawcy i opinia migrantw z pastw A8 . . . . . . . . . Wrogo wobec migrantw ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski w piguce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Obcienie sub publicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zjawisko tymczasowe? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Bezdomno / problem mieszka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szkoy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Spjno spoeczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Gboki kryzys? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Podsumowanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Rola Kocioa Katolickiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... oraz wpyw wyjazdu migrantw ekonomicznych z pastw A8 na ich wasne kraje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sowo na temat przyszych oglnoeuropejskich polityk migracyjnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pogorszenie zarobkw ludnoci lokalnej i warunkw zatrudnienia? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165 165 168 170 170 171 175 176 177 177 180 181 182 182 185 190 192 192 193 194 195 202 202
Wprowadzenie
Od pewnego czasu moemy obserwowa konsekwencje migracji ekonomicznej z pastw A8 niektre z nich maj korzystny charakter, inne za s szkodliwe. W niniejszym rozdziale przeprowadzimy krtk analiz konsekwencji zarwno pozytywnych, jak i negatywnych, jakie niesie ze sob migracja ekonomiczna. W tym celu proponujemy w pierwszej kolejnoci zbada wpyw takiej sytuacji na dzieci migrantw ekonomicznych z pastw A8. Nastpnie omwimy skutki odczuwane przez rodziny migrantw ekonomicznych z pastw A8. W obu tych przypadkach naley zaznaczy, e badanie przeprowadzone w celu potwierdzenia wynikw niniejszego raportu pokazuje, e skutki te w duej mierze s negatywne. Po trzecie w niniejszym rozdziale pokaemy, w jaki sposb przyjmujce pastwa czonkowskie czerpi korzyci z migracji ekonomicznej. Zjednoczone Krlestwo posuy za przykad pastwa czonkowskiego, ktre odnosi takie korzyci. W ramach wprowadzenia usystematyzujemy niektre zagadnienia oglne, a nastpnie zajmiemy si analiz wysokiego wzrostu gospodarczego, przedsibiorczoci, bankowoci, sytuacji supermarketw, reakcji pracodawcw na migracj z pastw A8 i wrogoci wobec migrantw ekonomicznych z pastw A8. Po czwarte zajmiemy si analiz obcienia brytyjskich sub publicznych w pewnych wraliwych obszarach, takich jak bezdomno, szkoy, spjno spoeczna i niektre sytuacje krytyczne, po czym przejdziemy do krtkiego podsumowania. Po pite omwiona zostanie rola Kocioa Katolickiego w migracji ekonomicznej z pastw A8, zwaszcza z Polski. Nastpnie, w szstej czci, zajmiemy si omwieniem skutkw wyjazdu migrantw z pastw A8 na te pastwa. Po sidme poruszymy rwnie problem przyszych ponad europejskich polityk migracyjnych, a nastpnie zajmiemy si kwesti pogorszenia zarobkw ludnoci lokalnej i warunkw zatrudnienia.
Wpywnadziecimigrantwekonomicznych
Pojawiy si pewne niepokojce raporty, z ktrych wynika, e ogromna liczba dzieci w Polsce zostaa porzucona przez rodzicw, ktrzy wyemigro-
166
wali do pastw UE 15 w poszukiwaniu lepszego ycia1. Odnotowano kilka tragicznych przypadkw, w ktrych rodzice oddali swoje dzieci do pastwowych domw dziecka przez opuszczeniem kraju oraz takie, w ktrych dzieci popeniy samobjstwo, sigay po narkotyki, wchodziy na drog przestpcz lub miay zaburzenia psychiczne2. Peter Dobbie opisa w Mail on Sunday3 przypadek dwuletniej dziewczynki, Ani S., ktra zostaa porzucona przez matk, Sylwi, zanim ta wyemigrowaa do Anglii z zamiarem poprawy swojej sytuacji finansowej4. Ania zostaa oddana do Domu Dziecka nr 1 w W. Zaobserwowano u niej powane problemy psychologiczne spowodowane z tsknot za matk. Chocia Sylwia zapewniaa, e wrci, nie zrobia tego. Nie zostawia rwnie adresu kontaktowego w domu dziecka. Dlatego wadze podjy decyzj o wszczciu procedury adopcyjnej. Ani najpierw zostanie wyznaczony kurator, a nastpnie jej matka zostanie pozbawiona wszelkich praw rodzicielskich. Podczas gdy procedura adopcyjna jest w toku, dom dziecka zapewni Ani ... tyle mioci i uczucia ile zdoa. Ania nie umiecha si, ledwie mwi. Nie bawi si z innymi dziemi. Nie pyta o swoj matk. Jest bardzo przestraszon i zagubion dziewczynk, mwi dyrektor domu dziecka i dodaje po tym jak sd zrobi swoje, postaramy si znale jej now rodzin. Sprbujemy znale jej mio i kogo, kto zapewni jej opiek i ochron. Wanie tego potrzebuje5. To tylko jeden z wielu innych takich przypadkw, ktre s skutkiem migracji ekonomicznej. Nie jestemy w stanie okreli liczby dzieci, ktre zostay porzucone, podczas gdy ich rodzice prbuj dorobi si za granic mwi Pete Dobbie. Na szczcie w tym przypadku nie doszo do tragedii. W innym przypadku pogrona w depresji czternastoletnia dziewczyna, pozostajca pod opiek
rdo: Badanie przeprowadzone przez Petera Dobbie zatytuowane Polish children dumped by parents heading for Britain opublikowane w Mail on Sunday, dnia 29 lipca 2006 r. 2 Naley zauway, e przypadki te nie s odosobnione i trzeba uwiadomi sobie, e dane statystyczne dotyczce migracji ekonomicznej, zwaszcza do Zjednoczonego Krlestwa, Irlandii i Szwecji, ktre w pierwszym okresie przejciowym (od dnia 1 maja 2004 r. do dnia 30 kwietnia 2006 r.) wprowadziy polityk otwartych drzwi wobec migracji z pastw A8, byy i nadal s wysokie. W samym Zjednoczonym Krlestwie odnotowano 600 000 migrantw ekonomicznych z pastw A8, z czego poow stanowili Polacy. 3 Tame str. 4. 4 Prawdopodobnie bilet autobusowy w jedn stron do Londynu Sylwia pokazaa dyrektor domu dziecka, kiedy prosia j o zaopiekowanie si Ani. Sylwia zagrozia dyrektorce domu dziecka, e jeli nie przyjmie ona Ani, porzuci j na dworcu autobusowym. 5 Mail on Sunday przeprowadzi wywiady z dziadkami Ani, Aniel i Ryszardem S., ktrzy byli zaskoczeni zachowaniem Sylwii, gdy zapewniaa ich, e Ania zostaa u jej koleanki, a ona sama pracowaa z bratem Robertem w Londynie. Robert potwierdzi, e Sylwia przez pewien czas przebywaa z nim i e mwia mu o zamiarze sprowadzenia Ani. Nastpnie Sylwia znikna i zostaa uznana przez policj w Acton za osob zaginion.
1
Rozdzia VII
167
siedemnastoletniej siostry, popenia samobjstwo, rzucajc si ze supa wysokiego napicia, po tym jak jej matka skuszona dobrze patn prac w City, wyjechaa do Londynu. Depresja dziewczyny bya spowodowana tym, e jej matka nie moga wrci do Polski ze wzgldu na napicie w pracy. Kolejnym tragicznym przypadkiem jest sprawa Adasia S. Jego rodzice wyjechali do Zjednoczonego Krlestwa, pozostawiajc czworo dzieci pod opiek dziadkw w K. Rodzice chcieli, aby dzieci doczyy do nich kiedy ju urzdz si w nowym kraju, jednak czternastoletni Ada, nie radzc sobie z tsknot za rodzicami i perspektyw nowego ycia za granic, powiesi si. Jednemu z kolegw pozostawi wiadomo napisan dzie przed samobjstwem o treci Prbowaem was ostrzec, ale wszyscy mnie ignorowali. Prbowaem to powiedzie gono i wyranie. Katarzyna Korpolewska, psycholog, powiedziaa Nawet jeli intencje rodzicw s szczere, dzieci wci przeywaj szok, nie rozumiejc, e zostay opuszczone na krtko, myl, e rodzice zostawili je na zawsze. Takie przeycie moe zostawi trway lad w psychice dziecka. Jak dotychczas nie jest znana dokadna liczna dzieci dzielcych ten los, ale s ich setki, jeli nie tysice, poniewa liczna porzucanych dzieci w Polsce ronie6. Beata Rostocka, dyrektor orodka pomocy spoecznej, powiedziaa Mail on Sunday Coraz czciej odbieram telefony matek i ojcw z pytaniem, czy wemiemy dziecko na przechowanie, bo sami musz wyjecha za chlebem do Anglii czy Irlandii. Najwyraniej dzieci zostawiaj w domach dziecka nie tylko osoby z najniszego szczebla drabiny spoecznej; zdarza si to rwnie osobom wyksztaconym. Doniesienia te potwierdza dyrektor domu dziecka, Halina Kurasz, opowiadajc histori matki, ktra opucia szecioro dzieci, by mc segregowa mieci w Niemczech. Najmodsze miao cztery lata, a najstarsze 16 lat. Z kolei dwie inne matki opuciy dzieci i uday si do Woch. Jedna z nich zostawia swoj crk, obiecujc, e wrci po ni wkrtce. Po jakim czasie zadzwonia, by powiedzie, e nie wraca. Dziewczynka bya przeraona. Szukalimy jej ojca, ale jak go znalelimy, okazao si, e dziewczynka nie chciaa go zna. Inna matka wyjechaa i nawet nie zadzwonia. Zostawia troje dzieci. Jedno z nich dopiero zaczynao chodzi. Dyrektor dodaa: Myl, e to dopiero pocztek pewnego zjawiska. Przez lata to mczyni wyjedali do pracy za granic, teraz przysza kolej na kobiety.
6
Wedug Ryszarda Zieliskiego, prezesa Polskiego Centrum Kryzysowego dla Matek i Dzieci.
168
Waldemar Wieczorek, dyrektor sub socjalnych w Darowie powiedzia To nowy, bardzo powany problem. Porzucanie dzieci w ten sposb jest niezgodne z prawem. Wyglda na to, e wpyw migracji rodzicw na dzieci pozostawione w Polsce i w innych pastwach A8 bdzie coraz powaniejszy. Jest to coraz powaniejszy problem spoeczny. Rzecz oczywist jest to, e istniej zdesperowani Polacy i obywatele innych pastw A8, ktrzy musz wyemigrowa, aby unikn cierpienia i ubstwa, jakie wystpuj w niektrych pastwach A8. Nie wyjedaj oni ze swoich pastw w poszukiwaniu fortuny, ale po prostu po to, aby zapewni lepsze ycie sobie i, paradoksalnie, swoim dzieciom.7
Wpywnarodzinymigrantwekonomicznych
W rozdziale powiconym drogom do zatrudnienia emigrantw ekonomicznych, a w szczeglnoci w czci powiconej formom rekrutacji migrantw ekonomicznych jako grupy8, przedstawiono stosowane metody rekrutacji. Jeeli migranci s rekrutowani i zostaj zakwaterowani jako grupa9, zazwyczaj mieszkaj wsplnie. Takie wsplne mieszkanie nie sprzyja yciu rodzinnemu, wic zdarza si, e migranci przynajmniej przez pewien czas nie s w stanie zabra ze sob swoich partnerw i rodzin, poniewa nie zostao dla nich przewidziane zakwaterowanie. Problem ten ma podoe zarwno praktyczne, jak i ekonomiczne, gdy pracodawcy/ agencje zatrudnienia nie dysponuj kwaterami lub nie chc ponosi wydatkw na partnerw i rodziny migrantw ekonomicznych. Jednym z podstawowych praw wynikajcych ze swobody przemieszczania si pracownikw, na podstawie dyrektywy w sprawie prawa obywateli Unii i czonkw ich rodzin do swobodnego przemieszczania si i pobytu na terytorium Pastw Czonkowskich, jest prawo pozwalajce na doczenie czonkw rodziny migranta ekonomicznego do tego migranta10.
Tak opini wyrazio 93% obywateli z Polski i innych pastw A8, z ktrymi autor przeprowadzi rozmowy. 8 Zob. str. 65 i kolejne. 9 Zob. str. 70 powyej. 10 Dyrektywa 2004/38/WE [2004] Dz.U. L 158 z 30.4.2004, s. 77, art. 1 lit. a), art. 2 ust. 2 lit. a) d) i art. 3 ust. 1. Zob. rwnie art. 3 ust. 2 dotyczcy beneficjentw. Czonkowie rodziny zostali zdefiniowani jako wspmaonek; partner w zarejestrowanym zwizku partnerski, (jeeli ustawodawstwo przyjmujcego Pastwa Czonkowskiego uznaje takie zwizki); bezporednich zstpnych, ktrzy nie ukoczyli dwudziestego pierwszego roku ycia lub pozostaj na utrzymaniu, (oraz tych wspmaonka lub partnera); bezporednich wstpnych pozostajcych na utrzymaniu (oraz tych wspmaonka lub partnera).
7
Rozdzia VII
169
Analiza przepisw przejciowych pokazaa, e nie pozwalaj one na spenienie podstawowego prawa do zjednoczenia rodziny przewidzianego w dyrektywie. Dlatego wydaje si, e istnieje pewna niespjno pomidzy przepisami dyrektywy, ktre mwi o swobodzie przemieszczania si i pobytu pracownikw bdcych obywatelami Unii i ich rodzin, a przepisami przejciowymi, ktre dopuszczaj tak moliwo, jednake na zasadach czasowych. Zgodnie z najlepsz wiedz autora problem ten nie zosta nigdy poruszony przez Komisj lub Parlament Europejski. W tej sprawie nie wypowiedzia si rwnie Europejski Trybuna Sprawiedliwoci. Istnieje opinia, e w przypadku rozstrzygania tego problemu przez Trybuna mgby on, korzystajc z dosownej interpretacji prawodawstwa UE (a mianowicie dyrektywy i przepisw przejciowych), zdecydowa o przewadze przepisw dyrektywy w poczeniu z szerok interpretacj Trybunau postanowie Traktatu WE w sprawie obywatelstwa (wobec braku przepisw przejciowych na ten temat). Dlatego istnieje przekonanie, e migrant ekonomiczny ma prawo do poczenia si z rodzin. W przeciwnym razie mona uzna, e to podstawowe prawo przewidziane w dyrektywie umkno uwadze prawodawcw opracowujcych projekt przepisw przejciowych. Bez wzgldu na prawodawstwo, naley omwi rzeczywisty stan migracji oraz naley zbada jej ekonomiczne i praktyczne aspekty z punktu widzenia pracodawcy/agencji porednictwa pracy. Badanie Samanthy Currie11 wyranie pokazuje ten problem widziany z perspektywy przedstawiciela agencji: ... Nie mog zabiera ze sob rodzin, poniewa pracodawca zapewnia zakwaterowanie jedynie kandydatom. Pracodawca wynajmuje dom, ale tylko dla pracownikw, nie ma tam miejsca dla ony i dzieci. Moe po upywie szeciu miesicy rodzina bdzie moga doczy. Badanie przeprowadzone przez autork pokazuje, e przewaajca wikszo migrantw (97%), ktrzy yj w zwizku maeskim lub posiadaj partnerw chc, aby ich ona/partner doczyli do nich jak najszybciej.12
The role played by agencies and employers in facilitating post-accession Polish migration to the U.K. (wersja robocza), Midzynarodowa Konferencja COMPAS, 56 lipca, 2006 r., Uniwersytet Oksfordzki, str. 11. 12 Jest to uzasadnione czstoci wizyt w Konsulacie Rzeczpospolitej Polskiej w Hull (Beverley) skadanych przez kobiety i mczyzn (z przewag mczyzn) w celu powiadczenia dokumentw, umoliwiajcych partnerom i dzieciom uzyskanie niezbdnych dokumentw, zazwyczaj paszportw lub dowodw tosamoci, pozwalajcych na wjazd do Zjednoczonego Krlestwa. Szacuje si, e w cigu caego roku Konsulat wiadczy takie usugi rednio cztery razy w tygodniu.
11
170
Konsekwencj takiej sytuacji jest to, e rodzice i ich dzieci (oraz rodziny) musz pozostawa rozdzieleni przez dugi czas. Taka sytuacja niewtpliwie jest niewygodna, wywouje stres i niezadowolenie emocjonalne u obu partnerw i u ich rodzin.13 Dorota Klos, ktra wyemigrowaa do Anglii i odnosia sukcesy zawodowe jako programistka laserowa, nie moga sprowadzi dzieci, ktre zostay w Polsce z dziadkami przez ponad rok. Kobieta powiedziaa, e by to dla niej niezwykle trudny okres ... i nawet teraz wie, e decyzja o przyjedzie tutaj jako samotna matka bez wsparcia rodziny i realizacja marze o osigniciu lepszej przyszoci wywara na niej ogromne pitno.14 Tomasz Okzyk, pracownik fabryki w Plymouth, ma nadziej, e wrci do Polski po zaoszczdzeniu sumy pienidzy wystarczajcej do rozpoczcia wasnej dziaalnoci w tym kraju. Musia zostawi on i crk w Polsce. Powiedzia To jest straszne, ale takie jest ycie ... ycie jest cikie.15 Dua liczba polskich obywateli, z ktrymi przeprowadzono rozmowy w ramach tego badania auje, e tak wielu Polakw opuszcza kraj, aby pracowa za granic. Jednake rozumiej, e w obecnych okolicznociach, ludzie zwaszcza modzi musz sprbowa szuka dobrze patnej pracy za granic. Istniej jednak pewne obawy spoeczne, e migracja zagraa jednostce rodzinnej w sytuacji, gdy jeden z jej czonkw wyjeda za granic do pracy i zostawia rodzin. Przykady wielu wsi i miast w Polsce podane przez badaczy pokazuj, e zazwyczaj dzieci trafiaj pod opiek dziadkw i s przez nich wychowywane.
ZjednoczoneKrlestwoiinnepastwaUE15 czerpicekorzycizmigracjizpastwA8
Informacje oglne
W niniejszym raporcie sytuacja Zjednoczonego Krlestwa posuya za przykad krajw UE 15 czerpicych korzyci z migracji z pastw A8. Nie liczc krtkiej informacji, ograniczenia objtociowe niniejszego raportu nie pozwalaj na zbadanie i przeanalizowanie korzyci, jakie migranci ekonomiczni z pastw A8 przynosz pastwom UE 15.
Zob. take: L. Ackers Shifting Spaces: Women, Citizenship and Migration within the European Union (1998), The Policy Press, Bristol. rdo: Program telewizyjna BBC 1 Inside Out, z dnia 13 listopada 2006 r. 15 rdo: Ibid.
13 14
Rozdzia VII
171
Dane przedstawione przez rzd brytyjski16 pokazuj, e migranci ekonomiczni z pastw A8 rejestrujcy si w WRS17 znacznie przyczyniaj si do zwikszenia produktywnoci Zjednoczonego Krlestwa. Wedug badania przeprowadzonego przez rzd migranci ekonomiczni z pastw A8 nie odbieraj pracy bezrobotnym obywatelom brytyjskim. Zgodnie z danymi z dnia 1 marca 2006 r.18 dnia 1 maja 2004 r. zarejestrowao si 329 000 migrantw ekonomicznych z pastw A8. W 2005 r. brytyjski rzd19 zleci zbadanie wpywu tej sytuacji na brytyjski rynek pracy w wyniku zwikszenia liczby osb ubiegajcych si o zasiek dla bezrobotnych: w 2005 r. liczba tych osb wzrosa o 90 000. W wyniku badania20 stwierdzono, e ... brak byo wyranych dowodw statystycznych..., ktre potwierdzayby wpyw migrantw ekonomicznych na zwikszenie liczby poda o zasiek dla bezrobotnych. Oglnie biorc wpyw migracji z nowych pastw czonkowskich UE na gospodark by niewielki, ale w duej mierze pozytywny czytamy w raporcie. W raporcie porwnano zmiany liczby osb ubiegajcych si o zasiek dla bezrobotnych z liczb migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy ubiegali si o prac w poszczeglnych czciach kraju. Badanie wykazao ... brak znaczcych powiza statystycznych pomidzy koncentracj wnioskw o rejestracj w WRS21, a wzrostem liczby wnioskw o zasiek.
Wysoki wzrost gospodarczy

Polityka przyjta przez Szwecj, Irlandi i Zjednoczone Krlestwo podczas pierwszego okresu przejciowego, zapewniajca nieograniczony dostp do rynkw pracy dla migrantw ekonomicznych z pastw A8, przyczynia si do wysokiego wzrostu gospodarczego i wysokiego zatrudnienia w kadym z tych trzech krajw. Pocztkowe obawy wyraane przez wikszo pastw UE 15 przed napywem taniej siy roboczej i turystyk socjaln nie sprawdziy si, dlatego w drugim okresie kilka pastw UE 15 otworzyo rynki pracy22 dla pracownikw z pastw A8. Brytyjski Minister ds. Imigracji owiadczy, e migranci ekonomiczni z pastw A8 ... uzupenili wane wakaty, pomagajc tym samym w wiadrdo: Financial Times, 13 kwietnia 2006 r. Zob. str. 76 i nast. 18 S to najnowsze dane dostpne w czasie pisania niniejszego raportu. 19 Departament Zatrudnienia ora Emerytur i Rent. 20 Opublikowanego dnia 28 lutego 2006 r. 21 Analiza Systemu Rejestracji Pracownikw jest dostpna na str. 76 i kolejnych, powyej. 22 Zob.: dyskusja na temat drugiego okresu przejciowego na str. 46 i kolejnych, powyej.
16 17
172
czeniu usug publicznych w spoecznociach w caym Zjednoczonym Krlestwie i korzystnie wpynli na stan naszej gospodarki i spoeczestwo.23. Sekretarz Stanu z Ministerstwa Spraw Wewntrznych powiedzia, e migranci ekonomiczni z pastw A8 przysporzyli ... niewtpliwych korzyci gospodarczych w wysokoci 500 mln funtw rocznie24. Statystyki Ministerstwa Spraw Wewntrznych pokazuj, e okoo 5000 migrantw ekonomicznych z pastwa A8 zostao zarejestrowanych jako kierowcy pojazdw ciarowych, autobusw i autokarw midzy lipcem 2004 r. a grudniem 2005 r. Okoo 9300 osb zarejestrowao si jako pracownicy opieki, a 1200 jako badacze, nauczyciele i asystenci. Okoo 500 migrantw z pastw A8 zgosio si jako dentyci, a ponad 1400 osb jako lekarze oglni, lekarze szpitalni, pielgniarki i inni specjalici w zakresie zdrowia. Spord migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy uzyskali prac w Zjednoczonym Krlestwie, wikszo (95%) byo Polakami, 13% stanowili Litwini, a 11% Sowacy. Ministerstwo Spraw Wewntrznych owiadczyo, e 36% migrantw ekonomicznych z pastw A8 byo zatrudnionych w przetwrstwie spoywczym i przy innych pracach fabrycznych; 10% znalazo zatrudnienie w gastronomii i kuchni, a 9% przy pakowaniu i w magazynach. Bank Anglii wyrazi opini, e migranci ekonomiczni z pastw A8 uzupenili powane luki na rynku pracy. To zagodzio presj inflacyjn przez ograniczenie wzrostu pac25. David Blanchflower, czonek komitetu polityki monetarnej Banku Anglii, powiedzia, e istnieje mao dowodw na to, e migranci z Europy Wschodniej przyczynili si do obnienia zarobkw i szans na zatrudnienie brytyjskich pracownikw, chocia naley zaznaczy, e migranci z pastw A8 pomogli w ograniczeniu wzrostu wynagrodze i w agodzeniu presji inflacyjnej. To natomiast pomaga w utrzymaniu niskich stp procentowych i pozwala na zwikszenie wiadcze. Malejce stopy urodze i starzejce si spoeczestwo w wielu uprzemysowionych pastwach zmuszaj te kraje do otwarcia si na migrantw, aby zwikszy wzrost gospodarczy. Minister Skarbu zwrci uwag na te korzyci w mowie przed gosowaniem w sprawie budetu w grudniu 2006 r., kiedy to zwikszy wartoci szacunkowe tendencji wzrostowych, odpowiadajce tempu wzrostu gospodarczego, bez wytworzenia presji inflacyjnej, do 2,75% poczwszy od 2007 r. z 2,5% w zwizku z wysz migracj ni przewidywana.
rdo: Artyku napisany przez Andrew Taylora, Financial Times, z dnia 1 marca 2006 r., str. 4. Jednake nie wyjaniono, w jaki sposb obliczono te dane. 25 rdo: Financial Times, 22 lipca 2006 r., str. 4. i Financial Times, z dnia 19 lutego 2007 r., str. 2.
23 24
Rozdzia VII
173
Wedug Departamentu Zatrudnienia oraz Emerytur i Rent, 280 200 migrantw ekonomicznych z pastw A8 otrzymao krajowe numery ubezpiecze w roku finansowym od kwietnia 2004 r. do kwietnia 2005 r., co stanowio wzrost o 145%. Komisja Europejska potwierdza, e rozszerzenie o pastwa A8 nie spowodowao zaamania rynkw pracy pastw UE 15. Migracja rzeczywicie przyspieszya rozwj gospodarczy i pomoga przezwyciy niedobory zatrudnienia w UE 15, w szczeglnoci w brany budowlanej. Ponadto Komisja owiadczya, e napyw migrantw ekonomicznych z pastw A8 do pastw UE 15 by ograniczony i nie spowodowa utraty miejsc pracy przez rodzimych pracownikw. Ze statystycznego punktu widzenia Komisja Europejska wskazuje, e redni odsetek populacji w wieku produkcyjnym w pastwach UE 15 zoonej przez migrantw ekonomicznych z pastw A8 by skromny i wynosi 0,4%, w porwnaniu z 2,1% populacji migrantw z innych pastw UE 15 i 5,1% populacj migrantw spoza Unii Europejskiej. Ciekawe jest, e Komisja zasugerowaa, i bariery wprowadzone przez niektre z pastw UE 15 w okresach przejciowych okazay si w znacznym stopniu nieskuteczne w powstrzymywaniu napywu ze wschodu na zachd, poniewa migranci byli albo zatrudniani na konkretnych stanowiskach, albo korzystali z samozatrudnienia. Naley zaznaczy, e istnieje znaczna liczba obywateli Europy Wschodniej i rodkowej, ktrzy s zatrudnieni nielegalnie w pastwach UE 15. Trzeba te zada sobie pytanie, czy kontrole przeprowadzane przez niektre pastwa UE 15, ktre mogyby zosta utrzymane do 2011 r., ograniczaj migracj ze wschodu na zachd czy te zachcaj pracownikw do podejmowania pracy w szarej strefie. Zrozumiae jest, e Austria i Niemcy graniczce ze znaczn liczb pastw A8 maj najwicej powodw, by wprowadzi ograniczenia, biorc pod uwag zwaszcza ich wysokie stopy bezrobocia. Migranci ekonomiczni z pastw A8, ktrzy przybyli do Zjednoczonego Krlestwa w liczbie wikszej ni przewidywana przez rzd brytyjski i Komisj Europejsk, zarwno ci zarejestrowani, jak i ci, ktrzy nie dopenili tego obowizku, znaleli prac i tylko niektrzy z nich korzystali ze wiadcze spoecznych. Instytut Bada nad Polityk Publiczn w Londynie owiadczy, e migranci ekonomiczni z pastwa A8 przyczynili si do zagodzenia problemw zwizanych z brakiem siy roboczej. ... Udaj si oni do tych czci Zjednoczonego Krlestwa, ktre dotychczas byy omijane przez migrantw. Jedynie jedna czwarta udaa si do Londynu, a wiele osb przenioso
174
si do takich regionw jak Anglia i Irlandia Pnocna, podejmujc prace w przetwrstwie spoywczym i w rolnictwie, ktrych nie chcieli wykonywa rodzimi mieszkacy. Inverness, miasto w Szkockim regionie Highlands, jest dumne z pracownikw pochodzcych z pastw A8, ktrzy pracuj w turystyce, przetwrstwie spoywczym i sektorze budowlanym. Wedug Highlands and Islands Enterprise (instytucji wspierajcej rozwj, finansowanej ze rodkw pastwowych) w 2005 r. przybyo tam 3000 migrantw ekonomicznych z pastw A8 i szacuje si, e obecnie w tym regionie pracuje 4 do 5 tysicy osb. Znaczn wikszo (69%) stanowi Polacy. 82% migrantw jest w wieku od 18 do 34 lat. Strathaird Salmon, przedsibiorstwo przetwrstwa ryb z siedzib w Inverness, zatrudnia 350 osb, w tym 100 Polakw. Jednake aby sprosta obowizkom w okresie wit Boego Narodzenia, zesp pracownikw wzronie do 500 osb. Dyrektor Zasobw Ludzkich powiedzia, e zatrudnia Polakw od kilku lat i e s oni ... doskonaymi pracownikami, ktrzy speniaj nasze zapotrzebowanie na pracownikw sezonowych w taki sposb, w jaki pracownicy lokalni nie s w stanie. Firma zatrudnia rwnie migrantw ekonomicznych z pastw A8 posiadajcych kwalifikacje z zakresu informatyki, zarzdzania inynierii i pracy laboratoryjnej. Stawka za godzin wynosi 5,30 GBP, a w przypadku pracownikw sklepw osiga przecitnie 6,30 GBP wraz z dodatkowymi premiami. Dyrektor HR powiedzia W Inverness spotkao ich mao wrogoci.... Jeeli kto z lokalnych mieszkacw potrzebuje pracy, moe j dosta. Badanie przeprowadzone wrd migrantw z pastw A8 pokazao, e wikszo z nich bya zadowolona z posiadanego zatrudnienia, ale nie podobao im si to, e umowy byy krtkoterminowe, zarobki niskie, pracowali na nieregularnych zmianach i nie mieli moliwoci szkoleniowych. Modsi pracownicy byli rwnie niezadowoleni z braku rozrywki w miecie. Dowiadczona koordynatorka, profesor Maria Amparo Ballester Pastor, w swoim raporcie mwi, e migranci z pastw A8 znajduj si ... w sercu boomu, jakiego dowiadczya hiszpaska gospodarka.... wzrost produkcji i konsupmcji. Potwierdza, e migranci z pastw A8 ... maj pozytywny wpyw zarwno na system zabezpiecze spoecznych, jak i na finanse pastwa, z uwagi na fakt, e wikszo z nich opaca podatki i skadki ubezpieczeniowe, a nie wymagaj zbyt wielu wiadcze spoecznych i zdrowotnych poniewa s to przewanie osoby w wieku produkcyjnym. Ostrzega jednake, mwic ... W przyszoci ten pozytywny wpyw prawdopodobnie osabnie, poniewa populacja imigrantw przejmie cechy spoeczno-gospodarcze lokalnej populacji hiszpaskiej.
Rozdzia VII
175
Przedsibiorcy
W szczeglnoci naley zauway, e w poszukiwaniu zatrudnienia z pastw A8 wyemigrowali nie tylko pracownicy, ale rwnie przedsibiorcy z zamiarem rozpoczcia dziaalnoci w Zjednoczonym Krlestwie. Obserwuje si szybki rozwj tej tendencji, gdzie migranci ekonomiczni s postrzegani jako konsumenci korzystajcy z coraz wikszego zakresu usug. Stefan Wagsty dokadnie przyjrza si temu zjawisku26. Wagsty opisuje, w jaki sposb kilka lat temu hurtownie ywnoci, napojw i kosmetykw Polish Specialties rozwiny dziaalno, zwikszajc sw dziaalno z 50 do 400 sklepw w cigu dwch lat. Ta liczba wci ronie. Najszybciej rozwijajce si spoecznoci migrantw z Polski i innych pastw ... staj si wanymi rynkami. Migranci ekonomiczni z pastw A8 s nie tylko pracownikami, ale rwnie ... konsumentami coraz wikszego zakresu towarw i usug. Wikszo z tych przedsibiorcw znajduje si w Londynie, ale przedsibiorczy migranci rozwijaj obecnie swoje firmy w maych, rednich i duych miastach w caym kraju27. W Londynie i na caym terytorium Zjednoczonego Krlestwa znajduj si liczne polskie sklepy sprzedajce rnorodne towary, poczwszy od torebek i odziey damskiej po wyroby skrzane, krysztay, elektronik itd. W sektorze usug mona znale liczne polskie bary, kluby, doradcw podatkowych, agencje porednictwa nieruchomoci, agencje porednictwa pracy, biura transferowe i kancelarie prawne. W pnocnym Londynie jest czesko-sowacki klub, a w rodkowym Londynie znajduje si litewski supermarket28. Polski przedsibiorca29 stworzy wraz ze swoim polskim partnerem, Polski Orodek Handlu w Ealing. Orodek dostarcza porad finansowych w jzyku polskim, jest agencj podry i firm transferow. Ponadto w Orodku ukazuje si tygodnik Goniec Polski. Ze wzgldu na znaczne zapotrzebowanie, trwaj prace nad uruchomieniem agencji porednictwa pracy, a take istniej plany stworzenia podobnych orodkw w Birmingham, Northampton i Newcastle.
W artykule zatytuowanym Entrepreneurs profit from Central Europeans with a taste for home, ktry ukaza si w Financial Times, dnia 22 lipca 2006 r., str. 4. 27 Hull, Inverness, Manchester, Leeds, Nottingham, Newcastle, Lincoln, Edynburg i wiele innych miast szczyci si obecnoci migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8, ktrzy otwieraj sklepy i rozpoczynaj dziaalno gospodarcz, wiadczc rnego rodzaju usugi. 28 Kadego tygodnia do Zjednoczonego Krlestwa przybywaj dziesitki tysicy obywateli z pastw A8, a do dnia 30 marca 2006 r. 392 000 obywateli z pastw A8 (w tym 220 000 Polakw) wyrazio wol przystpienia do WRS. Naley zauway, e dane te nie uwzgldniaj pracownikw niezarejestrowanych, ktrych liczb Federacja Polakw szacuje pomidzy 500 000 a milionem. 29 Wymieniony przez Stefana Wagstego, tame.
26
176
Bankowo
Rynek migrantw z pastw A8 sta si celem duych bankw. System Paszport wprowadzony przez HSBC (najwikszy bank Zjednoczonego Krlestwa) oferuje migrantom z A830 szybk moliwo zaoenia rachunku bankowego i kontakt telefoniczny jeszcze przed przybyciem migranta. Oferta obejmuje rwnie znik na usugi w zakresie transakcji pieninych. Barclays Bank w swoich oddziaach zlokalizowanych w miejscach zamieszkania polskiej spoecznoci, np. w Ealing w Zachodnim Londynie, zatrudni pracownikw mwicych po polsku. Kolejnym bankiem, ktry poszed za przykadem HSBC i Barclays jest Lloyds-TSB. Autor jest osobicie zaangaowany w dyskusje z Yorkshire Bank w Leeds i Lloyds-TSB w Hull w celu zapewnienia specjalnych uatwie migrantom ekonomicznym z pastw A831 i zatrudnienia pracownikw mwicych po polsku i w innych jzykach32. Tym tropem pjdzie prawdopodobnie wikszo bankw, ktre uznaj rosnc liczb migrantw ekonomicznych z pastw A8 za istotne rdo klientw. Lloyds-TSB owiadczy Postrzegamy polskich klientw jako bardzo wan grup docelow, ktr cechuje pracowito i ktra odgrywa kluczow rol w gospodarce Zjednoczonego Krlestwa. Opracujemy kilka programw, ktre mamy nadziej oka si atrakcyjne i odpowiednie dla polskich klientw33. Barclays Bank zorganizowa wiele otwartych spotka dla polskich obywateli, podczas ktrych doradza, jak zaoy firm i jak kupowa dom i inne nieruchomoci. Chocia uznaje si, e ostatecznie wikszo bankw ukierunkuje swoj dziaalno na migrantw z pastw A8, istniej banki, na przykad Abbey (Santander), ktre nie planuj oferowa specjalnych produktw finansowych lub otwiera specjalnych rachunkw dla obywateli lub osb, ktre nie s obywatelami UK lub w ostatnim czasie uzyskay obywatelstwo. To przypuszczalnie bdzie oznacza, e migranci nadal bd dowiadcza trudnoci z zakadaniem rachunkw bankowych. Zawiadczenie o dochodach, historia kredytowa, status dotyczcy zatrudnienia, zawiadczenie o zameldowaniu, okazanie paszportu lub innego dokuMimo e system dotyczy rwnie migrantw z pastw innych ni A8. W dniu 22 lutego 2007 r. Yorkshire Bank w Leeds, przy wsppracy Konsulatu Rzeczpospolitej Polskiej w Hull, zorganizowa bardzo udany Polski Wieczr, podczas ktrego podano polskie potrawy i napoje i ktry przycign okoo 120 migrantw z pastw A8, zarwno przedsibiorcw, jak i migrantw ekonomicznych. 32 Barclays Bank z Beverley ju od kilku lat zatrudnia pracownika mwicego po wgiersku i zamierza zatrudni pracownikw znajcych jzyk polski. 33 rdo: Financial Times, z dnia 21 sierpnia 2006 r., str. 4.
30 31
Rozdzia VII
177
mentu podry itd. bdzie nadal wymagane, co oznacza, e procedura ta bdzie nadal kopotliwa, niewygodna i czasochonna. W niektrych przypadkach migranci ekonomiczni z pastw A8 znajduj miejsce zamieszkania, jednake nie dysponuj wystarczajc dokumentacj, aby otworzy rachunek bankowy. Rachunek bankowy jest niezbdny, aby pracodawca mg wypaca wynagrodzenie. Podczas przeprowadzania bada autor spotka si z licznymi przypadkami, w ktrych migranci ekonomiczni z pastw A8 musieli uzgodni przekazywanie swojego wynagrodzenia na rachunek bankowy osoby trzeciej. Ponadto pojawiay si komplikacje w sytuacji, gdy dana osoba trzecia (ktra by moe od duszego czasu przebywa w danym kraju) wyjeda na wakacje lub w interesach.
Supermarkety
Supermarkety, takie jak Sainsburys, Tesco i Morrison, zaobserwoway potrzeb zwikszenia importu rodkw spoywczych z pastw A8 w zwizku z rosncym popytem. Zaobserwowano popyt na czeskie i polskie korniszony, wgierskie salami, polskie kiebasy, pierogi, golonk i przetworzy konserwowe.
ReakcjapracodawcyiopiniamigrantwzpastwA8
Przedsibiorstwa brytyjskie, podobnie jak firmy z pozostaych pastw UE 15, zwikszyy rekrutacj, coraz czciej korzystajc z siy roboczej z pastw A8. Dyrektor Generalny Brytyjskiej Izby Handlowej powiedzia ... Jedc po kraju, odwiedziem prawie 100 000 naszych czonkw od Aberdeen po Brighton i od Pembroke po Norwich. Przedsibiorcy mwili mi, e najpowaniejszym problemem, z jakim si borykaj jest brak wykwalifikowanych pracownikw, aby mc prowadzi firm. Rozwizuj ten problem poprzez zatrudnianie siy roboczej34. Brytyjska spoeczno przedsibiorcw nie jest w stanie rekrutowa wysokiej jakoci pracownikw spord modych Brytyjczykw, ktrzy chc wej na rynek pracy, poniewa wikszo z nich nie posiada ... umiejtnoci czytania i pisania oraz liczenia na poziomie niezbdnym w wiecie wspczesnej pracy. Ponadto s oni leniwi, niezdyscyplino34
rdo: Artyku napisany przez Davida Frosta pod tytuem Employers are not the villains in the battle over immigration, opublikowany w Financial Times dnia 24 lipca 2006 r., str. 15.
178
wani, niepunktualni i nie mona na nich polega, a poza tym nie maj wpojonej etyki cikiej pracy. Dlatego pracodawcy coraz czciej rekrutuj pracownikw spord siy roboczej z pastw A8, w szczeglnoci z Polski. Dyrektor Generalny dodaje ... Pracodawcy podaj mi dwa, proste powody: Migranci reprezentuj wyszy poziom umiejtnoci i maj lepszy stosunek do pracy ni ludno lokalna. Cechuje ich entuzjazm i zaangaowanie. Dlatego wiele SME (Maych i rednich Przedsibiorstw) poszukuje migrantw jako siy roboczej, poniewa pracodawcy maj zaskakujco nisk opini na temat... umiejtnoci, dowiadczenia i wydajnoci brytyjskich pracownikw. Okoo 25,6% SME podaje brak brytyjskich pracownikw posiadajcych odpowiednie umiejtnoci jako gwny powd zatrudnienia migrantw z pastw A8, ktrzy posiadaj lepsze umiejtnoci. Dyrektor Generalny Brytyjskiej Izby Handlowej ustosunkowa si do tego problemu, uzasadniajc go nieodpowiednim programem nauczania w brytyjskiej szkole. Powiedzia ... Pracownicy migrujcy wspomogli gospodark Zjednoczonego Krlestwa, ale zjawisko objawiajce si niechci tak wielu pracodawcw do zatrudniania Brytyjczykw jest niepokojce. Problem braku umiejtnoci wrd mieszkacw Zjednoczonego Krlestwa musi zosta rozwizany przez rzd, ktry musi przeprowadzi reform programu nauczania niezbdn do zapewnienia modym ludziom startu na rynku pracy z lepszymi umiejtnociami i waciwym podejciem do pracy. 23,3% pracodawcw twierdzio, e migranci mieli wpojon lepsz etyk pracy; 19,6% skaryo si na brak kandydatw z wymaganym dowiadczeniem; 17,4% uwaao, e migranci s bardziej wydajni ni Brytyjczycy, a 5,6% zatrudnio migrantw z pastw A8 ze wzgldu na moliwo pacenia niszego wynagrodzenia. Opinie wyraone przez dyrektorw firm wydaj si pozytywne. Dyrektor Zarzdzajcy Axis Electronics owiadczy okoo 20% naszej siy roboczej stanowi Polacy. W cigu trzech lat zatrudniania pracownikw z Europy Wschodniej nie mielimy ani jednego negatywnego dowiadczenia. Naszym jedynym zmartwieniem jest to, e kiedy bd oni chcieli wrci do domu. Podobn opini wyrazi dyrektor firmy inynieryjnej w Bridlington, ktry powiedzia autorowi ... zatrudniamy wielu pracownikw z Polski; pracuj starannie, dokadnie i uczciwie. ... dwch z tych pracownikw zostao wyznaczonych na dyrektorw tej firmy. Dowody te zostay potwierdzone przez badanie przeprowadzone przez Instytut Dyrektorw, w ktrym pracodawcy ocenili migrantw jako bar-
Rozdzia VII
179
dziej pracowitych, solidnych i lepiej wykwalifikowanych pracownikw ni obywatele brytyjscy35. Nawet przed dniem 1 maja 2004 r. pracownicy z Polski i z innych pastw A8 byli doceniani przez pracodawcw, poniewa stanowili wysoko wykwalifikowan i pracujc za niskie wynagrodzenie si robocz alternatywn wobec Brytyjczykw.36 Wedug obserwacji Joseph Rowntree Foundation wielu migrantw z pastw A8 ... posiada kwalifikacje i umiejtnoci przewyszajce te wymagane dla zajmowanego przez nich stanowiska pracy... s to wykwalifikowani pracownicy zatrudnieni na niewymagajcych kwalifikacji posadach. W praktyce oznacza to, e takie posady wi si z niskimi zarobkami37. Mona zatem powiedzie, e znaczny nacisk kadzie si na rekrutowanie niewykwalifikowanych i rednio wykwalifikowanych migrantw ekonomicznych, przy czym 75% firm zatrudnia wyszy odsetek migrantw od maja 2004 r. Ciekawa rzecz zostaa zaobserwowana w Anderson i in.38 to znaczy ... rozbienoci pomidzy zarobkami w Wielkiej Brytanii i w krajach pochodzenia migrantw... s olbrzymie. Oznacza to czsto, e ... migranci ... godz si na kompromis pomidzy prac w Wielkiej Brytanii na warunkach sabych jak na standardy brytyjskie, ale jednoczenie wysokich z punktu widzenia otrzymywanego wynagrodzenia w porwnaniu z prac w krajach pochodzenia migrantw...39. Wszystko wskazuje na to, e reakcja pracodawcw na prac migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie jest pozytywna i przychylna. Tylko midzy majem a wrzeniem 2004 r. praca migrantw ekonomicznych z pastw A8 przyniosa gospodarce Zjednoczonego Krlestwa 120 milionw GBP i okoo 20 milionw podatkw oraz skadek na ubezpieczenie. Migranci z pastw A8 przyczyniaj si z do zagodzenia trudnoci zwizanych z rekrutacj w sektorach, w ktrych wystpuj braki, takich jak rolnictwo, hotelarstwo, krajowa suba zdrowia itd. Minister Spraw Wewntrznych uzna to za ... sukces. Pozwolio to rzdowi ... monitorowa wpyw pracownikw przybywajcych z UE na
rdo: Financial Times, dnia 12 lutego, 2007 r., str. 4. Zob. ustalenia Joseph Rowntree Foundation na str. 31. www.jrf.org.uk.knowledge/findingd/socialpolicy/0226asp zob. rwnie: Anderson, Ruhs, Rogaly and Spencer Fair enough? Central and Eastern European migrants in low-wage employment in the UK (2006 r.), www.compass.oxiac. uk/changingstatus 37 Anderson i in. Tame na str. 69. 38 Tame str. 70. 39 Zob.: Badanie BBC Migration: Plugging the Gap, (luty 2007 r.).
35 36
180
rynek pracy i nasze zdrowo rozsdkowe podejcie do rozszerzenia UE zapewnio nam wyran przewag w porwnaniu z reszt Europy ... nielegalni pracownicy zalegalizowali swj status i przyczynili si do rozwoju gospodarki, korzystajc z ochrony zapewnionej na miejscu pracy ... obywatele nowych pastw czonkowskich s mile widziani jako pracownicy w Zjednoczonym Krlestwie, nie za jako beneficjenci wiadcze.
Wrogowobecmigrantwekonomicznych
Brytyjska gospodarka niewtpliwie czerpie korzyci z migracji ekonomicznej z pastw A8 (zob. powyej)40, jednake Brytyjscy obywatele wykazali wicej wrogoci ni obywatele innych pastw Czonkowskich Unii Europejskiej wobec zwikszajcej si liczby migrantw. Financial Times i badania Harris Poll wskazuj, e zarwno politycy, jak i ekonomici nie przekonali spoeczestwa brytyjskiego do rozkwitu brytyjskiej gospodarki wynikajcego z przyjcia polityki otwartych drzwi przyjtej z dniem 1 maja 2004 r. wobec pracownikw z pastw A8. Badanie opinii41 pokazao, e 47% spoeczestwa brytyjskiego uwaa, e migracja ekonomiczna z pastw A8 miao negatywny wpyw na gospodark (podczas gdy 19% uwaa, e wpyw ten by pozytywny), przy czym w Hiszpanii odsetek osb uwaajcych, e migracja z pastw A8 miaa negatywny wpyw wynis 24% (a 42% byo innego zdania). 76% brytyjskich respondentw uwaao, e w Zjednoczonym Krlestwie jest zbyt wielu cudzoziemcw, podczas gdy w Hiszpanii, we Francji, w Niemczech i we Woszech odsetek osb podzielajcych t opini by znacznie niszy. Badanie pokazao, e rzd brytyjski poprawnie rozpozna pragnienia wikszoci osb w zakresie wprowadzenia wikszych kontroli pracownikw napywajcych z Bugarii i Rumunii po tym jak pastwa te przystpiy do Unii Europejskiej w dniu 1 stycznia 2007 r. W badaniu na pytanie, czy naleaoby wprowadzi surowsze kontrole w celu zapobieenia napywowi pracownikw z Europy rodkowej i Wschodniej do Zjednoczonego Krlestwa, 76% respondentw odpowiedziao twierdzco, podczas gdy we Francji i w Niemczech ten odsetek by duo niszy, osigajc odpowiednio 54% i 58%.
Zob. take: The European Year of Workers Mobility Report (z dnia 1 marca 2006 r.), ktry stanowi, e Wedug nowych ustale opublikowanych przez rzd brytyjski, wpyw migracji z nowych pastw czonkowskich Unii Europejskiej na brytyjsk gospodark by pozytywny. 41 rdo: Financial Times z dnia 19 lutego 2007 r., str. 4. Badanie przeprowadzono wrd 6561 osb dorosych w Hiszpanii, Francji, we Woszech, w Zjednoczonym Krlestwie i w Niemczech.
40
Rozdzia VII
181
Niemniej jednak Zjednoczone Krlestwo, zgodnie z badaniem, jest popularnym krajem docelowym dla migrantw europejskich i ustpuje pod tym wzgldem jedynie Hiszpanii. Respondenci badania uznali Zjednoczone Krlestwo i Niemcy za pastwa o najlepiej funkcjonujcych gospodarkach.
Wnioskiwpiguce
Dziki migracji ekonomicznej z pastw A8 zdominowanej przez polskich obywateli, wzrost gospodarczy Zjednoczonego Krlestwa zosta wzmocniony na kilka sposobw. Inflacja znalaza si pod kontrol, wzrosy przychody z podatkw, nastpio odmodzenie siy roboczej, stopy procentowe s nisze o p procenta ni pocztkowo przewidywali komentatorzy, sia robocza staa si bardziej elastyczna i ekonomiczna, a take wzrosa produktywno. Te czynniki maj wpyw na zagodzenie obcie emerytalnych. Migranci ekonomiczni zwikszyli PKB i produktywno rodzimych pracownikw. Badanie przeprowadzone przez Orodek Bada nad Polityk Ekonomii w 1997 r. oszacowa, e pastwa A8 przynosz zysk ekonomiczny starym pastwom czonkowskim UE 15 rzdu dziesiciu miliardw euro, a korzyci osigane przez pastwa A8 s szacowane na dwadziecia trzy miliardy euro42. Badanie przeprowadzone przez rzd brytyjski wykazao, e a) 15% tendencji wzrostowych zaobserwowanych w Zjednoczonym Krlestwie zaley od imigracji i b) podczas gdy migranci stanowi 8% liczby mieszkacw, generuj 10% PKB. Po tym jak pastwa A8 przystpiy do Unii Europejskiej, nastpiy istotne zmiany w zakresie wanych zasikw. Dotyczy to midzy innymi zasiku na podatek lokalny, zasiku dla poszukujcych pracy i zasiku mieszkaniowego. Migranci ekonomiczni z pastw A8 musz dowie, e a) mieszkaj w Zjednoczonym Krlestwie i b) maj prawo do zamieszkiwania w tym kraju. Prawo pobytu jest przyznawane w oparciu o status ekonomiczny, a migranci ekonomiczni uzyskuj takie prawo jeeli pracuj lub korzystaj z opcji samozatrudnienia. Dlatego kady migrant, ktry nie moe znale pracy nie ma prawa do adnego z trzech wyej wymienionych zasikw, chyba e pracowa przez 12 miesicy w sposb cigy. To wszystko przepowiada zdrow gospodark, mimo e zaobserwowano niewielki wzrost bezrobocia wrd Brytyjczykw. Decyzja o przyjciu polityki swobodnego przepywu pracownikw wobec pastw A8 zosta42
Zob. Baldwin, Franois and Portes The Cost and Benefits of Eastern Enlargement in Economic Policy 24 (1997).
182
a oparta na korzyciach ekonomicznych zaobserwowanych przez Zjednoczone Krlestwo. Jest to dowd, e swobodny przepyw siy roboczej w Unii Europejskiej dziaa podobnie jak swobodny przepyw towarw, kapitau i usug. Zasoby mog przepywa tam, gdzie zostan najlepiej wykorzystane43.
Obcieniesubpublicznych
Zjawiskotymczasowe?
Wobec pmilionowej migracji ekonomicznej z pastw A844 pracujcej w Zjednoczonym Krlestwie, pojawiy si doniesienia o znacznej presji na suby publiczne i nie jest to zjawisko tymczasowe. Badanie przeprowadzone przez Centre for Research on Nationalism, Ethnicity and Multiculturalism45 wskazuj, e wielu migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8 zamierza zosta w Zjednoczonym Krlestwie na dugo lub nawet na stae. Badanie wykazao, e okoo 40% migrantw zamierzao zosta przez co najmniej dwa lata, a 15% (ponad jeden na siedmiu) ju zdecydowao o zamieszkaniu na stae; tylko jeden na trzech myli o powrocie do kraju pochodzenia w cigu dwch lat. Prawie jedna trzecia zamierza sprowadzi swoje rodziny do Zjednoczonego Krlestwa, a cz z nich ju to zrobia. Po dniu 1 maja 2004 r. do Zjednoczonego Krlestwa przybyo 36 000 osb pozostajcych na utrzymaniu pracownikw (maonkw i dzieci). Badanie wykazao rwnie, e bezrobocie i niskie wynagrodzenie byy gwnymi czynnikami, ktre skoniy Polakw i obywateli innych pastw A8 do migracji do Zjednoczonego Krlestwa, a tylko 40% uznao, e ycie w Zjednoczonym Krlestwie moe by atwiejsze ni w Polsce lub innych pastwach A8. Jedna trzecia podaa jako przyczyn moliwoci istniejce w Zjednoczonym Krlestwie w zakresie rozwoju zawodowego i osobistego.
Dustman i in. The Labour Market Effects of Immigration in the United Kingdom Home Office Research Publications (2003). 44 Oficjalne dane pokazuj, e 374 555 migrantw ekonomicznych zarejestrowao si w WRS (Workers Registration Scheme) po dniu 1 maja 2004 r., ale uwaa si, e o 187 000 migrantw wicej mogo przyby do Zjednoczonego Krlestwa, (wedug News Night Survey, BBC (z dnia 7 lipca 2006 r.). 64% spord osb zarejestrowanych w WRS stanowi obywatele polscy, (228 235). Najprawdopodobniej liczba migrantw z pastw A8 wynosi 600 000, jeeli uwzgldnimy osoby samozatrudnione np. budowniczych, malarzy itd. oraz osoby przyjezdne, ktre podczas wizyty podejmuj decyzj o pozostaniu i podjciu pracy. 45 Na Uniwersytecie w Surrey i Roehampton.
43
Rozdzia VII
183
90% badanych stwierdzio, e zostali przyjci dobrze lub bardzo dobrze w Zjednoczonym Krlestwie.46 Istnieje jeszcze jeden czynnik przycigajcy: w Zjednoczone Krlestwo rozpocznie si wkrtce boom w budownictwie, ktry potrwa kilka lat. Przewiduje si, e do roku 2011 wzrost w budownictwie osignie 11% i kadego roku w okresie 20072011 potrzebnych bdzie 87 600 pracownikw, aby sprosta zapotrzebowaniu zwizanym z programem rzdowym opiewajcym na 4,7 miliarda GBP. Spodziewane jest przypieszenie w odnowie i odbudowie szk. Inne projekty obejmuj przygotowania do Igrzysk Olimpijskich w 2012 r., rozbudow infrastruktury transportowej i stacji kolejowych oraz planowan odnow stacji Nottingham i New Street w Birmingham. Kolejnym planowanym przedsiwziciem jest modernizacja patnej autostrady M6 i autostrady M25. Naley wymieni take szkocki program inwestycyjny opiewajcy na 3 miliardy GBP obejmujcy strategiczne programy rozbudowy drg i kolei oraz portw w Felixstowe, Harwich i Great Yarmouth a take rozwj budownictwa socjalnego, na ktre istnieje znaczne zapotrzebowanie, zwaszcza w niektrych obszarach Zjednoczonego Krlestwa, w zwizku z wysokimi cenami nieruchomoci. Planuje si rwnie rozbudow linii Victoria w londyskim metrze. Aby zrealizowa ten ambitny program, potrzebni bd wykwalifikowani pracownicy, tacy jak stolarze, monterzy rusztowa, dekarze, hydraulicy, monterzy okadzin, murarze, malarze i malarze pokojowi, itd. Potrzebni bd rwnie specjalici w nastpujcych dziedzinach: inynieria budowlana (specjalici od drg i mostw), architekci, rzeczoznawcy, zarzdcy, kierownicy itd. W Zjednoczonym Krlestwie istnieje poway niedobr siy roboczej o wyej wymienionych kwalifikacjach, dlatego oczekuje si, e zostan one uzupenione poprzez zwikszony napyw migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8. Wrd 87 600 pracownikw potrzebnych kadego roku w okresie od 2007 do 2011, najprawdopodobniej dominowa bd migranci ekonomiczni z pastw A8. Mona uzna, e okres 20072011 jest stosunkowo krtki, a zatem migracja ekonomiczna z pastw A8 moe mie tymczasowy charakter. Takie uzasadnienie nie jest suszne z dwch powodw: po pierwsze w tym okresie napyw migrantw z pastw A8 na pewno nastpi; po drugie niektrzy z migrantw z pastw A8 mog zdecydowa o pozostaniu w Zjednoczonym Krlestwie przez duszy czas lub na stae. W obu tych przypadkach rozsdne wydaje si prognozowanie dalszego wzrostu obcie sub publicznych.
46
Prosz zwrci uwag na obecno przestpczoci opartej na nienawici i innych dziaaniach przestpczych na str. 243 do 260.
184
Z powyszych dowodw jasno wynika, e napyw47 migrantw ekonomicznych do Zjednoczonego Krlestwa nie jest zjawiskiem czasowym i e problemy mieszkalnictwa i sub publicznych bd jeszcze powaniejsze. Przewodniczcy Komisji ds. Administracji Publicznej przy Izbie Gmin wezwa do przeprowadzenia niezalenych bada kosztw i korzyci masowej migracji, ale jego wniosek zosta odrzucony. Brak jest dowodw na spowolnienie napywu migracyjnego, ostatnie liczby z okresu od marca do czerwca 2006 r. pokazuj, e w tym okresie dokonano 50 000 rejestracji w WRS. Migranci ekonomiczni z pastw A8 nie kwalifikuj si do otrzymywania zasiku dla bezrobotnych ani zasiku mieszkaniowego. Dane statystyczne Ministerstwa Spraw Wewntrznych z okresu od marca do czerwca 2004 r. pokazuj, e tylko 51 wnioskw o przyznanie pomocy finansowanej z podatkw i zwizanej z dochodem zostao zatwierdzonych do dalszego rozpatrzenia. 216 wnioskw o pomoc dla bezdomnych spotkao si z przychyln opini, a zostay one zoone przez osoby, ktre przebyway w Zjednoczonym Krlestwie przed dniem 1 maja 2004 r.48 Ponadto pozytywnie rozpatrzono 43 decyzji w sprawie najmu lokali przez wadze lokalne obywatelom pastw A8, przy czym wikszo z tych osb przebywaa ju w Zjednoczonym Krlestwie przed dniem 1 maja 2004 r.49 Wedug danych Ministerstwa Finansw, migracja netto bdzie nadal utrzymywaa si na poziomie 185 000190 000 osb rocznie w cigu nastpnych trzech lat (do 2010 r.) Jednym z powodw uzasadniajcych odmow udzielenia Bugarii i Rumunii, ktre przystpiy do UE z dniem 1 stycznia 2007 r., prawa do swobody przepywu pracownikw w Zjednoczonym Krlestwie50 (i w inRoczny napyw migrantw netto wynoszcy 185 000 zajmuje drug pozycj co do wielkoci od czasu rozpoczcia pomiarw w 1991 r. (rdo: Krajowy Urzd Statystyczny). Dane te oznaczaj, e codziennie przybywa 500 migrantw. Wedug Krajowego Urzdu Statystycznego w 2005 r. Z Polski przybyo okoo 49 000, trzy razy wicej ni 2004 r. (rdo: Financial Times, z dnia 3 listopada 2006 r. str. 3). 48 A mianowicie 4 na 5 wnioskodawcw. (rdo: Statystki Ministerstwa Spraw Wewntrznych (2005)). 49 70% wnioskodawcw. (rdo: Statystki Ministerstwa Spraw Wewntrznych (2005)). 50 Obecnie Bugaria i Rumunia podlegaj zasadom imigracyjnym obowizujcym w odniesieniu do pastw spoza Unii Europejskiej. Poczwszy od 2008 r. W odniesieniu do tych dwch pastw obowizuje system punktowy, ktry daje pierwszestwo wykwalifikowanym pracownikom i przedsibiorcom. Zob.: J. Carby-Hall The Role of Third Country Nationals Work in European Integration Community and Comparative Legal Outlines The case of the United Kingdom (78 str.), SOCRATES PROGRAMME< Cacucci Editore (Wochy) (Planowana publikacja w 2008 r.). Obywatele Bugarii i Rumunii mog podejmowa prace czasowe jako studenci. Niektrzy podejmuj specjalistyczne prace wymagajce wysokich kwalifikacji, ktrych nie mog podj pracownicy brytyjscy. W 2005 r. na tej zasadzie przyjechao do Zjednoczonego Krlestwa 1740 obywateli z tych pastw. rdo: Financial Times, z dnia 25 padziernika 2006 r., str. 2. Obywatele posiadajcy mniejsze kwalifikacje mog zatem podejmowa prac jedynie w sektorze przetwrstwa ywnoci i rolnictwa. Wykwalifikowani pracownicy mog rwnie pracowa w Zjednoczonym Krlestwie, jeeli uzyskaj pozwolenie na prac na stanowisku, na ktrym nie mona zatrudni Brytyjczykw, poniewa trudno ich znale
47
Rozdzia VII
185
nych pastwach) s obawy, e znaczna liczba migrantw stanowi obcienie dla sub lokalnych. Polityka otwartych drzwi stworzya problemy zwizane z przeludnieniem i bezdomnoci. Zaobserwowano rwnie znaczny wzrost przyj do szk51, przy czym sytuacja szpitali jest lepsza.
Bezdomno/Problemmieszka
Problem bezdomnoci pojawi si wiele razy. Biorc pod uwag, e zarejestrowani migranci ekonomiczni nie s uprawnieni do adnych wiadcze pastwowych do czasu a przepracuj w Zjednoczonym Krlestwie w sposb cigy co najmniej 12 miesicy (i tym samym wpac skadki do Krajowego Systemu Ubezpiecze oraz opac odpowiednie podatki), pojawiy si pewne trudnoci. Autor niniejszego raportu spotka si z omioma oddzielnymi przypadkami bezdomnoci od maja 2004 r., kiedy to polscy migranci ekonomiczni zgosili si do Konsulatu Rzeczpospolitej Polskiej mwic, e a) zostali zwolnieni bez wypowiedzenia przez pracodawc bez wyranego powodu; b) zostali wyeksmitowani z miejsca zakwaterowania, ktre byo zapewnione przez pracodawc; i c) nie wypacono im wynagrodzenia. Zatem nie mieli zakwaterowania, pienidzy, ywnoci itd. Trzeba byo zorganizowa im powrt do kraju, ale w midzyczasie, pomimo usilnych prb znalezienia im zakwaterowania z przydziau wadz lokalnych nie byo to moliwe, poniewa wadze lokalne twierdziy, e migranci nie byli do tego uprawnieni. Nie mona byo ich rwnie umieci w instytucjach charytatywnych takich jak Armia Zbawienia, schroniska organizacji Samaritans czy podobnych, poniewa byy one zapenione. Policja te nie moga pomc, poniewa osoby te nie dopuciy si adnego przestpstwa. W kocu osoby te znalazy zakwaterowanie zorganizowane przez Koci Katolicki, podczas gdy podjto negocjacje z lokalnym polskim hotelem (The Tudor Rose) w sprawie zakwaterowania i wyywienia migrantw oczekujcych na powrt do kraju. Podobny przypadek mia miejsce w Peterborough, gdzie Koci Katolicki pomg dwm obywatelom otewskim, ktrzy zostali oszukani. Zalub nie posiadaj odpowiednich kwalifikacji. Osoby samozatrudnione mog kontynuowa prac w Zjednoczonym Krlestwie. Jeeli brytyjski rzd przyjby w stosunku do Bugarii i Rumunii polityk swobody przepywu, wwczas szacowano, e liczba legalnych migrantw w Zjednoczonym Krlestwie wyniosaby 140 000 po roku 2007 (rdo: The Guardian, z dnia 24 sierpnia 2006 r.). 51 rdo: Uwagi przedstawione przez Ministra Spraw Wewntrznych czonkom parlamentu, opublikowane w Financial Times, z dnia 25 padziernika 2006 r. na str. 2. Zob. rwnie: the Financial Times, z dnia 9 sierpnia 2006 r., na str. 2, gdzie przedstawiono uzasadnienie podwyek podatkw w zwizku z zakwaterowaniem i edukacj rodzin migrantw ekonomicznych.
186
pacili nieuczciwej agencji, ktra obiecaa im prac. Kiedy przyjechali do Zjednoczonego Krlestwa nie byo dla nich adnej pracy. Nie mieli zakwaterowania, pienidzy, a opieka spoeczna nie okazaa zainteresowania. Koci zapewni im dach nad gow i zorganizowa powrt do kraju.52 Kry wiele smutnych opowieci przytaczanych midzy innymi przez polskich bezrobotnych migrantw, ktrzy nie posiadajc uprawnie do zasikw socjalnych, jak zasiek dla bezrobotnych, popadaj w ubstwo i zwracaj si o pomoc do organizacji charytatywnych, aby pomogy im przetrwa. Zaobserwowano, e wielu polskich migrantw wypenia w Edynburgu schroniska dla bezdomnych i e stanowi oni poow osb korzystajcych z jedynego w miecie schroniska-pogotowia dziaajcego 24 godziny na dob. To stanowi ciemna stron nowej gospodarki w Zjednoczonym Krlestwie. W Londynie jedno na sze miejsc w schroniskach dla bezdomnych jest obecnie zajmowane przez migrantw z pastw A8, ktrzy czsto przybywaj bez zaatwionej pracy czy zakwaterowania. Sara Brand pracujc w Ark drop-in centre mwi, e wielu bezdomnych to wykwalifikowani specjalici, ktrzy bdnie obliczyli koszty ycia w Zjednoczonym Krlestwie. Wedug niej Pienidze, ktre miay im wystarczy na trzy miesice, starczaj tylko na miesic i bardzo szybko staj si bezdomni. Cz bezdomnych mieszka w szpitalach i w orodkach dla umysowo chorych, poniewa nie maj adnej moliwoci skorzystania z zasiku mieszkaniowego, ktry zapewniby im zakwaterowanie. Koci St. Saviours w Zachodnim Londynie zapewnia bezpatne posiki biednym i bezdomnym; koci informuje, e 75% spord 110 osb, ktre przychodz tu co noc, stanowi obywatele polscy. Kadego tygodnia ich liczba ronie. Opiekun kocioa uwaa, e ... jest to pewnie p procenta tych, ktrzy przybyli do Wielkiej Brytania w poszukiwaniu pracy i stali si ofiarami wyudze. Nie posiadajc odpowiednich dokumentw pozwalajcych na uzyskanie krajowego numeru ubezpieczenia, przyjmuj nielegalne prace bez umowy, aby przetrwa i ostatecznie nie dostaj wypaty. Id na policj, ale nikt z tym nic nie robi. Wszyscy s Polakami, ktrzy przyjechali do Zjednoczonego Krlestwa, aby znale prac i zacz nowe ycie. Rozczarowanie i skrajna ndza, jak tu spotkali, s wypisane na ich twarzach. Mieszkaj na ulicach, lub jeli maj troch szczcia, w squatach. Waldek przyjecha z Grudzidza (niedaleko Gdaska) we wrzeniu 2005 r., aby podj prac jako kierowca pojazdw ciarowych klasy 1.
52
rdo: Assessing the Local and Regional Impacts of International Migration, Centre for Urban and Regional Development Studies (2006), na str. 86.
Rozdzia VII
187
Jego polski pracodawca zbankrutowa; wic pracowa jako kierowca ciarwki w Surrey, ale gdy po witach Boego Narodzenia wrci z Polski, okazao si, e nie byo ju dla niego pracy. Paci 55 GBP tygodniowo za pokj w schronisku, ktry dzieli z trzema innymi mczyznami, yjc z mizernych oszczdnoci. Artur utrzymuje si, ebrzc, poniewa zama kostk i nie moe pracowa jako tynkarz. Mieszkam w squacie z picioma innymi ... Musz pracowa, aby wysya (rodzinie) pienidze mwi. Piotr mwi Mwiem moim znajomym o problemach, ale coraz wicej ich przyjeda kadego miesica, bo w Polsce nie ma pracy. auj, e tu przyjechaem. Nie jest tak dobrze jak mwili. Ale nie mam wyboru53. Celny komentarz Bartka Jakiewicza pokazuje, w jaki sposb agencje porednictwa pracy wabi swoich klientw. Agencje porednictwa pracy pokazuj pikny obraz tego, co nas czeka w Wielkiej Brytanii. W Polsce udaj, e s naszymi przyjacimi. Mwi, e praca jest dobra, dobre zakwaterowanie i e Brytyjczycy s leniwi, a my moemy dosta prac. Brzmi doskonale54. Agencje jednake nie mwiy nic o ciemnej stronie warunkw zatrudnienia, do czasu a sam j pozna. Take Vladimir Spidla, Komisarz UE ds. Zatrudnienia, chyba sam w nie wierzy we wasne sowa, kiedy mwic o pracownikach migrujcych wypeniajcych luki na rynku pracy, stwierdza, e Nie zaobserwowano adnych katastrofalnych tendencji od rozszerzenia. Czy on naprawd tak myli, czy tylko prbuje uspokoi opinie publiczn? Powodem bezdomnoci migrantw ekonomicznych z pastw A8 jest gwnie brak uprawnie do zasikw opieki spoecznej. Bezdomno prowadzi do antyspoecznych zachowa, agresywnego ebractwa i picia na ulicach, a take stwarza napicia midzy samymi migrantami. Wbrew temu wydaje si jednak, e istniej pewne oznaki spoecznej katastrofy wrd migrantw ekonomicznych z pastw A8, ale skrajnie prawicowe partie polityczne podkrelaj napicia podczas wiecw wyborczych i wyborw lokalnych, co ma podoe czysto polityczne i powoduje problemy. Raport55 zatytuowany Obywatele pastw A8 w londyskiej pomocy dla bezdomnych zawiera zatrwaajce informacje. Wedug raportu liczni migranci z pastw A8 stali si nie tylko bezdomni, ale rwnie zostali bez rodkw do ycia. Wielu z nich yje na ulicach i jest spoecznie wykluczona. To zagraa polityce rzdu brytyjskiego ukierunkowanej na zredukowanie liczby picych pod goym niebem. Raport dotyczy obywardo: www.polishexpress.co.uk/artykul.aspx i Daily Mail, z dnia 4 sierpnia 2006 r. rdo: Ibid. 55 Wrzesie 2006 r.
53 54
188
teli wszystkich pastw A8, ale wikszo z nich stanowili Polacy. Wikszo z nich bya bezrobotna56 lub podejmowaa si nieregularnych prac.57 Raport podkrela, e ... napyw klientw z pastw A8... negatywnie wpyn na zwyczajow grup bezdomnych klientw opieki spoecznej. Niektrzy powoywali si na konkurencj wobec ograniczonych zasobw, przemieszczenie osb regularnie korzystajcych z pomocy sub i zwikszone napicia pomidzy rnymi grupami.58 Naley zauway, e pomijajc problem bezdomnoci, w Zjednoczonym Krlestwie istniej regiony, gdzie midzy innymi migranci ekonomiczni z pastw A8 maj trudnoci ze znalezieniem mieszkania. Jednym z takich miejsc jest Inverness w Szkocji, ktre w szybkim tempie staje si miastem wielokulturowym. Przedstawiciel agencji porednictwa pracy, Orion, w Inverness, ktra rekrutuje polsk si robocz do sektora hotelarskiego i budowlanego, powiedzia: ... zatrudnienie to problem, bo Inverness jest zapenione ludmi z Europy Wschodniej...., ale staramy si znale pracownikom dobre mieszkania. Przy wzrocie liczby migrantw z pastw A8 do 74 000 (wedug danych Krajowego Urzdu Statystycznego) ta sytuacja nie powinna dziwi. Peterborough w Anglii to kolejne miasto, ktre stao si jednym z najpopularniejszych kierunkw migracji migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8 po roku 2004 r. W zwizku z tym mieszkania s na wag zota. Badanie to pokazao, e migranci ekonomiczni mieszkaj w tanich czciach Peterborough, a mianowicie w New England i Millfield. Warunki mieszkaniowe s ze. Po wejciu do domu wida liczne, przearte przez pchy materace leca na pododze w najwikszych pokojach. mieci, midzy innymi butelki, puszki po piwie i opakowania po ywnoci walaj si po ktach; mierdzi potem. Dym papierosowy wera si w kiepskie i nieliczne meble. Za domem, w ogrodzie wida okoo szedziesiciu plastikowych toreb na mieci, wszystkie wypenione gnijc ywnoci i inn zawartoci. Niektre z nich pky, a mieci wysypay si na ziemi. To przyciga szczury, ktre ywi si zawartoci toreb. Taka sytuacja powoduje powane zagroenie dla rodowiska. W 2004 r. zagodzono kontrole przeprowadzane przez wadze lokalne, w zwizku z czym kontroli poddawane s tylko due, licznie zamieszkane budynki, ktre musz by zarejestrowane i kontrolowane przez wadze lokalne. Chocia waciciele mniejszych domw maj prawny obowizek zapewnienia pewnych stanRaport A8 National in London Homelessness Services stanowi, e 63% osb byo bezrobotnych (na str. 3). 32%, tame na str. 3. 58 Tame str. 5.
56 57
Rozdzia VII
189
dardw bezpieczestwa, przeprowadza si bardzo nieliczne kontrole lub inspekcje. Wynajmowane domy s przepenione; kwatery przeznaczone dla pojedynczych osb s zajmowane przez tuziny migrantw ekonomicznych; waciciele maj tendencj wykorzystywania migrantw poprzez naliczanie wysokiego czynszu. Badanie oglnokrajowe przeprowadzone przez Financial Times pokazuje, e 47% respondentw uwaa, e migracja z pastw A8 jest szkodliwa dla Zjednoczonego Krlestwa, a 66%, e w kraju jest zbyt wielu migrantw ekonomicznych. Tak opini podzielaj te mieszkacy Peterborough. Istniej te inne konsekwencje spoeczne wynikajce z problemw z zakwaterowaniem. Zdarzay si liczne skargi na migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy organizowali gone imprezy, zapeniali przestrze parkingow swoimi samochodami i zachowywali si w sposb antyspoeczny i uciliwy dla caej okolicy. Peter Torak z Czech, ktry wstpi do lokalnych oddziaw policji i ktry zosta dzielnicowym na tym obszarze, owiadczy, e Litwini i Polacy konkuruj ze sob o te same stanowiska i w zwizku z tym wybuchaj pomidzy nimi bjki. Dane policyjne dla tego miasta pokazuj, e od 2004 r. przestpczo wzrosa, a jeli chodzi o prowadzenie pojazdw po spoyciu alkoholu, wzrosa znacznie, tj. W 2005 r. o 42%, a w 2006 r. o 25%. Inn konsekwencj spoeczn jest to, e bezrobocie w okolicach Peterborough wzroso zwaszcza wrd osb modych, ktre konkuruj z migrantami ekonomicznymi o prace wymagajce niskich kwalifikacji lub niewymagajcych adnych. W 2002 r. stopa bezrobocia dla tych grup wynosia 8%, a do 2007 r. wzrosa do 14,5%. Brytyjscy niewykwalifikowani i nisko wykwalifikowani pracownicy niechtnie podejmuj cik prac za niskie zarobki. Problem mieszka dotyczy nie tylko Inverness czy Peterborough. Jest to problem oglnokrajowy, przy czym naley zaznaczy, e w okresie 20052006 tylko 1% lokali zosta wynajty obcym obywatelom. Margaret Hodge wczesna Minister ds. Przemysu powiedziaa59, e ... rodziny brytyjskie miay pierwszestwo nad imigrantami jeli chodzi o mieszkalnictwo spoeczne ... rodziny lokalne miay ... zgodne z prawem poczucie, e ich potrzeby powinny by nadrzdne wobec potrzeb osb nowo przybyych .... Polityka mieszkalnictwa spoecznego ... powinna zosta lepiej wywaona, tak aby ka wikszy nacisk na czas pobytu, obywatelstwo i wniesione skadki na ubezpieczenie.
59
Financial Times z dnia 22 maja 2007 r.
190
Te same problemy dotyczce bezdomnoci i zakwaterowania wystpuj w innych pastwach UE 15. Francuski korespondent dr Philippe Martin poinformowa o powanych problemach z zakwaterowaniem (crise du logement) i bezdomnoci, ktre prbuj rozwiza organizacje pozarzdowe, organizacje charytatywne czy pomoc spoeczna. Porusza te problem ustawy Loi Ceceda uchwalonej w 2005 r., i omawia jej niedoskonaoci utrudniajce rozwizanie tych problemw. W zwizku z problemami z zakwaterowaniem, jakie istniej we Francji i w zwizku z wynikajcymi z tego publicznymi zamieszkami, jakie miay miejsce w zimie 20062007, francuski rzd zaproponowa, aby osoby, ktre nie maj odpowiedniego mieszkania lub s bezdomne uzyskay odpowiedni dach nad gow, kierujc spraw do sdu. Wad tej propozycji jest to, e takiej moliwoci nie zapewniono migrantom z pastw A8, ktrzy wykonuj we Francji prace sezonowe. Francuski korespondent opowiada, e zazwyczaj trzech-czterech Polakw mieszka razem przez jaki czas, a nastpnie si rozchodz. Jeli nie dopisze im szczcie, kocz na ulicach Parya. Badanie pokazao, e w samej stolicy na ulicach yje okoo 300400 Polakw. Taka sytuacja grozi powstaniem wielu problemw spoecznych, takich jak alkoholizm, przestpczo itd. Podobne problemy z zakwaterowaniem zostay zaobserwowane we Woszech przez woskiego korespondenta, profesora Alessandro Anastasi.
Szkoy
Wiele wadz lokalnych w brytyjskich miastach, gdzie wystpuje znaczna liczba migrantw ekonomicznych z pastw A8 domaga si dodatkowych rodkw w celu sprostania coraz wikszym wymaganiom stawianym subom publicznym60, w takich dziedzinach jak mieszkalnictwo, opieka zdrowotna i edukacja. Szkoy dziaajce na tych obszarach potrzebuj coraz wicej rodkw, aby sprosta nagemu wzrostowi liczby dzieci migrantw z pastw A8, z ktrych wiele nie mwi po angielsku. Niektre szkoy podstawowe musiay przyj okoo pidziesiciorga polskich dzieci w jednym semestrze. Dlatego te niezbdne s dalsze rodki pozwalajce na zatrudnienie dodatkowych nauczycieli angielskiego. Pani Ryan w swoim raporcie pisze, e ... Szkoom jest ciko ze wzgldu na znaczn liczb nowych uczniw ... Jako przykad mona poda szko Victoria Junior School w Wrexham, w Walii,61 ktra dowiadcza zmian w zwizku z pojawieniem si migrantw
60 61
Np. czci Londynu, Slough itd. rdo: Program BBC z dnia 28 listopada 2006 r. (Czy szkoy poradz sobie z migrantami?).
Rozdzia VII
191
z pastw A8. W 2005 r. tylko dla 5% uczniw angielski by drugim jzykiem, w 2006 r. odsetek ten wzrs do 11% lub 24 uczniw cznie. Wikszo z tych dzieci to Polacy. Dyrektor szkoy, John Hughs, cign czterech wyspecjalizowanych nauczycieli, tumaczy i asystentw, ale jak mwi ... rodki rzdowe nie s wystarczajce. Musimy dopilnowa, aby kade dziecko otrzymao od nas jak najwicej; licz bardzo na dobr wol pracownikw... Myl, e rzd ma wiadomo tego co si dzieje, ale jednoczenie nie jest to sprawa priorytetowa. Naley zauway, e John Hughs moe korzysta z pomocy specjalistw jzykowych tylko przez cz tygodnia. Kolejn konsekwencj migracji jest to, e przyjazd dzieci migrantw moe zaszkodzi edukacji innych dzieci. Hughs zaznacza w sposb dyplomatyczny, e dzieci migrantw ... mog wymaga powicenia im znacznej iloci czasu. Czy odbdzie si to kosztem innych dzieci, po prostu nie potrafi powiedzie. Jedna z pracownikw szkoy, Polka, powiedziaa, e spodziewa si jeszcze wikszego napywu dzieci z Europy Wschodniej w ramach naturalnego procesu migracyjnego. Wyjania: najpierw do pracy przyjeda m .... Osoby, ktre chc zosta sprowadzaj swoje rodziny, a zatem w Wrexham bdzie coraz wicej polskich dzieci. Chocia wyglda na to, e szkoy radz sobie z presj, krytycy imigracji mwi, e miasto nie jest przygotowane na takie oddziaywanie spoeczne pracownikw migracyjnych62. Graham Edwards, Kierownik Rady ds. wczenia edukacyjnego, sugeruje, e w cigu ostatnich 18 miesicy liczba uczniw z drugim jzykiem angielskim wzrosa z 300 do 50063. We wrzeniu 2006 r. odnotowano 70 nowych przyj we wszystkich szkoach w Wrexham, z czego przyjto 50 Polakw, podczas gdy w analogicznym okresie 2005 r. przyjto cznie 45 uczniw, wliczajc dzieci, ktre doczyy w trakcie trwania roku szkolnego. Edwards stwierdzi, e ... pod pewnymi wzgldami szkoy byy bardzo zaskoczone wielkoci zjawiska, jakiemu przyszo im stawi czoa; czekamy rok na dofinansowanie. Biorc pod uwag liczby, z jakimi mamy do czynienia, jest to dla nas spore wyzwanie.... Problem w tym, e nie wiemy ile dzieci jeszcze przyjedzie. Prbujemy zareagowa na co, co nadchodzi, nie wiedzc, czego moemy si spodziewa.
W przeciwiestwie do duych miast, takich jak Londyn, Birmingham, Manchester lub Glasgow, posiadajcych wieloletnie dowiadczenie z rnorodnoci etniczn, miasta takie jak Wrexham nie dysponuj specjalistyczn wiedz jak radzi sobie z tak zmian spoeczn. Nie wiadomo dokadnie ilu migrantw mieszka w Wrexham, ale niepotwierdzone dane Urzdu Miasta wskazuj na 8 000. 63 To stanowi 4% rejestru szkolnego.
62
192
Badanie to wskazao problemy, z jakimi borykaj si szkoy (i nie tylko) w Inverness w regionie Highlands w Szkocji. W szkoach w regionie Highlands uczy si 627 uczniw mwicych 58 rnymi jzykami, w tym jzykami pastw A8, ktrych jzykiem ojczystym nie jest angielski. Aby sprosta tej kryzysowej sytuacji zatrudniono i nadal zatrudnia si dodatkowych nauczycieli angielskiego. Jeden z ankietowanych powiedzia autorowi niniejszego raportu, e Inverness szybko staje si wielokulturowym miastem, ale nie jest ono jeszcze w peni gotowe na wielokulturowo, w szczeglnoci jeli chodzi o szkoy, ale rwnie bankowo, suby spoeczne, szpitale i rozrywki przeznaczone dla migrantw.
Spjnospoeczna
Jednym z problemw migracji, ekonomicznej lub innej, jest pytanie o to, w jaki sposb zintegrowa migrantw ze spoecznoci lokaln. Nie jest to proste zadanie, zwaywszy na wrogie zachowania wobec migrantw.64 Wrexham moe posuy jako przykad dla wielu innych brytyjskich miast, ktre prbuj opracowa i wdroy polityk na rzecz spjnoci. Wadze miejskie rozpoczy akcj One Wrexham w celu zwrcenia uwagi ludzi na zmiany zachodzce wraz z migracj z pastw A865. Wydano okoo 50 000 ulotek wyjaniajcych mieszkacom to migracji ekonomicznej. Ulotka zostaa przetumaczona na wiele jzykw, aby pomc pracownikom migrujcym w integracji. Opisuje ona szereg zagadnie zwizanych z prac systemu opieki zdrowotnej, policji, instytucji lokalnych, sub lokalnych itd. Akcja ta ma na celu przedstawienie ludziom zmieniajcego si wiata oraz wskazanie praw i obowizkw obywateli. Kierownik ds. spjnoci powiedzia ... wiemy, e stanowi to wyzwanie dla wadz lokalnych, sub oraz dla ludnoci lokalnej. Prbujemy sprosta tym wyzwaniom.
Gbokikryzys?
W sierpniu 2006 r. do prasy66 przedosta si tajny raport rzdowy napisany67 przez Joan Ryan, Minister Spraw Wewntrznych, ktry mwi o gbokim kryzysie w szkoach, mieszkalnictwie i w opiece spoecznej.
Boston w Lincolnshire jest dobrym przykadem takiej wrogoci zwaszcza przeciwko Portugalczykom, ktrzy pracuj w sektorze rolnym. rdo: Program BBC News z dnia 28 wrzenia 2006 r. 66 Zob. Mail on Sunday z dnia 19 lipca 2006 r. 67 Zatytuowany Migration from Eastern Europe Impact on Public Services and Community Cohesion.
64 65
Rozdzia VII
193
Najwidoczniej kady resort mia sporzdzi plany awaryjne, po otrzymaniu informacji, e suby publiczne czeka katastrofa, bdca skutkiem pracy migrantw ekonomicznych z pastw A8 w Zjednoczonym Krlestwie. Istnieje obawa, e podstawa prawna aktualnej polityki rzdu brytyjskiego nakadajcej ograniczenia na migrantw ekonomicznych z pastw A8 w zakresie ubiegania si o mieszkania socjalne i zasiki opieki spoecznej, jest bezzasadna. Migranci z pastw A8 s uprawnieni do pewnych korzyci tylko wtedy, gdy pracuj w ramach Systemu Rejestracji Pracownikw. Przysuguje im pene prawo do zasikw po przepracowaniu jednego roku. Wprowadzenie tych ogranicze ma niepewn postaw prawn i istnieje znaczne ryzyko skutecznego zaskarenia ich przed sdem, zarwno brytyjskim, jak i europejskim, w oparciu o zasad niedyskryminacji, prawa przypisane do obywatelstwa europejskiego i zasad proporcjonalnoci. Wiele lokalnych wadz w Zjednoczonym Krlestwie da zniesienia prawa do lokali socjalnych i innych ogranicze w wiadczeniach, aby pomc migrantom w opuszczaniu ulic, ale rzd argumentuje swoje stanowisko, twierdzc, e zniesienie ogranicze spowoduje napyw migracji osb nieprzygotowanych do podjcia pracy. To byoby kolejnym czynnikiem zachcajcym do migracji.
Podsumowanie
Mona zatem powiedzie, e mieszkalnictwo, szkoy, spjno lokalna itd. s obszarami, w ktrych obcienia s wyrane. Jednake w wyniku badania zaobserwowano, e oglnie biorc, wadze lokalne s w stanie, przynajmniej na dzie dzisiejszy, lepiej lub gorzej radzi sobie z napywem migrantw ekonomicznych z pastw A8 i ich rodzin (jeli ten problem istnieje). Pomimo dodatkowego obcienia sub spoecznych, naley zauway, e migranci ekonomiczni z pastw A8 wnosz istotny wkad do krajowej i lokalnej gospodarki odpowiednich pastw czonkowskich Unii Europejskiej68. To dodatkowe obcienie obejmuje oprcz szk, mieszka itd. rosncy koszt usug w zakresie tumacze pisemnych i ustnych oraz odbir dodatkowych zanieczyszcze w zwizku ze zwikszona liczb ludnoci. Biorc za przykad miasto Peterborough, budet wadz lokalnych tego miasta na rok 2007 wynosi 217 mln GBP. Miasto otrzymao ponadto dodatkowe kwoty od rzdu w zwizku ze znacznym zwikszeniem liczby
68
Zob.: Zjednoczone Krlestwo i inne pastwa UE15 czerpice korzyci gospodarcze z migrantw z pastw A8 powyej na str. 170 i kolejnych.
194
migrantw, ale to i tak za mao. Wedug Johna Holdicha, osoby odpowiedzialnej za gospodark mieszkaniow wadz miasta, regeneracj i rozwj gospodarczy, rzd oszacowa swoj dotacj dla miasta Peterborough na podstawie 3,7% wzrostu liczby ludnoci podczas gdy wadze miasta zaobserwoway wzrost liczby ludnoci rzdu 9%. Peterborough powinno zatem otrzymywa rocznie o 3,1 mln GBP wicej69.
RolaKocioaKatolickiego
W wielu obszarach Zjednoczonego Krlestwa Koci Katolicki odgrywa wan rol w zakresie doradztwa i pomocy migrantom ekonomicznym z pastw A8. Koci wykazuje ponadto aktywn postaw w udzielaniu praktycznego i duchowego wparcia migrantom. Niektre diecezje przyjy oficjaln polityk pomagania ludnoci migracyjnej i wspierania jej, dlatego midzy innymi biskupi z Middlesborough, Nottingham i Leeds popieraj dziaania realizowane w regionach Yorkshire i Lincolnshire w zakresie pomocy i doradztwa migrantom ekonomicznym i osobom samozatrudnionym pochodzcym z Polski i innych pastw A8. Naley zaznaczy, e cho otysze i Litwini, Estoczycy i Sowacy stanowi istotn cz grupy migrantw, Polacy s w wikszoci. Dwaj radni z wadz lokalnych w Hull i Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Hull koordynuj dziaania Kocioa. Koci jest postrzegany przez migrantw z Polski jako symbol polskoci, jak wyrazi si jeden z ankietowanych z Lincoln, jednake inni migranci z pastw A8 zintegrowali si bardzo z polsk spoecznoci katolick. Przy wsparciu ze strony Kocioa, wadz lokalnych Hull i Konsulatu zostay wydane ulotki po polsku i w innych jzykach pastw A8, informujce migrantw o rnych sprawach, takich jak ich prawa i obowizki obywatelskie i zwizane z zatrudnieniem, sprawy podatkowe, bankowe, szkolnictwo, dziaalno kocielna, orodki doradztwa, zakwaterowanie, polski Konsulat w Beverley i jego oddzia w Hull, kursy i wykady organizowane przez Koci itd. Ciekawym zjawiskiem jest to, e Koci Katolicki zwar szyki ze zwizkami zawodowymi w deniu do zagodzenia przypadkw wykorzystywania i naduy, jakich dopuszczali si nieuczciwi pracodawcy i agencje porednictwa pracy w stosunku do migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8.
69
Source: Financial Times Magazine z dnia 1213 maja 2007 r., na str. 27.
Rozdzia VII
195
W Szkocji, ktra szczyci si posiadaniem okoo 32 tysicy migrantw ekonomicznych70, zapocztkowano wspln inicjatyw ze zwizkiem Transport and General Workers Union (TGWU), w sprawie ktrej gos zabra kardyna Keith OBrien: Wkad ekonomiczny, kulturowy i duchowy pracownikw migrujcych przebywajcych w Szkocji bdzie szczeglnie wzbogacajcy, a my jestemy gotowi do pracy ze zwizkiem by dopilnowa, e nie bd le traktowani ani wykorzystywani71. Szkocja, a w szczeglnoci Edynburg, to korzystny punkt docelowy dla migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8, gdzie w cigu ostatnich kilku lat TGWU zwerbowa okoo 10 000 czonkw wrd Polakw72. Poza problemem wykorzystywania w miejscu pracy, Koci Katolicki wyraa rwnie zaniepokojenie trudnociami migrantw ekonomicznych z pastw A8 zwizanymi z otwarciem rachunkw bankowych, z jzykiem, z religi i z zakwaterowaniem.
...orazwpywwyjazdumigrantwekonomicznych zpastwA8naichwasnekraje
Dotychczas zajmowalimy si problemem, jakim byo oddziaywanie migrantw ekonomicznych z pastw A8 na kraj przyjmujcy; w niniejszej sekcji zajmiemy si krtkim omwieniem wpywu wyjazdu migrantw z pastw A8 na ich wasne kraje. Chocia w pastwach A8 nie obserwuje si generalnie brakw siy roboczej, istnieje niedobr siy roboczej w okrelonych sektorach. 3% polskich lekarzy i dentystw zoyo wnioski o uznanie ich kwalifikacji w pastwach UE 15,5% lekarzy wyjechao, z czego 16% stanowili anestezjolodzy. W niektrych sektorach ten odsetek jest jeszcze wyszy. Wedug danych polskiego urzdu statystycznego 14% pracodawcw przyznao, e boryka si z niedoborem siy roboczej w porwnaniu z 8% w pierwszym kwartale 2004 r. W niektrych sektorach, zwaszcza w inynierii i budownictwie, dowiadczajcych obecnie rozkwitu, braki s bardzo wyrane: brakuje
W WRS w celu podjcia pracy w Szkocji zarejestrowao si 32 135 migrantw ekonomicznych z czego wikszo stanowili Polacy. Liczba ta nie obejmuje osb samozatrudnionych, ktre nie musz si rejestrowa. Szacuje si, e od dnia 1 maja 2004 r. do Edynburga przybyo 18 000 pracownikw migrujcych. rdo: Ministerstwo Spraw Wewntrznych. 71 rdo: Financial Times z dnia 18 lutego, 2007 r. str. 4 i 5. 72 Wedug Kocioa do parafii przy St. Marys Cathedral w Edynburgu naleao 3000 Polakw. Zob. rwnie raport Vona Hugela z University of Cambridge, ktry sugeruje, e wkrtce liczba katolikw przewyszy liczb anglikanw pod wzgldem uczestnictwa we mszy, w zwizku z napywem migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8 po dniu 1 maja 2004 r.
70
196
pracownikw w rolnictwie i spawaczy w stoczniach; hydraulicy, dekarze i stolarze s rzadkoci. Pracownicy opuszczajcy Polsk (oraz inne pastwa A8) w celu podjcia dochodowej pracy w pastwach EU 15 oglnie biorc pogarszaj sytuacj gospodarcz swojego kraju. W swoim artykule Jan Cienski73 przedstawia wywiad, jaki przeprowadzi z Aleksandrem Bocheskim, prezesem Run Chodnia, producentem mroonej ywnoci z Piaseczna. Bocheski opowiedzia histori jednego ze swoich pracownikw, ktry zwierzy mu si z planw wyjazdu, poniewa jego wynagrodzenie w Polsce byo zbyt niskie. Prezes podnis miesiczne wynagrodzenie do 1500 PLN (256 GBP), jednake taka kwota nie moga konkurowa z zarobkami w Europie Zachodniej. Prezes powiedzia Jeli podnios wynagrodzenia zbyt szybko, zniszcz struktur kosztow firmy, ale prawdziwym zagroeniem jest to, e jeli odejdzie jedna osoba i jej si powiedzie, wwczas zachci to wicej osb do odejcia. Oprcz niskiego wynagrodzenia innym niepokojcym zjawiskiem jest wysoka stopa bezrobocia sigajca 15,7%, co daje najwyszy wynik w Unii Europejskiej. Pomimo danych polskiego Ministerstwa Pracy i Polityki Spoecznej, ktre twierdzi, e z Polski wyjechao 600 000 osb, uwaa si, e liczba ta wyniosa 1 milion osb. Wikszo z nich to ludzie modzi, wykwalifikowani i ambitni. Polska Konfederacja Pracodawcw Prywatnych Lewiatan podaa, e 43% pracodawcw poddanych badaniu dowiadczyo problemw zwizanych z brakiem wykwalifikowanej siy roboczej. Pracodawcy zamierzaj rekrutowa pracownikw ze wschodu. W Polsce pracuje nielegalnie okoo 150 000 Ukraicw. Niektrzy pracodawcy, ktrzy musz utrzyma konkurencyjn pozycj rozwaaj nawet otwarcie fabryk na Ukrainie w celu utrzymania kosztw pracy na niskim poziomie i przezwycienia w ten sposb braku siy roboczej, ktry wystpuj w Polsce. Wrocaw (oraz jego energiczny prezydent) stara si zachca migrantw z Polski do powrotu do miasta. Migranci s wabieni ofertami pracy w zagranicznych firmach i centrach obsugi oferujcych wysokie zarobki. Nie wiadomo jak skuteczna okazaa si ta kampania. Rwnie inne pastwa A8 dowiadczaj podobnego exodusu. Nie zaobserwowano oglnego braku niewykwalifikowanych pracownikw, a wakaty istniejce w przemyle wymagaj odpowiedniego poziomu kwalifikacji lub s to stanowiska kierownicze. Migracja pracownikw bya dla otwy trudnym dowiadczeniem. Szacuje si, e na zachd wyjechao 50 000 obywateli otewskich, co stano73
Financial Times z dnia 29 sierpnia 2006 r.
Rozdzia VII
197
wi 2% cakowitej liczby mieszkacw tego kraju. Kolejnym problemem jest to, e na otwie mieszka znaczna mniejszo rosyjska. Przy migracji pracownikw obywatelstwa otewskiego rwnowaga pomidzy otyszami a Rosjanami moe zosta zachwiana. Litwa jest krajem, w ktrym migracja bya procentowo najwiksza. Na zachd wyemigrowao okoo 100 000 Litwinw, co stanowi 3% cznej liczby ludnoci. W pastwach Unii Europejskiej pracuje legalnie blisko 170 000 Sowakw, przy czym ich najwiksza liczba, tj. 76 000 przebywa w Republice Czeskiej. Ludno romska, stanowica istotn mniejszo etniczn Sowacji (320 000), jest zbyt biedna i nie zna jzykw obcych, aby moga migrowa. W niektrych spoecznociach Romw stopa bezrobocia osiga 100%. Ludno ta, aby kwalifikowa si do otrzymywania pastwowych zasikw w wysokoci 135 GBP miesicznie dla jednej rodziny, jest kierowana do pracy w lasach. Odpowiedzialnoci za swoje trudnoci polscy pracodawcy obarczaj niski poziom szkolenia zawodowego i nisk mobilno krajow, ale nie ma wtpliwoci, e exodus polskich migrantw ekonomicznych do pastw UE 15 przyczyni si znacznie do niedoboru siy roboczej w Polsce. Polski Minister Finansw powiedzia, e odpowiedzi na ten problem jest inwestowanie w edukacj, nie naley za zatrzymywa odpywu migrantw. Jestemy zmartwieni tak sytuacj, ale nie powstrzymamy ani jednego hydraulika, pielgniarki, lekarza czy prawnika. Wszyscy, ktrzy chc, mog wyjecha. Maj wybr. Po to wanie chcielimy wej do UE.74 To tylko pozory. W rzeczywistoci polski rzd prbuje zminimalizowa migracj zarobkow, obniajc podatki i koszty zatrudnienia oraz wprowadzajc zachty do rozpoczynania dziaalnoci gospodarczej. Wedug badania opinii publicznej przeprowadzonego w Polsce przez EurActiv75 w zakresie mobilnoci pracownikw, wielu polskim obywatelom nie podoba si fakt, e tak wielu Polakw opuszcza kraj, by pracowa za granic. Rozumiej oni jednake to, jak wana dla modych ludzi jest szansa na zdobycie dobrze patnej pracy oraz moliwo ucieczki od wysokiego bezrobocia istniejcego w Polsce. Dlatego osoby modsze maj zazwyczaj pozytywny stosunek do mobilnoci pracownikw. Badanie przeprowadzone przez autora niniejszego raportu potwierdza t tendencj: 94% modych migrantw ekonomicznych w wieku od 24 do 32 lat potwierdzio to zjawisko.
74 75
rdo: jedna z polskich gazet. rdo: EurActiv z dnia 18 lipca 2006 r.
198
Polskie wadze oficjalnie nie popieraj migracji zarobkowej ze wzgldu na problemy, z jaki zmagaj si w zwizku z wyjazdem najbardziej aktywnych i wysoko wykwalifikowanych osb oraz istniejcymi juz niedoborami siy roboczej w niektrych sektorach, jak np. opieka zdrowotna. Kraj ten dowiadcza powanego drenau mzgw oraz drenau modych ludzi. Jednym z dziaa podjtych przez polski rzd, aby zapobiec przecinaniu wizi czcych migrantw ekonomicznych z Polski z ich ojczyzn oraz aby zachci ich do powrotu, a tym samym zapobiec drenaowi mzgw byo zniesienie76 nieuczciwego i karzcego systemu podwjnego opodatkowania, zgodnie z ktrym polscy migranci ekonomiczni musieli odprowadza polski podatek (ktry nazwano Pole Tax) od brytyjskich zarobkw oprcz podatku paconego w Wielkiej Brytanii. Do 2006 r. polscy obywatele, ktrzy zamieszkiwali legalnie w Polsce oraz Zjednoczonym Krlestwie, musieli paci podatki w obu krajach. Znaczny odsetek Polakw zrezygnowa wwczas z meldunku w Polsce w celu uniknicia podwjnego opodatkowania. Naley zauway, e progi podatkowe w Polsce s nisze ni w Zjednoczonym Krlestwie, dlatego w Polsce naliczano wicej podatku. Aby unikn wyobcowania polskich migrantw ekonomicznych i zapewni im moliwoci powrotu do Polski, gdy zmniejszy si bezrobocie i wzrosn pace, wprowadzono zasad, e Polacy pracujcy w Zjednoczonym Krlestwie pac brytyjski podatek, ale Polacy pracujcy w obu krajach rozliczaj si z podatku odpowiednio w kraju, w ktrym uzyskali dochd. Julia Verne z Polskiego Bristolu powiedziaa To jest bardzo wana wiadomo dla polskich pracownikw, ktrzy byli karani niesusznymi daniami po powrocie do domu. System podwjnego opodatkowania nie uwzgldnia wysokich kosztw utrzymania w Zjednoczonym Krlestwie i jest szczeglnie niesprawiedliwy w przypadku osb otrzymujcych niskie wynagrodzenie. Taki system powoduje, e pracownikom zostaje bardzo niewiele dochodu do dyspozycji... Zwizki, dziaacze i grupy wsplnotowe pracoway wsplnie, aby zapewni to wane zwycistwo dla tysicy polskich pracownikw znajdujcych si w caym kraju i aby zlikwidowa niesprawiedliwe podwjne opodatkowanie. Nasz rzd susznie doceni warto, jak polscy pracownicy wnieli do gospodarki Zjednoczonego Krlestwa i szybko odpowiedzieli na zaniepokojenie zwizkw wobec niesusznego traktowania powiedzia Sekretarz Generalny TUC, Brendan Barber.
76
Porozumienie pomidzy rzdem polskim i brytyjskim zostao podpisane w dniu 20 lipca 2006 r.
Rozdzia VII
199
Publiczna dyskusja na temat mobilnoci pracownikw w Republice Czeskiej jest ograniczona i mao widoczna. Obserwuje si stosunkowo nisk mobilno transgraniczn czeskiej siy roboczej, a opinia publiczna jest bardziej skupiona na obcokrajowcach poszukujcych pracy w Republice Czeskiej. Liczba czeskich pracownikw chccych pracowa w pastwie czonkowskim UE jest marginalna i dlatego nie doprowadzi do destabilizacji europejskich rynkw pracy. Mobilno pracownikw jest wspierana oficjalnie przez krajowy plan77 lub strategi78 dziaania, ale te dokumenty nie s wice i zale w gruncie rzeczy od woli politycznej i od tego czy dziaania w nich przewidziane zostan wdroone. Niska mobilno siy roboczej na Wgrzech podobnie jak w Republice Czeskiej (zob. powyej) sprawia, e zainteresowanie opinii publicznej tym zjawiskiem jest niewielkie. Zainteresowanie wzbudzaj raczej cudzoziemcy przyjedajcy na Wgry, podobnie jak w przypadku Republiki Czeskiej i pnocnych regionw Sowacji. Jednake rzd wgierski umieci79 swobod przemieszczania si pracownikw wrd swoich najwaniejszych priorytetw. Sytuacja w Sowacji jest bardziej zoona, a rzd Sowacji podkrela korzystne skutki migracji zarobkowej. Wedug danych Eurostat 60% Sowakw uwaa, e mobilno dugodystansowa jest zjawiskiem pozytywnym z wielu powodw. Jednym z nich jest wysoki poziom bezrobocia na Sowacji i niskie pace, co powoduje konieczno migracji. Raport80 rzdowy gosi, e ... mobilno pracownikw odgrywa kluczow rol w walce przeciwko regionalnym rnicom w standardzie ycia. Rzd sowacki podejmie niezbdne kroki i wdroy polityk ukierunkowan na zwikszenie mobilnoci, zarwno wewntrznej, jak i midzynarodowej, zwaszcza w regionach przygranicznych. Mobilno przygraniczna jest wan metod stosowan w celu zagodzenia problemu wysokiego bezrobocia, jakie istnieje w Sowacji. Naley zastanowi si nad pewnymi modyfikacjami w zwizku z prawdopodobnym drenaem modych osb i drenaem mzgw, ktry moe okaza si zdradliwy dla tego kraju.
Krajowy Plan Dziaania na rzecz Zatrudnienia, przewidujcy dziaania ukierunkowane na zwikszenie wydajnoci gospodarki mieszkaniowej i wspieranie transportu. Strategia Wzrostu Gospodarczego z 2005 r. 79 Poniewa rzd wgierski uznaje swobodny przepyw osb za jedn z podstawowych swobd gwarantowanych przez Uni Europejsk. 80 Report on the current social and economic situation in the Slovak regions, (marzec 2006 r.).
77 78
200
Sytuacja dotyczca polityki mobilnoci pracownikw i jej oddziaywania na niektre pastwa czonkowskie A8 zostaa omwiona powyej. Obecnie zajmiemy si sprawami zwizanymi z mobilnoci pracownikw z uwzgldnieniem wyraonych opinii i statystyk. Badanie Komisji Europejskiej z lutego 2006 r. wykazao, e Europejczycy oglnie maj pozytywne nastawienie do dugodystansowej mobilnoci pracownikw. Wedug danych badania 46% uznao, e mobilno pracownikw jest czym pozytywnym81, podczas gdy 49% uwaao, e jest ona korzystna dla rynku pracy82, a 58% ocenio pozytywnie jej wpyw na integracj.83 Oglnie mwic, badanie pokazao pozytywny stosunek do mobilnoci. Te oglnoeuropejskie opinie statystyczne dotyczce stosunku wobec mobilnoci rni si od opinii wyraanych w niektrych pastwach A8. W Polsce okoo 40% ankietowanych uznao, e mobilno dugodystansowa jest pozytywna, podczas gdy w Czechach i na Wgrzech odsetek ten wynis 45%. Sowacja jest jedynym krajem, w ktrym a 60% ankietowanych podziela t opini. Pomijajc stosunek wobec mobilnoci dugodystansowej, per se, odpowiedzi zmieniaj si wraz z pojawieniem si pyta o bardziej pragmatycznym charakterze, jak tych dotyczcych warunkw spoeczno-ekonomicznych. Dlatego te jeli wemiemy pod uwag bezrobocie i oglne warunki ycia, zauwaymy, e 50% Polakw i 35% Sowakw wyraa ch emigracji, podczas gdy tylko 30% Czechw i Wgrw jest gotowych wyjecha do innego pastwa czonkowskiego UE, jeli staliby si bezrobotni. Przed przystpieniem do UE rzdy czterech omawianych pastw zaday drog urzdow otwarcia rynkw pracy pastw czonkowskich UE 15, ale ich stosunek do tej kwestii uleg zmianie w zwizku ze wzmoonym drenaem mzgw i drenaem modych ludzi z ich krajw. W przypadku Polski liczba osb, ktre opuciy ten kraj84 w poszukiwaniu lepszych moliwoci zarobkowych w pastwach UE wynosi od 500 000 do 2 milionw85. Bliska mobilno przygraniczna do ssiednich pastw UE jest do popularna, ale dane w tej dziedzinie s stosunkowo niskie. Wyglda na to, e w Sowacji pracuje okoo 1 500 Polakw, a w Republice
Podczas gdy 11% byo innego zdania. Podczas gdy 19% byo przeciwnego zdania. 83 Podczas gdy 19% stanowczo si nie zgadzao z t opini. 84 rdo: EurActiv.pl 85 Brak jest danych statystycznych dotyczcych Polakw, ktrzy opucili kraj po przystpieniu. Uznaje si, e analiza polskiej siy roboczej na emigracji zostanie podjta przez polski Gwny Urzd Statystyczny, Narodowy Bank Polski i Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej jako jednej z grup pracowniczych.
81 82
Rozdzia VII
201
Czeskiej okoo 13 000. Nie jest znana liczba Polakw pracujcych w Niemczech, gdy w wikszoci przypadkw pracuj oni tam nielegalnie86. Szacunkowe dane pokazuj, e za granic87 pracuje od 170 000 do 200 000 Sowakw, gwnie w Republice Czeskiej, na Wgrzech, w Zjednoczonym Krlestwie i w Irlandii. Jeli chodzi o prace sezonowe w rolnictwie i turystyce, popularnymi kierunkami s Niemcy i Wochy. Po przystpieniu liczba Sowakw dojedajcych codziennie do pracy za granic wzrosa. Co dzie do pracy na Wgrzech dojeda niemal 6 000 pracownikw; w przypadku Republiki Czeskiej liczba pracownikw ze Sowacji wynosi 70 000, z czego a jedn czwart stanowi osoby dojedajce codziennie. Austria, ze wzgldu na polityk ograniczajc swobodny przepyw pracownikw, jest mniej atrakcyjna dla pracownikw ze Sowacji. Stosunek pracownikw wgierskich najwidoczniej nie uleg zmianie od czasu przystpienia88. Jedynie 1,5% do 2% z nich pracuje za granic. Stanowi to 50 000 do 60 00089. Austria i Niemcy ciesz si najwiksz popularnoci wrd pracownikw wgierskich, ale rwnie ronie ich zainteresowanie Zjednoczonym Krlestwem. Jeli chodzi o przygranicznych pracownikw dojedajcych, ich liczba jest zbyt niska, aby powodowa problemy na rynku pracy. Pewna liczba nielegalnych pracownikw z Rumunii (jeszcze przed przystpieniem tego kraju do UE) dojedaa do pracy na Wgrzech, a wielu Sowakw dojeda codziennie do pracy w pnocnej czci tego kraju. Ci migranci przygraniczni zarabiaj mniej ni pracownicy lokalni. Wedug badania przeprowadzonego w Republice Czeskiej w okresie 20002003,90 15,4% respondentw wyraao wol wyjazdu do obcego kraju; najbardziej popularnym kierunkiem byo Zjednoczone Krlestwo i Irlandia (37,6%), Niemcy (32,1%) i Austria (14,7%).91 Wedug spisu ludnoci przeprowadzonego w 2001 r., w pastwach czonkowskich pracowao 25 000 osb z tego kraju. Uwaa si, e od przystpienia Republiki Czeskiej do Unii Europejskiej dane te zmieniy si nieznacznie. Jeli chodzi o osoby dojedajce, spis ludnoci z 2002 r. pokazuje, e 42% wszystkich Czechw pracujcych w Niemczech dojedaa; w przypadku Austrii odsetek ten wynosi 32%.
Polacy pracujcy nielegalnie w Niemczech stanowi problem, ktry istnieje od wielu lat i nie jest zwizany z przystpieniem do UE. 87 rdo: EurActiv.sk 88 rdo: EurActiv.hu 89 rdo: Wgierskie Ministerstwo Zatrudnienia i Pracy. 90 Vzkumm stav prce a socialmich veci, (czeski Instytut Pracy i Spraw Spoecznych). 91 Nie znaleziono danych dotyczcych liczby pracownikw pracujcych za granic.
86
202
Sowonatematprzyszychoglnoeuropejskich polityk migracyjnych

Migracja ze wschodu na zachd jest palcym problemem, jednake patrzc w przyszo, przewiduje si, e poczwszy od roku 2011 nastpi spadek wielkoci siy roboczej w pastwach Unii Europejskiej. Komisja Europejska szacuje, e do 2030 r. nastpi oglne92 zmniejszenie siy roboczej w Europie rzdu dwudziestu milionw pracownikw. Nadal bdzie utrzymywao si zapotrzebowanie na rednio wykwalifikowanych i niewykwalifikowanych pracownikw, poniewa Unia Europejska dy do stworzenia gospodarki opartej na wiedzy, w zwizku z czym rodzimi pracownicy najprawdopodobniej odrzuc prac wymagajc rednich lub adnych kwalifikacji. Wraz z popraw gospodarek93 pastw A8, powinien nastpi spadek liczby pracownikw z pastw A8 migrujcych na zachd. Jeeli aktualny wzr migracji utrzyma si, wwczas spadek liczby ludnoci bdzie wikszy w pastwach A8 ni w UE 15. To bdzie oznaczao, e wszystkie pastwa Unii Europejskiej posun si dalej w poszukiwaniu siy roboczej do zapenienia przyszych wakatw. Pocztki takiego zjawiska s ju widoczne w Polsce, ktra zagodzia ograniczenia wobec wykwalifikowanych pracownikw z Ukrainy. Wraz z obnieniem si liczby ludnoci na Ukrainie, pastwa Unii Europejskiej zwrc si w kierunku Turcji i pastw pnocnoafrykaskich w poszukiwaniu migrantw, ktrzy uzupeni powstae luki.
Pogorszeniezarobkwludnocilokalnejiwarunkw zatrudnienia?
Kolejn konsekwencj migracji ekonomicznej z pastw A8 jest to, e w pewnym stopniu zapocztkowany zosta proces pogarszania si warunkw pracy ludnoci lokalnej. Badanie przeprowadzone przez Iana Fitzgeralda94 pokazuje, e w sektorze przetwrstwa ywnoci nastpi wzrost liczby nisko opacanych pracownikw migracyjnych, co przyczynio si do pogorszenia istniejcych warunkw pracy i zatrudnienia, jakie zostay osignite na przestrzeni wielu lat. To spowodowao stworzenie przez
Chocia w zalenoci od pastwa czonkowskiego Unii Europejskiej wystpoway znaczne rnice. Gospodarki pastw A8 wykazuj wzrost rednio o 2 3 punkty procentowe szybszy ni pastwa UE 15; szacuje si, e redni dochd w tych krajach osignie poziom pastw UE 15 w cigu 1520 lat. 94 Migrant Workers in the North East of England: Supplementary Report, Northumbria University, Sustainable Cities Research Institute, str. 8 (2006).
92 93
Rozdzia VII
203
pracodawcw oddzielnych grup dla migrantw na podstawie pochodzenia etnicznego. Chocia nie jest to cakowicie jasne, uznaje si, e grupa migrantw ekonomicznych z pastw A8 otrzymuje nisze wynagrodzenie ni grupy pracownikw lokalnych. Bez wzgldu na sytuacj, napyw taniej siy roboczej zmusza Brytyjczykw do pogodzenia si z redukcj pac, co moe pociga za sob powane konsekwencje spoeczne. Raport95 Ministerstwa Spraw Wewntrznych mwi, e wedug ... niepotwierdzonych rde, wspominajcych zwaszcza Southampton, miejsce wjazdu obywateli z Europy Wschodniej, skutkiem migracji byo obnienie zarobkw nisko opacanych pracownikw. Jeeli doniesienia te okazayby si prawdziwe lub zostayby szeroko rozpowszechnione, mogoby to oznacza powane konsekwencje dla spjnoci pomidzy wsplnotami.
95
Zatytuowany Migration from Eastern Europe: Impact on Public Services and Community Cohesion, Ministerstwo Spraw Wewntrznych, z dnia 19 lipca 2006 r.
ROZDZIA VIII WYZYSK i NADUYCIA
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Plan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzysk i naduycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . a) Bezpieczestwo i higiena pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . b) Warunki pracy i ycia oraz zasady i warunki zatrudnienia . . . . Nieprawidowoci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . c) Zastraszanie i in. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . d) Zarobki, pensje i podobne zagadnienia finansowe . . . . . . . . . e) Zbrodnie nienawici i zachowania antyspoeczne zwizane z zatrudnieniem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . f) Dziaalno przestpcza oraz zatrudnienie wrd migrantw ekonomicznych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Jak skuteczny jest Urzd ds. Licencjonowania Zbiorowego Porednictwa Pracy (Gangmasters Licensing Authority)? . . . . Wykryto jednak pewne niedocignicia . . . . . . . . . . . . . . . . . . g) Wyzysk przez polskie agencje zatrudnienia. . . . . . . . . . . . . . . . h) System Rejestracji Pracownikw (WRS) i jego wady . . . . . . . . i) Praca przymusowa i odpracowywanie dugw . . . . . . . . . . . . Pytanie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . j) Reagowanie na numer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . k) Pracownicy zatrudniani przez agencje a prawa pracownicze . l ) Praca transgraniczna zwizana z niskimi kosztami . . . . . . . . . . Sprawa Vaxholm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Sprawa Viking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Opinie Rzecznikw Generalnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Reakcje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Dodatek do wyrokw w sprawach Laval i Viking . . . . . . . . . . m) Cichy wyzysk? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wyzysk i naduycia problem oglnoeuropejski . . . . . . . . . . . . . Uwagi kocowe dotyczce wyzysku, wspczesnej pracy przymusowej i niewolnictwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 207 207 212 212 220 220 230 236 243 245 260 261 263 265 269 271 272 273 273 274 276 276 278 279 282 286 287
Wprowadzenie
Najlepiej byoby rozpocz niniejszy rozdzia przytaczajc sowa Sekretarza Generalnego zwizku zawodowego transportowcw Transport and General Workers Union Tonyego Woodleya, ktry stwierdzi, e1 ... Zbyt wielu pracodawcw w Wielkiej Brytanii wydaje si umylnie odmawia pracownikom z Polski i innych krajw ich praw i w rzeczywistoci poddawa ich regularnemu wyzyskowi majcemu na celu obnienie kosztw prowadzenia dziaalnoci... Takie postpowanie niektrych pozbawionych skrupuw pracodawcw w poczeniu z brakiem dziaa w zakresie egzekwowania prawa przez waciwe wadze brytyjskie prowadzi do powszechnoci wystpowania naduy i zego traktowania takich pracownikw oraz jego niewykrywalnoci i z ca pewnoci uchodzi bezkarnie. Woodley kontynuowa: Ci, ktrzy prbuj wzbogaci si na krzywdzie pracownikw, chtnie cz siy porozumiewajc si ponad granicami krajw czy kontynentw, aby osign swoje cele. Dzisiaj wzywam zarwno was, jak i rzd Wielkiej Brytanii, do wskazania drogi, do uczynienia tego samego poczmy siy, pracujmy razem i walczmy z tymi przestpcami.
Plan
Analizie zostan poddane wyzysk i naduycia, ktrych ofiar padaj migranci ekonomiczni z pastw A8. Na zjawiska wyzysku i naduy skada si kilka rodzajw dziaa nieetycznych. Wyzysk moe mie miejsce rwnie w przypadku, gdy migrant ekonomiczny z pastwa A8 wyraa zgod na niego zgod w ktrym momencie. Taka zgoda jest bez znaczenia, poniewa gdyby taki migrant ekonomiczny z pastwa A8 zna prawd, nie zgodziby si na migracj. Oznacza to, e wyzysk ma wiele rnych aspektw, do ktrych nale: oszustwo, przymus, rekrutacja pracownikw pod faszywym pozorem, ze warunki zakwatero1
Z listu Tonyego Woodleya do wczesnego premiera Rzeczypospolitej Polskiej Kazimierza Marcinkiewicza, w czasie jego wizyty w Londynie w dniu 24 listopada 2005 r. (rdo T & G News). Brendan Barber, Sekretarz generalny zwizku zawodowego transportowcw stwierdzi niemal to samo: Ten raport pokazuje jak wiele osb dysponujcych prawem do pracy bywa wykorzystywanych do takiego stopnia, e mona w ich przypadku mwi o pracy przymusowej.
208
wania; ze warunki pracy, nielegalne i nieuczciwe transakcje finansowe, praca w niebezpiecznych warunkach itp. Wyzysk jest zjawiskiem powszechnym na rynkach pracy pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Przykadw dziaa opartych na wyzysku nie brakuje, a obejmuj one midzy innymi zagadnienia dotyczce zdrowia i bezpieczestwa pracy, dugiego czasu pracy, braku przerw, niezgodnych z prawem potrce z wypacanych zarobkw, wygrowanych opat za zakwaterowanie, zawyonych kosztw transportu, zabierania dokumentw, nieprzyznawania urlopw, niesprawiedliwych i nieuzasadnionych zwolnie, rnego rodzaju dyskryminacji, wnoszenia bezprawnych i zawyonych opat, ktrych domagaj si agencje zatrudnienia, nieuczciwych praktyk finansowych, niepacenia za nadgodziny, nietypowych godzin pracy, pracy niebezpiecznej, pracy o zej reputacji, zastraszania, przemocy, przestpstw; zmianowego korzystania z ek, handlu ludmi w celach seksualnych itp. Poniewa zjawisko wyzysku i naduy obejmuje wiele dziedzin, proponuje si dla jasnoci podzieli je na grupy, z ktrych kada bdzie dotyczy okrelonej dziedziny. Bd to a) bezpieczestwo i higiena pracy, b) warunki pracy i ycia, c) zastraszanie, (d) pace, (e) zbrodnie nienawici i f) dziaalno przestpcza, g) wyzysk ze strony polskich agencji zatrudnienia oraz h) wady Brytyjskiego Systemu Rejestracji Pracownikw (WRS), i) praca przymusowa, j) numerowanie, (k) pracownicy zatrudniani przez agencje a prawa pracownicze, l) praca transgraniczna zwizana z niskimi kosztami, m) cichy wyzysk, a take fakt, e wyzysk jest problemem oglnoeuropejskim oraz klika uwag kocowych dotyczcych wyzysku, pracy przymusowej i niewolnictwa. Najpierw jednak naley zwrci uwag na pi istotnych kwestii. Po pierwsze wikszo pytanych pracownikw niechtnie mwia otwarcie o dotykajcych ich naduyciach ze strony pracodawcw lub agencji zatrudnienia, ktre przeprowadzaj rekrutacj lub ich zatrudniaj. Przyczyn takiego zachowania wydaje si obawa przed wzajemnymi oskareniami w przypadku, gdyby pracodawca lub agencja dowiedzieli si, e dany pracownik opowiada o warunkach pracy. Jednak niektrzy pracownicy opowiadali chtnie pod warunkiem zapewnienia im anonimowoci. Aby zachowa poufno, ich wola zostanie w niniejszej pracy uszanowana i adne nazwiska nie zostan tu wymienione Po drugie liczba bran, w ktrych pracuj migranci ekonomiczni z pastw A8 nie ogranicza si do kilku, lecz s oni zatrudniani w rnych sektorach gospodarki obejmujcych midzy innymi drukarstwo, przetwrstwo spoywcze, budownictwo, transport, szpitale, rolnictwo i ogrodnic-
Rozdzia VIII
209
two, sprztanie biur, prace domowe, w domach opieki, hotelarstwo, zbieranie muszli, prace w subach bezpieczestwa itp. Po trzecie, sytuacja niektrych spord migrantw ekonomicznych jest na tyle powana, e wykazuje cechy odpowiadajce midzynarodowej definicji i wskanikom pracy przymusowej. Midzynarodowa Organizacja Pracy okrelia prac przymusow jako zjawisko majce miejsce m.in. W przypadku, gdy pracownicy s naraeni na groby fizyczne, ograniczenie swobody poruszania si oraz zakaz opuszczania miejsca pracy lub ograniczonego obszaru, wstrzymywanie wypat lub nadmierne ich ograniczenie stanowice pogwacenie wczeniejszych ustale, a take odpracowywanie dugw, jeeli pracownik pracuje, aby spaci dug lub poyczk i za wiadczone usugi nie otrzymuje wynagrodzenia. Dzieje si tak w przypadku, gdy pracodawca zapewnia pracownikowi wyywienie i zakwaterowanie po zawyonych cenach, a pracownik nie jest w stanie spaci dugu2. W niezalenym raporcie opublikowanym przez Kongres Zwizkw Zawodowych w Londynie czytamy: W przypadku pracy przymusowej oraz migracji do Wielkiej Brytanii wykryto naduycia, takie jak wyduony czas pracy, pensje poniej pacy minimalnej oraz niebezpieczne warunki pracy w budownictwie, hotelarstwie, rolnictwie, przetwrstwie ywnoci, ogrodnictwie, sprztaniu, pielgniarstwie oraz w domach opieki. Pracodawcy oraz agencje, ktre ami prawo rzadko podlegaj karze, a nawet inspekcji urzdowej. Jak stwierdzi Brendan Barber Sekretarz Generalny Kongresu Zwizkw Zawodowych ...zdarza si, e ludzie majcy wszelkie prawo do pracy... bywaj wykorzystywani do takiego stopnia, e naley w ich przypadku mwi o pracy przymusowej... Opracowane przez Midzynarodow Organizacj Pracy wspomniane wyej (w definicji) wskaniki wystpuj w kombinacji z dwoma lub wicej innymi czynnikami. Wedug organizacji Anti-Slavery International3 przypadki, w ktrych zidentyfikowano przynajmniej jeden z wskanikw Midzynarodowej Organizacji Pracy powinny sta si przedmiotem wnikliwego dochodzenia. Natomiast w przypadku wykrycia dwch lub wicej wskanikw, naley uzna, e w danym przypadku wystpuje zjawisko pracy przymusowej4.
rdo: Forced Labour and Migration to the U.K. [Praca przymusowa i migracja do Wielkiej Brytanii] Raport opracowany przez niezalenych badaczy i opublikowany przez zwizek zawodowy transportowcw TUC, 14 lutego 2005 r. Zob. www.tuc.org.uk 3 Organizacja Anti-Slavery International powstaa z przeksztacenia organizacji Anti-Slavery Society zaoonej w 1839 r. 4 W konsekwencji czytelnik napotka na dalszych stronach liczne przypadki, gdzie wystpuje wicej ni jeden wskanik, np. groby wysuwane pod adresem migrantw ekonomicznych z krajw A8; ograniczenie swobody poruszania si oraz zamknicie w miejscu pracy; odpracowywanie dugw; wstrzymywanie wypat; zawyone i niezgodne potrcenia z wypat itp. W przypadku wystpienia dwch lub wicej takich wskanikw mwi si o pracy przymusowej.
2
210
Jednak wyzysk i naduycia, ktrych ofiar padaj migranci z krajw A8 nie ograniczaj si do pracy przymusowej, lecz wykazuj te cechy wspczesnego niewolnictwa europejskiego5. Zgodnie z Konwencj Ligi Narodw w sprawie niewolnictwa z 1926 r. oraz jej protokoem z 1953 r. niewolnictwo jest ...stanem czy pooeniem jednostki, wzgldem ktrej stosowane jest postpowanie w caoci lub czci wynikajce z prawa wasnoci6. Chocia praca przymusowa i niewolnictwo s odrbnymi pojciami, ich definicje pokrywaj si w wielu aspektach. Badanie obejmujce obszar hrabstwa East Riding of Yorkshire w ramach raportu fundacji Joseph Rowntree Foundation zatytuowanego Wspczesne niewolnictwo w Wielkiej Brytanii7 wykazuje, e w praktykach pozbawionych skrupuw pracodawcw i agencji zatrudnienia mona odnale cechy zarwno pracy przymusowej, jak i niewolnictwa. Autorzy raportu twierdz, e oszustwa zdarzaj si bardzo czsto. Migranci pracujcy w East Riding of Yorkshire s zazwyczaj rekrutowani jeszcze w swoich krajach ojczystych przez agentw obiecujcych im zote gry. Wielu z nich podpisuje umowy, ktre okazuj si bezuyteczne w Wielkiej Brytanii. Norm jest pobieranie wysokich bezzwrotnych opat manipulacyjnych. Podawano kwoty wysokoci 800, a nawet 2 000 funtw. Nastpnie migranci spotykaj si z koniecznoci uiszczenia nieoczekiwanej opaty wpisowej w chwili przyjazdu do Wielkiej Brytanii. Powoduje to natychmiastowe zaduenie, ktre musz spaca. Niezgodne z przepisami planowe potrcenia z wypat, niepene wypaty, system zatrudnienia nieregularnego, zakwaterowanie pracownicze oraz wysuwanie grb pod adresem samych pracownikw i ich rodzin w poczeniu z czsto sab znajomoci jzyka oraz niewiadomoci swoich praw skutecznie wtrcaj tych ludzi w niewol i pozostawiaj bez moliwoci spacenia dugu. Nagminnie s oni zakwaterowywani w miejscach niebezpiecznych, w wieloosobowych i powanie przepenionych pomieszczeniach. Powszechne jest zjawisko polegajce na tym, e pracownicy z rnych zmian pi kolejno w jednym ku. W opowieciach migrantw pojawiaj si wzmianki o trzymaniu ich w odosobnieniu, braku czasu wolnego od pracy, pozwalajcego na pjcie do lekarza, czy skorzystanie z opieki spoecznej. Natomiast instytucje wiadczce takie usugi na tym obszarze nie dysponuj moliwociami samodzielnego odszukania takich osb.
Oczywicie nie jest to problem wystpujcy jedynie w Europie, lecz problem na skal wiatow! Nie ogranicza si on rwnie do rynku pracy, ktry jest przedmiotem niniejszego raportu. Niewolnictwo obejmuje midzy innymi zjawiska takie jak zniewolenie, handel ludmi w celach zwizanych z prostytucj, praca dzieci, odpracowywanie dugw itp. 6 Art. 1 ust. 1 Konwencji z 1926 r. 7 Badanie przeprowadzili Gary Craig, Aline Gaus, Mick Wilkinson, Klara Skrivonka oraz Aiden Mc Quade z University of Hull i organizacji Anti-Slavery International (luty 2007).
5
Rozdzia VIII
211
Po czwarte, chocia w badaniu podjto prb stworzenia wyranego podziau na konkretne naduycia, okazuje si, e pojawiaj si rwnie naduycia inne ni te, ktre stanowi przedmiot opracowania. Dzieje si tak poniewa niektre przypadki obejmuj wiele aspektw omawianego rodzaju naduycia. W takich wieloaspektowych przypadkach prba wydzielenia poszczeglnych naduy wizaaby si z pomniejszeniem znaczenia danej sprawy i powodowaaby jej niekompletno. Ponadto, powtrzenia s niekiedy nieuniknione, poniewa ankietowani migranci czsto padaj ofiar tych samych lub podobnych praktyk. W pierwszej kolejnoci naley wyjani znaczenie sowa gangmaster (zbiorowy porednik pracy). Jest to stosunkowo nowy termin. Pochodzi sprzed zaledwie kilkunastu lat. Trudno odrni gangmasterw od agencji zatrudnienia, poniewa obie instytucje dziaaj w charakterze porednikw pomidzy pracodawc a pracownikiem. Obie stanowi dla pracodawcw rdo dopywu pracownikw bdcych midzy innymi migrantami z krajw A8. W tym kontekcie gangmasterzy i agencje zatrudnienia peni te same funkcje. Gangmasterzy midzy innymi zapewniaj pracodawcom dopyw czasowej siy roboczej w miejscu i czasie, w ktrym taka sia robocza jest potrzebna. Zjawisko to jest okrelane jako elastyczna sia robocza. Gangmasterzy mog rwnie sami zatrudnia pracownikw, nie dziaajc w charakterze porednikw. Bez wzgldu na to czy dziaaj jako porednicy czy s bezporednimi pracodawcami, czsto w znacznym stopniu kontroluj prac swoich podopiecznych. Kontrola moe polega na transportowaniu pracownikw z miejsca zakwaterowania do miejsca lub miejsc pracy (to drugie w przypadku, gdy pracuj dla rnych pracodawcw lub w rnych miejscach), ustalanie stawki pac dla pracownikw, pobieranie opaty za zakwaterowanie, sprawowanie nadzoru nad pracownikami itp. Agencje zatrudnienia w Wielkiej Brytanii podlegaj postanowieniom Ustawy o agencjach zatrudnienia z 1973 r., jak rwnie Przepisom o prowadzeniu agencji zatrudnienia i dziaalnoci w zakresie zatrudnienia z 2003 r.8 Przepisy te dotycz agencji zatrudnienia, ktre zajmuj si znajdowaniem pracownikom zatrudnienia u pracodawcw lub zapewnianiem pracodawcom pracownikw do zatrudnienia... Przepisy maj rwnie zastosowanie do dziaalnoci w zakresie zatrudnienia. Dziaalno taka polega na zatrudnianiu pracownikw i zapewnianiu ich dopywu stronom trzecim9. Zgodnie z postanowieniami tych przepisw wszystkie agencje za8 9
S.I. 2003 nr 3319. SS. 13(2) i (3) odpowiednio.
212
trudnienia musz uzyska pastwow licencj. Aby j otrzyma, agencja musi wykaza, e przestrzega rnych przepisw prawa pracy, cieszy si dobr reputacj, jest uczciwa itp. Podczas rzdw Margaret Thatcher i Johna Majora przyjto strategi polegajc na ograniczaniu kontroli nad rynkiem pracy i znaczna cz prawodawstwa zostaa uchylona albo zmieniona. Przepisw prawa dotyczcych agencji zatrudnienia i dziaalnoci w zakresie zatrudnienia nie uchylono, ale zostay one zmienione. W 1995 r. zniesiono wymg posiadania licencji a kara grzywny lub wniosek do sdu pracy o uniemoliwienie danej agencji prowadzenia dziaalnoci byy moliwe jedynie w przypadku naruszenia tych przepisw. Kara miaa zatem charakter prawa dziaajcego wstecz, co dawao nieuczciwym przedsibiorcom moliwo prowadzenia dziaalnoci. W ten sposb, w 1995 r. agencj zatrudnienia moga prowadzi osoba niepodlegajca obowizkowi uzyskania licencji! w takiej sytuacji narodzia si instytucja gangmasterw, dysponujcych cakowit wolnoci w zakresie decydowania o swojej dziaalnoci i prowadzenia jej w dowolny sposb. Tymczasem jednak w lutym 2004 r. wydarzya si tragedia w Zatoce Morecambe bdca wynikiem dziaa trzech pozbawionych skrupuw gangmasterw! Powszechne oburzenie opinii publicznej stao si przyczyn szybkiego przyjcia przepisw w zakresie licencjonowania gangmasterw. Niedoskonaoci tych przepisw zostan przeanalizowane poniej.
Wyzyskinaduycia
Proponuje si uwzgldnienie pod rnymi nagwkami dziedzin, w ktrych doszo lub dochodzi do wyzysku i naduycia.
(a)Bezpieczestwoihigienapracy
Zgodnie z brytyjsk Ustaw o bezpieczestwie i zdrowiu w miejscach pracy z 1974 roku10 oraz prawodawstwem europejskim11 na pracodawcy spoczywa obowizek zapewnienia wszystkim pracownikom koniecznego szkolenia w zakresie bezpieczestwa w celu umoliwienia im wykonywania pracy bez ryzyka poniesienia szkody fizycznej bd psychicznej i choroby. Pomimo tego obowizku pord pracownikw migracyjnych zatrudnio10 11
Ustawa o Bezpieczestwie i Higienie Pracy, 1974 r., S. 2 (2) (c). Dyrektywa Rady w sprawie wprowadzenia rodkw w celu poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracownikw w miejscu pracy (1989 r.) (89/39/EWG) [Dz.U. 1989/L183], art. 6 ust. 1.
Rozdzia VIII
213
nych w Zjednoczonym Krlestwie odnotowano ofiary miertelne. Zgony i powane obraenia w miejscach pracy s czstsze od czasu przyczenia si pastw A8 do Unii Europejskiej w maju 2004 r. Jedn z przyczyn jest bariera jzykowa powodujca, e informacje dotyczce bezpieczestwa nie s przekazywane pracownikom migracyjnym w sposb skuteczny12. Podstawowa znajomo jzyka angielskiego moe w przypadku pracownikw migracyjnych zaway w kwestiach ycia i mierci13. Sprawozdanie zlecone przez Inspektorat Zdrowia i Bezpieczestwa Pracy, zatytuowane Pracownicy migracyjni w Anglii i Walii ocena ryzyka zdrowotnego i bezpieczestwa dotyczcego pracownikw migracyjnych14 dostarcza wielu cennych informacji. Opiera si ono na wywiadach z 200 pracownikami migracyjnymi w piciu regionach Anglii i Walii. Podczas gdy autorzy sprawozdania twierdz, e ...brakuje prawidowej metody okrelania, czy istnieje jakiekolwiek konkretne ryzyko dla zdrowia i bezpieczestwa pracownikw migracyjnych..., uwaaj jednoczenie e pracownicy migracyjni: ...czciej wykonuj zawody, w obrbie ktrych istniej pewne obawy dotyczce zdrowia i bezpieczestwa, a ich status nowych pracownikw moe stanowi dla nich dodatkowe ryzyko...15. Autorzy s w zwizku z tym zdania, e status pracownikw migracyjnych nakada na nich wiksze ryzyko ze wzgldu na ich stosunkowo krtkie okresy pracy w Zjednoczonym Krlestwie, ograniczon wiedz na temat brytyjskiego systemu zdrowia i bezpieczestwa oraz zrnicowanego dowiadczenia w tym zakresie w krajach pochodzenia. Brak wiedzy na temat praw w zakresie zdrowia i bezpieczestwa, brak wiedzy na temat procedur zaskarania przypadkw amania tych praw
Naley odnotowa fakt, e Urzd ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy i TUC opublikoway wytyczne dotyczce zdrowia i bezpieczestwa w 19 rnych jzykach, w tym po polsku, oraz w kilku innych jzykach pastw A8, np. po czesku, sowacku, litewsku, otewsku itd. oraz w jzykach spoza UE, np. w urdu itd. Ulotka przeznaczona dla migrantw ekonomicznych zatytuowana Twoje zdrowie i bezpieczestwo: wytyczne dla pracownikw zawiera informacje dotyczce praw pracownikw zwizanych ze zdrowiem i bezpieczestwem w pracy, poziomem szkole w zakresie bezpieczestwa, ktrego pracownicy powinni oczekiwa od swoich pracodawcw oraz procedurami skadania skarg, gdy pracownicy uznaj, e niewaciwe praktyki pracy naraaj ich na niebezpieczestwo. Brytyjscy pracodawcy zachcani s do wykorzystywania tych ulotek w celu zapewnienia zrozumienia informacji dotyczcych zdrowia i bezpieczestwa przez pracownikw migrujcych. 13 Dochodzenie przyczyny zgonu dwch polskich pracownikw w gospodarstwie w Twyford w 2003 r. zakoczyo si wyrokiem o przypadkowym zgonie. Pracownicy ci zginli, gdy zapltali si w maszyn do zwijania liny pracujcej z prdkoci do 20 mph. Kierownik gospodarstwa powiedzia, e pracownicy ci prosili innych kolegw z Polski zatrudnionych w gospodarstwie o przetumaczenie instrukcji. 14 Dr Sonia Mc Kay, Marc Craw i Deepta Chopra, London Metropolitan University, 2006 (HMSO, 2006). 15 Przykadowo liczba przypadkowych zgonw w miejscu pracy dotyczcych pracy migrantw ekonomicznych to jedna trzecia wszystkich wypadkw miertelnych w przemyle budowlanym w Zjednoczonym Krlestwie. Kadego roku ginie siedemdziesiciu migrantw zatrudnionych w tym przemyle. (rdo: Urzd ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy, lipiec 2006 r.).
12
214
oraz sposobu reprezentowania to kolejne powody, ktre nakadaj na migrantw wiksze ryzyko. Inne czynniki zidentyfikowane przez autorw sprawozdania to, po pierwsze, niejasne obowizki wynikajce z niepewnoci zwizanej ze stosunkiem zatrudnienia midzy stronami, np. czy pracownicy s zatrudnieni w ramach umowy o prac, czy s niezalenymi wykonawcami, podlegaj samozatrudnieniu w ramach umowy zlecenia lub s zapewniani przez pracodawcw lub biura porednictwa. Po drugie jest to ograniczony dostp do szkole w zakresie zdrowia i bezpieczestwa, w szczeglnoci w przypadku istnienia bariery jzykowej. Po trzecie jest to brak oceny przez pracodawc umiejtnoci pracownika migracyjnego w zakresie wykonywania okrelonego rodzaju pracy, ktrej si od niego oczekuje. Na koniec autorzy sprawozdania wymieniaj motywacj pracownikw migracyjnych, ktra naraa ich na wiksze ryzyko w zakresie zdrowia i bezpieczestwa, gdy pragn oni jak najwicej zarobi w moliwie jak najkrtszym czasie16. W ostatnim przypadku odnotowuje si rwnie tendencj do wykonywania przez pracownikw migracyjnych zatrudnionych w Zjednoczonym Krlestwie pracy przez wiele godzin i w nieregularnym zakresie, co powoduje ryzyko dla zdrowia i bezpieczestwa17. Dyrektywa dotyczca czasu pracy wczona do ustawodawstwa brytyjskiego stanowi o minimalnych okresach odpoczynku dziennego i tygodniowego, okresach urlopu rocznego oraz redniego, maksymalnego 48-godzinnego tygodnia pracy. Mimo e w Zjednoczonym Krlestwie przyjto dyrektyw18, wczenie do przepisw klauzuli sprzeciwu19 sprawia e pracownicy mog zrzec si na pimie swojego prawa do redniego czasu pracy rwnego 48 godzinom tygodniowo na rzecz duszego tygodnia pracy20. Naley odnotowa kolejn istotn kwesti dotyczc zdrowia i bezpieczestwa pracownikw migracyjnych. Ze wzgldu na ograniczon liczb inspektorw zdrowia i bezpieczestwa21 rocznie22 odwiedza si jedynie
Zob.: Jw. w Streszczeniu. Zob.: jw. i inne tego typu wypowiedzi wspomnianych wyej osb. Zgoszono wielogodzinne zmiany. S & A to jedna z firm, w ktrej praca odbywa si na dugie zmiany. 18 Zob.: Rozporzdzenie w sprawie czasu pracy (1998), S.J. 1833. Naley zauway, e ZK bezskutecznie kwestionowao wano tej dyrektywy w czterech sdach, sprawa C-84/94 Zjednoczone Krlestwo przeciwko Radzie [1996] ECR i 5755. 19 Jw. Rozporzdzenie 4 ust. 1 (Sowa zmienione przez S.I. 1999 3372. Rozporzdzenie 3 ust. 1 9a). 20 rdo: Tendencje na rynku pracy, www.findarticles.co, p. articles.mi.qe 3999/is 200402 ai n 9361207. 21 Zwizek zawodowy reprezentujcy inspektorat ds. zdrowia i bezpieczestwa, Prospect, stwierdzi e zamroenie budetu poskutkuje utrat 50 spord 590 inspektorw Urzdu ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy. Wskutek tego liczba inspekcji i dochodze spadnie o 10 000 rocznie. 22 Zob.: Centre for Corporate Accountability i UNISON (2002) Safety last? The under-enforcement of health and safety law (2002).
16 17
Rozdzia VIII
215
niewielki odsetek obiektw23 zatrudniajcych zarejestrowanych pracownikw. Ponadto, mimo e rozporzdzenia wymagaj, aby pracodawcy rejestrowali pracownikw w Inspektoracie Zdrowia i Bezpieczestwa Pracy (Health Service Executive HSE), niektrzy nowi pracodawcy tego nie robi. Dla pracownikw migracyjnych, oznacza niedostateczn ochron. W przypadku zatrudnienia pracownikw migracyjnych do pracy czasowej lub w innej formie elastycznej pracy, jest mniej prawdopodobne aby niezarejestrowany (a nawet zarejestrowany) pracodawca, przez ktrego pracownicy ci s zatrudnieni, podlega inspekcji lub dochodzeniu inspektora zdrowia i bezpieczestwa, chyba e oczywicie w miejscu pracy wydarzy si miertelny wypadek, kiedy to dochodzenie zawsze ma miejsce. Zwizek zawodowy w brany budowlanej UCATT, HSE oraz Zjednoczenie Polskie w Londynie podjli inicjatyw na rzecz organizacji spotkania powiconego kwestiom zdrowia i bezpieczestwa24, co byo podyktowane szeregiem powanych wypadkw, w tym jednym wypadkiem miertelnym obejmujcym migrantw ekonomicznych w pastwach A8, ktrzy zatrudnieni byli na okrelonych placach budowy w Londynie. Celem spotkania byo podniesienie wiadomoci na temat kwestii zdrowia i bezpieczestwa w przemyle budowlanym. W dyskusji uczestniczyo okoo 55 polskich robotnikw budowlanych, przedsibiorstw budowlanych, przedstawicieli zwizkw zawodowych i urzdnikw HSE. Dotyczya ona statusu zatrudnienia, obowizkw robotnikw i ich pracodawcw w zakresie bezpieczestwa i zdrowia, informacji na temat niebezpieczestwa w pracy itd. Panuje przekonanie, e tego rodzaju inicjatywa powinna by promowana w caym brytyjskim przemyle w ogle. Ju sam fakt wzrostu liczby zgonw i obrae w miejscu pracy od czasu przyczenia si pastw A8 do unii Europejskiej oznacza, e obowizek opieki nad pracownikami i robotnikami25, ktry powinien by naoony na pracodawc/agencj nie jest speniany. Tego rodzaju obowizek opieki powinien uwzgldnia specjalne okolicznoci, w jakich znajduj si pracownicy zagraniczni. Zgodnie z brytyjsk Ustaw o bezpieczestwie i zdrowiu w miejscach pracy z 1974 r. pracodawca jest zobowizany zapewni
Pracodawca musi si zarejestrowa w Urzdzie ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy. Urzdnik ds. bada TGWU Peter Welsh stwierdzi, e ogldalimy polskich pracownikw z uszkodzeniami doni zwizanymi z tym, e nie otrzymali oni wyposaenia do ochrony osobistej. Zgaszane problemy dotycz rwnie braku podstawowych zapasw wody pitnej i technicznej oraz elektrycznoci; nieuzasadnionych kosztw administracji i opieki medycznej oraz koniecznoci dzielenia si pojemnikami podczas pracy w polu. Gospodarstwa S & A Produce w Herefordshire uznaje si za takie, w ktrych stosowane s praktyki oparte na wyzysku [rdo: T & G News, 31 padziernika 2006 r.]. 25 rdo: Propping up rural and small town Britain: Migrant workers from the new Europe, Kongres zwizkw zawodowych. EURD, listopad 2004 r., str. 3435.
23 24
216
ochron zdrowia, bezpieczestwa i dobrobyt pracownikw w miejscu pracy ...o tyle, o ile jest to racjonalnie wykonalne26. Obejmuje to obowizek zapewnienia i utrzymania bezpiecznych maszyn i systemu pracy, ktry jest bezpieczny i nie stwarza ryzyka dla zdrowia. Istnieje ponadto obowizek zapewniania odziey ochronnej/sprztu ochronnego27, informacji, instrukcji, szkolenia i nadzoru w celu zapewnienia zdrowia i bezpieczestwa pracownikw. Podobnie dostp do miejsca pracy i obiektw oraz ich opuszczanie musz by bezpieczne i pozbawione ryzyka28. Oglne obowizki wzgldem osb innych ni pracownicy nakadane s na pracodawcw i osoby pracujce na wasny rachunek w celu dopilnowania, aby robotnicy nie byli naraeni na ryzyko dla zdrowia i bezpieczestwa o tyle, o ile jest to racjonalnie wykonalne29. Ponadto oglny obowizek racjonalnej opieki wobec osb innych ni pracownicy spoczywa na osobach zajmujcych si30. Obowizek podobny jest do tego, jaki spoczywa na pracodawcy wzgldem pracownika i sprowadza si do bezpiecznych rodkw dostpu, bezpiecznych zakadw, obiektw i substancji oraz do zapobiegania emisji szkodliwych i niebezpiecznych substancji31. Istotne znaczenie ma fakt, e pracodawca posiada ustawowy obowizek przygotowania i przedstawienia pracownikom pisemnego owiadczenia oglnej polityki firmy w zakresie zdrowia i bezpieczestwa, musi on rwnie okreli organizacj i ustalenia w zakresie realizacji tej polityki32. Europejska dyrektywa w zakresie zdrowia i bezpieczestwa pracownikw w pracy33 (dla ktrej ustawodawstwo brytyjskie stanowio inspiracj) zawiera wiele podobnych przepisw. Dyrektywa, ktra nie zmienia istniejcych lub przyszych przepisw krajowych i wsplnotowych, ktre byyby bardziej korzystne dla ochrony bezpieczestwa i zdrowia pracownikw w miejscu pracy, dotyczy wszystkich sektorw dziaalnoci, gdzie obowizki spoczywaj na pracodawcach i innych pracownikach. W zwizku
Analiza rozrnienia pomidzy terminem employee i worker w: J. Carby-Hall: New frontiers of Labour Law: Dependent and Autonomous Workers w Du travail salari au travail indpendant: permanences et mutations, (Socrates Programme) (2003), Cacucci Editore, Wochy, str. 163308. 27 Ustawa o Bezpieczestwie i Higienie Pracy, 1974 r., S. 2(1). 28 Jw. S. 2 (2) (a)(b) (c) (d) (e). 29 Jw. S. 3 (1)(3). 30 Jw. S 4 (1)(4). 31 Bardziej szczegowa analiza obowizkw zob. J. Carby-Hall: Health, Safety and Welfare at Work, (1988) MCB University Press, str. 3544. 32 Ustawa o Bezpieczestwie i Higienie Pracy, 1974 r., S. 2(3). 33 Dyrektywa Rady z dnia 12 czerwca 1989 r. W sprawie wprowadzenia rodkw w celu poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracownikw w miejscu pracy (89/39/EWG) [Dz.U. 1989, L 183] zmieniona rozporzdzeniem 2003/1882 [Dz.U. 2003 L 284/1].
26
Rozdzia VIII
217
z tym pracodawca jest zobowizany do podjcia koniecznych rodkw niezbdnych ... do zapewnienia bezpieczestwa i ochrony zdrowia pracownikw, wcznie z zapobieganiem zagroeniom zwizanym z wykonywaniem czynnoci subowych, informowaniem i szkoleniem...34. Jeeli chodzi o migrantw ekonomicznych istotne jest to, e pracodawca musi dostosowa rodki bezpieczestwa i ochrony zdrowia ...biorc pod uwag zmieniajce si okolicznoci i rodki zapobiegawcze, umoliwiajce popraw istniejcej sytuacji.35 Oznacza to, e pracodawca jest zobowizany realizowa rodki bezpieczestwa poprzez stosowanie si do zasad oglnych dotyczcych zapobiegania, a mianowicie m.in. wydawa pracownikom odpowiednie polecenia, dostosowywa prac do poszczeglnych pracownikw, a przy zlecaniu zada pracownikom naley bra pod uwag ich moliwoci oraz podejmowa odpowiednie czynnoci, celem zapewnienia, aby jedynie ci pracownicy, ktrzy zostali odpowiednio poinstruowani, mieli dostp do miejsc, w ktrych istnieje zagroenie36. Istniej rwnie zobowizania dotyczce informowania pracownikw na temat zagroe dla bezpieczestwa i zdrowia oraz rodzaju dziaa podejmowanych w zwizku z takimi informacjami37. Pracodawca ma obowizek poinformowa wszystkich pracownikw o potencjalnych zagroeniach oraz o rodkach majcych na celu zapewnienie ochrony, przedsiwzi odpowiednie dziaania oraz wyda polecenia dotyczce zaprzestania pracy i opuszczenia miejsca pracy oraz powstrzyma si od wezwania do wznowienia pracy, jeeli istnieje jeszcze powane zagroenie.38 Dyrektywa przewiduje szkolenia pracownikw. Oznacza to, e pracodawca musi zapewni, aby kady pracownik otrzyma odpowiednie przeszkolenie w zakresie bezpieczestwa i zdrowia po przyjciu do pracy, w przypadku przeniesienia na inne stanowisko robocze, wprowadzenia nowego wyposaenia lub w przypadku zmiany lub wprowadzenia nowej technologii39. Jednak Ustawa o bezpieczestwie i higienie pracy oraz dyrektywa nie s jedynymi aktami prawnymi regulujcymi zagadnienia BHP. Prawo powszechne nakada na pracodawc obowizek dbaoci o pracownika40.
Jw. Art. 6 (1). Jw. art. 6 ust. 1 36 Jw. art. 6 ust. 2 i ust. 3 oraz zob. art. 10 ust. 2, ktry nakada na pracodawc obowizek zapewnienia pracownikom odpowiedniego zasobu informacji. 37 Jw. art. 10 ust. 1 pkt. a i b. 38 Jw. art. 8 ust. 3 pkt. a, b i c. 39 Jw. art. 12 ust. 1. Na pracownikach rwnie ci obowizki. Zob. jw. s. 18 oraz Ustawa o bezpieczestwie i higienie pracy, itd.., 1974 r., s. 7 pkt. a i b. 40 Naley od razu zauway, e prawo powszechne nakada na pracodawc obowizek dbaoci w stosunku do pracownika, ktrego zatrudnia, a nie w stosunku do innych pracownikw.
34 35
218
Ten obowizek wynikajcy z prawa powszechnego jest warunkiem dorozumianym umowy o prac, a zatem ma natur umown. Z uwagi na trudnoci, jakie mog towarzyszy powdztwu opartemu na odpowiedzialnoci umownej z tytuu niedotrzymania przez pracodawc zobowizania do dbaoci41, pracownik, ktry odnis obraenia podczas pracy, wnosi zazwyczaj powdztwo wynikajce z odpowiedzialnoci deliktowej. Chocia istnieje pojedynczy obowizek pracodawcy do zachowania naleytej dbaoci, dla wygody sdy42 oraz autorzy podrcznikw43 podzielili go na kilka czci. S to: zapewnienie bezpiecznego systemu pracy, odpowiedniego nadzoru, wykwalifikowanego personelu, odpowiedniego wyposaenia i miejsca pracy. Z uwagi na komplikacje w zakresie prawa precedensowego sigajce jeszcze XIX wieku, nie proponujemy analizy poszczeglnych przypadkw (czytelnik znajdzie j w odpowiednich podrcznikach44). Niniejsze opracowanie zawiera jednak kilka istotnych uwag. Po pierwsze lecy po stronie pracodawcy obowizek dbaoci jest zobowizaniem osobistym, ktre dotyczy wszystkich poszczeglnych pracownikw. Oznacza to, e w przypadku, gdy pracodawca powierza realizacj tego obowizku innej osobie, co ma zawsze miejsce duych spkach, jest nadal odpowiedzialny za jego wykonanie45. Po drugie jest to osobiste zobowizanie pracodawcy w odniesieniu do kadego pracownika traktowanego osobno, a nie do caej siy roboczej danego przedsibiorstwa. 46 Pracodawca musi zatem otoczy szczegln trosk pracownikw niepenosprawnych47. Analogicznie mona przyj, e prawo powszechne nakada na pracodawc szczeglne zobowizanie do dbaoci o migranta ekonomicznego wice si z koniecznoci uwzgldnienia aspektw dotyczcych jzyka i jego znajomoci, szczeglnego szkolenia, kultury migranta itp. Obowizek dbaoci o pracownika
Zob. Sole przeciwko W. H. Halt LTD.[1973 r.]QB 574. Zob. Opinia Lorda Wrighta w sprawie Wilsons and Clyde Coal Co. przeciwko English [1938 r.] AC 57. 43 Zob. Munkman, Employers Liability at Common Law (wydanie IX) 1979r., rozdzia 4. 44 Na przykad: J. Carby-Hall, Principles of Industrial Law, Charles Knight, Londyn, (1969 r.), rozdzia 2, str. 3478. 45 Zob. Wilsons and Clyde Coal Co. przeciwko English [1938 r.] AC 57 (HL). 46 Por. dyrektywa w sprawie wprowadzenia rodkw w celu poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracownikw w miejscu pracy (1989 r.) 89/391/EWG, art. 6 ust. 2 pkt. h, zgodnie z ktrym don zasad oglnych naley priorytet zbiorowych rodkw zapobiegawczych nad indywidualnymi rodkami zapobiegawczymi. Pomidzy europejskimi przepisami prawa a prawem brytyjskim istnieje niespjno! Przyjmujc, e zasady prawa europejskiego s dla pracownika mniej korzystne w tym zakresie, zakada si nadrzdno prawa brytyjskiego w przypadku wniesienia pozwu opartego na tych postanowieniach prawa powszechnego przez obywatela kraju A8 majcego stratus zatrudnionego pracownika przeciwko pracodawcy. 47 Paris przeciwko Stepney borough Council [1951 r.] AC 367 (HL).
41 42
Rozdzia VIII
219
cicy na pracodawcy obejmuje konieczno przedsiwzicia szczeglnych rodkw ostronoci majcych na celu zapewnienie bezpiecznego systemu pracy takiemu pracownikowi. Po trzecie zobowizanie pracodawcy do dbaoci o pracownika wynikajce z prawa powszechnego obejmuje konieczno naleytej dbaoci w zakresie zapewnienia pracownikowi bezpieczestwa. To, co moe zosta uznane za naleyt dbao, zaley od okolicznoci towarzyszcych poszczeglnym przypadkom. W konsekwencji, pracodawca musi przedsiwzi dodatkowe rodki ostronoci, aby zapewni pracownikowi bezpieczestwo i higien pracy oraz zagwarantowa mu bezpieczestwo przez cay czas. Analiza wynikw sprawozdania zleconego przez Urzd ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy (patrz powyej) w zakresie obowizkw w stosunku do migrantw ekonomicznych, bez wzgldu na sposb zatrudnienia, naoonych dyrektyw UE, brytyjskimi przepisami prawa oraz prawem powszechnym, wykazuje, e ich istotne i podstawowe postanowienia nie s przestrzegane przez pracodawcw. Zezwalanie pracodawcom na obchodzenie, z dowolnych przyczyn, podstawowego obowizku jest nieetyczne i moe prowadzi do naruszenia zdrowia fizycznego i psychicznego oraz bezpieczestwa i dobra migrantw ekonomicznych. Typowym przykadem takiej sytuacji jest sprawa firmy Katsouris. Istniay doniesienia48 o powanym zagroeniu poarowym w Katsouris Fresh Foods (KFF) po wybuchu duego poaru w zakadzie. KFF zatrudnia gwnie migrantw z zagranicy, ale pracowao w nim rwnie kilku migrantw ekonomicznych z krajw A8. Oprcz skarg na brak ganic przeciwpoarowych, skadano rwnie skargi na brak informacji podawanych w rnych jzykach, w ktrych mwia zaoga. Chocia Urzd ds. Bezpieczestwa i Higieny Pracy wystosowa do KFF a pi pism wzywajcych do poprawy warunkw, nie podjto adnych stosownych dziaa i pracownicy nie zostali odpowiednio poinformowani. Przed kontrolami Urzdu, pracownicy byli zmuszani do pracy w nadgodzinach przy sprztaniu zakadu. Urzd stwierdzi, e nie jest w stanie naoy na KFF obowizku powiadamiania pracownikw, a poniewa zwizek zawodowy GMB nie zosta przez KFF uznany, nie mg interweniowa. Poniewa KFF nie zatrudniao personelu
48
W: Organising migrant workers in trade unions, opublikowanym przez International Centre for Trade Union Rights, (Komitet Brytyjski), luty 2005 r. Zaoeniu centrum ICTUR w 1987 r. przywiecay trzy cele. Po pierwsze miao si ono zaj ochron oraz zwikszeniem uprawnie zwizkw zawodowych oraz ich czonkw na caym wiecie; po drugie miao gromadzi informacje oraz szerzy wiedz na temat praw zwizkw zawodowych oraz naruszania tych praw i po trzecie miao prowadzi dziaalno w duchu Karty Narodw Zjednoczonych, Powszechnej Deklaracji Praw Czowieka, Konwencji Midzynarodowej Organizacji Pracy oraz waciwych traktatw midzynarodowych.
220
sprztajcego, podoga bya liska, co stao si przyczyn upadkw i zama koczyn. Jeden z pracownikw zosta zwolniony po takim wypadku! Natomiast personelowi pracujcemu w chodniach nie zapewniono odziey ochronnej.
b) arunkipracyiyciaorazzasadyiwarunkizatrudnienia W
Nieprawidowoci Wyzysk i naduycia wobec migrantw ekonomicznych maj miejsce w zakresie warunkw pracy i ycia. Naduycia te stosowane s przez brytyjskich i zagranicznych pracodawcw i biura porednictwa pracy/rekrutacji wobec obywateli pastw A8, ktrzy prbuj zarobi na utrzymanie w Zjednoczonym Krlestwie i w innych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Ogoszenia w gazetach i innych mediach obiecuj sta prac, dobre zakwaterowanie, bardzo przyjazne warunki pracy i dobre zarobki49. Po przyjedzie obcokrajowcy dowiaduj si, e chocia praca naprawd istnieje, to moe ona potrwa bardzo krtko, a oferowana kwatera ma niski standard, jest przepeniona i zbyt droga. Czsto nie wiedz take, jak prac bd wykonywa. W odniesieniu do polskich migrantw ekonomicznych Felicity Lawrence50 w swoim raporcie stwierdza, e: Kiedy zakurzony minivan gangmastera przywiz Polakw w rodku nocy do domu w Exeter, nie mieli oni pojcia, gdzie si znajduj. Kazano im zaczeka na trawniku przed domem, a kilkunastu Afgaczykom pod adresem Falkland Close 11 polecono powrzuca swoje rzeczy do czarnych toreb na mieci. Afgaczycy wygldali na przeraonych; zostali wepchnici do furgonetki i wywiezieni. Polacy nic wicej si o nich nie dowiedzieli. Kierowca wyglda na Chiczyka i nie mwi po angielsku. Polacy te nie mwili po angielsku, wic nie mogli zapyta, co si dzieje. Tak wic migrantom ekonomicznym nie powiedziano podczas rekrutacji jak prac bd musieli wykonywa, ani te gdzie dokadnie i dla kogo maj pracowa. Nowozatrudnieni migranci ekonomiczni bez znajomoci jzyka i wiedzy o pracodawcy stanowili now fal taniej siy roboczej z pastw A8, pracujcej dla pozbawionych skrupuw gangmasterw.
Materia filmowy nagrany z ukrycia dla programu BBC Spotlight w celu ujawnienia sposobu zwabiania Litwinw do pracy w Irlandii Pnocnej na plantacjach pieczarek pokaza, e biura porednictwa pracy w Irlandii Pnocnej i Litwie pobieray od migrantw ekonomicznych opat 1000 za zorganizowanie podry, posugujc si faszywymi obietnicami wysokich zarobkw i dobrych warunkw pracy. Po przyjedzie do Irlandii Pnocnej migranci otrzymywali 1,20 za godzin pracy i mieli ze warunki zakwaterowania. 50 Zob.: The Guardian, 11 stycznia 2005 r.
49
Rozdzia VIII
221
Kiedy weszli do domu, w ktrym mieli mieszka, stwierdzili, e nie ma tam mebli i ek, a s jedynie brudne materace na pododze; panowa tam smrd, pitrzyy si mieci i leay strzykawki. Tak wic Polscy migranci ekonomiczni spali na materacach uywanych przez poprzednich mieszkacw w niedopuszczalnych warunkach. The Guardian51 informuje, e W domu byo dwudziestu Polakw. Dziesiciu z nich spao tam, po trzech i czterech w maych pokojach, a pozostaych dziesiciu w innym maym domu w pobliu. Bya jedenasta w nocy i zostali oni wanie odwiezieni z pnej zmiany, na ktrej ukadali kawaki kurczaka Sainsburys na plastikowych tackach w supernowoczesnym zakadzie misnym Lloyd Maunder... Co istotne i typowe przy tej elastycznej formie zatrudnienia, status prawny migrantw ekonomicznych jest nieznany. Ci migranci ekonomiczni nie wiedz nawet kim jest ich pracodawca. W okolicznociach opisanych przez gazet52 migranci nie byli bezporednio zatrudnieni przez firm Lloyd Maunder. Byli oni podwykonawcami w zoonym acuchu, a raczej pajczynie, zatrudnionymi poprzez szereg biur porednictwa pracy. Zawio statusu prawnego migrantw ekonomicznych jest typowa dla wielu takich osb pracujcych w Zjednoczonym Krlestwie. W gazecie53 przedstawiono kolejn typow sytuacj migrantw ekonomicznych i stwierdzono, e groono im eksmisj i utrat dwutygodniowych zarobkw, jeeli omiel si powiedzie komukolwiek o warunkach. Nakazano im take, aby zachowywali si bardzo cicho i nie wychodzili w grupach, bo w przeciwnym wypadku przyjedzie policja. Jest to przykad zastraszania w miejscu pracy. Naley przypomnie, e nabr pracownikw zagranicznych moe by prowadzony przez zagraniczne i brytyjskie agencje porednictwa pracy. W przypadku, o ktrym mowa54, polscy migranci ekonomiczni zostali zatrudnieni w Polsce, w Toruniu, przez dwch obywateli brytyjskich pracujcych dla IPS, brytyjskiej agencji porednictwa pracy. Wedug relacji rozmowy trway bez przerwy ponad dwa dni i byy prowadzone w grupach zoonych z dziesiciu kandydatw. Ta agencja porednictwa pracy oferowaa minimaln brytyjsk pac 4,50 55, obiecywaa dobre zakwaterowanie, za ktre kady migrant paciby czynsz w wysokoci 25 tygodniowo, oraz wiele moliwoci wypraIbid. Ibid. Ibid. 54 Ibid. 55 Wysoko pacy minimalnej w 2005 r.; w czasie pisania tego tekstu (listopad 2006 r.) wysoko pacy minimalnej wzrosa do 5,25 .
51 52 53
222
cowywania nadgodzin, ktre powodowayby wzrost pacy minimalnej. Gazeta The Guardian donosi, e obietnice te nie byy dotrzymywane. Po przyjedzie okazao si, pracy nie ma, tak wic po pierwszym tygodniu nie wypacono pensji. Polskim pracownikom migrujcym powiedziano, e za zakwaterowanie56 bd musieli paci 40 , ktra to suma bya automatycznie odejmowana od ich zarobkw. Naley zauway, e takie potrcanie jest niezgodne z prawem, poniewa jeeli pracownik otrzymuje pac minimaln, mona od niej odliczy maksymalnie 24,80 . Pracownicy migrujcy, tak jak pracownicy brytyjscy, po otrzymaniu numeru ubezpieczenia musz paci skadki do Krajowego Zakadu Ubezpiecze; musz take paci podatki. The Guardian poinformowa, e miay miejsce nieuczciwe praktyki, poniewa kilku pracownikw miao ten sam numer ubezpieczenia! Podatek potrcany by przez gangmastera w trybie natychmiastowym, chocia urzd skarbowy poinformowa, e jeszcze nie otrzyma patnoci! Podobno57 umowy podpisywane przez polskich migrantw ekonomicznych bez zapewnienia tumaczenia i zrozumienia treci58 i zawierane byy z firm o nazwie TGI, a nie IPS, chocia to firma IPS wydawaa si nimi zajmowa w Anglii z Polk z firmy o nazwie Super-track. The Guardian odkry, e Polakom wydawao si, e personel firm IPS i Super-track jest wymienny i dziaa pod tym samym adresem. Istna pajczyna! Ponadto, po dokonaniu wszystkich potrce odcinki wypat migrantw ekonomicznych wykazyway, e otrzymywali oni 115 tygodniowo za 40 godzin. Ale nie tak sum otrzymywali od posacw, ktrzy przynosili im gotwk Kolejne 15 znikao bez wyjanienia. Naley zauway, e wszyscy pracownicy z pastw czonkowskich A8 musz zarejestrowa si w dziaajcym w Zjednoczonym Krlestwie Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS) w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Rejestracja jest patna. The Guardian informuje, e wikszo polskich mi56 57 58
Naley przypomnie, e spali na pododze na brudnych materacach. Zob.: The Guardian, 11 stycznia 2005 r. Zob. take: Badanie Iana Fitzgeralda pt. Polish Migrant Routes into Employment in the North East and North West Construction and Food Processing Sectors (2006 r.), str. 24; firma Tempco Staffing Ltd. Z miejscowoci Selby (posiadajca biuro w Polsce) zaoferowaa polskim pracownikom w Polsce umowy o prac. Kiedy przyjechali do Wielkiej Brytanii, otrzymali umowy o wiadczenie usug (ang. contract of service) w jzyku angielskim, ktrych nie byli w stanie przeczyta i zrozumie, ale zostali zmuszeni do ich podpisania. TGWU wnis do sdu pracy siedem spraw zwizanych z tego typu przypadkiem i wszystkie sprawy zostay zadowalajco rozstrzygnite podczas rozprawy wstpnej. Wspomniane s take inne problematyczne agencje, np. agencja Labour Source Ltd. (Londyn; z biurem w Polsce), ktra podobno ma firm siostrzan o nazwie Blue Diamond. Firma ta zawieraa umowy 24-godzinne ze wszystkimi pracownikami prowadzcymi wasna dziaalno (tj. firmy zakadane s w imieniu pracownikw). Ksigowy co dwa tygodnie daje pracownikom wycig, ktry jest w rzeczywistoci paskiem wypaty.
Rozdzia VIII
223
grantw ekonomicznych w tym przypadku ... nie zarejestrowaa si w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, poniewa potrzebne do tego 50 wydawao im si sum nie do przyjcia, w sytuacji, gdy musieli utrzyma si i pomc rodzinom w kraju za tak ma kwot. Nie rejestrujc si, amali prawo.59 To jeszcze nie koniec relacji60. Jeden z polskich migrantw ekonomicznych w tej grupie, Tadeusz, ktry w Polsce by kunierzem, wyemigrowa do Anglii, aby poprawi swoj sytuacj. Porzuci kunierstwo, ale nigdy nie sdzi, e przyjdzie mu aowa tej decyzji. Chcia wrci do Polski, ale okazao si, e nie sta go na bilet powrotny61. Powiedzia: Przyjechaem do wolnego kraju jako wolny czowiek chccy ciko pracowa. Czuj si okradziony, pozbawiony wasnych praw. Jak to si mogo sta? Nastpnie relacja gazety przechodzi do znajdujcej si w tej grupie pary, Anny i Marka, ktrzy oboje spali na pododze i zostawili w Polsce czworo dzieci pod opiek matki Marka. W grupie znajdoway si take inne osoby, ktre pokazyway reporterowi odcinki wypaty, ktre wydaway im zagadkowe, poniewa znajdowaa si na nich nazwa innej firmy, brak byo adresu i nie wiedzieli, kim jest pracodawca, co uniemoliwiao im zoenie skargi. Niektrzy pracownicy w tej grupie nie otrzymywali tygodniowej wypaty; ich tygodniow pac zwykle wypaca im Afgaczyk w sobot w nocy. Z powodu skarg skadanych przez niektrych pracownikw z tej grupy gangmasterzy grozili eksmisj. The Guardian opisuje take nastpstwa tych przeraajcych warunkw. Jeden z czonkw grupy zosta uznany za winnego w dwch przypadkach pobicia w celu napaci na tle seksualnym i uwiziony. Lokalne wadze Exeter zostay poinformowane przez ssiadw o zagroeniu dla rodowiska, spowodowanym przez warunki zakwaterowania, po czym po kontroli skontaktoway si z wacicielami fabryki, firm Lloyd Maunder, informujc ich, e warunki s niedopuszczalne. Po ujrzeniu warunkw zakwaterowania minister wyrazi zaniepokojenie. Chocia firma Lloyd Maunder pocztkowo twierdzia, e IPS to jedno z najlepszych biur porednictwa pracy, z ktrymi wsppracowaa, w wyniku naciskw ze
Zagraniczni migranci ekonomiczni potrzebuj pozwole na prac. Zob.: The Guardian, 11 stycznia, 2005 r. 61 Bdc honorowym konsulem Rzeczypospolitej Polskiej w Hull, autor niniejszego Raportu dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej zetkn si w 2004 r. Z dwoma, w 2005 r. trzema, a w 2006 r. czterema przypadkami, w ktrych szeciu polskich obywateli, jeden obywatel otwy, jeden obywatel Estonii i jeden obywatel Litwy zwrcili si do konsulatu w sprawie repatriacji do swoich krajw. Kada z tych osb zostaa zwolniona przez pracodawc (prawdopodobnie z powodu redukcji), natychmiast wyrzucona z kwatery (cztery z tych osb mieszkay w wynajtej przyczepie nalecej do pracodawcy/gangmastera, pacc niebotyczny czynsz) i nie miaa pienidzy na powrt. Naleao wic rozpocz procedur repatriacji.
59 60
224
strony samych Polakw, zwizkw zawodowych i gangmasterw zgodzia si zatrudni Polakw bezporednio i przyj odpowiedzialno za popraw warunkw ich zakwaterowania62. Trzeba podkreli, e wyej opisany przypadek nie jest odosobniony takie praktyki stosowane s wobec wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 oraz UE 1563 i innych krajw przez pozbawione skrupuw biura i agencje porednictwa pracy oraz pracodawcw. S to niektre okolicznoci zatrudniania pracownikw migrujcych, midzy innymi z pastw A8. Nic dziwnego, e bardzo niechtnie mwi oni o warunkach, skoro zaleni s od gangmasterw pod wzgldem dostpu do zatrudnienia, transportu z kwatery na teren pracodawcy oraz zakwaterowania. Boj si, e jeli poskar si64, zostan zwolnieni, ukarani lub kto bdzie im grozi. Naley zwrci uwag, e system podwykonawstwa m.in. migrantw ekonomicznych z A8, oparty na gangmasterach, nie jest ograniczony do konkretnego zawodu czy sfery. Podwykonawstwo jest powszechne i dotyczy wielu bran, np. budownictwa65, usug porzdkowych, rolnictwa, ogrodnictwa, brytyjskiej Narodowej Suby Zdrowia, domw opieki, prac domowych itp. Problemy te s nieuchronnymi nastpstwami elastycznego rynku pracy, jak twierdzi Bridget Anderson66. Brytyjski rzd po cichu wykorzysta migrantw ekonomicznych (z pastw A8 lub innych krajw) do prowadzenia polityki elastycznego rynku pracy w stylu pnocnoamerykaskim. Pracownicy upowanieni i nieupowanieni (w przypadku migrantw ekonomicznych z pastw A8), legalni i nielegalni (w przypadku migrantw ekonomicznych z pastw trzecich) maj kluczowe znaczenie dla zapenieThe Guardian informuje, e firmy Super-track, IPS i TGI naleay do sieci gangmasterw, a dyrektorami Super-track byli panowie Hussein i Choudary. Oficjalnie pan Hussein by najemc domu, w ktrym mieszkali Polacy. Poprzednia agencja porednictwa pracy, Choudarys Baby, zostaa wykrelona z rejestru i rozwizana w 2002 r. W wyniku nakazu zakoczenia dziaalnoci wydanego przez Urzd Ce i Akcyzy. IPS i TGI byy firmami prowadzonymi przez pana Trevora Geddesa. Firma IPS zaprzestaa prowadzenia dziaalnoci w wyniku ledztwa The Guardian. Od tej pory dwaj z jej kierownikw zaoyli now agencj porednictwa pracy. Porednio przyznano, e wystpoway niezgodne z prawem potrcenia z zarobkw Polakw. 63 Portugalscy pracownicy w Bostonie, Lincolnshire i Anglii Wschodniej, ktrzy zgosili niezgodne z prawem potrcenia z zarobkw, s zwalniani bez podania odpowiedniego powodu, zastraszani i eksmitowani z kwater. 64 Autor w toku swoich brytyjskich bada niezmiennie stwierdza, e zaledwie kilka osb przyznao, e taki problem istnieje, a ponadto byy one nieufne wobec zapewnie badacza dotyczcych tego, e osoby te pozostan anonimowe i ich nazwiska nie zostan ujawnione. 65 W ktrej to brany wedug zwizku zawodowego UCATT 45% pracy zlecane jest przez rzd brytyjski. (rdo: George Brumwell, byy sekretarz generalny UCATT, obecnie czonek pracujcej dla rzdu grupy ds. nielegalnej pracy). 66 Starszy pracownik naukowy Compass, Centre for Migration Studies [Centrum Bada nad Migracj], Oksford, Wielka Brytania.
62
Rozdzia VIII
225
nia luk istniejcych na rynku pracy w publicznych i prywatnych sektorach gospodarki. W licie Konsula Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Edynburgu, zaadresowanym do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich w Polsce67, Konsul Generalny opisuje oszukacze praktyki agencji porednictwa pracy w zakresie organizowania zatrudnienia w Szkocji. Jeden przypadek zosta wyrniony, a mianowicie nieuczciwa i nielegalna agencja pani Kasi, dziaajca w okolicy Glasgow68. Oferty umieszczano w polskiej prasie wydawanej w Londynie, oferujc pomoc w znalezieniu zakwaterowania i pracy w Szkocji. Za tumaczenie dokumentw, pomoc w rejestracji w Systemie Rejestracji Pracownikw (WRS) w Ministerstwie Spraw Wewntrznych, otworzenie rachunku bankowego oraz pomoc w znalezieniu zakwaterowania dano wygrowanych opat. Niektre osoby ubiegajce si o prac uzyskiway j, ale szybko zostaway zwalniane i traciy zakwaterowanie. Pozostajc bez rodkw do ycia, ubiegay si o pomoc Konsulatu Generalnego w Edynburgu, aby wrci do kraju. Podobno ofiary nie byy gotowe do przedstawienia dowodw i podpisania dokumentw. Praktyki te nasiliy si w styczniu 2006 r., kiedy podobne ogoszenie pojawio si w prasie w Polsce. Dotyczyo ono moliwoci zatrudnienia w brany browarniczej i gorzelniczej. Podany numer kontaktowy by brytyjskim numerem telefonu komrkowego. Ju w lutym 2006 r. okoo 30 polskich migrantw ekonomicznych, ktrzy zostali okradzieni, zgosio si do Konsulatu Generalnego w Edynburgu. Przy tej sposobnoci troje Polakw, ktrzy zostali repatriowani, zoyo owiadczenia na pimie. Skontaktowano si z policj w Strathclyde i przeprowadzono dochodzenie; pani Kasi przesuchano w zwizku z jej rzekomo nieuczciw agencj porednictwa pracy. Od tamtej pory do Konsulatu Generalnego w Edynburgu nie wpyna adna skarga od osb poszkodowanych przez pani Kasi69. Zwizek Zawodowy Robotnikw i Pracownikw Transportu (Transport and General Workers Union, TGWU) we wsppracy ze Zjednoczeniem Polskim w Londynie ustali, e w zakadzie przetwrstwa misnego w Exeter polscy pracownicy z biura porednictwa pracy byli wyzyskiwani, poniewa mieli gorsze warunki zatrudnienia ni robotnicy brytyjscy. Ponadto dziesiNr 311/10/06, z dnia 31 padziernika 2006 r., w odpowiedzi na pismo polskiego Rzecznika Praw Obywatelskich o numerze referencyjnym RPO-526333-VII/06/MRP z dnia 13 marca 2006 r. 68 Znana w prasie jako gang Krychy. 69 Nie s to odosobnione przypadki, jako e Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Hull zetkn si z wieloma przypadkami, w ktrych Polacy i inni obywatele pastw A8, pozostajcy bez rodkw do ycia, ubiegali si o repatriacj do swoich krajw, poniewa zostali bez powodu zwolnieni i byli wyzyskiwani przez agencj lub pracodawc.
67
226
ciu polskich pracownikw byo zakwaterowanych w dwch sypialniach, a kady paci agencji porednictwa pracy 40 tygodniowo. TGWU z powodzeniem negocjowao z pracodawc kwesti umw o prac tych pracownikw, doprowadzajc w ten sposb do rozwizania umowy z agencj. Studium przypadku opublikowane przez Joseph Rowntree Foundation70 wspomina par z Europy Wschodniej, ktra zapacia opat wstpn w wysokoci 250 za prac w Goole (w pobliu Lincoln). Zostali zakwaterowani w domu z dwoma sypialniami poczonymi w sal sypialn, ktr dzielili z omioma mczyznami! Czynsz wynosi 200 miesicznie od osoby. Wynagrodzenie byo zbyt niskie. Twierdz, e w takich samych warunkach mieszkao i pracowao 800 osb. Ukradziono im z pokoju 200 , a gdy powiedzieli, e pjd na policj, mczyni, ktrzy ich zwerbowali, grozili im przemoc, szczeglnie kobiecie Niewiarygodne, ale prawdziwe! Kolejny przytoczony przypadek dotyczy otyszki, ktr za opat 100 zwerbowaa agencja porednictwa pracy. Agencja zabraa jej paszport w celu rejestracji w Systemie Rejestracji Pracownikw w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Cztery miesice pniej nie zwrcono jej paszportu, poniewa w rzeczywistoci nie zosta on przesany do Ministerstwa Spraw Wewntrznych. Bez paszportu kobieta nie moga porzuci agencji! Regularnie pracowaa na szesnastogodzinne zmiany w rnych fabrykach w okolicach Hull i Barnsley pod grob utraty pracy i zakwaterowania w przypadku odmowy. Nigdy nie wypacano nalenoci za nadgodziny. Przewoono j do pracy na podwjne zmiany w Barnsley; midzy zmianami spaa w samochodzie. Regu byo potrcanie opat administracyjnych i kosztw transportu. Kobieta zauwaya take, e bya systematycznie okradana, poniewa paca bya rozmylnie le obliczana. Czasami migranci pracowali przez dwie zmiany, a zapat otrzymywali tylko za jedn. Na jej protesty zareagowano grob zwolnienia. Zakwaterowanie byo nieodpowiednie zostaa umieszczona w sypialni z dwoma mczyznami, ktrych nigdy wczeniej nie spotkaa. Kobieta nie wiedziaa, do kogo zwrci si po rad; nie mwia dobrze po angielsku i nie miaa przyjaci. Czua si uwiziona. Badania empiryczne przeprowadzone przez tego autora wykazay, e wiele przypadkw wyzysku i naduycia ma miejsce w odniesieniu do macierzystwa i choroby. Adam poprosi o czas wolny, poniewa jego ona spodziewaa si dziecka, bya to wic sytuacja wyjtkowa. Agencja dla ktrej pracowa nie zgodzia si na przyznanie mu dni wolnych, ale pomimo tego wzi wolne. Zosta natychmiast zwolniony! Poniewa nie wiedziano, e Adam by pracownikiem agencji a ponadto pracowa tam krcej ni
70
Contemporary Slavery in the U.K., luty, 2007 r. Ibid. str. 38.
Rozdzia VIII
227
rok, nie spenia warunkw, aby ubiega si o odszkodowanie za nieuzasadnione zwolnienie, nie otrzyma wic prawnego zadouczynienia. Janusz by pisemnie umwiony na wizyt u swojego lekarza. Bez wiedzy i zgody Janusza jego pracodawca zadzwoni do tego lekarza i przeoy wizyt na czas poza godzinami pracy! Ewa zostaa natychmiast zwolniona przez pracodawc, gdy otrzymaa od lekarza zwolnienie lekarskie ze wzgldu na chorob zwizan z ci. Takie zwolnienie jest sprzeczne z prawem, i zgodnie z rad autora kobieta z powodzeniem wystpia o odszkodowanie do sdu pracy. Ten sam pracodawca zwolni Iwon, pracownic z Polski, kiedy wyjawia, e jest w ciy. Zwolnienie w takich okolicznociach jest sprzeczne z prawem, i take w tym wypadku za rad autora kobiecie udao si uzyska odszkodowanie. Pewna agencja grozia kilkorgu polskim i otewskim pracownikom, e jeeli wezm wolne, nawet w przypadku zwolnienia lekarskiego, w ogle nie bd mogli bra nadgodzin. Ta sama agencja odmwia trojgu emigrantom ekonomicznym z pastw A8 wynagrodzenia za czas choroby, do ktrego byli upowanieni, poniewa przedstawili zwolnienia lekarskie. Nieuzasadnione zwolnienie miao take miejsce w przypadku Tomasza i Theresy, ktrzy zostali natychmiast zwolnieni. Mczyzna zada od pracodawcy informacji o swoich prawach jako pracownika, a kobieta odmwia pracy w nadgodzinach (ktre wedug jej umowy o prac nie byy obowizkowe), poniewa miaa gryp. Zawiadczenie lekarskie, ktre przedstawia zostao zignorowane. Ich pracodawca odmwi przestrzegania zasad wrodzonego poczucia sprawiedliwoci, wymaganych Kodeksem praktyk relacji zawodowych ACAS (Code of Industrial Relations Practice), zgodnie z ktrym pracownicy maj prawo do wyjanienia sprawy, moliwo wnioskowania o procedur rozpoznawania skarg, prawo do reprezentacji, prawo do sprawiedliwej rozprawy itd. Ze wzgldu na wymg dotyczcy dugoci okresu pracy pracownicy nie mogli take zoy skargi na nieuzasadnione zwolnienie. Tych kilka wyej opisanych praktyk to przykady spord tysicy innych przypadkw71, dotyczcych zych warunkw pracy, przeraajcych wa71
Zob. przykady wykorzystywania wzmiankowane przez Iana Fitzgeralda w Polish Migrant Worker Routes into Employment in the North East and North West Construction and Food Processing Sectors (2006 r.), na str. 16 i 17. Naley do nich przypadek podwykonawcy, firmy KDES w Sunderland, ktra wobec polskich migrantw ekonomicznych stosowaa przemoc, oraz Rightway UK Ltd. W Northumberland, na ktr UCATT zoy skarg do wydziau budownictwa w Urzdzie Skarbowym z powodu nieprawidowoci finansowych. W chwili pisania tego dokumentu toczya si sprawa karna dotyczca domniemanego aktu przemocy wobec urzdnika UCATT, dokonanego przez kierownika Rightway UK Ltd.
228
runkw zakwaterowania, okradania migrantw ekonomicznych, innych naduy w zakresie praw finansowych itp., za ktre win ponosz pozbawieni skrupuw pracodawcy i agencje. Obecnie istnieje ustawodawstwo przeciwdziaajce niektrym tym naduyciom, ale nie obejmuje ono i nie moe obj wszystkich przypadkw. Lokalne wadze maj do dyspozycji przepisy dotyczce minimalnych standardw zakwaterowania, ale trudno jest skontrolowa wszystkie niehigieniczne kwatery, jeeli nie zostan one zgoszone wadzom! Fakt, i migranci ekonomiczni niechtnie skadaj skargi z powodu lku przed konsekwencjami ze strony agencji lub pracodawcy, oznacza, e ze zakwaterowanie pozostaje niezauwaone przez wadze. Podobnie jest z warunkami pracy, ktre s przewidziane prawem, jak na przykad rodki bezpieczestwa i ochrony zdrowia72 lub godziny pracy, regulowane przepisami o czasie pracy73, przewidujcymi, e maksymalny tygodniowy czas pracy wynosi 48 godzin74, czas pracy w nocy75, ocena stanu zdrowia i przeniesienie pracownikw z nocnej zmiany na dzienn76, organizacja pracy77, prowadzenie akt, odpoczynek w cigu dnia i tygodnia, przerwy78, urlop w cigu roku79 itp. Istniej szczegowe przepisy dotyczce zmiany postanowie ustawowych przez zbiorowe80 i pracownicze81 umowy82, w wyniku dziaania siy wyszej w przypadku modych pracownikw83 itp. Rwnie obszerne s przepisy dotyczce krajowej pacy minimalnej84. Okrelaj one poziom krajowej pacy minimalnej85, warunki otrzymywania tej pacy86 oraz rne stawki pacy minimalnej87.
Zob.: rozdzia Zdrowie i bezpieczestwo na str. 226 et seq ante. S.I (1998). Zob. take: Dyrektywa 2003/88/WE z dnia 4 listopada 2003 r. dotyczca niektrych aspektw organizacji czasu pracy (Dz. U. 2003 r. L 299/9). 74 Chyba e istnieje moliwo wyraenia sprzeciwu, dziki czemu mona pracowa duej. Wikszo migrantw ekonomicznych dobrowolnie wykorzystuje t moliwo. Ibid. art. 2, lit. a i b. 75 Ibid. art. 18 oraz art. 6A dotyczcy osb modych. 76 Ibid. art. 7 ust.. 16. 77 Ibid. art. 8. 78 Ibid. odpowiednio art. 9, 10, 11 i 12. 79 Ibid. art. 13 ust. 19. 80 Porozumienie zbiorowe jest porozumieniem midzy pracodawc a niezalenym zwizkiem zawodowym. (Zob. Ustawa o zwizkach zawodowych i stosunkach pracy, 1992 r. str. 5 i 178). 81 Umowa pracownicza jest umow midzy pracodawc a zatrudnianymi przez niego pracownikami lub ich przedstawicielami. Dokadniejsze objanienie mona znale w: Zacznik i (Umowy pracownicze) do Rozporzdzenia w sprawie czasu pracy (1998 r.) (S.I. 1883 r.). 82 Ibid. art. 23 lit a i b. 83 Ibid. art. 27 ust. 1 i 2. 84 (1999 r.) (S.I. 584). Zob. take: National Minimum Wage Act [Ustawa o minimalnym wynagrodzeniu], 1998 r. 85 Art. 11. 86 Art. 12 ust. 112. 87 Art. 13 ust. 17.
72 73
Rozdzia VIII
229
Istnieje obszerne ustawodawstwo dotyczce osb pracujcych w niepenym wymiarze godzin88, ktre w wielu wypadkach miaoby zastosowanie do migrantw ekonomicznych. Szczegowe przepisy zajmuj si prawami tych pracownikw, kwesti zadouczynienia89, nieuzasadnionym zwolnieniem oraz prawem do nienaraania si na szkod90 itp. Istniej take przepisy dotyczce osb pracujcych na czas okrelony91, ktre mog mie zastosowanie do migrantw ekonomicznych. Ta cz ustawodawstwa zajmuje si mniej korzystnym traktowaniem osb pracujcych na czas okrelony, obiektywnym uzasadnieniem, rnymi prawami, skargami do sdu pracy, ograniczeniami w zakresie zlecania pracy itp.92 Przepisy dotyczce elastycznego czasu pracy (wymogi formalne) z 2002 r.93 take mog stosowa si do migrantw ekonomicznych. Reguluj one wiele uprawnie i praw przysugujcych pracownikom w zakresie elastycznego czasu pracy, jak na przykad wyduenia okresw, prawo do towarzystwa innej osoby, prawo do odwoania, kwesti szkody i zwolnienia itp.94 Inne przepisy majce zastosowanie do migrantw ekonomicznych dotycz nieuzasadnionego zwolnienia, redukcji, przeniesienia przedsibiorstw, akcji protestacyjnych, negocjacji w sprawie umowy zbiorowej oraz wielu innych kwestii95. Jednake ze wzgldu na charakter sytuacji migrantw ekonomicznych przepisy te czsto nie s egzekwowane, co umoliwia pozbawionym skrupuw agencjom porednictwa pracy i pracodawcom wykorzystywanie pracownikw migrujcych. W tym wanie tkwi sedno
The Part-time Workers (Prevention of Less Favourable Treatment) Regulation [Przepisy o osobach pracujcych w niepenym wymiarze godzin (zapobieganie mniej korzystnemu traktowaniu)], 2000 r. (S.I. 1551). Zob. take: Dyrektywa Rady 97/81/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. dotyczca Porozumienia ramowego dotyczcego pracy w niepenym wymiarze godzin zawartego przez Europejsk Uni Konfederacji Przemysowych i Pracodawcw (UNICE), Europejskie Centrum Przedsibiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejsk Konfederacj Zwizkw Zawodowych (ETUC), (Dz. U. 1998 r., L. 14/9). 89 Art. 5 ust. 14. 90 Art. 7 ust. 15. 91 The Fixed-term Employees (Prevention of Less Favourable Treatment) Regulations [Przepisy o osobach pracujcych na czas okrelony (zapobieganie mniej korzystnemu traktowaniu)], 2002 r. (S.I. 2034). Zob. take: Dyrektywa Rady 99/70/WE z dnia 28 czerwca 1999 r. dotyczca Porozumienia ramowego w sprawie pracy na czas okrelony, zawartego przez Europejsk Uni Konfederacji Przemysowych i Pracodawcw (UNICE), Europejskie Centrum Przedsibiorstw Publicznych (CEEP) oraz Europejsk Konfederacj Zwizkw Zawodowych (ETUC) (Dz. U. 1999 r., L. 175/43). 92 Ibid. art. 310. 93 S. I. 3207. Zob. take: Ustawa o zatrudnieniu, 1996 r. 94 Ibid. odpowiednio art. 12, 14, 6 i 16. 95 Zob. take: Dyrektywa Rady 2000/43/WE z dnia 29 czerwca 2000 r. wprowadzajca w ycie zasad rwnego traktowania osb bez wzgldu na pochodzenie rasowe lub etniczne (Dz. U. 2000 r., L. 180/22). Dyrektywa Rady 2000/78/WE z dnia 27 listopada 2000 r. ustanawiajca oglne warunki ramowe rwnego traktowania w zakresie zatrudnienia i pracy (Dz. U. 2000 r., L. 303/16).
88
230
problemu, czyli saby punkt96 migrantw ekonomicznych, a nie procesu regulacyjnego. W takich okolicznociach trudno jest uwzgldni t kwesti w ustawodawstwie. Sytuacja ta ma niewiele wsplnego z etyk! Kwestia warunkw pracy i ycia migrantw ekonomicznych staa si tak powana i powszechna, e stacja British Broadcasting Corporation (BBC) zdecydowaa si przeznaczy pgodzinny program telewizyjny na nagonienie tego problemu97. Ponadto powstaa tematyczna strona internetowa BBC98, majca na celu pobudzanie krajowej dyskusji na temat tej wanej kwestii.
c)Zastraszanieiin.
Z danych zgromadzonych przez autora w trakcie badania wynika, e niektrzy pracodawcy stosuj nieetyczne praktyki w stosunku do swoich pracownikw, jak np. zastraszanie, ponianie, obraanie, dyskryminacja i obmiewanie. Ponisze wypowiedzi to tylko prbka licznych przypadkw, do ktrych dotar autor opracowania. Szereg migrantw ekonomicznych, z ktrymi autor przeprowadzi rozmowy, dowiadczyo powanego zastraszania, ktre spowodowao stres skutkujcy chorobami fizycznymi i psychicznymi. Pracownicy ci pragnli zachowa anonimowo w obawie przed oskareniami ze strony pracodawcy. Pracodawc bya firma ISS Mediclean, wykonujca na zasadzie podwykonawstwa zlecenia dla Addenbrooke Hospital w Cambridge w Anglii, obejmujce prace porzdkowe w szpitalu. Aby zilustrowa rnorodno aspektw zastraszania przez przedstawicieli pracodawcy, a dokadniej pracownikw odpowiedzialnych za imigranck si robocz, ktrzy na mocy prawa brytyjskiego realizuj dziaania przypisywane pracodawcy, poniewa zastraszanie odbywao si w trakcie i w zwizku z ich zatrudnieniem, proponuje si, aby przytacza wypowiedzi migrantw99.
Np. bariera jzykowa; strach przed konsekwencjami w razie zoenia skargi; odmienno kulturowa; nieznajomo praw pracownika; brak pomocy w przypadku, gdy migrant nie naley do zwizkw zawodowych itp. 97 Pierwsza emisja tego programu miaa miejsce w stacji BBC 1 w poniedziaek 13 listopada 2006 r. W godzinach 19.3020.00. W dniu 2 stycznia 2007 r. W stacjach BBC Radio Humberside i Lincolnshire opisano stosowane przez pracodawcw i gangmasterw praktyki wyzyskiwania pracownikw; fragmenty programw powtrzono w tym dniu w wiadomociach. 98 www.bbc.co.uk 99 Przyp. tum. Badani migranci wypowiadali si w jzyku polskim. Ich wypowiedzi na potrzeby badania zostay przetumaczone na angielski. Ze wzgldu na brak dostpu do bada w niniejszym raporcie wypowiedzi migrantw s tumaczeniami fragmentw zawartych w oryginalnym raporcie prof. J.R. Carby-Halla, a nie cytatami.
96
Rozdzia VIII
231
Wszyscy pytani migranci s pracownikami porzdkowymi, w rnym stopniu odpowiedzialnymi za utrzymywanie czystoci w szpitalu. Okres zatrudnienia wynosi od kilku miesicy do dwch lat. Niektrzy mieli wic za sob duszy sta pracy. Wypowiedzi uzyskano od osb duej wykonujcych obowizki pracownikw porzdkowych. Wikszo tych migrantw zna angielski jedynie w ograniczonym stopniu. Chocia nie pisali i nie czytali biegle w tym jzyku, potrafili w rnym stopniu wyrazi swoje myli. Jedna z osb powiedziaa, e kiedy przybya do Zjednoczonego Krlestwa: nie mwiam po angielsku, poniewa nigdy si nie uczyam jzykiem obcym nauczanym w szkole by rosyjski. Mj angielski z miesica na miesic jest lepszy i potrafi si porozumie, ale nie umiem czyta ani pisa w tym jzyku. Takie stwierdzenie jest typowe, jeli chodzi o sytuacj polskiej siy roboczej. Z rnych wywiadw wynika, e wikszo polskiej siy roboczej dowiadczya zastraszania w wikszym lub mniejszym stopniu ze strony tego pracodawcy. Zastraszanie takie polegao na emocjonalnym i fizycznym zncaniu si, obelgach i naduyciach, zabawianiu si nami, traktowaniu jak lalki [nieczytelne], tylko dlatego, e nie znamy i nie umiemy dobrze mwi po angielsku, nie znamy brytyjskiego prawa i przyjechalimy do obcego kraju, gdzie moemy polega tylko na sobie. Ja i nie tylko ja dowiadczyam poniania, zastraszania i wymiewania skierowanego do mnie i Polakw. Wszystko to nazwa mona tylko w jeden sposb: dyskryminacja i rasizm. Skutki zastraszania ze strony pracodawcw w stosunku do migrantw z Polski s opisywane w nastpujcy sposb: Nie mog ju duej czeka, miaem ju wystarczajco duo stresu. Jestem bardzo nerwowy i spity, nie mog spa i je, jestem przestraszony. Schudem 7 kilo i zaczynam martwi si o swoje zdrowie, moe rozwin si jaka depresja. Musz myle o rodzinie. Jestem obecnie na zwolnieniu (mam zwolnienie od lekarza na 2 tygodnie), boj si wraca do pracy. Wszystko to wiele mwi i zostao potwierdzone przez innych migrantw pracujcych w tym samym miejscu! Dziaania majce na celu zastraszenie, ktre miay miejsce w przecigu okoo dwch lat ze strony pracodawcy migrantw opisane s poniej. Opis ten pochodzi bezporednio od polskich migrantw, z ktrymi przeprowadzono wywiady. W okresie listopad-grudzie 2004 jedna z kobiet wyrazia si w ten sposb: Moj przeoon w tym czasie by pani X., pracowaam na wieczornej zmianie od 18 do pnocy, sze godzin na poziomie 3 na oddziale bada rentgenowskich. Dla pracy w nocy charakterystyczne jest to,
232
e wikszo personelu szpitala jest nieobecna. Przez sze godzin jestem tylko ja, sama na moim obszarze pracy (...) moja przeoona dobrze wiedziaa, e mj angielski jest bardzo saby. Przychodzia i zncaa si nade mn () krzyczaa () dawaa mi dodatkowe prace (niemoliwe do wykonania w sze godzin) sprawdzaa czysto kadego dnia (klinika jest tak dua, e niemoliwe jest, aby normalna zdrowa osoba wysprztaa wszystko starannie w cigu 6 godzin). Kilka razy kazaa mi posprzta klinik w 4 czy 5 godzin (co jest niemoliwe) i kazaa sprzta inne miejsce przez 1 lub 2 godziny. Wic pracujc sze godzin sprztaam dwa miejsca, i to due, za te same pienidze. Byam fizycznie wyczerpana. Koczyam prac o godzin pniej i nie pacono mi za to. Mwic krtko, wynika z tego, e pracodawca oczekiwa od migrantw o wiele za duo, stawiane przez niego cele byy nierealne, wymaga wikszej iloci pracy ni wydawaoby si to uzasadnione i zastrasza migranta przez cige krzyki. Niektrzy migranci czuli si wymiewani przez pracodawc. Ponisza wypowied jest w tym kontekcie znaczca i obrazuje rne aspekty tego obmiewania. Wymiewaa si ze mnie przy moich wsppracownikach, mwic, cytuj: S na ciebie skargi ze strony personelu kliniki, mwi, e nie uzupeniasz papieru toaletowego. Od teraz papier toaletowy bdzie twoim najwaniejszym przyjacielem, twoim chopakiem, bdziecie nierozczni. Wszystko to przetumaczyli mi inni polscy pracownicy pracujcy tego wieczoru. Ta pani po prostu dobrze si bawia moim kosztem. Kazaa mi my przy niej podog na kolanach. Musiaam na czworakach chodzi wok niej jak pies i czyci podog. Czsto mwia, e jestem mieciem, jak inne mieci w koszu. Ktrego wieczoru na pocztku stycznia 2005 roku wesza, pocigna mnie za rk do recepcji i powiedziaa, e nauczy mnie sprzta: wzia moj rk, przycisna do szyby i kazaa zeskroba papier i tam przylepn z szyby paznokciami. Powiedziaa, e jeli mi si nie podoba, to mog odej z pracy! Jedna z polskich pracownic zostaa przeniesiona na inne miejsce pracy na wasn prob. Byo to na poziomie 2 Oddziau Onkologii. ISS Mediclean zatrudnia gwnie pracownikw z Polski, ale rwnie migrantw z innych krajw grupy A8. Ze zgromadzonych danych wynika, e pracownicy z Polski byli preferowani, poniewa pracuj dobrze i szybko; wikszo polskich migrantw zatrudnionych przez ISS Mediclean nie mwi po angielsku, co uznawane byo przez firm za zalet; Polacy nie bior zwolnienia chorobowego itd. i pracuj przez wiele godzin, aby wicej zarobi. Pomimo tych zalet sposb traktowania zatrudnionych przez firm w 2005 roku pozostawia wiele do yczenia.
Rozdzia VIII
233
Wrd skarg otrzymywanych od Polakw i migrantw innych narodowoci wyrniay si gwnie skargi Polakw na to, e nie pozwalano im na zwolnienie w przypadku choroby: Nawet, jeli kto czuje si le lub jest chory, to i tak musi pracowa powiedzia jeden z respondentw. Inna osoba stwierdzia: Dzwoniam (), eby powiedzie, e nie przyjd do pracy, bo le si czuj, wymiotuj i mam biegunk. To bya grypa odkowa. Pamitam, e wiele osb na to chorowao, kry wirus. Pracujemy w szpitalu, wic jestemy bardziej naraeni na rne infekcje. Przeoona kazaa mi wyj z ka i przyj do pracy (), gdybym nie przysza do pracy, zostaabym zwolniona. Wielu innych pracownikw z Polski wiele razy syszao podobne uwagi. Dyskryminacja Polakw na tle innych pracownikw z grupy krajw A8 opisywana jest w sposb nastpujcy: My [Polacy] pracujemy na wikszych powierzchniach () przez 6 godzin, ale dostajemy takie samo wynagrodzenie jak inni pracownicy z innych krajw, pracujcy na mniejszych powierzchniach. Na przykad polski pracownik musi wypolerowa twa bardzo due korytarze w cigu 6 godzin, natomiast pracownik z innego kraju w tym czasie poleruje tylko jeden korytarz. Atakowano nawet polski jzyk i polsk narodowo! Jeden z migrantw zatrudnionych przez ISS Mediclean powiedzia: Zabroniono nam rozmawia w naszym jzyku. Jeeli kierownik usyszy, jak kto mwi po polsku, to taka osoba straci 15 funtw tygodniowej premii. Dyrektor szpitala stwierdzi w licie: Polskim pracownikom kategorycznie zabrania si mwi po polsku (). Jeli ktokolwiek bdzie uywa tego jzyka, zostanie zwolniony dyscyplinarnie. Syszano, jak przeoony nazywa () nas cholernymi polakami i powiedzia, e mamy przesta rozmawia w tym cholernym jzyku. Sam to syszaem, kiedy czekaem, eby odbi kart przy wyjciu z pracy o 12 w nocy. Co wicej, kierowniczka () zwoaa zebranie, w trakcie ktrego powiedziaa nam, e nasz jzyk jest obrzydliwy i mamy go nie uywa. Odnonie narodowoci Polskiej jeden z pracownikw ISS Mediclean stwierdzi: Zarwno mnie jak i wszystkim innym wiele razy mwiono, e jestemy jak maszyny, roboty do pracy, jestemy z Polski, wic mamy robi wszystko, co kae szef . Przeoony jednego z polskich pracownikw kaza mu zmy krew ze ciany, nie pokazawszy, jak to zrobi. Kiedy ten odmwi, przeoony powiedzia: () jeste cholernym Polakiem i zrobisz wszystko, co ci ka. Zgromadzone dane potwierdzaj rwnie, e Polacy s przez t firm dyskryminowani w porwnaniu do pracownikw z innych krajw grupy A8 i e spotykaj si oni z obraliwymi uwagami natury osobistej. Przy-
234
kady takich stwierdze: Oczekuje si od nas wicej, ni od innych pracownikw () jestemy woami do pracy.; Mamy problemy z wziciem wolnego. Kierownik odnosi si do polskich pracownikw jak do winiw. Odmwiono mi jednego dnia wolnego, ktry chciaem wzi na Wielkanoc 2006 r. Kierowniczka daje nam wolne wtedy, kiedy uzna za stosowne, a nie wtedy, kiedy my potrzebujemy, nie moemy nic zaplanowa. Kiedy przyjechali do pracy powiedziano im, e: mamy chodzi oddzielnie, a nie w grupach czy parami. Krzycz na nas, abymy si rozdzielili jak w wizieniu. Jeli chodzi o ycie prywatne, kierownictwo wypytuje innych pracownikw o Polakw (...) i psuje nasz reputacj namiewajc si z nas i rozpowszechniajc plotki. Opowiadaj nieprawdziwe, kompletnie zmylone i obrzydliwe rzeczy, jak na przykad o kobiecie uprawiajcej seks () w toalecie, co jest nieprawd; o innej Polce e jest w ciy i nie wie z kim; i wiele innych rzeczy. Pojawiy si problemy z wystawieniem referencji, kiedy pracownicy szukali innej pracy. Jeden z migrantw mwi: Na drug prac czekaem 4 miesice. Inni Polacy wci czekaj. Kierownicy telefonicznie przekazuj ze referencje, opowiadaj o nas kamstwa, przez co trudniej dosta nam prac. Przekaz, powtarzajcy si w wielu wywiadach w sposb charakterystyczny oddaje wypowied jednego z polskich pracownikw firmy () Traktuje si nas jak idiotw i ludzi bez jakiegokolwiek wyksztacenia. Tymczasem wielu moich kolegw ma bardzo dobre wyksztacenie, skoczyo wysze uczelnie i ma dyplom. Jasno stwierdzono fakt, e firma nie uznaje zwizkw zawodowych; kiedy pracownicy wnosili uzasadnione skargi, kierownik powiedzia jednemu z cudzoziemskich pracownikw () moecie si zwraca do zwizkw zawodowych, ale i tak wam nie pomog, bo nie maj tu nic do tego. Wiele skarg odnosio si do tego, e kierownictwo zlecao Polakom prace, ktre nie odpowiaday zakresowi ich obowizkw. To nie by mj obszar pracy. Kady ma swj obszar do posprztania () Zrobiem swoj robot i nie miaem zamiaru pracowa za kogo (), kto si od tego uchyla... Poinformowaem o tym incydencie Kierownika Naczelnego, ale nie wiem waciwie, po co, bo nic to nie zmienio. Wzajemne relacje midzy pracownikami z Polski a innymi migrantami z krajw grupy A8 w ISS Mediclean nie wygldaj dobrze. Wyglda na to, e firma stosuje zasad dziel i rzd, zamiast wspiera relacje oparte na dobrej woli midzy narodowociami. Cigle zdarzaj si incydenty, np. migrant ze Sowacji zamykajcy si przed Polk, co uniemoliwio jej
Rozdzia VIII
235
obecno na miejscu pracy. Zapukaam w okno i poprosiam, eby mnie wpuci () pokaza mi rodkowy palec i kaza si odchrzani () i doda, ebym sobie sama poradzia. Incydent ten zgoszono kierownictwu, () ale nie miao to sensu () sprawca nie ponis adnych konsekwencji. Przeciwnie, kierownictwo chronio Sowakw i zachcao ich do drwin z Polakw. Dla firmy taka sytuacja bya korzystna. Sowacy zaczli nas dyskryminowa (...) Jestem doros kobiet, matk i on. Mam 30 lat i do mam wysuchiwania, jak 21-letnia dziewczyna mnie obraa i traktuje mnie jak szmat (...). Zgosiam to, ale znw na prno. Problemy z dyskryminacj dotyczyy te nadgodzin. Jeden z polskich migrantw Nadgodziny przyznaje si zgodnie z zasad: lubimy dan osob, wic przyznamy jej nadgodziny; nie lubimy kogo (Polakw), wic nadgodzin nie dostanie () jak w szkole podstawowej. Co z rwnym traktowaniem i uczciwoci? Opisane wyej wydarzenia spowodoway taki stres, e jeden z Polakw powiedzia: mj lekarz da mi zwolnienie na dwa tygodnie z powodu powanego stresu () Boj si wraca do pracy po zwolnieniu chorobowym. Myl o tym, eby zrezygnowa. Jestem wyczerpany psychicznie. Gazeta West Briton100 odnotowuje, e pojawiy si problemy zwizane z seks-biznesem, naruszaniem praw, a take zastraszaniem i stanowi one wane kwestie do rozwizania dla wadz lokalnych Kerrier. Na terenach Camborne, Redruth i Helston zauwaalny jest napyw migrantw ekonomicznych, z ktrych wielu pochodzi z krajw grupy A8. Sugeruje si, e porednicy, czsto tej samej narodowoci, co migranci ekonomiczni, zatrudniani byli, aby tumi gosy sprzeciwu i skargi. Metody obejmoway groby skierowane bezporednio do migrantw ekonomicznych lub ich rodzin. Rzeczniczka101 Rady Kerrier powiedziaa, e Policja zanotowaa znaczny lokalny wzrost zorganizowanej prostytucji w cigu ostatnich dwch lat, przy czym kobiety pochodz bezporednio z krajw Europy Wschodniej. Chocia wyglda na to, e wiele kobiet zgodzio si na uczestnictwo w tym procederze z wasnej woli, to coraz wicej wskazuje na to, e s i takie, ktre nie wyraziy na to zgody, a take, e mamy do czynienia z handlem ludmi. Oczywicie istniej przepisy prawa dotyczce kadego z wymienionych powyej obszarw. Zastraszanie, wymiewanie, obraanie, zncanie si i przeladowanie oraz naduycia mog stanowi przestpstwa karne
100 101
20 lipca 2006 r. Pani Pat Aston, czonek rady, odpowiada za integracj spoeczn.
236
w zalenoci od wagi okolicznoci. Istniej rwnie przepisy prawa przeciwdziaajce dyskryminacji. W okolicznociach takich, jak te opisane w powyszych wypowiedziach trudno byoby migrantowi udowodni w sdzie, e praktyki te s wystarczajce, aby uzna sprawc za winnego, albo zada odszkodowania w postpowaniu cywilnym. Pomijajc ciar dowodw, mao ktry z migrantw mgby pozwoli sobie na doradztwo prawne w tych sprawach, nie mwic ju o inicjatywie wszczcia sprawy w sdzie. Dlatego te takie zachowanie pracownika w praktyce jest bardziej kwesti moralnoci ni prawa. Zaradzi temu mona prowadzc szkolenia dla personelu dotyczce tego, jak postpowa midzy innymi z innymi migrantami ekonomicznymi. Oczywicie, atwiej to stwierdzi, ni zrobi! Ze wszystkich 183 migrantw ekonomicznych z krajw grupy A8, z ktrymi przeprowadzono wywiad, 24% stwierdzio, e dowiadczyo zastraszania lub zncania si w miejscu pracy. Oprcz opisanych wyej form dyskryminacji i zncania si, inne zachowania polegay na odmowie drobnych przywilejw, ktre przyznawano pracownikom miejscowym. Na przykad niektrzy polscy pracownicy mwili, e byli pomijani przy drobnych awansach, a take, e kilka razy zostali wykluczeni przy rnego rodzaju spotkaniach pracownikw (spotkania witeczne, urodziny, przyjcia itd.) Jeden z otyszy stwierdzi, e podczas rozmowy o prac powiedziano mu, e jest osob starajc si o azyl z przeszoci kryminaln. Czworgu z migrantw z grupy A8, z ktrymi autor przeprowadzi wywiady, odmwiono pozwolenia na wyjcie do toalety, a w przypadku siedmiu osb z otwy, Litwy, Estonii i Sowacji potencjalni pracodawcy nie uznali kwalifikacji zdobytych w krajach pochodzenia. Zaoferowano im podrzdn prac, niewymagajc kwalifikacji, poniej ich moliwoci. Wszystkie te nieetyczne zachowania oznaczaj rasizm, zastraszanie, dyskryminacj i ksenofobi! Te problemy etyczne musz by rozwizane przy pomocy dobrej praktyki relacji w pracy: prawo jako takie nie zawsze moe skutecznie regulowa opisane powyej zachowania ludzi.
d)Zarobki,pensjeipodobnekwestiefinansowe
Zaobserwowano wiele przypadkw powanego wyzysku dotyczcego zarobkw, pensji i podobnych kwestii. Stawki za godzin s czsto nisze ni obiecane przez agencje zatrudnienia lub pracodawc, nie paci si wynagrodzenia za przepracowane godziny lub te zarobki migranta ekonomicznego s nisze ni te wypacane pracownikom krajowym. Podczas badania stwierdzono take przypadki wstrzymywania zarobkw lub pensji
Rozdzia VIII
237
migranta ekonomicznego przez agencj zatrudnienia/pracodawc przez dugie okresy lub niewypacanie nadgodzin, lub te ich nieuwzgldnianie na odcinkach wypaty. W programie badawczym TUC w Zjednoczonym Krlestwie 102 pojawia si przypadek otysza103, ktry zosta zatrudniony przez agencj do pracy w fabryce, produkujcej sprzt elektryczny. Chocia migrant ekonomiczny pracowa w nadgodzinach, czsto nie otrzymywa za nie wynagrodzenia. Stwierdzono take bdy odnonie jego wynagrodzenia. Gospodarz, wsppracujcy z agencj zatrudnienia pobiera zbyt wysoki czynsz. Za zakwaterowanie o niskim standardzie pokj, ktry dzieli z dwoma innymi pracownikami paci 40 tygodniowo; agencja wymagaa od niego pracy podczas choroby. W rezultacie zrezygnowa z pracy i nie by w stanie zdoby innego zatrudnienia, poniewa twierdzi, e poprzedni pracodawca nie chcia mu wystawi dobrych referencji. Nieznajomo systemu podatku dochodowego pracownika prowadzi do tego, e podejrzewa on pracodawc o oszustwo. Nie wie take, jak uzyska zwrot podatku, jeli nie zarobi wystarczajco duo, aby znale si powyej progu podatku dochodowego. Inny zgoszony przypadek dotyczy obywatelki polskiej104, pracujcej w sieci pizzerii, ktra nie otrzymaa pensji przez trzy miesice. Nie zgosia skargi z obawy przed utrat pracy. Pracownikowi polskiej agencji 105 odejmowano 5 tygodniowo od pensji, poniewa wynagrodzenie otrzymywa czekiem. Nie wyrazi on na to zgody. 106. Ponadto nie otrzymywa pensji a raz nie otrzyma wynagrodzenia za nadgodziny przepracowane w weekend, pomimo tego, e agencja zatrudnienia otrzymaa pienidze za te nadgodziny od swojego klienta. Jest wyranie sprzeczne z prawem brytyjskim i europejskim, aby pracodawca/ agencja zatrudnienia nie zapacia pensji, ale w ramach istniejcego prawa nie zostao uregulowane czy agencja zatrudnienia moe pobiera opat za koszty administracyjne. Z., ktry zosta zatrudniony przez agencj zatrudnienia, pracowa 60 godzin tygodniowo na dziesicio- dwunastogodzinnych zmianach nocnych i otrzymywa wynagrodzenie w wysokoci 4 za godzin. Cao zarobkw wydawa na zakwaterowanie i wyywienie. Jako pracownik agenPropping up rural and small town Britain: Migrant workers from the new Europe, Trade Union Congress, EURD November 2004, s. 30 do 35. 103 Okrelonego jako B.E. 104 Okrelonego jako J W. 105 Okrelonego jako G. S. 106 Zob. take: przypadek M.G. poniej, obywatela litewskiego, ktremu odejmowano 5 tygodniowo za to, e pacono mu czekiem.
102
238
cji codziennie podrowa z jednej fabryki do drugiej. Paci agencji lub, jak to okreli, polskiej mafii 300 za dostp do pracy107.. Zgoszono dwa przypadki niniejszemu autorowi, w ktrych brytyjska agencja zatrudnienia obciya J. i H. sum odpowiednio 120 i 140 za ofert pracy. W ramach Ustawy o Agencjach Zatrudnienia z 1973, rozdzia 6, agencja obciajca kosztami za takie usugi migranta ekonomicznego popenia przestpstwo pocigajce za sob grzywn w wysokoci do 5 000. Federacja Polakw w Londynie poinformowaa, e wielu potencjalnych pracownikw zostao okradzionych przez pozbawione skrupuw agencje, ktre rzekomo pomagay pracownikom zgodnie z Programem Rejestracji Pracownikw (WRS Workers Registration Scheme). Blisko 250300 potencjalnych polskich pracownikw na darmo zapacio po 50, poniewa agencja zostaa zamknita! Wysiki majce na celu namierzenie czonkw agencji przez urzdnikw ds. kontroli standardw w celu odzyskania pienidzy ,okazay si bezowocne. Istnieje wyrany dowd na to, e obywatele polscy oraz innych krajw A8 s wykorzystywani zarwno w Zjednoczonym Krlestwie jak i w Irlandii w celu obnienia wzrostu pac108.. Przypadek dotyczy spawaczy rekrutowanych ze stoczni w Gdasku do pracy w brytyjskiej firmie inynierskiej w rodkowej Anglii, produkujcej czci do pojazdw motorowych. Firma twierdzia, e brakowao w okolicy spawaczy z odpowiednimi kwalifikacjami. Odkryto, e agencja pacia spawaczom o 1 za godzin mniej ni spawaczom brytyjskim, wykonujcym podobn prac, nie zapewniaa bezpieczestwa pracy i praw emerytalnych. Miejscowe zwizki zawodowe nie s pewne dlaczego taka sytuacja ma miejsce, skoro brakuje wykwalifikowanych pracownikw. Okazuje si, e wspomniani polscy migranci ekonomiczni byli wyzyskiwani przez agencj! W innym przypadku109 stwierdzono, e litewskej migrance ekonomicznej110 nie tylko naliczano opat w wysokoci 5 tygodniowo za wyrdo: Working Lives Research Institute, East of England Project (2005). Ibidem. str. 32 i 33, gdzie TUC podaje przykady z Chard (Somerset), gdzie Brytyjska Partia Narodowa (ang. British National Party BNP) prbowaa wznieci wrogo pomidzy pracownikami portugalskimi do okrelonych planw miejscowych radnych z partii Konserwatywnej w Bridgewater, wykorzystujc pracownikw A8 do zmniejszenia wzrostu pac. Naley wspomnie, e w Bridgewater dziaa Towarzystwo Przyjani Czesko-Sowackiej, ktrego czonkowie s obywatelami pastw A8, w tym Polski, a ktrego celem jest midzy innymi doradztwo prawne dla migrantw ekonomicznych, polegajce na wyjanianiu charakteru miejscowego rynku oraz wynagrodzenia i warunkw, tak aby migranci ekonomiczni z krajw A8 niknli stania si ofiar pozbawionych skrupuw agencji zatrudnienia oraz pracodawcw. W trakcie pisania tego raportu, jednym z dziaajcych towarzystw byo to zaoone w Hull, a Konsulat Republiki Polskiej aktywnie je wspiera. 109 Ibidem str. 30 i 31. 110 Okrelonego jako M.G.
107 108
Rozdzia VIII
239
pat czekiem, ale i nie miaa okrelonej w kontrakcie z agencj stawki za godzin. Ustnie zaproponowano jej 5,25 za godzin, ale kiedy dostaa odcinek wypaty okazao si, e otrzymaa minimalne wynagrodzenie krajowe, ktre wtedy111 wynosio 4,85. Ciekawym jest fakt, e osobie tej odmwiono zatrudnienia w kilku miejscach na podstawie tego, e nie posiadaa brytyjskiego numeru ubezpieczenia (NIN British National Insurance Number). NIN nie jest jednak konieczny do uzyskania prawa do pracy w Zjednoczonym Krlestwie przez obywateli A8. Wany paszport lub dowd s wystarczajcymi dowodami identyfikacyjnymi dla obywateli A8. W przypadku litewskiego pracownika rolnego, przetwarzajcego warzywa112 w Yorkshire, ktrego znajomo angielskiego bya saba, okazao si, e by zatrudniony przez agencj zatrudnienia. Agencja nie zwrcia jego dokumentw tzn. paszportu i/lub dowodu tosamoci. Nie wypacaa take w caoci tygodniowego wynagrodzenia przez wiele tygodni, chocia czasami otrzymywa 20. Poniewa jego dokumenty zostay wstrzymane oraz dlatego, e nie mwi po angielsku, obawia si, e nie bdzie mg zrezygnowa z dotychczasowej pracy i poszuka innej. Znalaz si wic w kopotliwym pooeniu113. Wrd tysicy niewykwalifikowanych pracownikw polskich zapanych w sida brytyjskiego brutalnego wiata wyzysku i z ktrymi rozmawia autor by J., zatrudniony przez Agencj Zasobw Zatrudnienia. Przed rekrutacj zoone obietnice bez pokrycia. Obiecywano, e bdzie on dobrze wynagradzany, zakwaterowany w dobrych warunkach itd. Po przybyciu do Zjednoczonego Krlestwa zosta umieszczony w jednym pokoju w schronisku wraz z trjk innych osb, z ktrych kada pacia 60 tygodniowo. Poniewa zosta umieszczony w pewnej odlegoci od miejsca pracy, podobnie jak inni musia paci 15 tygodniowo za transport. Dwugodzinna podr do pracy odbywaa si w nietypowych godzinach114, ale nie pacono mu za czas spdzony w podry. W innym przeprowadzanym wywiadzie polski migrant A opowiedzia, e dzieli dom o szeciu sypialniach z 14 innymi migrantami ekonomicznymi z krajw A8 i paci agencji 60 tygodniowo. Oznaczao to, e agencja
W listopadzie 2004 (w czasie pisania raportu w listopadzie 2006 minimalne wynagrodzenie dla dorosego wynosio 5.35 a od padziernika 2007 5,52 za godzin. Dla 1821-latkw stawka w padzierniku 2007 wynosia 4,60 za godzin a dla 1617-latkw 3,40 za godzin). 112 Okrelonego jako J.L. 113 Stwierdzono, e jego rodzina w kocu zgosia si do amerykaskiej organizacji charytatywnej na Litwie, ktra skontaktowaa si z Anti-Slavery International w Londynie, ktra z kolei skontaktowaa si z TUC, ktra skontaktowaa si z jednym ze swoich zwizkw. 114 Migrant ekonomiczny, ktry musia wyj z miejsca zakwaterowania o 3.45 rano, aby by w pracy o 6.
111
240
otrzymywaa od wszystkich migrantw w sumie 900 tygodniowo. Dochodzenie przeprowadzone przez autora wykazao, e agencja wynajmowaa dom za 280 tygodniowo. W zwizku z tym agencja wyzyskiwaa swoj si robocz na kwot 620 tygodniowo! Przykadw dotyczcych finansowego wyzysku migrantw ekonomicznych jest wiele. Okazao si, e agencja zatrudnienia w Norfolk pobieraa od polskich pracownikw opat administracyjn w wysokoci 45 tygodniowo, ktra bya odejmowana od tygodniowego wynagrodzenia wynoszcego 54! Pracownikowi temu zostawao 11 tygodniowo na ycie115. Grupa migrantw z krajw A8 musiaa paci 49 tygodniowo od osoby za transport do pracy. Jeli pracy nie byo, migranci ci mimo wszystko musieli paci za transport, a suma bya automatycznie odejmowana od wynagrodzenia! Obliczono, e kosztem tych pracownikwmigrantw116 agencja zarabiaa okoo 480 tygodniowo plus wydatki. W innym przypadku117 polski pracownik musia paci za sprzt zabezpieczajcy sum 30. Jest to oczywicie nielegalne. Pracodawca jest prawnie zobowizany w ramach Ustawy o Bezpieczestwie i Higienie Pracy z 1974118 do nieodpatnego zapewnienia pracownikowi koniecznego sprztu zabezpieczajcego. To moe oznacza osony, buty, kaski, kamizelki itd. W Szkocji wielu migrantw ekonomicznych z krajw A8 byo i nadal jest wyzyskiwanych przez pozbawionych skrupuw pracodawcw i agencje. Gdyby nie fakt, e nale do zwizkw, migranci byliby bez przerwy wyzyskiwani. TGWU donosi119, e wygra wiele spraw w imieniu polskich migrantw ekonomicznych, ktrych prawa zostay pogwacone. Wyzysk dotyczy spraw czysto finansowych lub zwizanych z kwestiami finansowymi. Do pierwszej kategorii nale nielegalne odliczenia od pensji, odmowy udzielenia ustawowych urlopw zdrowotnych, naruszanie prawa do patnych urlopw, a take odmowy prawa do wynagrodzenia oraz do otrzymywania odcinkw wypaty. W przypadku drugim, dotyczcym kwestii zwizanych z finansami, chodzi o eksmisj migrantw w momencie wyganicia zatrudnienia, naruszanie praw lokatora, dugie godziny pracy i odmow prawa do zoenia wypowiedzenia. W zwizku z tym opaca si migrantom zakadanie zwizkw, poniewa zwizki zawodowe bd walczy o ich prawa.
Przypadek N. Przypadek grupy X. Przypadek Z. 118 Rozdzia 9. 119 rdo: Financial Times, 18th February, 2007, str. 5.
115 116 117
Rozdzia VIII
241
Urzd Skarbowy i Celny wskaza interesujcy przypadek, jaki zosta przedstawiony w lutym 2007 w sdzie apelacyjnym120. Okoo 6000 migrantw ekonomicznych z krajw A8 zatrudnionych przez Usugi Zatrudnienia w Rekreacji, do ktrych nale Butlins Holidays i Haven Holidays, musiao paci za zakwaterowanie, gaz i elektryczno. Zgodnie z przepisami o wynagrodzeniu minimalnym oferowanie korzyci w naturze jako zapaty jest niezgodne z prawem, za wyjtkiem zapewnienia zakwaterowania pracownikowi. Doradca TUC ds. Polityki, pan Paul Sellers powiedzia, e odnonie kosztw zakwaterowania chcemy zachowa wyrwnanie kosztw od zakwaterowania, ale naley to odpowiednio wprowadzi w ycie. Doda take, e istnieje tendencja w firmach do tworzenia firm-przykrywek zapewniajcych zakwaterowanie, tym samym umoliwianie pobieranie wyszych stawek..., co byo powanym problemem. Odnonie wynagrodzenia minimalnego, Buxton L. J powiedzia w sdzie apelacyjnym: Gdyby suma 3 tygodniowo bya odejmowana od wynagrodzenia, wynagrodzenie spadoby poniej poziomu pensji minimalnej. W czasie pisania raportu Ministerstwo Handlu i Przemysu poinformowao, e ...dokadnie rozpatruje orzeczenie sdu apelacyjnego i przedyskutuje t spraw z HMRC (Her Majestys Revenue and Customs Wydzia Jej Krlewskiej Moci ds. Skarbu i Ca) i Defr (Department for Environment, Food and Rural Afairs Wydzia rodowiska, ywnoci i Spraw Wiejskich) i wkrtce wyda w tej sprawie raport. W wyniku tego orzeczenia zostan wydane wytyczne nowego rzdu dotyczce pacy i zakwaterowania pracownikw-migrantw. Uwaa si, e pracownicy zatrudnieni w firmie Leisure otrzymaj zwrot wynagrodzenia w wysokoci 1 miliona . W wielu rnych przypadkach stwierdzono inne wygrowane, nieuzasadnione lub nierozsdne koszty nakadane przez agencje. Obejmuj one opat w wysokoci 25 za zaprowadzenie migrantw ekonomicznych do lekarza lub dentysty, opat wysokoci 102 tygodniowo za transport z miejsca zakwaterowania migranta do miejsca pracy, nawet jeli nie ma pracy i dlatego nie zapewniono transportu; 1000 pobierane przez polsk agencj, szukajc pracy dla migranta we Francji, opata w wysokoci 105 tygodniowo za zapewnienie zakwaterowania, ktre okazao si nieodpowiednie. Pobrano opat w wysokoci nawet 400 jeli migranci ekonomiczni wci pracowali po dwunastu tygodniach.
120
HMRC v Leisure Employment Services (2007) do tej pory nieopisane w Law Reports. rdo: Financial Times, 20th February, 2007, str. 4. Trybuna Zatrudnienia (The Employment Tribunal ET) orzek na korzy firmy Leisure Employment Services Ltd. Podczas gdy Apelacyjny Trybuna Zatrudnienia (Employment Appeal Tribunal EAT) odrzucia decyzj ET w Revenue and Customs Commissioners v Leisure Employment Services [2006] ICR. 1094, (Elias J. Presiding).
242
Znaczca liczba migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 pracujcych w Irlandii Pnocnej, ktrzy odpowiedzieli na pytania autora badania i pragnli zachowa anonimowo, bya zaniepokojona faktem, e ich wynagrodzenie nie odzwierciedlao kwalifikacji zawodowych ani dowiadczenia. Siedem polskich pielgniarek, pi litewskich oraz dwie otewskie byy zarejestrowane przez Nursing Midwifery Council (NMC) jako pielgniarki klasy D, ktrym paci si najnisze wynagrodzenie. Wszystkie te pielgniarki uwaay, e byy wyzyskiwane finansowo, poniewa ich kwalifikacje w krajach ojczystych nie zostay uznane przez NMC a ponadto, organ ten nie wzi pod uwag ich znaczcego wczeniejszego dowiadczenia. Trzy z tych pielgniarek zoyo dalsze zaalenia na NMC, ktra analizowaa dokumentacj przez sze do dwudziestu miesicy. Z tego powodu nie pacono im odpowiedniej stawki. Polska imigrantka ekonomiczna (o nazwisku A.) powiedziaa autorowi, e zostaa zwerbowana przez agencj zatrudnienia, ktra szukaa pracownikw dla pracodawcy. Pracowaa dla tego pracodawcy przez dziewi godzin za minimaln stawk godzinn. Kiedy zgosia si, po zapat za dziewi godzin, agencja powiedziaa jej, e nie posiada zapisu wiadczcego o tym, e pracowaa dla tego pracodawcy i kategorycznie odmwia zapacenia. W ramach warunkw zatrudnienia pracownikowi paci si za obowizkowe przerwy, ale M., polski migrant ekonomiczny powiedzia autorowi, e nie otrzyma wynagrodzenia za te przerwy (chocia jego brytyjscy koledzy otrzymali). Rzd brytyjski wprowadzi nowe rodki121 majce suy bardziej rygorystycznemu egzekwowaniu prawa do minimalnego wynagrodzenia. Pracodawcy, ktrzy pac swoim pracownikom mniej ni minimaln stawk, otrzymaj kar w wysokoci 220 sum, ktr bd musieli zapaci kademu pracownikowi, ktry nie dostawa odpowiedniego wynagrodzenia. Ci pracodawcy, ktrzy notorycznie nie przestrzegaj prawa do wynagrodzenia minimalnego, bd musieli zapaci kar w maksymalnej wysokoci 5000 i zostan wpisani do kartoteki kryminalnej. Pracodawcy, ktrzy pac swoim pracownikom mniej ni minimum stawk s zobowizani do zapacenia wszelkich zalegoci w wynagrodzeniu. Rzd rozwaa take moliwo dodatkowych kar. Zajto si ju wieloma firmami, ktre pac swoim pracownikom wynagrodzenie poniej minimalnej stawki. Nale do nich przemys opieki nad dziemi, fryzjerstwo oraz dyrektorzy hoteli.
121
rdo: Financial Times 8 marca, 2007, str. 4.
Rozdzia VIII
243
Licencjonowana agencja Baltic Work Team w Redruth, Kornwalii (Anglia) nie pacia czterdziestu bugarskim pracownikom przez trzydzieci pi dni pracy. Musieli szuka jedzenia na polach. Sytuacja staa si tak nieznona, e poskaryli si Ambasadzie Bugarii w Londynie, ktra natychmiast zgosia przypadek do Urzdu ds. Porednictwa Pracy (Gangmasters Licensing Authority GLA). Przewodniczcy GLA powiedzia: Jest nie do przyjcia, eby pracownicy musieli szuka jedzenia na polach, poniewa nie pacono im przez 35 dni. Tylko w wyniku interwencji GLA otrzymali w kocu swoje pienidze.122 Powysze sytuacje stanowi tylko kilka z wielu przypadkw wyzysku dokonywanym przez agencje i pracodawcw, jakie maj obecnie miejsce w Zjednoczonym Krlestwie. Jedn z szeroko naganianych sytuacji by przypadek polskiego obywatela, ktry dozna takiego wyzysku123. Adam zosta zatrudniony przez Driving Edge Ltd. agencj zatrudnienia do pracy w magazynie. Okazao si, e polscy migranci ekonomiczni otrzymywali mniejsz stawk za godzin ni Litwini, poniewa pracodawca zapewnia im zakwaterowanie. Stwierdzono, e Polacy pacili 600 miesicznie za skromnie umeblowane mieszkanie, podczas gdy jak si okazao w tym rejonie czynsze za cay dom wynosiy 395 miesicznie! Jest to wyzysk, chocia Dyrektor Zarzdzajcy124 w agencji nie przyzna si do tego. Nie ma wtpliwoci, e jest do wycig na dno na polu wynagrodzenia i zwizanych z tym kwestii. Pozbawieni skrupuw pracodawcy i agencje uwaaj, e kada praca powinna by wykonywana najniszym moliwym kosztem. Wyzysk na tak i kad inn skal jest nieetyczny!
e) brodnienienawiciizachowaniaantyspoeczne Z zwizanezzatrudnieniem
Zbrodnie nienawici mog by okrelone jako przestpstwa popenione wobec osoby lub rzeczy, wynikajce z nienawici przestpcy do ludzi z tego powodu, e s oni inni. Aby sta si ofiar zbrodni nienawici nie trzeba pochodzi ze spoecznoci mniejszoci etnicznych. Ten typ przestpczoci moe przypiera rne formy w tym napaci sownej i fizycznej, niszczenia wasnoci, obraliwego graffiti, podpalenia lub morderstwa.
rdo: Financial Times 15 sierpnia 2007, str. 2. Naley wspomnie, e GLA przywrcia licencj Baltic Work Team. rdo: Daily Mail, 4th August, 2006, Polish Express, 2006. 124 Stwierdzono, e Driving Edge zarobi 1,3 miliona wedug najnowszych, dostpnych danych (2003) i e jego dyrektor naczelny otrzyma wynagrodzenie w dywidendach w wysokoci 242 000.
122 123
244
Z powodu rosncej liczby migrantw ekonomicznych w niektrych rejonach Zjednoczonego Krlestwa rozwina si kultura zbrodni nienawici. Do takich rejonw naley Lincolnshire. W miejscowej gazecie bostoskiej opublikowano wiele listw skierowanych przeciwko migrantom. Odnotowano sporadyczne walki na ulicach Bostonu pomidzy mieszkacami a ekonomicznymi migrantami z Portugalii. Portugalska businesswoman125, ktra jest wacicielk agencji zatrudnienia i baru w Bostonie powiedziaa, e doznaa nieprzyjemnoci z powodu oskare i faszywych skarg, wniesionych na ni i jej biznes wadzom lokalnym. Powodem tych faszywych oskare bya czysta zazdro, poniewa jej firma rozwija si bardzo dobrze. Przychodz zgoszenia o innych formach zncania si. Sergio Magalhaes zezna, e krzyczano na niego i jego portugalskich przyjaci, kiedy szli noc po ulicach. Powoano grup migrantw Boston Citizens United w celu zwalczania antyspoecznych zachowa oraz zbrodni nienawici. Organizacja robi, co moe, ale nie moe zmieni nastawienia niektrych osb, ktre uwaaj, e nie ma pracy dla miejscowych, a co dopiero dla migrantw ekonomicznych z innych krajw UE. Pani z Polski126 pracujca niedaleko Hull i jej crka byy napastowane, poniewa uwaano, e odbieraj one prace miejscowym obywatelom. Kilka razy zostay napadnite127, zncano si nad nimi sownie w ich wasnym domu, przedziurawiono im opony w samochodzie i zniszczono samochd. Badania empiryczne przeprowadzane przez autora wskazuj, e istnieje wzr zachowa antyspoecznych, ktry pochodzi z nieporozumie jzykowych a take kwestii zachowania. Od czasu do czasu pojawiaj si w mediach informacje128, e wobec migrantw z krajw A8 stosuje si przemoc, w tym morderstwa. Ten typ zachowa wystpuje przede wszystkim w lokalnych spoecznociach, tak jak ma to miejsce w Lincolnshire, aczkolwiek w Zjednoczonym Krlestwie istnieje wiele takich spoecznoci. Napastowanie zwizane z kwesti zamieszkania migrantw A8 jest kolejn przyczyn zachowa antyspoecznych, w przypadku ktrych wzywa si policj. Skala migracji ekonomicznej129 jest tak dua, e wiele lokalnych spoecznoci niechtnie podchodzi do tych pracownikw. Policja na wielu poChodzi o Vasco de Melo. rdo: BBC News Online, 21st November, 2003. Mrs. Grazyna K. 127 16 czerwca 2006; 21 lipca 2006; 30 lipca 2006 i 27 padziernika 2006. rdo:: Sprawozdanie roczne Konsulatu Polskiego w Hull. 128 Program telewizji BBC1 zatytuowany Inside Out. 129 10% populacji Lincolnshire stanowi migranci ekonomiczni, w wikszoci to Polacy. W samym Hull jest 5000 migrantw ekonomicznych (w wikszoci Polakw). W Goole i Selby mona znale po 1000 migrantw z krajw A8. Wikszo z nich pracuje w rolnictwie, sadownictwie, przemyle przetwarzania i pakowania ywnoci.
125 126
Rozdzia VIII
245
sterunkach w Zjednoczonym Krlestwie, wiele wadz lokalnych oraz inne organizacje s wiadomego narastajcego problemu i podejmuj kroki w celu zwalczania zachowa antyspoecznych i zbrodni nienawici. Policja, brytyjskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych oraz grupy wsparcia i rodowiskowe przygotoway publikacje130 w wielu jzykach, aby pomc ofiarom zbrodni nienawici i wniesiono oskarenia. Problem jest trudny do rozwizania, poniewa wie si przede wszystkim z przekonaniem i ksztaceniem miejscowej populacji na temat wartoci migracji ekonomicznej oraz bycia czci Unii Europejskiej, ktra umoliwia obywatelom mobilno i wolno do pracy i mieszkania w pastwach czonkowskich UE131..
f) ziaalnoprzestpczaorazzatrudnienie D wrdmigrantwekonomicznych
Wyzysk nie odnosi si wycznie do Wysp Brytyjskich, std pomys, aby krtko zaj si szerszymi etnicznymi wymiarami istniejcych praktyk, majcych miejsce we Woszech. Po dyskusji nastpi przedstawienie podobnych wydarze, jakie miay miejsce w Zjednoczonym Krlestwie. Szczytem dziaalnoci kryminalnej zwizanej z zatrudnieniem jest przykad wydarze, jakie miay miejsce w Orta Nova w Apulii we Woszech132.. Wydarzenia te ilustruj wiele kwestii zwizanych z migracj ekonomiczn, ale przede wszystkim dotycz aspektu kryminalnego. Polscy pracownicy rolni, ktrzy wyemigrowali do Woch z powodw ekonomicznych, mieli pracowa na polach po 15 godzin dziennie, byli le ywieni, poniewa dostawali tylko chleb i wod, oraz byli bici pakami przez uzbrojonych stranikw z psami. Orta Nova bya po prostu obozem koncentracyjnym133. Miay miejsce dziaania kryminalne pod przebraniem migracji ekonomicznej.
Np. Key Churches Together, East Riding of Yorkshire Council, Salvation Army, Equal Opportunities Advice , Immigration Advice, Hull and East Riding Options, Humberside Police Force, Victim Support, Fire and Rescue Service, Job Centre Plus, itd... 131 Autor wsppracuje cile z policj odnonie zbrodni nienawici i jest wdziczny sierantowi Steveowi Andrewsowi, ktry jest odpowiedzialny za zachowania antyspoeczne, P.C. Lornie McDonald, Oficerowi ds. Spjnoci Wsplnoty z jednostki C oraz pannie Sophie Hostick, odpowiedzialnej za zbrodnie nienawici. Autor jest szczeglnie wdziczy Gwnemu Inspektorowi Barnesowi oraz Gwnemu Komendantowi Gheenty za pozwolenie mu na nieograniczony dostp do akt policji, dotyczcych oglnie zbrodni nienawici oraz w szczeglnoci z zatrudnienia. 132 rda: Korespondent we Woszech: Profesor Alessandro Anastasi, Wicerektor Uniwersytetu w Mesynie (raport woski, ktry zosta sporzdzony po wosku, zob. Zacznik F niniejszego raportu), Gazeta Wyborcza, Polska, 2006, The Guardian, 20th July, 2006, pismo z 1 marca 2006 od Oddziau Konsularnego Ambasady Polskiej w Rzymie do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich w Warszawie. 133 Dwch obywateli polskich zmaro w wyniku zego traktowania.
130
246
W wyniku wsppracy przygranicznej dokonano aresztowa i wikszo sprawcw zostaa skazana 134 Okazao si, e niektrzy migranci ekonomiczni byli take zmuszani do prostytucji przez przestpcw, ktrzy zwabili ich do Woch. Okazao si, e gangi przestpcze w Polsce znajdyway osoby, poszukujce pracy sezonowej w rolnictwie poprzez ogoszenia w rnych lokalnych gazetach. Gang pobiera od kadego migranta ekonomicznego opat w wysokoci od 400 do 800 zotych135 za przejazd do Woch. Dodatkowo kady migrant musia zapaci 150 zotych136 po przyjedzie do Woch. Zarobki za zbieranie warzyw wynosiy 3 Euro za godzin, co stanowio znacznie mniej ni minimalna pensja. Z tych pienidzy pracodawcy odejmowali opaty za zakwaterowanie, wyywienie i transport. Jeli migrant si rozchorowa, zabierano mu dalsze 20 dziennie, podr do pracy kosztowaa kadego migranta 1,5 i jeli migrant chcia wzi dzie wolny, musia zapaci 25 . W wyniku tego odejmowania, wikszo migrantw wpado w dugi. Warunki w Orta Nova byy skandaliczne! Dziki wiarygodnym zeznaniom wiadomo, e nie byo urzdze sanitarnych, biecej wody ani ogrzewania na terenie. Miejsce do spania byo prymitywne i skadao si z materaca na pododze. Rozmowy telefoniczne migrantw z krewnymi w Polsce byy cay czas kontrolowane przez uzbrojonych stranikw, ktrzy okrelali si jako kapo 137 Kierownicy terenu to Algierczyk, dwch Ukraicw i trzech Polakw, ktrzy najwyraniej wybrali ten teren, poniewa znajdowa si na odludziu i migranci nie mieli szans uciec oraz/lub nie wiedzieli gdzie dokadnie si znajduj. Niepotwierdzone dane sugeruj, e obz funkcjonowa przez dwa lat, w cigu ktrych mieszkao w nim blisko tysic migrantw. 138. Gazeta Wyborcza cytuje jednego z migrantw ekonomicznych w Orta Nova: Stranicy byli skoczonymi bandytami, mieli wszdzie tatuae, nawet na twarzach. Od pierwszego spojrzenia mona byo powiedzie, e pracuj z kryminalistami i nawet nie prbowali tego ukry.
Pitnastu obywateli polskich i woskich zostao skazanych na wizienie we Woszech i wiadomo, e dziewi osb, zamieszanych w te dziaania kryminalne zostao aresztowanych i skazanych w Polsce. 135 Okoo 70 do 138. 136 Okoo 103 . 137 Bya to nazwa stosowana przez Nazistw w obozach koncentracyjnych na okrelenie winiw, ktrzy penili w obozie role stranikw. 138 Obz w Orta Nova nie by jedynym takim miejscem. Woska Policja znalaza podobny obz w 2005 r, i uwolnia okoo stu migrantw (90 z nich byo polskimi obywatelami).
134
Rozdzia VIII
247
Obz w Orta Nova zosta zamknity, ale uwaa si, e podobne miejsca wci istniej we Woszech139.. Rne wadze woskie i polskie podjy aktywne kroki w celu zwalczania takie wykorzystywania140. Ponadto, wadze woskie zapewniy, e ... odpowiednie organy rozpoczn systematyczny monitoring warunkw zakwaterowania i zatrudnienia osb, pracujcych przy zbiorze owocw i warzyw141. Dodatkowo Oddzia Konsularny Ambasady Polskiej w Rzymie wystosowa ... odpowiednie pismo do wyznaczonych wojewdztw z prob o przesanie odpowiednim biurom, instytucjom i lokalnym mediom informacje na temat zaistniaej sytuacji, w celu zwalczania zjawiska podry do Woch bez zagwarantowanego zatrudnienia. 26 padziernika 2006 wadze regionu Apulii przyjy prawo regionalne zatytuowane Disciplina in materia di contrasto al lavore non regolare 142 . Stanowi ono cz prawodawstwa regionalnego Apulii w walce z czarnym rynkiem. Prawo dotyczy niektrych oglnych aspektw tej kwestii143, przejrzystoci i zgodnoci z prawem144 oraz utworzenia organu regionalnego odpowiedzialnego za prac nieregulowan145, posiadajcy konieczne uprawnienia do wprowadzenia tego prawa. Wprowadzenie w ycie tego prawa zdecydowanie moe by skuteczn broni w zwalczaniu kolejnej Orta Nova, ale uwaa si, e to jest wycznie akcja na pokaz. Z dwch powodw. Po pierwsze region Apulii pokaza, e podj dziaania wobec machinacji, ktre mijay miejsce w Orta Nova. Przyjcie takiego prawa byo to zatem politycznie poprawne dla tego regionu. Po drugie, poniewa prawo to jest regionalne, nie obejmuje caych Woch i ich wysp. Pozbawieni skrupuw porednicy pracy mog wic przenie si w inne czci kraju i kontynuowa swoje praktyki wyzysku! Wymagane jest skuteczne i silne prawo, ktre obejmie cao kraju. Orta Nova w Apulii we Woszech ma swj odpowiednik w Anglii, gdzie zgino 23 Chiczykw zbierajcych sercwk jadaln. Ich sytuacja bya beznadziejna, poniewa znajdowali si oni daleko od domu, a ich
Uwaa si, e blisko 40000 obywateli polskich jest zatrudnionych legalnie we Woszech, podczas gdy podobna liczba pracuje nielegalnie i stanowi znaczc cz woskiego czarnego rynku. Zaangaowane s woska prefektura w Foggia, Biura Prokuratora w Bari i Foggia, Karabinierzy, Guardia di Finanza siedziby centralne w Warszawie. W pimie z 20 padziernika 2005, sporzdzonym przez Oddzia Konsularny Ambasady RP i skierowanym do Biura Rzecznika Praw Obywatelskich opisano z wyszczeglnieniem sierpnia 2005 codzienne skargi skadane do Ambasady przez migrantw ekonomicznych oraz kroki podjte przez Konsulat w celu ich repatriacji migrantw. 141 rdo: Pismo z 20 padziernika 2005 od Oddziau Konsularnego Ambasady Polskiej w Rzymie. 142 Legge Regionale N 28 del 26 ottobre 2006. Le Legge della Regione Puglia contro il lavoro nero. 143 Ibidem Artyku 1. 144 Ibidem Artyku 2. 145 Osservatorio regionale sul lavoro non regolare e banca dati. Ibidem Artyku 4.
139 140
248
angielski nie by wystarczajco dobry, aby mogli wezwa pomocy w zimny, ciemny zimowy poranek. Nawet jeli umieli pywa, nie mieli prostej drogi do brzegu, poniewa woda podnosia si szybko i nieubaganie146. To wydarzenie zostao opisane jako najgorsza tragedia, jak widzia dowiadczony dowdca lokalnej jednostki ratownictwa brzegowego. Jemu i jego kolegom przypado w udziale smutne zadanie wycigania cia z zimnej, morskiej wody. Chiscy zbieracze sercwki jadalnej nie posiadali sprztu zabezpieczajcego, a niektrzy z nich byli nadzy, poniewa zdjli ubrania, eby atwiej im byo pyn. Poniewa pracowali na czarno, nie mieli praw pracowniczych. Niektrzy z nich musieli si ukrywa, aby unikn odkrycia przez wadze imigracyjne powodw, dla ktrych przybyli do Zjednoczonego Krlestwa147. To bya nie tylko okropna tragedia, ale take obrzydliwa zbrodnia. Bez wzgldu na status prawny tych pracownikw, nie powinni oni by zmuszeni do pracy w tak niebezpiecznych warunkach. Przypadek ten stanowi dobry przykad na niebezpieczne warunki wyzysku148, w jakich znajduj si migranci ekonomiczni. W ramach projektu The British Ethical Trading Initiative (ETI) napisano, e stwierdzono skrajne formy wykorzystywania, w tym skrajne formy prze146
Zob.: Podsumowanie wystpienia pana Tima Holroydea Q.C. wystpujcego w imieniu prokuratury w sprawie o zabjstwo przeciwko porednikowi Lin Liang Renowi. (rdo: BBC News, 24th March, 2006). Pozostali oskareni to 21-letnia dziewczyna porednika Zheo Xiao Qing i jego kuzyn Lin Mu Yong. Ren zosta uznany za winnego i skazany za 21 morderstwa oraz spiskowanie w celu udaremnienia prawidowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci poprzez prb ukrycia tosamoci osoby, ktra wysaa zbieraczy sercwki na mier w Zatoce Morecambe. Qing zostaa skazana za udaremnianie prawidowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci a Yong i Quing zostali uznani za winnych pomaganiu w naruszaniu Ustawy Imigracyjnej poprzez wspieranie zatrudniania nielegalnych imigrantw. Chocia utono 23 zbieraczy sercwki, dwch cia nigdy nie odnaleziono, dlatego skazanie dotyczyo zabjstwa 21 osb. 147 Sprawy kryminalne przygotowywano przez osiemnacie miesicy a sam proces trwa sze miesicy. Wezwano 150 wiadkw, w tym kilku Chiczykw, ktrzy przeyli, wiadkw naocznych, personel pogotowia oraz wielu ekspertw takich jak np. Krlewski Przewodnik po Piaskach Kentu, Morecambe (ekspert mianowany przez Krlow, ktry posiada bogat widz na temat niskich piaskw oraz codziennych zmian kanaw), naukowiec specjalizujcy si w procesach przybrzenych i uj oraz interakcji wiatrw i pyww, dowiadczeni zbieracze sercwki traktowani jako eksperci w swojej dziedzinie, patolog, grafolog, ktry okreli, kto jest odpowiedzialny za drukowanie faszowanych pozwole na zbieranie sercwki. Wykorzystano najnowsz technologi, aby pomc sdziom przysigym zrozumie spraw, na procesie przedstawiono nastpujce dziedziny informacji tj. program komputerowy, ktry pozwoli oskarycielowi zaprezentowanie i przeprowadzenie awnikw przez dowody dotyczce gwnych osb, pojazdw, telefonw komrkowych, map oraz wszelkich kwestii czcych oskaronych z przestpstwami. T drog prezentowania dowodw sd zaoszczdzi wicej ni miesic. Proces zbieraczy sercwek zakoczy si 25 marca 2006 i Ren zosta skazany na 12 lat za zabjstwo oraz na sze lat za uatwianie przestpstwa. 148 Pan Ren wyzyskiwa nielegalnych, chiskich imigrantw na rne sposoby. Np. ulokowa ich w zapuszczonych, zatoczonych domach i mieszkaniach, faszowa zezwolenia na zbieranie sercwki, przedstawia faszywe numer ubezpieczenia narodowego, grozi swoim pracownikom itd... Jedna z wiadomoci przekazana przez chiskiego zbieracza sercwki swojej onie byo to, e ycie w Brytanii jest cikie, pracuje wiele godzin, ciko jest znale prac i wynagrodzenie jest niskie.
Rozdzia VIII
249
mocy i przymusu a take naduycia dotyczce BHP prowadzce do mierci pracownikw. Pracownicy byli zmuszani do dugich godzin pracy za mniej ni minimalne wynagrodzenie i do mieszkania w zych warunkach. Przykadem skrajnych form wykorzystywania, przemocy, przymusu oraz mierci pracownikw by przypadek utonicia dwudziestu jeden chiskich migrantw ekonomicznych 5 lutego 2004, ktrych we godzinach porannych zaskoczy przypyw w Zatoce Morecambe. Migranci ekonomiczni zbierali sercwk jadaln. Jeden ze wiadkw wypadku opowiedzia, e widzia jak morze porywa jego on i znajomych zbieraczy. 149. Porednik Lin Liang Ren by sprawc tej zbrodni wraz ze swoimi dwoma wsplnikami Zhao Xiao Qing (swoj dziwczyn) i Lin Mu Yong (kuzynem). Porednik by zamonym mczyzn, dobrze usytuowanym i wyksztaconym, ksigowym znajdujcy si w jaskrawym kontracie do swoich chiskich rodakw, ktrych wyda na pastw Oceanu Atlantyckiego. Udajc studenta, otrzyma wiz studenck, aby uczestniczy w zajciach na uniwersytecie w Anglii. Zamiast tego, zwerbowa pracownikw z dzielnicy Chinatown w Liverpoolu, aby rozpocz dziaalno. Podrobi zezwolenia na zbieranie sercwki jadalnej i sfaszowa krajowe numery ubezpieczenia (NIN). Z zatoczonych i zaniedbanych obiektw, ktre dla nich wynaj, zawiz swoich pracownikw na zdradliwe piaski Zatoki Morecambe. Po tragedii grozi swoim przeraonym i zmczonym pracownikom powanymi konsekwencjami, jeli ujawni jego przykrywk. Porednik mieszka w luksusowym domu ze swoj dziewczyn, prowadzi wystawne ycie, odwiedza kasyna i jedzi drogimi samochodami. Komisarz policji, ktry prowadzi dochodzenie powiedzia o poredniku, e: Istnieje poziom nieczuej ignorancji... wtkiem, ktry czy to wszystko s pienidze150. Tej nocy na pomoc wezwano stra przybrzen i policj, korzystano z odzi ratunkowych i wojskowych helikopterw. Powszechnie wiadomo, e Zatoka Morecambe jest niezwykle niebezpieczna z powodu szybkich pyww, przemieszczajcych si kanaw, ruchomych piaskw oraz faktu, e pywy nie poruszaj si bezporednio do przodu i do tyu, jak ma to miejsce na normalnych obszarach przybrzenych. Przebiegaj one gbokimi kanaami i odcinaj ludziom drog do brzegu. W ciemnoci, kilka mil od brzegu, pracownicy zbierao sercwk, kiedy woda napieraa na
The Straits Metropolitan Daily donosi, e siedem rodzin z Funging w prowincji Fujian w Chinach zgosio zaginicie krewnych. Rodziny te wyday od 200,000 do 300,000 jenw (24,000 do 36,000 US $), aby wysa krewnych do Anglii. Gazeta donosi, e aden z migrantw nie mia wyszego wyksztacenia, specjalistycznych kwalifikacji ani wczeniejszego dowiadczenia w pracy w wodzie morskiej. Naley zaznaczy, e Prowincja Fujian jest gwnym siedliskiem emigracji chiskiej na Zachd. 150 rdo: BBC News, 24th March, 2006.
149
250
nich od tyu. Zanim zdali sobie spraw z niebezpieczestwa, byo ju za pno. Kilku zbieraczom udao si dopyn z wielkim wysikiem, nagim i zzibnitym do bezpiecznego miejsca. Ostatecznie wyowiono dwadziecia jeden cia. Podczas caego zdarzenia porednik spa w swoim samochodzie! Taki by przebieg tego miertelnego wypadku. Ofiary zmary, poniewa ich ycie zostao uznane za mniej istotne ni pogo za pienidzmi. Postpowanie kryminalne, ktre nastpio miao dwa cele. Po pierwsze odda sprawiedliwo tym, ktrzy zginli a po drugie, sprawiedliwie podej do sytuacji ich wyzyskiwania, kiedy yli151. Jak ju wspomniano, gwny podejrzany, gangmaster, zosta skazany za 21 zabjstw152; dziewczyna oskaronego zostaa uznana winn wsppracy z nim w celu udaremnienia prawidowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwoci poprzez prb ukrycia informacji poufnych153, a take kuzyn oskaronego wraz z pozostaymi dwoma za pomoc w naruszeniu Ustawy Imigracyjnej154. Przypadek ten dobrze ilustruje trudny los nielegalnych migrantw ekonomicznych. Nie posiadaj oni adnych praw pracowniczych, nie maj wyboru wykonywanej pracy, kontaktu z wadzami w celu zoenia skargi na warunki pracy staraj si wrcz unikn pyta wadz o powd przybycia do tego kraju mog by zmuszani do wykonywania niebezpiecznej pracy, ktrej nikt inny nie chce wykonywa powiedzia prawnik zaangaowany w ledztwo155 z Prokuratury Krlewskiej (Crown Prosecution Service) 156. W wyniku tej tragedii podnis si krzyk o wiksz ochron migrantw ekonomicznych. Kolejne rzdy odrzucay wezwania do uregulowania kwestii porednikw pracy. Zamiast tego w latach dziewidziesitych wprowadzono cilejsz kontrol porednikw157. Brak ochrony prawnej dla tysicy migrantw ekonomicznych, ktrzy przybywaj do ZjednoczoProkuratura Krlewska 24 marca 2006. Zosta skazany przez Krlewski Sd w Preston na 14 lat wizienia. 153 Qing zostaa skazana na cztery lata. 154 Yong zosta uwiziony na cztery lata. 155 Prokuratura Krlewska 24 marca 2006. 156 Tragedia zbieraczy sercwki w Zatoce Morecambe nie bya jedyn! Trzynastu otewskich migrantw ekonomicznych zostao uratowanych, po tym jak byli porzuceni na wyspie niedaleko wybrzey Dublina. Zhang Guo Hua zmar po tym, jak przez 24 godziny stemplowa nazw Samsung na kuchenkach mikrofalowych. ledztwo wykazao, e zmary zosta zwerbowany przez Thames Oriental Manpower Management, jedn z tajnych armii chiskich pracownikw (rdo: The Guardian, 13 stycznia 2004). 30 lipca 2003 dochodzenie wykazao, e mier dwch pracownikw polskich na farmie Twyford fruit farm bya przypadkowa. Pracownicy zapltali si w maszyn do zwijania liny. Zarzdca farmy przyzna, e jego instrukcje powinny by przetumaczone! 157 Np. Operacja przeciwko gangmasterom. Operacja ta doprowadzia do nalotw na rne tereny. Wielu migrantw ekonomicznych zostao ukaranych, ale niewielu porednikom postawiono zarzuty.
151 152
Rozdzia VIII
251
nego Krlestwa przyczynio si do bezkarnoci pozbawionych skrupuw gangmasterw, agencji oraz pracodawcw w wyzyskiwaniu ich. The Transport and General Workers Union oraz inne zwizki prowadziy dug kampani nawoujc do obowizkowej rejestracji wszystkich gangmasterw, aby wyeliminowa wykorzystywanie kryminalne zagranicznych pracownikw. Rzd odmwi dziaania ze wzgldw politycznych tj. aby nie obcia przepisami pracodawcw. Krajowy Zwizek Rolnikw (The National Farmers Union NFU), ktry jest organizacj pracodawcw, take zaproponowa rejestracj porednikw zbiorowych (gangmasterw). W wyniku braku dziaa ze strony rzdu, zmierzajcych do wypeniania swojej polityki, tysice migrantw ekonomicznych byo wyzyskiwanych, a wielu zgino, czego najlepszym dowodem jest przypadek zbieraczy sercwki. Tym, co ostatecznie zmobilizowao rzd do dziaania, byo publiczne oburzenie spowodowane tragedi w Zatoce Morecambe. Wprowadzono nowy system, majcy na celu identyfikacj nieuczciwych porednikw pracy poprzez Ustaw o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy [Gangmasters (Licensing) Act] z 2004 r158. Celem tego aktu legislacyjnego jest zagwarantowanie, e porednicy pracy posiadaj licencje, eby umoliwi ich monitorowanie i eby dziaali oni w sposb przejrzysty, a take aby zapewni egzekwowanie prawa brytyjskiego, nie wyczajc minimalnych standardw zatrudnienia. Uwzgldniajc powysze cele, ustawa z 2004 roku, zaproponowana przez deputowanego Jima Sheridana, z silnym poparciem ministrw w trakcie procedury parlamentarnej, ustanawia licencjonowanie dostawcw siy roboczej. Ustawa przewiduje ustanowienie nowego organu, Gangmasters Licensing Authority (GLA) [Urzdu ds. Licencjonowania Zbiorowych Porednikw Pracy], ktry realizuje system licencjonowania, ustanawia warunki licencjonowania zbiorowych porednikw pracy i prowadzi rejestr licencjonowanych porednikw pracy. Ustawa definiuje nowe przestpstwa karne obejmujce dziaanie bez licencji, angaowanie si w dziaalno nielicencjonowanego porednika pracy i wykorzystywanie podrobionych lub faszywych dokumentw. Kary za te przestpstwa to dotkliwe, nieograniczone grzywny i kara wizienia do 10 lat. Pracodawcy, ktrzy wiadomie rekrutuj pracownikw od nielicencjonowanych porednikw pracy, mog ponie kar szeciu miesicy wizienia i grzywny w wysokoci 5000 funtw. Koniecznie naley jednak zauway, e usta158
Przedstawiona jako projekt poselski w Izbie Gmin 25 lutego 2004 r., Ustawa o Licencjonowanym Porednictwie Pracy z 2004 r. zostaa zatwierdzona poprzez zgod krlewsk 8 lipca 2004 r.
252
wa dotyczy tylko przemysu spoywczego, poawiania may, rolnictwa i ogrodnictwa, jak rwnie zwizanych z tymi dziedzinami sektorw przetwrstwa i opakowalnictwa. Dziki temu kady w przemyle spoywczym, od supermarketw po pracownikw rolnictwa bdzie wiedzia z rejestru GLA159, kto dziaa legalnie, a kto nie. Umowy licencyjne funkcjonuj od 6 kwietnia 2006 r, a publiczny rejestr licencjonowanych porednikw pracy udostpniono 6 maja 2006 r. Kryteria oceny jednostki ubiegajcej si o licencj oraz warunki (lub ich modyfikacje) narzucone przez GLA obejmuj dwa rodzaje wymaga. Po pierwsze, unikanie moliwoci wyzysku pracownikw przy ich rekrutacji, a po drugie zgodno z obowizkami ustanowionymi przez ustaw, dotyczcymi dziaania posiadacza licencji w zakresie podejmowania okrelonych dziaa160. Ustawa z 2004 roku dotyczy porednikw pracy zaatwiajcych prac ludziom wszdzie na terenie Zjednoczonego Krlestwa, na ktrymkolwiek odcinku brzegu lub dna morza, ujcia rzeki lub rzeki z pywami, ponad lub poniej znaku wody niskiej, lub na wodach przybrzenych pastwa. Nie ma waciwie wtpliwoci co do tego, e ustawa i przepisy stanowi istotny krok w walce majcej pooy kres nieetycznym praktykom stosowanym przez pozbawionych skrupuw porednikw pracy. Nie ma te wtpliwoci, e rne organy wsppracoway przy tworzeniu funkcjonalnego i skutecznego systemu licencyjnego w stosunkowo krtkim czasie od tragedii w Zatoce Morecambe. TGWUoraz NFU, reprezentujce pracownikw tych bran, odegray kluczow rol we wprowadzaniu prawodawstwa, ktre faktycznie byo projektem poselskim zoonym z inicjatywy pana Jima Sheridana w Izbie Gmin. Wszystkie te podmioty wsppracoway z ministrami z kilku departamentw rzdowych. Od 1 padziernika 2006 roku nielegalne jest oferowanie pracy objtej systemem licencyjnym przez nielicencjonowanego porednika pracy w rolnictwie, ogrodnictwie, przetwrstwie i opakowalnictwie, nie wyczajc sektora rybnego, a od 1 grudnia 2006 r. nielegalne jest korzysta159 160
Rejestr jest dostpny do wgldu publicznego bezpatnie, we wszystkich rozsdnych porach. The Gangmasters (Licensing Authority) Regulations, 2005 art. 12 ust. 1 i 2. Zob. take: Licensing Standards Agriculture, Horticulture, and Processing and Packaging for Food, Fish and Shellfish GLA (marzec 2006 r.), dokument zawierajcy szczegy dotyczce wymaganych norm. Norma licencyjna nr 1 dotyczy posiadania wanej licencji GLA uprawniajcej do dziaania jako porednik pracy; Norma licencyjna nr 2 dotyczy opat pensji, podatku VAT, ubezpieczenia spoecznego, oraz nieuprawnionych odlicze od pensji; Norma nr 3 dotyczy zastraszania, surowego traktowania i pracy za dugi; Norma 4 dotyczy zakwaterowania; Norma 5 dotyczy regulacji w zakresie czasu pracy i przepracowanych godzin; Norma 6 dotyczy narusze i szkole z zakresu BHP; Norma 7 dotyczy rekrutacji i ustale kontraktowych, Norma 8 dotyczy podwykonawstwa; Norma 9 dotyczy kwestii tosamoci i pracy nieletnich; Norma 10 dotyczy praw pracowniczych i legalnoci.
Rozdzia VIII
253
nie przez osob poszukujc pracownikw z usug nielicencjonowanego porednika pracy. W sprawie poawiania may odbyy si konsultacje publiczne midzy 24 maja a 5 lipca 2006 r; pierwszy wniosek przyjto 1 padziernika 2006 r, a posiadacze licencji zostali wczeni do rejestru GLA w listopadzie 2006 r., zdefiniowane przestpstwa w tym zakresie przedstawiono natomiast 6 kwietnia 2007 r. Porednika pracy definiuje si jako jakikolwiek podmiot, ktry zatrudnia, oferuje lub nadzoruje pracownika wykonujcego prac w sektorach okrelonych w ustawie. Agencje zatrudnienia i dziaalno w zakresie zatrudnienia (okrelone w Ustawie o Agencjach Zatrudnienia z 1973 r.) objte s ustaw z 2004 r. Sygna GLA dotyczcy etyki dziaalnoci jest dla pracownikw jasny. Celem Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. jest ochrona pracownikw przed wyzyskiem, obejmujca migrantw ekonomicznych z grupy krajw A8161, jak rwnie pracownikw spoza kontynentu, zatrudnianych w ramach acucha dostaw wieych produktw rolnych. Chroni ona dobro i interesy pracownikw, strzegc ich praw. System licencyjny ma zagwarantowa, e dostawcy siy roboczej i podmioty poszukujce pracownikw bd spenia minimalne standardy wymagane przez prawo, oraz e wszyscy zatrudnieni, zarwno na peny jak i na cz etatu, zarwno czasowo jak i na stae, bd mieli podstawowe prawa pracownicze162. Normy licencyjne GLA egzekwowane s poprzez kontrole wnioskw i kontrole zgodnoci163. W przypadku zarwno kontroli wnioskw, jak i kontroli zgodnoci, gromadzone s dane dotyczce zgodnoci w oparciu o liczne rda. Przykadem s dane pozyskane na podstawie procesu aplikacji, ze rde rzdowych, od porednika pracy, z rozmw w cztery oczy z pracownikami, z porednikiem pracy, jak rwnie informacje zdobyte przez urzdnikw GLA. Inne rda obejmuj rwnie dane pozyskane przez wywiad. GLA ma prawo prowadzi dochodzenie w sprawie przestpstw karnych okrelanych w ustawie z 2004 roku oraz identyfikowa nielegalnie dziaajcych porednikw pracy i podmioty korzystajce z ich usug. Urzd ten jest upowaniony do prowadzenia dochodzenia wsplnie z departamentami rzdowymi w celu podjcia walki z nielegaln dziaalnoci poUrzd GLA uczestniczy w sowackich Targach Pracy 31 padziernika 2006 r., informujc Sowakw o ich prawach pracowniczych. rdo: Targi Pracy w Koszycach. 162 Np. minimalna paca; brak odlicze z pensji bez zgody pracownika z wyjtkiem podatku dochodowego i ubezpieczenia spoecznego, bezpieczne rodowisko pracy i darmowa odzie ochronna, brak zastraszania, przeladowa, zncania si itd. 163 W celu potwierdzenia, e dany porednik pracy nadal dziaa zgodnie z Normami Licencyjnymi GLA.
161
254
rednikw pracy. GLA zaznacza rwnie swoj obecno, aby powstrzymywa, eliminowa bd zakca nielegaln dziaalno164. Warto rwnie zaznaczy, e w 2004 r. Tymczasowa Grupa Robocza ds. Pracy przy Inicjatywie na rzecz Etycznego Handlu (Ethical Trading Initiative) wydaa Kodeks Postpowania165 w celu zapewnienia, e porednicy pracy przestrzegaj prawa i szanuj prawa pracownikw. Popary go Departament rodowiska, ywnoci i Spraw Wiejskich (Defra), TGWU i NFU. Dowiadczenie porednikw pracy, ktrzy podpisali Kodeks Postpowania, zostao wykorzystane przez GLA do opracowania planu licencyjnego i ustanowienia warunkw licencyjnych166. Zastpca Sekretarza Generalnego TGWU, pan Jack Dromey powiedzia, e167 Naduycia zgoszone przez pracownikw nie ograniczay si do uszczknicia kilku funtw tu i tam z wypaty by to stay systematyczny i zorganizowany wyzysk, przy czym nieuczciwi dostawcy siy roboczej ani nie szanowali swoich pracownikw, ani nie respektowali prawa... Jestemy zadowoleni z faktu, e naduycia te bd uznawane za przestpstwa karne, a tych dostawcw siy roboczej w brany spoywczej i rolniczej, ktrzy wykorzystuj swoich pracownikw i podmioty umylnie korzystajce z usug nielicencjonowanych porednikw, spotka dotkliwa kara Surowe kary i zdecydowane egzekwowanie prawa to jedyny sposb podjcia walki z tymi oszustami, ktrzy wykorzystuj pracownikw i psuj opini dobrym pracodawcom. W peni popieramy GLA w jego deniu do zidenNagle pojawia si grupa konsultantw! Oferuj dostawcom siy roboczej pomoc w spenieniu norm GLA. GLA wyda oficjalny komunikat, e nie upowania, ani ni szkoli adnej firmy w zakresie o doradztwa w sprawie norm GLA. rdo: Informacje GLA, 21 grudnia 2006 r. Warto rwnie zaznaczy, e GLA wsppracuje z niezalen organizacj charytatywn Crime-stoppers, doradzajc wszystkim tym, ktrzy maj obawy zwizane z nielegalnie dziaajcymi porednikami pracy, aby anonimowo dzwonili do organizacji i informowali o tym. 165 Code of Practice for Labour Providers in the Agriculture and the Fresh Produce Trade Temporary Working Group [Kodeks Pracy dla dostawcw siy roboczej w sektorze rolnictwa i handlu wieymi produktami rolnymi Tymczasowa Grupa Robocza], listopad 2004. Zob. take: Critical Major and Minor Non-Compliances [Istotne due i drobne niezgodnoci], 23 sierpnia, 2005 r. 166 Kodeks Postpowania dla dostawcw siy roboczej w rolnictwie i gaziach z nim zwizanych stanowi zwiastun umw zgodnoci wprowadzonych przez Ustaw o Licencjonowanym Porednictwie Pracy z 2004 r. Kodeks mia charakter dobrowolny, by popierany przez przedstawicieli brany i dotyczy postpowania dostawcwsiyroboczej i podmiotwkorzystajcychzusug pracownikw przed 2004 r, kiedy wesza w ycie ustawa. Dostawcy siy roboczej oferuj pracownikw rwnie innym prowadzcym dziaalno (podmiotom korzystajcym z ich usug), takim jak hodowcy, zakady pakowalnicze i producenci ywnoci. Niektre przepisy Kodeksu miay rwnie zastosowanie do podmiotw korzystajcych z usug pracownikw. Kodeks ustanawia minimalne obowizki prawne i uznan dobr praktyk dostawcw siy roboczej. Kodeks (17 listopada 2004 r.) zosta opracowany przez grup najwikszych sprzedawcw, zakadw pakowalniczych, dostawcw siy roboczej, zwizki zawodowe i departamenty rzdowe. Sporzdzono go, aby wymusi zmiany w sytuacji pracownikw czasowych. Grupa ta pracowaa pod nazw Tymczasowa Grupa Robocza ds. Pracy (Temporary Labour Working Group, TLWG). 167 rdo: Komunikat: Defra i GLA 28 wrzenia, 2006.
164
Rozdzia VIII
255
tyfikowania tych zagroe i uniemoliwienia ich tworzenia na krzywdzie innych. Po zapoznaniu si ze rodkami podjtymi w Zjednoczonym Krlestwie w celu zwalczania nieuczciwych agencji i pracownikw, czytelnik szybko dojdzie do wniosku, e s one dobrze przygotowane i w przyszoci oka si skuteczne. Dotyczy to rolnictwa, ogrodnictwa, przemysu spoywczego i poawiania may. Jest to jednak tylko niewielki sektor gospodarki! Co wicej, istniej pewne wyczenia z przepisw Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. Lista przedsibiorstw wyczonych, ale zwizanych z przemysem spoywczym, rolnictwem, ogrodnictwem itd. jest duga168 i obejmuje udostpnienia pracownika przez rolnika innemu rolnikowi, przedsibiorstwa gastronomiczne, nurkw itd Jeeli nieuczciwi porednicy pracy nie wyspecjalizowali si w podstawowych branach objtych ustaw z 2004 r., mog przesun swoj dziaalno do sfery w niej okrelonej, ale trzeba zauway, e spora liczba migrantw ekonomicznych z krajw grupy A8 pracuje w branach nie uwzgldnionych w tej ustawie. Budownictwo, transport, szpitale, usugi zdrowotne, pakowanie czci samochodowych, zakady produkcyjne, usugi firm sprztajcych itd. nie s objte przepisami ustawy z 2004 r. Migranci ekonomiczni pracujcy w tych branach s naraeni na nieuczciwe dziaania agencji i pracodawcw. Wypowied deputowanego Jima Sheridana, e jego inicjatywa wyprowadzi przestpcw poza brane zwizane z rolnictwem i rybowstwem169 jest suszna, ale czy nie wkrocz oni do innych sektorw, nie podlegajcych regulacjom, aby kontynuowa proceder wyzysku migrantw ekonomicznych? Prawd jest, e istnieje ogromna ilo moliwoci wykorzystywania ludzi w tych nieuregulowanych branach! Zastpca sekretarza generalnego TUC, Frances OGrady powiedziaa, e Jedyne dugoterminowe rozwizanie, jest takie, aby rzd wyeliminowa t luk prawn i wzi si za nieuczciwe agencje, niezalenie od tego, w jakim sektorze dziaaj.170 Rwnie sam system GLA nie jest wolny od niedocigni. Chocia GLA stosuje polityk, zgodnie z ktr kady starajcy si o licencj musi przej rygorystyczne kontrole, pojawiy si sygnay171, e rzd wywiera na GLA naciski, aby zagodzi procedury kontrolne i stosowa audyty oparte
Zob.: The Gangmasters (Exclusions) Regulations [Przepisy dotyczce wycze z Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy] 2006, nr 658, ktre weszy w ycie 6 kwietnia 2006 r., zawieraj 14 wycze. 169 Zob.: T & G Campaigning, 11 kwietnia, 2006. 170 rdo: Financial Times,15 sierpnia 2007, str. 2 171 Od TGWU i GMB, oba te zwizki zawodowe s czonkami GLA.
168
256
na ryzyku172. Oznaczaoby to, e tylko niektrzy starajcy si o licencj porednika pracy byliby sprawdzani pod ktem tego, czy przyzna im t licencj, czy nie. Narzucenie ogranicze w kontrolach przedlicencyjnych porednikw pracy uwaanych za wystarczajco niebezpiecznych moe przynie taki skutek, e nieuczciwi porednicy pracy nie zostan zidentyfikowani przez GLA i zdobd licencj na dziaanie w ramach prawa. Powodem takiego nacisku ze strony rzdu s wyniki Raportu Philipa Hamptona, w ktrym proponuje si zmniejszenie o jedn trzeci liczby inspekcji organw nadzorujcych. Chris Kaufman, kandydat na czonka rady TGWU GLA stwierdzi: Wszystkie sektory detalici, rolnicy i zwizki zawodowe zgadzaj si co do tego, e trzeba wyeliminowa przestpcw, ktrzy wyzyskuj pracownikw i stawiaj uczciwie dziaajce przedsibiorstwa pod cian. Dlatego musimy oprze si naciskom wymuszajcym ograniczenia kontroli porednikw pracy pod ktem zgodnoci ich dziaalnoci z prawem Zagodzone kontrole to koo ratunkowe rzucone oszustom. W takiej sytuacji bd oni wiedzieli, e maj realne szanse uzyskania licencji bez koniecznoci poddania si szczegowemu przegldowi.173 Sabe punkty filozofii dziaania GLA wskazuj na powane rysy ju w pierwszych kilku miesicach dziaania urzdu. Pojawiaj si sygnay174, e okoo poowa porednikw pracy, ktrzy dostarczaj migrantw ekonomicznych do sektorw rolnictwa i przetwrstwa spoywczego dziaa nielegalnie, i to pomimo pozornie surowych przepisw ustawy z 2004 roku. Szacuje si, e w branach zwizanych z ywnoci dziaa okoo 2 000 porednikw. Wedug stanu z lutego 2007 r., tylko poowie z nich GLA przyzna licencje. Trzeba przypomnie, e wszyscy porednicy dziaajcy w rolnictwie, ogrodnictwie, przetwrstwie i opakowalnictwie, nie wyczajc sektora rybnego, mieli obowizek zarejestrowania si do 1 padziernika 2006. Pracodawcy zatrudniajcy migrantw ekonomicznych z krajw grupy A8 i innych pracownikw od nielicencjonowanych porednikw pracy ryzykuj kar pienin w wysokoci 5 000 funtw i sze miesicy wizienia. TGWU ujawni szereg naduy dokonanych przez nieuczciwych porednikw pracy od momentu wejcia w ycie odnonego ustawodawstwa w 2004 roku. Dziaania te obejmuj np. pobieranie od polskich pracowniPomimo wypowiedzi Tonyego Blairea, e Ustawa o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy musi nie tylko wej w ycie, musi by stanowczo egzekwowana! rdo: Kongres zwizkw zawodowych. Zagroenia 225 24 wrzenia 2005. 174 rdo: Financial Times, 5 lutego 2007, artyku Andrew Taylora (korespondenta ds. zatrudnienia) pt. Tighter law fails to rein in rogue gangmasters [Surowsze prawo nie ukrci dziaa nieuczciwych porednikw pracy], str. 4.
172 173
Rozdzia VIII
257
kw po 50 funtw tygodniowo za miejsce siedzce w minibusie jadcym do zakadu przetwrstwa spoywczego, niezalenie od dostpnoci pracy. W innych przypadkach od kadego z dziesiciu Polakw pobierano 40 funtw tygodniowo za mieszkanie w domu z dwoma sypialniami175. Zastpca Sekretarza Generalnego TGWU stwierdzi, e GLA musi oczywicie wprowadzi skuteczny reim wydawania licencji tym porednikom, ktrzy zostali rozpoznani, ale musi te zagwarantowa, e ci, ktrzy s jeszcze identyfikowani, zostan objci prawem. Operacja Fuksja zainicjowana przez funkcjonariuszy176 przy pomocy organw podatkowych, socjalnych oraz policji polegaa na serii nalotw na porednikw pracy w brany kwiaciarskiej w Kornwalii. Obecnie GLA przygotowuje cztery oskarenia obejmujce liczne podmioty, prowadzi ledztwa w sprawie czternastu innych i monitoruje pidziesit kolejnych przypadkw. Jest to faktycznie solidny pocztek, ale jak twierdzi Mark Boleat, przewodniczcy Zwizku Dostawcw Pracownikw (Association of Labour Providers, Nie mona oczekiwa, aby jedynie GLA musia radzi sobie z konsekwencjami sytuacji, gdzie w kraju znajduj si setki tysicy nielegalnych pracownikw, atwo jest uchyla si od podatkw, a supermarkety stale d do wywierania naciskw na obnienie kosztw177. Pan Boleat zachci sprzedawcw, aby zagwarantowali, e nie wspieraj nielegalnej dziaalnoci nabywajc produkty rolne od dostawcw, ktrzy wykorzystuj pracownikw pozyskanych od nielegalnych porednikw pracy178. GLA odpowiedzia, e chocia Operacja Fuksja miaa solidny pocztek, musimy zacz tworzy solidne podstawy do oskare, ktre bd stanowiy sygna dla tych, ktrzy cigle prbuj uchyla si przed nasz dziaalnoci. Jednoczenie musimy zagwarantowa, e wszystkie wolne zasoby skierowane s na dziaania majce namierzy pozostae nielegalnie dziaajce podmioty179. Chocia stwierdza si, e dziaania miay dobry pocztek, to musz one by kontynuowane w rwnie zdecydowany sposb, dopki nielegalnie dziaajcy porednicy pracy w Zjednoczonym Krlestwie nie zostan zidentyfikowani i zwizany z nimi problem nie zostanie odpowiednio roz-
Ibidem. Trzeba zauway, e liczba funkcjonariusz GLA wzrosa z 11 do 18. 177 rdo: The Financial Times, Ibidem. 178 Przypomnie naley, e pracodawcom, ktrzy korzystaj z usug nielicencjonowanych porednikw pracy, grozi oskarenie, chyba, e wyka, e podjli wszelkie kroki, aby upewni si, e porednik pracy dziaa na mocy wanej licencji. 179 rdo: The Financial Times, Ibidem.
175 176
258
wizany180. Rzd powinien wic udostpni GLA stosowne zasoby, umoliwiajce zneutralizowanie porednikw pracy dziaajcych w szarej strefie. Uczciwi, legalnie dziaajcy porednicy pracy s rwnie zaniepokojeni psuciem rynku przez porednikw nielegalnych, ktrzy unikaj pacenia podatkw i pastwowych skadek zdrowotnych. Mao prawdopodobne jest, aby pracodawcy, korzystajcy z taniej siy roboczej oferowanej przez nieuczciwych porednikw, zgaszali si do GLA! W wyniku nalotu GLA (akcja pod kryptonimem Operacja Szalotka (Operation Scallion) odebrano licencj zakadowi przetwrstwa spoywczego z regionu Vale of Evesham, ktry realizowa dostawy do wikszoci supermarketw181. Jest to pierwszy przypadek wycofania licencji porednikowi pracy, od 1 padziernika 2006 r. kiedy wprowadzono prawo chronice pracownikw migrujcych182. Akcja przeprowadzona przez GLA ujawnia sie dostawcw siy roboczej, ktra wypacaa migrantom ekonomicznym z grupy krajw A8 pace poniej stawki minimalnej, robic nielegalne odliczenia od pensji, zastraszajc ich i przeladujc. Zaangaowany w spraw porednik pracy, Dynamic Workforce, przysa okoo 250 polskich i sowackich migrantw ekonomicznych do Bamfords, przedsibiorstwa przetwrstwa spoywczego, zaopatrujcego supermarkety. Szeciu innych porednikw pracy stracio licencje, ale mog wci prowadzi dziaalno do czasu rozpatrzenia zoonych apelacji. Pracownicy GLA twierdz, e maj dowody, e kto w Bamfords ostrzeg porednika przed akcj. Przedsibiorstwo Bamfords nie zamao przepisw korzystajc z usug tych porednikw pracy, poniewa wszyscy oni posiadali licencje. W Bamford podjto decyzj o natychmiastowym zawieszeniu usug dostawcw siy roboczej, podlegajcych akcji dochodzeniowej prowadzonej przez GLA. Co wicej, firma sama zatrudnia migrantw dotknitych t systuacj. Przypomnie naley183, e w przypadku poawiania may, do 6 kwietnia 2007 r. nie wprowadzono definicji przestpstw. Urzd GLA informowa bran o tym terminie i zada, aby wszystkie wnioski o przyznanie licencji zostay zoone do 23 lutego 2007 r., aby umoliwi ich rozpatrzenie184. Wyglda na to, e porednicy pracy dostarczajcy pracownikw do branTrudno oczywicie zidentyfikowa porednikw pracy dziaajcych w szarej strefie, nie ma bowiem ich oficjalnego rejestru. W takiej sytuacji s oni niewidzialni dla wadz. 181 rdo: The Financial Times, 11 marca, 2007, str. 2. 182 Do 15 sierpnia 2007 r. GLA uniewani dziewitnacie licencji porednikw pracy, a dziewiciu porednikw zoyo apelacje w sprawie utraty swoich licencji. rdo: Financial Times, 15 sierpnia 2007, str. 2. 183 Zob.: str. 252 ante. 184 rdo: GLA, 5 marca 2007 r. i Financial Times, 28 lutego 2007, artyku Andrew Taylora, str. 4.
180
Rozdzia VIII
259
y zwizanej z poawianiem may nie otrzymali ani jednego wniosku. Jest to sytuacja niepokojca! GLA sugeruje, e bierno porednikw pracy spowodowana jest midzy innymi tym, e by moe nie wiedz oni, czy owiska may zostan zamknite, a taka moliwo istnieje. Wedug opinii autora tego tekstu, licencjonowanie porednikw pracy w przemyle spoywczym umoliwi pewn przejrzysto, poniewa legalnie dziaajcy porednicy znajduj si w rejestrze GLA, co jest do sprawdzenia. Jednak wyzysk i naduycia wci bd miay miejsce, poniewa nieuczciwi porednicy pracy przenios swoj dziaalno do obszaru nie objtego Ustaw o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. S to brane takie jak budownictwo, szpitalnictwo, gastronomia, sprzeda detaliczna, domy opieki itd.185. Dlatego te opinia rzdu brytyjskiego, e problemy zwizane z pracownikami ekonomicznymi z zagranicy istniej gwnie w sektorze zwizanym z produkcj ywnoci, jest bdna. Felicity Lawrence susznie zauwaa: wyglda na to, e ju sam charakter outsorcingu zatrudnienia, gdzie pracownikw mona w dowolny sposb wykorzystywa i trzeba im zapewni przewz i tymczasowe zamieszkanie, stwarza spor grup migrantw naraonych na naduycia, stanowicych integraln cz struktury gospodarczej186. Proceder naduy i wyzyskiwania migrantw ekonomicznych przez nieuczciwe agencje i pracodawcw bdzie wic trwa w branach, ktre nie podlegaj ustawie z 2004 r.! Dlatego te migranci ekonomiczni bd wci dostpni za nisze stawki. Stwierdzi naley, e konieczny jest wszechstronny system licencyjny, ktry objby wszystkie agencje zatrudnienia i pracodawcw we wszystkich sektorach zatrudnienia. Taki wszechstronny system licencyjny przynisby skutki dwojakiego rodzaju. Po pierwsze, oznaczaby popraw warunkw pracy tysicy migrantw ekonomicznych naraonych na naduycia, a po drugie utrudniby nieuczciwym agencjom i pracodawcom psucie legalnego rynku. Tom Hadley z Konfederacji ds. Rekrutacji i Zatrudnienia (Recruitment and Employment Confederation) zaznaczy, e naley poczeka z rozszerzeniem pola dziaalnoci GLA, dopki nie okae si, e istniejcy ju system przynosi oczekiwane efekty w sektorze ywnoci. Doda rwnie, e
Przedstawiciele Biura Doradztwa Obywatelskiego informuj, e zgasza si do nich coraz wicej migrantw ekonomicznych z rnych czci Zjednoczonego Krlestwa, ktrzy padli ofiar bezprawnych praktyk, midzy innymi w domach opieki i sektorze budownictwa. Rwnie zwizki zawodowe twierdz, e regularnie dowiaduj si o przykadach nielegalnego zatrudnienia migrantw i naduy w firmach sprztajcych, drukarskich, na budowach, w systemie opieki zdrowotnej, itd. Przy tym wszystkie te przypadki oparte byy o skomplikowany, midzynarodowy acuch podwykonawstwa. 186 rdo: The Guardian, 19 stycznia, 2005 r.
185
260
wane jest, aby zauway, e wszyscy dostawcy siy roboczej podlegaj ju przepisom Ustawy o Agencjach Zatrudnienia, a rzd podj niedawno aktywn kampani majc na celu ochron pracownikw naraonych na naduycia.187 Z caym szacunkiem dla przytoczonej wyej wypowiedzi, autor przedstawi ju sabe strony przepisw Ustawy o Agencjach Zatrudnienia! Jeli chodzi natomiast o czynn kampani rzdu (omawian poniej), jest ona nieskuteczna! Rzd sfinansowa dwuletni projekt pilotaowy funkcjonujcy w dzielnicach Londynu City i Docklands od pocztku 2007 r., majcy na celu ograniczenie wyzysku migrantw ekonomicznych pracujcych w brany porzdkowej i budownictwie188. Celem projektu jest ochrona pracownikw naraonych na naduycia. System objby wadze miejscowe, grupy gospodarcze, zwizki zawodowe i agencje doradcze. Sugeruje si, e projekt taki bdzie nieskuteczny, a migranci ekonomiczni nie bd mieli adnych praw, poniewa aby je uzyska, musz przez rok pracowa dla tego samego pracodawcy. Wszelkie skargi z ich strony dotyczce naruszenia zasad BHP, niskich pac i zych warunkw pracy spowodowayby sankcje lub zwolnienie! Projekt ten jest niewykonalny i suy jedynie stwarzaniu pozorw. J akskutecznyjestUrzdds.LicencjonowaniaZbiorowego PorednictwaPracy(GangmastersLicensingAuthority)? Opisywane tu badania pokazuj, e od momentu powstania GLA dziaa aktywnie. W chwili pisania tego dokumentu GLA przygotowawszy sprawy (patrz wyej) ma wanie poinstruowa rad odnonie trzech zaskaronych spraw189. Oznacza to, e GLA zamierza i rzeczywicie to robi wprowadzi w ycie przepisy dotyczce gangmasterw, ktre decyduj o ledztwach, pouczeniach, aresztowaniach, cofniciu licencji oraz utracie lub zakceniu dziaalnoci handlowej pod grob surowych kar wcznie z dziesicioletnim pozbawieniem wolnoci w przypadkach gangmasterw nieposiadajcych licencji. Warto przypomnie (patrz wyej), e w marcu 2007 r. GLA cofn licencj Dynamic Workforce Ltd.190, koczc w ten sposb jej dziaalno
rdo: Financial Times,15 sierpnia 2007, str. 2. 11 wrzenia 2006 r. Obejmie rwnie sektor szpitalnictwa w Birmingham. Pocztkw projektu mona doszuka si w dokumencie Success at Work [Sukces w pracy] opublikowanym w marcu 2006 r., ktry zobowizywa rzd do propagowania nowego partnerskiego podejcia, aby pomc pracownikom naraonym na naduycia. 189 rdo: BBC News, 19 maja 2007 r. 190 rdo: BBC News, 8 maja 2007 r.
187 188
Rozdzia VIII
261
ze skutkiem natychmiastowym z powodu znaczcej niezgodnoci z przepisami legislacyjnymi dotyczcymi wykorzystywania pracownikw migracyjnych z krajw grupy A8, ktrych miaa chroni. Warto przypomnie rwnie (patrz wyej), e u szeciu innych firm zwizanych z Dynamic Workforce Ltd. rwnie stwierdzono naruszenie licencji, jednak w maju 2007 r. mogli odwoa si od decyzji GLA. Stwierdzono, e wszyscy ci gangmasterzy zatrudniali pracownikw nielegalnie i wypacali im zbyt niskie wynagrodzenia. 250 migrantw ekonomicznych zatrudniono jako pakowaczy warzyw w Pershore (Worcestershire) oraz Atherstone i Salford Priors (Warwickshire). Byli to gwnie obywatele polscy i sowaccy. Tych siedem firm dostarczao pracownikw do stanowiska produkcji ywnoci w dolinie Evesham, ktre nastpnie zaopatrywao wiksze supermarkety. Wykrytojednakpewneniedocignicia! Stwierdzono, ze pomimo konkretnych przepisw dotyczcych gangmasterw i uprawnie GLA do zwalczania ich niegodziwych praktyk, wykorzystywanie wci trwa! Dowody przekazane przez pana Toraka, obywatela Czech, a obecnie wsplnotowego wspierajcego funkcjonariusza policji w Cambridgeshire Police mwiy, e codziennie spotyka przypadki wykorzystania pracownikw migracyjnych w obszarach Peterborough i Wisbech191. Przykady podane przez pana Toraka to m.in. sytuacje kiedy gangmasterzy z Europy Wschodniej przyjedaj do miast Republiki Czeskiej, znajduj osoby bezdomne na ulicy i proponuj im dach nad gow i porzdn prac, jeli przyjad do Wielkiej Brytanii. ... Zabieraj im paszporty, ka pracowa sze lub siedem dni w tygodniu w przemyle ywnociowym; daj pokj w domu zwykle jeden pokj na cztery osoby... Daj im kilka puszek fasoli do jedzenia i kawaek taniego chleba, a pac 5 funtw tygodniowo. Z 250 funtw na osob, ktre otrzymuj gangmasterzy, wydaj na nich najwyej 50 funtw. Ludzie... boj si mwi. Czasami po prostu uciekaj. Jeeli mwi, e potrzebuj wicej pienidzy, s wyrzucani z mieszkania. S zmuszani do pracy. To niewolnictwo. To rzeczywicie bardzo niepokojce dowody! Pani Tucker, rzeczniczka Biura Porad Obywatelskich (CAB) w Wisbech (Cambridgeshire) powiedziaa BBC, e zna przypadki, w ktrych gangmasterzy ...grozili pracownikom uyciem siy, jeeli przestan dla nich pracowa. Rzeczniczka CAB kontynuuje: Innym pracownikom powiedziano,
191
rdo: BBC News, 19 maja 2007 r., http://news.bbc.co.uk
262
e musz zapaci, eby opuci obecn prac i e zachowanie niektrych gangmasterw nadal suyo zastraszaniu migrantw ekonomicznych z A8 nawet po zarejestrowaniu si w GLA. Uwaa ona to za zarejestrowane niewolnictwo. Linda Hutchinson z CAB w Fenland (Cambridgeshire) rozmawiaa z BBC o otyszach i Litwinach przywoonych do Zjednoczonego Krlestwa przez niektrych gangmasterw, ktrzy ami wszystkie rodzaje umw i uregulowa prawnych. Zwalniaj pracownikw bez wypowiedzenia. Inne kwestie przedstawione przez CAB to m.in. gangmasterzy, ktrzy wymagaj ... od wszystkich pracownikw wynajmu tymczasowego mieszkania za ich porednictwem i eksmituj ich bez wypowiedzenia w przypadku choroby lub ciy lub stosuj przemoc, jeeli migranci oponuj lub wnosz skarg. Policjant ds. mniejszoci i spraw etnicznych z Norfolk, Ashley Grant, poda kilka przykadw, w ktrych gangmasterzy przekroczyli swoje kompetencje w odniesieniu do praw zatrudniania. Obejmuj one a) przypadek polskiej grupy emigrantw, ktra musiaa zapaci gangmasterowi 300 funtw za podr z Polski; b) przypadek migrantw pracujcych w przemyle przetwrstwa ywnoci w Norfolk, ktrym odjto za kar 10 funtw z pacy, gdy dwch innych pracownikw uszkodzio maszyn; c) przypadki odjcia 20 funtw od zarobkw za transport do pracy, nawet jeli z niego nie korzystano; d) przypadki, gdy obcy sobie mczyni i kobiety musieli dzieli sypialni. Powysze przykady, ktre podaj dodatkowe informacje do omawianych we wczeniejszych czciach tego rozdziau na temat wykorzystania i naduy192, pokazuj, e skargi przeciwko gangmasterom zdaj si zwiksza pomimo systemu licencjonowania prowadzonego przez GLA i twardych przepisw zwalczania wykorzystywania. Wielu gangmasterw dostao licencj z GLA, jednak w ich gronie s osobnicy niegodziwi, ktrzy nadal naruszaj warunki licencji, jak rwnie naruszaj rne ustawy prawa pracy. Podano przykady, gdzie wielu gangmasterw, ktrzy otrzymali licencj od GLA, utracio j lub moe utraci z powodu odwoa. Ponadto uznaje si, e znaczca liczba niegodziwych gangmasterw dziaa, nie otrzymawszy licencji GLA. Pytania, ktre naley zada i na ktre naley odpowiedzie, to czy GLA ma niezbdne umocowanie prawne193 do penienia funkcji skutecznie; czy dysponuje niezbdnymi rodkami przymusu, ale nie posuwa si dostatecz192 193
Zob. Str. 212 i nast. Jez Lewis, ktry z Nickiem Broomfieldem wsptworzy film Duchy (Ghosts) oparty na tragedii w zatoce Morecambe, sugeruje, e GLA jest bezsilny.
Rozdzia VIII
263
nie daleko, czy moe nie jest dostatecznie zdecydowany chroni pracownikw migracyjnych przed wykorzystaniem; czy jako stosunkowo nowa instytucja jest ju w stanie samodzielnie dziaa, podejmujc niezbdne dziaania w celu wyegzekwowania praw i powstrzyma dziaania niegodziwych gangmasterw; czy istnieje rwnowaga midzy licencyjn rol GLA, a jego rol egzekucyjn i jeli tak czy zostaa ju osignita; czy GLA bardziej skupia si na procedurach przyznawania licencji, nie zajmujc si zbiorowymi porednikami pracy po wydaniu licencji; i wreszcie czy GLA dysponuje wystarczajcym personelem, eby by skutecznym w zwalczaniu niegodziwych gangmasterw? Trudno odpowiedzie na te pytania nie zbadawszy sytuacji, w jakiej GLA funkcjonuje. W mniemaniu autora GLA cierpi z powodu problemw zwizanych z kad z tych kwestii! Moliwe nawet, e odpowied mieci si w powiedzeniu gdzie kucharek sze, tam nie ma co je, poniewa istnieje wiele organw cigania takich jak Inspektorat Zdrowia i Bezpieczestwa Pracy, zajmujcy si sprawami zdrowia i bezpieczestwa; zespoy egzekwowania przestrzegania pacy minimalnej w odniesieniu do krajowej pacy minimalnej; urzd skarbowy i celny do spraw podatkowych; Inspektorat ds. Norm dla Agencji Zatrudnienia itp., a kady oczekuje, e dziaa bd pozostae!
g) Wyzysk przez polskie agencje zatrudnienia

Agencje zatrudnienia w Polsce, zapewniajce pracownikw zagranicznym pracodawcom, s prawnie zobowizane do rejestracji i zdobycia licencji. Istniej surowe przepisy prawne, ktre naley speni zanim otrzyma si pozwolenie na dziaalno. Jeden z nich zawiera wymg, e agencje nie mog da od potencjalnych migrantw ekonomicznych adnych opat ani prowizji za usugi polegajce na szukaniu zatrudnienia. Opaty lub prowizje wypaca potencjalny pracodawca. Pomimo przepisw prawnych wymagajcych licencjonowania agencji zatrudnienia, istnieje pewna liczba polskich nieuczciwych agencji, ktre postanowiy si nie rejestrowa i ktre stosuj niegodziwe dziaania w celu wyzyskania sabych migrantw ekonomicznych. Badania empiryczne przeprowadzone przez Samanth Currie194 obrazuj niektre z tych praktyk. S zrnicowane, ale wszystkie maj co wsplnego, mianowicie podstpne wyudzanie pienidzy. Machinacje sto194
The role played by agencies and employers in facilitating post-accession Polish migration to the U.K. (wersja robocza), Midzynarodowa Konferencja COMPAS zatytuowana International Labour Migration. In whose interest?, 56 lipca, 2006 r., Uniwersytet Oksfordzki.
264
sowane przez te otrowskie agencje s zrnicowane. Mog przyj posta prowizji, czasem wygrowanych i/lub caociowej wpaty, ktra suy rzekomo pokryciu kosztw podry, zakwaterowania i transportu w kraju docelowym, i/lub zupenej obojtnoci agencji po podaniu migrantowi ekonomicznemu adresu pracodawcy, ktra w ten sposb umywa rce w przypadku, gdy pracodawca wykorzystuje migranta. Pewien migrant ekonomiczny w rozmowie z pani Currie stwierdzi195 ... Zapaciem duo pienidzy, okoo 800 funtw, za zorganizowanie mi tu pracy. Mao tego, e opata naliczona bya niezgodnie z polskim prawem (jak rwnie z brytyjskim i innych pastw czonkowskich UE), do tego opiewaa niebotyczn sum! Telefonista z telefonu zaufania potwierdzi t praktyk. ... Kilka dzwonicych osb wspomniao, e agencja zatrudnienia pobraa od nich opat. Pamitam, e wymieniona cena wynosia 4 000 zotych, czyli cakiem sporo, bo to podwjna rednia pensja w Polsce... Migrant ekonomiczny poda przykad rzekomej cakowitej wpaty, jakiej dokona na rzecz agencji zatrudnienia, a ktra, jak si okazao po jego przyjedzie na miejsce, nie bya wcale cakowita. Wpaciem pienidze i kto poda mi adres, nazwisko i numer telefonu... a potem tu przyjechaem, zapaciem znowu, eby wynaj mieszkanie, znale prac na pocztek, ale po dwch miesicach rzuciem j... Syszaem, e s tacy, co zabieraj ci paszport i duo pienidzy, i zmuszaj ci do pracy w fabryce, zupenie jak sto lat temu. Ten sam telefonista z telefonu zaufania powiedzia: s ludzie oszukani przez agencje zatrudnienia i pozostawieni z niczym w Londynie na dworcu Victoria Station. W kwestii obojtnoci agencji zatrudnienia w stosunku do moliwych problemw, jakie przeywa migrant ekonomiczny inaczej mwic, zasada po nas choby potop owiadczenie innej migrantki ekonomicznej stanowi dobry przykad pospolitej praktyki. Pracujcy w hotelu, opacana by poniej pacy minimalnej, miaa nadgodziny i bya oglnie le traktowana. Kiedy zwrcia si o rad do agencji, ktra znalaza jej mieszkanie w hotelu, nie otrzymaa jej, poniewa agencja nie dysponowaa informacjami o przysugujcych prawach w krajach penicych rol gospodarza albo po znalezieniu pracy agencja staa si obojtna i dlatego niechtnie udzielaaby dalszych informacji i pomocy, albo zwyczajnie jej pracownikom si nie chciao. ... Agencja podaa mi adres pracodawcy, ale pniej, jeli miaam problemy, nigdy nie stana po mojej stronie. Zawsze chronia siebie...196
195 196
Ibidem str. 6. Wszystkie te przykady s cytatami z wymienionej publikacji pani Currie.
Rozdzia VIII
265
h) System Rejestracji Pracownikw (WRS) i jego wady

System Rejestracji Pracownikw (WRS) jako taki zosta poddany krtkiej analizie197. Brytyjska polityka stojca za typ programem ma ... zapewni, e osoby przybywajcy do Wielkiej Brytanii mog zarabia na ycie otwarcie i uczciwie i nie zostan wcignici do szarej strefy198. Inaczej mwic celem WRS jest zahamowanie czarnego rynku i utwierdzenie etosu pracy migrantw ekonomicznych z krajw A8. Tak jak w przypadku wikszoci ustaw, furtki i luki prawne istniej i WRS si ich nie ustrzee! Te furtki i luki mog zachci pozbawionego zasad pracodawc do wykorzystywania migrantw ekonomicznych. atwo zauway, e wedug Przepisw199 zatrudnienie migranta ekonomicznego z A8 jest niezgodne z prawem, jeli nie jest on zarejestrowany w WRS. Jednake badania przeprowadzone przez Anderson i Rogalyego200, Samanth Currie201 i autora pokazuj, e z powodu wielu czynnikw omawianych poniej Przepisy nie s tak skuteczne, jak mogyby by; wskutek tego zachcaj do wyzysku. Wspomniano, ze migranci ekonomiczny z A8 mog by niewiadomi swoich praw pracowniczych. Ju samo to wystarcza, eby umieci migranta w sabszej pozycji wzgldem pracodawcy, jeeli prawne procedury egzekucyjne s nieskuteczne, a takie wanie s! Jak ju zauwaylimy202, WRS praktycznie nie dziaa z powodu zoonoci, kosztw siy roboczej i z innych przyczyn. Z tego powodu istnieje wielu niegodziwych pracodawcw, ktrzy umylnie203 nie rejestruj migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrych zatrudniaj. W ten sposb mog ich wykorzystywa na wiele sposobw, podejmujc wkalkulowane ryzyko z nadziej, e nie zostan zapani i ukarani przez wadze. Nawet w przypadku, gdy migrant ekonomiczny z A8 dobrze zna swoje prawa pracownicze, moe mu by trudno wyegzekwowa je z powodu
Por. rozdzia zatytuowany Status prawny emigranta ekonomicznego, str. 71 i nast. Pan David Blunkett, brytyjski parlamentarzysta, ktry by wwczas Sekretarzem Stanu (odpowiednik ministra) w Ministerstwie Spraw Wewntrznych. Hansard, H.C. Vol. 418, kolumna 25, 23 lutego, 2004. 199 Przepisy o przystpieniu z 2004 r. (Rejestracja imigracji pracownikw) (SI 2004/121). Przepis 9(1). 200 B. Anderson and B. Rogaly: Forced Labour and Migration to the United Kingdom, COMPAS and TUC 2005. 201 The role played by agencies and employers in facilitating post-accession Polish migration to the U.K. (wersja robocza), Midzynarodowa Konferencja COMPAS, 56 lipca, 2006 r., Uniwersytet Oksfordzki, ktra rwnie omawia t spraw na str. 79. 202 Zob. str. 260 i nast. 203 Anderson i Rogaly. Tame, str. 48.Zob. take: Anderson, Ruhs, Rogaly, Spencer: Fair Enough? Central and East European Migrants and Low-Wage Employment in the U.K., COMPAS, maj 2006.
197 198
266
skomplikowania relacji stworzonych przez szereg umw podwykonawstwa. Anderson i Rogaly stwierdzili, e204 ... Migranci czsto s zatrudniani przez zdumiewajcy szereg podwykonawcw i agentw, ktrzy utrudniaj roszczenia i ochron podstawowych praw czowieka i praw pracy. Migrant ekonomiczny z A8, ktry by w peni wiadom swoich praw pracowniczych i WRS, w rozmowie z autorem stwierdzi: Poniewa mamy wielu pracodawcw i w dodatku jestemy przenoszeni z jednej agencji zatrudnienia do drugiej, nie wiemy, jak mamy egzekwowa nasze prawa, bo nie wiemy, kto jest za nas odpowiedzialny... i dlatego musimy pracowa nielegalnie. Badania Samanthy Currie potwierdzaj te informacje o WRS, gdy jedna z osb badanych powiedziaa205: ... ta praca bya nielegalna, bo nie opaciem ubezpieczenia ani podatku, ani si nie zarejestrowaem. Wypaty nie byy zachwycajce... Praca bya nielegalna. Sdz, e wiele ludzi tak pracuje... Pracodawcy nie chc zatrudnia pracownikw legalnie, bo tak mog im mniej zapaci, a w takich miejscach pracuj tylko cudzoziemcy... bo aden Anglik by si na to nie zgodzi... Rozmowy przeprowadzone przez autora wykazuj, e dua cz pracodawcw zamierza zarejestrowa migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8, ktrych zatrudniaj, ale zaniedbuj albo lekcewa to m.in. Z powodu natoku spraw biecych i braku czasu dla dodatkowych obowizkw administracyjnych albo dlatego, e nie uwiadamiaj sobie ograniczenia czasowego WRS dla migrantw ekonomicznych, albo z powodu braku personelu itp...206 Takie zaniedbanie lub opnienie ze strony pracodawcy mogoby spowodowa nie tylko niedogodnoci dla migranta ekonomicznego z A8, ale take utrat praw wynikajcych z rejestracji w WRS. Z prby 183 migrantw ekonomicznych z A8 (pracujcych w wielu branach w caej Wielkiej Brytanii), z ktrymi rozmawia autor, jakie 18% byo zaniepokojonych bezczynnoci pracodawcy niechccego ich zarejestrowa. Jeden z nich powiedzia mj pracodawca wzi mj paszport, eby mnie zarejestrowa (w WRS), ale przez wiele miesicy nic z tym nie zrobi... Nie wiem dlaczego Inny stwierdzi Mimo e mj pracodawca zawsze twierdzi, e zarejestruje mnie i koleg (w WRS), musiaem mu o tym wielokrotnie przypomina... nim w kocu doszo do rejestracji...
204 205 206
Tame str. 7. Tame str. 8. Rozmowy przeprowadzone midzy grudniem 2006 r. a lutym 2007 r. Z dwudziestoma rednimi i duymi pracodawcami, m.in. Ideal Standards, George Houlton contractors Ltd., P & O, Lairgate Hotel, Pizza Hut, Falcon Autos, Bowker W. H. International Ltd, S and L Services (Cleaners), i in.
Rozdzia VIII
267
Skutkiem tych opnie by fakt, e ci pracownicy zatrudnieni byli nielegalnie, a ponadto byli nielegalnymi mieszkacami cho tymczasowo gdy przekroczony zosta wyznaczony na rejestracj okres 30 dni. Wyniki bada Samanthy Currie daj podobny obraz. Migrantka z A8 zmienia prac po szeciu miesicach, ale now znalaza w wyznaczonym terminie 30 dni. Ponowna rejestracja u nowego pracodawcy bya wic konieczna, lecz ten ostatni zaniedba obowizek rejestracji w WRS w terminie. Z tego powodu kobieta utracia prawa do dwunastomiesicznego staego zatrudnienia i musiaa od nowa zacz 12-miesiczny sta. Stwierdzia207: ... Przekazaam pismo pracodawcy... i wci czekam, wic nie mam pojcia, co si stanie, bo powiedziano mi, e termin upywa po 30 dniach, a ja go przekroczyam. Poza tym w czasie, gdy nie bya zarejestrowana w WRS, pracowaa nieprzepisowo i mieszkaa nielegalnie. Podczas tego badania stwierdzono, e przepisy o WRS mog chwilami mie skutek przeczcy filozofii WRS. Przepisy te mog wic przynosi efekt przeciwny do zamierzonego. Wielu zapytanych migrantw ekonomicznych uwaa, e WRS jest uciliwy, nieelastyczny, kopotliwy proceduralnie, niewygodny i zbiurokratyzowany z powodu przepisw o sztywnym terminie 30 dni. Wol nie zmienia pracy, jeli mam pracowa legalnie, bo za kadym razem musz si ponownie rejestrowa... To bardzo kopotliwe i niewygodne, e jest tak mao czasu na rejestracj... powiedzia jeden z Polakw autorowi. Kto inny stwierdzi: Mj znajomy zostawi prac i znalaz inn, ale by niezadowolony, wic zmieni jeszcze raz... Z powodu 30 dniowego terminu ponownej rejestracji pracuje teraz nielegalnie, bo pracodawca nie zdy ponownie go zarejestrowa... system jest uciliwy i nieelastyczny... Samantha Currie uwaa, e zasady rejestracji mog... utrudnia migrantowi moliwo zmiany zawodu208 i cytuje, co jeden z rozmwcw powiedzia na ten temat. Mamy obowizek rejestrowa si w cigu 30 dni za kadym razem, gdy zmieniamy prac... Co si dzieje w przypadku, gdy zmieni prac, nowa mi nie odpowiada i odchodz po tygodniu... Za kadym razem musze si rejestrowa... To sprawia, e Polacy zostaj w pracach, ktrych nie lubi i w ktrych nie s dobrze traktowani. Myl lepiej tu zostamy, skoro jestemy zarejestrowani. Jeli zdecyduj si na zmian pracy, musz znowu si przerejestrowa, a co jeli ta druga praca bdzie gorsza i znowu bd musia j zmieni? To zawracanie gowy. Ten migrant ekonomiczny uzna, e system jest gupi!
207 208
Tame str. 8. Tame str. 9.
268
Uwaa si wreszcie, e WRS wywouje stres i napicie u migranta ekonomicznego, jeeli ten uda si do Wielkiej Brytanii w poszukiwaniu pracy209. Mimo e znalezienie pracy w cigu 30 dni jest moliwe (w tym czasie migrant ekonomiczny z A8 musi si zarejestrowa), naley si zgodzi, e znalezienie pracy a zwaszcza odpowiedniej pracy w tym czasie210 moe by trudne. Efekty s rne. Po pierwsze, migrantowi moe nie uda si znale pracy w tym czasie. Po drugie, migrant moe znale nieodpowiedni prac albo prac niewykorzystujc jego potencjau. Mamy wiele przykadw migrantw ekonomicznych z A8 o zbyt wysokich kwalifikacjach wzgldem pracy, ktr wykonuj. Jeden z migrantw ekonomicznych powiedzia: Jestem magistrem filozofii, a pracuj jako opiekun w Linden House211. Inny stwierdzi Jestem wykwalifikowanym elektrotechnikiem, a pracuj teraz w magazynie. Takie sytuacje s niezliczone, ale do tych degradacji niekoniecznie dochodzi z winy 30-dniowego okresu rejestracji w WRS jednak niektre s zapewne lub z pewn doz prawdopodobiestwa spowodowane stosunkowo krtkim okresem. Po trzecie, jeeli migrant znajdzie nieobsadzon posad i bdzie si o ni ubiega, proces selekcji moe zaj ponad 30 dni, jeeli potrzeba zdoby referencje, przeprowadzi rozmowy kwalifikacyjne, przestrzega procedury selekcji itd. Po czwarte, regua 30-dniowego terminu WRS moe przynosi efekt przeciwny do zamierzonego w inny sposb. Moe w efekcie odmwi i/lub utrudni migrantowi ekonomicznemu z A8: a) znalezienie waciwej pracy, lub b) szansy na lepiej patn prac, lub c) przyspieszy jego decyzj o zwrceniu si o pomoc do agencji zatrudnienia, ktra wiedzc o jego popiechu, mogaby wykorzysta sytuacj, w ktrej si znalaz! Do kadej z tych sytuacji dochodzi z braku czasu na rejestracj migranta. Mimo e te problemy albo potencjalne problemy istniej, niemdrze byoby je wyolbrzymia, a to z nastpujcych powodw. Po pierwsze, WRS to program tymczasowy, co oznacza, e dobiegnie koca najpniej w 2011 r. wraz z wyganiciem ustale przejciowych dla grupy A8, o ile nie wczeniej. Mimo e rzd brytyjski postanowi kontynuowa WRS w drugim okresie przejciowym (tj. od 1 maja 2006 r. do 30 kwietnia 2009 r.), moe si okaza, e pod koniec tego drugiego okresu przejciowego zdecyduje zakoczy ten program. Jeli nie, WRS zostanie zniesiony po upywie trzeciego okresu przejciowego.
Tame str. 9. W zalenoci od stanu rynku pracy. 211 Linden House to szpital psychatryczny niedaleko Market Weighton w hrabstwie Yorkshire w Anglii.
209 210
Rozdzia VIII
269
Po drugie, dyskusja nad problemami stworzonymi przez WRS wymaga oceny z pewnego dystansu. Podczas licznych rozmw z migrantami z A8 przeprowadzonych przez autora stao si jasne, e istotna mniejszo rozmwcw zorientowana w sprawie WRS, nie bya szczeglnie zaniepokojona jego przepisami. Jeden z bardziej wyksztaconych i pracowitych migrantw ekonomicznych z A8 stwierdzi w rozmowie: Termin 30 dni na znalezienie pracy i rejestracj albo powtrn rejestracj po zmianie pracy jest nierealistyczny, mieszny i niesprawiedliwy, ale nigdy mnie to nie martwio, poniewa nawet jeeli nie uda mi si znale pracy i zarejestrowa si, to i tak nic si nie stanie, bo mam prawo przebywa w Anglii. Niewielka mniejszo migrantw ekonomicznych z A8 przesuchiwana przez autora ya w sodkiej niewiadomoci na temat WRS, zupenie na nie zwaajc! Niektrzy odpowiadali: Co to jest WRS? Nigdy nie syszaem! Ja nic nie wiem, Czy to mnie dotyczy? itp. Po trzecie, wykorzystanie migrantw ekonomicznych z A8 przez niegodziwych pracodawcw (ktrzy umylnie lekcewa przepisy WRS wiedzc, e ich egzekwowanie nie jest skutecznie monitorowane) jest krtkotrwae, poniewa WRS ma charakter tymczasowy w ramach rodkw przejciowych, ktre rwnie s ograniczone czasowo.
i)Pracaprzymusowaiodpracowywaniedugw
Pojawia si nowa forma handlu ludmi z krajw grupy A8 do Wielkiej Brytanii (i niektrych innych pastw czonkowskich UE). Sposb, w jakich ten handel zachodzi, przyjmuje form pracy przymusowej, ktra wystpuje czciej w nisko opacanych i ukrytych segmentach gospodarki Wielkiej Brytanii. Migrantw ekonomicznych wabi si podstpem, ktry polega na stworzeniu nowej formy handlu ludmi, systematycznych zbyt niskich pacach i cigym wykorzystywaniu, co razem wzite stanowi prac przymusow, rwnoznaczn ze wspczesnym niewolnictwem212. Audrius Lelkaitis, litewski dziennikarz telewizyjny BBC, przez miesic udawa migranta ekonomicznego poszukujcego pracy w Wielkiej Brytanii213. Skontaktowa si na Litwie z agencj ITC, ktra zadaa od niego 180 funtw (jakie trzy tygodniowe wypaty) w zamian za prac na peny etat czekajc na niego w Hull, w wymiarze od 35 do 50 godzin tygoDyrektor Anti-Slavery International powiedzia: Handel ludmi dla wykorzystania ich jako si robocz pociga za sob oszustwa, zastraszanie, odbieranie dokumentw, zawyone opaty za czynsz i transport, wyzysk... niepeny status migracyjny czy fakt, e imigranci wpdzani s w dugi w celu zmuszenia ich do pracy w warunkach, ktre im nie odpowiadaj. 213 rdo: BBC News , 25 kwietnia 2007 (New evidence of bonded labour / Nowe dowody w sprawie pracy przymusowej Alan Little) http://news.bbc.co.uk/l/hi/uk/6593827.stm
212
270
dniowo za pac minimaln 5,35 funtw za godzin. Porednik umwi si z Audriusem na dworcu Paddington Station i poprosi go o wpacenie dodatkowych 160 funtw. Odmwi wydania pokwitowania, a po dochodzeniu wydao si, e firma, ktr reprezentowa, nie miaa licencji i zaprzestaa dziaalnoci. Porednik rosyjskojzyczny otysz znany jako Alvis znikn z pienidzmi. Zdaniem BBC Oto jak zwiksza si zaduenie, w ktre wpadaj migranci ekonomiczni. Po przybyciu do Hull Audrius skontaktowa si z Focus Staff Ltd., agencj zatrudnienia, ktrej numer telefonu otrzyma. Focus owiadczy, e nigdy nie sysza o Audriusie i e nie ma dla niego adnej pracy, mimo e wyda tyle pienidzy. Focus da Audriusowi ko we wsplnym pomieszczeniu i kaza mu czeka. Po szeciu dniach oczekiwania na prac kazano mu przenie si do innej czci kraju i dano 20 minut na przygotowanie do podry. Przerzucanie ludzi po kraju bez ich zgody jest rodzajem handlu. Audrius jako przykadowy migrant, z dugami i nadal bez pracy, nie mia wyboru. Zdaniem Anti-Slavery International214, Mamy do czynienia z handlem, gdy stosuje si przemoc, zastraszanie lub oszustwo dla zwabienia migranta ekonomicznego do kraju. Audrius zosta zabrany do zaadaptowanego budynku rolnego w pobliu Richmond (North Yorkshire) i dosta tam ko. Mieszkao tam ju 20 osb. W pokoju Audriusa mieszkao 12 osb, mczyni i kobiety, w tym jedna para. Dzielili jeden prysznic i dwie toalety. Nie byo adnej prywatnoci215. Focus Staff Ltd. kademu migrantowi odejmowa od pacy za czynsz w wysokoci do 50 funtw216 tygodniowo. Atmosfera bya okropna, pena awantur, bjek i pyskwek, w ktre mieszkacy wdawali si w weekendy, spoywajc alkohol dla odprenia. Audrius mg pozwoli sobie tylko na cztery godziny snu, poniewa inni migranci wchodzili i wychodzili, a poza tym wyo techno. ka byy tak blisko siebie, e Audriusowi sen zakcali jego ssiedzi, ktrzy mieli paskudny zwyczaj uderzania go rkami przez sen. Audrius dosta prac (tylko jedn zmian) w wylgarni kurczakw, a potem przeniesiono go do na nocn zmian w zakadzie pakowania chemikaliw. Pierwsz kopert z wypat otrzyma pod koniec trzeciego tygodnia, po przepracowaniu 128 godzin. W kopercie z wypat byo 47 funtw, a w odcinku wypaty napisano, e zapacono mu za 20 godzin217.
Organizacja ta jest niezalen grup nacisku przeciw niewolnictwu. ka byy poupychane przy odstpem zaledwie kilku centymetrw. Pacili 50 funtw, nawet jeeli imigrant si wyprowadzi! (rdo: BBC News, 25 kwietnia 2007 r.) 217 Inni migranci pracujcy z Audriusem powiedzieli mu, e nie zapacono im za wszystkie godziny, ktre przepracowali.
214 215 216
Rozdzia VIII
271
Wsppracownicy powiedzieli mu, e Focus Staff Ltd. wstrzymuje z reguy wypat za dwa tygodnie i zalega dwa tygodnie z patnociami. Odcinek wypaty informowa rwnie, e Audriusowi zapacono stawk godzinow wynoszc 4,85 funta, czyli 50 pensw mniej ni wynosi minimalna stawka godzinowa! Inn niezgodnoci byo to, e na odcinku wypaty napisano, e zapacono mu 97 funtw, a nie 47 funtw, czyli tyle, ile zawieraa koperta. Nie byo zatem adnej wzmianki o 50 funtach, ktre odjto na czynsz. Audrius mia 47 funtw w kieszeni, ale kolegom z pracy by winny 40 funtw, ktre poyczy od nich, eby kupowa jedzenie przez trzy wczeniejsze tygodnie. Za benzyn do rodka transportu migranci pacili z wasnej kieszeni. BBC poinformowao o sprawie Urzd ds. Licencjonowania Zbiorowego Porednictwa Pracy218, ktry ostronie odpowiedzia, e Wyranie jest to niezgodne z naszymi standardami i zapewne... rwnie z prawem. Wedug mnie to wyglda na sytuacj pracy przymusowej, na ktr na pewno si nie zgadzamy...219 Wiele osb, z ktrymi BBC rozmawiao, twierdzio, e wrd migrantw powszechne jest nie mie pracy przez ptora tygodnia, czsto pracuj oni tylko jeden lub dwa dni tygodniowo, ale mimo to musz opaci czynsz i kupowa ywno. Im czstsze s takie praktyki, tym trudniej jest migrantowi ekonomicznemu zmniejszy dug wobec pracodawcy i tym wiksza jest jego zaleno od dobrej woli pracodawcy. Mimo e dane nie s dostpne, uwaa si, e setki tysicy migrantw ekonomicznych z A8 spotka taki los od chwili rozszerzenia Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. Odpracowywanie dugw powszechniejsze jest wrd pracownikw niewykwalifikowanych i bez znajomoci jzyka pastwa przyjmujcego. Zostali oszukani przez agencj, e dostan prac przynoszc dobry zarobek, natomiast po przyjedzie okazao si, e s czci ogromnej i zmieniajcej si rzeszy pracownikw czasowych niewiadomych, czy bdzie dla nich praca nastpnego dnia i w ten sposb przymuszonych do spacania dugu pracodawcy. Pytanie Naley przypomnie, e Audrius pracowa na nocnej zmianie w zakadzie pakowania chemikaliw. Naley rwnie przypomnie, e BBC przekazao spraw Audriusa do Urzdu ds. Licencjonowania Zbiorowego Porednictwa Pracy (GLA). Ustawodawstwo dotyczce gangmasterw
218 219
Zob. str. 250 i nast., gdzie podano dalsze szczegy. rdo: BBC News, 25 kwietnia 2007 r. Zob. rwnie spraw Domino Pizza omwion w BBC Newsnight dnia 27 lipca 2007 r., ilustrujc niewolnictwo przez zaduanie.
272
ma ograniczony zakres, ma zastosowanie do rolnictwa, ogrodnictwa, acucha ywnociowego i zbierania owocw morza. Jeli zakad przetwarzania chemikaliw stanowiby ogniwo acucha ywnociowego, GLA zainteresowaby si spraw. Jeli nie, ta sprawa znalazaby si poza obszarem odpowiedzialnoci GLA. W drugim przypadku gangmaster, Focus Staff Ltd., uniknby odpowiedzialnoci, gdy Ustawa o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. i zwizane z ni uregulowania prawne nie maj zastosowania poza przepisami obejmowanymi przez t Ustaw. Stanowi to powd przyszego zalecenia220, by ten akt prawny zosta rozszerzony na wszystkie sektory gospodarki. To tyle, jeli chodzi o elastyczne dziaanie i moliwo zmian polityki pracy, ktra nie tylko wprowadza handel ludmi w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, ale take oszustwa, zastraszanie, nadmierne opaty za zakwaterowanie i transport, wyzysk i odpracowywanie dugw zmuszajce migrantw ekonomicznych z A8 do pracy w warunkach, na jakie si nie zgadzaj! Czuem si okropnie. Gdyby dziao si to naprawd, na pewno miabym myli samobjcze... Byem bezradny, musiaem baga o prac i o zarobione pienidze... Czuem si jak niewolnik. Cae szczcie, e przyszed czas, eby odej i wyjawi agencjom, e by to element ledztwa BBC powiedzia na zakoczenie Audrius. Graham Maxwell, zastpca szefa policji Humberside Police, dyrektor programowy Orodka ds. Handlu Ludmi w Wielkiej Brytanii (UKHTC) by zdania221, e jest to rodzaj pracy przymusowej. To wspczesne niewolnictwo. Niewolnictwo zostao zniesione jakie 200 lat temu. Nie wolno pozwoli, by istniao i kwito w XXI wieku! Jak zauway abp Desmond Tutu, ... ostatecznie zo nie moe mie ostatniego sowa, a Cherie Booth Q.C. stwierdzia, e Dopki niewolnictwo jest wrd nas, nie moemy by wolni.
j) Reagowanie na numer
Poniajcym elementem przedstawionym przez migrantw ekonomicznych z A8, z ktrymi rozmawia autor, by obowizek reagowania na numer, a nie wasne imi. Identyfikowano ich wedug przypisanego im numeru. Nie wolno im byo rozmawia ze sob, co podkrelao poczucie, e s miernotami. Wszystko to wskazuje na warunki wizienne!
220 221
Zob. str. 361 i nast. rdo: BBC News, 25 kwietnia 2007 r.
Rozdzia VIII
273
k) Pracownicy zatrudniani przez agencje a prawa pracownicze

Dowody pokazuj, e znaczcy odsetek pracownikw z A8 zatrudnianych przez agencje nie moe korzysta z przysugujcych im praw pracowniczych. Wedug badania YouGov obejmujcego 2500 pracownikw agencji z krajw A8 pracujcych w Wielkiej Brytanii222, jedna czwarta pracownikw agencji zmienia agencj z powodu nieusatysfakcjonowania warunkami pracy. 46% pracownikw ekonomicznych z A8 w agencjach uwaao, e praca w ramach agencji utrudnia im zoenie skargi, jeeli ich prawa pracownicze s naruszane przez przedsibiorstwo, dla ktrego pracuj. 56% pracownikw agencji stwierdzio, e nie korzysta w peni z praw do urlopu w takim wymiarze, co personel stay. 61% skaryo si, e nie otrzymao takich samych warunkw pacowych, co personel stay. 63% migrantw ekonomicznych uwaao, e zostali le potraktowani przez swoje agencje pod wzgldem pacy minimalnej. Trzy pite migrantw sdzio, e ich pracodawca stara si mie robot z gowy tanim kosztem. Powysze dane statystyczne wiadcz, e poziom niezadowolenia wrd migrantw ekonomicznych z A8 zwizany ze sposobem traktowania ich przez agencje jest wysoki. Oznacza to, e duo jeszcze brakuje do przestrzegania minimalnych standardw przez agencje!
l)Pracatransgranicznazwizanazniskimikosztami
Dwa wane przypadki m.in.223 w sprawie pracy transgranicznej zwizanej z niskimi kosztami zostay rozwaone przez rzecznikw generalnych Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci. Byy to sprawy Vaxholmu224 w Szwecji i Viking225 w Finlandii. Obie sprawy, cytujc szwedzkiego korespondenta dr Annic Burman, ... pojawiy si... jako oznaki wyzwa, jakie wolno wiadczenia usug transgranicznych moe stanowi dla kraOpublikowano 21 maja 2007 r. rdo: Financial Times, 22 maja 2007 r., str. 3. M.in., poniewa te dwa przypadki odnosz si do tematw innych ni praca transgraniczna zwizana z niskimi kosztami, takimi jak np. dyrektywy ws. swobody przedsibiorczoci, sporw zbiorowych, delegowania pracownikw itd. wszystkie one nic nie wnosz do tego programu badawczego. 224 Laval un Partneri Ltd. przeciwko Svenska Byggnadarbetarefrbundet i innym, Sprawa nr 341/05. Opinia rzecznika generalnego Mengozzi wydana dnia 23 maja 2007 r. (Zob. Zacznik G Infra eby zapozna si z opini rzecznika generalnego Mengozzi). 225 The International Transport Workers Federation i The Finnish Seamens Union przeciwko Viking Line ABP i O Viking Line Eesti, Sprawa nr 438/05, opinia rzecznika generalnego Poiares Maduro dostarczona 23 maja 2007 r. (Zob. Zacznik H Infra, eby zapozna si z opini rzecznika generalnego Poiares Maduro.)
222 223
274
jowych standardw pracy. Obie sprawy zostay skierowane do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci przez odpowiednio sd szwedzki i fiski w celu wydania orzeczenia wstpnego. Podczas pisania tego dokumentu, Europejski Trybuna Sprawiedliwoci nie wypowiedzia si odnonie do tych spraw, jednake rzecznik generalny Paolo Mengozzi zaopiniowa spraw szwedzk, a rzecznik generalny Poiares Maduro spraw fisk. Przed analiz obu opinii rzecznikw generalnych, przedstawimy w skrcie fakty dotyczce kadej ze spraw. Sprawa Vaxholm W przypadku Vaxholm Laval un Partneri Ltd. (zwany dalej Laval), otewska firma budowlana, nie omieszka wykorzysta okazji tu po przystpieniu do Unii Europejskiej w czerwcu 2004 r., gdy otrzyma kontrakt na remont szkoy w Vaxholmie (niedaleko Sztokholmu). Szwedzkie zwizki zawodowe utrzymyway, e Laval zastosowa ceny dumpingowe wobec swych rywali w przetargu, gdy planowa sprowadzi do Szwecji otewskich pracownikw i zapaci im czwart cz szwedzkich stawek. Poziom stawek tygodniowych w Szwecji ustalane s na podstawie oglnych porozumie zbiorowych, wdraanych poprzez lokalne porozumienia zbiorowe midzy pracodawcami i zwizkami zawodowymi226. Szwedzki zwizek zawodowy przedsibiorstw budowlanych, Byggnads, wezwa Laval do podpisania szwedzkiego porozumienia zbiorowego. Laval odmwi, za to w midzyczasie doszed do porozumienia z otewskim zwizkiem zawodowym w oparciu o prawo otewskie odnonie do jego pracownikw. W listopadzie 2004 r. Byggnads wspierany przez aktywistw227 innego zwizku zawodowego228 pikietowa przed placem budowy Laval. Laval pozwa Byggnads do szwedzkiego sdu pracy, eby pooy kres protestowi, jednak sd nie przychyli si do tego229. W kocu szwedzki sd pracy przekaza spraw w trybie orzeczenia wstpnego do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci230.
rdo: dr Annica Burman, szwedzki korespondent tego programu badawczego, str. 49 i 50 (30 marca 2007 r.) (Zob. Zacznik D Infra). 227 Naley zauway, e akcje protestacyjne lub strajki solidarnociowe s dozwolone w szwedzkim prawie pracy, natomiast nie s dozwolone w prawie pracy Wielkiej Brytanii, chyba e s prowadzone przeciwko pierwszemu dostawcy lub klientowi pracodawcy budzcego wtpliwoci. Bardziej szczegowa analiza tego zagadnienia znajduje si w: J. Carby-Hall Grve et Action Collective Revue Internationale de Droit Compar, (2003) Paris, na str. 575 do 612. 228 Elektriker frbundet (szwedzki zwizek zawodowy elektrykw). 229 Przejciowy zakaz sdowy majcy na celu wstrzymanie akcji protestacyjnej nie zosta udzielony Laval (AD 2002 nr 111) gdy akcj protestacyjn uznano za zgodn z prawem. 230 Sprawa C 341/05.
226
Rozdzia VIII
275
Szwedzki sd pracy oczekiwa od Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci odpowiedzi w dwch kwestiach. Po pierwsze, czy prba zmuszenia tymczasowego zagranicznego dostawcy usug przez zwizki zawodowe za pomoc sporw zbiorowych i pikiet do podpisania porozumienia zbiorowego dotyczcego warunkw zatrudniania, do czego doszo w tym przypadku, jest zgodna z Traktatem ustanawiajcym Wsplnot Europejsk mwicym o swobodzie wiadczenia usug (z zakazem dyskryminacji ze wzgldu na narodowo i dyrektyw dotyczc delegowania pracownikw)? Po drugie, czy postanowienia Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk mwicego o swobodzie wiadczenia usug (z zakazem dyskryminacji ze wzgldu na narodowo i dyrektyw dotyczc delegowania pracownikw) stanowi przeszkod w zastosowaniu Lex Britannia (szwedzkiego prawa pracy)231 do sporw zbiorowych zorganizowanych przez zwizkowcw przeciwko tymczasowemu zagranicznemu dostawcy usug w Szwecji? Oznacza to w praktyce, e zakaz sporw zbiorowych nie ma zastosowania do przedsibiorstw zagranicznych, ktre sprowadza wasnych pracownikw wprawdzie tymczasowo aby wiadczy usugi w Szwecji, a szwedzkie porozumienia zbiorowe s waniejsze od zagranicznych porozumie zbiorowych, ktre zostay wczeniej zawarte.
231
Szwedzka korespondentka nastpujco przyblia Lex Britannia w swoim raporcie na str. 103 i 104. Objanienie to zostao czciowo przeredagowane przez autora. Prawo Britannia (wywodzce si ze sprawy AD 1989 nr 120) stanowi, e akcja protestacyjna majca na celu zastpienie lub zmian istniejcego porozumienia zbiorowego zwizanego z konkretnym miejscem pracy jest niezgodna z prawem, nawet jeeli organizatorzy akcji nie s zwizani porozumieniem z miejscem pracy. Przepis ten ogranicza moliwoci zwizkw zawodowych w zwalczaniu dumpingu spoecznego z zagranicy. Dlatego parlament szwedzki zdecydowa o poprawce do Ustawy o wspdecydowaniu, wprowadzajcej wyjtki od prawa Britannia. Poprawka, zwana Lex Britannia, stanowi, e zakaz akcji protestacyjnej majcej na celu zastpienie istniejcych porozumie zbiorowych ma zastosowanie tylko do sporw wynikajcych ze stosunku pracy, ktrego Ustawa o wspdecydowaniu bezporednio dotyczy, co oznacza wszystkich pracodawcw z siedzib w Szwecji. Nie dotyczy ona pracodawcw zagranicznych, ktrzy prowadz tymczasowe dziaania w Szwecji i ktrzy sprowadzaj wasn si robocz. Naley zauway, e wszystko to zdarzyo si zanim Szwecja staa si czonkiem Unii Europejskiej. Problem dyskryminacji pracownikw z innych krajw nie istnia. Szwedzcy pracodawcy s chronieni przed akcjami protestacyjnymi, ktre maj na celu zamian porozumie zbiorowych, ktre ju s wice. Pracodawcy zagraniczni nie dysponuj tak ochron prawn. Podczas okresu wanoci porozumienia zbiorowego, zgodnie z Ustaw o wspdecydowaniu, zabronione jest stosowanie sporu zbiorowego przez strony porozumienia lub ich czonkw. Istniej jednak pewne wyjtki od zasady niestosowania sporu zbiorowego. Jednym z wyjtkw jest prawo podejmowania dziaa wtrnych w celu wsparcia legalnego sporu pierwotnego. Podmioty niezwizane ze sob porozumieniami zbiorowymi maj prawo stosowa spr zbiorowy. P orozumienie zbiorowe najlepiej chroni pracodawc przed konkurowaniem z niskimi pacami i stosowaniem konkurencji midzy pracownikami z rnych krajw. Szwedzki zwizek zawodowy stanowi najlepsz gwarancj dla pracodawcy majcego porozumienia zbiorowe. Jeeli pracodawca odmawia podpisania porozumienia zbiorowego, wwczas zwizek zawodowy ma prawo rozpocz akcj protestacyjn. Zob. take: str. 104105 raportu szwedzkiego korespondenta z 30 marca 2007 (Zacznik D do tego raportu) wicej informacji na temat szwedzkiego systemu porozumie zbiorowych.
276
Obie kwestie, ktre Europejski Trybuna Sprawiedliwoci okrela jako trzy obszary problemowe w relacji midzy szwedzkim prawem a prawem Unii Europejskiej, mianowicie relacja midzy Traktatem ustanawiajcym Uni Europejsk odnonie do swobodnego przepywu usug a prawem organizowania sporw zbiorowych; dyrektyw dotyczc delegowania pracownikw i jak ma si ona do tego przypadku; i wreszcie, czy szwedzka Lex Britannia jest zgodna z prawem Unii Europejskiej232. Na zakoczenie historii naleaoby opisa dalsze losy Laval. Na pocztku 2005 r., gdy praca na placu budowy Laval stawaa si coraz trudniejsza ze wzgldu na pikiety i inne formy sporu zbiorowego i strajku solidarnociowego, Laval porzuci to przedsiwzicie i zlikwidowa swoj szwedzk fili L & P Baltic Bygg AB. Sprawa Viking Viking Line Ltd., fiskie towarzystwo eglugowe, podjo starania na rzecz przeflagowania jednego ze swoich promw o nazwie Rosella pod estosk bander. Viking Line Ltd. zoyo w Londynie petycj w celu uzyskania zakazu sdowego dla International Transport Workers Federation (ITWF) i Finnish Seamens Union (FSU), ktre zorganizoway spory zbiorowe majce nie dopuci do przeflagowania statku i zastpienia fiskiej zaogi zrzeszonej w zwizkach zawodowych i przeciwnej polityce kierownictwa majcej na celu przeflagowanie nierentownego promu i zatrudnienie taszej estoskiej zaogi. Viking Line twierdzio, e spr zbiorowy by niezgodny z prawem Unii Europejskiej ze wzgldu na amanie swobodnego przepywu pracownikw i swobody przedsibiorczoci. Sd Pierwszej Instancji przyzna zakaz sdowy Viking Line, ale zakaz uchyli Sd Apelacyjny, ktry skierowa spraw w listopadzie 2005 r. do Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w celu wydania orzeczenia wstpnego233. OpinieRzecznikwGeneralnych Obydwa przypadki s wane z wielu powodw. Okoo 13 europejskich pastw czonkowskich, zarwno z UE 15, jak i z nowych pastw czonkowskich, interweniowao z powodu znaczenia tych przypadkw.
Zob. take: Ahlberg Kerstin, Bruun Niklas i Malmberg Jonas: The Vaxholm case from a European perspective, ALI, Szwecja. Naley zauway, e przypadek Vaxholmu nie jest jedynym dotyczcym pracy transgranicznej zwizanej z niskimi kosztami w Szwecji. Podobny przypadek mia miejsce w styczniu 2006 r., gdy szwedzki zwizek zawodowy pracownikw budowlanych zablokowa polsk firm budowlan, ktra odmwia podpisania porozumienia zbiorowego pod pretekstem oczekiwania na decyzj w sprawie Vaxholmu w Europejskim Trybunale Sprawiedliwoci, dopki firma ta porozumienia nie podpisaa. 233 Sprawa C 438/05.
232
Rozdzia VIII
277
W przypadku Vaxholm, Rzecznik Generalny Paolo Mengozzi by opinii, e szwedzkie zwizki zawodowe maj prawo do podjcia akcji protestacyjnych w celu wyegzekwowania stawki na poziomie wynegocjowanym przez ukad zbiorowy, przeciwko przedsibiorstwom zatrudniajcym pracownikw spoza granic kraju na niszych stawkach, co jest praktyk powszechn w ssiadujcych krajach nadbatyckich. Pracownicy mog organizowa strajki i podejmowa inne akcje protestacyjne aby wspomc walk z dumpingiem socjalnym. W przypadku Viking, Rzecznik Generalny Poiares Maduro by zdania, e fiskie zwizki zawodowe maj prawo do podjcia akcji protestacyjnych, aby zapobiec przenoszeniu przedsibiorstw do innych, taszych, krajw Unii Europejskiej. Rzecznik Generalny uwaa, e zwizki zawodowe mog podj wsplne dziaania majce na celu zniechcenie firm do przenoszenia si w ramach Wsplnoty. Obydwaj Rzecznicy Generalni byli zatem zdania, e zwizki zawodowe maj prawo do organizacji strajku lub podjcia innych akcji protestacyjnych majcych na celu zachowanie rwnego poziomu pac tam, gdzie praca jest zagroona przez pracownikw zagranicznych, za ktrych pracodawcy ponosz niskie koszta. Powizane ze sob przypadki Vaxholm i Viking s przypadkami testowymi poruszajcymi kwesti, czy zwizki zawodowe mog walczy z napywem taniej siy roboczej, pochodzcej z innych pastw czonkowskich Unii Europejskiej, innymi sowy z dumpingiem socjalnym, oraz czy zwizki zawodowe mog napina minie, przez co zachowaj swoj si w Unii Europejskiej. Powinno si jednak zauway, e opinie Rzecznikw Generalnych, dotyczce kwestii podjcia akcji protestacyjnych w celu skonienia przedsibiorstw do zachowania stawek pracownikw z pastw A8 na poziomie podstawowych stawek pac, podlegaj dwm przepisom. Przepisy te mwi, e wszelkie akcje protestacyjne musz by a) uzasadnione wzgldami interesu oglnego, b) prowadzone w proporcjonalnym zakresie. Ponadto Rzecznicy Generalni byli zdania, e zwizki zawodowe miay prawo podj akcje protestacyjne, aby przekona przedsibiorstwa by nie przenosiy si do innych pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Jednak rwnie naley ustali jak daleko zwizek zawodowy moe si posun w podejmowaniu innych akcji protestacyjnych przeciwko przedsibiorstwom, ktre ju przeniosy si do innego pastwa Unii Europejskiej, s poniekd u siebie i oferuj swoje usugi takiemu pastwu. Wydaje si, e Rzecznicy Generalni uwaaj rwnie, e zwizki zawodowe maj prawo podj akcje protestacyjne, czy to pierwszorzdne, czy drugorzdne, lub akcje solidarnociowe organizowane przez inne zwiz-
278
ki zawodowe solidaryzujce si z rzeczonymi234 zwizkami zawodowymi tak, aby przekona przedsibiorstwo z innego europejskiego pastwa czonkowskiego do zrwnania pac swoich pracownikw ze stawk pac zgodn z umow zbiorow kraju goszczcego. Reakcje Sekretarz Generalny ETUC, John Monks stwierdzi, e opinia Rzecznikw Generalnych stanowi wany punkt zwrotny oraz e s to pozytywne opinie dla wszystkich europejskich zwizkw zawodowych i dla Europy. W Zjednoczonym Krlestwie gdzie mieszka wielu imigrantw z krajw A8 i gdzie umowy zbiorowe nie s tak powszechne jak w niektrych innych pastwach Unii Europejskiej, Konfederacja Przemysu Brytyjskiego (Confederation of British Industry CBI) uwaa, e te przypadki testowe maj niewielkie odniesienie do sytuacji w Zjednoczonym Krlestwie. Rzecznik CBI, Susan Anderson, Dyrektor polityki zarzdzania zasobami ludzkimi, twierdzi, nieco optymistycznie i moe niewaciwie, e wysoko pacy minimalnej zapewnia, e kady pracujcy w Zjednoczonym Krlestwie, czy jest to Brytyjczyk, czy osoba pochodzca z Europy Wschodniej ma pacona stawk wysokoci ustawowego minimum. Nie wiele ma to wsplnego z wynikami obecnych bada! Czoowi przedsibiorcy europejscy z reguy ostronie podchodz do opinii Rzecznikw Generalnych, ktre nie s ostatnim sowem w danym temacie. Wol poczeka na orzeczenie Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci, ktre pojawi si, pod koniec 2007 roku, lub w 2008 roku. Jeli opinie Rzecznikw Generalnych zostan utrzymane, moe si zdarzy, e ucierpi niektre systemy krajowe235.
234
235
Wedug Jorgena Romnesta, Dyrektora ds. Spoecznych w Business Europe, konfederacja na rzecz przedsibiorczoci w Brukseli. Jeli autor dokona waciwej interpretacji opinii Rzecznikw Generalnych, i jeli europejski Trybuna Sprawiedliwoci podtrzyma opinie Rzecznikw Generalnych w swoim orzeczeniu moe to prowadzi do powanych reperkusji w zwizku z prawodawstwem krajowym i polityk spoeczn niektrych pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Na przykad, prawodawstwo dotyczce konfliktw przemysowych w Zjednoczonym Krlestwie zabrania podejmowania drugorzdnych akcji protestacyjnych poza akcjami dotyczcymi pierwszego dostawc lub klienta okrelonego pracodawcy, ponadto jakiekolwiek akcje solidarnociowe podjte przez inne zwizki zawodowe w ramach poparcia okrelonego zwizku zawodowego s rwnie bezprawne! Jeli Europejski Trybuna Sprawiedliwoci miaby zgodzi si z opiniami Rzecznikw Generalnych w tych kwestiach, brytyjskie prawo dotyczce konfliktw przemysowych bdzie czeka z niecierpliwoci na taki wyrok. Nie ma rwnie w brytyjskim prawodawstwie prawa do strajku, istnieje tylko wolno jego organizacji. Godny zauwaenia jest rwnie fakt, e nie istnieje adne oglnoeuropejskie prawodawstwo dotyczce konfliktw przemysowych, ta strefa prawodawstwa jest regulowana poprzez prawodawstwo krajowe poszczeglnych pastw czonkowskich. Jeli Europejski Trybuna Sprawiedliwoci miaby orzeka w kwestii drugorzdnych akcji protestacyjnych i strajkw solidarnociowych (jak powyej), przyznaje si, e brytyjskie prawodawstwo musiaoby zosta zharmonizowane w zgodzie z wyrokiem. Znaczyoby to rwnie, e ten aspekt prawodawstwa dotyczcego konfliktw przemysowych bdzie raczej regulowany przez europejskie prawo precedensowe ni przez dyrektyw lub inny instrument europejski.
Rozdzia VIII
279
Nie ulega wtpliwoci, e obecnie w Unii Europejskiej istnieje kontrast midzy nowymi pastwami czonkowskimi, a pastwami pierwotnej UE 15 ze synnym polskim hydraulikiem, znanym z pracowitoci i skromnej pensji, ktry symbolizuje i uosabia pracownikw z nowych pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Ktrzy to stanowi zagroenie dla pracownikw pastw starej Pitnastki. Naley przyzna, e jeli Europejski Trybuna Sprawiedliwoci podtrzyma opinie Rzecznikw Generalnych, w kontrast midzy nowymi i starymi pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej albo si zatrze, albo zniknie cakowicie. W takiej sytuacji integracja europejska zostanie wzmocniona przez fakt, e na terenie caej Unii Europejskiej dumping socjalny zostanie zastpiony ochron spoeczn, poprzez prawa przyznane pracownikom w postaci europejskiego i krajowego prawa pracy. Dodatek do wyrokw w sprawach Laval i Viking Od sporzdzenia niniejszego raportu, Trybuna Sprawiedliwosci Wsplnot Europejskich zdy rozstrzygn sprawy Laval (znan rwnie jako Vaxholm) oraz Viking. Poniewa zdanie sdu rni si nieco od opinii wyraonych przez Rzecznikw Generalnych, krtka analiza dwch wspomnianych wyrokw wydaje si niezbdna. Wydaje si bowiem, e Trybuna pooy nacisk na pojcia swobody wiadczenia usug oraz swobody prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, w stopniu wikszym ni na pojcie podstawowego prawa do prowadzenia dziaania zbiorowego. Wyroki te wpyn znaczco na kierunek rozwoju prawa wsplnotowego, wbrew pojednawczym opiniom komisarza Vladimira Spidli, ktry twierdzi, e w sprawie Laval wydano wywaony osd w peni szanujcy wybr, jakiego w zakresie organizacji relacji midzy pracownikami a pracodawcami w przemyle dokonay Pastwa Czonkowskie, w tym take model nordycki.a Sprawy Laval un Partneri Ltd. V Svenska Byggnadsarbetarefrbundet et al,b oraz International Transport Workers Federation, Finnish Seamens Union v Viking Line ABP, o Viking Line Eestic zostay rozstrzygnite wyrokami Trybunau Sprawiedliwosci Wsplnot Europejskich odpowiednio 18 i 11 grudnia 2007 roku. W sprawie Laval Trybuna uzna, i delegowanie pracownikw w ramach wyznaczonych przez przepisy o usugachd naley interpretowa jako
rdo: EU Observer, Trade unions urge legal boost to right to strike in Europe, Lucia Kubosova i Teresa Kuchler, 26 lutego 2008. b Sprawa C-341/05. c Sprawa C-438/05. d Dyrektywa 96/71/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 16 grudnia 1996 r. dotyczca delegowania pracownikw w ramach wiadczenia usug.
a
280
wyczenie dla zwizkw zawodowych poprzez podejmowanie dziaa zbiorowych w formie blokady moliwoci zmuszenia usugodawcy majcego siedzib w innym Pastwie Czonkowskim do podjcia negocjacji ze zwizkiem zawodowym w sprawie wysokoci stawek dla pracownikw delegowanych oraz do podpisania zbiorowego ukadu pracy. Tego rodzaju dziaanie zbiorowe stanowi ograniczenie swobody wiadczenia usug. W wietle za faktw powoanych w omawianej sprawie ograniczenie to nie da si uzasadni poprzez odwoanie si do interesu publicznego polegajcego na ochronie pracownikw. Trybuna potwierdzi jednak swe uznanie dla prawa do podejmowania dziaa zbiorowych, ktre jego zdaniem powinno by uznane jako prawo podstawowe, ktre stanowi integraln cz zasad prawa wsplnotowych, ktrych przestrzeganie zapewnia Trybuna. Trybuna uzna jednak rwnie, i wykonywanie tego prawa moe by poddane pewnym ograniczeniom. Ze wzgldu na utrudnienia w podejmowaniu przez przedsibiorcw budowlanych prac na terenie Szwecji, dziaanie takie stanowi nieuzasadnione ograniczenie swobody wiadczenia usug. W sprawie Viking Trybuna doszed do podobnych wnioskw, stwierdzajc e dziaanie zbiorowe zwizku zawodowego stanowi nieuzasadnione ograniczenie swobody prowadzenia dziaalnoci gospodarczej oraz swobody wiadczenia usug. Inaczej ni miao to miejsce w opinii sporzdzonej przez Rzecznikw Generalnych, wyroki Trybunau wskazuj, i zasady wolnego rynku maj pierwszestwo przed europejskim prawem socjalnym. Istota rozstrzygni w omawianych sprawach sprowadza si do twierdzenia, e chocia prawo do strajku jest podstawowym prawem Europejczyka, nie jest ono podstawowe w takim samym zakresie jak swobodny przepyw usug. W wyniku wyroku w sprawie Laval zwizki zawodowe w Szwecji naruszyy prawo Unii Europejskiej, poniewa przymusiy otewsk firm Laval do uznania warunkw porozumie zbiorowych, w ramach ktrych partnerzy spoeczni uzgadniaj wysoko wynagrodze oraz zasady i warunki zatrudnienia. Trybuna dokona zatem ograniczenia prawa do strajku, zakazujc zwizkom zawodowym wykraczania poza minimalny poziom pac i warunkw zatrudnienia podczas prowadzenia zbiorowych rokowa z zagranicznymi pracodawcami. Skutkiem wyroku wydanego w sprawie Viking jest zakaz podejmowania przez zwizki zawodowe dziaa zbiorowych skierowanych przeciwko firmom, przenoszcycm si pomidzy pastwami czonkowskimi Unii Europejskiej ze wzgldu na nisze pensje.
Rozdzia VIII
281
Niewtpliwie oglny wydwik obydwu orzecze faworyzuje zasady swobody wiadczenia usug i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej, co jednak dokonuje si kosztem ciko zdobytych regulacji socjalnych, nalecych do acquis communautaire. Ju podczas powstawania niniejszych uwag, w niektrych pastwach czonkowskich, a zwaszcza w Skandynawii, gdzie za pomoc ukadw zbiorowych ustala si wysoko pacy oraz zasady i warunki zatrudnienia, pojawiy si sugestie jakoby obowizujcy w tych pastwach model socjalnye zosta w wyniku tych wyrokw zakwestionowany. Szwedzki deputowany socjaldemokratyczny, Jan Andersson, zadawa w tym kontekcie pytanie o rol sdziw Europejskiego Trybunau Sprawiedliwoci w Luksemburgu. Stwierdzi, e Trybuna podejmuje decyzje o konsekwencjach politycznych, cho jego sdziowie nigdy nie ponosz politycznej odpowiedzialnoci. Z kolei duski pose centrolewicy, Ole Christensen, mia powiedzie: W sprawie Vaxholm UE wykracza przeciwko prawu zwizkw zawodowych do zablokowania przedsibiorstwa, gdy pracownicy ze wschodu dostan za mao pienidzy. Skutki obydwu omawianych orzecze (a dokadnie rzecz biorc nadrzdno zasady swobody wiadczenia usug i prowadzenia dziaalnoci gospodarczej wzgldem prawa do zwizkowych dziaa zbiorowych) miay wpyw na proces ratyfikacji Traktatu Lizboskiego, podpisanego w grudniu 2007 w niektrych pastwach czonkowskich. W Danii, na przykad, opozycyjna partia socjaldemokratyczna zadaa od rzdu gwarancji dotyczcych obowizujcego w tym kraju systemu, w ktrym zapewnione jest prawo do negocjacji zbiorowych jako warunek poparcia dla ratyfikacji traktatu. Podobnie w Irlandii, gdzie wyraano opinie, i zwizki zawodowe mog doprowadzi do negatywnego wyniku referendum ratyfikacyjnego. Skutkiem orzeczenia w sprawie Laval jest nie budzce wtpliwoci rozstrzygniecie, i przedsibiorstwa z jednego pastwa czonkowskiego mog wiadczy usugi w innym pastwie czonkowskim przy gorszych warunkach zatrudnienia i wynagrodzeniach niszych ni w pastwie przyjmujcym. Deputowany szwedzki Jan Andersson dobitnie wyrazi podobne przekonanie, mwic: Jeli stanie si norm, e pastwo be
Model w, rwnowacy elastyczno po stronie przedsibiorcy z bezpieczestwem pracownika jest popularyzowany w polityce unijnej pod nazw flexicurity. (przyp. aut.) Pojcie flexicurity powstao z poczenia dwch konkurencyjnych, w istocie, wzgldem siebie poj: flexibility (elastyczno) i security (bezpieczestwo). W wolnej interpretacji mona traktowa je jako kategori rwnowagi midzy elastycznoci a bezpieczestwem. (przyp. tum.)
282
dzie mogo konkurowa poprzez o wiele nisze stawki pacowe, otworzy si pieko.f Twierdzi si, e wynikajca z tych wyrokw dopuszczalna dyskryminacja przemieszczajcych si pracownikw przez Europejski Trybuna Sprawiedliwoci podwaa zasad rwnej pacy za prac o rwnej wartoci. W jej miejsce, jak celnie zauwayli Wanja Lundby-Wedin i John Monksg, Trybuna przyj wasn formu minimalnej pacy za t sam prac. Gdyby ta linia orzecznictwa bya kontynuowana w przyszoci, reperkusje prowadzi mog do powanych konsekwencji w przedsibiorstwach, a lokalni pracownicy mog niecierpliwi sih przeciw wypieraniu ich przez imigrantw ekonomicznych, pracujcych za minimalne stawki i akceptujcych gorsze warunki zatrudnienia, do czego zachca Trybuna Sprawiedliwoci w wyrokach Laval oraz Viking. Czy w wyniku omawianych orzecze dowiadczamy pocztku zmiany ruchu wahada, oddalajcego si od modelu Europy socjalnej, traktujcej sprawiedliwie pracownikw, flexicurity, rwnych praw za prac o rwnej wartoci oraz mobilnoci pracownikw? Jeli tak, dumping socjalnyi zacznie by promowany, a pozbawione skrupuw agencje porednictwa i pracodawcy zaczn wykorzystywa sabych migrantw ekonomicznych!
m)Cichywyzysk?
Niemiecki koordynator, profesor dr Dres.h.c. Manfred Weiss w e-mailu zaadresowanym do autora niniejszego raportu informuje, e w Niemczech niezmiernie trudno jest zebra materia a jeszcze trudniej jest dowiedzie si czegokolwiek z wywiadw przeprowadzanych z ludmi, ktrzy powinni wiedzie wicej: nikt nie chce si zdradzi, jeli chodzi o problemy zwizane z tym tematem. Z raportu profesora Weissa jasno wynika, e nielegalni pracownicy nie s chtni do skarenia si na praktyki wyzysku, ktrych ofiar padaj, z obawy przed wykryciem przez wadze. Zgodnie z niemieckim raportem
Patrz Patrick Chaumette, Les actions collectives syndicales dans le maillage des liberts communautaires des enterprises, Droit social, No. 2, February 2008, gdzie zawarto naukowe i szczegowe omwienie obydwu spraw. g Europe loses when it legitimises low wages, Financial Times, 3 marca 2008, s. 11. h To zniecierpliwienie wzgldem pracownikw-imigrantw jest ju widoczne w niektrych krajach czonkowskich. i To jest wykorzystywanie pracownikw imigrantw do ograniczania (a) zasad i warunkw zatrudnienia oraz (b) pac.
f
Rozdzia VIII
283
na pocztku lat 90,40% ze wszystkich zapanych, nielegalnych pracownikw stanowili Polacy, oraz szacuje si, e obecnie w szarej strefie pracuje 500 000 Polakw236. Polacy i inni imigranci ekonomiczni mog pracowa w Niemczech o ile maj czasowe (Arbeitserlaubris-EU) lub stae (ArbeitsberechtigungEU) pozwolenie na prac w UE. Nielegalne jest zatrudnianie imigrantw ekonomicznych bez ktrego z tych pozwole. Nielegalny sektor pracy skada si w znacznej mierze z pracownikw polskich i pracownikw z krajw A8 i jest mao znany, jako e informacje na jego temat s ograniczone i skpe. Koordynator stwierdza, e Ciko jest znale ludzi pracujcych w sektorze nieformalnym, a jeszcze ciej skoni ich to mwienia o tym. Czciowo jest to spowodowane rnicami kulturowymi i jzykowymi, ktre prowadz do braku zaufania w stosunku do badaczy i oczywicie ryzyko utraty zatrudnienia przez pracownikw. Nie powinno si rwnie zapomina, e ich pracodawcy staj rwnie przed grob postpowania karnego. Pomimo tych problemw udao si zidentyfikowa niektre praktyki wyzysku. Profesor Weiss zwraca uwag na fakt, e trudno jest znale prac migrantom, ktrzy nie znaj dobrze jzyka niemieckiego, ani nie mog polega na wsparciu innych osb tej samej narodowoci. Grupy narodowociowe czasem pomagaj w takich przypadkach. Na przykad, w jednym przypadku, obywatel niemiecki poprosi kapana z obcojzycznej parafii o zatrudnienie rodakw do pracy, ktra bya zdecydowanie nielegalna. Czasami sprztaczki proszone s przez znajomych swoich pracodawcw o znalezienie dla nich sprztaczki. Grupy narodowociowe mog w takich sytuacjach pomc w pozyskiwaniu nielegalnych migrantw. Istniej jednak przypadki komercyjnego lub przestpczego rekrutowania migrantw, gdzie migranci ekonomiczni musza paci jedn trzeci dochodu lub okrelon sum pienidzy agencj porednictwa. Odnotowano jeden przypadek, w ktrym migrantka opiekujca si starsz osob musiaa paci 400 euro swojej agencji! Migranci ekonomiczni z pastw A8 bez pozwolenia na prac, i dlatego nielegalni, czsto pracuj w sektorze budowlanym, pomimo e jest on czsto kontrolowany przez wadze. Migranci ci czsto otrzymuj od 3 do 6 euro za godzin. W wielu przypadkach zatrudniajce ich przedsibiorstwa s mae i nie maj niemieckich korzeni.
236
rdo: Cyrus Wie vor hundert Jahren? Zurkulre Arbeitsmigration ans Polen in der Bundesrepublik in Deutschland 2001 r., str. 189.
284
Nielegalne zatrudnienie wystpuje rwnie w przemyle hotelarskim i gastronomicznym, oraz w firmach oferujcych usugi w zakresie sprztania. Higiena pracy jest nieistotna. Obywatele nieniemieccy s zatrudniani, jeli przedsibiorstwo chce zaoszczdzi pienidze na drogim wyposaeniu i maszynach, szkoleniach dla pracownikw w zakresie zdrowia i bezpieczestwa czy te na sprzcie zabezpieczajcym itp. Profesor Weiss stwierdza, e zatrudnianie nielegalnych pracownikw stao si spoecznie akceptowalne237 i podaje nieco zabawny przykad, w ktrym prace budowlane na posterunku policji przeprowadzane s przez nielegalnych pracownikw! Ponadto niektrzy nielegalni pracownicy informowali, e byli czsto zatrudniani przez policjantw do wykonywania prac w ich prywatnych domach. Wydaje si, e nielegalni pracownicy przenoszeni s do tak zwanych wewntrznych placw budowy, w taki sposb zmniejszajc ryzyko wykrycia przez wadze. W porwnaniu z innymi sektorami sektor budowlany oferuje najgorsze warunki dla nielegalnych pracownikw z krajw A8. Firmy budowlane prbuj zaoszczdzi pienidze nie pacc lub kasujc wypaty dla nielegalnych pracownikw. Wydaje si, e czasami strony umawiaj si na zapacenie stawki ostatniego dnia pracy, a nastpnie pracodawca anonimowo powiadamia wadze, ktre zajmuj plac budowy ostatniego dnia pracy, aresztuj i wydalaj nielegalnych pracownikw, tak, aby nie mogli si oni wicej domaga pensji. Takie praktyki s wynikiem nielegalnej migracji z pastw, w ktrych nie dziaa polityka swobody przepywu pracownikw! Zgodnie z badaniami przeprowadzonymi przez ekspertw dotyczcymi pracownikw kontraktowych, uwaa si, e stawki spadaj poniej minimum w 98% przypadkw we wszystkich sektorach. Oficjalnie strony zgadzaj si na czas pracy w wymiarze 39 godzin tygodniowo, ale imigranci faktycznie pracuj 55 godzin. Powszechnie wiadomo, e imigranci musz paci za przesadnie drogie zakwaterowanie oraz, e istniej przypadki, w ktrych pracodawcy posuguj si faszywymi biletami autobusowymi lub domagaj si zwrotw podatku od wikszych kwot pieninych. Stawki w gastronomii i hotelarstwie s nieco wysze ni w sektorze budowlanym, i wynosz przecitnie od 4 do 8 euro za godzin; ale Polacy s skoni obnia swoje stawki w ramach wspzawodnictwa z konkurentami z krajw Pwyspu Bakaskiego. Ryzyko wykrycia nielegalnych migrantw przez wadze w sektorze hotelarskim/gastronomicznym jest mniejsze ni w sektorze budowlanym, w kuchni lub sprztajc nielegalni imigranci s bezpieczniejsi ni kelnerzy.
237
Str. 9 niemieckiego raportu.
Rozdzia VIII
285
Wielu nielegalnych migrantw pracujcych w tym sektorze mieszka na miejscu, chocia i tak musz paci za zakwaterowanie. Zalet takiego rozwizania dla nielegalnych imigrantw jest fakt, e nie musz codziennie dojeda do pracy, dziki czemu maja wicej czasu na zarobienie pienidzy. Inn zalet jest mniejsze ryzyko zgoszenia na policj przez ssiadw lub wacicieli mieszka. Istotn wad takiego rozwizania jest jednak fakt, e istnieje mniejszy zasig dziaania w grupie spoecznej, mniejsza moliwo znalezienia alternatywnego zatrudnienia, ale przede wszystkim nielegalny migrant ekonomiczny jest bardziej zaleny od pracodawcy. Istnieje znaczna nielegalna migracja w sektorze prywatnym jako opiekunowie osb chorych i starszych, jako opiekunki do dzieci i sprztaczki. Wikszo opiekunw mieszka na miejscu, eby by na kade wezwanie przez ca dob. Stawki dla opiekunw wahaj si od 200 do 600 euro za miesic, a sprztaczek od 5 do 12 euro na godzin. Nielegalna praca w gospodarstwach domowych jest popularna wrd wszystkich klas spoecznych, w tym czonkw parlamentu oraz lokalnych politykw wysokiej rangi. Prostytucja jest rwnie jednym z zawodw praktykowanych przez nielegalnych migrantw. Zarabiaj pomidzy 25 a 50 euro na godzin. Niemiecki korespondent informuje ... modzi ludzie s systematycznie i wyranie rekrutowani do pracy w tym sektorze. Nie zwaaj oni na zagroenia dla zdrowia i postrzegaj t prac jako tymczasow, ale czsto nie mog z ni zerwa i uzaleniaj si od alkoholu i narkotykw. Zakwaterowanie nielegalnych migrantw w Niemczech jest problematyczne. Niektrzy nocuj na ulicy, bo s bezdomni, inni pod mostami, w domkach letnich, inni wamuj si do samochodw, jeszcze inni pi w porzuconych domach, domach uchodcw, z krewnymi, dzielc sypialnie/podogi. Niektrzy pi na zmiany (hot bedding) w tanich kwaterach. Jako migranci nielegalni nie posiadaj pozwolenia na prac. W takiej sytuacji w przypadku choroby nie przysuguje im opieka zdrowotna. Ich dodatkowym zmartwieniem jest ryzyko wykrycia przez wadze i deportacja. W takich okolicznociach musz stawi czoa powanym problemom. Istniej dowody na to, e niektrzy nielegalni migranci poyczaj karty ubezpieczenia zdrowotnego od ubezpieczonych kolegw. Jeli zaistnieje potrzeba hospitalizacji nielegalni migranci zazwyczaj pac gotwk i opuszczaj szpital najszybciej jak to jest moliwe, rwnie ryzykujc, e nie s do koca wyleczeni. W wyniku tego przecitny stan zdrowia nielegalnych migrantw jest gorszy w porwnaniu z lokaln populacj, a u niektrych diagnozuje si HIV i infekcje grulicze.
286
Dlatego wyglda na to, e w Niemczech nielegalni migranci ekonomiczni z krajw A8 s wyzyskiwani. Co wicej s pracownikami naraonymi na naduycia. Stopie w jakim rzeczywicie dowiadczaj wyzysku i naduy nie moe jednak zosta dokadniej oceniony z powodw podanych powyej, a mianowicie, e nie chc oni si skary, zgasza lub mwi o sposobie, w jaki s traktowani. Mona podsumowa, e w Niemczech (jak i w Austrii), gdzie dziaa surowy system okresu przejciowego, w ktrym wymagane s pozwolenia na prac, stwarza si rodowisko do powstawania nielegalnej migracji ekonomicznej z krajw A8, w ktr wpisany jest wyzysk i naduycia. Niewiele wiadomo o takim wyzysku i naduyciach. Ciekawym jest fakt, e niemiecki raport nie wspomina nawet o ewentualnym wyzysku migrantw ekonomicznych legalnie pracujcych w kraju. Czy mamy z tego wnioskowa, e wrd nich nie ma miejsca aden wyzysk? Trzeba przyzna, e bezwzgldni pracodawcy istniej w Niemczech, i e wyzyskuj, nie tylko nielegalnych migrantw, ale rwnie legalnych.
Wyzyskinaduyciaproblemoglnoeuropejski
Byoby nudne, dranice i bezproduktywne powtarza to, co ju wczeniej zostao powiedziane. Zjawisko wyzysku i naduy istnieje w mniejszym lub wikszym stopniu w kadym pastwie czonkowskim Unii Europejskiej. Koordynatorzy z pastw czonkowskich potwierdzaj tylko to, co ju wczeniej zostao powiedziane. Historie s albo identyczne z tymi opisanymi w rozdziale, lub bardzo do nich podobne. Analiza raportu szwedzkiej korespondentki, dr Anniki Burman, na przykad, wykazuje identyczne lub bardzo podobne formy wyzysku do tych opisanych powyej. Zaliczaj si do nich wypadki doznawane przez imigrantw ekonomicznych z krajw A8, powodujce uraz lub mier (str. 136 raportu), dugi czas pracy, niskie stawki (str. 137), przeladowania, zagroenia spowodowane stosowaniem azbestu prowadzce do problemw zdrowotnych i narusze przepisw dotyczcych ochrony rodowiska (str. 138), przypadek, w ktrym polski robotnik sam musia zapaci za leczenie urazw (str. 140), szokujce warunki zakwaterowania (str. 141), problemy komunikacyjne powodujce zagroenie (str. 145), wicej ofiar miertelnych w przypadku imigrantw z pastw A8 ni w przypadku rodzimych pracownikw (str. 146) itd. Koordynator z Francji, dr Philippe Martin, analizuje w swoim raporcie naduycia i wyzysk, ktre pojawiaj si w jego kraju. Mwi o zorganizowanym handlu ludmi i rekrutacji do szarej strefy, co jeszcze bardziej naraa
Rozdzia VIII
287
migrantw z krajw A8. Typowe przykady to niskie stawki, podwykonawstwo i acuchy zatrudnienia (przypadek Chantiers de lAtlantique w St. Nazaire w 2005 i 2006 roku), np. 13 polskich elektrykw wyzyskiwanych na rne sposoby, dugie godziny pracy, niepacenie za nadgodziny, naruszenia kodeksu pracy, itp Dziki interwencji Powszechnej Konfederacji Pracy (Confdration gnrale du travail CGT) zapacono im 30 000 euro. Za drugim razem ta sama firma wyzyskiwaa 40 polskich migrantw, nie pacc im za nadgodziny, oferujc ndzne zakwaterowanie, zaniajc stawki, itp. Dr Martin przypomina przypadek bezwzgldnych pracodawcw w przemyle budowlanym, ktrzy budowali sdy dla Ministerstwa Sprawiedliwoci, zlecajc prace podwykonawcy. Sprawa dotyczya 31 Polakw rekrutowanych w Polsce, ktrym zoono serie faszywych obietnic. Na miejscu okazao si, e w kwaterze nie ma nawet materacy do spania oraz zapewniono im tylko 60 litrw wody dla ponad 40 osb. Pensji nie pacono wcale, wiono ludzi za dugi, jedna osoba schuda 15 kg z powodu zego odywiania, inni chorowali, jedna osoba bya powanie ranna, groono im mierci, stosowano taktyki strczycielstwa, itd. Korespondent wskazuje na ironi tej tragedii: Najgorsze jest to, e ci ludzie przyjechali tu zbudowa Paac, w ktrym jutro bdzie wymierzana sprawiedliwo. Nie czekajmy na zakoczenie prac, aby mwi o niesprawiedliwoci i aby zrobi wszystko w celu przywrcenia im godnoci. Wida wic, e nieuczciwe, bezwzgldne i przestpcze praktyki opisywane w tym rozdziale s stosowane przez agencje zatrudnienia, pracodawcw i podwykonawcw na caej linii, porednicy s dokadnie tacy sami w kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, o czym informuj nas liczni korespondenci. Dlatego te ma si wraenie dj vu. Wydaje si, e wyzysk jest problemem z natury oglnoeuropejskim i zaraliwym, chocia stopie tego problemu rni si od kraju do kraju.
Uwagikocowedotyczcewyzysku,wspczesnej pracy przymusowej i niewolnictwa

Jeli warunki i dowiadczenia opisane w tej czci raportu, dowiadczane przez zagroonych i przeraonych imigrantw ekonomicznych z krajw A8 z ktrych znaczna wikszo nie yczy sobie ujawniania ich imion w obawie przed oskareniami i konsekwencjami ze strony bezwzgldnych pracodawcw/agencji porednictwa pracy nie pasuj do definicji wspczesnej pracy przymusowej i/lub wspczesnego niewolnictwa bdzie trudno sklasyfikowa te dowiadczenia i praktyki w jakikolwiek inny sposb.
288
Z powodw politycznych brytyjski rzd nowych rynkw pracy prbowa zablokowa/przeciwstawi si238 publikacji raportu zleconego239 przez Midzynarodow Organizacj Pracy (International Labour Organisation ILO) i Kongres Zwizkw Zawodowych (TUC) zatytuowanego Wolny rynek i praca przymusowa. Raport (powstay w wyniku wydarze w Zatoce Morecambe) zosta ukoczony latem 2004 roku240, ale zosta opublikowany dopiero w lutym 2005 roku przez sam Kongres241, pod tytuem Praca przymusowa i migracja do Zjednoczonego Krlestwa242. Felicity Lawrence243 mwi, e wywiady z imigrantami pokazuj, z czym spotykaj si migranci: przemoc, groby, wizienie za dugi, niebezpieczne warunki i zmuszanie do dugich godzin pracy. Prowadz one rwnie do nieuniknionych wnioskw, e gospodarka poddana deregulacji stworzya warunki do rozkwitu wyzysku na rynku pracy244. Pani Lawrence waciwe dowodzi, e to nie tylko przemys seksualny zajmuje si handlem i wyzyskiem imigrantw, ale nasze gwne sektory spoywczy i rolniczy, firmy sprztajce, hotele i gastronomia oraz domy opieki. Co wicej pastwo wykorzystuje prac przymusow imigrantw w wielu innych przypadkach kiedy zleca usugi w zakresie opieki sektorowi prywatnemu, kiedy korzysta z agencji porednictwa do rekrutowania w ramach pastwowej suby zdrowia (NHS) pielgniarek, ktre yj za 5 tygodniowo, kiedy korzysta w biurach z usug firm sprztajcych dostarczanych przez najtaszego oferenta, lub w inicjatywach budowlanych finansowanych przez osoby prywatne wykonuje si prace na zasadzie podwykonawstwa przez si robocz skadajc si z migrantw. Zjednoczone Krlestwo ma najbardziej elastyczn w caej Europie si robocz, ktra yje w strachu i ndzy, paci si jej tyle, co nic i jest przewoona z miejsca na miejsce autobusem, aby pracowa pod oson nocnej zmiany. W mniejszym lub wikszym stopniu jest to odzwierciedlenie trudw niektrych migrantw ekonomicznych z krajw A8, nie tylko w Zjednoczony Krlestwie, ale take w innych pastwach Unii Europejskiej. Wydaje si, e wyzysk i naduycia dotyczce migrantw jako siy roboczej stanowi
Rzd brytyjski chcia (Guardian, 3 lutego 2005 r.) przesun publikacj na pniejszy termin po wyborach, poniewa te nieetyczne praktyki byy oskareniami skierowanymi do rzdu, ktry podobno sponsorowa sprawiedliwo spoeczn. 239 Na pocztku 2004 r. 240 Badania byy przeprowadzone przez badaczy na uniwersytetach w Sussex i Oxfordzie. 241 ILO i rzd brytyjski (Departament Zatrudnienia oraz Emerytur i Rent (DWP) oraz TUC byli pierwotnymi zwolennikami raportu. ILO i rzd brytyjski wycofay si! 242 Badania przeprowadzili Bridgit Anderson i Ben Rogaly. 243 Korespondent ds. Konsumenckich dla The Guardian. 244 rdo: The Guardian, 3 lutego 2005 r.
238
Rozdzia VIII
289
racje bytu konkurencyjnoci i elastycznoci245, w co wlicza si, inter alia, podwykonawstwo konkurencyjnych przetargw, outsourcing, kontrakty krtkoterminowe, mobilno pracownikw i niskie stawki. Czasami trudno si zgodzi, e sprawiedliwo spoeczna naprawd ley w centrum polityki rzdu brytyjskiego. Pani Lawrence susznie zauwaa, e okazuje si, e sprawiedliwo spoeczna dla naszych obywateli zaley od importu grupy cudzoziemcw, ktrzy bd pracowa nad tworzeniem naszego bogactwa. Konkurujemy z krajami, ktre nie posiadaj praw pracy poprzez importowanie ich warunkw. Imigranci ekonomiczni z pastw A8 stanowi gwn nadziej na zapenienie niepopularnych wakatw na obszarach rolniczych i gdzie indziej, jednak pracodawcy/agencje porednictwa nadal s skonni wyzyskiwa pracujcych migrantw! Rozszerzenie Unii Europejskiej i polityka mobilnoci pozwalaj na legalne uzupenianie tych wakatw migrantami ekonomicznymi z krajw A8, jednak pracodawcy i agencje porednictwa prbuj wykrci si poprzez odmawianie im ich praw i nieprawdopodobny wrcz wyzysk. Migranci ekonomiczni z krajw A8 stanowi nieodzowny filar gospodarki kadego z pastw Unii Europejskiej. Prowadz autobusy i takswki, przetwarzaj miso i ryby zalegajce potem na pkach w supermarketach, jako lekarze lecz choroby w szpitalach i domach opieki, jako dentyci lecz zby, z wielk wpraw dziaaj w wielu dziedzinach przemysu takich jak budownictwo, hydraulika, przemys oraz usugi finansowe, turystyka itp. Zapeniaj wakaty wymagajce niewykwalifikowanej lub czciowo wykwalifikowanej siy roboczej jako sprztacze, ochroniarze, pracownicy restauracji i hoteli, sezonowi robotnicy rolni (program SAWS), zbieracze owocw i warzyw itd. Migranci z krajw A8 stanowi podstaw elastycznego rynku pracy, to polityka bliska sercu Wielkiej Brytanii i innych krajw europejskich.. Na przykad brytyjski skarb pastwa przyzna, e tempo wzrostu gospodarczego w Zjednoczonym Krlestwie byoby znacznie mniejsze gdyby nie migracja z krajw A8. CBI wci podkrela wag elastycznej siy roboczej i dostpno siy roboczej z krajw A8, ktra wypenia wane wakaty, ktrych nie chc zaj rodzimi pracownicy. Jednak pomimo tych zalet wynikajcych z rozszerzenia, istotna mniejszo bezwzgldnych pracownikw/agencji porednictwa wyzyskuje i posuwa si do stosowania najrniejszych naduy w stosunku do migrantw ekonomicznych z krajw A8. Zamiast cieszy si z najwikszego do tej pory
245
Zob. np.: debata na temat sprzeciwu przeciwko dyrektywie dotyczcej czasu pracy, 48 godzin tygodniowo, w Financial Times z 7 lutego 2006 r. na str. 2 gdzie Alistair Darling sekretarz ds. handlu i przemysu powiedzia: wstrzymanie sprzeciwu nie podlega negocjacj Jestemy zdeterminowani je utrzyma. Przedstawiciel francuski ripostowa Debata ta staa si nieco symboliczna podejmujc pytanie, czy Europa powinna wprowadzi normy dotyczce ochrony spoecznej. Klauzula sprzeciwu jest czci elastycznoci rynku pracy tak istotnej dla przedsibiorcw.
290
rozszerzenia Unii Europejskiej i korzysta z moliwoci, ktre daje wolny przepyw pracownikw, co stanowi dobr nowin dla firm dziaajcych w ramach UE, ktre usilnie prbuj wypeni wakaty na stanowiskach dla wykwalifikowanej i niewykwalifikowanej siy roboczej, kwitnie wyzysk, taki jak opisany powyej. Do litanii naduy, manipulacji i zego traktowania zalicza si niedotrzymywanie obietnic dotyczcych stawek i warunkw pracy, ktre skoniy migrantw do wyjazdu, hot-bedding, nielegalne opaty za zakwaterowanie i transport, wysokie opaty administracyjne, zbrodnie nienawici, rasizm i uprzedzenia, naruszenia dotyczce zdrowia i bezpieczestwa takie jak opaty dla imigrantw ekonomicznych za odzie ochronn, brak szkole i zalece w szczeglnoci przy wykonywaniu niebezpiecznych zawodw, niskie lub adne standardy przyzwoitoci w przypadku zakwaterowania, wykluczenie spoeczne, odmawianie wielu podstawowych praw pracownika takich jak prawa macierzyskie, prawa zwizkw zawodowych, nieuzasadnione zwolnienia, dyskryminacja i wiele innych. Te praktyki wyzysku wprowadzaj migrantw ekonomicznych z krajw A8 w sfer wspczesnej pracy przymusowej i/lub niewolnictwa! Omwienia wymaga jeszcze jedno zagadnienie. Chodzi o skargi, ktre mog prowadzi do przemocy i, w przyszoci, do dziaa przestpczych takich jak napaci, zastraszenia, powane uszkodzenia ciaa, uszkodzenia mienia, naruszenia porzdku publicznego, grodzenia autostrad itd. W wyniku tego badania ustalono, e niektrzy brytyjscy pracownicy z przemysu budowlanego skar si na wzrastajc konkurencj spowodowan zatrudnianiem w przemyle budowlanym migrantw ekonomicznych z krajw A8. Jak na razie protesty te s tumione i z natury jednostkowe, poniewa zapotrzebowanie na pracownikw w tym sektorze jest nadal due. Zapotrzebowanie moe pozosta wysokie przez kilka nastpnych lat z powodu ambitnego brytyjskiego programu odbudowy, na ktry skada si budowa szk, odbudowa i odnowa, Olimpiada w 2012 roku, odnowa brytyjskich stacji kolejowych itd. Jeli jednak gospodarka zwolni i wzronie bezrobocie, bardzo prawdopodobny jest wzrost napi spoecznych w tej sferze (budownictwo) jak i innych, w ktrych zatrudnieni s migranci ekonomiczni z krajw A8. Te napicia spoeczne pomidzy rodzimymi pracownikami a migrantami ekonomicznymi z krajw A8 mog doprowadzi do wzajemnej przemocy midzy tymi frakcjami. S to dopiero pocztki i moliwe, e przedwczenie, a niektrzy powiedz nawet, e jest to nie do pomylenia, eby takie rzeczy mogy si kiedykolwiek zdarzy. Jednak nie powinno si ignorowa ani wyklucza moliwoci pojawienia si dziaa przestpczych w przyszoci!
ROZDZIA IX DRUGA STRONA WYZYSKU
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Oglny obraz sytuacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadowolenie, upodobania, niezadowolenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zadowolenie z agencji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powody zadowolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Powody niezadowolenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zasady i warunki zatrudnienia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Zakwaterowanie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Szczegowe odcinki wypaty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Godziny pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pace . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Poziom zadowolenia w miejscu pracy. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Odnone konkluzje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293 293 294 294 295 295 296 296 298 299 300 300 300 301
Wprowadzenie
Rozdzia powicony zagadnieniom wyzysku i wykorzystywaniu migrantw ekonomicznych1 z krajw A8 uwidoczni, w jaki sposb znaczna cz pracodawcw i agencji zajmujcych si porednictwem pracy korzystaj ze sabszej pozycji, w jakiej znajduje si pracownik migrujcy. Niniejszy rozdzia jest swego rodzaju propozycj zbadania drugiej strony wyzysku poprzez wykazanie, e cz migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest na og zadowolona ze sposobu, w jaki bya traktowana podczas zatrudnienia.
Oglny obraz sytuacji

Informacje zawarte w niniejszym rozdziale opieraj si na badaniach przeprowadzonych przez DEFRA2, ograniczajcych si do przetwrstwa wtrnego w sektorze produkcji ywnoci3 i korzystania z agencji porednictwa pracy. Raport4 ma zatem ograniczone znaczenie, poniewa dotyczy warunkw pracy pracownikw tymczasowych dostarczanych przez zbiorowych porednikw pracy (gangmasterw) w wielu sektorach dziaajcych w ramach przetwrstwa wtrnego w sektorze przetwarzania i produkcji ywnoci5. Naley zauway, e wartoci procentowe podane w badaniu DEFRA (poniej) wynosz poniej lub powyej 100%. Przyczyna takiej sytuacji prawdopodobnie ley w sposobie wykonania badania. Naley pamita, e profil narodowociowy obejmuje nie tylko6 migrantw ekonomicznych z krajw A8, chocia ci stanowi 64%, a wic
Zob. str. 205 et seq. ante. Departament ds. rodowiska, ywnoci i Spraw Wsi (Department of the Environment, Food and Rural Affairs). 3 A mianowicie, sektor piekarniczy, napojw, mleczarski, owocw i warzyw, rybny, skadnikw, pakowania, drobiowy, misny i przeksek. 4 Zatytuowany ,,Przetwrstwo wtrne w sektorze produkcji ywnoci i wykorzystywanie siy roboczej zatrudnionej przez porednikw Ustawa o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. (ang. Secondary Processing in Food Manufacture and Use of Ganglabour The Gangmasters (Licensing) Act 2004. Wersja 4.4 raport dla DEFRA. Badanie zostao przeprowadzone przez firm Precision Prospecting (2005). 5 Ibid. str. 3(1). 6 Tj. obywateli Zjednoczonego Krlestwa oraz obywateli innych pastw nalecych do Unii Europejskiej i innych.
1 2
294
wikszo, siy roboczej7. Rozmieszczenie migrantw ekonomicznych, bdcych pracownikami zatrudnianymi przez agencje porednictwa pracy, pochodzcych z krajw A8 jest nastpujce: 18% we wszystkich sektorach zwizanych z ywnoci, 3% w piekarnictwie, 1% w sektorze mleczarskim, 0% w napojach, 2% w rybnym, 18% w sektorze owocw i warzyw, 9% w sektorze skadnikw, 9% w sektorze misnym, 18% w magazynach, 18% w sektorze drobiarskim i 13% w sektorze przeksek. Dane dotyczce czasu, w ktrym migranci pochodzcy z krajw A8 wykonywali prac w Zjednoczonym Krlestwie wygldaj nastpujco: 8% z nich pracowao krcej ni miesic, 25% przez okres od 1 do 3 miesicy, 23% przez okres od 3 do 6 miesicy, 29% przez okres od 6 do 12 miesicy, 10% przez okres od 1 roku do 2 lat, 4% powyej 2 lat a 2% nie okrelio dugoci. Naley zauway, e zdecydowana wikszo pracownikw pochodzcych z krajw A8 i zatrudnianych przez agencje porednictwa pracy przebywao w Zjednoczonym Krlestwie przez okres od 6 miesicy do roku, co sprawia, e badanie staje si bardziej wiarygodne.
Zadowolenie,upodobania,niezadowolenie
Zadowolenie z agencji
55% pracownikw wskazao bardzo dobry i do dobry poziom zadowolenia z pracy dla agencji porednictwa, 32% okrelio ten poziom jako OK, 7% okrelio poziom zadowolenia z agencji porednictwa pracy jako do dobry, tylko 4% bardzo saby, a 2% w ogle nie udzielio odpowiedzi. Sektory, w ktrych odnotowuje si najwyszy poziom zadowolenia, a mianowicie bardzo dobry, to sektor piekarniczy 49%; rybny 48%; i sektor przeksek 41%, natomiast sektory, w ktrych odnotowuje si najniszy poziom zadowolenia z agencji porednictwa pracy (,,do saby i ,,bardzo saby) to sektor misny 34% i sektor spoywczy ogem 28%8. Zamieszczone powyej wartoci s dowodem na to, e znaczna wikszo pracownikw migrujcych wydaje si by zadowolona z obsugujcych ich agencji, niemniej nie mona zapomina, e cz tego rodzaju pracownikw wyrazia niezadowolenie.
9% pracownikw zatrudnianych przez agencje jest Brytyjczykami; 13% obywatelami pastw nalecych do UE; 13% innych pracownikw 2% nieznanych. 8 rdo: Raport Ibid. str. 16.
7
Rozdzia IX
295
Powody zadowolenia
26% pracownikw zatrudnionych przez agencj porednictwa pracy zapytanych o to, co najbardziej podobao im si w obsugujcej ich agencji, odpowiedziao, e czynnikiem majcym wpyw na ich zadowolenie bya pozytywna postawa personelu, przyjazne nastawienie, uprzejmo i zrozumienie oraz dobre nastawienie do ludzi. 39% uznao, e takim czynnikiem bya dobra organizacja pracy, dziki ktrej wynagrodzenie byo wypacane w terminie i codziennie zapewniana bya praca. 5% osb okrelio oglny poziom zadowolenia jako dobry, a 30% nie zamiecio negatywnych uwag9. Tak wic badana grupa pracownikw migrujcych zatrudnianych przez agencje porednictwa pracy zbudowaa pozytywny wizerunek swoim agencjom.
Powody niezadowolenia
Jako powd niezadowolenie z agencji porednictwa pracy, 9% podao, e postawa pracownikw agencji bya negatywna, poniewa byli bezczelni, porywczy, niegrzeczni i, oglnie rzecz biorc, nie do zniesienia; 20% byo niezadowolonych z organizacji pracy, poniewa agencja nie wiedziaa ilu pracownikw naleao wysa na miejsce pracy, albo odsyaa pracownikw z powrotem do domw, jeeli nie byo dla nich pracy, co sprawiao, e pracownicy czuli si upokorzeni, albo te praca bya zapewniana jedynie na kilka godzin, co powodowao, e ze wzgldu na koszt transportu stawaa si nieopacalna albo dlatego, e nie byo pewnoci czy bdzie zapewniona praca na kolejny dzie. 30% byo niezadowolonych z zarobkw, poniewa wynagrodzenie za czas urlopu nie byo wypacane w terminie i pojawiao si wiele problemw w zwizku z wynagrodzeniami. 11% wyrazio oglne niezadowolenie z powodu braku ubezpieczenia pracownika i braku dostpu do informacji. Wikszo z 30% pracownikw migrujcych przedstawio pozytywne (raczej ni negatywne) uwagi na temat agencji porednictwa pracy. Uwagi, ktre przedstawiono to na przykad: wszystko w porzdku, bez zastrzee lub jestem zadowolony z pracy agencji czy jestem w peni zadowolony z pracy tej agencji. Podoba mi si. Pomimo e pojawiy si te wyrazy niezadowolenia, mona powiedzie, e pracownicy migracyjni pozytywnie ocenili agencje porednictwa pracy w ktrych pracowali.
9
rdo: Ibid. str. 17.
296
Zasady i warunki zatrudnienia

Oglnie rzecz biorc, odpowiedzi dotyczce zasad warunkw zatrudnienia byy pozytywne. Na pytanie, czy tymczasowi pracownicy otrzymali pisemne informacje (wymagane przepisami prawa) o prawach pracowniczych, 55% odpowiedziao, e takie informacje otrzymao, 37% e nie otrzymao, a 8% nie podao odpowiedzi. Na pytanie, czy zostali poinformowani o minimalnym wynagrodzeniu, 75% odpowiedziao twierdzco, 18% odpowiedziao, e takich informacji nie uzyskao, a 7% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie. 68% odpowiedziao, e otrzymao informacje na temat iloci godzin pracy, podczas gdy 25% odpowiedziao, e takich informacji nie otrzymao, a 7% nie udzielio odpowiedzi. W przypadku pytania dotyczcego szkole w zakresie zdrowia i bezpieczestwa, 62% przyznao, e przeszo takie szkolenia, podczas gdy 31% owiadczyo, e takich szkole nie przeszo, natomiast 8% nie podao odpowiedzi na to pytanie. Jeli chodzi o wypenienie kwestionariusza zdrowotnego, 71% udzielio odpowiedzi twierdzcej, 21% udzielio odpowiedzi przeczcej, a 8% nie odpowiedziao na to pytanie. Mona zatem powiedzie, e w przypadku tego sektora przemysu, odpowiedzi miay pozytywny charakter, a solidne procedury zwizane z zatrudnieniem dotyczyy wszystkich dziedzin handlu z wyjtkiem handlu misem. Okoo dwie trzecie zapytanych, a mianowicie 66%, uznao, e dobre praktyki zwizane z zatrudnianiem, wymagane w myl przepisw prawa, byy speniane przez agencje porednictwa pracy, podczas gdy okoo jedna czwarta, a wic 26%, byo innego zdania. W sektorze handlu misem, 57% pracownikw przyznao, e nie przekazano im adnych informacji na temat praw pracowniczych, 34% nie uzyskao informacji na temat minimalnego wynagrodzenia, a 43% nie otrzymao informacji na temat wymiaru czasu pracy. Ponadto 43% nie przeszo szkolenia w zakresie zdrowia i bezpieczestwa. 51% nie otrzymao warunkw zatrudnienia, a 39% nie wypeniao kwestionariusza zdrowotnego. Oznacza to, e w przypadku niewiele mniejszej liczby pracownikw ni 44% dobre praktyki zatrudnienia nie zostay spenione10.
Transport
Koszty transportu, odlegoci i zakwaterowanie wi si ze stosunkami pracy i s okrelone w Kodeksie Postpowania ETI.
10
rdo: Ibid. str. 18.
Rozdzia IX
297
Na pytanie dotyczce odlegoci, jakie pracownicy zatrudniani przez agencje mieli do przebycia z do i z pracy, najwiksza ilo osb, 12%, odpowiedziaa e odlego ta wynosia od 2 do 5 mil (ok. 3,2 do 8 km), dla 11% odlego ta zawieraa si w przedziale od 15 do 20 mil (ok. 24 do 32 km), kolejne 11% miao do przebycia ponad 50 mil (ok. 80 km), 10% jedn lub dwie mile (ok. 1,6 do 3,2 km), a 8% mniej ni jedn mil (poniej 1,6 km). 7% odpowiedziao, e odlego ta wynosia od 5 do 10 mil (ok. 8 do 16 km), 8% miedzy 10 a 15 mil (ok. 16 do 24 km), 6% miao do przebycia od 20 do 30 mil (ok. 34 do 48 km), 9% od 30 do 40 mil (ok. 48 do 64 km), 8% od 40 do 50 mil (ok. 64 do 80 km), a 10% nie podao informacji na ten temat. Wikszo pracownikw zatem ma do due odlegoci do pokonania, ponad 10 mil (16 km), aby dosta si do pracy, a niektre osoby pracujce w sektorze drobiarskim, misnym i przeksek maj sporo powyej 20 mil (ok. 34 km), odpowiednio 86%, 59% i 56%. Naley zauway, e w wielu przypadkach, podr do pracy odbywa si w nietypowych godzinach. Transport by zapewniany przez agencj w 39% wszystkich przypadkw, 32% pracownikw zatrudnionych przez agencj korzystao z wasnych samochodw, 12% docierao do pracy na piechot, 4% korzystao z transportu publicznego a pozostae osoby nie poday na ten temat informacji. Z tego wzgldu prawie poowa pracownikw agencji bya uzaleniona od transportu zapewnianego przez agencj, przy czym w najwikszym stopniu uzalenione od transportu okazay si sektor misa 72% i drobiu 65%. Pracownicy sektora piekarniczego w najmniejszym stopniu wykorzystywali transport zapewniany przez agencj (1%). Z wasnych rodkw transportu korzystao 69% osb zatrudnionych w sektorze mleczarskim, 49% w sektorze przeksek i 48% zatrudnionych w magazynach. Dostpno transportu zapewnionego przez agencj jest godna pochway i spenia potrzeby migrantw ekonomicznych. Z 39% pracownikw zatrudnionych przez agencj korzystajcych z zapewnianego transportu 80% ponosio jego koszty, a 10% nie bya do tego zobowizana. Koszt przejazdu waha si od 1 do 5 GBP za dzie, przy czym najczciej pobierana opata wynosia 4 GBP i tak zadeklarowao 37% tych pracownikw11. Pomimo tego, e koszty mog wyda si wysokie w porwnaniu z zarobkami, migranci ekonomiczni musieliby paci wicej gdyby korzystali z publicznych rodkw transportu. Dlatego te koszty te nie s wygrowane, jeli uwzgldni si rzeczywist sytuacj.
11
rdo: Ibid. str. 19 i 20.
298
Zakwaterowanie
Agencje zapewniy zakwaterowanie we wszystkich branach oprcz sektora napojw i sektora skadnikw. 23% respondentw odpowiedziao, e korzystao z zakwaterowania zapewnionego przez agencj, przy czym znaczna wikszo (58%) powiedziaa, e zakwaterowanie byo zapewnione, a 18% nie wyrazio swojej opinii na ten temat. Po rozbiciu tych wartoci na poszczeglne sektory sytuacja przedstawia si w nastpujcy sposb: 7% przypadkw w piekarnictwie, 25% w sektorze mleczarskim, 0% w napojach, 6% w rybnym, 23% w sektorze owocw i warzyw, 0% w sektorze skadnikw, 36% w sektorze misnym, 2% w magazynach, 57% w sektorze drobiarskim i 9% w sektorze przeksek. Zakwaterowanie nie byo zapewnione w 65% przypadkw w piekarnictwie, 50% w sektorze mleczarskim, 100% w napojach, 61% w rybnym, 47% w sektorze owocw i warzyw, 78% w sektorze skadnikw, 58% w sektorze misnym, 90% w magazynach, 29% w sektorze drobiarskim i 75% w sektorze przeksek. Rnice w wartociach procentowych midzy przypadkami, w ktrych zakwaterowanie byo zapewnione, a tymi w ktrych nie byo zapewnione, wynika z tego, e niektrzy pracownicy zatrudnieni przez agencj nie podali odpowiedzi. Z 23% pracownikw zatrudnionych przez agencje, ktrzy korzystali z zakwaterowania, 1% respondentw podao jego koszt od 25 GBP za tydzie, a 3% midzy 70 a 80 GBP za tydzie. Najwyszy koszt to 72 GBP, a najniszy 17,50 przy czym redni koszt wynis 50 GBP. ywno nie bya wliczona do kosztw zakwaterowania z wyjtkiem 22 pracownikw zatrudnionych przez agencj, ktrzy przyznali, e koszty jedzenia byy wliczone w koszty zakwaterowania12. Naley zauway, e niewiele ponad jedna pita pracownikw zatrudnionych przez agencje korzystao z zakwaterowania przez nie zapewnionego i e koszty takiego zakwaterowania wynosiy okoo 50 GBP tygodniowo, co nie jest wygrowan kwot, biorc pod uwag ceny w Wielkiej Brytanii. Niniejszy raport nie zawiera jednak informacji o warunkach panujcych w oferowanych miejscach zakwaterowania. Nie wiadomo wic, czy w budynkach i pokojach panuje porzdek, czy s czyste, czy istniej i, jak wygldaj, pomieszczenia typu toalety, azienki i kuchnie, ile osb dzieli jeden pokj, itd.
12
rdo: Ibid. str. 20 do 22.
Rozdzia IX
299
Szczegoweodcinkiwypaty
Istnieje wymg prawny, mwicy o tym, e odcinki wypaty musz zawiera szczegowe informacje oraz e musz by przekazane pracownikom. 89% respondentw powiedziao, e otrzymao takie odcinki wypat, podczas gdy 2% ich nie otrzymao, a 8% nie udzielio na ten temat odpowiedzi. Tak wic zdecydowana wikszo w tym sektorze otrzymaa odcinki wypat. Pracownikw zatrudnionych przez agencje, nalecych do tej wikszoci, zapytano czy i) potrcono ubezpieczenie spoeczne (88% respondentw odpowiedziao twierdzco, 4% przeczco, 8% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie), ii) czy odliczono podatek (98% respondentw odpowiedziao twierdzco, 2% przeczco, 5% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie), iii) tych, ktrzy korzystali z transportu zapewnionego przez agencj, czy koszty za transport byy odliczane (71% respondentw odpowiedziao twierdzco, 14% przeczco, 16% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie), iv) tych, ktrzy korzystali z zakwaterowania zapewnionego przez agencje, czy koszty z nim zwizane byy podane na odcinku wypaty (27% respondentw odpowiedziao twierdzco, 35% przeczco, 38% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie), v) i czy odliczano koszty wyywienia (4% respondentw odpowiedziao twierdzco, 47% przeczco, 49% nie udzielio odpowiedzi na to pytanie). Znaczca wikszo respondentw, a mianowicie 65%, wiedziaa z kim naley si skontaktowa w przypadku otrzymania zbyt niskiego wynagrodzenia, 28% nie posiadaa takich informacji, a 8% nie udzielio odpowiedzi. Tak wic 89% pracownikw zatrudnionych przez agencje otrzymao odcinek wypaty, 88% potwierdzio odliczenie ubezpieczenia spoecznego, a 93% potwierdzio odliczenie podatku, niemniej jednak znaczny odsetek, 65%, nie wiedzia do kogo naley si zwrci w przypadku otrzymania zbyt niskiego wynagrodzenia. Wikszo pracownikw we wszystkich sektorach bya opacana na podstawie stawek godzinowych, a 3% respondentw na podstawie stawki akordowej. 64% respondentw otrzymywao minimalne wynagrodzenie (ktre w okresie prowadzenia niniejszego badania wynosio 4,85 GBP za godzin). 90% respondentw otrzymywao wynagrodzenie w wysokoci wahajcej si midzy minimaln stawk, a 5,99 za godzin. Dwch respondentw zarabiao 7,41 za godzin, a jeden respondent w kadym przypadku zarabia 8,45 i 9,85 za godzin.
300
Godzinypracy
Na pytanie o przepracowane dni i godziny 60% pracownikw zatrudnionych przez agencje odpowiedziao, e pracowao pi dni w tygodniu, 16% mogo pracowa sze dni w tygodniu, a 7% pracowao siedem dni w tygodniu. Mimo e przepracowane godziny pracy nie byy regularne, rednio 27% pracownikw zatrudnionych przez agencje pracowao mniej ni 40 godzin tygodniowo, 40% od 40 do 45 godzin tygodniowo, a 8% powyej 50 godzin w tygodniu. Oglnie rzecz biorc rednia liczba przepracowanych godzin pracy we wszystkich sektorach wynosia 40 godzin tygodniowo, przy czym najkrtszy czas pracy wynosi 11 godzin, a najduszy 68.
Pace
rednia paca netto pracownika zatrudnionego przez agencje na peen etat, zgodnie z Raportem, wynosia 143,37 GBP za tydzie pracy wynoszcy od 37 do 44 godzin13. Mimo e za tak wypat mona przey, jest ona duo nisza ni rednia krajowa!
Poziom zadowolenia w miejscu pracy

Poziom zadowolenia pracownikw zatrudnianych przez agencje w miejscu, ktrym wykonywali prac jest bardzo wanym czynnikiem. Z Raportu wynika, e 53% pracownikw zatrudnionych przez agencje uznao, e miejsce byo albo do dobre albo bardzo dobre, a 28% uznao, e miejsce byo OK. Najwicej odpowiedzi wskazujcych na najwyszy poziom zadowolenia (warunki okrelane jako bardzo dobre) uzyskano w sektorze piekarniczym (40%) i w sektorze przeksek (47%). Entuzjazm pracownikw odnoszcy si do miejsc pracy nie by zbyt wielki! Dugo czasu pracy pracownikw zatrudnionych przez agencje na miejscu bya rna. 44% pracowao w tym samym miejscu przez okres przekraczajcy pi miesicy, 8% przez okres krtszy ni jeden tydzie, a 11% duej ni rok. Kilku respondentw pracowao w tym samym miejscu od trzech do omiu lat14. Godny uwagi jest fakt, e w ramach niniejszego programu badawczego 82% migrantw ekonomicznych wyrazio opini, e woli by zatrudnio13 14
rdo: Ibid. str. 22 do 24. rdo: Ibid. str. 24.
Rozdzia IX
301
nych bezporednio przez pracodawc, u ktrego pracowali, ni za porednictwem agencji zatrudnienia15. 32% respondentw migrantw ekonomicznych z krajw A8, pracowao dla innych agencji, niektrzy z nich pracowali w innych sektorach, takich jak transport16, w domach spokojnej staroci17, na budowach18, w szpitalach19, w fabrykach wytwarzajcych produkty inne ni ywnociowe20, w biurach21, w hotelach/barach/kawiarniach22, w magazynach23, w rolnictwie i ogrodnictwie24.
Odnonekonkluzje
Mona wywnioskowa, e, oglnie rzecz biorc, znaczca wikszo migrantw ekonomicznych pochodzcych z krajw A8, pracujcych przy przetwrstwie wtrnym sektora ywnociowego w Zjednoczonym Krlestwie, wyraa oglne zadowolenie z pracy i zwizanych z ni warunkw, miejsc pracy, wynagrodzenia, zakwaterowania i rodkw transportu. Naley podkreli, e przemys ten jest jednym z wielu, a zatem wyniki, ktre si do niego odnosz niekoniecznie powinny by postrzegane jako reprezentatywne dla innych gazi przemysu. Przynajmniej w tej gazi przemysu odnotowano, e znaczna wikszo migrantw ekonomicznych pochodzcych z krajw A8 jest zadowolona z warunkw i nie bya wykorzystywana przez pracodawc/ agencj. Tak wic duo wskazuje na to, e w przetwrstwie wtrnym sektora ywnociowego dua cz migrantw ekonomicznych jest dobrze traktowana.
47% respondentw przyznao, e aktywnie poszukiwao pracy nie oferowanej przez agencje (ale niekoniecznie poza sektorem przetwrstwa ywnoci). 38% stwierdzio, e nie zajmowao si poszukiwaniem pracy bez porednictwa agencji, a15% nie odpowiedziao na pytanie. (rdo: Ibid. str. 28). 16 8%. 17 2%. 18 10%. 19 5%. 20 34%. 21 5%. 22 11%. 23 34%. 24 21%. (rdo: Ibid. str. 28).
15
ROZDZIA X KOMENTARZE i ZALECENIA
Spistreci
Wprowadzenie. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grupa A Zalecenia na poziomie europejskim. . . . . . . . . . . . . . . . . . 1. Projekt dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Powizania trjstronne i status migranta ekonomicznego z krajw A8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grupa B Zalecenia na poziomie krajowym z elementami europejskimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Rola zwizkw zawodowych (czemu nie pracodawca?) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Zakwaterowanie i bezdomno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. Ksenofobia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6. Zbir oglnych praktycznych zalece . . . . . . . . . . . . . . (a) Komunikacja i jzyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (b) Jzyki a suby w pastwie przyjmujcym . . . . . . . . (c) Pomoc pastw czonkowskich dla migrantw ekonomicznych z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . (d) Biurokracja rzdowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (e) Odliczenia z tytuu zakwaterowania i transportu. Bezdomno. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (f) Uprawnienia migrantw ekonomicznych z pastw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (g) wiadczenia socjalne, ubezpieczenie spoeczne i odliczenia podatku. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (h) Uznawanie kwalifikacji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (i) Oficjalne dane dotyczce pracownikw migrujcych z pastw A8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (j) Odpowiedzialno agencji porednictwa pracy . . . (k) Rola Unii Europejskiej a migranci ekonomiczni . . . (l) Trudy rejestracji dzieci migrantw ekonomicznych z pastw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (m) Unikanie niespodzianek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . (n) rodki wzajemne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307 308 308 321 328 328 338 340 342 342 344 346 348 349 350 351 352 354 354 355 356 356 357
(o) Migracja o charakterze cyrkularnym . . . . . . . . . . . . (p) ... a co z Kart Imigrantw zawierajc minimalne wymogi?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Grupa C Zalecenia na poziomie krajowym z elementem midzynarodowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7. Ratyfikacja midzynarodowej Konwencji. . . . . . . . . . . . Grupa D Zalecenia na poziomie krajowym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8. Prawodawstwo krajowe i jego wady . . . . . . . . . . . . . . 9. Prawa pracownicze i status prawny emigrantw ekonomicznych z krajw A8. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10. Koncepcja dialogu spoecznego jako narzdzia ochrony migrantw ekonomicznych z krajw A8 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
358 358 359 359 361 361 368
371 376
Wprowadzenie
W tym kocowym rozdziale Raportu przedstawiono kilka zalece. Komentarz przyjmie form wyjanienia, przedstawienia ta, uzasadnienia i potrzeby tych zalece. Celem samych zalece, czsto o rnych charakterze, jest jak najlepsza ochrona migrantw ekonomicznych z krajw A8 przed wyzyskiem i wykorzystywaniem ze strony pozbawionych skrupuw agencji zatrudnienia, pracodawcw i ich wsplnikw. Kade z zalece wywodzi si z myli zawartych w Raporcie i ma swoje rdo w wynikach programu badawczego przeprowadzonego zgodnie z zakresem dziaania okrelonym przez Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej. Same zalecenia zawieraj rnorodne sugestie, takie jak wprowadzenie w ycie przepisw, rozszerzenie przepisw, zmiany w przepisach, utworzenie nowych przepisw, procedury administracyjne i inne, rola samoregulacji (ang. soft law) jak negocjacje i porozumienia zbiorowe, kodeksy praktyk i wiele innych kwestii. Poniewa zalecenia te podchodz do przepisw i procedur na rnych poziomach, dla jasnoci podzielono je na cztery grupy. Pierwsza grupa zawiera zalecenia na poziomie europejskim. W drugiej grupie zalecenia obejmuj czynniki na poziomie krajowym z elementami europejskimi. Zalecenia dotyczce poziomu krajowyego z midzynarodowymi elementami zostan umieszczone w trzeciej grupie. W kocu w czwartej grupie znajd si zalecenia na poziomie krajowym. Naley jednak zaznaczy, e podzia na grupy nie zawsze by cile przestrzegany, aby osign pene i elastyczne przedstawienie przedmiotu analizy. Std oglnie mwic, pierwsza grupa zajmie si europejskim projektem dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych, ukadem trjstronnym i statusem migrantw ekonomicznych z krajw A8. Druga grupa przedstawia zalecenia dotyczce wielu kwestii, mianowicie roli zwizkw zawodowych, zakwaterowania i bezdomnoci, ksenofobii oraz zbir okoo siedemnastu zalece dotyczcych rnych problemw. W trzeciej grupie opisano zalecenia dla pastw czonkowskich Unii Europejskiej w celu ratyfikowania midzynarodowej konwencji. W czwartej grupie zalecenia opisuj krajowe przepisy niektrych europejskich pastw
308
czonkowskich, prawa pracownicze i status prawny migrantw ekonomicznych z krajw A8 oraz dialog spoeczny. W kocu wszystkie zalecenia odnosz si do wnioskw zawartych w Raporcie, dotykajcych wspomnianych tematw i opieraj si na nich.
GrupaA.Zalecenianapoziomieeuropejskim
1. rojektdyrektywywsprawiewarunkwpracy P pracownikw tymczasowych
Wprowadzenie Cho filozofia stojca za projektem1 dyrektywy ustawy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych z 2002 r. i jego zmienion wersj2 nie ma nic (przynajmniej bezporednio) wsplnego z migracj ekonomiczn z krajw A8 do pastw czonkowskich UE 15, zaproponowane przepisy projektu dyrektywy maj z perspektywy czasu duy wpyw na sposb traktowania migrantw ekonomicznych z krajw A8 w tym sensie, e gdyby dyrektywa wesza do europejskiego systemu prawnego, jej przepisy stanowiyby pomocne rdo w walce z wyzyskiem pracujcych migrantw ekonomicznych z krajw A8 przez pozbawione skrupuw agencje zatrudnienia. By Rzecznik Praw Obywatelskich mg doceni uzasadnienie tego, co powiedziano powyej (mianowicie tego, e projekt ustawy nie ma bezporednio nic wsplnego z migracj ekonomiczn z krajw A8) i zrozumie uzasadnienie zalecenia, ktre mu przekazano, naley sign do przeszoci i pokrtce przedstawi racj bytu polityki Rzecznika i okolicznoci tej polityki. Cho twierdzenia te nale ju do przeszoci, okae si, e wiele z tego, co zostao powiedziane wtedy, w odniesieniu do okolicznoci, w szczeglnoci tych, ktre dotycz warunkw na rynku pracy, ma pewne znaczenie pi lat pniej. Element historyczny Uzasadnienie3 do wniosku Komisji dotyczcym potrzeby opracowania dyrektywy w sprawie warunkw pracy dla pracownikw tymczasowych stanowi, e gospodarka oparta na wiedzy ... opiera si na innowacji i kapitale ludzkim oraz wymaga przedsiwzi i pracownikw cechujcych si
Propozycja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych, COM (2002) 149 final, z dnia 20 marca 2002 r., 2002/072 (COD). Zmieniona propozycja dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych, COM (2002) 701 final, z dnia 28 listopada 2002 r., 2002/0072 (COD) (przedstawiona przez Komisj zgodnie z art. 250 ust. 2 Traktatu WE). 3 KOM(2002) 149 wersja ostateczna na s. 2.
1 2
Rozdzia X
309
wiksz gotowoci do zmian. Aby zapewni skuteczne przejcie na taki rodzaj gospodarki, naley uzyska wspprac partnerw spoecznych w celu wspierania bardziej elastycznych form organizacji pracy i wprowadzenia reform w regulacjach i przepisach prawa pracy, aby pogodzi elastyczno i bezpieczestwo pracy i stworzy wicej lepszych miejsc pracy.4 W ten sposb przyczyniono by si do zwikszenia oddziaywania strategii lizboskiej5 jeli chodzi o przeksztacenie gospodarki UE w ... najbardziej konkurencyjn i dynamiczn na wiecie gospodark opart na wiedzy zapewniajcej zrwnowaony wzrost gospodarczy, lepsze moliwoci zatrudnienia i wiksz spjno spoeczn. Naleaoby si rwnie spodziewa rozwoju programu spoecznego Komisji oraz wytycznych przyjtych przez Rad Europejsk w Nicei, w zwizku z czym UE powinna wykorzysta wszystkie dostpne instrumenty ...aby stymulowa tworzenie wysokiej jakoci miejsc pracy, zapewni dywersyfikacj zatrudnienia i pogodzi elastyczno i bezpieczestwo. Oglnie rzecz biorc w cigu ostatnich omiu lat przed sporzdzeniem projektu dyrektywy6 czyli w latach 19911998 liczba pracownikw tymczasowych w Unii Europejskiej wykazaa stay wzrost rzdu 10%. Naley zauway, e praca za porednictwem agencji pracy tymczasowej bya najbardziej stabiln z form nietypowej pracy jakie istniay na rynku pracy Unii Europejskiej. Badanie wykazao, e w tym okresie zainteresowanie prac za porednictwem agencji pracy tymczasowej podwoio si w wikszoci pastw czonkowskich i e w niektrych z nich, a mianowicie Szwecji, Woszech, Hiszpanii i Danii wzroso piciokrotnie7, co daje
Zob. zalecenia zawarte w decyzji Rady z dnia 19 stycznia 2001 r. (Dz.U. z 24 stycznia 2001 r.) zalecenia Rady z dnia 15 czerwca 2001 r., w sprawie oglnych wytycznych dotyczcych polityki gospodarczej pastw czonkowskich i Wsplnoty (Dz.U. L 179 z 2 lipca 2001 r. s. 145). W tym kontekcie naley powoa si na Zielon Ksig Komisji powicon podejciu flexicurity, ktre jest uderzajco podobne do przedstawionych powyej zalece. (Debata powicona modernizacji prawa pracy majcej na celu sprosta wyzwaniom 21. wieku, dnia 22 listopada 2006 r. i komunikat Komisji w sprawie Flexicurity, czerwiec 2007 r.) (Zob. przypis 73 poniej.) 5 Przyjtej przez Rad Europejsk w Lizbonie w marcu 2006 r. 6 Zob.: Temporary agency work in the European Union, dokument opracowany przez European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin (2002 r.) i dokument zatytuowany Orchestrating the evolution of Private Employment Agencies towards a stronger society autorstwa International Confederation of Temporary Work companies (CIETT), Bruksela (2000 r.). Zob. rwnie informacje dodatkowe z warsztatu Komisji Europejskiej pt. Temporary Employment in Europe: Determinants, Trends and Perspectives, 1213 lutego 2004 r. 7 rdo: European Foundation for the Improvement of Living and Working conditions, Dublin (2006 r.). Zob. rwnie dane Foundation and Ciett (the International Confederation of Temporary Work Agencies) z 1999 r. ktre pokazuj, e pracownicy pracujcy na rzecz agencji pracy tymczasowej stanowili 4% liczby pracownikw zatrudnionych w Krlestwie Niderlandw; 3,5% w Luksemburgu; 2,7% we Francji; 2,1% w Zjednoczonym Krlestwie; 1,6% w Belgii; 1% w Portugalii; 0,8% w Hiszpanii i Szwecji; 0,7% w Austrii, Danii i w Niemczech; 0,6% w Finlandii i Irlandii; 0,2% we Woszech, przy czym dane dla Grecji nie s dostpne. 90% zlece agencji pracy tymczasowej w wikszoci pastw UE w 1999 r. obejmowao okres do 6 miesicy, a w Niemczech i we Francji okres ten wynosi mniej ni jeden miesic.
4
310
sze milionw pracownikw tymczasowych pracujcych dla agencji pracy tymczasowej w danym czasie. Naley rwnie podkreli, e prac na rzecz agencji pracy tymczasowej charakteryzuj najgorsze warunki pracy, rnice si znaczco od innych form zatrudnienia, typowych bd nietypowych. Niektre z form wyzysku stosowanych przez agencje zostay opisane w niniejszym raporcie8, ale naley doda, e praca za porednictwem agencji pracy tymczasowej jest postrzegana jako nudna i monotonna, nieatrakcyjna, niebezpieczna z punktu widzenia zdrowia i bezpieczestwa, bezproduktywna z punktu widzenia kariery itd. Podane w uzasadnieniu9 Komisji cztery powody szybkiego wzrostu, ktry przyczyni si do zwikszenia znaczenia pracy tymczasowej jako gwnego elementu wpywajcego na moliwoci rynku pracy, przedsibiorstw i pracownikw w zakresie dostosowa s nastpujce a) przedsibiorstwa dowiadczyy potrzeby zwikszenia elastycznoci w zarzdzaniu si robocz10; b) przedsibiorstwa korzystay z pracownikw tymczasowych, aby zapeni wakaty wymagajce szczeglnych kwalifikacji11; c) ramy prawne stay si bardziej elastyczne12 i pobudziy rozwj etyki pracy tymczasowej; oraz d) z punktu widzenia pracownika, praca tymczasowa jest sposobem na uzyskanie dostpu do rynku pracy lub powrt na ten rynek. Do tych czterech powodw mona doda jeszcze jeden. Filozofia, ktra pocztkowo stanowia podstaw rynku pracy, ulega istotnej zmianie w ostatnim dwudziestopicioleciu. O ile niegdy pracownicy pracowali na rzecz swojego pracodawcy przez dugi czas, coraz czciej obserwuje si tendencj zmiany pracodawcw przez pracownikw lub podejmowanie nietypowych form zatrudnienia13. Komisja podja szereg inicjatyw w zakresie pracy tymczasowej w odpowiedzi na zwikszone zapotrzebowanie przedsibiorstw na elastyczno siy roboczej. Na pocztku lat 80. przyjto dwie rezolucje14, ktre poruszay problem ram pracy tymczasowej15 i zapewnienia ochrony pracownikom tymczasowym. W 1982 r. Komisja opracowaa wniosek dyrektywy, ktra miaa sprosta tym potrzebom, ale zosta on odrzucony.
Zob. rozdzia VIII, s. 205 i kolejne, powyej. Tame, s. 3. Tj. praca tymczasowa jest rozwizaniem w sytuacji, gdzie brakuje pracownikw staych lub wystpio tymczasowe zwikszenie obcienia prac (jest to wane zwaszcza w przypadku SME) lub zachodzi potrzeba zatrudnienia przez krtki okres wykwalifikowanych i zmotywowanych pracownikw, zastpstwo nieobecnych pracownikw, rotacja sezonowa, itd. 11 Np. Informatyka. 12 Np. polityka znoszenia ogranicze rzdw Thatcher/Major w latach 1980. i 1990. 13 Np. kontrakty typu flexiwork, umowy o prac w niepenym wymiarze godzin, umowy na czas okrelony itd. 14 Rezolucje Parlamentu Europejskiego i Rady Dz.U. Nr C 2 z 4 stycznia 1980 r. s. 1 i Dz.U. Nr C 2 z 12 padziernika 1981 r., s. 54. 15 Oraz w wersji zmienionej w 1984 r.
8 9 10
Rozdzia X
311
W latach 90. Komisja zaproponowaa stworzenie trzech dyrektyw16 powiconych nietypowemu zatrudnieniu, w tym pracy dorywczej, pracy na czas okrelony i pracy tymczasowej, ktre wchodziy w skad programu dziaania zwizanego ze Wsplnotow Kart Socjalnych Praw Podstawowych Pracownikw, wprowadzajc wymg harmonizacji na poziomie UE nowych warunkw pracy na czas okrelony, pracy dorywczej i tymczasowej (oraz sezonowej). Dwie z nich zdobyy uznanie partnerw spoecznych i ostatecznie weszy w ycie17. Zapewniy one pracownikom zatrudnionym na podstawie umowy na czas okrelony i pracownikom tymczasowym prawa pracownicze i postawiy ich na rwni z pracownikami zatrudnionymi w penym wymiarze godzin na czas nieokrelony. Partnerzy spoeczni nie mogli jednake doj do porozumienia w przypadku pracownikw tymczasowych18, co byo przyczyn niezgody pomidzy nimi i dotyczyo midzy innymi trudnoci w zdefiniowaniu porwnywalnego pracownika w kontekcie zasady dyskryminacji pomidzy pracownikiem tymczasowym a pracownikiem staym. Przedstawiciele zwizkw (ETUC) chcieli, aby pracownicy tymczasowi zostali porwnani do pracownikw, w ktrych usug korzystaj przedsibiorstwa, podczas gdy przedstawiciele pracodawcw (UNICE i CEEP)19 nie zgodzili si na to, poniewa byoby to niesprawiedliwe w pastwach, gdzie pracownicy tymczasowi maj umow na czas nieokrelony zawart z agencj (tj. s pracownikami agencji i otrzymuj wynagrodzenie, chocia nie s zatrudnieni przez dane przedsibiorstwo korzystajce z ich usug)20. W tych okolicznociach Komisja podja si przedstawienia dyrektywy na podstawie przepisw Traktatu o Wsplnocie Europejskiej21, utrzyCOM (90) 228 wersja ostateczna, z dnia 27 czerwca 1990 r. Dz.U. C224, z 8 wrzenia 1990 r., s. 8. Dyrektywa Rady 97/81/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. (praca w niepenym wymiarze godzin) i Dyrektywa Rady 99/70/WE z dnia 28 czerwca 1999 r. (praca na czas okrelony). 18 Negocjacje w sprawie pracy tymczasowej upady w maju 2001 r. po roku rozmw prowadzonych przez partnerw spoecznych, chocia zawarto porozumienie w sprawie rodkw zachcajcych do poprawy bezpieczestwa i zdrowia pracownikw w miejscu pracy zatrudnionych na podstawie umowy na czas okrelony lub tymczasowego stosunku pracy. [dyrektywa Rady 91/383/WE z dnia 25 czerwca 1991 r.]. 19 Odpowiednio Europejski Zwizek Konfederacji Przemysu i Pracodawcw oraz Europejska Organizacja Pracodawcw Sektora Publicznego (Union of Industrial and Employers Confederations in Europe and European Centre for Public Enterprises). 20 Zob. dokument UNICE w sprawie wniosku dyrektywy dotyczce warunkw pracy pracownikw tymczasowych (COM (2002) 149 wersja ostateczna) z dnia 27 czerwca 2002, s. 3. 21 Podstaw prawn dla wniosku dyrektywy by art. 137 ust. 2 Traktatu WE (na podstawie odniesienia zawartego w art. 137 ust. 1 dotyczcego poprawy warunkw pracy.) Naley zauway, e partnerzy spoeczni na poziomie europejskim pocztkowo dyli do porozumienia w sprawie pracownikw agencji pracy tymczasowej i wierzyli oni, e dojdzie do takiego porozumienia. Podstaw prawn dla takiego porozumienia bya procedura przewidziana w art. 138 Traktatu WE. Niestety partnerzy spoeczni nie byli w stanie doj do porozumienia, a Komisja musiaa podj decyzj polityczn i zgosi projekt dyrektywy. wczesny Komisarz ds. Zatrudnienia i Spraw Spoecznych
16 17
312
mujc, e midzy innymi istniaa potrzeba wprowadzenia, na poziomie UE, zasady niedyskryminacji pomidzy pracownikami agencji pracy tymczasowej a porwnywalnymi pracownikami przedsibiorcw korzystajcych z ich usug. Zasada ta obowizuje w wikszoci pastw czonkowskich. Komisja utrzymywaa, e projekt dyrektywy mgby zagwarantowa stabilne ramy do rozwoju pracy tymczasowej. Zapewniajc minimalne prawa pracownikom tymczasowym, projekt przyczyniby si do zwikszenia atrakcyjnoci sektora i zmiany jego reputacji. Im wiksza atrakcyjno agencji pracy, tym wikszy wybr maj przedsibiorstwa korzystajce z usug pracownikw i tym wiksza moliwo zaspokojenia swoich potrzeb w zakresie elastycznoci. Ponadto maj dostp do wikszej liczby pracownikw tymczasowych. Taka sytuacja przyczyniaby si do wzmoonego rozwoju sektora agencji pracy tymczasowej, poprawy funkcjonowania rynku pracy i okrelenia potencjau zatrudnienia w tym sektorze. Inne powody uzasadniajce dziaanie Komisji dotycz tego, e a) majc na uwadze wspieranie pracy tymczasowej, naley usun istniejce na poziomie Wsplnoty ograniczenia w korzystaniu z pracy tymczasowej, ktre nie maj uzasadnienia w kontekcie oglnego interesu i ochrony pracownikw; tego, e odpowiada ono rwnie oczekiwaniom partnerw spoecznych w sektorze agencji pracy tymczasowej, ktrzy potwierdzili potrzeb wprowadzenia dyrektywy wsplnotowej w tym zakresie22; oraz e c) International Confederation of Temporary Work Business (CIETT) pozytywnie przyjmuje dyrektyw wsplnotow w sprawie pracy za porednictwem agencji, ktrej celem jest wprowadzenie waciwej rwnowagi pomidzy ochron pracownikw a tworzeniem miejsc pracy. Dyrektywa dotyczca warunkw pracy dla pracownikw tymczasowych odpowiada celom okrelonym w Traktacie o Wsplnocie Europejskiej23 w zakresie poprawy warunkw zatrudnienia, promocji zatrudnienia i dialogu spoecznego. Zgodnie z zasad pomocniczoci, projekt dyrektywy stanowi uzupenienie przepisw pastw czonkowskich (o ile takie istniej), poprzez ustanowienie wsplnych i elastycznych ram wsplnotowych
powiedzia W Lizbonie zobowizalimy si do stworzenia wikszej liczby i lepszych miejsc pracy. Jeli chodzi o wiksz liczb miejsc pracy, przedstawilimy nasze propozycje na szczycie w Barcelonie i nadal bdziemy pracowa na rzecz osignicia lizboskich celw. Jednake propozycja ta ma na celu nie tylko utworzenie wikszej liczby miejsc pracy, ale rwnie zapewnienie lepszej pracy pracownikom agencji pracy tymczasowej poprzez wprowadzenie w caej UE podstawowego minimum ochrony. Jednoczenie pozostaje znaczny margines manewrowy na poziomie krajowym, pozwalajcy na zastosowanie zasad zgodnie z krajow praktyk w tym sektorze. (rdo: Informacja prasowa z dnia 20 marca 2002 r.). 22 We wsplnej deklaracji z dnia 8 padziernika 2001 r. 23 Art. 136.
Rozdzia X
313
ukierunkowanych na popraw jakoci pracy pracownikw tymczasowych i wspieranie sektora pracy tymczasowej. Speniona zostaa rwnie zasada proporcjonalnoci, gdy wniosek dyrektywy okrela minimalny poziom ochrony w UE pozostawiajc w gestii pastw czonkowskich i/lub partnerw spoecznych wszelkie niezbdne dostosowania w drodze porozumie zbiorowych. Powyej przedstawilimy pokrtce ewolucj projektu dyrektywy dotyczcej warunkw pracy pracownikw tymczasowych. Naley przypomnie, e dyrektywa ta nie zostaa nigdy przyjta, ani w wersji oryginalnej, ani zmienionej, ze wzgldu na sprzeciw mniejszoci pastw czonkowskich24. Jakiesgwnepostanowieniaprojektudyrektywy? Proponujemy krtki opis propozycji zawartych w projekcie dyrektywy i krtkie omwienie jej gwnych celw. Projekt Dyrektywy okrela podstawow zasad niedyskryminacji pracownikw tymczasowych. Pracownik tymczasowy nie moe by traktowany gorzej czyli pracowa na gorszych podstawowych warunkach ni porwnywalny pracownik wykonujcy identyczn lub podobn prac, z ktrego usug korzysta dane przedsibiorstwo25. Proponuje si wprowadzenie dodatkowych przepisw gwarantujcych pracownikom zatrudnionym przez agencje pracy tymczasowej dostp do staego zatrudnienia. Dlatego pracownik tymczasowy powinien by informowany o wakatach. Na poparcie tego przepisu istnieje zapis, ktry uniemoliwia pracownikowi tymczasowemu zawarcie umowy z przedsibiorc korzystajcym z jego usug, ktra pozbawiaby go tego prawa. Kada taka umowa byaby niewana. Pracownicy mieliby rwnie prawo do dostpu do wiadcze socjalnych ze strony tego przedsibiorcy oraz do szkole w celu poprawy zdolnoci zatrudnienia. Projekt dyrektywy dotyczy umowy o prac lub stosunku pracy pomidzy agencj pracy tymczasowej, ktra jest pracodawc, a pracownikiem, ktry jest kierowany do przedsibiorstwa w celu podjcia pracy pod jego nadzorem.
Rada nie osigna politycznego porozumienia w sprawie dyrektywy dotyczcej pracownikw agencji pracy tymczasowej. (rdo: Informacja prasowa z dnia 3 czerwca 2003 r.). 25 Ograniczenie moe zosta wprowadzone, jeeli istnieje obiektywne uzasadnienia rnego traktowania, np. jeeli pracownik tymczasowy znajduje si w innej sytuacji ni porwnywalny pracownik penoetatowy. Odstpstwa dopuszcza si w dwch okolicznociach; po pierwsze, kiedy pracownik tymczasowy posiada sta umow z agencj i otrzymuje wynagrodzenia pomidzy okresami oddelegowania. Po drugie, odstpstwo zostaje dopuszczone na podstawie umowy zbiorowej, pod warunkiem e zapewniony zosta odpowiedni poziom ochrony.
24
314
Pojcie tymczasowego stosunku pracy26 zgodnie z definicj zawart w dyrektywie z dnia 25 czerwca 1991 r.27 stanowicej uzupenienie rodkw sucej poprawie bezpieczestwa i higieny pracy osb zatrudnionych czas okrelony lub pracujcych tymczasowo znalazo si w projekcie dyrektywy z 2002 r. Projekt dyrektywy stanowi rwnie, e ma ona zastosowanie zarwno do przedsibiorstw publicznych, jak i prywatnych28. Osoby uczestniczce w specjalnym programie publicznym na rzecz szkolenia, integracji lub zmiany kwalifikacji zawodowych, lub te programie wspieranym przez wadze publiczne, mog zosta wyczone z zakresu projektu dyrektywy przez pastwa czonkowskie po uprzedniej konsultacji z partnerami spoecznymi29. Celem30 projektu dyrektywy jest a) poprawa ... jakoci pracy tymczasowej poprzez zapewnienie stosowania zasady o niedyskryminacji pracownikw tymczasowych... oraz opracowanie ... odpowiednich ram korzystania z pracy tymczasowej w celu zapewnienia odpowiedniego funkcjonowania rynku pracy. Cz projektu dyrektywy zawierajca definicje ma najwiksze znaczenie, poniewa definiuje pojcia, takie jak pracownik, porwnywalni pracownicy, delegowanie i podstawowe warunki pracy i zatrudnienia31. Pracownik oznacza osob, ktrej w pastwie czonkowskim przysuguje jako pracownikowi ochrona z tytuu krajowych przepisw o zatrudnieniu. Porwnywalny pracownik oznacza pracownika, z ktrego usug korzysta dane przedsibiorstwo, ktry zajmuje identyczne lub podobne stanowisko do tego zajmowanego przez pracownika delegowanego przez agencj pracy tymczasowej. Przy porwnaniu naley wzi pod uwag dowiadczenie, kwalifikacje i umiejtnoci. Delegowanie oznacza okres, w ktrym pracownik tymczasowy pracuje dla przedsibiorstwa. Na koniec podstawowe warunki pracy i zatrudnienia oznaczaj warunki dotyczce a) dugoci czasu pracy, czasu na wypoczynek, pracy w nocy, patnego urlopu i dni ustawowo wolnych od pracy, b) wynagrodzenia, c) pracy wykonywanej przez kobiety w ciy i matki karmice, dzieci i osoby nieletnie, oraz d) dziaa podejmowanych w celu zwalczania dyskryminacji opartej na pci, rasie, pochodzeniu etnicznym, wyznaniu lub przekonaniach, niepenosprawnoci, wieku lub orientacji seksualnej.
Wniosek dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych COM (2002) , 142 wersja ostateczna 2002/0072/ (COD), art. 1 ust. 1. 27 A mianowicie: Dyrektywa 91/383/EWG. (Dz.U. 206/119) z 27 lipca 1991 r. 28 Wniosek dyrektywy 2002 r., tame art. 1 ust. 2. 29 Tame art. 1 ust. 3. 30 Tame Artyku 2 lit a) i b). 31 Tame art. 3 lit. a), b), c) i art. 3 lit. d) (i) (ii) (iii) (iv).
26
Rozdzia X
315
W zakresie definicji takich poj jak umowa o prac lub stosunek pracy, projekt dyrektywy odsya do przepisw krajowych, jednake zaznacza, e dane pastwo czonkowskie nie moe wyczy pracownika z zakresu przewidzianego w niniejszym projekcie dyrektywy z powodu zawarcia umowy na czas okrelony32, umow na cz etatu33 lub pracy na podstawie umowy tymczasowej (np. osoby delegowane do przedsibiorstwa). Ten ostatni przepis dotyczcy umowy tymczasowej ma najwiksze znaczenie (co zostanie wykazane poniej), poniewa celem projektu dyrektywy byo wyeliminowanie niejasnoci prawnych34 w przepisach o pracy tymczasowej obowizujcych w niektrych pastwach czonkowskich (Zjednoczone Krlestwo jest jednym z takich pastw), gdzie zrnicowana interpretacja umw zawieranych przez pracownikw tymczasowych moe pozbawia ich ochrony przewidzianej w prawie pracy35. Kolejny wany przepis przewidziany w projekcie dyrektywy dotyczy niedyskryminacji. Naley przypomnie, e zasada niedyskryminacji jest raison dtre tego wniosku dyrektywy. Stanowi on, e Pracownicy tymczasowi w czasie oddelegowania s traktowani co najmniej tak samo korzystnie, jeli chodzi o podstawowe warunki pracy i zatrudnienia, w tym naley uwzgldni dowiadczenie w pracy, jak porwnywalny pracownik przedsibiorstwa korzystajcego z ich usug36. Istnieje jednake pewne ograniczenie, a mianowicie zasada niedyskryminacji nie musi by stosowana, jeeli istniej obiektywne powody uzasadniajce jej niestosowanie. Tam gdzie jest to konieczne ma zastosowanie zasada pro rata temporis37. Istniej rwnie dwie propozycje odstpstw od zasady niedyskryminacji. Po pierwsze, jeeli pracownik tymczasowy posiada sta umow, ktra gwarantuje wypat wynagrodzenia przez agencj, nawet jeli nie zosta on oddelegowany38. Po drugie, pastwo czonkowskie moe powierzy partnerom spoecznym zadanie zawarcia umowy zbiorowej, ktra przewiduje odstpstwo od zasady niedyskryminacji o ile pracownikowi tymczasowemu zosta zapewniony odpowiedni poziom ochrony39. Pracownicy pracujcy krcej ni przez sze tygodni w ramach umw zawartych z tym samym przedsibiorstwem nie s objci zasad o niedyW rozumieniu dyrektywy Rady 99/70/WE z dnia 28 czerwca 1999 r. W rozumieniu dyrektywy Rady 97/81/WE z dnia 15 grudnia 1997 r. 34 Zgodnie z analiz zawart w rozdziale powiconym statusowi na s. 93 i kolejnych, powyej. 35 Wniosek dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych COM (2002) 149 wersja ostateczna, 2002/0072/ (COD), art. 3 ust. 2 lit. a), b) i c). Zob. rwnie Uzasadnienie na s. 14 (tame). 36 Tame, art. 5 ust. 1. 37 Tame. 38 Tame, art. 5 ust. 2. 39 Tame, art. 5 ust. 3.
32 33
316
skryminacji40. Pastwa czonkowskie miay podj stosowne dziaania w celu zapobieenia niewaciwemu korzystaniu z zasady o niedyskryminacji. W przypadku braku porwnywalnego pracownika w korzystajcym przedsibiorstwie, naley odwoa si do umowy zbiorowej obowizujcej w tym przedsibiorstwie. W przypadku braku takiej umowy, porwnania naley dokona z umow zbiorow majc zastosowanie w odniesieniu do agencji pracy tymczasowej, a w przypadku jej braku, podstawowe warunki pracy i zatrudnienia pracownikw tymczasowych powinny zosta okrelone zgodnie z przepisami i praktykami krajowymi41. Jak ju wspomniano, zaproponowano kilka przepisw majcych na celu popraw jakoci pracy tymczasowej. Naley przypomnie, e przepisy te przewiduj moliwo udzielenia pracownikom tymczasowym dostpu do staego zatrudnienia, w tym powinni oni by informowani o wakatach i w przypadku braku przeszkd powinni dosta szans zawarcia umowy o prac na czas nieokrelony z przedsibiorstwem korzystajcym z ich usug po wyganiciu umowy tymczasowej42. Agencje pracy tymczasowej nie powinny pobiera od pracownikw adnych opat za organizacj spotkania z przedsibiorstwem43. O ile nie istniej uzasadnione powody przeciwko takiemu dziaaniu, pracownik powinien uzyska dostp do wiadcze socjalnych przedsibiorstwa korzystajcego z jego usug44. Naley rwnie dopeni wszelkich stara w celu poprawy umiejtnoci pracownikw tymczasowych, zarwno w agencji pracy tymczasowej, jak i w przedsibiorstwach korzystajcych z ich usug45. Przedstawiciele zwizkw zawodowych pracownikw tymczasowych byliby obecni w przepisach wniosku dyrektywy jednake w sposb ukryty. Przepisy zawarte we wniosku stanowiy, e pracownicy tymczasowi mogliby korzysta z pomocy agencji pracy tymczasowej w celu obliczenia progu, po przekroczeniu ktrego mogyby zosta utworzone zgodnie z przepisami krajowymi/UE przedstawicielstwa pracownikw. Ponadto pastwa czonkowskie miayby swobod w obliczaniu tych progw dla przedsibiorstw korzystajcych z ich usug46.
Tame, art. 5 ust. 4. Tame, Art. 5 ust. 5. Art. 6 omawia praktyczne ustalenia dotyczce procedur wykonawczych, w przypadku gdy pastwo czonkowskie moe je zdefiniowa po konsultacji z partnerami spoecznymi. Ponadto partnerzy spoeczni mogli podj si zadania okrelenia procedur w drodze umw zbiorowych. 42 Tame, art. 6 ust. 1 i 2. 43 Tame, art. 6 ust. 3. 44 Tame, art. 6 ust. 4. 45 Tame, art. 6 ust. 5. Celem takiego dostpu do szkole jest rozwj kariery zawodowej pracownika i zwikszenie jego zdolnoci zatrudnienia. 46 Tame, art. 7.
40 41
Rozdzia X
317
Pracownicy takiego przedsibiorstwa byliby informowani o fakcie, e pracownicy tymczasowi s zatrudniani w tym przedsibiorstwie47. Wniosek dyrektywy stanowi rwnie, e przepisy w nim zawarte miay charakter minimum minimorum, ale istnieje moliwo wprowadzenie korzystniejszych warunkw w drodze umw zbiorowych48. Okrelono rwnie kary z tytuu naruszenia przepisw; kary te s skuteczne, proporcjonalne i maj charakter zniechcajcy49. Zaproponowano picioletni okres rewizji przez Komisj50. Wyniki Niestety pomimo wysikw na rzecz znalezienia kompromisu, rzdy pastw czonkowskich stanowicych opozycj mniejszociow zablokoway dalszy postp i zapobiegay przyjciu. Szkoda, e nie udao si wprowadzi tych bardzo wanych przepisw spoecznych ze wzgldu na cztery pastwa czonkowskie, ktre sprzeciwiy si uchwaleniu dyrektyw! Byy to Irlandia, Dania, Niemcy i Zjednoczone Krlestwo51. Prezydencja portugalska zasygnalizowaa, e pragnie ponownie umieci projekt agencyjny dyrektywy w agendzie na jesie 2007 r. Warto zauway, e pomimo gwarancji rzdu Blaira dla ruchu zwizkowego (zob. powyej), wydaje si, e Zjednoczone Krlestwo nie ma zamiaru przyj przepisw projektu dyrektywy, ktre wymagaj, aby pracownicy tymczasowi i zatrudniani przez agencje korzystali z tych samych warunkw zatrudnienia i z tego samego wynagrodzenia, co pracownicy zatrudnieni na stae w penym wymiarze godzin52. Argument wysuwany przez pracodawcw ze Zjednoczonego Krlestwa jest taki, e bd oni zmuszeni zarzuci znaczn cze ich elastycznego rynku pracy, ktry sprzyja zagranicznym inwestorom i stanowi podstaw dobrych wynikw gospodarczych Zjednoczonego Krlestwa. Przedstawiajc swoj pozycj parlamentarnej Europejskiej Komisji ds. Kontroli, Patrick McFadden, minister stanu w departamencie biznesu,
Tame, art. 8. Tame, art. 9 ust. 10 (2). Tame, art. 10. 50 Tame, art. 12. Naley zauway, e powysza dyskusja zostaa oparta na oryginalnym wniosku dyrektywy, nie za na zmienionej jego wersji. W niektrych przypadkach terminologia stosowana w zmienionym wniosku dyrektywy: a) jest janiejsza, b) wprowadza nowe zagadnienia i c) podkrela problemy. Dla celw niniejszego raportu zmiany, pomimo ich wagi per se, maj niewielkie znaczenie i nie zmieniaj oglnych celw wniosku dyrektywy. 51 Uznaje si, e wynikiem skarg zoonych przez europejski ruch zwizkowy byo porozumienie osignite przez rzd Blaira w lipcu 2004 r., ktre znioso obiekcje co do przyjcia ustawodawstwa europejskiego. Wydaje si, e do tej pory poczyniono niewielkie postpy w tej dziedzinie. 52 Pracownicy agencyjni i tymczasowi, ktrzy byli nieprzerwanie zatrudnieni w Zjednoczonym Krlestwie przez 1 miesicy korzystaj z takich samych warunkw co pracownicy zatrudnieni na stae.
47 48 49
318
przedsibiorstw i reformy regulacji, zapytany dnia 11 lipca 2007 o projekt dyrektywy o pracownikach agencyjnych53, stwierdzi, e ... dugo okresu, w jakim pracownicy powinni by zatrudnieni, pozostaa wan kwesti sporn. Wielka Brytania chciaa take, aby szanowane agencje miay wicej swobody w dostarczaniu siy roboczej w pastwach UE. Powiedzia nastpnie ... Z punktu widzenia Zjednoczonego Krlestwa, jeeli dojdziemy do porozumienia w sprawie dyrektywy o rwnym traktowaniu pracownikw agencyjnych, chcielibymy, aby bya waciwie stosowana do pracownikw agencyjnych w caej Europie. Istniej takie pastwa czonkowskie, ktre pozornie posiadaj systemy rwnego traktowania pracownikw agencyjnych, ale w praktyce istniej wewntrzne porozumienia zbiorowe, co oznacza, e sytuacja nie jest taka, na jak wyglda. Federacja Pracodawcw Sektora Elektrycznego wyrazi zaniepokojenie ponownym umieszczeniem projektu w agendzie, wyjaniajc, e tymczasowi pracownicy agencyjni byli wykorzystywani przez jej czonkw ... aby umoliwi szybkie i skuteczne udzielenie odpowiedzi na zmieniajce si wymogi klienta i pynn poda na ich produkty i usugi, oraz e ustawodawstwo nie powinno ... szkodzi wykorzystaniu pracownikw agencyjnych do tych celw ani wpywa negatywnie na elastyczny rynek w zjednoczonym Krlestwie. Gdyby taki punkt widzenia zosta przyjty, pozbawieni ochrony pracownicy nadal byliby wykorzystywani! Zalecenie Gdyby przepisy projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych zostay przyjte, w razie ich przedoenia miayby znaczny wpyw na zapobieganie powanemu wyzyskowi, jakiemu podlegaj migranci ekonomiczni z krajw A8 w rnych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej od 1 maja 2004 r. Niektre z praktyk stanowicych wyzysk zostay omwione w rozdziale VIII Raportu54. Dopki projekt dyrektywy lub podobnego aktu nie zostanie przyjty, coraz liczniejsi migranci ekonomiczni z pastw A8 w rnych pastwach czonkowskich s naraeni na wyzysk, naduycia, dyskryminacj i niesprawiedliwe traktowanie w miejscu pracy. W niektrych powaniejszych przypadkach, stanowicych prac przymusow i niewolnictwo, te praktyki nadal bd si rozwija. Opisana sytuacja nie powinna ani mie miejsca ani rozwija si w socjalnej Europie w XXI wieku.
rdo: Notatka prasowa Europejskiej Komisji ds. Kontroli nr 16 (6 lipca 2007) i Financial Times, 21/22 lipca 2007 r., s. 2 (raport Andrew Taylora). 54 Zob. Rozdzia VIII, str. 205 et seq. ante.
53
Rozdzia X
319
Jest zatem zalecane, aby niewielka mniejszo pastw, ktre do tej pory wyraay sprzeciw wobec projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych ponownie powanie rozwaya swoj decyzj o blokowaniu tego dokumentu. Jak ju wykazano, wyzysk migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest skierowany przeciwko obywatelom UE w samym centrum europejskiego rynku pracy. Zamiast skania do dalszego praktykowania wyzysku ze wzgldu na brak regulacji prawnych na szczeblu europejskim, Unia Europejska powinna pilnie zareagowa w sposb pozytywny i stanowczy w celu wyeliminowania, a przynajmniej ograniczenia dziaania pozbawionych skrupuw agencji zatrudnienia. Wola polityczna rozprawienia si z tymi praktykami powinna sta si oglnoeuropejskim priorytetem. Jako takie, kade z pastw czonkowskich Unii Europejskiej byoby zwizane tak dyrektyw, a nie ustawodawstwem krajowym, ktre znacznie rni si55 w zalenoci od pastwa. Ramy dla takiej polityki zostay ju ustalone przez projekt dyrektywy; powyej wykazano, e projekt dyrektywy ustanawia ogln zasad niedyskryminacji pracownikw tymczasowych z zastrzeeniem i dwoma moliwymi wyjtkami; definiuje pojcia pracownika, pracownika porwnywalnego, delegowania oraz podstawowych zasad pracy i zatrudnienia. Stanowi, e pastwo czonkowskie nie moe wyczy pracownika z zakresu projektu dyrektywy na tej podstawie, e pracownik zawar umow o prac tymczasow56; ustanawia podstawowe warunki pracy i zatrudnienia dotyczce czasu pracy, jej trwania, okresw wypoczynku, pracy nocnej, patnych urlopw, wynagrodzenia za wita pastwowe, kobiet w ciy, matek wychowujcych dzieci, dzieci i modziey, rnych praktyk dyskryminacyjnych, itd.; mwi o odstpstwach od praktyk niedyskryminujcych, gdy pracownicy tymczasowi maj stae umowy z agencjami; ustanawia zdolno partnerw spoecznych do zawierania umw zbiorowych; poprawie jakoci pracy tymczasowej poprzez zachcanie do zawierania umw na stae z pracownikiem, z ktrego usug korzysta dane przedsibiorstwo; szkolenie przez agencje pracy tymczasowej pracownika, z ktrego usug korzysta dane przedsibiorstwo; udzia w zwizkach zawodowych57; zawiera postanowienia o wymogach minimalnych i karach. Znajduje si tam kompletna lista postanowie, ktre zostay zamane w przypadku naduy i wyzysku migrantw ekonomicznych z krajw A8.
O takiej rnorodnoci mowa jest w Zaleceniach w sprawie potrjnych powiza i statusu migrantw ekonomicznych z krajw A8 s. 321 et seq. post. Na temat tego zagadnienia, ktre dotyczy niepewnoci prawnej w niektrych pastwach czonkowskich, poniej zostanie sformuowane osobne zalecenie. 57 Bdzie stanowi osobne zalecenie, ktre zostanie omwione poniej.
55 56
320
Mona argumentowa, e projekt dyrektywy nie zosta opracowany z zamiarem ochrony wanie migrantw ekonomicznych z pastw A8. Zamiarem bya raczej oglna ochrona pracownikw tymczasowych. Jest tak istotnie, ale postanowienia projektu dyrektywy maj rwnie zastosowanie do migrantw ekonomicznych z pastw A8, z ktrych wikszo jest zatrudniona tymczasowo. Wikszo z nich to osoby mode, chcce zarobi pienidze i wrci do krajw pochodzenia, aby kontynuowa karier. Mona dowodzi, e projekt dyrektywy ma bardzo ograniczony zakres w tym znaczeniu, ze ma zastosowanie jedynie do pracownikw tymczasowych, a nie staych. Badanie to pokazuje jednak, e wikszo migrantw ekonomicznych z pastw A8 to wanie pracownicy tymczasowi! Istnieje take znaczna liczba migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy maj stae umowy w penym wymiarze godzin i wyemigrowali do innego pastwa czonkowskiego na stae lub powanie rozwaaj tak decyzj. Sama potrzeba projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych jest uzasadniona tym, e zgodnie z prawem pracy niektrych pastw czonkowskich pracownicy tymczasowi nie kwalifikuj si do korzystania z praw przyznawanych pracowniom zatrudnionym w penym wymiarze godzin58, a ponadto, okresy kwalifikacyjne potrzebne do uzyskanie uprawnie pracowniczych zajmuj wane miejsce w przepisach krajowych59. Z tych przyczyn zostay wprowadzone dyrektywy w sprawie pracy na czas okrelony60 i w niepenym wymiarze godzin61, gdy uznano za podane, aby istnia zesp podstawowych zasad gwarantujcych minimalny stopie spjnoci i ochrony pomidzy rnymi rodzajami umw. Jest anomali, e dwie wyej wymienione dyrektywy zostay przyjte, natomiast dyrektywa w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych zosta odrzucona. Ten argument przemawia za zaleceniem przedstawionym powyej. Gdyby zalecenie zostao przyjte, raca anomalia (ktra take stanowi dyskryminacj wobec pracownikw zatrudnionych na umow na czas okrelony i w niepenym wymiarze godzin) zostaaby usunita. W ten sposb migranci ekonomiczni z pastw A8, ktrzy wyjechali do przyjmujcego pastwa czonkowskiego na stae lub powanie rozwaaj tak decyzj, w celu znalezienia staej pracy w penym wymiarze godzin,
Dobrym przykadem jest Zjednoczone Krlestwo, ktrego przypadek zosta omwiony w Rozdziale IV, s. 82 et seq. ante. Ibid. 60 Dyrektywa Rady nr 99/70 (Dz. U. 1999, L 17543). 61 Dyrektywa Rady nr 97/81 (Dz. U. 1998, L 14/9).
58 59
Rozdzia X
321
byliby objci rwnymi prawami do ochrony w porwnaniu z prawami pracownikw autochtonicznych w przyjmujcym pastwie czonkowskim.
2. owizaniatrjstronneastatusmigranta P ekonomicznego z krajw A8

Wyjanienie Skutkiem rozwoju agencji pracy tymczasowej jest potrzeba dokonania odpowiednich zmian w prawie pracy przez niektre pastwa czonkowskie Unii Europejskiej, aby uwzgldni czynnik wzrostu. Te odpowiednie zmiany zostay dokonane w celu regulacji kwestii obowizkw prawnych agencji pracy tymczasowej i pracownika, z ktrego usug korzysta dane przedsibiorstwo oraz w celu ochrony praw ustawowych pracownika. Trjstronne powizanie obejmuje pracownika agencji pracy tymczasowej (take tymczasowego emigranta ekonomicznego), agencj pracy tymczasowej oraz pracownika, z ktrego usug korzysta przedsibiorstwo lub przedsibiorstwa, jeeli istnieje acuch takich przedsibiorstw. Scenariusz zakada, e pracownik agencji pracy tymczasowej zatrudniony/rekrutowany przez agencj pracy tymczasowej jest podnajmowany lub wynajmowany na podstawie umowy handlowej przez przedsibiorstwo, w celu wykonania zadania subowego lub serii zada. Trjstronne powizanie jest samo w sobie wystarczajco skomplikowane, ale moe skomplikowa si jeszcze bardziej, jeeli pracownik agencji jest wynajty do serii przedsibiorstw korzystajcych z jego usug62. W niektrych pastwach dziaalno agencji pracy tymczasowej i warunki zatrudnienia pracownikw tymczasowych s regulowane ustawowo, w innych regulacja rynku pracy tymczasowej moe wynika z poczenia umw zbiorowych i przepisw lub po prostu zasad praktyki. W niektrych innych pastwach, pojcie agencji pracy tymczasowej nie jest zdefiniowane, jest na og nieuregulowane ustawowo ani przez umowy zbiorowe lub procedury administracyjne, a zatem jest bardzo elastyczne. Przykadami takich pastw s Zjednoczone Krlestwo, Irlandia, Dania i Finlandia. Na przykad w Zjednoczonym Krlestwie nie znajdziemy ustaw, ktre reguluj prac tymczasow; jak ju powiedziano63, ustawa o agencjach, chocia nadal obowizujca w Wielkiej Brytanii, zostaa poddana deregulacji w okresie rzdw premier Thatcher i w zwizku z tym albo stracia w wikszoci swj wpyw albo jest po prostu nieodpowiednia do obecnych warunkw na rynku pracy.
62 63
Temporary Agency Work in an Enlarged European Union, European Foundation (2006) s. 1. Zob. str. 225 ante.
322
Z drugiej strony ustawodawstwo niektrych czonkowskich Unii Europejskiej dotyczce powiza trjstronnych zawiera szczegowe definicje i konkretne postanowienia w sprawie agencji pracy tymczasowej i jest w zwizku z tym silnie uregulowane. Austria, Niemcy, Holandia, Hiszpania i Luksemburg s pastwami o silnej regulacji, gdzie potrjne powizanie midzy pracownikiem, agencj pracy tymczasowej a przedsibiorstwem korzystajcym z jego usug stanowi przedmiot ustawodawstwa. Pastwa takie jak Grecja, Francja, Portugalia, Belgia i Wochy nie posiadaj specjalnych definicji ani regulacji pracy tymczasowej, ktre obejmuj powizania trjstronne czyli pracownika, agencji i przedsibiorstwa korzystajcego z usug ale id jeszcze dalej i okrelaj status pracownika tymczasowego. Status Nie proponujemy zalece w sprawie zmian rnorodnych regulacji ustawowych lub ich braku, ktre istnieje na poziomie krajowym pastw czonkowskich UE. To rozwizanie wydaje si dziaa w sposb zadowalajcy. Zostanie jednak przedstawione zalecenie w sprawie statusu migranta ekonomicznego z pastw A8 i potrjnego powizania jako takiego. Naley przypomnie, e w systemach prawnych niektrych pastw czonkowskich Unii Europejskiej mamy do czynienia z brakiem pewnoci co do statusu pracownika, take migranta ekonomicznego, podczas gdy w innych ich status jest lepiej zdefiniowany i przez to bardziej przejrzysty. Niejasnoci przy okrelaniu statusu pracownika lub niezalenego kontrahenta zostay krtko zilustrowane na przykadzie prawa brytyjskiego64. Zjednoczone Krlestwo to nie jedyne pastwo, podobnych problemw dowiadcza take Irlandia czy miedzy innymi Malta i Cypr. To badanie pokazuje, e wielu migrantw ekonomicznych zatrudnionych przez agencje nie wie, kim jest ich pracodawca, zwaszcza gdy agencja oddelegowuje ich do rnych przedsibiorstw, ktre korzystaj z ich usug. W tych okolicznociach migranci ekonomiczni z pastw A8 nie wiedz, do kogo skada skarg65, gdy ich prawa ustawowe zostaj naruszone. Brak wiedzy o wasnym statusie przyczynia si do osabienia pozycji migrantw ekonomicznych z krajw A8, a zatem bardziej naraa ich na dziaania pozbawionych skrupuw agencji i/lub przedsibiorstw, ktre korzystaj z ich usug.
64 65
Zob. rozdzia IV s. 71 et seq. ante, a zwaszcza s. 88 do 90. Zob. str. 226 i 265 ante.
Rozdzia X
323
Wanie z tego powodu konieczne jest nadanie wikszej pewnoci statusowi migranta ekonomicznego. Badanie oglnej sytuacji w ustawach krajowych w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej generalnie wskazuje, mniej lub bardziej wyranie, na agencj jako pracodawc pracownika tymczasowego. Agencja jest zatem odpowiedzialna w wietle prawa za zobowizania ustawowe podwykonawcw na podstawie systemu solidarnej odpowiedzialnoci. Jako takie agencje s zachcane, aby zwraca uwag i sprawdza, czy podwykonawcy dostosowuj si do odpowiednich przepisw. Jak ju zaznaczono, nie dotyczy to mniejszoci pastw czonkowskich Unii Europejskiej, jak na przykad Zjednoczonego Krlestwa, gdzie istnieje niejasno prawna i gdzie sdy badaj poszczeglne fakty w danej sprawie i stosuj liczne pojcia zanim postanowi, jaki jest status pracownika.66 Zatem sdy w zalenoci od faktw w danej sprawie postanowi o statusie, ktry moe by albo statusem zatrudnionego albo samozatrudnionego lub nawet adnym z nich, gdy istnieje umowa sui generis. W przypadku wikszoci ustawodawstwa wikszoci pastw czonkowskich, poniewa agencja jest pracodawc pracownika tymczasowego (dotyczy to take migrantw z krajw A8), spoczywaj na niej obowizki pracodawcy wobec pracownika. Poniewa jest to powizanie trjstronne, bd istniay zrnicowane podejcia do zagadnienia, czy mona osign porozumienie midzy agencj a przedsibiorstwem, ktre korzysta z ich usug (lub przedsibiorstw w przypadku acucha) poprzez ktre strony umowy zgadzaj si na podzia obowizkw ustawowych midzy siebie albo speniaj je wsplnie. Zatem mona ustali, e wynagrodzenie dla pracownika tymczasowego, podatek i skadki na ubezpieczenie spoeczne, itd. bd pacone czciowo (wsplnie) przez agencj lub przedsibiorstwo korzystajce z usug. Bdzie to miao zastosowanie do innych obowizkw na podstawie ustawodawstwa europejskiego lub krajowego, jak na przykad zobowizania dotyczce zdrowia i bezpieczestwa lub przepisy dotyczce wynagrodzenia minimalnego. W niektrych pastwach czonkowskich prawa zbiorowe, takie jak prawo do strajku, czonkowstwa w zwizkach zawodowych, itp., mog by egzekwowane przez pracownika tymczasowego tylko przeciwko agencji, chocia w innych pastwach pracownik tymczasowy moe mie drog odwoania zarwno do agencji, jak i do przedsibiorstwa, ktre korzysta z usug, jeeli spenione s szczeglne warunki67.
66 67
Zob. str. 87 do 90 ante. Dotyczy to Holandii, Francji i Austrii.
324
W pastwach czonkowskich pracownicy tymczasowi s normalnie zatrudniani ma podstawie umowy na czas okrelony, jednak znowu istniej tutaj rnice. Zatem w Holandii, gdy pracownik tymczasowy jest zatrudniany przez agencj przez trzydzieci sze miesicy lub wicej, umowa ulega przeksztaceniu w umow sta. Podobnie dzieje si w przypadku przedsibiorstwa, ktre korzysta z usug, gdzie umowa na czas okrelony pracownika tymczasowego staje si umow sta, jeeli pracownik pracowa dla tego przedsibiorstwa przez osiemnacie miesicy lub wicej. W Niemczech i w Szwecji z drugiej strony, pracownicy tymczasowi otrzymuj status umowy staej bezporednio po rekrutacji. Inn wspln cech dotyczc warunkw pracy, ktra istnieje w niektrych pastwach czonkowskich jest fakt, e pracownicy tymczasowi otrzymuj takie samo wynagrodzenie jak pracownicy zatrudnieni na stae w penym wymiarze godzin wykonujcy identyczn lub podobn prac w przedsibiorstwie, ktre korzysta z ich usug. Holandia, Wochy, Grecja, Hiszpania, Portugalia, Belgia, Francja, Luksemburg i Austria prowadz takie programy na rnorodne sposoby, ktre obejmuj rda prawa twardego, takie jak ustawodawstwo oraz prawa mikkiego, takie jak umowy zbiorowe i kodeksy praktyki. Zalecenie Zezwalajc na rnice dotyczce statusu pracownikw tymczasowych istniejce w rnych pastwach czonkowskich i krtko przedstawione powyej, biorc pod uwag fakt, e migranci ekonomiczni z krajw A8 pracujcy w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej s w wikszoci pracownikami tymczasowymi, zwaywszy na fakt, e wielu migrantw ekonomicznych z krajw A8 to pracownicy zagroeni, ktry s w wikszym stopniu naraeni na wyzysk ze strony agencji, zaleca si, aby pracownicy tymczasowi (w tym migranci ekonomiczni z krajw A8 nalecy do tej kategorii) zostali objci ochron prawa europejskiego, majcego zastosowanie do wszystkich pastw czonkowskich i zapewniajcego pracownikom tymczasowym (oraz migrantom ekonomicznym z krajw A8) status pracownika agencji, dopuszczajc jednoczenie elastyczno w uwzgldnianiu przez strony wszelkich podanych wersji. Takie zalecenie miaoby wpyw na przestrzeganie zasad uznanych przez Kart Praw Podstawowych Unii Europejskiej i dotyczcych warunkw pracy zapewniajcych poszanowanie zdrowia, bezpieczestwa i godnoci pracownika, itp.68. Zalecenie
68
Karta Praw Podstawowych Unii, art. 31.
Rozdzia X
325
stanowioby rwnie realizacj zapisu zawartego we Wsplnotowej Karcie Socjalnych Praw Podstawowych Pracownikw, ktry dotyczy poprawy warunkw ycia i pracy pracownikw poprzez ujednolicenie dziaa w zakresie poprawy tych warunkw w odniesieniu do innych form zatrudnienia ni staa praca, takich jak m.in. praca tymczasowa69. Ponadto stanowioby realizacj wniosku Rady Europejskiej z Nicei w sprawie wprowadzenia satysfakcjonujcego i elastycznego systemu organizacji pracy, z nowymi elastycznymi umowami, ktre zapewni pracownikom bezpieczestwo pracy i popraw statusu zawodowego, odpowiadajcego aspiracjom pracownikw i potrzebom przedsibiorstw70. Przedstawione zalecenie spenia rwnie wymg, aby praca tymczasowa speniaa potrzeby przedsibiorstwa w zakresie elastycznoci oraz potrzeby pracownikw, dotyczce zachowania rwnowagi pomidzy prac i yciem prywatnym, uczestnictwa w rynku pracy i bezpieczestwa. Ponadto zalecenie to jest zgodne z zasad subsydiarnoci i proporcjonalnoci71, gdy cel zalecanych dziaa nie moe by osignity w zadowalajcy sposb przez same pastwa czonkowskie, poniewa chodzi o harmonizacj na poziomie Wsplnoty w celu zapewnienia ochrony pracownikom tymczasowym i wyranego okrelenia ich statusu. Cel niniejszego zalecenia mona w najlepszy sposb zrealizowa na szczeblu Wsplnoty, a zatem odnosi si ona do wszystkich pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Z powyszym zaleceniem czy si kolejne. Zaleca si, aby na przedsibiorstwa korzystajce z usug pracujcych tymczasowo migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy (z uwzgldnieniem wersji, o ktrych mowa w zaleceniu powyej) z formalnego punktu widzenia s pracownikami agencji zatrudnienia, naoy na mocy prawa europejskiego obowizek informowania agencji zatrudnienia o jej obowizkach wobec pracownika tymczasowego72. Aby unikn wtpliwoci informacje te powinny by przekazywane na pimie. Podobnie zaleca si, aby przedsibiorstwo korzystajce z usug pracownikw tymczasowych miao prawny obowizek informowania swoich pracownikw (tzn. pracownikw agencji pracy) na pimie o umowie zawartej z agencj, w ktrej zostayby okrelone jej zobowizania prawne. W zwizku z tym, jeeli przedsibiorstwo korzystajce z usug pracownikw tymczasowych przeniesie na zatrudniajc ich agencj zobowizania dotyczce szkole w zakresie bezpieczestwa i higieny
Wsplnotowa Karta Socjalnych Praw Podstawowych Pracownikw, ust. 7. Przyjty przez Rad Europejsk w Nicei, w dniach 7, 8 i 9 grudnia 2000 r. Zob. rwnie wnioski Rady Europejskiej w Sztokholmie z dnia 23 i 24 marca 2000 r. oraz decyzja Rady z dnia 19 stycznia 2001 r. 71 Na mocy art.5 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk. 72 Tzn. pracownika agencji zatrudnienia.
69 70
326
pracy, przedsibiorstwo to powinno mie prawny obowizek upewnienia si, e takie szkolenie si rzeczywicie odbyo i zostao przeprowadzone w jzyku, ktrym posuguj si migranci ekonomiczni. Podsumowujc, powysze rekomendacje dotyczce statusu pracownikw stanowi prb (a) okrelenia na szczeblu europejskim statusu tymczasowych pracownikw agencyjnych, ktry obejmowaby migrantw ekonomicznych z krajw A8 wykonujcych prac tymczasow; (b) wyjanienia na kim spoczywaj zobowizania prawne rnych podmiotw w ramach trjstronnego (lub wielostronnego) stosunku pracy oraz, ktry z tych podmiotw jest odpowiedzialny za przestrzeganie praw pracownikw dotyczcych zatrudnienia; (c) znalezienia rwnowagi pomidzy podan przez pracodawcw elastycznoci a bezpieczestwem wymaganym przez pracownikw tymczasowych73, w tym migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy nale do tej kategorii pracownikw; oraz (d) zapewnienia ochrony na wiele sposobw pracownikom tymczasowym naraonym na naduycia, w tym migrantom ekonomicznym z krajw A8, ktrzy nale do tej kategorii pracownikw. . ..iwreszciebdcadzieemprzypadkuuwagapodsumowujca! Zupenym zbiegiem okolicznoci, ju po przedstawieniu powyszych zalece dotyczcych statusu tymczasowych emigrantw ekonomicznych z krajw A8, brytyjski Apelacyjny Sd Pracy (EAT) uzna na podstawie faktw przedstawionych w sprawie, e migranci ekonomiczni z Polski s pracownikami agencji pracy. Ta sprawa (a) wzmacnia argumentacj przedstawion w powyszych zaleceniach; (b) wskazuje przyszy kierunek moliwego rozwoju brytyjskiego prawa (zalenie od kolejnych apelacji) oraz (c) jest zgodna ze sposobem rozumowania i praktyk wikszoci systemw prawnych pastw czonkowskich Unii Europejskiej (przeanalizowanych powyej). Chocia analiza tej sprawy nie miaaby znaczenia dla niniejszego Raportu, naley pogratulowa uczonemu sdziemu74 i czonkom sdu apePodejcie znane jako flexicurity, czyli model czcy elastyczno z bezpieczestwem. Zob. Zielona ksiga Komisji Europejskiej pt. Partnerstwo na rzecz nowej organizacji pracy COM (97) 128, kwiecie 1997. Zob. rwnie Zielona ksiga Komisji Europejskiej pt. Modernizacja prawa pracy w celu sprostania wyzwaniom XXI wieku COM (2006) 708, 22 listopada 2006, s. 1. Zielona ksiga stawia partnerom spoecznym i wszystkim innym zainteresowanym stronom pytanie, w jaki sposb prawo pracy zarwno na szczeblu europejskim, jak i krajowym moe pomc w uelastycznieniu rynku pracy przy maksymalizacji bezpieczestwa dla pracownikw. Konsultacje byy prowadzone przez okres 4 miesicy a ich wyniki uwzgldniono w komunikacie Komisji Wsplne zasady wdraania modelu flexicurity COM (2007) 359, 27 czerwca 2007 r. 74 Patrick Elias. J. przewodniczcy Apelacyjnego Sdu ds. Zatrudnienia. Naley wspomnie, e dr Patrick Elias (wwczas) by promotorem pracy doktorskiej autora niniejszego dokumentu w Pembroke College w Cambridge! Wyrok wydany w tej sprawie nosi znamiona jego mdroci, wiedzy, inicjatywy i realizmu prawnego, ktre okazywa autorowi niniejszego dokumentu w cigu trzech lat pracy nad doktoratem.
73
Rozdzia X
327
lacyjnego, ktrzy rozpatrywali t spraw za ich wybiegajce w przyszo spojrzenie, uwzgldniajce perspektyw europejsk i inspirujce podejcie do decyzji. Udao im si wyzwoli z krpujcych wizw brytyjskiego prawa zwyczajowego i rnych poj, ktre zostay stworzone i stosowane przez sdziw w cigu ostatnich 100 lat i z ktrych wszystkie raczej zaciemniay ni wyjaniay status pracownika75. Trzeba krtko wspomnie o sprawie, ktr EAT rozpatrywa dnia 18 maja 2007 r. Grupa migrantw ekonomicznych z Polski, z ograniczon znajomoci jzyka angielskiego, ustalia z jedn z agencji (Consistent Group Agency), e ta znajdzie im prac w Anglii. Po przybyciu do Anglii zostali zakwaterowani przez agencj wraz z innymi Polakami. Zawarli oni umowy z agencj i rozpoczli prac w zakadzie przetwrstwa ywnoci West Country Foods. Opaty za mieszkanie i sprztanie wynosiy 56 tygodniowo, co byo odliczane od ich wynagrodzenia. W okresie zatrudnienia migranci ekonomiczni z Polski wysunli szereg zarzutw dotyczcych naruszania ich praw pracowniczych. Twierdzili oni m.in., e z ich wynagrodzenia dokonywano nielegalnych potrce, pojawiy si rnorodne naruszenia warunkw umownych, jednemu z nich odmwiono wolnego z pracy, zostali zwolnieni za prb przystpienia do zwizku zawodowego pracownikw transportu (TGWU) oraz, e nie dostali wynagrodzenia za okres wypowiedzenia. Zasadnicze znaczenie w tej sprawie ma fakt, e w zamierzeniu agencji Polacy mieli prowadzi dziaalno na wasny rachunek. Otrzymali oni dokument, nienalecy do podpisanego kontraktu, zatytuowany Prowadzenie dziaalnoci na wasny rachunek Co to oznacza. Naley przypomnie, e status76 migranta ekonomicznego jest spraw najwikszej wagi z tego wzgldu, e jeli zostanie on uznany za pracownika, korzysta z wikszej ochrony prawnej w zakresie swoich praw77 ni osoba samozatrudniona. Dlatego te EAT musia zdecydowa, na podstawie faktw przedstawionych w sprawie, czy ta grupa migrantw ekonomicznych z Polski bya pracownikami agencji, pracownikami West Country Foods czy osobami prowadzcymi dziaalno na wasny rachunek. Po (wnikliwym) zbadaniu sprawy sdzia Patrick Elias, P. by zdania, e charakter tej relacji usprawiedliwia stwierdzenie, e midzy agencj a robotnikami istniaa umowa o prac. Polscy migranci ekonomiczni byli
Zob. str. 90 powyej. Zob. rozdzia IV niniejszego raportu zatytuowany Status prawny emigranta zarobkowego, str. 71 i nast. 77 Zob. rozdzia V niniejszego raportu zatytuowany Prawa emigrantw ekonomicznych z krajw A8 w pracy, str. 93 i nast.
75 76
328
wic pracownikami agencji, pomimo i otrzymali dokument stwierdzajcy, e prowadz dziaalno na wasny rachunek. EAT stwierdzi, e dokument zosta dostarczony po podpisaniu umw, dlatego te nie mona byo uzna, e zmieni on same umowy. Adwokat polskich migrantw zobrazowa sytuacj w nastpujcy sposb: Sprawa jest istotna poniewa stwierdza, e pracownicy migracyjni mog by traktowani przez sdy jako pracownicy agencji, nawet wwczas, gdy codzienna kontrola ich pracy jest naley do klientw agencji hoteli i fabryk i nawet wwczas, gdy umowy agencji z robotnikami prbuj ukry ich stosunek pracowniczy.
GrupaB. alecenianapoziomiekrajowym Z z elementami europejskimi

3. olazwizkwzawodowych R (idlaczegoniepracodawcy?)
Komentarz Od czasu wejcia pastw Europy rodkowej i Wschodniej do Unii 1 maja 2004 r. zwizki zawodowe w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej coraz bardziej angauj si w kwestie zwizane z migrantami ekonomicznymi z krajw A8. W krajach czonkowskich Unii Europejskiej w mniejszym lub wikszym stopniu zainicjowano wiele dziaa skierowanych specjalnie do migrantw ekonomicznych z krajw A8. Dua cz dziaalnoci zwizkw zawodowych koncentruje si na zajmowaniu si poszczeglnymi problemami migrantw, udzielaniu porad w kwestii praw pracowniczych w poszczeglnych krajach oraz zajmowaniu si wykorzystywaniem oraz naduyciami popenianymi przez pozbawione skrupuw agencje i pracodawcw wobec migrantw ekonomicznych z krajw A878. Ponadto badanie to wykazao, e zwizki zawodowe odgrywaj rwnie znaczc rol w udzielaniu migrantom ekonomicznym pomocy w nauce jzyka kraju goszczcego, przekazywaniu informacji na temat opieki spoecznej, udzielaniu migrantom z krajw A8 porad w kwestiach dotyczcych praw socjalnych nadanych pracownikom przez ustawodawstwo krajowe/europejskie, na przykad, praw konsultacyjnych i informacyjnych, praw bhp, ustawodawstwa dotyczcego pac itd.
78
Analiza niektrych z tych praktyk wyzysku znajduje si w rozdziale VIII zatytuowanym Wyzysk i naduycia, str. 205 i nast.
Rozdzia X
329
Pomimo liczebnoci dziaa zwizkw zawodowych obejmujcych migrantw z krajw A8, s jeszcze w powijakach i bd musiay zosta rozwinite w kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej. Zwizki zawodowe bd musiay ciko pracowa nad ustaleniem swojej opinii w oczach migrantw ekonomicznych z krajw A8 i pokaza, e s niezalene od pracodawcw i rzdw79. Ponadto zwizki zawodowe bd potrzeboway wicej dziaa, aby udowodni, e s przyjacimi migrantw ekonomicznych, poprzez np. przedstawianie siebie jako ordownikw ochrony pac i warunkw zatrudnienia migrantw. Musz udowodni swoje dowiadczenie w promowaniu rwnoci pacy oraz wszystkich innych warunkw zatrudnienia pord migrantw ekonomicznych z krajw A8 oraz pracownikw krajowych. Konieczne jest rwnie lepsze informowanie o podatkach, ubezpieczeniu spoecznym oraz innych wiadczeniach w poszczeglnych pastwach UE, w celu uwiadamiania migrantw z krajw A8. Zwizki zawodowe powinny podj zdecydowane dziaania w odniesieniu do zachowa agencji/pracodawcw w takich sprawach, jak niedopaty lub niewypacanie pensji lub inne bezprawne praktyki wykorzystywania pracownikw. Problemy mieszkaniowe daj migrantom powody do obaw i czsto wynikaj z tego, e kwatery wynajmowane s agencji lub pracodawcom. Majc na uwadze powyszy komentarz zasadnicze, niezwykle wane jest to, aby zwizki zawodowe dziaay na rzecz polityki zwalczania wykluczenia migrantw z siy roboczej w ramach przedsibiorstwa. Zwizki zawodowe zarwno na poziomie europejskim, jak i krajowym powinny obj prowadzenie w ordowaniu za zbiorowymi i indywidualnymi prawami migrantw ekonomicznych z krajw A8. Pracownicy migracyjni przybywajcy do pastwa goszczcego powinni by informowani o swoich prawach, aby nie padli ofiar pozbawionych skrupuw agencji oraz pracodawcw, oferujcych nisze pace i gorsze warunki zatrudnienia ni pracownikom krajowym. Podsumowujc, kwestie, ktre bd musiay zosta uwzgldnione przez zwizki zawodowe na poziomie europejskim i krajowym, obejmuj rozwj umiejtnoci oraz szkolenia, powstrzymanie praktyk wyzysku, pomoc zwizkw zawodowych w zakresie praw krajowych/regionalnych oraz ich administracji, jak np. Ustawy o licencjonowaniu zbiorowego po79
Niektrzy z migrantw zarobkowych z krajw A8, z ktrymi rozmawia autor, byli podejrzliwi co do zwizku midzy zwizkami zawodowymi a pracodawcami. Relacja ta kojarzya im si z sytuacjami, ktre miay miejsce, gdy tych osiem krajw byo pod wpywem reimu socjalistycznego, gdzie pracodawc byo Pastwo, a zwizki zawodowe nie byy niezalenymi organami. Na og podejrzenia takie wyraali obywatele dawnych Niemiec Wschodnich, jak rwnie migranci zarobkowi z Czech, Wgier i Sowacji.
330
rednictwa pracy czy Systemu Rejestracji Pracownikw w Wielkiej Brytanii, nauk jzykw, informacje dotyczce zdrowia i bezpieczestwa, skuteczn ochrona praw migrantw itd. Zachcanie do rekrutowania migrantw ekonomicznych do zwizkw zawodowych powinno nie tylko zosta uwzgldnione, ale i sta si priorytetem, jako e jest bardziej prawdopodobne, e pracownicy migracyjni bd potrzebowali wsparcia zwizkw zawodowych, jako e s oni czsto na sabszej pozycji. Migranci ekonomiczni z krajw A8 korzystaliby zatem ze wszystkich dostpnych usug, jakie zwizek zawodowy moe im zapewni, co mogoby obejmowa m.in. wsparcie w sytuacjach, w ktrych migranci s wykorzystywani przez agencje i/lub pracodawcw, wsparcie w zakresie postpowa dyscyplinarnych podejmowanych wzgldem migrantw przez agencje/ pracodawcw, wsparcie w procedurach zaalenia podejmowanych przez migrantw przeciw agencji/pracodawcy, usugi zwizane z tumaczeniem ustnym i pisemnym w odniesieniu do wanych dokumentw, itd. Ponadto zwizki zawodowe s w stanie powzi odpowiednie dziaania w sprawach, w ktrych migranci s represjonowani, dyscyplinowani lub zwalniani z powodu czonkostwa w zwizku zawodowym. Badanie to pokazuje, e bardzo niewielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 naley do zwizkw zawodowych. Ci, ktrzy do nich wstpili, zrobili to dlatego, e by dany zwizek uznawany przez pracodawc, i dlatego te wstpienie do zwizku byo suszne jako gest solidarnoci z innymi pracownikami, skoro mogo to okaza si korzystne w razie pojawienia si problemw w przyszoci. Innymi sowy czonkostwo w zwizku zawodowym daje pewien rodzaj asekuracji. Powody niewstpienia do zwizku zawodowego, podawane przez migrantw ekonomicznych z krajw A8 w rnych krajach Unii Europejskiej, s rne. Na poziomie oglnoeuropejskim mona zauway, e znaczca wikszo pytanych migrantw wyrazia pogld, e przynaleno do zwizkw zawodowych nie ley w naturze pracownikw z krajw A8, gwnie dlatego, e nie istniay one sensu stricte w reimie socjalistycznym, ktremu poddane byy te pastwa. Badanie ukazao wic pewn doz sceptycyzmu w zwizku z faktem, e czonkostwo w zwizkach zawodowych nie jest tradycj w ich krajach, czemu towarzyszy wtpliwo, czy zwizki zawodowe bd w stanie przyj im z pomoc w chwilach potrzeby. Kolejnym odkrytym czynnikiem jest brak zainteresowania rekrutacj migrantw z krajw A8 ze strony pewnych zwizkw zawodowych, ktre nie uznay takiej rekrutacji za opacaln, a tym samym wart uwzgldnienia w swojej polityce. Niektrzy przedstawiciele zwizkw, z ktrymi
Rozdzia X
331
przeprowadzono wywiady, stwierdzali, e ten nowy i szczeglny rodzaj rekrutacji jest czasochonny i wymaga poniesienia wielkich wysikw kosztem innych, pilniejszych i bardziej satysfakcjonujcych prac, ktre zwizek zawodowy musi wykonywa i szeregowa pod wzgldem wanoci. Nawet jeli polityka zwizku zawodowego zakada rekrutacj migrantw ekonomicznych z krajw A8, jak to jest w przypadku niektrych brytyjskich zwizkw zawodowych, jest to marginalizowane ze wzgldu na inne presje zwizane z prac, priorytety i brak czasu. Dalsze czynniki, podawane jako przyczyna niskiego poziomu rekrutacji migrantw ekonomicznych z krajw A8 obejmuj barier jzykow, ktra uniemoliwia dobr i skuteczn komunikacj midzy zwizkami a migrantami. Mobilno jest rwnie znaczcym powodem niskiego poziomu uczestnictwa w zwizkach zawodowych. Trudno jest odnale migrantw, ktrzy nieustannie przemieszczaj si midzy zmianami, pracuj w rnych miejscach, cigle zmieniaj pracodawcw i agencje, itd. Zwizkom zawodowym trudno jest nie tylko zapa przemieszczajcych si migrantw, jeszcze trudniej jest ich zorganizowa. Aspekty finansowe s kolejnym powodem, ktry powstrzymuje migrantw z krajw A8 przed wstpieniem do zwizku. Migranci ekonomiczni z krajw A8 nie s osobami dobrze opacanymi; wikszo (jeli nie s wyzyskiwani) otrzymuje pace na poziomie pacy minimalnej lub niewiele wysze, a wielu z nich pracuje w nisko patnych branach takich jak hotelarstwo, domy opieki, itd. Nie sta ich na pacenie skadek zwizkowych z tak niskich pac! Naley przypomnie, e znaczca liczba migrantw z krajw A8 zatrudniona jest w branach, ktre tradycyjnie nie s zorganizowane (szczeglnie w Wielkiej Brytanii), takich jak przemys rolniczy, hotele, kawiarnie, restauracje, domy opieki, itd., gdzie zwizki zawodowe s albo sabe, albo nie istniej. Migranci s na og zatrudnieni przez agencje, nie za przez pracodawcw; rekrutacja pracownikw agencji jest mniej skuteczna. Migranci z krajw A8 przebywaj w kraju goszczcym tymczasowo, std brak pragnienia, by wstpi do zwizku zawodowego. Wreszcie obawa przed represjonowaniem/zwolnieniem przez pracodawc lub agencj moe odstrasza migrantw od wstpienia do zwizku zawodowego. Naley rwnie mie na uwadze fakt, e w niektrych pastwach czonkowskich UE istnieje zjawisko rekrutowania przez pracodawc robotnikw z krajw A8 za nisze stawki, ni otrzymuj pracownicy krajowi. W niektrych przypadkach pracodawcy zwalniaj swoj krajow si robocz i zastpuj j robotnikami migrujcymi z krajw A8. Nastpuje zatem pogorszenie pacy i warunkw pracy w przedsibiorstwie, a taka
332
sytuacja byaby wic niewygodna dla zwizku zawodowego, ktrego celem jest podniesienie pac i warunkw zatrudnienia, a nie ich pogorszenie! w takiej sytuacji pojawia si konflikt interesw. Szwecja jest zapewne wyjtkiem, jako e koordynator z tego kraju informuje, e zadaniem ruchu zwizkowego nie jest niedopuszczanie imigrantw do rynku pracy, lecz zapewnienie silnej pozycji na szwedzkim rynku pracy wszystkim osobom na nim obecnym, a take ochrona pac i bezpieczestwa pracy oraz zapewnienie praw socjalnych zwizanych z prac i rodowiskiem pracy. Zalecenia Poniej przedstawionych zostao dziesi zalece dotyczcych dziaania zwizkw zawodowych zarwno na europejskim, jak i krajowym szczeblu oraz ich dziaa na rzecz ochrony praw przysugujcych migrantom ekonomicznym z krajw A8. Zalecenie pierwsze mwi o tym, aby zachca zwizki zawodowe we wszystkich pastwach czonkowskich UE do opracowania wasnej polityki wewntrznej (odbiegajc od treci powyszego komentarza) uwzgldniajcej trudn sytuacj migrantw ekonomicznych z krajw A8. Dlatego te powinny one by dobrze przygotowane do przedstawienia pracownikom z krajw A8 dobrej praktyki zatrudnienia, ich praw ustawowych, stawek wynagrodzenia itp. W danym kraju. Powinny by do tego motywowane przez instytucje zarzdzajce zwizkami zawodowymi w danym pastwie czonkowskim, (tam, gdzie istniej) tj. Kongres Zwizkw Zawodowych (TUC) w Wielkie Brytanii, szwedzk Konfederacj Zwizkw Zawodowych (LO), Szwedzk Konfederacj Pracownikw (TCO) lub Szwedzk Konfederacj Stowarzysze Zawodowych (SACO) oraz Europejski Kongres Zwizkw Zawodowych (ETUC) na szczeblu europejskim. Zwizki zawodowe powinny rwnie wspiera rzdy wszystkich pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktre majc na celu zwikszanie znaczenia zwizkw zawodowych, powinny doceni ich rol w ochronie praw migrantw ekonomicznych z krajw A8. Zalecenie drugie mwi, e zwizki zawodowe we wszystkich pastwach czonkowskich UE powinny przyj polityk majc na celu przycignicie i przyjcie w poczet czonkw migrantw ekonomicznych z krajw A8. W ten sposb ruchy zwizkowe zapewniyby ochron praw migrantw ekonomicznych z krajw A8 we wszystkich pastwach czonkowskich. Szwedzki koordynator potwierdza, e taka wanie sytuacja ma miejsce w Szwecji. Jak ju wspomniano powyej, wiele agencji porednictwa pracy i pracodawcw wykorzystuje sytuacj migrantw ekonomicznych z krajw A8,
Rozdzia X
333
np. pacc im stawki minimalne lub potrcajc z wynagrodzenia nielegalne opaty za zakwaterowanie i podr. W wielu przypadkach badania wykazay, e wikszo pytanych migrantw ekonomicznych z krajw A8 nie yczya sobie organizacji zakwaterowania, noclegw na zmian w zatoczonych kwaterach ani potrcania fikcyjnych skadek na polis ubezpieczeniow z wynagrodzenia. Mimo to zostali do tego zmuszeni. W razie jakichkolwiek skarg, pracownicy byli proszeni przez pracodawc lub agencj o poszukanie miejsca pracy gdzie indziej i tracili zakwaterowanie. Jeeli zwizki zawodowe zajmowayby si rekrutacj i organizacj migrantw ekonomicznych z pastw A8, zyskaliby na tym nie tylko imigranci, ale take pracownicy miejscowi, gdy spowodowaoby to oglne podwyszenie wynagrodzenia oraz popraw warunkw zatrudnienia. Kongres Zwizkw Zawodowych przygotowa ulotk w jzyku angielskim z informacjami na temat zwizkw zawodowych i praw pracowniczych przysugujcych pracownikom w Wielkiej Brytanii. Za porozumieniem z Ministerstwem Spraw Wewntrznych uzgodniono, e ulotka rozdawana bdzie migrantom ekonomicznym pastw A8 razem z wydawanymi im zawiadczeniami o rejestracji (w ramach Systemu Rejestracji Pracownikw). Ulotka informuje migrantw, e wersja przetumaczona na jeden z omiu jzykw krajw A8 dostpna jest na wniosek zoony do Migrant Workers Project Kongresu Zwizkw Zawodowych. Zadaniem ulotki jest ponadto informowanie migrantw ekonomicznych m.in. o ich prawach pracowniczych, a take zbieranie informacji o samych migrantach. Nie wiadomo, czy inne pastwa czonkowskie dysponuj podobnym programem, ktry w trakcie wydawania pozwole na prac lub innej formie systemu rejestracji uwzgldniaby program monitorowania migrantw ekonomicznych z krajw A8 i jednoczenie udostpnia ulotk podajc szczegowe informacje o zatrudnieniu migrantw i przysugujcych im w danym kraju prawach. W krajach nie posiadajcych podobnych programw zastosowa mona zalecenie trzecie, aby ruch zwizkowy na odpowiednim szczeblu w danym pastwie czonkowskim rozway moliwo opracowania takiego programu, co przyniosoby podwjn korzy. Po pierwsze, umoliwioby to informowanie migrantw ekonomicznych z krajw A8 o ich prawach w kwestiach zatrudnienia, jak rwnie dostarczyoby im podstawowych wiadomoci o kraju przyjmujcym m.in. na temat wiadcze spoecznych, suby zdrowia czy podatkw. Po drugie, ruch zwizkowy mgby uzyska dokadne dane dotyczce migrantw pracujcych w danym kraju, co suyoby jako narzdzie rekrutacji czonkw zwizkw zawodowych. Obydwa rozwizania pomogyby zapobiega
334
wyzyskowi migrantw z krajw A8 przez pozbawione skrupuw agencje porednictwa pracy i pracodawcw. Chocia problem ten nie jest bezporednio zwizany z kwestiami poruszonymi w niniejszym Raporcie, w punkcie czwartym zaleca si, aby agencje porednictwa pracy/ pracodawcy wspieray kultur rozsdnych, uczciwych i zgodnych z zasadami etyki praktyk wobec swoich pracownikw. Dlatego te stwierdzono, e agencje porednictwa pracy/pracodawcy powinny wykazywa w stosunku do swoich pracownikw spoeczn odpowiedzialno firmy80, m.in. poprzez stosowanie zasady rwnych szans w miejscu pracy w odniesieniu do wysokoci wynagrodzenia i warunkw pracy dziki przestrzeganiu obowizujcych przepisw prawnych, niezbdnych dla pracownikw szkole i programw wprowadzajcych dla wszystkich migrantw z krajw A8 informujcych ich o ich prawach i obowizkach, oferujcych kursy jzykowo-kulturowe, uwzgldniajcych wszelkie wane dla migrantw kwestie, tj. informacje o bankach, mieszkalnictwie, podatkach, wiadczeniach spoecznych, miejscowych zwyczajach, grupach wsparcia dla pracujcych migrantw, funkcjach spoecznych itd. Wszystko to pomogoby im zintegrowa si z ca rodzin zatrudnienia. Chocia jest to zalecenie zgoa utopijne, naley zasugerowa, e w przypadku zadowolonej siy roboczej, pracodawca/agencja porednictwa pracy odnosi na dusz met znaczne korzyci finansowe i nie tylko. Przedsibiorstwo, ktre le traktuje, wyzyskuje i wykorzystuje swoj si robocz, nie bdzie odnotowywao adnych korzyci finansowych ani moralnych. Co wicej, ucierpi na tym jego reputacja, jeli chodzi o stosunki pracownicze. Czy brytyjski Kongres Zwizkw Zawodowych nie stwierdzi, e wierzy, i o zdrowej atmosferze, sukcesie i dojrzaoci firmy wiadczy sposb, w jaki traktuje... pracownikw migrujcych?81 Jednake atwo zauway, e agencje porednictwa pracy lub pracodawcy pozbawieni skrupuw nie podzielaj tej szlachetnej opinii, a ich jedynym celem jest wykorzystanie bezbronnoci migrantw z krajw A8 i wzbogacenie si ich kosztem. Nie s im znane takie pojcia, jak stosunki pracownicze, reputacja firmy, dugofalowe korzyci czy sukces przedsibiorstwa. Zalecenie pite mwi, e zwizki zawodowe powinny prowadzi bardziej aktywn i agresywn polityk rekrutacji wobec migrantw ekonomicznych z krajw A8. Jedynie wstpienie migrantw z krajw A8 do zwizkw zawodowych moe, w najlepszym wypadku, zakoczy lub
Zobacz analiz terminu w J.R. Carby-Hall Wherefore art thou oh Social Responsibility of the Enterprise?w materiaach z konferencji pt. Poland in Europe The Social Agenda Krakw, padziernik 2005, Emerald, str. 207 to 234. 81 Wniosek (79) na temat pracownikw migrujcych na Kongresie 2004.
80
Rozdzia X
335
przynajmniej osabi praktyki oparte na wyzysku. Prowadzc proaktywn polityk, ruch zwizkowy mgby duo osign w kwestii wyeliminowania przypadkw zej praktyki opisanych w niniejszym Raporcie82. Przykadem proaktywnego podejcia do kwestii rekrutacji mogoby by ustanowienie bezpatnych dni otwartych dla migrantw ekonomicznych z krajw A8, podczas ktrych mogliby oni dowiedzie si o zaletach czonkowstwa w zwizku zawodowym pod ktem sytuacji, w ktrej si znajduj. Informacje te mogyby by przekazywane w postaci ulotek zawierajcych streszczenie wiadomoci w rnych jzykach migrantw. Dobrym pomysem byoby rwnie stworzenie strony internetowej podajcej istotne informacje na temat sposobw dziaania zwizkw zawodowych, ich funkcji, polityki, historii, osigni itp. Strona taka powinna by dostpna we wszystkich jzykach krajw A8. Kolejn propozycj wart rozwaenia jest zorganizowanie kampanii reklamowej skierowanej do migrantw ekonomicznych z krajw A8. Zwizki zawodowe powinny prbowa sprzeda si migrantom za pomoc reklam zamieszczanych w mediach, zwaszcza w gazetach i programach radiowych, w rnych pastwach czonkowskich, ktre byyby skierowane i przeznaczone dla migrantw z tych wanie pastw. Krtkie konferencje odbywajce si w rnych miejscach to dobry sposb dla zwizkw zawodowych na przedstawienie swoich dowiadcze migrantom, ktrzy nale ju do zwizkw zawodowych, w formie krtkich prezentacji w ich ojczystym jzyku. To jedynie kilka propozycji w ramach zalece dotyczcych aktywnych dziaa zwizkw zawodowych. Jeeli ruch zwizkowy naprawd chce zwikszy liczb swoich czonkw, migracja z krajw A8 to doskonaa okazja, aby to zrobi. Jednake aktywna polityka jest niezbdna do osignicia tego celu! Szwedzki koordynator donosi, e czonkowstwo w zwizkach zawodowych w tym kraju osigna poziom 80% pracownikw, a ponad 90% pracownikw jest stron rnych umw zbiorowych obowizujcych na rynku pracy. Do tego grona zaliczaj si rwnie migranci ekonomiczni z krajw A8. W nawizaniu do zalecenia pitego dotyczcego proaktywnej polityki, zaleca si take, aby pastwa UE 15 nawizay skuteczna wspprac z pastwami A8. Strona organizacyjna i administracyjny modus operandi tej inicjatywy powinny zosta przekazane poszczeglnym zwizkom, tak by mogy one we wasnym zakresie zawiera porozumienia wzajemne i wchodzi w spki. Dziaania zwizkw mogyby obejmowa spotkania
82
Zob. Rozdzia VIII, str. 205 i nast.
336
dotyczce interesw wzajemnych, organizowanie konferencji, rozwizywanie problemw pojawiajcych si odnonie do rnych kwestii zwizkowych, opracowanie polityki itd. Wzajemna wsppraca sprawiaby, e ruch zwizkowy w kadym pastwie czonkowskim byby bardziej skuteczny, wiadomy istniejcych problemw, bardziej rozsdny w dziaaniu i oglnie lepiej poinformowany. Rnica midzy pitym i szstym zaleceniem polega na tym, e w pierwszym z nich aktywne podejcie dotyczy dziaalnoci rekrutacyjnej zwizku zawodowego, podczas gdy w drugim aktywno zalecana jest we wsppracy pomidzy zwizkami zawodowymi w pastwach UE 15 i A8 w ramach ich wzajemnych interesw. Tre sidmego zalecenia poczona jest z zaleceniem szstym. Niniejszy Raport pokaza, e potencjalni migranci z krajw A8 s wystawieni na dziaania i zwodzeni faszywymi obietnicami niegodziwych agencji porednictwa pracy, ktrych celem jest jedynie wykorzystanie ich sytuacji w kraju przyjmujcym. Aby zapobiec tej zej sytuacji, zalecenie sidme mwi o tym, e do potencjalnych migrantw ekonomicznych z krajw A8 powinno si dotrze zanim wyrusz w podr do pastwa przyjmujcego. Docieraniem do potencjalnych migrantw z krajw A8 przebywajcych w krajach A8 mogoby by jednym z zada zwizkw zawodowych. W tym celu zwizki zawodowe w pastwach A8 powinny sporzdzi rejestr agencji porednictwa podejrzanych o niegodziwe praktyki w danym kraju. Byoby to rwnie dobrym rozwizaniem w zwizkach zawodowych pastw przyjmujcych. W ten sposb powstaaby czno midzy zwizkami zawodowymi w zakresie monitoringu. Tego typu ochrona potencjalnych migrantw ekonomicznych z krajw A8 umoliwiaby podwjn rekrutacj/podwjne czonkowstwo w zwizkach zawodowych w pastwach A8 i UE 15, jeeli udaoby si przekona potencjalnych, naraonych na wyzysk migrantw z krajw A8 do przystpienia do dwch zwizkw zawodowych! Realizacja tego zalecenia nawizuje do zalecenia pitego niniejszego Raportu. Nie ma adnych wtpliwoci, co do tego, e zalecenie sidme nie jest atwe do wykonania. Zalecenie sme mwi z kolei o tym, e zwizki zawodowe w pastwach przyjmujcych powinny przyjmowa w swoje szeregi personel (zarwno pracownikw penoetatowych, jak i jedynie biorcych udzia w zebraniach) pochodzcych ze wszystkich lub niektrych pastw A8 i mwicych w ich jzykach. Krok ten ma trzy zalety dla danego zwizku zawodowego. Po pierwsze, sprzyjaoby to przyjmowaniu przez zwizki zawodowe czonkw spord migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy ju pracuj w pastwie przyjmujcym. Po drugie, uatwioby to komu-
Rozdzia X
337
nikacj pomidzy czonkami zwizkw zawodowych z pastw A8 i zwizkami zawodowymi w pastwach przyjmujcych. Po trzecie, wspieraoby to komunikacj pomidzy czonkami zwizkw zawodowych z pastw A8 i przedstawicielami zwizkw zawodowych w pastwach przyjmujcych. Niniejszy Raport wielokrotnie podkrela fakt, e polscy migranci ekonomiczni zatrudnieni w pastwach przyjmujcych s w wikszoci przypadkw pracownikami bardzo dobrze wykwalifikowanymi. Za powody takiej sytuacji podaje si rne czynniki, a gwnym z nich jest to, e migranci z krajw A8 otrzymuj wysze wynagrodzenie za prac pomocnicz wykonywan w pastwie przyjmujcym ni za prac w wyuczonym zawodzie wykonywan we wasnym kraju. Jak ju stwierdzono w niniejszym Raporcie zjawisko to prowadzi do marnowania potencjau pracownikw umysowych z uwagi na fakt, e migranci ekonomiczni z krajw A8 nie wykorzystuj w peni swoich umiejtnoci. Zdaniem autora niniejszego Raportu, zwizki zawodowe mog mie wpyw na t sytuacj. Zgodnie z zaleceniem dziewitym zwizki zawodowe w pastwie przyjmujcym powinny omwi to zagadnienie z pracodawcami w ramach procesu negocjacji, aby a) awansowa migranta z kraju A8 zgodnie z jego kwalifikacjami, lub b) wynegocjowa z pracodawc szkolenie zapewniajce podwyszenie kwalifikacji migranta do wymaganego standardu w pastwie przyjmujcym. Zalecenie czwarte powyej mwi e, agencje porednictwa pracy/ prawodawcy powinni sami propagowa kultur rozsdnych, uczciwych i zgodnych z zasadami praktyk wobec swoich pracownikw. Naley przypomnie, e agencje porednictwa pracy w pastwach A8 odgrywaj wan rol w zatrudnianiu migrantw ekonomicznych w pastwach przyjmujcych83. Ostatnie zalecenie mwi o tym, e zwizki zawodowe w pastwach przyjmujcych powinny, jeeli jest to moliwe, zawiera umowy z agencjami zatrudnienia dziaajcymi w krajach A8 i rekrutujcymi migrantw, aby od pocztku zachca ich (jeszcze zanim opuszcz swj kraj) do wstpowania do zwizku zawodowego w pastwie przyjmujcym dla wasnego dobra i w celu zapewnienia sobie ochrony. Agencja porednictwa zatrudnienia mogaby ewentualnie z upowanienia przeprowadza rekrutacj migrantw ekonomicznych z krajw A8 do zwizkw zawodowych. Umoliwioby to zwizkom zawodowym udzielenie ochrony migrantom ekonomicznym z krajw A8 przed pozbawionymi skrupuw pracodawcami od momentu uzyskania przez nich statusu migrantw ekonomicznych.
83
338
4.Zakwaterowanieibezdomno
Kwestie zakwaterowania Problemy migrantw ekonomicznych zwizane z zakwaterowaniem i bezdomnoci byy ju tematem analiz84. W niniejszym Raporcie wspomniano ju, e pojawiy si liczne skargi dotyczce czstych problemw z zakwaterowaniem oferowanym przez agencje zatrudnienia tymczasowego lub wacicieli kwater zrzeszonych z pracodawcami. Istnieje wic zwizek pomidzy kwesti zakwaterowania a agencj porednictwa pracy i/lub pracodawc. Na zakwaterowanie moe mie rwnie wpyw praca, jak migrant ekonomiczny wykonuje. Badania wykazay, e niekiedy zwizek ten jest duo gbszy, w przypadku, gdy kwatera jest przeludniona i stanowi dodatkowe rdo dochodu dla agencji porednictwa pracy/pracodawcy w postaci wygrowanego czynszu. Odnotowano rwnie kilka sytuacji, w ktrych migranci ekonomiczni z krajw A8 byli pod staym nadzorem w miejscu zamieszkania poza godzinami pracy. Zbyt drogie i przeludnione zakwaterowanie moe by wygodnym rozwizaniem dla modych samotnych migrantw na krtki okres, jest jednak niedopuszczalne na dusz met. Taka sytuacja jest nie do przyjcia w szczeglnoci dla migrantw pozostajcych w zwizkach maeskich i posiadajcych rodzin na utrzymaniu. Ponadto jest to niezgodne z europejskimi i midzynarodowymi przepisami aktw prawnych dotyczcymi kwestii czenia rodzin, poruszanej rwnie w niniejszym Raporcie85. Zaleceniadotyczcezakwaterowania Dlatego te zaleca si, aby wadze centralne i agencje rozwoju regionalnego wszystkich pastw czonkowskich UE przyjy przejrzyst i realistyczn polityk w zakresie mieszkalnictwa/zakwaterowania. Problem ten naley rozwiza w sektorze publicznym, nie pozostawiajc go w rkach sektora prywatnego, tj. agencji porednictwa pracy/pracodawcw, ktrzy maj niekiedy skonno do wykorzystywania obecnego systemu. Kwestiabezdomnoci Istnieje kilka przypadkw, w ktrych migranci ekonomiczni z krajw A8 stali si osobami bezdomnymi po wyrzuceniu z miejsca zakwaterowania przez pozbawione skrupuw agencje porednictwa pracy lub pracodaw84 85
Zob. Rozdzia VII str. 185 i nast. Zob. Rozdzia V, str. 78 i nast.
Rozdzia X
339
cw, w wyniku zwolnienia z pracy z okrelonego powodu lub zazwyczaj bez adnego powodu, a take w wyniku zaduenia lub innych okolicznoci, tj. braku staego zatrudnienia. Nie majc schronienia, wielu migrantw z krajw A8 szuka wsparcia w subach pomocy bezdomnym w celu znalezienia miejsca w schronisku na noc, orodkw dziennych i grup pomagajcych osobom potrzebujcym. Niekiedy migrantw z krajw A8 dotyka powany problem dugotrwaej bezdomnoci, dlatego te potrzebuj oni specjalistycznego wsparcia odpowiednich sub. S pozbawieni funduszy, a ewentualnie posiadane ograniczone rodki obcione s do tego stopnia, e bezdomni migranci z krajw A8 zmuszeni s do spania pod goym niebem lub staj si dzikimi lokatorami. Rzdy pastw czonkowskich musz dostrzec t krytyczn sytuacj, ktra z pewnoci ulegnie pogorszeniu wraz z rozszerzeniem Unii Europejskiej. Zaleceniadotyczcebezdomnoci Po pierwsze zaleca si, aby rzdy pastw czonkowskich rozwayy podjcie wsppracy z innymi pastwami czonkowskimi UE oraz krajami A8, majcej na celu zapewnienie, e migranci uzyskaj rzetelne informacje na temat warunkw zatrudnienia w pastwie przyjmujcym oraz e bd przygotowani migracji, gwarantujc jej powodzenie. Udzielenie tego typu informacji miaoby na celu ostrzeenie przyszych migrantw o potencjalnym ryzyku i puapkach, jakie mog na nich czyha ze strony zwodzcych ich i pozbawionych wszelkich skrupuw agencji porednictwa pracy. Po drugie, rzdy powinny zwrci uwag na fakt, e niewielka liczba migrantw z krajw A8 moe sta si lub jest bezdomna i potrzebuje pomocy. Po trzecie, rzdy powinny przekaza jednemu ze swoich departamentw obowizki zwizane z koordynowaniem dziaa innych departamentw w tym zakresie. Po czwarte, naley umoliwi konsulatom i ambasadom pastw A8 organizowanie pomocy dla swoich obywateli czekajcych na repatriacj, a take niezbdnego wsparcia w procesie repatriacji86. Po pite, aby unikn ewentualnej bezdomnoci, tzw. stare pastwa czonkowskie powinny ustanowi orodek absorpcji87, ktry wspieraby migrantw z krajw A8 w procesie zadamawiania si w pastwie przyjmujcym
Na przykad, w Wielkiej Brytanii istnieje szczegowo okrelona procedura dla polskich migrantw ekonomicznych, ktrzy stali si bezdomni w wyniku zwolnienia przez pracodawc lub agencje porednictwa pracy i dania, aby natychmiast opucili zajmowan kwater zapewnion im przez pracodawc/agencj porednictwa pracy. Jeeli osoby takie nie maj rodkw na powrt do Polski, Konsulat Generalny zapewnia im zakwaterowanie na czas oczekiwania na repatriacj. 87 Jak w przypadku szkockiego Projektu Nowych Talentw (Fresh Talent Project) rozpocztego w 2004 r., ktrego program obejmuje agencj doradztwa przesiedleczego majca na celu udziela rad dotyczcych miejsc pracy, zakwaterowania, edukacji itd.
86
340
poprzez zapewnienie im zakwaterowania, jeli to konieczne, znalezienie miejsca pracy, udzielanie porad w kwestii rejestracji88, ubiegania si o pozwolenie na prac89, zapewnienie dostpu do edukacji i suby zdrowia, udzielanie informacji na temat praw, a take obowizkw pracowniczych, tj. pacenia podatkw i skadek na rzecz krajowego programu ubezpieczenia spoecznego oraz udzielanie informacji dotyczcych otwierania rachunku bankowego itd. Kade z powyszych piciu zalece ma na celu zapobieganie i zmniejszanie bezdomnoci wrd migrantw z pastw A8.
5.Ksenofobia
Komentarz Niniejszy raport porusza problem ksenofobii w odniesieniu do migrantw ekonomicznych z pastw A8 w kontekcie zbrodni nienawici i innych zachowa o charakterze przestpczym90. W Zjednoczonym Krlestwie na przykad ataki skierowane przeciwko Polakom i innym migrantom z pastw A8 wystpoway na przestrzeni ostatnich trzech lat. Zaniepokojenie tym zjawiskiem wyraziy rne grupy spoeczne dziaajce w rnych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, Konsulat Rzeczpospolitej Polskiej w Hull91, a take zwizki zawodowe. Istnienie moliwo, e wrogo bdzie narasta, jeeli migranci ekonomiczni z pastw A8 bd w opinii rodzimych pracownikw zabiera im prac w obszarach, gdzie wystpuje bezrobocie lub utrzymywa wynagrodzenie na niskim poziomie, lub nawet spowoduj jego obnienie, a tym samym przyczyni si do pogorszenia warunkw przewidzianych w porozumieniach zbiorowych. Ponadto obywatele pastw przyjmujcych, w ktrych migranci ekonomiczni s zatrudnieni/zakwaterowani, mog uprzedzi si do wszystkiego co jest obce. Wwczas problem ten staje si kwesti nastawienia. Zalecenie Pomimo istnienia we wszystkich pastwach czonkowskich rozlegego prawodawstwa powiconego problemowi dyskryminacji, a take biorc pod uwag to, e ksenofobia jest cech wynikajc z charakteru danej osoby, w zwizku z czym zachodzi trudno ustanowienia przepisw zabraniajcych jej, naley pamita, e postawy mog ulega zmianie wraz z upywem czasu i pod wpywem edukacji.
W przypadku Wielkiej Brytanii, System Rejestracji Pracownikw (Workers Registration Scheme). Dotyczy to tych Pastw Czonkowskich UE, w ktrych obowizuje system pozwole na prac. Rozdzia VII na s. 205 i kolejnych, powyej. 91 Zob. Raport Roczny z dnia 31 grudnia 2006 r., na s. 12.
88 89 90
Rozdzia X
341
Biorc pod uwag moliwo zwikszenia napi, zwaszcza po rozszerzeniu Unii Europejskiej92, zaleca si, aby rzdy pastw czonkowskich UE, Komisja Europejska, pracodawcy, zwizki zawodowe, konsulaty oraz agencje, ktre maj do czynienia z problemem ksenofobii, podjy stosowne dziaania w ramach programw edukacyjnych ukierunkowanych w szczeglny sposb na obszary, w ktrych zidentyfikowane zostao zjawisko ksenofobii. Ludno lokalna bdzie musiaa zrozumie i doceni indywidualno migrantw ekonomicznych i powinna by wiadoma tego, jak wan rol odgrywaj migranci ekonomiczni z pastw A8 we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, a take by wiadoma potrzeby stawienia czoa dominujcym uprzedzeniom. Wiele mitw zostao wymylonych przez niezadowolon ludno lokaln, istnieje zatem potrzeba pokazania ludziom, e takie stereotypy s nieprawdziwe i bezpodstawne. Jednym z pomysw na rozprawienie si z tym problemem jest publikowanie ulotek, ktre bd walczy takimi uprzedzeniami. Jednoczenie mona by uruchomi stron internetow, ktra informowaaby ludno lokaln, pracownikw migracyjnych i dostawcw usug o istotnych faktach. Jednym z takich nieporozumie, jakie pojawiy si w Lincolnshire w regionie North East i na innych obszarach Zjednoczonego Krlestwa, jest bdne utosamianie przez ludno lokaln osb ubiegajcych si o azyl93, nielegalnych imigrantw94, uchodcw95 itd. z migrantami96. Istniej znaczne rnice pomidzy statusami tych osb, jednake niektrzy przedstawiciele ludnoci miejscowej postrzegaj je jednakowo. Kolejnymi rozpowszechnionym mitem jest przekonanie, e cudzoziemcy przybywaj do pastwa przyjmujcego z zamiarem odebrania pracy ludnoci lokalWraz z przystpieniem Bugarii i Rumunii do Unii Europejskiej dnia 1 stycznia 2007 r. i biorc pod uwag moliwo dalszego rozszerzenia np. o Chorwacj i Turcj. 93 Osoby ubiegajce si o azyl to osoby, ktre wyraaj uzasadnion obaw przed przeladowaniem w pastwie pochodzenia i szukaj schronienia w bezpiecznym, wolnym i demokratycznym pastwie. Powody przeladowania mog obejmowa, midzy innymi wyznanie, ras, przynaleno do grupy politycznej lub grupy spoecznej, narodowo, pogldy polityczne itd... 94 Nielegalni imigranci s definiowani jako osoby pochodzce spoza Unii Europejskiej (i spoza EOG), ktre nie posiadaj wizy lub ktrych wiza wygasa. Jeeli posiadaj wiz nakadajca pewne ograniczenia, np. tak, ktra nie pozwala na podejmowanie pracy, to w przypadku naruszenia takich ogranicze, mog zosta aresztowani i deportowani z powodu naruszenia warunkw wizy. 95 Uchodcy to osoby, ktrym przyznano azyl i uzyskay w ten sposb pozwolenie na pozostanie w pastwie przyjmujcym, podejmowanie tam pracy, opacanie skadek i podatkw. 96 Migranci s klasyfikowani na dwa sposoby. Po pierwsze migranci z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktrzy migruj do innego pastwa UE w celu podjcia pracy (migranci ekonomiczni). Korzystaj oni, midzy innymi ze swobody przemieszczania si pracownikw (chyba e na podstawie Traktatu o przystpieniu wprowadzono ograniczenia tymczasowe [porozumienia dwustronne]). Po drugie s to migranci, ktrzy przybywaj z krajw nienalecych do Unii Europejskiej i EOG; tacy migranci ekonomiczni potrzebuj pozwolenia na prac w pastwie przyjmujcym, aby uzyska zatrudnienie.
92
342
nej i dania wiadcze z tytuu ubezpieczenia spoecznego. By moe ludno miejscowa prbuje obciy migrantw ekonomicznych odpowiedzialnoci za wszelkie trudnoci lub problemy, z jakimi si spotyka. Niektre partie polityczne, jak np. skrajna prawica, wykorzystuje problem migracji w deniu do swych radykalnych celw. Zmiana nastawienia jest zatem czym koniecznym. Naley zrozumie, e przeom w tym kontekcie jest pilnie potrzebny. Migranci ekonomiczni z pastw A8 s uprawnieni do pozostawania w przyjmujcym pastwie europejskim zgodnie z podstawow zasad swobody przemieszczania si pracownikw. Pewna cz migrantw ekonomicznych uprawnionych do przebywania w pastwach przyjmujcych Unii Europejskiej, ktrzy pracuj legalnie, pozostanie na stae. Takie osoby s zainteresowane nabyciem domw, osiedleniem si w wybranym pastwie przyjmujcym, sprowadzeniem rodzin i dzieci, dowiadczeniem warunkw ycia wrd ludnoci lokalnej poprzez nawizywanie znajomoci i tworzenie czci tej ludnoci, poprzez pacenie podatkw, skadek na ubezpieczenie spoeczne, posanie dzieci do szkoy itd. Migranci ekonomiczni nie nale do oddzielnej spoecznoci migrantw; nale do tej samej spoecznoci co ludno lokalna pastwa przyjmujcego; s w peni zintegrowani ze spoecznoci pastwa przyjmujcego. Takie osoby s obywatelami europejskimi korzystajcymi, midzy innymi ze swobody przemieszczania si osb/pracownikw. Dlatego wszystkie mity powinny zosta wykorzenione.
6.Zbiroglnych,praktycznychzalece
(a)Komunikacjaijzyk Komentarz Niniejszy raport pokaza, e komunikacja i bariera jzykowa stanowi problem, jeli chodzi o migrantw ekonomicznych z pastw A8 podejmujcych prac w pastwach czonkowskich. Pokazano w nim rwnie, w jaki sposb brak komunikacji spowodowany nieznajomoci jzyka moe mie zy, a niekiedy fatalny wpyw na sytuacj migranta ekonomicznego97. Dlatego te konieczne jest, aby wszystkie suby publiczne w pastwach czonkowskich byy wiadome powikszajcej si rnorodnoci pomniejszych spoecznoci migracyjnych w ich pastwach. Nieznajomo jzyka pastwa przyjmujcego zostaa uznana za powany problem migrantw ekonomicznych pracujcych w pastwach przyj97
Na przykad zwikszona liczba wypadkw w miejscu pracy, zob. s. 212 powyej.
Rozdzia X
343
mujcych. W niniejszym badaniu zaobserwowano problemy komunikacyjne podczas otwieraniu rachunkw bankowych, wypeniania formularzy zgoszeniowych do lekarza i podczas opisywania dolegliwoci lekarzowi. Wypenianie formularzy w celu uzyskania prawa jazdy oraz podejcie do testu na prawo jazdy; wypenienie formularzy w celu podczenia telewizji, ubezpieczenia samochodu i domu, opacania podatkw miejscowych itd. moe powodowa stres. Udzia w wypadku samochodowym moe okaza si cik prb dla migranta ekonomicznego, gdy moe on zosta umieszczony w areszcie policyjnym na wiele godzin do czasu znalezienia odpowiedniego tumacza. Migranci ekonomiczni posiadajcy dzieci mog napotka trudnoci, prbujc zrozumie dokumentacj, ktra musi zosta wypeniona informacjami o chorobach i alergiach, na jakie cierpi ich dziecko. Dzieci z kolei mog mie trudnoci w rozmowach z nauczycielami dotyczcymi zdrowia lub ich trudnoci w szkole. Mog rwnie sta si obiektem atakw lokalnych uczniw w szkole. Wszystkie te problemy komunikacyjne s bardzo prawdopodobne i mog stanowi przeszkod nie do pokonania dla migranta ekonomicznego, podczas gdy dla ludnoci lokalnej s to sprawy oczywiste. Zalecenia W celu poprawy sytuacji opisanej powyej, zaleca si, aby administracja pastwowa w pastwach czonkowskich UE miaa obowizek szkolenia swoich pracownikw w zakresie zagadnie dotyczcych spoecznoci migrantw ekonomicznych z pastw A8. Ponadto zaleca si, aby administracja pastwowa korzystaa z usug zawodowych tumaczy, ktrych pomoc umoliwiaby skuteczn komunikacj z migrantami ekonomicznymi z pastw A8 w ich ojczystych jzykach. Naley susznie zauway, e zapewnienie usug tumaczeniowych stanowi dodatkowy koszt dla administracji. Jednake nie musi tak by. Inicjatywa jednego z samorzdw lokalnych Zjednoczonego Krlestwa98, polegajca na zapewnieniu rodkw pozwalajcych na zatrudnienie okoo czterdziestu osb spord migrantw ekonomicznych rozpoczynajcych prac zawodowych tumaczy, okazaa si bardzo skuteczna. Boston College zapewni nowy kurs, ktry pozwoli im przej do kolejnego etapu. Chocia bya to niedua i stosunkowo niedroga inicjatywa, to wskazaa ona jeden z moliwych sposobw rozwizania tego istotnego problemu krajowego, ktry bez wtpienia bdzie stawa si coraz powaniejszy w miar rozszerzania Unii Europejskiej o nowe pastwa czonkowskie.
98
Rada Lokalna South Holland w Lincolnshire, Zjednoczone Krlestwo.
344
W niniejszym badaniu opisywalimy przypadki, w ktrych przedstawiciele administracji niektrych pastw czonkowskich prosili migrantw ekonomicznych o korzystanie z pomocy czonkw rodziny lub przyjaci, ktrzy mogliby tumaczy. Uznaje si, e takie praktyki nie s skutecznym sposobem komunikacji. Ponadto problemy komunikacyjne i zwizane z nieznajomoci jzyka mogyby zosta czciowo rozwizane, gdyby migrantom ekonomicznym dostarczono ulotki informacyjne w ich jzyku. Wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8, z ktrymi przeprowadzono rozmowy, potwierdzio tak potrzeb w rnych pastwach czonkowskich. Zaleca si zatem, aby administracja pastw czonkowskich miaa prawny obowizek dostarczania materiaw informacyjnych w rnych jzykach pastw A8. Ponadto zaleca si rwnie, aby niezastosowanie si do ktrego z wyej wymienionych zalece nakadajcych na administracj pastwow obowizek szkolenia swoich pracownikw, zapewnienia usug zawodowych tumaczy i zapewnienia ulotek informacyjnych, powinno by postrzegano jako przykad dyskryminacji na tle rasowym, a naruszenie tych przepisw powinno wiza si naoeniem kar skutecznie zniechcajcych do amania prawa99. (b)Jzykiasubywpastwieprzyjmujcym Komentarz Potrzeba, aby wszystkie suby publiczne w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej byy wiadome powikszajcej si rnorodnoci pomniejszych spoecznoci migracyjnych z pastw A8 oraz problem komunikacji zostay omwione powyej. Kluczowym obszarem, ktry wymaga podjcia niezwocznych dziaa w zakresie komunikacji, w celu zapewnienia migrantom ekonomicznym z pastw A8 moliwoci skutecznego korzystania z ich praw, jest zapewnienie lekcji jzyka pastwa przyjmujcego. W niniejszym badaniu dowiedziono, e brak znajomoci jzyka pastwa przyjmujcego wrd migrantw ekonomicznych istotnie wpywa na ich moliwo dostpu do wanych usug oraz na moliwo stworzenia w pastwie pomylnego ycia zawodowego i prywatnego.
99
Naley zauway, e administracja niektrych pastw czonkowskich publikuje informacje w rnych jzykach (np. W Zjednoczonym Krlestwie, policja z Humberside posiada ulotki w jzykach kilku pastw A8 dotyczce zbrodni nienawici oraz informujce o tym, jak kontaktowa si i komunikowa z policj) jednake takie praktyki nie upowszechniy si, dlatego zachodzi potrzeba opracowania stosownych przepisw na poziomie europejskim, ktrych zadaniem byoby upowszechnienie, zblienie i stworzenie jednolitego systemu skutecznej komunikacji w UE.
Rozdzia X
345
Zalecenia W celu poprawy tej sytuacji zaleca si, aby zajcia nauki jzyka byy zapewnione przez waciwe wadze pastwa przyjmujcego. Waciwymi wadzami w tym kontekcie mog by organy rzdowe i samorzdowe, uczelnie techniczne lub inne, organizacje pozarzdowe oferujce nauczanie grupowe, instytucje wiadczce usugi w zakresie nauczania jzyka dla cudzoziemcw itd. Migranci ekonomiczni z pastw A8 powinni otrzyma wsparcie w zakresie nauki jzyka niezwocznie po przyjedzie do przyjmujcego pastwa czonkowskiego. Naley wybra skuteczn metod nauczania, solidn i intensywn, ktra mogaby przewidywa wykorzystanie nagra audio (CD-Rom) zawierajcych uyteczne informacje i szereg podstawowych i wanych zda w jzyku tego pastwa. Nagrania audio powinny szczeglnie pomc migrantom ekonomicznym z pastw A8, ktrzy nie potrafi czyta. Zaleca si rwnie, aby przy okazji prowadzenia zaj nauczania jzyka przekaza informacje dotyczce podstawowych usug wiadczonych przez pastwo przyjmujce. Takie dziaania pozwoliy migrantom ekonomicznym z pastw A8 nie tylko nauczy si jzyka pastwa przyjmujcego, ale rwnie pozna moliwoci oferowane przez to pastwo. Dlatego naley opracowa ulotki informujce, w jaki sposb mona uzyska dostp do usug medycznych i opieki zdrowotnej, z jakich usug mog korzysta w pastwie, informujc jednoczenie midzy innymi o lekarzach, ubezpieczeniu spoecznym, zakwaterowaniu, zatrudnieniu i innych prawach, obowizkach i uprawnieniach migrantw, agencjach ds. zasikw, zasadach opodatkowania itd. Takie informacje powinny by dostpne w jzyku pastwa przyjmujcego oraz w kilku jzykach pastw A8. Trzecie zalecenie, ktre dotyczy drugiej strony pierwszych dwch zalece, przewiduje szkolenie podmiotw wiadczcych usugi i pracownikw majcych kontakt z klientem w pastwach przyjmujcych w zakresie podstawowej znajomoci jzykw pastw A8, dziki czemu bd oni mogli skierowa lub obsuy migrantw ekonomicznych z pastw A8. Pomocne byoby rwnie opracowanie w jzykach pastw A8 informacji dotyczcych wymogw prawnych, praw, przepisw dotyczcych zasikw itd. Zaleca si rwnie zatrudnianie specjalnych pracownikw ze znajomoci jzyka danej spoecznoci z pastwa A8, jaka wystpuje w tym pastwie przyjmujcym. Taka osoba mogaby koordynowa, na poziomie obszaru lub regionu, wszystkie dziaania przewidziane w celu zapewnienia wsparcia migrantom ekonomicznym z pastw A8. Osoba ta odegraaby wan rol w procesie spajania i przyczyniaby si do integrowania spoecznoci mniejszociowych z obywatelami pastwa przyjmujcego.
346
(c) omocpastwczonkowskichdlamigrantw P ekonomicznych z krajw A8 Komentarz Niniejsze badanie wykazao potrzeb informowania migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy dowiadczaj problemw o organizacjach, instytucjach lub subach, do ktrych mog si z wrci po pomoc w przyjmujcym pastwie czonkowskim. Zakadajc, e istnieje wiele organizacji itp. W kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, ktre mog udzieli pomocy bdcym w potrzebie migrantom ekonomicznym z krajw A8, ustanowienie odpowiednich przepisw dotyczcych pomocy dla migrantw ekonomicznych z krajw A8 zarwno na szczeblu europejskim, jak i krajowym jest trudne, a nawet niemoliwe. Pomoc tego rodzaju musi pozosta w gestii tych instytucji pastw przyjmujcych, ktrych ten problem dotyczy w stopniu najwikszym. Zalecenia Zaleca si pastwom czonkowskim wprowadzenie systemu, ktry rozpowszechniby wrd migrantw z krajw A8 informacje na temat organizacji, stowarzysze i innych instytucji mogcych udzieli im pomocy100. Biura informacji w danych pastwach czonkowskich by moe bd mogy udzieli pomocy migrantom ekonomicznym w tym zakresie, udostpniajc im list organizacji wraz z opisem zakresu ich dziaania. Poza tym lub jednoczenie zaleca si, aby konsulaty w krajach A8 wyday obszerny informator zawierajcy wszelkie wiadomoci niezbdne imigrantom ekonomicznym w danym kraju. Dobrym przykadem jest tu Konsulat Generalny Rzeczypospolitej Polskiej w Londynie, ktry opublikowa znakomit broszur101 z bezcennymi informacjami m.in. na temat korzystania z usug rnych sub. Dotycz one gabinetw lekarskich, podatku drogowego, krajowej suby zdrowia, systemu ubezpiecze, systemu opodatkowania oraz rnych aspektw ycia w Wielkiej Brytanii itp. Ponadto zaleca si, aby zwizki zawodowe w kadym pastwie czonkowskim opracoway we wasnym zakresie broszur z kompetentnymi informacjami na temat praw pracowniczych w danym pastwie. Za przykad mog tutaj posuy brytyjskie zwizki zawodowe, ktre opublikoway
Na przykad, Biuro Doradztwa Obywatelskiego (Citizens Advice Bureaux), Komisja ds. Rwnoci (Equality Commission), orodki mulitkulturowe, kluby/ stowarzyszenia migrantw ekonomicznych z krajw A8 w krajach 15 itp. 101 Jak y i Pracowa w Wielkiej Brytanii.
100
Rozdzia X
347
broszury102 dotyczce szeregu praw przysugujcych pracownikom w kwestii wynagrodzenia minimalnego, bezprawnego zwolnienia z pracy, redukcji miejsc pracy, umw o prac, dyskryminacji, urlopw macierzyskich, tymczasowego zwolnienia z obowizku wiadczenia pracy ze wzgldu na przeciwwskazania zdrowotne itp. Kolejnym zaleceniem w zakresie rozpowszechniania informacji wrd migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest postulat by instytucje rzdowe/departamenty publikoway szczegowe i istotne informacje na temat obowizkw migrantw ekonomicznych z krajw A8, ich praw i obowizkw w ramach specjalizacji danej instytucji rzdowej/departamentu w jzykach migrantw ekonomicznych. Na przykad Inspektorat Bezpieczestwa i Higieny Pracy w Wielkiej Brytanii opublikowa broszury103 na temat obowizkw i praw dotyczcych higieny i bezpieczestwa przysugujcych rnym osobom. W wyniku niniejszego programu bada okazao si bowiem, e Orodki Zatrudnienia (Job Centres) wielu pastw czonkowskich nie udzielaj wystarczajcej pomocy migrantom ekonomicznym z krajw A8. Dlatego te, zaleca si, aby Orodki Zatrudnienia w kadym z pastw czonkowskich udzielay wikszego wsparcia i porad migrantom ekonomicznym z krajw A8 nie tylko w sferze zatrudnienia w momencie rejestracji, ale rwnie w dziedzinie szkole i kursw przekwalifikowujcych. Inicjatyw w tej kwestii powinny wykazywa rzdy danych pastw czonkowskich, a nie same Orodki Zatrudnienia. Umoliwioby to powstanie skoordynowanego, silnego i dobrze zorganizowanego krajowego programu majcego zastosowanie we wszystkich Orodkach Zatrudnienia w kadym z pastw czonkowskich. Przedstawiono wiele zalece odnonie udzielania pomocy migrantom ekonomicznym z krajw A8 po ich przybyciu do krajw przyjmujcych. Stwierdzono, e pomoc moe by maksymalnie efektywna jedynie, jeeli podana informacja jest czynna, a nie bierna, przy czym naley tu wyjani znaczenie tych dwch sw. Wyej wymienione zalecenia mog mie bierny charakter, jeeli migranci ekonomiczni z krajw A8 bd sami obcieni obowizkiem uzyskania informacji niezbdnej do otrzymania
Np. Working in the U.K.. Your rights at work ( Praca w Wielkiej Brytanii. Twoje prawa pracownicze); Overworked, Underpaid and Here Migrant Workers in Britain(Przepracowani i le wynagradzani Migranci ekonomiczni w Wielkiej Brytanii); Propping up rural and small town Britain Migrant Workers and the new Europe (Wsparcie dla maych i wiejskich miejscowoci migranci ekonomiczni nowej Europy). 103 Np. Komitety bezpieczestwa. kodeksy postpowania, polityka higieny i bezpieczestwa pracy, porady dla pracownikw, porady dla samozatrudnionych itp.
102
348
pomocy w pastwie przyjmujcym. Bardziej skutecznym dziaaniem byoby dostarczenie informacji migrantom ekonomicznym z krajw A8 przez same organizacje pastwa przyjmujcego bez koniecznoci ubiegania si o ni przez migrantw. W ten sposb informacje te miayby charakter czynny. Dlatego te zaleca si, aby zachca organizacje do czynnego rozpowszechniania informacji. (d)Biurokracjarzdowa Komentarz Naley wspomnie, e miay i nadal maj miejsce opnienia w wydawaniu brytyjskich numerw ubezpieczenia spoecznego (National Insurance number) oraz w rejestracji w brytyjskim Systemie Rejestracji Pracownikw)104. Okazao si rwnie, e brytyjskie Ministerstwo Spraw Wewntrznych ma tendencj do przetrzymywania paszportw migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy ubiegaj si o zezwolenie na pobyt stay, nawet przez okres kilku miesicy. Rozmowy przeprowadzone w ramach niniejszego badania pokazay, e wielu migrantom ekonomicznym z krajw A8 praktyka ta przysporzya wiele problemw. Niektrzy z migrantw nie mogli zacign kredytu pod hipotek w celu zakupu domu ze wzgldu na przetrzymywanie ich dokumentw przez departament rzdowy, inni skaryli si na utrudnienia zwizane z rejestracj w gabinecie lekarskim, a jeszcze inni nie mogli uzyska prawa jazdy. W jednym przypadku rutynowa kontrola polskiego kierowcy przez policj drogow zostaa uniemoliwiona za wzgldu na brak dokumentw. Sprawa ta zostaa skierowana do Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Hull, ktry z kolei zwrci si z ni do rzdu. Pomimo e koordynatorzy z pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej nie donieli o adnych opnieniach w wydawaniu dokumentw przez rzd migrantom z krajw A8 w poszczeglnych krajach, stwierdza si, e takie opnienia zdarzaj si w okrelonych przypadkach. Opnienia te utrudniaj ycie migrantom ekonomicznym z krajw A8. Zalecenie Zaleca si zaostrzenie wewntrznych rozporzdze w departamentach rzdw pastw czonkowskich w zakresie przetwarzania wnioskw i/lub procedur dotyczcych migrantw ekonomicznych z krajw A8. Naley ustanowi standardowy redni czas w celu uniknicia nieuzasadnionej
104
Zob. str. 82 i 83 poprzednie.
Rozdzia X
349
zwoki. Departamenty rzdowe o wikszej skonnoci do opnie to zazwyczaj te zajmujce si kwestiami podatkowymi, wydawaniem zawiadcze o rejestracji lub zezwole na stay pobyt migrantom ekonomicznym z krajw A8, jak rwnie krajowe suby zdrowia. Konieczne jest (i) zwikszenie jasnoci i dostpnoci informacji dotyczcych tych kwestii105, a przez to ich przejrzystoci, jak rwnie (ii) przyspieszenie trybu przetwarzania odnonej dokumentacji. (e)Odliczeniaztytuuzakwaterowaniaitransportu. Bezdomno Komentarz Wyzysk ze strony pozbawionych skrupuw agencji i pracodawcw polegajcy na nadmiernym odliczaniu kosztw od wynagrodze migrantw ekonomicznych z pastw A8 by ju przedmiotem dyskusji i analizy106. O ile dowiedziono na podstawie przepisw krajowych pastw czonkowskich, e pobieranie przez agencje porednictwa pracy opat od migrantw ekonomicznych z pastw A8 za ich usugi107 jest niezgodne z prawem, to problem odlicze z tytuu zakwaterowania i transportu naley zaliczy do szarej strefy. Takie nadmierne odliczenia s nieuczciwe i nieetyczne. Zalecenia Zaleca si, aby i) kade pastwo czonkowskie Unii Europejskiej uchwalio przepisy okrelajce grny limit odlicze, jakich mona dokona od wynagrodzenia migrantw ekonomicznych z tytuu zakwaterowania i transportu lub ii) limity te powinny zosta ustalone na poziomie Wsplnoty w drodze szczeglnych przepisw dotyczcych tego problemu lub w drodze bardziej oglnych przepisw dotyczcych zalece skierowanych do projektu dyrektywy o agencjach pracy tymczasowej108, lub iii) partnerzy spoeczni, a mianowicie pracodawcy/agencje i zwizki zawodowe powinny zawrze stosowne porozumienia okrelajce makChocia te trzy kwestie, tj. system podatkowy, rejestracja i pastwowe ubezpieczenie spoeczne to nie wszystko. Moe si rwnie pojawi potrzeba poinformowania sub zdrowia w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej o potrzebach migrantw ekonomicznych z krajw A8, w szczeglnoci, jeli chodzi o opnienia, ktre mog powsta w dostpie migrantw do pastwowej suby zdrowia w pastwach Czonkowskich. Rwnie opnienia administracyjne w rejestracji w gabinecie lekarskim, ktre mog pojawi si w sytuacji, gdy orodki zdrowia nie s wiadome uprawnie migrantw ekonomicznych z krajw A8 do korzystania ze suby zdrowia. 106 Zob. str. 82 i 83 powyej. 107 Chocia jest to wbrew przepisom pastw czonkowskich, wykazano, e bezwzgldne agencje przy wielu okazjach pobieray za swoje usugi opaty od migrantw ekonomicznych z pastw A8. 108 Zob. str. 317 i nast. powyej.
105
350
symaln wysokoc odlicze, jakich agencje/pracodawcy zapewniajcy swoim migrantom ekonomicznym zakwaterowanie i transport mog dokonywa. Kolejne zalecenie dotyczy zalenoci zakwaterowania i posiadania pracy, w przypadku i) zwolnienia migranta ekonomicznego przez pracodawc/agencj, ii) wymuszenia zoenia rezygnacji przez pracownika109 lub (iii) w przypadku gdy migrant ekonomiczny po upywie przewidzianego w umowie okresu wypowiedzenia opuszcza swoje miejsce pracy. W takich okolicznociach zalecane jest zapewnienie zabezpieczenia prawnego w drodze przepisw krajowych lub europejskich gwarantujcych, e po ustaniu zatrudnienia migranta ekonomicznego z pastwa A8, pracodawca/agencja zapewniajcy zakwaterowanie nie miay moliwoci dania od pracownika automatycznego lub niezwocznego opuszczenia domu, przyczepy lub innego zakwaterowania. Zaleca si wprowadzenie dwutygodniowego okresu wypowiedzenia w ramach zapobiegania bezdomnoci i umoliwienia migrantom ekonomicznym z pastw A8 znalezienia innej pracy lub innego zakwaterowania, lub te zaatwienia formalnoci w celu powrotu do kraju. (f)UprawnieniamigrantwekonomicznychzpastwA8 Komentarz Program badawczy wykaza, e istniej pewne wtpliwoci wrd migrantw ekonomicznych z pastw A8 dotyczce ich uprawnie w pracy. Uprawnienia do wynagrodzenia za czas choroby i urlop stanowi czsto zagadnienie problematyczne, a ponadto ju kilkakrotnie wspominalimy o postpowaniach dyscyplinarnych, jakie wystpuj w miejscu pracy. Nie tylko w tych kwestiach, ale rwnie w innych, migranci ekonomiczni z pastw A8 maj wtpliwoci co do przysugujcych im praw. Naley zauway, e na podstawie przepisw krajowych i europejskich110 istnieje wymg, aby pracodawca (niezalenie od tego czy jest to agencja czy te przedsibiorstwo korzystajce z jej usug) informowa pracownika o istotnych cechach umowy o prac okrelanych jako istotne elementy zatrudWymuszenie zoenia rezygnacji przez pracownika oznacza, e pracownik migracyjny opuszcza miejsce pracy w wyniku traktowania, z jakim si spotka ze strony pracodawcy/agencji. Pojcie to jest zwizane w koncepcj podstawowego naruszenia przez pracodawc/agencj umowy o prac, ktra uprawnia pracownika do odejcia z pracy, tj. samozwolenienie, za wypowiedzeniem lub bez wypowiedzenia. Problem zosta szczegowo omwiony przez J.R. Carby Halla w Redundancy in the United Kingdom w I licenziamenti per riduzione di personale in Europa (Socrates Programme) (2001) Cacucci Editore (Italy), na s. 387 do 537, zwaszcza na s. 451 do 459; i J.R. Carby-Halla Studies in Labour Law MCB Books (1974 r.), na s. 225 do 240. 110 Zob. omwienie na s. 97 i 101 powyej.
109
Rozdzia X
351
nienia.111 Podczas przekadania przepisw dyrektywy na grunt ustawodawstwa krajowego pastw czonkowskich zaobserwowano, e niektre pastwa, jak np. Zjednoczone Krlestwo, dostarczyy wicej informacji dotyczcych istotnych elementw zatrudnienia ni inne pastwa, ktre przestrzegaj minimalnych warunkw przewidzianych w dyrektywie. Wynik jest taki, e nie wszystkie pastwa czonkowskie w swoich przepisach reguluj wikszo warunkw zatrudnienia przewidzianych z umowie o prac (jak wynikaoby z umw o prac, ktre informuj o tym, e dany warunek zosta uregulowany w ustawie), ktre miayby stanowi istotne elementy zatrudnienia. Zalecenia Aby zlikwidowa te niepewnoci, ktre rzeczywicie zostay zaobserwowane, zwaszcza jeli chodzi o uprawnienia urlopowe, postpowanie dyscyplinarne i wynagrodzenie w czasie choroby, jak rwnie w odniesieniu do innych warunkw zatrudnienia migrantw ekonomicznych z pastw A8, zaleca si, aby wszystkie warunki zatrudnienia zostay wyranie wyszczeglnione w umowie o prac lub w formie dokumentu okrelajcego podstawowe elementy zatrudnienia, lub w obu tych dokumentach. Ponadto zaleca si, aby oprcz okrelenia tych warunkw zatrudnienia w jzyku kraju przyjmujcego, zostay one rwnie przetumaczone na jzyk migranta ekonomicznego z pastwa A8. (g) wiadczeniasocjalne,ubezpieczeniespoeczne i odliczenia podatku Komentarz W przeciwiestwie do Szwecji, skd koordynator donosi, e pracownicy migrujcy i ich rodziny maj prawo do tych samych wiadcze socjalnych i ulg podatkowych, co obywatele pastwa przyjmujcego112, przy czym zasada ta ma rwnie zastosowanie do osb samozatrudnionych113, w Zjednoczonym Krlestwie migranci ekonomiczni z pastw A8 nie maj
Jak ju zostao to podkrelone, podstawowy wymg informowania pracownikw o warunkach zatrudnienia nie stanowi o zawarciu umowy o prac, chocia moe stanowi dowd na potwierdzenie warunkw umownych. Warunki te stanow fragment ustale zawartych w umowie o prac w sposb wyrany lub dorozumiany. Problem zosta szczegowo omwiony przez J. Carby Halla w The concept of Direct Incorporation in Great Britain w Estudios de Historia del Derecho Europeo (w hodzie profesorowi G Martnezowi Diezowi), tom 2 Editorial Complutense (Madrid), na s. 173 do 227, zwaszcza na s. 174 do 182. 112 Zob. rozporzdzenie (EWG) Nr 1612/68. (Zob. uznaniowo przyznan przyjmujcemu pastwu czonkowskiemu w zakresie uprawnienia do wiadcze socjalnych art. 24 ust. 2 dyrektywy 2004/38/WE). 113 Artyku 43 i 49 Traktatu ustanawiajcego Wsplnot Europejsk.
111
352
prawa do adnych wiadcze pozapacowych do czasu a przepracuj dwanacie miesicy w sposb cigy. Taka sytuacja jest bardzo niekorzystna. Komisja Europejska zwrcia si z wnioskiem o wyjanienie tej sytuacji. Taka polityka wydaje si wykracza poza ograniczenia dostpu do rynku pracy dla pastw A8 przewidziane w Traktacie. Pracownicy z pastw A8 wyrazili wtpliwoci dotyczce tego, do jakich wiadcze mog by uprawnieni i jaki to ma wpyw na skadki na ubezpieczenie. Przedstawiono wiele pyta dotyczcych uprawnienia do emerytury i moliwoci jej przeniesienia, zasiku chorobowego i zasiku macierzyskiego. Migranci ekonomiczni z pastw A8 zoyli wiele skarg dotyczcych odlicze podatkw, nawet jeli wynagrodzenie migrantw nie osigno progu podatkowego. Przyczyn tych komplikacji moe by to, e nie znaj oni zasad funkcjonowania brytyjskiego systemu podatkowego, w tym np. systemu podatku awaryjnego. Wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 planowao powrci do swoich pastw po przepracowaniu krtkiego okresu np. kilku miesicy, dlatego te pojawiy si pytania w sprawie zwrotw podatkw po powrocie do kraju pochodzenia. Innym problemem jest to, e czasami bezwzgldni pracodawcy/agencje nie pac Urzdowi Skarbowemu i Celnemu kwot odliczonych od wynagrodzenia na poczet podatku. Czasami nieuczciwy pracodawca zamiast przekaza pracodawcy zwrot podatku zatrzymuje pienidze dla siebie. Zalecenia Biorc pod uwag powysze, zaleca si udzielanie migrantom ekonomicznym wyranych i spjnych informacji dotyczcych uprawnie do wiadcze socjalnych, tak aby mieli oni wiadomo przysugujcych im praw. Takie informacje powinny by zapewnione w jzyku migranta. Jeli chodzi o podatki i ubezpieczenie spoeczne zaleca si, aby migrantom byy przekazywane wyrane i atwe do zrozumienia informacje, najlepiej w jzyku migranta, w celu wyjanienia sposobu funkcjonowania systemu podatkowego i zwizkw zachodzcych pomidzy ubezpieczeniem spoecznym a systemem wiadcze socjalnych. (h)Uznawaniekwalifikacji Komentarz Migranci ekonomiczni z pastw A8 dowiadczyli kilku problemw zwizanych z uznawaniem ich kwalifikacji przez przyszych pracodawcw. Problem ten nie zosta poruszony w raporcie, poniewa tylko nieliczni migranci zwrcili uwag na to zagadnienie. Jednake rwnowano kwa-
Rozdzia X
353
lifikacji w danym pastwie czonkowskim Unii Europejskiej ma due znaczenie w przypadku niektrych bran/zawodw. W niniejszym raporcie zwrcono uwag na to, e migranci ekonomiczni z pastw A8 maj zazwyczaj wysze kwalifikacje ni wymagane do wykonywanej przez nich pracy w pastwie przyjmujcym. Niektrzy z nich to wykwalifikowani pracownicy wykonujcy podstawowe prace. W jednym przypadku inynier elektryk posiadajcy stopie doktora nadany przez polsk uczelni pracowa przy pakowaniu sprztu elektronicznego do pude w jednej z firm elektronicznych. W innym przypadku w peni wykwalifikowany lekarz medycyny, migrant z odzi, pracowa w aptece, wydajc leki, a wykadowca filozofii na uczelni wyszej pracowa jako kierowca ciarwki. By te polski migrant posiadajcy tytu magistra psychologii uzyskany we Wrocawiu, ktry pracowa w prywatnej klinice psychiatrycznej jako opiekun. Trudno okreli, jaki odsetek wysoko wykwalifikowanych migrantw ekonomicznych wykonuje prace poniej swoich kwalifikacji. Z bada empirycznych przeprowadzonych do celw niniejszego raportu wynika, e jest on wysoki i utrzymuje si na poziomie 15% do 20% migrantw ekonomicznych. Trudno okreli, jakie s przyczyny tego zjawiska. Rozmowy przeprowadzone z migrantami wskazuj, e istnieje wiele powodw. Niektrzy powiedzieli, e lubi swoj prac poniej kwalifikacji, poniewa nie pociga ona za sob odpowiedzialnoci lub dobrze im si ukada z innymi pracownikami, z ktrymi si zaprzyjanili i nie chc opuszcza swojego obecnego pracodawcy, lub te ze wzgldu na brak znajomoci jzyka pastwa przyjmujcego wol zachowa obecn prac. Inni podawali jako powody dyskryminacj, brak wskazwek albo informacji o wolnych miejscach pracy i moliwociach zatrudnienia, nieuznawanie ich kwalifikacji, lub te potrzeb podnoszenia kwalifikacji w celu dostosowania si do standardw pastwa przyjmujcego. Zalecenia Faktem jest, e w wielu branach i zawodach istnieje rwnowano kwalifikacji w ramach Unii Europejskiej. Jeeli taka rwnowano zachodzi, wwczas zaleca si, aby migranci ekonomiczni z pastw A8 mogli si zapozna ze stosownymi informacjami w miejscu pracy.114
114
Zwaywszy, e pojawiay si problemy a) w przypadkach, gdy chodzio o awansowanie pracownikw, wrd ktrych znajdowali si migranci ekonomiczni i b) jak ju zostao powiedziane w niniejszym raporcie, wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 wykonuje prace poniej swoich kwalifikacji. Zob. dyrektywa 2005/36/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie uznawania kwalifikacji zawodowych, [2005 r.] Dz.U. L255/22. Problem kwalifikacji zawodowych zosta szczegowo omwiony przez Wyatta i Dashwooda w European Union Law 5th Edn. 2006, Sweet and Maxwell, s. 815 do 830.
354
Zaleca si rwnie, aby pastwa przyjmujce Unii Europejskiej w odpowiedzi na wyniki niniejszego badania zapewniy migrantom z pastw A8 pomoc w zakresie poprawy i uznawania ich kwalifikacji. Mona tego dokona poprzez fundowanie kursw pomagajcych migrantom podnie kwalifikacje, a nastpnie negocjowa z potencjalnymi pracodawcami warunki, na jakich zostan zatrudnieni. (i) ficjalnedanedotyczcepracownikwmigrujcych O zpastwA8 Komentarz Na stronach niniejszego Raportu dowiedlimy, e oficjalne dane Zjednoczonego Krlestwa dotyczce pewnej liczby migrantw ekonomicznych z pastw A8 s czsto ograniczone i niedokadne. Najwyraniejszym przykadem jest System Rejestracji Pracownikw. Znane s dane o liczbie migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy zarejestrowali si do pracy, ale nie wiadomo ilu zarejestrowao si ponownie lub te nawet kilkakrotnie. Nie prowadzi si rwnie ewidencji migrantw ekonomicznych z pastw A8, ktrzy opucili kraj i powrcili do ojczyzny. Dlatego te, chocia znana jest czna liczba migrantw zarejestrowanych w WRS, to liczba ta jest niedokadna i wprowadzajca w bd115. Pomimo e koordynatorzy z pozostaych pastw czonkowskich Unii Europejskiej nie skomentowali tego zagadnienia, uznaje si, e w swoich krajach dysponuj rwnie niesatysfakcjonujcymi danymi. Zalecenie Zaleca si opracowanie sposobw umoliwiajcych, aby istniejce rda informacji, takie jak WRS lub system pozwole na prac itd. dostarczay nie tylko lepszych danych dotyczcych liczby migrantw ekonomicznych z pastw A8 pracujcych w odpowiednich pastwach czonkowskich, ale rwnie, aby dane te informoway o wielkoci, strukturze demograficznej i charakterze populacji migracyjnej z pastw A8. W ten sposb moliwy bdzie rozwj polityki pastw czonkowskich, a podejmowane decyzje bd podejmowane w oparciu o dokadniejsze dane. Sposoby osignicia tych celw naley pozostawi poszczeglnym pastwom czonkowskim. (j)Odpowiedzialnoagencjiporednictwapracy Komentarz Bezwzgldne praktyki agencji porednictwa pracy byy powtarzajcym si i wanym zagadnieniem poruszonym w rnych czciach niniejsze115
Zob. str. 81 i 82 powyej.
Rozdzia X
355
go raportu. Zakadajc, e stosowne zalecenia skierowane do tych podmiotw zostay przedstawione w dyrektywie w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych116 i potrjnych powiza i statusu migrantw ekonomicznych z pastw A8117, zachodzi potrzeba dodania jeszcze jednego zalecenia, w celu zapewnienia dalszej ochrony migrantw ekonomicznych z pastw A8. Zalecenie Zaleca si, aby Komisja ds. Rwnoci Rasowej (w przypadku Zjednoczonego Krlestwa) i analogiczne organy w pozostaych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej przygotoway w formie pisemnej wytyczne w zakresie dobrej praktyki skierowane w szczeglnoci do agencji porednictwa pracy, okrelajc wyranie i spjnie odpowiedzialno tych agencji oraz definicj dobrej praktyki. Zaleca si opracowanie Kodeksu Postpowania. Komisja (lub rwnowany organ w innych pastwach czonkowskich) powinna rwnie podkreli potrzeb ksztacenia pracownikw we wszystkich organizacjach w zakresie traktowania migrantw ekonomicznych z pastw A8 w miejscu pracy i podczas wiadczenia usug. Jeeli to zalecenie miaoby zosta wdroone, jego celem powinno by upowszechnienie szerszej publicznoci tych wytycznych w zakresie dobrej praktyki agencji porednictwa pracy. (k) Rola Unii Europejskiej a migranci ekonomiczni Komentarz Istnieje szereg publikacji Unii Europejskiej dotyczcych przemieszczania si obywateli pastw czonkowskich pomidzy pastwami. Maj one raczej oglny charakter i zawieraj bardzo przydatne informacje i porady. Zalecenie Podczas realizacji niniejszego programu badawczego zaobserwowano, e znaczna wikszo migrantw ekonomicznych z pastw A8 nie wiedziaa o istnieniu takich publikacji. Zaleca si, aby odpowiednie dokumenty europejskie byo szerzej rozpowszechniane w kadym z poszczeglnych pastw czonkowskich. Szerzej oznacza nie tylko w bibliotekach publicznych, ale rwnie w przychodniach medycznych, w biurach porednictwa pracy, urzdach ubezpieczenia spoecznego, na europejskich stacjach autobusowych, takich jak Victoria Station w Londynie, stacje Euroline w Pa116 117
Zob. str. 308 i nastpne, powyej. Zob. str. 321 i nast. powyej.
356
ryu, Warszawie, Brukseli, Maastrichcie itd. i w innych czciach Europy; Stacje Eurostar w Gare du Nord w Paryu, Lille, Brukseli, Waterloo Station (od listopada 2007 r. St Pancras) w Londynie; na wszystkich europejskich lotniskach, w biurach informacji i wszystkich innych tego typu miejscach. (l) Trudy rejestracji dzieci migrantw ekonomicznych zpastwA8 Komentarz Chocia nie wspominalimy o tym w gwnym tekcie raportu, niniejsze badanie zawiera obserwacje dotyczce powanych trudnoci migrantw ekonomicznych z Polski i innych pastw A8, ktrzy chcieliby zarejestrowa swoje dzieci (i uzyska dla nich paszport), ktre urodziy si w pastwie przyjmujcym, jako obywateli ich ojczystego kraju. Trudnoci wynikaj z faktu, e migranci, aby zarejestrowa dzieci jako obywateli swojego kraju, musz uda si do konsulatu generalnego lub do ambasady, ktre czsto s bardzo oddalone od ich miejsca zamieszkania. Oprcz niedogodnoci zwizanych z odbyciem podry, naley dopeni pewnych formalnoci, z ktrych cz jest do skomplikowana i dugotrwaa, a ponadto naley uwzgldni koszty, jakie w tym celu musi ponie zainteresowany migrant ekonomiczny z pastw A8. Zalecenie Zaleca si, aby ministerstwa spraw zagranicznych pastw czonkowskich Unii Europejskiej wziy pod uwag t powan sytuacj i stworzyy system, dziki ktremu obywatele pastw A8 mogliby rejestrowa dzieci w konsulatach swoich krajw, ktre s pooone na prowincji, bliej ich miejsca zamieszkania w kraju przyjmujcym ni ambasady lub konsulaty generalne, ktre na og znajduj si w stolicach. Jeeli dane pastwo A8 nie posiada konsulatw na prowincji, wwczas naley wprowadzi takie ustalenia administracyjne, ktre pozwol migrantom ekonomicznym uda si do konsulatu pooonego w dowolnym innym pastwie czonkowskim Unii Europejskiej najbliszym miejscu zamieszkania. (m) Unikanie niespodzianek Komentarz W rozdziale zatytuowanym Drogi do zatrudnienia118, a w szczeglnoci w czci powiconej drodze w ciemno (ale rwnie w odniesieniu do innych drg wymienionych w tym rozdziale), niniejsze badanie ukaza118
Zob. str. 63 i nast. powyej.
Rozdzia X
357
o, e wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 nie wie czego si moe spodziewa po dotarciu do pastwa przyjmujcego. Ponadto omwilimy w niniejszym badaniu bezwzgldno agencji porednictwa pracy, ktre kusz row wizj pastwa przyjmujcego i skadaj przesadzone i nieprawdziwe obietnice dotyczce warunkw pracy, zakwaterowania itd. oraz wynagrodzenia. Wielu migrantw ekonomicznych z pastw A8 przyznao, e nie wiedzieli czego powinni si byli spodziewa w pastwie przyjmujcym lub e rzeczywisto nie odpowiadaa ich oczekiwaniom. Agencja szkoleniowa i porednictwa pracy w Irlandii publikuje w pastwach A8, z ktrych pochodz migranci ekonomiczni, schematy przedstawiajce warunki ycia i pracy w Irlandii. Takie informacje s dostpne zanim dany migrant ekonomiczny opuci swoje pastwo A8 i o ile wiadomo zostay opublikowane za porednictwem rnych rodkw, w tym w Internecie. Zalecenie Zaleca si, aby, oprcz zalece przedstawionych powyej i dotyczcych informowania migranta po przyjedzie do pastwa przyjmujcego, kada agencji porednictwa pracy, ministerstwo lub inny waciwy organ z pastw czonkowskich Unii Europejskiej przygotoway szczegowy i realistyczny pakiet informacyjny dotyczcy warunkw ycia i pracy w pastwie przyjmujcym. Ponadto zaleca si, aby takie informacje zawieray ostrzeenie przed bezwzgldnymi agencjami porednictwa pracy i ich faszywymi obietnicami, zarwno w odpowiednich pastwach A8, jak i w pastwie przyjmujcym. W ten sposb migranci ekonomiczni z pastw A8 bd wiedzieli, czego mog si spodziewa po przyjedzie do pastwa przyjmujcego. Takie informacje powinny zosta podane w jzyku odpowiedniego pastwa A8. Dziki takim zabiegom, zapobiegliwi migranci ekonomiczni z pastw A8 bd wiedzieli, czego mog oczekiwa w pastwie przyjmujcym jeszcze przed opuszczeniem swojego kraju. (n)rodkiwzajemne Komentarz Dnia 1 maja 2006 r. Sowenia zniosa wszelkie ograniczenia naoone w drodze rodkw wzajemnych na pastwa UE 15, w zwizku z czym Polska i Wgry stay si ostatnimi pastwami A8, ktre utrzymay swoje przepisy restrykcyjne w drugim okresie ustale przejciowych. Uznaje si, e poprzez utrzymanie tych przepisw te dwa kraje nie wywary dobrego wraenia politycznego na pastwach A8 (oraz na pastwach UE 15), ktre stosuj rodki wzajemne. Ponadto istnieje opinia,
358
e utrzymanie tych ogranicze jest niekorzystne dla migrantw ekonomicznych z pastw A8, poniewa ogranicza napyw migrantw z pastw UE 15 do tych dwch pastw A8, a tym samym stanowi przeciwiestwo europejskiej wizji (i podstawowego prawa) swobody przemieszczania si pracownikw. Zalecenie Biorc pod uwag powysze komentarze, zaleca si, aby zarwno Polska, jak i Wgry zniosy swoje przepisy restrykcyjne. (o) Migracja o charakterze cyrkularnym Komentarz Niewiele miejsca w niniejszym programie badawczym powicono bezporednio problemowi migracji cyrkularnej, jednake fakt, e wikszo migrantw ekonomicznych z pastw A8 przebywa w pastwie przyjmujcym przez stosunkowo krtkie okresy, zosta podkrelony przy kilku okazjach. Ponadto zaznaczylimy, e nawet dugoterminowi migranci ekonomiczni z pastw A8 maj zamiar powrci do swojego kraju pochodzenia po tym jak panujce w nim warunki polityczne i gospodarcze, w tym zwizane z bezrobociem, ulegn poprawie. W mniejszym lub wikszym stopniu w poszczeglnych pastwach A8 widoczne s ju sygnay potwierdzajcy tak popraw. Wraz z popraw gospodarki i zarobkw w pastwach A8, naley oczekiwa powrotu migrantw ekonomicznych z pastw A8 do swoich krajw. Pewna liczba migrantw ekonomicznych z pastw A8, z ktrymi przeprowadzono rozmowy dla celw niniejszego badania, wyrazia zamiar wykorzystania swojego pobytu w pastwie przyjmujcym, aby nauczy si jzyka, podnie kwalifikacje, poszerzy dowiadczenie i jak najwicej skorzysta na wszelkie moliwe sposoby z moliwoci oferowanych przez pastwo przyjmujce. Zalecenie Zaleca si, aby migranci ekonomiczni z pastw A8 byli wystarczajco aktywni i jak najlepiej wykorzystali oferowane moliwoci (o ile takie istniej) w pastwie przyjmujcym, co pozwolioby im skorzysta na tym osobicie, jak rwnie wzbogaci kraj pochodzenia po powrocie. (p)...acozKartImigrantwzawierajcminimalnewymogi? Zalecenie Zaleca si opracowanie Karty Imigrantw zawierajcej minimalne wymogi i regulujcej wikszo problemw omwionych powyej, kt-
Rozdzia X
359
ra powinna stanowi uyteczne rdo informacji/bezpieczestwa/pocieszenia dla migrantw ekonomicznych. Taka karta, ktra powinna mie charakter dobrowolny, mogaby okrela sposb traktowania migrantw ekonomicznych przez agencje porednictwa pracy i pracodawcw, zasady komunikacji, problem dyskryminacji, suby publiczne oraz wiele innych zagadnie istotnych z punktu widzenia migrantw. Taka Karta mogaby zosta opracowana wsplnie przez organizacje charytatywne, ktre opiekuj si migrantami i zwizki zawodowe, organy rzdowe i samorzdowe oraz inne podmioty zaangaowane w proces zatrudniania lub korzystania z usug migracyjnej siy roboczej. Aby zapewni jak najwiksze oddziaywanie, Karta powinna zosta szeroko upowszechniona. Zwracamy uwag czytelnika rwnie na zalecenie przewidziane w czci powiconej dialogowi publicznemu119. Niniejsze zalecenie ma bardziej oglny charakter ni to znajdujce si w czci powiconej dialogowi publicznemu.
GrupaC. alecenianapoziomiekrajowym Z zelementemmidzynarodowym

7.RatyfikacjaKonwencjiMidzynarodowej
Komentarz Midzynarodowy wymiar praw migrantw by ju omawiany120. Zaznaczy naley, e istnieje szereg dokumentw midzynarodowych, chronicych migrantw ekonomicznych przed wykorzystywaniem, niewolnictwem i prac przymusow. Wikszo pastw czonkowskich Unii Europejskiej w wikszym lub mniejszym stopniu ratyfikowao te dokumenty midzynarodowe. S jednak i takie kraje, ktre odmwiy ratyfikacji niektrych z tych dokumentw. Przykad stanowi Midzynarodowa Konwencja o ochronie praw wszystkich pracownikw migrantw i czonkw ich rodzin Organizacji Narodw Zjednoczonych, ktrej pastwa czonkowskie Unii Europejskiej, w tym Zjednoczone Krlestwo, nie chciay ratyfikowa. Uzasadniajc t decyzj brytyjska minister, Angela Eagle powiedziaa w Parlamencie121 Obecnie nie planujemy podpisania i ratyfikowania Konwencji.
Zob. str. 371 i nast. poniej Zob. Rozdzia V s. 104 i nast. 121 Parliamentary Question z 9 stycznia, 2002.
119 120
360
Zdaniem Rzdu osignito ju rwnowag pomidzy potrzeb kontroli imigrantw a ochron interesw i praw migrantw ekonomicznych oraz ich rodzin w Zjednoczonym Krlestwie. Prawa migrantw ekonomicznych i ich rodzin s chronione przez prawodawstwo Zjednoczonego Krlestwa, w tym przez Ustaw o Prawach Czowieka z 1998 oraz istniejce zobowizania Zjednoczonego Krlestwa w ramach prawa midzynarodowego. Zalecenie To, co brytyjska minister powiedziaa w Parlamencie moe by prawd, ale ochrona, midzy innymi, migrantw ekonomicznych z krajw A8 w ramach prawa brytyjskiego oraz prawa midzynarodowego musi zosta wzmocniona przez Konwencj Organizacji Narodw Zjednoczonych. Nie ma powodu, dlaczego Zjednoczone Krlestwo powinno odmwi podpisania i ratyfikowania tej Konwencji. Nie ma take powodu, dlaczego pastwa czonkowskie UE nie powinny jej podpisa. W zwizku z tym zaleca si, aby wszystkie pastwa czonkowskie Unii Europejskiej podpisay i ratyfikoway t Konwencj, dlatego e dotyczy ona przede wszystkim migrantw ekonomicznych i ich rodzin. Naley przypomnie, e Konwencja Organizacji Narodw Zjednoczonych przyznaje migrantom ekonomicznym prawo (i) opuszczenia kadego pastwa, w tym ich wasnego, (ii) do nie bycia poddawanym torturom, okrutnemu, nieludzkiemu i poniajcemu traktowaniu, (iii) prawo do wasnoci, (iv) do nie bycia poddanym zbiorowemu wydaleniu, (v) do edukacji dzieci, (vi) do wolnoci religii, myli i swobodnego wyraania pogldw, (vii) do nie bycia zmuszanym do pracy, (vii) do nagej opieki medycznej, oraz (ix) do ycia, wolnoci i prywatnoci. Wszystkie te prawa s wane i znaczce, poniewa odnosz si take do migrantw ekonomicznych z krajw A8. Nie ma potrzeby tworzenia zalece odnonie Europejskiej Konwencji Praw Czowieka, poniewa przyjmuje si, e jej przepisy zostay przyjte, bezporednio lub porednio122 w prawodawstwie wszystkich pastw czonkowskich UE. Zaznaczy naley, e niniejsza Konwencja nie dotyczy bezporednio migrantw ekonomicznych z krajw A8, ale gwarantuje podstawowe prawa wszystkim osobom (i w zwizku z tym take migrantom ekonomicznym), yjcym w pastwie, bdcym sygnatariuszem. Te prawa podstawowe obejmuj midzy innymi zabezpieczenie przed nie122
W zalenoci od tego, czy pastwo dziaa na zasadach systemu monistycznego czy dualistycznego. Np. Konwencja zostaa wprowadzona do prawa Zjednoczonego Krlestwa przez Ustaw o Prawach Czowieka w 1998.
Rozdzia X
361
ludzkim i upokarzajcym traktowaniem, odpowiednim traktowaniem przez prawo, ochrona przed dyskryminacj ze wzgldu na ras, pe, itp. W korzystaniu z tych praw podstawowych, prawa do prywatnoci, do ycia rodzinnego itp.123.
GrupaD.Zalecenianapoziomiekrajowym
8.Prawodawstwokrajoweijegowady
Komentarz W wielu pastwach czonkowskich Unii Europejskiej istnieje wiele obszarw, na ktrych prawodawstwo dotyczy gwnie konkretnego za, ktre zostao zwalczone dziki koniecznoci politycznej lub w wyniku sprzeciwu spoecznego wobec szczeglnie racego wyzysku, ktry spowodowa wiele mierci, tak jak miao to miejsce w przypadku chiskich zbieraczy sercwki w Zatoce Morecambe w Anglii, lub w wyniku wykrycia warunkw, jakie miay miejsce w obozie Orta Nova w Regionie Apulii we Woszech. Badanie i analizy prawa zostay przeprowadzone w zwizku ze spraw chiskich zbieraczy sercwki124. Podobnie omwiono prawo w Regionie Apulii125. To ostatnie prawo zmierza do naprawienia za, ktre miao miejsce w obozie Orta Nova. To, co charakteryzuje oba prawa to fakt, e odpowiednio rzd brytyjski i woski okazay si niechtne do wprowadzenia prawodawstwa zapobiegajcego powtrnemu pojawieniu si tego problemu. Wolay raczej poczeka, a wystpi konkretny problem i dopiero potem prbowa go naprawia. Innymi sowy polityka obu krajw nie bya profilaktyczna. Ponadto rzd brytyjski przed dugi czas by ostrzegany przez wiele organw o istniejcym wyzysku migrantw ekonomicznych. Pomimo tych ostrzee, przymyka oko i nie podejmowa dziaa na tym polu przez wiele lat. Z punktu widzenia polityki moe by to uzasadniona decyzja rzdu, ale taka polityka moe mie powane lub tragiczne skutki dla migrantw ekonomicznych.
Poprzednie przyjcie przez Zjednoczone Krlestwo niektrych traktatw i konwencji midzynarodowych, byoby take pozytywnym krokiem w kierunku pomocy w zwalczaniu wyzysku, naduy itp. Podpisanie i ratyfikowanie przez Zjednoczone Krlestwo Konwencji Rady Europy dotyczcej Zwalczania Handlu Ludmi zdecydowanie byoby krokiem w dobrym kierunku. 124 Zob. s. 249 i nast. ante. 125 Zob. s. 246 i nast.
123
362
Istnieje jednak jeszcze jedna cecha wsplna systemw prawnych w obu krajach: S one ograniczone do konkretnego rodzaju handlu lub do konkretnego obszaru. W przypadku brytyjskiej Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 roku, ktra zostaa przyjta w ramach procedury projektu ustawy osoby fizycznej rozpocztej przez deputowanego Jima Sheridana, naley przypomnie, e ta Ustawa, ktra dotyczy najbardziej znaczcego za, a ktra ma zastosowanie na terenie caego Zjednoczonego Krlestwa, jest stosowana w niewielkim stopniu. Odnosi si do rolnictwa, sadownictwa, zbierania skorupiakw oraz przetwarzania i pakowania wszelkich produktw, ktre z nich pochodz, innymi sowy, przemysu spoywczego126. Istnieje take znaczca liczba odstpstw127. Ustawa z 2004 roku wprowadza rejestracj licencjonowan oraz program kontroli128 dotyczcy obszarw, o jakich bya mowa. Ustawa powstaa w odpowiedzi na powszechne oburzenie, spowodowane tragedi w Morecambe. Agencje zajmujce si regulacj prawn istniay ju przed uchwaleniem Ustawy, ale w wyniku polityki rzdw Thatcher, Majora i Blaira stracono nad nimi kontrol do tego stopnia, e stay si one nieskuteczne. W zwizku z tym nieuczciwe agencje/pracodawcy mogli wykorzystywa pracownikw, w tym migrantw ekonomicznych i byli wrcz do tego zachcani. Taki brak kontroli doprowadzi do tego, e pracownicy s naraeni na naduycia. Dotyka to przede wszystkim migrantw ekonomicznych, ktrzy s wykorzystywani i nie mog odwoa si do adnego skutecznego prawodawstwa, ktre by ich chronio. Prawo dotyczce porednikw pracy z 2004 roku stara si regulowa dziaalno agencji/porednikw pracy, starajc si wyeliminowa wyzysk naraonych na niego pracownikw, bez wzgldu na to, czy s to obywatele brytyjscy czy migranci ekonomiczni. Innym, powizanym z tym celem tego prawa jest zamknicie agencji/porednictwa pracy, ktre stosuj praktyki wyzysku. Ustawa z 2004 roku, co naley przypomnie, stosuje szerok definicj porednika pracy czyli kadej instytucji zatrudniajcej, dostarczajcej lub nadzorujcej pracownikw, ktrzy wykonuj zadania w zakresie ograniczonego obszaru jakim jest przemys spoywczy. Zakres Ustawy jest wystarczajco szeroki, aby uwzgldni wszystkich pracownikw, bez wzgldu na to, czy s oni zatrudnieni legalnie czy nielegalnie. W zwizku z tym,
Zob. Szczegowe omwienie dotyczce kwestii wdraania na s. 251 i nast. Zob. str. 255 i nast. 128 Zob. szczegowe omwienie na s.. 251 i nast.
126 127
Rozdzia X
363
o ile dana osoba pracuje w brany objtej Ustaw, w rozumieniu Ustawy otrzymuje status129 legalnego pracownika. Jako taki jest uprawniona do korzystania z ochrony brytyjskiego prawa pracy oraz jest chroniona przez przepisy dotyczce licencjonowania zbiorowych porednikw pracy130, ktre z zasady s dobrze opracowane, aby chroni wszystkich pracownikw w okrelonych gaziach przemysu. Natomiast prawo woskiego Regionu Apulii zostao wprowadzone jako wynik powszechnego oburzenia zwizanego ze spraw obozu w Orta Nova131. W obu przypadkach wadze uznay, e z punktu widzenia politycznej poprawnoci naley zadziaa i pokaza, e si dziaa w obliczu oczywistego wyzysku, dziaalnoci kryminalnej, wspczesnych form niewolnictwa i pracy przymusowej. Pozornie mona odnie wraenie, e odpowiednie przepisy prawne w kadym kraju skutecznie polepszyy sytuacj, zarwno poprzez eliminacj wyzyskiwaczy i przestpcw oraz poprzez surowe prawodawstwo, ktre obejmuje wszystkie moliwe luki. Autor uwaa jednak, e si tak nie stao. Prawodawstwo brytyjskie jest raczej skromne i o ograniczonym zakresie, chocia obejmuje cae Zjednoczone Krlestwo. Natomiast e prawodawstwo woskie jest ograniczone do rejonu Apulii, czyli nie obejmuje caego kraju. Ponadto istnieje problem z wdraaniem prawa brytyjskiego, pomimo wielu publikacji na temat niezapowiedzianych kontroli siedzi porednikw pracy oraz cofniciu licencji 132 przez Urzd Licencjonowania Zbiorowego Porednictwa Pracy (GLA); dodatkowo wielu porednikw pracy dziaa bez licencji. Sugeruje si, e spowodowane jest to stosunkoNaley przypomnie, e zagraniczni pracownicy mog posiada status nielegalnego imigranta i tym samym by podlegli deportacji, jeli jego/jej warunki pozwolenia na prac nie zostan spenione lub on/ona przeduy czas pobytu okrelony w pozwoleniu o prac (tj. pracownik legalny/nielegalny). W przypadku migrantw zarobkowych z krajw A8 sytuacja wyglda inaczej, poniewa maj oni prawo do swobodnego przemieszczania si. Zob. omwienie na s.. 92 i nast. Jednake jeli migranci zarobkowi z krajw A8 nie speni wymaga prawa krajowego, otrzymaj oni status pracownika nielegalnego. W zwizku z tym w ramach brytyjskiego prawa, migranci z krajw A8 musz si zarejestrowa w Systemu Rejestracji Pracownikw (Workers Registration Scheme WRS). W niektrych pastwach czonkowskich musz oni posiada pozwolenie na prac, ktre jest wydawane automatycznie. Jeli posiadaj oni pozwolenie na prac lub s zarejestrowani, posiadaj status zwykego pracownika lub speniajcego wszystkie wymagania migranta (zob. s. 92 i nast.); jeli nie, maj oni status pracownika o nieuregulowanej sytuacji lub migranta czciowo speniajcego wymogi. (Zob. omwienie na s.. 90 i nast. W zwizku z tym zakres Ustawy jest wystarczajco szeroki, aby obj i zalegalizowa wszystkich pracownikw, pracujcych w konkretnym przemyle, bez wzgldu na to, czy s oni uprawnieni czy nie do przebywania i pracy w Zjednoczonym Krlestwie. Pracownicy krajowi, migracji z krajw A8, bez wzgldu na to, czy s oni pracownikami zwykymi lub niezwykymi oraz migranci z zagranicy, bez wzgldu na to czy s legalni czy nielegalni (tj. czy maj prawo przebywa i pracowa na terenie Zjednoczonego Krlestwa) podlegaj jej przepisom. 130 Zob. str. 250 i nast dla omwienia przepisw licencjonowania porednictwa pracy. 131 Zob. str. 247 i nast. 132 Zob. omwienie na s. 255 i nast.
129
364
wo ma liczb personelu organw cigania133. Ponadto sugeruje si, e rzd Blaira/Browna nie wykazuje woli politycznej do zlikwidowania dziaalnoci agencji nieuczciwych i stosujcych wyzysk. Zalecenia Przykady luk prawnych w dwch pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, czyli w Zjednoczonym Krlestwie i Woszech, odnonie wyzysku midzy innymi migrantw ekonomicznych z krajw A8, znalazy si w powyszym komentarzu. Sabo/nieskuteczno prawodawstwa w tych krajach zostaa wyjaniona. Opisano potrzeb a) bardziej skutecznego prawodawstwa krajowego, b) szerszego geograficznego zakresu jego oddziaywania oraz c) europeizacji w celu zwalczania praktyk wyzysku. Poczynajc od c) powyej, czyli od europeizacji prawodawstwa w celu zwalczania praktyk wyzysku, zaleca si a) wprowadzenie w ycie w caej Europie zalece zawartych w projekcie dyrektywy o warunkach pracy pracownikw sezonowych134 oraz b) aby kade pastwo czonkowskie Unii Europejskiej wprowadzio w ycie skuteczne prawodawstwo krajowe, w celu zajcia si problemem wyzysku midzy innymi migrantw ekonomicznych z krajw A8. Odnonie b) powyej, tj. szerszego geograficznego zakresu oddziaywania prawodawstwa, zaleca si, aby wszystkie pastwa czonkowskie Unii Europejskiej, ktre posiadaj lokalne, regionalne lub strefowe prawodawstwo dotyczce wyzysku itp. midzy innymi migrantw ekonomicznych z krajw A8, poszerzyy je, aby miay zastosowanie na terenie caego kraju. W zwizku z tym, w przykadzie podanym odnonie prawodawstwa Apulii, zaleca si, aby prawodawstwo to miao zastosowanie na poziomie krajowym. Punkt a) powyej, dotyczcy bardziej skutecznego prawodawstwa krajowego przeznaczonego do wdroenia w kadym z pastw czonkowskich Unii Europejskiej, jest on konieczny w zastosowaniu w przypadku pastw, jak Zjednoczone Krlestwo, ktre posiadaj prawodawstwo suce ochronie midzy innymi migrantw ekonomicznych z krajw A8, ale tylko w maym sektorze gospodarki, a nie we wszystkich, co jest zalecane. W przypadku Zjednoczone Krlestwa na przykad zaleca si, aby przepisy Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r zostay poszerzone w taki sposb, aby mona je byo zastosowa midzy innymi do wszystkich migrantw ekonomicznych z krajw A8 (a take innych
Zob. Uwagi dotyczce tej kwestii na s. 261 i 262 i nast.. Polityka Rzdu Blaira/Browna polega na wyciskaniu do ostatniej kropli niektrych wydziaw rzdowych i agencji. Skutkiem tej polityki jest nieskuteczny sposb zajmowania si tymi kwestiami. 134 Zob. str. 319 i nast.
133
Rozdzia X
365
pracownikw) we wszystkich sektorach gospodarki. Prawodawstwo z 2004 roku oferuje wygodn podstaw, do ktrej mona doda wszystkie sektory gospodarki. Wskazane powyej luki w tej ustawie naley wypeni i dokona poprawek, zanim dokonana si rozszerzenia jej zastosowania na inne sektory gospodarki, w przeciwnym razie prawo nie bdzie skuteczne. Zalecenie te przyczyni si do powstania rwnych szans we wszystkich sektorach gospodarczych pastw czonkowskich Unii Europejskiej oraz zniechci pozbawionych skrupuw agentw/ porednikw pracy i uniemoliwi im przejcie z sektorw uregulowanych do nieuregulowanych. Ponadto regulowanie tylko jednego sektora jest niewaciwe i nielogiczne. Mona oczywicie dyskutowa, e przecie w dwch krajach podanych jako przykady w niniejszym raporcie w Zjednoczonym Krlestwie i we Woszech odpowiednie przepisy prawne zostay przygotowane w celu zwalczania najgorszych przypadkw wyzysku, naduycia, niewolnictwa i pracy przymusowej w konkretnym sektorze gospodarczym. Jest to saby argument, poniewa lepiej zapobiega ni leczy. W powanej sytuacji, takiej jak tej migrantw ekonomicznych, ktra przyciga osoby nieuczciwe w poszukiwaniu zysku a czerpi one zysk z wyzysku i dziaa kryminalnych mdrze jest prowadzi dziaania profilaktyczne odnonie w tym zakresie, zamiast pozostawia moliwo, e w danym sektorze gospodarki pojawi si wyzysk. Krajowy Zwizek Biur Praw Obywatelskich (The National Association of Citizens Advice Bureaux) w Zjednoczonym Krlestwie wydaje si wspiera postanowienia swoich dwch raportw na temat migrantw ekonomicznych na terenach wiejskich Zjednoczonego Krlestwa. Stwierdza135 raport zapewnia dobry wgld (wraz z przykadami) do kwestii wyzysku przez pracodawcw, oszustw, niedopenienia obowizku zapewnienia umowy o zatrudnieniu, zej jakoci warunkw pracy, niesprawiedliwego zwolnienia, znajdujcego si poniej standardw i zbyt tocznego miejsca zakwaterowania. Problemy te s poczone z innymi Okoo 58% biur stwierdzio, e imigracja to jedna z gwnych kwestii, w sprawie ktrych migranci ekonomiczni poszukuj porady. Wzywa si rzd do zmiany dziaa, aby zapewni zgodno z ustawowymi prawami pracy oraz do bardziej skutecznych dziaa wymierzonych przeciwko nieuczciwym pracodawcom i agencjom pracy. Rzd powinien przede wszystkim rozszerzy zakres oddziaywania wymogu wikszej dostpnoci oraz proaktywnej zgodnoci utosamianej ju z krajowym wynagrodzeniem minimalnym, ale take z wieloma podstawowymi prawami pracowniczymi, poprzez powoanie Komisji ds. Sprawiedliwoci w Zatrudnieniu.
135
W Contemporary Slavery in the U.K., s. 34.
366
Chocia nie popiera si utworzenia Komisji ds. Sprawiedliwoci w Zatrudnieniu, powysze zalecenia dotyczce rozszerzenia oddziaywania prawa zwizanego z porednictwem pracy (z pniejszymi poprawkami w zakresie naprawiani luk oraz obejmujc proces sprawnego egzekwowania prawa), we wszystkich sektorach gospodarki, najwyraniej ma silne poparcie z innych gazi przemysu. Komentarz W dyskusji na temat Ustawy o Licencjonowaniu Zbiorowego Porednictwa Pracy z 2004 r. (wdroona w ycie w odpowiedzi na tragedi w Zatoce Morecambe), ktr przedstawiono w rozdziale powiconym wyzyskowi migrantw ekonomicznych136, postawiono wiele pyta137. Wszystkie dotyczyy skutecznoci Urzdu Licencjonowania Zbiorowego Porednictwa Pracy (GLA) jako organu licencjonujcemu i egzekwowania prawa w ramach przepisw z prawodawstwa z 2004 roku oraz ich regulacji. Zadano pytania na temat tego, czy GLA posiada wszelkie konieczne uprawnienia do skutecznego funkcjonowania, czyli egzekwowanie prawa, czy dziaania lub ich brak wynika z faktu, e jest to zbyt mody organ i potrzebuje wicej czasu, aby osign skuteczno, czy zostaje zachowana rwnowaga pomidzy licencjonowaniem i egzekwowaniem, czy porednik jest kontrolowany po uzyskaniu licencji oraz poruszono kwesti personelu. Zalecenie Biorc pod uwag fakt, e funkcje GLA s kluczowe dla zwalczania wyzysku, zaleca si przeprowadzenie bada w celu przyjrzenia si bliej kadej z tych kwestii. Jeli w wyniku tych bada zostan wykryte saboci systemu, naley je naprawi, umoliwiajc GLA wiksz skuteczno w zwalczaniu wyzysku. Zalecenia koordynatorw Koordynatorzy przedstawili wiele zalece odnonie systemw prawnych w badanych przez siebie krajach. Ze wzgldu na ograniczon ilo miejsca (oraz w niektrych wypadkach ze wzgldu na charakter zalece, jaki nie mieci si w temacie niniejszego raportu) nie mona byo przedstawi ich wszystkich. Poniej opisano jednak niektre z nich. Szwedzka koordynatorka dr Annica Burman, w swoim raporcie przedstawia zalecenie dotyczce bada, ktre s konieczne, aby uzyska infor136 137
Zob. str. 249 i nast. Pod tytuem Zidentyfikowano jednak pewne wady!: na s. 265 i nast.
Rozdzia X
367
macje na temat tego, jak polscy i inni migranci ekonomiczni z krajw A8 rozumiej europejsk zasad swobodnego przepywu pracownikw i rynku pracy kraju goszczcego lub krajw goszczcych. Wedug szwedzkiej koordynatorki odpowied na pytanie, co migranci ekonomiczni z krajw A8 uwaaj za pozytywne, a co za negatywne cechy swojego dowiadczenia w przemieszczaniu si byaby niezwykle interesujca z punktu widzenia bada socjologicznych i prawnych. Badania dowiadczalne pracownikw A8 na temat wielu sektorw zawodowych takich jak budownictwo, hotelarstwo, stomatologia itp. s konieczne, aby umoliwi lepsze zrozumienie dowiadcze migrantw z krajw A8. Moe to prowadzi do wprowadzenia koniecznych zmian w prawodawstwie krajowym i praktykach. Inne zalecenie szwedzkiej koordynatorki zwizane jest ze zmianami koniecznymi w ramach prawa szwedzkiego odnoszcego si do wdraania standardw i warunkw pracy. Wedug szwedzkiego prawa pracy wycznie zwizki zawodowe s odpowiedzialne za zabezpieczenie oglnego poziomu pac i warunkw zatrudnienia. Zwizki zawodowe wykonuj swoje zadania poprzez podejmowanie prb nakonienia pracodawcw krajowych i zagranicznych, ktrzy nie nale do organizacji zrzeszajcych pracodawcw, do zawarcia wsplnych porozumie. Pracodawca byby zobowizany do ujawniania odpowiednich informacji na temat pracownikw, bez wzgldu na to czy s oni w zwizku czy nie, i tym samym umoliwiby zwizkom zawodowym monitorowanie przestrzegania przez pracodawc warunkw umowy zbiorowej. Kolejne zalecenie korespondentki szwedzkiej to potrzeba ograniczenia i doprecyzowania przepisy prawa szwedzkiego dotyczce obowizkw gwnego wykonawcy wzgldem podwykonawcy w zakresie midzy innymi kwestii bezpieczestwa, i aby firmy zatrudniajce pracownikw sezonowych byy prawnie zobowizanie do rejestracji i tym samym byy lepiej kontrolowane. Koordynator francuski, dr Philippe Martin w oglnej analizie zalece podchodzi krytycznie do porozumie przejciowych, jakie istniej pomidzy Francj a krajami A8, a ktre naruszaj ide podstawowej swobody przemieszczania si pracownikw. Wskazuje si na fakt, e bye kraje komunistyczne wiziy swoich obywateli przez blisko szedziesit lat, a ograniczenia te wci istniej, cho w innej formie. Francuski koordynator zaleca, aby te porozumienia przejciowe pomidzy Francj a krajami A8 zostay zniesione. Naley przypomnie, e Francja zniosa obostrzenia dla sektorw, w ktrych istniej braki siy roboczej. Okrelono blisko szedziesit jeden sektorw dla celw zatrudnienia. Koordynator francuski krytykuje procedury
368
prawne i administracyjne zwizane z zatrudnieniem siy roboczej z krajw A8. Prawo francuskie zmusza migranta z kraju A8, ktremu zaproponowano prac, aby wrci do kraju pochodzenia, podczas gdy przygotowywane jest jego dossier. Przedstawiono zalecenie, aby poprawi lub znie przepisy lub procedury administracyjne obowizujce w takich przypadkach.
9. rawapracowniczeistatusprawnymigrantw P ekonomicznych z krajw A8

Komentarz Analiza, ktra dotyczya statusu138 prawnego pracownikw brytyjskich, ale jest jednakowo odpowiednia w stosunku do migrantw ekonomicznych pracujcych w Zjednoczonym Krlestwie wykazaa, e prawa pracownicze139 zale od statusu prawnego danej osoby, ktry opiera si na zasadach umownych i, gwnie140, na prawie powszechnym. Wykazano, e pracownicy pracujcy na podstawie umowy o prac korzystaj z najszerszych uprawnie w zakresie ochrony prawnej, podczas gdy wobec pracownikw, ktrzy wiadcz usugi w zamian za wynagrodzenie udzielane w ramach umowy o zlecenie stosuje si ograniczona ochron praw pracowniczych. Ponadto wykazano, e chocia pracownicy korzystaj z najszerszej formy ochrony prawnej, jednak istnieje wiele okresw kwalifikacyjnych, ktre trzeba wypeni zanim uprawnienia do tych praw stan si skuteczne141. Przedstawiono, e zaleno od statusu zatrudnienia pracownika, ktremu przysuguj rne uprawnienia prawne, jest szczeglnie niesprawiedliwa w stosunku do migrantw ekonomicznych z krajw A8, poniewa w ich przypadku jest mniej prawdopodobne, e bd oni w stanie speni wymogi prawne statusu osoby zatrudnionej, tak by mogli korzysta z uprawnie do penych praw. Std bd oni si znajdowa poza ochron! Uznaje si, e rzd brytyjski zamierza w pnych latach 1990 wyeliminowa rozrnienie midzy pracownikiem pracujcym na podstawie umowy o prac, a pracujcym na umow o zlecenie. W ten sposb, osoby podejmujce prac na podstawie jednego z tych dwch typw umw byyby uprawnieni do takich samych praw ochrony pracowniczej. Pomimo dobrych intencji brytyjskiego rzdu, taka zasada postpowania nie wesza
Zob. str. 73 i nastpne. Zob. str. 98 i nastpne. 140 Wykazano, e chocia prawo stanowice czasami okrela status robotnika, taka definicja nie jest staa, ani statyczna, jako e rni si w zalenoci od tego, co dane prawo chce osign. Odwoanie si do prawa zwyczajowego jest, dlatego konieczne, do okrelenia statusu prawnego poszczeglnych robotnikw. 141 Zob. str. 101 i nastpne.
138 139
Rozdzia X
369
jeszcze w ycie, a wedug opinii jej autora nie zostanie ona zrealizowana w przewidywalnej przyszoci, jeli w ogle kiedykolwiek! Migrant ekonomiczny z kraju A8 jest na pozycji niekorzystnej jeszcze z innego powodu. Jeli nawet korzystaby ze statusu pracownika i dziki temu mgby pracowa na podstawie umowy o prac, jest mao moliwe, aby mg korzysta z peni uprawnie prawnych przyznawanych pracownikom, jako e wikszo migrantw ekonomicznych z krajw A8 przebywajcych w krajach przyjmujcych przez ograniczony czas nie byoby w stanie wypeni wymogw dotyczcych okresw kwalifikacyjnych, ktre zawarto w prawie brytyjskim. Std migrant ekonomiczny z krajw A8 jest na niekorzystnej pozycji w dwch sytuacjach. Po pierwsze, poniewa osoba zatrudniona (pracujca na umow o prac) korzysta z najszerszych uprawnie ochrony prawnej, podczas gdy pracownik pracujcy na umow zlecenie korzysta z ograniczonych praw pracowniczych. Oczywicie taka sama sytuacja istnieje w przypadku brytyjskiej siy roboczej, std mona powiedzie, e nie ma dyskryminacji midzy migrantami ekonomicznymi z krajw A8, a rodzim si robocz. Niemniej jednak, jest mniej prawdopodobne, aby migranci ekonomiczni z krajw A8 mogli posiada status zatrudnionego, co sprawia, e znajduj si oni poza ochron. Po drugie, poniewa osoba zatrudniona korzysta z szerszych uprawnie ochrony prawnej ni pracujca na umow zlecenie, musi jednak wypeni wymogi dotyczce rnych okresw kwalifikacyjnych, aby korzysta z przepisw prawnych. W takiej sytuacji migrant ekonomiczny z kraju A8 ponownie stawiany jest w niekorzystnej sytuacji, poniewa jak zauwaono wczeniej, jest mniej prawdopodobne by by w stanie przej niektre lub wszystkie okresy kwalifikacyjne. Rwnie w tym przypadku mona powiedzie, e nie ma dyskryminacji midzy si robocz pochodzc z Brytanii, a migrantami z krajw A8, ale jest bardziej prawdopodobne, e w porwnaniu z rodzim si robocz to migrant ekonomiczny z kraju A8 nie bdzie w stanie wypeni wymogw prawnych. Zalecenia Powyszy komentarz ukazuje zoono sytuacji odnonie praw pracowniczych i statusu prawnego migrantw ekonomicznych z krajw A8. Ilustruje on rwnie zawioci brytyjskiego prawa w tej kwestii. Podkrelano142 ju fakt, e migranci ekonomiczni z krajw A8 maj dokadnie takie same prawa jak robotnicy brytyjscy i pokazano rwnie, e wyzysk migrantw ekonomicznych z krajw A8 jest powszechny w wielu
142
Zob. str. 95 i powyej.
370
sferach, ktre s ju skutecznie regulowane przez prawo143, i gdzie owi migranci s prawnie zatrudnieni144. Taka sytuacja wskazuje, e migranci ekonomiczni z krajw A8 maj wane potrzeby, ktre nie s speniane. Fakt, e dwa inne kraje, Bugaria i Rumunia s obecnie czci Unii Europejskiej145 i e inne kraje rozpoczy ju negocjacje w sprawie stania si czonkami Unii Europejskiej oznacza, e liczba migrantw ekonomicznych z pewnoci wzronie. Spenienie wanych potrzeb, ktre obecnie s widoczne w Zjednoczonym Krlestwie jest spraw podstawow. Pomoe to nie tylko w zaataniu luk prawnych, ktre istniej w dziedzinie walki z wyzyskiem, ale rwnie przygotuje kraje europejskie do przyjcia przyszych pokole migrantw ekonomicznych z dalej rozszerzanej Unii Europejskiej. Naley rwnie pamita, e wikszo obszarw Zjednoczonego Krlestwa, na ktrych zidentyfikowano wyzysk, jak rwnie innych pastw czonkowskich Unii Europejskiej, s to obszary objte europejskim prawodawstwem, ktre ma zastosowanie we wszystkich pastwach czonkowskich. Klasycznymi przykadami s przepisy dotyczce godzin pracy, rnych aspektw dyskryminacji, dokumenty zawierajce szczegy przepisw dotyczcych zatrudnienia, zdrowia i bezpieczestwa, aby wymieni tylko kilka przykadw! Majc na uwadze wszystkie kwestie podjte powyej podano trzy zalecenia odnonie praw pracowniczych i statusu prawnego, gdzie zalecenie trzecie jest alternatyw do dwch pozostaych. Po pierwsze, zaleca si, aby rzd Zjednoczonego Krlestwa uwzgldni wdroenie swojej obietnicy zoonej w pnych latach 1990, mwicej o usuniciu rnic w uprawnieniach do praw, ktre obecnie zale od statusu prawnego pracownika, a mianowicie od zatrudnienia na podstawie dwch rnych typw umw umowy o prac i umowy zlecenie, co przyczynioby si do rozszerzenia wszystkich praw ochrony pracowniczej na wszystkich pracownikw, niezalenie od statusu, i miaoby rwnie zastosowanie w przypadku migrantw ekonomicznych z krajw A8. Po drugie, zaleca si rwnie zniesienie rnych okresw kwalifikacyjnych, ktre umoliwiaj osobom pracujcym na podstawie umowy o prac pozyskanie praw zalenych od dugoci wiadczenia usug. Jest to szczeglnie niekorzystne dla wikszoci migrantw ekonomicznych z krajw A8, ktrzy czciej s zatrudniani na krtki okres czasu, i/lub przechoZob. dyskusj w rozdziale zatytuowanym Wyzysk i naduycia, na str. 207 i nastpnych. Zob. dyskusj w rozdziale zatytuowanym Swobodny przepyw siy roboczej i postanowienia przejciowe na str. 41 i nastpnych, oraz to, co zostao powiedziane na temat Systemu Rejestracji Pracownikw na str. 76 i nastpnych. 145 Od 1 stycznia 2007 roku.
143 144
Rozdzia X
371
dz z jednej pracy do drugiej, co nie daje im moliwoci wypracowania uprawnie z racji wiadczenia usug. Po trzecie, alternatywnie do dwch pierwszych zalece, zaleca si, aby niejasnoci odnonie a) statusu pracownika, i kwestii czy pracuje na podstawie umowy o prac, czy umowy o dzieo, i rnych praw, z jakich korzysta kada z tych dwch kategorii, i b) okresw kwalifikacyjnych majc na uwadze postpujce pozyskiwanie praw zarezerwowanych jedynie dla pracownikw, jak zalecano powyej, znie i zastpi wspln podstaw praw pracowniczych, ktre maj zastosowanie do wszystkich osb pracujcych, niezalenie od rodzaju umowy. Niniejsze zalecenie sugeruje, e wszyscy powinni mie prawo, od pierwszego dnia zatrudnienia na podstawie umowy o prac lub umowy zlecenia, do minimalnej pensji krajowej, do otrzymywania spisanych szczegw dotyczcych zatrudnienia i wymieniajcych wszystkie prawa, uprawnienia i wszystkie obowizki, do poznania szczegw dotyczcych obliczania pensji i sposobu, w jaki dokonuje si odlicze, do poznania godzin pracy, przerw, pracy weekendowej, nadgodzin, nocnych zmian, itp., do niedyskryminowania jak rwnie mie inne prawa, ktre mona uzna za podstawowe w swojej naturze.
10. oncepcjadialoguspoecznegojakonarzdzia K ochrony migrantw ekonomicznych z krajw A8

Komentarz Nie proponuje si odnoszenia do historii, znaczenia, skutkw i zawioci koncepcji dialogu spoecznego. Tego czytelnik powinien szuka gdzie indziej146. W niniejszym Raporcie jedynie zdefiniujemy w koncept
146
Krtka analiza tej koncepcji w zwizku z emeryturami pracowniczymi znajduje si w J. Carby-Hall Les Modes de Retraite dEntreprise dans le Systeme Britannique w Les Retraites Professionnelles dEntreprise en Europe Droits Europen et Compar (2007 r.), Bruyland, Bruksela, (Wydawcy Profesor Sylvie Hennion-Moreau i Dr. Otto Kaufmann), na str. 227 do 256, a w szczeglnoci na str. 245.Synopis tego rozdziau zosta przetumaczony na angielski przez M. Penda, w Ibid., str. 253 do 256. Zob. rwnie J. Carby-Hall Dmocracie industrielle et concepte de partenariat en Grand Bretagne w Le dialogue social modles et modalits de la rgulation juridique en Europe (2007 r.), Presses Universitaires de Bordeaux, (wydane przez Dr. Philippe Martin), na str. 321 do 339; J.Carby-Hall Reprsentation Collective en droit social britannique: lexample des retraites complementaires w La Representation Collective en Droit Social (2004 r.), Comptrasec, Bordeaux, wydawca Profesor Philippe Auvergnon, na str. 251 do 270; J. Carby-Hall Comments on Labour Relations in Spain, recent developments and outlook w A Reforma do Pacto Social (2000 r.), Imprensa Nacional Casa da Moeda, (Liybona), na str. 211 do 214; J. Carby-Hall Le partenariat social: une initiative nouvelle au Royaume Uni w Bulletin de Droit Compar du Travail et de la Securit Sociale (1999 r.), Comptrasec, Bordeaux, na str. 20 do 37; J.Carby-Hall Worker Participation in Europe (1977) Croom-Helm Londyn and Rowman and Littlefield, Totowa, New Jersey; i J Carby-Hall The Charter of Fundamental Rights in the European Union the social dimension w Law, Justice and Democracy in Europe (wydawca Pamela Barnes) (Jean Monnet Action Programme), (2006 r.) Managerial Law, Emerald, na str. 430 do 446.
372
i przedstawimy zalecenia, jakie funkcje moe peni jako rodek sucy do ochrony migrantw ekonomicznych z krajw A8 naraonych na wyzysk i naduycia. Dialog spoeczny najprociej mona zdefiniowa jako dialog midzy partnerami spoecznymi mianowicie midzy pracodawc a zwizkami zawodowymi w sprawach, ktre pojawiaj si i le w obszarze wzajemnego zainteresowania obydwu stron. Dialog spoeczny moe by prowadzony z partnerami spoecznymi na rnych poziomach. Na poziomie europejskim partnerzy spoeczni to ETUC, reprezentujcy ruch zwizkw zawodowych oraz UNICE i CEEP, reprezentujce pracodawcw (zarwno w sektorze prywatnym jak i publicznym). Na poziomie krajowym, regionalnym lub lokalnym, odpowiedni partnerzy spoeczni spotykaj si, aby przedyskutowa i zgodzi si (lub nie zgodzi si) na temat pojawiajcych si kwestii, ktre stanowi wzajemny problem wymagajcy rozwizania, itp. Dyskusje wywizuj si po obydwu stronach, moe doj do negocjacji zbiorowych, i jeli partnerzy spoeczni wyra zgod mona zawrze porozumienie zbiorowe lub inn form porozumienia opisujc uzgodnion polityk. Oczywicie, jeli nie ma zgodnoci, konkretny problem bdzie musia by albo rozwizany przy pomocy innych dostpnych rodkw, albo porzucony. i)Komisjads.stosunkwpracynaraonychnanaduycia Ostatnio, wiosn 2007 roku, w Zjednoczonym Krlestwie skoncentrowano si na idei korzystania z dialogu spoecznego w celu ochrony pracownikw szczeglnie naraonych, do ktrych zaliczaj si migranci ekonomiczni z krajw A8, osoby zatrudnione przez agencj lub pracownicy tymczasowi, pomoce domowe i chaupnicy. Kongres Zwizkw Zawodowych (TUC) uruchomi Komisj zwan Komisj ds. stosunkw pracy naraonych na naduycia (The Commission on Vulnerable Employment), ktra ma na celu zbadanie cikiego pooenia pracownikw naraonych na naduycia i rozwaenie sposobw na popraw egzekwowania przepisw i dostpnej ochrony prawnej dla nich. Komisja bdzie udziela pomocy wyzyskiwanym pracownikom w wyraaniu swojego zdania, aby mc wsppracowa z rzdem, pracodawcami i zwizkami zawodowymi w celu udzielania wsparcia.147 W Komisji poza Sekretarzem Generalnym TUC, poza przewodniczcym Komisji, i kilkoma stowarzyszonymi i innymi148 zwizkami zawodo147 148
Zob. Zacznik I do niniejszego raportu. Starszy pracownik naukowy, Zastpca Redaktora Naczelnego The Guardian i dyrektor Polski Bristol.
Rozdzia X
373
wymi149, reprezentowani s rwnie pracodawcy i powoano ju cztery podmioty pracodawcw150. Sekretarz Generalny TUC, Brendan Barber zasugerowa, e niektrzy pracownicy nadal dowiadczaj tego, co Karol Dickens nazwaby mianem wyzysku z powodu zajmowanego stanowiska. Przez wikszo czasu ich dowiadczenia s ukrywane, ale ostatnio milimy do czynienia z du iloci szokujcych ujawnie zego traktowania. Do zada naszej nowej Komisji naley nawietlenie przypadkw ukrytego wyzysku pracownikw w Wielkiej Brytanii i opracowanie dziaa, ktre rzd, pracodawcy i zwizki mog podj w celu ich ochrony. Dobrze prowadzone przedsibiorstwa nie maj si czego obawia z naszej strony, ale maj wszystko do stracenia z powodu nieuczciwej konkurencji z firmami, ktre polegaj na wyzysku i amaniu prawa w opracowywaniu swoich biznes planw151. Przewodniczcy Serco odpowiedzia, e Komisja jest wana, poniewa w naszym spoeczestwie powanie brakuje informacji dotyczcych pracownikw najbardziej naraonych na wyzysk152. Komisja ds. rekrutacji i zatrudnienia, ktra reprezentuje ponad trzy tysice agencji zatrudnienia, oznajmia, e s cele postawione sobie przez Komisj odnonie zwalczania wyzysku i zapewnienia wdraania surowszych zasad dotyczcych zatrudnienia153 s mile widziane. Interesujce bdzie obserwowanie wynikw dialogu spoecznego Komisji w sprawie wyzysku i pracownikw naraonych na wyzysk! Komisja ma wiele do rozwaenia, jeli zbada si katalog naduy, ktrych dowiadczaj pracownicy naraeni na wyzysk!154 ii)Dwaprogramypilotaowe Rwnolegle do inicjatywy Komisji TUC podjto dwa dziaania o odmiennym charakterze, ale majce rwnie na celu dotarcie do bezwzgldnych agencji i pracodawcw dopuszczajcych si naduy w stosunku do naraonej siy roboczej.
Asystent sekretarza generalnego Amicus, zastpca sekretarza generalnego GMB; zastpca sekretarza generalnego TGWU; sekretarz generalny USDAW; sekretarz generalny Connect; sekretarz generalny Unison; zastpca sekretarza generalnego TUC i sekretarz generalny UCATT. 150 A mianowicie przewodniczcy Serco, grupa outsourcingowa w sektorze publicznym, dyrektor naczelny Jaeger, gwny sprzedawca detaliczny mody; przewodniczcy grupy majtkowej Land Securities, (rdo: Financial Times, 1 czerwiec 2007 r., na str. 4) i dyrektor Faithwise. 151 rdo: Financial Times, 1 czerwca, 2007 r., str. 4. 152 Ibid. 153 Ibid. 154 Zob. rozdzia VIII zatytuowany Wyzysk i naduycia na str. 207 i nastpne.
149
374
Element dialogu spoecznego jest wpisany w obydwie te inicjatywy. Rzd ustanowi program pilotaowy155 majcy na celu odkrycie praktyk wyzysku stosowanych przez pracodawcw/agencje w stosunku do pracownikw naraonych na wyzysk w wybranych sektorach w Canary Warf, Londyn, i zaoferowanie im ochrony. Gwna uwaga bdzie powicona opiekunom, osoba sprztajcym i personelowi zajmujcemu si ochron, ktrzy nie korzystaj w peni ze swoich praw pracowniczych. Drugi program pilotaowy rozpoczto w Birmingham156 i jest skierowany do pracownikw z sektora hotelarstwa i gastronomii. Uznaje si, e wiele osb pracujcych w sektorach wymienionych powyej s to migranci ekonomiczni z krajw A8 i innych, lub niewykwalifikowani pracownicy sabo znajcy jzyk angielski i posiadajcy sabe lub adne kwalifikacje uzyskane w toku ksztacenia, ktrzy zarabiaj niskie stawki jako pracownicy tymczasowi, lub pracownicy na p etatu i nie korzystaj z adnych praw pracowniczych. Minister ds. zatrudnienia powiedzia Zbyt czsto ludzie nie s wiadomi swoich podstawowych praw pracowniczych. Niniejszy program pilotaowy zajmuje si owymi kwestiami poprzez zapewnienie lepszego dostpu do wsparcia i informacji. Pracodawcy i pracownicy skorzystaj z informacji dotyczcych zatrudnienia, jak rwnie z akcji doradczych. Informacje bd rozpowszechniane w rnych jzykach tak by moga skorzysta z nich jak najwiksza liczba pracownikw. Skorzysta rwnie na tym dziaalno gospodarcza, jako e projekt pomoe pracodawcom lepiej zaznajomi si z dostpnym dla nich wsparciem i z ich obowizkami prawnymi. Projekt bdzie wspiera dobrych pracodawcw poprzez stawianie czoa tym, ktrzy ami prawo i podkopuj legaln dziaalno gospodarcz157. iii) Karta podstawowych norm Karta podstawowych norm, ktra opiera si na dobrowolnym Kodeksie Postpowania, i ktry ma zastosowanie przy zatrudnianiu migrantw, w tym migrantw ekonomicznych z krajw A8, zostaa opracowana w wyniku dialogu spoecznego miedzy partnerami spoecznymi w pnocnozachodniej Anglii, a mianowicie ze rodowiskiem biznesowym z pnocnego-zachodu i pnocno-zachodnim TUC158.
rdo: Financial Times, 2 i 3 czerwca, 2007 r., na str. 4. Ibid. Ibid. 158 Powinno si zwrci uwag, e niniejsza Karta jest oparta na podobnym modelu Karty z Pnocnej Irlandii zatytuowanej Business in the Community.
155 156 157
Rozdzia X
375
Ma ona na celu, miedzy innymi, promowanie ...korzyci pyncych z rnorodnoci w miejscu pracy... poprzez rozpoznanie potrzeby pracodawcw do posiadania lepszych informacji na temat pracownikw migrujcych, przyjedajcych na pnocny zachd i zachcania pracodawcw do wzicia odpowiedzialnoci za wsparcie integracji i bezpieczestwa robotnikw migrujcych w lokalnej spoecznocii do jasnego zdefiniowania zakresu praw pracownikw i obowizkw pracodawcw. (sic) Niniejsza Deklaracja zamiarw, ktra zostaa potwierdzona przez partnerw spoecznych zajmuje si najlepszymi praktykami w zatrudnianiu pracownikw migrujcych i rozpoznaje rny stopie zaangaowania pracodawcw w niniejsze kwestie. W niniejszej Karcie mona bdzie znale bezcenne informacje gdy, miedzy innymi, nie tylko definiuje ona pracownikw migrujcych i dostarcza oglnych zasad, ale rwnie mwi o traktowaniu owych pracownikw, transporcie i zakwaterowaniu, integracji ze spoeczestwem, potrzebach kulturalnych,, wsparciu, dyskryminacji i zastraszaniu w miejscu pracy, itp. 159 Bezwzgldnie konieczne jest kontynuowanie dialogu spoecznego dla osignicia celw zawartych w Karcie. Zalecenia Pamitajc o trzech inicjatywach wymienionych powyej, a mianowicie o i) Komisji ds. stosunkw pracy naraonych na naduycia; ii) dwch rzdowych programach pilotaowych oraz o iii) Karcie podstawowych norm, z ktrych wszystkie zawieraj, w mniejszym lub wikszym stopniu, element dialogu spoecznego, jak rwnie biorc pod uwag, e kady z nich stanowi cenny sposb rozwizywania problematycznej kwestii wyzysku i naduy w stosunku do migrantw ekonomicznych z krajw A8, zaleca si aby kade z pastw czonkowskich Unii Europejskiej zachcao do ustanawiania i tworzenia na poziomie krajowym, regionalnym i lokalnym podobnych, chocia nie koniecznie identycznych160 inicjatyw. Dlatego te zaleca si, aby rzdy poszczeglnych pastw zachcay, w ramach swojej polityki dialogu spoecznego, partnerw spoecznych to tworzenia, prawnie niewicych Kart podstawowych norm lub Kodeksw Postpowania, ktre bd traktowa o najlepszych praktykach w danym przemyle lub na konkretnym obszarze geograficznym w zwizku z zatrudnianiem migrantw ekonomicznych z krajw A8.
159 160
Zob. zacznik J do niniejszego raportu. Powinno si tu uwzgldni krajowe, regionalne i lokalne cechy charakterystyczne systemu zwizkw przemysowych danego pastwa oraz jego zwyczaje i filozofi przemysow.
376
Jest rwnie zalecane, aby rzdy we wszystkich pastwach czonkowskich przyjmoway polityk ustanawiania w konkretnych sektorach, w ktrych migranci ekonomiczni s naraeni na naduycia, programw pilotaowych majcych na celu ksztacenie partnerw spoecznych i zaradzanie wszelkiemu wyzyskowi i naduyciom, ktre zaistniej. W kocu zaleca si, aby zwizki zawodowe w kadym pastwie czonkowskim powoyway, na poziomie krajowym, ze wsparciem organizacji pracodawcw i innych organizacji, komisje lub inne organa, ktre bd monitorowa i poprawia warunki zatrudnienia naraonego na naduycia odnonie migrantw ekonomicznych z krajw A8. We wszystkich trzech zaleceniach dialog spoeczny powinien stanowi najwaniejsz cech.
10.Wnioski
Mimo i przedstawione powyej zalecenia dotyczce polepszenia lub eliminacji zego traktowania migrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 przez pozbawionych skrupuw pracodawcw oraz agencje zatrudnienia/rekrutacyjne mog wydawa si trudne do zrealizowania ze wzgldu na brak woli politycznej oraz niezbdnych zasoby ludzkie i finansowe, kade z nich powinno by moliwe do osignicia. Pracownicy migrujcy z krajw A8, posiadajcy rne statusy migracyjne i uprawnienia do podejmowania pracy w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej, stanowi grup, ktra jest najbardziej naraona na wyzysk i naduycia ze strony pozbawionych skrupuw pracodawcw i agencje, do tego stopnia, e w ekstremalnych przypadkach mog by oni, jak to zostao ju przeanalizowane161, zmuszani do pracy lub niewoleni. W przypadku tych migrantw, niezalenie od tego czy pracuj legalnie czy nielegalnie, motywacj do dziaania s przede wszystkim warunki zatrudnienia, a zatem ubstwo w ojczyznach, coraz wiksza wiadomo dostpnych moliwoci oraz pragnienie korzystania z wyszego standardu ycia w pastwach czonkowskich starej Unii Europejskiej. Naley zauway, e wyzysk to proces dynamiczny. W zwizku z tym, e zaczynaj pojawia si definicje jego parametrw, a wadze162 rozwizuj problem w jednym obszarze, wyzyskiwacze, ktrymi mog by
161 162
Zob. str. 209 powyej. Mogyby one obejmowa rne organy w poszczeglnych pastwach czonkowskich, takie jak na przykad dziaajce w Wielkiej Brytanii Urzd ds. Licencjonowania Grupowego Porednictwa Pracy oraz Inspektorat Zdrowia i Bezpieczestwa Pracy, czy te rne organy zajmujce si ochron praw czowieka.
Rozdzia X
377
pozbawione skrupuw agencje lub pracodawcy, zmieniaj taktyk. Mog na przykad przemieszcza si w inne miejsca, prbowa rnych metod dziaania, zmienia sektory wyzysku lub zwyczajnie ukry si na jaki czas, a minie niebezpieczestwo. To wanie z tych powodw wadze musz analizowa te kwestie w sposb nieprzerwany, a interwencje musz mie stay i cigy charakter. Praca organw odpowiedzialnych za egzekwowanie przepisw i polityki moe by skuteczna, jeeli dysponuj one umiejtnociami i zasobami niezbdnymi do realizacji swoich zada. Konieczne jest nagonienie zjawiska wyzysku we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Dziaania informacyjne mogyby obejmowa zamieszczanie w prasie ogosze ostrzegajcych spoeczestwo przed praktykami wyzysku, ulotki, nagrania video, ogoszenia i filmy prezentowane w telewizji, programy radiowe, plakaty oraz inne elementy przemawiajce do wyobrani odbiorcw, ktre zapewniyby oglne informowanie i edukowanie spoeczestwa. Media mog mie bardzo duy wpyw na zwikszanie wiadomoci publicznej w zakresie obecnoci zjawiska wyzysku, wspczesnego niewolnictwa oraz pracy przymusowej. Opinia publiczna i media to w rzeczywistoci istotne czynniki wpywajce na pooenie kresu wyzyskowi oraz innym podobnym praktykom. Opinia publiczna moe doprowadzi rwnie do mobilizacji grup, ktrych celem dziaania jest eliminacja wyzysku ze strony pozbawionych skrupuw agencji i pracodawcw, a take zakadanych przez nich sieci regionalnych, krajowych i midzynarodowych. Dwa klasyczne przykady siy i skutecznoci mediw oraz opinii publicznej w zakresie eliminowania i neutralizowania pozbawionego skrupuw dziaania porednikw pracy to gona tragedia w Zatoce Morecambe w Anglii oraz sprawa obozu koncentracyjnego w miejscowoci Orta Nova we woskim regionie Apulii. W obu tych przypadkach oburzenie opinii publicznej doprowadzio do szybkiego wdroenia odpowiedniego ustawodawstwa. Pastwa czonkowskie Unii Europejskiej bd musiay przeanalizowa przepisy dotyczce sprawiedliwego zatrudniania oraz wzmocni je w przypadku, gdyby zawieray luki sprzyjajce wyzyskowi. Niektre przedstawione w niniejszym raporcie zalecenia maj na celu wanie prb usunicia zidentyfikowanych w ten sposb luk. Konieczna bdzie w szczeglnoci analiza prawa o spkach w poszczeglnych pastwach europejskich, majca na celu ochron praw migrantw ekonomicznych z krajw A8 pracujcych w ramach acucha dostaw. Rzdy pastw czonkowskich mogyby przyj wiodc rol w promowaniu minimalnych standardw prawnych dla wszystkich pracodawcw. Aby dziaanie to byo skuteczne, konieczna
378
jest aktywna wsppraca pracodawcw europejskich. Niezbdne bdzie rwnie zapewnienie wikszej przejrzystoci systemw ksigowoci spek korzystajcych z siy roboczej we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. W t tak istotn debat aktywnie powinni zaangaowa si partnerzy spoeczni, czyli europejskie federacje pracodawcw163 oraz ETUC, a take federacje pracodawcw i zwizki zawodowe dziaajce we wszystkich pastwach czonkowskich Unii Europejskiej. Podmioty te powinny rozway na przykad opracowanie kodeksw postpowania (prawnie wicych lub dobrowolnych), ktre byyby stosowane przez ich czonkw oraz w ramach odpowiednich acuchw dostaw. Koncepcja podejcia flexicurity zostaa ju przywoana w zamieszczonym powyej odniesieniu164, jako element biecych zmian na szczeblu Unii Europejskiej. Wymaga ona kilku sw wyjanienia, poniewa obejmuje kwestie, ktre powinny zosta pilnie wczone do debaty podjtej w ramach niniejszego raportu, na przykad kwestie niejasnoci przepisw odnoszcych si do statusu pracownika165, lub wyzysku pracownikw, a take kwestie dotyczce rzdowych agencji egzekwowania prawa, takich jak inspektoraty pracy, organy podatkowe i zakady zabezpiecze spoecznych166, kwestia mobilnoci pracownikw167, opracowania projektu dyrektywy w sprawie pracownikw tymczasowych agencji, relacji trjstronnych168, oraz wiele innych. Grupa ekspertw z zakresu flexicurity169 powinna by moe uwzgldni w swoim raporcie kwesti wyzysku naraonych na takie praktyki migrantw ekonomicznych z krajw A8 przez pozbawione skrupuw agencje porednictwa pracy i pracodawcw, ktra zostaa nagoniona i przyciga uwag mediw w Unii Europejskiej, szczeglnie po dacie przystpienia, 1 maja 2004 r. Raport roczny Komisji Europejskiej z postpw prac za rok 2006 uwzgldni ... szeroki pogld na temat felxicurity, obejmujcy cztery skadniki tej koncepcji, ktre odnosiy si do istniejcych wytycznych i priorytetowych obszarw strategii UE na rzecz wzrostu gospodarczego
UNICE oraz CEEP. Zob. przypis 73 w czci powiconej zaleceniom dotyczcym Potrjnego zwizku i status migranta ekonomicznego z kraju A8. 165 Zielona Ksiga pt. Modernizacja prawa pracy w celu sprostania wyzwaniom XXI wieku 2006, (Bruksela),, 22 listopada 2006, s. 9. 166 Ibid. s. 12. 167 Ibid. s. 11. 168 Ibid. s. 12. 169 Grup t tworzyo siedmiu ekspertw, po jednym z Francji, Wgier, Chorwacji, Woch, Holandii, Belgii i Niemiec.
163 164
Rozdzia X
379
i zatrudnienia.170 Wspomniane cztery skadniki to a) elastyczne ustalenia umowne z perspektywy zarwno pracodawcy, jak i pracownika, b) aktywne polityki rynku pracy, pomagajce pracownikom w radzeniu sobie z szybko nastpujcymi zmianami, okresami braku zatrudnienia oraz zmian pracy, c) solidne i elastyczne ksztacenie ustawiczne, uwzgldniajce kwestie moliwoci przystosowania oraz moliwoci zatrudniania pracownikw, oraz d) nowoczesne systemy zabezpiecze spoecznych, czce w sobie odpowiednie wsparcie w zakresie uzyskiwania dochodw oraz uatwienie mobilnoci rynku pracy. ETUC jest sceptycznie nastawiona do wynikw podejcia flexicurity, poniewa dziaaoby ono raczej na korzy pracodawcw ni pracownikw. Wedug Sekretarza Generalnego ETUC, Johna Monksa ... Pracownicy maj ju i tak duo obcie zwizanych z przystosowywaniem si do restrukturyzacji, nowych warunkw zatrudnienia oraz coraz wikszej elastycznoci, jakiej si od nich oczekuje. Sytuacja naraonych grup w przypadku prac, ktre nie zapewniaj pewnego dochodu i charakteryzujcych si niskim poziomem ochrony, jest jeszcze gorsza. Powoduje to tworzenie si w Europie dwupoziomowego rynku pracy, wymagajcego pilnego opracowania odpowiednich rozwiza.171 Nie naley wspiera rozwoju tego dwupoziomowego rynku pracy, poniewa wraz z nim nadal utrzymywa si bdzie wyzysk najbardziej naraonych grup, jakimi s niektrzy migranci ekonomiczni z krajw A8, przez pozbawione skrupuw agencje i pracodawcw.
rdo: Strategia Europejska na rzecz zatrudnienia 1 maja 2007 r. (aktualizacja) http://ec.europa.eu/employment/social/employment strategy/flex_ingredients_en.htm 171 rdo: ETUC, 18 stycznia 2007 r.
170
ROZDZIA XI EPILOG
Spistreci
1. Kontekst . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2. Prace dotyczce agencji pracy tymczasowej . . . . . . . . . . . . . . . . . Projekt dyrektywy w sprawie pracy tymczasowej za porednictwem agencji (na szczeblu europejskim) . . . . . . . . . . Praca tymczasowa za porednictwem agencji model brytyjski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3. Inicjatywa Komisji ds. Pracownikw naraonych na naduycia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4. Ksenofobia, warunki mieszkaniowe, bezdomno i przestpczo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5. i tak, mimo stosowania drakoskich rodkw, zjawisko wyzysku nadal jest obecne! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Krtki opis praktyk wyzysku dj vu i udoskonalenia . . . . . . Kilka uwag kocowych dotyczcych skutku wyzysku wobec ostrych rodkw Urzdu ds. Porednictwa Pracy (GLA). . . . . . . 6. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383 383 384 388 391 395 397 397 399 403 406
1.Kontekst
Cel niniejszego rozdziau ksiki, stanowicej opatrzon komentarzem aktualizacj treci sprawozdania sporzdzonego zgodnie z zaleceniem dr Janusza Kochanowskiego, rzecznika praw obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej zatytuowanego The Treatment of Polish and Other A8 Economic Migrants in the European Union Member States (Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej) mona krtko podsumowa pochodzcym ze staroytnej greki sowem epilogos.1 Naley wspomnie, e sprawozdanie zostao przedstawione Rzecznikowi 31 sierpnia 2007 r. Ponadto naley podkreli, e sprawozdanie sporzdzone w jzyku angielskim zostao opublikowane w formie ksiki2 15 maja 2008 r. Zarwno sprawozdanie, jak i ksika nie zawieray cennych treci reprezentowanych przez niniejsze podsumowanie. Zgodnie z zaleceniami Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej3, autor niniejszego podsumowania dokona aktualizacji sprawozdania oraz angielskiego wydania ksiki, uzupeniajc je o wydarzenia, ktre miay miejsce w okresie od 31 sierpnia 2007 r. do 15 sierpnia 2008 r. Z uwagi na ograniczon przestrze dla druku zaleca si dokonanie oceny i przeprowadzenie analizy materiaw aktualizujcych w sposb zwizy, prognostyczny i treciwy.
2.Pracedotyczceagencjipracytymczasowej
Jedno z zalece zawartych w sprawozdaniu przygotowanym dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej dotyczyo wprowadzenia w ycie na szczeblu europejskim projektu dyrektywy w sprawie pracy
Odnony list zlecajcy: RPO 526052/06/VIII z dnia 6 marca 2006 r. Noszcej ten sam tytu, co sprawozdanie i opublikowanej przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich w maju 2008 r., ISSN86408334 XXXV, 715 stron. 3 Odnony list zlecajcy: RPO 003 90/08 z 20 czerwca 2008 r.
1 2
384
tymczasowej za porednictwem agencji4, nad ktrym prace nie posuny si praktycznie5 od 2002 r.6 Powodem tego zalecenia by fakt, e pomimo i projekt dyrektywy nie odnosi si w sposb szczeglny i w gwnej mierze do migrantw, biorc pod uwag fakt, e wielu migrantw zarobkowych kwalifikuje si do wiadcze przysugujcych pracownikom zatrudnionym za porednictwem agencji pracy tymczasowej, dyrektywa w tym zakresie stosowaaby si bezporednio do nich. Powodem, dla ktrego od rozpoczcia prac nad dyrektyw nie posuny si one w znaczcym stopniu do przodu by fakt, i cztery z pastw czonkowskich7 zgosiy swj sprzeciw z rnych powodw o podou politycznym. Od czasu przedoenia sprawozdania Rzecznikowi8 miay miejsce dwa znaczce wydarzenia w tej dziedzinie, jedno na szczeblu Unii Europejskiej, drugie w Zjednoczonym Krlestwie.
Projekt dyrektywy w sprawie pracy tymczasowej aporednictwemagencji(naszczeblueuropejskim)

Naley zauway, e Rada Unii Europejskiej na swoim posiedzeniu9, ktre miao miejsce w dniach 9 i 10 czerwca 2008 r. osigna porozumienie w zakresie polityki m.in. na temat pracy tymczasowej podejmowanej za porednictwem agencji10. Due znaczenie w zakresie tego porozumienia ma zgoda11 osignita przez czonkw Rady w zakresie modelu flexicurity12, szczeglnie za rwnoPropozycja projektu dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych (COM (2002) 149 20 marca 2002 r.). Praktycznie poniewa zmieniony projekt dyrektywy w sprawie warunkw pracy pracownikw tymczasowych ujrza wiato dzienne dnia 28 listopada 2002 r. (COM (2002) 701, wersja ostateczna). 6 Zob. J. Carby-Hall The Treatment of Polish and Other A8 Economic Migrants in the European Union Member States Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich (2008) str. 308 do 321. 7 W szczeglnoci Zjednoczone Krlestwo, Irlandia, Niemcy i Dania. 8 31 sierpnia 2007 r. 9 2876 posiedzenie Rady w Luksemburgu w sprawie Zatrudnienia, Polityki Spoecznej, Zdrowia i Ochrony Konsumentw, pod przewodnictwem Marjety Cotman, minister pracy, rodziny i spraw spoecznych oraz Zofiji Mazej Kukovic, minister zdrowia. 10 Wsplne stanowisko zostanie ostatecznie zaprezentowane Parlamentowi Europejskiemu podczas drugiego czytania. Ostatecznie, poniewa tekst musi zosta sprawdzony pod ktem tumaczenia oraz w ujciu prawnym przez odpowiednich ekspertw. Pierwsze czytanie proponowanej dyrektywy miao miejsce podczas przedstawienia opinii Parlamentu Europejskiego, w dniu 21 listopada 2002 r. (14331/02). 11 Prezydencja soweska przedstawia nowy, kompromisowy tekst. 12 Zob. wnioski Rady Unii Europejskiej z 2837 posiedzenia Rady w sprawie Zatrudnienia, Polityka Spoeczna, Zdrowie i Ochrona Konsumentw, ktre miao miejsce w Brukseli w dniach 5 i 6 grudnia 2007 r., pod przewodnictwem p. Jose Vieira da Silva, ministra pracy i sprawiedliwoci socjalnej i p. Antonio Correia de Campos, ministra zdrowia Portugalii. Prezydencja podkrelia, e kompro4 5
Rozdzia XI
385
waga w zakresie ochrony pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej, a co za tym idzie umoliwienie im w pewnym stopniu zabezpieczenia z jednej strony, z drugiej za przyznanie pracodawcom odpowiedniej elastycznoci na rynku pracy w zakresie prowadzenia ich przedsibiorstw zgodnie z ich potrzebami. Co charakteryzuje to porozumienie? Sytuacja moe przynie zarwno zyski, jak i straty (swing and roundabouts)13. W kwestii rwnego traktowania ustalono zasad e pracownicy zatrudniani za porednictwem agencji pracy tymczasowej bd traktowani na tych samych zasadach, co pracownicy zatrudnieni na stae, od pierwszego dnia zatrudnienia14. To oznacza korzyci dla pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej15, jednak trzy z proponowanych przepisw mog narazi pracownikw tych na straty16. Art. 5 ust. 3 projektu dyrektywy proponuje zezwolenie pastwom czonkowskim na uchylenie zasady rwnego traktowania przy jednoczesnym zachowaniu ochrony przyznanej pracownikom zatrudnianym za porednictwem agencji pracy tymczasowej (zob. powyej) poprzez zapewnianie partnerom spoecznym opcji zarwno podtrzymania przepisw istniejcych wsplnych umw bd zawarcia nowych wsplnych umw, co w kadym przypadku gwarantuje warunki pracy, ktre mog si rni od oglnych zasad rwnego traktowania. Czy istnieje zasada rwnego traktowania pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej? Wydaje si, e zasada ta moe zosta uchylona przez przepis dotyczcy wsplnego porozumienia, tym samym dokonujc jej uniewanienia! Co wicej, w jaki sposb partnerzy spoeczni mog przestrzega zasady rwnego traktowania przysugujcego pracownikom zatrudnianym za porednictwem agencji pracy tymczasowej (zob. powyej), jeli partnerzy spoeczni s w stanie uchyli to prawo poprzez przyjcie wsplnego porozumienia? Ten sam argument moe zosta przytoczony w przypadku projektu artykuu 5 ust. 4, ktry dotyczy pastw czonkowskich, ktre nie wspdziaaj
misowe zobowizania delegacji zezwalaj na zawarcie porozumienia w zakresie wsplnych zasad modelu flexicurity, uwzgldniajc stabilno w stosunkach umownych oraz w trakcie zmiany miejsca pracy, jak rwnie rol partnerw spoecznych. Wsplna opinia komitetw ds. zatrudnienia i opieki socjalnej (15320/07) zostaa zatwierdzona i przedstawiona (15497/07) definiujc wsplne zasady modelu flexicurity, ktre zostay przyjte (rdo: komunikat prasowy 16139/07). Zob. rwnie komunikat Komisji 10255/07 zatytuowany Wsplne zasady wdraania modelu flexicurity. 13 Z powiedzenia lose on the swings what you make on the roundabouts (w wolnym tumaczeniu: zyska co kosztem poniesionych jednoczenie strat). 14 M.in. urlopy, rwne pace i prawa zwizane z macierzystwem. 15 Zob. przypis 13 powyej. 16 Zob. powyej.
386
w zakresie systemu wsplnych porozumie w tego typu okolicznociach. Artyku przewiduje mechanizm, dziki ktremu partnerzy spoeczni mog zawrze porozumienie na szczeblu krajowym, pozwalajce na pewien ograniczony zakres uchylenia zasady rwnego traktowania. W przypadku kadego z tych przepisw trudno jest poj motywacj przyznania pracownikom zatrudnianym za porednictwem agencji pracy tymczasowej zasady rwnego traktowania, a co za tym idzie moliwo odebrania go przez wsplne porozumienie bd w sposb ograniczony przez porozumienia krajowe zawierane przez partnerw spoecznych. Stwierdzono, e proponowane przepisy wynikajce z machinacji politycznych podejmowanych przez czonkw Rady sprawiaj, e rwnowaga w sposb oczywisty przynosi wicej strat anieli zyskw, co stawia pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej w sytuacji szczeglnie niekorzystnej. Mona jednak doszukiwa si pewnych jasnych stron w zwizku z faktem, e partnerzy spoeczni nie musz korzysta z opcji przestrzegania porozumie zbiorowych lub zawierania nowych lub z faktem, e umowy krajowe zawierane przez partnerw spoecznych mog uchyli zasad rwnego traktowania w sposb ograniczony. W takich okolicznociach mog zosta odniesione zyski poprzez uprzywilejowanie pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej. Naley wspomnie o jeszcze jednej kwestii, ktra ma wpyw na uprzywilejowanie pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej. W projekt dyrektywy wczono nowy artyku, przewidujcy zapobieganie naduyciu zrezygnowania z zasady rwnego traktowania przewidzianej przez art. 5 ust. 2 oraz art. 5 ust. 4. Artyku 5 ust. 5 dotyczy kwestii naduy ze strony pozbawionych skrupuw pracodawcw, w szczeglnoci stosowania wybiegu czstego zawierania umw krtkoterminowych w celu uniknicia koniecznoci przestrzegania zasady rwnego traktowania. Dlatego wasnie mona stwierdzi, e poczenie trzech ustpw art. 5 stwarza sytuacj zyskw i strat. Drugi wniosek, ktry mona wycign stanowi, e na etapie ksztatowania projektu dyrektywy17 wszystko opiera si na doktrynie wolnej gry si na rynku (laissez faire) w sytuacji, gdy odpowiedzialnoci za dokonanie uchylenia w ramach ogranicze bd warunkw zatrudnienia rnicych si od zasady rwnego traktowania obarczeni s wycznie partnerzy spoeczni.
17
8 sierpnia 2008 r.
Rozdzia XI
387
Naley rwnie podkreli, e w projekcie dyrektywy zostay uwzgldnione przepisy dotyczce przegldu istniejcych zakazw i ogranicze. Artyku 4 przewiduje, e istniejce zakazy i ograniczenia dotyczce pracy tymczasowej za porednictwem agencji musz zosta poddane przegldowi dla potwierdzenia czy s one uzasadnione.18 Istnienie odnonych ogranicze i zakazw bdzie musiao zosta uznane za zasadne w ujciu bezpieczestwa i higieny pracy bd interesu oglnego, bd skutecznego funkcjonowania rynku pracy. Dalsze korzyci pracownicy zatrudnieni za porednictwem agencji pracy tymczasowej mog odnie w zwizku z faktem, i przedsibiorstwa korzystajce z ich usug bd musiay poinformowa ich o moliwociach zatrudnienia na stae, jeli takowe si pojawi; pracownicy zatrudnieni za porednictwem agencji pracy tymczasowej bd mieli lepszy dostp do szkole i usug w zakresie opieki nad dziemi midzy okresami zatrudnienia, w celu usprawnienia ich zdolnoci do zatrudnienia; ponadto tego typu pracownikom bdzie przysugiwa rwny dostp do wszelkich usug oferowanych przez przedsibiorstwa korzystajce z ich usug, takich jak np. opieka nad dziemi, stowki, usugi transportowe itp. Wszystko to stanowi zyski na korzy pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej. Do interesujcych wnioskw moe doprowadzi przestudiowanie opinii Parlamentu Europejskiego w drugim czytaniu, zgodnie z procedur wsplnego podejmowania decyzji. Liczymy, e wikszo na sesji plenarnej Parlamentu Europejskiego bdzie gosowa za przyjciem projektu dyrektywy. Pomimo pozytywnej reakcji ze strony pewnej iloci podmiotw, po osignitym porozumieniu politycznym19 oraz podjcia pewnych energicznych krokw, majcych na celu wprowadzenie w ycie praw pracowNa przykad ograniczenie pracy tymczasowej do szczeglnych sytuacji, jak np. nieoczekiwanego obcienia bd sytuacji szczytu lub rnych ogranicze dotyczcych miejsc pracy/sektorw, w ktrych zatrudnienie znale mog pracownicy zatrudniani przez agencje pracy tymczasowej, ograniczenie ich zatrudniania do prac niebezpiecznych. 19 Vladimir Spidla, komisarz ds. Zatrudnienia, Spraw Spoecznych i Rwnoci Szans na konferencji prasowej, ktra miaa miejsce w Brukseli w dniu 10 czerwca 2008 r. mwi o duym kroku naprzd na korzy pracownikw europejskich; o umocnieniu dialogu spoecznego; o zastosowaniu w praktyce koncepcji modelu flexicurity; o zwikszonym bezpieczestwie i lepszych warunkach dla pracownikw i pracownikw zatrudnianych za porednictwem agencji pracy tymczasowej, przy jednoczesnym zachowaniu elastycznoci, ktrej potrzebuje przemys i do ktrej utrzymania d pracownicy w zakresie pogodzenia ycia zawodowego z osobistym. W Zjednoczonym Krlestwie Trades Union Congress (Federacja brytyjskich zwizkw zawodowych) zachci do rozwoju w tym zakresie. Sekretarz generalny TUC, p. Brendon Barber powiedzia Owe propozycje wespr promowan przez zwizki zawodowe i inne organizacje integracj poprzez walk z dyskryminacj i nierwnym traktowaniem (rdo: komunikat prasowy z dnia 11 czerwca 2008 r.).
18
388
nikw zatrudnionych za porednictwem agencji pracy tymczasowej, jak rwnie innych pracownikw, szczeglnie naraonych na naduycie, konieczne jest podjcie kolejnych dziaa. Pocztek moe stanowi wyeliminowanie wspomnianych wyej strat, jak rwnie poprawa w zakresie odnoszonych zyskw.
Pracatymczasowazaporednictwemagencji model brytyjski

Projekt ustawy zatytuowany Ustawa o pracownikach tymczasowych i pracownikach zatrudnionych przez agencj (rwne traktowanie) 20072008 zosta przedstawiony przez prywatnego czonka parlamentu pana Andrew Millera w 2007 r., a drugie czytanie projektu odbyo si dnia 22 lutego 2008 r.20 Projekt ustawy ma na celu zapewnienie prawa dla pracownikw zatrudnionych przez agencj do korzystania z takich samych podstawowych okresw i warunkw zatrudnienia jakimi ciesz si porwnywalni pracownicy bezporedni. Warto zauway, e przepisy powyszego projektu ustawy odzwierciedlaj artykuy projektu dyrektywy z 2002 roku, ktra jak dotd nie ujrzaa jeszcze wiata dziennego. Rzd brytyjski nigdy nie by przeciwny (czy raczej tak utrzymuje!) dyrektywie dajcej wiksze prawa pracownikom tymczasowych i pracownikom zatrudnionym przez agencj, jednak sprzeciwia si projektowi dyrektywy w jej pierwotnej postaci. Memorandum objaniao21: rzd obawia si e dyrektywa niesie ze sob ryzyko zmniejszenia atrakcyjnoci pracownikw zatrudnianych przez agencj dla przedsibiorstw ich zatrudniajcych, co mogoby w efekcie doprowadzi do zmniejszenia liczby dostpnych stanowisk pracy. Dyrektywa musi by odpowiednio elastyczna, aby uwzgldni praktyki stosowane w Zjednoczonym Krlestwie.22
Zob. rwnie prb zoenia projektu ustawy przez prywatnego czonka parlamentu poczynion przez Paula Farrellya w 2007 roku, ktra dnia 2 marca 2007 roku okazaa si niepowodzeniem (HC Deb. 2 marzec cc 12451256). 21 Uzasadnienie wniosku dotyczcego prawodawstwa wsplnotowego, zmieniony wniosek dyrektywy w sprawie pracy tymczasowej [15098/02 COM (02) 701] zoony przez Ministerstwo Handlu i Przemysu dnia 10 stycznia 2003 roku. 22 W zasadzie s trzy gwne problemy zwizane z dyrektyw. Po pierwsze, z brytyjskiego punktu widzenia, kwestia rwnego traktowania i umw zbiorowych (tj. umowy zbiorowe stosuje si w przypadku pracownikw zatrudnionych przez agencj, nie tylko w Zjednoczonym Krlestwie, ale rwnie w caej Europie). Po drugie w niektrych pastwach czonkowskich Unii Europejskiej istnieje rwne traktowanie dla pracownikw zatrudnionych przez agencj jednak w praktyce umowy zbiorowe dziaaj jako jedna z opcji i dlatego te sprawy nie zawsze maj si tak, na jakie
20
Rozdzia XI
389
Mwic w skrcie przepisy ustawy stanowi, e pracownicy zatrudnieni przez agencj maj takie same prawo, jeli chodzi o podstawowe warunki pracy i zatrudnienia jak porwnywalni pracownicy bezporedni. Podstawowe warunki okrelaj zakres czasu pracy, przerwy w pracy, okresy wypoczynku, prac w nocnej porze, patne urlopy i wynagrodzenie, w tym zasiek chorobowy.23 Naley zauway, e prawo do rwnego traktowania bdzie miao zastosowanie pro rata temporis 24. Porwnywalny pracownik bezporedni jest okrelany jako rzeczywista bd hipotetyczna osoba pracujca w przedsibiorstwie uytkownika kocowego. 25 Projekt ustawy zawiera zapis mwicy o poprawie szans pracownikw tymczasowych na stanie si pracownikami bezporednimi. Dlatego te pracodawca jest zobowizany informowa pracownika tymczasowego o dostpnoci odpowiednich wakatw. Wszelkie warunki pracy, ktre uniemoliwiaj pracownikowi tymczasowemu stanie si pracownikiem bezporednim s niewane.26 Projekt ustawy zapewnia pracownikom zatrudnionym przez agencj wystarczajcy poziom ochrony w rnych dziedzinach. Dlatego te pracownik zatrudniony przez agencj, ktry jest pracownikiem oraz kwalifikuje si do takich dziaa, bdzie mg zoy skarg z powodu niezgodnego z prawem rozwizania stosunku pracy. Taki robotnik ma prawo do nie ponoszenia adwygldaj. Po trzecie kwestia okresw kwalifikacyjnych. Czy powinny istnie, a jeli tak to jak dugo powinny trwa? Rne pastwa czonkowskie maj rne opinie na ten temat (zob. Pracownicy tymczasowi i pracownicy zatrudnieni przez agencj (Ustawa o rwnym traktowaniu 2007 08 Nr 27 2007-08. badanie 08/17-18 luty 2008 r., Biblioteka Izby Gmin na str. 18). Warto zwrci uwag na fakt, e brytyjskie organizacje pracownikw s wrogo nastawione do dyrektywy poniewa doprowadzi ona do zmniejszenia moliwoci pracy w sektorze pracy tymczasowej, sprawi rwnie, e trudniej bdzie osobom wykluczonym znale patne zatrudnienie, spowoduje niepotrzebne braki umiejtnoci i stworzy dodatkowe obcienia administracyjne oraz spowoduje dodatkowe koszty zatrudniania personelu tymczasowego. Brytyjski ruch zwizkowy w sposb energiczny i nieprzerwany wspiera projekt dyrektywy jak rwnie ustaw z powodu wyzysku pracownikw zatrudnionych przez agencj ds. prac tymczasowych. Zob. rwnie porozumienie z Warwick z 2004 roku, w ktrym to rzd brytyjski poczyni wiele ustpstw wobec zwizkw zawodowych. Na licie pidziesiciu szeciu ustpstw zaznao si rwnie wsparcie dla dyrektywy. (Zob. UNISON Full Employment and Working in Modern Britain TULO Guide to commitments, National Policy Forum, 25 lipiec 2004 r.) 23 Klauzula 3 ust. 1 i 2 Ustawy 2007-08. 24 Oznacza to e jeli porwnywalny pracownik bezporedni otrzymuje nie mniej ni cz wynagrodzenia lub wiadczenia, ktre powinien otrzymywa pracownik zatrudniony przez agencj nie mniej ni cz tego wynagrodzenia lub wiadczenia za tygodniow liczb godzin porwnywalnego pracownika bezporedniego. Cf. sformuowane w Part-time Workers (Prevention of Less Favourable Treatment) Regulations, 2000. 25 Klauzula 2 ust. 1, 2 i 3 Ustawy 200708. W przypadku gdy zatrudnienie pracownika bezporedniego skoczyo si w momencie mniej korzystnego traktowania, wtedy stopie porwnawczy przestaje istnie. 26 Klauzula 3 ust. 1 i 2 Ustawy 200708.
390
nych negatywnych konsekwencji wynikajcych z rozpoczcia postpowania przeciwko uytkownikowi kocowemu lub agencji zatrudnienia, skadania zezna w takim postpowaniu, czy z powodu jakichkolwiek innych dziaa majcych zwizek z uytkownikiem kocowym lub agencj, twierdzeniem, e uytkownik kocowy naruszy przepisy ustawy, lub odmwi postpowania zgodnie z prawem naoonym na niego na mocy ustawy. Przepis ten obejmuje rwnie osoby, ktre pomagaj robotnikom w dochodzeniu ich praw. 27 Projekt ustawy zajmuje si skargami skadanymi do sdu pracy i egzekwowaniem prawa28 oraz koczy si klauzul interpretacyjn.29 Warto zwrci uwag na fakt, e projekt ustawy nie wspomina o okresie kwalifikujcym, ktry umoliwia pracownikom zatrudnionym przez agencj pozyskanie dodatkowych praw. Std przypuszczenie e prawa te maj zastosowanie od pierwszego dnia pracy. Naiwnym byoby jednak tak przypuszcza! Sprawa ta, obecnie omawiana na poziomie europejskim, nie zostaa jeszcze rozwizana! W takiej sytuacji mao prawdopodobne jest aby rzd brytyjski przyj takie zaoenie. Istnieje due prawdopodobiestwo, e gdy projekt ustawy bdzie rozpatrywany na szczeblu Komisji wprowadzone zostan do niej poprawki. W wietle okresw kwalifikujcych istotne jest podanie pewnych oglnych informacji z powodu postpw jakie miay miejsce od momentu przedoenia, w dniu 31 sierpnia 2007 roku, sprawozdania do Rzecznika. W dniu 20 maja 2008 roku Departament ds. Biznesu, Przedsibiorstw i Reform Regulacyjnych (Department of Business, Enterprise and Regulatory Reform) poinformowa, e rzd i zwizki zawodowe uzgodniy midzy sob propozycje, mwic e po 12 tygodniach zatrudnienia pracownikom tymczasowym zatrudnionym przez agencj, ktrych obecnie jest 1,4 miliona, bd przysugiwa takie same prawa pracownicze (na ograniczonych polach) co pracownikom zatrudnionym na stae. Poinformowano rwnie e zaplanowano legislacj na jesie 2008 roku gwarantujc pracownikom zatrudnionym przez agencj rwne traktowanie, jednak bdzie ona zaleaa od wczeniejszego przyjcia projektu dyrektywy UE. Zaciekle negocjowane propozycje uzgadniane midzy brytyjskimi pracodawcami a zwizkami zawodowymi umoliwi pracownikom zatrudnionym przez agencj po 12 tygodniach zatrudnienia uzyskanie takiego samego wynagrodzenia i prawa do urlopu jak posiadaj pracownicy zatrudnieni na stae. Powysze porozumienie nie obejmuje
Klauzula 3 ust. 3, 4, 5 i 6 Ustawy 6 2007 08. Klauzula 4 ust. 1 i 4 Ustawy 200708. 29 Klauzula 5 Ustawy 2007-08.
27 28
Rozdzia XI
391
zasiku chorobowego i wiadcze emerytalnych, ale obejmuje urlop macierzyski w przypadkach, gdy pracownik zatrudniony przez agencj, aby kwalifikowa si do takiego urlopu, pracuje przez taki sam okres czasu co pracownik zatrudniony na stae. Niniejsze propozycje opieraj si o obejmujce ca Europ porozumienie, ktre osignito w sprawie przepisw projektu dyrektywy (zob. powyej). Dopiero w momencie gdy Unia Europejska wcieli w ycie projekt tej dyrektywy, Zjednoczone Krlestwo bdzie mogo wdroy proponowan brytyjsk legislacj. Chocia Konfederacja Przemysu Brytyjskiego (Confederation of British Industry CBI) zgaszaa silny sprzeciw uznajc za sowami jej zastpcy Sekretarza Generalnego Pana Johna Gridlanda Propozycj rzdu jako przedstawiajc najlepsze z najgorszych rozwiza dostpnych dla przemysu brytyjskiego, nie ma wtpliwoci e osignite zostay podwjne cele polityki flexicurity poniewa zapewniono elastyczno dla pracodawcw brytyjskich i pewne bezpieczestwo dla pracownikw, majc na uwadze fakt e okoo 50% stanowisk pracy zapewnionych przez agencj trwa, krcej ni 12 tygodni. W ten sposb biznes zyskaby ochron na czas gdy prbuje zapeni krtkoterminowe wakaty w pracowitych okresach roku. Umowa midzy brytyjskimi partnerami spoecznymi, a rzdem moe w efekcie utorowa drog do osignicia porozumienia w sprawie projektu dyrektywy na poziomie europejskim W Zjednoczonym Krlestwie nie istnieje definitywny terminarz na przeprowadzeni tych zmian (pomimo romantycznej wizji wpisania brytyjskiej legislacji do zbioru przepisw do jesieni 2008 r.) poniewa stanowi one cz szerszej debaty w sprawie projektu dyrektywy europejskiej.
3. nicjatywaKomisjids.pracownikwnaraonych I nanaduycia
Ponownie przypominamy e charakterystyka i cele nowo utworzonej30 w Zjednoczonym Krlestwie Komisji ds. pracownikw naraonych na naduycia (Commission on Vulnerable Employment) omwiono i oceniono w sprawozdaniu napisanym dla dr Janusza Kochanowskiego, Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczpospolitej Polskiej31. W sprawozdaniu tym stwier30 31
W maju 2007 r. Zob. J. Carby-Hall Sytuacja imigrantw ekonomicznych z polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich unii europejskiej (2008) na str. 371373 i zacznik I.
392
dzono e32 Interesujce bdzie obserwowanie wynikw dialogu spoecznego Komisji w sprawie wyzysku i robotnikw naraonych na wyzysk! W pierwszym caociowym, obszernym sprawozdaniu z maja 2008 roku zatytuowanym Cika praca, skrywane ycie (Hard Work, Hidden Lives)33 Komisja skadajca si z szesnastu czonkw34 zajmuje si licznymi kwestiami.35 Przygotowujc swoje sprawozdanie Komisja czerpaa z dowodw zgromadzonych na podstawie nowych bada, konsultacji publicznej, programu wizyt regionalnych... oraz wywiadw przeprowadzonych z pracownikami naraonymi na naduycia. Zalecenia przygotowane w sprawozdaniu uwzgldniaj, w jaki sposb rni gracze obejmujcy pracodawcw, zwizki zawodowe, rzd brytyjski i organizacje spoeczestwa obywatelskiego mog wsppracowa w celu poprawienia warunkw i losu pracownikw naraonych na naduycia36 w Zjednoczonym Krlestwie. Mona zauway, e prawie wszystkie, jeli nie wszystkie, zalecenia Komisji, s takie same lub podobne do zalece37 podanych w sprawozdaniu opracowanym dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczpospolitej Polskiej. Jednym z przykadw jest zasadnicza kwestia statusu imigrantw zarobkowych. W swoim sprawozdaniu Komisja zaleca reform statusu zatrudnienia w celu poprawienia dostpnych praw i ochrony dostpnej dla pracownikw oraz aby zapobiec faszywemu zatrudnianiu na wasny rachunek 38. Jeli to zalecenie zostaoby wdroone miaoby miejsce rwne traktowanie pracownikw i robotnikw, w tym pracownikw zatrudnionych przez agencj, ktrzy wykonuj tak sama prac jak pracownicy. Nieetyczne jest aby robotnikowi i osobie faszywie zatrudnionej na waIbid. na str. 373. Komisja ds. pracownikw naraonych na naduycia publikacja TUC, 2008 r., str. 235. 34 Zoona przede wszystkim z zastpcy, asystenta lub Sekretarzy Generalnych TUC oraz niektrych stowarzyszonych z nim zwizkw zawodowych; gwnych przedstawicieli pracodawcw, pracownikw naukowych, dziennikarzy oraz czonkw spoeczestwa obywatelskiego. 35 Np.: wyjania pojcie pracownikw naraonych na naduycia (rozdzia 1); omawia wiedz i porady (rozdzia 2); wyzwania dla zwizkw zawodowych (rozdzia 3); pojcie unikania zatrudnienia naraonego na naduycia (rozdzia 4); oraz sposb w jaki mona wprowadza w ycie prawa itp. (rozdzia 5). Rozdzia 6 traktuje o likwidowaniu luk prawnych i praktykach odnoszcych si do zwizkw przemysowych. Ostatni rozdzia przedstawia wiele zalece. 36 Komisja szacuje e w warunkach naraonych na naduycia jest zatrudnionych okoo dwch milionw robotnikw, a niektrzy z nich to imigranci zarobkowi z krajw A8 i A2. Termin zatrudnienie naraone na naduycia obejmuje prac niebezpieczn, w ktrej, midzy innymi, imigranci zarobkowi z krajw A8 i A2 s naraeni na cige ubstwo i trwajc niesprawiedliwo, ktre s wynikiem braku rwnowagi si w stosunku zatrudnienia. 37 Zob. Carby-Hall op. cit., Rozdzia X na str. od 303 do 379. 38 Komisja ds. pracownikw naraonych na naduycia, 2008 r. na str. 211, i porwnaj z zaleceniami przedstawionymi w sprawozdaniu opracowanym dla Rzecznika Praw Obywatelskich Rzeczpospolitej Polskiej na str. od 321 do 328.
32 33
Rozdzia XI
393
sny rachunek odmawiano ochrony prawnej, jaka przysuguje pracownikowi39. Inny przykad rwnolegych zalece odnosi si do lepszej wiedzy i lepszych porad udzielanych, midzy innymi, imigrantom zarobkowym z krajw A8 i A3. Komisja twierdzi, e pracownicy naraeni na naduycia mao wiedz o swoich prawach pracowniczych i trudno jest im na ten temat zasign jakiej porady.40 Dlatego te Komisja zaleca, aby biorcy udzia w sektorze zatrudnienia, a mianowicie zwizki zawodowe i pracodawcy, jak rwnie rzd i spoeczestwo obywatelskie podjy dziaania majce na celu zwikszenie wiedzy na temat praw pracowniczych. Zgodnie z zaleceniami Komisji do spraw pracownikw naraonych na naduycia tacy pracownicy powinni mie moliwo korzystania z porad dziki wikszym rodkom zapewnionym agencjom, organizacjom pozarzdowym i innym placwkom zaangaowanym w kwestie zwizane z pracownikami naraonymi na naduycia, w tym migrantami ekonomicznymi z krajw A8 i A241. Komisja do spraw pracownikw naraonych na naduycia przedstawia wan propozycj, zgodnie z ktr na lokalnych wadzach powinien spoczywa ustawowy obowizek finansowania orodkw doradczych ds. praw pracowniczych. 42 Zapewnioby to naraonym na naruszenia pracownikom moliwo korzystania z wiedzy odpowiednio przeszkolonego i wykwalifikowanego personelu, ktry mgby udzieli takim pracownikom porad na temat przysugujcych im w pracy praw. Komisja do spraw pracownikw naraonych na naduycia zaleca, aby rzd ustanowi Komisj ds. sprawiedliwoci w zatrudnieniu, ktra peniaby dwie funkcje. Pierwsza z nich polegaaby na wiadczeniu usug doradczych w zakresie szeroko pojmowanych rnorodnych kwestii politycznych. Druga natomiast dotyczyaby zapewniania strategicznego zarzdzania koordynacj
Zob. zagadk spowodowan brytyjskimi oglnymi przepisami prawa dotyczcymi kwestii kto jest pracownikiem a kto robotnikiem lub osob zatrudnion na wasny rachunek w J. Carby-Hall op. cit. szczeglnie w zaczniku E na str. od 154 do 189 i str. i od 85 do 91. Chocia brytyjski system okrelania statusu pracownika jest zoony, i tworzy wiele niejasnoci a do momentu uzgodnienia szczegowych faktw, system ten dziaa dokadnie i sprawiedliwie oraz nie ulega przeterminowaniu jak sugeruje streszczenie CoVE do jej sprawozdania (na str. 5). 40 W rzeczy samej jest to prawd, poniewa rozpowszechnianie informacji na temat praw pracowniczych jest bardzo skpe. Rzd robi niewiele by rozpowszechnia informacje na temat tych praw a takie organy jak Biuro Porad Obywatelskich (Citizens Advice Bureaux CAB) maj albo ograniczon wiedz na ich temat albo nie maj jej wcale, lub maj zbyt mao personelu i nie s w stanie skutecznie radzi sobie z pytaniami stawianymi przez imigrantw zarobkowych z krajw A8 i A2. 41 Zob. porwnywalne zalecenia opracowane przez J. Carby-Hall w op. cit. na temat roli zwizkw zawodowych na str. 332 i 334 i bardziej oglnie na str. od 328 do 337, na temat roli sub publicznych na str. 346, na temat praw na stronie 350, itd. 42 Zob. raport Komisji ds. pracownikw naraonych na naduycia z 2008 r. Ibid. na str. 4.
39
394
egzekwowania praw pracowniczych. Pomimo faktu, e Krajowy Zwizek Biur Porad Obywatelskich (ang. National Association of Citizens Advice Bureaux) wyrazi poparcie dla utworzenia Komisji ds. sprawiedliwoci w zatrudnieniu, autor sceptycznie podchodzi do dodatkowego szczebla doczanego do ju istniejcych organw, ktrych czonkowie mogliby zosta odpowiednio przeszkoleni, aby mc wiadczy usugi doradcze pracownikom naraonym na naduycia w zakresie praw pracowniczych43. Powoana ewentualnie Komisja ds. sprawiedliwoci w zatrudnieniu byaby zatem zbyt odlega i, w zwizku z tym, niedostpna dla pracownikw naraonych na naruszenia. W sytuacji gdy prawa pracownicze nie s przestrzegane przez pracodawcw lub agencje, naley doprowadzi do ich skutecznego egzekwowania, na przykad za pomoc usug doradczych BPO; wwczas proponowane orodki doradcze wadz lokalnych (zob. powyej) miayby moliwo skierowania skarg pracownikw naraonych na naruszenia do odpowiednich pracodawcw. Innym powodem, dla ktrego autor nie jest przychylny utworzeniu Komisji ds. sprawiedliwoci w zatrudnieniu, jest przedstawiona przez niego w jego raporcie propozycja rozszerzenia uprawnie Urzdu ds. Porednictwa Pracy na wszystkie sektory, w ktrych zatrudnieni s pracownicy naraeni na naruszenia, a nie ograniczania ich, jak to ma miejsce obecnie, wycznie do przemysu spoywczego44. Dobrze45 jest wiedzie, e Komisja do spraw pracownikw naraonych na naduycia twierdzi, e ju najwyszy czas, aby zwizki podjy skoordynowane, krajowe dziaania suce zorganizowaniu i zwerbowaniu pracownikw naraonych na naruszenia oraz do podjcia dziaa majcych na celu podniesienie stopnia czonkowstwa nie tylko wrd zatrudnionego personelu, ale take pracownikw podwykonawcw i robotnikw zapewnianych przez agencje zarzdzania (zob. str. 5 raportu)46.
Zob. J. Carby-Hall op. cit. zwaszcza str. 365 i 366, ktry w sposb szczeglny przedstawia i wyjania to uczucie. 44 Zob. op. cit., na str. 364 i 365. Naley take zauway, e Komisja do spraw pracownikw naraonych na naduycia zaleca rwnie, aby Urzd ds. Porednictwa Pracy udowodni, e jest w stanie wprowadzi w ycie standardy miedzy innymi w sektorze zbierania owocw morza i ywnociowym, oraz e system przyznawania pozwole przez Urzd ds. Porednictwa Pracy powinien zosta rozszerzony na inne sektory przemysu, w ktrych wykorzystywani s pracownicy naraeni na naduycia. (Zob. str. 4 raportu Komisji do spraw pracownikw naraonych na naduycia). W sytuacji gdy zakres dziaania zostanie zwikszony i nadal bdzie miao miejsce zjawisko wyzysku pracownikw naraonych na naduycia (podwaajc reputacj pracownikw/agencji), pracodawcy wyzyskiwacze strac pozwolenie na prowadzenie dziaalnoci. 45 Zob. zalecenia opracowane w raporcie tego autora op. cit., na str. od 328 do 338. 46 W sytuacji gdy w miejscu pracy dziaa zwizek zawodowy, zwizek powinien ustali czy pracownicy s zatrudnieni na stae czy na czas okrelony. Zwizki zawodowe powinny take dy do prowadzenia rekrutacji w zakadach, w ktrych wystpuje zjawisko wyzysku i tym samym cign wszystkich pracownikw naraonych na naduycia.
43
Rozdzia XI
395
Raport Komisji do spraw pracownikw naraonych na naduycia mwi o pracownikach wsppracujcych ze sob w celu zlikwidowania przypadkw stosunkw pracy naraonych na naduycia. Mwi take o opracowywaniu etycznych inicjatyw pracowniczych angaujcych istniejce organizacje, ktre uwzgldniaj koncepcj odpowiedzialnoci spoecznej biznesu (ang. corporate social responsibility)47 w ramach opracowywania standardw acucha dostaw48, majcych na celu zwalczanie naraonych na naruszenia stosunkw pracy. Autor w peni zgadza si z t propozycj i popiera j49.
4. senofobia,mieszkalnictwo,bezdomno K iprzestpczo
Zagadnienie ksenofobii zostao ju omwione50. Raport fundacji Foundation Joseph Rowntree51 zatytuowany Czym jest dzisiejsze zo spoeczne? (What are todays social evils?)52 mwi, e nadal istnieje due poczucie niepokoju53 jeli chodzi o migrantw ekonomicznych, ktrzy s postrzegani jako zo spoeczne z powodu konkurencji jak stanowi54 w obliczu ograniczonej liczby miejsc pracy i zasobw mieszkaniowych55.
Dyskusja nad pojciem odpowiedzialnoci spoecznej biznesu znajduje si w: J. Carby-Hall Responsabilit Sociale de LEntreprise en Common Law et Dveloppement dune Corporative Social Responsibility w Quelle Responsabilit Sociale pour lEntreprise (P. Auvergnon (Ed) Presses Universitaires de Bordeaux (2005) na str. od 161 do 177. 48 Uwaa si, e okoo 79% pracownikw zawiera umowy na prace podwykonawcze w innych zakadach. acuch dostaw wydua si zatem i staje si bardziej zoony, co oznacza, e zjawisko wyzysku nie moe by skutecznie kontrolowane. W zwizku z tym pracodawcy powinni robi wszystko co ley w ich mocy, aby nie wspiera pozbawionych skrupuw pracodawcw w ramach takiego dugiego acucha dostaw. 49 Zob. raport tego autora op. cit., na str. 333 i 334, w ktrym zawarte s dokadnie te same zalecenia dotyczce zgodnych z zasadami etyki praktyk w pracy (str. 333) i odpowiedzialnoci spoecznej biznesu (str. 334). 50 Zob. J. Carby-Hall ,,Sytuacja imigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 w pastwach czonkowskich Unii Europejskiej Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich (2008) str. od 340 do 342. 51 Bdcy wynikiem badania internetowego przeprowadzonego na grupie 3500 osb i dyskusji grupowych z osobami na og nieuwzgldnianymi. 52 Kwiecie 2008 r. 53 Ibid. str. 1. 54 Mimo e wyniki bada fundacji Joseph Rowntree Foundation uwidoczniy gospodarcze i spoeczne korzyci bdce skutkiem napywu imigrantw przybyych do Zjednoczonego Krlestwa i krytyczne przejawiajce si brakiem tolerancji negatywne postawy obywateli brytyjskich (str. 6). Wedug Fundacji JR obywatele brytyjscy powinni mie wiksze pojcie na temat zjawiska imigracji stanowicego cz bogatego obrazu Zjednoczonego Krlestwa. 55 Moda bezdomna osoba, ktra uczestniczya w grupie dyskusyjnej powiedziaa: Po co sprowadza coraz wicej ludzi skoro nie mona poradzi sobie z istniejcymi ju problemami? Ibid. str. 5. Zob. zalecenie w sprawie bezdomnoci w J. Carby-Hall op. cit., str. 349.
47
396
Nietolerancja, uprzedzenia, dyskryminacja i stereotypy odnoszce si do osb, ktre rni si ze wzgldu na etniczne i religijne pochodzenie take zostay uwzgldnione w badaniach fundacji Joseph Rowntree jako zo spoeczne. Duo informacji na temat warunkw mieszkaniowych, problemu bezdomnoci i mieszkalnictwa spoecznego odnoszcych si do migrantw ekonomicznych z krajw A8 znalazo si w raporcie na temat spraw gospodarczych Komisji do spraw Unii Europejskiej brytyjskiej Izby Lordw56, w tym midzy innymi na temat zwikszonego stopnia naraenia obywateli krajw A8 na mieszkanie w ubogich, przepenionych mieszkaniach57, w lokalach wieloosobowych 58, w mieszkaniach socjalnych59 i na ulicy w centralnej czci Londynu60 . Faktem jest, e napyw migrantw ekonomicznych z krajw A8 i A2 przyczyni si do podniesienia napicia w brytyjskim spoeczestwie61 i doprowadzi do nasilenia si pewnego rodzaju przestpstw.62 Siy policyjne Zjednoczonego Krlestwa staraj si w zwizku z tym o uzyskanie od rzdu wikszych rodkw na pokrycie kosztw rosncych w wyniku wystpowania zjawiska migracji z krajw A8 i A2 oraz koniecznoci korzystania z usug tumaczy w celu egzekwowania prawa 63. Raport zoony przez naczelnika policji64 do Ministerstwa Spraw Wewntrznych mwi o tym, e skutecznemu pilnowaniu porzdku publicznego przeszkadza saba koordynacja midzy policj Zjednoczonego KrThe Economic Impact of Immigration 1. raport sesji 200708, cz 1, 1 kwietnia 2008 r., The Stationary Office Ltd. Londyn, str. od 49 do 51. Zob. take badanie instytucji Homeless Link z lutego 2008 r. zatytuowane Central and Eastern European Rough Sleepers in London http://www. homeless.org.uk/policyandinfo/issues/EU10s/basesurvey 57 Ibid. pkt 173. 58 Ibid. pkt 174. 59 Ibid. pkt 176. Zapotrzebowanie na mieszkania socjalne ze strony migrantw ekonomicznych jest stosunkowo niskie (1% migrantw ekonomicznych z krajw A8) poniewa o mieszkania specjalne mog si ubiega dopiero po roku zatrudnienia w Zjednoczonym Krlestwie. Migranci ekonomiczni z krajw A8 nieposiadajcy domu nie s klasyfikowani jako bezdomni i jako tacy nie s liczeni. 60 Ibid. pkt 179. Z badania przeprowadzonego w 2006 r. przez Rad dzielnicy Westminster wynika, e okoo poowa osb picych na ulicach w centralnej czci Londynu to migranci ekonomiczni z krajw A8, natomiast z badania przeprowadzonego przez Homeless Link wynika, e okoo 18% osb picych na ulicach regionu administracyjnego zwanego Wielkim Londynem to imigranci pochodzcy z krajw A8 i A2. 61 Zob. Financial Times, 18 kwietnia 2008 r. str. 2 Ministers and Police split on Migration Cash. 62 Np. przestpstwa popeniane na tle nienawici i zachowania antyspoeczne. Zob. omwienie zagadnienia w: J. Carby-Hall op.cit. str. od 243 do 245. 63 Odnotowano, e tylko w latach 2006-07 w Londynie wydano 14 milionw GBP na pokrycie rosncych kosztw zwizanych z korzystaniem z usug tumaczy. Mniejsze siy policyjne musz sprosta wikszym wyzwaniom zwizanym z napywem imigrantw z krajw A8 i A2 (rdo: Financial Times z 18 kwietnia 2008 r., str. 2). 64 17 kwietnia 2008 r.
56
Rozdzia XI
397
lestwa i, bdcymi jej odpowiednikami, zagranicznymi organami. Z tego powodu Konsulat Rzeczypospolitej Polskiej w Beverley i jego oddzia ds. wsppracy naukowej i edukacyjnej na Uniwersytecie w Hull wynegocjowa porozumienie midzy policj z Humberside, wojewdzk jednostk policji w Krakowie oraz Krakowsk Szko Wysz im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego, zgodnie z ktrym bdzie prowadzona staa wymiana funkcjonariuszy policji w celu lepszego zrozumienia i lepszego egzekwowania prawa w takich przypadkach, jak zachowania antyspoeczne, nadmierne spoywanie alkoholu, przestpstwa na tle nienawici, przestpstw drogowych, itd. Brytyjscy policjanci ubrani w subowe mundury bd patrolowa obszar podlegajcy wojewdzkiej jednostce policji w Krakowie, a polscy policjanci rwnie w subowych mundurach bd patrolowali obszar podlegajcy policji z Humberside. Edukacyjna cz programu skierowana do obu si policyjnych bdzie prowadzona przez Krakowsk Szko Wysz im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Program nauczania obejmie midzy innymi ustaw o policji i praktyczne jej dziaanie w Polsce i Anglii, teori i charakter przestpstw, kryminologi, ustawy dotyczce niektrych przestpstw i wykrocze, itd. Pierwsz wymian zaplanowano na listopad 2008 r.
5...itak,mimostosowaniadrakoskichrodkw, . zjawiskowyzyskunadaljestobecne!
Wprowadzenie
Z bada wynika, e mimo obowizujcych w Zjednoczonym Krlestwie ustaw majcych na celu ochron pracownikw w sektorach, w ktrych stwierdzono wystpowanie zjawiska wyzysku65 i mimo powoania wyspecjalizowanych organw do zwalczania takich niezgodnych z prawem praktyk66, pozbawieni skrupuw pracodawcy i agencje dopuszczaj si wyzysku migrantw ekonomicznych.
Np. ustawy o zdrowiu i bezpieczestwie, ustawy o minimalnych wynagrodzeniach, wynikajce z prawa powszechnego obowizki troski o pracownikw ze strony pracodawcw, ustawy o zwizkach zawodowych; ustawy o dyskryminacji, itd. 66 Np. Urzd ds. Porednictwa Pracy (GLA) ustanowiony na mocy Ustawy o licencjonowanym porednictwie pracy z 2004 r. i Komisja ds. Pracownikw naraonych na naduycia ustanowiona podczas Kongresu Zwizkw Zawodowych. W celu zapoznania si z analiz GLA zob. take J.Carby-Hall op cit., str. od 251 do 263 i str. od 364 do 366 w celu zapoznania si z zaleceniami.
65
398
W raporcie zoonym Rzecznikowi Praw Obywatelskich Rzeczypospolitej Polskiej, napisano, e odnotowano pewne uchybienia67 w odniesieniu do dziaalnoci Urzdu ds. Porednictwa Pracy (GLA)68 w pierwszych miesica jego dziaania. Ostatnie wydarzenia jednake zaprzeczaj tym pocztkowym wnioskom! Urzd ds. Porednictwa Pracy (GLA) sta si skuteczn organizacj dziki, uywajc sw pana Paula Whitehousea, kierownika urzdu, rozprawieniu si z praktykami niezgodnego z prawem zatrudnienia w celu ochrony pracownikw przed wyzyskiem.69 Urzd ds. Porednictwa Pracy zaostrzy dziaania wykonawcze poprzez wprowadzenie szeregu inicjatyw, do ktrych nale midzy innymi gromadzenie informacji, niezapowiedziane kontrole, wspieranie wykorzystywanych pracownikw, organizowanie grup wsparcia, przekazywanie przez osoby zatrudnione w przemyle informacji na temat nieuczciwych porednikw pracy, odbieranie porednikom pozwole na prowadzenie dziaalnoci, prowadzenie dziaa angaujcych inne agencje takie jak na przykad Agencja Obsugi Pojazdw i Operatorw (VOSA), Urzd Skarbowy i Celny, policja, itd. Naduycia dokonywane wobec migrantw ekonomicznych w rnych czciach Zjednoczonego Krlestwa70 s przedmiotem coraz wikszej liczby dziaa71, dochodze, postpowa sdowych, itd. do tego stopnia, e Urzd ds. Porednictwa Pracy zosta nazwany drakosk instytucj na co kierownik Urzdu odpowiedzia: Tak, tacy jestemy! Jestemy take li i bdziemy jeszcze gorsi dla tych, ktrzy naduywaj niekorzystnej sytuacji osb naraonych na naduycia w pracy72. Istnieje zatem inny poziom sektora, ktrego zwyky obywatel nie dostrzega i nie ma pojcia o jego istnieniu. w poziom ma wpyw na zastraszanie, przypadki pracy przymusowej, niewolnicze i niezgodne z prawem praktyki stosowane wobec naraonych na naduycia pracownikw. Taki stan rzeczy w XXI wieku jest czym niewiarygodnym! Urzd ds. Porednictwa Pracy dy do wyzwolenia z tego pieka tych pracownikw, ktrych wikszo stanowi migranci
Zob. J. Carby-Hall op. cit. str. od 260 do 263. Zob. w szczeglnoci op. cit., str. 262 i 263. 69 rdo: Komunikat prasowy TUC z 12 lutego 2008 r. 70 W Szkocji, Irlandii Pnocnej, Walii i innych czciach Anglii. 71 Np. Operacja Ajax rozpoczta 2 czerwca 2008 r. planowana na 18 miesicy, polegajca na prowadzeniu niezapowiedzianych kontroli na terytorium caego Zjednoczonego Krlestwa, w miejscach, w ktrych moe wystpowa zjawisko wyzysku. Operacja Westport, 28 lutego 2008 r. i inne operacje angaujce rne agencje. 72 rdo: Komunikat prasowy GLA z 7 maja 2008 r.
67 68
Rozdzia XI
399
ekonomiczni z zamorskich krajw A873 i A274 oraz75 z innych pastw nalecych do Unii Europejskiej76. Kierownik Urzdu ds. Porednictwa Pracy powiedzia Urzd ds. Porednictwa Pracy zosta powoany aby zwalcza nieuczciwych pracodawcw i porednikw pracy. Zdobywamy wyniki dziki silnym dziaaniom egzekwujcym prawo, ktre s jedynym sposobem na zwalczenie zjawiska wyzysku. Wszdzie tam, gdzie natykamy si na wykorzystywanie naraonych na naduycia pracownikw, wykorzystujemy wszystkie przysugujce nam uprawnienia do prowadzenia walki w obronie naraonych na naduycia pracownikw w caym Zjednoczonym Krlestwie77.
Krtki opis praktyk wyzysku elementy dj vu i udoskonalenia

Jakie przykady amania prawa i naruszania norm zidentyfikowano w ostatnich miesicach w wyniku dziaalnoci Urzdu ds. Porednictwa Pracy (GLA)? Wikszo z nich poddano ju ocenie i analizie w Raporcie78. Dlatego te zwizy i krtki opis przedstawiony zosta poniej w celu ilustracji cigej tendencji niepohamowanego wzrostu. Byo kilka przypadkw porednikw typu gangmaster podzlecajcych migrantw zarobkowych porednikom bez licencji typu gangmaster w spoywczym acuchu produkcyjnym. Takie praktyki naruszaj przepisy o licencjach. Wyposaenie ochronne kupowane byo przez migrantw zarobkowych, co narusza przepisw BHP. Pobierano zbyt wysokie opaty za zakwaterowanie, co jest sprzeczne z przepisami o minimalnej pacy. Nie pacono minimalnej pacy rolniczej. Nastpstwem opat administracyjnych wynoszcych 10 byo zmniejszenie zarobkw migrantw zarobkowych do wysokoci poniej minimalnej pacy. Czsto nie pacono minimalnej pacy. Pobierano zbyt wysokie, wynoszce12 obowizkowe dzienne opaty za transport na odcinku trzech mil (okoo 5 km). Przez trzy tygodnie migrantom zarobkowym nie wypacano pensji. Do transportu migrantw zarobkowych uywano niesprawnych minibusw, naraajc ich tym samym na niebezpieczestwo wypadkw drogowych. W wielu przypadkach kierowcy busw nie mieli odpowiedniego prawa
Gwnie z Polski, ale take z Litwy, otwy, Sowacji i Wgier. Bugaria i Rumunia. Zwaszcza z Indii, Pakistanu, Chin i Filipin. 76 Zwaszcza Portugalii. 77 rdo: Komunikat prasowy GLA z 7 maja 2008 r. 78 Zob. J. Carby Hall op. cit. na str. 205290.
73 74 75
400
jazdy, uprawniajcego ich do transportu innych osb. W stosunku do migrantw zarobkowych czsto stosowano groby i przemoc sown. W niektrych przypadkach odnotowano przymuszanie do pracy. Migranci zarobkowi musieli uiszcza bardzo wysokie opaty za nieodpowiednie zakwaterowanie lub mieszkanie ze zbyt du iloci osb. Warunki te sprawiay, e zdrowie migrantw zarobkowych czsto naraano na szwank. Czsto manipuluje si dokumentami migrantw zarobkowych. Do odpowiednich wadz porednik pracy typu gangmaster nie wpaca ani podatkw ani ubezpieczenia poniewa agencja nie wprowadzia adnego systemu do cigania podatku dochodowego, ubezpieczenia krajowego czy VAT-u. Porednik typy gangmaster czsto nie paci migrantom zarobkowym przysugujcym im zgodnie z prawem wypaty za czas choroby ani zapaty za urlop. Zdarzay si przypadki, gdy porednik typu gangmaster wycofywa pac nalen migrantowi zarobkowemu. Czsto nie dawano migrantom paskw wypat. Migranci zarobkowi czsto pracowali w nadgodzinach bez podpisywania 48-godzinnej umowy opt-out. Nie przeprowadzono adnych szkole w zakresie BHP oraz znaleziono liczne nieprawidowoci w umowach i zapisach79. W innym przypadku80 GLA odkryo, e nie kontrolowano waciwie ryzyka zwizanego z BHP, na ktre naraeni byli migranci; dokumenty zwizane z 48-godzinn umow opt-out nie byy przygotowane zgodnie z przepisami. Potrcenia z tytuu podatku czy krajowego ubezpieczenia nie byy waciwe i nie zostay wpacone do urzdu skarbowego i celnego. Wykazano inne nieprawidowoci w umowie. Oprcz braku dokumentacji wiadczcej o tym, e potrcenia z pacy migrantw z tytuu podatku dochodowego byy wpacane do urzdu skarbowego i celnego oraz braku licencji na minibusy z 15 miejscami siedzcymi, Agencja (i jej dyrektor)81 wprowadzia urzdnikw GLA w bd rwnie dlatego, e zapewniaa, e firma nie uywaa wasnych pojazdw do transportu pracownikw z i do miejsca pracy; wstrzymywaa urzdnikw GLA i uniemoliwia im przegld najwaniejszych dokumentw. Nie proZob. np. Gurkhas UK Limited, Sevenoaks w Kent, z dnia 10 lipca 2008. T firm powiadomiono na pimie, e zostanie przeprowadzona inspekcja GLA. Pierwsz inspekcj przerwano, poniewa dane dokumenty nie zostay udostpnione. Druga inspekcja wykrya liczne niezgodnoci, co, wedug GLA, sugerowao, e zarzd firmy nie rozumia podstawowych wymogw prawnych dotyczcych prowadzenia dziaalnoci i postanowi je zignorowa. W kwietniu 2008 r. cofnito licencj ze skutkiem natychmiastowym, a odwoanie od tej decyzji nie przynioso efektu. 80 Renovatio Limited, Turriff w Szkocji, dnia 10 lipca 2008. Ieva Osite stracia licencj i nie odwoywaa si od decyzji GLA. 81 Stonehouse Recruitment Ltd, Oldbury w West Midlands, prowadzona przez dyrektora Gurdipa Singha. 16 lipca 2008. Licencja tej firmy zostaa cofnita.
79
Rozdzia XI
401
wadzono rwnie zapisu przepracowanych dni i godzin i nie rozliczono si z dziesicioma migrantami, poniewa nie prowadzono dla nich zapisw. Znaleziono rwnie wiele nieprawidowoci w umowach oraz narusze przepisw dotyczcych czasu pracy. W pierwszej takiej sprawie, ktra zakoczya si wyrokiem82, oskarony zosta skazany na 18 miesicy w zawieszeniu oraz 140 godzin prac spoecznych poniewa dziaa bez licencji porednika typu gangmaster. ledztwo przeprowadzone przez GLA ujawnio, e migranci zarobkowi z Polski pracowali pod przymusem83. Do tych warunkw zaliczy naley list z grob, wystosowany do pracownikw, informujcy, e przed kocem obowizywania umowy nie mog zrezygnowa z pracy, jeli nie uiszcz opaty w wysokoci 700 . Jeli nie maj pienidzy, opata ta zostanie pokryta albo przez pracownikw albo przez ich rodziny w kraju pochodzenia. Niektrzy migranci owiadczyli, e otrzymywali 24 za dziewiciogodzinny dzie pracy. Za kady zebrany bukiet kwiatw pracownicy otrzymywali 4 pensy. Pacy nie mona byo obliczy w sposb waciwy, poniewa nie prowadzono zapisu czasu pracy. Nie pacono minimalnej pacy obowizujcej w Szkocji. Agencja Obsugi Pojazdw i Operatorw (VOSA) wydaa zakazy odnonie do szeciu pojazdw Timberland poniewa okazay si niebezpiecznie. Zakazy te jednak zignorowano i pojazdy wci przewoziy migrantw codziennie na dugich trasach84. Migranci nie wyrazili zgody na potrcanie z pacy kwot na opaty z tytuu transportu i zakwaterowania. Migranci musieli paci za odzie ochronn. W kadym pokoju mieszkao od szeciu do omiu pracownikw. Znajdoway si one w budynkach, ktre wczeniej mieciy farmy i ktre nie uzyskay licencji domw przeznaczonych do zasiedlenia przez wiele osb. Nie byo wystarczajcej iloci ek dla 43 migrantw i byy jedynie cztery toalety. Kuchnia wyposaona bya poniej standardw, a brudna pralnia dziaaa w obrbie kuchni, co stwarzao powane ryzyko poarowe i sanitarne. Przeprowadzono inspekcj w miejscu zakwaterowania i stwierdzono, e miejsce to nie nadawao si do zamieszkania.
Fiona Jane Clark z Bracken Brae, Perth w Szkocji, 30 maja 2008 r. Sprawa toczya si przed sdem Sheriff Court dla Tayside, Central and Fife (sd pierwszej instancji cywilny i karny) w Szkocji. 83 Patrz Timberland Homes Ltd. dziaajca jako Timberland Recruitment z dyrektorem Jonathanem Becksonem, 7 maja 2008 r. Cofnito licencj tej firmie. GLA przekazaa t spraw U.K. Human Trafficking Centre (UKHTC, Brytyjskie Centrum Przeciwko Handlowi Ludmi), a raporty odnonie do pojazdw transportujcych migrantw zarobkowych zostay przekazane szkockiemu prokuratorowi w celu rozwaenia wszczcia postpowania. 84 Raporty odnonie do pojazdw zostay przekazane szkockiemu prokuratorowi w celu wszczcia postpowania wobec tej firmy.
82
402
Jim Sheridan, pose z hrabstw Paisley i Renfrewshire North powiedzia: Gratuluj tym, ktrzy ujawnili t przeraajc histori naduywania praw pracownika. To co, w co trudno uwierzy w Wielkiej Brytanii XXI wieku.85 Odnotowano rwnie inny przypadek86 pracy w warunkach przymusu, gdy pracownik zosta pobity przez dyrektora firmy. Ten sam dyrektor stosowa rwnie groby i przemoc sown w stosunku do niego i innych pracownikw firmy. Bez wyjanienia potrcano godziny z pacy pracownikw. Zdarzao si to regularnie. Jeli pracownicy wnosili skargi, z miejsca byli zwalniani. Pracownicy odczuwali strach, gdy minibusy transportujce ich do pracy jedziy z zawrotn prdkoci i byy tak przepenione, e pracownicy musieli siedzie na pododze. Pracownikw zmuszano do korzystania z transportu firmy, za ktry musieli paci 4.50 na dzie. Gdyby pracownik nie skorzysta z transportu, zostaby zwolniony. Za transport trzeba byo uiszcza opaty nawet wtedy, gdy nie byo pracy. Migrantom wmawiano, e jeli wyjad na wakacje, nie otrzymaj adnego wynagrodzenia. Umowy zawieray nieprawdziwe informacje, nie dawano rwnie kopii umw, a podpisy faszowano. Zwalniano pracownikw, ktrzy kwestionowali warunki umowy czy te wnosili skargi. Nie przeprowadzono rwnie szkolenia w zakresie bezpieczestwa pracy. Przewodniczcy GLA stwierdzi, e wielu byo zbyt przeraonych, by z nami rozmawia, ale ci, ktrzy si zdecydowali, zmienili wiele i umoliwili nam zorganizowanie byskawicznej akcji, by zakoczy cierpienie i przemoc87. Chocia mona zauway elementy dj vu we wszystkich tych przypadkach; ilustruj one fakt, e zjawisko wyzysku wci wystpuje. Niniejsze badanie wskazao nowy element nowe, rozwijajce si tendencje. Skadaj si na nie pewne udoskonalenia we wspomnianych wyej praktykach; ich celem jest utrudnienie (przez porednika typu gangmaster) ich wykrycia przez wadze. Proces ten opiera si na wielu niuansach. W sprawie Goose Recruit Ltd.88, ktremu cofnito licencj, ceny za zakwaterowanie byy bardzo wysokie, ale starano si to ukry poprzez potrcanie czci pienidzy migranta zarobkowego bezporednio z jego
Zob. te Sekretarz Generalny UNITE, komentarz Jacka Dromeya: Skala i wielko naduy zadziwia. Akcja GLA uwolni tych pracownikw z pracowniczego pieka i bdzie znaczcym sygnaem dla innych pracodawcw tego sektora, e jeli bd oszukiwa pracownikw, nie bd mogli prowadzi dziaalnoci. 86 EIS Recruitment Ltd. ktrej dyrektorem by Shamus Paul, 16 kwietnia 2008 r. GLA cofna licencj firmy ze skutkiem natychmiastowym. 87 rdo: Komunikaty prasowe GLA, 17 kwietnia 2008 r. 88 15 kwietnia 2008 r.
85
Rozdzia XI
403
konta bankowego. Oznaczao to, e te potrcenia nie widniay na pasku wypat89. Kolejne udoskonalenie odkryto w czasie trzydniowej, poczonej akcji GLA oraz Agencji Obsugi Pojazdw i Operatorw (VOSA). Zorganizowano kontrole pojazdw transportujcych Polakw, Sowakw i Anglikw do pracy przy zbieraniu onkili. Jedno z udoskonale polegao na tym, e zmuszano pracownikw do oddania paszportw porednikowi typu gangmaster90. Wreszcie w sprawie Vilnius Recruitment Ltd z Leiston w Suffolk91, GLA, przy cofaniu licencji, wykrya, midzy innymi, haniebne zaniedbanie w zakresie bezpieczestwa pracownikw przejawiajce si uywaniem nieubezpieczonych pojazdw92 do transportu pracownikw.
Kilkauwagkocowychdotyczcychskutkwwyzysku wobecostrychrodkwUrzduds.PorednictwaPracy (GLA)

Naley pamita, e GLA zostao powoane w celu ochrony praw pracowniczych, w tym praw migrantw zarobkowych, ktrzy pracuj w Zjednoczonym Krlestwie w takich sektorach, jak rolnictwo, ogrodnictwo, lenictwo, zbieranie may, przetwrstwo spoywcze, pakowanie ywnoci.
Inne praktyki wyzysku w tej sprawie miay charakter dj vu i polegay na nieprowadzeniu zapisw godzin pracy, pracy po godzinach, niewystarczajcej iloci przerw midzy zmianami, braku zapaty za urlop, braku szkole z zakresu BHP itp. (rdo: Komunikaty prasowe GLA). Inne sprawy odnonie do elementw dj vu to Manantus Ltd. pod firm 247 Staff w Burton-on-Trent (dyrektor Robert Taylor), ktra zmuszaa migrantw zarobkowych do ycia w zrujnowanych i zatoczonych miejscach takich jak pokj mierzcy 2,8 m na 3,8 m dzielony przez trzech dorosych ludzi, dwoje dzieci i niemowl, wyposaony w jeden podwjny materac, jeden pojedynczy materac oraz siedzenie dla dziecka. Nie pokazywano wynajmujcym rachunkw za gaz i elektryczno. Agencja wymuszaa podpisy pracownikw pod zleceniami staymi dla bankw; groono im, e jeli ich nie podpisz, to nie bdzie dla nich pracy. Nie wypacano pacy minimalnej po tym, jak potrcano opaty za zakwaterowanie. Pracownikw karano jeli rezygnowali z pracy przed kocem obowizywania 12-miesicznej umowy najmu. Jeli rezygnowali przed upywem 12 miesicy, musieli zapaci ca kwot czynszu. Nie pozwalano pracownikom szuka nowego zakwaterowania nawet w przypadku, gdy otrzymywali oni powiadomienie o kocu najmu. Jeli chcieli pracowa, zmuszani byli do pacenia za znalezione im zakwaterowanie. Pracownicy nie wyraali zgody na potrcenia z pacy za transport i nie wiedzieli, e takich potrce dokonywano. Ta agencja stracia licencj. 90 Elementami dj vu w tym dziaaniu byy: niepacona minimalna paca rolnicza, zbyt wysokie opaty za zakwaterowanie w wysokoci 60 tygodniowo, chocia pracownikom nie dawano pracy przez trzy tygodnie, brak zapaty za urlop, niewaciwy transport, minibusy objte zakazami VOSA uywane do transportu pracownikw. 91 28 stycznia 2008 r. 92 Inne praktyki wyzysku w tej sprawie to: ceny za zakwaterowanie na og zbyt wysokie, usiowano je ukry poprzez potrcanie czci pienidzy bezporednio z konta bankowego pracownika. Potrcenia te wic nie widniay na pasku wypat (zob. spraw Goose Recruit powyej), naruszenia przepisw BHP, brak wgldu w rachunki za gaz i elektryczno, naruszenia odnonie do pacy minimalnej, niepacone nadgodziny itp.
89
404
Kady dostawca siy roboczej w ramach ktregokolwiek z tych sektorw przemysu zobowizanych jest do uzyskania licencji. Kary za niedopenienie tego obowizku s surowe. Kady prowadzcy tego rodzaju dziaalno w ramach wyej wymienionych gazi przemysu podlega karze grzywny nieograniczonej wysokoci oraz dziesiciu lat wizienia, za kady rolnik, pakowacz lub przetwrca, ktry czerpie korzyci z pracy u nielicencjonowanego porednika typu gangmaster podlega karze pozbawienia wolnoci do szeciu lat. Obecnie istnieje okoo 1200 porednikw pracy typu gangmaster, ktrym pocztkowo udao si uzyska licencj w Zjednoczonym Krlestwie i ktrzy dziki temu prowadz legaln dziaalno. Jednake, okoo szedziesiciu jeden porednikw pracy typu gangmaster, ktrym pocztkowo udao si uzyska licencj, licencj t utracio ze wzgldu na naduycia i wyzysk, ktrego si dopucili (jak pokazuje badanie powyej). Wniesiono rwnie dwa akty oskarenia, a kilka innych spraw czeka na rozpatrzenie.93 Chocia za wczenie jeszcze na konkretne wnioski na temat wyzysku, jakiego dowiadczaj migranci zarobkowi w Zjednoczonym Krlestwie, mona wstpnie stwierdzi, e GLA wydaje si stopniowo wygrywa walk z tym procederem w niewielkiej czci brytyjskiego przemysu, tj. w sektorze produkcji spoywczej. Jeeli Brytyjski rzd powanie podchodzi do polityki wyeliminowania kultury wyzysku przez porednikw pracy typu gangmaster, powinien on pj o krok dalej i rozszerzy jurysdykcj GLA na wszystkie inne gazie przemysu, w ktrych istnieje ten problem. Pozbawione skrupuw agencje i pracownicy mog dopuszcza si wyzysku na swoich ofiarach w innych sektorach zatrudniajcych migrantw zarobkowych i innych bezbronnych pracownikw94 oraz ktre podlegaj zakresowi dziaalnoci GLA, tj. budownictwo, domy opieki, firmy ochroniarskie i sprztanie. Jest to jedna z rekomendacji zawartych w Raporcie przekazanym Rzecznikowi. 95
rdo: Komunikaty prasowe GLA, 16 czerwca 2008 oraz 10 i 11 lipca 2008 r. Zob. rwnie HsiaoHung Pai Chinese Whispers: The true story behind Britains hidden army of labour (2008 r.) [Szepty Chin: Prawdziwa historia o brytyjskiej ukrytej armii pracownikw], ktry opisuje podziemie porednikw pracy typu gangmaster wykorzystujcych migrantw zarobkowych z Chin i Azji Poudniowej z perspektywy tajnego pracownika. 94 Uwaa si, e cakowita liczba takich pracownikw w Zjednoczonym Krlestwie to ok. 2 mln (rdo: zastpca sekretarza generalnego TUC, Frances OGrady. Komunikaty prasowe GLA z 3 czerwca 2008 r.). 95 Zob. J. Carby Hall op. cit. str. 364366. Naley zauway, e w Zjednoczonym Krlestwie istnieje Inspektorat ds. Norm dla Agencji Zatrudnienia (Employment Agency Standards Inspectorate), ktry dziaa w sektorach nie objtych dziaalnoci GLA. Pod koniec lipca 2008 r. liczba inspektorw zostaa podwojona, co przynajmniej teoretycznie powinno wpyn na popraw sytuacji pracownikw agencji, ktrzy pozostaj poza kontrol GLA. Ustawa o zatrudnieniu (Employment Bill), ktra przechodzi wanie proces legislacyjny, proponuje rozpatrywanie spraw o naruszenie regulacji dotyczcych agencji zatrudnienia w Sdzie Koronnym, co skutkowa bdzie stosowaniem surowszego wymiaru kar. Zob.
93
Rozdzia XI
405
Zostaa ona potwierdzona przez Pana Petera Luffa, deputowanego z okrgu Worcestershire oraz przewodniczcego Business and Enterprise House of Commons Select Committee 96. ... Uwaam, i naley zwikszy uprawnienia GLA oraz poszerzy obowizki organizacji na inne sektory przemysu, w ktrych bezbronni pracownicy s zagroeni . Jedn z cech dziaalnoci GLA w kwestii wykonywania swoich statutowych obowizkw jest coraz szerszy zakres wsppracy z innymi urzdami. Wsppraca jest w stanie cigego rozwoju i okazuje si skuteczna. Tendencja ta moe by rwnie widoczna w niektrych przypadkach, o ktrych mowa powyej. Przykadem tego jest porozumienie97 zawarte pomidzy GLA i szkock policj w sprawie wyeliminowania dopuszczajcych si wyzysku porednikw pracy typu gangmaster i ochrony pracownikw naraonych na wyzysk. Urzdnicy GLA przeprowadzili rwnie trzydniow operacj wraz z Agencj Obsugi Pojazdw i Operatorw (VOSA), ktrzy przeprowadzili kontrol pojazdw suacych do transportu pracownikw oraz rozmowy z pracownikami. Okoo 130 pracownikw zostao przesuchanych, dziki czemu GLA uzyskao dowody na wielokrotne przypadki naduy i narusze praw pracowniczych, co doprowadzio do kolejnych ledztw i kontroli przeprowadzanych na terenie dziaalnoci trzynastu porednikw pracy typu gangmaster98. Operacja Westport zostaa przeprowadzona przez West Cornwall Action Group (MIGWAG), ktra skupia GLA, VOSA, Policj z okrgw Devon i Cornwall, Stra Poarn w miecie Cornwall, urzdnikw ds. zdrowia rodowiskowego w Radach Okrgowych Kerrier i Penrith oraz Urzd Celny i Akcyzowy 99 .
take Zasady dziaania agencji zatrudnienia (Employment Agency Conduct Regulations). Powoano Forum pracownikw naraonych na wyzysk (Vulnerable Worker Enforcement Forum) w celu zbadania charakteru i skali naruszania praw pracownikw podatnych na wyzysk, stosowno systemu egzekwowania praw oraz przedstawienia propozycji zmian. (rdo: Migration Impacts Plan, Chapter 2 Understanding Change and Planning for the Future czerwiec 2008 str. 23. ISBN 978-1-4098-01351.) 96 rdo: Komunikaty prasowe GLA z 16 czerwca 2008 r. 97 Rozmowy w ramach wsppracy pomidzy tymi dwoma organizacjami maj na celu eliminacj porednikw pracy typu gangmaster, ktrzy dopuszczaj si wyzysku pracownikw w takich sektorach, jak rolnictwo, zbieranie may oraz powizan z nimi produkcj spoywcz. Porozumienie to zostao przyspieszone z powodu morderstwa litewskiego migranta zarobkowego w Arbroath w Szkocji. Zastpca szefa policji stwierdzi jestemy tu w Szkocji zachwyceni, e moemy wsppracowa z GLA w walce z przestpczym wyzyskiem bezbronnych pracownikw. (rdo: Komunikaty prasowe z dnia 14 marca 2008 r.) 98 rdo: Komunikaty prasowe z dnia 14 marca 2008 r. 99 W wyniku tej operacji wykryto, e w trzech domach zamieszkiwanych przez du liczb pracownikw panoway niebezpieczne warunki oraz zatrzymano i przeszukano czterdzieci pojazdw. VOSA wydaa 26 zakazw w oparciu o niebezpieczne wykorzystywanie pojazdw oraz brak odpowiednich kwalifikacji kierowcw je prowadzcych. Jednen z pojazdw napdzany by czerwonym olejem napdowym i zosta skonfiskowany przez Urzd Celny i Akcyzowy. (rdo: Komunikaty prasowe GLA, 12 lutego 2008 r.)
406
GLA wsppracuje rwnie z PSNI w hrabstwie Tyrone w Irlandii Pnocnej w zwizku z Operacj Ajax, a take z Krajowym Urzdem Skarbowym i Celnym (Her Majstys Revenue and Customs HMRC), gdzie GLA odkryo ponad 2 mln funtw niezapaconego VAT-u w pierwszym roku dziaa101 oraz dziaem wiadcze w Ministerstwie Pracy i Emerytur (Department of Works and Pensions) w Norfolk, a take z policj.102 Program edukacyjny dotyczcy zapobiegania wyzyskowi pracownikw zosta opracowany przez GLA w celu pomocy uytkownikom, przetwrcom, rolnikom oraz kierownikom zakadw pakowalniczych103, zwizanych z sektorem spoywczym104.
100
6.Wnioski
Pomimo rekomendacji105 kompetencje GLA powinny zosta poszerzone na inne sektory, w ktrych stwierdzono przypadki wyzysku pracownikw oraz tam, gdzie porednicy pracy typu gangmaster s w stanie uciec przed ostrymi rodkami podejmowanymi obecnie przez GLA, 106 jednake rzd brytyjski nie wyraa woli politycznej uczynienia tego. Dzieje si tak z dwch powodw. Po pierwsze, istnieje lobby biznesowe, ktre dy do osignicia elastycznoci w zatrudnieniu. Rzd wydaje si by wraliwy na gosy ze strony lobby, dlatego te nie podejmuje adnych bardziej stanowczych dziaa w kwestii regulacji problemu w innych sektorach ni rolnictwo, ogrodnictwo itp. oraz produkcji spoywczej z nimi zwizanej.107
rdo: Komunikaty prasowe GLA, 11 lipca 2008 r. rdo: Komunikaty prasowe GLA, 10 lipca 2008 r. Dnia 14, 16 i 18 kwietnia 2008 r. w Thetford jako cz inicjatywy Respect Action Week, w ktrej doszo midzy innymi do skonfiskowania pojazdu przez policj. 103 S to DVD, broszury, ksiki oraz ulotki zawierajce Informator dla pracownikw (Labour Users Guide), a take Podrcznik, broszura ze standardami dotyczcymi udzielania licencji, informacja na temat praw pracowniczych wydana w kilku jzykach dostpna na stronie internetowej www.gla.gsi.gov.uk. 104 Tj. rolnictwo, ogrodnictwo, lenictwo komercyjne, zbieranie may, przetwrstwo spoywcze oraz pakowanie. Szef GLA stwierdzi Naszym celem jest przekazanie jak najwikszej liczby osb informacji o tym, jakie zagroenia czyhaj na pracownikw oraz jakie s formy wyzysku finansowego (14 lutego 2008 r.). 105 Zob. zalecenia autora powyej. Liczne zwizki zawodowe, Federacja brytyjskich zwizkw zawodowych Trades Union Congress (TUC), organizacje pozarzdowe, organizacje spoeczestwa obywatelskiego, a nawet niektrzy pracodawcy zabrali gos w tej sprawie. 106 Tj. przemys budowlany, domy opieki, szpitalnictwo itp. 107 Duga historia tego problemu pokazuje, jak kolejne rzdy niechtnie podejmoway si wprowadzenia reform na rynku pracy. Gwnym (i jak si sugeruje jedynym) powodem, dla ktrego ustawa o porednikach pracy typu gangmaster zostaa uchwalona w 2004 r. by publiczny protest po tragedii w Morecambe Bay, gdzie dwudziestu trzech chiskich zbieraczy sercwek pracujcych dla porednikw pracy typu gangmaster stracio ycie. Publiczny protest politycznie przeway interesy lobby biznesowego, dlatego te rzd podj dziaania w zwizku przepisami dotyczcymi rolnictwa, ogrodnictwa, zbierania may i innych sektorw. Ten publiczny protest mia oczywicie charakter tymczasowy i nie ma ju wpywu na obecn sytuacj wyzysku bezbronnych pracownikw.
100 101 102
Rozdzia XI
407
Po drugie, innym argumentem moe by fakt, e pozbawione skrupuw agencje, ktre maj zamiar wyzyskiwa swoich pracownikw, bd czyni to bez wzgldu na istniejce i surowe prawo. Jakiekolwiek rozszerzenie zakresu przepisw prawa dotyczcych dziaalnoci porednikw pracy typu gangmaster na inne sektory byoby wic daremne i jedynie zwikszyoby koszty wprowadzania w ycie nowych przepisw. Mimo tego wydaje si, e rzd brytyjski dostrzega konieczno bardziej skrupulatnego egzekwowania prawa w celu przywoania do porzdku pozbawionych skrupuw agencji i pracodawcw w rnych sektorach przemysu.108 Moe to wiza si z niedawnymi zdecydowanymi dziaaniami i operacjami GLA, zwaszcza tymi przeprowadzonymi we wsppracy z rnymi agencjami rzdowymi.109 W tym kontekcie, rzd brytyjski proponuje zaoenie nowej organizacji110 koordynujcej dochodzenia w sprawie narusze prawa podatkowego, ochrony pracownikw oraz przepisw dotyczcych suby zdrowia i bezpieczestwa111. Chocia szczegy operacyjne tej inicjatywy nie s znane, wydaje si, e dochodzenia koordynowane przez ten organ przeprowadzane bd wewntrznie, tj. w rnych agencjach przez urzdnikw specjalizujcych si we wprowadzaniu w ycie przepisw prawa oraz e jedyn funkcj tej organizacji bdzie koordynacja dziaa. Proponuje si nakadanie surowych kar na agencje/pracownikw, ktrzy nie przestrzegaj warunkw pacy minimalnej, ktrzy dokonuj nielegalnych potrce z wynagrodzenia, i naruszaj przepisy prawa dotyczce opieki zdrowotnej i bezpieczestwa, itp.112. Takimi surowymi karami bd grzywny o nieograniczonej wysokoci oraz kary pozbawienia wolnoci do lat dziesiciu, o ktrych mowa w Ustawie o zatrudnieniu (Employment Bill) znajdujcej si obecnie w Parlamencie113.
Ta polityka rzdu jest zgodna z zapowiedziami zaostrzenia dziaa (tightening up) kilku ministrw jesieni 2007 r., ktrzy byli zaniepokojeni pozbawionymi skrupuw pracodawcami, ktrym naruszenia przepisw o wynagrodzeniu minimalnym, bezpieczestwie i opiece zdrowotnej uchodz pazem. 109 Tj. VOSA, HMRC, inspektorzy ds. zdrowia i bezpieczestwa, itd. 110 Jej nazwa nie bya jednak znana w momencie sporzdzania niniejszego raportu! Organizacja ta ma by szczeglnego rodzaju komisj rzdow. (rdo: Payroll World Magazine 28 lipca 2008 r.) 111 Naley zwrci uwag na fakt, e s to kwestie, ktre towarzyszyy rnym operacjom/ dziaaniom GLA majcym na celu rozprawienie si z nieuczciwymi pracodawcami, ktre przyniosy rne skutki, np. nowe regulacje dotyczce podatkw, pojazdw, opieki zdrowotnej, bezpieczestwa itp. Stwierdzono, e dziaania te i ich wyniki doprowadz do rozbudzenia rzdu w sprawie powoania nowej organizacji. 112 Rne praktyki wyzysku pracownikw zostay przedstawione w dyskusji powyej. 113 Wicej szczegw powyej.
108
408
Rzd zaproponowa przeprowadzenie kampanii promocyjnej w celu uwiadomienia pracownikom, a w szczeglnoci migrantom zarobkowym ich praw114, za informatorzy bd zachcani do przekazywania tej wanie organizacji poufnych informacji o pozbawionych skrupuw agencjach/ pracodawcach. Informatorzy bd mieli do dyspozycji specjalny numer telefonu w tym celu. Wedug powszechnej opinii, nawarstwianie organizacji poprzez dodanie kolejnego szczebla organu walczcego z wyzyskiem jest bdem popenionym w ramach tej polityki. Obecnie istniej ju skuteczne organy egzekwujce prawo w kadej z dziedzin, w ktrej stwierdzono problem wyzysku. 115 Organ, ktry miaby koordynowa dziaania zmierzajce do egzekwowania przepisw prawa, tj. komisja rzdowa (Whitehall Committee) nie wprowadziby adnych zmian, a przy tym stworzy kolejn warstw administracyjn w istniejcym systemie wykonawczym. Dodatkowa warstwa administracyjna nie wprowadziaby adnego czynnika odstraszajcego agencje/pracodawcw, ktrzy zamierzaj dopuci si naduy w stosunku do swoich bezbronnych ofiar. Z uwagi na fakt, e istnieje ju GLA bdcy cieszc si uznaniem i solidn instytucj, ktra udowodnia swoj skuteczno w walce z wyzyskiem, czemu nie rozszerzy jego uprawnie na wszystkie pozostae sektory przemysu, gdzie zauwaono problem wyzysku?
114 115
Zob. rekomendacje w sprawie promocji w J. Carby-Hall op. cit. str. 371 i nastpne. Np. inspektorat ds. zdrowia i bezpieczestwa, inspektorat ds. wynagrodze, agencja ds. ochrony rodowiska, dziaalno GLA w sprawie spoywczego acucha produkcyjnego, inspektorat ds. podatkw, itp.

Sytuacja Emigrantów Ekonmicznych Z Grupy A8

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Sytuacja Emigrantów Ekonmicznych Z Grupy A8

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Dyrektor Midzynarodowego Centrum Bada Prawnych nad Legislacj Uniwersytetu w Hull

Profesor J.R. Carby-Hall

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej

Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich Warszawa 2008

Copyright by Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich

Skrt do cytowania RPO-MAT. Nr 61 Tom 1.

Skad i amanie: Agencja Reklamowo-Wydawnicza Arkadiusz Grzegorczyk www.grzeg.com.pl

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Drogidozatrudnieniapracownikwmigrujcych z przyczyn ekonomicznych

Status prawny migranta ekonomicznego z krajw A8

Prawa migranta ekonomicznego z krajw A8 w pracy

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Konsekwencje migracji ekonomicznej z krajw A8

Profesor J.R. Carby-Hall

Druga strona wyzysku

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski i innych krajw A8 wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej

Rozszerzenie zakresu programu badawczego

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...

Profesor J.R. Carby-Hall

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...

Powody realizacji tego programu badawczego

Profesor J.R. Carby-Hall

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...

Profesor J.R. Carby-Hall

ListaKoordynatorwbiorcychudziawbadaniu Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski iinnychkrajwA8wpastwachczonkowskich Unii Europejskiej

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...

Profesor J.R. Carby-Hall

Sytuacja emigrantw ekonomicznych z Polski...

ROZDZIA I INFORMACJE WSTPNE

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

III. wobodnyprzepywpracownikw S iprzepisyprzejciowe

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

VII. yzyskainstrumentyeuropejskie W imidzynarodowe

Profesor J.R. Carby-Hall

VIII. yjanienieterminwzastosowanych W w Raporcie

Migracja i migranci ekonomiczni

Profesor J.R. Carby-Hall

Pomimo tych niejasnoci autor opowiada si za podan powyej definicj.

Migracja o charakterze cyrkulacyjnym

Zob. str. 3 i nast. ante.

Profesor J.R. Carby-Hall

Z Adel Abadeer (2004), rdo: Ibid. Konwencja nr 29, art. 1 ust. 1.

Profesor J.R. Carby-Hall

Profesor J.R. Carby-Hall

Zob. Rozdzia VIII, str. 205 i nast.

Profesor J.R. Carby-Hall

Zob. str. 76 i nast. Zob. str. 77 i 78 i nast., gdzie znajduj si przyczyny.

Profesor J.R. Carby-Hall