FELIKS KONECZNY

KOCI JAKO POLITYCZNY WYCHOWAWCA NARODW

I. O METODACH Rozwaajc zagadnienia pastwa chrzecijaskiego, a zwaszcza temat Koci jako polityczny wychowawca narodw, zastosujemy do tych problemw metod indukcyjna, jedyn, ktra wiedzie do odkry w naukach historycznych. Jest ona te dzieem historyka zawodowego. Historykiem bowiem by jej twrca, Bacon werulamski (1561-1626), ktry wychodzc od historii ogarn najrozleglejsze rozogi wiedzy, a ktrego wiedza miaa w jego myli suy jednakowo naukom humanistycznym i przyrodniczym. Ale zjawiy si metody inne, a wrd nich medytacyjna. Nazywam j tak od Condorceta, ktry w 1793 owiadczy, e w naukach humanistycznych odkrycia stanowi nagrod samej medytacji. Przypomn te, jak zdaniem Wroskiego (1778-1853), wiedza, jak taka, jest z gry czysto kontemplacyjn lub spekulatywn, co wychodzi zupenie na to samo, co tamta medytacyjno. Naley te sposoby rozumowania odrni od dedukcji naukowej, ktra musi mie wpierw przed sob jakie zaoenie (ju przedtem udowodnione), aeby z niego snu wnioski. Medytacyjna metoda nie wymaga w ogle adnych uprzednich studiw. Caa szkoa Condorceta poprzestawaa na tym, e co komu wydao si jakim, bo tak sobie wyspekulowa. Sdzono, e czowiek inteligentny (a zwaszcza matematyk lub literat ) moe sam si swej inteligencji rozwizywa wszelkie zagadnienia humanistyczne, nie potrzebujc wcale studiw specjalnych fachowych. Metoda ta yje dotychczas, a typowym jej piastunem jest znw matematyk, Bertrand Russel. Metod t trzeba ledzi i poznawa, eby wiedzie czego si wystrzega, w jaki sposb nie naley i nie mona rozumowa o adnej a adnej sprawie z zakresu humanistyki. Rezultaty pewne otrzymuje si tylko indukcj. Pierwszym warunkiem indukcji w tematach historycznych jest, eby si zawsze liczy z... chronologi. Pozwol sobie na maa dygresj, aeby okaza na przykadzie, jak dana kwestia moe przybra zgoa inne oblicze, stosownie do tego, czy si bdzie pedantem wobec chronologii, czy te potraktuje si j bardziej liberalnie. Wybieram dla przykadu ciekaw spraw o Macchiavella. Wiadomo, jak obfit jest tu literatura, ile studiw pochono pytanie, czy krytyczny Florentczyk na serio urabia swego ksicia; jak to wytumaczy i usprawiedliwi (warto przypomnie zdanie wielkiego Rankego, e Macchiavelli uwaa Itali za do siln, eby jej w celach leczniczych mc zastrzykn trucizn). Ile komentarzy do tego dziea, ile wyonio si argumentw, e w polityce nie sposb trzyma si moralnoci! Uzna trzeba, e pimiennictwo naukowe, rozwinite wok Ksicia obfituje w dziea godne wszelkich pochwa dla wielu a wielu wzgldw naukowych. Budzi atoli zdziwienie pewna okoliczno: Jeeli Ksie mia suy ksiciu na usprawiedliwienie (rzdowi oniersko-uzurpatorskiemu), jeli mia tej pastwowoci dostarczy duchowych fundamentw, czemu ksie nie oy w wydanie Ksicia? A gdyby przyoy do sprawy noniusz chronologii, sprawa bdzie jeszcze ciekawsza: Dzieo byo napisane w r. 1514, autor trzyma je w ukryciu i wyszo drukiem (w Rzymie) dopiero osiem lat po jego zgonie (1527-1535). Chronologia wiadczyaby tedy raczej, e Macchiavelli "sobie pisa, nie ludziom", bo drukowa nie mg dla atwo zrozumiaych okolicznoci; a w takim razie nie
1

bdzie adnej sprzecznoci pomidzy yciem autora, a chowanym przez niego pod kluczem... aktem oskarenia. Ale nasta miay takie czasy, e ksik jego potraktowano pozytywnie, zamiast negatywnie. II. CZTERY POSTULATY MISYJ KATOLICKICH eby tedy nie uchybi pedantyzmowi chronologicznemu, zaczniemy roztrzsania o stosunku Kocioa do ycia publicznego od samego pocztku; jeeli nie od samego Adama i Ewy, to przynajmniej gdzie blisko nich, jak najbliej. Wejdmy z naszym problemem pomidzy lud prymitywny i to choby w zawizkach protohistorii. Nie trzeba sobie czego wyobraa; wyobrani nie udowodni si niczego w tej dziedzinie nauk! Nie trzeba si wyobrani cofa do prawieku naszych przodkw, bo ludy prymitywne, nawet arcyprymitywne, istniej dotychczas, a misjonarze do nich jed i przysyaj stamtd sprawozdania. Nadspodziewanie okazuje si, e tkwi w Kociele sama geneza pastwowoci. Samym misjonarstwem swym wytwarza Koci urzdzenia pastwowe czyli pastwowo, i rozsiewa zarodki pastwa. Nie ma wprawdzie w Nowym Testamencie przepisw, jak urzdzi pastwo; nie ma w Ewangelii prawa ni prywatnego ni publicznego, a Koci nigdy nie wybra pewnych form dla pastwa, aeby si z nimi utosami, a inne potpi; ale Ewangelia osnuwa wszystko kategori DOBRA, MORALNOCI, ETYK, i to wystarcza do wytworzenia wyranych drogowskazw we wszystkim, rwnie w dziedzinie pastwowej. Kada misja katolicka niesie z sob cztery postulaty : monogami doywotni, denie do zniesienia niewolnictwa, zniesienie msty, wreszcie niezawiso Kocioa od wadzy pastwowej, a to w imi niezawisoci czynnika duchowego od siy fizycznej. Te cztery wymagania s od samego pocztku te same i niezmienne i jednakie dla wszystkich rodzajw i szczebli cywilizacji, dla wszystkich krajw i ludw. Fundament wychowania do wyszego szczebla ycia zbiorowego, kamie wgielny organizacji pastwowej mieci si w znoszeniu msty rodowej. Rodowe wykonanie msty stanowi obowizek moralny, ktry trzeba od rodw przej i wypeni go za rody, wyrczajc je przez sdownictwo publiczne i publiczny wymiar kar.Polityczny zwierzchnik, a wic panujcy (od kacyka do cesarza) staje si generalnym mcicielem za wszystkie rody, wykonawc wszelkiej msty. Taki jest zaczyn sdownictwa pastwowego. Na najniszych nawet szczeblach, wrd najprymitywniejszych ludw, zaszczepia tedy misjonarz nawet niewiadomie - pastwowo, bo chcc znie mst, musi przygotowa ponadrodow wadz sadow, a naczelnik ludu nawrconego staje si nie tylko wodzem wojennym, ale te sdzi. Jest to pierwsza pokojowa funkcja pastwowa. Nie atwo to przeprowadzi. Czsto gowa pastwa sdzi by nie chce, aeby nie ukrca rodowego prawa zwyczajowego. Kiedy biskupi zadali od Wodzimierza Kijowskiego, aeby zaj si z urzdu sdownictwem kryminalnym, ksi sprzeciwi si temu i postpowa nadal wedug urzdze ojca i dziada. W Europie Zachodniej msta powikaa stosunki spoeczne do tego stopnia, i staym stanem spoeczestwa staa si wojna wszystkich przeciwko wszystkim. Wiekw trzeba byo, eby treuga Dei ograniczaa mst stopniowo; a wcigu tych pokole panujcy zasiada na sdach tylko na danie strony. Taki, ktry udawa si do swego ksicia, eby go wyrczy w mcie i ukara krzywdziciela, naraa na hab nie tylko siebie, lecz cay swj rd, bo usuwa si od osobistego spenienia swych obowizkw i uznawa si by sabym. Dugo te wyrczay si sdownictwem ksicym same tylko niewiasty, gdy im zabrako mskiego mciciela. Dziaa Treuga Dei i robia swoje, rozszerzana
2

coraz bardziej, lecz jake powoli i pod jakime naciskiem kar kocielnych i nierzadkich kltw! W Polsce ju za pierwszych Piastw wprowadzono za zabjstwo grzywny pienine, lecz krwawe zwady rodw zdarzay si jeszcze w XIV wieku. W Niemczech za dopiero na samym kocu XV w. ogoszono Landfrieden w czym mieci si zakaz wykonywania msty i przymus przekazywania krwawych sporw wadzy pastwowej. Mino jednak jeszcze nieco czasu, zanim ustawa zdobya sobie powszechne uznanie. Wykonywanie msty, dziedziczne w rodach z pokolenia na pokolenie, wytworzyo i rozgazio dugi szereg naduy i zbrodni; naduywano bowiem msty i podszywano si chytrze pod ni, okrywajc jej paszczem liczne przestpstwa a do rozbojw wcznie. Ze stanu wojennego midzy rodami wytwarzay si walki caych okolic, a wreszcie ksi panujcy w imieniu caej ludnoci swego kraju wypowiada wojn ksiciu ociennemu, stwierdzajc krzywd i uraz popenion wzgldem wszystkich. Wojny rodziy si wprawdzie nie tylko z samej msty na wielk skal, ale w znacznej, a moe nawet po wikszej czci tak mieway genez i dlatego uwaano je za uprawnione. Zbrodniczo i wojny stay si niejako ubocznym produktem msty. Gdy za po kilku ju pokoleniach niktby ju nie zdoa osdzi, ktra strona pierwsza zawinia i czy obie strony utrzymyway si w granicach prawa zwyczajowego, gdy przepada nawet pami pierwotnego przedmiotu zwady, gdy wreszcie wygasy nawet rody, ktre mst wszczy, a jednak niebezpieczestwo ycia grozio na kadym kroku, widocznym stawao si coraz bardziej, ze ma si do czynienia ju nie z mst, lecz z jawnym opryszkostwem. Jak jedno z drugim wikao si, wida byo na Korsyce jeszcze poza poow XIX wieku. Wypleniajc mst, staje si Koci politycznym wychowawc spoeczestw podwjnie: obdarza ludy sdownictwem publicznym i zarazem zwiksza bezpieczestwo ycia i mienia. Oddajc obie te dziedziny w rce zwierzchnoci wieckiej, wytwarza tym samym, a nastpnie rozszerza i wzmacnia wadze pastwow. Powiedziano ju dawno i Kociele, ze sta si rodzicem i wychowawc narodw, i to przyjo si ju powszechnie. Naley to jeszcze rozszerzy, stwierdzajc, e by rwnie twrc wadzy pastwowej, takiej, ktra by posiadaa moc dziaania take poza sprawami wojennymi. Stao i nieprzerwalno pastwowoci w pastwie jest dzieem Kocioa ( Wyrazy pastwo i pastwowo nie s bynajmniej synonimami; pastwowo oznacza urzdzenia pastwowe). Przejdmy do dalszych postulatw, stawianych przez Koci zawsze i nieodmiennie kadej nawracanej spoecznoci. Kwestia monogamii doywotniej jest ju dostatecznie opracowana pod wzgldem stosunku Kocioa do ycia zbiorowego. Wiadomo powszechnie, e wyonio si z tego poszanowanie kobiety, przyznanie jej praw, w kocu rwnouprawnienie moralne i majtkowe. Monogamia czyni z kobiety czynnik twrczy w yciu zbiorowym, podwaja ilo pracownikw cywilizacyjnych. Mniej jest wiadomym, ze monogamia stanowi podstaw wasnoci osobistej, e jedno z drugim czy si nierozerwalnie. Bardzo si wic myl utopici, ktrym si wydaje, e daby si pogodzi komunizm z katolicyzmem. Nie mona przysta na komunizm, bo wraz przepadaby monogamia, a po niedugim czasie rodzina w ogle. Rwnie decydujcym o yciu spoeczestw jest postulat znoszenia niewoli. Niewolnicy bywali w olbrzymiej wikszoci robotnikami fizycznymi, podczas gdy wolni zajmowali si pracami umysowymi. Orzeczenie apostoa narodw w. Pawa: "Kto nie pracuje, niech nie je zawiera w sobie moralny przymus pracy, ktry staje si w katolicyzmie przykazem etycznym. Kogo nie sta na prac umysow, speni ten przykaz fizyczn. Skoro za fizyczna staje si koniecznoci etyczn, tym samym godn jest szacunku ludzkiego, a zatem nie habi taka praca czowieka wolnego. Tkwi w tym cay przewrt spoeczny, dokonywany stopniowo, ewolucyjnie, i wreszcie dokonany. Na tym tle nastpi ogromny rozwj rkodziea, a nastpnie tego wszystkiego, co zwiemy technik, a ktra wyonia si bd co bd z rzemios. Klasycznemu wiatu nie brako odkry naukowych., lecz nie powstaway z nich odpowiednie wynalazki, bo praca fizyczna, pozostajc we wzgardzie, pozostaa na zbyt niskich szczeblach. Zniesienie niewolnictwa, zrwnanie w wolnoci zaj fizycznych z
3

umysowymi, sprawiay, e praca umysowa przenosia si take na rkodziea i w tym tajemnica, dlaczego staroytno nie celowaa wynalazczoci, czemu wynalazki stanowi przywilej wiata chrzecijaskiego. Przejdmy do czwartego postulatu katolickiego ycia zbiorowego, do kwestii o niezalenoci Kocioa od wadzy wieckiej. Jak wiadomo, ani Koci wschodni, ani konfesje protestanckie nie uznaj tego postulatu. Katolicyzm ma bowiem swoje wasne pojcia o pastwie i o yciu zbiorowym w ogle a od tych poj odstpi nie moe. Istnieje katolicka nauka o pastwie.Istnieje idea Civitas Dei, ktremu da pocztek w. Augustyn przed lat ptora tysicem. Zarzucano w owych czasach chrzecijanom, e usuwaj si od przyjmowania urzdw w pastwie rzymskim, mwic dzisiejszym jzykiem, e bojkotuj rzymsk pastwowo. Bywao tak istotnie czsto (chocia nie zawsze i nie wszdzie), poniewa pastwowo owa bya wwczas tego rodzaju, i nie zasugiwaa na szacunek nawet uczciwych pogan. W umysowo chrzecijask wdziera si za poprzez wszystkie wieki a po dzie dzisiejszy, powstay wwczas okrzyk: Quid sunt regna remonta justitia, nisi magna latrocinia?. Nie chcieli tedy chrzecijanie suy i sub swa dopomaga owemu latrocinium lecz obowizki wzgldem pastwa traktowali pozytywnie i speniali zawsze bez szemrania. Tym si jednak wyrniali od pocztku, i znali nie tylko obowizki wzgldem pastwa, ale te obowizki pastwa wzgldem obywatela. Zwizek jednostki z pastwem by w etyce katolickiej od samego pocztku splotem wzajemnych praw i wzajemnych obowizkw; pastwo za winnym byo podlega etyce tak samo, jak jednostka. Ilekro pastwowo jakiego pastwa nie pozostawaa w zgodzie z tym postulatem, nie moga cieszy si poparciem Kocioa. Albowiem postulat niezawisoci Kocioa od wadzy wieckiej stanowi czstk tezy oglniejszej: o wyszoci pierwiastkw duchowych ponad materialne. Idea za De Civitate Dei spenia si niemao w cigu wiekw, lecz (jak kady Idea) w miar speniania urasta i nabiera nowych dziaw, nowych postulatw szczegowych, stosownie do tego, jak komplikowao si coraz bardziej ycie zbiorowe. Pomys pastwa Boego na ziemi, tj. pastwa urzdzonego po Boemu, nie jest bynajmniej nieziszczalny, lecz wymaga si od niego coraz wicej. Ledwie zici si, czego w danym czasie si wymagao a naroso niemao wymaga nowych! By czas, gdy wzdychano, by Treuga Dei moga si zici, a dzi wymagamy bez porwnania wicej, i daj Boe, ebymy mieli wymagania jeszcze wiksze!. III. ZASADY YCIA PUBLICZNEGO NARODW Metody ycia zbiorowego ksztac si w katolicyzmie, doskonal si w miar, jak zbliaj si do ideau Civitatis Dei, a gdy si od niego odchylaj, obniaj si i psuj. W kadym razie s niezmienne. Jak wiadomo, Koci nie identyfikuje si z adn specjalna form rzdw, wymaga tylko od kadej, eby zachowa moralno wedug etyki katolickiej. Ale pord wieloci najrozmaitszych sposobw rzdzenie istniej pewne wytyczne zasadnicze, wedug ktrych Koci postpuje w swej wielkiej misji wychowawcy politycznego. Gbie etyki katolickiej wywodz si od poczucia osobistego stosunku do Boga i w tym wanie tkwi najwiksza sia moralna katolika. Bo choby zrzeszenie dopuszczao si najciszych przewinie, stosunek jednostki do Boga pozostaje czystym, skoro tylko nie aprobuje si za. Ale te za to kady z osobna ponosi osobist odpowiedzialno za swe myli, mowy i uczynki czego symbolem jest spowied osobista, podczas gdy protestantyzm, judaizm i buddyzm znaj spowiedzie tylko gromadne. Odpowiedzialno gromadna z reguy nie jest odpowiedzialnoci wystarczajc do uoenia stosunku do Boga. Kto na niej chce poprzesta, ten prdzej czy pniej poderwie same zasady etyki. Najdobitniej wystpuje ten stosunek w ydostwie, bo yd nie staje w myli przed Bogiem, jako jednostka czowiecza, lecz zawsze jako yd. Wobec Jehowy jest si albo ydem, albo nie ydem: o stosunku do Boga decyduje wedug ydowskiego przekonania przede wszystkim przynaleno do pewnego zrzeszenia, czy te do reszty ludzkoci, ktra znajduje si poza tym zrzeszeniem. To jednak
4

jeszcze nie wszystko, bo wszyscy ludzie nale do jakich zrzesze, katolicy rwnie; lecz chocia w zrzeszeniu dziaa si nieraz gromadnie, katolik jest w swym sumieniu odpowiedzialnym nawet za czyn gromadny kady osobicie, jakby kady z osobna czynu tego dokonywa w caoci. Stosunek bowiem midzy zrzeszeniem a czonkiem zrzeszenia moe by dwojaki, i zrzeszenia s pod tym wzgldem rwnie dwojakie; jedne tumi osobowo i wyrabiaj gromadno, inne za nie tylko nie przeszkadzaj osobowoci. Lecz nawet pielgnuj j. Takie przeciwiestwo gromadnoci zwiemy personalizmem. Gdy zrzeszaj si osoby przejte t cech ducha, powstaj zjednoczenia personalizmw; zrzeszenia najtrwalsze, najmocniejsze i sigajce najwyszych szczebli cywilizacyjnych. Caa filozofia religijna katolicyzmu i caa cywilizacja aciska oparte s na personalizmie. Wyranie Koci naucza, jako kada dusza ludzka tworzy odrbna cao i jest obdarzona woln wol. Jednostki, zrzeszajc si do ycia publicznego, natenczas tylko robi to prawdziwie, jeeli dziaalno ta jest dobrowoln. Wtedy bowiem tylko formy tego ycia stanowi prawdziwy wyraz woli danego zrzeszenia. A skoro zrzeszenie ma by tak urzdzone, aeby nie hamowao personalizmu, a zatem nie moe opiera si na jednostajnoci, lecz musi posi trudn sztuk, eby utrzymywa jedno przy rozmaitoci. Tym si rni pastwowo katolicka od wszelkiej innej, a zwaszcza od bizantyjskiej. W cywilizacji bizantyjskiej nie rozumie si jednoci inaczej jak w zupenej jednostajnoci. To za sprzeczne jest z natura ludzka tak dalece, i da si przeprowadzi tylko przymusem, niekiedy tylko terrorem. Jednostajno jest sztuczna, naturaln jest rozmaito. Wszystko, co jest naturalnym wyrasta samo z siebie, jest organiczne i przechodzi w coraz nowe organizmy, ktrych spjni dobrowolno, do ktrych przystaje si z przekonania. W rozmaitoci ycia publicznego kady suy mu takimi rodkami, jakie zezwala mu rozwin maximum si, maximum zdatnoci i sprawnoci. tak powstaj zamiowania i powoania i mio pracy koo wsplnego dobra; tak wytwarza si zapa, gotowo do powice, wiara w spraw i wiara w samego siebie, e wysiki nie bd prne i e ziarno trafi w kocu na waciw gleb To wszystko dostarcza radoci ycia, ktre staje si twrczym, a co moebnym jest tylko w yciu publicznym organicznym. Tylko organizm bywa twrczym; tej waciwoci brak przeciwiestwu organizmu mechanizmowi. ycie publiczne musi by organiczne lub mechaniczne. W przeciwiestwie do samordztwa organizmu, mechanizm musi by sztucznie obmylony. Spotykamy si tu z dwiema metodami mylenia, o ktrym bya mowa na pocztku: z indukcj i medytacyjnoci, a ktrych nastpstwami wyciu zbiorowym s aposterioryzm i aprioryzm. Mechanikom ycia publicznego wystarczy co, co sobie wymedytuj i uznaj z a pewnik, aeby z tego wysnuwa potem wnioski do wszystkich dziaw ycia, tym niebezpieczniejsze, im konsekwentniejsze. Np. wszystkie wnioski z materialistycznego pojmowania historii z socjalizmem na czele, zmierzajcym do tego, by cay wiat zamieni w mechanizm. Mechanizm adn miara nie da si apriorycznemu ukadowi stosunkw, musi by w mechanizmie zgnbione w imi jednostajnoci. Idzie si wic od personalizmu przez aposterioryczno do organizmu, od gromadnoci przez aprioryczno do mechanizmu. Organizm a mechanizm powstaj z innych metod i odmienne s te warunki ich powodzenia. Im bardziej rozwinity organizm, tym bardziej komplikuje si pord swoich rozmaitoci, gdy tymczasem jednostajny mechanizm dy do jak najwikszych uproszcze. Ciekawego za zaiste dowiadczenia dostarcza nam historia powszechna. Oto wszystkie rewolucje mylay apriorycznie, a dziaay mechanicznie. Dokonuj si te rewolucje przez zanik personalizmu a gromadnoci, a gromadno nie zdoaa utrzyma nawet powierzchownego, zewntrznego adu inaczej, jak mechanicznie. Zmierza przeto z caych si uproszcze we wszystkim, a wystpuje zaciekle przeciw rozmaitoci rozmaitych rwnolegych objaww ycia publicznego. Co wicej, inna jest etyka organizmw, a inna mechanizmw. C mwi o moralnoci, gdzie zasug
5

jest gnbi i ama, terroryzowa i odbiera godno osobist, nierozdzieln od wolnoci przekona? Bo te godno osobista rodzi si tylko z personalizmu. Ze wszystkiego tego wynika, ze pomidzy organizmem a mechanizmem zachodzi proste a bezwzgldne: albo albo. czy za w jakim zrzeszeniu, np. w pastwie, w pewnym dziale pastwowoci obowizuje mechanizm (np. w wojsku), dzia taki odgradza si zazwyczaj z wielka stanowczoci od innych, traktujc go z ca wycznoci. Pastwo jakie takie musi take by albo organizmem albo mechanizmem. Zaley to od cywilizacji. Np. w turaskiej jest ono mechanizmem, a gdzieby przetwarzao si w organizm, tam runaby cywilizacja turaska. W cywilizacji aciskiej pastwo moe by tylko organizmem. czy si to z pewna szczegln tej cywilizacji waciwoci. W kadej innej moe si wytwarza sia polityczna niezalenie od stanu spoeczestwa. Mongoowie wytworzyli olbrzymie i potne pastwo uniwersalne, chocia si spoecznych u nich nawet dostrzec trudno; podobnie Turcja; w bizantyjskim cesarstwie spoeczestwo ledwie byo tolerowane przez pastwo, w jednak pastwo to posiadao okresy siy. Wszdzie tam rodzia si sia polityczna poza spoeczestwem, powstajc samodzielnie, dziaajc samoistnie. Lecz nie zdarzyo si ani razu w historii cywilizacji aciskiej, eby pastwo byo silne, cho spoeczestwo sabe. Tu sia polityczna rodzi si z si spoecznych. O cywilizacji aciskiej monaby raczej powiedzie, e w niej o si polityczn o potg pastwow nie trzeba zabiega wprost i bezporednio, lecz ca staranno ycia publicznego obrci w krzewienie si spoecznych. Te bowiem nadzwyczaj atwo i w razie potrzeby automatycznie zmieniaj si w si polityczn, gdy tymczasem najwiksza nawet polityczna sia spoecznych w sobie nie mieci. W cywilizacji aciskiej pastwo musi by oparte na spoeczestwie, bo inaczej pozostanie sabym, i tym sabszym, im bardziej chciaoby growa nad spoeczestwem. Z silnego spoeczestwa wyania si silne pastwo samo przez si. W naszej cywilizacji niema obawy o to, iby sia spoeczna moga nie wyda siy politycznej; lecz na nic wszelkie zachody o potg pastwa, gdzie spoeczestwo osabione. Albowiem pastwo w cywilizacji aciskiej jest organizmem, wytwarza si w sposb naturalny ze spoecznego podoa. Wszelkie prby, eby pastwo wyemancypowa niejako od spoeczestwa, dezorganizuj tylko spoeczestwo, mc i obniaj stan cywilizacyjny. Pastwo, wychylajce si ze wsplnoty cywilizacyjnej ze spoeczestwem, nalecym do cywilizacji aciskiej, musi si stawa coraz bardziej mechanizmem i przystpi do walki z personalizmem. A zatem nastaby rozam pomidzy pastwem a spoeczestwem, co stanowioby klsk najcisz dla obu. Przyczyna istotna (owa przyczyna przyczyn) takiego zwizki tych spraw w naszej cywilizacji jest bardzo prosta. Nie mona robi jednej i tej samej rzeczy rwnoczenie dwiema metodami: prawo to siga od robt najgrubszych i najatwiejszych a do wyyn twrczoci pastwowej. W ten bd popadoby si jednak, gdyby si chciao osadzi pastwo mechanizmowe na podou organicznym, gdzie spoeczestwo (nard) wytworzyo si i rozkwita ma nadal z jednoczenia si rozmaitych organizmw spoecznych. Nie da si wytworzy zrzeszenia, ktre by byo rwnoczenie organizmem i mechanizmem, bo mieszanina tego z tamtym posiada wasnoci trujce; stanowi trucizn i dla pastwa i dla spoeczestwa. Gdyby zapanowao gdzie powszechne pomieszanie metod organicznych a mechanicznych, gdyby udzielao si stopniowo wszystkim dziedzinom ycia zbiorowego, wyniknyby z tego nastpstwa absurdalne a straszne. Wsplna cywilizacja stanowi bowiem wi zrzesze: naruszanie przeto zwartoci cywilizacyjnej jest robot destruktywn, jest druzgotaniem wizi i narodowej i pastwowej. Jest to gonitwa za zerem. Dodajmy, ze mechanizm nie wytworzy moralnoci, owiaty, ni dobrobytu. Jeeli wic chcemy si utrzyma przy cywilizacji aciskiej, musimy trzyma si personalizmu, zasady rozmaitoci, aposterioryzmu i organizmu z zasad supremacji si duchowych. Tak jest i tak pozosta winno we wszystkich spoeczestwach, ktre wychowywa Koci, ten Koci, ktrego dzieem jest cywilizacja aciska.
6

Do cech pastwowoci aciskiej naley odrbne prawo pastwowe, odrbno prawa publicznego w ogle. Co innego prawo prywatne, co innego publiczne. Ten dualizm prawny naley do wgw naszej cywilizacji, a zatem stanowi tez wgiel wgielny naszych poj polityczny. Przeciwiestwem naszych poj w tej dziedzinie jest monizm prawny, znajcy jedno tylko prawo, albo samo publiczne. Monizm taki pochodzi z cywilizacji turaskiej. Tam wadca jest wacicielem caego pastwa i caej jego ludnoci. Te przejawy prawnicze, ktre my zwiemy prawem publicznym, wywodz si tam ze zamplifikowanej wasnoci prywatnej gowy pastwa, skutkiem czego nastpio tam pochonicie prawa publicznego przez prywatne. Sowem, w turaskiej cywilizacji prywatne prawo wadcy wobec ludnoci staje si prawem publicznym, ktre nie jest niczym odrbnym od prywatnego, lecz tylko rozbudow prywatnego dla interesw wadcy. Obecnie powstaje w Europie monizm prawniczy metoda cakiem odmienn. Zmierza si do zniszczenia prawa prywatnego przez publiczne, mianowicie przez prawo pastwowe, bezetyczne, a w imi omnipotencji pastwa. Apriorycznie okrela si jak ma by pastwowo i gnbi si personalizm w imi gromadnoci, byle zmusi do poddania si koncepcjom powzitym z gry, sztucznym, ktrym sama tylko przemoc udziela ycia. Wpada si obecnie w monizm prawniczy, polegajcy na wycznoci prawa publicznego. A rozstrzyga o tym, co jest prawne, bdzie pi. Gdy za omnipotencja pastwa obejmie wadz nad wszelkimi sprawami dotychczasowego prawa prywatnego, bdzie musiao wszystko by postawione do swobodnego uznania wadcy ( i jego biurokracji), ktremu nadane bdzie prawo dowolnego dysponowania wszystkim i wszystkimi. Wyjdzie si wic w kocu najzupeniej na turaszczyzn, cho si zaczo z przeciwnej strony. Etyka cywilizacji aciskiej nie moe si pogodzi z lini rozwojow wszechwadzy pastwa, a wic ani z etatyzmem ani z biurokratyzmem, ni z elephantiasis ustawodawcz, ni z ex lex podczas pokoju. Nasza etyka musi zmierza do pastwa opartego na spoeczestwie, a wiec ku samorzdowi. Wszelki za krok, ktry by odsuwa pastwo od omnipotencji, bdzie zarazem krokiem postpu dla etyki, owiaty i dobrobytu. Fundamentalnym za wszystkiego warunkiem jest pielgnowanie personalizmu. Tote w yciu publicznym musi by szanowana jednostka. Nasz ks. Prymas gnienieski woa dononym gosem na ca Polsk, jako jednostka ludzka istniaa wpierw, ni pastwo i posiada swe przyrodzone prawa..a zatem nie mona pogodzi z prawem przyrodzonym pewnych wspczesnych de do zupenego podporzdkowania obywateli celom pastwowym, do wyznaczania obywatelom jakiej suebnej roli i do rozcigania zwierzchnictwa pastwowego na wszystkie dziedziny ycia. Regulowanie kadego ruchu obywateli, wtaczanie w przepisy pastwowe kadego ich czynu, mechanizowanie ich obywateli w jakiej globalnej i bezimiennej masie sprzeczne jest z godnoci czowieka i z interesem pastwa, bo zabija w obywatelach zdrowe poczucie pastwowe... Pastwo nie jest antytez jednostki, lecz uzupenieniem jej prywatnego bytu ((Ks. Prymas August Hlond: O chrzecijaskie zasady ycia pastwowego 1934 ) A zatem nie naley pogra prawa prywatnego w publicznym; monizm prawny nie mieci si w katolicyzmie. Wymaga natomiast katolicyzm monizmu monizmu w innej dziedzinie. Wbrew rozpowszechnionemu mniemaniu, jakoby istniay dwie etyki, odrbna dla ycia prywatnego a odrbna dla publicznego, stoi Koci na stanowisku monizmu etycznego. Ta sama musi by moralno w yciu prywatnym i w publicznym, nie wyczajc ani nawet polityki. My, katolicy, chcemy etyki totalnej.

IV. UNIWERSALIZM A IDEA NARODOWA Skoro mowa o wychowaniu politycznym i o pastwie, niesposb pomin kwestii pastwa uniwersalnego. Idea uniwersalizmu politycznego bdzie zawsze przywieca filozofom katolickim, lecz niema polega na zaborach, na wsplnoci jarzma. Ideologia takiego pastwa uniwersalnego jest orientalna, azjatycka: Babilon, Asyria, Partowie, Persowie, a potem Aleksander Wielki, i wreszcie Rzym schodzili rwnie na szlaki orientalne. W wiekach rednich wypyn uniwersalizm turaski, gdy pastwo dzingishanw sigao od pogranicza polsko-rumuskiego a po Kore. Nie na zaborze, nie na niewoli polega uniwersalizm polityczny katolicki, gdy i na tym polu trzyma si zasady, e do jednoci droga w uznawaniu rozmaitoci. Zreszt praktycznie raz tylko w historii powszechnej Koci sam bezporednio przyoy rki do tworzenia pastwa uniwersalnego, mianowicie gdy papie Leon III ustanowi cesarstwo zachodnie ( rzymskie Karola W.) przeciwko bizantyjskiemu. Nie miao to wcale by pastwo jedno, rozszerzajce zabory na inne, lecz zjednoczenie pod przewodnictwem cesarza pastw zachowujcych swa niepodlego ku wsplnym celom, aeby siy pastwowe uywane byy do wprowadzania zasad religijnych w ycie publiczne i aeby nie byy marnowane na wojny pomidzy pastwami chrzecijaskimi. Idea na nasze nawet czasy moe jeszcze za wysoki, jake mia si speni wwczas? Wspomnijmy, e jeszcze ani jeden kraj Zachodu nie by zjednoczony pastwowo. Wszdzie peno byo wojen i wojenek pomidzy lokalnymi dynastiami. Wszystkie umysy wysze musiay by zaprztnite przede wszystkim myl, jak usun ten stan rzeczy. W tym chaosie nasuwaa si sama z siebie idea dynastyczna, jako droga do tworzenia pastw rozleglejszych, obejmujcych cae kraje. Ktra dynastia okae si silniejsza i obali szereg sabszych, przyczyni si tym samym do zblienia uniwersalizmu. Nastpne cesarstwo, rzymskie narodu niemieckiego (nie majce nic wsplnego z tradycj Karola W. (powstao przeciwko papiestwu, jako zdwojenie bizantyjskiego; powstao podczas jawnej walki z Kocioem i pniej wiksz cz jego dziejw wypenia walka cesarstwa z papiestwem. A jednak uczeni katoliccy, a wic katoliccy kapani stawali nieraz na rozstajach. Nie wszyscy orientowali si co do istoty cesarstwa niemieckiego; owiadczali si za nim jedni dlatego, bo wmwili w siebie, ze to wznowienie idei Karola W., drudzy za wprost dlatego tylko, e krl niemiecki, zostajc cesarzem, rozporzdza najwiksz si, przez dugi czas jedyn, ktra by moga zczy pod jednym berem Niemcy z Wochami. Im dynastia jaka bardziej zaborcza, tym sympatyczniejsz bywaa tym marzycielom politycznym uniwersalizmu, lecz pod jednym warunkiem: eby wyprawom zaborczym towarzyszyo szczcie. I oto na tle ideologii uniwersalistycznej zjawia si podrzutek : kult-silniejszej dynastii, z czego wyania si niebawem kult siy w ogle. Czciciele siy pasoytuj na szlakach uniwersalizmu. Tote przez ide dynastyczn zosta w kocu doprowadzony do absurdu idea uniwersalizmu politycznego i sta si niewykonalnym przez dugie pokolenia. Dla przykadu signijmy do historii skrajnego Zachodu, pomidzy Angli i Francj. Prze lat 114 toczya si wojna pomidzy tymi krajami. O co? Jest to wojna czysto dynastyczna. Obowizujce we Francji prawo usuwao kobiety od tronu, ale pomimo to w r. 1328 krl angielski wystpi z uroszczeniem, e tron francuski naley mu si po kdzieli. Miejmy na uwadze, ze wedug wczesnych poj legitymizmu dynastycznego, panujcy mia prawo nawet handlowa swoim krajem, sprzeda go lub zamieni, czego przykadw cae tuziny. Ludno z reguy nie pytano o wol, a narody jakby nie istniay, bo idei narodowej jeszcze nie byo. Idea narodowa najwczeniej wyksztacia si w Polsce. Kiekowaa na dworze kaliskim ju w drugiej poowie XIII w., a Przemysaw i Wadysaw Niezomny stali si jej wykonawcami. Kiedy Kazimierz
8

Wielki zmuszony by fatalnymi okolicznociami uzna nastpstwo Ludwika wgierskiego, przedstawi ten ukad dynastyczny do zatwierdzenia Stanom polskim. Wadysaw Jagieo zosta krlem, bo go spoeczestwo polskie samo na tron powoao. Dziaalno polityczna spoeczestwa w imi idei narodowej zacza si u nas wczenie. A tymczasem we Francji i Anglii nie dzielono si jeszcze na obozy francuski i angielski. Najpotniejszy z ksit francuskich, burgundzki, walczy po stronie angielskiej i miasto Pary oddao si angielskim dynastom. Wielu francuskich dostojnikw Koci opowiadao si przeciw Karolowi VII. Og inteligencji obu krajw, og wspczesnych teologw nie zadawa sobie cakiem prostego pytania : Anglia czy Francja, w sensie narodowym. Tego si nie odczuwao. Widziano tylko wojn dwch dynastii o tron francuski i oddawano si badaniom, ktra z nich ma wiksze prawo do tego tronu. Badano genealogie, ukady, dokumenty, kroniki, prawo angielskie i francuskie ale nikomu nie przynio si, ze mona by spraw osdzi wedug zasady, ze dla Anglikw jest Anglia, a Francja dla Francuzw. Nie wpad nikt na pomys, e mogoby istnie kryterium narodowe. To wygosia pierwsza dopiero w. Joanna dArc. Ona woaa, e naley walczy nie za dynasti, lecz za Francj i e w imi Francji trzeba stan przy tym krlu, ktry moe sta si francuskim krlem narodowym. Z tego te hasa powstaa caa tragedia Dziewicy Orleaskiej. Wnosia do ycia publicznego na Zachodzie haso nowe, obce uczonym teologom i prawnikom, a nawet nienawistne. Broni Karola VII bez wzgldu na to, czy przy nim suszno prawna prawa dynastycznego, nie bra zgoa pod uwag wzgldw prawniczych? Czy tak mona, czy tak susznie, a zatem czy to zgodne z religijnym punktem widzenia, z moralnoci publiczn? A wic to herezja? Nie rozumie nowego ideau, wnoszonego przez Dziewic Orleask. Koci, ogosiwszy j wit, uwici zarazem jej haso: pojcie narodu i pastwa narodowego. Idea narodowa skupiaa si take nieraz okoo pewnej dynastii, lecz pod warunkiem, ze dynastia narodowa bdzie suy, a nie odwrotnie. Tym samym przeciwstawiaa si taka dynastia narodowa wszelkim innym dynastiom na danym obszarze, a umowy handlowe o ten kraj byy wykluczone. Mia by koniec politykom dynastycznym. Nastaa tedy walka pomidzy ide narodowa a dynastyczn. Rwnoczenie z akcj w. Joanny dArc toczy si w Polsce i na Litwie wojna z ca nacj niemieck tj. z pojciami prawa midzynarodowego dynastycznego, opartego na systemie cesarstwa niemieckiego. Cik t walk, rozpoczt w 1410, zakoczono w cztery lata po podpaleniu stosu w Ronen - walnym zwycistwem pod Wikomierzem (1431-1435), ktre wspczeni zestawiali ze zwycistwem grunwaldzkim. Ale walka dwch tych idei trwaa dalej w caej Europie, prowadzona ze zmiennym szczciem, a wreszcie idea dynastyczna odniosa zwycistwo i zawadna na nowo losami Europy co skupio si na Polsce (rozbiory dokonane przez ocienne wielkie pastwa dynastyczne) i na Woszech (rozbicie na rzecz drobnych dynastw obcokrajowych). Zjednoczenie Woch stanowio pocztek triumfu idei narodowej, a wznowienie niepodlegej Polski jest triumfu tego ukoronowaniem.

V. OBECNO KOCIOA W HISTORII (OKRELONA W DWCH ZDANIACH) Przejdmy do spraw polskich. Ale przede wszystkim trzeba zdawa sobie spraw, ze nie moe by dla jednego narodu jakich specjalnych praw dziejowych, moe zachodzi tylko specjalne wykonywanie i sprawdzanie praw powszechnych. Chcc wiedzie jasno, jakim byo polityczne wychowanie narodu naszego przez Koci, musimy mie wci na uwadze, jakie s powszechno-dziejowe cechy dziaalnoci Kocioa w tej dziedzinie. Zrekapitulujmy wic najpierw to, comy dotychczas roztrzsali. Da si to streci w dwch zdaniach:
9

1/ Koci urzdza ycie publiczne narodw, pielgnujc personalizm, aposterioryzm, jedno w rozmaitoci, narodowo, dualizm prawny, a monizm etyczny 2/ Koci wymaga, by ycie zbiorowe oparte byo na monogamii, na szacunku pracy fizycznej, by za nie byo w nim niewolnictwa ni msty rodowej, tudzie by Koci by niezalenym od wadzy wieckiej. W tych dwch zdaniach zawarta jest obecno Kocioa w historii powszechnej a zatem take w historii polskiej.

VI STOSOWANIE ZASAD KOCIOA W DZIEJACH POLSKI Zdaje si, ze na ziemiach polskich monogamii zaprowadza nie byo trzeba, e Koci ju j tu zasta. Pewnym za jest, jako najstarsi nasi rodowcy wasnymi rkoma uprawiali gospodarstwo, a zatem nie trzeba te byo wzbudza dopiero szacunku dla pracy fizycznej. Niewolnika za w Polsce kupowano rzadko (od ydw), lecz go nie sprzedawano; raz kupiony stawa si domownikiem. Pod koniec XII w. ju nie sycha o niewolnikach. Wiele natomiast trudu wymagao wprowadzenie czynnika personalizmu w ustrj spoeczny. Gromadno organizacji rodowej z jej swoistym trjprawem, tj. z rodowym prawem familijnym, majtkowym i spadkowym, ustpowaa zwolna i nader ciko przed emancypacja rodziny, z czym czya si wasno osobista, a wic czynnik personalistyczny. W cznoci z tym propaguje Koci prawo testamentu, ten najdotkliwszy wyom w rodowym prawie majtkowym i spadkowym. Przejcie od ustroju rodowego do rodzinnego nie obywa si nigdzie bez walki i ofiar. Przejawami tego s u nas spr Bolesawa miaego ze w. Stanisawem biskupem, a potem wstecznicze a uparte prby Mieszka Starego. Cay za przebieg tych walk czy si zarazem z kwesti niezawisoci Kocioa od wadzy wieckiej, co w zasadzie rozstrzygnito na rzecz Kocioa na pierwszym Synodzie czyckim. Wobec zagadnie ustroju pastwowego pragnie Koci od pocztku, eby pastwowo polska opart bya na spoeczestwie: przeciwnicy mechanizmowi samowoli ksicej, opartej o przymus siy fizycznej, staje Koci po stronie samorzdu organizmw spoecznych. Kierunek ten przyj si w Polsce tak dalece, i nastpnie rozumiano przez wolno nie co innego, jak samorzd; ten za niesie z sob decentralizacje. Uwzgldnienie wszelkiej rozmaitoci w polskich krainach nie miao oczywicie przeszkadza jednoci pastwa. Tej broni Koci energicznie. Sami papiee stanli w obronie praw zwierzchniczych Wadysawa II; niestety biskupi polscy nie posuchali wwczas (tym jednym razem) wskazwek z Rzymu i dopomogli porobi z dzielnic pastewka samoistne. Ale pniej nastpcy ich stanli na czele prdu zjednoczeniowego. Przywrcenie krlestwa zawdziczamy papieowi Bonifacemu VIII i nastpnie prymasowi gnienieskiemu wince. Nie obce te byy wpywy duchowiestwa przy ksztatowaniu idei narodowej od Bolesawa Pobonego kaliskiego a do Przemysawa i Wadysawa Niezomnego (okietka). W walkach z zakonem krzyackim koci obj kierownictwo umysw polskich i Koci sam demaskowa chytrych nieprzyjaci Chrystusa. Zbijane te byy przez Koci wszelkie dynastyczne uroszczenia do Polski ociennych dynastii. Wzi Koci w sw opiek Wadysawa Jagie, popiera dynasti Jagiellosk i przyczynia si niemao do wytworzenia tego, co zowiemy ide Jagiellosk. Nowa formu kierunku uniwersalistycznego byy unie, a formua wolni z wolnymi, rwni z rwnymi wyraaa katolickie pojmowanie uniwersalizmu najlepiej. Zawsze te Koci polski strzeg autonomii litewskiej i pruskiej. Czy unia nie bya politycznym rozszerzeniem samorzdu a w
10

stosunki midzypastwowe? Nigdy pastwo centralistyczne nie byoby si zdobyo na ide polityczn tego rodzaju! Lgnli ocienni do Polski, pragnli z ni zwizkw prawnopolitycznych, poniewa pocigaa ich polska pastwowo, tj. decentralizacja samorzdowa. Broni oczywicie Koci samorzdu wasnego, co przytrafio si jeszcze raz za Kazimierza Jagielloczyka; poza tym rzdy polskie uznaway zawsze niezawiso Kocioa. ale bo te Koci stanowi jeden z filarw pastwa; a czy lektura Dugosza, Skargi, Starowolskiego, Konarskiego nie stanowi dotychczas doskonaej szkoy patriotyzmu polskiego? Sprzg polsko z katolicyzmem Skarga, gdy wielkim gosem stwierdzi, jako Polska jest postanowienia Boego. W dziejach naszych s tedy pewne pasma z wieczystej osnowy de Civitata dei. wydobywajmy je na wiato i starajmy si, by tych czynnikw nie zabrako w powoanej na nowo do ycia Najjaniejszej Rzeczypospolitej, ktrej pastwowo, oby jak najrychlej opieraa si na etyce katolickiej. Naley przyj za Mickiewiczem i Krasiskim, e misja dziejowa Polski polega na tym, by wprowadzi chrzecijaskiego ducha do polityki.
FELIKS KONECZNY 1938 r. Biblioteka Akcji Katolickiej nr 15 za pozwoleniem Wadzy Duchownej

11