Fryderyk Engels

Wojna chopska w Niemczech

http://maopd.wordpress.com/

Od redakcji Wojn chopsk w Niemczech" napisa Engels w lecie 1850 roku. Praca drukowana bya po raz pierwszy w tym samym roku w V i VI numerze redagowanej przez Marksa Nowej Gazety Reoskiej (Hamburg). Przedmow napisa autor w r. 1870, kiedy Wojna chopska" ukazaa si w oddzielnym wydaniu ksikowym. Druga czd przedmowy (patrz str. 16) powstaa przy opracowaniu nastpnego wydania, w r. 1875. W tumaczeniu polskim Wojna chopska w Niemczech ukazaa si w r. 1935 nakadem wydawnictwa Tom" w Warszawie. Niniejsze drugie polskie wydanie sprawdzone i poprawione wg tekstu niemieckiego odpowiada ostatniemu sprawdzonemu przez Engelsa wydaniu z r. 1875.

Maoistowski Projekt Dokumentacyjny 2012

2

Przedmowa
Niniejsza praca zostaa napisana latem 1850 r. w Londynie, jeszcze pod bezporednim wraeniem zwycistwa dopiero co odniesionego przez kontrrewolucj; ukazaa si ona w 5 i 6 zeszycie czasopisma Nowa Gazeta Reoska. Przegld polityczno-ekonomiczny, pod redakcj Karola Marksa, Hamburg 1850". Moi przyjaciele polityczni w Niemczech prosz o nowe wydanie tej pracy, czyni wic zadod ich yczeniom, poniewa jest ona i dzi ku mojemu ubolewaniu wci jeszcze aktualna. Praca ta nie pretenduje do tego, by dad nowy, samodzielnie przeze mnie zbadany materia. Przeciwnie, cakowity materia, dotyczcy powstao chopskich juk i Tomasza Mnzera, wzity jest z Zimmer-manna. Jakkolwiek ksika jego tu i wdzie wykazuje pewne luki, to jednak wci jeszcze jest najlepszym zestawieniem faktw. Przy tym stary Zimmermann odnosi si z zamiowaniem do tego przedmiotu. Ten sam instynkt rewolucyjny, ktry kae mu tu wystpowad zawsze w obronie ucinionej klasy, uczyni z niego pniej jednego z najlepszych przedstawicieli skrajnej lewicy we Frankfurcie. Od tego czasu podobno nieco si postarza. Jeeli nawet w pracy Zimmermanna brak wewntrznego zwizku; jeeli nie udao mu si w niej wykazad, e religijno-polityczne kwestie sporne owej epoki s odbiciem rozgrywajcych si rwnoczenie walk klasowych; jeeli w tych walkach klasowych dostrzega on tylko gnbicieli i gnbionych, zych i dobrych oraz ostateczne zwycistwo zych; jeeli jego zrozumienie stosunkw spoecznych, ktre uwarunkoway zarwno wybuch jak i wynik walki, wykazuje ogromne braki to jest to wada waciwa epoce, w ktrej ksika ta powstaa1. Ale jak na owe czasy ksika ta jest napisana bardzo realistycznie i stanowi chwalebny wyjtek wrd niemieckich idealistycznych dzie historycznych. Szkicujc jedynie w oglnych zarysach historyczny przebieg walki staraem si wyjanid w swojej pracy genez wojny chopskiej, stanowisko zajte przez rne wystpujce w niej partie, teorie polityczne i religijne, w ktrych partie te usioway sprecyzowad sobie swe stanowisko, i wreszcie sam wynik walki jako
1

Trzytomowa praca Zimmermanna Historia wielkiej wojny chopskiej" ukazaa si w pierwszym wydaniu w latach 1840 1844. Red.

konieczny rezultat historycznie danych warunkw ycia spoecznego tych klas; a wic staraem si wyjanid wczesny ustrj polityczny Niemiec i skierowane przeciw niemu powstania, jak rwnie polityczne i religijne teorie owej epoki nie jako przyczyny, lecz jako wynik tego szczebla rozwoju, na jakim znajdowao si wtedy w Niemczech rolnictwo, przemys, transport ldowy i wodny, obrt towarowy i pieniny. To jedyne materialistyczne pojmowanie dziejw pochodzi nie ode mnie, lecz od Marksa, i znajdujemy je rwnie w jego pracach o rewolucji francuskiej 18481849 r., ogoszonych w tyme Przegldzie"2 oraz w 18 brumaire'a Ludwika Bonaparte". Analogia midzy niemieck rewolucj 1525 r. a rewolucj 18481849 bya zbyt oczywista, aby mona j byo wtedy cakowicie pomind. Ale obok ich jednakowego przebiegu wyraajcego si w tym, e zawsze jedne i te same wojska ksice tumiy po kolei rozmaite lokalne powstania, obok niekiedy miesznego podobieostwa w zachowaniu si w obu wypadkach mieszczaostwa zarysowaa si jasno i wyranie take i rnica: Kto osign korzyci z rewolucji 1525 r.? Ksita. Kto osign korzyci z rewolucji 1848 r.? Wielcy ksita, Austria i Prusy. Za drobnymi ksitami z 1525 r. stali przykuwajc ich do siebie za pomoc podatkw drobnomieszczanie; za wielkimi ksitami z 1850 r., za Austri i Prusami, stoi ujarzmiajc je szybko za pomoc dugu paostwowego nowoczesna wielka buruazja. A za wielk buruazja stoj proletariusze"3. Z przykroci musz stwierdzid, e w powyszym zdaniu zbyt wiele czci oddaem niemieckiej buruazji. Miaa ona rzeczywicie sposobnod zarwno w Austrii jak i w Niemczech ujarzmid szybko monarchi za pomoc dugw paostwowych", lecz nigdy i nigdzie nie wykorzystaa tej okazji. Na skutek wojny 1866 r. Austria dostaa si buruazji jak istny podarek. Ale ta nie umie panowad, jest bezsilna i do niczego niezdolna. Jedno tylko potrafi: rzucad si z wciekoci na robotnikw, ilekrod ci prbuj si ruszyd. Pozostaje ona jeszcze u wadzy tylko dlatego, e Wgrzy jej potrzebuj.

2 3

Engels ma na myli prac Marksa Walki klasowe we Francji". Red. Cytata wzita z ostatniego rozdziau pracy Engelsa Wojna chopska w Niemczech", (patrz str. 124). Red.

A w Prusach? Co prawda, dugi paostwowe gwatownie wzrosy, deficyt uznano za zjawisko stae, wydatki paostwowe powikszaj si z roku na rok, buruazja ma wikszod w Izbie i bez jej zgody nie mona ani podwyszyd podatkw, ani zacignd poyczek ale gdzie jest jej wadza nad paostwem? Jeszcze kilka miesicy temu, kiedy rzd znw sta w obliczu deficytu, miaa najlepsz pozycj. Przy niewielkiej chodby wytrwaoci mogaby wymusid cakiem powane ustpstwa. Co za czyni ona? Uwaa za dostateczne ustpstwo to, e rzd pozwala jej zoyd sobie u stp okoo 9 milionw i to nie przez jeden rok, ale corocznie i po wsze czasy. Zasiadajcych w Izbie biednych liberaw narodowych" nie chc ganid bardziej, anieli na to zasuguj. Wiem, e ci, ktrzy za nimi stoj buruazyjny og porzucili ich w decydujcym momencie. Og ten nie chce rzdzid. Wci jeszcze czuje w kociach rok 1848. O tym, dlaczego buruazja niemiecka okazuje takie niebywae tchrzostwo, pomwimy niej. Pod innymi wzgldami przytoczona wyej teza potwierdzia si w zupenoci. Poczwszy od r. 1850 stwierdzamy coraz bardziej zdecydowane ustpowanie na dalszy plan paostw maych, ktre su ju tylko za narzdzie pruskich i austriackich intryg; coraz zacitsze walki midzy Austri i Prusami o wyczne panowanie, a w koocu gwatowne starcie z r. 1866, w ktrego wyniku Austria zatrzymuje swoje wasne prowincje, Prusy za podporzdkowuj sobie bezporednio lub porednio ca pnoc, a trzy paostwa poudniowo--zachodnie zawisaj na razie w powietrzu. Dla niemieckiej klasy robotniczej w caej tej dziaalnoci wadcw i paostw znaczenie ma jedynie to, co nastpuje: Po pierwsze, e robotnicy dziki powszechnemu prawu wyborczemu uzyskali monod posyania swych bezporednich przedstawicieli do Zgromadzenia Ustawodawczego. Po drugie, e Prusy pierwsze day dobry przykad poykajc trzy inne korony z boej aski4. e po tej operacji korona ich jest wci jeszcze t sam nieskaziteln koron z boej aski, jak twierdziy przedtem w to nie wierz nawet narodowi liberaowie.
4

Anektujc Hanower, Hessen i Nassau Prusy zdetronizoway wadcw tych trzech prowincji. Red.

Po trzecie, e w Niemczech istnieje jeszcze tylko jeden powany przeciwnik rewolucji rzd pruski. Po czwarte, e austriaccy Niemcy musz sobie wreszcie zadad pytanie, kim chc byd: Niemcami czy Austriakami? Co jest dla nich waniejsze Niemcy czy te pozaniemieckie przyczepki z drugiej strony Litawy?5 Od dawna ju byo samo przez si zrozumiae, e musz oni zrezygnowad z jednego albo z drugiego, ale drobnomieszczaoska demokracja zawsze to przed nimi ukrywaa. Jeli chodzi o inne doniose kwestie sporne zwizane z 1866 rokiem, co do ktrych tocz si od tego czasu a do znudzenia dyskusje midzy narodowymi liberaami" z jednej strony a parti ludow" z drugiej, to historia najbliszych lat zapewne udowodni, e te dwa stanowiska tylko dlatego tak gwatownie zwalczaj si, gdy s przeciwstawnymi biegunami jednej i tej samej zaciankowoci. Rok 1866 nie zmieni prawie niczego w spoecznych stosunkach Niemiec. Kilka buruazyjnych reform jednolitod miar i wag, swoboda ruchu, wolnod zajd przemysowych itd., wszystko w skromnych, odpowiadajcych biurokracji granicach nie daje nawet tego, co od dawna posiada buruazja innych krajw zachodnio-europejskich, i nie narusza najwikszego za, tj. biurokratycznego systemu koncesyjnego. Dla proletariatu za wszystkie ustawy o swobodzie ruchu, obywatelstwie, zniesieniu paszportw i inne stay si i tak zupenie iluzoryczne na skutek istniejcej praktyki policyjnej. Duo waniejszy od tej dziaalnoci wadcw i paostw z r. 1866 jest rozwj przemysu i handlu, kolei elaznych, telegrafu i eglugi oceanicznej, ktry dokona si w Niemczech poczwszy od 1848 r. Jakkolwiek postp ten pozostaje w tyle za postpem, jaki dokona si w tym czasie w Anglii lub nawet we Francji, to jednak jest on dla Niemiec rzecz niesychan i w cigu 20 lat da wicej ni dawniej cae stulecie. Niemcy dopiero teraz zostay wcignite zdecydowanie i nieodwoalnie w orbit handlu wiatowego. Kapitay przemysowcw szybko si powikszyy, pozycja spoeczna buruazji odpowiednio si wzmocnia. Spekulacja, najpewniejsza oznaka rozkwitu przemysowego, rozwina si na
5

Mowa o zalitawskich posiadociach Austrii: Siedmiogrodzie, Kroacji i Sawonii, pooonych za rzek Litaw (dopyw Dunaju). Red.

szerok skal, wprzgajc hrabiw i ksit do swego zwyciskiego rydwanu. Niemiecki kapita buduje teraz rosyjskie i rumuoskie koleje niech mu ziemia lekk bdzie! a przecie jeszcze 15 lat temu niemieckie koleje szy na ebry do angielskich przedsibiorcw. Jake to wic moliwe, e buruazja nie zdobya sobie rwnie politycznej wadzy, e zachowuje si tak tchrzliwie wobec rzdu ? Nieszczciem niemieckiej buruazji jest to, e wedug ulubionego niemieckiego zwyczaju przychodzi ona za pno. Jej rozkwit przypada na okres, w ktrym buruazja innych zachodnio-europejskich krajw chyli si ju pod wzgldem politycznym ku upadkowi. W Anglii buruazja nie moga w inny sposb wprowadzid do rzdu swego rzeczywistego przedstawiciela, Brighta, jak przez rozszerzenie prawa wyborczego, co w nastpstwie musi pooyd kres caemu panowaniu buruazji. We Francji, gdzie buruazja jako taka, jako klasa w caoci, panowaa tylko w cigu dwch lat, 1849 1850, w okresie republiki moga ona przeduyd swoje spoeczne istnienie jedynie w ten sposb, e odstpia sw wadz polityczn Ludwikowi Bonaparte i armii. I dzi, wobec tak niesychanie wzmoonego wzajemnego oddziaywania na siebie trzech najbardziej postpowych krajw Europy, jest ju zgoa niemoliwe, eby buruazja moga sobie wygodnie organizowad wadz polityczn w Niemczech, skoro wadza ta przeya si ju i w Anglii, i we Francji. Jest to wanie szczeglna cecha buruazji, w odrnieniu od wszystkich dawniej panujcych klas, e w jej rozwoju nastaje pewien punkt zwrotny, od ktrego poczwszy kade dalsze wzmoenie jej potgi, a wic przede wszystkim jej kapitaw, przyczynia si jedynie do tego, e staje si ona coraz Bardziej niezdolna do politycznego panowania. Za wielk buruazj stoi proletariat". W tej samej mierze, w jakiej buruazja rozwija swj przemys, handel i rodki komunikacji, w tej samej mierze wytwarza ona proletariat. I w pewnej chwili nie musi to wszdzie nastpid rwnoczenie ani te na tym samym szczeblu rozwoju zaczyna ona dostrzegad, e proletariat, ten jej nieodczny satelita, wyrasta jej ponad gow. Od tej chwili traci ona zdolnod do wycznego panowania politycznego, rozglda si za sprzymierzeocami i zalenie od okolicznoci bd dzieli z nimi wadz, bd te cakowicie im j odstpuje.

W Niemczech ten punkt zwrotny dla buruazji nastpi ju w r. 1848. Buruazja niemiecka przelka si, mianowicie, wtedy nie tyle niemieckiego, ile francuskiego proletariatu. Paryskie walki czerwcowe 1848 r. pokazay jej, co j czeka; proletariat niemiecki znajdowa si w stanie dostatecznie silnego wzburzenia, aby jej udowodnid, e i tu pado ju ziarno mogce wydad taki sam plon; i od tego dnia skruszyo si ostrze politycznej akcji buruazji. Szukaa sprzymierzeocw i sprzedawaa si im za wszelk cen i a do dzisiejszego dnia nie posuna si jeszcze ani o krok naprzd. Sprzymierzeocy ci s wszyscy co do jednego reakcyjni. Mamy tu wic i wadz krlewsk ze sw armi i biurokracj, i wielk szlacht feudaln, i drobnych junkrw-hreczkosiejw, nawet klechw. Z nimi wszystkimi buruazja paktowaa i zawieraa umowy, byle tylko ratowad swoj drogocenn skr, a w koocu nie pozostao jej ju nic wicej do przehandlowania. A im bardziej rozwija si proletariat, im bardziej zaczyna czud si klas i dziaad jako klasa, tym bardziej tchrzliwa stawaa si buruazja. Gdy zadziwiajco za strategia Prusakw pod Sadow odniosa zwycistwo nad o dziwo! jeszcze gorsz strategi Austriakw, trudno byo powiedzied, kto z wiksz odetchn ulg pruski burua, ktry rwnie pobity zosta pod Sadow, czy austriacki6. Nasza wielka buruazja postpuje w 1870 r. cakiem tak samo, jak postpowao rednie mieszczaostwo w roku 1525. Co si tyczy drobno-mieszczan, majstrw rzemielniczych i kramarzy, to ci s zawsze jednakowi. Maj nadziej wkrcid si jako w szeregi wielkiej buruazji i boj si zepchnicia w szeregi proletariatu. Wahajc si midzy strachem a nadziej bd w czasie walki ratowad sw drogocenn skr, a po walce przycz si do zwycizcy. Taka ju ich natura. Wzrostowi przemysu od 1848 r. dotrzymywaa kroku spoeczna i praktyczna dziaalnod proletariatu. Ju sama rola, jak niemieccy robotnicy odgrywaj dzi w swych zwizkach zawodowych, spdzielniach, organizacjach politycznych, na wiecach, w wyborach i w tzw. Reichstagu, dowodzi, jaki przewrt dokona si w Niemczech niepostrzeenie w cigu ostatnich 20 lat. Przynosi to wielki zaszczyt robotnikom niemieckim, e tylko oni jedni zdoali wprowadzid do parlamentu
6

3 czerwca 1866 r. odniosy Prusy pod Sadow decydujce zwycistwo nad Austri. Buruazja pruska bojc si demokratycznego ruchu mas ostatecznie skapitulowaa przed rzdem Bismarcka i jawnie popieraa kontrrewolucyjn drog zjednoczenia Niemiec (od gry, z pomoc pruskiej monarchii), jakkolwiek zjednoczenie to oznaczao dalsze polityczne wzmocnienie junkierstwa i bankructwo liberalnych nadziei buruazji. Red.

robotnikw i przedstawicieli robotnikw, podczas gdy ani Francuzi, ani Anglicy nie potrafili dokonad tego do dzi dnia. Ale i proletariat nie wyrs jeszcze poza ramy analogii z rokiem 1525. Klasa, ktra zdana jest wycznie i przez cae ycie na pac robocz, wci jeszcze daleka jest od tego, by tworzyd wikszod narodu niemieckiego. I ona wic musi szukad sobie sprzymierzeocw. A szukad ich moe tylko wrd drobnomieszczaostwa, miejskiego lumpenproletariatu, drobnych chopw i wyrobnikw rolnych. O drobnomieszczanach ju mwilimy. S oni w najwyszym stopniu niepewni, chyba e jest ju po zwycistwie, wtedy bowiem podnosz oni w piwiarniach niesychany wrzask. Mimo to trafiaj si wrd nich bardzo dobre elementy, ktre same cz si z robotnikami. Lumpenproletariat zbiorowisko podupadych osobnikw ze wszystkich klas, ktrego kwater gwn s wielkie miasta jest ze wszystkich moliwych sprzymierzeocw najgorszy. Hoota ta jest bezwzgldnie przekupna i niesychanie natrtna. Jeeli francuscy robotnicy podczas kadej rewolucji pisali na domach: Mort aux voleurs! mierd zodziejom! a nawet niektrych rozstrzeliwali, to czynili to nie z entuzjazmu do wasnoci, lecz wychodzc ze susznego zaoenia, e przede wszystkim trzeba trzymad t band z dala od siebie. Kady przywdca robotniczy, ktry posuguje si lumpenproletariatem jako gwardi albo si na nim opiera, ju przez to samo dowodzi, e jest zdrajc ruchu. Drobni chopi bo wiksi nale do buruazji bywaj rnego rodzaju. S to albo chopi feudalni, ktrzy musz jeszcze dla janie pana odrabiad paoszczyzn. Skoro buruazja zaniedbaa wyzwolid tych ludzi z niewoli paoszczynianej, co byo jej obowizkiem, to nie trudno bdzie przekonad ich, e wyzwolenia mog jeszcze oczekiwad tylko od klasy robotniczej. Albo s to dzierawcy. W tym wypadku stosunki s przewanie takie jak w Irlandii. Czynsz dzierawny jest tak wyrubowany, e przy rednim urodzaju chop z rodzin ledwie moe wyyd, a przy zym umiera niemal z godu, nie moe opacad dzierawy i staje si w ten sposb cakowicie zaleny od aski waciciela
9

ziemskiego. Dla tych ludzi buruazja robi co tylko wtedy, jeli jest do tego zmuszona. Od kog maj oni oczekiwad wybawienia, jeli nie od robotnikw? Pozostaj chopi, ktrzy prowadz gospodarstwo na swoich wasnych drobnych skrawkach ziemi. S oni przewanie tak bardzo obcieni hipotekami, e znajduj si w takiej samej zalenoci od lichwiarza, co dzierawcy od wacicieli ziemskich. Im rwnie pozostaje nie wicej ni tylko skpa a wobec tego, e rok bywa gorszy i lepszy te nader niepewna paca robocza. Najmniej mog oni pokadad nadziei w buruazji, poniewa soki ssie z nich wanie buruazja, kapitalista-lichwiarz. Ale s oni przewanie bardzo przywizani do swej wasnoci, jakkolwiek naley ona w rzeczywistoci nie do nich, lecz do lichwiarza. Trzeba im bdzie jednak wytumaczyd, e tylko wwczas zdoaj uwolnid si od lichwiarza, gdy zaleny od ludu rzd zamieni wszystkie dugi hipoteczne w dug wobec paostwa i obniy w ten sposb stop procentow. A przeprowadzid to moe tylko klasa robotnicza. Wszdzie tam, gdzie panuje rednia i wielka wasnod ziemska, najliczniejsz klas na wsi tworz robotnicy rolni. Tak jest w caych pnocnych i wschodnich Niemczech i tu znajduj robotnicy przemysowi miast swych najbardziej licznych i naturalnych sprzymierzeocw. Podobnie jak robotnik przemysowy ma przeciw sobie kapitalist, tak wyrobnik rolny ma przeciwko sobie obszarnika lub wielkiego dzierawc. Te same rodki, ktre pomagaj jednemu, musz pomc i drugiemu. Robotnicy przemysowi mog si wyzwolid tylko wtedy, gdy przemienia kapita buruazji, tzn. surowce, maszyny, narzdzia i rodki ywnoci konieczne do produkcji, we wasnod spoeczn, tzn. W swoj wsplnie uytkowan wasnod. Podobnie i robotnikw rolnych mona wyzwolid z ich okropnej ndzy tylko wtedy, gdy przede Wszystkim sama ziemia, gwny przedmiot ich pracy, przestanie byd prywatn wasnoci bogatych chopw i jeszcze bogatszych feudaw, a stanie si wasnoci spoeczn, uprawian przez spdzielnie robotnikw rolnych na ich wsplny rachunek. I tu dochodzimy do synnej uchway midzynarodowego kongresu robotniczego w Bazylei 7, e spoeczeostwo zainteresowane jest w przemianie wasnoci ziemskiej we wspln wasnod narodow. Uchwa t powzito gwnie dla tych krajw, w
7

Kongres bazylejski I-szej Midzynarodwki powzi we wrzeniu 1869 r. uchwa, e spoeczeostwo zainteresowane jest w przemianie wasnoci ziemskiej we wspln wasnod narodow". Red.

10

ktrych istnieje wielka wasnod ziemska i co za tym idzie gospodarka w wielkich majtkach, oraz w tych wielkich majtkach jeden pan i wielu najemnikw. Ten stan rzeczy jednak na og przewaa wci jeszcze w Niemczech i dlatego powysza uchwaa bya obok Anglii w najwyszym stopniu aktualna wanie i dla Niemiec. Proletariat rolny, wyrobnicy wiejscy to ta klasa, z ktrej rekrutuje si masowy kontyngent armii ksicych. To ta klasa, ktra dziki powszechnemu prawu wyborczemu posya obecnie do parlamentu wielk liczb feudaw i junkrw; ale to rwnie ta klasa, ktra jest najblisza miejskim robotnikom przemysowym, dzieli z nimi te same warunki bytu i jest nawet gbiej od nich pogrona w ndzy. T klas, bezsiln na skutek swego rozdrobnienia i rozproszenia, ktrej utajon si rzd i szlachta tak dobrze znaj, e umylnie doprowadzaj szkolnictwo do upadku, byle tylko pozostaa nadal nieowiecon t klas oywid i wcignd do ruchu jest najbliszym i najpilniejszym zadaniem niemieckiego ruchu robotniczego. Od tego dnia, kiedy masy robotnikw rolnych naucz si rozumied swoje wasne interesy, od tego dnia stanie si w Niemczech niemoliwy rzd reakcyjny, feudalny, biurokratyczny czy buruazyjny. *** Powysze wiersze skreliem z gr cztery lata temu. Zachowuj one jeszcze i dzi swoje znaczenie. To, co byo suszne po Sadowej i po podziale Niemiec, potwierdza si rwnie po Sedanie i po stworzeniu witego Niemieckiego Cesarstwa narodu pruskiego8. Oto, jak mao moe wpynd na kierunek rozwoju dziejowego wstrzsajca wiatem" dziaalnod wadcw i paostw tak zwana wielka polityka. Czego jednak moe dokonad ta dziaalnod wadcw i paostw to przypieszyd tempo tego rozwoju. I w tym wzgldzie osignli autorzy owych wstrzsajcych wiatem wydarzeo" mimowolne sukcesy, ktre dla nich samych s zapewne w najwyszym stopniu niepodane, a ktre chcc nie chcc musz przyjd z dobrodziejstwem inwentarza. Ju wojna r. 1866 wstrzsna starymi Prusami a do samych podstaw. Niemao to ju trudu kosztowao, by po roku 1848 ponownie wtoczyd w karby dawnej
8

W wojnie niemiecko-francuskiej odniosa armia pruska 2 wrzenia 1870 r. pod Sedanem decydujce zwycistwo nad armi francusk. Tym samym usunita zostaa ostatnia przeszkoda na drodze do zjednoczenia Niemiec pnocnych i poudniowych. Zjednoczenie Niemiec na drodze kontrrewolucyjnej stao si faktem dokonanym. Red.

11

dyscypliny buntowniczy element przemysowy prowincji zachodnich, zarwno mieszczaoski jak i proletariacki; jednake udao si tego dokonad i interesy junkrw prowincji wschodnich na rwni z interesami armii stay si znw decydujce w paostwie. W r. 1866 cae prawie pnocno-zachodnie Niemcy stay si pruskie. Pomijajc niepowetowany uszczerbek moralny, jaki poniosa korona pruska z boej aski przez poknicie trzech innych koron z boej aski punkt cikoci monarchii przesun si teraz znacznie na zachd. Pid milionw mieszkaocw Nadrenii i Westfalii zostao wzmocnionych najpierw przez cztery miliony Niemcw zaanektowanych bezporednio, a nastpnie przez szed milionw Niemcw zaanektowanych porednio przez Zwizek PnocnoNiemiecki. A w 1870 r. przybyo jeszcze osiem milionw Niemcw poudniowozachodnich, tak e w nowej Rzeszy" wobec 14,5 miliona starych Prusakw (z szeciu prowincji na wschd od aby, przy czym w tej liczbie byo 2 miliony Polakw) stao teraz okoo 25 milionw ludzi, ktrzy dawno ju wyroli ze staropruskiego feudalizmu junkierskiego. W ten sposb wanie zwycistwa armii pruskiej przesuny cakowicie podstaw pruskiego gmachu paostwowego; panowanie junkierstwa stawao si coraz bardziej nieznone nawet dla rzdu. Zarazem jednak w zwizku z gwatownie szybkim rozwojem przemysowym walka midzy junkrami i buruazj zostaa zepchnita na drugi plan przez walk midzy buruazj a robotnikami, tak e w spoecznych podstawach starego paostwa nastpi od wewntrz cakowity przewrt. Gwnym warunkiem istnienia gnijcej ju powoli od roku 1840 monarchii bya walka midzy szlacht a buruazji, wnika, w ktrej monarchia utrzymywaa rwnowag; z chwil kiedy ju nie o to szo, aby bronid szlachty przed naporem buruazji, lecz o to, aby bronid wszystkich klas posiadajcych przed naporem klasy robotniczej, stara absolutna monarchia zmuszona bya cakowicie przejd w inn, specjalnie do tego celu przystosowan form paostwow: w monarchi bonapartystyczn. To przejcie Prus do bonapartyzmu przedstawiem ju na innym miejscu. (W kwestii mieszkaniowej", 2 zeszyt, str. 26 i nast.)9 Nie musiaem tam jednak
9

Engels ma na myli nastpujce miejsce ze swej pracy W kwestii mieszkaniowej", napisanej w 1872 r.: W rzeczywistoci za i w Niemczech paostwo takie, jakie jest, stanowi konieczny produkt podoa spoecznego, z ktrego wyroso. W Prusach a Prusy s dzi miarodajne obok wci jeszcze silnej szlachty, posiadaczki wielkiej wasnoci ziemskiej, istnieje stosunkowo moda i nader tchrzliwa buruazj, ktra nie wywalczya sobie dotd ani bezporedniej wadzy politycznej jak we Francji, ani mniej lub wicej poredniej jak w Anglii. Ale obok tych obu klas istnieje szybko rosncy, umysowo bardzo rozwinity, z kadym dniem coraz lepiej organizujcy si proletariat. Znajdujemy wic tutaj obok podstawowego warunku dawnej monarchii absolutnej: rwnowagi pomidzy szlacht wiejsk a buruazj, podstawowy warunek nowoczesnego bonapartyzmu: rwnowag midzy buruazj a proletariatem. Zarwno za w dawnej, absolutnej, jak i w nowoczesnej, bonapartystycznej monarchii rzeczywista

12

podkrelad faktu, ktry ma tu znaczenie istotne, a mianowicie, e przejcie to byo najwikszym krokiem naprzd, jaki Prusy uczyniy poczwszy od 1848 r. tak dalece Prusy pozostaway w tyle za wspczesnym rozwojem. Byy one mianowicie wci jeszcze pfeudalnym paostwem, a bonapartyzm jest, bd co bd, nowoczesn form paostwow, ktra zakada zniesienie feudalizmu. Prusy musz wic zdecydowad si zrobid porzdek ze swoimi licznymi przeytkami feudalnymi, musz powicid junkierstwo jako takie. Dokonywa si to oczywicie w najbardziej agodnej formie i na ulubion melodi: spiesz si powoli. Tak si rzecz miaa na przykad ze sawetn ustaw o samorzdzie powiatowym. Znosi ona feudalne przywileje poszczeglnych junkrw w ich dobrach, lecz po to tylko, aby je przywrcid na terenie caego powiatu w formie przywilejw klasy wielkich obszarnikw jako caoci. Istota rzeczy pozostaje ta sama, tylko przetumaczona z feudalnego jzyka na buruazyjny. Przemienia si staropruskiego junkra przymusowo w pewien rodzaj angielskiego squirea, czemu nie ma on wcale potrzeby si opierad, poniewa jeden jest rwnie gupi jak i drugi. W ten wic sposb Prusom wypad dziwny los: swoj buruazyjn rewolucj, rozpoczt w latach 18081813, a posunit o krok naprzd w r. 1848, ukooczyd z koocem tego stulecia w miej formie bonapartyzmu. I jeli wszystko pjdzie dobrze, jeli wiat trwad bdzie w niezmconym spokoju, a my wszyscy doyjemy dod pnej staroci, to moe doczekamy si w r. 1900, e rzd pruski naprawd zniesie wszystkie feudalne instytucje i e Prusy wreszcie osign ten szczebel, na ktrym Francja znajdowaa si w r. 1792. Zniesienie feudalizmu, wyraone w formie pozytywnej, oznacza ustanowienie systemu buruazyjnego. W miar jak upadaj przywileje szlacheckie, ustawodawstwo staje si coraz bardziej buruazyjne. I tu natknlimy si na istot stosunku niemieckiej buruazji do rzdu. Widzielimy, e rzd jest zmuszony do wprowadzenia tych powolnych i drobnych reform. Ale buruazji przedstawia on te mae koncesje jako ofiary poniesione na jej rzecz, jako ustpstwa wydarte koronie z wielkim trudem, za co znw buruazj ze swej strony ma rwnie poczynid pewne ustpstwa rzdowi. A buruazj
wadza paostwowa spoczywa w rkach odrbnej kasty oficerskiej i urzdniczej, ktra w Prusach uzupenia swe kadry po czci sama ze siebie, po czci z drobnej szlachty majorackiej, rzadziej z wielkiej arystokracji, a w najmniejszej czstce z szeregw buruazji. Samodzielnod tej kasty, ktra zdaje si stad poza obrbem spoeczeostwa i niejako ponad nim, nadaje paostwu pozory samodzielnoci w stosunku do spoeczeostwa". Patrz: F. Engels W kwestii mieszkaniowej" Ksika i Wiedza" 1949, str. 8182. Red.

13

jakkolwiek ten stan rzeczy jest dla niej wystarczajco jasny zgadza si na to oszukaostwo. Std te pochodzi ten milczcy ukad, ktry jest niem podstaw wszystkich debat w Reichstagu i Izbie Pruskiej w Berlinie; z jednej strony rzd przeprowadza w wim tempie reform ustaw w interesie buruazji, usuwa z drogi rozwoju przemysowego przeszkody feudalne i wynikajce z drobnopaostwowego partykularyzmu, zaprowadza jednolite monety, miary i wagi, wolnod zajd przemysowych itp., dziki wolnoci przenoszenia si z miejsca na miejsce oddaje kapitaowi do nieograniczonej dyspozycji si robocz Niemiec, popiera handel i spekulacj; z drugiej strony buruazj pozostawia rzdowi ca rzeczywist wadz polityczn, uchwala podatki, poyczki i rekruta i pomaga kodyfikowad ustawy o nowych reformach w ten sposb, aby stara wadza policyjna nad niepodanymi osobami pozostaa w penej mocy. Buruazj okupuje sw stopniow emancypacj spoeczn natychmiastowym zrzeczeniem si wasnej wadzy politycznej. Rzecz jasna, gwnym powodem, dla ktrego buruazj uznaje taki ukad za moliwy do przyjcia dla siebie, jest nie strach przed rzdem, lecz strach przed proletariatem. Jakkolwiek ndzne jest zachowanie si naszej buruazji w dziedzinie politycznej, nie mona jednake zaprzeczyd, e na polu przemysowym i handlowym zacza ona nareszcie speniad swoj powinnod. Wzrost przemysu i handlu, na ktry zwrcono uwag we wstpie do drugiego wydania, zachodzi od tego czasu z jeszcze wiksz energi. To, co od 1869 r. zaszo pod tym wzgldem w nadreosko-westfalskim okrgu przemysowym, jest dla Niemiec wprost niesychane i przypomina rozkwit angielskich okrgw fabrycznych na pocztku tego stulecia. I to samo bdzie w Saksonii, na Grnym lsku, w Berlinie, Hanowerze i miastach nadmorskich. Nareszcie mamy handel wiatowy, naprawd wielki przemys, naprawd nowoczesn buruazj, ale za to mielimy rwnie prawdziwy kryzys10 a zarazem powsta prawdziwy, potny proletariat. Dla przyszego historyka huk armat w bitwach pod Spichern, Mars-la-Tour i Sedanem i wszystko, co z tym zwizane, bdzie miao duo mniejsze znaczenie w historii Niemiec 18691874 r. anieli bezpretensjonalny, spokojny, ale stale naprzd postpujcy rozwj proletariatu niemieckiego. Ju w r. 1870 robotnicy niemieccy przeszli cik prb: bonapartystowsk prowokacj wojenn i jej
10

Engels ma na myli kryzys 1873/74 r. Red.

14

naturalne nastpstwo powszechny entuzjazm narodowy w Niemczech. Niemieccy robotnicy socjalistyczni nie dali si ani na chwil obaamucid. Nie przejawiali ani cienia nacjonalistycznego szowinizmu. Pord najbardziej rozpasanego szau zwycistwa zachowali zimn krew i dali sprawiedliwego pokoju z francusk republik bez jakichkolwiek aneksji" i nawet stan oblenia nie potrafi zmusid ich do milczenia. Nie dali si pocignd ani sawie wojennej, ani gadaninie o wielkoci cesarstwa niemieckiego"; ich wycznym celem byo nadal wyzwolenie caego proletariatu europejskiego. Mona miao powiedzied, e nigdy dotd robotnicy adnego kraju nie byli poddani tak cikiej prbie, ktr by tak wietnie przetrzymali. Po stanie oblenia z okresu wojny nastpiy procesy o zdrad stanu, obraz majestatu i zniewag urzdnikw, stale wzrastajce przeladowania policyjne okresu pokoju. Trzech czy czterech redaktorw gazety Volksstaat" z reguy siedziao rwnoczenie w wizieniu; w odpowiedniej proporcji rwnie redaktorzy innych pism. Kady jako tako znany mwca partyjny musia co najmniej raz do roku stawad przed sdem, gdzie go prawie zawsze skazywano. Wygnania, konfiskaty, rozwizywania zebrao sypay si jak z rogu obfitoci. Wszystko daremnie. Na miejsce aresztowanego lub wygnanego stawa natychmiast kto inny; po kadym rozwizanym zebraniu nastpoway dwa nowe i dziki wytrwaoci oraz dokadnemu przestrzeganiu przepisw prawnych doprowadzano do tego, e policji z jej samowol raz po raz opaday rce ze zmczenia. Wszystkie przeladowania odnosiy skutek przeciwny zamierzonemu; nie tylko nie mogy zamad partii robotniczej lub chodby tylko jej ugid, ale zdobyway jej wci nowych zwolennikw i wzmacniay organizacj. W walce swej zarwno z wadzami jak i z poszczeglnymi kapitalistami robotnicy wykazywali wszdzie intelektualn i moraln wyszod tudzie udowadniali, szczeglnie podczas konfliktw z tzw. pracodawcami", e oni robotnicy s teraz ludmi wyksztaconymi, a kapitalici gburami. A przy tym prowadz walk przewanie z humorem, co jest najlepszym dowodem tego, jak bardzo pewni s swej sprawy i wiadomi swej przewagi. W ten sposb prowadzona walka, na gruncie historycznie przygotowanym, musi dd wielkie rezultaty. Sukcesy osignite w wyborach styczniowych11 nie maj sobie podobnych w historii
11

Engels ma na myli wybory do parlamentu niemieckiego w styczniu 1874 r. Red.

15

nowoczesnego ruchu robotniczego, a zdumienie, w jakie wprawiy ca Europ, byo cakowicie uzasadnione. Robotnicy niemieccy posiadaj dwojak przewag nad robotnikami reszty Europy. Po pierwsze, nale do najbardziej teoretycznie wyrobionego narodu Europy i zachowali zmys teoretyczny, ktry tzw. warstwy owiecone" w Niemczech zupenie zatraciy. Niemiecki socjalizm naukowy jedyny naukowy socjalizm, jaki kiedykolwiek istnia, nigdy nie powstaby bez poprzedzajcej go niemieckiej filozofii, zwaszcza filozofii Hegla. Bez rozwinitego u robotnikw zmysu teoretycznego socjalizm naukowy nie wszedby nigdy tak bardzo w ich krew i ciao, jak to widzimy obecnie. A jak ogromna jest ta przewaga robotnikw niemieckich, widad, z jednej strony, na przykadzie tego zobojtnienia wobec wszelkiej teorii, ktre jest jedn z gwnych przyczyn tego, e angielski ruch robotniczy pomimo wietnej organizacji poszczeglnych zwizkw zawodowych tak wolno posuwa si naprzd; z drugiej strony, widad to na przykadzie tych wybrykw i tego zamieszania, jakie proudhonizm w swej pierwotnej formie wywoa u Francuzw i Belgw, a w karykaturalnej formie, nadanej mu przez Bakunina u Hiszpanw i Wochw. Po drugie, przewaga robotnikw niemieckich polega na tym, e Niemcy prawie e najpniej weszli do ruchu robotniczego. Podobnie jak teoretyczny socjalizm niemiecki nigdy nie zapomni o tym, e wznosi si na barkach Saint-Simona, Fouriera i Owena trzech mylicieli, ktrzy mimo caego swego marzycielstwa i utopijnoci nale do najznakomitszych umysw wszystkich czasw i w genialny sposb antycypowali mnstwo rzeczy, ktrych susznod dzi naukowo udowadniamy tak samo i niemiecki praktyczny ruch robotniczy nie powinien nigdy zapominad o tym, e rozwin si na barkach ruchu angielskiego i francuskiego, e mg po prostu korzystad z jego drogo okupionych dowiadczeo i e mg uniknd teraz ich bdw, wwczas na og nieuniknionych. Gdzie bylibymy teraz bez przykadu angielskich trade-unionw i bez walk politycznych robotnikw francuskich, bez tego olbrzymiego bodca, jaki daa zwaszcza Komuna Paryska? Trzeba przyznad robotnikom niemieckim, e z rzadkim zrozumieniem wyzyskali wyszod swego pooenia. Po raz pierwszy od czasu istnienia ruchu robotniczego prowadzi si walk w sposb uzgodniony, powizany i planowy, w
16

trzech kierunkach: w kierunku teoretycznym, politycznym i praktycznoekonomicznym (opr przeciw kapitalistom). Na tym, e tak powiem, koncentrycznym ataku polega wanie sia i niezwycionod niemieckiego ruchu. Robotnicy niemieccy wysunli si w chwili obecnej na czoo walki proletariackiej; z jednej strony, na skutek tego dogodnego pooenia, z drugiej za strony, na skutek wyspiarskich osobliwoci ruchu angielskiego i zdawienia przemoc ruchu francuskiego. Jak dugo wypadki pozostawi ich na tym honorowym posterunku, trudno przewidzied. Lecz pki go zajmuj, bd si wywizywad miejmy nadziej naleycie ze swoich obowizkw. W tym celu potrzebne s zdwojone wysiki w kadej dziedzinie walki i agitacji. Szczeglnym obowizkiem przywdcw bdzie: wyjaniad sobie coraz lepiej wszystkie zagadnienia teoretyczne, wyzwalad si coraz bardziej spod wpywu tradycyjnych, nalecych do starego wiatopogldu frazesw i mied stale na uwadze, e socjalizm od czasu, gdy sta si nauk, wymaga, by go traktowano jako nauk, tzn. by go studiowano. Zdobyte t drog coraz to janiejsze zrozumienie rzeczy trzeba bdzie ze wzmoon gorliwoci popularyzowad wrd mas robotniczych; trzeba bdzie coraz bardziej zespalad zarwno organizacj partii jak i zwizkw zawodowych. Chocia gosy oddane w styczniu na socjalistw reprezentuj ju cakiem pokan armi, to jednak nawet w przyblieniu nie stanowi jeszcze wikszoci niemieckiej klasy robotniczej; i jakkolwiek wiele otuchy dodaj sukcesy propagandy wrd ludnoci wiejskiej, to jednak tu wanie pozostaje jeszcze nieskooczenie wiele do zrobienia. Chodzi wic o to, by nie sabnd w walce, by wyrywad wrogowi jedno miasto po drugim, jeden okrg wyborczy po drugim; przede wszystkim za chodzi o to, by zachowad prawdziwego ducha midzynarodowego, ktry nie dopuszcza do powstania adnego szowinizmu patriotycznego i wita z radoci kady nowy krok w ruchu proletariackim niezalenie od tego, jaki nard go uczyni. Jeeli robotnicy niemieccy bd w ten sposb kroczyli naprzd, to niekoniecznie bd maszerowad na czele ruchu nie ley wcale w interesie tego ruchu, aby robotnicy jakiej jednej narodowoci maszerowali na jego czele ale zajm honorowe miejsce na linii bojowej i bd gotowi, gdy nieoczekiwanie cikie

17

dowiadczenia lub wielkie wydarzenia zadaj od nich jeszcze wikszego mstwa, wikszego zdecydowania i gotowoci do czynu. Londyn, 1 lipca 1874 r.

Wojna Chopska w Niemczech

Lud niemiecki ma rwnie swoje tradycje rewolucyjne. By czas, kiedy Niemcy wydaway charaktery zdolne stand obok najlepszych dziaaczy rewolucyjnych innych krajw; kiedy lud niemiecki rozwin tak wytrwaod i energi, ktre w narodzie scentralizowanym doprowadziyby do najwspanialszych rezultatw; kiedy chopi i plebejusze niemieccy brzemienni byli w idee i plany, przed ktrymi dod czsto cofaj si w przeraeniu ich potomkowie. Wobec chwilowego zmczenia, wystpujcego prawie wszdzie po dwch latach walki, jest teraz na czasie przedstawid znowu ludowi niemieckiemu te z gruba ciosane, lecz harde i silne postacie wielkiej wojny chopskiej. Trzy stulecia upyny od owych czasw i niejedno si zmienio, jednak dzi nasze walki nie oddaliy si tak bardzo od wojny chopskiej a przeciwnicy, z ktrymi trzeba walczyd, s po wikszej czci wci ci sami. Ju w roku 1525, chod na niszym stopniu rozwoju, odnajdujemy jako zdrajcw te same klasy i odamy klas, ktre w r. 1848 i 1849 wszdzie zdradziy. A jeeli podczas ruchu lat ostatnich krzepki wandalizm wojny chopskiej doszed do gosu tylko w nielicznych miejscowociach: w Odenwaldzie, Szwarcwaldzie i na lsku, nie wiadczy to bynajmniej o wyszoci nowoczesnego powstania.

I
Przedstawmy przede wszystkim pokrtce stosunki w Niemczech na pocztku szesnastego wieku. Przemys niemiecki doszed w XIV i XV wieku do znacznego rozkwitu. Miejsce feudalnego, wiejskiego przemysu lokalnego zajo cechowe rzemioso miejskie, produkujce dla szerszych k, a nawet dla bardziej oddalonych rynkw. Tkanie
18

grubych chust wenianych i ptna staje si teraz sta, szeroko rozwinit gazi przemysu; w Augsburgu wyrabiano ju nawet cieosze tkaniny weniane i pcienne tudzie jedwabie. Obok tkactwa podnis si szczeglnie ten graniczcy ze sztuk przemys, ktrego poywk by zbytek duchowny i wiecki pnego redniowiecza, jak: zotnictwo, rzebiarstwo, snycerstwo, miedzio- i drzeworytnictwo, patnerstwo, bicie medali, tokarstwo itp. Wiele mniej lub bardziej doniosych wynalazkw, ktrych punktem wybitnym o znaczeniu historycznym by wynalazek prochu strzelniczego12 i druku, przyczynio si znakomicie do podniesienia rzemios". Handel dotrzymywa kroku przemysowi; Hanza dziki swemu stuletniemu monopolowi morskiemu umoliwia caym pnocnym Niemcom dwignicie si z barbarzyostwa redniowiecznego. A chocia ju od pitnastego wieku zacza szybko ulegad konkurencji Anglikw i Holendrw, to jednak wielka droga handlowa z Indii na pnoc prowadzia pomimo odkryd Vasco da Gamy13, w dalszym cigu przez Niemcy, a Augsburg wci jeszcze by wielkim punktem skadowym woskich jedwabi, indyjskich korzeni i wszelkich wytworw Lewantu14. Miasta grno-niemieckie, zwaszcza Augsburg i Norymberga, byy orodkami znacznego jak na owe czasy bogactwa i zbytku. Produkcja surowcw wzrosa rwnie bardzo znacznie. Niemieccy grnicy byli w wieku XV najzrczniejsi w wiecie, a rozkwit miast wyrwa te rolnictwo z najbardziej prymitywnego stanu redniowiecznego. Nie tylko wzito pod upraw rozlege obszary, lecz zaczto rwnie hodowad zioa farbiarskie i inne importowane roliny, ktrych staranniejsza uprawa wpyna w ogle dodatnio na cae rolnictwo. Pomimo to rozwj produkcji narodowej Niemiec wci jeszcze nie dotrzymywa kroku rozwojowi innych krajw. Poziom rolnictwa by o wiele niszy ni w Anglii i Holandii, przemysu niszy ni we Woszech, Flandrii i Anglii, w handlu morskim za Anglicy, a zwaszcza Holendrzy zaczli wypierad Niemcw. Zaludnienie wci jeszcze byo bardzo rzadkie. Cywilizacja w Niemczech istniaa tylko sporadycznie, skupiona dookoa kilku orodkw przemysu i handlu; interesy za tych odosobnionych orodkw byy bardzo rozbiene i zaledwie tu i wdzie wykazyway pewne punkty styczne. Stosunki handlowe i rynki zbytu Poudnia
12

Proch strzelniczy, jak dowiedziono obecnie w sposb niewtpliwy, dosta si z Chin poprzez Indie do Arabw, od nich za poprzez Hiszpani trafi wraz z broni paln do Europy Uwaga Engelsa. 13 Znakomity podrnik portugalski, ktry w r. 1498 odkry drog morsk z Europy do Indyj. Red. 14 Kraje bliskiego Wschodu. Red.

19

byy cakiem inne ni Pnocy; Wschd i Zachd stay prawie zupenie na uboczu. adne miasto nie doprowadzio do tego, by stad si przemysowym i handlowym orodkiem caego kraju, jakim np. dla Anglii ju wwczas by Londyn. Cay handel wewntrzny ogranicza si prawie wycznie do eglugi nadbrzenej i rzecznej oraz kilku wielkich drg handlowych, prowadzcych z Augsburga i Norymbergi przez Koloni do Niderlandw i przez Erfurt na pnoc. Z dala od rzek i drg handlowych leaa pewna ilod mniejszych miast, ktre nie uczestniczc w wielkich obrotach spokojnie wegetoway dalej na poziomie warunkw ycia pnego redniowiecza; potrzeboway mao towarw obcych i dostarczay niewiele produktw na wywz. Spord ludnoci wiejskiej jedynie szlachta stykaa si z szerszymi koami i nowymi potrzebami; masa chopska nie sigaa nigdy poza granice najbliszych stosunkw lokalnych i zwizanego z tym horyzontu lokalnego. Podczas gdy w Anglii i Francji dojcie handlu i przemysu do znaczenia pocigno za sob zazbienie si interesw w zasigu caego kraju i co za tym idzie, centralizacj polityczn to w Niemczech doszo tylko do zgrupowania interesw wedug prowincji wokoo orodkw o lokalnym jedynie zasigu i co za tym idzie, do rozdrobnienia politycznego, ktre wkrtce potem na skutek wyparcia Niemiec z handlu wiatowego dopiero gruntownie si utrwalio. Rwnolegle z rozpadaniem si czysto feudalnego cesarstwa rozluni si w ogle zwizek paostwowy, wielcy lennicy cesarstwa przeksztacali si w nieomal niezawisych ksit, a miasta na prawie cesarskim, z jednej strony, i rycerze cesarstwa, z drugiej, zawierali przymierza to jedni przeciw drugim, to znw przeciw ksitom lub cesarzowi. Wadza cesarska, zdezorientowana co do swego pooenia, wahaa si niepewnie midzy rnymi ywioami, ktre tworzyy cesarstwo, i tracia przy tym coraz bardziej swj autorytet. Jej wysiki centralizatorskie w stylu Ludwika XI15 skooczyy si mimo wszelkich intryg i gwatw jedynie na utrzymaniu razem austriackich krajw dziedzicznych. W tym zamieszaniu, w tych niezliczonych i krzyujcych si konfliktach ostatecznie wygrali i wygrad musieli ci, ktrzy reprezentowali centralizacj wrd rozdrobnienia, przedstawiciele centralizacji lokalnej i prowincjonalnej

15

Krl francuski 14611483. Red.

20

ksita, obok ktrych sam cesarz stawa si coraz bardziej takim samym ksiciem jak inni. W tych warunkach zmienio si zasadniczo pooenie klas przekazanych przez redniowiecze, a obok klas dawnych powstay klasy nowe. Z wyszej szlachty wyonili si ksita. Byli oni ju prawie zupenie od cesarza niezaleni i posiadali prawie wszystkie prawa suwerenne. Wypowiadali wojn i zawierali pokj na wasn rk, utrzymywali stae wojska, zwoywali sejmy krajowe i nakadali podatki. Zdoali narzucid swe zwierzchnictwo wielkiej czci drobnej szlachty i miast; stosowali cigle wszelkie rodki, aby do swoich posiadoci wcielid pozostae jeszcze miasta i baronie znajdujce si w bezporedniej zalenoci od cesarstwa. W stosunku do nich byli oni centralizatorami, tak jak wobec wadzy cesarskiej wystpowali decentralizacyjnie. W samym kraju rzdy ich byy bardzo samowolne. Zwoywali stany przewanie tylko wtedy, kiedy w inny sposb nie mogli sobie pomc. Nakadali podatki i zacigali dugi, kiedy im si ywnie podobao; prawo stanw do zatwierdzania podatkw rzadko byo uznawane, a rzadziej jeszcze wykonywane. A nawet i wwczas ksi mia zwykle zapewnion wikszod dziki dwm stanom wolnym od podatkw, lecz korzystajcym z nich dziki rycerstwu i praatom. Zapotrzebowanie pienidzy ze strony ksit roso wraz ze zbytkiem i powikszaniem si dworw, wraz ze staymi wojskami i wzrastaniem wydatkw rzdowych. Podatki staway si coraz uciliwsze. Miasta po wikszej czci zabezpieczone byy od nich przez swe przywileje; cay ciar podatkw spada na chopw, zarwno na dominialnych chopw samego ksicia jak rwnie na chopw poddanych i paoszczynianych oraz czynszownikw lennych rycerzy. Gdzie nie wystarczao opodatkowanie bezporednie, stosowano podatki porednie; uywano najbardziej wyrafinowanych manewrw sztuki finansowej, byle tylko zapenid dziurawy skarbiec. Gdy nic ju nie pomagao, gdy ju niczego wicej nie mona byo oddad w zastaw, a adne z wolnych miast nie chciao ju udzielid kredytu, uciekano si do najbrudniejszych operacji monetarnych: bito ze pienidze, wprowadzano stosownie do potrzeb skarbu wysoki lub niski kurs przymusowy. Handel przywilejami miejskimi i innymi, ktre nastpnie odbierano gwatem, aby jo pniej znw sprzedawad za drogie pienidze, wykorzystywanie kadej prby opozycji do nakadania kontrybucji i do
21

wszelkiego rodzaju rabunkw itd. byy rwnie zyskownymi i staymi rdami pienidzy dla wczesnych ksit. Wymiar sprawiedliwoci by dla ksit rwnie staym i bardzo wanym artykuem handlowym. Sowem, wczeni poddani, ktrzy prcz tego musieli jeszcze zaspokajad prywatn chciwod ksicych wjtw i urzdnikw, zaznawali w caej peni dobrodziejstw ojcowskiego" systemu rzdw. Z feudalnej hierarchii redniowiecza znikna prawie cakowicie rednia szlachta; wybia si ona albo na stanowisko niezalenych drobnych ksit, albo spada do poziomu niszej szlachty. Nisza szlachta, rycerstwo, chylio si szybko do upadku. Znaczna jego czd zuboaa ju zupenie i ya jedynie ze suby ksicej zajmujc urzdy wojskowe lub cywilne; inna czd znajdowaa si w lennej i zwierzchniej zalenoci od ksit; najmniejsza jego czd podlegaa bezporednio cesarstwu. Rozwj sztuki wojennej, rosnce znaczenie piechoty, udoskonalenie broni palnej pozbawiy rycerstwo znaczenia wojskowego jako cikiej jazdy, jednoczenie za przestay byd niezdobyte jego zamki warowne. Rycerze, podobnie jak norymberscy rzemielnicy, stali si na skutek rozwoju przemysu zbyteczni. Potrzeby pienine stanu rycerskiego przyczyniy si znacznie do jego ruiny. Zbytek panujcy na zamkach, wspzawodnictwo przepychu na turniejach i ucztach, ceny zbroi i koni wszystko to wzrastao wraz z postpem rozwoju spoecznego, podczas gdy rda dochodw rycerzy i baronw nie powikszay si zupenie lub te w bardzo maym stopniu. Zajazdy z obowizkowym w kadym wypadku rabunkiem I kontrybucjami, czatowanie na drogach i tym podobne szlachetne" zajcia stay si z czasem zbyt niebezpieczne. Daniny i posugi poddanych paoskich przynosiy niewiele wicej ni dawniej. By pokryd zwikszajce si potrzeby, wielmoni panowie musieli uciekad si do tych samych rodkw, co ksita. Z kadym rokiem szlachta udoskonalaa system upienia chopw. Z chopw paoszczynianych wysysano ostatnie krople krwi, na poddanych nakadano nowe daniny i wiadczenia pod najrozmaitszymi pozorami i nazwami. Paoszczyzn, czynsze, daniny, podatki pomiertne, opat za opiek itp. wszystko to podwyszano samowolnie wbrew wszystkim dawnym kontraktom. Odmawiano sprawiedliwoci ub frymarczono ni, a jeli rycerz nie mg dotrzed inn drog do chopskich

22

pienidzy, to bez ceremonii wtrca chopa do wiey i zmusza go do wykupienia si. Z pozostaymi stanami nisza szlachta rwnie nie ya na przyjaznej stopie. Szlachta lenna dya do bezporedniej zalenoci od cesarstwa, szlachta bezporednio od cesarstwa zalena do utrzymania tego stanu rzeczy; std stale zatargi z ksitami. Duchowieostwu, ktre w swej wczesnej rozdtej postaci wydawao si szlachcie stanem zupenie niepotrzebnym, zazdrocia ona jego wielkich dbr, jego bogactw, utrzymywanych w jednym rku dziki celibatowi i ustrojowi kocioa. Z miastami szlachta stale dara koty; bya u nich zaduona, ywia si z rabunku ich posiadoci, z upienia ich kupcw, z okupu za wzitych podczas napadw jeocw. Walka rycerstwa przeciwko wszystkim tym stanom stawaa si coraz gwatowniejsza w miar tego, jak kwestia pienina stawaa si rwnie dla rycerstwa kwesti ycia. Duchowieostwo, przedstawiciel ideologii redniowiecznego feudalizmu, odczuwao w niemniejszym stopniu wpyw przewrotu dziejowego. Sztuka drukarska i potrzeby coraz bardziej rozlegego handlu odebray mu monopol nie tylko czytania i pisania, lecz i wyszego wyksztacenia. Podzia pracy nastpi rwnie w dziedzinie intelektualnej. Nowopowstajcy stan prawnikw wypar duchowieostwo z caego szeregu najbardziej wpywowych stanowisk. Ono rwnie zaczynao stawad si w duym stopniu zbyteczne i samo potwierdzao t zbytecznod przez swe stale rosnce lenistwo i nieuctwo. Ale im bardziej stawao si ono zbyteczne, tym bardziej roso liczebnie dziki olbrzymim bogactwom wci jeszcze powikszanym przy uyciu wszelkich moliwych rodkw. Wrd duchowieostwa istniay dwie cakiem rne klasy. Duchowna hierarchia feudalna stanowia klas arystokratyczn: biskupi i arcybiskupi, opaci, przeorowie i inni praaci. Ci wysocy dostojnicy kocioa byli albo sami ksitami, albo rzdzili pod zwierzchnictwem innych ksit jako feudalni panowie wielkimi obszarami z wieloma chopskimi poddanymi i paoszczynianymi. Wyzyskiwali swych poddanych nic tylko z tak sam bezwzgldnoci jak szlachta i ksita, lecz robili to jeszcze bardziej bezwstydnie. Dla wydarcia ostatniego grosza od poddanego i rozszerzenia dziedzictwa kocioa stosowano obok brutalnego gwatu wszelkie szykany religijne, obok okropnoci tortur
23

wszystkie okropnoci kltwy i odmowy rozgrzeszenia, wszelkie intrygi konfesjonau. Faszowanie dokumentw byo pospolit i ulubion form oszustwa u tych czcigodnych mw. Ale mimo to, e oprcz zwyczajnych wiadczeo feudalnych i czynszw cigali jeszcze dziesicin, wszystkie te dochody byy nie wystarczajce. Aby wydrzed ludowi jeszcze wiksze daniny, uciekano si i to przez dugi czas z najlepszym skutkiem do wyrobu cudownych obrazw witych i relikwii, do organizowania przynoszcych zbawienie miejsc witych i frymarczenia odpustami. Na tych praatach oraz na ich niezliczonej andarmerii mniszej, wzmacnianej stale w miar wzrostu przeladowao politycznych i religijnych, skupia sw nienawid do klechw nie tylko lud, lecz take i szlachta. Jako bezporednio zaleni od cesarstwa, zawadzali oni rwnie ksitom. Hulaszcze ycie opasych biskupw, opatw i ich mniszej armii budzio zawid w szlachcie i oburzao lud, ktry musia za to wszystko pacid, a oburzao tym bardziej, im bardziej rzucaa si w oczy sprzecznod midzy ich kazaniami a trybem ycia. Plebejski odam duchowieostwa skada si z kaznodziejw wiejskich i miejskich. Stali oni poza feudaln hierarchi kocioa i nie posiadali udziau w jej bogactwach. Praca ich bya mniej kontrolowana i, pomimo swej wielkiej wagi dla kocioa chwilowo o wiele mniej potrzebna ni policyjna suba skoszarowanych mnichw. Dlatego te byli daleko gorzej patni, a prebendy16 ich po wikszej czci bardzo skpe. Jako ludzie pochodzenia mieszczaoskiego lub plebejskie-go, znali z bliska sytuacj yciow mas i zachowali, pomimo swej godnoci kapaoskiej, sympatie mieszczaoskie i plebejskie. Udzia w ruchach wczesnych, wyjtkowy wrd mnichw, by wrd nich regu. Dostarczali teoretykw i ideologw ruchu, wielu za z nich jako przedstawiciele plebejuszy i chopw ponioso mierd na rusztowaniu. Tote nienawid ludu do klechw zwraca si przeciwko nim tylko w sporadycznych wypadkach. Jak nad ksitami i szlacht sta cesarz, tak nad wyszym i niszym duchowieostwem sta papie. Jak cesarzowi pacono pospolity grosz" (der gemeine Pfennig"), podatki paostwowe tak pacono papieowi powszechne podatki kocielne, ktrymi opdza zbytek dworu rzymskiego. Dziki sile i
16

Prebenda dochody z probostwa. Red.

24

liczebnoci duchowieostwa w adnym kraju nie cigano tych podatkw kocielnych z wiksz sumiennoci i surowoci ni w Niemczech. Zwaszcza uciliwe byy annaty17 od nowoobsadzanych biskupstw. Wraz z rosncymi potrzebami wynajdowano i nowe sposoby zdobywania pienidzy: handel relikwiami, odpusty, daniny jubileuszowe itp. W ten sposb wielkie sumy wdroway rokrocznie z Niemiec do Rzymu, a wzmoony skutkiem tego ucisk nie tylko podsyca nienawid do klechw, lecz drani take uczucia narodowe, zwaszcza szlachty, stanu najbardziej podwczas narodowo usposobionego. Z dawnych grodowych mieszczan miast redniowiecznych powstay wraz z rozkwitem handlu i rzemios trzy cile wyodrbnione odamy. Na czele spoecznoci miejskiej stay rody patrycjuszowskie, tzw. starszyzna" (Ehrbarkeit"). Byy to najbogatsze rodziny. One jedynie zasiaday w Radzie i we wszystkich urzdach miejskich. Nie tylko zatem zarzdzali dochodami miasta, lecz i zjadali je. Potni swym bogactwem, swym starodawnym, uznanym przez cesarza i paostwo stanowiskiem arystokratycznym, wyzyskiwali oni na wszelkie sposoby zarwno gmin miejsk jak i poddanych miastu chopw. Uprawiali lichw zboow i pienin, uchwalali dla siebie wszelkiego rodzaju monopole, stopniowo pozbawili gmin wszystkich praw do wspuytkowania miejskich lasw i k i korzystali z nich wprost na swj wasny uytek prywatny, nakadali samowolnie opaty drogowe, mostowe, myta i inne ciary, prowadzili handel przywilejami cechowymi, prawami mistrzowskimi i obywatelskimi oraz wymiarem sprawiedliwoci. Z chopami okrgu miejskiego obchodzili si nie lepiej ni szlachta i klechy; przeciwnie, wjtowie i urzdnicy miejscy na wsi wycznie patrycjusze umieli czyd arystokratyczn brutalnod i chciwod z pewnego rodzaju biurokratyczn dokadnoci w ciganiu pienidzy. Zebranymi w ten sposb dochodami miejskimi zarzdzano zupenie samowolnie; zapisy w ksigach miejskich czysta formalnod prowadzone byy jak najbardziej niedbale i chaotycznie; sprzeniewierzenia i niedobory kasowe byy na porzdku dziennym. Jak atwo byo wwczas nielicznej kacie, obwarowanej ze wszech stron przywilejami, cile zespolonej wzami pokrewieostwa i interesu, bogacid si niezmiernie z dochodw miejskich pojmiemy, jeeli przypomnimy sobie
17

Annaty jednorazowe daniny wpacane do skarbca papieskiego przez duchownych obejmujcych intratne urzdy kocielne. Daniny te rwnay si zazwyczaj dochodom pierwszego roku sprawowania urzdu. Red.

25

liczne oszustwa i sprzeniewierzenia, ktre rok 1848 wywlk na wiato dzienne w tak wielu zarzdach miejskich. Patrycjusze dokadali wszelkich starao, aby wszdzie poszy w zapomnienie uprawnienia gminy miejskiej, szczeglnie w dziedzinie finansw. Pniej dopiero, kiedy oszustwa tych panw przekroczyy miar, gminy rozpoczy znw starania o zdobycie przynajmniej kontroli nad administracj miejsk. Jako w wikszoci miast zdobyy one na powrt swe prawa. Lecz przy wiecznych zatargach cechw midzy sob, przy bezwzgldnoci patrycjuszw i opiece, ktr otaczao ich paostwo i rzdy sprzymierzonych z nimi miast, rajcy patrycjuszowscy wkrtce bd podstpem, bd gwatem osignli faktycznie znowu sw dawn wszechwadz. Na pocztku szesnastego wieku we wszystkich miastach gmina bya znw w opozycji. Opozycja miejska przeciw patrycjatowi dzielia si na dwa odamy, co wystpuje bardzo wyranie podczas wojny chopskiej. Opozycja mieszczaoska, poprzedniczka naszych dzisiejszych liberaw, obejmowaa bogatszych i rednich mieszczan, jako te pewn, zalenie od warunkw miejscowych mniejsz lub wiksz czd drobnych mieszczan. dania ich miay charakter cile konstytucyjny. dali oni kontroli nad administracj miejsk oraz udziau we wadzy prawodawczej czy to za porednictwem samego zgromadzenia gminnego, czy te przedstawicielstwa gminy (Wielka Rada, Wydzia Gminny); dali nastpnie ograniczenia nepotyzmu18 patrycjuszowskiego i oligarchii19 nielicznych rodzin, ktra coraz jawniej wystpowaa nawet wrd samego patrycjatu. Co najwyej domagali si oni poza tym paru krzese w Radzie dla mieszczan z ich sfery. Partia ta, do ktrej gdzieniegdzie przycza si niezadowolony i podupady odam patrycjatu, miaa znaczn wikszod we wszystkich zwyczajnych zgromadzeniach gminnych i cechach. Zwolennicy Rady i bardziej radykalna opozycja, razem wzite, stanowiy wrd waciwych mieszczan niewielk mniejszod. Zobaczymy, e ta umiarkowana", legalna", zamona" i inteligentna" opozycja odegraa w ruchu XVI wieku zupenie t sam rol i z zupenie tym
18 19

Nepotyzm popieranie krewnych i faworytw przy obsadzaniu urzdw paostwowych, udzielaniu posad, nagrd itd. Red. Oligarchia despotyczne sprawowanie rzdw przez niewielk grup osb spord klasy panujcej. Red.

26

samym powodzeniem, co jej spadkobierczyni, partia konstytucyjna, w ruchu lat 1848 i 1849. Opozycja mieszczaoska wystpowaa poza tym energicznie przeciwko klechom, ktrych gnuny i wygodny tryb ycia oraz lekkie obyczaje budziy w niej wielkie zgorszenie. Domagaa si zastosowania rodkw przeciwko skandalicznemu sposobowi ycia tych czcigodnych mw. daa zniesienia wasnego sdownictwa klechw i ich wolnoci podatkowej oraz w ogle ograniczenia liczby mnichw. Opozycja plebejska skadaa si z podupadych mieszczan i rzeszy mieszkaocw miejskich, nie korzystajcych z praw obywatelskich: czeladnikw rzemielniczych, wyrobnikw i licznych zacztkw lumpenproletariatu, ktre odnajdujemy na niszych nawet szczeblach rozwoju miast. Lumpenproletariat jest w ogle zjawiskiem, ktre wystpuje w formie mniej lub bardziej rozwinitej na wszystkich dotychczasowych etapach rozwoju spoecznego. Rzesza ludzi bez okrelonego zawodu i bez staego miejsca zamieszkania wzrosa wanie wwczas bardzo silnie wskutek rozpadania si feudalizmu w spoeczeostwie, w ktrym jeszcze kada ga zarobkowa, kade pole yciowe obwarowane byy niezliczon iloci przywilejw. We wszystkich rozwinitych krajach liczba wczgw nigdy nie bya rwnie wielka jak w pierwszej poowie szesnastego stulecia. Czd tych wczgw wstpowaa w czasach wojennych do wojska, druga czd wdrowaa ebrzc po kraju, trzecia wreszcie zdobywaa sobie ndzne utrzymanie po miastach prac wyrobnicz i w ogle prac nie objt przez cechy. Wszystkie trzy kategorie odegray swoj rol w wojnie chopskiej: pierwsza w armiach ksicych, ktrym chopi ulegli, druga w spiskach i zbrojnych oddziaach chopskich, gdzie te stale uwidacznia si jej demoralizujcy wpyw, trzecia w walkach partii miejskich. Nie naley zreszt zapominad, e znaczna czd tej klasy, mianowicie ta, ktra ya w miastach, posiadaa wwczas jeszcze wiele ze zdrowej natury chopskiej i daleka jeszcze bya od sprzedajnoci i moralnego upadku dzisiejszego, cywilizowanego lumpenproletariatu. Widzimy, e opozycja plebejska wczesnych miast skadaa si z elementw bardzo rnorodnych. czya w sobie podupade elementy dawnego
27

spoeczeostwa feudalnego i cechowego z nie rozwinitym jeszcze, ledwie wynurzajcym si elementem proletariackim rodzcego si nowoczesnego spoeczeostwa buruazyjnego. Z jednej strony zuboali mieszczanie cechowi, ktrych wizao jeszcze z istniejcym ustrojem miast posiadanie przywileju; z drugiej wypdzeni chopi i wydalona z pracy suba, ktrzy nie zdyli jeszcze stad si proletariuszami. Midzy jednymi a drugimi czeladnicy, stojcy chwilowo poza oficjalnym spoeczeostwem, zbliajcy si przez swe warunki yciowe do proletariatu tak bardzo, jak to byo moliwe przy wczesnym stanie przemysu i przywilejach cechowych, a jednoczenie prawie-wszyscy przyszli majstrowie mieszczaoscy na mocy tyche przywilejw. Stanowisko partyjne tej mieszaniny elementw byo przeto z koniecznoci wysoce chwiejne i zalenie od warunkw miejscowych rne. Przed wojn chopsk opozycja plebejska bierze udzia w walkach politycznych nie jako partia, lecz wystpuje tylko jako haaliwy, dny rabunku, kupowany i odprawiany za par beczek wina tum w ogonie opozycji mieszczaoskiej. Dopiero powstania chopskie tworz z niej parti, ale nawet wtedy jest ona w swych daniach i wystpieniach prawie wszdzie zalena od chopw uderzajcy dowd tego, jak dalece miasto byo jeszcze wwczas zalene od wsi. O ile opozycja plebejska wystpuje samodzielnie, da ona ustanowienia miejskich monopoli cechowych na wsi, nie zgadza si na zmniejszenie dochodw miejskich przez zniesienie ciarw feudalnych w okrgu miejskim itp.; sowem jest reakcyjna, podporzdkowuje si swym wasnym drobnomieszczaoskim elementom i dostarcza w ten sposb charakterystycznego prologu do tej tragikomedii, ktr od trzech lat odgrywa nowoczesne drobnomieszczaostwo pod firm demokracji. Jedynie w Turyngii, pod bezporednim wpywem Mnzera i w niektrych innych miejscowociach pod wpywem jego uczniw, powszechna burza uniosa plebejski odam miast tak daleko, e znajdujcy si w zarodku element proletariacki wzi w nim chwilowo gr nad innymi frakcjami ruchu. Epizod ten, ktry stanowi szczytowy punkt caej wojny chopskiej i rozgrywa si dookoa najwspanialszej jej postaci, dookoa Tomasza Mnzera, jest jednoczenie epizodem najkrtszym. Jasne jest, e musia on zaamad si najszybciej, e musia jednoczenie mied charakter szczeglnie fantastyczny i e sposb

28

formuowania jego dao musia byd bardzo nieokrelony; ten epizod mia wanie najsabsze podstawy w wczesnych warunkach. Pod tymi wszystkimi klasami, z wyjtkiem ostatniej, staa wielka, wyzyskiwana masa narodu: chopi. Na barki chopstwa spadaa caa hierarchiczna struktura spoeczeostwa: ksita, urzdnicy, szlachta, duchowieostwo, patrycjusze i mieszczanie. Czy chop nalea do ksicia, do barona, biskupa, klasztoru czy miasta zawsze odnoszono si do niego jak do rzeczy, jak do byda roboczego, a nawet gorzej. Jeeli by poddanym to zdany by zupenie na ask i nieask swego pana. Jeeli by chopem paoszczynianym to wystarczay ju oparte na przepisach prawnych umowne wiadczenia, aby go zdusid; a wiadczenia te rosy z dnia na dzieo. Wiksz czd swego czasu musia pracowad w dobrach pana; z tego, co wyrobi podczas niewielu wolnych godzin, musia pacid dziesicin, czynsz, danin, opat podrn (podatek wojenny), podatki krajowe i paostwowe. Nie mg enid si, nie mg umrzed, nie opaciwszy si panu. Musia, prcz staej paoszczyzny, zbierad dla janie pana kosy, zbierad poziomki, zbierad maliny, zbierad limaki, napdzad zwierzyn na polowaniu, rbad drwa itp. Prawo rybowstwa i polowania naleao do pana; chop musia patrzed spokojnie, jak zwierzyna niszczy mu zbiory. Pastwiska i lasy gminne prawie wszdzie zostay zabrane gwatem przez panw. Pan rozporzdza samowolnie nie tylko wasnoci chopa, lecz i jego osob, jego on i crk. Posiada prawo pierwszej nocy20, gidy mu si podobao, wtrca chopa do wiey, gdzie ten z rwn pewnoci nie mg uniknd tortur jak dzi sdziego ledczego. Gdy mu nie podobao, bi go na mierd lub cina gow. Spord owych budujcych rozdziaw kodeksu Carolina"21, ktre traktuj o obcinaniu uszu", obcinaniu nosw", wykluwaniu oczu", odrbywaniu palcw i rk", cinaniu gowy", amaniu koem", o paleniu", wyrywaniu ciaa rozarzonymi obcgami", dwiartowaniu" itp., nie ma ani jednego, ktrego by askawy pan, wadca i opiekun, nie stosowa wedug upodobania wobec swych chopw. Kt mia ich bronid? W sdach zasiadali baronowie, ksia, patrycjusze lub prawnicy, ktrzy dobrze wiedzieli, za co im pac. Wszak wszystkie oficjalne stany cesarstwa yy z wyzyskiwania chopw.
20 21

Przysugujce panu prawo do spdzenia pierwszej nocy z kad wydan za m poddan. Red. Kodeks karny, wydany przez Karola V w r. 1533 i stanowicy prb unifikacji prawa i sdownictwa we wszystkich paostwach niemieckich Red.

29

Chod chopi zgrzytali zbami pod straszliwym uciskiem, trudno jednak byo ich pchnd do powstania. Ich rozproszenie utrudniao w najwyszym stopniu jakiekolwiek porozumienie si. Dugie przyzwyczajenie do jarzma przekazywanego z pokolenia w pokolenie, odzwyczajenie si w wielu okolicach od uywania broni, bezwzgldnod wyzysku, to sabnca, to wzmagajca si zalenie od osoby pana wszystko to przyczyniao si do utrzymania chopw w spokoju. Dlatego te mamy w wiekach rednich mnstwo chopskich powstao lokalnych, ale przynajmniej w Niemczech przed wojn chopsk nie byo ani jednego powszechnego, oglnonarodowego powstania chopw. Poza tym, sami chopi nie byli w stanie zrobid rewolucji, pki mieli przeciw sobie zorganizowan i zjednoczon potg ksit, szlachty i miast. Tylko w sojuszu z innymi stanami mogli mied szanse zwycistwa; ale jake mogli zawrzed taki sojusz, skoro byli jednakowo wyzyskiwani przez wszystkie stany? Widzimy, e rozmaite stany w paostwie: ksita, szlachta, praaci, patrycjusze, mieszczanie, plebejusze i chopi stanowili na pocztku XVI stulecia wysoce chaotyczn mas z najrozmaitszymi, we wszystkich kierunkach krzyujcymi si potrzebami. Kady stan zawadza innym, prowadzi ze wszystkimi innymi stanami cig, ju to otwart, ju to skryt walk. To rozbicie caego narodu na dwa wielkie obozy, ktre istniao w chwili wybuchu pierwszej rewolucji we Francji i ktre teraz, na wyszym stopniu rozwoju, istnieje w krajach najbardziej postpowych, byo w tych warunkach wprost niemoliwe; mogo si ono w przyblieniu dokonad dopiero wtedy, kiedy zbuntowaa si najnisza, przez wszystkie stany wyzyskiwana warstwa narodu: chopi i plebejusze. Z atwoci zrozumiemy t gmatwanin interesw, pogldw i deo owych czasw, jeli przypomnimy sobie, jakie zamieszanie wywoa w cigu ostatnich dwu lat obecny, daleko mniej skomplikowany skad narodu niemieckiego, obejmujcy szlacht feudaln, buruazj, drobnomieszczaostwo, chopw i proletariat.

II
Zgrupowanie tak rnorodnych w owe czasy stanw w wiksze caoci byo prawie niemoliwe na skutek istniejcej decentralizacji oraz samodzielnoci lokalnej i prowincjonalnej, na skutek przemysowej i handlowej wzajemnej
30

obcoci prowincji i zego stanu komunikacji. Grupowanie to dokonuje si dopiero wraz z oglnym rozpowszechnieniem rewolucyjnych, religijnopolitycznych idei Reformacji. Przyjmujc te idee lub wystpujc przeciwko nim, rozmaite stany zgrupoway nard wprawdzie z trudem i tylko w przyblieniu w trzy wielkie obozy: katolicki, czyli reakcyjny, luteraoski, czyli mieszczaoskoreformatorski, i rewolucyjny. Jeeli tego rozbicia narodu nie moemy uwaad za cakiem konsekwentne, jeeli w pierwszych dwch obozach widzimy po czci te same elementy, tumaczy si to rozprzeniem, w jakim znajdoway si prawie wszystkie przekazane przez redniowiecze oficjalne stany oraz decentralizacj, ktra tym samym stanom dyktowaa w danej chwili w rnych miejscowociach przeciwne kierunki. Podczas ostatnich lat mielimy tak czsto sposobnod obserwowad w Niemczech zupenie podobne fakty, e nie moe nas dziwid to pozorne pomieszanie si stanw i klas w daleko bardziej zawikanych stosunkach XVI wieku. Pomimo ostatnich dowiadczeo ideologia niemiecka wci jeszcze nie widzi w walkach, ktre pooyy kres redniowieczu, nic wicej, jak tylko zawzite ktnie teologiczne. Gdyby ludzie owej epoki mogli si byli tylko porozumied co do spraw niebieskich, to zdaniem naszych ojczystych dziejoznawcw i uczonych mw stanu nie byoby adnych podstaw do sprzeczania si o sprawy ziemskie. Ideologowie ci s na tyle atwowierni, e bior za dobr monet wszelkie zudne wyobraenia, ktre sobie pewna epoka urabia o sobie samej lub ktre urabiaj sobie o pewnej epoce jej ideologowie. Ta sama kategoria ludzi widzi np. w rewolucji 1789 r. jedynie gorc nieco dysput na temat wyszoci monarchii konstytucyjnej nad absolutn, w rewolucji lipcowej widzi praktyczny spr na temat bezzasadnoci prawa z boej aski", w rewolucji lutowej prb rozstrzygnicia zagadnienia: republika czy monarchia" itd. O walkach klasowych, ktre rozgrywaj si podczas tych wstrzsw i ktrych wyrazem jedynie jest frazes polityczny, wypisywany za kadym razem na sztandarze o tych walkach klasowych nie maj nasi ideologowie nawet dzi jeszcze adnego pojcia, chocia wied o nich dochodzi dod wyranie nie tylko z zagranicy, ale rozbrzmiewa take w gronym pomruku wielu tysicy krajowych proletariuszy. Rwnie w tak zwanych wojnach religijnych XVI stulecia szo przede wszystkim o nader pozytywne, materialne interesy klasowe i byy one walkami klas tak samo
31

jak pniejsze walki wewntrzne w Anglii i Francji. Jeeli wwczas te walki klasowe nosiy pitno religijne, jeeli interesy, potrzeby i dania poszczeglnych klas ukryway si pod szat religijn, nie zmienia to bynajmniej istoty rzeczy i tumaczy si atwo stosunkami owych czasw. redniowiecze rozwino si ze stanu zupenej dzikoci. Zlikwidowao ono doszcztnie star cywilizacj, star filozofi, polityk i prawo, by we wszystkich dziedzinach rozpoczd wszystko od nowa. Z pogronego w upadku wiata staroytnego przejo ono jedynie chrzecijaostwo i pewn ilod na wp zburzonych miast, odartych zupenie z caej swej cywilizacji. Wynikiem tego byo to, e, tak jak na wszystkich pierwotnych szczeblach rozwoju, duchowieostwo uzyskao monopol na wyksztacenie umysowe, a wskutek tego samo wyksztacenie przybrao zasadniczo charakter teologiczny. Polityka i prawo, jak i wszystkie inne nauki, stay si w rkach klechw po prostu gaziami teologii i traktowane byy wedug tych samych zasad, ktre panoway w teologii. Dogmaty kocioa byy zarazem aksjomatami politycznymi, a cytaty z Biblii miay moc prawa przed kadym trybunaem. Nawet gdy utworzy si odrbny stan prawniczy, nauka prawa dugo jeszcze pozostawaa pod kuratel teologii. To zwierzchnictwo teologii nad kad dziedzin dziaalnoci umysowej wynikao rwnie nieuchronnie ze stanowiska kocioa bdcego najwyszym uoglnieniem i sankcj istniejcego ustroju feudalnego. Jasne wic jest wobec tego, e wszystkie w oglny sposb formuowane ataki na feudalizm, a przede wszystkim ataki na koci, e wszystkie rewolucyjne doktryny spoeczne i polityczne musiay byd zarazem w gwnej mierze herezjami teologicznymi. Aby mona byo uderzyd w istniejce stosunki spoeczne, trzeba byo zerwad z nich aureol witoci. Opozycja rewolucyjna przeciwko feudalizmowi cignie si przez cae wieki rednie. Wystpuje ona, zalenie od warunkw epoki, jako mistyka, jako jawna herezja, jako powstanie zbrojne. Co si tyczy mistyki, to wiadomo, jak bardzo zaleni byli od niej reformatorzy XVI wieku; rwnie Mnzer wiele z niej zaczerpn. Kacerstwa byy bd wyrazem reakcji ze strony patriarchalnych pasterzy alpejskich przeciw wdzierajcemu si do nich feudalizmowi

32

(waldensi22), bd wyrazem skierowanej przeciwko feudalizmowi opozycji miast wyrosych ju z niego (albigensi, Arnold z Brescji23 itd.), bd te wyrazem bezporednich powstao chopskich (John Ball24, mistrz wgierski w Pikardii itp.). Patriarchaln herezj waldensw jak rwnie powstanie Szwajcarw moemy pozostawid tutaj na uboczu jako reakcyjn pod wzgldem formy i treci prb odgrodzenia si od ruchu dziejowego, prb o lokalnym jedynie znaczeniu. W dwu dalszych formach herezji redniowiecznej odnajdujemy ju w XII wieku prekursorw tego wielkiego przeciwieostwa midzy opozycj mieszczaosk a chopsko-plebejsk, ktre zgubio wojn chopsk. Przeciwieostwo to cigno si przez cae pniejsze redniowiecze. Herezja miast a jest ona waciw oficjaln herezj wiekw rednich zwracaa si gwnie przeciw klechom, atakujc ich bogactwa i stanowisko polityczne. Jak dzi buruazja da taniego rzdu, un gouvernement a bon marche, tak mieszczanie redniowieczni dali przede wszystkim une eglise a bon marche, taniego kocioa. Reakcyjna, jeli chodzi o form, jak wszelka herezja, ktra w rozwoju kocioa i dogmatw potrafi widzied tylko zwyrodnienie, herezja mieszczaoska daa przywrcenia prachrzecijaoskiego, prymitywnego ustroju kocioa i zniesienia ekskluzywnego stanu kapaoskiego. Tania ta organizacja usuwaa mnichw, praatw, dwr rzymski, sowem wszystko, co byo w kociele kosztowne. Miasta jako republiki jakkolwiek pod opiek monarchw wyraziy swymi atakami na papiestwo po raz pierwszy w oglnej formie to, e normaln form panowania mieszczaostwa jest republika. Ich wrogi stosunek do szeregu dogmatw i praw kocielnych znajduje swe wyjanienie po czci w tym, comy wyej powiedzieli, po czci za w innych warunkach ich ycia. Dlaczego np. wystpoway one tak gwatownie przeciwko celibatowi, tego nikt lepiej nie wyjani ni Boccaccio25. Arnold z Brescji we
22

Waldensi i albigensi sekty w poudn. Francji w XI XII w. Sekta waldensw obejmowaa warstwy ludowe, przewanie rzemielnicze, i gosia powrt do pierwotnego chrzecijaostwa oraz wystpowaa przeciwko zepsuciu kocioa katolickiego. Waldensi stworzyli organizacj opart na zasadach komunizmu konsumpcyjnego. Denia wyszych klas spoeczeostwa buruazji i szlachty buruazyjnej znalazy wyraz w herezji albigensw. dali oni reformy religijnej w celu osabienia politycznej wadzy duchowieostwa, ktre tamowao swobodny rozwj miast i w oczach ich byo agentem reakcji feudalnej. Red. 23 Arnold z Brescji reformator kocioa we Woszech (ok. 1100-1155). Wystpowa przeciwko wieckiej wadzy papiea i dy do stworzenia republiki rzymskiej. Red. 24 John Ball jeden z wodzw powstania chopskiego w Anglii w 1381 r. W kazaniach swych gromi zepsucie duchowieostwa i wzywa do obalenia panujcego ustroju, aby na gruzach jego stworzyd krlestwo wolnoci, rwnoci i braterstwa oraz zaprowadzid wsplnot dbr. Red. 25 Boccaccio (13151375), autor opowiadao (Dekameron"), w ktrych w drastyczny sposb opisuje rozpustne ycie duchowieostwa. Red.

33

Woszech i w Niemczech, albigensi we Francji poudniowej, John Wycliff26 w Anglii, Hus27 i kalikstyni28 w Czechach byli gwnymi przedstawicielami tego kierunku. To, e opozycja przeciwko feudalizmowi wystpuje tu jedynie jako opozycja przeciwko feudalnoci duchownej, tumaczy si po prostu tym, e miasta byy ju wszdzie uznanym stanem i feudalnod wieck mogy w wystarczajcej mierze zwalczad za pomoc swych przywilejw, broni lub w zgromadzeniach stanowych. Ju tutaj, zarwno we Francji poudniowej jak w Anglii i Czechach, widzimy, e wikszod niszej szlachty przycza si do walki miast z duchowieostwem i do kacerstwa zjawisko, ktre tumaczy si zalenoci niszej szlachty od miast i wsplnoci ich interesw wobec ksit i praatw, zjawisko, z ktrym spotkamy si znowu w wojnie chopskiej. Zupenie odmienny charakter miay herezje bdce bezporednim wyrazem potrzeb chopw i plebejuszy i ktre prawie zawsze wizay si z jakim powstaniem. Podzielay one wprawdzie wszystkie dania kacerstwa mieszczaoskiego co do klechw, papiestwa i przywrcenia prachrzecijaoskiego ustroju kocioa, ale szy jednoczenie nieskooczenie dalej. day one przywrcenia prachrzecijaoskiej rwnoci midzy czonkami gminy i uznania jej rwnie za obowizujc w spoeczeostwie obywatelskim. Z rwnoci dzieci boych" wysnuway wniosek o rwnoci obywatelskiej, a nawet czciowo i o rwnoci majtkowej. Zrwnanie szlachty z chopami, patrycjuszw i uprzywilejowanych mieszczan z plebejuszami, zniesienie paoszczyzny, czynszw dzierawnych, podatkw, przywilejw i przynajmniej najbardziej krzyczcych rnic majtkowych oto dania, ktre formuowano w sposb mniej lub bardziej zdecydowany i ogaszano jako nieuniknione konsekwencje doktryny prachrzecijaoskiej. Ta herezja chopsko-plebejska, ledwo dajca si oddzielid od mieszczaoskiej w okresie rozkwitu feudalizmu, np. u albigensw, staje si w XIV i XV stuleciu cakowicie odrbnym pogldem partyjnym i wystpuje zwykle cakiem samodzielnie obok kacerstwa mieszczaoskiego. Jako przykad suyd

26 27

John Wycliff (13201384) radykalny reformator religijny, sympatyzujcy z ideami komunistycznymi. Red. Hus Jan (13731415) twrca i wdz reformacji czeskiej. Red. 28 Kalikstyni, czyli utrakwici umiarkowanie reformacyjna sekta w Czechach w XV w. Red.

34

mog: John Ball29, kaznodzieja powstania Wata Tylera w Anglii, obok ruchu Wycliffa, lub taboryci30 obok kalikstynw w Czechach. U tabo-rytw wystpuj ju nawet pod oson teokratyczn31 tendencje republikaoskie, ktre zostay dalej ^rozwinite w koocu XV i na pocztku XVI stulecia przez przedstawicieli plebejuszy w Niemczech. Do tej formy kacerstwa nale rwnie marzycielskie sekty mistyczne, jak biczownicy, lollardzi32 itd., ktrzy w czasach ucisku podtrzymuj tradycj rewolucyjn. Plebejusze byli wwczas jedyn klas, ktra staa zupenie poza oficjalnym spoeczeostwem. Znajdowaa si zarwno poza organizacj feudaln jak i mieszczaosk. Nie posiadaa ani przywilejw, ani majtku; nie miaa nawet obcionej przytaczajcymi j ciarami wasnoci, jak chopi i drobnomieszczanie. Wyzuta bya pod kadym wzgldem z prawa i wasnoci; jej warunki yciowe stay zupenie poza nawiasem istniejcych instytucji, ktre j cakowicie ignoroway. Klasa ta bya ywym symptomem rozpadania si spoeczeostwa feudalnego i cechowo-mieszczaoskiego, a zarazem pierwszym zwiastunem nowoczesnego spoeczeostwa buruazyjnego. To pooenie plebejuszy wyjania nam, dlaczego wwczas ju odam plebejski nie mg si ograniczyd jedynie do zwalczania feudalizmu i uprzywilejowanego mieszczaostwa, dlaczego przynajmniej w wyobrani sigad musia nawet poza ledwie witajce, nowoczesne spoeczeostwo buruazyjne, dlaczego jako odam pozbawiony zupenie wasnoci musia ju kwestionowad instytucje, pogldy i pojcia, wsplne wszystkim formom spoecznym opartym na przeciwieostwach klasowych. Chiliastyczne33 rojenia pierwotnego chrzecijaostwa stanowiy przy tym wygodny punkt zaczepienia. Rwnoczenie jednak to wybieganie nie tylko poza teraniejszod, ale nawet poza przyszod mogo byd tylko sztuczne
29

Skazany na mierd po .zgnieceniu powstania chopw angielskich z r. 1381. Jemu przypisuj autorstwo synnego podwczas dwuwiersza, ktry mona by przetumaczyd tak: Kmied Adam orze, matka Ewa przdzie, A gdzie tam miejsce dla lachcica bdzie?" Red. 30 Taboryci demokratyczny kierunek w ruchu husyckim (od miasta Tabor, ktre byo jego politycznym i organizacyjnym orodkiem). Gosili powszechn rwnod i wsplnod dbr, nie wychodzc jednak poza ramy komunizmu konsumpcyjnego. Red. 31 Teokracja rzdy duchowieostwa. Red. 32 Lollardzi sekta demokratyczna w Anglii w XIV w., grupujca chopw i drobnych rzemielnikw miejskich. daa konfiskaty posiadoci nie tylko kocielnych, ale i wieckich oraz zniesienia wszystkich powinnoci feudalnych. Wodzami jej byli m. in. Wycliff i John Ball. Red. 33 Oczekiwanie tysicletniego krlestwa niebieskiego na ziemi, ktrego znakiem bdzie powrt Chrystusa. Red.

35

i fantastyczne, przy pierwszej za prbie praktycznego zastosowania musiao wrcid do tych ciasnych ram, ktre jedynie byy moliwe w wczesnych warunkach. Atak na wasnod prywatn, danie wsplnoci dbr musiay sprowadzid si do zwykego organizowania dobroczynnoci. Mglista rwnod chrzecijaoska moga sprowadzid si co najwyej do mieszczaoskiej rwnoci wobec prawa". Zniesienie wszelkiej zwierzchnoci zamienia si ostatecznie w ustanowienie wybieralnych przez lud rzdw republikaoskich. Antycypacja 34 ustroju komunistycznego w fantazji staa si w rzeczywistoci antycypacj nowoytnych stosunkw buruazyjnych. T sztuczn, lecz dajc si przecie atwo wytumaczyd sytuacj yciow odamu plebejskiego, antycypacj pniejszej historii znajdujemy po raz pierwszy w Niemczech, mianowicie u Tomasza Munzera i jego partii. Wprawdzie u taborytw istniaa pewnego rodzaju chilia-styczna wsplnod dbr, lecz bya ona zarzdzeniem czysto militarnym. Dopiero u Munzera te przebyski komunistyczne s wyrazem deo rzeczywistego odamu spoeczeostwa, dopiero przez niego zostay one z pewn cisoci sformuowane i od niego poczynajc odnajdujemy je w kadym wikszym wstrzsie ludowym, a wreszcie zlewaj si powoli z nowoytnym ruchem proletariackim; tak samo jak w wiekach rednich walki wolnych chopw przeciw coraz bardziej opltujcemu ich panowaniu feudalnemu zlewaj si z walkami chopw poddanych i paoszczynianych o zupene obalenie feudalizmu. Podczas gdy w pierwszym z trzech wielkich obozw, w obozie konserwatywnokatolickim, znalazy si wszystkie elementy, ktre byy zainteresowane w utrzymaniu istniejcego stanu rzeczy, a wic wadza cesarska, ksita duchowni i czd wieckich, bogatsza szlachta, praaci i patrycjat miejski, to pod sztandarem mieszczaosko-umiarkowanej reformy lateraoskie) skupiaj si wszystkie posiadajce elementy opozycji, mana drobnej szlachty, mieszczaostwo, a nawet ta czd wieckich ksit, ktra miaa nadziej wzbogacid si przez konfiskat majtkw kocielnych i chciaa skorzystad ze sposobnoci wywalczenia wikszej niezalenoci od cesarstwa. Wreszcie chopi i plebejusze poczyli si w parti rewolucyjn, ktrej dania i doktryna zostay najwyraniej sformuowane przez Mnzera.
34

Antycypacja przewidywanie, uprzedzanie faktw. Red.

36

Luter i Mnzer doskonale reprezentuj swoje partie zarwno swymi doktrynami jak swym charakterem i dziaalnoci. Luter przeszed od r. 1517 do 1525 zupenie przez te same przemiany, przez ktre przeszli wspczeni konstytucjonalici niemieccy od r. 1846 do 1849 i przez ktre przechodz kada partia mieszczaoska, ktra znalazszy si w pewnej chwili na czele ruchu jest przecigana w ramach samego ruchu przez stojc za ni parti plebejsk lub proletariack. Kiedy w r. 1517 Luter wystpi35 po raz pierwszy przeciw dogmatom i ustrojowi kocioa katolickiego, opozycja jego wcale jeszcze nie posiadaa okrelonego charakteru. Nie wychodzc poza dania dawniejszego kacerstwa mieszczaoskiego, nie wyczaa ona adnego dalej idcego kierunku i nie moga tego uczynid. W pierwszej chwili wszystkie elementy opozycyjne musiay id razem, musiano rozwind najbardziej zdecydowan energi rewolucyjn i przeciwstawid prawowiernoci katolickiej caod dotychczasowego kacerstwa. Zupenie tak samo byli nasi liberalni burua jeszcze w r. 1847 rewolucyjni, nazywali siebie socjalistami i komunistami i roili o emancypacji klasy robotniczej. W tym pierwszym okresie jego dziaalnoci zdrowa chopska natura Lutra znalaza sobie ujcie w niesychanie gwatownych wystpieniach. Gdyby ich (tj. rzymskich klechw) wcieke szaleostwo miao trwad dalej, to mniemam, e nie byoby na umierzenie go lepszej rady i lekarstwa, jak to, eby krlowie i ksita przyczynili si do tego si, eby ruszyli zbrojnie i uderzyli na tych szkodliwych ludzi, co tak zatruwaj cay wiat, i pooyli raz na zawsze kres ich grze broni, a nie sowami. Skoro zodziei karzemy stryczkiem, mordercw mieczem, kacerzy ogniem, to dlaczego nie wystpujemy raczej przeciwko tym szkodliwym nauczycielom zepsucia: papieom, kardynaom, biskupom i caej tej zgrai rzymskiej Sodomy przy pomocy wszelkiej broni i nie myjemy rk w ich krwi?" Lecz ten pierwszy zapa rewolucyjny nie trwa dugo. Grom cinity przez Lutra uderzy. Cay lud niemiecki poruszy si. Z jednej strony, chopi i plebejusze widzieli w jego wezwaniach przeciwko klechom i w jego kazaniach o wolnoci chrzecijaoskiej sygna do powstania; z drugiej strony, przyczyli si do niego
35

Ze swymi 95 tezami w Wittenberdze. Red.

37

bardziej umiarkowani mieszczanie i znaczna czd niszej szlachty, a nawet ksita dali si porwad prdowi. Jedni mniemali, e nadszed dzieo obrachunku z wszystkimi gnbicielami, inni chcieli tylko pooyd kres potdze klechw, zalenoci od Rzymu i hierarchii katolickiej oraz wzbogacid si przez konfiskat majtkw kocielnych. Partie wyodrbniy si i znalazy swych przedstawicieli. Luter musia wybierad midzy nimi. On protegowany elektora saskiego, powaany profesor z Wittenbergi, ktry przez jedn noc sta si potny i sawny, otoczony gromad zalenych kreatur i pochlebcw, wielki czowiek, nie waha si ani przez chwil. Zrezygnowa z ludowych elementw ruchu i przeszed na stron mieszczan, szlachty i ksit. Zamilky wezwania do eksterminacyjnej wojny przeciwko Rzymowi; Luter gosi teraz pokojowy rozwj i bierny opr (porwnaj np. Do szlachty narodu niemieckiego" r. 1520 itd.). Na zaproszenie Huttena36, aby przyby do niego i do Sickingena37 na Ebernburg, gdzie by orodek sprzysienia szlacheckiego przeciw klechom i ksitom, Luter odpowiedzia: Nie chciabym, aby Ewangeli wywalczano gwatem i rozlewem krwi. Sowo przemogo wiat, sowo utrzymao Koci, sowo te znw odrodzi go, antychryst za, jak dopi swego bez przemocy, tak i bez przemocy zginie". Od tego zwrotu, a raczej od tego bardziej wyranego ustalenia si kierunku Lutra rozpoczyna si to handlowanie i targowanie si o to, ktre instytucje i dogmaty maj byd utrzymane, a ktre zreformowane, owo wstrtne dyplomatyzowanie, ustpowanie, intrygowanie i ukadanie si, ktrego rezultatem byo wyznanie augsburskie, ten ostatecznie wyhandlowany ustrj zreformowanego kocioa mieszczaoskiego. Jest to ta sama szacherka, ktra ostatnio w formie politycznej powtarzaa si a do obrzydliwoci w niemieckich zgromadzeniach narodowych, konferencjach porozumiewawczych, izbach rewizyjnych i parlamentach erfurckich. Kotuoski charakter oficjalnej Reformacji ujawni si w tych ukadach w najbardziej jaskrawy sposb. To, e Luter, jako zdeklarowany odtd przedstawiciel reformy mieszczaoskiej, gosi postp w ramach prawa, miao swoje powane przyczyny. Wikszod miast stana po stronie umiarkowanej reformy, nisza szlachta coraz liczniej si do niej garna, czd ksit ju si przyczya, podczas gdy inna wahaa si. Powodzenie reformy byo wic
36 37

Ulryk von Hutten (14881523), uczony niemiecki. W r. 1522 bra udzia w powstaniu rycerskim w Nadrenii. Red. Franciszek von Sickingen (14811523) wdz powstania szlacheckiego w Nadrenii w r. 1522. Red.

38

prawie zupenie zapewnione, przynajmniej w znacznej czci Niemiec. Przy dalszym pokojowym rozwoju pozostae dzielnice nie mogyby dugo opierad si naporowi umiarkowanej opozycji. Kady natomiast gwatowny wstrzs musia wywoad konflikt partii umiarkowanej ze skrajn parti plebejsk i chopsk, musia odepchnd od ruchu ksita, szlacht i niektre miasta i pozostawia tylko tak ewentualnod, e albo chopi i plebejusze wezm gr nad parti mieszczaosk, albo restauracja katolicka zgniecie wszystkie partie biorce udzia w ruchu. Jak za partie mieszczaoskie po odniesieniu najmniejszych bodaj zwycistw staraj si lawirowad pod flag legalnego postpu midzy Scyll rewolucji a Charybd38 restauracji, na to wystarczajco duo przykadw mielimy w ostatnich czasach. Podobnie jak na skutek oglnych spoecznych i politycznych stosunkw rezultaty kadej zmiany musiay wwczas wypad na korzyd ksit i spotgowad ich wadz, tak i reforma mieszczaoska, im wyraniej odsuwaa si od elementw plebejskich i chopskich, tym bardziej musiaa podpadad pod kontrol ksit protestanckich. Sam Luter stawa si coraz bardziej ich pachokiem i lud wiedzia bardzo dobrze, co robi, mwic, e Luter zosta podobnie jak inni sualcem ksicym i obrzucajc go w Orlamunde kamieniami. Kiedy wybucha wojna chopska i to w okolicach, gdzie wikszod ksit i szlachty bya katolicka Luter stara si zajd stanowisko pojednawcze. Zaatakowa w sposb stanowczy rzdy. Z ich winy, na skutek ucisku, wybucho powstanie; nie chopi powstali przeciwko nim, lecz sam Bg. Ale z drugiej strony okazuje si, e powstanie jest rwnie bezbone i przeciwne ewangelii. W rezultacie radzi obu partiom, aby poczyniy sobie wzajemne ustpstwa i zaatwiy spraw polubownie. Powstanie jednak, pomimo tych yczliwych propozycji porednictwa, rozszerzao si szybko, objo nawet okolice protestanckie, rzdzone przez luteraoskich ksit, panw i miasta, oraz rycho wzio gr nad rozsdn" reform mieszczaosk. W najbliszym ssiedztwie Lutra, w Turyngii, zaoy sobie gwn kwater najbardziej zdecydowany odam powstaocw pod wodz Mnzera. Jeszcze kilka zwycistw, a cae Niemcy stanyby w pomieniach, Luter znalazby
38

Scylla i Charybda wedug staroytnego mitu dwa potwory skalne, groce niechybn mierci przepywajcym midzy nimi okrtom. Red.

39

si w potrzasku, moe nawet, jako zdrajca, zostaby przepdzony przez wcznie, a reform mieszczaosk zmiotaby nawanica chopsko-plebejskiej rewolucji. Nie czas ju byo na namysy. W obliczu rewolucji puszczono w niepamid wszystkie dawne zatargi; w porwnaniu ze zbrojnymi oddziaami chopskimi sudzy rzymskiej Sodomy byli niewinnymi barankami, agodnymi dziedmi boymi. Mieszczanie i ksita, szlachta i duchowieostwo, Luter i papie poczyli si przeciw morderczym i rozbjniczym bandom chopskim". Trzeba ich bid, dusid i gad, skrycie i jawnie, kto gdzie moe, tak jak zabid musi si psa wciekego" woa Luter. Dlatego, przezacni panowie, bij-zabij, kuj, rb, du, jak kto moe, a jeli przy tym ycie postradasz, czed ci, bo tak bogosawionej mierci nigdy nie znajdziesz. Nie trzeba tylko mied faszywej litoci nad chopami. Zrwnuj si sami z buntownikami ci, ktrzy okazuj litod tym, nad ktrymi sam Bg nie lituje si, lecz chce ich pokarad i zniszczyd. Pniej chopi sami naucz si dzikowad Bogu za to, e musz oddad jedn krow, by mc w pokoju korzystad z drugiej, ksita za dziki buntowi zrozumiej, jaki duch panuje wrd posplstwa, ktrym rzdzid mona tylko przemoc. Mdry czowiek mwi: cibum, onus et virgam asino39, chopi maj sieczk w gowie, nie suchaj sowa boego i z rozumu s obrani, przeto musz suchad virgam40, rusznicy, i dobrze im tak. Trzeba si modlid o to, by byli posuszni; a jeli nie, to nie ma si co litowad. Huknijcie do nich z rusznic, bo inaczej oni zrobi tysic razy gorzej". Zupenie tak samo mwili nasi niegdy socjalistyczni i filantropijni burua, kiedy proletariat po dniach marcowych domaga si swego udziau w owocach zwycistwa. Luter da ruchowi plebejskiemu do rki potn broo w postaci przekadu Biblii. W Biblii przeciwstawi on sfeudalizowanemu chrzecijaostwu swej epoki skromne chrzecijaostwo pierwszych wiekw; rozpadajcemu si spoeczeostwu feudalnemu obraz spoeczeostwa, ktre nic nie wiedziao o wielowarstwowej i kunsztownej hierarchii feudalnej. Chopi wyzyskali wszechstronnie to narzdzie przeciw ksitom, szlachcie i klechom. Teraz Luter skierowa to samo narzdzie przeciw nim i uoy na podstawie Biblii prawdziwy hymn pochwalny na czed
39 40

Osu trzeba paszy, brzemienia i rzgi. Red. Rzgi. Red.

40

ustanowionej przez Boga wadzy, hymn, jakiego nigdy nie skomponowa aden lizus monarchii absolutnej. Wadza ksica z aski boej, bierne posuszeostwo, nawet poddaostwo chopw zostao uwicone za pomoc Biblii. Luter wypar si w ten sposb nie tylko powstania chopskiego, ale nawet caego swego buntu przeciw wadzy duchownej i wieckiej; zdradzi przez to na rzecz ksit nie tylko ruch ludowy, ale i mieszczaoski. Czy trzeba nazwad po imieniu tych burua, ktrzy niedawno dali nam znowu przykady podobnego wyparcia si swej wasnej przeszoci? Przeciwstawmy teraz mieszczaoskiemu reformatorowi Lutrowi plebejskiego rewolucjonist Mnzera. Tomasz Mnzer urodzi si w Stolbergu, w Harcu, okoo r. 1498. Ojciec jego mia zgind na szubienicy jako ofiara samowoli grafw stolberskich. Ju w pitnastym roku ycia utworzy Mnzer w szkole w Halle tajny zwizek przeciw arcybiskupowi magdeburskiemu i kocioowi rzymskiemu w ogle. Jego wiedza w zakresie wczesnej teologii pozwolia mu uzyskad rycho stopieo doktora i miejsce kapana w klasztorze eoskim w Halle. Ju tam traktowa dogmaty i obrzdy kocielne z najwiksz pogard; przy mszy opuszcza zupenie sowa o Przemienieniu i zjada, jak Luter o nim powiada, ciao paoskie nie powicone. Gwnym przedmiotem jego studiw byli mistycy redniowieczni, zwaszcza chiliastyczne pisma Joachima Kalabryjczyka. Goszone i opisywane przez tego pisarza paostwo tysicletnie oraz sd nad zwyrodniaym kocioem i zepsutym wiatem wydaway si Mnzerowi bardzo bliskimi, dziki nadejciu reformacji i oglnemu wzburzeniu epoki. Z wielkim powodzeniem wygasza w okolicy kazania. W r. 1520 uda si jako pierwszy kaznodzieja ewangelicki do Zwickau. Tutaj zetkn si z jedn z tych marzycielskich sekt chiliastycznych, ktre cigle istniay potajemnie w wielu okolicach i pod ktrych chwilow pokor i wyrzeczeniem si wiata krya si stale wzrastajca opozycja najniszych warstw spoeczeostwa przeciw istniejcym stosunkom; teraz za wraz z wzmagajc si agitacj wychodziy coraz otwarciej i mielej na wiato dzienne. Bya to sekta nowochrzczeocw41, na ktrej czele sta Mikoaj Storch. Gosili oni zblianie si sdu ostatecznego i paostwa tysicletniego; miewali widzenia, ekstazy i moc
41

Anabaptystw. Red.

41

jasnowidzenia". Wkrtce popadli oni w konflikt z Rad w Zwickau; Mnzer broni ich, chocia nigdy nie przyczy si do nich bezwarunkowo, lecz przeciwnie, podda ich raczej swemu wpywowi. Rada wystpia przeciwko nim energicznie; musieli opucid miasto, a Mnzer wraz z nimi. Byo to pod koniec r. 1521. Uda si on do Pragi i nawizujc do resztek ruchu husyckiego, usiowa tu znaled grunt dla swojej dziaalnoci, lecz odezwy jego miay ten tylko skutek, e musia i z Czech uciekad. W r. 1522 zosta kaznodziej w Allstedt, w Turyngii. Tutaj rozpocz od reformowania obrzdw religijnych. Zanim jeszcze Luter odway si pjd tak daleko, Mnzer usun zupenie z naboeostwa jzyk acioski i nakaza czytad ca Bibli, a nie tylko przepisane na niedziele ewangelie i listy. Jednoczenie organizowa propagand w okolicy. Ze wszystkich stron lud ciga do niego i wkrtce Allstedt sta si dla caej Turyngii orodkiem ludowego ruchu przeciw klechom. Mnzer by wci jeszcze przede wszystkim teologiem; wci jeszcze kierowa swe ataki prawie wycznie przeciw klechom. Nie propagowa jednak, jak robi to ju wtedy Luter, spokojnych dysput i pokojowego postpu, lecz kontynuowa dawniejsze gwatowne kazania Lutra i wzywa ksit saskich i lud do zbrojnego wystpienia przeciwko klechom rzymskim. Tod Chrystus mwi: nie przyszedem nied pokj, jeno miecz. C zasi macie wy (ksity sascy) czynid z onym? Nic innego, jeno usund i oddzielid zych, co przeciw ewangelii dziaaj, jeeli chcecie byd sugami boymi. Chrystus nakaza z wielk moc (uk. 19, 27): pojmajcie moich wrogw i zducie przed mymi oczyma ... Nie uciekajcie si do czczych wykrtw, jakoby uczynid to winna sia boa bez pomocy waszego miecza, bo w takim razie zardzewieje wam on w pochwie. Tych, ktrzy przeciwni s objawieniu boskiemu, naley zniszczyd bez adnej litoci, jak Hiskiasz, Cyrus, Jozjasz, Daniel i Eliasz zgadzili kapanw Baala, inaczej koci chrzecijaoski nie powrci nigdy do swego prarda. Trzeba wyrwad chwast z winnicy paoskiej w czasie niwa. Bg powiedzia (5 Moj, 7): nie litujcie si nad bawochwalcami, zniszczcie ich otarze, rozbijcie ich obrazy i spalcie je, bym zasi nie rozgniewa si na was". Ale te wezwania do ksit nie odniosy skutku, podczas gdy wzburzenie rewolucyjne wrd ludu roso z dniem kadym. Mnzer, ktrego pogldy coraz
42

bardziej si precyzoway i staway si coraz mielsze, odczy si teraz stanowczo od reformacji mieszczaoskiej i odtd zacz wystpowad rwnie bezporednio jako agitator polityczny. Jego doktryna teologiczno-filozoficzna atakowaa wszystkie gwne punkty nie tylko katolicyzmu, ale chrzecijaostwa w ogle. Gosi on w chrzecijaoskiej powoce pewien panteizim42, ktry zdradza osobliwe podobieostwo do wspczesnych pogldw spekulatywnych, a miejscami graniczy nawet z ateizmem43. Odrzuca on Bibli jako wyczne i nieomylne objawienie. Waciwe, ywe objawienie to rozum; jest Id objawienie, ktre we wszystkich czasach i u wszystkich ludw istniao i nadal istnieje. Przeciwstawiad rozumowi Bibli to zabijad ducha liter. Albowiem duch wity, o ktrym mwi Biblia, nie jest czym istniejcym poza nami; duchem witym jest wanie rozum. Wiara nie jest niczym innym, jak rozbudzeniem si rozumu w czowieku, wic i poganie mog mied wiar. Przez t wiar, przez rozbudzony rozum czowiek osiga boskod i zbawienie. Niebo nie jest przeto czym pozagrobowym, naley go szukad w yciu doczesnym; powoaniem wierzcych jest ustanowid to krlestwo boe, to niebo, tutaj na ziemi. Jak nie ma nieba na tamtym wiecie, tak te nie ma pieka ani potpienia. Nie ma te innego diaba, jak ze dze i chucie ludzkie. Chrystus by czowiekiem jak my, prorokiem i nauczycielem, a wita wieczerza jest zwyczajn uczt pamitkow, na ktrej spoywa si chleb i wino bez adnych mistycznych dodatkw. Nauki te Mnzer gosi przewanie pod oson takich samych zwrotw chrzecijaoskich, pod jakimi przez pewien czas ukrywad si musiaa filozofia nowszej doby. Ale arcykacerska myl zasadnicza wyziera wszdzie z jego pism i widoczne jest, e bierze on biblijny paszczyk daleko mniej powanie ni w nowszych czasach niejeden z uczniw Hegla. A przecie filozofi wspczesn oddzielaj od Mnzera trzy stulecia. Jego doktryna polityczna cile wizaa si z tymi rewolucyjnymi pogldami religijnymi i sigaa rwnie daleko poza bezporednio dane stosunki spoeczne i polityczne jak jego teologia poza panujce w jego epoce pojcia. Jak filozofia religii Mnzera zbliaa si do ateizmu, tak jego program polityczny zblia si do
42 43

Panteizm pogld filozoficzny utosamiajcy boga z wszechwiatem. Red. Ateizm nieuznawanie istnienia boga. Red.

43

komunizmu i niejedna nowoczesna sekta komunistyczna nie rozporzdzaa w wigili rewolucji lutowej bogatszym arsenaem teoretycznym ni mnzerowski" z XVI wieku. Program ten by nie tyle zestawieniem dao wczesnych plebejuszy, ile genialn antycypacj warunkw wyzwolenia elementw proletariackich, ledwie rozwijajcych si wrd tych plebejuszy program ten da natychmiastowego urzeczywistnienia krlestwa boego, przepowiadanego tysicletniego krlestwa na ziemi, przez powrt kocioa do swego rda i usunicie wszelkich instytucji bdcych w sprzecznoci z tym rzekomo prachrzecijaoskim, w rzeczywistoci za bardzo nowym kocioem. A przez krlestwo boe Mnzer rozumia nie co innego, jak ustrj spoeczny, w ktrym nie ma ani rnic klasowych, ani wasnoci prywatnej, ani te niezalenej od czonkw spoeczeostwa i obcej im wadzy paostwowej. Wszystkie istniejce wadze, o ile nie podporzdkuj si i nie przycz do rewolucji, powinny byd obalone, wszelka praca i wszystkie dobra powinny byd wsplne i ma byd urzeczywistniona najzupeniejsza rwnod. Dla osignicia tego mia byd zaoony zwizek obejmujcy nie tylko cae Niemcy, ale cay wiat chrzecijaoski; ksit i panw naleao wezwad do przyczenia si; jeeli tego nie zrobi, to zwizek przy pierwszej sposobnoci powinien z broni w rku obalid ich lub pozabijad. Mnzer przystpi bezzwocznie do organizowania tego zwizku. Kazania jego nabray jeszcze gwatowniejszego, jeszcze bardziej rewolucyjnego charakteru; obok napaci na klechw piorunowa z rwn namitnoci przeciw ksitom, szlachcie, patrycjatowi, malowa w jaskrawych barwach istniejcy ucisk i przeciwstawia mu swj fantastyczny obraz tysicletniego krlestwa spoecznorepublikaoskiej rwnoci. Jednoczenie wydawa jeden pamflet44 rewolucyjny za drugim i wysya emisariuszy we wszystkich kierunkach, podczas gdy sam organizowa zwizek w Allstedt i okolicy. Pierwszym owocem tej propagandy byo zburzenie kaplicy Marii Panny w Mellerbach, pod Allstedt, w myl przykazania: Otarze ich macie burzyd, supy ich zwalid, a bokw ich palid ogniem, albowiem jestecie witym narodem
44

Pamflet utwr polemiczny. Red.

44

(Deut. 7, 6)". Ksita sascy przybyli sami do Allstedt, by umierzyd powstanie, i wezwali Mnzera do siebie na zamek. Ten wygosi przed nimi kazanie, jakiego nie przywykli byli syszed od Lutra, tego zniewieciaego cielska z Wittenbergi", jak go nazywa Mnzer. Domaga si, aby bezboni wadcy, zwaszcza klechy i mnisi, ktrzy traktuj ewangeli jako kacerstwo, zostali zabici i powoywa si przy tym na Nowy Testament. Bezbonicy nie maj prawa do ycia, chyba z aski wybraocw. Jeeli ksita nie wytpi bezbonych, to Bg odbierze im miecz, albowiem wadza miecza naley do caej gminy. Gwn podpor lichwy, zodziejstwa i rozbojw s ksita i panowie; zabieraj oni wszelkie, stworzenie na swoj wasnod: ryby w wodzie, ptaki w powietrzu, roliny na ziemi. I potem .jeszcze gosz biednym przykazanie: nie kradnij, sami za chwytaj, co gdzie znajd, obdzieraj i upi chopa i rzemielnika; jeeli za ktry z tych ostatnich popeni chodby najmniejsze przestpstwo, to musi wisied, a na to wszystko doktor garz mwi: amen. Panowie sami sprawiaj, e ubogi staje si im wrogiem. Przyczyn buntu usund nie chc, jake wic moe byd dobrze na dalsz met? Ach, panowie mili, jake piknie pokruszy Pan elaznym drgiem stare garnki! Zaprawd powiadam wam, bd podega do buntu. Bdcie zdrowi!" (Por. Zimmermann, Wojna chopska", II, str. 75)45. Mnzer ogosi kazanie swe drukiem; jego drukarz z Allstedt zosta za kar zmuszony przez Jana, ksicia saskiego, do opuszczenia kraju, Mnzerowi samemu za narzucono cenzur rzdu ksicego w Weimarze na wszystkie jego pisma. Mnzer nie liczy si jednak z tym rozkazem. Wydrukowa zaraz potem w cesarskim miecie Mhlhausen niesychanie podburzajce pismo, w ktrym wzywa lud, aby rozszerzy otwr, przez ktry wszyscy mogliby zobaczyd i zrozumied, kim s nasi wielcy kuglarze, ktrzy w tak blunierczy sposb uczynili z Boga malowan figurk"; pismo to zakooczy sowami: wiat cay musi ulec wielkiemu wstrzsowi; nastpi takie widowisko, e bezboni pospadaj ze swych stolcw, maluczcy za bd wywyszeni". Jako motto, Tomasz Mnzer z motem" napisa obok tytuu: Zaprawd, woyem sowa me w twoje usta, aby wykorzenia, ama, rozprasza i burzy tudzie budowa i sadzi. Mur

45

W. Zimmermann: Wielka Niemiecka Wojna Chopska", wyd. przez Wilhelma Blosa, Berlin 1921, str. 170. Red.

45

elazny powsta pomidzy krlami, ksitami i klechami a ludem. Niech walcz, a przyjdzie cudowne zwycistwo na zgub silnych i bezbonych tyranw!" Zerwanie Mnzera z Lutrem i jego parti byo ju od dawna faktem. Luter sam zmuszony by przyjd niektre reformy kocielne, ktre Mnzer, nie pytajc go wcale, wprowadzi. ledzi on dziaalnod Mnzera z zawistn nieufnoci umiarkowanego reformatora wzgldem energiczniejszej, dalej idcej partii. Ju na wiosn r. 1524 Mnzer pisa do Melanchthona46, tego filisterskiego i scherlaego wzoru domatora, e on i Luter nie rozumiej ruchu zupenie. Staraj si go zdusid wiar w liter biblijn, ich caa doktryna jest robaczywa. Mili bracia, porzudcie wasze wahania i ocigania si, ju najwysza pora, lato stoi u progu. Nie podtrzymujcie przyjani z bezbonikami, oni przeszkadzaj sowu dziaad z pen moc. Nie schlebiajcie waszym ksitom, inaczej sami wraz z nimi zginiecie. Wy subtelni uczeni w pimie nie gniewajcie si, ja inaczej postpowad nie mog". Luter nieraz wyzywa Mnzera na dysput, ale ten, gotw w kadej chwili podjd walk w obliczu ludu, nie mia najmniejszej ochoty wdawad si w teologiczne ktnie przed stronnicz publicznoci uniwersytetu wittenberskiego. Nie chcia on wiadectwa ducha nied wycznie przed wysz szko". Jeeli Luter jest szczery, niech uyje swego wpywu do tego, by zaprzestano szykan przeciw drukarzowi Mnzera i zniesiono cenzur jego pism, tak eby walk mona byo bez przeszkd rozstrzygnd w prasie. Teraz, po wspomnianej rewolucyjnej broszurze Mnzera, Luter otwarcie wystpi przeciw niemu jako denuncjant. W swym drukowanym Licie do ksit saskich przeciw buntowniczemu duchowi" ogosi on Mnzera za narzdzie szatana i wezwa ksit do wkroczenia i wypdzenia z kraju podegaczy do buntu, albowiem nie poprzestaj oni na goszeniu" swych przewrotnych nauk, lecz nawouj do powstania i do zbrojnego oporu przeciw zwierzchnoci. Pierwszego sierpnia mia Mnzer stand przed ksitami na zamku weimarskim jako oskarony o wichrzenia powstaocze. Zebrano przeciw niemu wysoce kompromitujce dowody; trafiono na lad jego tajnego zwizku, odkryto jego
46

Melanchthon (14971560) teolog niemiecki, przyjaciel Lutra. Twrca wyznania tzw. augsburskiego. Red.

46

rk w stowarzyszeniach grnikw i chopw. Zagroono mu wygnaniem. Zaraz po powrocie do Allstedt Mnzer dowiedzia si, e ksi saski, Jerzy, da jego wydania; przejto jego wasnorczne listy zwizkowe, w ktrych wzywa poddanych Jerzego do zbrojnego oporu przeciw wrogom ewangelii. Gdyby nie by opuci miasta, Rada byaby go wydaa. Tymczasem wzmagajca si agitacja wrd chopw i plebejuszy uatwiaa niezwykle propagand Mnzera. Znalaz on dla tej propagandy nieocenionych agentw w anabaptystach. Sekta ta, nie posiadajca okrelonych pozytywnych dogmatw, zwizana jedynie wspln opozycj przeciw wszystkim klasom panujcym i wsplnym symbolem powtrnego chrztu, ascetycznie surowa w sposobie ycia, niezmordowana, fanatyczna i nieustraszona w agitacji, skupiaa si coraz bardziej koo Mnzera. Pozbawieni wskutek przeladowao staego miejsca pobytu, anabaptyci wdrowali po caych Niemczech i gosili wszdzie now nauk, przy pomocy ktrej Mnzer uwiadomi im ich wasne potrzeby i pragnienia. Wielu z nich poddano torturom, spalono lub stracono w inny sposb, ale odwaga i wytrwaod tych emisariuszy bya niezachwiana, a powodzenie ich dziaalnoci, wobec szybko rosncego wzburzenia ludu olbrzymie. Dlatego te Mnzer po swej ucieczce z Turyngii znajdowa wszdzie, gdziekolwiekby si obrci, przygotowany grunt. Koo Norymbergi, dokd Mnzer najpierw pody, zaledwie przed miesicem stumiono w zarodku powstanie chopskie. Mnzer agitowa tu skrycie; wkrtce pojawili si ludzie, ktrzy bronili jego najzuchwalszych twierdzeo teologicznych, e Biblia nie obowizuje, e sakramenty nie maj adnego znaczenia, gosili, e Chrystus by tylko zwykym czowiekiem i e wadza wiecka jest bezbona. Oto wczy si szatan, duch z Allstedtu!" woa Luter. Tutaj, w Norymberdze Mnzer wydrukowa swoj odpowied Lutrowi. Oskara go wprost o schlebianie ksitom i popieranie przez sw poowicznod partii reakcyjnej. Ale mimo to lud zdobdzie sobie wolnod, a wtedy doktor Luter znajdzie si w pooeniu schwytanego lisa. Pismo to zostao skonfiskowane przez Rad i Mnzer zmuszony by opucid Norymberg. Uda si teraz przez Szwabi do Alzacji, Szwajcarii i z powrotem do grnego Szwarcwaldu, gdzie ju przed kilku miesicami wybucho powstanie, przyspieszone gwnie przez anabaptystycznych emisariuszy Mnzera. Ta jego
47

podr propagandowa przyczynia si bez wtpienia powanie do zorganizowania partii ludowej, do wyranego ustalenia jej dao i w koocu do powszechnego wybuchu powstania w kwietniu 1525 r. Ze szczegln wyrazistoci uwydatniy si tutaj obie strony dziaalnoci Mnzera: dziaalnod wrd ludu, do ktrego przemawia jedynym dlao wwczas zrozumiaym jzykiem proroctwa religijnego, i dziaalnod wrd wtajemniczonych, przed ktrymi mg si otwarcie wypowiadad co do swych ostatecznych deo. Jeeli ju dawniej w Turyngii Mnzer skupi koo siebie grono ludzi najbardziej zdecydowanych, nie tylko spord ludu, lecz i spord niszego duchowieostwa, i postawi ich na czele tajnego zwizku to tutaj staje si on orodkiem caego ruchu rewolucyjnego w poudniowo--zachodnich Niemczech, organizujc cznod od Saksonii i Turyngii przez Frankoni i Szwabi a po Alzacj i granic szwajcarsk. Wrd jego uczniw i przywdcw zwizku znajdujemy takich agitatorw poudniowo-niemieckich, jak Hubmaier w Waldshut, Konrad Grebel w Zurychu, Franz Rabman w Griessen, Schappeler w Memmingen, Jakub Wehe w Leipheim, doktor Mantel w Stuttgarcie, po wikszej czci rewolucyjni ksia. Sam Mnzer przebywa przewanie w Griessen, na granicy szafhuzeoskiej i std przebiega Hegau, Klettgau itd. Krwawe przeladowania, przedsiwzite przez zaniepokojonych ksit i panw przeciw tej nowej herezji plebejskiej, niemao si przyczyniy do podsycenia ducha powstaoczego i do cilejszego zespolenia szeregw zwizku. W ten sposb Mnzer agitowa w Grnych Niemczech okoo piciu miesicy, a kiedy zbliya si chwila wybuchu sprzysienia, powrci do Turyngii, gdzie chcia osobicie kierowad powstaniem i gdzie go znw odnajdziemy. Zobaczymy, jak charaktery i wystpienia obydwu przywdcw wiernie odzwierciedlaj stanowisko ich partyj. Zobaczymy, e chwiejnod, trwoga przed samym ruchem, przybierajcym coraz powaniejszy charakter, tchrzliwa sualczod Lutra wzgldem ksit, cile odpowiaday chwiejnej, dwuznacznej polityce mieszczaostwa, podczas gdy rewolucyjna energia i stanowczod Mnzera odtwarzaa si w nastrojach najbardziej rozwinitego odamu plebejuszy i chopw. Rnica polega jedynie na tym, e podczas gdy Luter poprzesta na sformuowaniu pogldw i yczeo wikszoci swej klasy i na zdobyciu sobie u niej bardzo taniej popularnoci to Mnzer, odwrotnie,
48

wykracza daleko poza bezporednie pogldy i dania plebejuszy i chopw oraz tworzy dopiero spord elity istniejcych wwczas elementw rewolucyjnych sw parti, ktra o ile dorastaa do poziomu jego pogldw i jego energii, to zawsze pozostawaa tylko drobn mniejszoci wrd masy powstaoczej.

III
Niespena piddziesit lat po stumieniu ruchu husyckiego ukazay si pierwsze objawy kiekujcego ducha rewolucyjnego wrd chopw niemieckich. W biskupstwie wurzburskim, w kraju od dawna ju zuboaym wskutek wojen husyckich, zych rzdw, mnogich podatkw, danin, zajazdw, sporw, wojen, poarw, mordw, wizieo itp.", tudzie bezustannie i bezwstydnie rabowanym przez biskupw, klechw i szlacht, powstao w r. 1476 pierwsze sprzysienie chopskie. Mody pastuch i grajek, Hans Boheim z Niklashausen, zwany take Doboszem i Jankiem-Grajkiem (Pfeiferhanslein), wystpi nagle w Taubergrund jako prorok. Powiada, e objawia mu si Maria Panna; e kazaa mu spalid jego bbenek, nie oddawad si nadal taocom ani grzesznym rozkoszom, lecz nawoywad lud do pokuty. Niech wic kady wyzbdzie si swych grzechw, porzuci prne uciechy tego wiata, zdejmie z siebie wszelkie klejnoty i ozdoby i odbdzie pielgrzymk do Matki Boskiej z Niklashausen, by wyjednad sobie odpuszczenie grzechw. Ju tutaj, u pierwszego zwiastuna ruchu, znajdujemy w ascetyzm 47, ktry napotykamy we wszystkich powstaniach redniowiecznych majcych zabarwienie religijne, a w czasach nowszych w pocztkach kadego ruchu proletariackiego. Ta ascetyczna surowod obyczajw, to danie wyrzeczenia si wszelkich uciech yciowych i przyjemnoci przeciwstawia z jednej strony klasom panujcym zasad spartaoskiej rwnoci, a z drugiej jest koniecznym szczeblem przejciowym, bez ktrego najnisza warstwa spoeczeostwa nigdy nie moe byd wprawiona w ruch. Aby rozwind sw energi rewolucyjn, aby uwiadomid sobie samej sw wrog postaw wzgldem wszystkich innych elementw spoeczeostwa, aby zewrzed
47

Ascetyzm wyrzeczenie si wszelkich przyjemnoci ycia. Red.

49

si jako klasa, musi ona zaczd od tego, by pozbyd si wszystkiego, co by j mogo jeszcze pogodzid z istniejcym porzdkiem spoecznym, musi zrzec si nawet tych niewielu uciech, ktre chwilami czyni jej ndzne ycie jeszcze znonym, a ktrych nie moe jej pozbawid nawet najsroszy ucisk. Ten plebejski i proletariacki ascetyzm rni si zupenie zarwno ze wzgldu na sw dzik i fanatyczn form, jak i na swoj tred od ascetyzmu mieszczaoskiego w tej postaci, w jakiej gosia go mieszczaoska etyka Lutra i purytanie angielscy48 (w odrnieniu od independentw49 i dalej idcych sekt), a ktrego ca tajemnic jest mieszczaoska oszczdnod. Rozumie si zreszt, e ten ascetyzm plebejskoproletariacki traci swj charakter rewolucyjny w miar tego, jak z jednej strony rozwj nowoczesnych si wytwrczych pomnaa do nieskooczonoci materialne rodki uycia i czyni przez to rwnod spartaosk zbdn; a z drugiej strony w miar tego, jak sytuacja yciowa proletariatu, a przez to i sam proletariat staje si coraz bardziej rewolucyjny. Ascetyzm zanika wtedy stopniowo wrd mas i wyradza si u sekciarzy, ktrzy si przy nim upieraj, albo wprost w mieszczaoskie sknerstwo, albo zwyk donkiszoteri cnoty, co w praktyce sprowadza si rwnie do filisterskiego lub cechowo-rzemielniczego liczykrupstwa. Kazania o wyrzeczeniu si s masom proletariackim tym mniej potrzebne, e s one pozbawione ju prawie wszystkiego, czego by mogy si jeszcze wyrzec. Kazania Janka-Grajka, wzywajce do pokuty, znalazy wielki oddwik; rozpoczynali od tego wszyscy prorocy powstao i w samej rzeczy tylko gwatowny wysiek, tylko nage i cakowite wyrzeczenie si zwykego trybu ycia mogo wprawid w ruch t rozproszon, rzadko rozsian w terenie i przywyk do lepego posuszeostwa ludnod chopsk. Rozpoczy si pielgrzymki do Niklashausen, Ktre przybieray szybko coraz wiksze rozmiary, a im wiksze masy ludu tam napyway, tym otwarciej mody buntownik wypowiada swoje plany. Gosi on, e Matka Boska z Niklashausen zwiastowaa mu, i odtd nie powinno byd ani cesarza, ani ksicia, ani papiea, ani adnego innego zwierzchnictwa duchownego lub wieckiego. Wszyscy ludzie maj byd sobie bradmi, chleb zdobywad prac rk swoich i nikt nie powinien posiadad wicej od
48 49

Sekta religijna w Anglii (prezbiterianie) w XVII w. Red. Independenci lewe demokratyczne skrzydo sekty purytaoskiej dali niezalenoci (independence") kadej gminy religijnej, w dziedzinie za spoeczno-politycznej rwnouprawnienia wszystkich obywateli i ustanowienia republiki. Red.

50

drugiego. Wszelkie czynsze, daniny, roboty paoszczyniane, ca, podatki oraz inne opaty i wiadczenia powinny byd na wieki zniesione, a lasy, wody i pastwiska maj byd wszdzie wolne. Lud przyj t now ewangeli z radoci. Sawa proroka, posaoca naszej Pani", szybko rozprzestrzenia si; z Odenwaldu, znad Menu, z Kocher, z Jaxt, ba, nawet z Bawarii, Szwabii i znad Renu nadcigay doo tumy pielgrzymw. Opowiadano sobie o cudach, ktrych mia dokonad, padano przed nim na kolana i modlono si doo jak do witego; walczono o strzpy jego kaptura jak o relikwie lub amulety. Na prno ksia wystpowali przeciw niemu, przedstawiajc jego widzenia jako diabelskie mamida, a jego cuda jako piekielne oszustwa. Rzesza wierzcych rosa jak lawina; zacza tworzyd si sekta rewolucyjna, a niedzielne kazania buntowniczego pastucha cigay do Niklashausen po 40 tysicy ludzi i wicej. Janek-Grajek wygasza kazania przed masami przez wiele miesicy. Nie mia on jednak zamiaru poprzestad na kazaniach. Utrzymywa on tajne kontakty z proboszczem z Niklashausen i dwoma rycerzami, Kunzem von Thunfeld i jego synem, ktrzy byli zwolennikami nowej nauki i mieli zostad przywdcami wojskowymi zamierzonego powstania. Wreszcie w niedziel przed w. Kilianem, kiedy sia jego wydawaa si dostatecznie wielk, da sygna. A teraz zakooczy swoje kazanie wracajcie do domu i rozwacie, co objawia wam Przenajwitsza Matka Boska, a w przysz sobot zostawcie kobiety, dzieci i starcw w domu, wy za, mczyni, przybdcie znw tutaj do Niklashausen na dzieo w. Magorzaty, tj. w przysz sobot, i sprowadcie ze sob braci swoich i przyjaci, ilu ich tylko jest. Nie przychodcie atoli z kijem pielgrzymim, lecz z broni i w rynsztunku, ze wiec ptnicz w jednej rce, z mieczem, kopi lub halabard w drugiej; a Najwitsza Panna zwiastuje wam natenczas, co wedle jej woli czynid macie". Lecz zanim nadcigny masy chopskie, jedcy biskupa porwali w nocy proroka buntu i dostawili go na zamek wurzburski. W oznaczonym dniu przybyo okoo 34.000 uzbrojonych chopw, ale wied o pojmaniu proroka podziaaa na nich przygnbiajco. Wiksza czd rozbiega si; bardziej wtajemniczeni zdoali zatrzymad okoo 16.000 i pocignli z nimi pod wodz Kunza von Thunfeld i jego syna Michaa przed zamek. Biskup obietnicami skoni ich do odstpienia, ale zaledwie zaczli si rozpraszad,
51

napada na nich konnica biskupia i wielu wzia do niewoli. Dwch cito, a samego Janka-Grajka spalono ywcem. Kunz von Thunfeld zbieg i dopiero za cen odstpienia wszystkich dbr na rzecz kapituy pozwolono mu wrcid. Pielgrzymki do Niklashausen trway jeszcze jaki czas, w koocu jednak zostay stumione. Po tej pierwszej prbie znowu na duszy czas zapanowa w Niemczech spokj. Dopiero w koocu lat dziewiddziesitych rozpoczy si nowe powstania i spiski chopskie. Pomijamy holenderskie powstanie chopskie z lat 1491 i 92, stumione dopiero przez ksicia Albrechta Saskiego w bitwie pod Heemskerk, rwnoczesne z nim powstanie chopw opactwa Kempten w grnej Szwabii i fryzyjskie powstanie pod wodz Syaarda Aylva okoo r. 1497, stumione rwnie przez Albrechta Saskiego. Powstania te s po czci zbyt odlege od widowni waciwej wojny chopskiej, po czci za s walkami wolnych dotd chopw przeciw prbie narzucenia im porzdku feudalnego. Przechodzimy od razu do dwch wielkich spiskw, ktre przygotoway wojn chopsk: do Trzewika Zwizkowego (Bundschuh) i Biednego Konrada (Der arme Konrad). Ta sama droyzna, ktra wywoaa powstanie chopw w Niederlandach, doprowadzia do zaoenia w r. 1493 w Alzacji tajnego zwizku chopw i plebejuszy, w ktrym wzili rwnie udzia ludzie z mieszczaoskiej opozycji i z ktrymi mniej lub bardziej sympatyzowaa nawet czd drobnej szlachty. Siedliskiem zwizku byy okolice Schlettstadt, Sulz, Dambach, Rossheim, Scherweiler itd. Sprzysieni dali ograbienia i wytpienia ydw, ktrych lichwa ju wtedy rwnie dobrze jak dzi wysysaa wszystkie soki z chopw alzackich, dali wprowadzenia instytucji roku jubileuszowego, w ktrym wszystkie dugi ulegayby przedawnieniu; dali zniesienia ce, danin i innych ciarw, zniesienia duchownego i rottweilskiego (cesarskiego) sdu, prawa zatwierdzania podatkw, ograniczenia prebend do 50 - 60 guldenw na jednego klech, zniesienia tajnej spowiedzi oraz ustanowienia wasnych, wybieralnych sdw dla kadej gminy. Plan sprzysionych polega na tym, by po zebraniu dostatecznych si napad niespodzianie na warowny Schlettstadt, skonfiskowad kasy klasztorne i miejskie i std wzniecid powstanie w caej Alzacji. Sztandar zwizkowy, ktry mia byd rozwinity w chwili powstania, wyobraa trzewik
52

chopski z dugimi rzemieniami, tzw. Trzewik Zwizkowy, ktry odtd suy jako symbol i nada miano sprzysieniom chopskim nastpnych lat dwudziestu. Sprzysieni odbywali zazwyczaj swe schadzki noc na odosobnionej Grze Godu (Hungerberg). Przyjcie do zwizku poczone byo z najbardziej tajemniczymi ceremoniami i grobami najsurowszych kar dla zdrajcw. Ale mimo to sprawa wydaa si wanie w chwili, kiedy miano dokonad uderzenia na Schlettstadt, a mianowicie okoo Wielkiego Tygodnia 1493 r. Wadze wkroczyy natychmiast; wielu sprzysionych uwiziono i wzito na tortury: jednych podwiartowano lub cito, innych p0 okaleczeniu przez obcicie palcw lub rk wygnano z kraju. Znaczna ich liczba zbiega do Szwajcarii. Ale ta pierwsza klska nie zniszczya bynajmniej Trzewika Zwizkowego. Przeciwnie, istnia on dalej w ukryciu, a liczni zbiegowie, rozproszeni po Szwajcarii i poudniowych Niemczech, stali si wszyscy emisariuszami, ktrzy wobec jednakowego wszdzie ucisku i jednakowego wszdzie pdu do powstania, rozszerzyli zwizek na ca dzisiejsz Badeni. Energia i wytrwaod, z jak chopi grno-niemieccy konspirowali przez lat okoo 30, poczynajc od r. 1493, z jak pokonywali wszelkie trudnoci stojce na drodze do stworzenia wikszej i scentralizowanej organizacji, trudnoci wypywajce z ich ycia w rozproszeniu wiejskim, upr, z jakim po niezliczonych pogromach, klskach i egzekucjach przywdcw wci na nowo konspirowali, pki w koocu nie nadesza sposobnod do masowego powstania upr ten jest naprawd godny podziwu. W r. 1502 ukazay si w biskupstwie Speyer, ktre wwczas obejmowao take okolice Bruchsalu, oznaki tajnego ruchu wrd chopw. Trzewik Zwizkowy zreorganizowa si tutaj rzeczywicie z duym powodzeniem. Do zwizku naleao okoo 7.000 ludzi. Orodek jego znajdowa si w Untergrombach, midzy Bruchsal i Weingarten, a rozgazienia rozcigay si w d Renu a po Men, w gr za a poza margrabstwo badeoskie. Artykuy ich programu gosiy: nie powinno si ju wicej pacid ksitom, szlachcie i klechom czynszu ani dziesiciny, ani podatkw, ani ce; poddaostwo powinno byd zniesione; klasztory oraz pozostae majtki duchowne powinny byd odebrane i rozdzielone midzy lud, poza cesarzem za nie powinno uznawad si adnego pana.
53

Znajdujemy tu po raz pierwszy u chopw sformuowane obydwa dania: sekularyzacji50 dbr duchownych na rzecz ludu i jednej niepodzielnej monarchii niemieckiej, dania, ktre pojawiaj si odtd stale u bardziej rozwinitego odamu chopw i plebejuszy do czasu, gdy Tomasz Mnzer zastpi podzia dbr duchownych ich konfiskat na rzecz wsplnoty majtkowej, a jedyne cesarstwo niemieckie przez jedyn niepodzieln republik. Wznowiony Trzewik Zwizkowy mia podobnie jak dawny swe tajne miejsce zebrao, sw przysig milczenia, swe rne ceremonie zwizane z przyjmowaniem czonkw i swj sztandar zwizkowy Trzewika z napisem: Nic prcz sprawiedliwoci boej". Plan dziaania podobny by do planu alzackiego; miano napad niespodziewanie na Bruchsal, gdzie wikszod ludnoci naleaa do zwizku, zorganizowad tam wojsko zwizkowe i posad je do ociennych ksistw jako ruchome centra skupiania mas. Plan ten zosta zdradzony przez pewnego ksidza, ktremu wyzna go na spowiedzi jeden ze sprzysionych. Rzdy przystpiy natychmiast do akcji przeciw spiskowi. Ze strachu, ktry ogarn rozmaite stany Alzacji i Zwizek Szwabski51, widad, jak daleko sigay rozgazienia zwizku. cignito wojsko i dokonano masowych aresztowao. Cesarz Maksymilian, ten ostatni rycerz", wyda najbardziej krwioercze rozporzdzenia karne przeciwko niesychanemu przedsiwziciu chopw. Tu i wdzie doszo do skupienia si chopw i zbrojnego oporu, jednake rozdrobnione oddziay chopskie nie utrzymay si dugo. Czd spiskowcw stracono, niektrzy zbiegli; mimo to tajemnica zostaa dochowana tak dobrze, e wikszod nawet przywdcy moga cakiem spokojnie pozostad w swych wasnych miejscowociach albo co najwyej w posiadociach ssiednich panw. Po tej nowej porace nastpia znowu dusza pozorna cisza w walkach klasowych. Ale potajemnie pracowano dalej. W Szwabii utworzy si ju w pierwszych latach XVI stulecia widocznie przez poczenie z rozbitymi resztkami Trzewika Zwizkowego Biedny Konrad; w Szwarcwaldzie Trzewik istnia dalej w postaci oddzielnych maych k, a po dziesiciu latach jednemu z
50 51

Sekularyzacja przejcie dbr kocielnych w rce wieckie (osb prywatnych lub paostwa). Red. Zwizek Szwabski (1488 1534) powsta na podstawie umowy 22 miast szwabskich i zwizku rycerzy szwabskich. Potem przystpio do niego wielu ksit. Red.

54

energicznych wodzw chopskich udao si znowu powizad oddzielne nici w jedno wielkie sprzysienie. Oba te sprzysienia, jedno zaraz po drugim, wystpuj na widowni w burzliwych latach 15131515, kiedy to rwnie chopi szwajcarscy, wgierscy i soweoscy urzdzili szereg powaniejszych powstao. Czowiekiem, ktry przywrci do ycia grno-reoski Trzewik Zwizkowy, by Joss Fritz z Untergrombach, zbiegy uczestnik spisku 1502 r., byy onierz i pod kadym wzgldem wybitny charakter. Po swej ucieczce przebywa on w rozmaitych miejscowociach midzy Jeziorem Bodeoskim a Szwarcwaldem i ostatecznie osiad w Lehen pod Freiburgiem koo Breisgau, gdzie zosta nawet leniczym. Akta ledcze dostarczaj nam niezmiernie ciekawych szczegw o tym, jak reorganizowa on stamtd zwizek i jak zrcznie potrafi wcigad doo najrozmaitszych ludzi. Dziki dyplomatycznemu talentowi i niezmordowanej wytrwaoci tego wzorowego konspiratora udao si wcignd do zwizku olbrzymi ilod ludzi z najrozmaitszych klas: rycerzy, ksiy, mieszczan, plebejuszy i chopw. Wydaje si byd rzecz prawie pewn, e wprowadzi on nawet kilka mniej lub bardziej ostro od siebie rozgraniczonych stopni sprzysienia. Wszystkie przydatne elementy zostay zuytkowane z najwiksz ogldnoci i zrcznoci. Prcz bardziej wtajemniczonych emisariuszy, ktrzy w najrozmaitszych przebraniach przebiegali cay kraj, uywa te do podrzdnych poruczeo wczgw i ebrakw. Joss pozostawa w bezporednich stosunkach z krlami ebrakw i mia za ich porednictwem do dyspozycji ca rzesz wczgowsk. Ci krlowie ebrakw odgrywaj w jego spisku donios rol. Byy to postacie wysoce oryginalne: jeden wczy si z dziewczynk o poranionych rzekomo nogach, proszc o jamun dla niej; nosi on na kapeluszu przeszo osiem oznak: czternastu pomocnikw w potrzebie", w. Otylii", naszej Pani" i in., mia przy tym dug rud brod i duy skaty kij ze sztyletem i kolcem; inny, ktry ebra w imi w. Walentego, sprzedawa korzenie i rodek na glisty, nosi dug kapot koloru elaza, czerwony beret, a na nim Dziecitko z Trydentu", u boku kord i sztylet oraz wiele noy u pasa; jeszcze inni mieli sztucznie pootwierane rany i nosili podobnie dziwaczne kostiumy. Byo ich co najmniej dziesiciu; za dwa tysice guldenw nagrody mieli oni jednoczenie podoyd ogieo w Alzacji, w margrabstwie badeoskim i w Breisgau, a w dzieo
55

powicenia kocioa w Zabern stawid si z co najmniej 2.000 swoich ludzi do Roen pod komend Jerzego Schneidera, byego kapitana landsknechtw52, by zawadnd miastem. Midzy waciwymi czonkami zwizku zorganizowane zostay od stacji do stacji sztafety, a Joss Fritz i gwny jego emisariusz, Stoffel z Freiburga, jedzili stale konno z miejsca na miejsce i dokonywali nocami przegldw wieo zwerbowanych czonkw. Akta ledcze wiadcz wymownie o rozszerzeniu si zwizku nad Grnym Renem i w Szwarcwaldzie; zawieraj one niezliczon ilod nazwisk i rysopisw czonkw z najrozmaitszych miejscowoci tych okolic. Wikszod stanowi czeladnicy, dalej chopi i szynkarze, kilku szlachcicw, ksiy (jak np. ksidz z samego Lehen) i pozbawieni pracy landsknechci. Ju z tego skadu osobowego widad, o ile bardziej rozwinity charakter przybra Trzewik Zwizkowy pod wodz Jossa Fritza; plebejski element miast zaczyna nabierad coraz wikszego znaczenia. Rozgazienia spisku rozcigay si na ca Alzacj, dzisiejsz Badeni, a do Wirtembergii i Menu. Od czasu do czasu na ustronnych grach, na Kniebisie itd., odbywano wiksze zgromadzenia, gdzie radzono o sprawach zwizkowych. Spotkania przywdcw, na ktrych byli czsto obecni czonkowie organizacji miejscowej oraz delegaci z bardziej odlegych miejscowoci, odbyway si na Hartmatte pod Lehen i tutaj te uchwalono czternacie artykuw programu zwizkowego. adnego pana prcz cesarza i (wedug niektrych) papiea; zniesienie sdu rottweilskiego, ograniczenie sdu duchownego do spraw duchownych; zniesienie wszelkich procentw, ktre naley pacid tylko poty, pki nie dorwnaj kapitaowi; pid procent jako najwysza stopa; wolnod polowania i rybowstwa, wolne uytkowanie pastwisk i lasw; ograniczenie klechw do jednej prebendy; konfiskata dbr kocielnych i klejnotw klasztornych na rzecz kasy wojennej zwizku; zniesienie wszelkich niesusznych podatkw i ce; wieczny pokj w caym wiecie chrzecijaoskim; energiczne wystpienie przeciwko wszelkim wrogom zwizku; podatek zwizkowy; zawadnicie jednym z miast warownych, Freiburgiem, aby suyo ono zwizkowi jako centrum; rozpoczcie ukadw z cesarzem, skoro tylko zbior si oddziay zwizkowe, a ze Szwajcari w razie odmowy cesarza oto punkty, ktre zostay uzgodnione. Widad z nich, jak z jednej strony dania chopw i plebejuszy przybieraj coraz bardziej okrelon i

52

Landsknecht wczesny onierz zaciny w Niemczech. Red.

56

ustalon form i jak z drugiej strony musiano w rwnej mierze robid ustpstwa elementom bardziej umiarkowanym i lkliwym. Wybuch mia nastpid okoo jesieni r. 1513. Brakowao jeszcze tylko sztandaru zwizkowego; aby polecid go wymalowad, Joss Fritz uda si do Heilbronn. Widnia na nim, obok rozmaitych emblematw 3 obrazw, trzewik zwizkowy oraz napis: Panie, pom Twej boskiej sprawiedliwoci". Ale podczas nieobecnoci Jossa przedsiwzito w zbytnim popiechu prb nagego napadu na Freiburg, ktr przedwczenie odkryto; kilka niedyskrecji popenionych w dziedzinie propagandy pozwolio radzie freiburskiej i margrabiemu badeoskiemu wpad na waciwe lady, a zdrada dwch sprzysionych dokonaa reszty. Margrabia, rada freiburska i wadze cesarskie w Ensisheim wysay natychmiast swych onierzy i siepaczy. Pewna liczba czonkw Trzewika Zwizkowego zostaa uwiziona, wzita na tortury i stracona; jednak i tym razem wikszod, a w tym i Joss Fritz, zdoaa zbiec. Wadze szwajcarskie przeladoway tym razem zbiegw z wielk zawzitoci, a nawet wielu z nich straciy; nie mogy one jednak, podobnie jak i ich ssiedzi, przeszkodzid temu, by wikszod zbiegw pozostawaa nadal w pobliu swych dotychczasowych siedzib, a nawet stopniowo do nich wracaa. Najbardziej sroy si rzd alzacki w Ensisheim; na jego rozkaz wielu cito, amano koem lub podwiartowano. Sam Joss Fritz przebywa przewanie na szwajcarskim brzegu Renu, udawa si czsto do Szwarcwaldu, nigdy jednak nie udao si go schwytad. Dlaczego Szwajcarzy tym razem poczyli si z ssiednimi rzdami przeciw czonkom Zwizku Trzewika, tumaczy powstanie chopskie, ktre wybucho w nastpnym, tj. 1514 roku, w Bernie, Solurze i Lucernie i ktrego nastpstwem byo usunicie niepodanych elementw z rzdw arystokratycznych i patrycjatu w ogle. Poza tym chopi wywalczyli sobie pewne prawa. Jeeli te lokalne powstania szwajcarskie udaway si, to po prostu dlatego, e centralizacja w Szwajcarii bya jeszcze sabsza ni w Niemczech. Ze swymi miejscowymi panami chopi zaatwili si wszdzie, take w 1525 r.; ulegli natomiast zorganizowanym licznym armiom ksicym, a tych wanie w Szwajcarii nie byo. Jednoczenie z Trzewikiem Zwizkowym w Badenii i widocznie w bezporednim z nim zwizku utworzy si drugi spisek w Wirtembergii. Jak wiadcz
57

dokumenty, istnia on ju od r. 1503, a poniewa nazwa Trzewik Zwizkowy od czasu rozbicia untergrombachczykw staa si zbyt niebezpieczna, przyj on nazw: Biedny Konrad. Gwn jego siedzib bya dolina Remsu pod Hohenstaufenbergiem. Jego istnienie ju od dawna nie byo, przynajmniej wrd ludu, tajemnic. Bezwstydny ucisk rzdu ksicia Ulryka i szereg lat nieurodzaju, ktre wielce przyczyniy si do wybuchu rozruchw w latach 1513 i 1514, powikszyy liczb czonkw zwizku; nowonaoone podatki na wino, miso i chleb oraz podatek od kapitau w wysokoci jednego feniga rocznie od kadego guldena wywoay wybuch. Przede wszystkim miao byd zdobyte miasto Schorndorf, gdzie przywdcy spisku schodzili si w domu szlifierza noy, Kacpra Pregizera. Powstanie wybucho na wiosn r. 1514. Wedug jednych 3000, wedug innych 5000 chopw pocigno pod miasto, jednak urzdnikom ksicym udao si przychylnymi obietnicami nakonid ich do odwrotu. Ksi Ulryk po przyrzeczeniu zmniejszenia nowych podatkw przyby spiesznie na czele 80 jezdnych i w nastpstwie tej obietnicy zasta ju zupeny spokj. Obieca on zwoad sejm krajowy, by rozpatrzyd na nim wszelkie zaalenia. Ale przywdcy zwizku wiedzieli bardzo dobrze, e Ulryk nie zmierza do niczego innego, jak tylko do utrzymania ludu w spokoju, pki nie zwerbuje i nie zgromadzi dostatecznych wojsk, by mc zamad swe sowo i si cignd podatki. Wydali zatem z domu Kacpra Pregizera kancelarii Biednego Konrada" odezw zwoujc kongres zwizkowy i rozesali w tym celu emisariuszy we wszystkich kierunkach. Powodzenie pierwszego powstania w dolinie Remsu przyczynio si do wzmoenia ruchu wrd chopw; wzmogo si wszdzie wrzenie wrd ludu, odezwy i emisariusze znajdowali wszdzie podatny grunt, tote kongres w Untertiirkheim w dniu 28 maja by licznie reprezentowany przez wszystkie czci Wirtembergii. Postanowiono prowadzid dalej usiln agitacj, a przy pierwszej sposobnoci rozpoczd uderzenie w dolinie Remsu, by std szerzyd powstanie dalej. Skoro Bantelhans z Dettingen, byy onierz, i Singerhans z Wurtingen, chop cieszcy si duym powaaniem, przecignli na stron zwizku grskie okolice. Szwabii, powstanie wybucho ju ze wszystkich stron. Wprawdzie Singerhans napadnity zosta i wzity do niewoli, ale miasta Backnang, Winnenden i Markgronningen wpady w rce sprzymierzonych z plebejuszami chopw i cay kraj od Weinsberg po Blaubeuren i stamtd a do granicy badeoskiej objty zosta otwartym powstaniem; Ulryk musia ustpid. Zwoujc
58

wszake sejm krajowy na 25 czerwca wysa jednoczenie pisma do ssiednich ksit i wolnych miast, proszc o pomoc przeciw powstaniu, jako e zagraa ono wszystkim ksitom, wadzy i starszynie w paostwie i jest dziwnie podobne do Trzewika Zwizkowego". Tymczasem ju 18 czerwca zebra si w Stuttgarcie sejm krajowy, tj. posowie miast oraz wielu delegatw chopskich, ktrzy rwnie dali miejsc w sejmie. Praatw jeszcze nie byo, rycerzy wcale nie zaproszono. Miejska opozycja Stuttgartu jak rwnie dwa grone oddziay chopskie, stojce w pobliskim Loenberg i w dolinie Remsu, popieray dania chopw. Delegaci ich zostali dopuszczeni; postanowiono zoyd z urzdu i ukarad trzech znienawidzonych doradcw ksicia, Lampartera, Thumba i Lorchera, utworzyd przy ksiciu rad zoon z czterech rycerzy, czterech mieszczan i czterech chopw, uchwalid mu sta list cywiln, a klasztory i fundacje kocielne skonfiskowad na rzecz skarbu paostwa. Ksi Ulryk odpowiedzia na te rewolucyjne uchway zamachem stanu. W dniu 21 czerwca uda si wraz ze swymi rycerzami i doradcami do Tbingen, dokd podyli za nim praaci; rozkaza mieszczaostwu rwnie tam przybyd, co te si stao, i prowadzi tu dalej posiedzenia sejmu bez udziau chopw. Tu mieszczanie, ulegajc terrorowi wojskowemu, zdradzili swych sojusznikw chopw. W dniu 8 lipca zosta zawarty w Tbingen ukad, ktry obarczy kraj sigajcym miliona dugiem ksicym, na ksicia naoy pewne ograniczenia, do ktrych ten nigdy si nie zastosowa, a chopw zby kilku pustymi, oglnikowymi frazesami oraz bardzo konkretnym prawem karnym przeciw rokoszom i zrzeszeniom. O przedstawicielstwie chopw w sejmie krajowym nie byo ju oczywicie mowy. Lud wiejski krzycza o zdradzie; poniewa jednak ksi, po przejciu jego dugw przez stany, znowu odzyska kredyt, zebra wic szybko wojsko, a jego ssiedzi, zwaszcza elektor Palatynatu, nadesali posiki. Dziki temu ukad z Tbingen zosta do kooca lipca przyjty przez cay kraj i zoono now przysig na wiernod. Jedynie w dolinie Remsu Biedny Konrad stawi opr; ksi, ktry znowu uda si tam osobicie, o mao nie zosta zamordowany, a na Kappelbergu zaoono obz chopski. Ale gdy sprawa zacza si przewlekad, wikszod powstaocw znowu rozbiega si z braku ywnoci, reszta za wrcia pniej rwnie do domu na skutek dwuznacznego ukadu
59

zawartego z kilkoma posami sejmu krajowego. Ulryk wzmocniwszy w midzyczasie swoje wojsko oddziakami chtnie dostarczonymi przez miasta, ktre po zaspokojeniu swych dao zwrciy si teraz fanatycznie przeciw chopom, napad pomimo ukadu na dolin Remsu upic miasta i wsie. 1600 chopw uwiziono, z tego 16 natychmiast cito, pozostaych skazano na cikie grzywny na rzecz skarbu Ulryka. Wielu z nich siedziao dugo w wizieniu. Wydano surowe prawa przeciw prbom wznowienia zwizku i wszelkim zgromadzeniom chopskim, a szlachta szwabska utworzya specjalny zwizek dla zwalczania wszelkich prb powstaoczych. Gwni przywdcy Biednego Konrada uszli wszake szczliwie do Szwajcarii, a stamtd po kilku latach wikszod stopniowo wrcia do domu. Jednoczenie z ruchem wirtemberskim zanotowano objawy nowych spiskw Trzewika Zwizkowego w Breisgau i w margrabstwie badeoskim. Koo Bhl zrobiono w czerwcu prb powstania, ale margrabia Filip natychmiast je umierzy, a jego przywdc Gugel-Bastiana uwiziono we Freiburgu i cito. W tyme roku, 1514, rwnie na wiosn, wybucha powszechna wojna chopska na Wgrzech. Ogoszono tam krucjat przeciwko Turkom i jak zwykle obiecano wolnod tym poddanym i paoszczynianym chopom, ktrzy si do niej przycz. Zebrao si okoo 60.000 Judzi i stano pod dowdztwem Jerzego Dzsa, szeklera53, ktry wyrni si ju w dawniejszych wojnach tureckich i uzyska za to szlachectwo. Ale rycerze i magnaci wgierscy krzywo patrzyli na t wypraw krzyow, ktra grozia im utrat ich wasnoci ich parobkw. Doganiali wic poszczeglne oddziay chopskie i zmuszali swych poddanych do powrotu gwatem i okrucieostwami. Kiedy wied o tym dosza do wojska krzyowego, stale uciskani chopi wybuchnli wciekoci. Dwaj najgorliwsi kaznodzieje krucjaty, Wawrzyniec i Barnaba, podniecali jeszcze gwatowniej nienawid ku szlachcie swymi rewolucyjnymi mowami. Sam Dzsa podziela gniew swych wojsk przeciw zdradzieckiej szlachcie; wojsko krzyowe stao si armi rewolucyjn, a on sam stan na czele tego nowego ruchu.

53

Nazwa uchodcw wgierskich, mieszkajcych poza granicami Wgier. Red.

60

Obozowa on ze swymi chopami na Polu Rakoskim, pod Pesztem. Kroki nieprzyjacielskie rozpoczy si od zatargw z pachokami partii szlacheckiej we wsiach okolicznych i na przedmieciach Pesztu. Rycho doszo do potyczek, wreszcie do nieszporw sycylijskich54 dla szlachcicw, ktrzy wpadli w rce chopw, oraz do palenia wszystkich okolicznych zamkw. Dwr grozi, ale na prno. Kiedy pod murami stolicy dokonano na szlachcie pierwszego aktu sprawiedliwoci ludowej, Dzsa przystpi do dalszych dziaao. Podzieli swoje wojsko na pid kolumn. Dwie posa na grno-wgiersk wyyn, by tam wywoad powszechne powstanie i wytpid szlacht. Trzecia pod wodz Ambroego Szaleresi, mieszczanina peszteoskiego, zostaa na Polu Rakoskim, by pilnowad stolicy; czwart i pit Dzsa i brat jego Grzegorz poprowadzili na Szegedyn. Tymczasem szlachta zebraa si w Peszcie i wezwaa na pomoc wojewod siedmiogrodzkiego, Jana Zapolya. Wsplnie z mieszczanami Budapesztu pobia ona i zniosa obozujcy na Polu Rakoskim korpus dziki temu, e Szaleresi wraz z mieszczaoskimi elementami wojska chopskiego przeszed na stron wroga. Wielk ilod jeocw stracono w najokrutniejszy sposb, reszt posano do domu z poobcinanymi uszami i nosami. Dzsie nie powiodo si pod Szegedynem; pocign wic ku Csanadowi, ktry zdoby po rozbiciu wojska szlacheckiego pod wodz Istvana Batorego i biskupa Csaky, a na jeocach, midzy ktrymi znajdowali si rwnie biskup i podskarbi krlewski, Teleki, wzi krwawy odwet za okrucieostwa rakoskie. W Csanadzie ogosi republik, zniesienie szlachty, powszechn rwnod oraz suwerennod ludu, a nastpnie pocign w kierunku Temesvaru, dokd schroni si Batory. Ale podczas gdy zasilony nowym wojskiem pod wodz Antoniego Hosszu oblega t twierdz w cigu 2 miesicy, obydwie kolumny grno-wgierskie pobite zostay w licznych bitwach przez szlacht, a Jan Zapolya ruszy przeciw niemu z wojskiem siedmiogrodzkim. Chopi zostali przez Zapoly napadnici i rozbici, Dzsa schwytany, ywcem upieczony na rozarzonym tronie i zjedzony przez swych wasnych ludzi, ktrym jedynie pod tym warunkiem darowano ycie. Rozproszonych chopw, znw zebranych przez Wawrzyoca i Hosszu, pobito raz
54

Nieszpory sycylijskie masakra Francuzw na Sycylii w r. 1282 (dzwony na nieszpory byy umwionym hasem do rozpoczcia masakry). Red.

61

jeszcze, a kadego, kto wpad w rce wrogw, wbijano na pal lub wieszano. Tysicami wisiay zwoki chopw wzdu ulic lub przy wejciu do spalonych wsi. Podobno okoo 60.000 chopw czciowo polego, czciowo za zostao zmasakrowanych. A szlachta postaraa si o to, by na najbliszym sejmie niewol chopw uznad powtrnie za obowizujce w kraju prawo. Powstanie chopw w marchii windyjskiej", tj. w Karyntii, Krainie i Styrii, ktre wybucho w tym samym mniej wicej czasie, opierao si na sprzysieniu w rodzaju Trzewika Zwizkowego. W tym kraju, wyssanym przez szlacht i urzdnikw cesarskich, spustoszonym przez napady tureckie i trapionym przez gd, sprzysienie owo powstao i wywoao powstanie ju w r. 1503. W roku 1513 zarwno soweoscy jak i niemieccy chopi tych krajw podnieli znowu sztandar wojny o stare prawa", a chocia dali si i tym razem ugaskad, jak rwnie w roku 1514, kiedy to zebrali si jeszcze bardziej masowo, i udao si ich nakonid do rozejcia si przy pomocy wyranej obietnicy cesarza Maksymiliana, e stare prawa zostan przywrcone, to przecie wiosn r. 1515 zemsta zbrojna ustawicznie oszukiwanego ludu wybucha z tym wiksz gwatownoci. Podobnie jak na Wgrzech burzono tu wszdzie zamki i klasztory, a pojman szlacht sdzono i cinano. W Styrii i Karyntii udao si kapitanowi wojsk cesarskich, Dietrichsteinowi, szybko umierzyd powstanie. W Krainie natomiast stumiono je dopiero przez napad na Rain (jesieni 1516 r.) oraz przez niezliczone okrucieostwa, ktre po tym napadzie nastpiy, a ktre stanowiy godne uzupenienie bezeceostw szlachty wgierskiej. atwo pojd, e po szeregu tak stanowczych poraek i po takich masowych okrucieostwach szlachty chopi niemieccy przez duszy czas zachowywali spokj. Mimo to nie ustay cakowicie ani spiski, ani bunty lokalne. Ju w r. 1516 wikszod zbiegych uczestnikw Trzewika Zwizkowego i Biednego Konrada wrcia do Szwabii i nad grny Ren, a w r. 1517 Trzewik Zwizkowy by w Szwarcwaldzie znowu w peni rozwoju. Sam Joss Fritz, ktry cigle jeszcze nosi ze sob na piersiach ukryty stary sztandar Trzewika z 1513 roku, wdrowa znowu po Szwarcwaldzie rozwijajc wyton dziaalnod. Sprzysienie organizowao si na nowo. Jak przed czterema laty, zwoywano znw zgromadzenia na Kniebisie. Ale tajemnica nie zostaa dochowana; wadze dowiedziay si o sprawie i przedsiwziy odpowiednie kroki. Wielu schwytano i
62

stracono; najczynniejsi i najbardziej inteligentni czonkowie musieli uciekad, midzy innymi i Joss Fritz, ktrego i tym razem nie zdoano schwytad, ktry jednak, jak si zdaje, wkrtce potem zmar w Szwajcarii, gdy od tego czasu nie znajdujemy o nim nigdzie adnej wzmianki.

IV W tym samym czasie, gdy w Szwarcwaldzie tumiono czwarte sprzysienie Trzewika Zwizkowego, Luter poda Wittenberdze haso do ruchu, ktry mia wcignd w wir wszystkie stany i wstrzsnd caym paostwem. Tezy turyngskiego augustianina55 podziaay jak uderzenie pioruna w beczk prochu. Krzyujce si wzajemnie w rnorodny sposb denia rycerzy i mieszczan, chopw i plebejuszy, niszego duchowieostwa i dnych samodzielnoci ksit, tajnych sekt mistycznych oraz uczonej i satyryczno-burleskowej opozycji literatw znalazy pocztkowo w tych tezach oglny, wsplny dla wszystkich wyraz i zgrupoway si dokoa nich z niezwyk szybkoci. Ten z dnia na dzieo utworzony sojusz wszystkich elementw opozycyjnych, jakkolwiek krtkie byo jego trwanie, ujawni niespodziewanie olbrzymi potg ruchu i pchn go tym szybciej naprzd. Lecz wanie ten tak szybki rozwj ruchu musia bardzo rycho rozwind tkwice w nim zarodki rozbienoci, musia co najmniej znw rozczyd te elementy wzburzonej masy, ktre z powodu swych warunkw yciowych byy sobie wrcz przeciwstawne musia przywrcid ich normaln, wrog wzgldem siebie postaw. To skupianie si rnorodnej masy opozycyjnej wokoo dwu orodkw przycigania wystpowao ju w pierwszych latach reformacji: szlachta i mieszczanie grupowali si bezwarunkowo wok Lutra; chopi za i plebejusze, jakkolwiek nie widzieli jeszcze w Lutrze bezporedniego wroga, tworzyli jak dawniej odrbn rewolucyjn parti opozycji. Rnica bya tylko ta, e ruch by teraz daleko powszechniejszy i daleko gbszy ni przed Lutrem i dziki temu konieczne stao si ostre zarysowanie si przeciwieostwa i bezporednie wzajemne zwalczanie si obu partii. To bezporednie przeciwieostwo wkrtce wystpio. Luter i Mnzer zwalczali si w pismach i z ambony, wojska za ksit,
55

Tezy turyngskiego augustianina 95 tez napisanych przez Lutra i wywieszonych na wrotach katedry w Wittenberdze. Red.

63

rycerzy i miast, skadajce si w najwikszej czci z luteranw lub przynajmniej z si skaniajcych si ku luteranizmowi, rozbijay oddziay chopw i plebejuszy. Jak dalece rozbiene byy interesy i potrzeby rnych elementw, ktre przyjy reformacj, wykazaa jeszcze przed wojn chopsk przedsiwzita przez szlacht prba przeprowadzenia swych dao przeciw ksitom i klechom. Widzielimy ju wyej, jaka bya pozycja szlachty niemieckiej na pocztku XVI stulecia. Grozia jej utrata niezawisoci na rzecz ksit wieckich i duchownych, ktrych potga rosa coraz bardziej. Zarazem widziaa ona, e jednoczenie z jej upadkiem upada rwnie wadza cesarska i e cesarstwo rozpada si na szereg samodzielnych ksistw. Wasny upadek musia wydawad si szlachcie jednoznaczny z upadkiem Niemcw jako narodu. Przy tym szlachta, a gwnie szlachta bezporednio podlegajca cesarzowi, bya tym stanem, ktry zarwno ze wzgldu na powoanie wojskowe, jak i na swe stanowisko wzgldem ksit by gwnym przedstawicielem cesarstwa i wadzy cesarskiej. Szlachta bya najbardziej narodowo usposobionym stanem, a im potniejsza bya wadza cesarska, im sabsi i mniej liczni byli ksita, im bardziej Niemcy byy zjednoczone, tym stan ten by silniejszy. Std powszechne niezadowolenie rycerstwa z aosnego stanu politycznego Niemiec, z niemocy cesarstwa na zewntrz, ktra rosa w miar tego, jak dom cesarski na drodze dziedziczenia wcza do cesarstwa jedn prowincj po drugiej; std niezadowolenie z intryg obcych mocarstw wewntrz Niemiec i z knowao ksit niemieckich za granic przeciw wadzy cesarskiej. Postulaty szlachty musiay si zatem strecid przede wszystkim w daniu reformy cesarstwa, ktrej ofiar mieli pad ksita i wysze duchowieostwo. Sformuowania tych dao podj si teoretyczny przedstawiciel szlachty niemieckiej, Ulryh von Hutten, wsplnie z Franciszkiem von Sickingen, jej przedstawicielem wojskowym i politycznym. Wysunity w imieniu szlachty program cesarstwa Hutten uj bardzo radykalnie i sformuowa bardzo stanowczo. Chodzio, ni mniej ni wicej, tylko o usunicie wszystkich ksit, o sekularyzacj wszystkich ksistw i dbr duchownych i o wprowadzenie demokracji szlacheckiej z monarch na czele mniej wicej takiej, jaka istniaa za najlepszych dni dawnej Rzeczypospolitej Polskiej. Przez wprowadzenie panowania szlachty, klasy przede wszystkim wojskowej, przez usunicie ksit, reprezentantw rozdrobnienia Niemiec, przez zniszczenie
64

potgi klechw i wyrwanie Niemiec spod duchownej wadzy Rzymu Hutten i Sickingen chcieli przywrcid paostwu jednod, wolnod i potg. Oparta na poddaostwie chopw demokracja szlachecka, jaka istniaa w Polsce, a w nieco zmodyfikowanej postaci w pierwszych stuleciach rwnie w paostwach zawojowanych przez Germanw to jeden z najprymitywniejszych ustrojw spoecznych, ktry rozwijajc si dalej cakiem normalnie przeksztaca si w bardziej rozwinit hierarchi feudaln, ktra stanowi ju znacznie wyszy szczebel rozwoju. Ta czysta demokracja szlachecka bya wic w XVI wieku ju. niemoliwa. Bya niemoliwa ju chodby dlatego, e istniay w Niemczech liczne i potne miasta. Z drugiej jednak strony niemoliwy by rwnie w sojusz drobnej szlachty z miastami, ktry w Anglii dokona przemiany monarchii feudalno-stanowej w mieszczaosko-konstytucyjn. W Niemczech stara szlachta zachowaa si, w Anglii wojny R56 wytpiy j zostawiajc przy yciu tylko 28 rodzin; zastpia j nowa szlachta pochodzenia mieszczaoskiego i o dnociach mieszczaoskich. W Niemczech istniao wci poddaostwo i szlachta czerpaa swe dochody ze rde feudalnych; w Anglii poddaostwo-byo prawie zupenie zniesione, a szlachcic sta si zwyczajnym buruazyjnym wacicielem ziemskim z buruazyjnym rdem dochodu: rent gruntow. Wreszcie centralizm monarchii absolutnej, ktry istnia we Francji od czasw Ludwika XI dziki przeciwieostwu midzy szlacht a mieszczaostwem i rozwija si dalej, ju dlatego by niemoliwy w Niemczech, e tu warunki dla centralizacji narodowej w ogle nie istniay lub istniay w nierozwinitym stanie. W tych warunkach, im bardziej zabiera si Hutten do praktycznego przeprowadzenia swego ideau, tym wicej musia czynid ustpstw i tym bardziej nieokrelonymi musiay si stawad zarysy jego reformy paostwowej. Sama szlachta nie bya dod silna, by przeprowadzid to przedsiwzicie; dowodem tego bya jej wzrastajca sabod wobec ksit. Potrzebni byli sojusznicy, a mogy nimi byd jedynie miasta, chopi i wpywowi teoretycy ruchu reformacyjnego. Lecz miasta dod dobrze znay szlacht, by jej nie ufad i odrzucid wszelki z ni sojusz. Chopi widzieli susznie w wyzyskujcej ich i krzywdzcej szlachcie najgorszego wroga. A teoretycy trzymali albo z mieszczanami, albo z ksitami, albo te z chopami. Istotnie, c
56

Wojna Biaej i Czerwonej Ry wojna domowa w Anglii (1455 1485) midzy dynasti Lankastersk (ktra w herbie miaa czerwon r) i Yorksk (w herbie biaa ra). Dynastia Lankastersk reprezentowaa pnocno-zachodni, feudaln czd Anglii, dynastia Yorkska za czd poudniowo-wschodni, handlow i przemysow. Red.

65

pozytywnego moga szlachta obiecad mieszczanom i chopom w reformie paostwowej, ktrej gwnym celem byo wy dwignicie szlachty? W takich warunkach Huttenowi nie pozostawao nic innego, jak mao albo zupenie nie wspominad w swych pismach propagandowych o przyszym wzajemnym stosunku szlachty, miast i chopw, wszystko zo zwalad na ksit i klechw oraz na zalenod od Rzymu, a mieszczanom dowodzid, e ich wasny interes nakazuje .zajd im w nadchodzcej walce midzy ksitami a szlacht przynajmniej neutralne stanowisko. O zniesieniu poddaostwa i ciarw ponoszonych przez chopa na rzecz szlachty nie ma u Huttena nigdzie mowy. Stanowisko szlachty niemieckiej wzgldem chopw byo wwczas zupenie takie samo, jak stanowisko szlachty polskiej wzgldem chopw podczas powstao w latach 18301846. Jak we wspczesnych powstaniach polskich, tak i wwczas w Niemczech powodzenie ruchu byo moliwe tylko jako skutek sojuszu wszystkich partii opozycyjnych, zwaszcza szlachty z chopami. Ale wanie ten sojusz by w obu wypadkach niemoliwy. Ani szlachta nie znalaza si w warunkach, ktre by zmuszay j do zrzeczenia si swych przywilejw politycznych i praw feudalnych w stosunku do chopw, ani rewolucyjni chopi nie mogli dla nieokrelonych i oglnikowych widokw na przyszod pjd na sojusz ze szlacht, tj. stanem, ktry ich wanie najbardziej uciska. Jak w Polsce w r. 1830, tak w Niemczech w r. 1522 szlachta nie moga ju sobie pozyskad chopw. Tylko zupene zniesienie poddaostwa i paoszczyzny, tylko zrzeczenie si wszelkich przywilejw szlacheckich mogoby zjednoczyd lud wiejski ze szlacht; ale szlachta, jak kady stan uprzywilejowany, nie miaa najmniejszej ochoty zrzec si dobrowolnie swych przywilejw, swego wyjtkowego stanowiska i wikszej czci rde swoich dochodw. Kiedy wic przyszo do walki z ksitami, szlachta znalaza si ostatecznie w osamotnieniu. Mona byo przewidzied z gry, e ksita, ktrzy ju od dwu wiekw bezustannie rozszerzali sw wadz kosztem szlachty, i tym razem bez trudu j pokonaj. Sam przebieg walki jest znany. Hutten i Sickingen, ktry ju zosta uznany za przywdc politycznego i wojskowego szlachty rodkowo-niemieckiej, doprowadzili w Landau w r. 1522 do zawarcia na 6 lat zwizku szlachty reoskiej, szwabskiej i frankooskiej rzekomo w celu samoobrony. Sickingen zebra wojsko,
66

po czci wasnym kosztem, po czci za wsplnie z okolicznymi rycerzami, zorganizowa werbunek i zacigi we Frankonii, nad dolnym Renem, w Niderlandach i w Westfalii, a we wrzeniu r. 1522 rozpocz kroki nieprzyjacielskie wypowiadajc walk elektorowi57, arcybiskupowi Trewiru. Ale podczas gdy sta on pod Trewirem, szybkie wystpienie ksit odcio go od nadcigajcych posikw; landgraf heski i elektor Palatynatu pospieszyli trewirczykom z odsiecz i Sickingen musia schronid sig do swego zamku Landstuhl. Mimo wszystkich zabiegw Huttena i jego przyjaci szlachta zwizkowa, zastraszona skoncentrowan i szybk akcj ksit, pozostawia Sickingena jego losowi. On sam miertelnie ranny podda si w Landstuhl i zaraz potem umar. Hutten musia zbiec do Szwajcarii i zmar w par miesicy pniej na wyspie Ufnau na Jeziorze Zurychskim. Wraz z t porak i mierci obu wodzw zaamaa si sia szlachty jako stanu niezalenego od ksit. Od tego czasu szlachta wystpuje tylko w subie i pod wodz ksit. Wojna chopska, ktra wybucha zaraz potem, zmusia j jeszcze bardziej do oddania si porednio lub bezporednio pod opiek ksit i dowioda jednoczenie, e szlachta niemiecka wolaa pod wadz ksit wyzyskiwad nadal chopw, ni obalid ksit i klechw w otwartym sojuszu z wyzwolonymi chopami.

V
Od chwili kiedy wypowiedzenie przez Lutra wojny hierarchii katolickiej wprawio w ruch wszystkie elementy opozycyjne Niemiec, nie byo roku, w ktrym by chopi nie wystpowali znowu ze swoimi daniami. Od r. 1518 do 1523 w Szwarcwaldzie i grnej Szwabii nastpowao jedno powstanie lokalne za drugim. Od wiosny r. 1524 powstania te przybray charakter systematyczny. W kwietniu tego roku chopi opactwa Marchthal odmwili paoszczyzny i powinnoci; w maju chopi klasztoru w. Baeja odmwili powinnoci poddaoczych; w czerwcu chopi w Steinheim pod Memmingen owiadczyli, e przestaj pacid dziesicin i wszelkie daniny; w lipcu i sierpniu powstali chopi w Thugau, lecz uspokojono ich, po czci przez porednictwo mieszkaocw Zurychu, po czci przez
57

Elektor (ac. wyborca) dawny tytu niektrych niemieckich ksit, majcych prawo obierania cesarza. Red.

67

brutalne postpowanie Zwizku Szwajcarskiego, ktry wielu z nich kaza stracid. Wreszcie w landgrafstwie Stiihlingen wybucho zdecydowane powstanie, ktre mona uwaad za bezporedni pocztek wojny chopskiej. Chopi ze Sthlingen odmwili nagle wiadczeo na rzecz landgrafa, poczyli si w wielkie gromady i pod wodz Hansa Mullera z Bulgenbach pocignli 24 padziernika 1524 r. do Waldshut. Tutaj, wesp z mieszczanami, zaoyli bractwo ewangelickie. Mieszczanie przystpili do zwizku tym chtniej, e wanie wtedy mieli zatarg z rzdem przednio-austriackim z powodu przeladowania na tle religijnym ich kaznodziei, Baltazara Hubmaiera, przyjaciela i ucznia Tomasza Mnzera. Ustanowiono przeto podatek zwizkowy w wysokoci trzech grajcarw tygodniowo, co byo olbrzymi sum przy wczesnej wartoci pienidza, rozesano emisariuszy do Alzacji, nad Mozel, nad cay grny Ren i do Frankonii, by wszdzie wcignd chopw do zwizku, a jako cel zwizku ogoszono zniesienie wadzy feudalnej, zburzenie wszystkich zamkw i klasztorw oraz usunicie wszelkich panw z wyjtkiem cesarza. Sztandarem zwizkowym bya trjbarwna chorgiew niemiecka. Powstanie szerzyo si szybko w caej dzisiejszej grnej Badenii. Paniczny strach ogarn szlacht grnej Szwabii, ktrej wszystkie niemal siy wojskowe zajte byy we Woszech, w wojnie przeciw Franciszkowi I, krlowi francuskiemu. Nie pozostawao jej nic innego, jak przecignd spraw za pomoc ukadw, a tymczasem zbierad pienidze i werbowad onierzy, pki nie bdzie na tyle silna, by ogniem i mieczem, grabie i mordem" ukarad chopw za ich zuchwalstwo. Odtd rozpoczyna si ta systematyczna zdrada, to konsekwentne wiaroomstwo i przewrotnod, ktrymi szlachta i ksita odznaczali si przez cay czas wojny chopskiej i ktre byy ich najsilniejsz broni w walce przeciw zdecentralizowanym i trudno organizujcym si chopom. Zwizek szwabski, ktry obejmowa ksit, szlacht i miasta cesarskie Niemiec poudniowozachodnich, prbowa poredniczyd, nie zapewniajc jednak chopom pozytywnych ustpstw. Chopi nie uspokoili si. W okresie od 30 wrzenia do poowy padziernika Hans Muller z Bulgenbach przeszed Szwarcwald a do Urach i Furtwangen, podnis liczebnod swego oddziau do 3.500 ludzi i zaj z nimi pozycj pod Ewatingen (niedaleko od Sthlingen). Szlachta miaa do rozporzdzenia nie wicej ni 1.700 ludzi, a i ci byli rozproszeni. Bya tedy
68

zmuszona pjd na zawieszenie broni, ktre doszo do skutku w obozie w Ewatingen. Chopom przyobiecano zawarcie ukadu polubownego, albo bezporednio midzy stronami, albo za porednictwem rozjemcw oraz rozpatrzenie skarg przez sd krajowy w Stockach. Zarwno wojska szlacheckie jak i chopi rozeszli si. Chopi uzgodnili midzy sob 16 artykuw, ktrych uznania miano dad od sdu w Stockach. Byy one bardzo umiarkowane. dali zniesienia prawa polowania, paoszczyzny, krzywdzcych podatkw i w ogle przywilejw paoskich, ochrony przeciw samowolnemu wizieniu, przeciw stronniczym sdom i samowolnym wyrokom ponadto nic nie dano. Szlachta natomiast zaraz po powrocie chopw do domw domagaa si od nich wykonywania wszelkich spornych powinnoci, a do rozstrzygnicia sprawy przez sd. Chopi oczywicie odmwili i odesali panw do sdu. Walka wybucha na nowo; chopi zebrali si znowu w gromady, a panowie i ksita cigali swe wojska. Tym razem ruch rozszerzy si jeszcze bardziej, sign poza Breisgau i daleko w gb Wirtembergii. Wojska pod wodz Jerzego Truchsessa z Waldburga, tego Alby58 wojny chopskiej, obserwoway ruch, napaday na poszczeglne oddziay, nie odwaay si jednak zaatakowad gwnych si. Jerzy Truchsess pertraktowa z przywdcami chopw i doprowadzi tu i wdzie do zawarcia umowy. W koocu grudnia rozpocza si rozprawa przed sdem krajowym w. Stockach. Chopi zaprotestowali przeciwko wycznie szlacheckiemu skadowi sdu. W odpowiedzi odczytano im cesarski dekret nominacyjny. Rozprawy przewlekay si, a tymczasem szlachta, ksita i szwabskie wadze zwizkowe zbroiy si. Arcyksi Ferdynand, ktry, poza dzi jeszcze austriackimi ziemiami dziedzicznymi, wada take Wirtembergi, badeoskim Szwarcwaldem i poudniow Alzacj, nakaza wystpid przeciw zbuntowanym chopom jak najsurowiej. Naley chwytad ich, torturowad i zabijad bez litoci, niszczyd, jak si da, palid i pustoszyd ich mienie, a ony ich i dzieci wygnad z kraju. Widzimy, jak panowie i ksita przestrzegali zawieszenia broni i co rozumieli przez dobrowolne porednictwo i rozpatrzenie skarg. Arcyksi Ferdynand, ktremu
58

Alba dowdca wojsk hiszpaoskich, ktry w r. 1567 krwawo, za pomoc najdzikszego terroru tumi powstanie w Belgii i Holandii (Niderlandy). Red.

69

dom Welserw w Augsburgu poyczy pienidzy, zbroi si na gwat; zwizek szwabski nakaza dostarczenie w trzech terminach kontyngentu pienidzy i wojska. Dotychczasowe powstania przypadaj na czas piciomiesicznej obecnoci Tomasza Mnzera w Oberlandzie. Nie ma wprawdzie bezporednich dowodw jego wpywu na wybuch i przebieg ruchu, ale porednio wpyw ten zosta stwierdzony w caej peni. Bardziej zdecydowani rewolucjonici spord chopw s po wikszej czci jego uczniami i zwolennikami jego idei. Wszyscy wspczeni przypisywali mu uoenie dwunastu artykuw tudzie listu z artykuami chopw oberlandzkich, chocia autorem, przynajmniej tych pierwszych, nie by on na pewno. Jeszcze podczas swej podry powrotnej do Turyngii wystpi on ze zdecydowanie rewolucyjnym pismem do zbuntowanych chopw. Jednoczenie ksi Ulryk, wygnany w roku 1519 z Wirtembergii, intrygowa, by korzystajc z pomocy chopw wejd znowu w posiadanie swych ziem. Faktem jest, e od czasu swego wygnania stara si on wyzyskad na sw korzyd parti rewolucyjn i stale j popiera. Imi jego byo wpltane do wikszoci zamieszek lokalnych, ktre miay miejsce midzy r. 1520 i 1524 w Szwarcwaldzie i Wirtembergii, a teraz przygotowywa si wprost do najazdu na Wirtembergi ze swego zamku Hohentwiel. Jednake chopi tylko posugiwali si nim; wpywu na nich nie mia nigdy adnego, a jeszcze mniej cieszy si ich zaufaniem. Tak przesza zima, a adna z obydwu stron nie uczynia bardziej stanowczego kroku. Panowie ksita poukrywali si, powstanie chopskie rozszerzao si. W styczniu r. 1525 cay kraj midzy Dunajem, Renem i Lechem znajdowa si w stanie silnego wrzenia, a w lutym wybucha burza. Podczas gdy Gromada Szwarcwaldzko-Hegauska, pod wodz Hansa Mullera z Bulgenbach, spiskowaa z Ulrykiem wirtemberskim i czciowo uczestniczya w jego nieudanej wyprawie na Stuttgart (luty i marzec 1525 r.), wybucho dnia 9 lutego powstanie chopskie w Ried, powyej Ulm. Powstaocy zeszli si w osonitym bagnami obozie koo Baltringen, wywiesili czerwony sztandar i uformowali pod wodz Ulryka Schmida Gromad Baltringeosh, liczc 10 12 tysicy ludzi.
70

Dnia 25 lutego zebraa si nad rzek Schusser Gromada Oberallgauska w sile 7.000 ludzi na wied o tym, e nadcigaj wojska przeciw niezadowolonym, ktrzy zjawili si rwnie tutaj. Kempteoczycy, ktrzy przez ca zim prowadzili spr ze swym arcybiskupem, zebrali si 26 i przyczyli si do nich. Miasta Memmingen i Kaufbeuren przystpiy do ruchu pod pewnymi warunkami: ju tutaj przejawio si dwuznaczne stanowisko miast w tej walce. Sidmego marca przyjto w Memmingen dwanacie artykuw memmingeoskich w imieniu wszystkich chopw z Oberallgau. Na wezwanie Allgauczykw utworzya si nad Jeziorem Bodeoskim pod wodz Eitla Hansa Gromada Jeziora. I ta gromada rosa szybko w siy. Gwna jej kwatera znajdowaa si w Bermatingen. Powstali rwnie chopi w dolnym Allgau, w okolicy Ochsenhausen i Schellenberg w posiadociach Truchsessa, Zeil i Waldenburg, i to ju w pierwszych dniach marca. Ta Gromada Dolno-Allgauska obozowaa w liczbie 7000 ludzi pod Wurzach. Cztery te oddziay przyjy wszystkie artykuy memmingeoskie, ktre byy zreszt jeszcze bardziej umiarkowane od hegauskich i rwnie wykazyway dziwny brak stanowczoci w punktach dotyczcych zachowania si oddziaw zbrojnych wobec szlachty i rzdw. Stanowczod tam gdzie j spotykamy zjawia si dopiero w toku wojny, kiedy chopi dowiadczyli na sobie sposobw postpowania swych wrogw. Rwnoczenie z tymi gromadami uformowaa si szsta nad Dunajem. Z caej okolicy od Ulm do Donauworth, z dolin Mer, Roth i Biber chopi cigali do Leipheimu i rozoyli si tu obozem. Z 15 miejscowoci przybyli wszyscy zdolni do noszenia broni mczyni, ze 117 nadeszy posiki. Przywdc Gromady Leipheimskiej by Ulryk Schoen, jej kaznodziej Jakub Wehe, proboszcz z Leipheim. W ten sposb w pocztkach marca w szeciu obozach stao pod broni okoo 3040 tysicy powstaocw, chopw grno-szwabskich. Skad tych zbrojnych gromad chopskich by nader mieszany. Rewolucyjna partia Mnzera bya wszdzie w mniejszoci. Mimo to stanowia ona wszdzie jdro i dusz obozw chopskich. Masy chopskie byy zawsze gotowe wchodzid w ukady z panami,
71

skoro tylko zapewniano im ustpstwa, ktre chciay wymc sw gron postaw. Poza tym w miar przecigania si kampanii i zbliania si wojsk ksicych wojna im brzyda, a ci spomidzy chopw, ktrzy mieli jeszcze co do stracenia, wracali przewanie do domw. Przy tym do gromad przycza si masowo bezdomny lumpenproletariat, ktry utrudnia dyscyplin, demoralizowa chopw i czsto rwnie to ucieka, to wraca. Ju to jedno tumaczy, dlaczego gromady chopskie pocztkowo wszdzie byy w defensywie, demoralizoway si w yciu obozowym i pominwszy nawet niedocignicia taktyczne oraz to, e rzadko zdarzali si zdolni przywdcy nie mogy si bynajmniej mierzyd z wojskami ksicymi. Jeszcze w czasie organizowania si gromad ksi Ulryk ze zwerbowanymi wojskami i pewn liczb chopw z Hegau wtargn z Hohentwiel do Wirtembergii. Gdyby chopi wyruszyli teraz z drugiej strony przeciw wojskom Truchsessa z Waldburga, to zwizek szwabski byby zgubiony. Ale wobec czysto obronnej postawy gromad udao si rycho Truchsessowi zawrzed zawieszenie broni z Baltringeoczykami, Allgauczykami i chopami znad jeziora, rozpoczd ukady i wyznaczyd termin zaatwienia sprawy na pit niedziel wielkiego postu (2 kwietnia). W tym czasie mg on wystpid przeciw ksiciu Ulrykowi, zajd Stuttgart i zmusid go ju 17 marca do opuszczenia Wirtembergii. Potem zwrci si przeciwko chopom; ale we wasnym jego wojsku landsknechci zbuntowali si i odmwili wyruszenia przeciw nim. Truchsessowi udao si umierzyd buntownikw, po czym pomaszerowa do Ulm, dokd cigay nowe posiki. Koo Kirchheimu pod Teck pozostawi obz obserwacyjny. Zwizek szwabski, ktry mia wreszcie wolne rce i zebra pierwsze swoje kontyngenty, zrzuci teraz mask i oznajmi, e zdecydowany jest odeprzed broni i pomoc bosk to, co chopi samowolnie poczynaj". Chopi tymczasem przestrzegali cile zawieszenia broni. Ustalili swe dania na rokowania kwietniowe, synne dwanacie artykuw. Domagali si wybieralnoci i odwoalnoci duchownych przez gminy, zniesienia maej dziesiciny, a obracania wielkiej, po potrceniu pensji proboszczw, na cele publiczne. dali zniesienia poddaostwa, zniesienia prawa rybowstwa i polowania, opat w wypadku mierci, ograniczenia nadmiernych powinnoci paoszczynianych, podatkw i danin, przywrcenia gminom i poszczeglnym jednostkom
72

zabranych im przemoc lasw, pastwisk i przywilejw, wreszcie usunicia samowoli z sdw i administracji. Jak widzimy, partia umiarkowana, ugodowa, miaa jeszcze przewaajcy wpyw wrd gromad chopskich. Partia rewolucyjna ogosia ju przedtem swj List z artykuami" programowymi. Ten list otwarty do wszystkich chopw wzywa ich, by przystpili do chrzecijaoskiego zjednoczenia i bractwa" w celu usunicia wszystkich ciarw czy to drog pokojow, co nie zdaje si byd moliwe", czy te si, i grozi wszystkim opornym kltw wieck", tj. postawieniem poza nawiasem spoeczeostwa i wykluczeniem od wszelkich stosunkw z czonkami zwizku. Na wszystkie zamki, klasztory i fundacje kocielne ma rwnie byd rzucona kltwa wiecka, chyba e zarwno szlachta jak ksia i mnisi opuszcz je dobrowolnie, przenios si do zwykych domw jak inni ludzie i przycz do zjednoczenia chrzecijaoskiego. W tym radykalnym manifecie, ktry najwidoczniej uoony zosta przed powstaniem wiosennym roku 1525, idzie wic przede wszystkim o rewolucj, o zupene pokonanie panujcych jeszcze klas, a kltwa wiecka" wskazuje tylko ciemizcw i zdrajcw, ktrych naley zgadzid, zamki, ktre naley spalid, klasztory i fundacje, ktre naley skonfiskowad i ktrych skarby maj byd spienione. Zanim jednak chopi zdyli przedstawid swoje dwanacie artykuw sdowi rozjemczemu, dosza ich wied o zamaniu umowy przez zwizek szwabski i o zblianiu si wojska. Natychmiast podjli odpowiednie kroki. W Geisbeuren odbyo si walne zgromadzenie Allgauczykw, Baltringeoczykw i chopw znad jeziora. Wszystkie cztery gromady zmieszano i utworzono z nich cztery nowe kolumny; uchwalono konfiskat dbr duchownych, sprzeda ich klejnotw na rzecz kasy wojennej i spalenie zamkw. W ten sposb obok oficjalnych dwunastu artykuw regu postpowania wojennego sta si List z artykuami", a pita niedziela wielkiego postu, na ktr wyznaczone byo zawarcie pokoju, staa si pocztkiem powszechnego powstania. Rosnce wszdzie wzburzenie, cige lokalne konflikty chopw ze szlacht, wied o stale od szeciu miesicy wzmagajcej si rewolcie w Szwarcwaldzie i jej rozszerzaniu si a do Dunaju i Lechu wszystko to, oczywicie, tumaczy w sposb dostateczny szybkie nastpowanie po sobie powstao chopskich w dwu trzecich Niemiec. e natomiast na czele ruchu stali ludzie, ktrzy go
73

zorganizowali przez anabaptystycznych i innych emisariuszw, tego dowodzi fakt jedno-czesnoci wszystkich poszczeglnych powstao. W drugiej poowie marca wybuchy ju zamieszki chopw w Wirtembergii, nad dolnym Neckarem, w Odenwaldzie, w dolnej i rodkowej Frankonii; ale ju przedtem podawano wszdzie dzieo drugiego kwietnia, pit niedziel wielkiego postu, jako dzieo powszechnego wybuchu; decydujce uderzenie i powstanie masowe przypado wszdzie na pierwszy tydzieo kwietnia. Tak samo Allgauczycy, Hegauczycy i chopi znad jeziora kazali w dniu 1 kwietnia bid w dzwony na alarm oraz zwoali wszdzie zgromadzenia masowe, wzywajc do obozu wszystkich zdatnych do noszenia broni mczyzn i rozpoczynajc jednoczenie z Baltringeoczykami kroki nieprzyjacielskie przeciwko zamkom i klasztorom. We Frankonii, gdzie ruch grupowa si wokoo szeciu orodkw, powstanie wybucho wszdzie w pierwszych dniach kwietnia. Pod Nordlingen utworzyy si w tym czasie dwa obozy chopskie, z ktrych pomoc partia rewolucyjna w miecie, z Antonim Fornerem na czele, wzia gr i uzyskaa to, e mianowano Fornera burmistrzem oraz e miasto przyczyo si do chopw. W okrgu Anspach chopi powstali wszdzie pomidzy 1 a 7 kwietnia, std za powstanie rozszerzyo si a po Bawari. W okrgu Rothenburg chopi stali ju od 22 marca pod broni; w miecie Rothenburgu drobnomieszczanie i plebejusze pod wodz Stefana von Menzingen obalili w dniu 27 kwietnia wadz patrycjuszw; ale poniewa wiadczenia chopskie byy tutaj gwnym rdem dochodw miejskich, wic i nowy rzd zajmowa wobec chopw bardzo chwiejne i dwuznaczne stanowisko. Na obszarze podlegym kapitule wurzburskiej wybucha w pocztku kwietnia oglna rewolta chopw i maych miast, a w biskupstwie bamberskim powszechne powstanie zmusio w cigu piciu dni biskupa do ustpstw. Wreszcie na pnocy, nad granic turyngsk, powsta silny bildhauseoski obz chopski. W Odenwaldzie, gdzie na czele partii rewolucyjnej stali Wendel Hipler, szlachcic i byy kanclerz hrabiego von Hohenlohe, oraz Jerzy Metzler, szynkarz z Ballenbergu pod Krautheim, burza wybucha ju 26 marca. Chopi cignli ze wszystkich stron do rzeki Tauber. Do nich przyczyo si te 2000 ludzi z obozu pod Rothenburgiem. Jerzy Metzler obj dowdztwo i w dniu 4 kwietnia, po przybyciu wszystkich posikw, pomaszerowa na klasztor Schonthal nad rzek
74

Jaxt, gdzie przyczyli si doo chopi z doliny Neckaru. Ci ostatni, pod wodz Kuby Rohrbacha, karczmarza z Bckingen, koo Heilbronn, ogosili w pit niedziel wielkiego postu powstanie we Flein, Sontheim itd., gdy jednoczenie Wendel Hipler z oddziaem sprzysionych napad niespodziewanie na Ohringen i wcign do powstania okolicznych chopw. W Schonthalu obie kolumny chopskie poczone w jedn Jasn Gromad przyjy dwanacie artykuw i organizoway napady na zamki i klasztory. Jasna Gromada skadaa si z 8000 ludzi, miaa armaty i 3000 rusznic. Florian Geyer, rycerz frankooski, te si przyczy do niej i utworzy Czarn Druyn, oddzia wyborowy, rekrutujcy si gwnie z rothenburskiego i ohringeoskiego pospolitego ruszenia. Namiestnik wirtemberski w Neckarsulm, hrabia Ludwik von Helfenstein, pierwszy rozpocz kroki wojenne. Wszystkich chopw, ktrzy wpadli mu w rce, kaza bez ceregieli pozabijad. Jasna Gromada wyruszya przeciwko niemu. Te rzezie, jak rwnie otrzymana wanie wiadomod o porace Gromady Leipheimskiej, o straceniu Jakuba Wehe i okrucieostwach Truchsessa, rozjtrzyy chopw. Helfenstein, ktry schroni si do Weinsberga, zosta tam zaatakowany. Florian Geyer zdoby szturmem zamek, a po duszej walce i miasto, hrabiego za Ludwika wraz z licznymi rycerzami wzito do niewoli. Nazajutrz, 17 kwietnia, Kuba Rohrbach wraz z najbardziej zdecydowanymi ludmi z oddziau odby sd nad winiami i kaza czternastu spomidzy nich, z Helfensteinem na czele, przepdzid przez wcznie najsromotniejsza mierd, na jak mona ich byo skazad. Wzicie Weinsberga i terrorystyczna zemsta Kuby na Helfensteinie nie omieszkay wywrzed wpywu na szlacht. Hrabiowie von Lowenstein przystpili do zwizku chopskiego, hrabiowie von Hohenlohe, ktrzy ju przedtem przystpili, ale dotd nie okazali adnej pomocy, przysali niezwocznie dane dziaa i proch. Przywdcy zaczli si naradzad, czy nie naleaoby obrad wodzem Gotza von Berlichingen; albowiem mgby on przycignd do nich szlacht". Wniosek znalaz poparcie; ale Florian Geyer, ktry w takim usposobieniu chopw i przywdcw widzia pocztki reakcji, odczy si wtedy ze sw Czarn Druyn od gromady i na wasn rk rozpocz marsz najpierw przez okolice Neckaru, potem Wurzburga, burzc wszdzie zamki i gniazda klechw.

75

Reszta gromady wyruszya naprzd na Heilbronn. W tym potnym wolnym miecie istniaa, jak prawie wszdzie, mieszczaoska i rewolucyjna opozycja przeciw patrycjatowi. Ta ostatnia, w tajnym porozumieniu z chopami, ju 17 kwietnia podczas zamieszek otworzya bramy Jerzemu Metzlerowi i Kubie Rohrbachowi. Przywdcy chopscy wraz ze swymi ludmi zawadnli miastem, ktre przyjte zostao do bractwa, dostarczyo 1200 guldenw i wystawio niewielki oddzia ochotnikw. Jedynie na duchowieostwo i na posiadoci rycerzy zakonu niemieckiego naoono kontrybucj. Dwudziestego drugiego chopi opucili znowu miasto pozostawiajc w nim ma zaog. Heilbronn stad si mia punktem centralnym dla gromad, ktre rzeczywicie posyay tam delegatw, aby radzid o wsplnej akcji i wsplnych daniach chopstwa. Ale opozycja mieszczaoska i zjednoczony z ni od czasu wkroczenia chopw patrycjat wziy znowu gr w miecie, nie dopuszczay do podjcia jakichkolwiek energicznych krokw i czekay tylko na zblienie si wojsk ksicych, by ostatecznie zdradzie chopw. Chopi pocignli na Odenwald. Dnia 24 kwietnia Gotz von Berlichingen, ktry przed kilkoma dniami ofiarowywa swe usugi naprzd elektorowi Palatynatu, potem chopom, potem znw elektorowi, musia wstpid do bractwa ewangelickiego i przyjd gwne dowdztwo nad Jasn wiat Gromad (w przeciwieostwie do Czarnej Druyny Floriana Geyera). By on wszake jednoczenie jeocem chopw, ktrzy go pilnowali z nieufnoci, krpujc go rad przyboczn zoon z dowdcw, bez ktrych nie mg nic przedsiwzid. Gotz i Metzler podyli teraz z rzesz chopw przez Buchen do Amorbach, gdzie pozostawali od 30 kwietnia do 5 maja i wzniecili powstanie w caym okrgu mogunckim. Szlacht zmuszono wszdzie do przyczenia si i w ten sposb jej zamki zostay oszczdzone; tylko klasztory palono i rabowano. Gromada zaczynaa si w sposb widoczny demoralizowad; najenergiczniejsi ludzie odeszli razem z Florianem Geyerem lub Kub Rohrbachem, bo i ten odczy si po wziciu Heilbronnu, widocznie dlatego, e on, ktry sdzi hrabiego von Helfenstein, nie mg pozostawad nadal w gromadzie, ktra szukaa ukadw ze szlacht. To uporczywe denie do porozumienia ze szlacht byo ju samo przez si oznak demoralizacji. Wkrtce potem Wendel Hipler zaproponowa zupenie suszn reorganizacj oddziau: naley przyjmowad landsknechtw, ktrzy
76

ofiarowuj codziennie swe usugi i nie odnawiad jak dotd gromady co miesic przez zacig nowych i rozpuszczanie starych kontyngentw, lecz zatrzymywad znajdujcych si pod broni i do pewnego stopnia wydwiczonych ludzi. Ale zgromadzenie gmin odrzucio obydwa wnioski. Chopom przewrcio si ju w gowie: patrzyli na ca t wojn jak na wypraw po upy, wobec czego konkurencja landsknechtw nie moga im si umiechad i chcieli mied monod powrotu do domu, skoro tylko napeni sobie kieszenie. W Amorbach doszo nawet do tego, e rajca heilbrooski, Hans Berlin, otrzyma zgod przywdcw i doradcw gromady na Deklaracj dwunastu artykuw, dokument, w ktrym stpiono ju ostatecznie ostrza dwunastu artykuw i w usta chopw woono pokorne, bagalne sowa. Tym razem jednak chopi uznali, e przebrano miar; odrzucili z wielkim haasem deklaracj i trwali przy pierwotnych artykuach. Tymczasem w biskupstwie wurzburskim nastpi decydujcy zwrot. Biskup, ktry w czasie pierwszego powstania chopskiego, w pocztkach kwietnia, schroni si do warownego Frauenbergu pod Wurzbur-giem i na wszystkie strony zwraca si bezskutecznie z pisemnymi probami o pomoc, zmuszony zosta wreszcie do chwilowych ustpstw. Dnia 2 maja otwarto sejm krajowy, na ktrym reprezentowani byli rwnie chopi. Ale zanim jeszcze mona byo osignd jakikolwiek rezultat, przejto listy wiadczce o zdradzieckich knowaniach biskupa. Sejm rozwiza si natychmiast i rozpoczy si nieprzyjacielskie kroki midzy zbuntowanymi miastami i chopami a siami zbrojnymi biskupa. Sam biskup umkn 5 maja do Heidelbergu. Ju nastpnego dnia przyby do Wurzburga Florian Geyer z Czarn Druyn, a z nim Gromada Tauberska z Frankonii, skadajca si z chopw mergentheimskich, rothenburskich i ansbachskich. Dnia 7 maja przyby rwnie Gotz von Berlichingen z Jasn wiat Gromad i rozpoczo si oblenie Frauenbergu. W okrgu limpurskim i w okolicach Ellwangen i Hall uformowaa si ju przy koocu marca i na pocztku kwietnia inna gromada, Gaildorfska, czyli Jasna Pospolita Gromada. Wystpia ona bardzo gwatownie, wywoaa powstanie w caej okolicy, pucia z dymem wiele klasztorw i zamkw, midzy innymi zamek Hohenstaufen, zmusia wszystkich chopw do przyczenia si, a wszystkich szlachcicw, nawet podczaszych limpurskich, do wstpienia do bractwa chrzecijaoskiego. Na pocztku maja wtargna do Wirtembergii, zmuszono j
77

jednak do odwrotu. Wwczas, tak samo jak w r. 1848, partykularyzm drobnych paostewek niemieckich nie dopuszcza do tego, by rewolucjonici z rnych terytoriw paostwowych mogli dziaad wsplnie. Ruch gaildorfczykw, ograniczony do maego terenu, musia oczywicie zaamad si po pokonaniu wszelkiego oporu na tym terenie. Gaildorfczycy zawarli ukad z miastem Gmnd i rozeszli si pozostawiajc pod broni jedynie 500 ludzi. W Palatynacie utworzyy si pod koniec kwietnia zbrojne gromady chopskie po obydwu brzegach Renu. Zburzyy one wiele zamkw i klasztorw oraz wziy 1 maja Neustadt nad rzek Hardt, podczas gdy jeszcze w przeddzieo bruchraioczycy po przeprawieniu si zmusili Speyer do ukadu. Marszaek z Zabern nie mg nic przeciw nim wskrad ze swoim nielicznym wojskiem elektorskim i 10 maja elektor musia zawrzed ze zbuntowanymi chopami ukad, w ktrym zarczy za zadoduczynienie ich skargom na sejmie krajowym. W Wirtembergii powstanie wybucho w poszczeglnych okolicach bardzo wczenie. Na wyynie grskiej w Urach chopi ju w lutym zawarli zwizek przeciw klechom i panom, a w koocu marca powstali chopi blaubeurscy, urachscy, miinsingeoscy, balingeoscy i rosenfeldzcy. Gaildorfczycy wtargnli na terytorium Wirtembergii pod Goppingen, Kuba Rohrbach pod Brackenheim, a szcztki rozbitej Gromady Leipheimskiej pod Pfullingen i wszdzie wzniecili powstanie ludu wiejskiego. W innych okolicach wybuchy rwnie powane rozruchy. Ju 6 kwietnia Pfullingen musiao kapitulowad przed chopami. Rzd arcyksicia austriackiego by w najwikszym kopocie. Nie mia zupenie pienidzy i bardzo mao wojska. Miasta i zamki byy w najgorszym stanie i nie miay ani zaogi, ani amunicji. Nawet Asperg by prawie bezbronny. Prba rzdu cignicia pospolitego ruszenia miast przeciw chopom zdecydowaa o jego natychmiastowej porace. W dniu 16 kwietnia pospolite ruszenie miasta Bottwar odmwio wymarszu i zamiast do Stuttgartu podyo do Wunnenstein pod Bottwarem, gdzie stao si jdrem szybko rosncego obozu mieszczan i chopw. Tego dnia wybucho powstanie w Zabergau; klasztor Maulbronn spldrowano, wiele klasztorw i zamkw cakowicie spustoszono. Z ssiedniego Bruchrain powstaocy otrzymali posiki.

78

Na czele gromady na Wunnensteinie stan Matem Feuerbacher, rajca z Bottwaru, jeden z przywdcw opozycji mieszczaoskiej, na tyle jednak skompromitowany, e musia pjd razem z chopami. By jednak zawsze bardzo umiarkowany, nie pozwala na wprowadzenie w ycie Listu z artykuami" w odniesieniu do zamkw i stara si poredniczyd wszdzie midzy chopami a umiarkowanym mieszczaostwem. Przeszkodzi poczeniu si Wirtemberczykw z Jasn wiat Gromad, a pniej skoni rwnie gaildorfczykw do opuszczenia Wirtembergii. Na skutek swoich mieszczaoskich tendencji zosta 19 kwietnia zwolniony ze stanowiska, ale ju nazajutrz znowu mianowano go kapitanem. By on niezbdny i nawet kiedy Kuba Rohrbach z grup 200 zdecydowanych ludzi przyby dwudziestego drugiego do Wirtemberczykw, nie mia innego wyboru, jak pozostawid tamtego na swoim stanowisku i ograniczyd si do cisego czuwania nad jego czynnociami. Osiemnastego kwietnia rzd usiowa uoyd si z chopami w Wunnensteinie. Chopi obstawali przy tym, aby rzd przyj ich dwanacie artykuw, czego naturalnie penomocnicy rzdu zrobid nie mogli. Wtedy gromada rozpocza kampani. Dwudziestego dotarto do Laufen, gdzie po raz ostatni odprawiono z kwitkiem przedstawicieli rzdu. Dwudziestego drugiego gromada w liczbie 6000 ludzi staa ju w Bietigheim zagraajc Stuttgartowi. Rada tego miasta po wikszej czci zbiega, a na czele zarzdu stan komitet mieszczaoski. Wrd mieszczaostwa istniao to samo co wszdzie rozbicie partyjne na patrycjat, opozycj mieszczaosk i rewolucyjnych plebejuszy. Ci ostatni otworzyli 25 kwietnia bramy miasta chopom i Stuttgart zosta natychmiast zajty. Tutaj zorganizowano ostatecznie Jasn Chrzecijaosk Gromad, jak odtd zaczli nazywad si powstaocy wirtemberscy, i ujto w stae przepisy spraw odu, podzia zdobyczy, prowiantu itd. Niewielki oddzia stuttgarczykw, pod wodz Theusa Gerbera, przyczy si do gromady. Dwudziestego dziewitego kwietnia Feuerbacher ruszy z caym hufcem naprzeciw gaildorfczykom, ktrzy wtargnli pod Schorndorfem do Wirtembergii, przyj ca okolic do zwizku i skoni przez to gaildorfczykw do odwrotu. W ten sposb nie dopuci on do gronego wzmocnienia elementw rewolucyjnych we wasnym obozie, na ktrych czele sta Rohrbach, a ktre nastpioby w razie ich zmieszania si ze znanymi ze swej bezwzgldnoci gaildorfczykami. Na wied
79

o zblianiu si Truchsessa wyruszy on z Schorndorfu na jego spotkanie i 1 maja rozoy si obozem obok Kirchheimu pod Teckiem. Powyej przedstawilimy narodziny i rozwj powstania w tej czci Niemiec, ktr winnimy uwaad za teren dziaania pierwszej grupy oddziaw chopskich. Zanim przejdziemy do grup pozostaych (Turyngia i Hesja, Alzacja, Austria i Alpy), musimy omwid wypraw Truchsessa, w ktrej ten, pocztkowo sam, pniej wsparty przez rnych ksit i miasta, zniszczy t pierwsz grup powstaocw. Opucilimy Truchsessa w okolicach Ulm, dokd uda si w koocu marca, pozostawiwszy w Kirchheimie pod Teckiem korpus obserwacyjny pod wodz Dietricha Spata. Wojsko Truchsessa, po cigniciu skoncentrowanych w Ulm posikw zwizkowych, liczyo niespena 10.000 ludzi, w tym 7200 onierzy piechoty, i byo jedynym wojskiem, ktre mogo byd uyte do wojny zaczepnej przeciw chopom. Posiki napyway do Ulm bardzo wolno, po czci z powodu utrudnionego werbunku w ogarnitych powstaniem krajach, po czci z powodu braku pienidzy w kasach rzdowych, po czci wreszcie dlatego, e nieliczne wojska byy wszdzie niezmiernie potrzebne jako zaogi twierdz i zamkw. Widzielimy ju, jak ma iloci wojska rozporzdzali ksita i miasta nie nalece do zwizku szwabskiego. Wszystko zatem zaleao od sukcesw, jakie osignie Jerzy Truchsess ze sw armi zwizkow. Truchsess zwrci si najpierw przeciw Gromadzie Baltringeoshiej, ktra w tym czasie zacza pustoszyd zamki i klasztory w okolicach Riedu. Chopi, ktrzy wobec zbliania si wojska zwizkowego wycofali si, zostali przy pomocy manewru oskrzydlajcego wyparci z bagien, uszli za Dunaj i rzucili si w wwozy i lasy Alp szwabskich. Tutaj gdzie konnica i artyleria gwna sia armii zwizkowej nie mogy ich dosignd, Truchsess przesta ich cigad. Ruszy natomiast przeciw leipheimczykom, ktrzy stali w liczbie 5.000 ludzi pod Leipheimem, 4000 pod Mindeltalem i 6000 pod Illertissen, wzniecili powstanie w caej okolicy, burzyli klasztory i zamki i szykowali si do wyruszenia wszystkimi trzema kolumnami przeciwko Ulmowi. I tu, jak si zdaje, do obozu chopskiego zakrada si ju pewna demoralizacja, niszczc sprawnod militarn gromady; albowiem Jakub Wehe stara si od pocztku wejd w ukady z Truchsessem. Ten jednak, majc teraz za sob wystarczajc si wojskow, nie wdawa si w adne pertraktacje, lecz napad 4 kwietnia pod Leipheimem na gwn gromad
80

i rozbi j zupenie. Jakuba Wehe i Ulryka Schna, jak rwnie dwch innych przywdcw chopskich, schwytano i cito. Leipheim podda si, a po kilku jeszcze wypadach w okolic cay okrg zosta podbity. Nowy bunt landsknechtw, wywoany dz rabunku i daniem dodatkowego odu, zatrzyma znw Truchsessa a do 10 kwietnia. W dniu tym ruszy na poudniowy-zachd przeciwko baltringeoczykom, ktrzy tymczasem wtargnli do jego posiadoci: Waldburga, Zeilu i Wolfeggu, i oblegali jego zamki. Siy chopw i tu byy rozproszone, tak e pobi ich kolejno 11 i 12 kwietnia w oddzielnych bitwach, ktre pocigny za sob zupene rozpadniecie si Gromady Baltringeoskiej. Reszta wycofaa si pod dowdztwem ksidza Floriana w kierunku Gromady Jeziora. Truchsess zwrci si teraz przeciwko niej. Gromada Jeziora, ktra tymczasem nie tylko urzdzaa wypady, ale zdoaa wcignd do bractwa miasto Buchliorn (Friedrichshafen) i Wollmatingen, odbya trzynastego wielk rad wojenn w klasztorze Salem i postanowia wyruszyd przeciwko Truchsessowi. Natychmiast uderzono wszdzie w dzwony na alarm i w obozie bermatingeoskim zebrao si 10.000 ludzi, do ktrych przyczyli si jeszcze pobici baltringeoczycy. Dnia 15 kwietnia stoczyli oni pomyln potyczk z Truchsessem, ktry nie chcia tutaj naraad w rozstrzygajcej bitwie swej armii i wola wejd w ukady, tym bardziej e doszy go wieci o zblianiu si Allgauczykw i Hegauczykw. Zawar on tedy 17 kwietnia z chopami znad jeziora i baltringeoczykami ukad w Weingartenie, na pozr dod dla nich korzystny, na ktry si chopi bez namysu zgodzili. Doprowadzi dalej do tego, e delegaci Dolno- i Grnoallgauczykw rwnie ten ukad przyjli, po czym powrci do Wirtembergii. Podstpem tym Truchsess uratowa si od niechybnej zagady. Gdyby mu sie nie udao oszukad sabych, ograniczonych i po wikszej czci zdemoralizowanych ju chopw i ich przewanie nieudolnych, tchrzliwych i sprzedajnych przywdcw, to znalazby si ze sw ma armi midzy czterema kolumnami, liczcymi co najmniej 25 do 30 tysicy ludzi i byby bezwarunkowo zgubiony. Ale zaciankowod jego nieprzyjaci, nieunikniona wrd mas chopskich, pozwolia mu uwolnid si od nich wanie w chwili, kiedy jednym zamachem mogli zakooczyd ca wojn, przynajmniej w Szwabii i Frankonii. Chopi znad jeziora trzymali si tak cile owego ukadu, ktrym rzecz jasna w koocu oszukano
81

ich, e chwycili nawet za broo przeciwko wasnym sprzymierzeocom, Hegauczykom. Allgauczycy, wpltani przez swych przywdcw w zdrad, prdko si wprawdzie wycofali, lecz Truchsess tymczasem unikn ju niebezpieczeostwa. Hegauczycy, chocia nie wczeni do ukadu weingarteoskiego, dali wkrtce potem nowy dowd bezgranicznej zaciankowoci i upartego prowincjonalizmu, ktry zgubi ca wojn chopsk. Kiedy Truchsess, po daremnych pertraktacjach z nimi, pomaszerowa do Wirtembergii, ruszyli oni za nim zagraajc wci jego flance. Nie wpado im jednak na myl poczyd si z wirtembersk Jasn Chrzecijaosk Gromad, a to dlatego, e Wirtemberczycy i chopi z doliny Neckaru te im kiedy odmwili pomocy. Kiedy zatem Truchsess znacznie si od ich stron rodzinnych oddali, zawrcili najspokojniej w wiecie i skierowali si ku Freiburgowi. Zostawilimy Wirtemberczykw pod dowdztwem Materna Feuerbachera koo Kirchheimu pod Teckiem, skd pozostawiony przez Truchsessa korpus obserwacyjny, pod wodz Dietricha Spata, cofn si do Urachu. Po nieudanym ataku na Urach, Feuerbacher zwrci si w kierunku Nrtingen i pisa do wszystkich ssiednich gromad powstaoczych proszc o posiki do rozstrzygajcej bitwy. W samej rzeczy nadesza powana pomoc, zarwno z dolnej Wirtembergii jak i z Gau. Mianowicie chopi z Gau, ktrzy skupili si koo resztek leipheimczykw, zapdzonych a do zachodniej Wirtembergii, i wzniecili powstanie w caej dolinie grnego Neckaru i Nagoldu a do Boblingen i Leonberg, nadcignli dwiema silnymi gromadami i 5 maja poczyli si w Nrtingen z Feuerbacherem. Pod Boblingen Truchsess natkn si na zjednoczone gromady. Ich liczba, ich artyleria i ich pozycja zmieszay go; rozpocz wic natychmiast, wedug swej zwykej metody, ukady i zawar z chopami zawieszenie broni. Nie czekajc dugo, ju 12 maja podczas zawieszenia broni napad on na pewnych swego bezpieczeostwa chopw i zmusi ich do rozstrzygajcej bitwy. Chopi stawili dugotrway i dzielny opr, a w koocu wskutek zdrady mieszczaostwa miasto Boblingen zostao wydane w rce Truchsessa. W rezultacie lewe skrzydo chopw pozbawione punktu oparcia zostao zamane i okrone. To rozstrzygno o wyniku bitwy. Wrd niezdyscyplinowanych chopw wszcz si zamt; rzucili si oni do dzikiej
82

ucieczki. Ci, ktrych nie pozabijali lub nie schwytali rycerze zwizkowi, rzucali broo i rozbiegali si do domw. Jasna Chrzecijaoska Gromada, a z ni cae powstanie wirtemberskie, ulegy zupenemu rozbiciu. Theus Gerber uszed do Esslingen. Feuerbacher zbieg do Szwajcarii, Kub Rohrbacha pojmano i w kajdanach zawleczono do Neckargartach, gdzie Truchsess kaza go przykud do pala, oboyd drzewem i upiec ywcem na wolnym ogniu, podczas gdy on sam, ucztujc ze swymi rycerzami, napawa si tym rycerskim widokiem. Wypadem z Neckargartach na Kraichgau Truchsess wspar operacje elektora Palatynatu. Elektor, ktry tymczasem zebra wojska, na wied o powodzeniach Truchsessa natychmiast zerwa ukad z chopami, napad 23 maja na Bruchrain, zdoby i spali po gwatownym oporze Malsch, spldrowa wiele wsi i zaj Bruchsal. Jednoczenie Truchsess natar na Eppingen i wzi do niewoli przywdc tamtejszego ruchu, Antoniego Eisenhuta, ktrego elektor kaza natychmiast stracid wraz z tuzinem innych przywdcw chopskich. Bruchrain i Kraichgau zostay w ten sposb umierzone i musiay zapacid okoo 40000 guldenw kontrybucji. Obydwa wojska: wojsko Truchsessa, zredukowane przez dotychczasowe bitwy do 6000 ludzi, i wojsko elektora (6.500 ludzi) poczyy si i pocigny przeciw Odenwaldczykom. Wied o bblingeoskiej porace szerzya wszdzie postrach wrd powstaocw. Wolne miasta cesarskie, ktre wpady przedtem pod cik rk chopsk, teraz odetchny raniej. Heilbronn by pierwszym miastem, ktre poczynio kroki do pojednania ze zwizkiem szwabskim. W Heilbronnie zasiadaa kancelaria chopska i delegaci rnych oddziaw, by radzid nad wnioskami, ktre miay byd przedstawione cesarzowi i paostwu w imieniu wszystkich biorcych udzia w powstaniu chopw. Narady te, ktre miay dad wyniki oglne, wane dla caych Niemiec, jeszcze raz wykazay, e aden stan, nawet stan chopski, nie by na tyle rozwinity, by caod stosunkw niemieckich przeksztacid ze swego punktu widzenia. Okazao si, e musiano w tym celu pozyskad szlacht, a przede wszystkim mieszczaostwo. W tych warunkach prowadzenie obrad przeszo w rce Wendla Hiplera. Spord wszystkich przywdcw ruchu Wendel Hipler najsuszniej ocenia istniejce warunki. Nie by on daleko sigajcym rewolucjonist jak Mnzer, ani przedstawicielem chopw jak Metzler lub Rohrbach. Jego wielostronne dowiadczenie, jego praktyczna znajomod
83

wzajemnego stosunku rnych stanw nie pozwalay mu wystpowad w imieniu jednego tylko z uczestniczcych w ruchu stanw przeciw wszystkim innym. Podobnie jak Mnzer, jako przedstawiciel zacztkw proletariatu klasy stojcej cakiem poza dotychczasow oficjaln hierarchi spoeczn doszed do przeczucia komunizmu, tak Wendel Hipler, przedstawiciel, e tak powiemy, przecitnej wszystkich postpowych elementw narodu, doszed do przeczucia nowoytnego spoeczeostwa buruazyjnego. Zasady, ktrych broni, dania, ktre stawia, nie byy co prawda bezporednio moliwe do urzeczywistnienia, byy jednak koniecznym, nieco wyidealizowanym rezultatem odbywajcego si rozkadu spoeczeostwa feudalnego. Tote chopi zmuszeni byli zgodzid si na nie z chwil, gdy wzili si do ukadania projektw ustaw dla caego paostwa. W ten sposb dana przez chopw centralizacja przyja w Heilbronnie bardziej pozytywn postad, ale tak, ktra o cae niebo rnia si od wyobraenia chopw o centralizacji. Tak np. wyrazia si ona konkretnie w ustanowieniu jednoci monetarnej, jednoci miar i wag, zniesienia ce wewntrznych itp., sowem w daniach, ktre o wiele bardziej odpowiaday interesom mieszczan ni chopw. Szlachcie porobiono ustpstwa, ktre byy bardzo zblione do nowoczesnych wykupw i ktre prowadziy do ostatecznego przeksztacenia feudalnej wasnoci ziemskiej w buruazyjn. Sowem, gdy tylko dania chopw ujte zostay w form reformy paostwowej", musiay si one podporzdkowad nie chwilowym daniom, lecz ostatecznym interesom mieszczaostwa. Podczas gdy w Heilbronnie obradowano jeszcze nad t reform, autor Deklaracji dwunastu artykuw", Hans Berlin, udawa si ju na spotkanie z Truchsessem, aby w imieniu patrycjatu i mieszczaostwa ukadad si z nim co do wydania miasta. W samym miecie prdy reakcyjne popary t zdrad i Wendel Hipler zmuszony by wraz z chopami uciekad. Uda si do Weinsbergu, gdzie usiowa zebrad resztki Wirtemberczykw i nieliczne zdolne do boju szeregi gaildorfczykw. Ale zblianie si elektora Palatynatu oraz Truchsessa i std go wypdzio: musia tedy podyd do Wurzburga, by skonid Jasn wiat Gromad do czynu. Wojska zwizkowe i elektorskie podbiy tymczasem ca okolic Neckaru, zmusiy chopw do ponownej przysigi na wiernod, spaliy wiele wsi i zakuy lub powiesiy wszystkich zbiegych chopw, ktrzy wpadli im
84

w rce. Weinsberg, z zemsty za stracenie Helfensteina, zosta doszcztnie spalony. Gromady, ktre poczyy si pod Wurzburgiem, obiegy tymczasem Frauenberg i 15 maja, zanim jeszcze zrobiono wyom, przypuciy do twierdzy odwany, ale bezskuteczny szturm. 400 najlepszych ludzi, gwnie z oddziau Floriana Geyera, zabitych lub rannych, lego w rowach fortecznych. W dwa dni pniej, 17 maja, przyby Wendel Hipler i zwoa rad wojenn. Zaproponowa on, by pod Frauenbergiem zostawid tylko 4000 ludzi, a z gwnymi siami, liczcymi 20.000 ludzi, rozbid w oczach Truchsessa obz pod Krautheimem, nad rzek Jaxt, dokd mogyby cignd wszystkie posiki. Plan by znakomity: tylko skoncentrowanie mas ludzkich i przewaga liczebna mogy dad szanse pobicia wojska ksicego, liczcego teraz 13.000 ludzi. Ale demoralizacja i zniechcenie wrd chopw byy ju zbyt silne, by moliwa bya jaka energiczniejsza akcja. Gotz von Berlichingen, ktry potem wystpi otwarcie jako zdrajca, prawdopodobnie przyczyni si te do tego, by zatrzymad gromad w miejscu, skutkiem czego plan Hiplera nigdy nie zosta wykonany. Zamiast tego gromady, jak zawsze, rozproszyy si. Jasna wiata Gromada wyruszya dopiero 23 maja, uzyskawszy obietnic Frankooczykw, e pod za ni jak najpieszniej. Dnia 26 maja obozujce w Wurzburgu oddziaki z margrabstwa Anspach pospieszyy do domu na wied o rozpoczciu przez margrabiego krokw nieprzyjacielskich przeciw chopom. Reszta wojska oblegajcego, wraz z Czarn Druyn Floriana Geyera, zaja pozycj pod Heidingsfeldem, niedaleko Wurzburga. Jasna wiata Gromada przybya 24 maja do Krautheimu w stanie niezbyt bojowym. Tutaj wielu chopw dowiedziao si, e ich wsie tymczasem zoyy ju hod Truchsessowi, i skorzystao z tego pretekstu, aby wrcid do domu. Oddzia ruszy dalej, do Neckarsulmu, i dnia 28 rozpocz ukady z Truchsessem. Jednoczenie wysano goocw do Frankooczykw, Alzatczykw i Hegauczykw z Szwarcwaldu z wezwaniem do pieszenia z pomoc. Z Neckarsulmu Gotz von Berlichingen pomaszerowa z powrotem do Ohringen. Oddzia topnia z dnia na dzieo; sam Gotz von Berlichingen znik rwnie podczas marszu. Wrci on do domu uoywszy si ju uprzednio za porednictwem Dietricha Spata, swego starego towarzysza broni, z Truchsessem co do swojego przejcia na jego stron. Pod Ohringen, na skutek faszywych wieci o zblianiu si nieprzyjaciela,
85

bezradn i zniechcon mas ogarna nagle panika. Gromada rozbiega si w zupenym nieadzie i tylko z wielkim trudem udao si Metzlerowi i Wendelowi Hiplerowi zatrzymad w szeregach okoo 2000 ludzi, ktrych znowu poprowadzili na Krautheim. Tymczasem nadeszo frankooskie pospolite ruszenie w sile 5000 ludzi; ale poniewa Gotz, widocznie w zdradzieckim zamiarze, nakaza pochd w bok, przez Lowenstein do Ohringen, przeto oddzia ten rozmin si z Jasn Gromad i pody do Neckarsulmu. Miasteczko to, obsadzone przez kilka chorgwi Jasnej Gromady, oblegane byo przez Truchsessa. Frankonczycy przybyli w nocy i ujrzeli ognie obozu zwizkowego, ale przywdcy ich nie mieli odwagi zdecydowad si na napad i cofnli si do Krautheimu, gdzie odnaleli wreszcie reszt Jasnej Gromady. Wobec braku odsieczy Neckarsulm podda si dwudziestego dziewitego wojskom zwizkowym. Truchsess kaza natychmiast stracid trzynastu chopw, po czym wyruszy przeciwko Jasnej Gromadzie pustoszc wszystko po drodze ogniem i mieczem. W caej dolinie Neckaru, Kochery i Jaxtu kupy gruzw i wiszce na drzewach trupy chopskie znaczyy jego drog. Pod Krautheimem wojsko zwizkowe natrafio na chopw, ktrzy wobec flankowego marszu Truchsessa musieli cofnd si ku Knigsho-ien nad rzek Tauber. Tutaj zajli pozycj w sile 8000 ludzi i 32 armat. Truchsess zbliy si ku nim kryjc si za pagrkami i lasami, wysun naprzd kolumny majce na celu oskrzydlenie chopw, wreszcie 2 czerwca napad na nich z tak przewag liczebn i energi, e mimo najzacitszego, a do nocy trwajcego oporu znacznej czci kolumn, zostali zupenie pobici i rozproszeni. Jak zawsze tak i tu do zniszczenia wojska powstaoczego przyczynia si gwnie konnica zwizkowa, mierd chopw", ktra rzucia si na szeregi chopskie przerzedzone ogniem dzia i rusznic oraz atakami na wcznie, rozproszya ich i po jednemu wyrzynaa. Jakiego rodzaju wojn uprawia Truchsess ze swoj konnic, wiadczy los 300 mieszczan konigshofskich walczcych . w szeregach chopskich. W czasie bitwy wycito ich wszystkich z wyjtkiem pitnastu, a i z tych stracono pniej jeszcze czterech. Po rozprawieniu si w ten sposb z Odenwaldczykami, powstaocami z doliny Neckaru i z dolnej Frankonii, Truchsess umierzy ca okolic za pomoc podjazdw, palenia caych wsi i niezliczonych egzekucji, po czym ruszy
86

przeciwko Wurzburgowi. Po drodze dowiedzia si, e druga gromada frankooska, pod dowdztwem Floriana Geyera i Grzegorza von BurgBernsheima, stoi pod Sulzdorfem; zwrci si wic niezwocznie przeciwko niej. Florian Geyer, ktry od czasu swego chybionego szturmu na Frauenberg zajmowa si gwnie pertraktacjami z ksitami i miastami, zwaszcza z Rothenburgiem i margrabi anspaskim, Kazimierzem, co do ich przystpienia do bractwa chopskiego, zosta na wied o porace konigshofeoskiej nagle odwoany. Do jego gromady przyczya si Gromada Anspaska pod dowdztwem Grzegorza von Burg-Bernsheima. Gromada ta utworzya si dopiero niedawno. Margrabia Kazimierz potrafi w sposb icie hohenzollernowski utrzymywad powstanie chopskie na swych ziemiach w cigym szachu, po czci obietnicami, po czci grob uycia siy wojskowej. Zachowywa zupen neutralnod wobec wszystkich obcych gromad, dopki nie przycigay do siebie poddanych anspaskich. Stara si kierowad nienawid chopw gwnie przeciw majtkom kocielnym, na ktrych ostatecznej konfiskacie zamierza si wzbogacid. Przy tym zbroi si bezustannie i czeka wypadkw. Zaledwie nadesza wied o bitwie pod Bblingen, rozpocz natychmiast kroki nieprzyjacielskie przeciw swym zbuntowanym chopom, zupi i spali ich wsie, a wielu z nich kaza powiesid lub wyrnd. Lecz chopi szybko si skupili i pod wodz Grzegorza von Bernsheim pobili go dnia 29 maja pod Windsheim. Jeszcze podczas pocigu za nim doszo ich wezwanie zagroonych Odenwaldczykw, natychmiast wic skierowali si do Heidingsfeldu, a std, wraz z Florianem Geyerem, znowu do Wurzburga (2 czerwca). Tutaj, wci nie majc wieci od Odenwaldczykw, pozostawili 5000 chopw i ruszyli w sile 4000 ludzi reszta rozbiega si za pozostaymi. Nie zdajc sobie sprawy z niebezpieczeostwa, wskutek faszywych wiadomoci o wyniku bitwy pod Knigshofen, zostali pod Sulzdorfem napadnici przez Truchsessa i pobici na gow. Jak zwykle, konnica i pachokowie Truchsessa sprawili niebywale krwaw ani. Florian Geyer zdoa skupid koo siebie reszt swej Czarnej Druyny w liczbie 600 ludzi i przebi si do wsi Ingolstadt. 200 ludzi obsadzio koci i cmentarz, 400 zamek. Palatyoczycy cigali go. Kolumna zoona z 1200 ludzi zdobya wie i spalia koci; kto nie zgin w pomieniach, poleg od miecza. Nastpnie Palatyoczycy przebili ogniem dziaowym wyom w zmurszaych
87

murach zamku i przypucili szturm. Dwukrotnie odparci przez chopw, ukrytych za murem wewntrznym, zburzyli dziaami rwnie i ten mur, po czym przypucili trzeci szturm, ktry ju si powid. Poowa ludzi Geyera lega; z ostatnimi 200 zdoa szczliwie ujd. Ale kryjwk jego wykryto ju nazajutrz, w drugi dzieo Zielonych wit. Palatyoczycy okryli las, w ktrym si ukrywa, i wybili do nogi cay oddzia. W cigu tych dwu dni wzito tylko 17 jeocw. Florian Geyer przedar si znowu z niewielu najdzielniejszymi i uda si teraz do gaildorfczykw, ktrzy si znw zebrali w liczbie 7.000. Ale przybywszy na miejsce znalaz ich, wskutek przygnbiajcych wieci ze wszystkich stron, po wikszej czci w rozsypce. Jeszcze raz zrobi prb skupienia rozproszonych w lasach chopw, ale 9 czerwca zosta koo Hall niespodzianie zaskoczony przez wojska i poleg na polu walki. Truchsess, ktry natychmiast po zwycistwie pod Knigshofen donis by o tym oblonym we Frauenbergu, pody teraz ku Wrzburgowi. Rada miejska porozumiaa si z nim w tajemnicy, tak e wojsko zwizkowe otoczywszy 7 czerwca w nocy miasto, w ktrym znajdowao si 5.000 chopw, mogo nastpnego ranka bez wydobycia miecza wejd w otworzone przez rad wrota. Na skutek tej zdrady patrycjatu wrzburskiego zosta rozbrojony ostatni oddzia powstaocw frankooskich, a wszyscy przywdcy schwytani. Truchsess kaza 81 powstaocw niezwocznie cid. Do Wrzburga przybyli teraz kolejno rni ksita frankooscy, sam biskup wrzburski, biskup bamberski i margrabia brandenbursko-anspaski. Wielmoni panowie podzielili midzy sob role. Truchsess wyruszy z biskupem bamberskim, ktry natychmiast zerwa zawarty ze swymi chopami ukad i wyda swj kraj na pastw wciekym, mord i poog nioscym hordom wojsk zwizkowych. Margrabia Kazimierz pustoszy wasny swj kraj. Teiningen spalono, niezliczone wsie zupiono lub oddano na pastw pomieni. W kadym miecie margrabia odbywa krwawe sdy. W Neustadt, nad rzek Aisch, kaza cid 18, w Brgel 43 buntownikw. Std uda si do Rothenburga, gdzie patrycjat dokona ju przedtem kontrrewolucji i uwizi Stefana von Menzingen59. Drobnomieszczanie i plebejusze rothenburscy musieli teraz ciko pokutowad za to, e tak dwuznacznie zachowali si wzgldem chopw, e im a do ostatniej chwili odmawiali pomocy, e w swej
59

Czonek rady miejskiej Rothenburga, z pochodzenia szlachcic ze starego rodu rycerskiego. W r. 1519 popiera ksicia Ulryka. Red.

88

zaciankowej chciwoci obstawali przy deniu do zniszczenia rzemios wiejskich na korzyd cechw miejskich i nader niechtnie zrzekali si dochodw, ktre miasto czerpao z feudalnych powinnoci chopskich. Margrabia kaza cid 16 spord nich, midzy nimi naturalnie Menzingena. Biskup wrzburski cign w podobny sposb przez swoje posiadoci, wszdzie rabujc, pustoszc, palc. Podczas tego marszu triumfalnego kaza stracid 256 powstaocw, a po powrocie do Wrzburga uwieoczy swe dzieo cinajc jeszcze 13 mieszkaocw tego miasta. W okrgu mogunckim porzdek zosta przywrcony bez oporu przez namiestnika tego okrgu, biskupa Wilhelma sztrasburskiego. Kaza on stracid jedynie czterech ludzi. Na Rheingau, gdzie te byy rozruchy, gdzie jednak od dawna wszystko wrcio do domu, napad teraz w terminie spnionym Frowen von Hutten, brat stryjeczny Ulryka, i straciwszy dwunastu podegaczy" ostatecznie je uspokoi". Frankfurt, ktry te przey powane ruchy rewolucyjne, trzymany by na wodzy pocztkowo przez gotowod do ustpstw ze strony rady miejskiej, potem przez zwerbowane wojsko. W Palatynacie reoskim zgromadzio si po zamaniu ukadu przez elektora okoo 8000 chopw, ktrzy na nowo zaczli palid klasztory i zamki, ale arcybiskup Trewiru pospieszy z pomoc marszakowi z Zabern i pobi chopw ju 23 maja pod Pfedersheim. Szereg okrucieostw (w samym tylko Pfedersheimie stracono 82 powstaocw) i zajcie Weissenburga w dniu 7 lipca zakooczyy tutaj powstanie. Ze wszystkich gromad powstaoczych pozostay teraz do pobicia tylko dwie: hegausko - szwarcwaldzka i allgauska. Z obydwiema prowadzi konszachty arcyksi Ferdynand. Jak margrabia Kazimierz i inni ksita starali si wyzyskad powstanie w celu przywaszczenia sobie woci i ksistw duchownych, tak on chcia zeo skorzystad dla wzmocnienia potgi domu austriackiego. Ukada si z przywdc allgauskim, Walterem Bachem, i hegauskim, Hansem Mullerem z Bulgenbachu, aby namwili chopw do zgody na przyczenie si do Austrii. Ale chocia obaj przywdcy byli sprzedaj ni, nie zdoali uzyskad od gromad nic wicej ponad to, e Allgauczycy zawarli zawieszenie broni z arcyksiciem i zachowali neutralnod wzgldem Austrii. Podczas odwrotu z Wirtembergii Hegauczycy zburzyli pewn ilod zamkw i otrzymali posiki z ziem margrabstwa badeoskiego. Dnia 13 maja wyruszyli przeciwko Freiburgowi, ostrzeliwali miasto
89

od 18, po czym po kapitulacji miasta wkroczyli doo w dniu 23 maja z rozwinitymi sztandarami. Std ruszyli do Stockach i Radolfzell i dugi czas staczali bezskuteczne drobne potyczki z zaogami tych miast. Miasta te, jak rwnie szlachta i okoliczne miasta zwrciy si na mocy ukadu weingarteoskiego o pomoc do chopw, znad jeziora, i ci niedawni powstaocy Gromady Jeziora wystpili istotnie w liczbie 5000 przeciw wasnym towarzyszom. Tak silna bya ciasnota partykularna tych chopw. Tylko 600 sprzeciwio si, chcc przyczyd si do Hegauczykw, i za to ich wymordowano. Tymczasem jednak Hegauczycy, namwieni przez przekupionego Hansa Mullera z Bulgenbachu, zaniechali ju oblenia i kiedy wkrtce potem Hans Muller zbieg, wikszod ich rozproszya si. Reszta oszaocowaa si na Hilzingeoskiej ciece, lecz 16 lipca zostaa pobita i zniszczona przez zwolnione tymczasem wojska. Za porednictwem miast szwajcarskich doszo z Hegauczykami do ukadu, ktry jednak nie przeszkodzi temu, e Hansa Mullera mimo jego zdrady uwiziono i cito w Laufenburgu. W Breisgau odpad teraz od zwizku chopw take Freiburg (17 lipca) i wysa przeciw nim wojsko; lecz i tutaj, wobec saboci ksicych si wojskowych, zawarto 18 wrzenia w Offenburgu ukad, ktry obj te Sundgau. Osiem jednostek Szwarcwaldczykw oraz Klettgauczycy, ktrych jeszcze nie zdoano rozbroid, sprowokowane zostay przez tyrani hrabiego na Sulzu do ponownego powstania i w padzierniku pobite. Dnia 13 listopada Szwarcwaldczycy zmuszeni byli zawrzed ukad, a 6 grudnia pad Waldshut, ostatnia twierdza powstania nad grnym Renem. Allgauczycy rozpoczli, po odstpieniu Truchsessa, na nowo sw kampani przeciw klasztorom i zamkom i wzili energiczny odwet za spustoszenia, ktrych si dopuciy wojska zwizkowe. Walczyo z nimi tylko nieliczne wojsko nieprzyjacielskie, ktre dokonywao jedynie pojedynczych i drobnych napadw, nigdy jednak nie miao zapuszczad si za nimi w lasy. W czerwcu wybuchy w Memmingen, ktre zachowywao si dotd dod neutralnie, rozruchy przeciw patrycjatowi. Zostay one stumione tylko dziki temu, e w pobliu znalazy si przypadkowo pewne iloci wojska zwizkowego, ktre zdyy jeszcze w ostatniej chwili przybyd patrycjatowi z pomoc. Schappeler, kaznodzieja i wdz ruchu plebejskiego, uszed do Sankt Gallen. Chopi pocignli teraz pod miasto i mieli wanie przystpid do przebijania wyomu, gdy dowiedzieli si, e
90

Truchsess nadciga od Wrzburga. W dniu 27 lipca ruszyli przeciwko niemu w dwu kolumnach, przez Babenhausen i Obergiinzburg. Arcyksi Ferdynand usiowa raz jeszcze pozyskad chopw dla domu austriackiego. Opierajc si na zawartym z nimi zawieszeniu broni, wezwa Truchsessa, aby nie posuwa si dalej przeciwko nim. Lecz zwizek szwabski rozkaza mu natrzed na chopw i zaniechad tylko palenia i upienia. Truchsess by jednak zbyt mdry, by wyrzec si swego najwaniejszego i najbardziej decydujcego rodka wojennego, nawet gdyby potrafi utrzymad na wodzy swych landsknechtw, ktrzy od Jeziora Bodeoskiego a po Men znaczyli sw drog krwawymi ekscesami. Chopi, w liczbie okoo 23000, zajli pozycj nad rzekami Mer i Luibas. Truchsess przeciwstawi im 11000 ludzi. Pozycje obu wojsk byy silne; jazda w danych warunkach terenowych dziaad nie moga, a jeeli landsknechci Truchsessa przewyszali chopw pod wzgldem organizacji, zaopatrzenia wojennego i karnoci, to Allgauczycy liczyli w swych szeregach mnstwo wysuonych onierzy i dowiadczonych dowdcw oraz mieli liczne, dobrze obsugiwane dziaa. 19 lipca wojska zwizkowe rozpoczy kanonad, ktra cigna si z obydwu stron przez cay dzieo nastpny, wszake bez rezultatu. 21 lipca do Truchsessa przyczy si Georg von Frundsberg z 300 piechurami. Zna on wielu przywdcw chopskich, ktrzy suyli pod nim w czasie wypraw woskich, i nawiza z nimi ukady. Gdzie rodki wojenne nie starczyy, przysza z pomoc zdrada. Walter Bach oraz wielu innych przywdcw i kanonierw dao si przekupid. Podpalili oni cay zapas prochu posiadany przez chopw i skonili gromad do podjcia prby oskrzydlenia. Zaledwie jednak chopi opucili sw umocnion pozycj, wpadli w zasadzk zastawion na nich w porozumieniu z Bachem i innymi zdrajcami. Obrona bya tym trudniejsza, e zdradzieccy przywdcy opucili ich pod pozorem rekonesansu i byli ju w drodze do Szwajcarii. Tote dwie kolumny chopskie zostay zupenie rozbite i tylko trzecia, pod wodz Knopfa z Luibasu, zdoaa si jeszcze wycofad w porzdku. Zaja ona pozycje na Kallenbergu pod Kemptem, gdzie otoczy j Truchsess. Lecz i tym razem nie odway si uderzyd na ni wrcz; odci jej tylko dowz ywnoci i stara si j zdemoralizowad puszczajc z dymem okoo 200 okolicznych wiosek. Gd i widok swych poncych domostw doprowadzi chopw wreszcie do tego, e poddali si (25 lipca). Przeszo dwudziestu stracono natychmiast. Knopf z Luibasu, jedyny przywdca tej gromady, ktry nie zdradzi swego sztandaru,
91

uszed do Bregencji, ale zosta tam schwytany i po dugim pobycie w wizieniu powieszony. Tak skooczya si szwabsko-frankooska wojna chopska.

VI
Zaraz po wybuchu pierwszych rozruchw w Szwabii Tomasz Mnzer pospieszy znw do Turyngii i od kooca lutego czy pocztku marca obra sobie siedzib w wolnym miecie Mhlhausen, gdzie partia jego bya najsilniejsza. Trzyma on w rku nici caego ruchu; wiedzia, na jak wielk i powszechn burz zanosi si w poudniowych Niemczech, i postanowi zrobid z Turyngii orodek ruchu dla Niemiec pnocnych. Trafi na grunt wysoce podatny. Sama Turyngia, gwne siedlisko ruchu reformacyjnego, bya w najwyszym stopniu wzburzona. Rwnie w ssiednich krajach, w Hesji, Saksonii, w okolicach Harcu grunt do powszechnego powstania by przygotowany przez ndz materialn ucinionych chopw nie mniej ni przez kursujce doktryny rewolucyjne, religijne i polityczne. Zwaszcza w Mhlhausen caa masa drobnomieszczaostwa zostaa pozyskana dla kraocowego, mnzerowskiego kierunku i nie moga doczekad si chwili, by wyzyskad sw przewag liczebn nad wyniosym patrycjatem. Sam Mnzer musia wystpowad agodzco, aby wybuch nie nastpi przedwczenie; lecz jego uczeo Pfeifer, ktry kierowa tu ruchem, tak si ju skompromitowa, e nie mg powstrzymad wybuchu i ju 17 marca 1525 r., a wic przed powszechnym powstaniem w Niemczech poudniowych, Mhlhausen dokonao swojej rewolucji. Obalono star, patrycjuszowsk rad miejsk, a rzdy oddano w rce nowoobranej wiecznej rady", ktrej przewodniczy Mnzer. Dla wodza skrajnej partii nie ma nic gorszego, jak byd zmuszonym do objcia rzdw w epoce, kiedy ruch nie dojrza jeszcze do panowania klasy, ktr reprezentuje, ani do przeprowadzenia zarzdzeo, ktrych panowanie tej klasy wymaga. To, co wwczas zrobid moe, nie zaley od jego woli, lecz od poziomu, do jakiego doszo przeciwieostwo midzy rnymi klasami i od stopnia rozwoju materialnych warunkw bytu, stosunkw produkcji i wymiany, ktrego wynikiem jest kadorazowy stopieo rozwoju przeciwieostw klasowych. To za, co zrobid powinien, czego odeo wymaga jego wasna partia, znowu nie zaley od niego, ale nie zaley rwnie od stopnia rozwoju walki klasowej i jej warunkw.
92

Jest on zwizany swymi dotychczasowymi doktrynami i daniami, ktre nie wypywaj z chwilowego wzajemnego ustosunkowania si rnych klas spoecznych i z chwilowego, z mniej lub bardziej przypadkowego stanu stosunkw produkcji i wymiany, lecz z jego mniej lub bardziej gbokiego wgldu w oglne ostateczne wyniki ruchu spoecznego i politycznego. Z koniecznoci staje on zatem wobec nie dajcego si rozwizad dylematu: to, co zrobid moe, sprzeciwia si caemu jego dotychczasowemu postpowaniu, jego zasadom i bezporednim interesom jego partii; to za, co zrobid powinien, jest nie do przeprowadzenia. Sowem, zmuszony jest reprezentowad nie swoj parti, nie swoj klas, lecz klas, do ktrej panowania ruch w tej chwili dojrza. W interesie samego ruchu musi bronid interesw obcej mu klasy i zbywad sw wasn klas frazesami i obietnicami zapewniajc j, e interesy owej obcej klasy s jej wasnymi interesami. Kto znajdzie si w takim faszywym pooeniu, jest bezpowrotnie zgubiony. W najnowszych czasach bylimy jeszcze wiadkami tego rodzaju przykadw; przypomnijmy tylko stanowisko zajmowane przez przedstawicieli proletariatu w ostatnim rzdzie tymczasowym Francji, chod przecie oni sami reprezentowali tylko bardzo niski stopieo rozwoju proletariatu. Kto, po dowiadczeniach rzdu lutowego nie mwic o naszych szlachetnych niemieckich rzdach tymczasowych i regencjach Rzeszy zechce jeszcze spekulowad na stanowiska oficjalne, musi byd albo nadmiernie ograniczony, albo tylko w gbie naleed do partii skrajnie rewolucyjnej. Tymczasem pooenie Mnzera na czele wiecznej rady w Mhlhausen byo jeszcze o wiele bardziej ryzykowne ni pooenie ktregokolwiek z nowoytnych wadcw rewolucyjnych. Nie tylko ruch wczesny, ale i cae stulecie Mnzera nie dojrzao jeszcze do urzeczywistnienia idei, ktre nawet on sam zacz niejasno dopiero przeczuwad. Klasa, ktr reprezentowa, nie tylko e nie bya jeszcze cakowicie rozwinita i zdolna do podporzdkowania sobie i przeksztacenia caego spoeczeostwa, lecz sama znajdowaa si zaledwie w stadium powstawania. Przewrt spoeczny, ktry widzia w swej wyobrani Mnzer, do tego stopnia nie mia oparcia w wczesnych stosunkach materialnych, e one wanie przygotowyway ustrj spoeczny, bdcy wrcz przeciwieostwem wymarzonego przez Mnzera adu spoecznego. Przy tym jednak by on zwizany dotychczasowymi swoimi kazaniami o rwnoci
93

chrzecijaoskiej i o ewangelicznej wsplnocie dbr; musia przynajmniej podjd prb ich urzeczywistnienia. Proklamowano wic wsplnod dbr, rwny dla wszystkich obowizek pracy i zniesienie wszelkiej zwierzchnoci. W rzeczywistoci wszake Muhlhausen pozostao miastem republikaoskim z nieco zdemokratyzowan konstytucj, z wybranym przez powszechne gosowanie senatem, ktry znajdowa si pod kontrol forum 60, i z zaimprowizowan naprdce pomoc w naturze dla biednych. Przewrt spoeczny, ktry wspczesnemu mieszczaostwu protestanckiemu wydawa si tak okropny, w rzeczy samej nie wyszed nigdy poza sab i niewiadom prb przedwczesnego wprowadzenia pniejszego spoeczeostwa buruazyjnego. Mnzer sam, jak si zdaje, odczuwa gbok przepad midzy swymi teoriami a bezporednio dan rzeczywistoci, przepad, ktra tym mniej moga pozostad ukryta przed jego wzrokiem, im bardziej wykoszlawione byo odbicie jego genialnych pogldw w prymitywnych umysach jego zwolennikw. Rzuci si z niesychanym nawet u niego zapaem do rozszerzania i organizowania ruchu: pisa listy oraz sa posw i emisariuszy na wszystkie strony. Jego listy i kazania dysz fanatyzmem rewolucyjnym, zdumiewajcym nawet w porwnaniu z dawniejszymi jego pismami. Znika zupenie naiwny, modzieoczy humor rewolucyjnych pamfletw mnzerowskich. Nie odnajdujemy ju tego spokojnie rozwijajcego si wykadu, ktry cechuje myliciela i ktry nie by mu kiedy obcy. Mnzer jest teraz cakowicie prorokiem rewolucji; rozpala bezustannie nienawid przeciwko; klasom panujcym, budzi najdziksze namitnoci i przemawia tylko tymi gwatownymi zwrotami, ktre ekstaza religijna i narodowa kada w usta prorokom Starego Testamentu. Ze stylu, jaki sobie teraz musia wyrobid, widad, jaki by poziom umysowy tego audytorium, do ktrego przemawia. Przykad Muhlhausen i agitacja Mnzera dziaay szybko, ogarniajc dalekie okolice. W Turyngii, w Eichsfeldzie, w Harcu, w ksistwach saskich, w Hesji i Fuldzie, w grnej Frankonii i w Vogtlandzie wszdzie chopi powstali, poczyli si w gromady i zaczli palid zamki i klasztory. Mnzer by mniej lub bardziej uznanym kierownikiem, a Muhlhausen orodkiem caego ruchu, podczas gdy w

60

Forum, miejsce roztrzsania spraw publicznych (rynek w dawnym Rzymie) tu w przenoni lud. Red.

94

Erfurcie zwyciy ruch czysto mieszczaoski, panujca za tam partia zajmowaa wzgldem chopw stale dwuznaczne stanowisko. Ksita byli w Turyngii zrazu rwnie bezradni i bezsilni wobec chopw, jak we Frankonii i Szwabii. Dopiero w ostatnich dniach kwietnia udao si landgrafowi heskiemu utworzyd korpus wojska temu samemu landgrafowi Filipowi, ktrego pobonod tak wychwalaj protestanccy i buruazyjni historycy reformacji, a o ktrego haniebnym postpowaniu wzgldem chopw wnet co nieco usyszymy. Landgraf Filip, dziki paru szybkim obrotom i stanowczej postawie, rycho zmusi do ulegoci wiksz czd swego kraju, sprowadzi nowe zacigi i ruszy ku posiadociom opata z Fuldy, dotychczasowego swego seniora. Pobi 3 maja pod Frauenbergiem fuldyjsk gromad chopsk, podbi cay kraj i skorzysta ze sposobnoci, by nie tylko uwolnid si od zwierzchnoci opata, lecz by opactwo fuldyjskie przemienid w lenno heskie, naturalnie z zastrzeeniem jego pniejszej sekularyzacji. Nastpnie zaj Eisenach i Langensalza i poczywszy si z ksicymi wojskami saskimi wyruszy przeciw gwnemu siedlisku buntu, przeciw Muhlhausen. Miinzer cign swe siy bojowe, liczce okoo 8000 ludzi i pewn ilod dzia pod Frankenhausen. Gromadzie Turyngskiej daleko byo do owej zdolnoci bojowej, jak czd gromad grno-szwabskich i frankooskich wykazaa w walce z Truchsessem; bya le uzbrojona i mao zdyscyplinowana, liczya zaledwie niewielu wysuonych onierzy i pozbawiona bya zupenie wodzw. Sam Mnzer nie zna si widocznie ani troch na sztuce wojennej. Mimo to ksita uznali za stosowne zastosowad i tutaj t sam taktyk, ktra tak czsto pomagaa do zwycistwa Truchsessowi: wiaroomstwo. 16 maja rozpoczli ukady, zawarli zawieszenie broni, po czym niespodziewanie napadli na chopw jeszcze przed upywem rozejmu. Mnzer sta ze swymi ludmi na grze, dzi jeszcze noszcej nazw Schlachtbergu (Gra Bitwy), oszaocowany taborem z wozw. W szeregach gromady roso cakiem wyranie zniechcenie. Ksita obiecali amnesti, jeeli gromada wyda im Mnzera ywcem. Mnzer kaza utworzyd koo, aby omwid propozycj ksit. Jeden z rycerzy i jeden klecha wypowiedzieli si za kapitulacj. Mnzer kaza natychmiast wprowadzid obydwu do koa i cid. Ten akt energii terrorystycznej, przyjty z radoci przez zdecydowanych
95

rewolucjonistw, przywrci znowu oddziaowi pewn zwartod, ale ostatecznie wikszod chopw rozeszaby si pewnie bez oporu, gdyby nie zauwaono, e piechota ksica, otoczywszy ca gr, wbrew zawieszeniu broni zblia si zwartymi kolumnami. Natychmiast utworzono front za lini wozw, ale ju kule z armat i rusznic biy w na p bezbronnych i nieprzywykych do boju chopw i ju landsknechci dotarli do taboru. Po krtkim oporze linia wozw zostaa przerwana, armaty chopw zdobyte, a oni sami rozproszeni. Uciekali w dzikim popochu, aby tym atwiej wpad w rce oskrzydlajcych kolumn i konnicy, ktre sprawiy wrd nich niesychan rze. Z omiu tysicy chopw wycito ponad pid tysicy, pozostali zbiegli do Frankenhausen, a na ich karkach wtargna do miasta jazda ksica. Miasto zostao zdobyte. Rannego w gow Mnzera znaleziono w jednym z domw i wzito do niewoli. W dniu 25 maja poddao si rwnie Mhlhausen. Pfeifer, ktry tam pozosta, zdoa ujd, lecz zosta aresztowany w okrgu eisenachskim. Mnzera w obecnoci ksit wzito na tortury, a potem cito. Na rusztowanie szed z tak sam odwag, jaka go cechowaa przez cae ycie. Mia najwyej dwadziecia osiem lat, kiedy go stracono. Pfeifer zosta rwnie city, a oprcz nich jeszcze niezliczone mnstwo innych. W Fuldzie rozpocz swe krwawe sdy m boy, Filip heski. On i ksita sascy kazali cid mieczem midzy innymi 24 powstaocw w Eisenach, 41 w Langensalza, 300 po bitwie frankenhauseoskiej, przeszo 100 w Muhlhausen, 26 pod Germa, 50 pod Tungeda, 12 pod Sangerhausem, 8 w Lipsku, nie mwic ju o okaleczeniach i innych agodniejszych karach, o pldrowaniu i paleniu wsi i miast. Muhlhausen musiao zrzec si swego charakteru wolnego miasta cesarskiego i wcielone zostao do ziem saskich, tak samo jak opactwo Fulda do landgrafstwa heskiego. Ksita pocignli teraz przez Las Turyngski, gdzie chopi frankooscy z obozu pod Bildhausen poczyli si z Turyoczykami i spalili wiele zamkw. Pod Meiningen przyszo do bitwy; chopi zostali pobici i cofnli si ku miastu. Lecz tu nagle zamknito przed nimi bramy i zagroono napadem z tyu. W tym cikim pooeniu, wywoanym przez zdrad sojusznikw, chopi skapitulowali przed ksitami i rozbiegli si jeszcze w czasie ukadw. Obz bildhauseoski dawno si ju rozproszy. Wraz z rozbiciem tej gromady unicestwione zostay ostatnie resztki powstaocw w Saksonii, Hesji, Turyngii i grnej Frankonii.
96

W Alzacji powstanie wybucho pniej ni na prawym brzegu Renu. Dopiero okoo poowy kwietnia powstali chopi w biskupstwie sztrasburskim, a w lad za nimi Grnoalzatczycy i Sundgauczycy. Dnia 18 kwietnia jedna z gromad dolnoalzackich spldrowaa klasztor Altorf; inne gromady utworzyy si koo Ebersheimu i Barru, jak rwnie w dolinach Willery i Urbisu. Rycho poczyy si one w wielk gromad dolno-alzack i zaczy zajmowad miasta i osady oraz burzyd klasztory. Wszdzie brano do wojska co trzeciego mczyzn. Dwanacie artykuw tej gromady nosi o wiele bardziej radykalny charakter ni artykuy szwabsko-frankooskie. Podczas gdy jedna z kolumn Dolnoalzatczykw z pocztkiem maja rozoya si obozem pod St. Hippolyt i po bezskutecznej prbie pozyskania tego miasta opanowaa drog porozumienia z mieszczanami dziesitego maja Barken, trzynastego Rappoltsweiler, a czternastego Reichenweier, druga kolumna wyruszya pod dowdztwem Erazma Gerbera, by napad niespodziewanie na Strassburg. Prba nie powioda si i kolumna skierowaa si teraz ku Wogezom, zburzya klasztor Mauersmnster i obiega Zabern, ktre poddao si 13 maja. Std udaa si nad granic lotaryosk i zrewoltowaa przyleg czd ksistwa oszaocowujc jednoczenie przejcia grskie. Pod Herbolzheim nad Saara i pod Neuburg utworzono wielkie obozy; pod Saargemnd oszaocowao si 4.000 chopw niemiecko-lotaryoskich; wreszcie dwa naprzd wysunite oddziay: kolbeoski w Wogezach pod Strzelbrunn i kleeburski pod Weissenburg, kryy front i prawe skrzydo, podczas gdy lewe skrzydo opierao si o Grno-alzatczykw. Ci ostatni, powstawszy 20 kwietnia, zmusili 10 maja do przystpienia do bractwa chopskiego miejscowod Sulz, dwunastego miejscowod Gebweiler, pitnastego Sennheim i okolic. Wprawdzie rzd austriacki i okoliczne miasta cesarskie poczyy si natychmiast przeciw nim, byy jednak zbyt sabe, by stawid im powany opr, a co dopiero ich zaatakowad. W ten sposb, do poowy maja caa Alzacja z wyjtkiem nielicznych miast znalaza si w rku powstaocw. Lecz ju nadcigay wojska, ktre miay zamad zuchwalstwo chopw alzackich. Przywrcenie panowania szlacheckiego przypado tu w udziale Francuzom. Antoni, ksi lotaryoski, wyruszy ju 6 maja z trzydziestotysiczn armi, obejmujc kwiat szlachty francuskiej oraz pomocnicze wojska hiszpaoskie,
97

piemonckie, lombardzkie, greckie i albaoskie. Dnia 16 maja zetkn si on pod Lutzelsteinem z czterema tysicami chopw, ktrych pobi bez trudu, siedemnastego za zmusi do kapitulacji obsadzone przez chopw miasto Zabern. Ale ju podczas wkraczania Lotaryoczykw do miasta i rozbrajania chopw umowa kapitulacyjna zostaa zamana: landsknechci napadli na bezbronnych chopw i wikszod z nich pozabijali. Pozostae kolumny dolnoalzackie rozproszyy si, wobec czego ksi Antoni skierowa si teraz przeciw Grnoalzatczykom. I teraz oni, ktrzy przedtem nie chcieli wyruszyd na pomoc dolno-alzackiej zaodze miasta Zabern, zostali zaatakowani pod Scherweiler przez wszystkie siy lotaryoskie. Bronili si z wielkim mstwem, ale wobec ogromnej przewagi nieprzyjaciela 30.000 przeciw 7.000 i zdrady pewnej liczby rycerzy, a zwaszcza wjta z Reichenweier, brawura ich okazaa si daremna. Zostali pobici na gow i rozproszeni. Ksi umierza teraz ca Alzacj ze zwykym okrucieostwem. Jedynie Sundgau unikno jego obecnoci. Pod grob zawezwania ksicia Antoniego rzd austriacki zmusi tu swych chopw do zawarcia ukadu ensisheimskiego. Ale rzd sam zama wkrtce ten ukad i kaza masami wieszad kaznodziejw i przywdcw ruchu. Chopi rozpoczli wskutek tego nowe powstanie, ktre zakooczyo si wreszcie tym, e chopi sundgauscy objci zostali ukadem w Offenburgu61 (18 wrzenia). Pozostaje nam jeszcze zdad spraw z wojny chopskiej w austriackich krajach alpejskich. Okolice te, jak rwnie ocienne arcybiskupstwo salzburskie, znajdoway si od czasw walki o stare prawa" w nieustannej opozycji przeciw rzdowi i szlachcie, a nauki goszone przez reformacj znalazy i tutaj podatny grunt. Przeladowania religijne i samowola podatkowa spowodoway wybuch powstania. Miasto Salzburg, popierane przez chopw i grnikw, znajdowao si ju od r. 1522 w konflikcie z arcybiskupem o swe przywileje miejskie oraz o sprawy religijne. W koocu 1524 r. arcybiskup przy pomocy najemnych landsknechtw opanowa miasto, terroryzowa je za pomoc dzia zamkowych i przeladowa kaznodziejw kacerskich. Jednoczenie naoy nowe podatki i rozjtrzy tym do ywego ca ludnod. Na wiosn roku 1525, rwnoczenie z powstaniem
61

Na podstawie tego ukadu chopi zobowizani byli wydad ca broo paln, zoyd przysig na wiernod i odtd penid znowu wszystkie powinnoci feudalne. Przywdcy ruchu chopskiego mieli byd ukarani mierci, na wszystkie za gospodarstwa chopskie miaa byd naoona kara pienina. Wszelkie zebrania, zwizki itp. zostay zakazane. Red.

98

szwabsko-frankooskim i turyngskim, powstali nagle w caym kraju chopi i grnicy, zorganizowali si w gromady pod wodz Prosslera i Weitmossera, uwolnili miasto i obiegli zamek salzburski. Podobnie jak chopi zachodnioniemieccy, zaoyli oni zwizek chrzecijaoski i ujli swe dania w artykuy, ktrych byo tu czternacie. Podobnie w Styrii, Austrii grnej, Karyntii i Krainie, gdzie nowe, bezprawne podatki, ca i dekrety bolenie godziy w najbardziej bezporednie interesy ludu, chopi powstali na wiosn 1525 r. Zdobyli kilka zamkw i pobili pod Gryssem pogromc powstania o stare prawa", starego hetmana polnego, Dietrichsteina. Chocia rzdowi udao si faszywymi obietnicami uspokoid czd powstaocw, to jednak w swej masie trzymali si nadal razem i poczyli si z salzburczykami, tak e cay okrg salzburski i wiksza czd Austrii grnej, Styrii, Karyntii i Krainy znalaza si w rkach chopw i grnikw. W Tyrolu nauki goszone przez reformacj znalazy rwnie wielu zwolennikw. Emisariusze mnzerowscy dziaali tutaj z wikszym nawet powodzeniem ni w pozostaych austriackich krajach alpejskich. Rwnie i tu arcyksi Ferdynand przeladowa kaznodziejw nowej nauki, a nowymi samowolnymi zarzdzeniami finansowymi narusza dotkliwie prawa ludu. Nastpstwem tego byo, jak wszdzie, powstanie, ktre wybucho na wiosn tego samego roku (1525). Powstaocy, na ktrych czele sta zwolennik Mnzera, Geismaier, jedyny wybitny talent wojskowy spord wszystkich dowdcw chopskich, zdobyli mnstwo zamkw i zwaszcza na poudniu, nad Adyg, energicznie wystpili przeciw klechom. Vorarlberczycy powstali rwnie i przyczyli si do Allgauczykw. Arcyksi, naciskany ze wszystkich stron, czyni powstaocom, ktrych niedawno jeszcze chcia wytpid ogniem i mieczem, ustpstwo za ustpstwem. Zwoa sejm krajw dziedzicznych i do czasu ich zebrania si zawar z chopami zawieszenie broni. Tymczasem zbroi si ze wszystkich si, aby mc jak najrychlej przemwid do zuchwalcw innym jzykiem. Zawieszenie broni trwao, rzecz prosta, niedugo. Dietrichstein, ktremu wyczerpay si pienidze, zacz w ksistwach nakadad kontrybucje. Jego sowiaoskie i madziarskie wojska pozwalay sobie przy tym na najbardziej bezwstydne okrucieostwa wzgldem ludnoci. Styryjczycy rozpoczli wic znowu powstanie, napadli w nocy z 2 na 3 lipca na hetmana polnego,
99

Dietrichsteina, w Schladming i wyrnli wszystkich nie mwicych po niemiecku. Samego Dietrichsteina wzito do niewoli. Rankiem 3 lipca zebra si wyznaczony przez chopw sd przysigych i skaza 40 czeskich i chorwackich szlachcicw spord jeocw na cicie. Wyrok niezwocznie wykonano. To poskutkowao; arcyksi przysta natychmiast na wszystkie dania stanw piciu ksistw (Austria grna i dolna, Styria, Karyntia i Kraina). Rwnie w Tyrolu uczyniono zadod daniom sejmu, co uspokoio pnoc. Poudnie jednak, obstajc przy swych pierwotnych daniach nie zgadzajc si na okrojone uchway sejmowe, pozostawao nadal pod broni. Dopiero w grudniu arcyksi zdoa tu przywrcid si porzdek. Nie omieszka przy tym ukarad mierci duej liczby inicjatorw i przywdcw powstania, ktrzy wpadli w jego rce. Przeciw Salzburgowi wyruszyo w sierpniu 10.000 Bawarw pod wodz Jerzego von Frundsberg. Ta imponujca potga wojskowa tudzie niesnaski, ktre wybuchy midzy chopami, skoniy salzburczykw do zawarcia z arcybiskupem ukadu, ktry doszed do skutku 1 wrzenia i zosta przyjty rwnie przez arcyksicia. Obaj ksita, ktrzy tymczasem dostatecznie wzmocnili swe siy zbrojne, zamali jednak rycho ten ukad i pchnli przez to chopw do nowego powstania. Powstaocy trzymali si przez zim, na wiosn przyczy si do nich Geismaier i rozpocz wietn kampani przeciw nacierajcym ze wszech stron wojskom. W szeregu wspaniaych bitew pobi on w maju i czerwcu r. 1526 kolejno Bawarw, Austriakw, szwabskie wojska zwizkowe oraz landsknechtw arcybiskupa salzburskiego i dugo nie dopuszcza do tego, by te rozmaite korpusy poczyy si ze sob. Przy tym znalaz jeszcze czas na oblenie Radstadtu. Otoczony w koocu ze wszech stron przez przewaajce siy i zmuszony do odwrotu, przebi si i przeprowadzi szcztki swego korpusu poprzez austriackie Alpy na terytorium weneckie. Rzeczpospolita Wenecka i Szwajcaria dostarczyy temu niezmordowanemu wodzowi chopskiemu punktu oparcia dla nowych intryg; przez cay rok jeszcze stara si wpltad te paostwa w wojn z Austri, co miao mu dad sposobnod do nowego powstania chopskiego. Ale w czasie tych zabiegw dosiga go rka mordercy. Arcyksi Ferdynand i arcybiskup salzburski nie mieli spokoju, pki Geismaier y, wynajli wic zbira, ktremu udao si w r. 1527 zgadzid niebezpiecznego buntownika.
100

VII
Z chwil wycofania si Geismaiera na terytorium weneckie dobieg do kooca ostatni akt wojny chopskiej. Chopi zostali wszdzie z powrotem poddani wadzy ich duchownych, szlacheckich lub patrycjuszowskich panw. Ukady, ktre tu i wdzie z nimi zawarto, zostay zerwane. Dotychczasowe ciary zwikszyy si wskutek kontrybucji, ktre zwycizcy naoyli na zwycionych. Najwspanialsza prba rewolucyjna ludu niemieckiego skooczya si sromotn porak i chwilowo zdwojonym uciskiem. Na dalsz met jednake zgniecenie powstania nie pogorszyo sytuacji chopw. To, co szlachcie, ksitom i klechom udawao si rok w rok z nich wycisnd, to wyciskali z pewnoci ju przed wojn; wczesny chop niemiecki to mia wsplnego z proletariuszem nowoczesnym, e jego udzia w wytworach wasnej pracy ogranicza si do minimum rodkw niezbdnych do utrzymania si przy yciu i do rozmnaania rasy chopskiej. Przecitnie biorc nie byo tu zatem ju nic wicej do zabrania. Pewna liczba zamoniejszych rednich chopw, owszem, popada w ruin, mnstwo chopw paoszczynianych przemoc zmieniono w poddanych, cae poacie gruntw gminnych skonfiskowano. Wskutek zniszczenia domostw i spustoszenia pl oraz wskutek powszechnego chaosu znaczna liczba chopw zostaa wtrcona w szeregi wczgw lub plebejuszy miejskich. Ale wojny i spustoszenia byy w owych czasach codziennymi" zjawiskami, a poziom yciowy klasy chopskiej by na og zbyt niski, by moliwe byo trwae pogorszenie jej pooenia wskutek podwyszenia podatkw. Pniejsze wojny religijne i wreszcie wojna trzydziestoletnia62 z jej ustawicznie powtarzajcymi si masowymi spustoszeniami i wyludnieniami dotkny chopw o wiele boleniej ni wojna chopska. Zwaszcza wojna trzydziestoletnia zniszczya przewan czd istniejcych w rolnictwie si wytwrczych i przez to oraz przez jednoczesne zniszczenie wielu miast wtrcia chopw, plebejuszy i zrujnowanych mieszczan na dugi czas w otchao icie irlandzkiej ndzy w jej najgorszej postaci. Najwicej ucierpiao wskutek wojny chopskiej duchowieostwo: jego klasztory i fundacje zostay spalone, kosztownoci zrabowane, sprzedane za granic lub
62

Wojna trzydziestoletnia 16181648. Red.

101

przetopione, zapasy spoyte. Nie mogo ono nigdzie stawid wikszego oporu, gdy rwnoczenie lud wyadowywa ca sw nienawid przede wszystkim na nim. Inne stany ksita, szlachta i mieszczaostwo patrzyy nawet ze skryt uciech na cik sytuacj znienawidzonych praatw. Wojna chopska spopularyzowaa ide sekularyzacji dbr duchownych na rzecz chopw; ksita za wieccy, a po czci i mieszczanie, postarali si przeprowadzid t sekularyzacj na swoj korzyd i wkrtce w krajach protestanckich posiadoci praatw znalazy si w rkach ksit i patrycjuszy. Uszczerbek poniosa rwnie wadza ksit duchownych, a ksita wieccy potrafili w tym kierunku wyzyskad nienawid ludu. Widzielimy wic, jak opat fuldajski z seniora w stosunku do Filipa heskiego zdegradowany zosta na jego lennika. Miasto Kempten zmusio ksicia opata do sprzedania za bezcen szeregu cennych przywilejw, ktre on w tym miecie posiada. Szlachta rwnie powanie ucierpiaa. Wikszod jej zamkw leaa w gruzach, czd najbardziej znakomitych rodw zostaa zrujnowana i moga zapewnid sobie byt tylko w subie ksicej. Jej bezsilnod wobec chopw zostaa stwierdzona; szlachta wszdzie zostaa pobita i zmuszona do kapitulacji; tylko wojska ksit uratoway j. Musiaa ona tracid coraz bardziej swe znaczenie jako stan bezporednio zaleny od cesarstwa i podpadad pod wadz ksit. Miasta na og nie osigny take adnej korzyci z wojny chopskiej. Prawie wszdzie panowanie patrycjatu umocnio si ponownie, opozycja mieszczan zostaa na dugi czas zamana. Stara patrycjuszowska rutyna, krpujca pod kadym wzgldem przemys i handel, przetrwaa w ten sposb a do rewolucji francuskiej. Ponadto ksita uczynili miasta odpowiedzialnymi za chwilowe sukcesy, ktre partia mieszczaoska lub plebejska osigay w ich obrbie podczas walk. Miasta, ktre ju przedtem naleay do terytoriw ksicych, oboono cikimi kontrybucjami, obrabowano z przywilejw i bezbronne oddano na up chciwej samowoli ksit (Frankenhausen, Arnstadt, Schmalkalden, Wrzburg itd,, itd.), wolne miasta cesarskie wcielono do terytoriw ksicych (np. Muhlhausen) albo co najmniej, jak wiele cesarskich miast frankooskich, poddano w moraln zalenod od okolicznych ksit. W tych warunkach korzyd z wojny chopskiej wycignli jedynie ksita. Wskazalimy ju na samym pocztku naszego wykadu, e saby rozwj
102

przemysowy, handlowy i rolny Niemiec uniemoliwia wszelk centralizacj Niemcw w jeden nard, e pozwala jedynie na centralizacj lokaln i prowincjonaln i e wobec tego przedstawicielu tej centralizacji wrd oglnego rozdrobnienia ksita stanowili jedyny stan, ktremu wszelka zmiana istniejcych stosunkw spoecznych i politycznych musiaa wyjd na dobre. Stopieo rozwoju wczesnych Niemiec by tak niski i jednoczenie tak nierwnomierny W rnych prowincjach, e obok ksistw wieckich mogy jeszcze istnied suwerenne paostwa duchowne, republiki miejskie oraz udzielni hrabiowie i baronowie; ale rozwj ten par jednoczenie, jakkolwiek bardzo ospale i wolno, do centralizacji prowincjonalnej, tj. do podporzdkowania pozostaych stanw ksitom. Dlatego z wynikw wojny chopskiej mogli skorzystad tylko ksita. Tak si te rzeczywicie stao. Skorzystali oni nie tylko wzgldnie, tj. dziki osabieniu swych wspzawodnikw, duchowieostwa, szlachty i miast; skorzystali rwnie bezwzgldnie, zdobywajc spolia opima (gwne upy) kosztem wszystkich innych stanw. Dobra duchowne ulegy sekularyzacji na ich korzyd, czd szlachty, na p lub zupenie zrujnowanej, musiaa stopniowo poddawad si ich zwierzchnictwu; kontrybucje naoone na miasta i chopstwo pyny do ich skarbcw, ktre ponadto wskutek zniesienia licznych przywilejw miejskich uzyskay znacznie szersze pole dla swych ulubionych operacji finansowych. Rozdrobnienie Niemiec, ktrego zaostrzenie i ustalenie si byo gwnym rezultatem wojny chopskiej, byo zarazem przyczyn jej niepowodzenia. Widzielimy, e Niemcy byy rozdrobnione nie tylko na niezliczone, niezalene, niemal zupenie sobie obce prowincje, lecz e rwnie w kadej z tych prowincji nard rozpada si na wielorakie stany i odamy stanw. Prcz ksit i klechw widzimy szlacht i chopw na wsi, patrycjuszy, mieszczan i plebejuszy w miastach stany, ktrych interesy byy sobie wzajemnie cakiem obce, jeli nie krzyoway si i nie przeciwstawiay sobie nawzajem. Ponad caym tym splotem interesw stay na domiar jeszcze interesy cesarza i papiea. Widzielimy, w jak mozolny, niezupeny i nierwnomierny zalenie od lokalnych warunkw sposb rozmaite te interesy uoyy si ostatecznie w trzy wielkie grupy; jak mimo tego mozolnego procesu grupowania si kady stan, wystpujc przeciwko nakrelonemu przez istniejce stosunki kierunkowi rozwoju
103

narodowego, organizowa ruch swj na wasn rk i wchodzi przez to w kolizj nie tylko z konserwatywnymi, lecz i ze wszystkimi innymi opozycyjnymi stanami i jak wskutek tego musia ostatecznie doznad poraki. Tak stao si ze szlacht w powstaniu Sickingena, z chopami w wojnie chopskiej i mieszczanami w caej ich umiarkowanej reformacji. W ten sposb nawet chopi i plebejusze nie mogli si zdobyd w wikszoci dzielnic Niemiec na wspln akcj i wchodzili sobie wzajemnie w drog. Widzielimy rwnie, jakie przyczyny spowodoway to rozbicie walki klasowej, a wraz z tym i zupen porak ruchu rewolucyjnego oraz poowiczn porak ruchu mieszczaoskiego. Dokonany przeze mnie opis unaoczni, przypuszczam, jasno kademu, jak lokalne i prowincjonalne rozdrobnienie i wypywajce z niego si koniecznoci lokalne i prowincjonalne zasklepienie obrciy wniwecz cay ruch; jak ani mieszczanie, ani chopi, ani plebejusze nie zdobyli si na zjednoczon akcj oglnonarodow; jak chopi np. w kadej prowincji dziaali na wasn rk, odmawiali stale pomocy ssiednim zrewoltowanym chopom i zostali wskutek tego w poszczeglnych starciach po kolei rozbici przez wojska, ktrych stan liczebny nie dosiga nawet dziesitej czci stanu liczebnego powstaocw. Rozmaite odrbne rozejmy i ukady poszczeglnych gromad z ich przeciwnikami stanowi kady dla siebie akt zdrady wobec wsplnej sprawy; to za, e czenie si ze sob gromad mogo wycznie dokonywad si nie na zasadzie mniejszej lub wikszej wsplnoci ich wasnej akcji, lecz na zasadzie wsplnoci konkretnego wroga, ktry ich zwycia, jest najoczywistszym dowodem tego, jak dalece chopi rnych prowincji byli sobie obcy. Tutaj rwnie nasuwa si od razu analogia z ruchem lat 18481850. W r. 1848 interesy klas opozycyjnych rwnie byy ze sob sprzeczne, kada z tych klas dziaaa dla siebie. Buruazja, zbyt posunita w rozwoju, by znosid duej feudalno-biurokratyczny absolutyzm, nie bya jednak jeszcze dod silna, by natychmiast podporzdkowad swoim interesom roszczenia innych klas. Proletariat, zbyt saby, by mg liczyd na szybkie przeskoczenie okresu buruazyjnego i ryche zdobycie przez siebie wadzy, pozna ju za czasw absolutyzmu zbyt dobrze rozkosze porzdku buruazyjnego i w ogle osign stopieo rozwoju za wysoki na to, by chod tylko na chwil widzied w wyzwoleniu buruazji swoje wasne wyzwolenie. Nard w swej masie, drobno-mieszczanie,
104

rzemielnicy i chopi, zostali porzuceni przez swego na razie jeszcze naturalnego sojusznika buruazj jako ju zanadto rewolucyjni, a miejscami porzuceni rwnie przez proletariat, jako jeszcze niedostatecznie rewolucyjni; rozbici wewntrznie, nie doszli rwnie do niczego i uprawiali opozycj na prawo i na lewo przeciwko swym wspoponentom. Wreszcie zaciankowod nie moga byd wiksza wrd chopw w r. 1525 ni wrd wszystkich klas, ktre uczestniczyy w ruchu r. 1848. Setki lokalnych rewolucji, setki zwizanych z nimi i rwnie bez przeszkd przeprowadzonych lokalnych reakcji, zachowanie systemu drobnych paostewek itd., itd. oto dowody, wiadczce o tym dobitnie. Kto po obydwu rewolucjach niemieckich z lat 1525 i 1848 i po ich wynikach moe jeszcze bajdurzyd o republice federacyjnej, ten zasuguje tylko na zamknicie w domu wariatw. Ale mimo wszystkich podobieostw obie rewolucje rewolucja XVI wieku i rewolucja 18481850 r. rni si jednak midzy sob w sposb bardzo istotny. Rewolucja z 1848 dowodzi jeli nawet nie postpu Niemiec, to w kadym razie postpu Europy. Kto osign korzyci z rewolucji 1525 roku? Ksita. Kto osign korzyci z rewolucji 1848 roku? Wielcy ksita, Austria i Prusy. Za drobnymi ksitami z r. 1525 stali przykuwajc ich do siebie za pomoc podatkw drobnomieszczanie; za wielkimi ksitami z r. 1850, za Austri i Prusami, stoi ujarzmiajc je szybko za pomoc dugu paostwowego nowoczesna wielka buruazja. A za wielk buruazja stoj proletariusze. Rewolucja z r. 1525 bya lokaln spraw niemieck. Anglicy, Francuzi, Czesi, Wgrzy mieli ju swoje wojny chopskie za sob, kiedy Niemcy dopiero rozpoczynali swoj. Jeeli Niemcy byy wwczas rozdrobnione, to Europa jeszcze bardziej. Rewolucja z r. 1848 nie bya spraw lokalno-niemieck, bya czci wielkiego wydarzenia europejskiego. Przyczyny, ktre kieroway caym jej przebiegiem, nie s ograniczone do obszaru jednego poszczeglnego kraju, ani nawet jednej czci wiata. Co waniejsza kraje, ktre byy widowni tej rewolucji, najmniej przyczyniy si do jej wywoania. S one mniej lub bardziej biernym i niewiadomym tworzywem, przeksztaconym przez ruch, w ktrym uczestniczy cay wiat przez ruch, ktry wprawdzie w obecnych warunkach spoecznych moe nam wydawad si jak obc si, chocia jest to
105

ostatecznie tylko nasz wasny ruch. Rewolucja lat 18481850 nie moe wic zakooczyd si tak jak rewolucja 1525 roku.

106