Sarmacki kwartalnik

2/2012

monarchia wedug Cata-Mackiewicza

POWRT KRLA
suga doktryn?

ZYGMUNT III WAZA

TRAKTAT KAROWICKI ORSZA 1514

, spis tresci
AKTUALNOCI ____________________________4 PUBLICYSTYKA Marta Machowska Bitwa pod Wiedniem zmarnowany filmowy potencja? ______________________6 Dominik Robakowski Na odsiecz (filmowemu) Wiedniowi _______________________8 dr Zygmunt Jasowski Rozwaania na temat moliwoci restytucji monarchii w Polsce w wietle publicystyki Imci Pana Stanisawa Cata-Mackiewicza i jemu podobnych kresowych szlagonw _____11 Justyna Kulczycka Taczcie. Inaczej zginiecie. _____________________20 mgr Micha Wycilik Pod prd czyli droga do wasnego dworu _______________________24 HISTORIA Oskar Hajder Bitwa pod Orsz 1514 r. _______________________26 Jakub Witczak Zygmunt III Waza suga doktryn? _______________________32 Dominika Wojciechowska Absolutyzm w teorii i praktyce w oparciu o Sze ksig o Rzeczpospolitej Jeana Bodina i okres panowania kardynaa Richelieu _______________________43 ukasz Komorowski Traktat w Karowicach ostatni sukces sarmackiej dyplomacji _____________49 FELIETON Micha Mochocki Marsz pod Wiedniem, czyli nie ma tego zego _______________________31 RECENZJE ______________________54 KONIEC KOCW ukasz Grka Gusa _______________________55

KWARTALNIK SARMACKI nr 2/2012 (grudzie-luty) Redaktor naczelny: Dominik Robakowski robakowski89@gmail.com Zastpca redaktora naczelnego: Marta Machowska martanataliamachowska@gmail.com Redaktor techniczny: Agnieszka Kurasiska agakurasinska@gmail.com Korekta: Michalina Januszewska, Marta Machowska Stali wsppracownicy: ukasz Grka, Micha Mochocki Autorzy tekstw do numeru 2-go: ukasz Grka, Oskar Hajder, Zygmunt Jasowski, ukasz Komorowski, Justyna Kulczycka, Marta Machowska, Micha Mochocki, Dominik Robakowski, Jakub Witczak, Dominika Wojciechowska, Micha Wycilik Zdjcie i ilustracja na okadce: Agnieszka Kurasiska, Doynki w Pysznicy, 2012 r.; prawdop. Alexander Guagnini, Przedstawienie Kraka z Sarmatiae Europeae descriotio, 1581 r. Strona internetowa: www.sarmacja.wordpressy.pl (zakadka KWARTALNIK) Zapraszamy do wsppracy i publikowania na naszych amach. Szczegy na stronie internetowej. Kolejny numer Kwartalnika ukae si 1 marca 2013 roku.

Czoem Waszmociom i Wapannom! Witamy serdecznie w drugim numerze Kwartalnika. Za nami burzliwa jesie wica si z premier naszego (i WASZEGO) czasopisma. Wypada wic zacz od podsumowania naszego debiutu. Przede wszystkim dzikujemy za mie opinie jakie spyny pod naszym adresem. Wida, e Sarmacja potrzebuje swojego miejsca we wspczesnym wiecie i e nasze skromne amy pki co zday egzamin. Kada praca, aby bya dobrze wykonywana, musi mie swj cel. Naszym jest fakt, e istnieje grono ludzi, ktre chce, aby o Rzeczpospolitej pisano i mwiono coraz wicej. Oczywicie, musimy te przyzna si do wielu bdw. Pomijam ju Daniela OLBRYSKIEGO (ktry ni si naczelnemu po nocach do tej pory) i inne literwki. Z niewiadomych przyczyn w finalnej wersji znikny podpisy pod zdjciami, miejscami niekonsekwentnie zoono tekst. C, debiutantom mona pozwoli na wicej. W tym numerze o wyrozumiaoci dla redakcji mowy by nie moe i prosimy o ajanie za kady le postawiony przecinek. Przyjcie Kwartalnika byo ciepe, cho zaznaczy trzeba, e nie docieramy jeszcze do wszystkich chtnych. W zwizku z tym zwracam si z uprzejm prob do naszych czytelnikw o pomoc w rozpropagowaniu czasopisma. Jak to zrobi? Wystarczy powici chwilk czasu i napisa o nas na odwiedzanym przez siebie forum internetowym, wspomnie na blogu, wysa maila do znajomych. Byoby mio gdyby dowiedziay si o nas w wikszym stopniu rodowiska studenckie koa naukowe i inne organizacje historycznie zaangaowane. Piknym gestem dla Sarmacji byoby powieszenie plakatw informujcych o nas na uczelnianych korytarzach, w osiedlowym sklepie czy po prostu na ulicy. A moe Rzeczpospolita Vlepkowa? Sposobw na pomoc jest wiele, podobnie jak wielka byaby nasza wdziczno. Wszak nie chodzi o prywat (przypominam, nie dziaamy komercyjnie Kwartalnik zotwki na oczy nie widzia) jeno o rzecz wspln jake cenn kademu Sarmacie. Istnie bdziemy tak dugo, jak dugo bdziemy mogli liczy na Wasz yczliwo i pomoc. Nie chcemy by tylko gazet, ale Spoecznoci ludzi zakochanych w Sarmacji. W jednym z komentarzy na naszym facebookowym profilu (ktrego popularno bardzo nas cieszy) pojawio si stwierdzenie, e skoro nie ma nas w Empikach to nie istniejemy. Rozumiemy bardzo dobrze uwag autora i ju si tumaczymy staropolskim znaj proporcje mocium panie. Na Empiki jest jeszcze dla nas zbyt wczenie, Kwartalnik narodzi si jako dzieo na poy amatorskie, hobbystyczne. Nie stoj za nami wielkie pienidze (ba, eby stay cho mae!), a jak wiadomo troch ich potrzeba do wydania papierowego czasopisma. Wiemy jednak jakie s realia. Poza tym przejcie na papier rwnaoby si z kosztami dla naszych czytelnikw (w Empikach nie ma darmowych czasopism) i pewnie zmian formuy wydawania (procznik? rocznik?). Jednak jeli jest wrd naszych czytelnikw jaki drukarz lub multimilioner to chtnie nawiemy z nim kontakt. Pki co, chcemy wyrobi sobie dobr mark jako bezpatne czasopismo internetowe. Co bdzie dalej? Niczego nie wykluczamy. Przy okazji pragniemy podzikowa za wszelkie uwagi odnonie Kwartalnika jakie nam zoylicie i mam nadziej, e wymiana zda midzy Redakcj, a czytelnikami bdzie trwaa w najlepsze. Oczywicie, nie musz przypomina, e kady z Was moe zagoci na naszych amach ze swoim tekstem. Serdecznie dzikuj Agnieszcze Kurasiskiej, ktra odpowiada od tego numeru za opraw graficzn Kwartalnika, za podjcie si tego trudnego i odpowiedzialnego zadania. Dzikuj take Michalinie Januszewskiej za pomoc przy korekcie niektrych artykuw. Doczekalimy si take felietonisty w postaci ukasza Grki, ktrego Koniec kocw bdzie stanowi nasz sta rubryk. Skadam take stokrotne podzikowania pozostaym naszym autorom i jednoczenie mam nadziej, e proponowane przez nich teksty przypadn Czytelnikom do gustu. Przypominamy take, e wszelkie aktualnoci ze wiata Sarmacji znale mona na stronie Portalu Sarmackiego: www.sarmacja.wordpressy.pl. Na zakoczenie pozostaje mi przyjemno zoenia Pastwu ycze witecznych w imieniu Redakcji. Pragn yczy kademu z Czytelnikw spokojnych, przeytych z icie staropolskim umiowaniem ceremoniau wit Boego Narodzenia. Niech przeszo i teraniejszo splot si w Wigilijn noc w jedn cao, dajc nadziej na lepsz przyszo. yczymy take udanej zabawy karnawaowej w Zagobowym stylu. Sobie yczymy dosiego roku i utrzymania przy sobie tak znamienitych czytelnikw.

Dominik Robakowski
redaktor naczelny

, aktualnosci
Premiera Bitwy pod Wiedniem
W ostatnim kwartale zdecydowanie najdoniolejszym wydarzeniem zwizanym z Sarmacj bya premiera filmu Bitwa pod Wiedniem. Biorc pod uwag, e na film, ktrego akcja rozgrywa si w czasach Rzeczpospolitej Obojga Narodw przyszo nam czeka 13 lat, za zupenie mao szkodliwy naley uzna fakt, e polska premiera bya opniona wzgldem wiatowej o miesic. Pierwszy pokaz w naszym kraju mia miejsce 12 padziernika. Film dystrybuowany jest w 271 kopiach. Mimo zych recenzji, w cigu pierwszego miesica wywietlania obejrzao go ok. 400000 widzw. Bitwa pod Wiedniem (September Eleven); Wochy, Polska, 2012. Reyseria: Renzo Martinelli Scenariusz: Renzo Martinelli, Valerio Manfredi Wystpuj: F. Murray Abraham (Marek z Aviano), Enrico Lo Verso (Kara Mustafa), Piotr Adamczyk (Leopold I), Jerzy Skolimowski (Jan III Sobieski), Alicja Bachleda-Curu (Eleonora Lotaryska)

Odbudowa Paacu Saskiego Biaoru i Polska ponownie razem?

Moe nie jest to zbyt wiea wiadomo, ale nie mielimy jeszcze okazji o niej informowa. Od kilku miesicy w biaoruskim Internecie trwa powana dyskusja nad przyszym funkcjonowaniem tego pastwa po nieuchronnym upadku rzdw ukaszenki. Nie byoby w tym nic nadzwyczajnego, gdyby nie fakt, e wrd wielu pomysw pojawia si take projekt zawizania konfederacji z Polsk! Inicjatorzy nie ukrywaj szczegw ich marzeniem jest silna, ale szanujca suwerenno Polski i Biaorusi unia gospodarczo-polityczna, ktrej fundamentem bdzie tradycja Rzeczpospolitej Obojga Narodw. Wicej szczegw (by moe napiszemy o sprawie szerzej w kolejnym numerze) znajdziecie na http://arche.by/by/page/ideas/9744. O sprawie informowa take Najwyszy Czas! i portal Kresy.pl.

www.saski2018.pl Stowarzyszenie Saski 2018 rozpoczo akcj spoeczn majc na celu odbudow warszawskiego Paacu Saskiego. Poprzednia inicjatywa (miano j ukoczy w 2009 roku) spalia na panewce ze wzgldu na nowe odkrycia archeologiczne na placu budowy. Obecnie nic nie stoi na przeszkodzie, aby paac ponownie zaj swoje miejsce na Placu Pisudskiego. Zakoczenie prac zaplanowane jest na 11 listopada 2018 roku, czyli na setn rocznic odzyskania przez Polsk niepodlegoci. Najwaniejszym celem na dzi jest wywarcie presji na wadze miejskie, aby wspary pomys finansowo. Wicej szczegw w Internecie.

Bdzie serial o Jagiellonach?

By moe w najbliszym czasie zostanie ogoszona informacja o rozpoczciu prac nad polskim serialem historycznym, opowiadajcym o losach dynastii jagielloskiej. rdem informacji jest Micha Kwieciski producent m.in. Czasu honoru, ktry w rozmowie z Newsweekiem wspomnia o przygotowywaniu takiego projektu dla HBO. Trzymajmy kciuki, aby polski odpowiednik Dynastii Tudorw ujrza wiato dzienne.

Wspomnienie

Husaria przed Paacem Prezydenckim!

Nowy Merkuriusz!

www.facebook.com 26 wrzenia ukaza si najnowszy (smy) numer internetowego Merkuriusza Pospolitego Ruszenia Szlachty Ziemi Krakowskiej. Wicej szczegw znajdziecie na facebookowym profilu czasopisma.

11 listopada 2012 roku przed Paacem Prezydenckim stana warta honorowa peniona przez husarzy. Co ciekawe, nie ma ona nic wsplnego z silnie komentowan w mediach akcj Husaria Przed Paac. Organizatorem listopadowej akcji jest Bartosz Siedlar z chorgwi im. Stanisawa kiewskiego. Miejmy nadziej, e ju wkrtce husaria na stae zagoci na dziedzicu Paacu Prezydenckiego. W zwizku z tym przypominamy o inicjatywie Husaria Przed Paac. Akcj lubi ju ponad 7500 osb. Moemy take przeczyta o niej w padziernikowym Focus Historia (polecamy take teksty Radosawa Sikory). Nasz redakcja wymylia kolejny sposb wspierania akcji pijemy tylko Ciechana.

Stajc u progu koca roku nie sposb nie wspomnie tych, ktrzy w ostatnim czasie nas opucili. Jednym z ju nieobecnych wrd nas jest Bohdan Stupka (zm. 22 lipca w Kijowie, mia 71 lat), wybitny ukraiski aktor, w Polsce znany gwnie z roli Bohdana Chmielnickiego w Ogniem i mieczem (1999 r.) Jerzego Hoffmana. Warto zaznaczy roli wybitnej, za ktr midzy innymi odznaczony zosta w 2000 roku Krzyem Oficerskim Orderu Zasugi Rzeczypospolitej Polskiej. W sumie Stupka zagra jeszcze w dwch polskich filmach - w 2003 roku wcieli si w rol Popiela w ekranizacji Starej Bani, a w 2008 roku zagra w czarnej komedii Krzysztofa Zanussiego Serce na doni. Bohdan Stupka wystpi w sumie w blisko stu filmach, w tym take w rosyjskich produkcjach, midzy innymi w kontrowersyjnym Tarasie Bulbie (2009 r. jeden z ostatnich filmw aktora) czy znanym rwnie u nas Kierowcy dla Wiery. Mia w dorobku ponad 50 rl teatralnych, zwizany by z Teatrem Narodowym imienia Iwana Franko w Kijowie, ktrym rwnie kierowa. W latach 1999-2001 peni stanowisko ministra kultury Ukrainy w rzdzie Wiktora Juszczenki. ***

Papierowy Kwartalnik w krakowskim pubie Sarmacja!

www.sarmacja.krakow.pl Z radoci informujemy, e nasz Kwartalnik mona przeczyta w wersji papierowej w krakowskim pubie Sarmacja. Lokal znajduje si przy ul. w. Tomasza 8. Ze swojej strony moemy go tylko poleca. Za co? Za sympatyczn obsug, klimatyczne pomieszczenia oraz wiele ciekawych inicjatyw, ktre maj w nich miejsce. W menu lokalu nie brakuje piw, nalewek czy miodw pitnych. Nam najbardziej przypady do gustu drinki: Mikstura Zagoby, Rze Chodkiewicza i Potop Szwedzki. Wicej o pubie na stronie www: sarmacja.krakow.pl. Zapraszamy!

Gniew husarii

Jesie upyna pod znakiem filmowych premier. 19 padziernika ukazaa si w internecie 4-minutowa produkcja Gniew husarii, ktry szybko zyska sobie popularno na portalu youtube. Tytuowy gniew nie nawizuje tylko do furii z jak filmowa husaria naciera na szwedzk piechot, ale take do miejsca, w ktrym projekt zosta zrealizowany Zamku w Gniewie. Na ekranie ogldamy Chorgiew husarsk JMCi Pana Mieczysawa Struka, marszaka wojewdztwa pomorskiego oraz ty Regiment. Jeli kto nie widzia, niech koniecznie zobaczy. Polecamy i czekamy na kolejne produkcje!

Moje osobiste wspomnienia z Bohdanem Stupk wi si z festiwalem Ukraiska Wiosna, ktry mia miejsce w 2009 roku w Poznaniu. Jednym z punktw tego byo wanie spotkanie z aktorem, na ktrym miaem okazj by. Dzisiaj jednak nie czas i miejsce by w szczegach wraca do tego wydarzenia... Po wielkim ukraiskim aktorze pozosta mi autograf na filmie Ogniem i mieczem. Pozostao rwnie wspomnienie roli Bohdana Chmielnickiego. Tak intensywne, e dla mnie ju zawsze hetman zaporoski bdzie mia twarz Bohdana Stupki. ukasz Grka

publicystyka
Marta Machowska

Bitwa pod Wiedniem zmarnowany filmowy potencja?

Na premier Bitwy pod Wiedniem wielu kinomaniakw, a take wielu pasjonatw historii oczekiwao z nieukrytym zaciekawieniem. Bdcy midzynarodow produkcj film, stworzony przy uyciu najnowoczeniejszych technologii filmowych, i w ktrym jeszcze wiele rl obsadzono czowk polskich aktorw opowiada mia o wielkim sukcesie polskiego wojska. O bitwie stoczonej pod Wiedniem we wrzeniu 1683 roku, zaliczanej przez niektrych do dwudziestki najwaniejszych bitew w historii, ktre zadecydoway o biegu dziejw. Wreszcie cay wiat mia dowiedzie si o legendarnym dokonaniu polskiej husarii. Plany byy grnolotne. Oczekiwania wysokie. Co jednak nie wyszo. I nie jest to jedna maa wpadka filmowa. Chyba, e wpadk filmow nazwiemy cay film, od scenariusza, przez gr aktorsk i scenografi po to, co wzbudza najwicej emocji: efekty specjalne. Sceptycy z zadowoleniem komentuj: A nie mwilimy?. Entuzjaci prbuj szuka czego, co uratowaoby obraz. Wikszo widzw jednak stwierdza: Miao by dobrze, a wyszo jak zawsze. Historia napisaa nam dobry scenariusz do filmu, ktrego niestety nie potrafiono dobrze wykorzysta. Co najbardziej uderza widza podczas ogldania Bitwy pod Wiedniem, a raczej filmu September Eleven 1683 (Jedenasty wrzenia 1683). Polacy jak zawsze wykazali si spor kreatywnoci przy tumaczeniu tytuu. Odpowied jest prosta: efekty. Fabua filmu si broni jednym argumentem: scenariusz oparty zosta na powieci pt. Linpretaore e traumaturgo (tzn.Wadca i cudotwrca) Carlo Sgorlona, a nie bezporednio na faktach historycznych. Film nie mia by dokumentem opowiadajcym o starciu chrzecijan z muzumanami, a ekranizacj woskiej ksiki. Dlatego niektre elementy mog by nierealne (wilczy towarzysz gwnego bohatera) lub nie zgadza si z prawd historyczn. Szkoda tylko, e film bazuje na prostym schemacie: czarne-biae, zy muzumanin, dobry chrzecijanin. Wita to szczeglnie po postaci Abula, muzumana, yjcego

rdo: www.bitwapodwiediniem.pl

wrd chrzecijan, oenionego z wosk guchoniem dziewczyn. Porzuca j i upokarza, gdy jego wiara jest silniejsza ni mio do wybranki. Co prawda pod koniec filmu podjta jest prba rehabilitacji postaci granej przez Yorgo Voyagisa, jednak po wyjciu z kina mora i tak zostawa ten sam: muzumanie kieruj si tylko wyznacznikami wiary, co prowadzi ich do bestialskich czynw. Chrzecijanie natomiast potrafi wspczu i i za gosem serca. Cay film utrzymany zosta w bardzo powanym nastroju. Zarwno od postaci Kary Mustafy (w tej roli Enrico Lo Verso), jak i Marca DAviano (F. Murray Abraham) bije patetyczno. Przyzna musz, e podobaa mi si gra aktorska Enrico Lo Verso. Stworzony przez niego Kara Mustafa nie tylko wzbudzi sympati, ale take szacunek. Szczeglnie w scenie, w ktrej wierny do koca sutanowi wielki wezyr dumnie szed na mier, na ktr skaza go jego wadca. Posta sutana znw przypomina nam o stereotypie muzumanw bez serca. Tak jak posta Kary Mustafy si wybronia, tak trudno mi powiedzie to samo o postaci Marca DAviniano. Nawrcony po znalezieniu magicznego miecza, czynicy cuda ksidz zmienia losy Europy. To dziki niemu, mona pomyle, chrzecijanie przystpili do walki i wygrali. Posta ksidza DAvinano wydaje si by przerysowana, sztuczna. Szczeglnie, gdy nie bojc si obcych wojsk ca bitw spdza na wzgrzu, a strzay i uderzenia w dziwny sposb go omijaj. Wreszcie dochodzimy do czoowego zagadnienia, jakim s efekty specjalne. Wisienka na torcie. Po midzynarodowej produkcji mona si spodziewa wicej, ni efektw specjalnych sprzed pitnastu lat. Przymknlimy oczy na gumowe potwory w Wiedminie i na powielane konie w Ogniem i Mieczem, usprawiedliwiajc to faktem, e s to produkcje sprzed adnych dziesiciu lat. Jednak na efekty w Bitwie pod Wiedniem przymkn oczu si nie da, nawet jeli by si chciao. Papierowe makiety miast, sztuczna krew, dorabiane komputerowo wystrzay. Nic z tych rzeczy nie jest w filmie takie, jakie powinno. Hitem dla mnie bya magiczna lornetka. Powstrzyma si nie mog przed opisaniem tego cuda XVII-wiecznej techniki. Scena w filmie: armia turecka oblega Wiede. Wojska wiedeskie wraz z dowdcami stoj na murach miasta. Wszystkich niepokoi imponujca ilo muzumaskich wojsk ustawiona dookoa miasta. W tym momencie kto wyjmuje lornetk i podaje j Jerzemu Franciszkowi Kulczyckiemu (w tej roli Wojciech Mecwaldowski). Widz, patrzc oczami Kulczyckiego widzi pdzce w oddali wojska Jana III Sobieskiego. Emocje

rosn, kady przygotowuje si do sawnej szary polskiej husarii. Take postacie filmowe wymieniaj midzy sob niedowierzajce, aczkolwiek radosne komentarze: To polski krl! To Jan III Sobieski. I kiedy ju chcemy obejrze przebieg wielkiej bitwy, akcja przenosi si, o ile mnie pami nie myli, do paacu w Linz, gdzie cesarz Leopold Habsburg spotyka si z Janem III Sobieskim. Nie wiem, jak due przyblienie miay nowoytne lornetki, jednak nie wydaje mi si, by pozwalay na dojrzenie czego, co znajduje si ze dwa dni drogi od punktu obserwacyjnego. (Jeli faktycznie akcja toczya si w Linz, odlego ta wynosiaby okoo 180 kilometrw). No c, cud techniki czy filmowa wpadka? Jak ju jestemy przy temacie polskiej husarii. Czy si chce tego czy nie, husaria staa si jednym z polskich symbolw narodowych, ktre przypominaj nam o dawnej wietlnoci i wielkoci naszego pastwa. Dlatego liczyam, e ukazana w filmie akcja zrobi wraenie. Kiedy odwleczono atak o adnych kilkanacie minut i wreszcie widz si jej doczeka, mg czu niedosyt, wrcz rozczarowanie. Scena nie robi adnego wraenia i nie wzbudza emocji. Jest krtka i zupenie niewidoczna. Polski krl, Jan III Sobieski (grany przez Jerzego Skolimowskiego) w filmie wykreowany zosta na gbura jakich mao. Role polskich aktorw czsto zminimalizowane zostay do granic. Znamienny jest przykad Borysa Szyca, uznawanego przez wielu za jednego z czoowych polskich aktorw modego pokolenia, ktry w filmie Bitwa pod Wiedniem pojawi si moe cztery razy, wymawiajc przy tym a jedn kwesti. eby tego byo mao, w tym momencie ma zaoony na gow hem, wic i tak trudno go rozpozna. Trudna do oceny jest dla mnie rola Piotra Adamczyka. Wykreowana przez niego posta Leopolda Habsburga jest na pewno przerysowana, ze zbyt du , wedug mnie, dawk komizmu. Jednake, sam gr aktorsk Adamczyka uznaj za dobr, a zagrana przez niego z nutk humoru posta moe pozytywnie odznacza si na tle patetycznoci caego filmu. Oprcz Adamczyka, Skolimowskiego czy Szyca w filmie moemy oglda, w mniejszej lub wikszej iloci scen, Alicj Bachled-Curu i Daniela Olbrychskiego. Mimo tych polskich akcentw, ma si wraenie, e w filmie reklamowanym jako polskie zwycistwo, ktre odmienio bieg dziejw, polski kontekst zosta potraktowany bardzo marginalnie. Polacy wpadaj w jednej trzeciej filmu, ratuj Europ i wracaj do swojej dzikiej, odlegej ojczyzny. C, raczej nie tego spodziewa si polski widz.

publicystyka

Dominik Robakowski
(filmowemu) Wiedniowi

Na odsiecz

Dno, Najgorszy film w historii, powd do wstydu - to tylko kilka z komentarzy, ktrymi okrelono na portalach internetowych Bitw pod Wiedniem. Co najzabawniejsze, wiele z nich ukazao si jeszcze przed premier filmu. C mg zrobi w takiej sytuacji Sarmata? Nic innego, jak sprawdzi czy diabe rzeczywicie taki straszny jak go maluj. Po pierwsze musimy uwiadomi sobie, e dystrybutor filmu wprowadzi nas w bd. To co zobaczyem w kinie nie jest bowiem opowieci o bitwie pod Wiedniem, co hagiograficznym freskiem o bogosawionym Marku z Aniano (w tej roli, jak zwykle znakomity, F. Murray Abraham). Cay film koncentruje si na korespondencyjnym pojedynku midzy wspomnianym mnichem a Kara Mustaf (Enrico Lo Verso). Jest to w zasadzie starcie dwch wiatw. Marek to czowiek peen pokory, ktremu odkrycie Boego planu zajmuje sporo czasu. Kara Mustafa stanowi jego alter ego. Podobnie jak mnich, dostrzega mistyk wiata (prorocze sny swojej ony), niemniej bdnie j interpretuje. Waniejsz wartoci jest dla niego sia. Nie da si ukry, e to kwestia wiary stanowi centralny punkt opowieci. W wielu recenzjach stawiane jest to jako najpowaniejszy zarzut. Tak, Bitwa pod Wiedniem nie jest filmem neutralnym, co definitywnie pozbawia j szans na zostanie megaprodukcj, ktre to ceni sobie wszelkiego rodzaju poprawno polityczn. Sposb w jaki ukazano rnice midzy chrzecijastwem i islamem wydaje mi si najciekawszym elementem produkcji. Wbrew medialnym donosom nie miabym odwagi stwierdzi, e jest to film islamoerczy - ani Kara Mustafa, ani inni przedstawiciele wiata islamu nie przypominaj hord Mordoru (no moe z wyczeniem Tatarw). Owszem, s to przeciwnicy jednake nadal ludzie, z ktrymi do koca Marek prbuje negocjowa. Islam urasta tutaj do miana religii brutalnej (wtek Abula), ale brutalno ta wynika z konsekwencji w wypenianiu prawa. Chrzecijanie take nie zostali odmalowani posgowo (np. rzdny cudu motoch napierajcy na Marka w kociele, prba linczu na Abulu). Reyser nie ukrywa, e chce opowiedzie o korzeniach animozji midzy islamem i chrzecijastwem. Angielski tytu filmu - September Eleven ewidentnie na to wskazuje. Najwicej potwierdzenia znajduje to w finaowej sekwencji, w ktrej syn Kara Mustafy idzie na wprost drewnianego krzya, co zdaje si zapowiada konfrontacj obu cywilizacji. Gdyby sprawa nie bya powana, moglibymy

rdo: www.bitwapodwiediniem.pl

zaartowa, e Jan Sobieski nie tylko odpowiada za rozbiory, ale take za zamachy z 11 wrzenia 2001 roku. Gotw jestem nawet broni angielskiego tytuu filmu (jak pamitamy bitwa rozegraa si de facto 12 wrzenia), jeli za punkt kulminacyjny uznamy rozmow midzy Kara Mustaf i Markiem wieczr przed starciem. Wszak to jedyna scena, w ktrej dwaj antagonici staj naprzeciw siebie twarz w twarz. Jak rne s ich postawy! Marek - cakowicie oddany Boej woli, nie ma innych argumentw poza swoj gbok wiar w wynik bitwy. Kara Mustafa uwaa go za szaleca, gotw jest walczy z Bogiem lub bez niego (o pysze wiadczy pozostawienie w Stambule talizmanu). Tak, oto fina hagiograficznej opowieci - sama bitwa jest ju jedynie niezbdnym dopenieniem opowieci. Tytuowa batalia nie porywa i jest chyba najsabsz czci filmu. Wiele w niej chaosu, mao za to rozmachu. Niektre ujcia przypominaj amatorskie filmiki realizowane przez naszych rekonstruktorw kilka lat temu! Niestety, nie ogldamy husarskiej szary. Sposb w jaki walczy nasza konnica moe wprawi w zdziwienie. Niemniej, moment, w ktrym husaria wkracza do obozu tureckiego daje nam posmak prawdziwej uczty. Niestety, tylko posmak! Ciekawszym i niejednoznacznym wtkiem wydaje si by historia Abula (Yorgo Voyagis). Spotykamy go jako sympatycznego, prowadzcego spokojny ywot odludka. Sam Marek z Aviano widzi w nim przyjaciela. Wszystko zmienia si jednak wraz z pocztkiem wojny. Oddanie religii sprawia, e gotw jest skaza swoj ukochan na pohabienie. Postawa Abula przypomina chyba o najwaniejszej (zdaniem reysera) rnicy midzy chrzecijanami i muzumanami. Ci ostatni s bezwzgldnie wierni prawu, w czym przypominaj spr Apostow z konserwatywnymi ydami na pocztku naszego tysiclecia. Abul wypowiada wane zdanie mwice, ze wiara jest dla niego waniejsza ni mio. Pewnie wikszo z nas przeklnie go tak jak jego niema ona (lub oskary reysera o rasizm), jednake patrzc z innej perspektywy, powinnimy zada sobie pytanie jak wiele my sami jestemy w stanie powici dla wasnych przekona. Bitwa pod Wiedniem zadaje wic uniwersalne pytanie o to, co w yciu najwaniejsze. Gdzie jednak w filmie znalazo si miejsce dla Polakw? Ze smutkiem naley stwierdzi, e nie s oni centralnymi postaciami. Pojawienie si Jana Sobieskiego to zwrot akcji i nie da si ukry, e na kadym z nas widok uskrzydlonego wojska

publicystyka
moe robi wraenie (jak dawno nie widzielimy go w kinie!). Bardzo adnie ukazany zostaje kontrast midzy polskim monarch a pludrackimi ksitami. Polacy w filmie staj si czym na ksztat narzdzia Opatrznoci. Szkoda jedynie, e Opatrzno zaczyna dziaa dopiero po jakich 60 minutach od rozpoczcia seansu. Spord aktorw naley wyrni Piotra Adamczyka wcielajcego si w cesarza Leopolda. Grana przez niego posta jest przerysowana (a takim tchrzem austriacki monarcha nie by), niemniej wprowadza do filmu sympatyczny humor, ktry rozadowuje oglny patos. Eleonora Lotaryska (Alicja Bachleda-Curu) wydaje si by postaci troch doklejon do filmu - by moe w adaptowanej ksice jej rola jest waniejsza. Bitwa pod Wiedniem mogaby spokojnie oby si bez jej wtku. Oczywicie, nie ma sensu pisa o grze Szyca i Olbrychskiego, ktrych ogldamy moe przez jakie 15 sekund. Oczywicie, nie bybym sprawiedliwy, gdybym nie zauway licznych minusw produkcji. Tym, co dyskwalifikuje film przede wszystkim, s efekty specjalne. Rzeczywicie, stoj one na amatorskim poziomie i nic nie jest w stanie tego faktu zmieni. Mona wrcz rzec, e film duo by bez nich zyska. Latajce jak komary kule armatnie, kwadratowa sceneria Wiednia i Stambuu, komputerowy wilk, kometa wielkoci ksiyca - to wszystko moe ni si po nocach. By moe za kilka lat, gdy zapomni si o roku, w ktrym film powsta, spojrzy si na niego yczliwiej? Wikszych zastrzee nie mona mie za to do oprawy muzycznej. Moe nie s to kompozycje, ktre zostaj silnie w pamici, niemniej z pewnoci nie przeszkadzaj w odbiorze filmu. O realiach historycznych w filmie napisano ju wiele. Pomijam kwestie, ktre da si jako obroni zaoeniem artystycznym (np. obecno krzya papieskiego z XX wieku). Katalog bdw niewybaczalnych jest jednak pokany i pada na rne paszczyzny mwienie do polskiego krla po nazwisku, uczynienie Bawarii krlestwem, arwki w cesarskich yrandolach... Wymienia mona dugo. Mimo tego moje wraenia nie s najgorsze, ale jedynie mieszane, bowiem mao kto zwraca uwag, e film jeszcze wicej do pamici o bitwie wnosi ni zaciemnia. Trzeba to stwierdzi z przykroci, ale Polacy o Wiedniu nie wiedz nic! Jeli w gowie modego widza pozostanie chocia kilka padajcych w filmie nazwisk - moemy mwi o sukcesie . Jako mionicy Sarmacji musimy cieszy si, e Bitwa pod Wiedniem w ogle powstaa. Moemy ten film krytykowa (bo jest za co!), ale nie da si ukry, e zrobi on dla zainteresowania Sarmacj wicej ni kilkadziesit ksiek historycznych. Szczerze mam nadziej, e ta hagiograficzna ba mimo wszystko przypadnie do gustu, ktremu z uczestnikw szkolnych wycieczek. A co my moemy zrobi? Przede wszystkim nie moemy jako przesadnie wybrzydza i zmienia synnej maksymy Sobieskiego na Przybylimy, zobaczylimy, Bg zapaka. Teraz moe by ju tylko lepiej. Musimy tylko speni jeden warunek nie wpuszcza do kraju woskich panw od efektw specjalnych. Barbara Radziwiwna, autor nieznany

dr Zygmunt Jasowski Rozwaania na temat moliwoci restytucji monarchii w Polsce w wietle publicystyki Imci Pana Stanisawa Cata-Mackiewicza i jemu podobnych kresowych szlagonw.
Pij za dom Radziwiw, ktry od tak dawna przeszoci naszej suy Jzef Pisudski, Niewie, 26 padziernika 1926
Wstp czyli apel o przywrcenie godnoci Majestatowi Rzeczpospolitej Polskiej Powinienem zacz od szabli-karabeli, bo to jest bro godna Sarmaty, ale zaczn i skocz na pirze. W kocu jak si walczy o spraw dla Sarmatw tak wan - jak monarchia - to kada bro jest dobra. Tym bardziej jeli jest z gry wiadomo, e piro jest nie tylko dobre, ale wrcz wietne, to dlaczego nie robi z niego uytku i pisa ile wlezie. Takim tgim pirem operowa Stanisaw-Cat Mackiewicz - czoowy monarchista II Rzeczpospolitej. W rodowisku historykw, i to nawet za czasw PRL-u, Mackiewicz by czytany z uwag cho nie wszystkie jego dziea byy dostpne. Dzi kiedy Polacy znowu wicej mwi wolnym gosem wolno ubezpieczajcym, sowa, myli i idee Stanisawa Cata-Mackiewicza oywiaj debat o przyszym ustroju Polski naszych marze i snw. mi z zacietrzewieniem twierdzi, e liczba zwolennikw monarchii w Polsce jest dzi duo wiksza ni mogoby si nam zdawa, i ronie w przyzwoitym tempie. Wielu o tym nie mwi gono, bo nie wypada na takim stanowisku, ale yje tym na codzie. Pki co tron ostatniego krla Rzeczpospolitej zdobi francuski Wersal czekajc na upadek republiki i powrt polskiego monarchy na nalene mu krzeso. Idea ta znajduje poklask wrd coraz szerszych rzesz po sarmacku mylcych Polek i Polakw, ktrzy dumni z historii kraju, ktry uchowa si od rewolucji gilotyny, i wyszed, poturbowany co prawda, ale jednak, z okoww nazistowsko-bolszewickiej zarazy, i dzi z zazdroci patrzy na krlewskie parady w Londynie, Kopenhadze czy Sztokholmie. Jest to pragnienie - a nawet danie - uzasadnione, gdy od czasw odzyskania niepodlegoci w 1918 nie zdoalimy

rdo: www.bitwapodwiediniem.pl

10

11

tego ambitnego planu urzeczywistni. Pod koniec I wojny wiatowej monarchie raczej upaday ni si rodziy. W roku 1917 upada rosyjska monarchia Romanowych, a w 1918 habsburskie Austro-Wgry oraz hohenzollernowskie Niemcy. Naley pamita, e Polska nie tylko nie odrodzia si jako pastwo monarchiczne, ale wrcz o may wos nie staa si u progu niepodlegoci Polsk Ludow, a w roku 1920 nawet republik rad. Bitwa Warszawska pogrzebaa marzenia Sowietw o rewolucji europejskiej na nastpne 24 lata. Ale nawet w tych trudnych warunkach tgie gowy pracoway jeli nie o przywrcenie monarchii w Polsce to przynajmniej o ocalenie tego co po niej pozostao, cho przecie wiadomo byo e nastroje w Europie byy rewolucyjne - palono dwory, paace, cerkwie i kocioy, dzielono majtki, mordowano ziemiastwo i kler. Tak wic dzi, kiedy pozycja wyjciowa Polski jest o wiele lepsza naley pisa, mwi i z powag rozprawia o systemie monarchicznym w Polsce wieku XXI, i... ratowa spucizn dawnej I Rzeczpospolitej, mylc cigle o reaktywowaniu monarchii w Polsce. Monarchia jest dzi bowiem mniej mrzonk ni bya w latach 20-tych XX wieku. Szanse na monarchi w okresie II Rzeczpospolitej: sukcesy, bdy i poraki Trzeba na pocztku zaznaczy, e na fali rewolucyjnych nastrojw szanse na restytucj monarchii byy, ale w duym stopniu zaleay od dojrzaoci wieloetnicznego spoeczestwa polskiego, nie tylko samych Polakw. Zdawa by si mogo, e rozpad trzech monarchii zaborczych naraz stwarza wrcz idealne warunki do odbudowania krlestwa w Polsce w granicach sprzed 1772 roku. Jednake znkane wojnami i rewolucj masy Europy stosunkowo atwo daway si zapa na demagogiczne hasa sowieckiego systemu, ktry dopiero wtedy tylko co zacz pokazywa swe zby. Zbyt gbokie w masach byo przekonanie, e nowy ad spoeczny proponowany przez sowiety uczyni wiat bardziej ludzkim. Zreszt od pocztku obiecywa on zote gry w ramach programu powszechnej urawniowki. Kiedy w latach 30-tych przyszo opamitanie, byo ju za pno na odwrt. Rosja Sowiecka staa si pastwem godu, ndzy, terroru i osawionego archipelagu guag, zdolnego uwizi kad niemal dusz w Europie. W latach 20-tych Europa nie wiedziaa jeszcze, albo nie chciaa wiedzie, czym jest to nowe zo. Zachwycano si wtedy socjalizmami i faszyzmami, panowa nawet pewien spoeczny onanizm - zapa do ksztacenia si w nowinkach. A wtedy wanie mona byo zarwno bolszewiz-

rdo: NAC

Jzef Pisudski, autor R. Sennecke, 1928 r. mowi jak i nazizmowi ukrci eb. Rzecz w tym, e wikszo obywateli wielonarodowego pastwa jakim bya II Rzeczpospolita, nie miaa gbszego zrozumienia o co w tym caym powojennym baaganie chodzi. Polska midzywojenna (1918-1939) miaa jednak wiele wybitnych jednostek, ktrych dzisiejszej Polsce jest definitywnie brak. Nazwiska politykw II RP s dobrze znane ogowi, ale ju nazwiska dziennikarzy duo mniej. Trzeba jednak pamita, e prasa przedwojenna miaa przemony wpyw na bieg wydarze politycznych i moe szkoda, e nawet polityk tego formatu co Jzef Pisudski, nie zdawa sobie w peni sprawy z potgi prasy, gdy to ona wanie najbardziej jak zauway Mackiewicz - psua mu reputacj. No tak, wyglda na to e wytrciem Mackiewiczowi piro z rki i zaczem kreowa wasne pogldy posugujc si komputerow klawiatur Catowi niedostpn. Pomylaem jednak, e Cata nie ma wrd nas, a problem monarchii dalej nad Polsk wisi, wic postanowiem si wtrci. Jest to sprawa pilna, bo krl nam jest potrzebny niezwocznie by zastopowa nielegalne nobilitacje praktykowane przez rne samoistnie powstae organizacje, ktre dodaj niewtpliwie spoeczestwu kolorytu, ba nawet robi z tego kabaret. Tu apel: Kochani zostawmy nadawanie szlachectwa na pniej. Najpierw koronacja, a potem reszta! Nie o herb i kontusz tu tylko chodzi, ale o ustrj Rzeczpospolitej i gatunek czowieka! Dlatego te zgadzam si z panem Stanisawem Michalkiewiczem, ktry uwaa, ze problemem Polski jest brak szlachty; Polska przestaa wytwarza szlacht.

Wiem, e Stanisaw Cat-Mackiewicz straci nadziej, e za jego ycia bdzie wolna Polska, a c dopiero monarchia. Wielu, ktrzy emigrantami nigdy nie byli (nie wiedz co to nostalgia), a take ci z emigracji londyskiej, ktrzy nie mog mu wybaczy, e wrci do kraju pod komun, no i tego Londyniszcza. A przecie Polakw w Anglii ju nikt wtedy nie potrzebowa - Poles go home to byo popularne haso naszych sojusznikw. Ale jestem niemal pewny, eby gdyby Cat dzi y, to by dalej spiskowa na rzecz monarchii. Nie zapominajmy, e za swoje pogldy wyldowa kiedy w Berezie Kartuskiej. No, ale przecie dzi mamy woln Polsk, wic Mackiewicz mgby co najwyej dosta poajank, od takich gigantw sejmowych jak Palikot i Niesioowski; ten pierwszy najprawdopodobniej skarciby go za brak poparcia dla marichuany, gumowych czonkw i seksualnych dewiacji, a Niesioowski, wiadomo, posaby Cata do domu wariatw, tego osawionego miejsca, do ktrego sam przynaley, i gdzie posya wszystkich oponentw politycznych. A Cat, c, by polskim patriot, zawsze przedkada Zamek w Niewieu ponad wszystkie muzea wiata, a Litw, Wilno i Radziwiw, zachowa gboko w sercu do koca swych dni. Zmar w gomukowskiej Polsce (tej samej, w ktrej ja miaem si niefart urodzi), by pamitny rok 1966, rok tysiclecia Chrztu Polski. Rzeczpospolitej potrzebni s dzi Mackiewicze. Ten brak jest wyczuwalny. Widz jednak wielk gwiazd innego Pana S.M. czyli Stanisawa Michalkiewicza, te Litwina z nazwiska, o pirze wyostrzonym. Naturalnie polityk robi politycy, ale te dziennikarze rnej maci. Andrzej Micewski, ktry uwaa Cata za wybitnego dziennikarza i niezbyt powanego polityka (bd!-Z.J.), do grona najlepszych publicystw okresu midzywojennego zalicza m.in. Stroskiego, Koskowskiego, Niedziakowskiego, Srokowskiego, Studnickiego i kilku innych, ale na poczesnym miejscu umieci wanie Stanisawa Mackiewicza . O dziwo pomin Adolfa Nowaczyskiego, ktrego Cat wspomina. By moe Stanisaw Cat Mackiewicz nie dla wszystkich jest najwikszym z najwikszych, ale dla mnie (i to mimo popenionych bdw) na pewno jest. Nie mog zapomnie, kiedy z wypiekami na twarzy wertowaem jako 25-latek wileskie Sowo w warszawskiej CBW. Cat by moim guru, jego brat Jzef te, ale pniej, ju w Baden koo Wiednia. Skd si wzia wielko Stanisawa Cata-Mackiewicza, i na czym ona polegaa, tym teraz chciabym si zaj.

Kady Sarmata XXI wieku powinien czyta Mackiewicza (a take Mickiewicza i Sienkiewicza) podobnie jak si czyta Bibli w kwestii naprawy ducha i osigniecia zbawienia wiecznego. Porwnywanie tych dwch kategorii pimiennictwa ma sens poniewa konserwatyzm polski zawsze na pierwsze miejsce wysuwa dogmat, e ycie spoeczestwa winno by regulowane zasadami religii. Na przykad Karol Estreicher widzia w spoeczestwie organizacj do doskonalenia duszy ludzkiej, a pastwo za pomocnicze w stosunku do ideau religijno-etycznego . Nie trudno jest zrozumie, dlaczego ludzie ze rodowisk konserwatywnych byli tak wrogo nastawieni do Rosji Sowieckiej, ktra bya cakowitym zaprzeczeniem tego dogmatu. W rodowiskach lewacko-liberalnych sowo dogmat stao si z czasem brudnym sowem. Na jakkolwiek opini, ktra ma solidne podstawy ludzie wyzwoleni z atwoci wielk odpowiadaj: ach, to dogmat. I dyskusja jest skoczona. Bg z diabem nie mog znale wsplnego jzyka, a to jest akurat normalne, bowiem konserwatyzm polski uwaa, e spoeczestwa ludzkie s tworem najwyszej woli rzdzcej (t.j. Boga Z.J.), a ich celem jest cel metafizyczny. Tylko diabe mgby w peni odpowiedzie, co byo celem spoeczestw modelowanych na mod sowieck. W karierze Cata-Mackiwicza istotne byo uzmysowienie sobie, e diabe istnieje w formie spoecznej realizowanej z entuzjazmem przez ludzi radzieckich (homo sovieticus). Zada sobie on nawet ten trud by raj diabelski zobaczy na wasne oczy zanim Polacy mogli go dowiadczy na wasnej skrze u siebie po 22 lipca 1944 roku. Jakby nie patrze na Stanisawa Mackiewicza, to by on prawdziwym objawieniem prasowo-politycznym przedwojennej Polski, geniuszem pira. Urodzi si w stolicy carskiego imperium, St. Petersburgu 18 grudnia 1896 roku. Rodzina Mackiewiczw bya ju od dawna szlacht bez dworu i ziemi, ale dalej kultywujc stare tradycje ziemiaskie. Zoliwi powiadaj, e jedyn ziemi jak Stanisaw Mackiewicz posiada bya ziemia doniczkowa. Ale bya te rodzinna pami, e Mackiewicze, podobnie jak Reytanowie, od wiekw suyli wielkim Radziwiom. Brak dworu i majtku nie stanowi jednak przeszkody do walki o ziemi tych kresowych szlagonw, ktrzy j utracili, bd byli zagroeni jej utrat. Jak na rodzin szlacheck przystao, Mackiewicze cenili wag wyksztacenia i dobrego wychowania, ktre tak bardzo si pniej przyday niepodlegej Polsce. Tote w latach 19161924 studiowa Stanisaw Mackiewicz prawo w Wilnie i Warszawie, z przerw na sub wojskow

12

13

Stanisaw Cat-Mackiewicz
w latach 1919-20. Od roku 1922 do wybuchu wojny w roku 1939 wydawa w Wilnie konserwatywny dziennik Sowo wok ktrego zdoa skupi wielu wybitnych pisarzy: Kazimier Iakwiczwn, modego Konstantego Ildefonsa Gaczyskiego (tego co za PRL-u napisa niedoszy hymn Ukochany kraj, umiowany kraj), T. Bujnickeigo, i wielu innych. Ale eby utrzyma pismo potrzebne byy finanse, i tu w sukurs przyszed serdeczny przyjaciel Mackiewicza, Jan Tyszkiewicz (z ktrym si, nota bene, Cat czsto nie zgadza), a po jego mierci, i a do momentu samowystarczalnoci Sowo pomagali utrzyma - Artur Potocki, Eustachy Sapieha i Albrecht Radziwi . W oczach ludzi o mentalnoci socjalistycznej konserwatyzm wszelkiej maci by anachronizmem, skazanym na zagad. Nota bene, zupenie przeciwn sytuacj mamy dzi - to konserwatyzm ma przyszo, a socjalizmy i komunizmy schodz do grobu. Nie naley si dziwi, e polsko na Kresach, reprezentowana przede wszystkim przez szlacht i ziemiastwo (ale nie tylko), u progu niepodlegoci Polski, zorganizowaa si instytucjonalnie. Istniay przecie realne zagroenia: utrata majtku, ycia, zdrowia, a nawet zagroenie dla wielowiekowej cywilizacji polskiej na Kresach, nie wyczajc upadku wieo odrodzonego pastwa. Aczkolwiek ugrupowania konserwatywne istniay w caej Polsce, jednak to wanie konserwatyci wilescy najbardziej zbliali si do bardzo niepopularnego w rodowiskach prawicowych Naczelnika Pastwa, Jzefa Pisudskiego. Mona by ca spraw uzna za paradoksaln. Oto mamy czowieka, ktry uchodzi w oczach socjalistw, lewicy i ziemiastwa za typowego reprezentanta formacji socjalistycznej. W oczach socjalistw konserwatyzm by anachronizmem skazanym na zagad, ale Pisudski, o dziwo, ewoluuje politycznie wanie w kierunku zachowawczym. Jednoczenie dla nowoczenie mylcych ludzi Dmowskiego Pisudski to zarwno czowiek czerwonych, jak i polityczny anachronizm. Czy naprawd Pisudski by postaci anachroniczn z XIX wieku, socjalist z wyrachowania czy przekonania (tow. Wiktor), a moe wielkim mem stanu, ktry kategoriami partyjno-grupowymi w ogle nie operowa - budowniczym pastwa, krtko mwic(?). Cat-Mackiewicz nie zawaha si nazwa Pisudskiego Konradem Wallenrodem polskiego socjalizmu. I jest w tej ocenie wielka intuicja, ktrej zabrako jego wspczesnym. Wypada przeledzi opinie Cata-Mackiwicza na ten temat, z ktrych wynika, e Pisudski by bacznie obserwowany przez rodowiska konserwatywno-ziemiaskie. Naturalnie Pisudski z czasw walk w PPS-Frakcji Rewolucyjnej, czasw akcji pod Bezdanami, by dla k zachowawczych czerwonym terroryst, bd te pospolitym bandyt nie szanujcym prawa. Jednak, jak zauway Cat, ten sam Pisudski widzc zrewolucjonizowane masy, zdolny by przej wadz od Rady Regencyjnej (ciaa zaborczego), od konserwatysty Zdzisawa Lubomirskiego, ale nie od socjalisty Daszyskiego z lubelskiego PPSD-owskiego rzdu. Wedug Mackiewicza, brygadier Pisudski mia si zjawi w gabinecie prezydenckim na ratuszu ju w 1915 i odezwa si w takie oto sowa: Ja myl, e my we dwch moglibymy rzdzi Polsk . Na co Lubomirski mia odpowiedzie: Do tego potrzeba, bymy mieli wzajemnie do siebie zaufanie, ot pan mnie zna, a ja pana nie. - Ksi pewno myli, e jestem socjalist - odpowiedzia Pisudski. To by pierwszy, bardzo wczesny, znak dany przez Pisudskiego konserwatystom: z socjalist Pisudskim mona rozmawia nawet o monarchii. Ale wydaje si, e na opinii o Pisudskim bardzo musiaa zaway jego filozofia czynu - walka zbrojna. Oto klasy patriotyczne i wyedukowane dawnej Polski przyjy do wiadomoci, e Sobieskim, Chodkiewiczem czy Czarnieckim w tych czasach jest i moe by jedynie Pisudski, tylko on moe obroni polskie dwory i paace na Kresach i star polsk kultur i jej system wartoci. A jednak nie udao mu si odzyska wszystkich ziem, i z tego wzgldu, i cakiem nie zasuenie, Poznaniacy dokuczali mu zdaniem wypowiedzianym niegdy na zamku w Krniku przez hrabiego Wadysawa Zamoyskiego, kolekcjonera pasw suckich: Panie Naczelniku, ale Suck nie naley do Polski. Naturalnie w duej czci wasno polska znalaza si w wyniku Traktatu Brzeskiego poza tzw. kordonem, ale czy bya to wina Pisudskiego? Nic dziwnego, ze utrzymanie wpyww na pozostaych przy Polsce terenach byego Wielkiego Ksistwa Litewskiego konserwatyci wilescy skupieni wok Sowa widzieli tylko w stworzeniu federacji z Polsk. To wanie w t koncepcj Pisudski wicie wierzy. Z perspektywy czasu wydaje si zupen oczywistoci, e tylko Pisudski i konserwatyci mieli racje, gdy tylko oni na pierwszym miejscu stawiali wyszo interesu pastwowego ponad interesem partii czy jednostki. Nie naley si wiec dziwi, e zarwno Pisudski jak i konserwatyci dyli do stworzenia pewnej rwnowagi w pastwie, ktra zdolna byaby stonowa spoeczny radyklizm i endecki nacjonalizm. Krytyka endecji przez konserwatystw bya jednak duo agodniejsza, gdy wielu ziemian zasilio jej szeregi; krytykowano metody dziaania, a nie doktryn nacjonalistyczn. Pisudski jako zwolennik idei jagielloskiej, idei pastwa wielonarodowego sta do ostro na pozycjach antynacjonalistycznych, nie zapomina jednak o destrukcyjnych spoecznie dziaaniach lewicy. I tu wanie schodz si drogi Pisudskiego z Mackiewiczem, szlaki yciowe dwch ubrw kresowych. Mackiewicz mia do konkretn opini na temat dziaa endekw, a jeszcze bardziej postendekw (bez Dmowskiego): Ju nie doktryna Dmowskiego, ale jej dekadencja, jej wynaturzenie, bo przekonanie, e ziemie, ktre nie s zaludnione przez ludno etnicznie polsk, nie s waciwie ziemiami polskiemi, zaczyna mie prawo obywatelstwa. Tutaj ju ostatecznie koczy si Sienkiewicz Dzikich Pl i witej mudzi, koczy si Mickiewicz, Rzewuski, Pol, koczy si kiewski, Chodkiewicz, Sobieski - wszystko co byo wielkie. Nie bez racji konkludowa Mackiewicz, e w tej czci Europy musi powsta silny twr pastwowy pod hegemoni Polakw, ktry zdolny byby utrzyma si pomidzy Rosj a Niemcami. Polska w jej etnograficznych granicach na taki projekt bya wwczas za saba. Dla Mackiewicza paac, dwr i dworek kresowy byy nieodzowne dla wielkiego zwycistwa w walce z barbarzystwem Rosji oraz dla powstania silnego pastwa. Na przeszkodzie staa nie tylko polityka Rosji i Niemiec czy bolszewizm spoeczny, ale rwnie polscy nacjonalici, ktrzy zapominali e terytorium wczesnej Polski byo zamieszkae przez liczne narodowoci, ktre naleao pozyska dla idei monarchii. Mackiewicz nie kry osobistego przekonania, e Polska moe osign status mocarstwa wycznie w drodze ekspansji. Jednake przeszkod do osignicia tego celu jest polityka polonizacji kresw wschodnich poprzez dyskryminacj mniejszoci etnicznych. Tymczasem, jak rozumowa Mackiewicz, potrzebne byo stopniowe, ale konsekwentne pozyskiwanie maych narodw do idei pastwa polskiego. Wielkie pastwo potrzebowao wiernych obywateli, a tego celu nie mona nigdy osign poprzez uprawianie polityki nacjonalistycznej. Program polityczny konserwatystw wileskich napotyka na ostre ataki endekw i Kocioa katolickiego, ktry konkurowa, szczeglnie na kresach, z innymi wyznaniami. Cat oburza si na wszelkie

Niewie

rdo: budujemydwor.pl

prby umniejszania stanu posiadania cerkwi prawosawnej susznie uwaajc j za czynnik antybolszewicki na kresach wschodnich. Wicej, Cat domaga si oddania administracji na kresach w rce ludzi lokalnych, znajcych warunki na miejscu, a w konsekwencji wprowadzenia autonomii terytorialnej. Ostro atakowa te samowol wojskowych osadnikw, palenie cerkwi itd. Z niechci odnosi si do wszelkich form kolonizacyjnych przez element napywowy i postulowa asymilacj ludnoci biaoruskiej. Cat ufa, e roztropne dziaania wobec ludnoci kresowej mog da duo poytku, a w konsekwencji aparat administracyjny znalazby si w rkach miejscowej inteligencji i ziemiastwa. Potrzeba byo tylko troch czasu. ycie dostarczao jednak coraz wicej dowodw, e polityka kolejnych polskich rzdw zraaa raczej ni zbliaa mniejszoci etniczne do pastwa polskiego. Na drodze do wsppracy sta te ich wasny, naiwny nacjonalizm, ktry nie tylko zniszczy idee federacji, ale ich samych. Gwnym problemem II Rzeczpospolitej pozostawa radykalizm spoeczny. O ile Pisudski uwaa socjalizm jako si non zdoln zmobilizowa onierza do wojny, zdoln do zburzenia zaborczych imperiw, to jako formacja zbyt radykalna nie mia on miejsca w jego planach wielkiej i silnej Polski. Jednak mimowolnie osobowo Pisudskiego powodowaa, e mia on spore poparcie u niszych warstw spoeczestwa. Cat tak to okreli: Ta pogarda dla pienidza, ta absolutna bezinteresowno Pisudskiego zarwno w stosunku do siebie jak i do swoich krewnych, przedostawaa si jednak do szerokich sfer opinii publicznej, do ludu, ktry uwaa Pisudskiego za swego obroc.

14

15

rdo: budujemydwor.pl

Tej intuicji, ktr posiada Cat w stosunku do Marszaka, nie miao wielu politykw i dziennikarzy, ktrzy nim po prostu pogardzali. W oczach wielu Polakw Pisudski by dobrym ojcem, Dziadkiem, XX-wiecznym odpowiednikiem Piasta koodzieja. Zdanie Mackiewicza na temat lewicy wszelkiej maci jest ju nam znane. Trzeba pamita, e byy to czasy kiedy ssiedzi Polski, w tym Niemcy, Rosjanie (a take nasi ydkowie) rozprzestrzeniali wiadomoci o Polsce jako kraju sezonowym, nic te dziwnego, e Cat-Mackiewicz, szlachcic herbu Boa Wola, by gboko przeraony wizj spoecznej ruchawki tzw. klas upoledzonych oraz potencjaln irrydend narodowoci zamieszkujcych terytorium nowo odrodzonego pastwa polskiego. Wedug si lewicy i partii chopskich rachunek za wszystkie niesprawiedliwoci, ktre spotkay lud mia by zapacony nie przez zaborcw i agresorw, lecz przez polsk warstw obszarniczo-ziemiask, najbardziej patriotyczn klas w Polsce. Mackiewicz broni z impetem interesu polskich klas posiadajcych. Pisa, e adne stronnictwo zachowawcze w Polsce nie ujawnio egoizmu klasowego w tak krzyczcej i cynicznej formie, jak czyni obecnie ludowcy lub frakcje robotnicze . Mackiewicz nie by odosobniony w tej opinii: Wadysaw Wydga nazwa rzeczy po imieniu - objawem politycznego i spoecznego chamstwa . Tak, i nie inaczej, konserwatyci przywrcili do ycia stare i zapomniane zasady nazywajc zabr cudzej wasnoci bandytyzmem i chamstwem. W kwestii tak zwanego ustawodawstwa spoecznego Mackiewicz te mia przejrzyst opini: Z rolnictwa zrobio ustawodawstwo nasze jak pastwowa paszczyzn, odbierajc mu widoki rozwoju i przyszoci . Wikszo dokumentw i wypowiedzi z tego okresu nacechowana jest gbok odpowiedzialnoci za pastwo, a przeciwstawianie si ustawodawstwu spoecznemu konserwatyci motywowali jedynie wzgldami moralnymi i gospodarczymi, gdzie dobro ogu byo na wzgldzie . Naturalnie lewica miaa swoje roszczenia i swj model pastwa opiekuczego w planie, na ktry niepodlegl Polsk nie byo sta. Model ten zosta zrealizowany pod dyktando sowieckie w latach 1944-1989, ale zapewne tylko znikomy procent przedwojennej lewicy go popar: byli to gwnie komunici, z duym udziaem ydw, i w maym stopniu zdrajcy z ugrupowa socjalistycznych (np. Jzef Cyrankiewicz). Skutki komunistycznych reform s dobrze znane wszystkim mylcym Polakom. Jak nazwa przetrzymywanie cudzej wasnoci A.D. 2012 pozostawiam decyzji waszmociw czytajcych te sowa.

16

Utrata majtkw ziemskich na Kresach pocigaa za sob duo wiksze konsekwencje bowiem wizaa si z utrat polskiego stanu posiadania, polskiego terytorium. Trzeba byo wic tego stanu posiadania broni. Mackiewicz podobnie jak Pisudski wicie wierzy i si opowiada z przekonaniem za ide jagiellosk. Wychodzi on susznie z zaoenia, e tylko Polska zdolna bya do dominacji nad Europ wschodni w sensie potencji pastwowej i siy kulturotwrczej. Tylko Polska bya w stanie zorganizowa ten etnicznie mieszany region. Naturalnie, do tej misji nie nadawaa si na poy barbarzyska, sowiecka Rosja. Jakub Perkal tak okreli stanowisko Cata: Do, ktra Polska winna - wedle Catowej koncepcji - wycign na wschd nie miaa by bratersk pomoc, jak to sobie wyobraali lewicowej prowieniecji zwolennicy federacji ludw mieszkajcych midzy Niemcami a Rosj, ale rk patrona, ktry obdarowuje maluczkich, uczy ich, cywilizuje, wcza w nurt wielkiej kultury europejskiej. Dzi kiedy o Bolszewii i jej ponad 70-letnich osigniciach wiemy wicej, wicej te wiemy o niedomaganiach republik oraz o sukcesach europejskich monarchii w kocu najporzdniejsze pastwa europejskie s monarchiami - wypada z upartoci powraca do dyskusji o monarchii w Polsce XXI wieku. III Rzeczpospolita nie spenia naszych narodowych ambicji, a sen o IV Republice obrcia w niwecz katastrofa smoleska 10 lipca 2010. Po co wic nastpna republika; mielimy w Polsce przez blisko 800 lat monarchi, ktr rozebray ocienne pastwa. Naszym zadaniem jest powrci, bez kompromisw, do systemu ktry jest nasz, polski, i ktry przez setki lat si sprawdza. To co mamy teraz jest republikaskim ochapem pozostaym po polskiej monarchii. Jaka bdzie przysza monarchia? Dziedziczna, parlamentarna, ale z Senatem dysyngnowanym przez krla i izb poselsk pochodzc z wolnych wyborw. Krl miaby wiele prerogatyw pozwalajcych mu ograniczanie destrukcyjnej dziaalnoci parlamentu. Sprawy ewentualnej unii dynastycznej, jak i sam ewolucj wadz pastwa, naley pozostawi przyszoci. Powrmy znowu do historii. Od powodzenia wyprawy na Kijw zaleao duo: wielko terytorialna Polski, jej ustrj polityczny, ba nawet porzdek polityczny w tej czci Europy. Oddajmy gos Mackiewiczowi: Dnia 25 kwietnia rozpoczyna si polska ofensywa na Kijw, ktry niebawem zostaje zdobyty. Pisudski jak niegdy Bolesaw Chrobry, wjeda do tego miasta. Powstaje sen o Polsce cofnitej do czasw Wadysawa IV. Marszaek Trmpczyski daje si porwa patriotycznemu uniesieniu i wita Pisudskiego jako spadkobierc Batorych i Wadysaww dnia 18 maja 1920 roku przed

kocioem w. Aleksandra w Warszawie. W kocioach piewaj Te deum laudamus (Ciebie Boe wysawiamy). A co robi wtedy lewica rewolucyjna i cz socjalistw europejskich? Popiera Kraj Rad. Brytyjscy i francuscy marynarze, dokerzy i kolejarze organizuj akcje wstrzymujce transporty broni i amunicji do Polski. Podobne akcje maj miejsce w Czechosowacji, Niemczech, Austrii i Gdasku. Czesi blokuj wejcie do Polski kawalerii naszych wgierskich bratankw, ktrzy zaoferowali si uderzy na armi Budionnego. Jak wida powodzenie operacji kijowskiej zaleao od wielu czynnikw: pomocy wojskowej z zewntrz, postawy ludnoci ukraiskiej i biaoruskiej oraz konsolidacji spoeczestwa polskiego. Odraajc bya tu postawa endekw, ktrzy w momencie zajcia Kijowa zachowali neutralno, jednak kiedy armia czerwona przesza do kontrofensywy poczli atakowa Pisudskiego za jego rzekom nieudolno i niekompetencj. Wbrew nadziejom Pisudskiego i deklaracjom atamana Petlury Ukraicy nie przyjli wojsk polskich yczliwie. Spodziewana bro, amunicja i pomoc wojskowa nie nadeszy. Powstanie nie wybucho. Zachd milcza. Fina wojny rozstrzygn si pod Warszaw, gdzie bolszewicy ponieli druzgocca klsk z wojskami polskimi kierowanymi przez Wodza Naczelnego Marszaka Pisudskiego. Nawet wtedy prasa endecka nie przestaa opluwa Marszaka rzekomo jako czowieka lewicy i ma ydwki Perlwny. Wielkopolacy radzi byli przypisywa zwycistwo kademu francuskiemu generaowi Weygandowi lub generaowi Rozwadowskiemu, ale nie wielkiemu Polakowi, Jzefowi Klemensowi Pisudskiemu. Traktat Ryski z 18 marca 1921 by kapitulanckim aktem wobec Rosji poczynionym przez polskie rodowisko endeckie, ktre wwczas sprawowao rzd dusz nad polskim spoeczestwem. Ludzie tego pokroju co Roman Dmowski, Stanisaw Grabski i Stroski wmwili Polakom, e pastwa nienarodowe nale do przeszoci, dlatego Polska powinna si wyrzec wikszoci ziem wschodnich. Doktryna pastwa narodowego, ktra okoo roku 1921 przeywaa swj zenit, pisa Mackiewicz, pozwalaa wcieli do Polski tyle Ukraicw i Biaorusinw (stawiajc ich denia narodowociowe na rwni) ile moga ich strawi. Naturalnie Jzef Pisudski, a po jego stronie wileskie Sowo byo zdania, ze granice na wschodzie trzeba wyrbywa w boju. Tak to wic nie tylko bolszewicy, ale rwnie endecy pomogli zmarnowa olbrzymi szans na restytucj granic Polski przedrozbiorowej. Z obiecanego przez traktat pokojowy odszkodowania w zocie, bolszewicy nigdy nic nie zapacili. Polska opinia publiczna zupenie zdezorientowana

dziaalnoci prasow prof. Stroskiego, po wygranej bitwie warszawskiej, dopomoga kolejnym rzdom zmarnowa szans ktrych Polska nie miaa od czasw Wadysawa IV. Warunki haniebnego zawieszenia broni pozostawio olbrzymie terytorium poza granicami pastwa polskiego. Zadziaa straszak awanturniczej wyprawy kijowskiej, ani lewica ani prawica na wicej takich wypraw nie wyrazia zgody, a szkoda bo bolszewicka zaraza nkana kontrrewolucyjnymi wojskami Koczaka, Wrangla, Millera, Judenicza i Denikina, interwencj mocarstw zachodnich, dostaa ostre lanie dopiero pod Warszaw. Jak pisa Mackiewicz, Rosja w 1919 roku waciwie nie istniaa: wadza panowaa nad godn Moskw i Peterburgiem, a do tego musiaa walczy na wszystkich frontach, obala wewntrzne powstania, a przy tym panowa wewntrzny chaos, dezorganizacja transportu i instytucji spoecznych . To by czas na zniszczenie komunizmu, na ktry to akt cywilizowana Europa si nie moga zdoby. By czas by zaangaowa nawet papiea do nowej krucjaty. Te szanse Europa, zawsze zwalajca obron wschodnich granic na Polsk, i tym razem zaprzepacia. Traktat ryski przekreli (tylko na jaki czas mam nadziej) szanse na odbudow Rzeczpospolitej w granicach sprzed 1772 roku. Europa milczaa gdy rozbierano polsk monarchi. Europa nie zrobia nic by t monarchi, bastion Europy od wiekw odbudowa, bo sama idea monarchii wysza ju tam z mody. Tylko w obskuranckiej, katolickiej Polsce, jakie anachroniczne postacie z przeszoci chciay j reanimowa. Nowoczeni endecy byli w stanie podarowa Rosji Galicj Wschodni w zamian za Pomorze i lsk, Biaorusini okazali si tylko materiaem statystyczno-etnograficznym, a Ukraicy kijowscy narodem nie zdolnym do snu o narodzie. By jeszcze Niewie. Ale przedtem by zamach 12 maja 1926. Pisudski sta si faktycznym dyktatorem Polski, cho si takim nie ogosi. Znowu wygra. Cat-Mackiewicz, redaktor Sowa, jedynego bodaje pisma w Polsce, ktre Marszakowi nie psuo reputacji, wyda po latach tak oto opinie o tym wielkim Polaku: By to cywil, amator literatury wojskowej, wygrywajcy bitwy i wojny po cywilnemu . Mackiewicz chcia bowiem widzie w Pisudskim gwnie polityka i dyplomat, a przecie on, Wdz Naczelny, by w oczach wasnych przede wszystkim dowdc-onierzem, bojowcem, czowiekiem czynu. Mackiewiczowi dalej jednak nie mieci si w schemacie nawet bdc wodzem naczelnym nie mia w sobie nic z typu oficera z koca XIX/pocztku XX wieku.

17

Tron Stanisawa Augusta Poniatowskiego w Wersalu Z talentu...mia tyle talentw, bya to niewtpliwie najbogatsza indywidualno, jak od Piasta i Lecha, od Gedymina i Gedyminowiczw wydaa szlachta polska . Istotny jest fakt, e Sowo sowami Panie Marszaku zdecydowanie poparo zamach majowy. Konserwatyci ziemiascy skupieni wok Czasu te przemyliwali o dyktatorze, ale nie miaby nim by Pisudski lecz Sikorski. Sam Mackiewicz spotka si w okresie zamachu trzykrotnie z Pisudskim na Dworcu Wileskim w Warszawie i nawet wyoy mu swj program monarchistyczny. Po przesileniu rzdowym Mackiewicz w sposb bezporedni i bez owijania w bawen, zaproponowa likwidacj urzdu Naczelnika Pastwa i wprowadzenie monarchii. Charakter tej monarchii mia si ustali w niedalekiej przyszoci. Mackiewicz te odegra kluczow rol w organizacji spotkania dyktatora Polski z Radziwiami w Niewieu. Inspirator spotkania tak pisa o swojej i Sowa roli jego w przygotowaniu: Stanowisko Sowa byo pierwszym taranem, ktry uderzy w polityczn psychologi ziemiastwa. Nasza grupa polityczna, ktra si pniej zorganizowaa i obraa ksicia Sapieh na prezesa, a p. Meysztowicza na Presesa Rady Naczelnej, zagraa t fanfar, ktra spowodowaa t zmian frontu ziemiastwa wobec Marszaka, tak dalece w Wilnie, jak Poznaniu, Lwowie i Kongreswce. Czy zmieniajc ten front oddalimy dua usug Marszakowi Pisudskiemu, czy te usug drugorzedn? Nie wiemy, jak Marsz. Pisudskiemu to tylko on i wycznie on oceni potrafi. Pozostawiamy to jego przyszym wspomnieniom. Lecz Polsce niewtpliwie tak. Bo gdyby nie to, e za nowym porzdkiem rzeczy opowiedziay si take niektre ywioy prawicowe, i to wanie skrajnie prawicowe, to zamach z maja nabraby w swej konsekwencji cech walki i zwycistwa klas niszych. Wojn domow powstrzyma sam Pisudski, w gbokiej madroci nie ogaszajc si dyktatorem, legalizujc dokonany przewrt. Lecz na tym by si nie skoczyo. Szalone niebezpieczestwo grozioby Polsce, gdyby zwycistwo majowego zamachu miao pozosta zwycistwem lewicy nad prawic. Przez nasz zdrad obozu prawicowego, przez nasze zawoanie Niech yje Pisudski, gdy ziemianie poznascy (nawet dzisiejsi zwolennicy Pisudskiego) omal e nie siedli na ko sprawilimy to, e dzi nie sposb jest uwaa zamachu majowego za co w rodzaju zwycistwa partii proletariackich nad partiami buruazyjnymi. Dumni jestemy z tej zdrady. Pisudski zapaci ubrom kresowym za poparcie pojawiajc si na zjedzie w Niewieu, 26 padziernika 1926 roku. Szpalty lewicowych gazet zapeniy si strachliwym wrzaskiem, ktry mona by sprowadzi do jednego lkliwego zwrotu, e tam na pewno ubry ogosz go krlem. I tu jest wanie problem - nie ogosili. Jako potomek obywateli II RP ubolewam, e Marszaek nie pozwoli sobie wtedy woy korony na gow. Myl, e by zbyt skromnym czowiekiem (cho to nie mogo stanowi przeszkody), a moe czu e zdrowie mia zbyt sabe by podoa nowym zadaniom. Musimy te wsplnie zada sobie pytanie: czy Pisudski by w ogle monarchist? Sam Mackiewicz nie jest do koca tego pewny. Pisze tak (cytuj staropolsk pisowni Cata): Bobrzyski by monarchist z wieku, temperamentu i ideji austrjacko-polskiej monarchji, Dmowski chcia monarchji narodowej, Studnicki by zdecydowanym monarchist, Pisudski? Sawek by monarchist... . Doda naley, e Mackiewicz i wikszo konserwatystw te yczyoby sobie monarchii. Kiedy jednak, przed wyjazdem na Mader, Pisudski skarc si na stosunki z kocioem, stworzy may promyk nadziei: Dopki ja yj, bd utrzymywa dobre stosunki z Kocioem, ale jak tam bdzie za Wandzi, tego ju nie wiem. P-artem, p-serio przyrzek posadzi wic Marszaek crk Wand na dziedzicznym tronie polskim (po sobie?). Niestety tak si nie stao, wic trzeba si domyli woli Marszaka i wzi pod uwag kandydatur Radziwia. Nie moe by bowiem przypadkiem, e w roku 1926, w atmosferze na poy rewolucyjnej, kiedy zbolszewizowane masy by oszalay na widok takiej perspektywy, Marszaek nie zawaha si szuka oparcia u ludzi, ktrzy wykazywali najwicej politycznego umiarkowania i wyrobienia polskolitewsk arystokracj i ziemiastwo. Pisudski, gorcy mionik wielkich Jagiellonw (ktrzy dali Rzeczpospolitej potg i chwa), spadkobierca i ordownik idei jagielloskiej, kog by by bardziej rad widzie na tronie polskim ni potomka rodu w Rzeczpospolitej po Jagiellonach najznamienitszego Radziwiw. Pisudski przyby do Niewiea 26 padziernika 1926 na zaproszenie Albrechta Radziwia w celu udekorowania trumny Stanisawa Radziwia, swego byego adiutanta krzyem Virtuti Militari. Uroczysto odbya si w krypcie grobowej Radziwiw, ktra jak opisa j Cat dostojn prostot przewysza krypt rodow Habsburgw u Kapucynw w Wiedniu. Sowo w tych dniach zamiecio zdjcie ostatniego krla Stanisawa Augusta Poniatowskiego obok wizerunku potencjalnego monarchy Pisudskiego. By to najmilszy gest na jaki Sowo mogo si zdoby. Lewica moga si czu zdradzon, gdy Pisudski wyrazi si do jasno, e nie jest ani socjalist, ani radykaem, nie zamierza te by czowiekiem jakiej partii czy klasy spoecznej. Uywajc okrelenia w tym zamczysku Marszaek wypi za zdrowie Radziwiw wznoszc toast: pije za dom Radziwiw, ktry od tak dawna przeszoci naszej suy. Brzmiao to niemal jak namaszczenie Radziwia na krla. Jaki rd po Jagiellonach zasugiwaby bardziej na ten honor ni Radziwiowie, ktrzy byliby w stanie zwiza Litw i Biaoru z Polsk. Atmosfera tego momentu to chyba ostatnia przed przybyciem bolszewikw i Niemcw godna Polakw chwila o nastroju icie krlewskim. Do takich momentw dzi wzdychamy ogldajc luby obcych monarchw. Zamek w Niewieu pisa Mackiewicz ze swymi wiecami zamiast lamp, z ogromnymi salami bez mebli, gdy meble porozkradali bolszewicy przy kocu wielkiej wojny, salami strojnymi tylko w trofea myliwskie, rogi osie i jelenie, w niezwyk ilo zbroi rycerskich), w kilkaset portretw radziwiowskich i w pasy suckie, porozwieszane pomidzy zbrojami lub portretami na cianach nadawa si istotnie na teatrum reakcji polskiej. Czy dzi, po latach wadzy sprawowanej przez ludzi niegodnych najwyszych urzdw w pastwie: przez Bierutw, Bermanw, Mincw, Ochabw i im podobn komunistyczn swoocz, Rzeczpospolit nie sta na wasnego krla, na siln wadz wykonawcz? Czy patrzc na portrety wielkich Polakw, nie jestemy im co winni, czy nie powinnimy kontynuowa to co w Polsce byo najlepsze przez wieki. Polsce potrzebna jest monarchia by przywrci waciwe proporcje w historii, by da Polakom wiar w siebie, by przywrci dum narodow i pami wielkoci, by zawiadcza wiatu o naszym ogromnym cywilizacyjnym dorobku, take na terytoriach utraconych. Pamitajmy, e wielko Polski tkwi w Renesansie i Baroku, a nie wycznie w romantyzmie i klasycyzmie. Bdmy dumni z bohaterw naszych powsta, i czcijmy ich pami, ale nie bdmy cay czas w defensywie - nijmy o wielkoci. Ona przyjdzie. Godzina Polski naszych marze i ambicji jeszcze nie wybia, ale wybije... Radykalizm spoeczny, bolszewizm i komunizm posadzi nam w Polsce kwiatek pod nazw republika. II Rzeczpospolita bya koniecznym kompromisem wymuszonym przez bolszewick rewolucj, PRL by niesuwerennym tworem przyniesionym na bagnetach Armii Czerwonej, III RP jest wynikiem kompromisu zawartego pomidzy koami lewacko-liberalnymi wyrosymi ze spucizny PZPR i UB, gdzie wkad Solidarnoci zosta prawie wyeliminowany. III RP miaa szans by by Polsk prawdziwie niepodleg, ale nie jest, gdy nie zdoaa wyeliminowa spadkobiercw byych ubekw, komunistw, i zawsze do Polski wrogo ustosunkowanej ydokomuny. Pastwo mienice si suwerennym i niepodlegym nie zrobio prawie nic by zwrci dwory i paace spadkobiercom ziemian polskich, a za to sporo czasu powica na dania zwrotu ydowskich kamienic. Sowem, III RP nie suy polskiej wasnoci oraz tumi niepodlegociowe aspiracje i denia Polakw. Monarchia jest jedynym wyjciem by raz na zawsze oddzieli si grub krech (nie t od Mazowieckiego) od tego zaprzastwa i jurgeltnictwa. Tron stoi pusty w Paryu, Radziwiw AD 2012 te w Polsce mamy dostatek, a juci. Na co wic jeszcze waszmociowie czekamy? Moe jeszcze si wykroi nam jaka unia personalna z Litw, Ukrain i Biaorusi. Nie ma co czeka a za nas zdecyduje konferencja wielkich mocarstw, Trybuna w Strasburgu, albo nowa Jata. Wypenijmy cho raz wol Marszaka, gdy Beck nie wypeni ani jednego z trzech przyrzecze. Dzi yjemy w pastwie narodowym gdzie Polacy mao maj do powiedzenia. Jest to ciekawy twr narodowy powstay nie wedug yczenia Romana Dmowskiego, lecz decyzj panw z Jaty. Jestemy zadowoleni (?): Nie chc wcale by bya wielka, zbrojna po zby od morza do morza.... Mao nam wystarcza? A moe zamiast piosenki, ten oto wierszyk Boya, ktry Pisudski bardzo lubi: Bodaj sie Piastw rzdy nam wieciy. Niech bynie kontusz ponad pludrakami Kurdesz, kurdesz na kurdeszami! Wspomnijmy przodkw szlaki wielkopomne, Precz Niemce, Wochy, plemiona uomne! Nie tym pokurczom przewodzi nad nami! Kurdesz... Mw tu sia co godni splendoru: Niech si rozszerz ciany tego dworu... Tadeusz eleski-Boy P.S. Koczc pirem: Jeden z najzdolniejszych publicystw endeckich, geniusz prasy, Adolf Nowaczyski, przy okazji ataku na Niewie zaatakowa m.in. Cata-Mackiewicza, szydzc ze, e panowie arystokraci posadzili go na ostatnim miejscu przy stole. Cat potwierdzi dodajc jednoczenie, e byo to same miejsce, na ktrym siadali Mackiewicze za czasw Radziwia Panie Kochanku i hetmana Rybeko. Zapa Kozak (w tym wypadku Nowaczyski) Tatarzyna, a Tatarzyn (Mackiewicz!) za eb trzyma jak rzecze staropolskie przysowie .
Artyku pochodzi ze strony www.budujemydwor.pl

rdo: budujemydwor.pl

18

19

publicystyka

Justyna Kulczycka

Taczcie.

Inaczej zginiecie.
Wbrew pozorom tytu artykuu nie odnosi si do kolejnego filmu z serii Step up, na ktre swego czasu by wielki popyt. Nie jest to te haseko wygoszone przez jednego z jurorw ostatniej edycji Taca z gwiazdami. Jest to parafraza sw Taczcie. Inaczej jestemy zgubieni, wygoszonych przez Pin Bausch, niemieck choreografk taca wspczesnego.
Pewnie nie wszyscy j znaj, ale zapewne kady z nas kiedy taczy, czy to na dyskotece czy na weselu. Wychodzio to raz lepiej raz gorzej. Odczuwamy wtedy rado i wolnoci, bo tak naprawd nie chodzi o to jak, ale czy taniec jest szczery i wypywa z naszej duszy. W trakcie nie liczy si wiat zewntrzny, problemy i smutki zostawiamy poza granic parkietu. Najwaniejsza jest ekspresja uczu. Uczu, ktre w nas drzemi i ktre moemy wykrzycze caemu wiatu, bo ciao w tacu pozwala wyrazi nasze emocje. Cieszy mnie, e przestajemy si wstydzi taczy i zaczynamy uprawia jego rone formy. Wida to doskonale po iloci szk taca funkcjonujcych na rynku(od hip hopu, przez taniec brzucha, a do form towarzyskich). Czasem a trudno si zdecydowa co wybra. Czy pody za mod, czy te kierowa si wasnymi preferencjami? A moe sprbowa czego cakiem nowego i odmiennego od tego, co jest nam serwowane w ramach globalnej wioski? Tym nowym s narodowe tace polskie. Kto moe powiedzie obciach, nuda, wiocha. Jake jednak mona wydawa sdy o czym, czego wcale si nie zna? To, e co jest polskie i narodowe, wcale nie oznacza e jest gorsze. Wiedz o tym chociaby Irlandczycy, ktrzy wprowadzili w szkoach obowizkow nauk tradycyjnych tacw. Dlaczego nie mona wcieli tego pomysu do polskich szk? Wystarczy, w miejsce cigej gry w siatkwk, doda zajcia z nauki tacw narodowych. W ten sposb dziecko, oprcz przyjemnoci taczenia, ksztatowaoby wasn tosamo narodow.
www.artinfo.pl

Kiedy opowiadam o tym pomyle znajomym, wielu stwierdza, e tace te to nic nie znaczce plsy. Nie mog si z tym zgodzi, poniewa taniec dawny to nie tylko plsy, to materia, ktra moe pomc w zrozumieniu mentalnoci naszych przodkw. Jest on bowiem odzwierciedleniem niepisanego kodeksu ycia spoecznego. Odbijaj si w nim, jak w lustrze, obyczaje i zwyczaje szlacheckie, normy i postawy wobec wspobywateli. Dodatkowym atutem jest moliwo poznania bogatych i kolorowych strojw szlacheckich, ktre s dopenieniem polskich tacw. Tymi tacami s: polonez i mazur. Niestety, czsto kojarzymy je z Cepeli, z repertuarem zesp ludowych. Nie mam nic przeciwko polskim tacom ludowym (sama taczyam w jednym z takich zespow), ale mam wiadomo, e formy mazura i poloneza, tworzone przez te zespoy nijak si maj do szlacheckiej formy tych tacw. Przykadem moe by nagranie, ktre znalazam ostatnio na YouTubeie. By to fragment koncertu z okazji 50-lecia krakowskiego zespou Sowianki (z 21 listopada 2009r.). Dugo nie mogam si otrzsn po tym co zobaczyam. Moe wybaczyabym, e krok podstawowy mazura by bardzo skoczny. Nie do wybaczenia jest jednak aranacja muzyczna, ktrej bliej do ludu ni do szlachty. Zastanawiam si rwnie, jak mona wykonywa mazura w strojach Krakowiakw Wschodnich? Do tego poszczeglne figury i prowadzenia rk pozbawione s ywioowego charakteru. Obserwujc tego typu wystpy, zastanawiam si gdzie podziaa si charakterystyczna polska iskra. Wykonania folklorystyczne

20

Polonez, Z. Stryjeska, 1927 r.

21

(w wikszoci przypadkw) tych tacw nie zawieraj w sobie tej iskry. Tego typu realizacje artystyczne powoduj, e uciekamy od tej czci dziedzictwa narodowego. Nie zdajemy sobie jednak sprawy, e w polonezie i mazurze zamknita jest polsko. Kady nard ma przecie swj temperament i charakter, ktry wida w jego tacach. Abymy lepiej zrozumieli ten fenomen, trzeba nam sign do pocztkw. Zaczn od najbardziej znanego (niestety tylko z nazwy) taca. Polonez, bo o nim mowa, jest form wywodzc si z prostego korowodu par, opartego na zwykym kroku chodzonym. Niewielu z nas zdaje sobie spraw e by on wykonywany z towarzyszeniem piewu. Jak wikszo wytworw kultury, przeszed szereg przeobrae i zyska ogromn popularno w krgach dworskich. Tu zaczyna si szlachecka historia tego taca, ktrego znakiem firmowym jest powaga i dostojestwo. Zamknijmy oczy i wyobramy sobie kolumn tancerzy majestatycznie kroczcych na biesiadzie: pochd otwiera najznakomitsza i najlepiej taczca para. Za ni pyn kolejni biesiadnicy. Bije od nich dostojestwo i duma. Wyprostowani, w kontuszach i jupkach, wykonuj kolejne figury. Linie zmieniaj si w koa, koa przechodz w esowate linie, by w kocu zamieni si w mosty. Genialny opis poloneza moemy odnale w Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza. Niestety, rokrocznie w okresie balw studniwkowych, polonez jest profanowany. Nie boj si uy tak mocnego stwierdzenia, bowiem to, co rozpoczyna studniwk nie powinno nosi miana poloneza. W niektrych przypadkach nie powinno te nazywa si tacem. I nie chodzi ju nawet o krok, ktry wykonywany jest, jakby wszyscy zaoyli za ciasne buty. Chodzi o postaw, ktra razi i to bardzo. Obserwujc przyszych maturzystw, mam wraenie, e zostali przymuszeni do tego taca. Smutni, zgarbieni, chaotycznie kiwajcy gowami w prawo i lewo, podaj jakby na cicie. Do tego dochodzi problem rozrnienia prawej nogi od lewej, brak wyobrani przestrzennej i taktowanie poza rytmem. Najgorsze jednak w tym wszystkim jest to, e czsto to dziewczyna prowadzi w tacu, a raczej cignie, nieszcznika pci mskiej. Zdaj sobie spraw, e problem nie tkwi do koca w samych uczniach, ale w systemie szkolnym, ktry pozwala nauczycielom uczy poloneza studniwkowego. Kpin jest, e poznajemy go dziki ludziom, ktrzy ostatni raz taczyli go na wasnej studniwce. le nauczani przekazuj sw wiedz o polonezie uczniom. I tak bdne koo si zamyka. Myl wic, e taca tego nie powinni uczy nauczyciele, ktrzy kalecz go i profanuj, ale ludzie, ktrzy znaj si na rzeczy. Ktrzy potrafiliby wpompowa troch powietrza

w mode i sflaczae ciaka, tak aby mogli odda nimi polski charakter poloneza. Ale do ju o tym. Teraz kilka uwag o mazurze. Na pocztek troch historii. Nazw taca utworzono od nazwy ziemi Mazowsza, gdzie najprawdopodobniej si zrodzi. Mazur, podobnie jak polonez, jest tacem wieloparowym. Podobnie jak on, by prowadzony przez najznakomitsz i najlepiej taczc par. Czym zatem rni si on od poloneza? Oczywicie charakterem, bowiem mazur jest form pen sprzecznoci: powaga czy si z zuchwaoci i zawadiackoci, energiczno i temperament z dum. Figury nie byy z gry ustalone i uoone w obowizujcym porzdku, to wodzirej decydowa co zataczy si w danym momencie. Wystpoway krzye, myce, zwodzone i wiele innych figur, z ktrych wyaniaa si mnogo ukadw. Nie wierzycie? Signijcie do ksiki Karola Mestenhausera Mazur i jego zasady oraz 125 figur mazurowych. Jest si czego uczy. Mazur jest dla mnie kwintesencj polskoci. Darz go wielkim sentymentem. Jake tego nie robi, skoro w tacu tym zostaa zamknita kwintesencja I Rzeczpospolitej. Jeszcze kilka sw o specyfice obu staropolskich tacw. Czym wyrniaj si na tle epoki, z ktrej pochodz? Przede wszystkim rodzajem trzyma. To one s odzwierciedleniem staropolskich obyczajw panujcych midzy mczyzn, a kobiet. To mczyzna zawsze ochrania i prowadzi partnerk. Wida to zwaszcza w drugim trzymaniu poloneza, kiedy mska rka uniesiona jest w gr, za dam. Ktra z nas nie marzya o opiekuczym i bronicym nas partnerze? Wystarczy zataczy poloneza, aby ten sen si speni. Ktry mczyzna nie chcia pochwali si sw mskoci i si? Wystarczy ubra si w kontusz i stan do mazura. Dalsz specyfik tacw polskich byo obemowanie, przez mczyzn, kobiety w pasie. Nie jest to jednak dyskotekowe obapianie, ale sytuacja oparta na szacunku i uwadze powicanej partnerce. Co ciekawe, taka sytuacja nie miaa miejsca w barokowych tacach francuskich, poniewa kobiecy pas by w tym kraju tematem tabu. Specyficzne s te kroki i prowadzenia rk, ktre obrazuj: sposb poruszania si, gesty i relacje towarzyskie szlachty. Na zakoczenie jeszcze jedna uwaga. Niewielu z nas zdaje sobie spraw, e od XVII do XVIII wieku nasze tace narodowe byy podziwiane i taczone na dworach Europy. Rosja, Niemcy i Francja zachwycay si nimi. Dlaczego i dzi nie mog one podbija serc Europejczykw? Moe dlatego, e w Polsce dziaa tylko jedna organizacja, ktra prbuje przyblia i oczarowywa publik tacami dworskimi. Instytucj t jest Balet Dworski Cracovia Danza. Czym jest ten fenomenalny twr, ktry nie jest znany szerokiej rzeszy Polakw?
www.artinfo.pl

Co roku w Krakowie odbywa si Festiwal Cracovia Danza (w tym roku odbya si 13 edycja). Nie byoby go jednak, gdyby nie ludzie z pasj i chci dzielenia si ni z innymi. Wszystko zaczo si w 1998 roku. Wtedy to, z inicjatywy Romany Agnel (choreografka i tancerka), powstaa Fundacja Ardente Sole. Jej gwn dziaalnoci byo upowszechnianie taca historycznego od redniowiecza, po czasy wspczesne. W 2006 roku owa inicjatywa przeksztacia si w Balet Dworski Cracovia Danza. W 2000 roku powoano do ycia Festiwal Tacw Dworskich Cracovia Danza. W jego ramach odbywaj si warsztaty tacw dworskich, prowadzone przez najwyszej klasy specjalistw z caego wiata oraz towarzyszce temu przedsiwziciu: wystawy, wykady, koncerty i prezentacje. Na festiwalu tym mona pozna m.in. tace francuskie, woskie, indyjskie. Jednak najwiksz popularnoci ciesz si warsztaty tacw polskich, prowadzone przez Leszka Rembowskiego. Modzi i starzy, profesjonalici i amatorzy, z pasj poznaj kolejne kroki i ukady choreograficzne. Nie trapi ich myl, e naukata jest obciachem. Dla nich poznanie czstki dziedzictwa narodowego jest powodem do dumy. Wkadaj w nauk serce i ogromny wysiek. Tak wysiek, mao kto bowiem zdaje sobie spraw, jak trudne s to tace. Nawet profesjonalnym tancerzom z innych krajw sprawiaj ogromn trudno.

Osobicie odczuwam zaszczyt i rado mogc taczy polskie tace. Ubrana w staropolsk jupk, stojca na scenie i apica oddech po energicznym tacu, a przede mn tum ludzi, przycignity skoczn muzyk, energicznymi ruchami, bogactwem strojw. W ich oczach (Polakw i cudzoziemcw) wida zdziwienie, e istnieje taki rodzaj taca polskiego. Zaskoczeni? Jak wida, to co polskie, nie zawsze jest ze. Bardzo chciaabym, aby w kocu polskie tace narodowe stay si towarem eksportowym promujcym kultur polsk na wiecie. Marz te o tym, abymy w kocu potrafili dostrzec pikno i unikatowo naszej kultury, nie zachystujc si przesadnie importowanymi kulturami. Pamitajmy, e zapominajc i negujc tace narodowe podcinamy wasne korzenie. Przecie Nard bez znajomoci wasnych korzeni jest Narodem bez przyszoci. Dlatego zachcam do poznania naszego tanecznego dziedzictwa. By moe kto dziki temu zainteresuj si gbiej polsk kultur, kultur ktra nie znikna zupenie. Ktra trwa dopty, dopki yj ludzie zajmujcy si jej krzewieniem.

Mazur, Z. Stryjeska, 1927 r.

22

23

publicystyka

- czyli droga do wasnego dworu

mgr Micha Wycilik
Mereczewszczyzna, Kostrzewski, 1861 r. Polski dwr na pocztku XXI wieku Polski dwr, pomimo celowej dewastacji zarwno autentycznych objektw zabytkowych, jak i systematycznego niszczenia wiadomoci spoecznej po 1944 roku, nadal inspiruje spor grup inwestorw. Na pocztku XXI wieku wci powstaj obiekty nazywane dworami zarwno przez fundatorw jak i projektantw. Wiele z nich nie posiada jednak atrybutw, ktre uprawniayby nazywanie tych domw dworami. Brak im podstawowych architektonicznych cech dworu. A przecie dwr to nie tylko mury, ale i obyczaj. To take otoczenie, w tym ogrd, zabudowania gospodarcze, aleja dojazdowa, przydrona kapliczka i wiele jeszcze innych elementw krajobrazu. I jak to teraz wszystko zmieci na tak zwanej wskiej dziace, na ktrej projektant ustawia dom, czsto wogle nie przypominajcy dawnej siedziby ziemiaskiej? Profesor Marek Kwiatkowski, wieloletni dyrektor Muzeum azienki Krlewskie i waciciel barokowego dworu w Suchej, mawia, e nie mona budowa dworu, biorc pod uwag wszystkie te dodatkowe czynniki, nie dysponujc hektarami ziemi i sporym majtkiem. Co jednak powiedzie rozmaonym inwestorom, ktrzy chcieliby za ciko zapracowane zotwki postawi sobie dworek dla rodziny czsto wanie na minimalnej dziace? Oczywicie wszystko jest moliwe. Niech to bdzie prosty dom, ale niech ma za to udane proporcje. Niech bdzie harmonijny, wtopiony w otoczenie. Ponadto wane bdzie to co w te mury si tchnie. Jakiego ducha bdzie mia dom. Mamy przykady odrestaurowanych za grube miliony obiektw dworskich, ktre czaruj nawet na zdjciach, ale po zoeniu w nich wizyty, przestaj w ogle kojarzyc si z dworem. S te domy, a nawet mieszkania w blokach, z ktrych wychodzc ma si wraenie zoenia wizyty w gocinnej ziemiaskiej siedzibie z minionej epoki. Naley te zwrci uwag na wntrza. Na co zwracaj dzi uwag architekci? Dzi liczy si przestronny pokj kpielowy, a kiedy wana bya biblioteka. Obecnie kady projekt tkz. dworku ma w swoim centarnym pomieszczeniu pokj telewizyjny, kiedy bya to bawialnia, salon z fortepianem. Kiedy w sypialni sta modlitewnik i may otarz dzi stoi tu telewizor. Takie s czasy i w t stron zmierza wspoczesna kultura. Aby zrealizowa marzenie o polskim dworze trzeba po prostu i pod prd. Inwestor w defensywie Konsekwentnie i celowo zaniedbywana architektura polskiego dworu, jak i celowe niszczenie inteligencji i ziemiastwa polskiego po 1939 roku przyniosy oczekiwane efekty. Polscy architekci nie znaj w przewaajacej wikszoci kanonw sztuki jakimi tradycyjnie ya Polska architektura minionych wiekw, a inwestorzy nawet nie przypuszczaj nawet, e ich marzenia o dworze przeradzaj si w praktyce w obiekty pozbawione jakiegokolwiek odniesienia do przeszoci. Do znakomitej wikszoci architektw nie przemawia wogle brya, stosunki i proporcje, a take sposb rozplanowania wntrz dworu. Inwestor przynosi sw dworsk koncepcj, a architekt po kolei odrzuca wszystko to co decyduje o tym, e dombudynek jest dworem. Czemu inwestor godzi si wic na te zmiany? Architekci maj argumenty: uwarunkowania techniczne, ergonomi, ekonomi materiaow, praktyczno, energooszczdno, etc. I biorc to pod uwag trzeba by uzna, e maj suszno. Dwr by bowiem z dzisiejszego punktu widzenia niepraktyczny, nieekonomiczny i nieciekawy. Std wielka trudno w dogadaniu si. Inwestorzy musz czsto walczy by architekt poszed na ustpstwa. Czsto wyczerpani cig opozycj ulegaj i przestaj dy do realizacji swych zaoe.

rdo: wikipedia.org

Pod prd

Waciwa droga do dworu Jedynym sposobem na zmian opisanego stanu rzeczy jest EDUKACJA. Potrzeba, by inwestorzy mieli argumenty. Musz sta mocno na gruncie wiedzy i wiadomoci. Musz pozna podstawy zagadnie estetyczno-architektonicznych i dokladnie tak, jak nasi szlacheccy poprzednicy wykaza si pewn erudycj.W ten sposb bd oni mogli zacz wymaga od architektw i budowlacw czego wicej ni ganku wspartego na dwch stalowych rurach. To inwestor jest Panem swej inwestycji. W ten sposb cel jakim jest postawienie dworu nie ulegnie pauperyzacji na rzecz energooszczdnoci czy praktycznoci. Wiedza, stanowczo i serdeczno. To cechy niezbdne inwestorowi, ktry chce postawi DWR.

Nota o autorze: Autor jest licencjonowanym zarzdc nieruchomoci, absolwentem Wydziau Zarzdzania Akademii Ekonomicznej im. Karola Adamieckiego w Katowicach (dzi Uniwersytet Ekonomiczny) oraz Wydziau Prawa i Administracji Uniwesytetu laskiego. Zajmuje si polsk architektur rezydencjonaln ze szczeglnym uwzgldnieniem dworu (jest autorem pracy p.t. Dwr polski jako przedmiot wyceny), zajmuje si konsultacj i opracowywaniem koncepcji architektonicznych nowopowstajcych obiektw w stylu dworu polskiego, jest rwnie stylist wntrz historycznych jak i eklektycznych. Od 2006 roku prowadzi w Panewnikach Muzeum ywej Kultury Staropolskiej, ktrego celem jest popularyzacja dworu polskiego, a take rodzimej kultury i obyczaju.

24

25

rdo: wikipedia.org

historia

Rozegrana w 1514 roku bitwa pod Orsz jest jednym z najznakomitszych zwycistw ora polsko-litewskiego. Cho wiktoria nad wojskami moskiewskimi stanowi przykad dobrego dowodzenia i oceny sytuacji przez stron sprzymierzonych, nie zostaa naleycie wykorzystana i nie wpyna zasadniczo na dalszy przebieg trwajcej wojny. Chyba kade pastwo moe poszczyci si w swojej historii zwyciskimi bataliami, czy wojnami. Zwykle cay poczet chwalebnych bitew dokadnie omawia si w szkoach, utrwalajc (niekiedy) nie do koca faktyczny stan rzeczy. Niektre zwycistwa si wyolbrzymia, za te mniej medialne pomija. Bardziej znane bitwy obrastaj rnymi legendami, za inne walcz, by chocia nie znikn na stae z powszechnej wiadomoci. Myl, e jedn z takich pominitych i zapomnianych jest wanie bitwa pod Orsz z 1514 roku. Rozegrana na kracach wczesnego Wielkiego Ksistwa Litewskiego (dzi Orsza to miasto na wschodzie Biaorusi), stosunkowo daleko od ziem Polski, niknie zdecydowanie przy np. zwycistwie grunwaldzkim. Ani jedna, ani druga bitwa nie zostay naleycie przez zwycizcw wykorzystane. Nie ulega wtpliwoci, e wiktoria orszaska naley do jednych z najznakomitszych zwycistw ora polsko-litewskiego. Wanie zagadnienia zwizane z okolicznociami, uzbrojeniem obu zaangaowanych stron, przebiegiem bitwy i jej skutkami postaram si omwi w swoim artykule. Stosunki Polsko-Litewsko-Moskiewskie pod koniec XV i na pocztku XVI wieku Unia Polski z Litw spowodowaa, e interesy Korony zwizay si na stae z interesami Litwy. Sukcesy i poraki jednego z pastw odbijay si na sytuacji w drugim. Unia z Litw sprawia, e Polska zostaa wcignita w walki na granicy litewsko-moskiewskiej. Rozrastajce si na wschodzie pastwo, stanowio dla Litwinw problem pierwszej wagi, gdy pod hasem jednoczenia ziem ruskich, Moskwa skutecznie podporzdkowywaa sobie tereny, ktre jzykowo, kulturowo i politycznie zwizane byy z dawn Rusi1. Nic dziwnego, e zainteresowana bya take terenami Wielkiego Ksistwa Litewskiego. Zagroenie to powodowao, e Litwa szukaa zblienia z Polsk m.in. na mocy ukadu z 1499 r. oba pastwa miay prowadzi wspln polityk zagraniczn. Moskwa szybko opanowaa Nowogrd, ktremu obieca zbrojn pomoc Kazimierz Jagielloczyk, lecz zajty innymi sprawami, nie wywiza si ze zobowizania2. Po mierci polskiego krla, Iwan III Bitwa pod Orsz, H. Krell, po 1520 r.

Srogi podporzdkowa sobie Wiam i tereny nad grn Ok, a pod koniec XV wieku dziaania na wschodzie Litwy przybray posta otwartej wojny. 15 lipca 1500 roku nad rzek Wiedrosz wojska moskiewskie pokonay Litwinw dowodzonych przez Konstantego Ostrogskiego, ktry dosta si do niewoli. W wyniku ukadu z 1503 r. Litwa utracia ziemi czernihowsk, siewiersk oraz cz smoleszczyzny. Rozejm zawarto na 6 lat3. Istotnym wydarzeniem byo take przejcie na stron krla polskiego w 1506 r. chana krymskiego Mengila Girleja. W tym samym roku wznowiono take walki z Moskw, ktre zakoczyy si podpisaniem w padzierniku 1508 roku wieczystego pokoju. W rzeczywistoci trwa on tylko 4 lata i ju w 1512 r. Wasyl III wypowiedzia wojn Zygmuntowi I4 oraz wznowi dziaania zbrojne, ktrych przyczyn miay by inspirowane przez Polsk najazdy Tatarw krymskich na tereny moskiewskie5. W lipcu 1514 roku Moskwa zaja strategiczny Smolesk, ktremu wojska polsko-litewskie nie zdyy z odsiecz. Dopiero w sierpniu osignwszy pen gotowo bojow armia sprzymierzonych wymaszerowaa spod Miska w kierunku Orszy. Armia Koronna i Litewska Armia Koronna pod koniec XV wieku zacza odchodzi od redniowiecznego stylu wojowania. Czerpic ze wzorcw zachodnich, take poprzez kontakty ze wschodem Europy, wyksztacia si tzw. staropolska technika wojskowa. Na zachd sigano zwaszcza po wzorce technologiczne, za na wschd po taktyczne. Tradycyjne szlacheckie pospolite ruszenie przestao odpowiada wymogom wczesnych pl bitewnych, co pokazay wojna trzynastoletnia oraz wojny prowadzone przez Jana Olbrachta. Coraz czciej mylano o wojsku zawodowym, lecz od razu pojawi si problem jego opacania6. Cige zagroenie wschodnich kresw spowodowao, e pojawiy si stae wojska zacine tzw. obrony potocznej. W skad armii koronnej wchodziy oddziay cikozbrojnych kopijnikw, strzelcw, a take lekkiej jazdy tzw. racw, ktre znane s pniej jako synna husaria. Obok jazdy wystpowaa take na nowo zorganizowana piechota. Jej jednostki liczono teraz na roty po dwustu onierzy, podzielonych na dziesitki. W ich skadzie wystpowali gwnie strzelcy, oraz w mniejszym stopniu kopijnicy, pawnicy i propornicy7. Istotnym elementem bya take artyleria. Rne odmiany odlewanych, spiowych dzia miay swj czynny udzia rwnie podczas bitwy pod Orsz.

Oskar Hajder

Bitwa pod Orsza 1514 r. ,

26

27

Uzbrojenie wojsk koronnych byo bardzo rnorodne i zalene od formacji. Tak te cika jazda kopijnicza, oprcz oczywicie kopi, posiadaa take miecze oraz przede wszystkim penopytowe zbroje wace od 18 do 30 kg. Posiadaa ona na wyposaeniu rwnie tarcze. Proto-husaria, stanowica nawet poow armii, uzbrojona bya w kopie i szable, a z uzbrojenia ochronnego posiadaa kolczugi, kaftany skrzane oraz hemy8. Armia Litwy, cho rwnie zmieniaa si, cigle w duej mierze funkcjonowaa na zasadach redniowiecznych. Pospolite ruszenie nadal stanowio gwn si, lecz take dostrzeono walory zacinej lekkiej jazdy husarskiej. Piechota odgrywaa mniejsz rol, gdy w praktyce nie sprawdzaa si na znacznych obszarach Wielkiego Ksistwa Litewskiego z powodu maej mobilnoci. Uzbrojenie wojsk litewskich byo podobne do polskich, z tym zastrzeeniem, e zwykle byo to uzbrojenie lejszego kalibru9. Liczebno armii, zarwno po stronie polsko-litewskiej jak i moskiewskiej, w starszej literaturze do znacznie zawyano. Armi sprzymierzonych szacowano na ok. 35000, a moskiewsk na ok. 80000 ludzi10. Wspczenie siy polsko-litewskie oblicza si na 25000, z czego 15000 jazdy litewskiej, 5000 zacinej jazdy polskiej; za armia Moskwy miaa liczy midzy 35000, a 40000 onierzy11. Armia Moskiewska Armia rosyjska rwnie opieraa si na pospolitym ruszeniu. Bojarzy, z tytuu posiadania ziemi, zobowizani byli do wystawienia odpowiedniej liczby onierzy. Nastpnie obowizkowi podlegali tzw. dworzanie suebni zwani te dziemi bojarskimi, ktrzy wywodzili si ze suby bojarw i ksit. Za swoj sub mogli otrzyma doywotnio ziemi, lecz po ich mierci wracaa ona do pierwotnego waciciela. Odmiennie ni w armiach Polski i Litwy, w moskiewskiej spor rol odgryway puki miejskie, ktre wystawiane byy przez wszystkie miasta. Take chopi mieli swj udzia, gdy tworzyli oni tzw. wojsko pososzne, ktre zajmowao si gwnie pracami inynieryjnymi m. in. przy wznoszeniu stanowisk artylerii czy budowie mostw. W armii moskiewskiej znajdoway si take wojska kozackie oraz oddziay tatarskie, ktre wstpiy na sub wielkiego ksicia12. Uzbrojenie pochodzio niemal wycznie z miejscowych warsztatw. W gwnej mierze armia opieraa si na wzorcach persko-tureckich. Uzbrojenie ochronne byo lejsze ni w przypadku armii

polskiej. Najlepiej wyekwipowana bya cika jazda bojarska. Najpopularniejszym typem pancerza bya kolczuga, niekiedy zakadano do bitwy dwie. W lejszych formacjach stosowano wszelkiego rodzaju ochrony ze skr, a take rnego rodzaju tarcze. Z uzbrojenia zaczepnego przewaay uki, wcznie, szable i topory. W bitwach w otwartym polu rzadko uywano jednostek piechoty. Zdecydowanie prym wioda konnica13. Bitwa pod Orsz Wojska moskiewskie, podczas wymarszu armii polsko-litewskiej, pozostaway w rozproszeniu. Wasyl III po zdobyciu Smoleska powstrzyma pochd swojej armii i oczekiwa na odpowiedz sprzymierzonych. Gdy spostrzeono, e wojska Korony i Litwy zmierzaj w kierunku Orszy, wwczas wanego wza drogowego, zdecydowano si na koncentracj si. Pochd armii sprzymierzonych kilkakrotnie prboway opni mniejsze oddziay Rusw, lecz za kadym razem bez powodzenia. Dowdztwo naczelne nad wojskami moskiewskimi powierzono Iwanowi Czeladninowi. To wanie on zdecydowa by podj bitw pod Orsz. Oprcz Czeladnina, wojskiem dowodzili rwnie knia Micha Golicy, wojewodowie Dymitr Buhakow, Grigorij Dawidow oraz Iwan Rostowski14. Wojskiem litewskim administrowa hetman wielki Konstanty Ostrogski i hetman polny Jerzy Radziwi. Natomiast na czele wojsk polskich sta kasztelan biecki Janusz wierczowski. Nadwornemu wojsku krlewskiemu oraz pocztami prywatnymi przewodzi Wojciech Sampoliski15. 7 wrzenia armia sprzymierzonych dotara do Dniepru, lecz nie chcc ryzykowa przeprawy, gdy na drugim brzegu czekaa ju armia moskiewska; Ostrogski zdecydowa przemieci si na pnoc. Pod oson nocy z 7 na 8 wrzenia hetman rozkaza zbudowanie dwch pywajcych mostw, po ktrych przeprawio si cae wojsko. Podobno Czeladnin wiedzia o tym, lecz ufny we wasne siy pozwoli sprzymierzonym na przej przez Dniepr. Moskwa do bitwy ustawia si w szyku tradycyjnym, z szerokim frontem przednim. W pierwszej linii, majcej od czterech do piciu kilometrw, stan Puk Stray Przedniej. Nastpnie na skrzydach za nim ustawiy si: Puk Prawej i Puk Lewej Rki. Pozycj centraln przyj Puk Wielki, a za nim, na wzniesieniu usadowi si Puk Stray Tylnej tzw. Puk Zasadzki. Takie rozcignicie armii spowodowao, e wojska sprzymierzonych zostay niejako zamknite midzy wzgrzem, na ktrym sta Puk Zasadzki, Pukiem Lewej i Prawej Rki, a Dnieprem. Historycy wskazuj, e by to bd taktyczny, gdy za bardzo rozcignite skrzyda uniemoliwiay sprawn reakcj oraz rozryway szyk16.

28

Ustawienie wojsk sprzymierzonych byo nastpujce: w pierwszej linii hufce litewskie pod dowdztwem Ostrogskiego oraz hufiec polski, dowodzony przez Sampoliskiego. Midzy nimi zacina piechota. Za jazd ustawiy si kolejne oddziay konne: za Ostrogskim dwa hufce walnej jazdy litewskiej (Radziwi), a za Sampoliskim jazda polska pod dowdztwem wierczowskiego. Na skrzydach lewym i prawym, osaniajc niejako gwne siy, stay po trzy hufce posikowe lekkiej jazdy litewskiej i polskiej. W lesie na skraju prawego skrzyda, rozlokowane zostay oddziay artylerii i reszta piechoty17. Wojsko jagielloskie, mimo e midzy ramionami rzeki stao niejako zamknite, rozlokowane zostao umiejtnie, gdy w razie potrzeby, mogo nadcign z odsiecz zagroonym skrzydom. Nie nastpio tu tak silne jak u przeciwnika rozcignicie gwnych si, a prawa flanka dodatkowo bya chroniona przez artyleri. Gdy ju wojska zostay rozstawione, na pole midzy nimi wkroczyli harcownicy i nastpio kilka pojedynkw. By to zwyczaj podobno ju staroytny, wry zwycizcom harcw wygran w bitwie. Przy okazji liczono take na schwytanie przeciwnika ywcem, gdy mg on udzieli (raczej pod przymusem) cennych informacji. Okoo poudnia pierwsi do walki ruszyli Moskwiczanie. Puk Prawej Rki zaatakowa, stojce po lewej stronie wojsk sprzymierzonych, lekkie oddziay jazdy litewskiej. Atak ten mia spowodowa zaamanie tych oddziaw i oskrzydlenie armii przeciwnej. Na to nie mg pozwoli hetman wielki, ktry od razu przerzuci na t stron cik jazd Sampoliskiego. Potny atak hufcw polskich zosta jednak odparty i po szary nastpia dalsza walka. Znaczna przewaga liczebna Puku Prawej Rki spowodowaa, e Ostrogski rzuci do walki take litewski puk czelny. Okazao si to dobrym pomysem, gdy po tym ataku Rusowie rzucili si do ucieczki18. Czeladnin podobny manewr zastosowa take na swojej lewej stronie, gdzie take chcia oskrzydli mniej liczne wojska przeciwnika i zepchn je do Dniepru. Tam lekkie hufce polskiej jazdy w pewnym momencie rzuciy si do pozorowanej ucieczki. Wtedy Czeladnin mylc, e ju zwycistwo ma w kieszeni, wysa do boju Puk Stray Przedniej (zwany te Wielkim) w kierunku uciekajcych. Zapani na star i znan sztuczk Rusowie, dostali si pod ostrza ukrytej w lesie artylerii. W tym samym momencie lekka jazda polska wsparta hufcem wierczowskiego, odwrciwszy si, natara na Puk Lewej Rki. Oddzia ten, pod naporem przeciwnika, zosta zepchnity na Wielki Puk, zaatakowany jednoczenie od flanki przez powracajcego Ostrogskiego, ktry rozpraw z Pukiem

Prawej Rki pozostawi Sampoliskiemu. Widzc zagroenie oraz chcc ratowa sytuacj, Czeladnin sign po rezerwowy Puk Stray Tylnej i posa go na oddzia Ostrogskiego. W odpowiedzi hetman wielki nakaza szare, nie biorcemu dotychczas udziau w bitwie, hufcowi Radziwia. W tym momencie wynik bitwy by ju przesdzony19. Lepsze dowodzenie, umiejtne wykorzystanie terenu i rozmieszczenie jednostek zadecydowao o zwycistwie Polski i Litwy. Sytuacja po wiktorii orszaskiej Szacuje si, e ok. 5000 ludzi (w tym Czeladnin) dostao si do polsko-litewskiej niewoli. Cay obz przeciwnika trafi w rce zwycizcw. upy byy podobno tak liczne, e wielu obowionych wojownikw zrezygnowao z dalszych dziaa wojennych i powrcio do swych domw20. Wasyl III dowiedziawszy si o klsce swoich wojsk, opuci Smolesk pozostawiajc tam do znaczn zaog. Wanie to miasto stao si nastpnym celem wojsk jagielloskich. Niestety, prba oblenia potnie ufortyfikowanej twierdzy nie powioda si. W tej sytuacji hetman Ostrogski odstpi od oblenia, a ziemia smoleska pozostaa w rkach pastwa moskiewskiego21. Bitwa pod Orsz nie wpyna na dalszy przebieg wojny. Toczya si ona ze zmiennym szczciem a do 1522 roku, kiedy to podpisano rozejm z Moskw na 5 lat. Na jego mocy, Pastwo Moskiewskie zyskiwao Smoleszczyzn oraz Siewierszczyzn22. W 1534 r. doszo do kolejnej wojny wywoanej przez Polsk i Litw po mierci Wasyla III. Zajto wwczas prawie ca Siewierszczyzn, zdobyto Homel i Starodub. Po trzech latach podpisano rozejm. Litwa utrzymaa tylko Homel, za ukad ten unormowa stosunki z Moskw na prawie wierwiecze23. Cho zwycistwo pod Orsz w 1514 roku nie zostao naleycie wykorzystane, naley zaliczy t bitw do pocztu wielkich zwycistw ora Polski i Litwy. Przebieg bitwy, dziki pracy historykw polskich i rosyjskich, jest dobrze znany. Niestety, wojsko, zniechcone do dalszych dziaa, nie zdobyo strategicznego celu, jakim by Smolesk. W ostatecznym rozrachunku to Moskwa odniosa wiksze korzyci ni Litwa i Korona. Doskonae dowodzenie Konstantego Ostrogskiego oraz nierozwane Czeladnika, doprowadzio do zwycistwa polsko-litewskiego. Wydaj mi si, e podstawowym bdem dowdcy armii moskiewskiej byo skupienie si na samej jedzie, zbytnie rozcignicie frontu oraz, mao rozwane, danie wolnej rki sprzymierzonym podczas przeprawy przez Dniepr. Skutecznie bdy Czeladnina wykorzysta dowiadczony Ostrogski, ktry przecie nie raz ju wczeniej walczy z Rusami.

29

Wartym odnotowania jest fakt, e bitwa doczekaa si piknego przedstawienia ikonograficznego. Obraz Bitwa pod Orsz znajduje si w Muzeum Narodowym w Warszawie i zajmuje czoowe miejsce wrd dzie batalistycznych renesansu24.
Bibliografia: Bazylow Ludwik, Historia Rosji, Wrocaw-WarszawaKrakw-Gdask 1975. Drd Piotr, Orsza 1514, Warszawa 2000. Ochmaski Jerzy, Historia Litwy, Wrocaw-WarszawaKrakw 1990. Podhorodecki Leszek, Sawne bitwy Polakw, Warszawa 1997. Samsonowicz Henryk, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1967. Spieralski Zdzisaw, Wojskowo polska w okresie odrodzenia [w:] Zarys dziejw wojskowoci polskiej do roku 1864, t. I, pod red. Janusza Sikorskiego, Warszawa 1965. Wojciechowski Zygmunt, Zygmunt Stary (1506-1548), Warszawa 1946. ygulski Jun. Zdzisaw, Bro w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975.

felieton
Micha Mochocki Marsz pod Wiedniem, czyli nie ma tego zego

Co ma wsplnego film Bitwa pod Wiedniem z Marszem Niepodlegoci? Patriotyczno-prawicowe pici wygraanie tudzie rk zaamywanie, e miao by dobrze, a wyszo jak zwykle. Film powiadaj tak tragiczny, e przynosi wstyd miast spodziewanej chway, a okoomarszowy spr na linii narodowy/wielonarodowy grozi skceniem i rozamem ku uciesze prasy lewicowej. Jest w tym ziarno prawdy, nie przecz. Ale miast przyczy si do chru biadolcych, powiem, e jednemu i drugiemu jestem rad. Filmu broni nie zamierzam. Nie wiem, czym kiedykolwiek widzia gorsz produkcj. Nawet nie wchodzc w detale historyczne, ca psiarni mona by na nim powiesi za fabu, dialogi, kostiumy, animacje, brak logiki et caetera. Jednak nie zgadzam si z tymi, ktrzy ubolewaj, e film zaszkodzi promocji sarmackiego dziedzictwa, bo to nie temat jest pod ostrzaem krytykw, lecz beznadziejne wykonanie od strony sztuki filmowej. Nie sdz, e w ogniu susznej krytyki Sarmacja obrywa rykoszetem, albo e pomys na film o wiedeskiej wiktorii zosta zmarnowany. Kto wie, czy wanie tak aosna realizacja nie zachci innego reysera, aby zrobi to lepiej? (I doprawdy musiaby by ostatnim kpem, by temu wyzwaniu nie sprosta.) Mimo wszystko, jestem rad, e ten film powsta. Bo to pierwszy sarmacki (a choby i psarmacki) od 1999 roku. W poprzednim numerze pisaem o tym, jak zwrot sarmacki po 2000 wida we wszystkich sektorach kultury tylko nie w filmie. Dopiero Bitwa pod Wiedniem, choby nie wiem jak enujca, przerwaa 13-letni okres prni. Oby bya to jaskka zwiastujca sarmack wiosn. A marne filmy trzeba przyj jak konieczn mierzw, na ktrej lepiej rosn dziea ambitne.

Przypisy 1 H. Samsonowicz, Historia Polski do roku 1795, Warszawa 1967, s. 118-119. 2 L. Bazylow, Historia Rosji, Wrocaw-Warszawa-Krakw-Gdask 1975, s. 83. 3 L. Podhorodecki, Sawne bitwy Polakw, Warszawa 1997, s. 100. 4 Autor Historii Litwy Jerzy Ochmaski uwaa, e to Moskwa zerwaa wieczysty pokj i bya stron agresywn: J. Ochmaski, Historia Litwy, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1990, s. 111. Mona by si zastanowi czy to nie Zygmunt najpierw amie postanowienia pokoju, popierajc najazdy tatarskie. 5 Ibidem, s. 111. 6 P. Drd, Orsza 1514, Warszawa 2000, s. 135-139 7 L. Podhorodecki, op. cit., s. 102-103. 8 Ibidem, s. 102. 9 P. Drd, op. cit., s. 176-172. 10 Z. Spieralski, Wojskowo polska w okresie odrodzenia [w:] Zarys dziejw wojskowoci polskiej do roku 1864, t. I, pod red. Janusza Sikorskiego, Warszawa 1965, s. 331; Z. Wojciechowski, Zygmunt Stary (1506-1548), Warszawa 1946, s. 50. 11 L. Podhorodecki, op. cit., s. 105-106. 12 P. Drd, op. cit., s. 183-184. 13 Z. ygulski Jun., Bro w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1975, s. 177-179. 14 P. Drd, op. cit., s. 191-193. 15 Z. Spieralski, op. cit., s. 331. 16 L. Podhorodecki, op. cit., s. 105-106. 17 Z. Spieralski, op. cit., s. 333. 18 P. Drd, op. cit., s. 198-199. 19 Z. Spieralski, op. cit., s. 333336. 20 L. Podhorodecki, op. cit., s. 110. 21 P. Drd, op. cit., s. 205-206. 22 H. Samsonowicz, op. cit., s. 120; L. Podhorodecki, op. cit., s. 111. 23 L. Podhorodecki, op. cit., s. 111. 24 Z. ygulski Jun., op. cit., s. 204-205.

Teraz o marszu. Wyborcza et consortes triumfuj, a prawica si martwi, e oto niezgoda wrd ordownikw Marszu Niepodlegoci zwiastuje rozam sojuszu rodowisk patriotycznych. Ja ani triumfuj, ani si martwi ale si ciesz i z umiarkowanym optymizmem czekam, co dalej. Czemu si ciesz? Primo: nic nie s warte takie wiecznie chwiejne sojusze, za ktrymi nie stoi realna jednoczca sia. Prawda jest taka, e patriotyzmy s co najmniej dwa - narodowy i republikaski - i choby diaba zjad, nie skleisz ich w spjn cao. Tutaj w jednoci sabo. Oba s silniejsze (bo sprawniejsze) bez obcienia kruchym sojuszem niczym kul u nogi. Secundo: powszechny udzia prawicy w marszu 2011 uwaam za ogromny bd polityczny, ktry osabi zamiast wzmocni jej pozycj. Udzia w marszu, ktrego organizatorami s ONR i MW, sugeruje e reprezentowana przez nich opcja narodowa ma szerokie poparcie rodowisk patriotycznych. Czy susznie, czy niesusznie ONR i MW maj w mass mediach etykietk faszyzm nie bd wyrokowa. Rzecz w tym, e kto idzie z nimi w jednym szeregu, ten si nadstawia, by mu doklejono tak sam. Wielce byem nierad, e patriotw o orientacji republikaskiej nie byo sta na konkurencyjn imprez na 11 listopada, ktra pokazaaby nie-nacjonalistyczne oblicze patriotyzmu, nie poddajce si pytkiemu zdezawuowaniu sowem-kluczem faszyzm. Tegoroczne spory w onie Marszosympatykw zdaj si zapowiada, e polski republikanizm nareszcie do tego dojrzewa.

30

31

historia

Zygmunt III Waza, Marcin Kober, ok. 1590 r. 20 VI 1566 r. w wizieniu. Wizieniem tym by zame w Gripsholm, gdzie znajdowali si jego rodzice ksi Finlandii Jan Waza i Katarzyna Jagiellonka, siostra Zygmunta Augusta. Stao si tak z woli szalonego Eryka XIV, przyrodniego brata Jana. By wtedy czas I wojny pnocnej, w ktrej Polska i Szwecja bray udzia po przeciwnej stronie. Maestwo swego brata z siostr wroga uzna zatem za zdrad, po czym uwizi ich. Nie wiadomo, jak potoczyyby si losy rodzicw i Zysia, gdyby niezrwnowaony Eryk XIV waciwie sam nie pozbawi si korony. Rozkaz wymordowania magnatw da sygna do otwartej walki. Obalony krl zosta uwiziony. 10 VII 1569 r. miaa miejsce koronacja uwolnionego Jana, po odebraniu potomkom Eryka XIV praw do wadania pastwem. Brat Jana i Eryka Karol ksi Sudermanii uzna Zygmunta nastpc tronu. Nowa sytuacja przejcie wadzy w Szwecji i brak potomka przez Zygmunta Augusta dawaa nadziej, i mody Zygmunt zostanie kiedy krlem nie tylko Szwecji. Dlatego Jan III usiowa przygotowa do tego syna. Synne s jego sowa wypowiedziane do jednego z nauczycieli Zygmunta: Wychowuj mego syna w nadziei obu krlestw9. Krl robi to jednak wybitnie nieudolnie. Nie do, e bardzo jtrzy swych poddanych nieprzemylan polityk wyznaniow (w Szwecji coraz bardziej umacnia si luteranizm; prby wczenia pewnych elementw z Kocioa katolickiego spotkay si z olbrzymim oporem), to rwnie niekonsekwentnie zachowywa si wobec syna. Nauczany przez luteran Zygmunt zosta jednoczenie wychowany w wierze katolickiej przez kapelanw Katarzyny. Jego spowiednikiem sta si jezuita Bernard Goyski, zwany ojcem Pakoszem. W pewnym momencie jednak Jan III zdecydowa, e jego syn powinien wzi udzia w naboestwie luteraskim, by poddani mogli ujrze przyszego wadc take w zborze. Zygmunt odmwi. Ojciec publicznie go spoliczkowa10. Historycy twierdz, e tyrania ojca wywara duy wpyw na usposobienie Zygmunta. Odwrotnie do chci Jan III nie przygotowa syna do rzdw ani w Szwecji, ani w Polsce. Nie zapozna go ze sprawami pastwa, z armi. Tym bardziej nie dokona stara, by Zygmunt dowiedzia si czego o Polsce. W efekcie mody Waza bdzie si musia uczy wszystkiego na bieco, w obliczu problemw i trudnych wydarze. Na potwierdzenie tych sw warto przytoczy wypowied Jana Bojanowskiego z marca 1588 r.: dowcip dobry, nikomu nic zego nie myli. Gwatu prawu si z jego osoby ba nie trzeba, lecz eksperiencji i postpkw w rzeczach nie masz, ani wiadomoci traktowania ludzi11. Jak na ironi mona powiedzie, e nie do na tym. Swoim kolejnym nieprzemylanym posuniciem Jan III bardzo utrudni ycie synowi. Mwic krtko - obieca Polakom Estoni. Po mierci Stefana Batorego 12 XII 1586 r. zasugerowa, e po obiorze Zygmunta prowincja ta zostanie przekazana Rzeczypospolitej. Byo to zgodne z postulatami wikszoci szlachty polskiej, ktra marzya take o swobodnej egludze batyckiej, Jan III z kolei o polsko-szwedzkim sojuszu przeciwko Moskwie. By moe wszystko byoby dobrze, lecz Jan III rozmyli si. W chwili, gdy Polacy wybrali Zygmunta, jego ojciec kategorycznie odmawia cesji Estonii. Wzbrania si nawet przed wyjazdem syna. Czciowo przekonali go do wyjazdu monowadcy liczcy na wzmocnienie swojej pozycji po mierci Jana III. Ju wkrtce kwestia Estonii w ogromnej mierze zaway na stosunkach polsko-szwedzkich. Polacy nie zrezygnuj z inkorporacji tej prowincji, Szwedzi ani myleli j odda. Jak wida swoim dziaaniem Jan III skomplikowa i tak cik sytuacj Zygmunta - cesja lub jej brak konfliktoway modego Waz ze Szwedami lub z Polakami. A sytuacja w Polsce rzeczywicie bya bardzo trudna. Litwa oficjalnie nie wzia udziau w elekcji, co pod znakiem zapytania stawiao sens caej unii lubelskiej. Obz z biskupem wileskim, kardynaem Jerzym Radziwiem, rodem Zborowskich i wojewod poznaskim, przywdc protestantw w Wielkopolsce Stanisawem Grk 22 VIII 1587 r. ogosi krlem arcyksicia Maksymiliana Habsburga. Trzy dni wczeniej wspierany przez Ann Jagiellonk obz z kanclerzem i hetmanem Janem Zamoyskim i prymasem Stanisawem Karnkowskim na czele obwiecili wybr Zygmunta Wazy. By zosta koronowanym, Waza musia zaprzysic pacta conventa. Po przybyciu do Gdaska przedstawiono mu zobowizania, w tym inkorporacj Estonii. Z powodu protestw posw szwedzkich, komisarze polscy uznali, e t kwesti naley odoy do objcia wadzy w Szwecji przez Zygmunta. Zatwierdzono m.in. sojusz polsko-szwedzki czy budow floty. Podczas skadania przysigi w opactwie cystersw w Oliwie nie obyo si jednak bez skandalu - biskup kujawski Hieronim Rozraewski sprzeciwi si punktowi o zachowaniu pokoju midzy innowiercami. Zygmunt zignorowa go - klczc przysig. Ostatecznie zosta koronowany 27 XII 1587 r. Miesic pniej krl uzyska wzgldn stabilizacj - po wydaniu III statutu litewskiego, Litwini uznali go prawowitym wadc, a hetman Zamoyski pobi pod Byczyn wojska arcyksicia Maksymiliana, ktrego, wraz ze Stanisawem Grk i Andrzejem Zborowskim, wzi do niewoli.

Jakub Witczak

Zygmunt III Waza suga doktryn?

rdo: wikipedia.org

Gdy umiera, by otoczony powszechnym szacunkiem. Obecnie dominuje pogld o fanatycznym zalepieniu krla, ktry zaprzepaci wiele szans na wzmocnienie Rzeczypospolitej. Nie bdzie chyba przesad stwierdzenie, e cz historykw i publicystw w krytyce przecigna nawet rokoszan. Wrd nich nieprzejednanym rokoszaninem okaza si Pawe Jasienica. Suga doktryn tak wanie zatytuowany jest rozdzia o Zygmuncie III Wazie niezwykle popularnej ksiki Pawa Jasienicy Rzeczpospolita Obojga Narodw. Srebrny wiek. Autor zawar tam szereg tez bardzo dla krla niekorzystnych, a przede wszystkim naszym zdaniem cakowicie bdnych. W tym artykule podejmiemy prb polemiki z tezami Pawa Jasienicy i innych krytykw krla. Koronnym zarzutem jest rzekomy fanatyzm religijny Zygmunta III Wazy, ktry automatycznie daje podstawy do kolejnych takich, jak m.in. uleganie

wpywom jezuitw i innych duchownych1, pomijanie innowiercw przy nominacjach2, ch katolicyzacji Rosji3. Jasienica krytykuje take uni brzesk4, brak poparcia dla reformy elekcji z 1589 r.5 czy stanowisko krla w 1610 r. dochodzc do wniosku, i krl osobicie chcia zosta wadc Rosji6. Wybitnie kontrowersyjna jest take teza o deniu do wprowadzenia w Polsce rzdw absolutnych7 czy o postpujcym upadku pastwa po 1606 r8. Zajmiemy si rwnie bezkrytycznym stosunkiem Jasienicy do Jana Zamoyskiego. Zupenie odmienn charakterystyk wadcy kreli prof. Henryk Wisner w ksice Zygmunt III Waza, ktra, wraz z innymi dzieami tego historyka, jest podstaw tego artykuu. Przejdmy zatem do gwnego zagadnienia. Ze dobrego pocztki Przyszy Zygmunt III z Boej aski krl Polski, wielki ksi Litwy, ksi ruski, pruski, mazowiecki, mudzki, inflancki, a take dziedziczny krl Szwedw, Gotw i Wandalw etc. etc. urodzi si

32

33

Nie zdy jednak nawet mody krl naoy elekcyjnej korony, a ju poczu jej ciernie. Podstawowy problem pierwszej poowy panowania Zygmunta III zaczyna si i koczy na jednym nazwisku - Zamoyski Jak do tego doszo? Jan Zamoyski to posta kontrowersyjna. Z jednej strony - wybitny m stanu i wdz, z drugiej - inaczej nie da si tego nazwa - warcho. ycie kanclerza pokazao, e potrafi gardowa za rwnoci szlachty, za poszanowaniem prawa i krla - do czasu, a przestao by to opacalne. Zaoyciel Zamocia, konwertyta, wywodzi si ze redniej szlachty. Jako mody czowiek studiowa w Padwie, po powrocie zosta sekretarzem Zygmunta Augusta. Stojc przy krlu sta si jednym z przywdcw ruchu egzekucyjnego, gosicielem czystoci zasad i pastwa prawa. Powoli pi si w hierarchii, by wystrzeli za Stefana Batorego. W 1576 r. zosta podkanclerzym, w 1578 r. kanclerzem, w 1581 r. pierwszym doywotnim hetmanem wielkim. By gwnym doradc krla - mawiano, i Zamoyski nie powinien chodzi na wojn bez Batorego, a Batory bez Zamoyskiego na sejmy. Z waciciela kilku wiosek sta si z pierwszym magnatem Rzeczypospolitej. Z obrocy prawa - jego gwacicielem. Autorytet Zamoyskiego bardzo ucierpia po bezprawnym ciciu Samuela Zborowskiego. Jak wielka wybucha wtedy wobec niego nienawi, wiadczy fakt, e protestanccy Zborowscy poparli po mierci Batorego katolickiego Habsburga - tak odrzucanego przez Zamoyskiego kandydata. Tu zbiegaj si losy Wazy i kanclerza. Zamoyski po pocztkowym forsowaniu obioru rodzimego kandydata ostatecznie opowiedzia si za Waz. W grudniu do stolicy przyby Zygmunt by serdecznie witany, odpowiada po polsku, czym wzbudzi powszechn sympati. Jedynie Zamoyski zareagowa negatywnie. Krl by wtedy bardzo zmczony podr i na sowa powitania wygosi krtk przemow. A cecie to nam za niem mar ze Szwecji przywiele? - zapyta jednego z posw wysanych po Zygmunta, kasztelana podlaskiego Marcina Leniowolskiego12. Skd tak zatrwaajce lekcewaenie? Pniejsze wydarzenia wskazuj, e tak jak uprzednio budowa swoj potg na majestacie Batorego, tak teraz chcia ow pozycj na gruzach burzonego autorytetu Zygmunta III. Pocztkowo sdzi, e bdzie w stanie pokierowa krlem tak, jak zechce. Waza pocztkowo mu uleg, co nastpujco skomentowa marszaek wielki koronny, Andrzej Opaliski: Biada nam, vae nobis! Jednego krla koronowawszy, ze dwu mamy!13. Pniej krl nabra pewnoci i wyzwoli si powoli spod wpywu Zamoyskiego. Na sejmie koronacyjnym kanclerz oburzy si - zastrzeg,

34

i jeli Zygmunt nie przekae Polsce Estonii, nie zostanie krlem. Andrzej Opaliski, marszaek wielki koronny, zasugerowa, e kanclerz dy do kolejnej elekcji14, co spotkao si ze sprzeciwem pozostaych, dlatego powrcono do decyzji, e kwestia Estonii zostanie rozwizana po objciu wadzy w Szwecji przez Zygmunta. Czy zarzut Opaliskiego by suszny? Naszym zdaniem tak. Czego dokadnie oczekiwa kanclerz? Odpowiedzi udzielaj wydarzenia z sejmu pacyfikacyjnego w 1589 r. Sejm ten (6 III 23 IV) przeszed do historii przede wszystkim ze wzgldu na rozpatrywany na nim projekt reformy elekcji autorstwa Zamoyskiego. Kanclerz proponowa, by krg kandydatw do korony ograniczy do synw krlewskich, do Polakw i przedstawicieli innych sowiaskich narodw, co wykluczao Habsburgw. Z obawy przed konwersj Zygmunta III pod presj szwedzkich poddanych (zastanawiajca ta obawa wobec rzekomego ultrakatolika, prawda?) prymas nalega, by dodano, i krlem moe by tylko katolik (car bez zmiany wyznania odpada). Stao si tak nie wbrew woli jednak i pogldom Jana Zamoyskiego15. Zamy teraz, e projekt przechodzi. Dodatkowo, i Zygmunt ucieka (a ucieka chcia, o czym pniej) lub zmienia wyznanie, by nie utraci wadzy w ojczystej Szwecji, i opuszcza Polsk. Kolejny zagraniczny krl skompromitowaby Rzeczpospolit. Nawet gdyby mia syna, pewnie by go nie wybrano na jego nastpc, zreszt pewnie zabraby go do dziedzicznego krlestwa. Wobec wykluczenia Habsburgw oczy caej szlachty zwrciyby si na rodzimego kandydata (Zamoyski postulowa to ju w okresie bezkrlewia po Batorym). Powstaje pytanie: na kogo? Czy na pana Piegasiewicza z Psiej Wlki czy moe na wybitnego polityka, tego, ktry potrafi przewodzi - Jana Zamoyskiego? Stanisaw Grzybowski wskazuje, e po mierci Batorego kanclerz sam chcia zosta krlem16, wic nasze wnioski wydaj si suszne. Projekt Zamoyskiego zosta odrzucony przez sejm, przez sejmiki przed kolejnym sejmem - take. Zygmunt III osobicie pozosta neutralny - nie popar ani nie skrytykowa projektu. Brak poparcia krla skomentowa Jasienica dosadnie - nazwa go przestpc politycznym17. Zapomnia jednak, e Zygmunt III nie mg i nie chcia tego poprze. Nie mg, gdy przed sejmem, 9 III, zawarto traktat bytomsko-bdziski, ktry regulowa stosunki z Habsburgami po zawierusze bezkrlewia. Zobowizali si oni do m.in. niezawierania sojuszu z Rosj. Biorc pod uwag fakt, e przez niemal cay XVI wiek zagraaa nam habsbursko-moskiewska wsppraca, traktat ten naley uzna za sukces. Dlatego jaki byby sens tej umowy, skoro wkrtce po niej mielimy wykluczy otwarcie z elekcji

Portret hetmana Jana Zamoyskiego, J. Szwankowski, przed 1602 r. Habsburgw? Na taki akt wrogoci nie mona byo sobie pozwoli. Nie chcia z kolei, gdy - prawdopodobnie chcia opuci Rzeczpospolit. Mwimy prawdopodobnie, poniewa Stanisaw Grzybowski sugeruje, i krl wcale nie chcia wyjeda. Przeciwnie e swoim zachowaniem usiowa by moe skci lub pozyska Habsburgw, a moe wywrze nacisk na Polakw, by przestali wasnemu monarsze rzuca kody pod nogi18? Zamys krla pozostanie tajemnic. Z drugiej strony jednak rwnie logiczne jest przyj, e konflikt z Zamoyskim po pocztku panowania, bieda19, a take nawoywania ojca do powrotu do ojczyzny (w celu zachowania moliwoci przejcia korony szwedzkiej) niemal od chwili opuszczenia Szwecji - wskazane przyczyny mogy pchn Zygmunta III do tego projektu. Wkrtce po sejmie krl nawiza kontakt z arcyksiciem Ernestem. Efektem rozmw by ukad, ktrego gwne postanowienia zobowizyway Zygmunta do przekazania tronu Polski Habsburgowi, a Ernest, ju jako krl, mia zrzec si pretensji do Estonii. W myl umowy wszystko miao si odby za zgod stanw Rzeczypospolitej - bez przyzwolenia obywateli nic nie mogo si wydarzy. Caa ta sprawa nie bya tak tajna, jak powszechnie si uwaa, gdy krl musia przecie szuka zwolennikw tego rozwizania. Poinformowa cz senatorw z Zamoyskim na czele. Pniej pretensje bdzie mia prymas Karnkowski: Zwierzy si niektrym

z PP Senatorw, mnie na ostatek, za czym te to moja krzywda, e pierwej inszym si zwierzy i za wierniki mia20. Sprawa przeszaby pewnie bez echa, gdyby nie Maksymilian. Arcyksi poda do opinii publicznej o projekcie cesji, co doprowadzio do wrzenia wrd szlachty. Zwoano sejm inkwizycyjny. Powstaa sytuacja bezprecedensowa - chciano sdzi krla, ponadto okazao si, e stre prawa, tj. senatorowie, wiedzieli o wszystkim i nie poinformowali narodu. Caa afera skoczya si dosy agodnie, gdy uznano, e onego sromoci, same siebie sromocie, gdy on gow, my jego czonki jestemy21. Krl wyrazi skruch, jednak utrzymywa, e prawa nie zama. Jest to prawda. Jasienica bezpodstawnie nazywa krla zdrajc22, poniewa wadca mia zawsze prawo do ustpienia z tronu (skorzysta z tego Jan Kazimierz), ponadto zmiana na tronie wymagaa zgody stanw Rzeczypospolitej. Co innego jednak prawo, a rzeczywisto. Na aferze zyska tylko Zamoyski, ktry stwierdzi, e co prawda wiedzia o planach krla, lecz okolicznoci nie pozwoliy mu bi na alarm23. Straci natomiast krl. Powa-nie nadszarpnito ni zaufania midzy wadc a obywatelami. Na nic nie zdaa si zapewnienia, e nie dziaa na szkod Polski, w kocu - e dawno ju ten projekt porzuci. Czasu nie mona byo cofn, dlatego Zygmunt przystpi do rozbudowy swojego stronnictwa. Nominacje Majc w Zamoyskim przeciwnika i przywdc opozycji, krl musia skruszy jego pozycj. Przystpi do tego ju pod koniec czerwca 1588 r., gdy zaproponowa Zamoyskiemu urzd wojewody krakowskiego. Grzybowski nazywa to kopniakiem w gr24, bowiem urzdu wojewody nie mona byo czy z urzdem kanclerza - gdyby Zamoyski przyj ofert, musiaby zoy piecz. Zim 1589 r. krl proponowa nawet kasztelani krakowsk. Zamoyski dwukrotnie odmwi. Powd jest prosty nie chcia si pozbywa wadzy, ktr daway mu stanowiska kanclerza i hetmana. Zygmunt III znalaz inny sposb25. Przyjaciela Zamoyskiego, podkanclerzego Albrechta Baranowskiego mianowa biskupem pockim, a na oprniony po nim urzd awansowa nie - jak obieca kanclerzowi26 - sekretarza wielkiego Piotra Tylickiego, ale dotychczasowego referendarza koronnego, Jana Tarnowskiego. Nominacja ta bya dla krla bardzo korzystna, gdy kanclerz i podkanclerzy mieli rwn wadz, a o tym, kto opiecztowywa dokumenty krlewskie, decydowaa obecno na dworze. Wobec cigej opozycji Zamoyskiego, krl znalaz sojusznika w Tarnowskim.

rdo: wikipedia.org

35

Sposb dziaania wadcy krytykuje Jasienica, ktry stwierdza, e - w przeciwiestwie do Batorego - Zygmunt III prowadzi z polityk personaln i zraa do siebie najlepszych27, otacza si cudzoziemcami (Szwedami i Niemcami)28, a take pomija w nominacjach innowiercw. Zarzuca rwnie odsunicie od ask Marcina Leniowolskiego29. Zacznijmy od sprawy kasztelana podlaskiego. Pocztkowo by bliskim wsppracownikiem krla, pniej rzeczywicie znalaz si w nieasce - dlaczego? Leniowolski zosta wyznaczony do wyjawienia Zamoyskiemu chci krla do zrezygnowania z tronu. Nieupowaniony do tego kasztelan rozbbni wie po caej Polsce: zdradzi j Opaliskiemu, zdradzi Radziwiom, zarwno biraskim, jak i niewieskim, Lwu Sapiesze, Firlejowi, Zebrzydowskiemu i innym senatorom30. W takiej sytuacji natychmiastowa utrata aski krlewskiej chyba nie powinna nikogo dziwi. Zarzut o otaczaniu si Niemcami i Szwedami jest dosy dziwny, skoro nawet krytyczny wobec krla Leszek Podhorodecki przytacza sowa Zygmunta III z sejmu 1590 r.: Co si tyczy de pactis, a tomy ju wszystkich odpucili Szwedw i drabantw, ktrzy zdrowia naszego strzegli, tak, e i dziesitka ju Szwedw nie mamy przy sobie31. Pniej take rokoszanie przyznaj, e na dworze Krla Ichmoci () zostaa tylko maa liczba narodu szwedzkiego ludzi32. Nie znajduje potwierdzenia w faktach teza o bdnych nominacjach i zraaniu do siebie najlepszych. kiewski, Chodkiewicz, Radziwi, Koniecpolski - to jedni z najlepszych, jeli nie najlepsi (wraz z Janem Sobieskim) hetmani w historii Rzeczypospolitej. Wszyscy buawy otrzymali od Zygmunta III. Jeli za krl zraa ich do siebie, dlaczego kiewski ze stronnika Zamoyskiego sta si bliskim wsppracownikiem krla? Dlaczego rzekomo zraony do wadcy Chodkiewicz w czasie rokoszu owiadcza: By wszystka Rzeczpospolita bya mu przeciwna i jeszcze pastwa obcego inszego mieli pomc, tedy ja przecie przy boku Krla Jegomoci uderz na nich33? Szczliw mia rk Zygmunt III - mianowa nie tylko wymienitych wodzw, ale take bardzo dobrych politykw - Zadzik czy Kryski to dyplomaci pierwszej klasy. Nie unika w nominacjach protestantw i prawosawnych - przeciwnie. Jak podaje w swej ksice Szlachta polska i jej pastwo Jarema Maciszewski, Zygmunt III w latach 1588-1591 mianowa 42 innowiercw, 28 katolikw i jednego katolika in statu nascendi. W pniejszym okresie te proporcje rzeczywicie ulegy zmianie, ale ma to kilka przyczyn i adn z nich nie jest rzekomy fanatyzm krla.

Po pierwsze protestantyzm ju przed objciem przez niego wadzy by w odwrocie - pocztkowe zafascynowanie zmianami mijao i wiele osb nawracao si na katolicyzm, m.in. Mikoaj Krzysztof Radziwi, Lew Sapieha, a nawet Jan Zamoyski. Ponadto od wadcy wymaga si, eby skompletowa zesp jak najlepszych fachowcw - dlatego jeli wrd osb od dawna wyznajcych katolicyzm czy te wieo nawrconych trafiali si ci najlepsi, bdem byoby ich pomijanie tylko w ramach parytetu. Jeli za wrd innowiercw trafiay si wybitne persony, to Zygmunt III nie waha si ich mianowa. I tak Krzysztofa Radziwia Pioruna mianowa hetmanem wielkim litewskim; jego syna, rwnie Krzysztofa, najpierw hetmanem polnym, a pniej take wielkim; Janusza za - kasztelanem wileskim. Duym poparciem krla cieszy si kalwinista, wojewoda bracawski Jakub Potocki, ktrego syn za Wadysawa IV otrzyma buaw wielk. Jasienica wrcz z wyrzutem stwierdza, e w 1610 r. Potocki mia wiksze znaczenie ni kiewski34. Bardzo duo innowiercw byo take w najbliszym otoczeniu wadcy - na dworze. Lekarzem krlewskim by arianin Jan Ciachowski, oniczym - wspomniany ju ewangelik Jan Bojanowski, mamk krlewicza Wadysawa - mimo protestw prymasa - ewangeliczka de Fornes35. Jak podaje w licie do Karola I pose angielski krl chtnie piewa psalmy protestanckie z ewangelikiem Kasprem Denhoffem36. Spr Denhoffa z kaznodziej Mateuszem Bembusem sprawi, e ten ostatni musia opuci dwr37. Nie pomoga nawet groba kltwy ze strony prymasa - krl zezwoli odprawia na Wawelu naboestwa protestanckie, w ktrych braa udzia jego siostra Anna i mieszczanie krakowscy38. Kolejnym zarzutem jest uleganie jezuitom, ktrzy ze Skarg i Goyskim mieli stworzy zesp dozorujcy monarch39. Zarzut ten pojawia si przy opisie wielu wydarze, m.in. rokoszu. Najpierw jednak wyjanienia wymaga jeszcze jedna kwestia. Unia brzeska W 1589 r. powsta w Moskwie patriarchat. To wydarzenie wzbudzio zrozumiay niepokj wrd polskich elit rzdzcych. By uchroni Rzeczpospolit przed rosyjskimi wpywami, postanowiono poszuka jakiego rozwizania. Tutaj dochodzimy do kuriozalnej sytuacji - Jasienica bowiem podaje, i Zamoyski w roku 1588 powzi zuchway i genialny zamiar przeniesienia do Rzeczypospolitej patriarchatu carogrodzkiego i oddania mu na stolic Kijowa40. Dosy trudno komentowa te doniesienia biorc pod uwag fakt, e nie ma jakichkolwiek rde potwierdzajcych istnienie takich planw. Z kolei Zbigniew Wjcik twierdzi, e kanclerz

36

proponowa w 1589 r. utworzenie patriarchatu w Kijowie41. Abstrahujc od susznoci tego projektu, a take tego, czy w ogle takowy istnia, poniewa profesor nie podaje rde (nic nie wspominaj na ten temat zarwno Wisner, jak i Grzybowski), warto zastanowi si, czy by realny. By utworzy patriarchat w Kijowie, wymagana bya zgoda pozostaych patriarchw. Nie ulega wtpliwoci, e patriarcha moskiewski takowego pozwolenia nie wyda. O zignorowaniu sprzeciwu nie mogo by mowy, dlatego pozostao tylko drugie (a moe tylko jedyne?) wyjcie - unia kocielna. Z projektem unii wystpili biskupi prawosawni42, a nie - jak chce Jasienica43 - duchowni katoliccy ze Skarg na czele. Koci prawosawny przeywa wczenie kryzys i szans na odnow i podniesienie znaczenia widziano m.in. w unii. Takie rozwizanie likwidowao wpywy Moskwy, a take upoledzenie prawne Kocioa prawosawnego - pod opiek prawa i krla stawa si jedynym legalnym Kocioem na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej, a biskupi uniccy mieli zasi w senacie. Ju od XV wieku istotn rol odgryway idee zjednoczenia, dlatego projekt popar dwr, a take Zamoyski. Uni zawarto w Brzeciu w 1596 r. Biskupi prawosawni oddali si pod zwierzchnictwo papiea zachowujc odrbn liturgi i wasn hierarchi. Dwch z omiu wadykw nie przystpio do unii. Byli to: biskup halicki Gedeon Baaban i przemyski Micha Kopyteski44. Swoje poparcie w ostatniej chwili wycofa magnat Konstanty Ostrogski45. Doprowadzio to do rozamu, gdy znaczna cz wiernych pocztkowo sprzeciwia si unii. Jak stwierdzi Wjcik powstaa hierarchia bez wiernych i wierni bez hierarchii. Omawiajc t kwesti warto pamita, e byy to czasy, gdy wiernych o zdanie najnormalniej w wiecie nie pytano - nikt nie pyta w 1534 r., w 1555 r. czy w 1685 r. Podobnie byo w Polsce - duchowni wyszli z projektem unii, zatwierdzono go i ju. Warto pamita, e mimo pocztkowych oporw ostatecznie ta idea zwyciya, a unia swoje zadania spenia przed I rozbiorem Koci prawosawny liczy zaledwie 400 parafii, 40 klasztorw mskich i 15 eskich, unicki za 9300 parafii, 147 klasztorw mskich i 19 eskich; take w kwestii wiernych zdecydowan przewag mieli unici - byo ich 4,5 mln przy kilkuset tysicach prawosawnych46. Nie znajduje take potwierdzenia czsto wysuwana przez rnych publicystw i historykw teza, i unia pchna Kozakw w ramiona Moskwy. Gdyby tak byo, to nie staliby wiernie przy Rzeczpospolitej podczas wojny z Rosj, prawda? Ich bunty, w tym najwikszy - Chmielnickiego, wybuchay ze zgoa innych przyczyn, m.in. z powodu ograniczania rejestru czy prb powstrzymania ich wycieczek na terytoria tureckie i tatarskie.

Pawe Jasienia zarzuca krlowi, i posun si tak daleko, e bezprawnie kasowa przychylne dla wyznawcw Cerkwi wyroki trybunau, podda wszystkich prawosawnych sdownictwu metropolity unickiego, pragn nawet uczyni go zwierzchnikiem samej awry Peczerskiej!47. Ta krytyka moe wprawi czytelnika w zdumienie. Podajmy kilka faktw. Skoro zatwierdzono uni, to dziwne byoby nierespektowanie jej zasad. Zatem uznanie wadzy metropolity unickiego Hipacego Pocieja48 nie powinno dziwi. Warto te pamita, e zarwno Baaban, jak i Kopysteski zachowali swoje godnoci. Na koniec naley przytoczy jeszcze jeden fakt - w 1622 r. Zygmunt III osobicie interweniowa, by ponownie otwarto cerkiew w Mohylewie, gdy zamknito j, gdy wierni nie uznali unii49. Mona zatem doj do wniosku, e mimo pocztkowych naprawd powanych oporw wrd spoeczestwa, unia bya rozwizaniem dobrym i swoje zadanie wypenia. Rokosz Zebrzydowskiego Rokosz to zagadnienie zbyt szerokie, by zaj si nim dokadnie w tym artykule, dlatego zajmiemy si teraz tylko i wycznie tymi tezami, w ktrych nie zgadzamy si z Pawem Jasienic czy Zbigniewem Wjcikiem. Zatem Wspierany przez jezuitw krl-fanatyk pragn wprowadzi absolutyzm50 poprzez odebranie szlachcie przywilejw i zminimalizowanie roli izby poselskiej51, nie potrafi jednak zwiza si z ruchem redniej szlachty przeciwko magnaterii. To rozejcie si redniej szlachty z koron () oznaczao, e ju na progu XVII w. idea absolutyzmu, a wic idea wzmocnienia wadzy krlewskiej i pastwa, zostaa faktycznie pogrzebana52. Przekaz jest jasny - krl i szlachta dyli do absolutyzmu, lecz ostatecznie do ich sojuszu z winy krla nie doszo. Zdaniem Jasienicy od roku 1606 los Rzeczypospolitej nieustannie si stacza53. Tak mniej wicej opisuj to wspomniani autorzy, zajmijmy si teraz komentarzem. Po mierci Zamoyskiego na czele opozycji stan wojewoda krakowski, Mikoaj Zebrzydowski, a take podczaszy litewski, Janusz Radziwi. Obaj nie kierowali si pobudkami ideologicznymi (jeli takie rzeczywicie mieli), lecz prywat. Zebrzydowski bowiem bezprawnie zaj po kanclerzu kamienic przy Wawelu. Na danie krla opuszczenia domu, wojewoda zakrzykn: Ja z kamienicy, ale krl z tronu wkrtce ustpi musi!54. Radziwia za urazio to, e nie otrzyma godnoci senatorskiej, a starostwa po jego ojcu otrzyma skcony z Radziwiami Chodkiewicz55.

37

Ju same przekonania przywdcw rokoszu stawia pod wielkim znakiem zapytania jego cele przedstawiane przez Jasienic i Wjcika. Rokoszanie wystpowali przeciwko manatom i dlatego przywdcami rokoszu byli magnaci obraeni na krla, w tym Janusz Radziwi, zwolennik rzdw arystokracji56. Rokoszanie dyli do wzmocnienia wadzy krlewskiej - i dlatego nazywali krla tyranem i oskarali o amanie prawa. Rokoszanie opowiadali si przeciwko klerykalizacji pastwa - i dlatego na czele rokoszu sta Zebrzydowski, fundator Kalwarii, przyjaciel Skargi, doywajcy swoje ostatnie lata w klasztorze. Jak wida, ju podstawowe fakty nie pasuj do tez wysuwanych przez Jasienic i Wjcika. Idmy dalej. Zygmunt III rzekomo usiowa wprowadzi absolutyzm. Wniosek taki Jasienica wysnuwa na podstawie propozycji krlewskich z 1606 r. Krl postulowa wtedy, by wprowadzi zasad uchwalania ustaw wikszoci gosw, a posw zobowiza do zakoczenia sejmu uchwa. Teraz warto si zastanowi czy usprawnienie prac sejmu doprowadzioby do jego upadku, do obnienia wagi? Czy system wikszociowy wprowadzony w Polsce dopiero 3 maja 1791 r. jest cech systemu monarchii absolutnej? Trzeba jasno stwierdzi - Zygmunt III od zawsze szanowa powag sejmu. Potwierdzeniem tego jest np. sytuacja z 1590 r. Szlachta wielkopolska na zjedzie w Kole wystpia wtedy przeciwko postanowieniom sejmu, m.in. przeciwko konstytucji Asekuracja hetmaska, ktra znacznie zwikszya uprawnienia Zamoyskiego. Co zrobi krl? Nie popar stanowiska yczliwej wobec niego szlachty, ktra krytykowaa jego politycznego rywala, lecz potpi naruszanie autorytetu sejmu. Dopiero na kolejnym sejmie specjalne penomocnictwa zostay Zamoyskiemu odebrane. Krl take podczas rokoszu informowa opozycj, e jedynym stosownym miejscem do rozmw nie s zjazdy, ale sejm walny. Opozycja na propozycj zmian w sejmowaniu zareagowaa burz. Jako kontrpropozycj wysuna spraw zabezpieczenia konfederacji warszawskiej. Krl, by ratowa sejm, wycofa si z planw reformy, zajto si natomiast postulatem opozycji tak, e pod koniec obrad wypracowano projekt, ktry wymaga jeszcze ostatecznej aprobaty. Tutaj dochodzimy do kwestii spornej, gdy jedynym rdem, ktre relacjonuje tamte wydarzenia, jest fragment dziennika jezuickiego domu w. Barbary Jana Wielewickiego: Najpoboniejszy krl uzna t rzecz za podejrzan, tote w pn noc, przed konkluzj ostatniego dnia posa do nas tajemnie koncept uchway taki, jaki ju by na pimie, chcc, aby pilnie zbadano, czy nie zbruka jaka plama jego sumienia57.

38

Z zapisu Wielewickiego dowiadujemy si, e krl, niezdecydowany czy ustawa nie przyniesie mu grzechu, przesa go do domu zakonnego - jezuitom ze Skarg na czele. Oni za mieli wtedy przystpi do agitacji wrd posw i senatorw, co doprowadzio do upadku projektu i - ostatecznie, przez protest Janusza Radziwia - sejmu. Jasienica bez adnego oporu uznaje relacj Wielewickiego za prawdziw. Zwrmy teraz uwag na ocen Wisnera58, ktr uznajemy za trafn. Po pierwsze: ciko sobie wyobrazi, by jezuici w chwili tak wanej opucili obrady i trzeba byo im projekt przesya. Po drugie: jeszcze trudniej uwierzy, e Zygmunt III, ktremu bardzo zaleao na dojciu sejmu do skutku i uspokojeniu kraju, odda ster w rec jezuitw. Przecie krl zarwno wczeniej, jak i pniej bez zawahania zgadza si na konstytucje o tumultach, ktre miay zachowa pokj religijny, wic dlaczego miaby w 1606 r. si zastanawia? Po trzecie i najwaniejsze: autor relacji chcia wyolbrzymi udzia jezuitw w upadku projektu, dlatego chyba nie dziwi, e jezuitw przedstawia jako gwnych bohaterw tamtego sejmu. Sprawa ta dotyka pewnego problemu - zarzutu Jasienicy pod adresem krla jakoby Zygmunt III by ulegy jezuitom. Jest to bdne mniemanie, a najlepszym dowodem jest to, e rok wczeniej, gdy Zygmunt III eni si z Konstancj Habsburg, siostr zmarej pierwszej ony - Anny, jezuici stwierdzili, i - mimo dyspensy papieskiej59 - jest to zwizek kazirodczy i zagrozili opuszczeniem dworu60. Krl w tej sprawie nie mia problemw z kwesti sumienia i postawi na swoim - lub si odby, a jezuici zostali. Ju ten jeden fakt stawia pod znakiem zapytania prawdziwo relacji Wielewickiego. Rokoszanie okrzyknli jednak Skarg gwnym wichrzycielem pastwa. Zabolao go to na tyle, e prosi generaa zakonu o zgod na opuszczenie dworu61. Co warte uwagi wskazuje si Skarg jako zwolennika wadzy absolutnej62. Jak wykaza to Janusz Tazbir, jest to bdne, gdy jezuita uwaa, e ta naley si tylko Bogu, bowiem czowiek z takimi uprawnieniami byby tyranem. Dlatego wymaga, by pan rad i prawem okrzeszony by63. Do trudno wskaza konkretne cele rokoszu, bowiem rzdziy nim ogromne sprzecznoci - opozycj rzekomo wystpujc przeciwko monym kierowali magnaci. Domagano si tolerancji i jednoczenie dano usunicia jezuitw-cudzoziemcw. Oskarano o absolutum dominium, o tyrastwo wadc, ktry usiowa zwikszy znaczenie sejmu. Najlepiej chyba cay rokosz podsumowuje dwuwiersz Daniela Naborowskiego: Owo sawne Co, ktre rokoszem rzdzio Jako sam dobrze pomnisz, w Nic si obrcio64. Nam tylko pozostaje z tymi sowami si zgodzi.

Szwecja, unia, rekatolicyzacja Szwedzi nie chcieli krla-fanatyka, bali si rzekomo planowanej przez Zygmunta III rekatolicyzacji. Tego uczy si w szkoach, taki pogld forsuje Zbigniew Wjcik65. Jak byo naprawd? Naprawd to Fanatyczni Szwedzi nie chcieli krla. Po mierci Jana III krl popyn do Szwecji na koronacj. Polacy przed podr przypomnieli mu o kwestii Estonii66. Przypynwszy do ojczyzny by serdecznie witany - przytoczmy sowa kanonika krakowskiego Jana Gaczyskiego: Bardzo ludzie Krla Jegomoci miuj, a on te umie si im accomodowa67. Szwedzi z czasem jednak nabrali troch dystansu, gdy bdc zagorzaymi protestantami krzywo patrzyli na katolickie otoczenie krla. Krl przed koronacj wyda Krlewskie zarczenie, w ktrym przyzna nadrzdne miejsce luteranizmowi, pniej przyj koron z rk protestanckiego arcybiskupa. Szwecja bya jednak innym krajem ni ten, ktry pamita z dziecistwa. Uprzednio tolerowano katolicyzm, obecnie stwierdzano, e: Szwecja to teraz jako jeden m, wszyscy mamy jednego Pana i Boga68. Po powrocie krla do Polski Riksdag zakaza katolikom przebywania w Szwecji, upady klasztory. Nie ma adnego dowodu na to, e krl dy do rekatolicyzacji w swojej ojczynie. Przeciwnie potwierdzi nadrzdno luteranizmu, za powysze fakty s dowodami na nietolerancj Szwedw, wrcz fanatyzm. Oprcz nietolerancji Szwedw przeszkod okaza si stryj - ksi Karol Sudermaski, ktry, cho obieca Janowi III uzna jego syna krlem, sam mia ochot na przejcie wadzy i pewnym momencie podj gr polityczn zarwno przeciwko Zygmuntowi, jak i Radzie Krlestwa. Pocz przedstawia konflikt z krlem jako spr na tle religijnym i to wkrtce zaczo odnosi sukcesy69. Jego intrygi doprowadziy dwch Wazw a na pole bitwy w 1598 r. Zygmunt III rozpuci pniej wojska, na krtko pojedna si z Karolem, by w rok pniej zosta detronizowanym. Szwedzi zadali przysania krlewicza Wadysawa, by wychowano go w wierze luteraskiej. Krl nie zrobi tego, nie wysa swojego jedynego, jak dotd, syna. W 1600 r. Szwedzi ogosili krlem Karola, a krl - zgodnie z yczeniem Polakw, w tym Zamoyskiego - przyczy Estoni do Rzeczpospolitej. Warto teraz zada sobie pytanie, czy wojna midzy Polsk a Szwecj bya nieuchronna. Naszym zdaniem tak. Midzy tymi dwoma pastwami konflikt istnia od dawna. Szwedzi pragnli utworzy z Batyku wewntrzne jezioro, Polacy ani myleli oddawa swoich terenw. Estonia nie bya najwaniejsza, bowiem spr ten zacz si ju podczas I wojny

pnocnej, gdy Szwecja i Polska znajdoway si w przeciwnych obozach. Rnice interesw szwedzkich i polskich wskazuj, e otwarta wojna wybuchaby prdzej czy pniej. Moskwa, dymitriady, katolicyzacja Gdyby nie zachanno i fanatyzm Zygmunta III, rzdzilibymy Rosj Ale, niestety, nic z tego musia sam zada wadzy, do tego chcia zniszczy prawosawie To przekonanie jest tak silne, e pojawia si zarwno w pracach Wjcika70, Podhorodeckiego71 i Jasienicy72 (jak zwykle posuwa si on dalej ni inni - twierdzi bowiem, e Zygmunt III spodziewa si take zmiany wyznania panujcego w Persji), jak i artykuach dziennikarzy - wystarczy wspomnie artyku Piotra Semki Jak rwny z rwnym73, w ktrym autor, opierajc si na twrczoci Jasienicy, rwnie prezentuje te pogldy, czy te artyku Polsko-rosyjskie mocarstwo74, gdzie Piotr Skwieciski kreli wizj polsko-rosyjskiego pastwa, ktre mogo powsta, gdyby Zygmunt III jak sam autor pisze najwiksze chyba koronowane nieszczcie w dziejach Polski, by inny ni w rzeczywistoci. Po hekatombie jak zaserwowa swoim poddanym Iwan IV Grony Rosja pogrona bya w gbokim kryzysie, zwanym wielk smut. Pojawili si wtedy rni pretendenci do tronu, a waciwie spadkobiercy, bowiem podawali si za syna Iwana IV, uwaanego za zamordowanego w Ugliczu Dymitra. Nie wnikajc w szczegy, bowiem jest ju wietna biografia Samozwaca autorstwa Danuty Czerskiej, naszkicujmy sobie wczesn sytuacj. Po mierci Iwana IV na tronie zasiad jego syn Fiodor, znowu nastpc ktrego zosta Borys Godunow. Nowy car odszed z tego wiata kilka tygodni przed zajciem Moskwy przez wojska wspieranego przez polskich magnatw Dymitra Samozwaca. Najprawdopodobniej zosta otruty. Po mierci Borysa I na tron wstpi jego syn jako Fiodor II. Krtko trway jego rzdy, bowiem rwnie zosta zamordowany. Wadz obj Dymitr I Samozwaniec, lecz po kilkunastu tygodniach rzdw zosta obalony, a jego zwoki zmasakrowane. Teraz z kolei rzdy przej Wasyl Szujski. Do 1609 r. Zygmunt III tylko nieoficjalnie dziaa na rzecz pogbienia kryzysu w Rosji. Wspiera po cichu Samozwaca I. Do zaangaowania w otwart wojn skoni go dopiero podpisany przez Wasyla Szujskiego i Karola Sudermaskiego ukad, ktry wymierzony by przeciwko Rzeczypospolitej. Krl nie ogosi swojego zamiaru na sejmie, lecz przedstawi go senatorom w kwietniu 1609 r. Uzyskawszy ich zgod krl wyda deklaracje w Lublinie i Wilnie o przyczynach rozpoczcia

39

rdo: wikipedia.org

Zygmunt III Waza, moneta, 1611 r.

wojny (ch wypenienia zobowizania odzyskania utraconych wczeniej prowincji) i przystpi do oblenia Smoleska. Bya to twierdza o znaczeniu strategicznym. Kto panowa w Smolesku, posiada klucz do serca Litwy lub serca Moskwy. Litwa utracia go niemal sto lat temu, bo jeszcze za Zygmunta Starego. Teraz o twierdz upomnia si wnuk przedostatniego Jagiellona. Objcie wadzy przez Szujskiego nie uspokoio sytuacji w Rosji. Wci panowa nie car, a chaos. Niemal rwnoczenie z zamordowaniem Samozwaca pojawia si plotka, e jednak przey za po raz kolejny cudownie ocalaego Dymitra poda si inny czowiek, ktry szybko zdoby poparcie czci polskich magnatw i moskiewskich bojarw. Dodatkowo do wojny przystpi krl Polski. Chaos rodzi podziay, frakcje. Jedna z nich 28 stycznia 1610 r. przybya pod Smolesk i przedstawia krlowi propozycj obrania krlewicza Wadysawa na cara. Oprcz tego postulowali, by Wadysaw potwierdzi prawa bojarw i Cerkwi, a wszystkie siy miay ruszy pod Moskw w celu obalenia Szujskiego. Tutaj dochodzimy do kolejnej sytuacji, gdy fakty nie pasuj do tez krytykw Zygmunta III. Ten usiujcy nawrci ca Rosj fanatyk zatwierdzi prawa Cerkwi, zgodzi si na koronowanie krlewicza przez patriarch moskiewskiego75, duchownych kaza poinformowa, e: ich cerkwie, obrzdy kocielne, ojczyzny cerkiewne i kanony swoje wszystkie egzekucje bd doskona miay 76. Jak pisa Lew Sapieha: Co si wiary ich dotyczy obiecowa raczy Krl Jegomo cale j zachowa. Ten zachanny, dcy do przejcia wadzy w Moskwie krl zezwoli na elekcj Wadysawa. Postawi jednak kilka warunkw. Wybr musiaa zaaprobowa Rzeczpospolita, gdy chcia unikn oskare o prywat. W listach do senatorw pisa: Bez konsensusu wszech stanw nie chcielimy z nimi nic skutecznego zawiera oraz: Jakomy t ekspedycj nie gwoli privatom naszym i potomstwa naszego, ale dla dobra powszechnego Rzeczypospolitej przedsiwzili77. Tutaj warto na chwil si zatrzyma krl zaprzecza, jakoby wypraw podjto w celu wywyszenia rodu Wazw. Sam stwierdza, e on w Rosji rzdzi nie chce, bo ani natura taka jest, ani to tak akome pastwo, lecz 19 listopada 1608 r. Krzysztof Radziwi w licie do swego brata Janusza donosi, e: Krl snad myli, z Karolusem przymierze uczyniwszy, wszystk swoj moc na Moskw obrci i krlewicza na to pastwo osadzi78. Zatem jeli krlem kierowaa ch osadzenia Wadysawa w Moskwie lub odzyskanie Smoleska albo obie te sprawy naraz, to i tak zaprzeczaj one cakowicie tezom Jasienicy, e Zygmunt III sam chcia przej koron.

Jako drugi warunek krl postawi uspokojenie sytuacji wewntrznej w Rosji: Na tak niebezpieczne panowanie i niepewny pokj potomstwa swego mio, sumienie i rozum naraa nam nie radzi79. Trudno odmwi krlowi racji skrajnie nieodpowiedzialnym byoby posyanie swojego pierworodnego syna do wstrzsanej kryzysem Moskwy, gdzie ostatnio koronowane gowy spaday czciej ni licie jesieni. Przyznawa natomiast, e jeli wszystko si uspokoi, to wyrazi zgod: Jeli wszystkich zgoda nastpi na doskonale we wszystkim uspokojone pastwo, nie bdzie od tego Jego Krlewska Mo by raczy80. Jak wiemy kilka miesicy pniej miaa miejsce bitwa pod Kuszynem, gdzie hetman kiewski rozgromi wojska przeciwnika, a sam cho nie mia adnych do tego uprawnie podpisa z bojarami kolejny ukad. W myl ukadu zgadzali si oni na elekcj krlewicza, lecz co bardzo istotne dali zwrotu zamkw ju przez Polakw zdobytych, odstpienia od Smoleska i zaprzestania oblegania kolejnych. Piotr Semka rozwizanie to nazywa finezj kiewskiego, my krtkowzrocznoci. W imi obiecanej korony mielimy odstpi od Smoleska, od twierdzy-klucza. Na szczcie krl wykaza si duym realizmem politycznym. Nie zgodzi si na ten ukad, bo uzna go za bardzo niekorzystny: Wic odstpi nam za tym zacigiem nie pokazawszy najmniejszej nadziei odzyskania tego, co si dawno od tego narodu odjo, a do nas rekuperowa obiecao, jako bymy mogli?81. I cho dalej zapewnia bojarw o zgodzie na elekcj krlewicza i zachowaniu praw Cerkwi82, to od Smoleska odstpowa nie zamierza, bo co, gdyby odstpi, a okazao si, e bojarom kandydatura Wadysawa ju nie odpowiada? Jakie upewnienie wiary ich ku nam, jeli pograniczne zamki nie w naszym rku i na zamkach moskiewskie, nie nasze, praesidia bd?83. Pamitajmy take, e Wadysawa popara tylko cz bojarw, a nie ich og. Warto si te zastanowi, czy nawet ta cz rzeczywicie popieraa krlewicza, czy mia by zaledwie kart przetargow w konflikcie bojarw z Szujskim. A moe podstawieni pod cian jak mwi pewne powiedzenie jako toncy zapali si brzytwy? W 1611 r. pad Smolesk w nasze granice wrci po prawie stu latach. Pawe Jasienica stwierdza, e to adna rekompensata84. C W stosunkach polsko-rosyjskich Smolesk by niczym Kamieniec w relacjach Rzeczypospolitej i Turcji, moe nawet waniejszy. Dziwny traf chcia, e upadek Kamieca w 1672 r. zawsze przedstawia si jako tragedi, za odzyskanie Smoleska w 1611 r. jako marn nagrod.

Rokosz sandomierski, 1607 r. Podsumowanie Gdy krlewicz Wadysaw przynis mu przechwycony pamitnik Jakuba Sobieskiego, w ktrym znajdoway si zarzuty wobec Chodkiewicza, zbeszta syna mwic: Gdybym ja chcia po cudzych szkatuach szuka, co kto o mnie pisze, i krlestwo, i zdrowie bym straci, a notatki bez wahania wrzuci w ogie85. Nie by zamknity w sobie jak sam powie: Kto w tym pokoju nie by, nie moe rozumie, jako on jest wesoy86. O chci krla do ucztowania przekona si sam hetman Chodkiewicz, co zrelacjonowa w licie do ony87. Uwielbia sztuk, rwnie sam tworzy. By kochajcym mem i ojcem. Warto na koniec odpowiedzie jasno na pytanie postawione w temacie artykuu. Krl w swojej polityce kierowa si nie fanatyzmem, lecz zdrowym rozsdkiem. Nie wysa swego syna na niemal pewn mier, odzyska Smolesk. Pozostawi po sobie pastwo tak silne, e bdzie ono w stanie poradzi sobie prawie jednoczenie z Moskw, Turcj i Szwecj. Popenia bdy, lecz swoj cik prac doprowadzi do wzrostu autorytetu wadcy, a po rokoszu nie doszed do skutku tylko jeden sejm. Mia talent do dobierania wsppracownikw. Nie da si skusi na niepewny zysk w postaci lska, lecz zabezpieczy granic z Habsburgami, bo przecie kolejnej wojny Polska nie potrzebowaa Czy by zatem Zygmunt III sug doktryn? Nie, by sug Rzeczypospolitej.

40

Bibliografia: Anusik Zbigniew, Gustaw II Adolf, Wrocaw 2009. Grzybowski Stanisaw, Zamoyski Jan, Warszawa 1994. Jasienica Pawe, Rzeczpospolita Obojga Narodw. Srebrny wiek, Warszawa 1982. Kucharski Kazimierz, http://angelus.pl/index. php?option=com_content&task=view&id=5930&Ite mid=694 Ochmann-Staniszewska Stefania, Dynastia Wazw w Polsce, Warszawa 2007. Paradowski Micha, http://kadrinazi.blogspot.com/ 2010/06/ja-tego-wszystkiego-nic-nie-pomne-bom. html Podhorodecki Leszek, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985. Semka Piotr, Jak rwny z rwnym, Uwaam Rze, nr 20(67)/2012, s. 14-20. Skwieciski Piotr, Polsko-rosyjskie mocarstwo, Uwaam Rze Historia, nr 2, 2012, s. 60-63. Tazbir Janusz, Piotr Skarga. Szermierz kontrreformacji,

Warszawa 1978. Wisner Henryk, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989. Wisner Henryk, Rozrnieni w wierze. Szkice z dziejw Rzeczypospolitej schyku XVI i poowy XVII wieku, Warszawa 1982. Wisner Henryk, Zygmunt III Waza, Wrocaw-Warszawa-Krakw 1991. Wjcik Zbigniew, Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 2004.

41

Przypisy 1 P. Jasienica, Rzeczpospolita Obojga Narodw. Srebrny wiek, Warszawa 1982, s. 170. 2 Ibidem, s. 176. 3 Ibidem, s. 301. 4 Ibidem, s. 225. 5 Ibidem, s. 181. 6 Ibidem, s. 305. 7 Ibidem, s. 271. 8 Ibidem, s. 364. 9 H. Wisner, Zygmunt III Waza, Wrocaw-WarszawaKrakw 1991, s. 9. 10 S. Ochmann-Staniszewska, Dynastia Wazw w Polsce, s. 117. 11 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 11. 12 S. Grzybowski, Jan Zamoyski, Warszawa 1994, s. 211. 13 L. Podhorodecki, Wazowie w Polsce, Warszawa 1985, s. 54. 14 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 30. 15 Ibidem, s. 48. 16 S. Grzybowski, op. cit., s. 195. 17 P. Jasienica, op. cit., s. 181. 18 S. Grzybowski, op. cit., s. 248. 19 Z braku pienidzy krl na obiady chodzi do Anny Jagiellonki, nie by te w stanie wysa poselstwa do Turcji. 20 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 51. 21 Ibidem, s. 62. 22 P. Jasienica, op. cit., s. 202. 23 S. Grzybowski, op. cit., s. 250. 24 Ibidem, s. 219. 25 Decyzj t przedstawia si jako dowd, e ju wtedy krl porzuci z pewnoci plany cesji. 26 W wyniku tego Zamoyski nazwa krla tyranem, co doprowadzio do ktni midzy nimi. 27 P. Jasienica, op. cit., s. 171. 28 Ibidem, s. 166. 29 Ibidem, s. 176. 30 S. Grzybowski, op. cit., s. 238. 31 L. Podhorodecki, op. cit., s. 54. 32 Ibidem, s. 190-191. 33 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 86. 34 P. Jasienica, op. cit., s. 305. 35 H. Wisner, Zygmunt III, s.222. 36 Ibidem, s. 221. 37 Ibidem, s. 222. 38 Ibidem, s. 221. 39 P. Jasienica, op. cit., s. 170. 40 Ibidem, s. 225. 41 Z. Wjcik, Historia powszechna XVI-XVII wieku, Warszawa 2004, s. 330. 42 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 121. 43 P. Jasienica, op. cit., s. 225. 44 H. Wisner, Rozrnieni w wierze, Warszawa 1982, s. 46. 45 Do koca nie wiadomo dlaczego Ostrogski wycofa swoje poparcie tym bardziej, e zdaniem J. Tazbira (Piotr Skarga, Warszawa 1978, s. 71) magnat by zainteresowany uni, przyjani si nawet ze Skarg i go od nieprzyjaci wiary w. heretykw broni.

historia
46 K. Kucharski, http://angelus.pl/index.php?option=com _content&task=view&id=5930&Itemid=694 47 P. Jasienica, op. cit., s. 227. 48 H. Wisner, Rozrnieni, s. 47. 49 Ibidem. 50 P. Jasienica, op. cit., s. 271., Z. Wjcik, op. cit., s. 343. 51 Jasienica idzie jeszcze dalej twierdzi, e krl chcia znie izb poselsk. 52 Z. Wjcik, op. cit., s. 343. 53 P. Jasienica, op. cit., s. 364. 54 L. Podhorodecki, op. cit., s. 114. 55 H. Wisner, Rokosz Zebrzydowskiego, Krakw 1989, s. 15. 56 Ibidem. 57 P. Jasienica, op. cit., s. 278. 58 H. Wisner, Rokosz, op. cit., s. 6-7. 59 J. Tazbir, op. cit., s. 238. Maestwo to byo krytykowane niemal przez wszystkich. Jak pisze Tazbir, Zebrzydowski uwaa, e rycha mier Klemensa VIII bya kar bo za udzielenie dyspensy. 60 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 85. 61 J. Tazbir, op. cit., s. 257. 62 Z. Wjcik, op. cit., s. 343. 63 J. Tazbir, op. cit., s. 250. 64 H. Wisner, Rokosz, op. cit., s. 16. 65 Z. Wjcik, op. cit., s. 329. 66 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 66. 67 Ibidem, s. 68. 68 Ibidem. 69 Z. Anusik, Gustaw II Adolf, Wrocaw 2009, s. 9. 70 Z. Wjcik, op. cit., s. 346. 71 L. Podhorodecki, op. cit., s. 130. 72 P. Jasienica, op. cit., s. 302 i 305. 73 Uwaam Rze, nr 20 (67)/2012 74 Uwaam Rze Historia, nr 2, maj 2012 75 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 126. 76 Ibidem, s. 128. 77 Ibidem, s. 126 i 127. 78 Ibidem, s. 116. 79 Ibidem, s. 128. 80 Ibidem. 81 Ibidem, s. 129. 82 Ibidem, s. 130. 83 Ibidem. 84 P. Jasienica, op. cit., s. 315. 85 S. Ochmann- Staniszewska, op. cit., s. 119. 86 H. Wisner, Zygmunt III, op. cit., s. 225. 87 M. Paradowski, http://kadrinazi.blogspot.com/ 2010/06/ja-tego-wszystkiego-nic-nie-pomne-bom.html

Dominika Wojciechowska
rdo: wikipedia.org

Absolutyzm w teorii i praktyce w oparciu o Sze ksig o Rzeczpospolitej Jeana Bodina i okres panowania kardynaa Richelieu.
Portret potrjny kardynaa Richelieu, Philippe de Champaigne, 1637 lub 1642 r. Absolutyzm to forma ustroju politycznego, polegajca na skupieniu w rku monarchy caoci wadzy (monizm): ustawodawczej oraz wykonawczej i sdowniczej. Cechami absolutyzmu byy: scentralizowany aparat pastwowy, skadajcy si z fachowych, przygotowanych do penienia funkcji pastwowych urzdnikw, silna jednolita armia, dobrze zorganizowany aparat biurokratyczny, denia do uniezalenienia si Kocioa, osabienie pozycji szlachty i duchowiestwa. Jego pocztki mona datowa nawet na koniec XIII wieku, kiedy to zdobywa coraz szersze uznanie na Sycylii. W poniszej artykule interesowa mnie bdzie zagadnienie pierwszych teorii absolutyzmu we Francji i porwnanie ich z dziaaniami kardynaa Richelieu, ktre przyczyniy si w znacznym stopniu do wprowadzenia penego absolutyzmu. Praca ta wkraczajca po czci w histori pastwa i prawa ma ograniczony rozmiar i dlatego nie bd si tu skupia na rzeczach oczywistych i poruszonych w tak wielu publikacjach. Pojcie racji stanu i etatyzmu pojawia si w kadej pracy dotyczcej kardynaa, wic zostao tu przedstawione w sposb marginalny. Nie pominam jednak krtkich rysw biograficznych, poniewa ycie osb, ktrych pogldy poniej analizuj miao wg mnie znaczny wpyw na przyjte przez nich postawy. Artyku podzielony zostaa na rozdziay. Pierwszy zawiera krtkie rysy biograficzne bohaterw, kolejne s natomiast analiz porwnawcz poszczeglnych zagadnie skadajcych si na system prawny jakim by absolutyzm. Rysy biograficzne JEAN BODIN Jean Bodin urodzi si w Anders w 1530 roku w rodzinie mieszczaskiej. Nie znana jest jego modo istniej dwie szkoy zakadajce rne teorie1. Istotna jest jednak jego dalsza dziaalno. Bodin ukoczy studia prawnicze w Tuluzie i przez jaki czas wykada na tamtejszym uniwersytecie.

42

43

Po jakim czasie jednak porzuci prac i na stae zwiza si z polityk, prnie dziaajc wrd stronnictwa tzw. prawnikw. Z mecenatem ksicia dAlenon prowadzi oywion dziaalno polityczn penic m.in. deputowanego stanu trzeciego z Vermandois. Umiera w 1596 w Laon. Do jego najwaniejszych prac naley oczywicie Sze ksig o Rzeczpospolitej, ale take Heptaplomers. Uwaa si go za twrc metody historycznej w prawoznawstwie. Z yciorysu wynika w sposb jasny, e rozwaania Bodina nie s tylko teoretyczne, ale wynikaj z penionych przez niego obowizkw. Sze ksig o Rzeczpospolitej to praca, ktra zawiera teori pastwa absolutnego. Kade stwierdzenie, kada teza przedstawiona przez Bodina poparta jest przykadami historycznymi. Najwaniejszym i najczciej pojawiajcym si tam wyraeniem jest suwerenno, pojcie, ktremu w celu zrozumienia tego tekstu naley powici troch miejsca. Suwerenno jest wic, wg Bodin, najwysz i ustawami nie zwizan wadz nad obywatelami i poddanymi, dodajc dalej, i nie jest ona ograniczona czasowo2. W wikszej czci pracy autor opiera si na dorobku redniowiecznym, jednake siga take po myl renesansow o tym, e suweren moe wydawa i znosi ustawy, ktre na dodatek mog dotyczy wszystkich poddanych3. Wywnioskowa mona, e wadza absolutna to wadza suwerenna. KARDYNA RICHELIEU Armand du Plessis de Richelieu urodzi si 9 wrzenia 1585 roku jako trzeci syn Franciszka du Plessis i Zuzanny La Porte. Po ukoczeniu collge de Navarre wybra przyszo wojskowego rozpoczynajc nauk w synnej akademii wojskowej pana de Pluvinel. Jednake w zwizku z wakatem biskupstwa nalecego do rodziny du Plessisw zrezygnowa z kariery wojskowej i w 1606 roku zosta mianowany biskupem Luon. Jako biskup rozpoczyna te dug walk o dojcie do rzdu i wadzy najpierw jako kreatura4 faworyta Marii Medycejskiej Conciniego a pniej i samej regentki, dziki ktrej otrzmuje kapelusz kardynalski. Po odsuniciu od wadzy Marii Medycejskiej sam take schodzi z pierwszego planu, eby w 1624 roku wej na stae do rzdu Ludwika XIII, gdzie z czasem zdobywa coraz wiksz pozycj. Wytyczy on sobie dwa cele ideologicznie sprzeczne, ale nacechowane logik racji stanu: w kraju wyzu protestantw z ich praw politycznych i ukrci warcholstwo ksit; na arenie za midzynarodowej w sojuszu z protestantami poniy dom Habsburgw i pomniejszy jego potg5. Umiera u steru rzdw w roku 1642 nie

44

Analiza KRL Monarch krlewskim jest ten, kto okazuje si tak samo podlegym prawom natury, jak pragnie, aby poddani byli podlegli wzgldem niego, pozostawiajc kademu wolno naturaln i wasno majtku6. Bodin ju na samym pocztku ustanawia podstawow zasad, ktr pniej tak mocno w swoich dzieach przedstawi Le Bret. Zasada ta stanowi, e wadca nawet absolutny jest ograniczony pewnymi zasadami prawem naturalnym, to znaczy rzdzi swymi poddanymi i kierowa swymi postpkami przy pomocy sprawiedliwoci naturalnej7. To w tym wadcy spoczywa majestat suwerenny. Wadza suwerenna, mimo e teoretycznie nieograniczona nie moe polega na tym, e krl robi co tylko chce. Jego najwyszym celem powinna by suszno. Bodin w swojej pracy dalej wymienia ca list cech, ktrymi powinien charakteryzowa si krl. Jedn z nich jest fakt, e wadza powinna zosta odziedziczona lub gdy krlestwo jest dziedziczne, gdy zostao przekazane na mocy prawa, gdy wadca zosta wybrany elekcyjnie, gdy zostao ono przekazane w darowinie itd. Jednake zauway naley, e Bodin dopuszcza przejcie wadzy w sposb nieuczciwy i zy byle tylko wadza bya sprawowana w sposb sprawiedliwy i uczciwy. W dalszej czci neguje wyrnione przez Arystotelesa 4 typy krlw. Sam wyrnia ich pi. A jak postrzega to kardyna? W swoim testamencie jednak pisze Powoany na najpoczeniejszy urzd, postawiem sobie za pierwszy cel uczyni mego wadc najpierwszym na wiecie. Chciaem, by by Arcychrzecijaskim i najpotniejszym: chciaem, by zosta synem pierworodnym Kocioa i Europy; chciaem, by by Sprawiedliwym, gwoli oddania wiatu, co jest mu nalene, tudzie zyskania wiata dla siebie. Pierwsz m myl by zatem majestat krlewski8. Wadca musi by wadc stanowczym, ktrego najwyszym celem jest racja stanu. Powszechnie uwaa si, e Richelieu stworzy to pojcie. Nie jest to prawda. Kardyna podporzdkowa mu jednak swoje rzdy. Jest to jakby kwintesencja caej sztuki rzdzenia, podporzdkowywania spraw prywatnych, jednostkowych interesom oglnym, dobru pastwa9. Krl nie powinien

Jean Bodin

URZDNICY Strukturom urzdniczym i relacjom midzy nimi, midzy nimi a poddanymi i midzy nimi a wadc powica Bodin ca trzeci ksig i cz ksigi czwartej. Jasno tam wskazuje, e wikszo urzdw jest potrzebna, e pastwo nie moe bez nich istnie. Tak na przykad pisze o senacie, sugerujc jednak, e wadca powinien mie przynajmniej jedn tajn rad, bowiem obrady i opinie podejmuje si w senacie lub radzie tajnej, a postanowienia w cisej radzie10. I im bardziej monarcha jest pewien swojej wadzy i wystarczalnoci, tym mniej spraw komunikuje senatowi, albo te, aby si od niego wywin przekazuje mu zlecenia nadzwyczajnego sdownictwa lub orzecznictwo apelacyjne11. Dalej bardzo szczegowo Bodin rozrnia urzdnikw, funkcjonariuszy i komisarzy tym pierwszym przypisujc wadz rozkazywania. Podkrela, e urzdnikw powoywa moe tylko suwerenny monarcha, tylko z najwikszej szlachty, albo z najbogatszych, albo z najbardziej sposobnych do stanowiska, jakie im si daje, albo te ze wzgldu na wszelkie rodzaje obywateli12. Bodin ukazuje rwnie urzdnikw jako osoby pierwsze po suwerenie. Maj jednak obowizek penego posuszestwa wobec wadcy. I, nawet jeli wadca amie prawo (np. naturalne) nie ma prawa do oporu tylko do remonstrancji13, ktra nie upowania go jednak do niewykonania nakazu wadcy. Kardyna Richelieu sam bdc tak naprawd tylko urzdnikiem pen wadz przypisywa krlowi, o czym pisaam w rozdziale powyej. To kolejny punkt, w ktrym panowanie Pierwszego Ministra oparte byo w peni na zaoeniach Bodina. Mimo e na poszczeglne urzdy mianowani byli jego kreatury (w wikszoci faktycznie osoby uzdolnione, ktrych talent bezbdnie dostrzeg i wykorzysta kardyna) nadanie i przekazanie urzdu mogo nastpi jednie z woli i za pozwoleniem krla. Midzy urzdnikami a kardynaem dojrze mona charakterystyczne cechy redniowiecznych stosunkw wasalnych Oczywicie stosunki midzy patronem

i jego kreaturami nie s tak sformalizowane i zrytualizowane14. Podstaw tych stosunkw jest albo lojalno, oddanie i przywizanie bd te bardzo szeroko pojte stosunki rodzinne. Wie si z tym rozbudowa togi rzdowej i jej wkraczanie w sfer dziaa togi dziedzicznej. Wikszo urzdnikw ktrzy stanowisko zyskali dziki kardynaowi stanowili ludzie zdolni, lojalni, z reguy bez wielkich nazwisk, czsto wywodzcy si z uszlachconej buruazji urzdniczej15. Jeli przyjrze si bliej poszczeglnym urzdw uderza w nas brak specjalizacji, wydzielenia poszczeglnych kompetencji, kumulacja urzdw (doskonaym przykadem jest sam kardyna) i rozmywanie oficjalnej hierarchii16. Tak jak nakazywa Bodin kady (wyjtkiem by Bullion, chocia i on z czasem zosta zmuszony do posuszestwa) musia bez dyskusji wykonywa polecenia przeoonego. Za nieposuszestwo w najlepszym wypadku czekaa dymisja w najgorszym cicie. Kardyna bowiem syn z tworzenia trybunaw nadzwyczajnych, skomponowanych w umiejtnie dozwolonych proporcjach z sdziw parlamentu i funkcjonariuszy Rady krlewskiej17. FINANSE Jean Bodin wyrni 3 najwaniejsze sprawy dotyczce finansw pastwa: 1. uczciwy sposb zarobienia tyche, 2. posugiwanie si nimi ku poytkowi i chwale pastwa, 3.oszczdzanie i rezerwowanie niejakiej czci na nag potrzeb.18. Finanse musz by zabezpieczone na drodze prawnej. Wynika std prosty wniosek podatki nie mog by naoone w sposb inny ni ukazany przez ustawy. Po raz kolejny podkrela si wic, e krl nie jest wadc w peni niezalenym, ale ograniczonym przez prawo. Innym ograniczeniem wadzy krlewskiej miaa by celowo wydatkw: nie wolno te suwerennym ksitom naduywa owocw i dochodw z domen, choby rzeczpospolita bya w stanie pokoju i bez dugw19.

45

rdo: wikipedia.org

zrealizowawszy swoich zaoe. Pozostawia po sobie nie tylko z opini (ktr uwieczni w swoich pracach A. Dumas), ale i Testament polityczny oraz Pamitniki. Przez jednych uwaany by za tyrana, przez innych za mecenasa, niewtpliwie okres wadzy kardynaa to czas wzmocnienia wadzy centralnej jak i okres licznych wystpie chopskich i mieszczaskich.

patrze na sentymenty jakim czasem moe ulega. To pastwo musi sta na pierwszym miejscu. Przykadem jest chociaby rozwizanie spisku Cinq-Marsa, ktry chocia by faworytem krla za spiski skierowane przeciwko pierwszemu ministrowi zosta city. I chocia Richelieu trzyma w rkach znaczn cz wadzy ostatnie zdanie zawsze pozostawia krlowi. Robi to w specyficzny sposb przedstawia jednak argumenty za i przeciw podkrelajc mocniej stron, ktra odpowiadaa jego zdaniu. Jednoczenie chcia wzmocni pozycj krla nie tylko w pastwie ale i na arenie midzynarodowej.

W dalszej czci Bodin wymienia kolejne sposoby zdobywania funduszy uzupeniajcych skarb pastwa. Jedn z tych metod ugruntowania finansw jest handel, jaki ksi lub pastwo prowadzi przez swoich agentw. Mao jednak jest ksit, ktrzy tym si posuguj. Innymi sposobami s podatki Bodin wyranie jednak rozrnia ich trzy typy, z ktrych tylko jeden mona uzna za sprawiedliwy ten, w ktrym podatki pobiera si jako opaty celne. Wyranie wskazano, e do nakadanie podatkw na poddanych naley si ucieka tylko w momencie wyszej koniecznoci. Ze skarbu nie wystarczy zaopatrzy tylko dwr, opaci armi i przyzna zasuonym nagrody, ale take trzeba cz z nich uy na odbudow miast, uzbrojenie twierdz, budownictwo w miejscach umocnionych na granicach, wyrwnanie przej, wznoszenie mostw, ekwipowanie statkw morskich, wznoszenie gmachw publicznych, ustanawianie kolegiw honoru, cnoty, wiedzy20. Przysparzao to korzyci pastwu, poniewa tym sposobem rzemiosa i rzemielnicy s utrzymani, bieda posplstwa wspomoona, niech do opat i podatkw usunita21. Bodin okrela rwnie jak przyczyni si do zwikszenia rezerw ksigowych i rachmistrzw trzeba ich mie jak najmniej, jak tylko bdzie mona22. W dalszej czci autor odnosi si bezporednio do finansistw Francji: to jest wicej ni konieczne, aby urzdy takie byy nadawane szlachcicom uczciwym z domw zacnych i znamienitych23. Kardyna Richelieu mimo swoich licznych zdolnoci sam siebie uwaa za ignoranta w sprawach finansowych. Nie przeszkodzio mu to jednak sformuowa ju na pocztku swojego panowania (1625) listy reform, wrd ktrych znalaza si take reforma finansw (naley wspomnie tutaj, e okres regencji przyczyni si do praktycznie cakowitego wykorzystania rezerw finansowych skrztnie gromadzonych przez Henryka IV w piwnicach Bastylii) uporzdkowanie skarbu poprzez oszczdnoci na wydatkach dworu, ograniczeniu pensji i gratyfikacji dla wielmow, wykupu domeny krlewskiej, ktrej wielka cz znalaza si w zastawie, jako gwarancja dla wierzycieli pastwa.24 Wrd jej zaoe znalaz si take postulat zniesienia sprzedawalnoci i zniesienia urzdw. Zaoenie to ograniczyo by jednak w znaczny sposb dochody pastwa poprzez likwidacj paulette25 i zastpienie jej klasycznie prostym systemem nominacji rzdowych26. Dopiero znacznie pniej kardyna uwiadomi sobie jak dua cz wczesnego budetu zaley od tego podatku (warto sprzedanych urzdw i zwiza-

nych z nimi wpywami szacowano bardzo pobienie na p miliarda) i zarzuci ten plan. Wrd swoich zaoe finansowych poruszy te spraw podatkw. W swoim testamencie politycznym powtrzy stanowisko Bodina W obliczu wielkich potrzeb pastwa () monarchowie powinni wykorzystywa raczej wielk liczb ludzi bogatych ni nad miar puszcza krew ludziom ubogim27. Sowa te nie odpowiadaj jednak w aden sposb polityce jak prowadzi kardyna. Niestety, wraz z krlem mieli zgodne i nader archaiczne wyobraenie o wielkoci. Ich zdaniem wielko Francji i jej monarchy potwierdza si najpeniej na polach bitew i przy obleganiu twierdz28. Kiedy plany wojenne zyskay poparcie kanclerz Marillac zauway z niepokojem, e caa Francja pena jest buntw29. Istotnie, kardyna mimo swoim jake szlachetnym zaoeniom nie waha si w obliczu wojny obcia ludno coraz to nowymi podatkami. Wyjtkiem by oszczdzany Pary, ktry do koca pozosta wierny polityce kardynaa, a w sytuacjach krytycznych potrafi si zebra i wspomc. Kardyna uznawa bowiem tylko jedno wyjcie ze wszystkich konfliktw zbrojnych pokj honorowy, czyli taki ktry przyniesie Francji jak najwicej zdobyczy. I chocia sam nie przejawia zdolnoci finansowych, potrafi obsadzi stanowisko nadintendenta finansw osob o wielkim talencie Bulionem. Mwiono o nim, e potrafi wycisn pienidze z kamieni30. W klanie Richelieugo znalaz si okoo roku 1628. Jako minister przez dugie lata umoliwia kardynaowi prowadzenie polityki wielkoci, a potem wielkiej wojny31. Mimo zdecydowanej zalenoci od kardynaa i krla potrafi jednak zachowa swoje zdanie i w obliczu nacisku kluczy odpowiednio dugo w poszukiwaniu najlepszego rozwizania. Jak twierdzi Jan Baszkiewicz, Bulion uznawany by za pacyfist32. Tak wic, mimo wszelkich plotek i hulanek w jakich Bulion uczestniczy to kolejny punkt programu Bodina, do ktrego w tym wypadku nie tylko teoretycznie stosowa si kardyna. ARMIA Kwestia ta naley do najwaniejszych, jakie mona sformuowa w przedmiocie pastwa, i by moe, do najtrudniejszych do rozwizania33. Bodin przedstawia swoje argumenty w sposb bardzo jasny, obalajc najpierw poszczeglne teorie, eby wreszcie napisa uzna, e wojna przynosi bardzo wiele korzyci: wzajemne wyniszczenie si wroga, uwolnienie pastwa od prniakw i wagabundw34, zyskanie posuchu wrd poddanych (obawa przed nieprzyjacielem utrzymuje poddanych w dyscyplinie moralnej i posuszestwie

prawom35). Nie naley jednak prowadzi wojny na si, rozway trzeba nie tylko form pastwa, ale i szanse zwycistwa. Najlepiej byoby mie siln i sta armi zacin. I gdyby nawet trzecia cz finansw bya zuyta na opacanie andarmerii, nie byoby to za duo, aby mie zapewnionych w potrzebie ludzi, ktrzy broni pastwa36. Kardyna Richelieu, jak ju wspomniaam, w wojnie dopatrywa si wielkoci pastwa i krla. Sam mwi, e bez siy nie ,a racji w polityce37. Dlatego te kardyna prowadzi rozliczne wojny. W wojny we Woszech miesza si bezporednio, co przynioso dugotrway konflikt i osabienie nie tylko Francji ale i stron zaangaowanych w konflikt. To jednak tam Richelieu znalaz swojego nastpc kardynaa Mazarini, bdcego wwczas mediatorem z ramienia papiea. Armia zabieraa znaczn cz skarbu. Wojna najpierw przeciwko hugenotom, pniej konflikt we Woszech i zaangaowanie si w ostatnim okresie ycia w wojn trzydziestoletni take zbrojnie (a nie jak dotychczas tylko mieszajc poprzez apwki i finansowe wsparcie), bya okresem w ktrym kardyna czu si bardzo dobrze. Jego biografowie bardzo czsto powtarzaj, e czu si bardzo dobrze w rynsztunku dowdcy. Niestety na tym polu sentymenty bray przewag nad racjonalnym myleniem i nie zawsze kardyna potrafi doceni naprawd dobrych dowdcw (jak np. Rohan, ktry nalea do najwybitniejszych dowdcw tego okresu, a nie zosta doceniany, poniewa by przywdc powstania hugenotw na poudniu). Olbrzymim kosztem spoecznym rzd tworzy potne wojsko i marynark wojenn. Nie by to jeszcze instrument doskonay: naczelnemu dowdztwu brakowao koncepcji strategicznych, generaowie byli mierni [przyczyny przedstawiono wyej], organizacja zacigw i zaopatrzenia szwankowaa, z dyscyplin wojskow byo kiepsko, niekiedy wrcz le38. STOSUNKI MIDZYNARODOWE Bodin nie powica temu jake istotnemu w panowaniu kardynaa aspektowi w swojej pracy wiele miejsca. Wspomina tylko o zabezpieczeniach traktatw i ew. ich amania, do czego krl ma prawo. Kardyna potrafi wykorzysta to znakomicie korzysta ze wszystkich moliwych rodzajw dyplomacji i dziki szarej eminencji kapucynowi Ojcu Jzefowi wybiera do delikatnych misji ludzi naprawd uzdolnionych. W swoich racjach nie waha si kama, ama obietnic i traktatw, dawa znaczne apwki. To w tej sferze pojcie racji stanu uwidocznio si najbardziej.

ZAKOCZENIE Objto pracy nie pozwolia mi na szersze zanalizowanie postawionego w temacie problemu badawczego. Myl, e porwnanie to mona jeszcze bardzo rozwin. Ja zaledwie zarysowaam kilka punktw stycznych (ktre uwaam za najwaniejsze jeli chodzi o funkcjonowanie pastwa), nie zagbiajc si niestety w szczegy. Tym bardziej auj, e w zwizku z brakiem odpowiedniej wiedzy nie mogam podj si analizy wprowadzanego prawa (ktremu Bodin powica wiele miejsca) i stosunkom handlowym w tym merkantylizmowi Kardynaa. Podsumowujc powysze rozwaania naley stwierdzi, e obaj twrcy jakby nie patrze w teorii pastwa absolutnego nie rnili si bardzo w swoich pogldach. Kardyna jednak, ktry mg wprowadzi swoje postulaty w ycie bardzo czsto od nich odchodzi, poniewa wymagaa tego sytuacja pastwa. Nie naley jednak wtpi, e po osabieniu monarchii w okresie regencji Marii Medycejskiej Richelieu pooy podstawy pod pniejsze panowanie Ludwika XIV, ktre mimo kompletnego zrujnowania dorobku pierwszego ministra przez Frond pozostao w pamici potomnych.

Bibliografia: J. Bodin, Sze ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958. J. Baszkiewicz, Francja Nowoytna; szkice z historii wiekw XVII-XX, Pozna 2002. J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984. K. Grzybowski, Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1968. J. Stefanowicz, Od Kapeta do Mitterranda, Warszawa 1996. J. Baszkiewicz, Francuski absolutyzm, [w:] Europa i wiat w pocztkach ery nowoytnej, pod. red. A. Mczaka, cz. 1, Warszawa 1991. http://wmachura.webpark.pl/page107.ht

46

47

1 Szkoa szwajcarska i andegaweska o czym szerzej w Z. Izdebski, Wstp, [w:] Sze Ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958, s. XX-XXI. 2 Za K. Grzybowskim, [z:] Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1968, s. 270. 3 Ibid., s. 271. 4 Nie byo to wwczas okrelenie o zabarwieniu pejoratywnym; wyraao lojalno i wdziczno wobec potnego patrona. 5 J. Stefanowicz, Od Kapeta do Mitterranda, Warszawa 1996, s. 51. 6 J. Bodin, Sze Ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958, s. 264. 7 Ibid., s. 265. 8 A.J.Richelieu, Testament polityczny, http://wmachura.webpark.pl/page107.html. 9 J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984, s. 201. 10 J. Bodin, Sze Ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958, s. 302. 11 Ibid., s. 302. 12 Ibid., s. 307. 13 Ibid., s. 309. 14 J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984, s. 240. 15 J. Baszkiewicz, Francuski absolutyzm, [w:] Europa i wiat w pocztkach ery nowoytnej, pod. red. A. Mczaka, cz. 1, Warszawa 1991, s. 240. 16 J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984, s. 241. 17 Ibid., s. 268. 18 J.Bodin, Sze Ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958, s. 518. 19 Ibid., s. 520. 20 Ibid., s. 530. 21 Ibid., s. 531. 22 Ibid., s. 532. 23 Ibid., s. 532. 24 J. Baszkiewicz, Richelieu, Warszawa 1984, s. 128. 25 Podatek ryczatowy od dziedzicznych i sprzedawalnych urzdw. 26 J. Baszkiewicz, Richelieu, s. 129. 27 Za J. Baszkiewiczem, [w:] Richelieu, s. 129.

28 J. Baszkiewicz, Francuski absolutyzm, [w:] Europa i wiat w pocztkach ery nowoytnej, pod. red. A. Mczaka, cz. 1, Warszawa 1991, s. 233. 29 Ibid., s. 233. 30 J. Baszkiewicz, Richelieu, s. 255. 31 Ibid., s. 255. 32 Ibid., s. 255. 33 J. Bodin, Sze ksig o Rzeczpospolitej, Warszawa 1958, s. 500. 34 Ibid., s. 502. 35 Ibid., s. 502. 36 Ibid., s. 503. 37 J. Baszkiewicz, Francuski absolutyzm, [w:] Europa i wiat w pocztkach ery nowoytnej, pod. red. A. Mczaka, cz. 1, Warszawa 1991. s. 242. 38 Ibid., s. 242.

rdo: wikipedia.org

historia

Pokj w Karowicach, autor nieznany, XVII/XVIII r.

ukasz Komorowski

raktat w Karowicach ostatni sukces sarmackiej dyplomacji

prowadzc z pomoc miecza, nieustann ekspansj. Pokj ten nie tylko definitywnie koczy nie zawsze korzystne dla naszego kraju i kontynentu wojny, ale take cakowicie zmienia dotychczasowy ukad si w Europie rodkowo-Wschodniej. Artyku zosta podzielony na trzy czci. W pierwszej z nich zostan krtko opisane zmienne koleje wojny z Pastwem Tureckim, majce miejsce po bitwie wiedeskiej. W drugiej przyjrzymy si rozmowom, ktre doprowadziy do podpisania upragnionego traktatu pokojowego. Wspomnimy take o jego ratyfikacji. Ostatnia cz powicona zostanie ocenie, z jak spotyka si dokument w chwili jego podpisania, zarwno w Rzeczpospolitej jak i Europie Zachodniej. W zakoczeniu dokonamy oceny traktatu z dzisiejszej perspektywy.

Reklama

Historia stosunkw polsko-tureckich w epoce nowoytnej od zawsze budzia ywe zainteresowanie badaczy. Wielowiekowe zmagania militarne i dyplomatyczne zostay ostatecznie zakoczone podpisaniem, jak si pniej okazao trwaego, pokoju w miejscowoci Karowice. Wydarzenie to ju przez wspczesnych zostao uznane za doniose. Czy jednak by to ostatni sukces chylcego si ku upadkowi sarmackiego pastwa? Wstp Dnia 26 stycznia 1699 roku w naddunajskiej miejscowoci Karowice (obwd Sremski Karlovci w Serbii) doszo do wydarzenia, ktre wpyno nie tylko na losy Rzeczpospolitej, ale bez maa caego kontynentu. Wanie wtedy podpisano pokj z Imperium Osmaskim, ktre ju od czasw redniowiecza zagraao chrzecijaskiej Europie,

48

49

Rzeczypospolita Obojga Narodw, P. Schenka, 1711 r. Przed pokojem: wojna z Turcj 1683-1699 Stoczona 12 wrzenia 1683 r. zwyciska bitwa pod Wiedniem, w czasie ktrej doszo do jednej z najwikszych w czasach nowoytnych szar, naley do najchlubniejszych victorii w dziejach polskiego ora1. Mimo tego, a take strat, ktre po stronie tureckiej wyniosy prawdopodobnie 15000 ludzi, nie bya ona jednak definitywnym rozwizaniem kwestii zagroenia ze strony Imperium Osmaskiego2. O tym, e Pastwo Tureckie byo w stanie kontynuowa walk, wiadcz wydarzenia z 7 padziernika z okolic zamku Parkany3. Wkrtce doszo w tym samym miejscu do bitwy zakoczonej znaczcym zwycistwem polskiej strony4. Niebawem Jan III Sobieski zaproponowa zorganizowanie koalicji, przewidujc uderzenie armii przeciwnikw Porty w kierunku Konstantynopola5. Idea ta zostaa podjta przez Stolic Apostolsk, ktra doprowadzia do zawarcia 5 marca 1684 r. w Linzu sojuszu zaczepno-obronnego zwanego Lig wit, czcego Rzeczpospolit, Austri oraz Wenecj6. Celem sprzymierzonych pastw byo cakowite rozbicie wroga i odzyskanie wszystkich zagarnitych przez niego ziem. Planowano rozszerzenie Ligii o inne pastwa chrzecijaskie, uwag sw kierujc przede wszystkim w stron Rosji7. Przystpienie Polski do przymierza antytureckiego ocenia si na og negatywnie, gdy nie przynioso to naszemu pastwu adnych korzyci. Czsto mwi si nawet o jarzmie Ligii witej. Pamita jednak naley, e osabiony po licznych w XVII wieku wojnach, kraj nie by w stanie prowadzi samodzielnie wojny z potnym ssiadem. Kampania modawska, majca miejsce w 1684 r., z powodu choroby krla, ulewnych deszczy oraz najazdu tatarskiego nie przyniosa wielkich sukcesw opanowano jedynie Jazowiec8. W roku nastpnym kolejna kampania o mao nie przyniosa zagady wojsk polskich, osaczonych przez Turkw i Tatarw pod Bojanem. W roku 1686 na czele wyprawy stan sam krl. Zgromadzono najwiksze od czasu zwycistwa pod Wiedniem siy, co dawao nadzieje na zwycistwo. Wojska wroga, stosujc taktyk wojny podjazdowej, skutecznie unikay rozstrzygajcej bitwy. Nie bez znaczenia dla losw kampanii byo take fatalne rozpoznanie terenu walk. W obliczu tej trudnej sytuacji Jan III Sobieski podj decyzj o odwrocie wojsk koronnych i litewskich. Polsce udao si zaj tylko okrg czerniowiecki9. W tym samym czasie, 2 wrzenia, wojska cesarskie zdobyy oblegan Bud10. Pozycj Rzeczpospolitej pogarszaa take jej sytuacja wewntrzna. Szlachta, nie chcc uchwali nowych podatkw przeznaczonych na wojn, doprowadzaa do zrywania sejmw. Do gosu dosza take opozycja magnacka wymierzona w osob krla. By on wic zmuszony utrzymywa armi ze swej prywatnej szkatuy. W tej sytuacji Sobieski szuka sojusznikw poza pastwami sprzymierzonymi. Zwrci sw uwag szczeglnie na Persj, ale take na Tatarw krymskich, patriarch aleksandryjskiego a nawet na dalek Abisyni11. W 1688 r. hetman koronny Stanisaw Jabonowski rozpocz oblenie zajtego przez Turkw Kamieca12. Ostatni wielk wypraw modawsk zorganizowano w 1691 roku13. Pocztkowe sukcesy zajcie Soroki oraz Neamt napaway optymizmem. By to jednak koniec zwycistw. Polska armia nie doczekaa si pomocy zarwno ze strony Habsburgw jak i Moskwy. Tragiczny okaza si take odwrt. Nie doszo rwnie do rokowa pokojowych, ktrymi mia kierowa wyznaczony przez krla kasztelan sieradzki Stanisaw Maachowski14. W tej sytuacji prbowano przynajmniej odzyska twierdz w Kamiecu. Dlatego te, w celu odcicia jej od posikw, zbudowano twierdz nazywan Szacem lub Okopem witej Trjcy oraz fortec zwan Szacem Panny Marii15. Mao skuteczna blokada nie spowodowaa jednak wzicia godem obsadzonej przez wroga warowni. Niepowodzenia wojenne spowodoway ochodzenie w kontaktach z pozostaymi pastwami zrzeszonym w witej Lidze. Jednoczenie Polska prbowaa odnowi kontakty dyplomatyczne z Francj, bdc sojuszniczk Porty Ottomaskiej. Za jej porednictwem prbowano zawrze separatystyczny pokj, na co jednak nie pozwoliy pastwa sprzymierzone16. Due nadzieje wizano ze wstpieniem na tron polski elektora saskiego Fryderyka Augusta. Chcia on dalszego kontynuowania wojny. Szlachta popara jego denia, liczc na sukces poczonych wojsk polsko-litewsko-saksoskich. W obliczu zagroenia Turcy zorganizowali wypraw tatarsk, majc uprzedzi dziaania wojsk Augusta II. Wojska koronne odniosy jednak 8-9 wrzenia 1698 r. zwycistwo pod Podhajcami17. Kampania ta, cho nie przyniosa adnych sukcesw, miaa due znaczenie propagandowe. Zarwno sprzymierzeni jak i Turcja zobaczyli, e Rzeczpospolit sta nadal na powany wysiek wojenny. W takiej oto sytuacji przystpiono do rokowa pokojowych w Karowicach. Podpisanie traktatu pokojowego i jego ratyfikacja Rozstrzygnicie w wojnie z Turcj przynis rok 1697, kiedy Austriacy odnieli zwycistwo pod Zent18. Nie bez znaczenia byy take sukcesy Rosji, ktra w tym samym roku przystpia do wojny po stronie Ligii witej19. W kocu tego roku zostay przedstawione Porcie przez posw angielskiego oraz holenderskiego propozycje pokojowe, ktre zostay przez ni zaakceptowane w roku nastpnym20. Nie bez znaczenia dla podjcia rozmw przez rzd turecki by kryzys gospodarczy i finansowy w pastwie21. Nowe podatki, majce uzdrowi sytuacj finansow, spaday gwnie na barki ludnoci chopskiej, co prowadzio do licznych buntw, a nawet powodowao opuszczanie gospodarstw i przenoszenie si do wielkich miast22. Propozycja pokojowa oparta na zasadzie uti possidetis, ita possidete (jak posiadacie, tak posiadajcie) bya korzystna dla Austrii i Wenecji. Zupenie inaczej byo w Polsce i Rosji, ktrych zyski terytorialne byy skpe. Osabiona Rzeczpospolita, w przeciwiestwie do Rosji, chciaa zawrze pokj. Nie moga jednak zgodzi si na proponowana zasad uti possidetis, w obliczu ktrej w rkach tureckich znajdowaaby si nadal twierdza w Kamiecu Podolskim oraz reszta terytoriw utraconych na mocy pokoju buczackiego23. Zgodnie z decyzj senatorw wysano listy protestacyjne do cesarza Leopolda, papiea oraz do Wilhelma III24. Dodatkowo wyprawiono do Wiednia w charakterze posa nadzwyczajnego biskupa nominata kijowskiego Jana Gomoliskiego25. Odpowied ministrw austriackich bya jednak upokarzajca dla Polski26. Na rozmowy, ktre miay rozpocz si dnia 15 wrzenia 1698 roku w Karowicach, Rzeczpospolita wysaa jako posa i plenipotenta wojewod poznaskiego Stanisawa Maachowskiego27. W instrukcjach poselskich oprcz zwrotu Kamieca i Ukrainy przewidywano take przyznanie Polsce krajw rumuskich i dotychczasowych zdobyczy modawskich28. Domagano si take zniesienia corocznego haraczu paconego Tatarom, swobd wyznaniowych dla chrzecijan oraz prawa wolnego handlu dla kupcw polskich29. Ostatecznie, po cikich pertraktacjach z sojusznikami, w ktrych nie brakowao upokorze, Turcy zgodzili si na odrzucenie zasady uti possidetis i powrt Polski do granic sprzed 1672 r. 26 stycznia 1699 r. podpisano skadajcy si z 11 artykuw pokj30. Do Rzeczpospolitej wracao Podole wraz z Kamiecem. adne z pastw Ligii witej, ktre zdecydowao si na zawarcie pokoju, nie uzyskao nic ponad to, co zdobyo wczeniej drog zbrojn. Jedynie Rosja nie zawara pokoju z Turcj, ograniczajc si do rozejmu. Podpisanie pokoju rosyjsko-tureckiego miao miejsce rok pniej w Konstantynopolu31. W 1700 roku wysano do Turcji, na mocy postanowie traktatu w Karowicach, wystawne poselstwo pod przewodnictwem Rafaa Leszczyskiego32. Jego zasadniczym celem byo ostateczne potwierdzenie zawartego pokoju oraz nawizanie przyjani z Pastwem Tureckim. Polski pose mia zaproponowa zmian granic, dziki ktrej do naszego kraju wracayby Czerniowce i Chocim33. W zamian za to, w przyszoci miano nawiza sojusz skierowany przeciwko Rosji34. Kolejnym wanym punktem instrukcji poselskiej byo rozwizanie kwestii najazdw tatarskich oraz zwolnienia jecw. Orszak, ktry wyruszy ze Lwowa 10 lutego wjecha uroczycie do Stambuu 18 kwietnia35. Rozmowy z wezyrem nie byy atwe. Wikszo polskich postulatw zostaa odrzucona. Obok ratyfikacji traktatu karowickiego wynegocjowano jedynie swobod handlu dla kupcw polskich przy zachowaniu staych ce oraz zwolnienie trzydziestu jecw36. Poselstwa tego nie mona wic uzna za udane. Pokj w Karowicach w oczach wspczesnych Zawarty w Karowicach pokj z Turcj, krl uzna za swj osobisty sukces. Wszystkie warstwy spoeczne bray udzia w hucznych uroczystociach, ktre najokazalej wypady w stolicy, gdzie specjalnie na t okazj sprowadzono opery z Drezna37. Poznanie opinii szlachty na temat toczonej wojny z Turcj i oceny postanowie zawartego w Karowicach traktatu pokojowego, wymaga zapoznania si z instrukcjami sejmikowymi z lat 1690-169938. Wyranie zauway w nich mona przyjcie przez szlacht polsk postawy pacyfistycznej39. Wynikaa ona nie tylko z ponoszonych klsk wojennych, ale take z trudnej sytuacji wewntrznej pastwa. W instrukcjach za najwaniejsze warunki zawarcia pokoju uznawano konieczno powrotu Kamieca Podolskiego w granice Rzeczpospolitej, a take zwrot zajtych terytoriw Podola i Ukrainy40. Zawarty 26 stycznia 1699 r. traktat pokojowy sejmiki koronne uznay zgodnie za sukces polskiej dyplomacji. W wiadomoci szlachty koczy on na dogodnych warunkach pen upokorze wojn. Panowie Bracia w swych instrukcjach znacznie wyolbrzymili wkad Augusta II, zapominajc cakowicie o sukcesach Jana III Sobieskiego, co naley zdecydowanie oceni negatywnie41. Dat zawarcia pokoju w Karowicach naley uzna za wyjtkow take z innego powodu. Od tego momentu bowiem zauway mona zmian w wiadomoci polskiej szlachty w stosunku do Pa-stwa Tureckiego. W czasach saskich widoczny jest wzrost zainteresowa sprawami wewntrznymi Turcji. Kolejne zmiany dotycz obrazu Turka w literaturze, staje si on mniej nieprzyjazny w porwnaniu z minionym okresem. Znacznie wzrosa te ilo funkcjonujcych w jzyku polskim przysw dotyczcych tej narodowoci. Za istotny naley uzna fakt polubienia tureckiej muzyki przez samego krla. Na swoim dworze utrzymywa on 24-osobowy

50

51

rdo: rzeczypospolitaobojganaodow.pl

zesp janczarski, co przyczynio si do rozwoju mody na kapele tureckie w Europie Zachodniej42. Zawarcie pokoju polsko-tureckiego miao te swj oddwik w krajach Europy Zachodniej. Relacje o nim zostay umieszczone we francuskim tygodniku Gazette de France, w ktrym prezentowano polityk wewntrzn i zagraniczn pastw europejskich43. Przekazy te byy na og rzetelne, szczegowe i poprawne. Zawarty w Karowicach pokj zosta oceniony jako korzystny dla Rzeczpospolitej, szczeglnie z uwagi na odzyskanie Kamieca44. Zakoczenie Zawarty 26 stycznia 1699 roku pokj z Turcj naley oceni pozytywnie. Podpisanie traktatu pokojowego nie przynioso co prawda Rzeczpospolitej nowych nabytkw terytorialnych, ale odzyskano ziemie utracone w wyniku haniebnego pokoju w Buczaczu, co w obliczu niepowodze wojennych naley uzna za sukces. Przywrcenie granic na zasadzie status quo ante bellum byo wic dla Polski

satysfakcjonujce45. Cakowicie zmieniy si te stosunki z Pastwem Tureckim. Od czasu zawarcia pokoju mona mwi o przyjani pomidzy narodami. O doniosoci traktatu w Karowicach wiadczy take fakt, e jego postanowienia utrzymay si w mocy a do III rozbioru46. Pamita mimo to naley, e Rzeczpospolita wyczerpana dugotrwa wojn znalaza si w kryzysie, ktry doprowadzi w przyszoci do jej upadku47. Nikt nie mg bowiem przewidzie, e ju rok pniej wybuchnie Wielka Wojna Pnocna48, ktra ukae wszystkie niedoskonaoci pastwa Sarmatw i doprowadzi do uzalenienia Rzeczpospolitej od Rosji, a w konsekwencji take do Jej tragicznego upadku. W tym kontekcie traktat zawarty w Karowicach naley uzna za ostatni wielki sukces dyplomatyczny Rzeczpospolitej Obojga Narodw.

rdo: wikipedia.org

Bibliografia Czamaska Ilona, Wstp, [w:] Poselstwo Rafaa Leszczyskiego do Turcji w 1700 roku. Diariusze i inne materiay, Leszno 1998, s. 7-44. Guldon Zenon, Wijaczka Jacek, Zarazy a zaludnienie i gospodarka Polski w dobie wielkiej wojny pnocnej, [w:] Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny pnocnej, pod red. J. Muszyskiej, Kielce 2001. Hauziski Jerzy, Turcja w dobie traktatw karowickich, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 79-84. Historia dyplomacji polskiej, t. II, 1572-1795, pod red. Z. Wjcika, Warszawa 1982. Historia dyplomacji, t. I, pod red. W. M. Chwostowa et al., Warszawa 1973. Koodziejczyk Dariusz, Midzy barokowym splendorem a politycznym pragmatyzmem tre i forma traktatu karowickiego oraz przebieg jego ratyfikacji midzy Warszaw a Stambuem, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 25-33. Kurek Jacek, Przeom roku 1699 w stosunkach polskotureckich a przemiany w postrzeganiu orientu przez szlacht polsk. Prba zasygnalizowania niektrych problemw, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 175-181. Serwaski Maciej, Dyplomacja polska wobec zasady uti possidetis w negocjacjach karowickich 1698-1699, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 15-24. Skworoda Pawe, Wojny Rzeczypospolitej Obojga Narodw ze Szwecj, Warszawa 2007. Staszewski Jacek, August II Mocny, Wrocaw 1998. Ujma Magdalena, Traktaty karowickie w wietle relacji Gazette de France z 1699 r., Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 59-77.

Wojtasik Janusz, Od Wiednia do Karowic, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci 30 (1988), s. 103-115. Wjcik Zbigniew, Jan Sobieski: 1629-1696, Warszawa 1983. Zwierzykowski Micha, Konsekwencje ustrojowe wielkiej wojny pnocnej dla Rzeczypospolitej, [w:] Wojny pnocne w XVI-XVIII wieku: w czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, pod red. B. Dybasia, Toru 2007. Zwierzykowski Micha, Sejmiki koronne wobec pokoju z Turcj u schyku XVII w. Traktat karowicki z 1699 r. i jego uwarunkowania polityczne w Rzeczypospolitej, Balcanica Posnaniensia XIII (2003) , s. 183-194. ygulski Zdzisaw jr., Odsiecz Wiednia, Krakw 1994. Przypisy 1Z. ygulski jr.,Odsiecz Wiednia 1683, Krakw 1994, s. 51. 2Ibidem. 3Ibidem, s. 52-53. 4I. Czamaska,Wstp, w: eadem,Poselstwo Rafaa Leszczyskiego do Turcji w 1700 roku. Diariusze i inne materiay, Leszno 1998, s. 10. 5J. Wojtasik,Od Wiednia do Karowic, Studia i Materiay do Historii Wojskowoci 30 (1988), s. 103. 6Z. Wjcik,Jan Sobieski 1629-1696, Warszawa 1983, s. 354. 7Ibidem, s. 354-355. 8J. Wojtasik, op. cit., s. 105. 9I. Czamaska, op. cit., s. 10. 10J. Wojtasik, op. cit., s. 106. 11Historia dyplomacji polskiej, t. II,1572-1795, pod red. Z. Wjcika, Warszawa 1982, s. 234. 12J. Wojtasik, op. cit., s. 106.

13Z. Wjcik, op. cit., s. 470-471. 14Ibidem. 15J. Wojtasik, op. cit., s. 107. 16Ibidem, s. 108. 17Ibidem. 18Ibidem, s. 109. 19Ibidem. 20Ibidem, s. 110-111. 21J. Hauziski,Turcja w dobie traktatw karowickich, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 79. 22Ibidem. 23M. Serwaski,Dyplomacja polska wobec zasady uti possidetis w negocjacjach karowickich 1698-1699, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 17. 24Ibidem, s. 18. 25Ibidem. 26Ibidem, s. 19. 27I. Czamaska, op. cit., s. 12. 28Ibidem. 29Ibidem, s. 13. 30Ibidem. 31Historia dyplomacji, pod red. W. M. Chwostowa et al., t. I, Warszawa 1973, s. 343. 32I. Czamaska, op. cit., s. 29. 33Ibidem, s. 30. 34Ibidem. 35Ibidem, s. 32. 36Ibidem, s. 34. 37J. Staszewski,August II Mocny, Wrocaw 1998, s. 94. 38M. Zwierzykowski,Sejmiki koronne wobec pokoju z Turcj u schyku XVII w. Traktat karowicki z 1699 r.i jego uwarunkowania polityczne w Rzeczypospolitej, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 184.

39Ibidem, s. 186. 40Ibidem, s. 188-189. 41Ibidem, s. 192-193. 42J. Kurek,Przeom roku 1699 w stosunkach polskotureckich a przemiany w postrzeganiu orientu przez szlacht polsk. Prba zasygnalizowania niektrych problemw,Balcanica Posnaniensia XIII (2003) , Pozna 2003, s. 180. 43M. Ujma,Traktaty karowickie w wietle relacji Gazette de France z 1699 r., Balcanica Posnaniensia XIII (2003), Pozna 2003, s. 59. 44Ibidem, s. 62-63. 45M. Zwierzykowski, op. cit., s. 192. 46D. Koodziejczyk,Midzy barokowym splendorem a politycznym pragmatyzmem tre i forma traktatu karowickiego oraz przebieg jego ratyfikacji midzy Warszaw a Stambuem, Balcanica Posnaniensia XIII (2003), s. 32. 47J. Wojtasik, op. cit., s. 115. 48Na temat Wielkiej Wojny Pnocnej oraz jej tragicznych skutkw zob. P. Skworoda,Wojny Rzeczypospolitej Obojga Narodw ze Szwecj, Warszawa 2007, s. 211-245; M. Zwierzykowski,Konsekwencje ustrojowe wielkiej wojny pnocnej dla Rzeczypospolitej, [w:]Wojny pnocne w XVI-XVIII wieku: w czterechsetlecie bitwy pod Kircholmem, pod red. B. Dybasia, Toru 2007, s. 259-267; Z. Guldon, J. Wijaczka,Zarazy a zaludnienie i gospodarka Polski w dobie wielkiej wojny pnocnej, [w:]Rzeczpospolita w dobie wielkiej wojny pnocnej, pod red. J. Muszyskiej, Kielce 2001, s. 199-215.

Kaplica w Karowicach, autor Aktron, 2011 r.

52

53

, recenzje

DWR POLSKA TOSAMO Maciej Rydel

Wydawnictwo ZYSK I S-KA

,, koniec koncow
ukasz Grka

DWORY I PAACE WIEJSKIE W MAOPOLSCE I NA PODKARPACIU Micha Libicki

Wydawnictwo REBIS

Po Dworach i paacach wiejskich w Wielkopolsce (2003r.) oraz Dworach i paacach wiejskich na Mazowszu (2009r.) na rynku wydawniczym ukaza si ostatnio trzeci tom serii. W ksice przedstawiono 543 obiekty z 527 miejscowoci poudniowowschodniej Polski. Ksika ta tak jak dwa pierwsze tomy wychodzi poza ramy katalogu-przewodnika tworzc przy okazji opisywania kolejnych dworw oraz paacw swoist opowie o architekturze regionu i ludziach go zamieszkujcych. Dwory i paace wiejskie w Maopolsce i na Podkarpaciu winny rwnie w sposb szczeglny przypa do gustu sympatykom twrczoci... Jacka Komudy. Wszake odtwarzany z wielk pieczoowitoci przez wspomnianego pisarza wiat Rzeczypospolitej szlacheckiej pokrywa si po czci z przedstawionymi przez Michaa Libickiego obiektami i postaciami. Na amach ksiki moemy wic odnale acut Stanisawa Stadnickiego zwanego Diabem i dowiedzie si, jaki on i jego synowie mieli wpyw na architektur paacu znajdujcego si tame. Jest te i Dydnia rodowa siedziba Dydyskich. Cho dwr, ktry moemy tam oglda powsta na pocztku XIX wieku i dzi jest w stanie ruiny. Samych Dydyskich na kartach ksiki Libickiego pojawia si przynajmniej kilkunastu; majtkw, ktrymi w rnych okresach zarzdzali - kilka. W ten sposb moemy przeledzi rwnie dzieje Dwernickich, Zborowskich, Potockich i wielu innych magnatw, szlachcicw czy ziemian. Ach! Ksika idealna do czytania na wyrywki, od deski do deski albo... ogldania. ukasz Grka

Kolejna wana nowo wydawnicza dla wszystkich sympatykw polskiego dworu. Jak podaje sam wydawca - ksika stanowi kompendium wiedzy o wanym dla polskiej tosamoci zjawisku, jakim s dwory, bdce charakterystycznym elementem naszej historii i krajobrazu, a take orodkami ziemiaskiej kultury i obyczaju, kultywowania tradycji rodowych i narodowych oraz walki o polsko. Wedug mnie jednak uyte tutaj sowo kompendium (ktrych o dworze polskim jest ju kilka), nie oddaje do koca ducha tej ksiki! Zdecydowanie bardziej wolabym okrelenie OPOWIE. Opowie, ktr najkrcej mona by scharakteryzowa w szeciu sowach uytych w tytule jej wstpu: Zamek - dwr - paac. Rycerz - szlachcic - ziemianin. Opowie, ktrej gwnymi bohaterami autor uczyni... budynki. Czytelnikw Kwartalnika Sarmackiego winna ona wcign ju od samego pocztku, poniewa jak nie trudno si domyli pan Maciej Rydel naturalnie rozpocz j od czasw rycerskich opisujc najstarsze dwory gotyckie i renesansowe. Okres ten tak w historii jak i w architekturze dworu polskiego poprzedza czasy szlacheckie, ktre rozpoczynaj si wraz z nadejciem Baroku i charakterystycznych dla niego dworw alkierzowych. Pocztkiem tego okresu dla naszych bohaterw-budynkw wedug Rydla byo wybudowanie w 1677 roku takiego dworu dla Jana III Sobieskiego w Wilanowie. (Znany dzisiaj paac powsta w pniejszym okresie.) Ksika prowadzi nas a do czasw wspczesnych i cieszy to, e autor zwrci naleyt uwag na to jak wielkim zagroeniem dla naszej kultury i tosamoci w Europie jest rozpoczty po 1939 roku proces usuwania dworw z polskiego krajobrazu. Osobicie ywi wielk nadziej, e ten ostatni rozdzia ksiki nie bdzie ostatnim w naszej narodowej opowieci. ukasz Grka

GUSA

54

Olnienie przyszo do mnie nagle podczas suchania Dumy rycerskiej Adama Czahrowskiego. Cho w zasadzie by to Koniec z genialnego albumu koncepcyjnego o powstaniu warszawskim zespou Lao Che. Ta XVI wieczna pie o onierzu tuaczu uwiadomia mi w jednym momencie, e w zestawieniu dra Michaa Mochockiego o sarmackim zwrocie kulturowym po 2000 roku zabrako bardzo wanego albumu muzycznego. I nie chodzi mi tutaj o wspomniane Powstanie warszawskie, ktre w swoim zamierzeniu opowiada o wiele pniejszych ni saramckie czasach w historii naszej Najjaniejszej Rzeczypospolitej. Nie o ten album chodzi, cho bdc przy tej pycie warto wspomnie, e Duma na niej zawarta jest bodaj tylko jedn z trzech wydanych po 1989 roku interpretacji pieni sarmackiego poety Czahrowskiego. Olnienie tyczyo si wczeniejszego, rwnie koncepcyjnego, albumu tego samego zespou zatytuowanego Gusa! Bo to przecie ta pyta, wydana przez wytwrni Sp Records w styczniu 2002 roku, w wielkim stylu zapocztkowaa przysowiowy kulturowy zwrot ku Sarmacji po chudziutkich latach dziewidziesitych. Balansujca w przewaajcej czci na granicy alternatywnego rocka i folku pyta, ktr ze wzgldu na mnogo uytych na styli ciko jednoznacznie sklasyfikowa ju samym

tytuem winna skusi suchacza zafascynowanego sowiaskim wiatem. Tyme tytuem zaczerpnitym z mickiewiczowskich Dziadw i oznaczajcym dawne obrzdy magiczne ju przy pierwszym kontakcie odpowiada na pytanie jaka ona jest mroczna i tajemnicza. Cho momentami cechy te duo bardziej pasuj do samego przekazu, ktry pyta niesie, poniewa muzyka ta gdy staje si bardziej melodyjna, opuszcza mroczne strony Dzikich Pl i zdecydowanie bardziej pasuje do Nadziei Amatorskiego Zespou co pod Batut Serca gra! Na warstw tekstow skadaj si pene parafraz, zapoycze i archaizmw (acz w odpowiednich proporcjach) autorskie teksty wokalisty grupy, Spitego oraz rozliczne nawizania gwnie do literatury polskiej czasw od redniowiecza a do romantyzmu. Koniec kocw na pycie spotykamy wic i ducha Mickiewicza, ducha Sienkiewicza, ducha Sowackiego, ducha eromskiego, ducha Gaczyskiego oraz wiele pomniejszych duchw, dziki ktrym ta pyta powstaa. ...A kto proby nie posucha, W imi Ojca, Syna Ducha, Widzicie Paski Krzy. Nie chcecie jada, napoju, zostawcie nas w pokoju. A kysz ! A kysz !... Pyt otwiera Astrolog, jednak szybko zostaje zdetronizowany przez Kniazia, Sokoa, Gryfa, Smoka, ktry sw zazul sensu ycia pozbawi... W powrozach knecht nahajem plag odebra,/Na pal nabit. lepia widrem wiercone. S kruki i wrony! Jest wojna! Pax, pax, opamitanie. Wojna ludzi nie rodzi jeno gubi. Jest wiedma! O siedem wiorst ode wsi, w kurnej chacie, na przyzbie, z kru-

kiem na ramieniu, z basiorem i lag u boku, w kir odziana, pod kadzi iskr nieci, o miesicu napar way. (...) Przeto onegdaj widziano J na mietle, na wierch ysej Gry ulatujc, gdzie przecie luby Kozu daa. Dzieciobjczyni siark cucha! Pewnikiem konkubina Diaba, z Kusym w srom pada! (...) niechaj ogie strawi grzechy twoje! Gusem przyjdzie nam walczy rwnie z Lelum Polelum, Sutan zabierze w jasyr Laszk, wrd toni obaczym oblicze topielca, a wdrowny ukraiski bajarz bdzie prbowa uwie nasze serce jedn z bohunowych pieni. Nikt nie wie, jaki cel przywieca muzykom, ktrzy na pocztku XXI wieku postanowili zabawi si w Gusa. Czy ich celem jak dawniej byo wywoywanie duchw naszych przodkw? Myl, e nie, poniewa ta muzyczna podr osadzona w wiecie Dzikich Pl to tak naprawd wdrwka po... dziesiciu przykazaniach! Ale muzycy chcc nie chcc jednego ducha wywoali na pewno. Ducha Sarmacji wanie.

55