PIERWSZA DEMOKRACJA

W NOWOYTNEJ EUROPIE MILION WOLNYCH OBYWATELI YO W POLSCE W 16OO ROKU

Rekordowa liczba obywateli w historii rzdw reprezentatywnych na wiecie. Kady dorosy obywatel mia prawo kandydowa na krla Polski w wolnych i powszechnych wyborach. Mczyni i kobiety mieli rwne prawa dziedziczenia wasnoci. Wyjtkowy w Europie, rodzimy proces ustawodawczy ksztatowa polsk kultur narodow.

Iwo Cyprian Pogonowski

Hippocrene Books, Inc. New York, 2010

1

Copy right 2010 Iwo Cyprian Pogonowski All rights reseved

Hippocrene Books Inc. 171 Madison Ave. New York, NY 10016 www.hippocrenebooks.com

ISBN 0781812003

Prac niniejsz powicam pamici mego ojca Jerzego Pogonowskiego, doktora filozofii i doktora praw, ktrego rozprawa doktorska z historii prawa na Uniwersytecie Warszawskim bya wydana w 1932 roku. www.pogonowski.com). Bya ona powicona: Projektowi Zwizku Wadcw Krla Jerzego z Podjebrad popieranemu w 1464 roku przez Polsk, ktrego tekst zachowa si w Polskiej Metryce Koronnej z 1463 roku. Wwczas Polska, Wgry, Czechy, Francja i Wenecja popieray stworzenie zwizku narodw Europy - podobnego do Ligi Narodw, czy obecnej Organizacji Narodw Zjednoczonych. A trzeba podkreli, e fakt ten mia miejsce 500 lat wczeniej. Strona tytuowa Projektu jest jedn z ilustracji niniejszej ksiki. Projekt Zwizku Wadcw w XV wieku by planem pokoju wiatowego i proponowa midzynarodow organizacj pokoju ju w latach 1462-1464. Tekst projektu opracowany zosta przez prawnikw polskich i znajduje si w Metryce Koronnej, czyli w archiwach Polskiej Kancelarii Krlewskiej i zawiera nastpujce propozycje: Congregatio de nationes czyli Zgromadzenie Oglne, w ktrym decyzje zapaday wikszoci gosw; Midzynarodowej Siy Zbrojnej kontrolowanej przez Sekretariat czyli Sindicus oraz Procedur midzynarodowego i prawnego arbitrau i Godzenia Sporw; Potpienie agresji wobec pastw (szczeglnie agresjiTurcji), Projekt proponowa instytucj nowej wadzy midzynarodowej. Mia on zdelegalizowa Uniwersalne Imperium redniowieczne, jak i midzynarodow wadz papiestwa, ktre wanie Projekt zniweczyo. Projekt Zwizku Wadcw Krla Jerzego z Podjebrad opiera si na 17 tezach prawa midzynarodowego proponowanych po raz pierwszy przez ambasadora Polski na Zjedzie w Konstancy w 1415 r. - Pawa Wodkowica (13701435), ktry proponowa stworzenie trybunau midzynarodowego do rozstrzygania takich problemw jak m.in. dokonanego faszerstwa przez Zakon Krzyacki dotyczyo to nielegalnej zmiany tymczasowego pobytu w Chemnie wydanego w 1228 roku przez Konrada I w Przywileju w Kruszwicy na pobyt stay Notatka: Uniwersytet Krakowski zaoony w 1463 roku mia bardzo silnie rozbudowany wydzia prawa z powodu niekoczcych si procesw prawa midzynarodowego z powodu faszerstw i zbrodni popenianych przez Zakon Krzyacki.

Publikacje Iwona Cypriana Pogonowskiego

History Historia

Poland: A Historical Atlas, revised edition, New York, Hippocrene Books, 1989. The Jews in Poland: A Documentary History; the Rise of [the] Jews as a Nation from Congressus Judaicus in Poland to the Knesset in Israel, New York, Hippocrene Books, 1993. wiat po amerykasku, Fundacja 'Nasza Przyszo', 2004. Heraldyka Heraldry, CD-ROM by I. C. Pogonowski, published by Juliusz Ostrowski, 1902. Free re-printing of coat-of-arms Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2000 (personal recommendation by Zbigniew Brzeziski, a Polish American political scientist, geostrategist and statesman ). Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2004 second edition Hegemonia On US Foreign Policy, WERS Pozna 2008 Poland: An Illustrated History, Hippocrene Books, 2008, Colored edition, third printing Jews in Poland: A Documentary History, New York, Hippocrene Books, 1998 (reviews below) Historyczny Atlas Polski (A Historical Atlas of Poland), Wydawnictwo Baran i Suszczyski, 1995 Poland: A Historical Atlas, New York, Hippocrene Books, 1987 Historyczny Atlas Polski (A Historical Atlas of Poland), 2010, Second Edition; E-Book by author Jews in Poland: A Documentary History, New York, Hippocrene Books, Warsaw Edition, 2010 Poland: A Historical Atlas, revised edition, New York, Hippocrene Books, 2010, Third Edition E-Book The First Democracy in Modern Europe: Million Free Citizens in Poland during the Renaissance, New York, Hippocrene Books, 2010, E-Book Pierwsza Demokracja w Nowoytnej Europie: Milion Wolnych Obywateli w Polsce w 1600 roku, 2010, E-Book Calming the Winds of War, New York, Hippocrene Books, 2010, E-Book Sowianie a Nieudane Imperium Niemieckie w latach 962-1806 oraz 1871-1918, New York, Hippocrene Books,2010, E-Book

Dictionaries - Sowniki:

Practical Polish-English Dictionary, Hippocrene Books, 1981. Polish-English, English-Polish Standard Dictionary, Hippocrene Books, 1985. Compact Polish-English Dictionary , Hippocrene Books, 1985 Unabridged Polish-English Dictionary, 3 volumes, New York, Hippocrene Books, 1997. Polish Phrasebook and Dictionary: Complete Phonetics for English Speakers, by Iwo Pogonowski, 1991, 103 pages. Hear Free Phonetics by a Polish and an English actor Patents: 49 United States Patents awarded to Iwo Cyprian Pogonowski

Rozwj Demokracji i Pierwsze w Europie Tezy Prawa Midzynarodowego w Pnym redniowieczu i Wczesnych Czasach Nowoytnych w Polsce
Gwnym celem mojej ksiki jest ukazanie samodzielnego rozwoju procesu demokratycznego w Polsce. Kad wikszy nacisk na sam proces ograniczania wadzy tronu ni na akty jako niby przywileje stanu szlacheckiego kosztem innych stanw. Kiedy w 1370 roku nastpi koniec piciuset lat panowania pierwszej polskiej dynastii Piastw. ...Krlestwo Polskie byo gotowe do podjcia dziaa tworzenia jednej z najbardziej oryginalnych, wczesnych cywilizacji wspczesnej Europy; cywilizacji, ktra w unii z Litw miaa si rozciga od morza do morza i przetrwa ponad czterysta lat. (Norman Davies, Boe Igrzysko. Historia Polski, wydanie poszerzone, Wydawnictwo Znak, Krakw, 2006, przekad autoryzowany Elbiety Tabakowskiej) Polska odegraa wielk rol cywilizacyjn w Europie batycko-sowiaskiej zwaszcza od czsw zwycistwa nad Zakonem Krzyackim pod Grunwaldem w 1410 roku, w najwikszej bitwie redniowiecza w historii Europy i stworzya najwikszy obszar pastwowy w Zachodniej Cywilizacji. Na caym tym wielkim regionie jzyk polski by stosowany jako jzyk dyplomacji i traktowany jako nonik cywilizacji i elegancji. Trzeba nie zapomina, e od swych pradziejw Sowianie stanowili o sobie samodzielnie. Ich spoecznoci rzdziy si za pomoc wiecw samorzdnych. Czsto powoywali ochotnicze armie pod komend wybieralnych dowdcw. Do 740 r. podbili wiksz cz Europy i wypdzili z doliny wgierskiej Awarw, z Azji Turkmenw, ktrym udao si zaludni Marchi Awarsk pod opiek krla Frankonii, by z czasem sta si Bawarami i innymi poudniowymi Niemcami. Sowianie rozpoczli tworzenie poszczeglnych pastw sowiaskich. Jedno z tych pastw - Polska, zostao utworzone ok. 840 r., kiedy wdz o imieniu Piast zaoy pierwsz dynasti krlewsk, rzdzc krajem do 1370 r. W czasach dynastii Piastw pastwo polskie przeistoczyo si w potg cywilizacyjn, ktrej wpywy rozcigay si poza jego granicami. Polska zapocztkowaa w Europie kodyfikacje praw oraz stworzya wyjtkowy w Europie system obronny, ktry polega na przymierzu krla z wacicielami ziemi w przeciwiestwie do reszty Europy, gdzie obrona pastwa polegaa na przymierzu krla z ufortyfikowanymi miastami. W ten sposb na

zachodzie Europy dwr krlewski i miasta tworzyy kultury narodowe, podczas gdy w Polsce kultura narodowa bya tworzona przez wyjtkowy w Europie rozwj polski systemu ustawodawczego. Polska pierwsza w Europie dokonaa podziau wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i niezaleny wymiar sprawiedliwoci, oraz przyczynia si do powstania pierwszego projektu podobnego do dzisiejszej Organizacji Narodw Zjednoczonych, 500 lat wczeniej ni powsta ONZ. Polskie innowacje w dziedzinie prawa - 400 lat przez Rewolucj Amerykask oraz 250 lat przed Wielk Brytani Polska staa si terenem innowacji w dziedzinie prawa oraz tolerancji spoecznej. Bya pierwszym pastwem europejskim, ktre gosio i wcielao w ycie doktryn pastwa prawa. A miao to miejsce niemal trzy stulecia zanim uczynia to Anglia. Wasno prywatna bya chroniona prawem na 250 lat przed Angli. Wwczas Polska wprowadzia zasad habeas corpus nietykalnoci osobistej zgodnie, z ktr, osoba zatrzymana przez wadze pastwowe miaa prawo do szybkiego procesu sdowego przed prawomocnie powoanym sdem. Od 1370 r. w Polsce ustalono zasad, e nie mona nakada adnych podatkw bez zgody opodatkowanych. Stao si to na 400 lat przed Rewolucj Amerykaska, ktrej gwnym hasem byo no taxation without representation czyli adnych podatkw bez zgody paccych podatki. Przestpstwem midzynarodowym byo w 1234 r. faszerstwo tekstu przywileju z 1228 r. wydanego Zakonowi Krzyackiemu w Kruszwicy na ograniczony w czasie pobyt w Chemnie. Tak, wic faszerstwo to polegao na zmianie pozwolenia z pobytu tymczasowego na pobyt stay. Trzeba podkreli, e zbrodnie i przestpstwa Krzyakw byy popeniane przy wczesnym zupenym braku jakichkolwiek praw oraz sdw midzynarodowych. W takiej sytuacji Polacy pierwsi zaczli formuowa tezy prawa midzynarodowego, zwaszcza na wydziale prawa Uniwersytetu w Krakowie. W 1364 r. zosta zaoony Uniwersytet w Krakowie 21 lat wczeniej ni pierwszy uniwersytet zaoony w Heidelbergu w Niemczech. Jeden z rektorw Uniwersytetu Krakowskiego, profesor prawa, Paulus Vladimiri (Pawe Wodkowic hebu Ostoja, 1370 1435), sformuowa w 1413 r. pierwsze nowoczesne tezy prawa midzynarodowego. Zdefiniowa on herezj prusk krzyakw - jako

naruszenie zasady, e prawo do nawracania nie jest prawem do zabijania ani do wywaszczania. Zbrodniami Zakonu Krzyackiego byo ludobjstwo Bato-Sowian w Prusach. Przestpstwem byo take faszerstwo tekstu przywileju z 1228 r., wydanego w Kruszwicy jak to opisaem powyej. Trzeba podkreli , e zbrodnie i przestpstwa Krzyakw byy popeniane przy wczesnym braku jakichkolwiek praw oraz sdw midzynarodowych. W takiej sytuacji Polacy pierwsi zaczli formuowa tezy prawa midzynarodowego, zwaszcza na wydziale prawa Uniwersytetu w Krakowie. Czowiekiem uznanym za najwaniejszego przywdc Odrodzenia w Polsce by Mikoaj Kopernik, ktry by wszechstronnym geniuszem typowym dla epoki Renesansu, Na Uniwersytecie krakowskim ukoczy on astronomi i midzy innymi by on w 1510 r. twrc nowoczesnej astronomii. Stao si to, dziki stworzeniu przez niego teorii, ktra gosia w opublikowanej przez niego pracy Commentariolus, e Ziemia wykonuje w cigu dnia obrt wok wasnej osi, za planety kr po orbitach wok soca. Kopernik przenis na pnoc orodek przywdztwa nowych konceptw filozoficznych w Europie z regionu Morza rdziemnego na poudniowe wybrzea Morza Batyckiego i Morza Pnocnego. Kopernik wprowadzi w Polsce reform monetarn w 1526 roku i po raz pierwszy wprowadzi polskiego zotego. Jednoczenie Kopernik opisa t reform w publikacji w jzyku aciskim i stwierdzi w niej, po raz pierwszy w historii e faszywy pienidz wypiera dobry pienidz z obieg. W 1526 roku Thomas Grasham by dzieckiem siedmioletnim, ale mimo tego niesusznie Anglicy nazwali prawem Greshama prawo ustalone przez Kopernika, w czasie kiedy peni on funkcje polskiego ministra finansw. Kopernik zastosowa pierwszy na wiecie badania epidemiologiczne w czasie oblenia przez Niemcw twierdzy Olsztyn, w ktrej Kopernik dowodzi obron w latach 1519-1521. W 1523 roku wielki teolog katolicki i filozof w Holandi Erasmus z Rotterdamu napisa o narodzie polskim: gratuluj temu narodowi i jego pastwu... ktre obecnie w nauce, wymiarze sprawiedliwoci, moralnoci i religii, oraz we wszystkim co oddziela nas od barbarzystwa, jest w takim rozkwicie e moe rywalizowa z najsawniejszymi i przodujcymi pastwami. Wwczas w Polsce powstawao przekonanie, e: Polska nie rzdem, ale stoi cnot obywateli. Polska staje si gwn scen rozwoju praw obywatelskich w Europie, Podczas gdy Anglia zmierzaa w kierunku absolutyzmu, a Wielka Karta Wolnoci bya nieskuteczn na wiele stuleci.
7

Wzmocniona zostaa w Polsce wadza regionalnych cia legislacyjnych, zwanych sejmikami. Zdefiniowany zosta stan szlachecki, stanowicy ok. 10 procent caego spoeczestwa. Stan ten osign ponad milion wolnych obywateli pod koniec Zotego Wieku Polski, ktry mia miejsce na przeomie XVI i XVII wieku. Wykrystalizowa si te podzia na inne stany. Polski system parlamentarny wywodzi si z tradycji wiecw i znalaz odzwierciedlenie w regionalnych sejmikach, dziaajcych jako samorodny polski proces demokratyczny. Szlachcie zapewniono immunitet w zamian za sub wojskow w obronie kraju. Demokracja mas szlacheckich polegaa na te tym e posowie powracajcy z Wielkiego Sejmu byli zobowizani do uczestniczenia w sesjach sprawozdawczych lokalnych sejmikw, aby zda spraw z dokona parlamentu narodowego i sytuacji polityki zagranicznej Polski. Posiedzenia te, byy bacznie ledzone przez publiczno i uczniw szk, ktrzy byli przyprowadzani przez nauczycieli, eby zapozna modzie z procesem demokratycznym i dowiedzie si nowin ze wiata. Zebrania sejmowe suyy do ksztatowania opinii w sprawach biecych istotnych dla kadego okrgu. W Polsce istniejcy proces demokratyzacji oparty na procesie ustawodawczym by wyjtkowy w wczesnej Europie. We wczesnym okresie nowoytnej Europy dojrzewaa oryginalna, polska cywilizacja. Tworzenie si w Rzeczypospolitej polskiej szlachty rozpoczo si w 1454 r. od statutw nieszawskich, przez niektrych nazwanymi: Wielk Karta Wolnoci mas polskiej szlachty. Od wiekw Samorodny polski proces demokratyzacji opiera si na sejmikach, czyli regionalnych ciaach ustawodawczych, w ktrych przewaajcy gos mieli zwykli obywatele. Sejmiki byy ewolucj prastarej sowiaskiej instytucji jak by wiec, bdcy podstaw sowiaskiej demokracji wojskowej i organizacji sowiaskiego pospolitego ruszenia. W 740 r. wojska sowiaskie byy dominujc si w Europie rodkowej, od granic imperium Karola Wielkiego na zachodzie, a po Bizancjum na wschodzie. Sejmiki i wiece byy dla zwykych obywateli podstaw dla politycznej emancypacji i byy istotnym rdem informacji o sprawach pastwowych. Sowo wiec jest pokrewne sowu wiedza, czyli informacja. Sejmiki stanowiy rwnie platform dla wzajemnych konsultacji za porednictwem prawowicie wybranych przedstawicieli o rzeczywistym i wyranym mandacie spoecznym. By to niewtpliwie pocztek przeksztacania si polskiej monarchii w Rzeczypospolit szlacheck tworzonej przez rodzimy proces ustawodawczy. W latach 30-ych XVII w. liczebno polskiej szlachty wynosia ju pond jeden milion ludzi. Polski samorodny proces demokratyczny odnosi powodzenie tak dugo, jak rednia i drobna szlachta wychodziy zwycisko z walki o wadz z magnatami.

STAROYTNE POCHODZENIE POLSKIEGO SAMORODNEGO PROCESU DEMOKRATYCZNEGO

Polski samorodny proces demokratyczny pochodzi od tradycyjnych wiecw. Wiec, w jezyku rosyjskim wiecze, okrela zgromadzenie ludzi w okrelonym miejscu w staroytnych i redniowiecznych szczepach sowiaskich. By on podobny do wspczesnych zebra publicznych. W klasycznych Atenach nazywanych ecclesia. Pochodzenie sowa wiec podobne jest do pochodzenia sowa parlament, czyli wymiany informacji i wiedzy. Okrelenie wiec pochodzi od sowa wiedza. i jego korzenie sigaj ponad czterech tysicy lat wedug hipotezy Kurhanw. Ostatnio opublikowane badania DNA na stepach Rosji, Ukrainy, historycznej Polski i Kazakstanu sigaj 5500 lat wstecz wedug profesora antropologii w Hartwick College w Anglii, Dawida W. Anthony. Jest on autorem, ksiki Ko, Koo, i Jzyk: Jak Jedcy z Epoki Brzu na Stepach Eurazji Uksztatowali Wspczesny wiat, (THE HORSE, THE WHEEL, AND LANGUAGE: How Bronze-Age Riders From the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. By David W. Anthony. Illustrated. 553 pp. Princeton University Press. $35, was published in 2008). Wedug tych dokadnych i dobrze datowanych bada genetycznych BatoSowianie i ich przodkowie yli nad Batykiem 5000 lat temu. W okresie od ok. 500 lat do 200 lat przed Chrystusem ojczyzna Sowian bya najedana najpierw przez Scytw, a nastpnie przez Sarmatw, ktrzy pozostawili po sobie poszczeglne sowa iraskie. W tradycji sowiaskiej od tysicleci decyzje podejmowano od dou przez zwykych ludzi, ktrzy sami wybierali swoich wodzw tzw. Wojewodw, czyli dowdcw wojownikw. Tradycyjne wiece doprowadziy w 1182 do ukonstytuowania si sejmu, czyli parlamentu polskiego. Sejm w 1505 roku sta si
9

najwysz wadz w Polsce. Rabunek dzwonu w 1478 r zwoujcego na wiece w Nowogrodzie dokonany przez Iwana III (1462-1505). upamitni zwycistwo moskiewskiej tyranii, ktrej Moskale nauczyli si w subie Imperium Mongolskiego. Posugiwali si oni przemoc i tyrani, aby jednoczy Sowian wschodnich. Iwan III dokona deportacji 10.000 ludzi z Nowogrodu na Ural i tym samym rozpocz 500 lat budowy despotycznego imperium. Po upadku Republiki Nowogrodzkiej, wkrtce upada Republika Pskowska w 1510 r., podbita przez Wasyla III (1505-1533). Mieszkacy Nowogrodu zabiegali o pomoc Rzeczypospolitej Polski i Litwy w obronie przed Moskalami, by zachowa niepodlego, czego niestety nie udao si im utrzyma.

Zjednoczenie Sowian Wschodnich pod wadz Moskwy od 1478 roku.

Nowgorod by stolic Rusi do 882 r. Kiedy Oleg przenis stolic do Kijowa, to w Nowogrodzie rzdzi posadnik w oparciu o tradycyjne sowiaskie wiece ustawodawcze. Dzwon do zwoywania na wiece w Nowgorodzie by uywany od 1136 do 1478 r. a do momentu, kiedy zosta zabrany do Moskwy. Interesujce jest, e podobn rol do dzwonu w Nowgorodzie odegra Dzwon Wolnoci przywieziony do Filadelfii w dniu 1go wrzenia 1753 roku, czyli ponad 600 lat po dzwonie zwoujcym na wiece nowogrodzkie. Zjednoczenie Rosji ze stolic w Moskwie, w tradycji rzdw absolutnych, rozpoczto 400 lat wczeniej ni XIX-wieczne zjednoczenie Niemiec pod wadz Berlina. Zjednoczenie to byo moliwe dziki rozbiorom Polski w XVIII wieku. Inicjatywa Hohenzollernw w zniszczeniu I Polskiej Rzeczypospolitej daa pocztek imperializmowi niemieckiemu. Niemcy rozptay dwie wojny wiatowe w nadziei zbudowania imperium kolonialnego od Renu do Wadywostoka oraz wielkich i etnicznie czystych Niemiec od Renu do Dniepru. Klska Hitlera spowodowaa upadek Prus i pozostawia Niemcy bez arsenau nuklearnego u progu epoki atomowej. W ten sposb Hitler zniszczy niemieckie nadzieje na dominowanie nad wiatem.

10

Tworzenie si samorodnego polskiego procesu demokratycznego

Rozkwit kolebki polskiej cywilizacji

Pastwo polskie byo wynikiem wczesnego uksztatowania si europejskiej cywilizacji sowiaskiej. W pewnym okresie obejmowao ono dwie trzecie wschodniej i rodkowej czci kontynentu europejskiego. Trzeba podkreli, e Polacy nie maj adnych mitw o przywdrowaniu ich przodkw z dalekich stron, poniewa ich bato-sowiascy przodkowie byli autochtonami nad Wis. Wskazuj na to datowane studia DNA sigajce wstecz ponad cztery tysice lat (str. 70-74). Od swych pradziejw Sowianie stanowili o sobie samodzielnie. Ich spoecznoci rzdziy si za pomoc wiecw samorzdnych. Czsto powoywali ochotnicze armie pod komend wybieralnych dowdcw. Do 740 r. podbili wiksz cz Europy i wypdzili z doliny wgierskiej Awarw, z Azji Turkmenw, ktrym udao si zaludni Marchi Awarsk pod opiek krla Frankonii, by z czasem sta si Bawarami i innymi poudniowymi Niemcami. Nie mona si wic dziwi, e Hitler i wielu innych przywdcw nazistowskich z wygldu wicej przypominali Turkmenw ni Skandynaww.

Tworzenie pastw Sowian Chrzest Polski 966 r.

Sowianie rozpoczli tworzenie poszczeglnych pastw sowiaskich. Jedno z tych pastw - Polska, zostao utworzone ok. 840 r., kiedy wdz o imieniu Piast zaoy pierwsz dynasti krlewsk, rzdzc krajem do 1370 r. W czasach dynastii Piastw pastwo polskie przeistoczyo si w potg cywilizacyjn, ktrej wpywy wyranie rozcigay si poza jego granicami. Chrzecijastwo wedug

11

obrzdku zachodniego zostao przyjte jako oficjalna religia w 966 r.

Oferta przymierza Polski z Pastwem Kocielnym - 991r.

W 991 r. zostaa sporzdzona oferta przymierza Polski z Pastwem Kocielnym na terenie Italii w dokumencie Dgaome Iudex,. Mieszko I podaje dokadny opis ziem pastwa polskiego podkrelajc jego rol jako istotnego sprzymierzeca przeciwko cesarzowi niemieckiemu.

Przywileje lub Akty Ograniczajce wadz krla

Akt wydany w 1228 r. w miejscowoci Cieni przez ksicia Wadysawa III (1161-1231) by podobny i wspczesny z Aktem Magna Carta Libertatum z 1215. Akty ograniczajce wadz tronu w Polsce tradycyjnie nazywa si przywilejami. Ukazuj one cenny proces rozwoju rzdw reprezentatywnych, to jest samorodnego rozwoju procesu demokratycznego w Polsce. Akt wydany w Cieni obiecywa zachowywa sprawiedliwe i szlachetne prawa wedug rady biskupw i baronw w zamian za nastpstwo (czyje?) na tron w Krakowie. By to akt podobny i wspczesny z Aktem Magna Carta Libertatum z 1215 r. wydanym przez Krla Jana Bez-Ziemi Andegawena po stracie przez niego ksistwa Normandii. | Gwnym celem mojej ksiki jest ukazanie samodzielnego rozwoju procesu demokratycznego w Polsce. Kad wikszy nacisk na sam proces ograniczania wadzy tronu ni na akty jako przywileje stanu szlacheckiego kosztem innych stanw.

12

Uniwersytet Krakowski i prawo midzynarodowe

W 1364 r. zosta zaoony Uniwersytet w Krakowie. Jeden z jego rektorw, profesor prawa, Paulus Vladimiri (Pawe Wodkowic, 1370 1435), sformuowa w 1413 r. pierwsze nowoczesne tezy prawa midzynarodowego. Zdefiniowa on herezj prusk krzyakw - jako naruszenie zasady, e prawo do nawracania nie jest prawem do zabijania ani do wywaszczania. Zbrodniami Zakonu Krzyackiego byo ludobjstwo Bato-Sowian w Prusach. Przestpstwem byo take faszerstwo tekstu przywileju z 1228 r., wydanego w Kruszwicy. Polegao ono na zmianie pozwolenia z pobytu tymczasowego na pobyt stay. Trzeba podkreli , e zbrodnie i przestpstwa Krzyakw byy popeniane przy wczesnym braku jakichkolwiek praw oraz sdw midzynarodowych. W takiej sytuacji Polacy pierwsi zaczli formuowa tezy prawa midzynarodowego, zwaszcza na wydziale prawa Uniwersytetu w Krakowie. Uznany za najwaniejszego przywdc Odrodzenia w Polsce - Mikoaj Kopernik, ktry na Uniwersytecie krakowskim ukoczy astronomi, zosta w 1543 r. twrc nowoczesnej astronomii. Stao si to, dziki jego teorii, ktra gosia, e Ziemia wykonuje w cigu dnia obrt wok wasnej osi, za planety kr po orbitach wok soca.

Polska najwikszym zjednoczonym obszarem w Europie

W 1385 r. Polska zawizaa dobrowoln Uni z Litw, tworzc olbrzymie pastwo rozcigajce si od Batyku po Morze Czarne, bdce w owym czasie najwikszym zjednoczonym obszarem w Europie. Polska i Litwa udaremniy, dziki przeomowej bitwie pod Grunwaldem w 1410 r., prb narzucenia Europie centralnej i wschodniej niemieckiej dominacji politycznej i ekonomicznej. Stawk bya rwnie groba ostatecznej utraty polskich ziem nadmorskich oraz dostpu Polski do Morza Batyckiego. W konsekwencji, zwyciska Polska odegraa wielk rol cywilizacyjn w Europie batycko-sowiaskiej. W caym tym regionie jzyk polski by stosowany jako jzyk dyplomacji i traktowany jako nonik cywilizacji i elegancji.

13

Polskie innowacje w dziedzinie prawa - 400 lat przez Rewolucj Amerykask oraz 250 lat przed Wielk Brytani
Polska staa si terenem innowacji w dziedzinie prawa oraz tolerancji spoecznej. Bya pierwszym pastwem europejskim, ktre gosio i wcielao w ycie doktryn pastwa prawa. A miao to miejsce niemal trzy stulecia zanim uczynia to Anglia. Wasno prywatna bya chroniona prawem na 250 lat przed Angli. Polska wprowadzia zasad habeas corpus nietykalnoci osobistej, zgodnie z ktr, osoba zatrzymana przez wadze pastwowe miaa prawo do szybkiego procesu sdowego przed prawomocnie powoanym sdem. Od 1370 r. w Polsce ustalono zasad, e nie mona nakada adnych podatkw bez zgody opodatkowanych. Stao si to na 400 lat przed Rewolucj Amerykaska, ktrej gwnym hasem byo no taxation without representation czyli adnych podatkw bez zgody paccych podatki.

Jzyk polski i tolerancja

Polska zapewnia schronienie ydom, ktrych populacja wzrastaa i coraz lepiej prosperowaa w naszych ziemiach.. W innych krajach Europy ludno ydowska bya przeladowana, wysiedlana, a nawet zabijana.. Polska ochronia ich przed wymarciem zarwno w redniowieczu, jak i w pniejszych czasach. W pewnym okresie ponad 80 procent caej populacji ydw na wiecie yo w Polsce. Cho w Polsce jzykiem narodowym by jzyk polski, to wpywy Kocioa spopularyzoway w kraju acin lingua franca kultury zachodnioeuropejskiej. Polskie tumaczenia tekstw aciskich oraz inne polskie publikacje byy dla ludw wschodniosowiaskich jedynym rdem wiedzy o cywilizacji zachodniej. Dlatego niemal wszyscy wadcy wywodzcy si z rosyjskiej dynastii Romanoww (16131917) pynnie mwili po polsku.

14

Jagiellonowie na tronie Polski (1386-1572)

Druga z polskich dynastii panujcych, Jagiellonowie (1386-1572), pochodzia z Litwy. Jednak w przypadku kolejnej sukcesji istniaa konieczno uzyskiwania zgody parlamentu. Za panowania Jagiellonw tradycyjne polskie instytucje ustawodawcze - sejmiki - powoay w 1454 r. pierwszy oglnonarodowy parlament. Natomiast w 1493 r. ukonstytuowa si parlament dwuizbowy, w ktrym krl przewodniczy Senatowi, a Izbie niszej przewodniczy marszaek. Pierwsza polska ustawa konstytucyjna, osawiona przez motto Nic o nas bez nas, zostaa przez parlament uchwalona i ogoszona w 1505 r. Konstytucja ta uczynia izb poselsk najwysz wadz pastwow w Unii Polsko-Litewskiej. Polskie XVI-w. Odrodzenie stao si zotym wiekiem naszego kraju. Kultura i sztuka rozkwity, ludno natomiast mona byo zaliczy si do najlepiej odywionych i cieszcych si najlepszym zdrowiem w Europie.

Rozwj samorodnego polskiego procesu demokratyzacji - milion wolnych obywateli w Polsce pierwszej nowoytnej demokracji w Europie
Ustawa z 1573 r. zagwarantowaa wolno religijn w Polsce, w ktrej tolerancja pozwolia unikn niszczcych inne kraje wojen religijnych. Prawa obywatelskie wolnych obywateli stanowiy podstaw tolerancji religijnej. Paradoksalnie, tak podane cechy demokracji jakimi s wolno i akceptacja rnoci zawieray zalek saboci w obliczu absolutystycznych ssiadw. Staroytny filozof Arystoteles przestrzega, e demokracji zawsze zagraa oligarchia. W Polsce oligarchi stanowiy latyfundia magnatw, dla ktrych okresem wielkiej prosperity sta si wiek XVII. Natomiast poprzedni wiek XVI

15

dawa przewag polityczn szlachcie redniej i jest nazywany okresem odrodzenia i zotego wieku w Polsce. Po wyganiciu dynastii Jagiellonw, Rzeczpospolita Polska ogosia si wiecznotrwaym zwizkiem wolnych z wolnymi, rwnych z rwnymi, kiedy szlachcic na zagrodzie jest rwny wojewodzie. Dlatego wyraam przekonanie, e Polska staa si pionierem nowoytnej demokracji w Europie i pierwsz europejsk nowoczesn republik. W caej Rzeczypospolitej wyraano powszechn dum z posiadania polskiego obywatelstwa. Na 10 milionw mieszkacw jeden milion stanowili penoprawni obywatele. Spord nich wszyscy mczyni mogli kandydowa w powszechnej elekcji gowy pastwa, co w 1573 r. byo w Europie sytuacj wyjtkow. Trzeba rwnie podkreli, e mczyni i kobiety w Polsce mieli rwne prawa dziedziczenia wasnoci. Gowa pastwa zachowywaa tytu krla, lecz w rzeczywistoci krl by najwysz wadz wykonawcz, jednak o ograniczonych prawach. Kultur wczesn kultur Polski tworzy samorodny proces ustawodawczy. Nie znalaz niestety poparcia wniosek kanclerza Jana Zamoyskiego z 1573 r., aby ograniczy kandydowanie na krla jedynie osb urodzonych na terenach Unii Polsko-Litewskiej. W zwizku z tym, poniewa polskie prawo dopuszczao obcych kandydatw do tronu, polska walna elekcja (zwana viritim, gdy wyborcy musieli stawi si osobicie) dawaa okazj interwencji krajom ssiedzkim. adne z nich nie chciao dopuci do niekorzystnych dla nich zmian w europejskiej rwnowadze si, jakie mogy wynikn z polskiej elekcji. Wykorzystujc legalno zagranicznego finansowania kampanii elekcji krla , obce rzdy posugiway si przekupstwem i dywersj ten sposb chciay zabezpieczy swoje interesy w Polsce drog korupcji.

Doniose osignicia Krla Budowniczego, Kazimierza III Wielkiego

Po koronacji w 1333 r. krla Kazimierza III Wielkiego (1310-1370), w obecnoci legata papieskiego odby si w Warszawie proces Zakonu Krzyackiego. Krzyacy zostali ponownie wezwani to opuszczenia ziem polskich, w tym Pomorza oraz do wypacenia Polsce odszkodowania. Krzyacy skutecznie odwoali si od wyroku Trybunau warszawskiego do Pastwa Kocielnego w Rzymie. Na mocy
16

traktatu pokojowego podpisanego w Kaliszu w 1343 r., Zakon Krzyacki uzna krla Polski za swojego zwierzchnika i zwrci Polsce Kujawy oraz ziemi dobrzysk. Krl Kazimierz III Wielki znany by jako krl-budowniczy. Wybudowa osiem strategicznie usytuowanych zamkw, dwiecie budowli o przeznaczeniu handlowym i religijnym dla wszystkich obrzdkw, a take fortyfikacje miejskie z bogato zdobionymi bramami. Budowle te wzniesiono w stylu gotyku nadwilaskiego, czcego ceg z kamieniem i zdobionego kamiennymi rzebami. Stanowiy one wspaniay przykad gotyckiej architektury. W czasach panowania krla-budowniczego, wysok jako sztuki polskiej zawdziczano temu, e w pnoredniowiecznej Polsce zarwno rzemielnicy, jak i malarze oraz rzebiarze, musieli odbywa podre zagraniczne, co stanowio obowizkowy element ich praktyki czeladniczej. Dobrobyt panujcy za czasw Kazimierza Wielkiego osign swj szczyt dziki sprawiedliwemu zarzdzaniu, reformie pienidza, kodyfikacji praw, ochronie chopw przed wyzyskiem oraz wyranemu wzmocnieniu obrony kraju. Pierwsze polskie wtargnicie na Ru Halick odbyo si we wspzawodnictwie z Litw, podczas wojny z Czechami o lsk (1341-1345). Na podstawie pokoju w Namysowie (1348), Polska przekazaa lsk Czechom w zamian za zrzeczenie si przez nich roszcze do tronu polskiego. Liczni niemieccy imigranci w miastach lskich popierali roszczenia Czech, a w Polsce krl nie mg polega na przymierzu z ufortyfikowanymi miastami w systemie obrony kraju.

Wyjtkowo w Polsce krl by zmuszony do zawarcia przymierza z wacicielami ziemi - jako gwn si obronn pastwa. W wyniku tego warstwa szlachty staa si elementem obrony narodowej. W Polsce warstwa szlachecka stanowia ju 10% ludnoci, a na zachodzie Europy szlachta bya zaledwie uamkiem jednego procenta mieszkacw. Dlatego tam system obrony kraju budowano na przymierzu krla z ufortyfikowanymi miastami, co w Polsce nie byo moliwe.
W 1349 r. krl Kazimierz III Wielki dokona aneksji Rusi Halicko-Woyskiej, powikszajc w ten sposb Polsk w kierunku wschodnim, po dzisiejsz Ukrain.

17

Pierwsza kodyfikacja prawa w Europie postpem w uprawnieniach obywatelskich

Spisanie i kodyfikacja przez Kazimierza Wielkiego w Polsce prawa powszechnego, czyli prawa zwyczajowego, bya pierwsz w Europie. Zostaa przeprowadzona w latach 1346-1347.

Krl ponadto dokona ujednolicenia prawa ydw w caej Polsce. Uzna ydw za grup odrbn prawnie, narodowociowo, religijnie i kulturowo. Uchodcy ydowscy nadal napywali z Niemiec. Stopniowo ydzi utworzyli na obszarze Polski najwiksz spoeczno ydowsk na wiecie, chronion przez miejscowe prawo. W miastach wprowadzono kary pienine za dziaalno wymierzon przeciwko ydom. Poowa wpyww bya przeznaczona, eby pokry szkody wyrzdzone ydom, druga poowa za trafiaa do kasy pastwowej. Nowe prawo zakazywao rwnie wysuwania przeciwko ydom oskare o mordy rytualne. Oskarenia takie pojawiy si w Polsce wraz z przybyciem niemieckich imigrantw. Polska gospodarka XIV w. osigna moliwo utrzymania szybko przybywajcej ludnoci i zapewniaa sta nadwyk pienin do celw handlowych. Naley zauway, e takiej sytuacji nie osignito w rodkowej Rosji a do poowy XIX wieku. Dalsze ograniczenia wadzy krlewskiej zostay przyrzeczone w roku 1355 r. aktem prawnym wydanym w Budzie, stolicy Wgier w ramach polityki dynastycznej przez krla wgierskiego Ludwika I (1326-1382), siostrzeca Kazimierza Wielkiego. Dokument z Budy potwierdza wszystkie poprzednie akty konstytucyjne i przywileje w celu zapewnienia Ludwikowi prawa do sukcesji na tronie polskim, mimo jego zwizkw tylko po kdzieli z dynasti Piastw. By to polski traktat sukcesyjny pomidzy Ludwikiem Wgierskim i Kazimierzem III Wielkim. W tym samym czasie, w 1356 r., Kazimierz Wielki powoa w Krakowie Sd Najwyszy Miejskiego Prawa dla Niemcw mieszkajcych w Polsce. W 1364 r. krl Kazimierz przewodniczy w Krakowie w Kongresie podczas ktrego cesarz, krlowie Danii i Wgier oraz ksita lscy i zachodniopomorscy

18

pojednali si i poparli wypraw krzyow przeciwko Turkom pod wodz Piotra I z Lusignan - krla Cypru.

Pierwszy Polski Uniwersytet

W 1364 r. Kazimierz Wielki ustanowi w Krakowie pierwszy polski Uniwersytet. Krlowi przyszli z pomoc Polacy, ktrzy wykadali na Uniwersytecie Praskim, jak na przykad Mateusz z Krakowa, teolog oraz pniejszy rektor uniwersytetu w Heidelbergu i biskup Wormacji. Uniwersytet by zaoony wedug modelu woskiego, gdzie jak wyej wspomniaem, gwn katedr byo prawo. W skad uniwersytetu wchodziy wydziay sztuk wyzwolonych, medycyny i prawa. Wydzia prawa by szczeglnie znaczcy dla kraju, ze wzgldu na przewleke spory o Prusy, cignce si z niemieckimi bractwami zakonnymi przed dugie lata. Reformy uniwersyteckie przeprowadzone w 1400 r. wzorowane byy na uniwersytetach w Paryu i w Pradze. Wwczas powoano rwnie wydzia teologiczny. W poowie XV w. otworzono nowe katedry astronomii i matematyki. Wielu polskich uczonych z tego uniwersytetu zyskao uznanie w caej Europie. Tak wic Uniwersytet w Krakowie jest jednym z najstarszych uniwersytetw w Europie rodkowej. Zosta zaoony na rok przed uniwersytetem w Wiedniu (1365) i dwadziecia dwa lata przed uniwersytetem w Heidelbergu (1385). Najstarszym uniwersytetem rodkowoeuropejskim by uniwersytet w Pradze, zaoony w roku 1348. Zaoenie uniwersytetu krakowskiego umocnio moliwoci edukacji i awansu w polskim spoeczestwie. Zanim uniwersytet zosta zaoony, zdolny chopiec biednego chopa mg mie nadziej tylko na tak edukacj, ktra umoliwiaaby pniejsze wstpienie do stanu duchownego. Natomiast Uniwersytet otworzy szanse szerszego awansu spoecznego dla ludzi modych chopskiego pochodzenia. Czsto synowie chopw czyli kariery kocieln z uniwersyteck, aby osign nastpnie godno biskupa, a nawet Prymasa Polski.
19

Pierwsze pamitniki i kalendarze

Kronika Jana z Czarnkowa (ok. 1320-1387) uwaana jest za pierwszy pamitnik w historii literatury polskiej. Jest on opisem wczesnych problemw spoecznych. Ok. 1400 r. Przecaw Sota opisywa w formie wierszowanej prawida etykiety. Dzieo to byo w swej naturze dydaktyczne, uczce m.in. okazywania kobietom szacunku, jak te dobrych manier przy stole oraz zasad wczesnego savoir vivre. acina bya midzynarodowym jzykiem prawa i nauki, wywieraa te wpyw na polskie sownictwo w wielu dziedzinach nauki. W tamtych czasach, literacki jzyk czeski by bardziej dojrzay i on rwnie wywar pewien wpyw na polskie sownictwo. Ludno zwykle posugiwaa si generalnie biorc jzykiem polskim. Terminy niemieckie byy jednak uywane w handlu i rzemiole. Jzyki niemiecki i acina byy te uywane w tak zwanych efemerydach, zawierajcych rne nowiny, ogoszenia, opisy, przekazy oraz opowiadania o wojnach, midzynarodowych konfliktach, synnych sprawach sdowych, jak te wiadomoci handlowe, informacje o uroczystociach religijnych i o wizytach w Polsce obcych dygnitarzy. Wydawanie wikszoci polskich czasopism miao swj pocztek w Krakowie. Byy one dostarczane subskrybentom w postaci manuskryptw. Uwaa si je za pocztek polskiej prasy.

20

Ewolucja Monarchii Konstytucyjnej 1370-1493

Nastpi koniec piciuset lat panowania dynastii Piastw. ...Krlestwo Polskie byo gotowe do podjcia dziaa tworzenia jednej z najbardziej oryginalnych, wczesnych cywilizacji wspczesnej Europy; cywilizacji, ktra w unii z Litw miaa si rozciga od morza do morza i przetrwa ponad czterysta lat. (Norman Davies, Boe Igrzysko. Historia Polski, wydanie poszerzone, Wydawnictwo Znak, Krakw, 2006, przekad autoryzowany Elbiety Tabakowskiej)

Monarchia Elekcyjna
mier krla Kazimierza Wielkiego pooya kres monarchii dziedzicznej dynastii Piastw w Polsce. Przez ponad dwiecie lat sukcesja do tronu Polski bya przedmiotem rnych negocjacji. Polska staa si monarchi elekcyjn w okresie pomidzy 1370 r. i 1572 r. tym czasie dokonaa si ewolucja monarchii konstytucyjnej (1370-1493). Podczas tej ewolucji, wprowadzono w Polsce rzdy prawa. Jzyk polski sta si w Europie srodkowo-wschodniej jzykiem dyplomatw. Suy cywilizacji europejskiej i by przejawem swoistej elegancji. Polska speniaa wwczas istotn rol w ucywilizowaniu Europy na obszarze rozcigajcym si od Batyku po Morze Czarne

21

Wprowadzenie chrzecijastwa na Litwie

Politycy w Krakowie dostrzegali wielk historyczn szans, jak byo doprowadzenie do pokojowego nawrcenia Litwy na chrzecijastwo. Polacy ywili nadziej, e Unia polskich i litewskich si chrzecijaskich pooy kres wypadom i pldrowaniu przez Zakon Krzyacki, ktry prowadzi swoje zaborcze wojny pod przykrywk dziaalnoci misyjnej. Dziki tej koncepcji dokonano w ten sposb najwikszego czynu misyjnego w pnym redniowieczu w sposb pokojowy, dziki zrcznej dyplomacji krlewskiego dworu w Krakowie. Kiedy stosunki z Litw staway si coraz blisze, polityka zagraniczna Polski musiaa skupi si na problemach pojawiajcych si na pnocy i na wschodzie kraju. Strategiczna pozycja Polski wzdu granic z Zachodnim Pomorzem i Brandenburgi ulegaa wzmocnieniu wraz ze wzrostem potgi pastwa.

Pierwsza unia personalna polsko-wgierska trwaa 12 lat (1370-1382). By to okres panowania krla Ludwika I, nastpcy Kazimierza Wielkiego. Ludwik I z Andegawenii, krl Wgier i Polski, ogosi w roku 1374 Przywileje Koszyckie, Byy to akty prawne, ktre w coraz wikszym stopniu ograniczay wadz krla, oddajc prawo do pobierania podatkw wadzom lokalnym, zmniejszajc podatki i obiecujc powoywanie ludzi ze spoecznoci lokalnych na urzdy ziemskie. Odtd sukcesja na tronie bya moliwa jedynie za aprobat caej szlachty reprezentowanej w ustawodawczych sejmikach ziemskich. Akt koszycki z 1374 r. ogranicza obowizek suby wojskowej i zapewnia onierzom rekompensat za kalectwo odniesienie w czasie suby poza granicami kraju. Dokument Koszycki gwarantowa rwnie nienaruszalno terytorium
22

Polska staje si gwn scen rozwoju praw obywatelskich w Europie. Przywileje -Akty Koszyckie

Corona Regni Poloniae - bya to oficjalna nazwa Krlestwa Polskiego w jzyku aciskim. Ludwik Wgierski udzieli tych wszystkich przywilejw w zamian za jego i jego crki prawo do korony polskiej. Dziki przywilejom koszyckim Polska staa si gwn scen rozwoju praw obywatelskich w Europie, podczas gdy Anglia zmierzaa w kierunku absolutyzmu, a Wielka Karta Wolnoci bya nieskuteczn na wiele stuleci.
Wzmocniona zostaa rwnie w Polsce wadza regionalnych cia legislacyjnych, zwanych sejmikami. Zdefiniowany zosta stan szlachecki, stanowicy ok. 10 procent caego spoeczestwa oraz wykrystalizowa si te podzia na inne stany. Polski system parlamentarny wywodzi si z tradycji wiecw i znalaz odzwierciedlenie w regionalnych sejmikach, dziaajcych jako samorodny polski proces demokratyczny. Szlachcie zapewniono immunitet w zamian za sub wojskow w obronie kraju.

Polska szlachta herbowa penia funkcj obrony narodowej

Herby byy wsplne dla caych rodw, za wzory heraldyczne byy odmienne od tych, ktre posiadao rycerstwo zachodnioeuropejskie. Wiele z nich wywodzio si ze znakw wasnociowych (tamgi) sarmackich Alanw, ktrych asymilowali w VI w. Sowianie. Nie istniao kolegium heraldyczne i bywao, e ludzie przywaszczali sobie prawa szlacheckie. Tosamo klasowa polskiej szlachty, stanowicej rdze si zbrojnych, ksztatowaa si wraz z ewolucj sporw z Koron o podstawow zasad, niezezwalajc nakadanie podatkw bez zgody podatnikw, jak te nastpnie, podczas rozwoju parlamentarnego systemu wadzy w Polsce opartego na procesie ustawodawczym- propozycja usunicia.. W 1382 r. Ludwik Wgierski podpisa w Krakowie przywilej, ktrym obniy podatki od kocielnych nieruchomoci ziemskich w zamian za akceptacj przez Koci dziedziczenia tronu polskiego przez jego crk. Panowanie Jadwigi Andegaweskiej, krla Polski (w przeciwiestwie do krlowej maonki krla), trwao w latach 1384-1399.
23

Unia Pastw dla Wsplnej Obrony

Agresja ze strony zbrojnych mnichw z zakonw niemieckich na wybrzeu batyckim spowodowaa powstanie dwch unii pastwowych. Na poudniu, w 1385 r. doszo do Unii polsko-litewskiej w Krewie, natomiast na pnocy caa Skandynawia zawara w roku 1397 Uni w Kalmarze. Aktem Unii w Krewie, Jagieo (Jogaila) zobowiza si wprowadzi chrzecijastwo na Litwie oraz poczy ziemie litewskie i ruskie z Polsk. Przyrzek on rwnie odzyska ziemie polskie utracone w wyniku agresji Niemcw, w zamian za lub z Jadwig Andegawesk i sw wasn koronacj na katolickiego krla Polski. Przed koronacj w roku 1386, Wadysaw Jagieo (1350-1434) potwierdzi przywileje i akty koszyckie z 1374 r. Unia kalmarska zostaa zawarta podczas koronacji polskiego ksicia Eryka Pomorskiego (ok. 1382-1459), prawnuka Kazimierza Wielkiego, na krla Danii, Szwecji i Norwegii w 1397 r. Krl Eryk VII walczy z niemieck ekspansj wok Batyku. W roku 1419 zawar on z Polsk przymierze wymierzone przeciwko zakonowi krzyackiemu.
. Chrzest Litwy nastpi za panowania krla Wadysawa Jagiey (13861434). Polscy misjonarze zakorzeniali wiar katolick na Litwie. W 1387 r. krl wyda w Wilnie przywileje dla bojarw. Aktem tym, Wadysaw Jagieo przyzna prawo do dziedziczenia ziemi i zwolnienie z podatkw tym bojarom litewskim, ktrzy przyjm wiar chrzecijask. Modawia rwnie staa si lennem Polski. W 1388 r. przywilejem piotrkowskim krl Wadysaw Jagieo poszerzy prawa obywatelskie szlachty i kleru, tym samym jeszcze bardziej ograniczajc wadz krlewsk w Polsce. W 1400 r. krl powierzy wan rol w chrystianizacji Litwy Uniwersytetowi w Krakowie, ktry osign w XV wieku bardzo wysoki poziom. Unia z Litw otworzya Polsce nowe perspektywy polityczne, gospodarcze i kulturowe.

Obszar pastwa polsko-litewskiego zajmowa powierzchni trzykrotnie wiksz od samej Polski sprzed zawarciem Unii, czynic je najwikszym pastwem Europy, z ludnoci liczc okoo 10 milionw mieszkacw, dwukrotnie wicej ni wczesna Anglia. Jednoczenie Unia przeksztacia jednorodne spoeczestwo w pastwo wielonarodowociowe. Zmienia defensywn orientacj Polski z zachodniej na wschodni.
24

Tyrania wadzy zakonw niemieckich spowodowaa zaoenie w 1397 r. Zwizku Jaszczurzego. Sta si on prekursorem Zwizku Pruskiego powstaego, aby obali rzdy Krzyakw i przyczy w pokojowy sposb Prusy do Polski. W 1401 r. Unia wilesko-radomska przyznaa szlachcie litewskiej takie same prawa, jakie miaa szlachta polska. W 1409 r. Polska zagwarantowaa bezpieczestwo Litwy na wypadek agresji ze strony zakonu krzyackiego.

Zwycistwo Grunwaldzkie i Nowy Akt Unijny

Wielka wojna Polski i Litwy z zakonem krzyackim trwaa dwa lata (14091411). W dniu 30 czerwca 1410 r. poczone siy polskie i litewskie, wspierane przez czeskich Husytw i posikowe oddziay smoleskie, odniosy decydujce zwycistwo. Wielki mistrz zakonu krzyackiego, Ulrich von Jungingen, zgin na polu walki w tej najwikszej ze wszystkich bitew europejskich w czasach redniowiecza. Drugie zwycistwo, ktre miao miejsce w Koronowie 10 padziernika 1410, doprowadzio do negocjacji pokojowych. Warunki traktatu pokojowego zawartego w Toruniu obejmoway powrt ziemi dobrzyskiej do Polski, mudzi do Litwy, oraz wypat odszkodowania Polsce przez zakon kwoty w wysokoci 6 000 000 groszy. Zwycistwo to przeksztacio Uni polsko-litewsk w wielk potg i pooyo kres ekspansjonistycznym deniom zakonu krzyackiego i Luksemburczykw, cesarzy Niemiec. Pooyo rwnie kres niemieckiej agresji nad Batykiem. zostaa zawarta przez krla Wadysawa Jagie po zwycistwie w 1410 r. nad zakonem krzyackim. Bya to unia personalna midzy Polsk a Litw, w ramach ktrej, oba kraje zachowyway odrbno pastwow. Krl wprowadzi urzd wojewody (jako gubernatora regionu) oraz zainicjowa nowe modele organizacji administracji i obronnoci, ktre nastpnie znalazy zastosowanie w Europie rodkowej i wschodniej. Polskie

Unia horodelska (1413 r.)

25

rodziny szlacheckie rozcigny przysugujce im przywileje na szlacht litewsk i rusk, jak te uyczyy im swoich herbw. Nastpi pocztek ewolucji polskiej chrzecijaskiej warstwy szlacheckiej i jej wyjtkowej kultury w Europie. Nazwy: koci katolicki oraz rzymsko-katolicki zaczto uywa dopiero po Reformacji. Granice cywilizacji europejskiej przesuny si znacznie na pnoc i na wschd. Polskie instytucje spoeczne i polityczne zostay rozcignite na Litw, Biaoru i Ru kijowsk. Zakadano nowe miasta, ktrym przyznawano szeroki zakres samorzdnoci. W XIV i XV w. polskie miasta osigny znaczny poziom zamonoci. Te, ktre naleay do ligi hanzeatyckiej uczestniczyy w korzystnej wymianie handlowej z krajami batyckimi i z Lewantem czyli krajami wschodniego wybrzea M. rdziemnego.. W wyniku unii Polski z Litw uleg zmianie europejski ukad si. Czechy rozpoczy wspprac z Polsk. Modawia staa si lennem Polski, natomiast imperium tureckie zaczo zagraa Sowianom bakaskim oraz Bizancjum. Dlatego Polska musiaa skierowa swoje zainteresowania obrony i bezpieczestwa na ziemie litewsko-ruskie.

Prawo do Nawracania nie oznacza Prawa do Zabijania

Do tryumfw wojskowych Unii polsko-litewskiej wkrtce doszy sukcesy dyplomatyczne. Po rozgromieniu przez polskiego krla, zakonnicy krzyaccy oskaryli Polsk o zabijanie niemieckich misjonarzy oraz o alians z poganami. Oskarenia te zostay zbadane przez Sobr w Konstancji (1414-1418), ktr bya jedn z najwikszych mediacji dyplomatycznych redniowiecza. Polskim wysannikiem na Sobr w Konstancji by Pawe Wodkowic z Brudzenia, - wielki polski uczony, rektor krakowskiego Uniwersytetu.. W Konstancji Wodkowic zaprezentowa siedemnacie fundamentalnych tez prawa midzynarodowego, opartych na sprawiedliwoci i tolerancji. Jego propozycja opieraa si na prawie naturalnym, ktrego zaoeniem byo, e prawo do nawracania nie oznacza prawa do zabijania i wywaszczenia, za wanym jest jedynie nawrcenie dobrowolne. Zdefiniowa zasad samookrelenia narodowego, spoeczestwa wielonarodowego, jego funkcji, organw
26

i praw. Sformuowa te tezy na uytek proponowanego przez siebie midzynarodowego trybunau. Usprawiedliwia jedynie wojny obronne. Wodkowic by zwolennikiem midzynarodowej mediacji i arbitrau, jak rwnie midzynarodowego trybunau dla pokojowego rozwizywania konfliktw midzynarodowych.
Ambasador Polski i Rektor Uniwersytetu w Krakowie Wodkowic udowodni, e zakon krzyacki utraci swj charakter misyjny z chwil, gdy dokona grabiey i masowych mordw, w tym ludobjstwa Bato-Sowiaskich Prusw. Dlatego zakon niemiecki by w rzeczywistoci prusk herezj. Sobr w Konstancji przyj argumenty polskiego ambasadora.

Ustanowienie Pastwa Prawa w Polsce 250 lat przed Habeas Corpus w Anglii
W 1422 r. krl Wadysaw Jagieo wyda przywilej czerwiski, gwarantujcy zakaz konfiskaty prywatnej wasnoci, zwany po acinie prawem Nec Bona Recipiantur. Akt ten nie tylko przyrzeka, e nie wolno konfiskowa wasnoci prywatnej bez wyroku sdowego opartego na prawie pisanym. Wyklucza rwnie zajmowanie przez urzdnikw krlewskich stanowisk administracji ziem, natomiast odmow udziau w pospolitym ruszeniu kara konfiskat majtku. Akt z 1422 r. zapocztkowa pastwo prawa. W 1423 r. statutem wareckim krl Wadysaw Jagieo rozcign przywilej czerwiski z 1422 r. na mieszczan i wolnych chopw. Znis take dziedziczenie soectw. Krl Wadysaw Jagieo przywilejem brzeskim (1425) nada jednolite prawa obywatelskie w zamian za uznanie prawa jego synw do dziedziczenia tronu polskiego. Fundamentalny akt prawny zawarty w przywileju jedlneskim (1430) znany jest jako Neminem captivabimus nisi iure victum. Prawo to gwarantowao nietykalno osobist, o ile nie mia miejsca wyrok sdowy i byo identyczne z angielskim prawem Habeas Corpus z 1679 r. Krl Wadysaw Jagieo ponownie wzmocni prawa szlachty i kleru w zamian za przyrzeczenie wyboru jednego z jego synw krlem Polski oraz za wczenie Wielkiego Ksistwa Litewskiego do

27

Rzeczypospolitej Polskiej. Kamieniec Podolski zosta stolic wojewdztwa podolskiego. W 1432 r. zawarto Uni grodziesk. Wielki Ksi Zygmunt Kiejstutowicz zosta doywotnim wadc Litwy. Po jego mierci, Litwa (cznie z Biaorusi i Rusi kijowsk) miaa by wczona do Polski. Krl Wadysaw Jagieo zagwarantowa ochron sdow wolnoci osobistej obywateli przywilejem krakowskim z 1433 r. Byo to potwierdzenie istniejcego prawa chronicego przed bezprawnym aresztowaniem. Prawo gwarantowao nietykalno osobist obywatela (o ile nie zosta przyapany na gorcym uczynku popeniania przestpstwa). Prawo to zostao po raz pierwszy sformuowane w Polsce w przywilejach z lat 1422-1433. Procedura prawna bya fundamentem polskiego systemu prawnego, podczas gdy w reszcie Europy panowa absolutyzm. Rozwj systemu prawnego nastpi w Polsce z powodu tego, e rednia szlachta, sprzymierzona z dworem krlewskim, wygraa prb si z wielkimi monowadcami. Si wiodc szlachty bya wanie szlachta rednia, penica rol klasy redniej w spoeczestwie ok. miliona wolnych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej. Przywilejem trockim z 1434 r. Wielki Ksie Litewski nada szlachcie galicyjskiej i podolskiej te same prawa, jakie przysugiway szlachcie polskiej. Rozszerzy w ten sposb zasig obowizujcej procedury prawnej najbardziej wwczas zaawansowanej Europoie..

Obrona Chrzecijastwa i Unia Pruska

Krl Wadysaw III (1424-1444) uzyska koron w wieku dziesiciu lat, a sze lat pniej zosta krlem Wgier. Fakt, e krlowi polskiemu zaoferowano korony zarwno wgiersk i czesk potwierdzi potg Unii polsko-litewskiej. Dwr modego krla stan jednak w obliczu bardzo niebezpiecznych wydarze politycznych. Podpisano alians Polski i Wgier z papieem Eugeniuszem IV przeciwko Imperium Tureckiemu. W 1440 r. w protecie przeciwko uciskowi ze strony krzyackiego pastwa zakonnego, zawizaa si konfederacja szlachty i miast pruskich. Jej celem byo:
28

Pokojowe wczenie Prus do Polski Unia Personalna Polski i Wgier Prby Obrony Bizancjum przed Turkami
Konfederacja ta znana bya jako Zwizek Pruski, na ktry, w wyniku intryg prowadzonych przez zakon krzyacki w Pastwie Kocielnym w Rzymie, papie oboy kltw. Unia polsko-litewska zostaa zerwana (na okres szeciu lat) w 1440 r.. Byo to krtkotrwae zwycistwo najbogatszych bojarw litewskich, ktrzy pragnli wprowadzi na Litwie oligarchi. W tym samym czasie ponownie zawizano Uni personaln Polski i Wgier (1440-1444) osob krla Wadysawa III Warneczyka. Unia ta zostaa zawarta w obliczu niebezpieczestwa inwazji ze strony Turcji. Krl Wadysaw III odnis w Bugarii byskotliwe zwycistwo nad Turkami i podpisa bardzo korzystne zawieszenie broni. Jednake w rok pniej papie, pragncy skonsolidowa poczenie wiata chrzecijaskiego zachodniego ze wschodnim, zabiega, aby przerwa zawieszenie broni i natychmiast zaatakowa Turkw, nie zwaajc na odpowiednie przygotowania. Gdyby krlowi Wadysawowi III powiodo si uwolniby on Konstantynopol i wygna Turkw do Azji Mniejszej wtedy Unia mogaby odnie sukces. Niestety, krl Polski i Wgier zgin prowadzc wojska wgierskie i polskich rycerzy do bitwy pod Warn (1444). Zwyciscy Turcy mogli nastpnie podbi w 1453 r. Konstantynopol oraz umocni swoje panowanie na Sowianami bakaskimi, a tym samym sta si zagroeniem dla Europy rodkowej.

Inkorporacja Prus do Polski

Zawieszenie Unii Polski i Litwy zakoczyo si w 1446 r., kiedy wielki ksi litewski Kazimierz IV Jagielloczyk zosta koronowany krlem Polski i nastpnie wyda nowy przywilej wileski. W przywileju tym zgodzi si rzdzi Polsk i Litw jako rwnymi sobie krajami (braterski zwizek). Potwierdzi on rwnie istniejce prawa jako obowizujce w obu krajach, a w rok pniej w 1447 r. potwierdzi rwnie przywilej grodzieski, zrwnujcy w prawach szlacht litewska i rusk ze szlacht polsk, aby osabi wadz litewskiej magnaterii. W 1454 r. krl podpisa kolejny przywilej dla ydw, pierwotnie wydany w 1264 r. i
29

potwierdzajcy ich prawa do autonomii. W wyniku rebelii przeciwko jarzmu narzuconemu przez zakonne pastwo krzyackie rok pniej wystawiony zosta akt inkorporacji Prus. Rebelia bya skutkiem nieudanych negocjacji podatkowych pomidzy Krzyakami a Zwizkiem Pruskim, skupiajcym rycerzy i mieszczan pruskich w czasach rosncego dobrobytu w Polsce. Wojna Trzynastoletnia prowadzona przez Polsk przeciwko Krzyakom zakoczya si w 1466 r. pokojem toruskim. Malbork wraz z Warmi sta si czci Polski, podczas gdy Krlewiec zosta stolic pruskiego pastwa zakonnego, bdcego lennem Polski. Wielki Mistrz zakonu krzyackiego musia zoy hod krlowi Polski i paci Polsce podatki. Ulryk Czerwonka, dowdca czeskich oddziaw najemnych w Malborku, zdoby dla Polski zamek i stolic zakonu krzyackiego. Przywilej gdaski nadany w 1457 r. przez Kazimierza Jagielloczyka przyznawa prawa samorzdowe i handlowe Gdaskowi, Elblgowi oraz Toruniowi - miastom, ktre wyzwoliy si od dominacji krzyackiej. Litwa nie bya zaangaowana w Wojn Trzynastoletni z Krzyakami.

Tworzenie Parlamentu Dwuizbowego

1454-1493
Rdzennie polski samorodny proces Demokratyczny Statuty Nieszawskie
We wczesnym okresie nowoczesnej Europie dojrzewaa oryginalna, polska cywilizacja. Tworzenie si w Rzeczypospolitej polskiej warstwy szlachty rozpoczo si w 1454 r. od statutw nieszawskich, przez niektrych nazwanymi

30

Wielk Karta Wolnoci polskiej szlachty.

Krl Kazimierz IV Jagielloczyk oficjalnie potwierdzi prawomocno kadego sejmiku, czyli miejscowego ciaa prawodawczego.

Sejmiki posiaday moc dla zatwierdzenia kadej mobilizacji wojskowej, jak te miay prawo wysuwania czterech kandydatw do miejscowego sdownictwa, spord ktrych krl wybiera jednego, aby obsadzi wolne stanowisko.
Ograniczao to realnie wadz magnatw na korzy szlachty redniej i drobnej, ktra uczynia wiek XVI zotym wiekiem Polski. Oznaczao to rwnie przeksztacenie jednoizbowej legislatury regionalnej o otwartym czonkostwie w uporzdkowany system przedstawicielski w ramach narodowego parlamentu. W ten sposb osignito w Polsce dojrzao reprezentatywnej formy wadzy. Poczwszy od 1468 r. przedstawiciele sejmikw, bdcych regionalnymi przedstawicielstwami szlachty, spotykali si corocznie w ramach wsplnego parlamentu, zwanego Sejmem.

Samorodny polski proces demokratyzacji opiera si na sejmikach, czyli regionalnych ciaach ustawodawczych, w ktrych przewaajcy gos mieli zwykli obywatele. Sejmiki byy ewolucj prastarej sowiaskiej instytucji jak by wiec, bdcy podstaw sowiaskiej demokracji wojskowej i organizacji sowiaskiego pospolitego ruszenia. W 740 r. wojska sowiaskie byy dominujc si w Europie rodkowej, od granic imperium Karola Wielkiego na zachodzie, a po Bizancjum na wschodzie. Sejmiki i wiece byy dla zwykych obywateli podstaw dla politycznej emancypacji i byy istotnym rdem informacji o sprawach pastwowych. Sowo wiec jest pokrewne sowu wiedza, czyli informacja. Sejmiki stanowiy rwnie platform dla wzajemnych konsultacji za porednictwem prawowicie wybranych przedstawicieli o rzeczywistym i wyranym
31

mandacie spoecznym. By to niewtpliwie pocztek przeksztacania si polskiej monarchii w Rzeczypospolit szlacheck tworzonej przez rodzimy proces ustawodawczy. W latach 30-ych XVII w. liczebno polskiej szlachty wynosia ju pond jeden milion ludzi. Polski samorodny proces demokratyczny odnosi powodzenie tak dugo, jak rednia i drobna szlachta wychodziy zwycisko z walki o wadz z magnateri.
Wwczas polska warstwa szlachecka skadaa si w przyblieniu: z 45% etnicznych Polakw, z 35% z Rusinw na Ukrainie, z 10% z Biaorusinw, 7% Litwinw i 3% Niemcw Batyckich i Tatarw. Uwaga: Arystoteles (384-322 BC) uwaa. e demokracja zawsze jest zagroona przez przejcie wadzy przez oligarchi, jak to si stao w staroytnej Republice Rzymskiej z powodu latyfundiw oraz w Polsce w XVII w. w epoce baroku z powodu magnatw.

Ekspansja gospodarcza i kultura prawa

W poowie XV wieku, gsto zaludnienia Polski wynosia okoo 10 osb na kilometr kwadratowy, czyli od dwch i p do trzech milionw mieszkacw. Trzypolowy system upraw rolnych stawa si coraz bardziej powszechny w polskim rolnictwie (chopi pacili czynsz za pola, ktre uprawiali). Polska produkowaa ziarno z myl o eksporcie na nowe lub rozwijajce si rynki, gdy zachodnia Europa przeywaa kryzys w rolnictwie. Ceny zb byy wysokie, a ziemia stawaa si coraz cenniejsza. Odkrywano nowe zoa i uruchomiano eksploatacj rudy elaza, miedzi, oowiu, cynku, siarki i soli kamiennej. Setki osad uzyskay prawa miejskie. Pienidz wystpowa w powszechnym obrocie, w handlu wyrobami rzemielniczymi i produktami rolnymi. W XIV i XV wieku handel oraz obrt pieniny osigny najwyszy stopie rozkwitu w Polsce feudalnej. Powstaa znaczna liczba cechw rzemielniczych, zrzeszajcych rzemielnikw wszystkich zawodw.

32

Miasta byy otoczone murami warownymi. Pod koniec XV w. zbudowano naprzeciwko bramy w. Floriana w Krakowie tzw. barbakan, wielokondygnacyjny bastion - wie artyleryjsk. By to najwikszy tego rodzaju budynek w Europie. W architekturze panowa styl gotycki. Budowano monumentalne katedry, olbrzymie budynki kocielne, bogato zdobione ratusze, jak rwnie najwiksze ufortyfikowane kompleksy w Europie. Miasto Gdask byo cile zwizane z now architektur mieszczask, egzemplifikowan przez niderlandzk Antwerpi. Zbudowana w latach 1354-1487 Bazylika Mariacka w Gdasku jest najwikszym kocioem w Polsce. Dziea sztuki, takie jak witrae, malowida cienne, pyty pamitkowe, obrazy, rzeby kamienne i drewniane, zota biuteria i tekstylia, osigay doskonao formy i ksztatu. Monumentalny otarz w Bazylice Mariackiej w Krakowie powsta w latach 1477-1485, w stylu pnogotyckim. Kardyna Zbigniew Olenicki by fundatorem zamku w Piczowie (1426-1454), zbudowanego w stylu zapowiadajcym nadejcie Renesansu. Mistrz Benedykt, Polak, by architektem arkadowego dziedzica Collegium Maius, budynku uniwersyteckiego w Krakowie. Rozwijaa si dynamicznie szkoa woyska ruskiego malarstwa ciennego. Krlewska stolica, Krakw, staa si wanym kulturalnym i politycznym orodkiem Europy. Jednym z najstarszych zabytkw polskiej literatury jest tak zwana Biblia Krlowej Zofii (czwartej ony krla Wadysawa Jagiey), bdca tumaczeniem Starego Testamentu na jzyk polski (ok. 1455 r.). aciskie teksty przywilejw rwnie byy tumaczone na jzyk polski. Pierwsza ksika na temat polskiej ortografii ukazaa si w 1440 r. W jzyku polskim powstaway rwnie zbiory poezji. Muzyk wieck komponowano na jeden gos, za teksty pieni pisano w jzyku rodzimym. W 1410 r. w czasie wojny z Krzyakami, przed bitw piewano pie Bogurodzica. Muzyczne kompozycje Mikoaja z Radomia z pierwszej poowy XI wieku odznaczay si wysok wartoci artystyczn. Natomiast Stanisaw Skalbmierz, profesor uniwersytetu w Krakowie opracowa w 1411 r. nowoczesn doktryn sprawiedliwej wojny, de bellis iustis. W latach 1455-1480 Jan Dugosz (1415 1480) spisywa histori Polski. Praca ta jest wybitnym przykadem europejskich bada historycznych z tamtego okresu. Dwanacie tomw historii Polski, do 1480 r., to pomnik polskiego Odrodzenia i najlepsza polska praca historyczna przed XVIII w. Wrd innych prac historycznych Jana Dugosza naley wymieni Banderia Prutenorum. W dziele
33

tym Dugosz opisuje niemieckie chorgwie krzyackie zdobyte podczas bitwy pod Grunwaldem. Jeden z wczesnych polskich wierszy jest dokumentalnym opisem morderstwa na kasztelanie Andrzeju Tczyskim, dokonanym przez zbuntowanych mieszczan krakowskich. W 1473r w Krakowie, powstay pierwsze firmy drukarskie i wydawnicze. W tym samym roku urodzi si w Toruniu Mikoaj Kopernik (1473-1543), twrca nowoczesnej astronomii. W 1475 r. we Wrocawiu, Kasper Elyan wydrukowa pierwszy tekst w jzyku polskim. Zawiera on modlitwy Ojcze nasz, Zdrowa Mario i Wierz w Boga Ojca. Polscy drukarze rwnie dziaali zagranic. Jan Adam z Polski pracowa w Neapolu w 1478 r., natomiast w latach 1492-1496 dwch polskich drukarzy, Stanisaw z Polski i Stefan Polak pracowali w Sewilli. Arcybiskup lwowski, Grzegorz z Sanoka (ok. 1406-1477), by pierwszym prominentnym polskim pisarzem humanist. Tworzy poezje w jzykach polskim i aciskim. By te historykiem i mecenasem literatury. Wielu uczonych bywao na jego dworze. Wrd goci by Filippo Buonaccorsi, ktry opisa ywot i dzieo swojego gospodarza jako wzorzec ycia wczesnego humanisty. W 1474 r. Jan Ostrorg (ca 1436-1501), wojewoda poznaski i doktor praw, opublikowa manifest polityczny zatytuowany Pro Republicae Ordinatione, czyli Memoria w sprawie uporzdkowania Rzeczypospolitej. W swym programie, autor broni suwerennoci Polski przeciwstawiajc si ingerencjom wadzy papieskiej. Wspiera on rwnie prawo do apelacji od wyrokw miejscowych trybunaw kocielnych, popiera opodatkowanie Kocioa na rzecz obrony pastwa, jak te zwikszenie praw przysugujcych mieszczanom i chopom. Ponadto dy on do ograniczenia wadzy monowadcw oraz wzmocnienia przymierza tronu ze redni szlacht. Pod koniec XV w. polski proces ustawodawczy w sejmikach oraz w Sejmie odgryway kulturotwrcz rol katalizatorw ycia spoecznego i kulturalnego w Polsce. Tak rol peniy we wszystkich pozostaych krajach Europy dwory krlewskie i miasta. W 1485 r. podpisano w Krakowie ugod regulujc przynaleno rzemielnikw ydowskich do cechw. W 1488 r. wydano w Krakowie pierwszy zbir prawa polskiego. Obejmowa on statuty krlewskie zapewniajce ochron przed przeszukiwaniami i konfiskatom. Zachowany redniowieczny tekst zawiera okoo 15 000 rnych polskich sw.

34

wiadomo spoeczna zostaa wzmocniona ekspresj polskiego patriotyzmu w renesansowym pimiennictwie. Poza dzieami w jzyku aciskim, w Krakowie po raz pierwszy wydrukowano rwnie dziea w cyrylicy. Rzeczpospolita Polska bya spoeczn i polityczn uni wielu grup etnicznych, spord ktrych 40 procent posugiwao si jzykiem polskim. Wsparcie dla pastwowoci polskiej byo bardzo silne. Zagroenia pynce ze strony Turkw i Tatarw wyzwalao solidarno wszystkich grup etnicznych Rzeczypospolitej, tak samo jak czynia to wiara, e misj Polski byo peni rol tarczy ochronnej Chrzecijastwa.

Projekt zwizku wadcw z 1462 r. podobny do Narodw Zjednoczonych ale 500 lat wczeniejszy. Traktat o Pokoju Europejskim. Archiwa Polskiej Metryki Koronnej
Polskie archiwa znane jako Metryka Koronna zawieraj unikalny egzemplarz pionierskiej propozycji dla europejskiego traktatu pokojowego. By on podobny do traktatu ( a moe statutu?) Narodw Zjednoczonych. Traktat ten popieray: Polska, Wgry i Czechy. Bya to najwczeniejsza w historii Europy propozycja stworzenia midzynarodowej organizacji pokojowej bardzo podobnej do Ligi Narodw. Projekt ten opiera si w duej mierze na dzieach Pawa Wodkowica, polskiego ambasadora na soborze w Konstancji (1414-1418). Tekst waciwy opracowano na dworze krla Czech, Jerzego z Podiebradw. Projekt przewidywa powstanie Konsystorza, w ktrym obowizywaa zwyka wikszo, jak te midzynarodowych si zbrojnych pod kontrol Rady Zwizkowej. Miay te powsta procedury dla midzynarodowego arbitrau. redniowieczna idea globalnego imperium zostaa porzucona, a dziaania agresywne byy wyjte spod prawa (szczeglnie ze strony Turkw oraz gniazda szerszeni jakim byli Tatarzy Krymscy, organizujcy doroczne wypady na Ukrain, aby rabowa i porywa ludzi dla okupu. To wanie ich dziaalno przeobrazia poudniow Ukrain w Dzikie Pola).
35

Projekt mia na celu powoanie midzynarodowej wadzy w obliczu chylcej si ku upadkowi potg i nieskutecznoci rozdrobnionego witego Cesarstwa oraz Pastwa Kocielnego w Italii. Projekt traktatu pokojowego by przez dwa lata (1462-1464) przedmiotem negocjacji pomidzy pastwami europejskimi, jednak zosta w ostatecznoci pogrony za spraw papieskiego sprzeciwu. Krl Czech, Jerzy z Podiebradw, mianowa swym nastpc ksicia Wadysawa Jagielloczyka. W 1471 r. zosta on koronowany krlem Czech jako Wadysaw II. Gdy Wadysaw zosta rwnie krlem Wgier (1490), wadza Jagiellonw rozcigna si od Batyku po Morze Czarne i Adriatyk.

Monarchia Konstytucyjna
pierwsza demokracja setek tysicy wolnych obywateli we wczesnej Europie Nowoytnej 1493-1569
Parlament Dwuizbowy
Za panowania krla Jana Olbrachta (1459-1501), syna krla Kazimierza IV, polski parlament sta si dwuizbowym (1493). W ten oto sposb, za spraw Sejmu Walnego, w 1493 r. polska monarchia konstytucyjna wkroczya w wiek dojrzaoci. Sejm Walny obejmowa trzy stany: krla, senat skadajcy si z biskupw i dygnitarzy, oraz izby niszej, czyli Izby Poselskiej, ktrej przewodniczy marszaek. Natomiast Senatowi przewodniczy krl. By to wany krok dla rodzimej formy przedstawicielstwa wadzy, ktra miaa przetrwa trzysta lat bez przerwy. Rok 1493 rwnie zapocztkowa 160-letni okres pomylnej dziaalnoci Sejmu. W tym okresie ukuto powiedzenie: Polska nie rzdem stoi, ale

cnot - oznaczajce, e pomylno Polski zaley od cnt jej obywateli.

36

Kady pose na Sejm by przedstawicielem swojego regionu i w teorii, by zobowizany do blokowania za pomoc weta takich propozycji, ktre byy w sprzecznoci z udzielonym mu mandatem. Jeeli nie osignito jednomylnoci, to sprawy mniejszej wagi byy odkadane na pniej, natomiast sprawy pilne byy rozstrzygane na drodze perswazji lub konfederacji sejmu, w ktrej obowizywaa zasada wikszoci. W Rosji Iwan Grony umocni swoj wadz miadc w 1476 r. niezalen republik kupieck Nowogrodu i deportujc w 1480 r. w gry Uralu 10 000 jej mieszkacw. By to okres dojrzewania moskiewskiej inynierii politycznej i pocztek 500-letniej tradycji budowy imperium opartego na przymusie, deportacjach i despotyzmie. Z czasem stanie si ona fundamentem rosyjskiego imperializmu, ktry okae si tak zgubnym dla Polski.

Podstawy polskiego prawa konstytucyjnego

W 1501 r. krl Aleksander Jagielloczyk zawar Uni Mielnick. Tym samym podda si woli magnaterii i przyzna Senatowi wyczne prawo do wybierania krla i sprawowania nad nim kontroli. Gdyby krl podj prb wprowadzenia rzdw tyranii z pogwaceniem woli Senatu, mgby wtedy zosta postawionym w stan oskarenia. Uni Mielnick wprowadzono rwnie ordynacj wyborcz. Energiczne dziaania ze strony uczestnikw Sejmu piotrkowskiego (1504) doprowadziy do obalenia Unii Mielnickiej. Byo to zwycistwo szlachty redniej w jej zmaganiach z monowadcami. Sejm umieci dobra i majtki krlewskie pod czciow kontrol Izby poselskiej. adna osoba nie moga zajmowa wicej ni jednego urzdu. Okrelono urzd hetmana wielkiego koronnego, bdcego ministrem obrony i dowdc si zbrojnych, a jednoczenie sprawujcego urzd gowy sdw wojskowych. W 1505 r. radomski sejm konstytucyjny uchwali pierwsz polsk konstytucj, zwan Konstytucj Nihil Novi - nic nowego bez zgody ogu szlachty, co oznaczao, e w Polsce nic nowego nie mona zadecydowa bez udziau izby poselskiej. Izba poselska skadaa si z przedstawicieli sejmikw regionalnych lub

37

powiatowych. Nowa konstytucja zakazywaa szlachcie podejmowania si handlu i rzemiosa pod grob utraty praw byo to bardzo korzystne dla ydw.

Pierwsze polskie prawo konstytucyjne z 1505 r. uczynio izb poselsk najwyszym organem wadzy w Polsce. Krlowie, wybierani doywotnio, stali si w Rzeczypospolitej gowami pastwa i szefami wadzy wykonawczej. Poczwszy od 1507 r. prawa uchwalane przez Sejm byy wydawane w jzyku aciskim na zakoczenie kadej sesji pod wsplnym tytuem Konstytucji (jzyk polski zastpi acin od 1545 r.).

Dziaania polityczne prowadzce do pierwszego Hodu Pruskiego

Hohenzollernowie berliscy, przodkowie cesarzy niemieckich XIX w. spiskowali przeciwko Polsce wsplnie z pastwem moskiewskim. Jednak sytuacja Hohenzollernw ulega radykalnej zmianie na niekorzy, kiedy moskiewscy onierze ponieli porak podczas wojny z Polsk i Litw. Od 1512 r. podczas trzyletniego oblenia Smoleska tracili corocznie po 10 tysicy zabitych. Najkrwawsze straty, wynoszce 30 000 zabitych, w tym 1500 bojarw, Rosja poniosa podczas bitwy pod Orsz, w grnym biegu Dniepru, w 1514 r. Tam wanie kawaleria moskiewska w sile 80 000 ludzi walczya przeciwko 20 000 tysicom onierzy polskich i 15 000 litewskich. Konstanty Ostrogski wygra bitw, zrcznie wykorzystujc artyleri i kawaleri. Po raz pierwszy uyto husarii. Pomimo klski pod Orsz, Moskwa zaja Smolesk w 1514 r. Krl Polski, Zygmunt I Stary, brat krla Aleksandra I, spotka si w 1515 r. w Wiedniu z Wadysawem II Jagielloczykiem, krlem Czech i Wgier oraz z cesarzem Maksymilianem Habsburgiem. Habsburgowie otrzymali gwarancj sukcesji na tronach Czech i Wgier w przypadku wyganicia dynastii Jagielloskiej, w zamian za akceptacj dla objcia przez Polsk lenna pruskiego. Stojc w obliczu utraty wsparcia ze strony Moskwy, Albrecht von Hohenzollern, byy Wielki Mistrz zakonu krzyackiego i niedawny konwertyta luteraski,

38

zoy hod lenny katolickiemu krlowi Polski w 1525 r. Prusy stay si polskim lennem. W tym samym roku Sejm zatwierdzi sekularyzacj zakonnego pastwa krzyackiego, ale popeni istotny bd polityczny nie eksmitujc resztek zakonu z Prus. Rozpocz si 116-letni okres, w ktrym Hohenzollernowie, jako wadcy Prus, skadali Polsce hody lenne. Opaty lenne wrczali klczc przed tronem polskiego krla. Wrd nich byli protoplaci cesarzy niemieckich. Albrecht von Hohenzollern zoy Polsce swj pierwszy hod na Rynku Krakowskim, uznajc tym samym zwierzchnictwo krla Polski nad Prusami Ksicymi. By to pierwszy traktat w rozdzieranej konfliktami religijnymi Europie, zawarty midzy katolickim krlem a jego wasalem, protestanckim ksiciem.

Rewolucja Kopernikaska
Odrodzenie (Renesans) byo zotym wiekiem Polski. Nadejcie Odrodzenia zbiego si z formalnym uznaniem Sejmu jako najwyszej wadzy w kraju. Pierwszym urodzonym w Polsce kardynaem by Zbigniew Olenicki (13891455), ktry bdc prymasem Polski peni obowizki zarwno kanclerza i szefa dyplomacji. W 1454 r. mianowa on Mikoaja Kopernika seniora, zarejestrowanego w Krakowie hurtownika miedzi w handlu z Gdaskiem, na posa polskiego do pertraktacji ze stanami pruskimi w celu przyczenia Prus do Polski. Aby zrealizowa powierzone mu zadanie Mikoaj Kopernik senior przeprowadzi si z Krakowa do Torunia w 1458 r. aby mie bliej do terytorium Prus. Junior Mikoaj Kopernik urodzi sie w 1473 r. w Toruniu i okoo 1504 r. po raz pierwszy ogosi swoj naukow tez, e Ziemia krci si dookoa swej osi raz dziennie i jest wraz z innymi planetami w orbicie Soca. Wybitnego uczonego, ojca nowoczesnej astronomii Mikoaja Kopernika (1472-1543) zaliczy naley do liderw intelektualnych tego okresu. Jego Alma Mater, Jagieloski Uniwersytet w Krakowie, posiadaa znakomitych uczonych w katedrze astronomii i bya wwczas najlepsz uczelni w Europie. Na tym Uniwersytecie Mikoaj Kopernik zrozumia struktur ukadu sonecznego i opracowa swoj heliocentryczn teori astronomiczn. Z czasem potwierdzono dwuminutow dokadno kalendarza kopernikaskiego w stosunku do rzeczywistej dugoci roku, dokadno niezwykle precyzyjn, jeeli uwzgldnimy poziom astrofizyki na pocztku XVI wieku.
39

Kopernikaska teoria heliocentryczna zakadajca, e ziemia obraca si w cyklu dziennym wok wasnej osi, natomiast planety obracaj si wzdu orbit wok soca, zostaa przedstawiona w 1510 r. (Commentariolus) i opublikowana w dziele De Revolutionibus Orbium Coelestium (1543). Luter i Kalvin teori t potpili, natomiast Koci katolicki j popar i po trzech latach studiw na tekstem Kopernika, ju w 1536 r. zachci do jego opublikowania. Jednak osiemdziesit sze lat pniej Koci wprowadzi tezy astronomii kopernikaskiej na indeks ksig zakazanych, gdzie mia znajdowa si do roku 1828. Z drugiej za strony, trzeba podkreli, e Koci katolicki przez cay ten okres bez przerwy posugiwa si nowym kalendarzem kopernikaskim. Mikoaj Kopernik, prawdziwy czowiek Renesansu, udziela si w wielu dziedzinach. Peni funkcj administratora dbr kapituy warmiskiej w pnocnej Polsce, dowdcy wojskowego, a nawet ministra finansw. By wszechstronnie wyksztaconym astronomem, matematykiem, ekonomist, prawnikiem i lekarzem. W 1526 r. Kopernik opublikowa traktat Monetae Cudendae Ratio o polityce monetarnej. Bra on udzia w pracach komisji sejmowej reformujcej polski pienidz i po raz pierwszy wprowadzi on zotego jako podstaw monet polsk. W traktacie o problemach monetarnych stwierdzi, e zy pienidz wypiera dobry pienidz. Prawo to zostao w pniejszym czasie mylnie przypisane angielskiemu finansicie Thomasowi Greshamowi, ktry w 1526 r. mia zaledwie siedem lat. Kopernik walczy wwczas z oszustwami niemieckich Hohenzollernw, ktrzy bili faszywe i zdewaluowane monety polskie i psuli handel zboem po Wile. Podczas oblenia Olsztyna (1519-1521) przez Niemcw, Kopernik by gwnym dowodzcym ze strony polskiej. Skutecznie przeciwstawia si on rnym zakanym chorobom prowadzc pierwsze badania epidemiologiczne. Po odkryciu, e zarazki s przenoszona przez chleb, nakaza posmarowa w piekarni wszystkie bochny chleba masem, tak, aby wszelkie obce ciaa nagromadzone podczas transportu mogy by atwo ujawnione i usunite. Epidemi ostatecznie opanowano. Wwczas w kronikach pisano, e kobiety krajay przez chleb i maso ??. Polski uczony Mikoaj Kopernik przenis orodek zachodniej myli filozoficznej z basenu rdziemnomorskiego na pnoc Europy. Filozoficzne implikacje wielkich odkry Kopernika miay znaczenie fundamentalne. Idea, e ziemia jest nieruchomym i paskim rodkiem wszechwiata, w ktrym dramat ludzkiego zbawienia rozgrywa si na oczach Boga i jego aniow, zostaa
40

ostatecznie obalona. Stao si oczywistym, e ycie na Ziemi jest pytkim zjawiskiem powierzchniowym na polednim ciele niebieskim pdzcym z wielk prdkoci przez przestrze kosmiczn. Wiekowe denia ludzkoci do bezpieczestwa i stabilizacji zostay zachwiane, kiedy zdano sobie spraw, e Ziemia nie jest ani nieruchoma, ani te nie jest najwikszym z cia niebieskich, a take nie jest centrum kosmosu. Kopernikaska teoria, bardziej ni jakakolwiek inna idea w historii myli ludzkiej, przedstawia nowatorsk wizj, e wszelki byt zwizany jest z nieustajcymi zmianami i powstawaniem wci nowych form i istot na wiecie. W 1523 r. Erazm z Rotterdamu, bdc pod wielkim wraeniem polskich osigni ustawodawczych i naukowych, napisa nastpujce sowa: gratuluj

temu narodowi ... ktry obecnie w nauce, prawodawstwie, moralnoci i religii, oraz we wszystkim, co dzieli nas od barbarzystwa, jest w takim rozkwicie, e moe rywalizowa z pierwszymi i najznakomitszymi z pastw.

Uwagi o gospodarce
Ceny eksportowe polskiej pszenicy zaamay si na skutek dotowania przez Moskw wasnego eksportu. Sytuacja ta spowodowaa ogoszenie w 1520 r. statutw toruskich i przywileju bydgoskiego, za spraw ktrych zobowizano chopw do pracy paszczynianej bez pacy przez jeden dzie w tygodniu. Mieli w ten sposb odpracowywa dzieraw za ziemi. By to pocztek powrotu paszczyzny w Polsce i co spowodowao spadek wydajnoci w polskim rolnictwie. Europejska rewolucja cenowa rwnie dotara do Polski, na czym najwicej skorzystay miasta osigajc wysokie zyski i pozycj. W tym okresie niestety wzrosa inflacja a do 300 procent, a pace podwoiy si dopiero na przestrzeni kolejnych 100 lat. Dalszy, znaczcy spadek cen zb nastpi w 1543 r. po przyjciu przez Sejm ustawy o przywizaniu chopw paszczynianych do ziemi, a nastpnie po odmwieniu im prawa do wykupienia si z paszczyzny opatami w gotwce. Chopi paszczyniani zostali przypisani do swojej rodzimej ziemi, co stanowio wyran form ich zniewolenia.

41

Ordynacja mennicza z 1526 r. wprowadzia system oparty na zotym polskim byo o tym wyej. Warto podkreli, e polski system monetarny zosta przyjty przez Prusy w 1528 r. i przez Litw w roku 1569 r. W tym samym roku Sejm ratyfikowa przyczenie do Polski Mazowsza.

Najwczeniejsza w Europie kodyfikacja procedur prawnych: Formula Processus, 1523 r.

Dokonano wanej w Polsce kodyfikacji procedur elekcyjnych w sejmikach. Ustanowiono wsplne dowdztwo artylerii oraz inynierii wojskowej. W 1521 r. Sejm zatwierdzi kodeks praw dla Prus, a w 1523 r ogosi Formula Processus, kodyfikacj ziemskiego prawa procesowego dla caej Rzeczypospolitej Polskiej.

Bya to najwczeniejsza kodyfikacja procedur sdowych w caej Europie. (np. we Francji podobny kodeks zacz obowizywa ok. 270

lat pniej, w czasach rewolucji Francuskiej). Pismo aciskie zastpio pismo gotyckie (tzw. Szwabach), przez co druk sta si bardziej czytelny. W 1524 r. Sejm uporzdkowa pobr podatkw, a rok pniej ustanowi sdownictwo dla grnictwa.

Klska pod Mohaczem 1526 r.

W 1526 r. latyfundia polskiej dynastii Jagiellonw skurczyy si i przeyy znaczny upadek. mier Ludwika II Jagielloczyka (1506-1526), krla Wgier i Czech na polu walki podczas bitwy pod Mohaczem byo drug ju mierci krla jagielloskiego w walce z Imperium Osmaskim. Tym razem zwycizc by Sulejman I Wspaniay (ok. 1496-1566), ktry wczy do imperium otomaskiego wgiersk stolic Budapeszt, jak rwnie Belgrad, wysp Rodos, Tebryz, Bagdad, Aden oraz Algier. Polska stana w obliczu zagroenia inwazj muzumask, za caa Europa rodkowa pogrya si chaosie. W roku 1527 rozpocza si reorganizacja polskich instytucji obronnych. Hetman Polny zosta podporzdkowany Hetmanowi Wielkiemu Koronnemu. Wydzielono
42

artyleri i rozpoczto masow produkcj dzia armatnich w odlewniach w Krakowie, Lwowie i Wilnie.

Polska ratuje ydw europejskich

Imigranci ydowscy, ktrzy byli przeladowani na zachodzie Europy po ujawnieniu tekstu Talmudu o wyszoci ydw nad nie-ydami, uzyskali zezwolenie na osiedlanie si i pomylny rozwj we wszystkich zaktkach Polski od 1264 r. Uzyskali zgod na wybieranie wasnej starszyzny i samodzielne decydowanie o swoich sprawach. Zacz si okres odrodzenia i prosperity spoecznoci ydowskiej w Rzeczypospolitej Polskiej. W ten sposb Polska uratowaa ydw europejskich przed wymarciem. Autonomia spoecznoci ydowskiej wzmocnia si na skutek powoania do istnienia w 1530 r. w Lublinie Wielkiego Domu Sdu. Bejt Din Wielki Sd rozciga swoj jurysdykcj nad ca europejsk populacj ydowsk. Dekret krlewski przyzna w 1549 r. ydom autonomi w nakadaniu i pobieraniu wasnego podatku pogwnego, ktry zosta wynegocjowany z polskimi urzdnikami skarbowymi. ydowskie autonomiczne instytucje ustawodawcze osigny w Polsce swoj dojrzao. Generalne sejmy ydowskie (congressus judaicus) zbierajce si w Lublinie (1592-1764) byy wzorowane na polskim Sejmie. By to unikatowy element w historii diaspory ydowskiej. Wiek XVI i XVII to okres spirytualnej hegemonii ydw polskich nad ydostwem wiatowym.

Kodyfikacja prawa w oparciu o debat publiczn - pierwsz w Europie

W 1532 r. zostaa powoana Komisja Sejmowa, aby dokona penej kodyfikacji polskiego prawa zwyczajowego i pisanego. Bya to najwczeniejsza tego typu akcja legislacyjna w Europie. Procedura legislacyjna opieraa si na debacie publicznej. Druki zawierajce propozycje byy rozsyane przez Sejm do sejmikw w celu ich analizy i oceny. Spisane sprawozdania od kadego z Sejmikw byy przekazywane de Sejmu w celu ich opracowania przez komisj kodyfikacyjn.

43

Ustawa sejmowa zakazywaa chopom paszczynianym przenoszenia si bez zgody ich pana. Zakaz obejmowa rwnie dawanie pracy zbiegym chopom paszczynianym. Nie pozwalano na osiedlanie si w miastach; Zostay okrelone rwnie kary dla uciekinierw. Jednake zbiegli chopi paszczyniani mieli moliwo znale schronienie u Kozakw ukraiskich. Moliwo ucieczki na Ukrain staa si czynnikiem hamujcym wykorzystywanie chopw. Natomiast status wolnych chopw nie uleg zmianie.

Egzekucja praw
Ruch egzekucyjny, znany take jako egzekucja praw, by ruchem politycznym zorganizowanym w latach 1535-1538 w celu cisego przestrzegania prawa oraz reformowania i modernizacji wadzy. Wynike z niego ustawodawstwo skutecznie osigao wielorakie pozytywne skutki: magnaci zmuszeni byli odda bezprawnie przejte ziemie koronne oraz ponownie zakazano sprawowania przez jedn osob wielu urzdw. Poczynione zostay odpowiednie zabiegi, aby zacieni uni z Litw. Pojawiy si rwnie inne propozycje, np. takie, aby powoa do istnienia Koci narodowy. W 1537 r. miaa miejsce tzw. wojna kokosza, czyli rokosz szlachty w protecie przeciwko wojnie w Modawii. Wysunito dania dotyczce egzekucji praw w stosunku do wadzy krlewskiej. Sejm zarzdzi w 1538 r. sprzeda majtkw ziemskich nalecych do mieszczan i wprowadzi podatki na wojn z Modawi. W 1540 r. Sejm okreli oglne zasady elekcji. Cztery lata pniej Sejm skodyfikowa ordynacj dla sdw.

Zakaz inkwizycji
44

Inkorporacja Inflantw
Trybuna Sejmowy dla moliwoci pozbawiania wadzy monarchy.
Panowanie ostatniego krla Jagielloczyka nadao ostateczny ksztat republikaskiemu systemowi wadzy w Unii polsko-litewskiej. Krl Zygmunt August (1520-1572) by czowiekiem Odrodzenia i jednym z zaoycieli polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej. W 1552 r. Sejm zawiesi na jeden rok wykonywanie wyrokw sdw kocielnych przez starostw. Wydano rwnie rezolucj przeciwko herezjom, a wyroki sdw witej Inkwizycji zostay zakazane w Polsce pod wszelk postaci. Nie byo palenia na stosach i Polska wolna bya od dziaa inkwizycji. W 1553 r. Sejm przyj Ordynacj o Trybunale Sejmowym dla Pozbawiania Monarchy Wadzy. Jurysdykcja sdw duchownych zostaa jeszcze bardziej ograniczona przez Sejm w 1556 r. Dwa lata pniej Sejm zatwierdzi powstanie poczty krlewskiej. W 1560 r. Zygmunt II August utworzy w Gdasku flot kapersk w celu zablokowania rosyjskiego handlu zboem za porednictwem eglugi na rzece Narwie. Pakt wileski z 1561 r. zatwierdzi ukad z Inflantami, na mocy ktrego Kurlandia staa si lennem Polski, w zamian za ochron przed Rosj i Iwanem Gronym. Nastpia sekularyzacja zakonu miecznikw, wchodzcych dawniej w skad krzyackiego pastwa zakonnego. Przyczenie Inflantw do Rzeczypospolitej Polskiej byo zakoczone. Przychody z majtkw krlewskich (demesnes) zostay przeznaczone na cele obronne,

45

Odrodzenie w literaturze, architekturze i naukach politycznych

Pierwszy nowoczesny opis wschodniej Europy by opublikowany w 1517 r. przez Macieja z Miechowa (Macieja Miechowit, 1457-1523), profesora Akademii Krakowskiej, pod tytuem Tractatus de duabus Sarmatiis. Miechowita by historykiem, lekarzem i geografem. W 1519 r. wyda drukiem pierwsz histori Polski zwan Chronica Polonorum, w ktrej opisa wydarzenia do roku 1506. Polskie tumaczenie wydano drukiem w 1535 r. Najbardziej znanym wrd polskich pisarzy mieszczaskich by Biernat z Lublina (ok. 1465-1530). Jego modlitewnik, Raj duszny, opublikowano w 1513 r. Pierwszym z wiodcych poetw Odrodzenia by Klemens Janicki (1516-1543), syn chopski, tworzcy w jzyku aciskim poezj patriotyczn o Polsce. Po jego mierci jego wiersze zostay przetumaczone na jzyk polski (1563) i zyskay du popularno. Janicki by autorem pierwszego wiarygodnego poematu autobiograficznego w historii polskiej poezji. Polska Reformacja bynajmniej nie bya w gwnej mierze ruchem spirytualnym. Bya wykorzystywana do pogbiania dawno ju rozpocztych procesw emancypacji intelektualnej i politycznej. Rzesze polskiej szlachty, ktra odniosa tak znaczne sukcesy w ograniczaniu wadzy krlewskiej, byy przycigane przez idee Reformacji. amay one wadz kocieln. Reformacja pomagaa skrystalizowa absolutny prymat wolnoci osobistej w Rzeczypospolitej Polskiej. Std ani korona, ani Koci nie mogy mie pierwszestwa przed witym prawem do wolnoci osobistej obywateli. Hetman Jan Tarnowski zwyk mwi, e nie w religii rzecz, lecz w wolnoci. Znakomita biografi hetmana Jana Tarnowskiego napisa Stanisaw Orzechowski, autor pism politycznych i religijnych. W kalwinizmie szlachta odnalaza potwierdzenie swojej wyszoci nad Koron i jej administracj, gdy kalwinizm przypisywa wiodc rol w sprawach Kocioa wieckiej starszynie, a nie panujcemu monarsze. Polska szlachta traktowaa pastorw kalwiskich raczej instrumentalnie, nigdy za jako rwnych sobie partnerw w sprawach kocielnych. Natomiast luteranizm, ze wzgldu na swj obcy narodowo charakter i jego serwilizm w stosunku do monarchy, nie znalaz w ogle u polskiej szlachty uznania. W Polsce luteranizm pozosta przede wszystkim religi mieszczan. Reformacja nie polepszya sytuacji chopstwa i tylko niewielu przyjo naw wiar.

46

Odrodzenie pobudzio zainteresowanie histori, geografi i obyczajami.

Odrodzenia miao wpyw na wydan w 1551 r. przez Marcina Bielskiego (14951575) Kronik Wszystkyego Swyata, ktra staa si pierwszym podrcznikiem historii w Polsce napisanym w jzyku polskim. W czasach Odrodzenia i Owiecenia gwnym orodkiem drukarstwa w Polsce by Krakw, zarwno pod wzgldem jakoci, jak i iloci. Mikoaj Szarffenberg wynalaz przenon drukarni polow dla doranej publikacji odezw i statutw podczas podry krla. W 1551 r. Andrzej Frycz Modrzewski (1503-1572), ojciec polskiej myli demokratycznej, opublikowa manifest polityczny, republikaski w swej istocie i nowoczesny jak na swoje czasy. Nosi on tytu Commentarium De Republica Emendada. Dzieo Modrzewskiego skadao si z piciu ksig: O obyczajach, O prawach, O wojnie, O Kociele oraz O szkole. Wzywa w nich do zrwnania praw dla wszystkich, do zaprzestania ucisku chopw paszczynianych i do uchylenia nieskutecznie chronicych ich praw, do sprzeciwu wobec wszelkim wojnom i planom agresji. Modrzewski by zwolennikiem silnej wadzy centralnej, jednak pod cis kontrol prawa, skutecznej administracji oraz niezalenego systemu sdowniczego gwarantujcego sprawiedliwo spoeczn. Gosi rwnie potrzeb szkolnictwa wyszego, ktre byoby niezalene od Kocioa. By jednym z pionierw europejskich nauk politycznych (jego dziea przetumaczono na jzyki niemiecki, francuski, hiszpaski oraz rosyjski).

Europa Zachodnia wywieraa istotny wpyw na architektur polsk.

Architektura Odrodzenia przeywaa rozkwit. Stare budynki byy przyozdabiane w stylu renesansowym. Rezydencje polskich elit szlacheckich posiaday form nawizujc do zamkw redniowiecznych. Rozwj sztuki artyleryjskiej ostatecznie spowodowa, e z czasem rezydencje magnackie przybray wygld ufortyfikowanych paacw. Rezydencje te czsto byy dzieem architektw woskich.

47

Zamek krlewski w Krakowie jest archetypem polskiej architektury Odrodzenia, jako e wczeniej by wznoszony w stylach romaskim i gotyckim. Krypty we wzgrzu wawelskim zostay wybudowane w stylu Renesansu woskiego w 1502 r. Budowle gotyckie, takie jak zamek w Pieskowej Skale, z atwoci przebudowano w stylu Odrodzenia, po ktrym niebawem nastpi manieryzm wraz z jego finezyjnymi formami ogrodw. Pierwszym budynkiem kocielnym zbudowanym w Polsce w nowym stylu architektonicznym w czasach humanizmu bya Kaplica Zygmuntowska katedry wawelskiej. Zostaa zaprojektowana w oparciu o doskona witynie Leona Battisty Albertiego (1404-1472). Uzyskaa powszechne uznanie i miaa wpyw na ksztat pniejszej architektury sakralnej w kraju. Renesansowy manieryzm rozwija si w architekturze ratuszy, rezydencji miejskich i ufortyfikowanych paacw, zamkw i siedzib rodowych. Polscy malarze znaleli si pod wpywem realizmu flamandzkiego. W latach 1501-1506 powsta gradua Jana Olbrachta, ilustrowany scenami sakralnymi na tle rnych pejzay. Natomiast Erazm Cioek zleci umieszczenie w swoim mszale pespektyw z lotu ptaka (1515 rok). W 1505 roku powsta w Krakowie Kodeks Baltazara Behema, zawierajcy ustawy dla cechw rzemielniczych. Ilustrowany by dwudziestoma siedmioma miniaturami przedstawiajcymi ycie cechowe i mieszczaskie, namalowane z wielkim realizmem i w ywych barwach. Stanisaw Samostrzelnik, mnich, autor malowide ciennych i portrecista, miniaturzysta i ilustrator, by wybitnym artyst dziaajcym w latach 1519-1541. Sta si on przedstawicielem polskiego manieryzmu renesansowego. Portrety rnych osobistoci i profesorw uniwersytetu malowano take w drugiej poowie XVI wieku. Wrocawianin Marcin Kober namalowa w latach 1563-1583 szereg portretw krla Stefana Batorego. Wielki dzwon Zygmunta w Krakowie na Wawelu jest wybitnym dzieem polskiego rzemiosa drugiej poowy XVI wieku. Wykona go Hans Beham na pamitk polsko-litewskiego zwycistwa nad wojskami moskiewskimi w 1514 r. Ornamentalne dziea w metalu powstae w tym okresie to m.in. kogut - symbol Bractwa Kurkowego w Krakowie. Polscy krlowie zamwili w Brukseli znaczn kolekcj arrasw, aby ozdobi ciany zamku krlewskiego. W tym okresie, w Gdasku i w Norymberdze wyrabiano ozdoby metalowe, w tym trumienne. Polscy rzemielnicy wytwarzali rwnie eleganckie pasy ozdobne (suckie) o wschodnich wzorach do kontuszy dla polskiej szlachty. Na poudniu Polski powstaway bogato zdobione elementy drewnianych otarzy.

48

Polski Teatr w XVI wieku

Wczesny polski teatr mia posta misteriw wystawianych ju w XV w. W Jazdowie, 12 stycznia 1578 roku odbya si w obecnoci krla Stefana Batorego misternie przygotowana premiera Odprawy Posw Greckich autorstwa Jana Kochanowskiego. Bya to sztuka o wydwiku politycznym, zmuszajca widowni do osobistego osdu przedstawionych na scenie wydarze, co byo nowoci w polskiej sztuce scenicznej. W 1580 r. Mikoaj z Wilkowiecka napisa jeden z najstarszych dramatw, ktry odegra istotn rol we wspczesnym polskim teatrze. Tekst ten zawiera liczne wskazwki dla aktorw, jak rwnie opisy kostiumw. Korzystano z niego na scenach warszawskich jeszcze w poowie XX wieku. Satyra na ycie codzienne miaa w Polsce dug tradycj i bya zalkiem polskiej komedii. Satyryczne przedstawienia miay genez w wystpach redniowiecznych kuglarzy i suyy do wypenienia dugich przerw w misteriach. Niektrzy pisarze humanici prbowali pisa komedie wzorowane na dzieach rzymskich. Przykadem jest Potrjny (?), napisany przez Piotra Ciekliskiego i wystawiony ok. 1595 na zamku Stanisawa Tarnowskiego, na tle malowanych dekoracji. Dramaty zachodnie, oparte na wtkach mitologicznych, byy wystawiane ju na pocztku XVI w. przez studentw uniwersytetu w Krakowie, pod kierownictwem ich profesorw. Na dworze krlewskim pierwsze przedstawienia teatralne pocztkowym okresie byy wystawiane po acinie, po czym szybko zaczto uywa jzyka polskiego. Sztuki zamawiali zamoni mieszczanie. Bilety sprzedawano po cenie bdcej rwnowartoci - dwunastu gsi. Jednoczenie odnosi due sukcesy polski wiecki teatr popularny.

Muzyka w XVI-wiecznej Polsce

Polska muzyka renesansowa znaczco rozwina si w XVI w., a jej gwnym orodkiem sta si Krakw. Polscy kompozytorzy pisali przede wszystkim utwory polifoniczne do tekstw liturgicznych. Jan z Lublina opracowa tabulatur organow (ok. 1540 r.) wiadczc o wysokim poziomie artystycznym i bardzo zrnicowanym repertuarze muzycznym, jaki wwczas istnia w Polsce. W 1580 r. wydano psalmy Mikoaja Gomki, skomponowane do sw Jana Kochanowskiego.
49

Duga lista studentw teorii muzyki na uniwersytecie w Krakowie jest dobrze udokumentowana w uniwersyteckiej bibliotece, gdzie znajduje si wiele rkopisw traktatw o muzyce, jak te ich pierwsze edycje drukiem. Powszechnie grano muzyk na lutni. Komponowano j do preludiw, fantazji, tacw, pieni miosnych i innych utworw na gosy. Na dworze krlewskim w Krakowie, najbardziej znanym lutnist by Valentin Bakfark (1507-1576). Jego kompozycje wydano drukiem w Lyonie (1552), Paryu (1564), Krakowie (1565 i 1568) oraz Antwerpii (1569). Spord innych znanych kompozytorw naley wymieni Wojciecha Dugoraja i Jakuba Polaka (znanego te jako Jacob de Reys). Muzyka wiecka komponowana przez anonimowych artystw nawizywaa do tematw historycznych i upamitniaa rne zwyciskie bitwy, wydarzenia na dworze krlewskim, jak te miaa na celu podniesienie morale ludu. Czterostrunowe gle i skrzypce wymienione s w polskim pimiennictwie od niepamitnych czasw. Natomiast w drugiej poowie XVI w., na ok. pidziesit lat przed zapisami w archiwach woskich, Marcin Groblicz (ok. 1530-1610) dopasowa pudo rezonansowe XV-w. woskiej, siedmiostrunowej lira de braccio do polskich czterostrunowych gli i w ten sposb stworzy w Krakowie pierwsze nowoczesne skrzypce na wiecie. Wyrzebi nowy rodzaj gwki z czterema pokrtami na polskie cztery struny jedyne w Europie. Sama gwka bya wyrzebiona na ksztat lwiej gowy. Obecnie, skrzypce Groblicza warte s ponad $50 000. ( FIG. 4 )

Jezuici i polscy racjonalici

W XVI wieku w Polsce rozwijay si dynamicznie sztuki pikne i owiata. Polacy cieszyli si szerokim uznaniem za rozwj prawodawstwa, za realizowanie tolerancji religijnej, za wysoki poziom nauki i duy wkad w europejsk kultur. W 1544 r. krl Zygmunt August powoa do ycia Uniwersytet w Krlewcu. Uczelnia ta odegraa znaczc rol dla kultury polskiej jak i niemieckiej. Dwadziecia lat po rewolucji kopernikaskiej, w 1562 r. w Polsce narodzia si filozofia racjonalistyczna. Bya goszona przez Braci Polskich, zwanych rwnie arianami, antytrynitarzami lub socynianami. Bracia byli pacyfistami, ktrzy byli rwnie przeciwni wszelkim przejawom paszczyzny, posiadaniu majtku, gromadzeniu pienidzy, jak te sprawowaniu urzdw. Bracia Polscy przyczynili si do wzrostu poziomu edukacji i kultury. Ich literatura take osigna wysoki
50

poziom. W odpowiedzi na ich pogldy w 1564 r. Koci katolicki sprowadzi do Polski jezuitw. Posugiwano si argumentami politycznymi, e unii wielonarodowociowej potrzebny jest Koci dla utrzymania jednoci. Jezuici utosamiali katolicyzm z polsk racj stanu i z interesem politycznym szlachty.

Popularyzacja druku w Polsce

Druk stosowano na szeroka skal, co faktycznie pomogo w polonizacji elit rzdzcych na Litwie, otwie, Biaorusi oraz Ukrainie. Jzyk polski nadal by najbardziej rozwinitym w sowiaskiej Europie i sta si synonimem rozwijajcej si cywilizacji oraz by uywany w dyplomacji. Liczba szk dynamicznie rosa. Powstaway nowe Akademie i Uniwersytety. Powanie rozwina si nauka geografii i kartografii. Bernard Wapowski wyda w roku 1526 map Polski w skali 1:1 000 000 pod nazw Mapa Sarmacji. W czasach Odrodzenia modne byo bowiem uywanie aciskich nazw geograficznych, takich jak np. Sarmatia na okrelenie Polski. Wacaw Grodecki rwnie opracowa w 1558 r. map Polski. Wydana ona zostaa dopiero w 1570 r. w atlasie Orteliusa. Natomiast dwie powane prace o duym znaczeniu dla propagowania zagranic wiedzy o Polsce napisa Marcin Kromer (1512-1589). Pierwsza z nich, wydana po acinie w 1555 r. nosia tytu De origine et rebus gestis Polonorum. Bya to adaptacja prac Dugosza, Miechowity i Wapowskiego. Druga natomiast bya to Encyklopedia wydrukowana w 1577 r., rwnie w jzyku aciskim. Zawieraa ona informacje na temat polskiego rzdu, armii, duchowiestwa, mieszkacw wsi i miast, obyczajw, klimatu, flory, fauny oraz zasobw naturalnych. Dzieo to byo wiele razy wznawiane na Zachodzie i przetumaczone na jzyki niemiecki i hiszpaski. Jan Mczyski opublikowa w 1564 r. pierwszy obszerny sownik polskoaciski Lexico Latino-Polonorum. Natomiast pionierem w dziedzinie kardiologii by profesor medycyny i filozofii Jzef Stru (1510-1568), ktry opublikowa w 1555 r. pierwsz i innowacyjn praca o ttnie pod tytuem Sphygmicae artis libri quinque. W 1583 r. Andrzej Patrycy Nidecki zredagowa i wyda czciowo zachowane pisma Cycerona. Jego Fragmentorum M. Tulli Ciceronis zyskay wielk popularno wrd europejskich humanistw. Oficyny drukarskie powstaway rwnie na prowincji. Polska ortografia zostaa poddana standaryzacji przede wszystkim przez drukarzy, ktrzy istotnie przyczynili

51

si do rozwoju jzyka polskiego, zachcajc do publikowania polskich ksiek i sownikw. W 1568 r. Piotr Stojeski (Stratorius) wyda drukiem gramatyk polsk dla obcokrajowcw. Ksika bya napisana w jzyku francuskim. W okresie pierwszych stu lat polskiego drukarstwa wydrukowano okoo trzech i p miliona egzemplarzy ksiek. Okoo 1550 r. krakowscy drukarze osignli najwyszy europejski poziom. Szeroko zakrojone polemiki na tematy religijne czsto odbijay si echem w Europie. Protestanci spowodowali, e jzyk polski sta si powszechniej uywany. Mikoaj Rej, zwany ojcem literatury polskojzycznej, jako pierwszy pisa moralitety, ktre wyda w 1543 r. Krytykowa w nich rozrzutno, zbytek i pijastwo. By autorem najlepszej XVI-wiecznej satyry polskiej i przedstawi znakomity obraz ycia codziennego. Jego ywot Czowieka Poczciwego ukazuje barwny obraz obyczajw polskiego ziemiastwa. Poziom wyrafinowania polskiej finansjery (ok. 1540 r.) znajduje odzwierciedlenie w rycinie zatytuowanej Lament rnego stanu ludzi nad umarym Kredytem. Na rycinie widoczny jest rwnie list gwarancyjny i czek do spienienie w podry, jak te ubiory obowizujce w XVI-wiecznej Polsce. Polska kultura znajdowaa si pod silnym wpywem humanizmu, Reformacji i republikaskich cigot polskiej szlachty, co przyczynio si do szybkiego rozwoju prozy politycznej.

Rozkwit polskiej literatury

Polska literatura bya w penym rozkwicie. Jedne z najpikniejszych poezji wszechczasw wyszy spod pira Jana Kochanowskiego (1530-1584). By pierwszym, ktry posuy si jzykiem tak wyrafinowanym i perfekcyjnym pod wzgldem artystycznym. Liryczn doskonao osign w zbiorze okoo 300 rnorodnych wierszy. Pisa te na tematy polityczne, waciwe dla owych czasw. Pikn polsk proz pisa ukasz Grnicki (1527-1603) W 1566 r. wyda Dworzanina Polskiego, bdcego adaptacj dziea Wocha Baldassare Castiglione, Il Cortegiano (1528). Grnicki napisa rwnie rozpraw polityczn pod tytuem Rozmowa Polaka z Wochem. Skrytykowa w niej pojcie polskiej zotej wolnoci.
52

Jzyk polski sta si wyrafinowanym rodkiem przekazu literackiego. Ludzie piszcy w tym jzyku przyczynili si rwnie do reformy ortografii. Republikaskie dziea polityczne nadal byy pisane po acinie. Jednake od poowy XVI w. jzyk polski w yciu publicznym acin wypar. Wikszo kaza goszono po polsku. Protestanci w Polsce posugiwali si jzykiem polskim w swoich szkoach w o wiele wikszym zakresie, ni czynili to katoliccy nauczyciele. W 1568 r. Wawrzyniec Gorlicki (1530-1607) opublikowa De Optimo Senatore, traktat o polskim systemie republikaskim opartym na pluralistycznym spoeczestwie, cieszcym si doskona rwnowag pomidzy wadz a wolnoci. Okreli te odpowiedzialno krla, jako gowy pastwa i zwierzchnika wadzy wykonawczej. Napisa o prawie czowieka do poszukiwania szczcia. Jego dzieo przetumaczono i wydano trzykrotnie w Anglii. Po raz pierwszy w 1568 r. pod tytuam The Counselor Exactly Portraited. Kady z nakadw arbitralnie zakazano i skonfiskowano. William Shakespeare nada imi Poloniusz (od aciskiej nazwy Polaka) doradcy Hamleta, czowieka nieudolnie starajcego si wprowadzi w ycie zaoenia Gorlickiego. Sto pidziesit lat pniej, The Counselor zosta bardzo wysoko oceniony przez Sir Roberta Wallpolea. Kalwinizm zyskiwa coraz wicej zwolennikw wrd szlachty, luteranizm za wrd mieszczan. Du popularno zyskaa, traktujca o onierzach, ebrakach i innych, literatura plebejska, ze wzgldu na swj dosadny, dowcipny, obrazowy i naturalny jzyk.

Dobrobyt i korzenie sarmackie

Potoczny, ale jednoczcy mit sarmacki wyjania, e szlachta Rzeczypospolitej Polskiej pochodzia od Sarmatw, legendarnych najedcw ziem sowiaskich w czasach antycznych. Na mapach rzymskich, tak modnych w okresie Odrodzenia, nazwa Sarmatia okrelaa wikszo obszaru zajmowanego przez uni polskolitewsk i w ten sposb uzasadniaa sarmackie korzenie. W XVI w. sarmatyzm przejawia si przede wszystkim w manierach i gustach. Sarmacki mit szlachetnych wojownikw by szlachcie polskiej znacznie bliszy od zachodnich tradycji rycerskich, takich jak wasalstwo, hod, suba i pokora.
53

Sarmatyzm mia ostatecznie sta si jako typowo polsk mod i form kulturow. Promieniowa na cay obszar Europy rodkowej i wschodniej, od Batyku po Morze Czarne i pnocne Bakany. Nie tylko sta si stopniowo powszechnie obowizujc ideologi, ale rwnie sam esencj polskiej kultury. Polski styl bycia stawa si ekstrawagancki. Konie symbolizoway polsk tradycj walecznoci. Wspaniae konie w ozdobnych uprzach byy w Polsce symbolem statusu, tak samo jak bogato zdobiony or i drogocenne ubiory, wzorowane na modzie wschodniej i odpowiednie na mrone, polskie zimy. Ponowne odkrycie staroytnego Rzymu i jego spucizny kulturowej oraz politycznej zafascynowao Polakw. Zauwaali oni podobiestwa ich wasnych samorodnych instytucji z instytucjami staroytnej republiki. Szlachta polska uwaaa si za spadkobierczyni cywilizacji rzymskiej. Polskie sownictwo naukowe i polityczne zawierao liczne okrelenia aciskie. Potoczny jzyk polski by rwnie peen aciskich zwrotw. Polacy skorzystali na rosncych cenach polskich podw rolnych, ktre wzrosy na przestrzeni XVI wieku ponad czterokrotnie. Coraz wiksze rzesze Polakw podejmoway studia ma zachodnioeuropejskich uniwersytetach i przywoziy z powrotem nowe idee. ycie umysowe stawao si coraz bogatsze. Nastpi rozkwit muzyki i sztuki. Polskie wydania klasykw literatury europejskiej wprowadziy do kultury europejskiej wschodnich Sowian. dotd yjcych poza zasigiem wpyww chrzecijastwa zachodniego.

Dziaalno ustawodawcza, wolno wyznania i sumienia

W 1562 r. Sejm przeksztaci postulaty ruchu egzekucyjnego w prawo. W rezultacie ziemie znajdujce si w bezprawnym posiadaniu od 1504 r. zostay zwrcone pastwu (egzekucja dbr). Szlacht wyjto spod jurysdykcji sdw duchownych, za egzekucji wyrokw sdw duchownych przez starostw zakazano. Prawa uchwalone w 1563 r. day wojewodom kontrol nad administracj miejsk oraz prawo do ustalania cen w miastach. Oddzielono skarb koronny od

54

wojskowego oraz zobowizano Koci i chopw do pacenia podatkw od ziemi oraz do kontrybucji na rzecz kosztw obrony pastwa. Wielkim bdem politycznym popenionym przez krla Polski Zygmta Waz bya decyzja o przyznaniu praw do sukcesji na tronie pruskim brandenburskiej gazi Hohenzollernw. Uczyniono to w zamian za obietnic wsparcia w wojnie z Moskw. Okazao si to jedn z najbardziej niefortunnych decyzji w historii Polski, gdy to wanie Hohenzollernowie berliscy ostatecznie byli inicjatorami kryminalnych rozbiorw Polski i jej zagady.

Kodyfikacja Prawa Handlowego 1565 Komisja Morska -1568 Wcielenie Ukrainy do Polski - 1569
W 1565 r. Sejm podj si kodyfikacji prawa handlowego. Wyczy szlacht z obowizku pacenia ce, anulowa przywileje miast w magazynowaniu towarw i zakaza eksportu towarw polskich przez miejscowych kupcw. Nie naoono jednak adnych ogranicze na import. Byo to dokadnie odwrotnie, ni w europejskiej polityce handlowej, w ramach ktrej wspierano import, ca za byy nakadane na towary importowane. Wielcy posiadacze ziemscy, ktrzy rwnie byli wacicielami prywatnych miast, znaleli si w konflikcie z mieszczanami. Interesy swoje prowadzili wic z finansistami ydowskimi czerpicymi zyski ze sprzeday importowanych towarw, napojw alkoholowych, dzieraw ziemskich i innej dziaalnoci handlowej. Latyfundyci posiadali monopol na wyrb alkoholu i sprzedawali wdk za porednictwem kupcw ydowskich (ktrych z kolei oskarano o zachcanie do pijastwa). W 1568 r. krl powoa w Gdasku Komisj Morsk, podleg wadzy centralnej. Komisja miaa za zadanie sprawowa kontrole nad handlem morskim, budow okrtw, obron wybrzea, jak te egzekwowa morsk blokad Rosji. Niedugo potem zwodowano pierwszy polski okrt wojenny. Dekret krlewski o wcieleniu Ukrainy do Polski zosta zatwierdzony przez Sejm lubelski w 1569 r. (Ukraina bya do tej pory czci Wielkiego Ksistwa Litewskiego). Wejciu pruskich senatorw i posw do Sejmu towarzyszyo
55

udzielenie gwarancji wolnoci sumienia dla mniejszoci ormiaskiej, muzumaskiej i ydowskiej, bez przymusu nawracania si na chrzecijastwo. Oferta ta zostaa przyjta przez Ormian i muzumanw. Odrzucili j natomiast ydzi, dla ktrych posiadana autonomia, oparta na prawie talmudycznym, bya zadawalajca. Populacja ydowska wolaa nadal mwi w jzyku jidysz i pielgnowa wasn kultur judeo-germask, opart na ydowskich tradycjach etnicznych i religijnych. Wspczesne ydowskie systemy: prawny, sprawowania wadzy i edukacyjny, jak te pojcia filozoficzne i obyczaje religijne wyksztaciy si w Polsce w okresie midzy XVI a XVIII w. Kady yd, ktry przeszed na katolicyzm, mia prawo wstpi do stanu szlacheckiego. Wiek XVI ostatecznie doprowadzi do polonizacji miejskiej ludnoci na ziemiach nalecych do Rzeczypospolitej Polskiej, w tym imigrantw z Niemiec, Armenii, Szkocji oraz z innych krajw. Stan szlachecki, oprcz etnicznych Polakw wszelkich wyzna, obejmowa rwnie Litwinw, Ukraicw, Biaorusinw, jak te szlacht prusk i batyck pochodzenia niemieckiego. Bywali rwnie nobilitowani, zwykle za zasugi wojskowe, Francuzi, Szwedzi, Tatarzy muzumascy, Ormianie oraz inni cudzoziemcy

I Rzeczpospolita Polska
Pne Odrodzenie Nowoczesne kierunki myli w Polsce XVI-wiecznej
Formalne powstanie polskiej Rzeczypospolitej Szlacheckiej miao miejsce w 1569 r jako rezultat Unii Lubelskiej. Uznano to za wydarzenie celowe w wietle zbliajcego si bezpotomnego koca dynastii Jagiellonw. Now republik nazywano Rzeczypospolit i obecnie czsto odnosi si do niej jako do I-ej Rzeczypospolitej (1569-1795). Pogldy i idee zaszczepione na gruncie rodkowoeuropejskim w XVI w. przez obywateli Rzeczypospolitej byy nowoczesne nawet wedug standardw

56

obowizujcych w XX w. Miay fundamentalne znaczenie dla wspczesnej teorii politycznej wedug profesora Normana Daviesa., Oxford University:

powszechne wybory przez wszystkich obywateli umowa spoeczna midzy rzdem a obywatelami zasada rzdw za zgod obywateli wolno osobista prawa obywatelskie wolno religijna wiara w samego siebie zapobieganie powstaniu pastwa autorytarnego zapobieganie rzdw przez jakkolwiek oligarchi

Poczenie dwch pastw w jedno

Dokonanie aktu unii przez Sejm Lubelski (1569) formalnie spowodowao poczenie Polski i Litwy w jedno pastwo, ktre miao dokonywa wyboru jednego zwierzchnika wadzy wykonawczej z tytuem krla, koronowanego w Krakowie. Najwysza wadza polityczna miaa jednak nalee do parlamentu, Sejmu walnego, zbierajcego si w Warszawie. Zjednoczone pastwo miao posiada wspln walut, miao take prowadzi wspln polityk zagraniczn. Polacy, Rusini i Litwini mieli otrzyma prawo do dowolnego osiedlania si w jakimkolwiek

57

miejscu na terytorium Rzeczypospolitej. Zachowano jednak odrbne, cho podobne urzdy skarbu i oddzielne wojska. W dniu 1 lipca 1569 r., krl Zygmunt August Jagielloczyk formalnie proklamowa uni. Zawarcie dobrowolnej unii pastw byo na europejskiej scenie politycznej aktem unikalnym. W jej wyniku powstaa, w sposb pokojowy i dobrowolny, federacja czynica jedno pastwo z dwch odrbnych. Sejm przyj na siebie rol gwaranta wolnoci, sprawowa kontrol nad dziaaniami wybieranego krla, aby suy jako zwierzchnik wadzy wykonawczej. W skad Sejmu wchodziy trzy stany: posowie reprezentujcy rzesze szlachty i gwne miasta, senatorowie wyznaczani z urzdu, jak te wybieralny krl sprawujcy wadz wykonawcz i jednoczenie przewodniczcy senatu.

Reakcja Iwana Gronego

Car moskiewski, Iwan IV Grony, zyska swj przydomek w zwizku z jego reakcj na wie o powstaniu Rzeczypospolitej Polski i Litwy. W 1569 r., w Nowogrodzie, najbardziej cywilizowanym z miast Rosji, wyda rozkaz torturowania obywateli podejrzanych o sympatyzowanie z polsk republik, a nastpnie, kaza ich zabija, w grupach od 500 do 1000, co trwao przez pi tygodni. Okruciestwa Iwana rwnie pochony, z tych samych przyczyn, setki Moskwian. Podczas jednego z swych napadw wciekoci podda torturom i zabi on nawet wasnego syna. Iwan IV stworzy wasny aparat terroru w oparciu o sw stra osobist. Zgodnie z tradycj imperium mongolskiego przekazan imperialnym namiestnikom w Moskwie, wprowadzi zasad, e wszelka wasno na obszarze, nad ktrym panowa naleaa do niego samego, a w zwizku z tym moga by wykorzystywana cakowicie i bez jakichkolwiek ogranicze w subie pastwa.
58

Mimo tego, e car moskiewski Iwan Grony zosta pokonany przez Polsk podczas wojny o Inflanty, to zgosi swoj kandydatur i by on jednym z kandydatw, ktrzy ubiegali si o wybr na krla Polski i Litwy podczas elekcji w 1573 r. Nikt w Polsce nie wzi jego kandydatury powanie.

Wolno religijna, Wolna Elekcja i Umowa Spoeczna Pierwsza w Europie

W atmosferze tolerancji religijnej, w 1570 r. w Sandomierzu, luteranie, kalwini oraz bracia czescy zawarli tzw. zgod sandomiersk. Ze spoecznoci tej wykluczono jednak antytrynitarzy, inaczej arian, ze wzgldu na odrzucenie przez nich Trjcy witej. Arianie opublikowali wtedy antytrynitariaskie tumaczenie biblii na jzyk polski, zwane Bibli z Niewiea. Podczas gdy senat przygotowywa si do zwoania sejmu konwokacyjnego dla przeprowadzenia elekcji, w 1572 r. powoano sdy kapturowe, aby utrzyma porzdek i dopilnowa przestrzegania prawa przez okres przygotowa do elekcji. Sejm uchwali poprawk konstytucyjn ustanawiajc oglne i wolne wybory gowy pastwa przez osobisty udzia kadego obywatela, po acinie viritim. Byy to pierwsze powszechne wybory w Europie. Kady mczyzna w blisko milionowej szlacheckiej nacji politycznej mia prawo nie tylko wybiera gow pastwa, ale rwnie samemu zgosi si jako kandydat na krla. Tytu krla zosta zachowany, przy czym oficjaln funkcj krla byo doywotnie sprawowanie urzdu gowy pastwa i zwierzchnika wadzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Na tymczasow gow pastwa, przez okres bezkrlewia, wyznaczono biskupa-prymasa Polski. Prymas mia za zadanie zwoa now sesj parlamentu,
59

mia przewodniczy senatowi, ustala list kandydatw zatwierdzonych przez Sejm do nowej elekcji krla, jak te dokona aktu koronacji. Formalne ogoszenie krla-elekta naleao do wielkiego marszaka koronnego. Warszawa miaa by miejscem przeprowadzania elekcji, podczas ktrej kady wolny obywatel mia prawo odda swj gos. Wyboru miano dokona zwyk wikszoci gosw. Umowa spoeczna zawarta midzy krlewskimi kandydatami a elektoratem zostaa sformuowana w artykuach henrykowskich oraz w acta conventa. Powoano te komisj senack, penica funkcj nadzorcz. Prawu elekcyjnemu towarzyszya reforma sdownictwa. Ustanowiono sdy apelacyjne. Wybierani sdziowie byli niezaleni od wadzy wykonawczej i tym samym

Polska w Europie staa si pionierem podziau wadzy pastwowej na wykonawcz, ustawodawcz i sdow. Bd dopuszczania zagranicznych kandydatw do tronu polskiego
Wniosek zoony przez Kanclerza Jana Zamoyskiego Sejmowi, aby ograniczy elekcj do rodowitych obywateli Rzeczypospolitej Polskiej, zosta niestety odoony i nigdy nie zosta poddany pod gosowanie. Przyzwolenie zagranicznym kandydatom ubiegania si o polski tron miao okaza si zgubne dla pastwa polsko-litewskiego. Rzeczpospolita Polska obejmowaa najwiksze terytorium zachodniego chrzecijastwa. Rzeczpospolita postawia inne pastwa europejskie wobec prawdopodobiestwa nagej zmiany
60

w ukadzie przymierzy wojskowych, w zalenoci od wynikw wolnych wyborw w Polsce, w ktrych obcokrajowcy mogli bra udzia. Otworzyo to moliwoci do interweniowania w wewntrznych sprawach pastwa polsko-litewskiego w celu dokonywania korzystnych im zmian w europejskiej rwnowadze si. W krtkim czasie prawnicy na usugach rzdw w takich stolicach europejskich jak Berlin, Wiede czy St. Petersburg musieli sta si ekspertami od polskiego prawa konstytucyjnego, aby mc prowadzi skuteczne (i kosztowne) kampanie w czasie wyborw w Polsce. Finansowanie kampanii wyborczej z zagranicy dziaao korupcyjnie i wywrotowo, na szkod pastwa polsko-litewskiego i przyczynio si do upadku I-szej Rzeczypospolitej. Dopuszczenie kandydatw spoza Polski zalegalizowao zagraniczne wpaty na rzecz funduszy wyborczych. Miao to niewtpliwie demoralizujcy wpyw na tych obywateli polskich, ktrzy pragnli ubiega si o urzd, lecz nie mieli do rodkw finansowych na prowadzenie wasnej kampanii wyborczej. Oczywicie, niektrzy z nich zgaszali si o finansowe wsparcie dla ich akcji wyborczej do cudzoziemcw i otrzymywali je, w zamian za popieranie interesw obcych pastw. Warto przypomnie w tym kontekcie, e Amerykanie obronili si przed takimi szkodliwymi praktykami i nie popenili tego bdu. Zaoyciele Stanw Zjednoczonych ograniczyli jednoznacznie dostp do urzdu prezydenta jedynie dla obywateli urodzonych w Stanach Zjednoczonych. Stao si to by moe dlatego, e niektrzy prawodawcy znali ju dowiadczenia polskie. W czasie, gdy oni ustanawiali amerykask konstytucj, Polska bya przedmiotem

61

zdradzieckiej agresji i rozbiorw ze strony otaczajcych j monarchii absolutnych.

Rzeczpospolita dobrej woli... rwni z rwnymi, wolni z wolnymi

Przeksztacenie przez uni lubelsk zwizku polsko-litewskiego w formaln republik znalazo odbicie w stopniowym realizowaniu podziau wadzy na wykonawcz, ustawodawcz i sdownicz. Wyraao to si w praktyce m.in. w takich hasach jak Rzeczpospolita dobrej woli - Wolni z wolnymi - Rwni z rwnymi. Wrd liczcej bez maa milion ludzi - wolnych obywateli nowej Rzeczpospolitej, panowaa duma z posiadania polskiego obywatelstwa. Po przyczeniu Litwy, w 1569 r. Rzeczpospolita zajmowaa powierzchni 815 000 km2, za jej ludno liczya ponad 7 i p miliona. Sejm by wybierany na dwuletni kadencj. Przyjto prawo znoszce wszystkie tytuy szlacheckie i zrwnujce prawa caej szlachty, w tym duej rzeszy obywateli-onierzy mieszkajcych w warownych wsiach zwanych zaciankami. Na caym olbrzymim terytorium Polski i Litwy, kady polski szlachcic, bez wzgldu na wielko jego majtku, by uznawany za rwnego wojewodzie i mia prawo kandydowa na krla w czasie powszechnych wyborw nacji szlacheckiej. Wrd zaoycieli Rzeczypospolitej szlacheckiej by Jan Zamoyski (1542-1605), ktry piastowa do roku 1578 urzd kanclerza oraz wielkiego hetmana koronnego. By on jednym z najwaniejszych i najbardziej utalentowanych przywdcw politycznych polskiego Odrodzenia. W 1595 r. zaoy synn Akademi Zamojsk.
62

Polska stworzya wasn cywilizacj, ktra w wielu aspektach bya bardziej zaawansowana od cywilizacji redniowiecznej i wczesnej nowoytnej Europy. Polska staa si wanym orodkiem rozwoju swobd obywatelskich i pionierem w zakresie form sprawowania reprezentatywnej wadzy. Rzeczpospolita Polska bya bardziej republikaska w swojej strukturze i duchu od monarchii konstytucyjnych takich jak Anglia, czy Szwecja. Stanowia, wedug profesora Normalna Daviesa, przeciwiestwo absolutnych monarchii panujcych w Rosji, we Francji, w Austrii i Hiszpanii.

Tolerancja religijna
W okresie reformacji Polska okazaa si rajem dla heretykw. Zasada, e nikt nie moe by przeladowany ze wzgldu na swoje przekonania religijne zawsze bya uznawana w Polsce za podstawow swobod i prawo obywatela. Zasada ta staa si prawem wraz z Konfederacj warszawsk przyjt przez Sejm w 1573 r. Prawo o tolerancji religijnej stanowio istotny element polskiej kultury politycznej tego okresu. Prawo to byo oparte na przekonaniu, e uczciwe porozumienie oraz wzajemne poszanowanie stanowi podstaw dla skutecznych dziaa politycznych. Sejm nadal by gwnym forum dialogu politycznego w Rzeczypospolitej. Dialog ten obejmowa rwnie wymian pogldw midzy katolikami i protestantami. W przeciwiestwie do Europy zachodniej, prawo polskie nie zezwalao wacicielom posiadoci ziemskich narzuca wasnej religii ich poddanym. W tym wanie duchu, dyplomacja polska wyjednaa tak zwane Postulata Polonica, czyli koncesje na rzecz protestantw przeladowanych we Francji.

Nowa era Rzeczypospolitej i

63

Umowa Spoeczna z 1573 r.

Wraz ze mierci krla Zygmunta II Augusta w 1572 r. wygasa dynastia Jagiellonw. Wybr w 1573 r. na krla i zwierzchnika wadzy wykonawczej w Rzeczypospolitej Henryka Walezjusza, ksicia Andegawenii (1551-1598), zapocztkowa now er. Krl przysig dochowa umowy spoecznej, czyli pacta conventa oraz artykuw henrykowskich, gwarantujcych przestrzegania i egzekwowania praw obywatelskich, jak te praw konstytucyjnych.

Bya to pierwsza, formalnie zawarta, szeroko zakrojona umowa spoeczna obowizujca w Europie.
Warunki tej umowy spoecznej byy nastpujce: zwoywanie sesji parlamentu co dwa lata, utrzymywanie staej komisji nadzorczej zoonej z szesnastu senatorw dla nadzoru wadzy wykonawczej, wypowiadanie wojny wycznie za aprobat senatu, nakadanie nowych podatkw i zwoywanie pospolitego ruszenia w przypadku wojny, jedynie za zgod izby poselskiej. Na wypadek gdyby krl naruszy umow spoeczn przewidziano, e szlachta wypowie mu posuszestwo (artyku de non praestanda obedientia). W innym fragmencie umowy spoecznej, zwanej pacta conventa, znalazy si poszczeglne uzgodnienia zawarte z kadym kolejnym krlem-elektem. W przypadku Henryka Walezjusza by to wieczny alians z Francj, budowa polskiej floty wojennej na Batyku oraz spata dugw zacignitych przez poprzedniego krla. Kiedy w 1574 r. Henryk Walezjusz odziedziczy tron frncuski, uda si wwczas do Parya, aby przej tam sukcesj po zmarym krlu Francji, Karolu IX. Henryk Walezjusz sta si Henrykiem III, krlem Francji (1574-1589), ostatnim z dynastii Walezjuszy. Dynastyczne problemy obcych kandydatw byy jednym z powodw, dla ktrych Jan Zamoyski usiowa ograniczy kandydatury w polskich wyborach tylko do ludzi urodzonych na terenie Rzeczypospolitej.
64

Elekcja, Skrzydlata Kawaleria i Piechota Wybraniecka

Wybory w 1575 r. byy pierwsze tego rodzaju w Europie. Na gow pastwa wybrano krla Stefana Batorego (1522-1586), ksicia Siedmiogrodu. Po ratyfikacji elekcji przez Sejm, w 1576 r. nastpio odnowienie praw i swobd obywatelskich oraz przywilejw ydw, ktrych elita wwczas odgrywaa rol bankierw tak w Polsce jak i w Turcji. Do zwycistwa kontrreformacji w Polsce przyczynia si akceptacja przez kler katolicki ograniczenia dochodw kadego duchownego tylko do jednego rda. Za regencji Stefana Batorego, cik redniowieczn jazd uzbrojon we wcznie zastpia husaria. Okrelenie husarz pochodzi z jzyka serbskiego, od sowa gusar, czyli gsior, rozbjnik, korsarz, rycerz, etc. Serbowie wprowadzili krzywe szable za przykadem Turkw, wwczas kiedy europejskie miecze i rapiery miay proste klingi, mniej skuteczne. Po klsce w bitwie przeciwko Turkom na Kosowym Polu w 1389 roku serbscy husarze suyli jako wojsko zacine w polskiej armii. W 1514 roku, w bitwie pod Orsz Polacy zaadoptowali lekkie zbroje z otwartymi szyszakami, skrzyda na wzr wschodni, jak rwnie ozdoby z futer tygrysw, gepardw i wilkw dla postrachu koni nieprzyjaciela. Polska bro tzw. kopie (wywodzce si z wczni) byy klejone i puste w rodku dla ich lekkoci. Kopie miay ponad 5 metrw dugoci, byy wic wystarczajco dugie, aby usuwa tzw. Pikinierw, bronicych czworoboki muszkieterw, ktrych piki byy znacznie krtsze. Kopie byy tak zaprojektowane, aby po wbiciu ostrza, drzewce atwo byo uama i odrzuci, eby husarz mia woln rk do dalszej walki, do chwili podania mu nastpnej kopii przez czelad. Bro w postaci kopii bya reglamentowana z urzdu, aby mc utrzyma kontrol nad ich jakoci i dugoci.

65

Szable natomiast byy prywatn wasnoci kadego z jedcw i byy przykadne to znaczy dopasowane wag i ksztatem rkojeci do doni ich waciciela. Ksztat siedemnastowiecznej polskiej szabli jest nadal uywany w Europie i w Ameryce, nawet po drugiej wojny wiatowej. Polacy opracowali niezwykle skuteczn taktyk kawaleryjsk. Polscy husarzy prowadzili natarcie w penym galopie, poruszajc si z prdkoci okoo 40 kilometrw na godzin. Po uderzeniu elaznego grota kopii w cel, natychmiast odrzucali zamane drzewce kopii i kontynuowali natarcie uywajc szabli, koncerza, nadziaka albo bandoletw. Husaria zbliaa si do nieprzyjaciela rzutami w formie dugiego uku, z odstpami okoo dwu metrw midzy jedcami, w lunym szyku, aby zminimalizowa skutki salw muszkietw. Nastpnie, tu przed samym natarciem zwieraa szyk, na komend kolano do kolana, do czego trzeba byo przyzwyczaja konie. Impet takiego uderzenia poczonej masy koni, jedcw i ich uzbrojenia by nie do odparcia, tak przez czworoboki piechoty jak i przez formacje kawaleryjskie. Husaria bya wwczas gwn polsk si uderzeniow i odniosa wiele zwycistw nad wojskami Szwedw, Moskali, Turkw i Tatarw oraz innych. W 1577 r. hetman Jan Zaborowski stumi bunt gdaski, miasto za zmuszone zostao do zapacenia grzywny w wysokoci 200 000 zotych. W tym samym roku Sejm powoa piechot wybranieck, zoon z chopw, po jednym na kade 20 anw ziemi. Piechota wybraniecka szybko staa si sawna z powodu swojego patriotyzmu.

Niezalene Sdownictwo i Podzia Wadzy

66

Sejm powoa do ycia niezaleny od wadzy wykonawczej sd apelacyjny najwyszej instancji - Trybuna Koronny. Wybierani w wolnych wyborach sdziowie orzekali w sposb ostateczny w sprawach cywilnych i kryminalnych, ktre byy przedtem sdzone w sdach niszej instancji. Taki podzia wadzy sdowniczej istnia tylko w Polsce. Odmienne praktyki stosowano w innych czciach Europy, rzdzonej przez monarchw absolutnych, gdzie krl by najwyszym sdzi, a jego autorytet nie mg by podwaony. Polski system sdownictwa sta si istotnym krokiem na drodze do podziau wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i niezalen sdownicz. Podzia wadzy by wczeniej zastosowany w Polsce ni we Francji i w Stanach Zjednoczonych o okoo 200 lat.
Terytorialne oddziay Trybunau Koronnego zostay ustanowione przez Sejm w 1581 r. Pocztkowo, Trybuna Litewski odbywa kadencje w Nowogrdku i w Misku, a nastpnie w Wilnie i w Grodnie. Oddzielny trybuna dla Prus zosta powoany w roku 1585. Znany by jako Najwyszy Trybuna Ziemski Prus Trybuna Koronny zbiera si rwnie, aby rozpatrywa przypadki zdrady. Kar byo pozbawienie praw obywatelskich i honorw, jak te skazywanie na banicje z Polski. Nowopowstay Uniwersytet jezuicki w Wilnie ksztaci potrzebnych prawnikw.

Ostatnie Lata Zotego Wieku

Polska odpara napa moskiewsk na Inflanty i trzykrotnie dokonaa inwazji Rosji, za kadym razem pod dowdztwem krla Stefana Batorego. Iwan Grony po stracie 300 000 onierzy na przestrzeni lat

67

1579-1581 zabiega o pokj. W Jamie Zapolskim podpisano dziesicioletni, korzystny dla Polski rozejm. Niestety, nigdy nie zostaa wyjaniona przyczyna nagej mierci krla Stefana Batorego w okresie, gdy przygotowywa wielk krucjat przeciwko Turkom. Nadwornym lekarzem krla by wwczas yd, ktrego podejrzewano o otrucie krla. Stao si to w czasie, kiedy zarwno w Polsce, jak i w Turcji, rol bankierw penili ydzi. mier krla Stefana Batorego zbiega si z kocem zotego wieku Polski w polityce i na wojnie. Era, kiedy polska rednia szlachta zdominowaa izb poselsk, najwysz wadz w Polsce i dokonywaa wiele wanych osigni kulturalnych, chylia si ku kocowi. Pod kadym wzgldem Polska znaczco wyprzedzaa Europ pnocn i wschodni, jak te dorwnywaa Europie zachodniej, nie tylko w dziedzinie rozwoju gospodarczego i wadzy politycznej, ale rwnie w edukacji, w sztukach piknych i w literaturze. Zachd poszerzy swoje horyzonty, odkrywajc jednoczenie Ameryk i Polsk Rzeczpospolit Szlacheck. Uznawano Polsk jako kraj silny i o wysokiej kulturze, ktry przyczyni si do rozwoju nauki europejskiej dziki wspaniaym odkryciom Kopernika. Polscy pisarze znaleli si w grupie przodujcych europejskich ideologw politycznych. Jana Kochanowskiego (1530-1584), najwikszego poet polskiego Odrodzenia, uznano rwnym Pierreowi de Ronsard, ktry by ojcem francuskiej poezji lirycznej. Kochanowski uwaany by te za rwnego najlepszym poetom okresu panowania Krlowej Elbiety w Anglii. Polska, miaa najwiksze terytorium wrd pastw zachodniego chrzecijastwa, postrzegana bya jako kraj silny i o wysokiej kulturze, imponujcy swym bogactwem i rozmiarem.

Nieszczcia powodowane przez Trzeci Woln Elekcj

68

Kolejna wolna elekcja przeprowadzona w Warszawie w 1587 r. przyniosa zwycistwo krlowi Zygmuntowi III Wazie (1566-1632), kandydatowi szwedzkiemu. By on popierany przez kanclerza Jana Zamoyskiego, cho wpierw naciska na wybr kandydata bdcego rodowitym Polakiem. Nastpnie popar siostrzeca ostatniego krla Jagielloczyka, majc prn nadziej, e Unia ze Szwecj bdzie dobrowolna i bdzie polegaa na wsppracy i wsplnym siom obronnym. Zamiast tego, Polska zostaa wpltana w szwedzkie wojny sukcesyjne i ucierpiaa grabiecz inwazj ze strony szwedzkich oponentw polskiej gazi Wazw. Z powodu niedostpnego dla Polakw pooenia Szwecji, wojska Szwedw mogy dokonywa w Polsce rozlegych zniszcze, nie naraajc na podobn dewastacj wasnego kraju, ktry wwczas by bez porwnania biedniejszy ni Rzeczpospolita. W czasie elekcji, Koci po cichu wspiera Habsburgw i skutecznie sprzeciwia si planom Zamoyskiego, ktry dy do wyeliminowania Habsburgw z przyszych list kandydatw do tronu polskiego, na rzecz rodowitych Polakw, ewentualnie Sowian. Kanclerz Zamoyski przewidzia, e niczym nieograniczony dostp obcych kandydatw zalegalizuje obce kontrybucje pienine na rzecz kampanii wyborczych i przeksztaci wolne wybory w Polsce w mechanizm dywersji i korupcji Rzeczypospolitej Szlacheckiej. Przez poparcie Szweda walczcego o koron szwedzk, niestety sam kanclerz sta si przyczyn tych samych problemw, przed ktrymi przestrzega.

Nowe prawo majoratu

Nowe polskie prawo majoratu pozwalao na przekazywanie najstarszemu synowi caego majtku i nie ograniczao wielkoci majtkw ziemskich. W ten sposb zmieniono tradycyjne prawo
69

sowiaskie, ktra nakazywao rwne dzielenie spadku pomidzy wszystkie dzieci, co powodowao, e w wikszoci majtki ziemskie byy maej, wzgldnie redniej wielkoci. Szlachta bdca wacicielem tych majtkw, bya odpowiednikiem dzisiejszej klasy redniej w demokracji stanu szlacheckiego liczcego milion obywateli. Podczas zotego wieku Polski, jakim by wiek XVI, ta wanie szlachecka klasa rednia, o umiarkowanych pogldach, sprawowaa kontrol nad polsk polityk. Panowao poczucie stabilizacji i bezpieczestwa, ktre sprzyjao awansowi spoecznemu. Wielk zmian na korzy magnatw stanowio zatwierdzenie przez Sejm w 1589 r. statutu ordynacji zamojskiej, czyli prawa dziedziczenia majtku na zasadzie majoratu przez najstarszego syna. Sejm zatwierdzi to prawo pod pozorem koniecznoci zapobiegania podziaowi wielkich majtkw, ktre odtd miay by dziedziczone w caoci przez najstarszego potomka mskiego. Ordynacja miaa w rzeczywistoci na celu utrzymanie potgi ekonomicznej i wojskowej magnatw oraz ekspansje wielkich majtkw magnackich, administrowanych i finansowanych przy pomocy ydw, bankierw i arendarzy. Arenda bya form rocznej dzierawy z gry patnej, gwnie na Ukrainie, gdzie arendarze wyzyskiwali i gnbili chopw. Magnaci, przy pomocy ydw, wykupywali ziemi od szlachty i w ten sposb stopniowo zdobywali wystarczajc si, aby przeksztaca republik w oligarchi. Naprawa fortyfikacji, utrzymanie garnizonw wojskowych, zimowe zakwaterowanie wojsk i wystawienie okrelonej liczby regimentw w czasie wojny naleay do usankcjonowanych nowym statutem obowizkw magnatw, ktrzy bardziej starali si o dobro wasnych majtkw ni o dobro Rzeczypospolitej. Dynamicznemu rozwojowi latyfundiw towarzyszya transformacja dawnych rycerzy posiadajcych ziemi - w arystokratw bogaccych si na handlu zboem i wdk, ktr mieli prawo produkowa. Tak wic nowe prawo majoratu niszczyo stabilizujce skutki dawnych praw
70

dziedziczenia, zgodnie z ktrymi, dobra rodzinne byy dzielone po rwno pomidzy wszystkich synw i crki. Nowe prawo nie zawierao zabezpiecze przeciwko szkodom wyrzdzanym procesowi demokratycznemu w Polsce przez machinacje polityczne wielkich posiadaczy ziemskich, ktrzy zatrudniali w latyfundiach szlacht, ktra utracia ziemi, ale nadal miaa pene prawa obywatelskie i polityczne. Niektre latyfundia w Rzeczypospolitej stanowiy obszar wikszy ni caa W. Brytania, Belgia, Holandia lub Irlandia Mimo tego, e Sejm zabroni w 1510 r. zapisywania w ostatniej woli lub testamencie ziemi Kocioowi, aby w ten sposb ograniczy polityczn i gospodarcz potg kleru, to nie uchwalono podobnego, prawa, ktre ograniczaoby wielko majtkw magnaterii, ktre rosy do rozmiarw latyfundiw i byy podobnie szkodliwe dla ustroju republikaskiego Rzeczypospolitej, jak byy szkodliwe wczeniejsze latyfundia w republice rzymskiej. Polityczne zagroenia dla polskiego procesu demokratyzacji, jakie niosy ze sob wielkie latyfundia, powanie wzrosy wraz z uchwaleniem statutw ordynacji. Nowe prawo przyczynio si do tego, e wiek XVII sta si zotym wiekiem magnaterii.

Demokracja mas szlacheckich

Mimo tych zmian demokracja mas szlacheckich bya nadal stosowana. Posowie powracajcy z Wielkiego Sejmu byli zobowizani do uczestniczenia w sesjach sprawozdawczych lokalnych sejmikw, aby zda spraw z dokona parlamentu narodowego i sytuacji polityki
71

zagranicznej Polski. Posiedzenia te, byy bacznie ledzone przez publiczno i uczniw szk, ktrzy byli przyprowadzani przez nauczycieli, eby zapozna modzie z procesem demokratycznym i dowiedzie si nowin ze wiata. Zebrania sejmowe suyy do ksztatowania opinii w sprawach biecych istotnych dla kadego okrgu. W Polsce istniejcy proces demokratyzacji oparty na procesie ustawodawczym by wyjtkowy w wczesnej Europie.

Unia pomidzy Kocioem prawosawnym i katolickim

W rezultacie synodu w Brzeciu (1595-1956) ogoszono uni pomidzy Kocioem rzymsko-katolickim a Kocioem prawosawnym. Prawosawni unici, mimo e nadal przestrzegali wschodniego obrzdku i swojej dyscypliny kocielnej uznali zwierzchnictwo papieskie. Powstanie Kocioa unickiego byo prb usunicia schizmy i wprowadzenia rwnych praw dla ludnoci prawosawnej w Rzeczypospolitej. Niestety doprowadzio to do ostrych sporw zwolennikw Unii z dyzunitami. Aspektem pozytywnym natomiast by fakt, e Unia w wikszym stopniu przywizaa ludno ukraisk do cywilizacji zachodniej i do polskiej tradycji politycznej, opartej na sprzeciwie wobec wszelkich form autokracji. Unia bya rwnie zalkiem ukraiskiego nacjonalizmu, ktry rozwija si pod wpywem unickiego kleru, zwaszcza w Galicji pod zaborem Austrii po 1762 roku. Cigy i zacieky sprzeciw przeciwko Unii oraz potpienie ze strony Patriarchatu moskiewskiego (utworzonego w 1586 r.) szybko przerodziy si w krwawe akty przemocy. Czystki etniczne, jakie miay miejsce na Ukrainie zakoczyy si w 1648 r. mordem okoo 100 000 katolikw i ydw.

72

Wwczas, wedug historii ydowskiej, dobiega koca zota dekada eksploatacji Ukrainy przez ydw. Wrd bankierw ydowskich zaczo si szerzy przekonanie, e ydom grozi wypdzenie z Polski, podobnie jaki wczeniej byli oni wypdzani z Anglii, Francji i Hiszpanii. Bankierzy ydowscy zaczli przenosi kapitay z Polski do Brandenburgii i w ten sposb pomogli finansowa stworzenie Krlestwa Pruskiego ze stolic w Berlinie w 1701 roku. Z czasem masakry i pogromy powtarzay si w takiej samej skali w latach 1768 - 1772 podczas Koliszczyzny buntu hajdamakw, a potem znacznie pniej, w roku 1942 na Woyniu. Podczas okupacji hitlerowskiej, ukraiscy unici, faszyci sprzymierzeni z nazistami, wymordowali okoo 120 000 bezbronnych polskich cywilw i 20 000 Ukraicw, ktrzy byli tej eksterminacji przeciwni.

Wydarzenia polityczne i wojskowe

W roku 1596, po przeniesieniu przez krla Zygmunta III Wazy stolicy Polski z Krakowa do Warszawy, Sejm zreformowa skarb pastwa i powoa oddzielny skarb koronny w celu utrzymania dworu krlewskiego w Warszawie. Zagroenia wojenne wzrastay. Zmagania o sukcesj Wazw doprowadziy do inwazji Inflant w 1600 r. przez Szwedw. Polacy zajli Wooszczyzn, eby wzmocni poudniow granic i ustanowi tam polskie lenno, uprzedzajc w tym Turkw. Sejm uchwali w 1601 r. podatki na wojn ze Szwecj. Polacy odnieli zwycistwa nad Szwedami w bitwach pod Kockenhausen, a nastpnie pod Biaym Kamieniem w 1604 r.

73

Ambasador Persji, Nabikulibek odwiedzi Polsk i Austri w 1604 roku w celu nawizania przymierza przeciwko Turcji. Jego podobizna jest na tak zwanej Rolce Sztokholmskiej, arcydziele namalowanym z precyzj, ktre jest prawdziw skarbnic wiadomoci podanych w formie fryzu dugoci ponad 15m. wysokoci 27 cm., malowanym gwaszem na papierze, wyobraajcym uroczysty wjazd krla Zygmunta III i Ksiniczki Konstancji do Krakowa 4 grudnia, 1604 roku z okazji ich zalubin. Obraz ten mia znaczenie dokumentalne, dyplomatyczne i polityczne. (Obraz ten zrabowany przez Szwedw, zwrci Polsce premier Olof Palme. Obecnie na Zamku Krlewskim w Warszawie, po konserwacji podzielono Rolk Sztokholmsk na kilkadziesit plansz, co wielu historykw sztuki uwaao za barbarzystwo.) Dnia 27 wrzenia, 1605 roku, nastpne polskie zwycistwo w bitwie o Ryg, pod Kircholmem doprowadzio do cakowitego odzyskania Inflant. Siy szwedzkie 11,000 onierzy, pikinierw i muszkieterw, wspomaganych artyleri byy zaskoczone atakiem okoo 4.000 wojsk polskich pod dowdztwem hetmana Karola Chodkiewicza, ktry mia 1000 piechurw i okoo 3000 jazdy w chorgwiach husarskich oraz 300 rajtarw kurlandzkich. Pod atakiem husarii wojska szwedzkie wpady w panik, w ktrej polega przeszo poowa ich onierzy. Szczegowy opis bitwy pod Kircholmem namalowa malarz flamandzki, Peter Snayers. Polskie siy zbrojne nastpnie zajy miasto Parnawa, natomiast polskie okrty wojenne zniszczyy eskadr marynarki szwedzkiej w porcie batyckim Salis. Dowdc lekkiej jazdy pod Kircholmem by pukownik Aleksander Jzef Lisowski, pniejszy twrca i organizator formacji nazywanej od jego nazwiska lisowczykami, ktra to formacja miaa od 2000 do 20.000 kawalerzystw uzbrojonych w szable, rohatyny oraz uki lub bro paln. Odznaczali si oni nadzwyczajn ruchliwoci i sprawnoci bojow, byli sawni w caej Europie. Niestety lisowczycy, mimo ich bohaterskiego udziau w walkach w obronie Rzeczypospolitej, byli oddawani w sub obcych pastw przez krla Zygmunta III.
74

Zdemoralizowali si i stali si postrachem ludnoci z powodu okruciestw i rabunku nie tylko w kampaniach zagranicznych, ale i w Polsce. Suyli bez odu w zamian za upy na wrogu i ludnoci okolicznej, tak, e w Polsce Sejm pozbawi ich szlachectwa i skaza na wygnanie z kraju. Wkrtce przestaa istnie ich formacja. W 1655 r. Rembrandt namalowa portret oficera polskiej lekkiej jazdy, ubranego i uzbrojonego podobnie do lisowczykw. Obraz ten jest w Muzeum Ficka w Nowym Jorku.

Spory o Reformy
W 1610 r. Sejm uchwali amnesti dla tych, ktrzy dokonali powstania, aby zaprotestowa przeciwko naruszaniu umowy spoecznej, a take brakowi reform. Przywdc buntu by wojewoda krakowski, Mikoaj Zebrzydowski. Projekty nowych reform obejmoway zwikszenie liczebnoci wojska i jego reorganizacj oraz ostateczne odrzucenie zasady jednomylnoci w Sejmie na korzy wikszoci. Projekty te zawieray te oglne potwierdzenie praw i swobd obywatelskich, jak te nienaruszalno zasady wolnej powszechnej elekcji krla, w ktrej to elekcji mia prawo kandydowa kady szlachcic spord milionowej rzeszy szlachty polskiej. Byo rzecz oczywist, e zasada jednomylnoci powodowaa opnienia i odroczenia wnioskw, ktre nie uzyskay jednomylnego poparcia ze strony wszystkich posw. Mimo zasady jednomylnoci, aden pose nie odway si zawetowa jednoosobowo, jakiejkolwiek decyzji Sejmu Walnego. Dziaanie takie uznano by za nieodpowiedzialne i zakrawajce na zdrad. Istniaa procedura, ktra anulowaa wniosek w przypadku, gdy jego inicjator nie by obecny podczas wynikajcej z tego wniosku debaty. Dlatego sama nieobecno posa wprowadzajcego wniosek poddany pod debat spowodowaaby, e taki wniosek zostaby uznany za niewany i niebyy. Oponenci reform obawiali si, e reformy
75

wzmocni wadz krlewsk, co mogoby doprowadzi do absolutyzmu w Polsce, tak jak to si dziao wwczas w innych pastwach europejskich.

Nieudana pierwsza i druga polska okupacja Kremla

Okupacja Kremla przez wojska polskie - pierwsza i druga, skoczyy si tragicznie zarwno dla Polakw i Rosjan. Stracono bowiem moliwo stworzenia zjednoczonych si sowiaskich we wsplnej tradycji wiecw opisywanych na wstpie niniejszej ksiki. Bojarzy rosyjscy chcieli takich uprawni jakie miaa szlachta polska, ale byli wierni prawosawiu. Za kadym razem krl narodowoci szwedzkiej, Zygmunt Waza, wybrany szefem wadzy wykonawczej w Rzeczypospolitej w Warszawie, utrudnia zamiast pomaga doprowadzi do pogodzenia si i stworzenia wielkiego przymierza Polakw z Rosjanami. Polityczne porozumienie zostao zaprzepaszczone, a rzdy w stylu Imperium Mongolskiego zostay utrwalone w Rosji przez samych Moskali. W latach 1604-1606 polscy magnaci uwikali si w sukcesj rosyjsk. Dokonano wwczas pierwszej, krtkiej okupacji Kremla w Moskwie przez 3500 onierzy armii prywatnych nalecych do polskich magnatw. A dziao si to w czasie rzdw cara Dymitra od 21 lipca 1605 r. do jego mierci 17 maja 1606 r.. Dymitry Samozwaniec by rozpoznany jako najmodszy syn Iwana Gronego przez jego wdow Mari Nagaya, po mierci cara Borysa Godunowa. W dniu 13 kwietnia 1605 r. Dymitry wkroczy triumfalnie do Moskwy i ju 21 czerwca zosta ukoronowany carem przez patriarch Ignatiusa. Car Dymitry ogosi reformy i przymierze z Rzeczpospolit oraz z wczesnym Pastwem Kocielnym. Planowa wojn przeciwko Turcji i nakaza masow produkcj broni palnej. Car Dymitry nazywa si Cesarzem Rosji. W dniu 8 maja 1606 r. z polsk stra przyboczn, car Dymitry wzi lub z Mariann Mniszech, ktra jednak nie przesza na prawosawie, co stao si powodem ataku i zabjstwa cara Dymitra 17 maja, 1606 r. Ciao jego zostao spalone i nabite w armat, z ktrej zostao wystrzelone w kierunku Polski. Wraz z zabjstwem Dymitra Samozwaca interwencja magnatw

76

polskich poniosa klsk i spowodowaa proklamowanie Wasyla Szujskiego carem Rosji. Druga okupacja Kremla przez Polakw (1610-1612) nastpia po polskim zwycistwie pod Kuszynem, pod Moskw. Przeciwko wielkiej armii jazdy bojarskiej (pod komend Pontusa de la Gardle i Ewerharda Horna) i strzelcw rosyjskich oraz 50.000 korpusowi wojska najemnego, gwnie piechoty i rajtarw, (wrd nich byli Szwedzi, Szkoci, Anglicy, Niemcy, Francuzi, Falamandzi (...?) oraz Hiszpanie ) -. dowodzi Hetman kiewski. Dysponowa on tylko czteroma armatami, si 6500 jazdy, w tym 5550 huzarw i kozakw oraz iloci tylko 200 onierzy piechoty. Husarzami dowodzi Mikoaj Stru -jako gwn si uderzeniow. Na bokach byy jednoczenie chorgwie husarskie i pancerne. Bok lewego skrzyda stanowia piechota z armatami. Hetman wygra bitw za pomoc ponawianych omiu do dziesiciu atakw husarii, ktrej czelad podawaa za kadym razem nowe kopie i tym zmusi nieprzyjaciela do odwrotu. Obraz bitwy pod Kuszynem pdzla Szymona Boguszewicza obecnie znajduje si w klasztorze Kapucynw w Olesku. Trzeba podkreli, e polscy dowdcy wykazali si taktycznym geniuszem, odnoszc zwycistwo przy uyciu stosunkowo niewielkich si. Jednak finansowanie armii byo niedostateczne ze wzgldu na obawy posw, e dua liczebno armii staej moe da krlowi moliwo signicia po wadz absolutn. Przy poparciu hetmana Stanisawa kiewskiego carem Rosji obwoano w 1610 r. polskiego krlewicza Wadysawa, wbrew sprzeciwowi jego ojca, krla Zygmunta III, ktry chcia korony rosyjskiej dla samego siebie i ktry zamierza nawrci Rosj na religi rzymsko-katolick. W wyniku braku dostaw i poparcia ze strony rzdu w Warszawie, polski garnizon, ktry okupowa przez dwa lata Kreml musia w kocu skapitulowa. Polski Sejm zareagowa na fatalne skutki polityki Zygmunta III Wazy w Moskwie i ponownie sprecyzowa w 1611 r. warunki uzasadniajce wypowiedzenie krlowi posuszestwa. Zakaza te mieszczanom zakupu majtkw ziemskich. W 1613 r. Sejm powoa Trybuna Skarbowy Koronny. W tym samym roku wojska polskie zdobyy po obleniu Smolesk. Sejm zezwoli na zawarcie porozumienia z Kozakami i ratyfikowa rozejm z Rosj. Ludno Rzeczypospolitej wynosia wwczas jedenacie milionw czyli dwukrotnie wicej ni ludno wczesnej Anglii. Zajmujce 1 060 000 kilometrw kwadratowych terytorium

77

Rzeczypospolitej Szlacheckiej obejmowao lenna Inflant i Prus. Traktat pokojowy z Rosj potwierdzi nowe granice w 1634 r.

Nowe Rosyjskie wito na miejsce dnia Rewolucji Padziernikowej.

Po upadku Zwizku Sowieckiego obchodzone wito Rewolucji Padziernikowej z 1917 roku zostao zastpione obchodami w dniu 7-go Listopada na pamitk uwolnienia Moskwy od polsko-litewskiej okupacji z 1612 roku, czyli ok. czterysta lat wczeniej. Aktualnie nowe i najwaniejsze wito w Rosji stao si Dniem Jednoci Narodowej. Jest ono powrotem do tradycji rzdw silnej rki potrzebnych do rzdzenia Rosyjsk Federacj, ktrej ludno mwi ponad 150 jzykami. Dzieje si to w czasie wzmagajcego si terroryzmu muzumanw, ktrych w samej Moskwie mieszka okoo dwu i p miliona. Przykadem narastajcych problemw Federacji Rosyjskiej jest dramatyczne zdarzenie z 30 marca, 2010 r. Wwczas w metrze moskiewskim zginy - 28 letnia nauczycielka Czeczenka, nazwiskiem Maryam Szarilowa i 17 letnia wdowa po zabitym bojowniku islamskim. Obydwie pochodziy z Dagestanu. Wedug doniesie prasowych spowodoway one w godzinie najwyszego wyu komunikacyjnego mier 40 pasaerw i zranienia 121 osb. Fakt udziau tych kobiet w narastajcym ruchu oporu zaprzecza oficjalnej wersji Dnia Jednoci i raczej wskazuje na utrwalanie nie-demokratycznego systemu rzdw Rosyjskiej Federacji

78

79

Recenzja ksiki
Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytuem Ko, Koo i Jzyk: Jak Jedcy w Epoce Brzu Pochodzcy z Euroazjatyckich Stepw Uksztatowali Wspczesny wiat.

Iwo Cyprian Pogonowski

80

Wedug ustale etnografw i historykw nie byo wdrwek naszych sowiaskich przodkw zanim osiedlili si oni na stae nad Wis. Posugiwali si oni jzykiem nalecym do rodziny jzykw indoeuropejskich. Lingwici twierdz, e jzyk proto-indo-europejski by uywany ju 5.500 lat temu. Istnieje te pogld, e Bato-Sowianie yli nad Batykiem od blisko 4.000 lat. Okoo 3.500 lat temu jzyk BatoSowian oddzieli si od jzyka Arian, a 500 lat pniej jzyk Batw oddzieli si od jzyka Sowian, po czym przez nastpne 1,500 lat jzyki Sowian rozwijay si rwnolegle z pokrewnymi im jzykami takimi jak grecki, acina, perski, kurdyjski, celtycki, germaski etc. Rozwj jzyka polskiego trwa przez nastpne 1.500 lat. Natomiast nazwa Sowian jest zapisana w historii dopiero w pierwszym millenium ery chrzecijaskiej.

Obecnie stanlimy u progu wielkich osigni w dziedzinie genetyki na podstawie datowania prbek DNA pobranych z koci ludzkich zmarych w odlegej przeszoci. Jak wiemy najblisze i najbardziej intymne powizania genetyczne midzy ludmi z pokolenia na pokolenie s atwo zrozumiae, natomiast trudniejsze do zrozumienia s powizania jzykowe. Na ten temat wana jest ksika archeologa angielskiego, Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytuem Ko, Koo i Jzyk: Jak Jedcy w Epoce Brzu z Pochodzcy Euroazjatyckich Stepw Uksztatowali Wspczesny wiat Autor ten udowadnia za pomoc bardzo gruntownych ustale DNA, e jzyk proto-indo-europejski pochodzi ze stepw Ukrainy i Rosji oraz wymienia kluczowe wydarzenia do zaistnienia wystarczajcych si IndoEuropejczykw dla dokonania podbojw w Europie i w Azji. Obecnie okoo trzech miliardw ludzi mwi jzykami pochodzcymi od jzyka proto-indo-europejskiego.

81

Okoo 4.800 lat temu ko zosta oswojony na stepach Eurazji i prawdopodobnie na pocztku by hodowany na miso i dopiero po kilku wiekach ko zosta osiodany, a nastpnie zaprzony do wozu na koach. lady wdzida na zbach kiezanych koni umoliwiaj okrelenie postpu w uywaniu konia pod siodem. Autor uwaa, e ko i zwizany z koniem wynalazek koa miay kluczowe znaczenie w rozpowszechnianiu jzyka indo-europejskiego. Brak umiejtnoci pisania by przyczyn, ze trzeba byo bazowa na deklamacji poematw w celu przekazywania informacji. Dziki temu jzyk proto-indo-europerjski rozwija si i pomaga w tworzeniu elit spoecznych oraz upowszechnia si jako jzyk awansu spoecznego. By on najbardziej rozpowszechniony ze wszystkich jzykw na wiecie. Autor ksiki zatytuowanej Ko, Koo i Jzyk: Jak Jedcy w Epoce Brzu Pochodzcy z Euroazjatyckich Stepw Uksztatowali Wspczesny wiat, przytacza prace lingwistw, archeologw i innych badaczy naukowych i podaje czytelnikom szczegy skomplikowanego rozwoju najbardziej rozpowszechnionej rodziny jzykw na wiecie. Przy przygotowywaniu uniwersalnego sownika polskoangielskiego, ktry jest zamieszczony na mojej stronie internetowej, natknem si na starosowiaskie pochodzenie angielskiego sowa pogoda, czyli weather, ktre tak jak te sowo niemieckie Wetter pochodzi od sowiaskiego sowa wetru, ktre z kolei jest wczesn form sowa wiatr. Jest to logiczne, poniewa wiatr powoduje zmiany pogody. Sowo pi pochodzi od liczby pi i jego kocwka w staro-sowiaskiej formie st zostaa przekazana do angielskiego sowa fist i do niemieckiego faust. Ciekawym i wyjtkowym zjawiskiem wrd nowoczesnych jzykw sowiaskich jest to, e jedynie w jzyku polskim zachoway si starosowiaskie samogoski nosowe, czyli, noswki: i , ktre byy zanotowane jako dwiki sowiaskie ju w dziewitym wieku przez witych Cyryla i Metodego w Salonkiach. Staro82

sowiaskie samogoski nosowe nie zachoway si w adnym innym jzyku sowiaskim po wdrwkach ludw i po ekspansji Sowian na Bakany i na wschd. Fakt ten jest uwaany za bardzo istotny argument, e Polacy nadal mieszkaj na tych samych terenach, gdzie jzyk ich rozwija si i dziki temu nie stracili tych samogosek. Ciekawa jest te polska terminologia zwizana z budownictwem. Na przykad sowo ciana sugeruje cit pionowo warstw ziemi w ziemiance stepowej. Sowo podoga opisuje podkadanie powierzchni wntrza jako podogi, a sowo powaa - powalanie u szczytu ziemianki powierzchni sucej jako dach. Natomiast schody w d do ziemianki okrelaj obecnie wszystkie schody w klatce schodowej, wszystko jedno, czy idzie si nimi w gr czy w d. Jeli sobie wyobrazi istnienie wody zaskrnej pod podog ziemianki, to w takim razie logiczne jest aenie w d pod podog, eby dosta si do wody. By moe std sowo azienka wywodzi si z czasw, kiedy nasi przodkowie zamieszkiwali ziemianki. Omawiana przeze mnie ksika archeologa angielskiego, Davida W. Anthonyego, opublikowana przez Princeton University Press pod tytuem Ko, Koo i Jzyk opiera si na rewelacyjnych informacjach otrzymywanych dziki postpowi w okrelaniu i datowaniu DNA.

83

MAPY I ILUSTRACJE
SOWIANIE I AWARZY EUROPA - A.D. 740.............. FIG. 1 SOWIANIE I MARCHIA AWARSKA - A.D. 880.............. FIG. 1PRZYSZA BAWARIA I FORTIFIKACJE: LIMES SORABICUS & LIMES SAXONIAE PROTOTYP O.ONZ.ONZ. MAPA EUROPY - A.D. 1463............. FIG. 2 - A.D. 1464............ FIG. 3

MIKOAJ KOPERNIK, ASTRONOM..A.D. 1475-1543....... FIG. 4 A & B INOWATOR W MEDYCYNIE I W POLITYCE MONETARNEJ POLSKI RAKIETY WOJSKOWE GRUNWALD TANNENBERG NAJWIKSZA BITWA REDNIOWIECZA HOD PRUSKI ALBRECHT VON HOHENZOLLERN UNIA LUBLELSKA - A.D. 1569............. FIG. 8 - A.D. 1525............. FIG. 7 - A.D. 1650............. FIG. 5 - A.D. 1410............ FIG. 6

8POLSKA I LITWA JEDNYM .PASTWEM KRL BATORY POD POSKOWEM HOD CARA SZUJSKIEGO KRL JAN III POD WIEDNIEM - A.D. 1582.................. FIG. 9

A.D. 1683...............................................FIG. 10

ODKRYCIE I POPRAWNY OPIS TLENU.. A.D.1604..........................................FIG. 11 PRZEZ MICHAA OSTAJ SDZIWOJA PO RAZ PIERSZY W HISTORII.

84

 Sowianie kontroluj tereny od Morza Pnocnego do miastaRadymnonawyspiekrecie:pokonujAwarwz Azji,MarchiaBawarskaBawaria

SlavscontrolterrainsfromtheNorthSeatothetownof Radymno on Crete Island and defeat Avars from Asia, whoformMarkofAvarialaterBavaria

MetrykaKoronna1463;ProjektZwizku WadcwpodobnydoOrganizacjiNarodw Zjednoczonychzaoonej500latpniej

OfficialStateRecordsoftheKingdomofPolandof 1463:ProjectfortheOrganizationofStatessimilar totheUnitedNations

FIG. 3

Fig. 4A POLISH MAP Mikoaj Kopernik (1473-1534)

Fig. 6

Wielka bitwa pod Grunwaldem 1410 - Najwiksza bitwa redniowiecza Krl Polski Wadysaw II Jagieo (1350-1434) pokona Zakon Krzyacki w wielkiej wojnie (1409-1411) oraz w roku 1413 zawar Uni w Horodle jako uni personaln midzy Polsk i Litw jako osobnymi pastwami. Nowy admininstracyjny i obronny model zosta wprowadzony w centralnej i wschodniej Europie. Europejska rwnowaga si ulega zmianie na korzy Polski.

The Decisive Battle of Grunwald 1410 - By far the largest medieval battle
King of Poland Wadysaw II Jagieo (1350-1434) won the Great War against the Teutonic Order (1409- 1411) and in 1413 concluded The Union Act of Horodo. It was a personal of Poland and Lithuania in which the two were to remain separate states. New administrative and defensive organizational models were initiated in central and eastern Europe. The European balance of power changed in favor of Poland as a result of the union.

Fig. 7

Hod Pruski, Krakw 1525

Albrecht von Hohenzollern, byy Wielki Mistrz zakonu Krzyackiego i niedawny konwertyta luteraski, zoy na kolanach hod lenny krlowi Polski w 1525 r. By to pierwszy akt w Europie hodu protestanta-wasala przed krlem katolickim w czasie wojen religijnych . Prusy stay si na 116 lat polskim lennem. Protoplasci cesarzy niemieckich skadali Polsce hod i przysigali wierno krlowi polskiemu.

Prussian Homage to Poland 1525

In 1525 started one hundred and sixteen years long series of homages to Poland (1525-1641) paid out of the Polish fief of Prussia by the Hohenzollerns, who delivered their payment kneeling before the Polish throne (among the homage payers were ancestors of the future emperors of Germany in 18711918). Thus, Albrecht von Hohenzollern (1490-1568) paid the first act of homage to Poland in the market of Krakw .

Fig. 8

Unia Lubelska 1569 (Jan Matejko) - Polska Litwa Jednym Pastwem - Pierwsza Reczpospolta Polska Akt Unii zawarty przez Sejm w Lublinie - Seym wadz najwysz w pastwie Polski i Litwy.

The First Republic of Poland - The Union of Poland and Lithuania 1569 (by Jan Matejko) . The Seym Supreme Power in Poland-Lithuania The Voluntary Union Act concluded in 1569 by the Seym of Lublin

Fig. 9

Krl Polski Stefan Batory pod Pskowem, 1582

Oblenie Pskowa decydujcy element III wyprawy inflanckiej Stefana Batorego. Car rosyjski Iwan IV Grony zosta zmuszony do oddania Polsce Inflant na otwie.

King of Poland, Stefan Batory at Pskov in 1582:

Siege of Pskov decisive moment of the third campaign of the war for Inflanty. Tsar Iwan The Terrible had to surrender Inflanty in Latvia to Poland. (Jan Matejko)

Fig. 10

Bitwa pod Wiedniem, 1683-Juliusz Kossak;

Krl Polski Jan III Sobieski, dowdca naczelny wojsk polskich, niemieckich i austriackich pokona w decydujcej bitwie wojska tureckie atakiem husarii. Tym samym zapobieg narzuceniu Europie wadzy i religii muzumaskiej.

The Crucial Battle of Vienna, 1683 Julius Kossak

King of Poland, Jan III Sobieski, commander-in-chief of united Christian Army, defeated Turkish army, mainly by an attack of Polish cavalry and saved Christian civilization in Europe from imposition of Islam and Muslim trule.

Fig. 11 Odkrycie tlenu w Polsce w 1604 roku. Pod koniec zotego wieku Polski, szlachcic herbu Ostoja, filozof, dyplomata i alchemik, Micha Sdziwj, by odkrywc tlenu wedug ksiki autora Nicka Lanea pod tytuem: Tlen. Molekua ktra stworzya wiat Stao si to 170 lat przed odkryciem tlenu przez: Scheelea, Prestleya and Lavoisiera, ktrych opis tego pierwiastka nie by tak dokadny jak opis Sdziwoja. Discovery of oxygen in Poland in 1604 AD. By the end of the Golden Age of Poland, nobleman Micha Ostoja- Sdziwj, philosopher, diplomat and alchemist discovered oxygen according to Nick Lane, author of Oxygen. The Molecule that made the World. Oxford University Press 2002, ISBN 978-019-860783-0) 170 years before Scheele, Prestley and Lavoisier and gave more precise description than they did.