Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 1

Wprowadzenie
Wytwarzanie wyrobw z proszkw metali i stopw czsto jest okrelane jako metalurgia proszkw, rzadziej jako technologia spiekowa, podczas gdy dominujc operacj jest prasowanie drobnych lub wikszych czstek proszkw, w wyniku ktrego, nawet bez dodatkowej operacji spiekania, mog one ulec trwaemu zespoleniu. Pierwsze okrelenie - metalurgia proszkw - kadzie raczej nacisk na wytwarzanie samych proszkw, druga nazwa natomiast - technologia spiekowa - na proces spiekania, z tego wzgldu oba okrelenia nie wydaj si by zbyt trafne. Tradycje tej technologii sigaj czasw staroytnych, kiedy to wytwarzano ozdoby przez zgrzewanie i obrbk plastyczn proszkw metali szlachetnych. Najwiksz wwczas zalet tej technologii bya moliwo wytwarzania wyrobw bez topienia metalu. Wprowadzenie hutniczych metod topienia zaczo wypiera metalurgi proszkw. Najduej stosowano j do wytwarzania wyrobw z irydu i platyny, ze wzgldu na wysok temperatur topnienia tych materiaw, nieosigaln w wczesnych piecach hutniczych. Ponownie gwatowny rozwj wytwarzania wyrobw z proszkw metali nastpi na pocztku XX wieku. Technologi t zaczto stosowa do wytwarzania wkien do arwek z proszkw wolframu, tantalu, molibdenu. W roku 1922 rozpoczto w Niemczech produkcj wglikw spiekanych. Nastpnie szybki rozwj metalurgii proszkw zwizany by z produkcj porowatych oysk samosmarujcych, materiaw o specjalnych waciwociach fizycznych, np. tam bimetalicznych, cermetali. Obecnie wyroby wytwarzane metodami spajania proszkw znajduj szerokie zastosowanie w wielu gaziach przemysu. Coraz wiksza popularno metalurgii proszkw wynika z wielu jej zalet, a szczeglnie z moliwoci uniknicia rnych trudnoci technologicznych wynikajcych z waciwoci materiaw oraz specyfiki innych metod wytwarzania. Technologi t stosuje si ostatnio do recyklingu rozdrobnionych wirw, gwnie z aluminium i jego stopw, bez koniecznoci ich topienia, dziki czemu odzyskuje si do 95% materiau, podczas gdy metalurgiczna technologia konwencjonalna pozwala odzyska nie wicej ni 55% aluminium.

Zastosowanie metalurgii proszkw

Metalurgia proszkw rozwija si w dwch kierunkach. Pierwszy dotyczy masowego wytwarzania gotowych wyrobw, z pominiciem tradycyjnych procesw topienia, odlewania, przerbki plastycznej i obrbki skrawaniem. Obecnie opanowano produkcj wyrobw z proszkw elaza, miedzi i ich stopw o wytrzymaoci przekraczajcej Rm = 400 MPa. Technologia ta jest stosowana przede wszystkim do wytwa-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 2 rzania wyrobw o zoonych ksztatach, moliwych do wykonania take innymi, ale znacznie droszymi, metodami. Podstawow zalet metalurgii proszkw jest moliwo seryjnego wytwarzania wyrobw metalowych o duej dokadnoci i niewielu operacjach technologicznych, przy niewielkim jednostkowym zuyciu energii i niemal cakowitym wyeliminowaniu odpadw. W ostatnich latach prowadzi si badania nad zastosowaniem metalurgii proszkw do produkcji wyrobw o wytrzymaoci powyej Rm = 800 MPa ze stali nierdzewnych i aroodpornych. Drugi kierunek zastosowania metalurgii proszkw obejmuje wytwarzanie wyrobw o szczeglnych waciwociach fizykochemicznych, dziki nastpujcym zaletom tej metody: wytwarzanie wyrobw z materiaw trudno topliwych, bez koniecznoci roztapiania skadnikw, np. spiekane wgliki tytanu, wolframowe penetratory do pociskw; czenie materiaw, ktrych nie mona poczy innymi technologiami, np. czenie ceramiki z metalami; otrzymane cermetale, maj bardzo dobre waciwoci aroodporne i arowytrzymae i s stosowane midzy innym w budowie turbin gazowych i dysz rakiet; czenie materiaw wzajemnie si nierozpuszczajcych oraz rnicych si znacznie temperatur topnienia, np. pseudostopy diamentowo-metalowe; uzyskiwanie wyrobw o unikatowych waciwociach wynikajcych z czenia skadnikw o bardzo zrnicowanych waciwociach, np. implanty, samosmarujce oyska nieporowate o odpowiednim udziale grafitu lub mikkich metali niskostopowych; wytwarzanie materiaw porowatych o objtoci porw sigajcej do 50% cakowitej objtoci; np. samosmarujce oyska porowate wykonane ze stali niskowglowej z dodatkiem miedzi i grafitu lub z brzw cynowych, filtry metaliczne wytwarzane ze stali, mosidzw niklowych i brzw cynowych; sterowanie skadem chemicznym pozwalajce regulowa w szerokim zakresie przewodnoci elektryczn i ciepln oraz rozszerzalnoci ciepln produktw, umoliwia wytwarzanie stykw elektrycznych oraz przewodnikw i pprzewodnikw, np. styki elektryczne W-Cu, szczotki kolektorowe Cu-C; wytwarzanie materiaw magnetycznie twardych oraz magnetycznie mikkich. Metalurgia proszkw, pomimo wielu zalet, ma take pewne ograniczenia. Do najwaniejszych z nich naley zaliczy: trudnoci w cakowitym wyeliminowaniu porw, ktre powoduj obnienie wytrzymaoci gotowego wyrobu;

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 3 problem uzyskania rwnomiernego rozkadu cinienia w caej objtoci prasowanego proszku podczas wytwarzania wyrobw o zoonych ksztatach, co prowadzi do niejednorodnego rozkadu waciwoci w gotowym wyrobie; najczciej stosowane zagszczanie proszku przez prasowanie w matrycach wie si ze znacznymi ograniczeniami odnoszcymi si do ksztatu i wielkoci wyrobw; proszki metali i stopw o wysokim powinowactwie do tlenu lub o ekstremalnie wysokiej czystoci mona obrabia tylko duym nakadem kosztw; wytwarzanie proszkw jest obecnie jeszcze kopotliwe i drogie, waciwoci plastyczne i wytrzymaociowe spiekw s z reguy gorsze ni elementw obrobionych plastycznie; metody czenia spiekw ze sob nie s jeszcze dostatecznie opracowane; metalurgia proszkw, w wikszoci przypadkw, jest uzasadniona ekonomicznie tylko w produkcji wielkoseryjnej. Metalurgia proszkw wyranie gruje nad innymi technologiami, zwaszcza jeli uwzgldni si stopie wykorzystania surowcw oraz stopie jednostkowego zuycia energii (rys. 1). W przypadku obrbki skrawaniem wykorzystuje si jedynie 40-50% masy surowcw, natomiast stopie wykorzystania surowcw w metalurgii proszkw osiga poziom 95%, a nawet jeszcze wyszy. Mona wic t technologi uzna za bezodpadow. Z najwyszym stopniem wykorzystania surowcw zwizane jest najnisze zuycie energii: od przerbki rudy a do wytworzenia spiekanej czci stalowej zuywa si okoo 29 MJ na l kg gotowych wyrobw. Jeli natomiast korzysta si z metod konwencjonalnych, wicych si z wytopem stali, przerbk plastyczn wlewka i obrbk skrawaniem, to zuycie energii wynosi 66-82 MJ na l kg gotowych wyrobw. Materiao- i energooszczdno technologii metalurgii proszkw stanowi o tym, e najwiksze tempo wzrostu produkcji wyrobw metalowych cechuje wanie produkcj elementw spiekanych.

Rys. 1. Stopie wykorzystania surowcw i zuycia energii w produkcji wyrobw metalowych rnymi metodami

Procesy wytwarzania wyrobw z proszkw metali obejmuj na-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 4 stpujce operacje: wytwarzanie i rozdrabnianie proszku, prasowanie proszku, spiekanie proszku, obrbka wykaczajca. Przykadowy proces technologiczny wytwarzania produktw z proszku elaza przedstawiono schematycznie na rysunku 2. W praktyce czsto wystpuj odstpstwa od typowego procesu technologicznego. Wytwarzanie i rozdrabnianie proszku odbywa si w wyniku mechanicznego lub fizykochemicznego rozdrabniania wyjciowego materiau litego albo reakcji fizykochemicznych. Prasowanie proszku mona realizowa rnymi metodami. Wyrnia si wic midzy innymi prasowanie: jednostronne, dwustronne, hydrostatyczne, wielokrotne, na zimno i na gorco. Podstawowym parametrem procesu prasowania jest cinienie, jakie jest wywierane na zagszczony proszek.

Rys. 2. Uproszczony schemat produkcji masowej wyrobw z proszku elaza i stali: a) wytwarzanie proszkw, b) przygotowanie proszkw, c) formowanie i spiekanie, d) obrbka wykaczajca

Spiekanie proszku, podobnie jak prasowanie, jest jedn z podstawowych operacji pro-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 5 cesu wytwarzania spiekw. Gwnymi parametrami procesu spiekania s: temperatura, czas, rodzaj atmosfery. Obrbka wykaczajca obejmuje: Nasycanie spiekw majce na celu zwikszenie wytrzymaoci, odpornoci na korozj, zmniejszenie wspczynnika tarcia oraz zamknicie otwartych porw. Spieki s nasycane metalami lub polimerami. Wyrnia si infiltracj, czyli wypenianie porw metalem lub stopem o niszej temperaturze topnienia ni temperatura topnienia materiau osnowy, oraz impregnacj, tj. wypenianie porw spieku materiaem niemetalicznym, np. olejem, ywic. Doprasowywanie, czyli wywieranie cinienia na spiek w celu poprawienia jego waciwoci. Kalibrowanie spiekw, stosowane w celu uzyskanie dokadnych wymiarw oraz gadkiej powierzchni gotowego produktu, polega na ponownym prasowaniu spieku w matrycy, ktra nadaje ostateczne wymiary spiekanemu materiaowi. Tolerancj wymiarw po procesie spiekania uzyskuje si w zakresie 10-11 klasy IT, po kalibrowaniu natomiast - w zakresie 6-7 klasy IT. Obrbk skrawaniem spiekw, stosowan bardzo rzadko, gwnie w celu nadania ostatecznego ksztatu i uzyskania odpowiedniej gadkoci powierzchni przez szlifowanie. Obrbk ciepln i cieplno-chemiczn spiekw . Obrbka cieplna obejmuje: hartowanie, odpuszczanie, przesycanie i starzenie. Najczciej natomiast stosowan obrbk cieplno-chemiczn jest nawglanie i cyjanowanie, a rzadziej azotowanie. Obrbka cieplna i cieplno-chemiczna stosowane s w celu poprawienia waciwoci wytrzymaociowych, twardoci i odpornoci na cieranie warstwy powierzchniowej spiekw, na og czy si je z procesem spiekania, co pozwala obniy koszty obydwu procesw. Spieki wymagaj duszego czasu nagrzewania i wygrzewania w okrelonej temperaturze, w porwnaniu z materiaami litymi, poniewa istniejce pory obniaj przewodno ciepln. Znacznie mniejsza jest rwnie intensywno chodzenia. Pory uatwiaj dyfuzj wgla w gb spieku i utrudniaj regulowanie gbokoci nawglania. Ponadto cyjanowanie moe by stosowane tylko do spiekw o duych gstociach, ze wzgldu na trudnoci usunicia cyjankw z porw obrabianej ksztatki. Kucie spiekw na gorco, coraz czciej stosowane, stwarza moliwoci wytwarzania bezporowatych spiekw o bardzo korzystnych waciwociach, przy rwnoczesnym zniesieniu ograniczenia wielkoci wyrobw. Naley zaznaczy, e obrbk wykaczajc stosuje si tylko w przypadkach koniecznych, gdy jest ona kosztowna i tym samym znacznie podraa produkcj wyrobw spiekanych.

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 6

Metody wytwarzania proszkw metali

Proszki s wytwarzane w wyniku mechanicznego lub fizykochemicznego rozdrabniania wyjciowego materiau litego albo reakcji fizykochemicznych zwizkw chemicznych. Stosowane metody wytwarzania proszku mona podzieli na nastpujce grupy: 1. Mechaniczne: a. z fazy staej, np. zdzieranie, frezowanie, rozbijanie, b. z fazy ciekej, np. rozpylanie, granulowanie. 2. Fizykochemiczne: a. redukowanie zwizkw, b. kondensacja z fazy gazowej, c. elektroliza roztworw wodnych lub stopw soli. Mechaniczne metody wytwarzania proszkw z fazy staej s procesami mao wydajnymi. Najczciej stosowan metod w tej grupie jest rozdrabnianie pocitego drutu przez dwa obracajce si w przeciwnych kierunkach noe w mynie wirowo-udarowym "Hametag". Innym mechanicznym sposobem wytwarzania proszkw jest rozbijanie metali w obrotowych mynach kulowych. W metodzie tej kule umieszczone w obracajcym si bbnie rozdrabniaj metal w wyniku oddziaywania na niego dynamicznymi i statycznymi siami tarcia, stycznymi i ciskajcymi. Metod t otrzymujemy najczciej proszek o ksztacie pytkowym. Proszki wykonywane tymi metodami zwykle s zanieczyszczone, co wymaga dodatkowego oczyszczania chemicznego. Duo bardziej wydajn metod jest wytwarzanie proszkw z fazy ciekej. Przykadem moe by rozpylanie, polega ono na rozbijaniu strumienia ciekego metalu na drobne kropelki przez rodek rozpylajcy dziaajcy pod duym cinieniem. rodkiem tym moe by woda, gaz obojtny lub powietrze. Kropelki rozpylonego ciekego metalu podczas opadania krzepn, tworzc proszek. Przykadowy schemat urzdzenia do rozpylania gazowego przedstawiono na rysunku 3. W metodzie tej metal jest topiony w tyglu, z ktrego jest wlewany do dyszy rozpylajcej. Najczciej stosowanym gazem rozpylajcym jest argon. Zastosowanie gazu obojtnego pozwala uzyska proszki o bardzo duej czystoci. Rwnie metoda rozpylania powietrzem jest bardzo popularna ze wzgldu na niski koszt. W metodzie tej dochodzi jednak do utlenienia proszku i niezbdne jest dodatkowe wyarzanie redukcyjne. Podczas rozpylania metalu mona wyrni trzy stadia formowania si proszku. W pocztkowym stadium tworzy si fala sinusoidalna, ktra nastpnie ulega fragmentacji na podune pasma. W ostatnim stadium nastpuje rozbicie na drobne kropelki, ktre nastpnie krzepn, tworzc proszek (rys. 4).

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 7 Do mechanicznych metod otrzymywania proszku z fazy ciekej mona take zaliczy granulowanie, ktre polega na wlewaniu ciekego metalu do wody. Metoda ta stosowna jest jednak coraz rzadziej. Metody fizykochemiczne umoliwiaj otrzymanie bardzo czystego chemicznie proszku. Zaliczamy do nich midzy innymi proces elektrolizy, w ktrym metal wydziela si na katodzie, najczciej w postaci gbki, ktra nastpnie jest rozdrabniana i dzielona na frakcje. Metoda ta najczciej jest stosowana do produkcji proszku miedzi, ktry otrzymuje si w procesie elektrolizy z rozpuszczaln anod, wykonan z miedzi katodowej. Metoda ta jest rwnie stosowana do produkcji proszkw Fe, Ni, Ag, Cr.
Rys. 3. Schemat urzdzenia do rozpylania gazowego

Rys. 4. Model tworzenia si proszku ze strumienia cieczy

Proszki z metali trudno topliwych mona otrzymywa przez redukcj ich tlenkw lub soli. W procesie redukcji zwizkw chemicznych wytwarza si drobne frakcje proszkw gbczastych. Metoda ta stosowana jest zwaszcza w produkcji proszku elaza, gdzie redukcj zgorzeliny hutniczej lub wzbogaconych magnetytowych rud prowadzi si za pomoc wgla, wodoru lub gazem konwertorowym. W wyniku opisanego procesu otrzymuje si proszek elaza o wysokiej czystoci i bardzo drobnym ziarnie. Najrzadziej stosowanymi metodami fizykochemicznym wytwarzania proszkw s metody kondensacji z fazy gazowej i rozkadu karbonylkw. Produkcja proszkw tymi metodami jest kosztowna, a w przypadku rozkadu karbonylkw rwnie niebez-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 8 pieczna. Metoda wytwarzania decyduje o ksztacie i waciwociach otrzymanego proszku i ma wpyw na dalsze etapy wytwarzania spiekw. Proszki rozpylane gazem obojtnym maj ksztat kulisty o rednicach od 0,01 do 1 mm oraz may stopie utlenienia. W przypadku zastosowania wody jako rodka rozpylajcego uzyskuje si proszki o ksztacie strzpiastym i znacznie utlenione. W wyniku procesu elektrolizy natomiast otrzymuje si proszki o ksztacie dendrytycznym. Gdy wielko proszku otrzymanego przedstawionymi metodami jest zbyt dua, wwczas rozdrabnia si go mechanicznie, np. w mynach kulowych. Na rysunku 5 przedstawiono ksztaty proszkw wytwarzanych najpopularniejszymi metodami.

Rys. 5. Przykady ksztatw proszkw metali otrzymanych rnymi metodami

Proszki metali, ze wzgldu na ich wysok aktywno chemiczn, ulegaj szybko korozji, przede wszystkim utlenieniu. Niektre rodzaje proszkw charakteryzuje skonno do samozaponu lub szybkiego utleniania poczonego z wydzieleniem znacznych iloci ciepa. Samozaponowi ulega moe luno zasypany proszek (aeroel) lub zawiesina fluidalna proszku w powietrzu - aerozol. Piroforyczno wielu proszkw wynika z wysokiej aktywnoci chemicznej zwizanej z silnie rozwinit powierzchni oraz znaczn energi zmagazynowan w czstkach. Typowe badania zapalnoci luno zasypanego proszku obejmuj okrelenie temperatury samozaponu oraz energii zaponu. Zapalno proszku zaley przede wszystkim od waciwoci metalu, z ktrego zosta on wytworzony, szczeglnie za od jego powinowactwa do tlenu i przewodnictwa cieplnego. Na zapalno ma wpyw

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 9 rwnie powierzchnia waciwa i stopie utlenienia czstek. Samozaponowi nie ulegaj proszki metali o sabym powinowactwie do tlenu: zota, srebra, platyny. Trudnym zaponem cechuj si proszki miedzi, niklu, kobaltu i elaza. atwo ulegaj zaponowi i samozaponowi proszki: tytanu, krzemu, aluminium, cyrkonu, magnezu i proszki ich stopw. Szczelna warstewka tlenkowa, utworzona na powierzchni czstek proszku, moe stanowi ochron przed samozaponem. Efekt ten wykorzystywany jest w praktyce w procesie flegmatyzacji lub pasywacji proszku. Skonno do samozaponu zwiksza si wraz ze wzrostem powierzchni waciwej proszku. Rwnie technologia wytwarzania proszku wywiera wpyw na jego temperatur samozaponu, gdy decyduje ona o energii zmagazynowanej w czstkach proszku. Naley tym te tumaczy rn piroforyczno proszkw tego samego metalu, o podobnym stopniu dyspersji, utlenieniu i powierzchni waciwej, otrzymanych rnymi metodami. Zawiesina czstek proszku w powietrzu (aerozol) charakteryzuje si zazwyczaj tym, e zawiera wystarczajco duo tlenu do ich zupenego spalania. Oznacza to, e do podtrzymania procesu nie jest niezbdne doprowadzenie tlenu z zewntrz. W zwizku z tym spalanie (ponicie) aerozolu moe przechodzi w wybuch i detonacj, podobnie jak w przypadku niektrych mieszanin gazowych. Omwione metody wytwarzania pozwalaj uzyskiwa proszki o rnych parametrach, takich jak np. ksztat, wielko, skad chemiczny, ktre decyduj o waciwociach proszku. Dlatego bardzo istotne jest przeprowadzenie bada, ktre pozwol dobra odpowiedni proszek dla danego procesu wytwarzania. Do najwaniejszych waciwoci technologicznych proszku naley zaliczy: skad chemiczny, wielko i ksztat czstek, gsto nasypow, gsto nasypow z usadem, gsto teoretyczn, sypko i formowalno.

Rozdrabnianie proszkw
Do rozdrabniania proszkw moe by stosowany myn kulowy, wypeniony stalowymi kulami, z zewntrzn nieruchom obudow i wewntrznym mikserem o pionowej osi obrotu. W wyniku oddziaywania kul na proszek ulega on rozdrobnieniu. Myn taki nie nadaje si jednak do rozdrabniania i mieszania proszkw o rnym ciarze waciwym, cisze bowiem czstki proszku opadaj na dno pojemnika, co prowadzi do duej niejednorodnoci w rozkadzie wielkoci i rodzaju czstek. Dlatego najlepiej jest stosowa myn o poziomej osi obrotu, z kulami stalowymi o rednicy okoo 20 mm, wypeniony do okoo 45% objtoci jego pojemnika. Zastosowanie takiego sposobu mieszania zapewnia rwnomierne rozdrobnienie czstek, a w przypadku mieszania proszkw z materiaw o rnym ciarze waciwym rwnie rw-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 10 nomierne ich rozmieszczenie. Stopie rozdrobnienia zaley od prdkoci obrotowej myna, rednicy zastosowanych kul stalowych i stopnia wypenienia przestrzeni myna przez kule.

Prasowanie proszkw metali

Prasowanie proszkw jest jedn z operacji wytwarzania wyrobw metod metalurgii proszkw. Poniej podaje si wiadomoci zwizane z: przygotowaniem proszku do prasowania, metodami prasowania proszkw, wpywem parametrw prasowania na efektywno tego procesu. Przygotowanie proszku do prasowania Spieki s wytwarzane najczciej z mieszanin proszkw kilku metali i niemetali, bardzo czsto rnicych si wyranie waciwociami, np. ciarem waciwym. Dodatkowo do tych mieszanin dodawane s rodki polizgowe. Waciwoci fizyczne i chemiczne spieku zale wic nie tylko od rodzaju uytych proszkw, ale take od dokadnoci wymieszania poszczeglnych skadnikw oraz od czystoci i wielkoci czstek proszkw. Dlatego bardzo istotnym etapem procesu wytwarzania przez metalurgi proszkw jest przygotowanie proszku. Praktycznie we wszystkich przypadkach konieczne jest odpowiednie przygotowanie wyjciowego proszku w celu nadania mu wymaganych waciwoci fizykochemicznych i technologicznych. Obejmuje ono: sortowanie proszku na rne frakcje ziarnowe, wyarzanie w atmosferze redukujcej w celu usunicia powierzchniowych warstw tlenkw, wyarzanie rekrystalizujce, ktre moe odbywa si w atmosferze obojtnej, mieszanie w odpowiednich proporcjach, dodanie rodkw polizgowych. Proszki metali miesza si w specjalnie przygotowanych mieszalnikach. Na rysunku 6 przedstawiono typowy mieszalnik stokowy stosowany do mieszania proszkw metali plastycznych. Metale twarde i kruche miesza si w mynach kulowych. Proces ten prowadzi si raczej na sucho, jedynie w przypadku proszkw o bardzo duej rnicy gstoci mona go prowadzi na mokro. Wwczas po zakoczeniu procesu mieszania proszek jest suszony. Podczas mieszania nastpuje jednoczesne cieranie si czstek, powodujce ich zaokrglenie, wygadzenie powierzchni i zwikszenie gstoci nasypowej.

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 11

Rys. 6. Mieszalnik stokowy

Metody prasowania proszkw Prasowanie polega na ciskaniu proszku w zamknitej przestrzeni, w wyniku czego nastpuje jego zagszczenie. Pod wpywem przyoonej siy proszek zachowuje si w przyblieniu jak ciecz, poniewa jednak wystpuje tarcie pomidzy wzajemnie przemieszczajcymi si czstkami proszku oraz proszkiem i powierzchni narzdzi, nie jest spenione prawo Pascala i im dalej od miejsca przyoenia siy, tym cinienie jest mniejsze. Nierwnomierny rozkad cinienia powoduje rwnie nierwnomierny rozkad gstoci wypraski (rys. 7), to natomiast wpywa na niejednorodno waciwoci gotowego wyrobu oraz ma jego wytrzymao w obszarach o maej gstoci. Gwnym celem prasowania jest wic uzyskanie danej gstoci rwnomiernie rozoonej w caej objtoci wypraski.

Rys. 7. Rozkad gstoci (g/cm3) w walcowej wyprasce z proszku niklu prasowanej jednostronnie od gry pod cinieniem 700 MPa

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 12 Bardziej rwnomierne rozkady gstoci mona uzyska dziki stosowaniu rodkw polizgowych, smarowaniu stempla i matrycy lub zastpieniu prasowania jednostronnego prasowaniem dwustronnym (rys. 8). Rozkady gstoci uzyskane dla rnych metod prasowania (rys. 9), potwierdzaj korzystny wpyw stosowania rodka polizgowego oraz prasowania dwustronnego zamiast prasowania jednostronnego. Rwnie zmniejszenie stosunku wysokoci do rednicy wypraski H/D (H - wysoko, D - rednica wypraski) przyczynia si do zwikszenia rwnomiernoci rozkadu gstoci wyprasek. Najwiksze rnice gstoci wystpuj w pobliu cian matrycy, natomiast wzdu osi wypraski efekt zmniejszenia zagszczenia jest znacznie mniejszy. Prasowanie dwustronne stosuje si, gdy H/D> l lub w przypadku prasowania tulei H/S> 3 (S - grubo cianki tulei).

Rys. 8. Podstawowe sposoby prasowania: a - prasowanie jednostronne, b - prasowanie dwustronne

Rys. 9. Rozkad gstoci wzdu wysokoci wyprasek wykonanych z proszku miedzi: 1 - prasowanie jednostronne 2 - proszek miedzi ze rodkiem polizgowym prasowany jednostronnie, 3 - prasowanie dwustronne

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 13 W ostatnich latach coraz czciej stosuje si prasowanie izostatyczne, ktre polega na zagszczaniu proszku znajdujcego si w formie plastycznej w wyniku oddziaywania cinienia hydrostatycznego (rys. 10). Cinienie jest wywierane na wszystkie cianki formy zgodnie z prawem Pascala za porednictwem cieczy. Trjosiowy stan napre ciskajcych pozwala uzyska bardzo due zagszczenie oraz rwnomierny rozkad gstoci. Maksymalna gsto, jak mona uzyska podczas prasowania na zimno, wynosi okoo 95% gstoci materiau litego.
Rys. 10. Prasowanie izostatyczne

Do zalet prasowania izostatycznego dodatkowo naley zaliczy: moliwo stosowania niszych cinie prasowania w porwnaniu z prasowaniem w stalowych matrycach, ze wzgldu na minimalne straty cinienia na tarcie, wielko prasowanych ksztatek w zasadzie jest ograniczona tylko wielkoci komory cinieniowej, nie ma praktycznie ogranicze co doksztatu prasowanych elementw, mona formowa elementy w ksztacie kul, stokw, rur, prtw itp., mona prasowa proszki wykonane z materiaw twardych, kruchych, ktrych prasowanie innymi metodami jest niemoliwe. Proces prasowania izostatycznego moe odbywa si na zimno lub w wysokiej temperaturze 1100-1600C. W tym drugim przypadku rodkiem przenoszcym cinienie jest hel lub argon, a matryca jest wykonana z blachy stalowej, niklowej lub molibdenowej. Podczas prasowania proszku mona wyodrbni nastpujce etapy: Przemieszczanie si wzgldem siebie czstek w wyniku przyoonego cinienia, powoduje to dopasowanie si wzajemne czstek i wzrost upakowania. Siy tarcia przeciwstawiaj si temu procesowi. Rwnoczenie rozpoczyna si zdzieranie warstwy tlenkw z powierzchni czstek. Da1sze zwikszanie cinienia powoduje pocztkowo odksztacenia spryste, a nastpnie plastyczne czstek proszku. Rwnoczenie zachodzi pkanie warstw tlenkw i czyste metalicznie powierzchnie ulegaj poczeniu. W miar wzrostu cinienia i stopnia odksztacenia czstki zaczynaj pka i kruszy si, wypeniajc coraz lepiej matryc. Na efektywno prasowania ma wpyw wiele rnych parametrw, do najwaniej-

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 14 szych nale: Rodzaj materiau, z ktrego wykonano proszek. Istnieje bardzo wyrana zaleno zdolnoci do zagszczania proszku podczas prasowania od twardoci materiau, z ktrego zosta on wykonany. Proszki wykonane z metali plastycznych, takich jak: srebro, mied, atwo poddaj si prasowaniu; prasowanie proszkw metali twardych (chrom czy molibden) lub zwizkw metali trudno topliwych jest natomiast bardzo utrudnione. Oglnie mona przyj, e im jest wiksza twardo materiau, z ktrego wykonano proszek, tym mniejsza jest gsto wyprasek prasowanych pod tym samym cinieniem. Na gsto wyprasek uzyskan po prasowaniu maj take wpyw: ksztat, wielko czstek i stan ich powierzchni. Proszki stopowe zagszczaj si na og gorzej podczas prasowania w porwnaniu z proszkami czystych metali. Zagszczalno proszku zaley od jego wymiarw i ksztatu. Oglnie mona przyj, e proszki kuliste charakteryzuj si najwiksz zagszczalnoci. Proszki drobne i grube maj mniejsz zagszczalno ni proszki o redniej wielkoci czstek. Jest to spowodowane tym, e przemieszczanie czstek proszkw drobnych wymaga wikszych si tarcia, proszki grube natomiast sabo wypeniaj matryc. Rodzaj i sposb smarowania. W praktyce prasowania stosuje si rodki polizgowe, ktre powoduj zwikszenie gstoci uzyskanych ksztatek. rodki polizgowe wpywaj na zmniejszenie: wspczynnikw tarcia zewntrznego i wewntrznego, cinienia wypychania wypraski z matrycy, skonnoci do przyczepiania si czstek proszku do cianek matrycy, a tym samym zmniejszaj jej zuycie. Najczciej stosowanymi rodkami smarujcym s: grafit, oleje, stearynian cynku, kwas stearynowy. rodki polizgowe zazwyczaj wprowadza si do mieszanek w postaci roztworw z rozpuszczalnikami organicznymi (benzyna, benzen, czterochlorek wgla). Stearyniany i kwas stearynowy mona wprowadza rwnie w postaci proszku. Poniewa rodki polizgowe pogarszaj takie waciwoci technologiczne proszku, jak gsto nasypowa i sypko, wprowadza si je w niewielkich ilociach - od 0,5 do 1,5%. Podczas procesu spiekania powinny one ulega degradacji lub odparowywa, aby nie hamowa procesu dyfuzji podczas spiekania. Parametry prasowania, takie jak cinienie, szybko przyrostu cinienia, czas prasowania maj istotny wpyw na gsto wyrobu po spiekaniu. Mniejsza szybko prasowania i wytrzymanie wypraski pod maksymalnym obcieniem przez kilkanacie sekund powoduje zwikszenie jej gstoci o kilka procent. Najczciej stosowany zakres cinie podczas prasowania wynosi od 200 do 800 MPa. Przy stosowaniu mniejszych szybkoci przyrostu cinienia oraz dugiego czasu prasowania uzyskuje si wiksze gstoci wypraski. Otrzymanie wypraski o duej gstoci, rzdu 95% gstoci teoretycznej, wymaga stosowania wysokiego cinienia prasowania, co mogoby spowodowa przedwczesne zuycie matryc. Dlatego w celu

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 15 uzyskania znacznej gstoci stosuje si dwukrotne prasowanie i spiekanie. Spiekanie midzy pierwszym a drugim prasowaniem prowadzi do usunicia skutkw zgniotu i zmniejsza twardo czstek sprasowanego wstpnie materiau, co pozwala na osignicie duych gstoci po drugim zabiegu prasowania pod niszym cinieniem. Kocowym etapem prasowania jest wypchnicie wypraski z matrycy. Cinienie wypychania jest proporcjonalne do cinienia prasowania i zaley od wspczynnika tarcia czstek proszku o cianki matrycy i wspczynnika Poissona. W przypadku proszkw plastycznych mikkich cinienie wypychania jest wiksze ni w przypadku materiaw twardych, kruchych. Cinienie wypychania wzrasta wraz ze zwikszeniem wysokoci wypraski, dodatek rodkw polizgowych natomiast je obnia. Duy wpyw na warto cinienia wypychania ma take gadko cianek i sztywno konstrukcji matrycy. Po wypchniciu wypraski z matrycy nastpuje odcienie i rozprenie, czyli zwikszenie jej wymiarw pod wpywem napre wewntrznych. Zmiany wymiarw zgodnych z kierunkiem prasowania (rozprenie osiowe) dochodz do 5-6%, a w kierunku prostopadym do niego wynosz 1-3% (rozprenie promieniowe). Podstawowy proces prasowania prowadzi si prasami hydraulicznymi lub mechanicznymi jedno- lub dwustronnie dziaajcymi. Stosowane w metalurgii proszkw prasy mechaniczne maj najczciej napd mimorodowy, kolanowy lub korbowy (rys. 11). Prasy mechaniczne jednostronnego dziaania s stosowane przede wszystkim do prasowania ksztatek o maej i niezmiennej wysokoci w kierunku prasowania w pojedynczym cyklu pracy prasy. Prasy mechaniczne charakteryzuj si wiksz wydajnoci w porwnaniu z prasami o napdzie hydraulicznym. Dopuszczalna prdko prasowania maleje w miar zwikszania cinienia prasowania i wysokoci wyprasek. Prasy mechaniczne s stosowane przede wszystkim do naciskw nieprzekraczajcych okoo 10 3 kN. Stosowanie pras mechanicznych powyej tej granicy jest nieopacalne. Dlatego, gdy wymagany nacisk przekracza 103 kN, zaleca si stosowanie pras hydraulicznych. Prasowanie wyprasek o duej wysokoci na prasach o duym nacisku wymaga stworzenia moliwoci ujcia powietrza znajdujcego si midzy czstkami proszku oraz przemieszczania i odksztacania czstek proszku, dlatego proces prasowania musi odbywa si powoli. Podstawowa rnica w pracy pras mechanicznych i hydraulicznych polega na tym, e pierwsze pracuj przy staym skoku, a drugie przy staym cinieniu.

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 16

Rys. 11. Prasy mechaniczne stosowane do prasowania proszkw: a) prasa o napdzie mimorodowym, b) prasa o napdzie kolanowym, c) prasa o napdzie korbowym

Typow matryc i stemple do prasowania proszkw przedstawiono na rysunku 12.

Rys. 12. Matryca i stemple do prasowania proszkw

Oprcz podstawowych metod prasowania stosowane s metody prasowania przeznaczone do wytwarzania specjalnych wyrobw lub z zastosowaniem specjalistycznych urzdze. Nale do nich: Prasowanie z kroczc matryc jest stosowane do produkcji tam, dugich prtw o znacznej dugoci z proszkw plastycznych, np. elaza, miedzi, niklu (rys. 13).

Rys. 13. Prasowanie z kroczc matryc: 1 - matryca, 2 - stempel, 3 - proszek

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 17 Walcowanie proszkw pozwala wytwarza tamy profilowane lub paskie, moe by te stosowane do wytwarzania tam bimetalicznych przez walcowanie dwch rodzajw proszku (rys. 14).

Rys. 14. Walcowanie proszkw: 1 - walce, 2 - lej zasypowy, 3 - proszek

Wyciskanie proszkw polega na wyciskaniu proszku umieszczonego w specjalnym pojemniku przez odpowiednio uksztatowan matryc. Prasowanie izostatyczne na gorco jest to poczenie w jedn operacj procesu prasowania i spiekania. Metod t mona wytwarza wyroby o bardzo maej porowatoci, gdy procesy spiekania pod cinieniem przebiegaj bardziej intensywnie. Prasowanie udarowe polega na zgszczaniu proszku za pomoc bardzo duych prdkoci narastania cinienia. Jest ono realizowane np. przez oddziaywanie na proszek przez stempel fal wybuchu. Metod t mona uzyska wypraski o bardzo duej gstoci i wytrzymaoci. Kucie proszkw i spiekw jest procesem technologicznym, ktry czy w sobie najlepsze cechy obrbki plastycznej i metalurgii proszkw. Proces ten polega na odksztaceniu na gorco spiekanych przedkuwek. Uzyskuje si w ten sposb znacznie lepsze kocowe waciwoci wyrobw, w porwnaniu z waciwociami materiaw otrzymanych w wyniku prasowania i spiekania. Do zalet tej technologii naley zaliczy: moliwo otrzymywania odkuwek o ksztacie i wymiarach maksymalnie zblionych do wyrobu gotowego, skrcenie cyklu produkcyjnego (w znacznym stopniu odpada obrbka mechaniczna), duy stopie wykorzystania materiaw (do 90%), moliwo otrzymywania materiaw o dowolnym skadzie chemicznym. Gwne parametry procesu stanowi: temperatura kucia, stopie odksztacenia i warto nacisku.

Spiekanie proszkw metali

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 18

Proces spiekanie polega na wygrzewaniu sprasowanego lub luno zasypanego do form proszku, najczciej w temperaturze wynoszcej 0,7-0,8 temperatury topnienia podstawowego skadnika. W wyniku procesw fizykochemicznych, ktre przebiegaj intensywniej w podwyszonej temperaturze, zachodz zmiany wymiarw oraz waciwoci wypraski. Pomimo, e spiekanie jest zabiegiem stosowanym i znanym od dawna, nie zostao jednoznacznie zdefiniowane, poniewa jest zjawiskiem zoonym, zalenym zarwno od si napdowych procesu, jak i mechanizmw transportu materii dziaajcych podczas spiekania. Zaley ono przede wszystkim od warunkw procesu, tj. temperatury, czasu i atmosfery spiekania oraz od struktury i waciwoci spiekanego materiau, takich jak: budowa krystalograficzna, wspczynnik dyfuzji, wspczynnik lepkoci, napicie powierzchniowe, przemiany alotropowe, wielko ziaren, stopie utlenienia itp. Proces spiekania mona zakoczy w chwili uzyskania wymaganych waciwoci, takich jak: gsto, wytrzymao, twardo elementw konstrukcyjnych lub opr elektryczny, waciwoci magnetycznych materiaw stykowych i magnetycznych. Siy spiekania Gwn si napdow procesu spiekania jest energia swobodna powierzchni czstek. Materia porowaty charakteryzuje si du powierzchni waciw i proporcjonaln do niej odpowiednio wysok wartoci energii swobodnej powierzchni czstek. Denie do zmniejszenie energii swobodnej powoduje redukcj powierzchni czstek przez sferoidyzacj, wygadzenie, czenie si czstek i zmniejszenie liczby porw. Charakterystyczn cech procesu spiekania materiau jest zmniejszenie si napdowych tego procesu wraz z czasem spiekania, a tym samym zmniejszenie prdkoci zagszczania podczas izotermicznego wygrzewania. Zwikszenie cinienia prasowania, wywoujce wzrost gstoci pocztkowej, zwykle doprowadza do uzyskania wikszej gstoci kocowej, prdko zagszczania spiekw jest jednak tym mniejsza, im wiksza jest gsto pocztkowa. Prdko zagszczania spiekw zaley od powierzchni proszku. Im drobniejszy jest proszek, tym wiksza jest szybko zagszczania i wikszy jest skurcz. Proszki o nieregularnej budowie czstek spiekaj si atwiej, w porwnaniu z proszkami o regularnym, zblionym do kulistego ksztacie czstek. Tlenki pokrywajce powierzchni czstek proszku utrudniaj proces zagszczania. Dlatego wskazane jest stosowanie atmosfer ochronnych - redukujcych.

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 19

Mechanizmy spiekania Mechanizm transportu materii midzy poszczeglnymi czsteczkami proszku podczas jego spiekania nie zosta dotychczas jednoznacznie wyjaniony. Przyjmuje si, e zmiany zachodzce podczas spiekania s efektem transportu masy odbywajcej si w wyniku dziaania nastpujcych procesw (rys. 15):

Rys. 15. Schemat najwaniejszych mechanizmw spiekania dwch czstek kulistych: 1 - dyfuzja powierzchniowa, 2 - dyfuzja po granicach ziaren, 3 - dyfuzja objtociowa z ujciem wakansw na granic ziaren, 4 - dyfuzja objtociowa z ujciem wakansw na wypuk powierzchni czstek, 5 - parowanie i kondensacja

Pezanie, ktrego przykadem jest pynicie dyfuzyjne, wiskozyjne, wystpuje gwnie na pocztku procesu spiekania. W wyniku tego nastpuje przemieszczanie si materiau z czstki w kierunku porw oraz szyjek utworzonych przez czce si czstki. Pynicie materiau moe by wywoane dyfuzyjnym pezaniem wedug mechanizmu Herringa-Nabbarro. Dyfuzyjne pezanie polega na ukierunkowanym przemieszczaniu wakansw w wysokiej temperaturze od obszarw z napreniami rozcigajcymi do obszaru, gdzie panuj naprenia ciskajce. Ten ruch wakansw jest zwizany z ruchem atomw w przeciwnym kierunku. Takie ukierunkowane przemieszczanie atomw, doprowadzajce do makroskopowej deformacji, jest uwarunkowane istnieniem gradientu koncentracji wakansw. Dyfuzja objtociowa i dyfuzja wzdu granic ziaren polegaj na przepywie wakansw oraz atomw w przeciwnych kierunkach, w celu wyrwnania rnic ich stenia w mikroobszarach. Procesy te s dominujcymi mechanizmami prowadzcymi do zmniejszenia objtoci porw. Poniewa miejscami, gdzie wakanse mog ulec atwiej anihilacji, s wypuke powierzchnie czstek, transport materii zachodzi wic w kierunku szyjek zczonych czstek. Udzia dyfuzji po granicach ziaren i dyfuzji objtociowej zaley od temperatury i wielkoci czstek proszku. W niszej

Podstawy Metalurgii i Odlewnictwa Metalurgia proszkw 20 temperaturze i w przypadku maych rozmiarw czstek przewanie gwn rol odgrywa dyfuzja po granicach ziaren. Spiekanie z faz ciek Mniej popularn metod spiekania jest spiekanie z faz ciek. W metodzie tej podczas spiekania dochodzi do powstania fazy ciekej w miejscu styku spiekanych czstek. Faza cieka powstaje w wyniku czciowego lub cakowitego roztopienia si jednego ze skadnikw lub niskotopliwej eutektyki utworzonej przez skadniki. Pojawienie si cieczy w spiekanym materiale powoduje wystpienie takich zjawisk, jak: zwilanie fazy staej przez ciecz i rozpywanie cieczy po powierzchniach czstek, wnikanie cieczy w pory midzy czstkami, rozpuszczanie fazy staej w cieczy i ponowne wydzielanie. Zjawiska te wpywaj na og korzystanie na intensyfikacj procesu spiekania i umoliwiaj uzyskanie spiekw o bardzo duej gstoci.