FOTON 108, Wiosna 2010

23

Orodki z koherencj kwantow

Szymon Pustelny Instytut Fizyki UJ

Istnienie diametralnie rnych praw rzdzcych wiatem w skali mikro i makro jest jedn z najwikszych i wci nierozwizanych zagadek przyrody. Makrowiat jest intuicyjny (w nim przecie ksztatuje si nasza intuicja), a ponadto deterministyczny. Modele tworzone do jego opisu pozwalaj dobrze zrozumie mechanizmy rzdzce poszczeglnymi jego elementami i w konsekwencji precyzyjnie przewidywa wyniki prowadzonych eksperymentw. wiat w skali mikro jest inny. W nim niczego nie da si powiedzie z pewnoci, a wyniki pomiarw mog by przewidziane jedynie ze skoczonym prawdopodobiestwem. Co wicej, wiele z dokonywanych w mikrowiecie obserwacji stoi w jaskrawej sprzecznoci z tzw. zdrowym rozsdkiem i makrowiatow intuicj. Rny jest take jzyk opisu obu wiatw. O ile w opisie makrowiata uywa si poj posiadajcych konkretne znaczenie fizyczne, takich jak sia, masa, temperatura, itd., o tyle pojcia wykorzystywane w opisie mikrowiata czsto nie maj swoich fizycznych odpowiednikw. Przykadowo, funkcja falowa bdca podstawowym pojciem wykorzystywanym w opisie mikrowiata nie jest mierzalna, a wic takiego odpowiednika nie ma. Jednoczenie to wanie funkcja falowa, a dokadniej jej kwadrat, determinuje wyniki prowadzonych pomiarw rnych wielkoci fizycznych. Ewolucja ukadu fizycznego w skali mikro matematycznie opisywana jest za pomoc rwnania Schrdingera. Rwnanie to jest rwnaniem rniczkowym ze wzgldu na czas i wsprzdne przestrzenne, i jest ono w swojej formie bardzo zblione do klasycznego rwnania falowego. Okazuje si, e analogia ta idzie dalej funkcje falowe rnych obiektw mog ze sob interferowa, a jak wiadomo interferencja jest zjawiskiem falowym. Interferencja ta moe by zarwno konstruktywna zwikszenie prawdopodobiestwa obserwacji jakiego efektu (np. wzrost prawdopodobiestwa znalezienia czstki w okrelonym miejscu w przestrzeni), jak rwnie destruktywna zmniejszenie tego prawdopodobiestwa (np. kompletnie wykluczenie moliwoci zarejestrowania czstki w tym miejscu). Poprzez funkcj falow demonstruje si jeszcze jedna fascynujca wasno mikrowiata tzw. superpozycja kwantowa. Okazuje si bowiem, e w skali mikro ukad posiadajcy kilka tzw. stanw wasnych nie tylko moe znajdowa si w tych stanach, ale moe rwnie by w ich dowolnej kombinacji (superpozycji). Cho w wyniku pomiaru stanu ukadu zawsze zmierzony zostanie tylko jeden ze stanw wasnych (mwimy przy tym o tzw. kolapsie funkcji falowej na

24

FOTON 108, Wiosna 2010

jeden ze stanw wasnych), to prawdopodobiestwo, ktry to bdzie ze stanw determinowane jest wanie przez sam stan superpozycji. Aby lepiej zrozumie to zagadnienie posumy si przykadem. Rozwamy elektron, ktry jest czstk obdarzon spinem 1 powkowym /2, gdzie jest uniwersaln sta natury, zwan sta Plancka h podzielon przez 2. Z powkowej wartoci spinu elektronu wynika, e pomiar rzutu spinu na wybrany kierunek w przestrzeni zawsze zwrci jedn z dwch orientacji przestrzennych (rzutw) spinu. Nazwijmy je umownie spin w gr i spin w d i przyporzdkujmy im dwa stany wasne elektronu: | i |. Mimo, e w wyniku pomiaru zawsze zmierzony zostanie jeden z dwch stanw wasnych elektronu, to przed pomiarem elektron wcale nie musi znajdowa si wanie w tym stanie. Moe on np. by w stanie superpozycji |i = a| + b|, gdzie a, b s dwiema liczbami speniajcymi zaleno |a|2 + |b|2 = 1. Prawdopodobiestwo uzyskania na drodze pomiaru konkretnego wyniku determinowane jest przez kwadrat moduu odpowiedniego wspczynnika. I tak w rozwaanym przypadku prawdopodobiestwo zmierzenia orientacji spinu w gr rwne jest |a|2, a spinu w d |b|2. Moliwo istnienia superpozycji stanw oraz fakt pomiaru jedynie stanw wasnych jest dosy problematyczna (bya ona np. obiektem dugiej i piknej polemiki pomidzy Einsteinem i Bohrem nad poprawnoci mechaniki kwantowej). Czy rzeczywicie musimy odwoywa si do tak dziwnego pojcia jak superpozycja kwantowa? Czy nie moemy mwi o pewnej statystycznej interpretacji funkcji falowej elektron przy jednym pomiarze ma spin w gr a przy innym w d? Przez dugi czas problem interpretacji funkcji falowej by jednym z najbardziej dyskutowanych problemw naukowych w fizyce (dzi jest on wci aktualny, cho obecnie jest to raczej dyskusja z pogranicza fizyki i filozofii). Dua grupa naukowcw, w tym m.in. Albert Einstein, skaniaa si do tezy, e funkcja falowa jest wielkoci statystyczn. W takim wypadku nie opisuje ona pojedynczych obiektw, jak np. czstka, a jedynie zesp takich samych obiektw, np. grup identycznych czstek. W tym kontekcie nie ma koniecznoci wprowadzania takich poj i zjawisk jak superpozycja kwantowa lub redukcja funkcji falowej, gdy pojedyncze obiekty znajduj si w cile okrelonym stanie. Stan superpozycji zatem nie istnieje. Cho interpretacja statystyczna jest kuszca, bo unika wprowadzania szeregu nieintuicyjnych poj, to jednak nie jest ona w stanie przetrwa konfrontacji z eksperymentem. Istnieje bowiem szereg zjawisk, ktrych nie sposb wyjani w ten wanie statystyczny sposb, jak np. nielokalno mechaniki kwantowej (paradoks EPR, kwantowa teleportacja).
Spin, naiwnie, cho nie do koca poprawnie, moe by utosamiony z wewntrznym momentem pdu obiektu. W rzeczywistoci spin jest fundamentaln wasnoci materii, ktra determinuje dodatkowy stopie swobody czstki.
1

FOTON 108, Wiosna 2010

25

Moliwo istnienia superpozycji kwantowych w skali mikro nasuwa pytanie o to, dlaczego wasno ta nie manifestuje si w makrowiecie? Przecie orodki makroskopowe zbudowane s z atomw i czstek, dla ktrych superpozycje odgrywaj kluczow rol. Odpowiadajc na to pytanie naley zwrci uwag na dwa fakty. Po pierwsze, orodki makroskopowe zbudowane s z ogromnej liczby atomw lub czstek. Jeeli stany kwantowe poszczeglnych elementw budujcych takie orodki rni si od siebie tylko nieznacznie, to uwzgldnienie olbrzymiej liczby atomw lub czstek sprawia, e informacja o kwantowych wasnociach pojedynczych elementw mikroskopowych jest w orodku, jako caoci, tracona. Po wtre, istniej procesy, ktre powoduj bardzo szybk utrat informacji o stanie kwantowym caego ukadu. Procesy te nosz nazw procesw dekoherencyjnych i jak wykazano s one tym szybsze, im wikszy i bardziej skomplikowany jest badany ukad. Niezalenie od istnienia dekoherencji oraz olbrzymiej zoonoci ukadw makroskopowych istnieje pewna wska grupa orodkw, w ktrych wasnoci kwantowe, w szczeglnoci wasno superpozycji, manifestuj si rwnie na poziomie makro. Aby jednak byo to moliwe, orodki takie musz zosta przygotowane w specjalny sposb wikszo z budujcych je elementw mikroskopowych musi by w takim samym stanie kwantowym i stany te musz podlega identycznej ewolucji czasowej. Dziki temu przyczynki pochodzce od poszczeglnych elementw ukadu mog si wzajemnie wzmacnia prowadzc do pojawienia si bardzo ciekawych wasnoci fizycznych takich orodkw. Jednak by wasnoci te mogy zosta zaobserwowane, niezbdne jest spenienie drugiego dodatkowego warunku, tzn. bardzo silne ograniczenie procesw dekoherencyjnych zachodzcych w ukadzie. Dopiero poczenie tych dwch warunkw sprawia, e moliwe jest wytworzenie tzw. orodkw z koherencj kwantow (ang. coherently prepared media) posiadajcych unikalne wasnoci fizyczne. Wyjtkowe wasnoci orodkw z koherencj kwantow przedyskutujemy na przykadzie ich wasnoci optycznych. Wasnoci optyczne orodkw opisywane s makroskopowo przez dwie wielkoci fizyczne: wspczynnik absorpcji i wspczynnik zaamania. Pierwszy z tych wspczynnikw determinuje ilo wiata transmitowanego przez orodek, podczas gdy drugi okrela, z jak prdkoci rozchodzi si w tym orodku fala elektromagnetyczna o okrelonej dugoci (prdko fazowa) lub jak szybko propaguje przeze impuls wiata (prdko grupowa). Tak wic, wspczynnik zaamania charakteryzuje dyspersj orodka. Oba wspczynniki s w praktyce dwiema manifestacjami tej samej wielkoci fizycznej zwanej polaryzowalnoci orodka. Z tego wanie powodu zmiana jednego ze wspczynnikw zawsze wie si ze zmian drugiego z nich. Co wicej, znajomo zalenoci jednego z nich w funkcji jakiego parametru fizycznego, np. dugo-

26

FOTON 108, Wiosna 2010

ci fali wiata, pozwala na obliczenie zalenoci drugiego wspczynnika od tego parametru. Polaryzowalno orodka, cho jest wielkoci makroskopow, moe zosta wyznaczona na podstawie znajomoci stanw kwantowych atomw lub czstek budujcych dany orodek. W praktyce, polaryzowalno jest zdeterminowana przez tzw. amplitud koherencji pomidzy stanem podstawowym a stanem wzbudzonym, ktre oddziauj ze wiatem 2 . Dla sabego wiata amplituda ta zaley liniowo od natenia pola elektrycznego propagujcej fali. W takim przypadku zawsze ta sama cz padajcego promieniowania transmitowana jest przez orodek niezalenie od natenia fali padajcej. Z uwagi na brak zalenoci wspczynnikw absorpcji i dyspersji od natenia omawiany efekt nazywany jest liniow absorpcj (liniowa zaleno amplitudy koherencji od natenia pola elektrycznego fali wietlnej). Inaczej sytuacja wyglda, gdy wykorzystane zostanie wiato o wyszym nateniu. wiato takie moe zmodyfikowa wasnoci orodka (amplituda koherencji zaley wwczas nieliniowo od natenia pola elektrycznego fali wietlnej), a nastpnie te zmodyfikowane wasnoci orodkw decyduj o samej propagacji wiata. W takim przypadku ilo wiata transmitowanego przez orodek zaley od nate padajcego promieniowania. Zjawisko, w ktrym wzgldna ilo wiata transmitowanego przez orodek zaley od natenia fali padajcej nosi nazw absorpcji nieliniowej. Nieliniowa absorpcja jest jednym z przykadw optycznych zjawisk nieliniowych. Omwiony powyej przypadek pokazuje, e absorpcja wiata zaley od superpozycji (amplitudy koherencji) stanw, do ktrych wiato to jest dostrojone. Okazuje si jednak, e w pewnych ciekawych przypadkach amplituda koherencji zalee moe nie tylko od natenia samego wiata, ktre j wytwarza, ale rwnie od superpozycji innych stanw, ktre istniej w atomach lub czstkach. Aby zobrazowa ten efekt rozpatrzmy atom posiadajcy trzy stany kwantowe 3 : dwa poziomy podstawowe o niszej energii oznaczone przez |1 i |2 i jeden wzbudzony o wyszej energii oznaczony przez |0 (patrz rys. 1a). Dwa stany dolne s stanami dugoyjcymi tzn. atom, ktry znajduje si w takim stanie pozostaje w nim przez dugi, w skali atomowej, czas 4 . Oznacza to, e raz wytworzona superpozycja pomidzy tymi stanami bdzie wolno zanika. Jednoczenie atom bdcy w stanie wzbudzonym, duo szybciej przechodzi do jednego ze stanw podstawowych, a co za tym idzie, czas ycia superpozycji pomidzy stanem podstawowym i stanem wzbudzonym jest zdecydowanie krtszy
W rozwaanym powyej przypadku elektronu amplituda koherencji zdeterminowana jest przez |ab*|, gdzie symbol * oznacza sprzenie zespolone. 3 Identyczne rozumowanie mona przeprowadzi dla jonw lub czstek posiadajcych trzy lub wicej stany kwantowe. 4 W rozwaanym przypadku zakadamy, e atom nie oddziauje z adnymi polami zewntrznymi, w tym polem elektrycznym, magnetycznym i elektromagnetycznym.
2

FOTON 108, Wiosna 2010

27

ni czas ycia superpozycji dwch stanw o niszej energii. Rozpatrzmy teraz sytuacj, w ktrej przez orodek propaguje wizka wiata dostrojona do przejcia pomidzy poziomem energetycznym |1 i poziomem |0 (rys. 1b). Przypadek ten jest identyczny jak omawiany wczeniej przypadek absorpcji w ukadzie dwupoziomowym za absorpcj odpowiada tylko superpozycja pomidzy stanami |0 i |1 wytworzona przez sam wizk. Wczenie drugiej wizki wiata dostrojonej do poziomw |0 i |2 sprawia, e w atomach pojawi si rwnie superpozycja poziomw |0 i |2 oraz, co nie jest oczywiste, superpozycja stanw |1 i |2 (rys. 1c). To wanie ta ostatnia superpozycja sprawia, e absorpcja i dyspersja pierwszej wizki zaley m.in. od natenia i dugoci fali drugiej wizki wiata, tzn. tej oddziaujcej na przejciu pomidzy stanami |2 i |0. Efekt ten jest tym silniejszy im wysze jest natenie wiata drugiej wizki (a do osignicia tzw. nasycenia) oraz im rnica energii obu wizek blisza jest rnicy energetycznej pomidzy stanami |1 i |2. Ze wzgldu na zalenoci superpozycji poziomw |1 i |0 od parametrw drugiej wizki, wasnoci optyczne orodka dla pierwszej wizki mog by w dynamiczny sposb kontrolowane.

Rys. 1. Struktura energetyczna atomu trjpoziomowego oddziaujcego z jedn wizk (a) oraz dwiema wizkami wiata (b). Jednoczesne oddziaywanie z dwiema wizkami wiata moe doprowadzi do wytworzenie superpozycji stanw kwantowych |1 i |2 (c)

Moliwo modyfikacji wasnoci optycznych orodka za pomoc superpozycji innych stanw stoi u podstaw wielu ciekawych efektw obserwowanych w orodkach z koherencj kwantow. Pierwszym z nich jest elektromagnetycznie indukowana przeroczysto, czyli efekt polegajcy na zmniejszeniu absorpcji wiata w orodku oddziaujcym jednoczenie z dwiema wizkami wiata o rnej dugoci fali (rys. 2). Efekt ten mona zaobserwowa w omawianym powyej ukadzie trjpoziomowym. W takim przypadku amplituda koherencji |1-|0, a wic superpozycji odpowiedzialnej za absorpcj pierwszej wizki, moe zosta zmniejszona przez superpozycj stanw |1 i |2 wytwarzanych za pomoc drugiej wizki. Zmniejszenie amplitudy koherencji stanw |1 i |0 objawia si przez wzrost transmisji pierwszej wizki przez orodek.

28

FOTON 108, Wiosna 2010

Rys. 2. Orodek, ktry w normalnych warunkach absorbuje wiato (a), moe sta si orodkiem przeroczystym, jeeli wytworzone w nim zostan okrelone superpozycje stanw kwantowych elektromagnetycznie indukowana przeroczysto (b)

Jak wyej wspomniano, wasnoci absorpcyjne i dyspersyjne s ze sob nierozerwalnie zwizane. Dlatego moliwo zmiany absorpcji orodka naturalnie implikuje zmian jego dyspersji. Tak wic w orodkach z koherencj kwantow musz rwnie by obserwowane zjawiska, w ktrych fundamentaln rol peni nie zmiana wspczynnika absorpcji, a zmiana wspczynnika zaamania. I rzeczywicie, moliwo modyfikacji wspczynnika zaamania wiata dla orodkw materialnych stoi u podstaw dwch ciekawych efektw zwanych wolnym wiatem i szybkim wiatem. Oba te zjawiska polegaj na drastycznej zmianie prdkoci grupowej impulsu wiata rozchodzcego si w orodku. I tak w wolnym wietle prdko grupowa impulsu propagujcego si przez dany orodek zmniejszana jest nawet o kilka rzdw wielkoci w porwnaniu z prdkoci wiata w prni. Ta modyfikacja zwizana jest z istnieniem superpozycji w atomach lub czstkach budujcych orodek. W szczeglnoci, to wanie superpozycje dugoyjcych stanw podstawowych doprowadziy do zaobserwowania najwolniejszych impulsw wiata, jakie kiedykolwiek udao si zarejestrowa (vgr = 8 m/s). Co wicej, prdko grupow wiata mona nie tylko zmienia, ale mona j rwnie dynamicznie modyfikowa. Pozwala to na spowolnienie lub przypieszenie impulsu propagujcego w orodku, co moe mi bardzo ciekawe zastosowania. Przykadowo, trwaj obecnie prace nad wykorzystaniem tego efektu w tzw. optycznych liniach opniajcych, w ktrych prdko propagacji impulsw wiata przez wiatowd ma by regulowana. Pozwoli to na kontrolowanie ilo informacji docierajcych do urzdze optoelektronicznych zajmujcych si obrbk impulsw (detekcj, przeczaniem, multipleksowaniem, itd.). Ma to uniemoliwi zapychanie si tych urzdze, co w konsekwencji wielokrotnie poprawi przepustowo istniejcych ju sieci wiatowodowych. Impuls wiata propagujcy przez orodek materialny nie tylko moe zosta spowolniony, ale moe on nawet by w tym orodku kompletnie zatrzymany. W takim przypadku, moliwe jest zapisanie impulsu na danie w postaci tzw. wzbudzenia spinowego, czyli w postaci odpowiedniej orientacji przestrzennej momentw pdu atomw lub czstek budujcych orodek. Impuls ten moe zosta pniej odczytany z atomw na rozkaz. Bardzo wane jest to, e podczas zapisywania i odczytywania impulsu pomidzy wiatem i orod-

FOTON 108, Wiosna 2010

29

kiem przekazywana jest cakowita informacja o impulsie, w szczeglnoci, o kwantowych wasnociach wiata i atomw. Moliwo transferu kwantowej informacji pomidzy wiatem i orodkiem jest niezmiernie wana, poniewa o ile fotony s dobrymi nonikami informacji kwantowej, to nie nadaj si one do jej przetwarzania. Jednoczenie zmiana stanu kwantowego atomw lub czstek moe by zrealizowana stosunkowo atwo, chociaby poprzez oddziaywania z zewntrznymi polami (polem elektrycznym, magnetycznym i elektromagnetycznym), podczas gdy atomy nie nadaj si do przekazywania informacji midzy dwoma punktami. Poczenia ze sob zalet atomw i fotonw otwiera moliwo przesyania informacji kwantowej na due odlegoci (kwantowe sieci telekomunikacyjne), jak rwnie przetwarzania tych kwantowych informacji (kwantowe bramki logiczne). Rwnie, a moe nawet bardziej intrygujca, co moliwo spowolnienia czy zatrzymania wiata w orodku materialnym, jest umiejtno jego przyspieszania. W eksperymentach z szybkim wiatem, w ktrych efekt ten by obserwowany, prdko grupowa impulsu wiata propagujcego przez orodek bya wiksza od prdkoci wiata w prni. Oznaczao to, e z dwch impulsw, z ktrych jeden rozchodzi si w prni, a drugi w orodku materialnym, do detektora docierao wczeniej maksimum tego drugiego (patrz rys. 3). Moliwo uzyskania prdkoci grupowej impulsu wikszej od c moe stawia pytanie o poprawno Szczeglnej Teorii Wzgldnoci. Czy moliwe jest przesanie informacji z prdkoci wiksz od c?! Okazuje si e nie. Pomimo, e prdko grupowa impulsu szybkiego wiata jest wiksza od prdkoci wiata impulsw rozchodzcych si w prni, to jednak informacja, ktr niesie taki impuls nie moe dotrze do detektora szybciej. Dzieje si tak dlatego, e w obu przypadkach pierwsza cz impulsu zwana prekursorem dociera do detektora dokadnie w takim samym czasie albo nawet pniej w orodku materialnym. Poniewa to wanie prekursor decyduje o tym jak szybko moe by transmitowana informacja, zasada przyczynowoci pozostaje nienaruszona 5 .

Warto zwrci uwag, e wielu naukowcw twierdzi, e moliwa jest transmisja informacji w orodku materialnym szybciej ni w prni. Swoj hipotez opieraj oni na obserwacji, e wspczesne detektory, aby wykry impuls musz zaabsorbowa pewn ilo promieniowania (niezbdne jest, aby pole pod obwiedni impulsu osigno odpowiedni warto). Poniewa warunek ten jest speniany wczeniej w orodkach materialnych z prdkoci grupow wiksz od c, to detektor umieszczony za orodkiem materialnym zarejestruje impuls szybciej ni ten umieszczony w prni. Naley jednak zwrci uwag, e ograniczenie to nie jest ograniczeniem fundamentalnym, a wynika ono ze stosowanej technologii.

30

FOTON 108, Wiosna 2010

Rys. 3. Dwa impulsy promieniowania propagujce przez prni i orodek materialny, w ktrym obserwowane jest szybkie wiato. Pomimo, e prdko grupowa w impulsu w drugim przypadku jest wiksza od prdkoci wiata w prni to i tak prdko, z jak moliwe jest przesanie informacji (prdko prekursora) jest co najwyej rwna prdkoci c

Ostatnim ciekawym, cho na pierwszy rzut oka mniej spektakularnym efektem zwizanym z istnieniem superpozycji stanw kwantowych jest nieliniowy efekt Faradaya. Zjawisko to polega na zalenym od natenia wiata skrceniu paszczyzny polaryzacji wiata liniowo spolaryzowanego podczas jego przejcia przez orodek umieszczony w zewntrznym polu magnetycznym (rys. 4). Poniewa za kt skrcenia paszczyzny polaryzacji odpowiedzialne s superpozycje poziomw energetycznych w stanie podstawowym, efekt ten sta si dobrym narzdziem do badania szeregu mechanizmw tworzenia, ewolucji i wykrywania tego typu superpozycji. Jest to o tyle wane, e superpozycje kwantowe s podstawowym elementem, w oparciu o ktry funkcjonuj kwantowe bity informacji tzw. qubity. Moliwo kontrolowanego wytwarzania okrelonych stanw kwantowych (wytwarzanie qubitw w konkretnym stanie) ma fundamentalne znaczenie dla rozwoju praktycznych zastosowa kwantowej teorii informacji.

Rys. 4. Nieliniowy efekt Faradaya polegajcy na zalenym od natenia wiata skrceniu paszczyzny polaryzacji wiata spolaryzowanego liniowo podczas jego przejcia przez orodek umieszczony w zewntrznym polu magnetycznym

FOTON 108, Wiosna 2010

31

Okazuje si, e nieliniowy efekt Faradaya moe mie rwnie bardzo ciekawe zastosowania. Ze wzgldu na istnienie zalenoci pomidzy ktem skrcenia paszczyzny polaryzacji a polem magnetycznym, zjawisko to moe zosta wykorzystane do pomiarw pola magnetycznego (mierzc kt skrcenia paszczyzny polaryzacji uzyskujemy informacj o nateniu pola magnetycznego). Metoda ta jest tym bardziej dokadna, im duszy jest czas ycia superpozycji w stanie kwantowym. W pewnych specjalnych warunkach superpozycje te mog y setki milisekund (jest to bardzo dugi czas na skal atomow), a wic moliwe s pomiary pola magnetycznego z czuoci porwnywaln z najdokadniejszymi znanymi obecnie metodami magnetometrycznymi. Wielk zalet tej metody jest jej prostota, dziki czemu z powodzeniem moe ona konkurowa z innymi metodami magnetometrycznymi. Z tych wanie powodw w wielu orodkach na wiecie trwaj obecnie prace, ktrych celem jest opracowanie praktycznych zastosowa nieliniowego efektu Faradaya. S to zarwno zastosowania z pogranicza nauki i techniki, jak np. w badaniach biomagnetyzmu (magnetycznej aktywnoci organizmw ywych), w pomiarach sygnaw magnetycznego rezonansu jdrowego czy w archeologii, jak rwnie zastosowania czysto utylitarne np. do wykrywania min gbinowych czy materiaw wybuchowych na lotniskach. Powyej omwilimy oglne warunki, jakie musz by spenione, aby moliwe byo wytworzenie orodkw z koherencj kwantow. Otwarte wci pozostaje jednak pytanie o to, w jakich orodkach materialnych jest to moliwe. Przez dugi czas jedynymi tego typu orodkami byy rozrzedzone gazy. W orodkach takich atomy lub czstki bardzo sabo oddziauj ze rodowiskiem zewntrznym, wic ich kwantowa ewolucja moe by dobrze kontrolowana. Dodatkowo, jeli gazy takie zostan umieszczone w specjalnie przygotowanych pojemnikach lub gdy ich temperatura zostanie znaczco zmniejszona, to czas ycia superpozycji w stanie podstawowym moe dochodzi nawet do setek milisekund. To wanie sprawia, e w gazach moliwa jest obserwacja elektromagnetycznie indukowanej przeroczystoci, wolnego lub szybkiego wiata i nieliniowego efektu Faradaya. Pomimo wielu prb, przez dugi czas nie udao si zaobserwowa omawianych powyej zjawisk w orodkach staociaowych. Wizao si to przede wszystkim z drganiami sieci krystalicznej cia staych. Drgania te sprawiaj, e w orodku pojawiaj si fonony, czyli kwaziczstki, ktre mog oddziaywa z atomami w podobny sposb jak fotony. Poniewa mog one powodowa przejcia pomidzy rnymi poziomami kwantowymi w atomach lub jonach sieci krystalicznej, to s one odpowiedzialne za zanik superpozycji pomidzy poziomami energetycznymi w tych obiektach. Drugim czynnikiem rwnie zwizanym z drganiami jest lokalna zmiana otoczenia, w szczeglnoci pola elektrycznego i magnetycznego, wok atomw lub jonw sieci krystalicznej. Prowadzi ona do zmiany ewolucji stanw kwantowych poszczeglnych atomw

32

FOTON 108, Wiosna 2010

lub jonw, a w konsekwencji do utraty informacji o kwantowym stanie caoci ukadu. Naturalnym sposobem na ograniczenia relaksacji w ciaach staych jest zmniejszenie drga sieci przez obnianie temperatury tych materiaw. Okazao si jednak, e w wielu przypadkach ochodzenie ich nawet do temperatur kriogenicznych nie ogranicza dekoherencji w sposb wystarczajcy do obserwacji efektw dyskutowanych powyej. Dopiero wytworzenie specjalnych matryc krystalicznych, do ktrych domieszkowane s jony pierwiastkw ziem rzadkich albo wygenerowanie w krysztaach diamentw centrw barwnych pozwolio na zaobserwowanie niektrych z tych efektw. Dziki zastosowaniu specjalnych materiaw, ktre cechuje wysoka przerwa energetyczna pomidzy stanem podstawowym i wzbudzonym oraz ograniczeniu istniejcych w nich drga sieci krystalicznej moliwe stao si znaczce wyduenie czasu ycia superpozycji stanw kwantowych, a w konsekwencji wytworzenie orodkw z koherencj kwantowa. Badania nad orodkami z koherencj kwantow s ciekawym i zarazem dynamicznie rozwijajcym si kierunkiem bada wspczesnej fizyki. cz one ze sob takie dziedziny jak fizyka atomowa, fotonika, fizyka ciaa staego, inynieria materiaowa, itd. Badania te z jednej strony dostarczaj wanych informacji o oddziaywaniu wiata z materi na poziomie mikroskopowym, ale rwnie pozwalaj na szukanie efektywnych sposobw wykorzystania kwantowych wasnoci materii w makroskali. Dziki swojej specyfice wpisuj si one rwnie w nurt prac aplikacyjnych. W oparciu o orodki z koherencj kwantow moliwe jest np. skonstruowanie ultraczuych miernikw pola magnetycznego, optycznych linii opniajcych czy optycznych przecznikw wiata.

We wrzeniu 2009 prof. dr hab. Wojciech Gawlik z Zakadu Fotoniki Instytutu Fizyki UJ uzyska grant z Fundacji na Rzecz Nauki Polskiej, ktrego celem jest badanie orodkw z koherencj kwantow. W ramach projektu prowadzone bd badania nad omawianymi w artykule zjawiskami w takich mediach jak rozrzedzone gazy, ultrazimne gazy, wiatowody fotoniczne oraz krysztay diamentw z centrami barwnymi. Oprcz bada podstawowych nad tymi orodkami rozwijane bd rwnie ich zastosowania. W ramach projektu fundowane s corocznie stypendia dla modych doktorw, doktorantw i studentw. Wicej informacji na temat tego projektu mona znale na stronie www.if.uj.edu.pl/team.