Kazanie "O wojnach sprawiedliwych" Stanisawa ze Skalbmierza z pierwszej poowy 1410 roku

pierwsza poowa 1410 roku [A. WSTP]

[1. ZAKAZ BEZZASADNEJ WALKI. DOPUSZCZALNO WYJTKW]

1. Nie walcz z czowiekiem bez przyczyny, gdy on ci nic zego nie uczyni (Przypowieci). Jeeli wedug zdania Salomona nie naley bez prawowitej przyczyny walczy przeciw pojedynczej osobie, to tym bardziej przeciw caemu pastwu, krlestwu, ksistwu czy spoecznoci. Kady bowiem mwi Prawda kto miecz wemie, od miecza zginie; (dotyczy to) oczywicie (tego), komu ani prawo, ani monarcha nie pozwala, aby wzi miecz. Jak to powiada w. Augustyn (piszc w drugiej ksidze przeciw Manichejczykom). Ten bierze miecz, kto bez rozkazu czy pozwolenia wadzy wyszej czy najwyszej zbroi si na czyj krew. Kto natomiast uywa miecza z upowanienia monarchy lub sdziego, jeeli byaby to osoba prywatna, lub z umiowania sprawiedliwoci, jak gdyby z upowanienia Boga, jeli byaby to osoba o charakterze publicznym ten nie bierze miecza, ale uywa (miecza) powierzonego mu przez kogo innego. A przeto nie naley mu si kara. Tak wic, jeeli przeciw pojedynczej osobie walczy bez powodu kto, komu prawo na to nie pozwala, powinien obawia si kary zagady tym bardziej, jeeli najeda cae krlestwo lub jego cz. Tam bowiem zostaje naruszony pokj jednostki, tu powszechny, tam wyrzdzona krzywda osobista, tu publiczna, tam szkod ponosi jeden, tu wielu, tam popenione zostaje jedno zabjstwo, tu niezliczone zabjstwa i najokropniejsze gwaty, rozpusta, witokradztwa, rabunki, cudzostwa i rne wystpki, a win ich wszystkich ponosi (ten), kto bez powodu walczy przeciw krlestwu albo spoecznoci.

[2. KONIECZNO POZNANIA ODNONYCH ZASAD]

2. I zaiste gdyby na to krlowie, ksita, hrabiowie i baronowie mieli wzgld, pilnie by rozrniali midzy wojn sprawiedliw a niesprawiedliw. Ktrym przez psalmist powiedziano: A teraz, krlowie, rozumiejcie: uczcie si, ktrzy sdzicie ziemi. Sucie Panu w bojani i radujcie si przed nim z dreniem. Jak gdyby w naszej materii mwi: Zanim rozpoczniecie wojn, przekonajcie si czy jest sprawiedliwa, czy nie. Jeli jest w tym jaka niejasno co do tego, czy sprawiedliwa, czy
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

niesprawiedliwa, badajcie abycie poznali, czy sprawiedliwo jest po waszej stronie. Sucie Panu w bojani a tak bdzie, jeeli tego, co uczyniono wbrew Bogu i sprawiedliwoci, ze cis surowoci zakacie lub to bdziecie kara czy tpi. I radujcie si przed nim z dreniem to si stanie, jeeli powalajc nieprzyjaci pokoju, zwycistwo przypiszecie nie wasnemu mstwu, ale asce boej.

[3. KARA ZA AMANIE ZAKAZU]

3. Niech wic krl czy ksi przeciw krlestwu bez przyczyny nie powstaje do walki, gdy ma przeciw sobie Boga i prawo. W przeciwnym razie niech obawia si najsroszej kary, ktra mu jest zgotowana gehenny i to tym sroszej, im wiksz sprawi rze czy szkody. Wszelkich bowiem takich wojownikw naley kojarzy z olbrzymi liczb tych, ktrzy byli wzrostu wielkiego, wprawni w rzemiole wojennym, (a) o ktrych napisano [...], e wytraceni s i zstpili do piekie.

[B. OSNOWA]
[1. WOJNA SPRAWIEDLIWA] [1. ZASADY]

[a. Zasad y Rajmunda z Penjafort] [aa. Nawizanie: Podmiot]

4. Mona za uwaa, e wojna jest sprawiedliwa, jeeli (prowadzi j kto, kto) jest osob wieck nie duchown, ktrej zakazane jest rozlewa krew ludzk [...].

[bb. Przedmiot] 5. Jeli toczy si dla odzyskania wasnoci lub w obronie ojczyzny [...].

[cc. Przyczyna] 6. Jeli prawowita jest przyczyna, mianowicie, e walczy si z koniecznoci, aby przez walk odzyska naruszony pokj albo (go) osign [...].

[dd. Duch] 7. Jeli nie toczy si z nienawici albo zemsty czy chciwoci, ale z umiowania prawa boskiego, dla mioci, sprawiedliwoci i posuszestwa [...].

[ee. Upowanienie]
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

8. Jeli toczy si z upowanienia kocioa (zwaszcza gdy walczy si za wiar) albo z upowanienia monarchy.

[b. Podkrelenia] [aa. Nawizanie. Duch] 9. Bo jak ongi wolno byo ksitom wojowa, tak i wspczesnym, byle tylko nie wojowali z nienawici ani wskutek chciwoci, ani z chci rozlewu krwi.

[bb. Podmiot] 10. A poniewa dla sprawiedliwoci wojny wymaga si, aby to bya osoba wiecka nie powinny osoby duchowne wszczyna wojen, ktre maj na celu rozlew krwi, lecz raczej powinny cierpie, aby (ich) wasn krew wylewa za Chrystusa, aby czynem naladowa (to), co dziaaj w subie otarza, w ktrej pod Sakramentem przedstawiana jest mka Odkupiciela. Dlatego to Chrystus Piotrowi uosabiajcemu biskupw i duchownych (Mat. 26) powiada: W kord twj w pochw. Jak gdyby wyranie mwi: Dotychczas tobie i twoim poprzednikom wolno byo ciga nieprzyjaci Boga mieczem doczesnym; odtd powiniene jako przykad cierpliwoci woy miecz w pochw [...]. Cho mog biskupi i kapani, zwaszcza z upowanienia zwierzchnika, by na wojnach, (to jednak) nie (po to) aby wasn rk walczy, lecz aby sprawiedliwie walczcym pomaga przez swe zachty, odpuszczanie grzechw i pomoc duchown [...].

[cc. Upowanienie. Sdownictwo] 11. Niech wic monarcha i rycerz katolicki rozrnia midzy sprawiedliw a niesprawiedliw wojn i tylko z upowanienia prawa lub czowieka niech bierze miecz. A jeli to kto, kto nie ma adnego zwierzchnika, czyby to by krl, czy cesarz, moe z wasnej mocy, jeli zachodzi sprawiedliwa przyczyna, rozpocz wojn tak przeciw poddanym, jak przeciw obcym, a poddanym swym da upowanienie do wojowania tak przeciw monarsze cudzoziemskiemu, jak przeciw jego poddanym, jeli uzna to za stosowne i (jeli) zachodzi bdzie przyczyna; jednake nie (powinien walczy) przeciw wasnym poddanym, dopki moe (przeciw) wyrzdzajcemu krzywd wymierzy sprawiedliwo lub dopki poddany jego chce przed nim lub sdzi swym stan na rozpraw sdow, jeli jest sdzia midzy takim monarch a wyrzdzajcym krzywd. Ale gdyby krl mia powd (uzasadnienie) (do wszczcia) wojny przeciw cesarzowi lub na odwrt, nie trzeba, aby jeden z nich dochodzi prawa swego w postpowaniu sdowym, gdy aden z nich nie ma nad sob zwierzchnika. Zgrzeszyby jednak wszczynajc wojn, nawet gdy ponis krzywd, jeeli krzywdziciel ofiarowuje

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

mu zadouczynienie, wedug uznania prawych mw, bez rozgosu postpowania sdowego, bez trudnoci.

[c. Samoobrona] 12. Moe te kto, dla odzyskania wasnoci i obrony ojczyzny, wszcz wojn bez upowanienia monarchy czy kocioa, wedug Rajmunda, Rodryka i Innocentego [...], dlatego, e kademu wolno z mocy prawa przyrodzonego si si niezwocznie odeprze z zastrzeeniem bezwinnej ostronoci [...]. Przy tym jednak naley mie wzgld na rodzaj okolicznoci, zalenie od tego, czy wymaga do przygotowania duszego, czy krtszego czasu (wedug Wilhelma). Std jeli jaki krl czy monarcha zebrawszy wojsko wchodzi w kraj drugiego i tam zajmuje grd lub porywa up, jeeli ten drugi nie moe natychmiast zgromadzi wojska, dopiero po miesicu lub dwch, lub wicej, aby w ten sposb uwolni grody czy odebra up, bdzie si uwaao, e niezwocznie si broni czy chroni.

[II. KONSEKWENCJE ZASAD]

[a. Zdob ycz wojenna] 13. Ustaliwszy wic te zasady mona wysnu nastpujce nauki: Po pierwsze: e jeli kto wojuje przeciw winnym, z nieuniknionej koniecznoci, o ile to (dzieje si) w obronie ojczyzny lub dla odzyskania wasnoci, cokolwiek zdobdzie na nieprzyjacioach, jest jego i nie jest obowizany do zwrotu [...].

[b. up jednostki] 14. Po drugie: e kada osoba wiecka idca z panem swym, na wojnie sprawiedliwej, jeeli co na wojnie uzyska, nie jest obowizana do zwrotu, lecz z woli pana swego moe to godziwie zatrzyma. Natomiast jeeli duchowny, na wojnie sprawiedliwej, idc z panem swym, nie od pana swego ani od innych, ktrym dozwolone jest wojowa, lecz sam uzyska (co) porywajc lub walczc, zobowizany jest w sdzie sumienia do zwrotu. Albowiem skoro taki duchowny porywajc rzecz ow nie czyni jej swoj (wasnoci), nie moe jej sobie przywaszczy. A pan, jak nie mg upowani go do wojowania, tak (nie mg) i do porywania. Jednake rzecz tak porwan (duchowny) mgby zatrzyma na mocy zezwolenia pana, byleby pan da zezwolenie w czasie trwania wojny sprawiedliwej, bo w tym wypadku jest tak samo, jak gdyby mu pan t rzecz da.

[c. Zabijanie]
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

15. Po trzecie: e jeliby kto, z nieuniknionej koniecznoci, na wojnie sprawiedliwej, nie majc zamiaru zdronego, stu ludzi zabi, nie grzeszy; wniosek jasny, gdy taki wojuje sprawiedliwie, a jeeli sprawiedliwie to dobrze. Wszak Abraham walczy przeciw krlom, Jozue powali wicej jak trzydziestu krlw, Dawid by wojownikiem; a oni nie tylko nie grzeszyli przez wojowanie, ale zdobywali zasug przez akt mstwa i wiary, i umiowania, jakie mieli dla prawa boskiego i spoecznoci. Inaczej, gdyby monarchowie katoliccy, w nieuniknionej koniecznoci, wojujc dla odzyskania wasnoci, dla obrony ojczyzny, bez zdronoci zamiaru, na wojnie sprawiedliwej, grzeszyli, na prno byliby wzili miecz. Na c bowiem byby miecz monarchy w pochwie, jeliby nie usuwa i nie wygania synw nieprawoci z granic rzeczypospolitej, a nieprzyjaci pokoju nie rozprasza, nie niszczy i nie hamowa?

[d. Szkod y wyrzdzone w wojnie sprawiedliwej] 16. Po czwarte: e choby w czasie wojny sprawiedliwej burzono, palono, wyludniano wsie, trzebiono winnice lub dokonywano wielu podobnych czynw na ziemiach przeciwnikw czy wasnych ludzi, (wojujcy) nie bdzie odpowiedzialny za te (szkody), ktre w dobrej wierze wyrzdzi, od ktrych, biorc pod uwag zapobiegliwo i dobr wiar walczcych, nie mg powstrzyma (si), chyba e uczyni to w zamiarze otrzykowania i zoliwie, mimo e wygodnie mg sobie inaczej poradzi. I nie ma co do tego wtpliwoci, jeli chodzi o ziemie przeciwnikw, rwnie jak o ziemie wasnych (ludzi), a to jest jasne, bo skoro (poddani) obowizani s za pana swego i ojczyzn naraa si na mier, o wiele bardziej bd obowizani naraa swe mienie, jeli w inny sposb nie mona zaopatrzy krla czy wojska.

[e. Szkod y wyrzdzone w wojnie niesprawiedliwej] 17. Po pite: e wszczynajcy wojn niesprawiedliw nie tylko odpowiada za wszystkie szkody wyrzdzone przeciwnikowi przez siebie lub swoich (poddanych), lecz take odpowiada bdzie wobec wasnych ludzi za szkody wyrzdzone przez przeciwnika. Bo gdy taki niesprawiedliwie spowodowa szkod, w aden sposb nie bdzie zbawiony, jeeli nie da zadouczynienia. Kto bowiem daje sposobno (powstania) szkody, uwaany jest za takiego, ktry szkod wyrzdzi. I dlatego wiele niech obawia si ten, kto walczy bezzasadnie przeciw krlestwu czy prowincji. Trzeba bowiem wanie, aby wszelkie skrzywienie byo przywrcone do rwnoci i aby wszelka szkoda niesprawiedliwie wyrzdzona bya naprawiona; albo przynajmniej, pod groz niebezpieczestwa dla duszy, aby w przyszoci zadouczyniono temu, komu w peni nie uczyniono zado ju teraz.

[f. Dopuszczalno wojn y sprawiedliwej

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

przeciw chrzecijanom] 18. Po szste: e nie tylko przeciw poganom, ale take przeciw chrzecijanom moe kto wszcz wojn sprawiedliw. Albowiem jak wolno uzyska pokj przez walk przeciw barbarzycom, tak (i) przeciw chrzecijanom [...].

[Samoobrona] 19. Po sidme: Moe kto bez upowanienia (ze strony) monarchy czy kocioa, dla obrony ojczyzny, wszcz wojn sprawiedliw i nie sprzeciwia si temu to, co mwi cesarz: Nikomu odtd nie ma przysugiwa mono chwytania za jakkolwiek bro bez zawiadomienia i pytania nas (ktre to sowa mieszcz si we fragmencie 1 ksigi 11 Kodeksu w rozdziale: Aby byo zakazane uywanie broni bez wiedzy cesarza). Jest bowiem prawem przyrodzonym, aby kady zachowywa siebie przy yciu, a si lub gwat jak moe odciska i przeciwdziaa (im). To bowiem mona zauway u stworze nierozumnych, ktre jak mog chroni si i broni, a czasem powstaj odgryzajc si przeciw temu, kto je uderza.

[III. OMWIENIE (ZBICIE) ARGUMENTW PRZECIW DOPUSZCZALNOCI WOJNY] [a. Zarzut ogln y: wojna okazj do zbrodni] 20. I nie przeszkadza to, e w cigu wojen sprawiedliwych popeniane s liczne ze czyny, zbrodnie i wystpki. Nie moe bowiem by, aby naleao nam jako win poczytywa to, co czynimy w dobrym zamiarze, jeli wbrew naszej woli wyniknie co przeciwnego [...]. Inaczej nikt nie mgby wystpowa przeciw drugiemu, gdy mgby obawia si, aby sprowokowany go nie zabi. I nikt nie mgby oskara zego o nikczemno, aby ten, moe zasmucony (oskareniem), sam si nie zabi. Tak te nikt nie dawaby jamuny, aby inny nie oskary go o pych. Albo nikt nie dokonywaby dzie pobonoci, obawiajc si, aby go przypadkiem nie nazwano obudnikiem. Tak (wic), jeli nie bdzie mona przywrci zakconego pokoju inaczej jak przez wojn, naley wojowa choby nawet wbrew woli wadcy wojska miay by popeniane ze czyny.

[b. Zarzut y szczegowe] [aa. Dobry cel a ze rodki] 21. A gdyby moe kto powiedzia: Nie naley czyni rzeczy zych, aby wynikay rzeczy dobre [...], przeto nie naley wojowa, gdy bez wielu rzeczy zych nie mona prowadzi wojny, aby uzyska pokj, ktry jest dobrem to (ten zrzut) nie przeszkadza. Albowiem wojowa, czyli prowadzi wojn nie jest zem, a cho wskutek skonnoci ludzi do grzeszenia niekiedy popenione s
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

wystpki i najniegodziwsze zbrodnie, to jednak nie stanie to na zawadzie wojnie sprawiedliwej, albowiem to co uyteczne nie jest niweczone przez to co nieuyteczne [...].

[bb. Nie kara niewinnego za winnego] 22. A gdyby (kto) powiedzia dalej: Niesprawiedliwe jest, aby za grzech winnego karany by niewinny, kara bowiem powinna dosiga (jego) sprawcw [...], to nie narusza to sprawiedliwoci wojny, choby nawet na niej zabijani byli niewinni, gdy napisano (Wyjcia 21): Ja jestem Bg zawistny, ktry dochodz nieprawoci ojcw na synach a do trzeciego i czwartego pokolenia; i tu okazuje si, e cho synowie nie zgrzeszyli, s karani. Tak za grzech Achana, ktry sprzeniewierzy prt zota, inni zostali ukarani (Jozue 7). Za grzechy Amalecytw kazano zabi ich zwierzta, a poniewa Saul im przepuci, usysza od Samuela: Czy nie wiesz, e grzechem wieszczbiarstwa jest przeciwi si, a jakoby zbrodni bawochwalstwa nie chcie sucha? (1 Krlw 15). Za grzech Egipcjan posiadoci ich na grad zostay wydane, bydo i pierworodne ich przez mier pochonite (Wyjcia roz. 7 i 8). Za grzech ludu izraelskiego wybrani ich czsto byli trapieni, a wreszcie prorocy zaprowadzeni z nimi w niewol (1 Krlw 18).

[cc. Nie powinien odpowiada syn ani poddany] 23. Ale moe (kto) powiedzie: napisane jest: Syn nie bdzie dwiga nieprawoci ojca. A na to mwi, e dwiga syn nieprawo ojca, a poddany nieprawo monarchy czy naczelnika, co do kary doczesnej, nie wiecznej, lub co do kary na ciele nie na duszy. Tote nikogo nie mona oboy kltw za innego, jakkolwiek mona naoy na niego interdykt albo go usun nie z koniecznoci, ale dowolnie od sakramentw czy od ofiar otarza. Oboy bowiem kogo kltw ni jest niczym innym, jak wyda (go) szatanowi [...], nikogo za nie wydaje si szatanowi, jeeli nie grzeszy miertelnie. Natomiast interdykt mona naoy na kogo ze wzgldu na wielko grzechu, jeeli tego, kto zgrzeszy, nie mona w inny sposb przymusi, a wtedy ponosi (kto) kar bez winy, ale nie bez przyczyny.

[dd. Wywoywania nieszcz nie uwaa za zasug] 24. Lecz moe powie kto: Jeeli monarchowie wszczynajc wojny sprawiedliwe nie grzesz przez zabijanie niewinnych albo dlatego, e w czasie wojny niektrzy wojownicy popeniaj rne grzechy, zatem (wynika std, e) zyskuj zasug, i tak wylewajc krew chrzecijask bd zyskiwali zasugi, co wydaje si niedorzecznoci. Ot na to powiadam, e jeeli poganie bawochwalcy, nie znajcy Boga prawdziwego, zbeszczeszczajcy wityni Boga i to co przenajwitsze, okadajcy niewinnych rnymi karami, popeniajcy gwaty, porubstwa i cudzostwo i niezliczone ohydne
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

grzechy, uznawani byli za sucych Bogu, niech nie dziwi si (kto), e monarcha katolicki rozlewajcy krew nieprzyjaci swoich, niesusznie go przeladujcych i szczeglnie usiujcych go zniszczy, uznawany jest za sucego Bogu. Wszak wskazano (Izajasz rozdz. 10 i 27), jak mwi Pan przez proroka: Rzg mego gniewu jest Assur, ten za nie zrozumia, Assur bowiem by rzg gniewu Pana, poniewa przez niego postanowi chosta niezliczone szczepy bosk sprawiedliwoci. On jednak nie zrozumia, poniewa wzbity w pych przypisa zwycistwo, ktre osign, nie Bogu, ale wasnym siom. Tote przeciw jego pysze mwi Pan (Izajasz 10), powiadajc: Iali przechwala si bdzie siekiera przeciw temu, ktry ni rbie? Albo czy przechwala si bdzie pia przeciw temu, ktry ni tnie? Jak gdyby mwi: Jak siekiera i pia nie mog ani rba, ani ci drew, jeli nimi inny nie kieruje i dlatego w stosunku do kierujcego nimi nie powinny si pyszni, tak wierni albo niewierni karzcy chrzecijan grzesznikw uwaani s za sucych Bogu. Jeli jednak, nie wiedzc, e s sugami Boga, pyszni si w bezbonej prnoci, nie znajduj innej zapaty za sw sub, jak doczesn, kary za za sw pych nie unikaj. Tote gdy Pan mwi o Nabuchodonozorze (Ezechiel 18): Co dam mu za robot, ktr suy mi pod Tyrem? zaraz doda: Daj Panie, to jest dane mu prowincje Egipt i Etiopi. Kiedy za w sercu unoszc si pych potem mwi: Iali nie jest to Babilon, ktry ja zbudowaem w sile krlestwa mego? zaraz pomiesza Bg rozsdny umys jego i odzia go w ksztat zwierzcy, (tak) e uciekajc od ludzi y ze zwierztami (Daniel 4). A std wida, e niezbadanym wyrokiem Boga choszcz niekiedy poganie chrzecijan, niekiedy chrzecijanie pogan, niekiedy chrzecijanie chrzecijan.

[a. Konkluzja jako przejcie do nastpnego wywodu: kara i jej narzdzie]

25. aden zaiste grzech nie moe by bez kary, gdy albo Bg karze, albo czowiek [...] [De poenitentia]. A poniewa czasami mog chrzecijanie waciwiej by karani przez chrzecijan ni przez barbarzycw czy niewiernych, dlatego niekiedy tak si dzieje z nakazu boskiej sprawiedliwoci.

[2. SPRAWA POGAN] [I. NAWIZANIE DO OSTATNIEJ KONKLUZJ I ( 25): POGANIE NARZDZIEM]

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

26. I nie ma rnicy w rodzaju bicza, czy chrzecijanin popeniajcy przewinienie karany jest przez innego chrzecijanina czy (przez) niewiernego. A tak, jeeli poganie s sami przez siebie niekiedy pobudzani, z niezgbionego wyroku Boga, do karania chrzecijan popeniajcych przewinienia i jeeli wojujc, zabijajc i zgadzajc grzesznikw z (powierzchni) ziemi uznawani s za sucych (Bogu), dlaczego take nie mieliby by uznawani za sucych Bogu, gdy cz si w wojnie sprawiedliwej z chrzecijanami majcymi suszn spraw, walczc przeciw innym chrzecijanom zym?

[II. PRZYMIERZA Z POGANAMI] [a. Postawienie sprawy] 27. Ale kto by powiedzia: Nie przystoi monarsze katolickiemu mie zwizek (przymierze) z niewiernymi. Albowiem Judasz Machabejczyk, bardzo sawny wojownik, gdy usyszawszy o sawie Rzymian zawar z nimi traktaty pokoju, on, ktry przedtem zawsze pozostawa zwycizc, potem w bitwie zwyciony zgin. Podobnie Szymon, brat jego dopty by zwycizc, a zwizek (przymierze) ongi przez Judasza Machabejczyka z Rzymianami zawarty odnowi, a przecie wnet po odnowieniu tego zwizku poleg.

[b. P ytanie] 28. Posuchaj tedy, czy wolno krlowi lub monarsze katolickiemu powodowanemu nieuniknion koniecznoci wezwa pogan na pomoc przeciw chrzecijanom niesprawiedliwie mu wyrzdzajcym szkody lub szukajcym jego zguby; a e to nie moe nastpi w wojnie niesprawiedliwej, nie ulega wtpliwoci dla czowieka rozumnego. Pozostaje wic pytanie wtpliwe co do wojny sprawiedliwej.

[c. Argument y za dopuszczalnoci] [aa. Pomoc w uzyskaniu pokoju] 29. 1. A wanie, jak wiadomo, tak bardzo pikny jest pokj, e wszystko, co jest dobre, lepiej si urzdza w czasie pokoju i bardziej czczony jest sprawca pokoju [...]. A nie tylko istoty rozumne, ale zwierzta szukaj pokoju, poniewa jak mog uchylaj si od mierci i zguby, i roliny, jak drzewa, ktre lepiej pczkuj, jeeli nie doznaj wstrzsw od wiatrw. Dlatego te konary drzew, gdy kto chce je zama lub odci opieraj si, a nie byoby tego, gdyby nie chciay mie pokoju. I nic dziwnego, e stworzenia usiuj zachowa si przy yciu, a przez to w pokoju: bo przecie nawet i wojny, co do ktrych najmniej by si tak zdawao, tocz si dla pokoju. Skoro wic tak dobry jest
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

pokj, o ktry wszyscy si staraj, jeeli pokj krlestwa zostaje zakcony, susznie caa jego potga powstaje w celu odzyskania go. A jeli moe wskutek mocy przeciwnikw samo przez si (krlestwo) nie jest w stanie odzyska pokoju, kt przy zdrowych zmysach chciaby bra za ze, e przybrawszy sobie wtedy (do pomocy) nawet niewiernych, jeli inaczej nie zdoa da rady, zapewnia sobie pokj, tak zbawienny i poyteczny, skoro pozwala na to prawo przyrodzone?

[bb. Analogia: dopuszczalno zasadzek] 30. 2. A poniewa, jak mwi Augustyn, gdy kto podj wojn sprawiedliw, czy walczy otwarcie, czy z zasadzki, nic nie wpywa na sprawiedliwo (wojny); Pan bowiem przemawiajc do Jozuego rozkaza, aby urzdzi sobie na tyach zasadzk, mianowicie zasadzajcych si wojownikw [...]; dano przez to do zrozumienia, e dla oceny sprawiedliwoci nie ma znaczenia, czy (monarchowie chrzecijascy posuguj si) tylko chrzecijanami, czy chrzecijanami poczonymi z poganami, (tak e pogan) chrzecijascy monarchowie mog uywa jak gdyby jakich zasadzek.

[cc. A minori ad maius: dopuszczalno machin] 31. 3. Zreszt jeeli mog wadcy katoliccy uywa w wojnie sprawiedliwej procarzy, machin, bombard i tym podobnych, tym bardziej mog dla powcignicia niesprawiedliwoci uywa jakichkolwiek ludzi, kady bowiem czowiek jest najgodniejszym ze stworze wiata.

[dd. Wsplno prawa przyrodzonego] 32. 4. Dalej, prawo przyrodzone jest to samo u wszystkich, a monarchowie odpierajc si si s chronieni przez prawo przyrodzone, ktre wsplne im jest z poganami. W tej wic mierze mog ich uywa.

[ee. Wsplno prawa narodw i sprawiedliwoci] 33. 5. Dalej, wojny nale do dziedziny prawa narodw i o ile si zgadzaj ze sprawiedliwoci, koci uznaje je, nic wic nie przeszkadza, eby chrzecijanie, aby zado si stao sprawiedliwoci, ktra jest najwspanialsz z cnt, mogli wezwa pomocy pogan, jeli jej skdind nie maj.

[Argument nawiasowy: monarcha nie odpowiada za sprzymierzecw] 34. I nie zwraca si przeciw monarsze, gdyby moe poganie zamierzali rabowa dobra chrzecijan albo rozlewa (ich) krew, tak jak nie zwraca si te przeciw niemu, gdyby masa wojska chrzecijaskiego miaa zdron wol, byleby monarcha, ktry prowadzi wojn sprawiedliw, mia
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

zamiar wojowania w sprawiedliwy sposb. Nie zaley bowiem od woli monarchy, aby poddany jego mia prawy zamiar, gdy kady ma woln wol.

[ff. Moliwo wspdziaania w aktach cnt moralnych] 35. 6. Dalej, tak jak moe kto wsplnie z poganinem przedsibra akty cnt moralnych, a zwaszcza jeli usiuje doprowadzi go do zbawienia (gdy sprawiedliwo i wspaniaomylno s cnotami gwnymi wsplnymi wiernym i niewiernym), podobnie w aktach tych cnt chrzecijanin i poganin mog wspdziaa, a to moe nastpi na wojnie sprawiedliwej.

[gg. Precedens onierzy Juliana Apostaty] 36. 7. Dalej, monarchowie chrzecijascy wojowali i sprawiedliwe wojny prowadzili pod rozkazami najbezboniejszego cesarza Juliana odstpcy i najhaniebniejszego bawochwalcy [...] i to zaiste mogo si dzia w poczeniu z poganami. Jeli wwczas wolno im byo czy si w sprawiedliwym wojowaniu, to i teraz, gdy wydaje si, e nie wyszed co do tego ze strony kocioa aden specjalny zakaz. Chybaby kto powiedzia, e usprawiedliwiao ich posuszestwo, ktre okazywali chrzecijanie witokradczemu cesarzowi, co nie ma zastosowania do narodw barbarzyskich wezwanych na pomoc (przez chrzecijan). Ale ten zarzut nie da si utrzyma. Cho bowiem w takim wypadku posuszestwo nie usprawiedliwia monarchy chrzecijaskiego, dlatego e nie ma nad sob pogaskiego zwierzchnika, (to) jednak wspomaga go sprawiedliwo, na ktrej si opiera i przemawia za nim, jak poprzednio powiedziano, prawo przyrodzone, ktre pozwala, aby mogo si to dzia dla powstrzymania tego, co jest szkodliwe.

[hh. Argument celu] 37. 8. Dalej, wojny sprawiedliwe prowadzone s z chci pokoju, aby li byli powcigani, a dobrzy wywyszeni [...]. A do tego wzywa pogan nie tylko nie wydaje si adnym grzechem, ale owszem zasug.

[ii. A fortiori: poganie mog korzysta z pomocy] 38. 9. Dalej, jeeli poganie s bez sprawiedliwej przyczyny najedani przez chrzecijan, sprawiedliwie przeciw nim wojuj w celu odzyskania swych ziem czy ojczyzny. Albowiem, jak mwi Innocenty [...], ziemia od pocztku bya wsplna, a praktyka pierwszych przodkw doprowadzia do tego, e niektrzy jedno, a inni drugie zawaszczali dla siebie; i wedug niego nie byo to le, ale dobrze, dlatego, e naturalne jest, i zaniedbuje si rzeczy wsplne, a take dlatego, e wsplnota rodzi niezgod. A tak to, co kto zaj od pocztku, byo jego, poniewa przedtem nie naleao to do
Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

adnego czowieka tylko do Boga, ktry jest stworzycielem wszystkiego i wszystko podda panowaniu istoty rozumnej, dla ktrej wszystko uczyni (Ksiga Rodzaju 1). Zatem jeeli chrzecijanie s przez chrzecijan bez powodu niesprawiedliwie pozbawiani grodw lub innych rzeczy albo s najedani, mog sobie przybra na pomoc pogan w celu odzyskania swych dbr lub naruszonego pokoju. Inaczej niewierny byby w lepszym pooeniu ni wierny, a to by nie powinno, gdy gupi nie powinien by w lepszym pooeniu ni roztropny [...].

[III. OGLNE STANOWISKO POGAN]

[a. Wolno poganom mie pastwa] 39. Std wic jest widoczne, e wedug Innocentego pastwa i posiadoci oraz wadza godziwie, bez grzechu, mog by przy niewiernych, dlatego e jak powiada stworzone zostay nie tylko dla wiernych, ale dla kadej rozumnej istoty: Ktry czyni, e soce jego wschodzi na dobrych i zych.

[b. Nie wolno im ich pastw zabiera] 40. Widoczne te jest ponadto, e nie wolno papieowi czy wiernym zabiera niewiernym pastw czy wadzy, poniewa posiadaj je bez grzechu i prawnie.

[c. Sprawa Ziemi witej] 41. I nie przeszkadza to, e papie nadaje odpusty tym, ktrzy wyprawiaj si przeciw Saracenom dla odzyskania Ziemi witej. Ona bowiem jest uwicona narodzeniem, mieszkaniem i mierci Jezusa Chrystusa, a poniewa w niej jest czczony nie Chrystus, ale zdradliwy Mahomet, godzi si, aby toczono walk w celu jej odzyskania, gdy jest otaczana czci przez chrzecijan. Ponadto ziemia ta zostaa zdobyta przez cesarza rzymskiego w wojnie sprawiedliwej po mierci Chrystusa i dlatego, poniewa cesarstwo niesprawiedliwie zostao (jej) pozbawione, koci mg wzi t ziemi pod swoj wadz i da upowanienie do sprawiedliwego wojowania przeciw tym, ktrzy dokonali (tego) pozbawienia.

[3. PODWADNI] [I. REKAPITULACJA] [a. Nawizanie do 2 i 4-12. Granice posuszestwa]

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

42. Wszyscy wic monarchowie i rycerze niech wystrzegaj si prowadzenia wojen bez uzasadnienia. Jeeli jest oczywiste, e wojna jest niesprawiedliwa, niech w aden sposb za bro nie chwytaj ani chwytajcym nie pomagaj, a w wojnie sprawiedliwej niech maj na oku umiowanie sprawiedliwoci albo obron ojczyzny lub odzyskanie pokoju. A moe ona by sprawiedliwa ze stanowiska rozkazujcego, ktry ma wadz rozkazywania tego [...] albo ze stanowiska suchajcego, jeeli jest taki, ktry powinien by posuszny [...], byle nie byo jasno widoczne, e (wojna) jest niesprawiedliwa. Bo cho Julian Apostata mia pod sob onierzy chrzecijan i rozkaza im, aby uczynili co, co sprzeciwiao si prawu boskiemu, uznawali cesarza niebios (jak we wspominanym kanonie [...]).

[b. Nawizanie do 5 (duch)] 43. Moe te wojna by sprawiedliwa z punktu widzenia tego, o co si toczy, jako to w celu odparcia krzywdy lub wywalczenia sprawiedliwoci [...]. Jeliby wic kto mia zdrony zamiar, choby w wojnie dozwolonej, jego za intencja czyni wojn dla niego niesprawiedliw [...]. [II. DZIELNO I WIERNO] 44. Jeeli za ma prawy zamiar wojowania sprawiedliwie, niech si nie martwi nawet gdyby rozla krew stu lub wicej ludzi, gdy naley mu si nie kara, lecz zasuga i chwaa. Niech aden rycerz, nawet choby mia zgin na wojnie publicznej a sprawiedliwej, trzymajc si swego monarchy, zobaczywszy szyki nieprzyjaci nie podaje haniebnie tyu, albowiem lepiej jest, aby zgin mnie na wojnie, ni aby widzia nieszczcia swego narodu i swoich. Bo jeeli uwaa si za mie chlubi si wojowaniem, niech si uwaa za mie czyny rycerskie, ktre najbardziej byszcz na wojnie. Wszyscy niech najwikszym wysikiem staraj si monarch swego chroni i zachowa. Albowiem jeli przez niedbalstwo pszcz krl ich czy wadca ginie, wszystkie rwnie gin. Dlatego wic chwalebniej jest dla poddanych zgin z krlem swym na wojnie, ni haniebnie uciekajc, choby nie nastpia mier ciaa, ulec mierci cywilnej.

[III. DYSCYPLINA] [a. Przestrzega rozkazw i zakazw] 45. W wojsku krla czy monarchy niech nikt godziwego jego rozkazu, dotyczcego bd organizacji, bd ochrony lub obrony, bd powstrzymujcego od rabunkw, nie potpia ani nie amie, albowiem jeeli wtedy co zrabuje lub uczyni, nie bdzie dla niego zgoa usprawiedliwieniem to, e dziaa na wojnie sprawiedliwej, dlatego e zlekceway rozkaz monarchy przeciwny jego czynom.

[b. Zakaz szemrania]

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich

46. Niech nikt lekkomylnie nie sdzi monarchy katolickiego, napisane jest bowiem: Ksiciu ludu nie bdziesz zorzeczy. Std mdrzec zabrania, aby kto nawet w tajemnicy uwacza monarsze, mwic tak: W tajemnicy nie zorzecz monarsze, bo i ptacy niebiescy zanios na ciebie wyrok.

[C. ZAKOCZENIE] [1. REKAPITULACJA: POMOC POGAN] 47. Kto chce, niech rozumie, e nie jest ze, aby monarcha katolicki w nieuniknionej koniecznoci wzywa pogan na wojn sprawiedliw przeciwko zym chrzecijanom, jeeli rozumujc po ludzku inaczej nie moe sobie poradzi.

[2. O POKJ DOCZESNY I WIEKUISTY] 48. Tak wszyscy niech pokj miuj, e nawet, jeli zachodzi potrzeba, aby by pokj na ziemi, niech si na mier naraaj, aby tak suc Panu Bogu, jak powinni, w pokoju doczesnym, mogli szczliwie doj do pokoju wiekuistego, dokd nie przyblia si aden przeladowca, ktry by mg go zamci. Co niech nam da raczy mdro Ojca, jedyny Syn Boy, zawsze i na wieki bogosawiony. Amen.

Ehrlich l., Polski wykad prawa wojny. Kazanie Stanisawa ze Skarbimierza De bellis iustis, Warszawa 1955, s. 91-145.

Dokument znajduje si w zbiorach Zakadu Narodowego Imienia Ossoliskich