Aneta Ostaszewska

Popkulturowe ramy tosamoci. Media, kultura popularna, internet jako nowe rodowiska ksztatowania tosamoci

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci

W analizach na temat wspczesnej kultury i jej uczestnikw mona spotka wiele znamiennych okrele: kultura konsumpcyjna, kultura indywidualizmu, pynna nowoczesno, spoeczestwo ryzyka itd. Pokolenie dzisiejszych nastolatkw rwnie doczekao si swoistych etykietek: generacja millenium, generacja sieci, czy choby pokolenie SMS. Wszystkie te terminy, odnoszc si do paralelnych, niewykluczajcych si wzajemnie zjawisk, ogniskuj si wok rnych aspektw tosamoci modego czowieka 1. Niniejszy artyku stanowi prb teoretycznej metaanalizy pewnych oglnych trendw kulturowych, stanowicych wspczesny krajobraz dla ksztatowania tosamoci. Dylematy socjalizacji Tradycyjne instytucje socjalizacji, takie jak rodzina, szkoa i Koci, przestaj peni rol autorytetw, a ich miejsce przejmuj nie tylko grupy rwienicze, lecz take coraz czciej media i kultura popularna. Powszednia obecno mediw w yciu wspczesnego czowieka ju dawno wykroczya poza ramy przekazywania informacji, dostarczania rozrywki czy biernej rekreacji. Media, a szczeglnie telewizja, stale towarzysz rodzinie podczas odpoczynku, zaj domowych, nawet w trakcie spoywania posikw. Uprawnione jest zatem stwierdzenie o powszechnym oddziaywaniu przekazw medialnych na wraliwo i wyobrani dzieci oraz modziey. Barbara Fatyga tak pisze o tendencji ksztatowania si tosamoci za spraw mediw: Oglnie mona j wyartykuowa w postaci zdania: istniej, jeli inni si o mnie dowiedz (W innej wersji: istniej, jeli upodobni si do medialnego wzorca). Stopie uzalenienia od innych, w tym przede wszystkim od mediw, niewtpliwie w tej sytuacji wzrasta, powodujc nieuchronnie destrukcj tradycyjnych sposobw nabywania tosamoci 2. Na potwierdzenie powyszej tezy mona przywoa przykad popularnoci, jak szczeglnie wrd modych ludzi ciesz si programy telewizyjne typu reality show (m.in. Sza cia, stacja MTV) oraz talent show (m.in. Mam talent, stacja TVN).

Tosamo to inaczej niepowtarzalno jednostki lub grupy; aktualnie posiadane przez jednostk poczucie tego, czym jest, uwarunkowane jej biecymi relacjami z innymi. Patrz: A. Szymanowska, Tosamo, [w:] D. Lalak, T. Pilch (red.), Elementarne pojcia pedagogiki spoecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 1999. 2 B. Fatyga, A. Tyszkiewicz, Normalno i normalka. Prba zastosowania pojcia normalnoci do bada modziey, Orodek Bada Modziey, Warszawa 2001, s. 105106.
1

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci Programy te s propozycj dla odbiorcw mediw, mog oni przey co ekscytujcego, co dotychczas mogli podziwia wycznie na ekranie. Dostajc szans wystpienia przed du publicznoci, w wietle kamer, nieznany dotychczas czowiek, zyskuje (choby chwilow) saw i moliwo zaistnienia w wiadomoci ogldajcych jako posta z telewizji. A to stanowi dzisiaj oznak spoecznego prestiu 3. Zastanwmy si wic nad socjalizacyjn rol mediw. David Buckingham zwraca uwag, e jest ona dzisiaj niejednoznaczna 4. I tak, z jednej strony media su jako sia napdowa dyskusji o zmieniajcym si charakterze dziecistwa; uwag i czas powica si kwestii wychowania dzieci, problemom wieku dorastania, relacji wewntrzrodzinnych czy te konfliktom midzypokoleniowym (m.in. programy telewizyjne typu Superniania, Matki i crki, czyli rodzinny galimatias, stacja TVN Style). Popularnoci ciesz si te licznie powstajce fora internetowe dla rodzicw 5. Coraz wicej pojawia si rwnie kampanii spoecznych o zrnicowanej tematyce, w tym szczeglnie o niebezpieczestwach zwizanych z uzalenieniami). Z drugiej strony jednak przyczyniaj si do wzrostu moralnej paniki, czynic z dziecka obiekt skrajnie zagroony, wymagajcy szczeglnej troski. Media s krytykowane zarwno przez rodzicw, jak i pedagogw oraz opini publiczn. Co jest gwnym przedmiotem krytyki? Przede wszystkim przekazywanie negatywnych wzorcw zachowa oraz treci prowokujcych agresj. To jednak nie wszystko. Media s obwiniane za zbyt wczesne i nierzadko brutalne rozbudzanie zainteresowa dzieci i modziey sfer seksualn. Krytykuje si je rwnie za ogupianie reklamami, czyli wpajanie nawykw konsumpcyjnych. Same media, a wraz z nimi kultura popularna jak pisze Buckingham wydaj si przy tym wykazywa ambiwalentn fascynacj dzieckiem i ide dziecistwa. I tak, hollywoodzkie produkcje filmowe ekscytuj si figur dorosego-dziecka vel dziecka-dorosego i popularyzuj j (np. Forest Gump, Jack). Koncern Disney Corporation nie ogranicza swoich wytworw wycznie do audytorium dziecicego, przeciwnie kieruje je zarwno do dzieci, jak i dorosych. Natomiast kwintesencj, by nie powiedzie apogeum,

Inny przykad stanowi prezentacja wasnych zdj oraz amatorskich filmw (nagrywanych m.in. telefonem komrkowym) w internecie, szczeglnie na portalach spoecznociowych typu Facebook czy Nasza Klasa. 4 D. Buckingham, After the death of childhood. Growing up in the age of electronic media, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2000. 5 Zob. m.in. wielowtkowe forum Rodzice.pl, URL: http://www.rodzice.pl (z dn.: 29.11.2011).
3

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci fascynacji i zarazem lku przed dzieckiem stanowi wspczenie fenomen Michaela Jacksona 6. Kim jestem? Za przyczyn mediw i kultury popularnej problem tosamoci wspczesnego czowieka nabiera nowego wymiaru, pozostajc przy tym jednym z aktualnych i kluczowych zagadnie dla pedagogw 7. Dzisiaj wiedza o tosamoci (Kim jestem? Jaki jestem?), skadajca si na ogln wiedz o wasnym ja, wydaje si z zaoenia niekompletna, bowiem jak pisze Bogdan Wojciszke yjemy w kalejdoskopowym wiecie, gdzie nieustannym zmianom ulegaj role spoeczne i tosamoci 8. Tosamo jest ywa, std jej nigdy niekoczca si aktualno, a co za tym idzie, konieczno podejmowania wci na nowo zagadnie zwizanych z konceptualizacj tego pojcia. Wedug Stuarta Halla znamienn cech tosamoci jest jej dyskursywno; tosamo rodzi si z rnych, czsto sprzecznych, lecz aktualnie dostpnych rde, wzorw i reprezentacji. Ksztatowanie si tosamoci ma cechy procesu, ktry nieustannie si toczy. Zdaniem Stuarta tosamo jest bardziej zespoem otwartych pyta ni konkretnych odpowiedzi. Pyta, ktre skdind sigaj nie tylko do osobistej, grupowej i spoecznej tradycji, jzyka i kultury, lecz take do otaczajcej teraniejszoci, do tu i teraz 9. Obraz samego siebie, a wraz z nim poczucie wasnej wartoci, podlegaj gwatownej dynamice zmian, ktrych nie sposb przewidzie, zakwestionowa ani te kontrolowa. Zbyszko Melosik i Tomasz Szkudlarek twierdz, e wspczesna tosamo zatracia uniwersalny charakter. Nie mona zatem mwi, e obowizuje jeden typ tosamoci, mamy bowiem do czynienia z sytuacj, gdzie rne wizje i wizerunki wasnego ja nie tylko podlegaj niekoczcej si wymianie, lecz wrcz pozoruj wraenie, e mona by kadym

Zob. co pisz o popularnoci Jacksona i zarzutach o pedofili: Michael Jackson jako bohater mityczny. Perspektywa antropologiczna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009, s. 120145. 7 . Zob. m.in.: T. Szkudlarek, Z. Melosik, Kultura, tosamo i edukacja. Migotanie znacze, Wydawnictwo Impuls, Krakw 1998; B. Harwas-Napieraa, H. Liberska (red.), Tosamo a wspczesno. Nowe tendencje i zagroenia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2007. 8 B. Wojciszke, Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009, s. 136140. 9 S. Hall, Who Needs Identity?, [w:] S. Hall, P. du Gay (red.), Questions of Culture Identity, SAGE Publications Ltd, London 1996, s. 4.
6

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci (po trochu) jednoczenie 10. Zjawisko to wie si z nachodzeniem na siebie rnych rl penionych w yciu spoecznym, jak rwnie coraz czciej z zacieraniem si granic pomidzy poszczeglnymi rolami (pciow, rodzinn, zawodow, spoeczn itd.). Wemy przykad wspczesnej kobiety-matki, ktra dla swej crki peni (lub chce peni) nie tylko rol opiekunki i ywicielki, lecz take koleanki, nierzadko menaderki, czy nawet stylistkiwizaystki 11. Warto zauway, e wspczenie tosamo nierzadko bywa swoistym kolaem wizerunkw i pomysw skopiowanych prosto z ekranu telewizji czy monitora komputera. Podobnie jest z nawykami konsumpcyjnymi, wzorami interakcji spoecznych czy wyborami stylu ycia. One take coraz czciej stanowi bezporednie imitacje obrazw proponowanych przez media i kultur popularn, gdzie co znamienne nie ma staych ram ani granic, za to s obszary pene luk, nieadekwatnoci i sprzecznoci 12. Z tych sfragmentaryzowanych, nierzeczywistych, czsto chaotycznych i nietrwaych elementw powstaje tosamo wspczesnego czowieka; tosamo, ktra wydaje si wytworem, sezonowym, efemerycznym i cile kontekstowym. Szkudlarek i Melosik wymieniaj kilka wystpujcych wspczenie typw tosamoci, m.in.: tosamo globaln przezroczyst, upozorowan, typu supermarket, czy choby tosamo brzytwa 13. Poniej krtka charakterystyka wymienionych typw tosamoci.
Tabela 1: Wspczesne typy tosamoci wg T. Szkudlarka i Z. Melosika

Typ tosamoci Globalna przezroczysta

10

Cechy charakterystyczne pragmatyzm, optymizm, komunikatywno zorientowanie na sukces i dziaanie tolerancja; niedostrzeganie rnic

Z. Melosik, Wychowanie obywatelskie: nowoczesno, ponowoczesno, [w:] Z. Melosik, K. Przyszczypkowski (red.), Wychowanie obywatelskie, Studium teoretyczne, porwnawcze i empiryczne, Wyd. Edytor, Toru-Pozna 1998, s. 49. 11 W wiecie show-biznesu istnieje wiele dosownych przykadw matek bdcych wieloletnimi menaderkami swych crek, m.in. Melanie Johansson matka Scarlett Johansson czy Lidia Bachleda-Curu matka Alicji Bachledy-Curu.
12

T. Szkudlarek, Z. Melosik, Kultura, tosamo i edukacja, dz. cyt., s. 5967. Por. co o etapach rozwoju czowieka i tosamoci pisze Eric Erickson: Tosamo a cykl ycia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2004.
13

Z. Melosik, Kultura popularna, walka o znaczenie i pedagogika, [w:] Kultura popularna i (re)konstrukcje tosamoci, A. Gromkowska-Melosik (red.), Wysza Szkoa Humanistyczna w Lesznie, PoznaLeszno 2007, s. 74. 5

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci

bezkonfliktowo, spolegliwo otwarto na rnice empatia kulturowa umiejtno adaptacji brak zakorzenienia brak refleksyjnoci, bezkrytyczno poddawanie si woli ogu dua podatno na wpywy pobiene traktowanie wasnych zada wysoki poziom kreatywnoci brak konsekwencji konstruowanie tosamoci zgodnie z panujc mod denie do jasno wytyczonego celu zorientowanie na realizacj marze niepoprawny optymizm ch realizowania nierealnych pomysw nieumiejtno zdroworozsdkowego mylenia oraz realnej oceny sytuacji przecenianie wasnych umiejtnoci brak elastycznoci; postpowanie wedug cile okrelonych zasad bezwzgldno, nieobliczalno (lepa) lojalno wobec swojej grupy atwo popadania w konflikty

Globalna kada

Upozorowana

Supermarket

Amerykaska

Brzytwa

Powysza typologia pokazuje, e dzisiaj tosamo jest czym na wzr kreacji, ktr w dowolnym momencie wymieni si niczym ubranie na inn, bardziej wie, atrakcyjniejsz. Jest narcystycznym wizerunkiem stworzonym na potrzeby konkretnego czasu, konkretnej sceny i publicznoci; jest mask, ktr zawsze mona wymieni na inn, mask, przy konstrukcji ktrej podstawowego znaczenia nabieraj atrybuty dramaturgiczne i estetyczne. Tosamo wspczesnego czowieka jest wic czym na pokaz i czym na teraz. Jutro bowiem za spraw mediw i kultury popularnej pojawi si nowe moliwoci, nowe rodki ekspresji oraz nowe wymagania wobec tosamoci. To z kolei rodzi konieczno bycia w stanie cigej gotowoci do podejmowania (kolejnych) prb autokreacji, a nawet eksperymentowania ze swoj tosamoci. Do fundamentalnych elementw konstrukcji tosamociowych mona dzisiaj zaliczy: wygld, a zatem ciao i ubir, nastpnie: obraz wasnej osoby, orientacj seksualn, postawy, zainteresowania, w tym gust estetyczny, zwaszcza muzyczny. Nie bez znaczenia s rwnie: oglna orientacja w wiecie popkultury (idole, moda, trendy, seriale, gadety), formy spdzania wolnego czasu, w tym zwyczaje konsumenckie oraz aktywno w wirtualnej przestrzeni. Aktywno ta polega m.in. na komunikacji z innymi uytkownikami internetu, 6

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci ledzeniu wiadomoci o postaciach show-biznesu, pisaniu blogw, czy autoprezentacji (gwnie publikowanie zdj) na portalach spoecznociowych. Konsumuj, wic jestem Wanym kontekstem wspczesnej kultury wywierajcym znaczcy wpyw na procesy tosamoci jest konsumpcjonizm. Najczciej zakada mask wolnoci; wolnoci, ktra oznacza przede wszystkim wolno do konsumowania. Jest to zatem wolno do nabywania, spoywania i permanentnego potencjalnie niczym nieograniczonego (czas i przestrze w dobie internetu nie stanowi barier) korzystania z coraz to atrakcyjniej promowanych ofert konsumenckich. A spektrum zasobw dostpnych do konsumpcji jest coraz szersze: to nie jedynie towary materialne, to rwnie usugi i dobra niewymierne, idee, wartoci, marzenia. Konsumowanie staje si przymusow form autoekspresji, bowiem, to, jak i co kupuj, wskazuje na mj styl ycia 14. Inaczej mwic: Jestem tym, co konsumuj. Zgodnie z tym hasem, wszystkie decyzje konsumenckie maj przeoenie na obraz samego siebie. Tosamo odnosi si wic nie tyle do charakteru i osobowoci, co do sposobu konsumowania (wydawania pienidzy) i stylu ycia. rdem tosamoci nie jest ju wycznie miejsce urodzenia, przynaleno narodowo-kulturowa, ale produkty, postawy i zachowania odnoszce si do tego co, gdzie i jak konsumujemy. Znaczenia jak podkrela Benjamin Barber nabiera marka (ang. brand), ktra ma gwarantowa ekskluzywno i bycie kim, bycie trendy 15. Wirtualne ja Przestrzeni, ktra stwarza najwiksze moliwoci swobodnego konstruowania wasnego wizerunku, jest internet. Z bada przeprowadzonych przez CBOS wynika, e komputer stacjonarny jest ju w ponad poowie polskich gospodarstw domowych (53%), za komputer przenony w jednej trzeciej (35%); z kolei dostp do internetu w miejscu swojego

W.J. Burszta, W. Kuligowski, Dlaczego kociotrup nie wstaje. Ponowoczesne pejzae kultury, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999, s. 48. 15 B. Barber, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosych i poyka obywateli, prze. H. Jankowska, Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2009, s. 266.
14

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci zamieszkania posiada 63% gospodarstw domowych w Polsce 16. (Wszech)Obecno technologii komunikacji cyfrowej staje si zatem faktem. Ci, ktrzy maj dostp do nowoczesnych technologii komunikacyjnych, w tym zwaszcza do internetu, wykorzystuj je w yciu codziennym w rnych celach zarwno po to, by komunikowa si z innymi ludmi, gwnie za pomoc e-maili i popularnych serwisw spoecznociowych (m.in. Facebook), jak i w celu poszukiwania i zdobywania informacji, usug czy produktw. Rwnie rozrywka i rekreacja stanowi wane motywy uytkowania internetu bdcego przestrzeni, w ktrej kady znajdzie co dla siebie; tutaj katalog rnych, gotowych przepisw na zostanie sob jest bogaty. Powszechno awatarw 17 umoliwia waciwie niekoczcy si szereg sposobw tworzenia i zmieniania siebie, m.in. poprzez graficzn wizualizacj wasnej osoby/sylwetki ciaa, indywidualne dopasowywanie poszczeglnych elementw wygldu, np. stroju czy fryzury, zakupy z moliwoci wirtualnego mierzenia ubra i stylizacj, prowadzenie dzienniczkw diety oraz pisanie blogw. Tosamoci w zalenoci od liczby zakadanych profili internetowych moe by wiele. Nowoczesne technologie, udostpniajc narzdzia, by w sposb szybki i atwy, a przy tym niewielkim kosztem zaistnie w wirtualnej rzeczywistoci, umoliwiaj uytkownikom dowolne kreowanie wasnego wizerunku, wcielanie si w rne role-warianty siebie, wreszcie: przybieranie takiej tosamoci, jaka w danym momencie wydaje si atrakcyjna. Co wane, kady uytkownik moe oglda (podglda) innych, czerpa z nich inspiracje i naladowa dostpne wzory. W ten sposb wiat mediw staj si, szczeglnie dla modych ludzi, punktem odniesienia w kwestiach zasadniczych, takich jak samoidentyfikacja czy styl ycia. Jednak uwaga skupia si przede wszystkim na tym co zewntrzne, czyli na wygldzie, a cilej: wizerunku ciaa. Tosamo w ciele

Uytkownicy mog nada awatarowi swojemu wirtualnemu wizerunkowi imi i nazwisko lub tzw. nick (pseudonim) oraz modelowa jego wygld, wybierajc m.in. kolor wosw, fryzur, kolor oczu, wzrost, wag, sylwetk, ubranie, pe oraz cechy psychofizyczne wpywajce na zachowanie awatara.
17

Patrz: Komunikat CBOS: Wzrost standardu wyposaenia gospodarstw domowych, Warszawa 2011.
16

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci Podstawow baz, na ktrej wznosi si ja wspczesnego czowieka stanowi ciao 18. Ciao mwi (pokazuje), kim/czym jestem teraz oraz kim/czym mog by jutro. W procesie autokreacji przestay ju wystarcza strj, makija, dieta czy wiczenia fitness. Siga si po coraz nowsze akcesoria i zabiegi, m.in.: tatua, piercing, chirurgi plastyczn. Ciao poddawane jest skrupulatnym zabiegom autokreacji, w tym reimowi odchudzania. W tworzeniu schematw mylenia o ciele specyficzne znaczenie przypada kulturze popularnej, a wraz z ni mediom, ktre dostarczaj nie tylko wizerunkw, lecz take kryteriw waciwego traktowania i oceniania siebie (wasnego ciaa). Odmowa stosowania si do zalecanych wskazwek i regu prowadzi do spoecznej kary, jak jest najczciej brak akceptacji, a w konsekwencji: niskie poczucie wasnej wartoci. Kade niedostosowanie, czyli nieumiejtno akomodacji, jak te obojtno wobec popularnych kanonw idealnego, estetycznego ciaa odbierane s jako rysa na wizerunku (tosamoci). Ciao niepoddawane adnym zabiegom pielgnacyjnym czy korygujcym moe szybko sta si obiektem niesmaku czy nawet wstrtu, co wyranie mona zaobserwowa na przykadzie nastolatek, dla ktrych wasne ciao moe sta si obiektem niezadowolenia, czasem swoistej dysmorfobii 19. Mike Featherstone pisze: W kulturze konsumpcyjnej wymaga si od jednostek odgrywania okrelonych rl i wiadomej kontroli nad wasnym wystpem. Wygld, gesty i cielesn postaw traktuje si jako ekspresj ja, tote niedoskonaoci ciaa i brak dbaoci o nie maj swoj przykr cen w relacjach codziennych 20. Zadbane ciao ma gwarantowa dobre samopoczucie, atrakcyjny wygld, wic rwnie akceptacj innych. Obecnie za podane i atrakcyjne uwaa si ciao szczupe. Wizerunki szczupych (chudych) kobiet w szybkim tempie przenikaj do codziennego ycia uytkownikw mediw, rozpowszechniajc przy tym nowe ideay pikna. Jak zauwaa Anna Brytek-Matera: wielokrotna ekspozycja szczupego ciaa sprawia, e czowiek moe zacz zinternalizowa obowizujcy idea sylwetki 21. W ten sposb ksztatowane s wyobraenia o tym, jak w danym momencie ciao powinno wyglda. Co wicej, wyobraenia te mog prowadzi do wzrostu (nierzadko obsesyjnego) zainteresowania nie tyle sam tematyk cielesnoci, co
O ciele jako najwaniejszym atrybucie ja oraz kulcie i niewoli ciaa we wspczesnej kulturze pisze m.in. Anna Brytek-Matera: Obraz ciaa obraz siebie. Wizerunek wasnego ciaa w ujciu psychospoecznym, Difin, Warszawa 2008. 19 Patrz: A. Brytek-Matera, Obraz ciaa obraz siebie, dz. cyt., s. 100152. 20 M. Featherstone, Ciao w kulturze konsumpcyjnej, prze. I. Kunz, [w:] M. Szpakowska (red.), Antropologia ciaa. Zagadnienia i wybr tekstw, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008, s. 116. 21 A. Brytek-Matera, Obraz ciaa obraz siebie, dz. cyt., s. 24.
18

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci popraw ciaa, jego atrakcyjnoci i sprawnoci. W konsekwencji za wizerunki przyswajane z mediw przyczyniaj si do znieksztace obrazu wasnej osoby. Odstpstwa od modelu szczupego ciaa na przykad nadwaga bywaj wspczenie traktowane jako problem, zarwno pod wzgldem estetyki, jak i jako powana bariera spoeczna, ktra utrudnia nawizywanie relacji interpersonalnych. Wiele nastolatkw uwaa, e sympati i popularno wrd rwienikw zapewni moe przede wszystkim adny, atrakcyjny wygld (z obserwacji wynika, e dziewczta najmniej akceptuj swoj wag, chopcy natomiast sylwetk ciaa). Posiadanie nadwagi odbierane jest jako powd zakopotania, co brzydkiego, co, co trzeba poprawi. W jaki sposb? Naladujc, a dokadniej konsumujc produkty rozpowszechniane za porednictwem mediw, dyscyplinujc ciao. Gotowe zestawy wicze fizycznych, oferty diet odchudzajcych oraz odpowiednie schematy motywacyjne mona odnale w tekstach kultury popularnej dostarczanych przez media. Prym w tym wzgldzie wydaje si wie tzw. prasa kobieca 22. Panujce, szczeglnie wrd kobiet i dziewczt, koncentracja na diecie oraz lk przed tyciem (nadwag) pokazuj, jak silne i wpywowe s przekazy medialne. Problem ten by tematem wielu bada. Maggie Wykes i Barrie Gunter dowodz, e wikszo modych osb, szczeglnie dziewczt, nie tylko porwnuje siebie z wizerunkami pokazywanymi w mediach (postacie z seriali, idole kultury popularnej), lecz take prbuje si do nich upodabnia, stosujc rygorystyczn diet lub wrcz godzc si 23. Efekt? Zaburzenia odywiania. Na dowd swoistej popularnoci/epidemii zaburze odywiania, szczeglnie anoreksji, wystarczy wpisa do wyszukiwarki google haso pro ana. W czasie 0,10 sek. pojawia si lista z ok. 8 540 000 wynikami, wrd nich znajduj si m.in. odnoniki do blogw prowadzonych przez nastolatki. Anoreksja i bulimia, ortoreksja czy bigoreksja 24 to przykady uzalenie i puapek zwizanych z prb dosownego wcielenia skrajnie perfekcjonistycznych de i wyidealizowanych obrazw samej/samego siebie 25. Narzdziami dyscyplinujcymi w tych
O prasie i kulcie atrakcyjnego wygldu, patrz: tame, s. 3132. M. Wykes, B. Gunter, The media and body image: if looks could kill, Sage Publications, Thousand Oaks 2005. 24 Anoreksja, bulimia i ortoreksja to zaburzenia odywiania. Anoreksja polega na celowej utracie wagi ciaa. Bulimia to naprzemienne napady objadania si i zwracania poywienia lub godzenia si. Ortoreksja za polega na przesadnym dbaniu o zdrow diet i jako poywienia. Z kolei bigoreksja odnosi si do obsesji powikszenia masy miniowej ciaa. Istotne jest zrozumienie, e problemy, o ktrych mowa, nie sprowadzaj si wycznie do kwestii wagi i wymiarw ciaa. Ich podoe jest z gruntu psychiczne. 25 Coraz czciej mwi si rwnie o megareksji (obsesja na punkcie rozwijania masy miniowej) i vigoreksji (przesadne dbanie o wysportowan, uminion sylwetk).
22 23

10

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci przypadkach s intensywne wiczenia fizyczne oraz dieta, a szczeglnie kontrolowanie wagi ciaa, liczenie kalorii, przyjmowanie preparatw wspomagajcych oczekiwany efekt (m.in. przeczyszczajcych czy zwikszajcych mas miniow). Restrykcje zwizane z ciaem dotykaj nie tylko dziewczta, ale rwnie i chopcw. W przypadku kobiet mamy do czynienia przede wszystkim z mitem piknoci, ktry jak twierdzi Naomi Wolf narzuca kobietom wzory wygldu, kody ubierania si czy zestawy zachowa. Nastolatki nierzadko poszukaj prawdy o sobie, porwnujc obrazy medialne z wasnym odbiciem w lustrze. W ten sposb staj si one konsumentkami piknych wizerunkw ciaa, promowanych za porednictwem mediw 26. Podobne mechanizmy manipulacji stosowane s w przypadku mczyzny. Msko niegdy definiowana gwnie przez zwyk inwersj cech kobiecych teraz przechodzi stadium kryzysu 27. Fizyczna sia i osignicia zawodowe nie buduj poczucia mskoci. Melosik pisze, e wspczesny mczyzna miota si midzy postaw maczo, a delikatn i empatyczn, zdoln podobnie jak kobieta do gbokiej ekspresji swoich uczu. Podobny problem powstaje w przypadku ciaa mskiego; std wizerunki mczyzn-kulturystw i z drugiej strony mczyzn o fizycznoci androgynicznej 28. Ciao mskie podlega zatem ocenie oraz krytyce, podobnie jak to przez wieki miao (i nadal ma) miejsce w przypadku ciaa kobiecego. Atrakcyjno mczyzny wie si z jego wygldem fizycznym, dbaoci o ciao i powabem seksualnym. W przypadku dziewczt atrakcyjno jest oceniana na podstawie jej popularnoci. Jak pisze John Storey, obecnie mamy do czynienia z sytuacj, w ktrej Samotna dziewczyna symbolizuje niepowodzenie 29. Iluzje i hiperrzeczywisto Wizerunki cia prezentowane w mediach to gwnie wizerunki idoli kultury popularnej; gotowe dziea, idealne, dopracowane pod kadym wzgldem figury, wagi ciaa i proporcji, muskulatury, opalenizny, uzbienia, fryzury, makijau, stroju etc. Ciaa idoli,
N. Wolf, Mit piknoci, prze. Barbara Limanowska, [w:] M. Szpakowska (red.), Antropologia ciaa, dz. cyt., s. 106. 27 Zdaniem Melosika kryzys mskoci zwizany jest z trudnoci odpowiedzi na pytanie: co oznacza by mczyzn. Patrz: Z. Melosik, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2006, s. 712. 28 Tame, s. 181. 29 J. Storey, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, prze. J. Baraski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003, s. 79.
26

11

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci a zwaszcza ich twarze nie maj chyba e jest to element zamierzonej prowokacji (przykadem idolki celowo prowokujcej wygldem jest Lady Gaga 30) nadmiaru tkanki tuszczowej, zmarszczek, przebarwie skry czy innych niedoskonaoci, te bowiem w idealnym wiecie (wiecie popkultury) nie istniej. Co to oznacza w wietle pedagogicznych rozwaa nad tosamoci? Przede wszystkim mamy obecnie do czynienia ze znamiennym zjawiskiem redukowania tosamoci do wizerunku cielesnego; wizerunku, ktry mona osign szybko, natychmiast. Taka tosamo staje si iluzj, kolejnym faszywym ideaem, ktry obiecuje zici si poprzez konsumpcj i naladowanie dostpnych wzorw. Szczeglna uwaga w tym wzgldzie powinna zosta skierowana na powszechno nieprawidowoci zwizanych z postrzeganiem wasnego ciaa. Dlatego te wydaje si, e jednym z zada podejmowanych wsplnie przez wychowawcw i wychowankw powinna by w pierwszej kolejnoci dyskusja nad recepcj wytworw kultury wspczesnej. Nastpnym krokiem za prba wiadomego, kreatywnego samodefiniowania siebie w wiecie, w ktrym codzienne wybory, choby muzyczne, wpywaj na poczucie tosamoci oraz akceptacj i ocen ze strony innych. Ksztatowanie wasnej tosamoci jest dzisiaj dowiadczeniem zaporedniczonym przez media. Podstawowym dowiadczeniem wiata jest dowiadczenie teleobecnoci 31. Wspczesny czowiek to czowiek medialny. Nie sposb zaprzeczy: kultura popularna jest wszdzie. Wszyscymy w niej zanurzeni, jak mwi Zygmunt Bauman 32. Cho moe ona jawi si jako niepowana czy infantylna, to dla pedagoga stanowi jeden z podstawowych obszarw dziaania spoecznego, ktrego nie sposb ignorowa. Przeciwnie, naley go poznawa, a nastpnie poszukiwa kluczy do jej zrozumienia. Pomocne mog okaza si pytania takie jak: czym kultura popularna jest dla swoich odbiorcw; czym uwodzi; co/kogo prbuje zastpi. W tym wzgldzie warto by zastanowi si nad przyczynami i celowoci maskowania w mediach realnych obrazw ciaa ludzkiego; ukrywania tego, jakim to ciao jest w rzeczywistoci. Interesujce wydaj si rwnie pytania o niech do ujawniania poszczeglnych etapw tworzenia prezentowanych publicznie wizerunkw idoli popkultury.
Patrz: Lady Gaga - czym zaskoczya wiat?, URL (z dn.: 31.10.2011): http://lula.pl/lula/1,97804,8900886,Lady_Gaga___czym_zaskoczyla_swiat_,,ga.html 31 Autorem pojcia teleobecno jest John Stener. Patrz: W.J. Burszta, W. Kuligowski, Dlaczego kociotrup nie wstaje, dz. cyt., s. 74. 32 Popularna kultura dwiczy jak maso malane. Wszyscymy w niej po uszy zanurzeni. Chciaem powiedzie nasczeni, ale [] na wsikanie nie do czasu. Patrz: Z. Bauman, Kultura do spoycia na miejscu. Z Zygmuntem Baumanem rozmawia Wojciech J. Burszta, [w:] Mateusz Halawa, Paulina Wrbel (red.), Bauman o popkulturze. Wypisy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008, s. 310.
30

12

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci To, co trafia do odbiorcw, to wycznie wyidealizowane obrazy, pikne twarze i szczupe ciaa; pomija si za autentyczne dowiadczenia i motywacje osb poddajcych si czasochonnym, nierzadko kosztownym i wymagajcym powicenia zabiegom zewntrznej autokreacji. Otwarta dyskusja nad prezentowanymi w mediach wizerunkami ciaa, a nastpnie analiza odbioru owych wizerunkw przez nastolatkw z pewnoci pozwol lepiej zrozumie problemy, z jakimi zmagaj si dorastajcy dzisiaj ludzie. Produkty kultury popularnej seriale telewizyjne, wideoklipy, rzeczywisto wirtualna, czyli gry online, platformy typu Second Life, czy rnego rodzaju serwisy internetowe to wiat ju na tyle udomowiony, e wrcz zwyczajny, stale obecny w yciu codziennym modziey. Zarazem jednak, co warte jest podkrelenia, jest to wci wiat, ktrego nie sposb dowiadczy w rzeczywistoci naocznej, bowiem zwyczajnie go nie ma. To hiperrzeczywisto, czyli rzeczywisto pozbawiona rzeczywistego rda, wirtualna symulacja, inaczej mwic, upozorowana rzeczywisto, ktra zyskuje status bardziej autentycznej, rzeczywistej od samej rzeczywistoci. Jak prbowaam udowodni w niniejszym artykule, konsekwencje wszechobecnoci mediw i nowoczesnych technologii interaktywnych w sposb bezporedni dotykaj problemu tosamoci. Tych konsekwencji nie moe ignorowa pedagog, wprost przeciwnie powinien podj dialog z rzeczywistoci, w ktrej funkcjonuje i nastolatek, i sam pedagog.

Bibliografia: Barber Benjamin, Skonsumowani. Jak rynek psuje dzieci, infantylizuje dorosych i poyka obywateli, prze. Hanna Jankowska, Wydawnictwo Literackie Muza, Warszawa 2009. Baudrillard Jean, Symulakry i symulacja, prze. Sawomir Krlak, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 2005. Bauman Zygmunt, Kultura do spoycia na miejscu. Z Zygmuntem Baumanem rozmawia Wojciech J. Burszta, [w:] Mateusz Halawa, Paulina Wrbel (red.), Bauman o popkulturze. Wypisy, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2008. Brytek-Matera Anna, Obraz ciaa obraz siebie. Wizerunek wasnego ciaa w ujciu psychospoecznym, Difin, Warszawa 2008. 13

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci Buckingham David, After the death of childhood. Growing up in the age of electronic media, Blackwell Publishing Ltd., Oxford 2000. Buliski Tarzycjusz, Nauczanie kultury popularnej czyli ywot pedagoga radykalnego. O granicach krytycznego dyskursu (sztuka w trzech aktach z preludium i finaem), [w:] Wojciech J. Burszta, Andrzej de Tchorzewski (red.), Edukacja w czasach popkultury, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej, Bydgoszcz 2002. Burszta Wojciech J., Kuligowski Waldemar, Dlaczego kociotrup nie wstaje. Ponowoczesne pejzae kultury, Wydawnictwo Sic!, Warszawa 1999. Cybal-Michalska Agnieszka, Ideologia konsumpcji. Wirtualna rzeczywisto i spoeczestwo, [w:] Agnieszka Gromkowska-Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tosamoci, Wysza Szkoa Humanistyczna w Lesznie, PoznaLeszno 2007. Erickson Eric, Tosamo a cykl ycia, Wydawnictwo Zysk i S-ka, Pozna 2004. Fatyga Barbara, Tyszkiewicz Anna, Normalno i normalka. Prba zastosowania pojcia normalnoci do bada modziey, Orodek Bada Modziey, Warszawa 2001. Featherstone Mike, Ciao w kulturze konsumpcyjnej, prze. Iwona Kunz, [w:] Magorzata Szpakowska (red.), Antropologia ciaa. Zagadnienia i wybr tekstw, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2008. Fiske John, Zrozumie kultur popularn, prze. Katarzyna Sawicka, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2010. Gromkowska-Melosik Agnieszka, Melosik Zbyszko, Wprowadzenie, [w:] Clarin M. Renzetti, Daniel J. Curran, Kobiety, mczyni i spoeczestwo, prze. Agnieszka Gromkowska--Melosik, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2005. Hall Stuart, Who Needs Identity?, [w:] Stuart Hall, Paul du Gay (red.), Questions of Culture Identity, SAGE Publications Ltd, London 1996. Harwas-Napieraa Barbara, Liberska Hanna (red.), Tosamo a wspczesno. Nowe tendencje i zagroenia, Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2007. Komunikat CBOS: Wzrost standardu wyposaenia gospodarstw domowych, Warszawa 2011. Lady Gaga - czym zaskoczya wiat?, URL z dn.: 31.10.2011: http://lula.pl/lula/1,97804,8900886,Lady_Gaga___czym_zaskoczyla_swiat_,,ga.html Lalak Danuta, Pilch Tadeusz (red.), Elementarne pojcia pedagogiki spoecznej i pracy socjalnej, Wydawnictwo Akademickie ak, Warszawa 1999.

14

Anna Ostaszewska Popkulturowe ramy tosamoci Melosik Zbyszko, Kultura popularna, walka o znaczenie i pedagogika, [w:] Agnieszka Gromkowska-Melosik (red.), Kultura popularna i (re)konstrukcje tosamoci, dz. cyt. Melosik Zbyszko, Kryzys mskoci w kulturze wspczesnej, Oficyna Wydawnicza Impuls, Krakw 2006. Melosik Zbyszko, Wychowanie obywatelskie: nowoczesno, ponowoczesno, [w:] Zbyszko Melosik, Kazimierz Przyszczypkowski (red.), Wychowanie obywatelskie, Studium teoretyczne, porwnawcze i empiryczne, Wyd. Edytor, ToruPozna 1998. Ostaszewska Aneta, Michael Jackson jako bohater mityczny. Perspektywa antropologiczna, Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2009. Postman Neil, Zabawi si na mier. Dyskurs publiczny w epoce show-businessu; prze. Lech Niedzielski, Wydawnictwo MUZA, Warszawa 2002. Storey John, Studia kulturowe i badania kultury popularnej. Teorie i metody, prze. Janusz Baraski, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw 2003. Szkudlarek Tomasz, Melosik Zbyszko, Kultura, tosamo i edukacja. Migotanie znacze, Wydawnictwo Impuls, Krakw 1998. Wojciszke Bogdan, Czowiek wrd ludzi. Zarys psychologii spoecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2009. Wolf Naomi, Mit piknoci, prze. Barbara Limanowska, [w:] Magorzata Szpakowska (red.), Antropologia ciaa, dz. cyt. Wykes Maggie, Gunter Barrie, The media and body image: if looks could kill, Sage Publications, Thousand Oaks 2005.

15