Maria Ciesielska

Temat: Dziaalno szpitala obozowego dla kobiet w KL AuschwitzBirkenau (1942-1945)

Rozprawa na stopie doktora nauk medycznych

Promotor: Prof. dr hab. n. med. Marcin yskanowski

Obrona rozprawy doktorskiej przed Rad Wydziau Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego

Warszawa 2012
1

sowa kluczowe: KL Auschwitz-Birkenau, szpital obozowy dla kobiet w Birkenau, rewiry obozowe, lekarki-winiarki, lekarze-winiowie, problemy zdrowotne winiw KL Auschwitz-Birkenau, dur wysypkowy, choroba godowa, eksperymenty pseudomedyczne, dowiadczenia sterylizacyjne key words: Auschwitz-Birkenau camp, the women camp hospital in Birkenau, camp reviers, inmate doctors, inmate physicians, prisoners health problems in the Auschwitz-Birkenau camp, typhus fever, hunger disease, pseudomedical experiments, sterilizing experiments,

SPIS TRECI
1. WSTP Wprowadzenie Powstanie obozu dla kobiet w KL Auschwitz-Birkenau i organizacja szpitala obozowego dla kobiet 1.3 Najczstsze schorzenia wystpujce u winiarek pacjentek szpitala obozowego oraz sposoby ich leczenia 1.4 Ostatni okres dziaalnoci szpitala obozowego dla kobiet i jego ewakuacja 1.5 Lista lekarek winiarek pracujcych w szpitalu dla kobiet w Birkenau DOWIADCZENIA NAD MASOW STERYLIZACJ 2.1 Wprowadzenie 2.2 Utworzenie pierwszej stacji eksperymentalnej na terenie obozu 2.3 Eksperymenty sterylizacyjne przeprowadzane na bloku 10 w obozie macierzystym. 2.4 Raport Sawy Klein DZIAALNO AMBULATORIUM SZPITALA OBOZOWEGO 3.1 Dziaalno lecznicza i poza lecznicza ambulatorium szpitala obozowego 3.2 Choroby skry 3.3 Dr Wiktoria Maria Werkenthin DUR PLAMISTY 4.1 Przyczyny epidemii duru plamistego 4.2 Tzw. generalne odwszenia jako sposb walki z epidemi duru plamistego 4.3 Pierwsze prby leczenia winiarek szpitala obozowego dla kobiet 4.3.1 Dr Stefania Kociuszkowa 4.3.2 Dr Janina Wgierska 4.3.3 Dr Zofia Garlicka GD I BIEGUNKA GODOWA 5.1 ywienie winiarek 5.2 Paczki 5.3 Organizowanie ywnoci 5.4 Gd, choroba godowa i muzumastwo 5.5 Blok 24 tzw. durchfallowy w pocztkowym okresie istnienia 5.6 Dr Janina Kowalczykowa 5.7 Dr Irena Biawna GRULICA 6.1 Walka z grulic jako wyraz poszerzonego programu eutanazji 6.2 Postpowanie z chorymi na grulic 6.3 Leczenie grulicy w warunkach obozowych w Birkenau OPIEKA LEKARSKA NAD DZIEMI PRZYWIEZIONYMI DO OBOZU 7.1 Transporty dzieci do KL Auschwitz-Birkenau 7.2 Opieka nad dziemi w obozie 7.3 Szpital obozowy dla dzieci na odcinku BIa OPIEKA LEKARSKA NAD KOBIETAMI CIARNYMI I DZIEMI URODZONYMI W OBOZIE 8.1 Postpowanie z kobietami ciarnymi i dziemi urodzonymi w obozie w pocztkowym okresie jego istnienia 8.2 Dziaalno obozowej izby porodowej na terenie obozu kobiecego w Birkenau 8.3 Udzia kobiet ciarnych i dzieci w dowiadczeniach dr Josefa Mengele 8.4 Aborcje wykonywane na terenie obozu KL Auschwitz-Birkenau 8.5 Dziaalno izby ginekologicznej na terenie obozu kobiecego w Birkenau 1.1 1.2

5 9 14 16 18 20 21 22 27 30 30 32 33 35 37 38 38 39 41 42 43 44 45 46 46 49 50 51

2.

3.

4.

5.

6.

7.

53 56 57

8.

60 61 62 63 63 3

8.6 9. 10. 10.1 10.2 10.3 10.4 10.5 10.6 10.7 10.8 11. 12. 13. 14. 15.

Ewakuacja szpitala dla kobiet PODSUMOWANIE BIOGRAMY WYBRANYCH LEKAREK WINIAREK SZPITALA OBOZOWEGO W KL AUSCHWITZ-BIRKENAU Dr Alina Brewda Dr Dorota Lorska Dr Wiktoria Maria Werkenthin Dr Janina Kowalczykowa Dr Irena Biawna Dr Wadysawa Jasiska Dr Irena Konieczna Dr Katarzyna aniewska STRESZCZENIE STRESZCZENIE W JZYKU ANGIELSKIM PIMIENNICTWO SPIS ZAACZNIKW ZACZNIKI

65 68

72 73 76 80 81 84 85 86 89 92 95 102 104

Nikt si niczego nie nauczy, Auschwitz nie posuyo za ostrzeenie. Szczegy moecie znale w swych gazetach codziennych 1 Elie Wiesel.

1. Wstp
1.1 Wprowadzenie 1 wrzenia 1939 roku armia niemiecka przekraczajc podstpnie zachodni granic Rzeczypospolitej Polskiej rozpocza II Wojn wiatow . Sukcesy osignite dziki prowadzeniu dziaa wojennych metod tzw. wojny byskawicznej (niem. Blitzkrieg) umoliwiy przywdcy III Rzeszy Adolfowi Hitlerowi realizacj planu powikszenia tzw. przestrzeni yciowej (niem. Lebensraum). Zachodni obszar okupowanego terenu Polski przyczono do Rzeszy, a cz centraln, pod nazw Generalne Gubernatorstwo oddano pod zarzd Hansa Franka. Siedziba gubernatora miecia si odtd na krakowskim Wawelu. Gwnym celem ekspansji Niemiec hitlerowskich bya ekonomiczna eksploatacja podbitych terenw oraz zamieszkujcej je ludnoci. Na najbardziej yznych obszarach Generalnego Gubernatorstwa planowano ponadto utworzy wyspowe osiedla niemieckie. Ludno polska, zamieszkujca te tereny, miaa zosta wysiedlona (Zamojszczyzna) lub poddana zbiegom sterylizacyjnym. Tereny polskie wcielone do Rzeszy miay zosta oczyszczone z Polakw nie nadajcych si do germanizacji. Eksterminacja ydw i Sowian miaa dokonywa si stopniowo. Realizacj powyszych zaoe rozpoczto ju w pierwszych godzinach ataku Niemiec na Polsk. W lad za Wehrmachtem kroczyy specjalne grupy operacyjne Policji i Suby Bezpieczestwa. Dokonyway one masowych aresztowa i egzekucji. . Pierwszymi Polakami zatrzymanymi w ramach politycznego oczyszczania gruntu byli najbardziej aktywni dziaacze polityczni i spoeczni czonkowie mniejszoci Polskiej w Niemczech. Na podstawie przygotowanych wczeniej imiennych list zostali oni aresztowani i osadzeni w wizieniach lub obozach koncentracyjnych (akcja ta nosia kryptonim Tannenberg ale nazywana bya te przez samych Niemcw akcj Inteligencja). W nocy z 31 sierpnia na 1 wrzenia 1939 roku na terenie Wolnego Miasta Gdaska aresztowano wielu Polakw, w tym dziaaczy Polonii gdaskiej, ktrych nastpnie przetrzymywano na terenie szkoy dla dziewczt imienia Wiktorii w Gdasku i w zabudowaniach pokoszarowych w Nowym Porcie, a od
1

Elie Wiesel One Generation After Avon Books, New York 1970, s.15

marca 1940 roku w obozie koncentracyjnym KL Stutthof. 1 wrzenia 1939 roku aresztowano i internowano w obozie w Grnhof pracownikw Konsulatu Generalnego w Krlewcu i Konsulatu Polskiego w Olsztynie. Represje wobec inteligencji polskiej oraz duchowiestwa, wyraone poprzez fale zatrzyma i deportacji do obozw koncentracyjnych wywoay protesty opinii wiatowej.2 Nie miay one jednak adnego wpywu na dalsz polityk wewntrzn okupanta. Podstaw prawn dla prowadzonych aresztowa oraz tworzenia obozw koncentracyjnych dao rozporzdzenie prezydenta Rzeszy Hindenburga z 28 lutego 1933 roku o ochronie narodu i pastwa. Policja bezpieczestwa uzyskaa prawo do pozbawienia wolnoci kadego obywatela, ktry zagraa lub mgby zagraa bezpieczestwu pastwa, na okres bezterminowy, bez moliwoci odwoania do jakiejkolwiek instytucji. Miejscem uwizienia ochronnego stay si w pierwszym okresie areszty policyjne i wizienia, a od 1938 roku take obozy koncentracyjne. Pocztkowo aresztem ochronnym objto dziaaczy komunistycznych i socjaldemokratycznych, pacyfistw oraz ludzi otwarcie przeciwstawiajcych si polityce Hitlera. W pniejszym czasie take homoseksualistw, badaczy Pisma witego, a po wybuchu wojny Polakw zaangaowanych w dziaania ruchu oporu. Jednake ju w kilka miesicy po wybuchu wojny istniejce wizienia zwaszcza na Grnym lsku, w Zagbiu Dbrowskim i w Generalnym Gubernatorstwie nie byy w stanie pomieci napywajcych aresztowanych. Z terenowych placwek policji i andarmerii napyway do wyszego dowdcy SS i policji Ericha von dem Bach-Zelewskiego3 apele o rozwizanie problemu przeadowania wizie. Projektodawc utworzenia obozu w Owicimiu by inspektor policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa Arpad Wigand. Wybra on Owicim z uwagi na dogodne pooenie kolejowe ze lskiem i Generalnym Gubernatorstwem oraz na sprzyjajce izolacji obozu warunki lokalne. Zabudowania koszarowe przeznaczone na potrzeby powstajcego obozu, byy oddalone od zabudowa mieszkalnych. Ponadto istniaa moliwo jego rozbudowy Hauptsturmfhrer Rudolf Hss4. Zasadniczym celem powstania obozu koncentracyjnego KL Auschwitz, od pierwszych dni jego istnienia, bya nie izolacja winiw ale ich eksterminacja poprzez wykonywanie wyrokw mierci i
2

w rozwidleniu rzek Wisy i Soy.

Pierwszym komendantem nowopowstajcego obozu koncentracyjnego zosta mianowany SS-

Protesty wzbudzio aresztowanie profesorw i pracownikw wyszych uczelni w Krakowie, 6 listopada 1939 roku, w ramach tzw. Sonderaktion Krakau. Zwabieni podstpem do Sali Collegi Novi, zostali oni aresztowani i wywiezieni do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen, gdzie niektrzy z nich zmarli. 3 SS-Gruppenfhrer Erich von dem Bach-Zelewski by w tym czasie szefem Urzdu Wyszego Dowdcy SS i Policji we Wrocawiu (Der Hhere SS-und Polizeifhrer Sdost) 4 SS-Hauptsturmfhrer Rudolf Hss urodzony w 1900 roku w Schwarzwaldzie. W NSDAP od listopada 1922 roku (nr. leg. 3240) , od listopada 1934 roku pracowa przez przeszo trzy lata jako stranik w obozie koncentracyjnym w Dachau gdzie otrzyma awans na Rapportfhrera i zosta przeniesiony do obozu w Sachsenhausen, gdzie suy a do 29 kwietnia 1940 roku, kiedy zosta mianowany przez inspektora obozw koncentracyjnych SS-Oberfhrera Richarda Glcksa komendantem obozu w Owicimiu.

wyniszczajc prac. W pierwszym okresie istnienia obozu, tj. w latach 1940-1941, winiowie Polscy stanowili dominujc grup narodowociow. Wedug najnowszych szacunkw spord okoo 140-150 tysicy deportowanych tu Polakw zgina poowa tj. okoo 75 tysicy. W 1941 roku, w wyniku dziaa wojennych armii niemieckiej na wschodzie Europy, w obozie pojawili si radzieccy jecy wojenni, szczeglnie okrutnie traktowani przez zaog SS, godzeni i zmuszani do pracy ponad siy. W roku 1942 KL Auschwitz sta si jednym z miejsc masowej eksterminacji ludnoci ydowskiej. Szacuje si, e w KL Auschwitz-Birkenau zgino okoo 1,1 miliona ydw. W obozie przetrzymywano ponadto okoo 23 tysice Cyganw deportowanych z Niemiec, Austrii, Czech i Moraw z ktrych ocalao okoo 3 tysice osb. Ponadto winiami KL Auschwitz byli min. Czesi, Francuzi, Jugosowianie, Austriacy, Niemcy i Grecy. Rwnoczenie z akcjami represyjnymi wobec ludnoci terenw okupowanych Niemcy rozpoczli eliminacj ze spoeczestwa osb chorych psychicznie, niepenosprawnych umysowo oraz nieuleczalnie chorych. Precedensem torujcym drog do usankcjonowanego ludobjstwa chorych i niezdolnych do pracy sta si tzw. przypadek Knauera. Pod koniec 1938 lub na pocztku 1939 roku, obywatel niemiecki Knauer poprosi listownie Fhrera o zezwolenie na umiercenie swojego niewidomego syna, dotknitego cikim niedorozwojem umysowym oraz fizycznym. Hitler oddelegowa do kliniki pediatrycznej Uniwersytetu w Lipsku gdzie znajdowao si chore dziecko, dr Karla Brandta, ktry po zapoznaniu si ze spraw, upowani kierownika kliniki profesora Wernera Catela do upienia chopca mierteln dawk barbituranu5. Hitler przychyli si do wniosku ojca, poniewa ju wczeniej rozwaa eliminacj z ycia spoecznego osb niegodnych ycia. Odpowiedzialnymi za podejmowania tego typu decyzji zostali szef kancelarii Hitlera - Philipp Bouhler6 oraz jego osobisty lekarz - Karl Brandt7. W 1939 roku otrzymali oni upowanienie do rozszerzania we wasnym zakresie kompetencji pewnych lekarzy ustalonych imiennie ktrzy bd mieli prawo stosowania umiercania z aski wobec tych chorych, ktrzy zgodnie ze stanem wiedzy ludzkiej i po szczegowym badaniu lekarskim zostan uznani za nieuleczalnych.8

Gerhardt Herbert, syn Knauera, urodzi si prawdopodobnie 20.02.1939 roku w Pomen. Zmar 25.07.1939 roku. Jako fikcyjn przyczyn zgonu podano niedowad serca. 6 Philipp Bouhler, SS-Obergruppenfhrer, by od 1934 roku szefem Kancelarii Adolfa Hitlera, ktra stanowia niezaleny urzd sprawujcy min. administracyjny nadzr nad akcj T4. Bouhler wraz z on popenili samobjstwo 19.05.1945 roku, po aresztowaniu ich przez oddziay amerykaoskie i przewiezieniu do wizienia w Dachau. 7 Karl Brandt, osobisty lekarz Adolfa Hitlera, w SS-Brigadefhrer, czonek NSDAP od 1932 roku, czonek SA od 1933 roku, kierowa programem eutanazji, by zaangaowany w prowadzenie zbrodniczych eksperymentw medycznych przeprowadzanych na winiach obozw koncentracyjnych. Sdzony w Norymberdze w tzw. procesie lekarzy. Skazany na kar mierci. Wyrok wykonano 02.06.1948 roku w Landsbergu. 8 Oficjalne pismo dotyczce tych uprawnieo sporzdzone zostao na osobistym blankiecie Fhrera i chod zostao podpisane z dat 1 wrzenia 1939 roku nie nosi adnych znakw rejestracyjnych. Pismo to nie znosio obowizujcego w Rzeszy prawa, ktre stanowio, e eutanazja jest zabroniona. Cytat pochodzi z:Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy Y. Ternon i S. Helman, PZWL, Warszawa 1974, s. 98

Komitet Eutanazji9 skadajcy si z grupy ekspertw z zakresu psychiatrii, neurologii i pediatrii utworzono przy Kancelarii Rzeszy. Przewodniczcym komitetu zosta psychiatra Herbert Linden. Powoano ponadto instytucje wykonawcze odpowiedzialne za transport chorych do orodkw umiercania oraz finansowanie i przeprowadzanie niezbdnych formalnoci. Nadzr merytoryczny nad caym przedsiwziciem sprawowaa Pastwowa Wsplnota Pracy Zakadw Zdrowia i Opieki (Reichsarbeitgemeinschaft Heil Und Pflegeansfalten Tiergartenstrasse 4 (std kryptonim akcji T4). Pierwsza pokazowa egzekucja odbya si w grudniu 1939 roku w orodku w Brandenburgu. Do umiercenia czterech niemieckich winiw uyto tlenku wgla, dostarczonego w stalowych butlach z fabryki I. G. Farben. Kolejnymi ofiarami byy osoby niepenosprawne psychicznie bd fizycznie, uznane za bezuytecznych zjadaczy chleba. Akcja T4 trwaa od poowy 1939 roku do poowy 1941 roku w orodkach eutanazji na terenie Rzeszy min. we wspomnianym ju Brandenburgu nad Hawel, Bernburgu, Grafeneck, Hadamarze, Sonnenstein i Hartheim. Dzieci umiercane byy w min. w Aperbeck, Grden koo Brandenburga, Eglfing-Haar, Eichbergu, Kalmenhof i w Klinice Psychoterapii Steinhof w Wiedniu10. mier ponioso ponad 100 tysicy obywateli niemieckich i okoo 20 tysicy Polakw. Eksterminacja chorych psychicznie na terenach wcielonych do Rzeszy rozpocza si nieco pniej bo w poowie wrzenia 1939 roku. Ze szpitala psychiatrycznego w Owiskach koo Poznania wywieziono i zamordowano do 20 grudnia 1939 roku 1100 chorych11. Ofiary mordowano w Forcie VII, w komorze gazowej utworzonej w bunkrze 17, bd w specjalnie skonstruowanych do tego celu samochodach transportowych. W przypadku komory stacjonarnej uywano tlenku wgla dostarczanego w butlach gazowych. W ciarwkach, bdcych w istocie ruchomymi komorami gazowymi, wykorzystywano gaz powstajcy podczas pracy silnika samochodowego, doprowadzajc go do szczelnie zamknitego nadwozia. Ciaa zagrzebywano w okolicznych lasach. RAG), mieszczca si w willi przy

Umiercanie w przebiegu akcji T4 nie moe byd z merytorycznego punktu widzenia nazywane eutanazj poniewa w wietle prawa karnego Rzeszy nie speniao ono kryteriw eutanazji okrelonych w 216 KK. Zgodnie z opini profesora Jzefa Radzickiego zamieszczon w przedmowie do Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy przymusowa eutanazja nie rni si waciwie od zwykego zabjstwa. 10 Niemieckie wadze szpitala informoway rodziny zmarych pacjentw o ich zgonie droga listown. Dokumentacja chorego zawieraa fikcyjn przyczyn mierci i wskazywaa rzekome miejsce pochwku, podajc nawet numer kwatery cmentarnej.
11

Akcj T4 przeprowadzono ponadto szpitalach psychiatrycznych w: Dziekance koo Gniezna (2080 osb), Chemie Lubelskim (450 osb w tym 17 dzieci), Kocianie (3334 osoby), Gostyninie (107 osb), Kochanwce (2200 osb w tym 629 dzieci upoledzonych i niewidomych), Warcie koo Sieradza (499 osb), Miedzyrzeczu (10 000 osb), Choroszczy (464 osb), Kobierzynie (500 osb), Otwocku (110 osb) oraz Lubliocu (221 dzieci) w wieciu (1350 osb), Kocborowie (2342 osoby). yskanowski M. Los psychicznie chorych pod panowaniem ideologii hitlerowskiej *w:+ Przegl. Lek. Owicim, 1967; 1, s. 64-67.

W niektrych orodkach12 chorzy byli celowo zaniedbywani i godzeni . W Szpitalu psychiatrycznym w Tworkach koo Pruszkowa, wyznaczony na dyrektora szpitala Eugen Hohnette, nie dba o dostawy ywnoci dla chorych ani o zapewnienie odpowiednich warunkw higienicznych. Ale to wanie w tym orodku dziki aktywnej postawie polskich lekarzy udao si ocali cz chorych. Jednake pomimo stara lekarzy, pacjenci ydowscy zostali w kwietniu 1941 roku wywiezieni z Tworek, pod pozorem przeniesienia do szpitala w Otwocku. Nigdy tam nie dotarli. Wiosn 1941 roku Hitler powoa, spord lekarzy biorcych udzia w akcji T4 specjaln komisj, ktra w ramach programu eutanazji nieuleczalnie chorych miaa dokona przegldu winiw obozw koncentracyjnych. 28 lipca 1941 roku nowo utworzona komisja przybya do KL Auschwitz, gdzie dokonaa badania przewlekle chorych, inwalidw oraz osb uomnych, wczeniej wyselekcjonowanych przez wadze obozowe, pod pozorem przeniesienia do innego obozu lub lejszej pracy.13 Tego dnia wybrano 575 osb, w wikszoci Polakw, ktrych przetransportowano do orodka eutanazji w Sonnenstein i umiercono w komorze gazowej. Akcja eliminacji aspoecznych winiw obozw koncentracyjnych, niezdolnych z powodu choroby lub wycieczenia do dalszej pracy nosia kryptonim 14f1314. Zarzdzenie dotyczce eutanazji winiw obozw koncentracyjnych obowizywao w stosunku do nie-ydw do 27 kwietnia 1943 roku, w stosunku do ydw do padziernika 1944 roku. Selekcji winiw niezdolnych do pracy dokonywano gwnie pord pacjentw obozowych szpitali oraz niezarejestrowanych winiw oczekujcych w obozach przejciowych. 1.2. Powstanie obozu dla kobiet w KL Auschwitz-Birkenau i organizacja szpitala obozowego Niepowodzenia armii niemieckiej na froncie wschodnim, a tym samym wzrost zapotrzebowania na produkty przemysu zbrojeniowego zmusiy wadze gospodarcze III Rzeszy do zaniechania bezwzgldnego umiercania zdolnych do pracy winiw. W lutym 1942 roku, na zwoanej odprawie komendantw obozw koncentracyjnych Oswald Pohl15 owiadczy, e wykorzystanie siy roboczej stao si zadaniem pierwszoplanowym. Znalazo to wyraz w instrukcji rozesanej przez WVHA do obozw koncentracyjnych, w ktrej napisano, e : aby podoa zadaniom postawionym przed
12 13

Miao to miejsce min. szpitalach w Kobierzynie oraz Kulparkowie koo Lwowa. Danuta Czech, Kalendarz wydarze w KL Auschwitz Wydawnictwo Pastwowego Muzeum w Owicimiu Brzezince, 1992, s.74 14 Pierwsze selekcje w ramach akcji 14f13 przeprowadzane byy od kwietnia 1941 roku w obozie koncentracyjnym w Sachsenhausen.
15

Instytucj bezporednio odpowiedzialn za gospodarczy nadzr nad obozami koncentracyjnymi by Gwny Urzd Administracji i Gospodarki SS (SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt, SS-WVHA), na ktrego czele sta SS-Obergruppenfuehrer Oswald Pohl. Heinrich Himmler mianowa go na to stanowisko z pocztkiem 1942 roku i powierzy tym samym sprawy departamentu odpowiedzialnego za niewolnicz prac winiw w obozach koncentracyjnych.

obozami koncentracyjnymi, naley utrzyma kad si robocz16. Miao to nastpi niejako na rozkaz, wszake nie przewidziano poprawy warunkw ycia ani pracy winiw. Rwnoczenie z koniecznoci wykorzystania siy roboczej w przemyle pojawia si koncepcja, aby winiowie mczyni pracowali w fabrykach i przy cikich pracach np. melioracyjnych, natomiast kobiety-winiarki miay zaj ich miejsce w kuchniach, pralniach i przy pracach polowych. Poniewa obz dla kobiet w Ravensbrck jak i wizienia w okupowanej Polsce byy przepenione, postanowiono przetransportowa cz winiarek do Owicimia. Utworzenie obozu kobiecego w KL Auschwitz zwizane byo ponadto z rozpoczciem planu zagady ydw i wyznaczeniem do tego celu obozu owicimskiego. Pierwszy transport kobiet przyby 26.03.194217 roku i skada si w wikszoci z kryminalnych winiarek niemieckich. Winiarki pocztkowo umieszczono w obozie macierzystym (Auschwitz I), gdzie zajmoway dziesi wydzielonych i odgrodzonych murem blokw. Jednake z uwagi na przepenienie oddziau kobiecego, zwizane z akcj ostatecznego rozwizania kwestii ydowskiej zadecydowano o przeniesieniu kobiet z obozu macierzystego do Birkenau. Pierwsze, zdolne do pracy winiarki przeniesiono w dniu 06.08.1942 roku18. Obz kobiecy w Birkenau mieci si pocztkowo na odcinku BIa i skada si z pitnastu barakw murowanych i takiej samej iloci barakw drewnianych , kuchni, obieralni ziemniakw i magazynu . Baraki drewniane byy w rzeczywistoci przerobionymi stajniami koskimi, pozbawionymi okien, do ktrych wchodzio si przez umieszczone w cianach szczytowych wrota. Wysoki stan wody gruntowej powodowa, ze gliniaste klepisko stanowice podog przesiknite byo wod tak, e czsto powstaway w niej kaue. Sigajce dachu prycze byy w czasie deszczu bezustannie zalewane wod, a w zimie zasypywane niegiem. aden z blokw mieszkalnych nie mia dostpu do kanalizacji (zamiast latryn istniay doy kloaczne). Tragiczne warunki sanitarne sprzyjay szerzeniu chorb zakanych, zwaszcza duru plamistego, ktrego Niemcy szczeglnie si obawiali. Konieczno izolacji zakanie chorych winiarek zmusia zaog SS do utworzenia na terenie obozu kobiecego szpitala. Powsta on niezwocznie po przeniesieniu kobiet do Birkenau .wiadczy o tym moe zamwienie na lekarstwa z dnia 14.08.1942 r., podpisane przez lekarza obozu kobiecego, skierowane do apteki obozu w Owicimiu19.

16

Oklnik WVHA, podpisany przez Liebehenschela, z 26.03.1942. Dok. Nor. PS-1151. Obersturmbahnfhrer Artur Liebehenschel by w tym czasie kierownikiem Urzdu Centralnego (Urzdu DI) w Gwnym Urzdzie Administracji i Gospodarki SS. 11 listopada 1943 roku zosta mianowany na komendanta KL Auschwitz i peni t funkcj do 15 maja 1944 roku. Po wojnie zosta skazany na kar mierci. 17 Czech, Kalendarz s.147 18 Czech, Kalendarz s. 219 19 APMAB. D-AuI-5. Zamwienie na lekarstwa k.413.

10

Organizujc w 1940 roku obz KL Auschwitz, wadze SS wzoroway si na strukturze wczeniej utworzonych obozw koncentracyjnych. Najwysz wadz sanitarn w obozie sprawowa szef Oddziau V (Suba Zdrowia) naczelny lekarz garnizonu SS (SS-Standortarzt). Funkcje te penili kolejno: Max Popiersch, Oskar Dienstbach, Siegfried Schwela, Franz Bodman, Kurt Uhlenbrock i Eduard Wirths. Lekarz garnizonu podlega bezporednio Urzdowi Sanitarnemu SS20, a od marca 1942 roku naczelnemu lekarzowi obozw koncentracyjnych (Leitender Arzt der SS), ktry by kierownikiem Urzdu D III w Gwnym Urzdzie Gospodarczo-Administracyjnym SS. W stosunku do komendanta obozu, naczelny lekarz garnizonu SS peni funkcj doradcz w zakresie obozowej higieny, spraw sanitarnych i lekarskich. Sporzdza take okresowe sprawozdania dla komendantury obozu dotyczce zachorowalnoci na choroby zakane oraz zarzdza sub medyczn. W jej skad wchodzili m.in. lekarze obozowi SS oraz sanitariusze SS. Sanitariusze SS (SDG Sanittsdienstgrade) nie posiadali adnych kwalifikacji medycznych, nadzorowali jednak prac lekarek, pielgniarek i personelu pomocniczego. W szpitalu dla kobiet w Brzezince penili sub m.in.: Hans Nierzwicki i Herbert Scherpe. W okresie od sierpnia 1942 roku do ewakuacji obozu w styczniu 1945 roku, lekarzami SS odpowiedzialnymi za szpital dla kobiet w Brzezince byli kolejno: dr Bruno Kitt, dr Werner Rohde, dr Fritz Klein, dr Hans Wilhelm Knig i dr Josef Mengele. Ten ostatni by od czerwca 1943 roku naczelnym lekarzem w tzw. familijnym obozie cygaskim (Zigeunerlager) gdzie prowadzi w porozumieniu z Instytutem Bada Antropologicznych i Biologiczno Rasowych przy Instytucie Cesarza Wilhelma w Berlinie Dahlem, zbrodnicze eksperymenty medyczne, wykorzystujc do nich blinita (gwnie dzieci) i osoby kalekie. Przedueniem wadzy SS w rewirze by samorzd winiarski. Na jego czele staa odpowiedzialna za sprawy administracyjne i medyczne tzw. starsza obozu szpitalnego (Revierlagerlteste). Funkcj t penili kolejno: winiarki Niemki - Gerda Schneider i Aurelia (Orli) Reichert oraz wizie Niemiec Heinrich Schuster. Starszej bloku podlegaa lekarka naczelna (winiarka ydwka sowacka Enna Weiss) oraz blokowe, odpowiedzialne za prac personelu na danym bloku. lekarki, pielgniarki (pflegerki), sprztaczki W skad personelu w nocy wchodziy: sztubowe (odpowiedzialne za tzw. sztub czyli cz bloku), odwierne (Torwacha), (pucerki), winiarki pracujce (Nachtwacha), goce i pisarki pracujce w tzw. Schreibstubie, gdzie sporzdzano raporty

dotyczce ruchu chorych, ktre przekazywano winiarce raportowej (Rapportschreiberin). Funkcje pielgniarek sprawoway pocztkowo kryminalne winiarki niemieckie, w wikszoci bez adnego przygotowania medycznego. Los chorych by im cakowicie obojtny. Troszczyy si jedynie o siebie, krady przydziay ywnoci i zi do picia, do winiarek odzyway si w sposb wulgarny, czsto krzyczay. Stopniowo winiarki kryminalne byy zastpowane przez winiarki polityczne,

20

Urzd D III (Amt D III) do spraw sanitarnych i higienicznych, w Gwnym Urzdzie GospodarczoAdministracyjnym SS (SS-WVHA)

11

gwnie Polki, wrd ktrych byy te wyszkolone pielgniarki, a take przez niektre spord rekonwalescentek szpitala obozowego. Lekarze SS, cho formalnie odpowiedzialni za stan zdrowia winiw, faktycznie ograniczali swoj funkcje do przeprowadzania codziennego obchodu. Zwracali przy tym baczn uwag na porzdek i czysto. We wspomnieniach doktor Ireny Biawny czytamy: Wszelkie monity dotyczce braku lekw lub poprawy ywienia chorych byy zbywane jedn odpowiedzi nie mwi gupstw, chocia kady obchd koczy si sakramentalnym pytaniem: czy s jakie yczenia?. Lekarze SS byli przewanie obecni przy wypisywaniu chorych, a zawsze interesowali si dugoci pobytu w rewirze21. Do obowizkw lekarzy SS naleao take podpisywanie stale rosncej iloci aktw zgonu z faszywymi przyczynami mierci winiw (faktycznie umierconych w komorach gazowych lub zabitych dosercowymi zastrzykami fenolu). Niektrzy z lekarzy prowadzili zbrodnicze eksperymenty medyczne na rzecz wasnych prac badawczych, na zlecenie firm farmaceutycznych oraz na potrzeby wojska. Na bezporednie zlecenie Reichsfhrera SS prowadzone byy eksperymenty majce na celu stworzenie uniwersalnej i taniej metody sterylizacji. Prowadzili je Carl Clauberg22 i Horst Schumann23 obaj powoani do pracy nad tym zagadnieniem przez samego Heinricha Himmlera. Pierwszy z nich prowadzi badania nad wykorzystaniem rodkw dranicych, podawanych bezporednio do macicy i jajowodw, drugi stosowa w tym celu promienie rentgenowskie. Lekarze SS odnosili si do chorych z pogard a ich pojawienie si w szpitalu budzio groz i lk, gdy bardzo czsto byo zapowiedzi selekcji. W tym celu, pord chorych przebywajcych w szpitalu, ogaszano Reviersperre czyli zakaz opuszczania baraku szpitalnego. Bloki byy zamykane i pilnie strzeone. Dodatkowe oddzielenie szpitala od reszty obozu drutem kolczastym powodowao, e ucieczka z rewiru bya niemoliwa. Selekcji dokonywa lekarz SS w towarzystwie sanitariusza (SDG) oraz naczelnej lekarki. Winiarki przechodziy przed nim nago, a on skinieniem rki wskazywa przeznaczone do gazu. Kobiety te kierowano nastpnie bezporednio do komr gazowych bd do bloku 2524. W trakcie pobytu w Bloku mierci ciko chorym i wyniszczonym winiarkom z reguy nie wydawano adnego poywienia ani wody. Straszliwe krzyki () wzywajcych pomocy i
21 22

Irena Biawna, Z historii rewiru w Brzezince w Przegld Lekarski - Owicim, 1979, nr 1, s.165. Carl Clauberg, urodzony 18.09.1898 roku w Wupperhoff. Ginekolog, profesor medycyny Uniwersytetu w Knigsberg (Krlewcu). W czasie wojny peni funkcj kierownika Kliniki Chorb Kobiecych w szpitalu im. w. Jadwigi w Chorzowie. 23 Horst Schumann,urodzony 01.05.1906 roku w Halle. Doktor medycyny, czonek NSDAP, porucznik Luftwaffe, w SS w randze Sturmbannfhrera, kierownik zakadu eutanazji w Grafeneck w Wirtembergii i Sonnenstein koo Pirny. 24 Blok 25 tzw. Blok mierci funkcjonowa od pocztku istnienia obozu kobiecego w Brzezince, z krtk przerw latem 1943 roku, niemal do kooca istnienia obozu. Gromadzono tam wyselekcjonowane do gazu winiarki, a take zwoki ju zmarych, ktre miay by przewiezione do krematorium.

12

wody () sycha byo na caym obozie25. Blok 25 by take by take miejscem umiercania dosercowymi zastrzykami fenolu kobiet ciarnych i ich nowonarodzonych dzieci 26. Selekcje w szpitalach obozowych przeprowadzane byy do kwietnia 1943 roku i dotyczyy zarwno winiarek pochodzenia ydowskiego jak i aryjskiego. Po kilku miesicach przerwy wznowiono selekcje, jednake od tego czasu podlegay im jedynie winiarki ydwki27. 10 grudnia 1943 roku, na terenie rewiru odbya si wielka selekcja chorych ydwek do gazu.() wywlekano nago ydwki z bloku rewirowego ydowskiego, opierajce si esesmanom, czepiajce si kolan, bagajce o ycie. Cignione byy po niegu za rce, nogi, ramiona. Potem unoszone i rzucane na samochd, ktrym odwoono je do komr gazowych28. Lekarze SS dokonywali take selekcji wrd nowoprzybyych do KL Auschwitz transportw

ydowskich i nadzorowali proces ich umiercania w komorach gazowych. Selekcje odbyway si na tzw. rampach wyadowczych29. Polegay na oddzieleniu zdolnych do pracy mczyzn i kobiet od ludzi starych, chorych lub kalekich. Za nieprzydatne uznawano take kobiety z maymi dziemi. Niektrzy lekarze () musieli pi zanim udali si na ramp. Tylko () dwch lekarzy przeprowadzao selekcje bez jakichkolwiek wzrusze: dr Josef Mengele i dr Fritz Klein30. Jesieni 1942 roku do pracy w rewirze szpitalnym obozu macierzystego (Auschwitz I) dopuszczono winiw-lekarzy, ktrzy za pomoc prymitywnych rodkw opatrunkowych i niewielkiej iloci lekw mieli zadba o popraw stanu zdrowia winiw, zwaszcza tych rokujcych powrt do pracy. Spord kilku polskich winiw-lekarzy i pielgniarzy zatrudnionych w tym szpitalu utworzono specjalne komando31, ktrego zadaniem byo zreorganizowanie szpitala w obozie kobiecym. Codziennie do obozu w Birkenau doprowadza ich starszy szpitala w obozie Auschwitz I Hans Bck, wizie kryminalny numer 5. I chocia byli to winiowie ju dowiadczeni yciem obozowym, to koszmar jaki zastali w rewirze obozu kobiecego w Brzezince, by dla nich wstrzsem. W swych powojennych wspomnieniach Julian Kiwaa, jeden z czonkw komanda, opisa moment
25 26

APMAB. Proces Hossa, t. 1 k. 100, zeznania byej winiarki Eugenii Halbreich Dosercowe zastrzyki fenolu wykonywane byy w baraku 25 i 28 odcinka BIa i baraku 8 odcinka BIb obozu kobiecego w Brzezince. Do kwietnia 1943 roku umiercano w ten sposb ciarne winiarki ydwki a take ydwki bezporednio po porodzie wraz z ich nowo narodzonymi dziedmi. 27 Ostatecznie selekcje do komr gazowych wstrzymano dopiero w pierwszych dniach listopada 1944 roku. 28 APMAB. Zesp Owiadczenia, t. 96, s.100. Relacja byej winiarki Marii Slisz Oyrzyoskiej. 29 Selekcje transportw odbyway si pocztkowo na tzw. starej rampie, a od maja 1944 roku na rampie wybudowanej wewntrz obozu w Birkenau. 30 Sowa te wypowiedziaa w wywiadzie dla The New York Timesa bya winiarka-lekarka Ella Lingens . Cytat z H. Kubica Dr Mengele i jego zbrodnie Zeszyty Owicimskie nr 20, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, s. 359. 31 Komandem tym tzw.Grup Zbozienia, kierowa polski lekarz wizieo dr Bolesaw Zbozieo, std nazwano je grup Zbozienia. W skad tego komanda weszli: dr Bolesaw Zbozieo , dr Leon Gogowski, dr Janusz Mkowski oraz pielgniarze: Wojciech Barcz, Stefan Czubak, Wiesaw Kielar, Julian Kiwaa, Zenon awski, Marian Mikoajczyk, Stanisaw Paduch, Zbigniew Rybka, Jan Szary, Nicet Wodarski, Jan Wolny.

13

przybycia do Brzezinki: Bylimy ju przewanie tzw. starymi numerami i nie obce nam byy widoki koszmarnego ycia w obozie i nieludzkie traktowanie winiw przez esesmanw. To jednak comy ujrzeli w Brzezince wstrzsno nami ogromnie. To nie by obz, to byo istne pieko na ziemi, a okrelenie tych warunkw przez lekarza SS Thilo, jako odbytu wiata jest najtrafniejsze. Pozostali lekarze i pielgniarze z naszych blokw szpitalnych czsto nie chcieli nam wierzy, gdy opowiadalimy o tym, co dziao si w tym obozie32. W pocztkowym okresie istnienia szpitala, w obozie kobiecym w Brzezince, warunki sanitarne i bytowe przebywajcych w nim winiarek byy tragiczne. Przyjcie do szpitala nastpowao w ambulatorium (blok nr 28), za zgod lekarza SS lub lekarki naczelnej Enny Weiss. Badanie ograniczao si do powierzchownych ogldzin. Tum szkieletw brudnych i wychudzonych z wypisanymi owkiem chemicznym numerami na piersiach, defilowa przed biurkiem33. Na rewir puszczano tylko ciko chore, z wysok temperatur i zupenie nago. Ciko chore winiarki leay kilka dni, zanim przyjacikom z lagru udao si zorganizowa dla nich jak koszul. Prycze rewiru byy zaopatrzone w co, rodzaj worka, co si szumnie nazywao siennikiem, z cienk, tward, nierwn warstw drewnianych wirw. To byo siedlisko wielkiej iloci maych, czarnych, kliwych pcheek. Wszy aziy bezkarnie po chorych. Z ram drewnianych prycz, jak krople deszczu spaday wygodzone pluskwy. Szczury wszyy, a spacerujc po chorych i zmarych, karmiy si ich ciaem. Do przykrycia suyy zanieczyszczone, cuchnce koce, ze ladami po poprzednich chorych durchfallowych /biegunkowych/ i tyfusowych.34 Jeden taki koc przypada na dwie a nawet trzy kobiety, lece po kilka na jednej pryczy, bez wzgldu na rodzaj choroby. W barakach nie byo latryn. Chore zdolne do chodzenia zaatwiay swoje potrzeby naturalne do kubw, ktre potem wynoszono. Niektre obonie chore uyway do tego celu misek sucych im do jedzenia bd zaatwiay si bezporednio pod siebie35. Panowa zaduch i smrd. Ogromne zagszczenie i brud sprzyjay szerzeniu si chorb zakanych. Aby powstrzyma epidemi tyfusu, lekarze i pielgniarze skierowani tam z obozu macierzystego, prbowali podzieli chore wedug ich schorze i umieci w odrbnych barakach. Usunli take zwoki zmarych. 1.3. Najczstsze schorzenia wystpujce u winiarek pacjentek szpitala obozowego w KL Auschwitz-Birkenau oraz sposoby ich leczenia Do najczstszych chorb obozowych nkajcych winiarki naleaa choroba godowa. Jej pierwszym objawem bya biegunka tzw. durchfall. Chorej towarzyszyo uporczywe, bolesne parcie na stolec oraz wzmoone pragnienie. Stopniowo pojawiay si obrzki, ktre u osb chodzcych byy umiejscowione
32

Julian Kiwaa Szpital w obozie eoskim w Brzezince (na przeomie 1942 1943 r.) w Okupacja i Medycyna, Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961 1970, Warszawa, 1971, s. 156. 33 APMAB. Zesp Owiadczenia, t. 70 k. 154-155, relacja byego winia dr. Bolesawa Zbozienia. 34 APMAB Zesp Owiadczenia, t.91 k. 146-153 relacja byej winiarki Elizy Temler. 35 Irena Strzelecka Warunki bytowe winiw w szpitalach obozu owicimskiego Przegld Lekarski Owicim, 1990, nr 1, s.100.

14

na stopach i podudziach, u lecych za na twarzy i poladkach. Narastaa take apatia oraz pojawiay si zaburzenia psychiczne. Godujce winiarki cierpiay take z powodu nawracajcych infekcji drg oddechowych przebiegajcych z odczynami opucnowymi i samoistnymi odmami, czsto w przebiegu towarzyszcej grulicy, chorb kobiecych i malarii. Urazy spowodowane biciem i odmroenia sprzyjay tworzeniu si ropni i ropowic. Rany nie goiy si z powodu awitaminozy i niedoborw biakowych. Pojawiaa si pcherzyca nazywana dum owicimsk. Niemal wszystkie winiarki nka wierzb. Jednake najwiksze niwo zbieray epidemie tyfusu (duru wysypkowego, plamistego). Chore umieray zwykle w wyniku powika do ktrych naleay: odwodnienie, zapalenie puc, zaburzenia krenia oraz zapalenie opon mzgowo-rdzeniowych i mzgu. Pojawiay si take zaburzenia psychiczne, a nawet tendencje samobjcze36. W obozie kobiecym w Brzezince, dur plamisty by rozpoznawany do ostatnich dni funkcjonowania obozu37. Zapotrzebowanie na leki byo ogromne, jednake przydziay z apteki SS minimalne. Na potrzeby szpitali winiarskich wydawano niewystarczajce iloci rodkw opatrunkowych i niewielkie iloci lekw przeciwbiegunkowych (bolus alba) i przeciwblowych (Schmerztabletten). Zwykle szef apteki skrela zamwione leki, uzupeniajc zamwienie pisemnymi uwagami skierowanymi do Lagerarzta o rozpieszczaniu winiw w czasie, kiedy onierz niemiecki marznie bronic swej ojczyzny a w Rosji38. Winiowie komand rzemielniczych zatrudnieni w obozie kobiecym przemycali do tamtejszego rewiru niewielkie iloci lekarstw i narzdzi medycznych pochodzcych z magazynw tzw. Kanady (gromadzono tam mienie zagrabione ydom, ofiarom masowej zagady) lub przekazanych potajemnie przez winiw Sonderkommando dostarczana spoza obozu drogami konspiracyjnymi
40 39

. Cz lekw i szczepionek bya

. Winiowie z komand rzemielniczych,

zatrudnieni w obozie kobiecym, zainstalowali ponadto w barakach wiato i doprowadzili do nich wod. Pomimo tak wielkiego wysiku, stan higieniczny szpitala by nadal katastrofalny. Lekarze i pielgniarze zatrudnieni przy reorganizacji szpitala w obozie kobiecym w Brzezince zakoczyli prac w marcu 1943 roku. W tym samym czasie do pracy w charakterze lekarzy dopuszczono kobiety jako pierwsze - dr Stefani Kociuszkow (zmara pniej w obozie) i dr Janin Wgiersk. Winiarki lekarki staray si za wszelka cen ratowa chore. Niosy pomoc chorym bez wzgldu na narodowo, wyznanie czy pogldy polityczne. Ryzykoway wasnym yciem przemycajc lekarstwa, faszujc
36

W wyniku potyfusowych zaburzeo psychicznych, popenia samobjstwo dr Wiktoria Maria Werkenthin, radiolog ze Szpitala Wolskiego w Warszawie. 37 W 1943 roku, podczas kolejnej epidemii, dr Mengele zastosowa radykalny sposb eliminacji zarazka. Skierowa do komory gazowej 600 winiarek z jednego z blokw, po czym blok ten zosta oczyszczony i zdezynfekowany. Nastpnie ustawiono kadzie z pynem dezynfekujcym, w ktrym nagie winiarki musiay si zamoczy przed przejciem do oczyszczonego bloku. Metod te stosowa dr Mengele take na innych odcinkach obozu w Brzezince.
38 39

Wadysaw Fejkiel Winiarski szpital w KL Auschwitz, Owicim, 1994 s.124 Sonderkommando stanowili winiowie ydzi zmuszeni do pracy przy obsudze krematoriw. 40 Do najbardziej aktywnych w niesieniu pomocy kobietom w Brzezince naleeli winiowie: Konstanty Jagieo i Henryk Bartosiewicz.

15

dokumentacj lekarsk lub wypisujc ze szpitala, przed spodziewana selekcj, kobiety zagroone wybirk do gazu. Dzieliy si take z chorymi ywnoci otrzymywan w paczkach. W drugim kwartale 1943 roku zezwolono na leczenie chorych na dur plamisty i grulic. Systematyczne akcje odwszawiania i deratyzacje poprawiy nieco warunki bytowe i ograniczyy w pewnym stopniu epidemie tyfusu i innych chorb zakanych. Poprawio si take nieznacznie wyywienie. Przydzielano wiksz ilo bielizny i kocw. Szpital stopniowo zmieni swoje oblicze. Stao si to dziki opanowaniu funkcji przez Polki i wyrugowaniu Niemek asocjalnych. ()Koo ek nieprawdopodobny luksus: nocniki, przy kocu baraku kuby pod pokrywami-sedesami z desek, tak e ani ich porwna do dawnych kubekw, cuchncych na sto mil; do mycia woda, miski, a co najwaniejsze, personel z prawdziwego zdarzenia: lekarki, pielgniarki, nawet pucerki41. Wszystkie te dziaania byy jednake wypadkow cikiej pracy personelu obozu szpitalnego jak i cigego wzrostu zapotrzebowania na si robocz. W listopadzie 1944 roku wstrzymano take wszelkie wybirki do gazu. Z rampy kolejowej nieustannie odchodziy bowiem transporty z winiami przeznaczonymi do pracy w kopalniach, fabrykach i zakadach przemysu zbrojeniowego. Brak jest dokumentw pozwalajcych na ustalenie miertelnoci wrd chorych winiarek przebywajcych w szpitalu obozowym. Dokumentacja lekarska bya celowo faszowana, a przed ewakuacj obozu zniszczona. Jedna z byych winiarek zeznaa w trakcie procesu Rudolfa Hssa, i w samym miesicu grudniu 1943 roku umierao przecitnie dziennie okoo 300 winiarek
42

. ,

obozowego rewiru. Jednym z niewielu zachowanych dokumentw jest wykaz zmarych kobiet ambulatorium szpitalnym winiark Monik Galic nastpnie przekazany

43

sporzdzony w ukryciu ,w okresie od sierpnia 1942 roku do stycznia 1945 roku, przez pracujc w i drogami Obejmuje on nazwiska ok. 7 tysicy zmarych kobiet wraz z ich

konspiracyjnymi poza obz. numerami i dat mierci.

1.4. Ostatni okres dziaalnoci szpitala obozowego dla kobiet i jego ewakuacja Ostatni rozdzia historii rewiru kobiecego w Birkenau rozpocz si 17.11.194444, kiedy zdecydowano o przeniesieniu wszystkich chorych i personelu na odcinek BIIe, tj. do dawnego cygaskiego obozu familijnego45. Nadzr nad przeprowadzk szpitala sprawowa dr Josef Mengele. Poniewa dysponowano tylko jednym samochodem, sprowadzono z obozu mskiego, do pomocy przy transporcie ek, radzieckich jecw. Take pielgniarki przenosiy ka do odlegych o dwa
41

M.E. Jezierska Chorowad nie wolno. Wspomnienia z Owicimia Przegld Lekarski Owicim, 1966, nr 1, s. 197. 42 APMAB. Proces Hssa, t. 7a, s.162. Zeznanie byej winiarki Janiny Sarnowskiej. 43 APMAB sygn. D-Ro/10, Wykaz zmarych kobiet. 44 Czech Kalendarz s. 809 Jako dat zakooczenia przenoszenia winiarek, autorka wymienia dzieo 24.11.1944. 45 Czech, Kalendarz s 806. 02.08.1944 roku pozostaych przy yciu ok. 3 tys. Cyganw, z okoo 21 tysicy zarejestrowanych w tym obozie, zabito w komorach gazowych.

16

kilometry barakw. W tym czasie obonie chore kobiety oczekiway na transport, lec na siennikach uoonych na cementowej pododze. Na odcinku BIIe szpital kobiecy zaj bloki o numeracji parzystej od 16 do 32. Janina Komenda, winiarka penica funkcje pielgniarki w obozowym szpitalu, opisywaa przenosiny na odcinek BIIe w nastpujcy sposb: Okazao si, e przeznaczono dla nas bardzo brudny i zapuszczony dawny blok cygaski. Oczywicie bez biecej wody, po ktr trzeba byo chodzi do odlegego basenu. Bloki byy gsto ustawione, po obydwch stronach wskiej ulicy, dugiej na okoo jeden kilometr. Zarwno zewntrznie jak i wewntrz baraki byy bardzo zniszczone. Przed nami wic bya perspektywa doprowadzenia tego wszystkiego do porzdku, co wymagao ogromnej pracy, a niewykonanie jej wobec nadcigajcej zimy stawao si grone46. Wstpna ewakuacja winiarek obozu kobiecego rozpocza si ju wczesn jesieni 1944 roku. Winiarki przeznaczone do wywozu gromadzono w tzw. blokach transportowych skd po pewnym czasie wywoono je do obozw pracy na terenie Niemiec. cznie wywieziono do obozw zlokalizowanych w gbi Rzeszy okoo 65 000 winiw
47

. Wrd przeznaczonych do ewakuacji

winiarek, znajdoway si take lekarki z obozowego szpitala. Jako jedna z pierwszych obz opucia dr Janina Kociuszkowa. Jej wyjazd by szczeglnie bolesny dla dzieci przywiezionych do Auschwitz z obozu przejciowego w Pruszkowie (w trakcie Powstania Warszawskiego), ktrymi opiekowaa si z wielkim oddaniem. Do ostatniego apelu winiarki stany 17.01.1945 roku. Ewakuacja szpitala rozpocza si nastpnego dnia. Pomimo dwudziestostopniowego mrozu wymarsz zdolnych do pieszego marszu winiarek i personelu szpitalnego nastpi po popoudniowym apelu okoo godziny siedemnastej. Przeszo cztery tysice kobiet i dziewczt, a take dzieci przeprowadzono do obozu macierzystego aby ostatecznie uformowa kolumny marszowe. W Owicimiu krtki odpoczynek. Jednake nadzieja na wagony zawioda, a co gorsza odebrano nam wzek. Trzeba byo samemu dwiga bagae, a wikszo, nie majc si, cigna toboki po niegu. Niektre zdobyy stoeczki, ktre odwrcone suyy jako sanki.() Toboki i stoki pltay si pod nogami, utrudniajc utrzymanie rwnego kroku, co bardzo mczyo. Szymy tak ca noc, sigajc czasem do rowu po grudk niegu, aby orzewi si nieco. Co chwila, widok lecego w przydronym rowie ciaa dziaa przygnbiajco. Widocznie nie zdy czy nie zdya za innymi48. W tym dniu na trasie Owicim Miedna rozstrzelano lub zmaro z wycieczenia przeszo 70 osb, prawdopodobnie w wikszoci byy to, bardzo jeszcze sabe, pacjentki obozowego szpitala 49. W obozie pozostay z najciej chorymi, nie nadajcymi si do pieszego marszu, wbrew rozkazom
46 47

Janina Komenda, Lager Brzezinka, Ludowa Spdzielnia Wydawnicza, Warszawa, 1986, s.116. Andrzej Strzelecki , Likwidacja obozu, w Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Epilog. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.19. 48 Janina Komenda, Lager s.135 49 Danuta Czech Kalendarz s.849

17

esesmanw min. dr Katarzyna aniewska, dr Irena Konieczna, dr Alicja Piotrowska i

dr Sara

Marinetti oraz pielgniarki: dypl. piel. Anna Chomicz, Jadwiga Dbrowska Beloska, Zofia Krasiska Leniak, Anna eliska- Nowakowska i Krzemiska50. Wymagao to heroicznej odwagi i powicenia. Obz mia by wraz z pozostawionymi w nim winiami wysadzony w powietrze i podpalony. 1.5. Lista lekarek winiarek pracujcych w szpitalu dla kobiet w Birkenau : Polskie lekarki winiarki: 1. Wanda Baraniecka-Szaynok (w obozie jako Halina Sobolewska) 2. Irena Biawna 3. Aglajda Brudkowska 4. Wanda Chmura (dentystka) 5. Celina Choynacka 6. Olga Czop (zmara w obozie) 7. Zofia Garlicka (zmara w obozie) 8. Maria Halska (w obozie Hanel, dentystka) 9. Wiktoria Hellwig (dentystka) 10. Jadwiga Hevelke Grabowska 11. Fruma Jagielska 12. Jadwiga Jasielska-Drabik 13. Wadysawa Jasiska 14. Zofia Kczkowska (zmara w obozie) 15. Jadwiga Kobierska (zmara w obozie) 16. Irena Konieczna 17. Zofia Kordylewska 18. Janina Kociuszkowa 19. Stefania Kociuszkowa (zmara w obozie) 20. Janina Kowalczykowa 21. Katarzyna aniewska 22. Ernestyna Michalikowa (zmara w obozie) 23. Irena Miaszewska 24. Janina Mokrzycka 25. Janina Moszczyska 26. Stefania Perzanowska 27. Alicja Piotrowska-Przeworska
50

Irena Strzelecka Szpital w obozie kobiecym w Birkenau, Pro Memoria, 2006, nr 1(28), s. 24-25.

18

28. Alina Przerwa-Tetmajer 29. . Sawicka 30. Halina Socharska 31. Wanda Starkowska (zmara w obozie) 32. Paulina Szpolaska 33. Maria Wiktoria Werkenthin (zmara w obozie) 34. Janina Wgierska-Paradecka Ponadto w bloku eksperymentalnym nr 10 w obozie macierzystym (Auschwitz I) oraz w Instytucie Higieny SS pracoway: 1. Janina Kowalczykowa, 2. Dorota Lorska (w obozie jako Sawa Klein) 3. Alina Brewda- Biaostocka Lekarki winiarki innych narodowoci pracujce w szpitalu obozowym dla kobiet w Birkenau: 1. Lubow Jakowlewna Apatowa (Rosjanka) 2. Olga Nikiticzna-Klimenko (Rosjanka) 3. enia Nocznikowa (Rosjanka) 4. Aleksandra adiejszczikowa (Rosjanka) 5. Nina Fiedorowna Charamowa (Rosjanka) 6. Adelajda Hautval (Francuzka) 7. Danielle Casanova (dentystka, Francuzka, zmara w obozie) 8. Zina Rosenmerk (Francuzka) 9. Maie Politzer (Francuzka, zmara w obozie) 10. Ella Lingens (Austriaczka) 11. Zdena Nedvdov (Czeszka) 12. Margita Erneiov (Czeszka) 13. Margita Schwalbov (Sowaczka) 14. Boena Teichnerowa (Sowaczka) 15. Tamara Grnbergowa (Sowaczka, zmara w obozie) 16. Salomea Mins

19

2.Dowiadczenia nad masow sterylizacj

2.1. Wprowadzenie W trakcie powojennego procesu zbrodniarzy wojennych w Norymberdze, oskarony Rudolf Brandt, penomocnik Hitlera do spraw sub sanitarnych i suby zdrowia, zeznawa i Himmler by w najwyszym stopniu zainteresowany opracowaniem taniej i szybkiej metody sterylizacyjnej, ktr mona by zastosowa przeciwko wrogom Rzeszy Niemieckiej, jak Rosjanom, Polakom i ydom.() Sia robocza osb sterylizowanych mogaby by przez Niemcy wykorzystana, podczas gdy rozrodczo tych ludzi byaby zniesiona.51 Take Rudolf Hss, byy komendant obozu owicimskiego, potwierdza w skadanych wyjanieniach, i akcja biologicznego wyniszczenia ludzi poprzez sterylizacj i kastracj miaa obj poza ydami take narody sowiaskie52. W tym celu naleao opracowa metod szybkiej, pewnej, niezauwaalnej i masowej sterylizacji (schnell, sicher, unauffllig und massenhaft)53. Dlatego te ju w 1941 roku profesor Carl Clauberg, ginekolog z kliniki uniwersyteckiej w Krlewcu otrzyma dotacje na badania dotyczce polityki ludnociowej i problemu wschodniego od Niemieckiego Komitetu Bada Naukowych (Deutsche Forschungsgemeinschaft , DFG) dziki ktrym sta si wkrtce ekspertem w dziedzinie nieoperacyjnej sterylizacji kobiet za pomoc rodkw dranicych. Kiedy w maju 1941 roku odbywaa si konferencja powicona nowym metodom sterylizacji niepenowartociowych kobiet sam Ernst Grawitz, szef suby zdrowia SS i policji, zaproponowa w licie do Himmlera aby profesor obj stanowisko kierownika instytutu badawczego zlokalizowanego w lub pod Chorzowem i przyczenia do niego kobiecego obozu koncentracyjnego54. Skutkiem owej rekomendacji byo oddanie do dyspozycji Clauberga winiarek obozu koncentracyjnego w Auschwitz-Birkenau celem wykonania serii eksperymentw sterylizacyjnych. Tu przed jego przybyciem do obozu, jesieni 1942 roku dowiadczenia nad sterylizacj za pomoc promieni Roentgena rozpocz dr med. porucznik Luftwaffe, SS-Sturmbannfhrer Horst Schumann, byy kierownik orodka eutanazji w Grafeneck i w Sonnenstein oraz czonek komisji lekarskiej zajmujcej si selekcj do komr gazowych winiw obozw koncentracyjnych, ktrzy nie byli
51

Dokumenty procesu lekarzy w Norymberdze, cyt. za Jan Sehn Niektre aspekty prawne tzw. eksperymentw lekarzy SS. w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971, s. 300 52 Proces zaogi Owicimia, t. 37, k. 15 cyt. za: A Mitscherlich i F. Mielke Nieludzka medycyna. Dokumenty procesu norymberskiego przeciw lekarzom. PZWL, Warszawa 1963, s. 249 53 Himmler wyrazi zgod na badania z udziaem winiarek ydowskich w trakcie konferencji w kwaterze gwnej Hitlera na pocztku lipca 1942 roku. 54 List Grawitza do Himmlera z 29.05.1941, w Reimund Schnabel Macht ohne Moral. Eine Dokumentation ber die SS, Frankfurt am Main, 1957, s.266 Tumaczenie fragmentu pochodzi z Ernst Klee Auschwitzmedycyna III Rzeszy I jej ofiary Krakw, 2005.

20

zdolni do dalszej pracy (tzw. akcja 13f14). Przydzielono mu odpowiedni ilo winiarek oraz winiw do celw eksperymentalnych oraz udostpniono specjalnie do tego celu urzdzone pomieszczenia w bloku 30 w Birkenau, tzw. stacj rentgenowskiej sterylizacji wyposaon w dwa aparaty rentgenowskie firmy Siemens (tzw. Rentgenbombe)55. Od marca 1943 roku eksperymenty Schumanna i Clauberga kontynuowano w bloku 10 na terenie obozu macierzystego w Owicimiu56 a od maja 1944 stacj eksperymentaln przeniesiono do bloku nr 1 na terenie tzw. przeduenia obozu w ssiedztwie obozu macierzystego w Owicimiu.

2.2. Utworzenie pierwszej stacji eksperymentalnej na terenie obozu. Pierwsza stacja eksperymentalna miecia si w drewnianym baraku numer 30, pooonym w obrbie kobiecego szpitala w Birkenau. Wstp do bloku by zabroniony nawet dla niezatrudnionych w nim esesmanw, a personel pomocniczy nocowa na miejscu. Barak skada si z izby mieszkalnej dla winiarek zatrudnionych w rewirze i z poczekalni poczonej z sal, gdzie znajdoway si dwa aparaty rentgenowskie57. Naprzeciw aparatw umieszczono kabin izolowan blach oowian z szybk od przodu. Kabina suya do sterowania aparatur. Winiowie i winiarki doprowadzeni do stacji Schumanna oczekiwali nago na wywoanie w poczekalni, skd pojedynczo prowadzono ich do sali zabiegowej. Tam siadali na specjalnych dostawkach poczonych z aparatami rentgenowskimi lub stali pomidzy nimi. Nawietlanie trwao od kilku do kilkunastu minut. Dawk promieniowania regulowa osobicie Schumann. Jednorazowo nawietla przecitnie okoo 30 osb, zwykle 2 do 3 razy w tygodniu. Po zabiegu takim wiele kobiet wymiotowao
58

. Winiowie widywali je prowadzone

pieszo do obozu w Owicimiu. Szy one pochylone i trzymay si za brzuchy.59 W wyniku stosowania wysokich dawek promieniowania dochodzio do powstania ran oparzeniowych okolicy podbrzusza i poladkw oraz ich wtrnego zakaenia, jak i uszkodzenia narzdw wewntrznych min. jelit. W kilka tygodni po nawietlaniach usuwano operacyjnie nawietlane jajniki w celu histopatologicznej weryfikacji eksperymentu oraz celem ustalenia optymalnej dawki promieniowania. Nieprzydatne do dalszych bada kobiety umiercano.

55

Irena Strzelecka Zbrodnicza medycyna. Eksperymenty medyczne w KL Auschwitz. Gosy Pamici, cz. 2, Owicim, 2008, s. 10. 56 Clauberg rozpocz dowiadczenia w baraku 30 od 28 grudnia 1942 roku. 57 Stanisaw Kodzioski Sterylizacja i kastracja promieniami Rentgena w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970 Warszawa, 1971, s.45. 58 Fragment zeznania Michaa Kuli w trakcie procesu Hssa. APMAB. Proces Hssa, t.2, k. 81-83 cyt. za I. Strzelecka Zbrodnicza medycyna. Eksperymenty medyczne w KL Auschwitz Gosy Pamici, cz. 2, Owicim, 2008, s. 55 59 Ibidem

21

2.3. Eksperymenty sterylizacyjne przeprowadzane na bloku 10, w obozie macierzystym w Owicimiu Blok 10 by dwupitrowym budynkiem znajdujcym si w ssiedztwie bloku 11, tzw. Bloku mierci i poczonym z nim wsplnym podwrzem, na terenie ktrego znajdowaa si ciana mierci60. Pod koniec 1942 roku blok 10 zosta oprniony z winiw i poddany czciowej przebudowie61. Na parterze bloku urzdzono laboratorium serologiczne dla celw badawczych lekarza SS dr Bruno Webera (ostatnia sztuba na kocu korytarza po prawej stronie)62. Ssiednie pomieszczenie przeznaczone na laboratorium histopatologiczne wyposaono w mikroskop, suszark i mikrotom (prowadzia je pocztkowo dr Janina Kowalczykowa, a po niej dr Janusz Mkowski). Uruchomiono take mae laboratorium analiz klinicznych krwi, moczu i kau. Prac w laboratoriach rozpoczto 8 kwietnia 1943 roku. W tym okresie trway jeszcze na parterze bloku prace remontowe nad przystosowaniem i wyposaeniem sali do bada ginekologicznych wyposaonej w aparat rentgenowski. Prcz pomieszcze przeznaczonych dla celw badawczych znajdoway si tam: toalety, apteka, pokj lekarzy i pokj pielgniarek. Pierwsze pitro zajy w drugiej poowie kwietnia winiarki ydowskie przeznaczone do celw dowiadczalnych (Hftlinge fr Versuchszwecke). Byy to zwykle mode kobiety, ktre nie utraciy w obozie miesiczkowania, wybrane osobicie przez Clauberga, najchtniej spord modych matek. Eksperymenty Clauberg wykonywa osobicie. Po zebraniu wywiadu, pod pozorem badania ginekologicznego ukadano winiark na fotelu ginekologicznym i we wziernikach ykowych, po cigniciu kulocigiem czci pochwowej wstrzykiwano pod cinieniem do macicy, za pomoc cewnika lub aparatu Schultzego, rodek dranicy tj.5%-10% roztwr formaliny . Rwnoczenie ze wstrzykniciem rodka dranicego podawano rodek cieniujcy tzw. pyn Gbbla ( dostarczany przez dr farm. Johanesa Paula Gbbla, pracownika firmy Schering-Werke, w zakrconych butelkach o pojemnoci ok. 300 cm3) dla kontroli radiologicznej dronoci jajowodw oraz przebiegu samego eksperymentu. Analiza ocalaej dokumentacji medycznej pozwolia ustali, i byy to olejowe rodki cieniujce, szczeglnie niebezpieczne dla ycia, powodujce zatory w wypadku przejcia do

60

Okna bloku 10 wychodzce na te stron byy zamknite i zabite deskami tak aby winiarki przebywajce w salach od strony podwrza nie mogy obserwowad egzekucji. 61 Mieczysaw Kieta Instytut Higieny SS i Policji w Owicimiu Przegld Lekarski Owicim, 1980, nr 1, s.172 62 SS - Obersturmbahnfhrer dr Bruno Weber, kierownik owicimskiej filii Gwnego Instytutu Higieny Waffen SS i Policji, lekarz obozowy w obozie kwarantanny mskiej w Brzezince. Prowadzi eksperymenty medyczne nad zastosowaniem rodkw narkotycznych w czasie przesuchao, dowiadczenia nad durem wysypkowym, malari oraz badania serologiczne nad now metod okrelania grup krwi.

22

krwiobiegu i jam ciaa63. Po wykonaniu wstrzyknicia pojawia si silny, palcy bl w podbrzuszu, tak okropny, e siostry (winiarki) musiay siada na rkach ofiar64. Podanym efektem eksperymentu byo uzyskanie przewlekego, zarostowego zapalenia jajowodw, a tym samym bezpodnoci. Jednake w wyniku przenikania podawanych rodkw do ukadu krenia dochodzio do cikich zaburze oglnoustrojowych i mierci poddawanych eksperymentom kobiet. Winiarki ktre przeyy zabieg, pozostaway na bloku 10 przez 5 do 6 tygodni w celu obserwacji wynikw. Jeeli nie uzyskano penej niedronoci zabieg powtarzano, wstrzykujc roztwory o wikszym steniu. Takie eksperymenty byy przeprowadzane w odstpach trzech do czterech tygodni, trzy do szeciu razy na tych samych kobietach. Te kobiety, na ktrych zakoczono dowiadczenia, byy wysyane na mier do Brzezinki65. Po wojnie Clauberg zeznawa w trakcie swojego procesu, i celowo wprowadzi Himmlera w bd twierdzc, e jego metoda jest ju prawie cakowicie opracowana i e jeden wprawiony lekarz w odpowiednio urzdzonej placwce i przy pomocy 10 osb personelu pomocniczego bdzie mg najprawdopodobniej przeprowadzi w cigu jednego dnia sterylizacj kilkuset, a nawet 1000 kobiet
66

. Ponadto twierdzi, e iniekcje powodoway bl bez znaczenia poniewa Gbbel dodawa do

roztworu kokain, ktra dziaaa znieczulajco, a jedynym uszkodzeniem jakie mogo wystpi, bya bezpodno.67 Jesieni 1943 roku, na bezporednie polecenie szefa Urzdu D III w SS WVHA, do obozu koncentracyjnego w Owicimiu zostaa przeniesiona z obozu na Majdanku lekarz ginekolog ze Szpitala na Czystem w Warszawie - dr Alina Brewda. Miao to bezporedni zwizek z prowadzonymi w Auschwitz dowiadczeniami sterylizacyjnymi. Wkrtce potem, w ramach tzw. akcji Erntfest, zostali rozstrzelani niemal wszyscy ydowscy winiowie Majdanka, take personel lekarskopielgniarski ewakuowanego w kwietniu z getta warszawskiego Szpitala na Czystem. Kiedy wiadomo ta dotara do ocalaej z masakry dr Brewdy, powiedziaa: Widocznie jest mi przeznaczone, e mam przey obz.68 Istotnie tak si stao, ale zanim zostaa wyzwolona w maju 1945 roku, przyszo jej peni funkcj lekarza w Owicimiu oraz zosta mimowolnie tzw. nosicielem tajemnicy (Gehemnistrger) winiem, ktry wie zbyt wiele by mg przey.

63

Obszernie na ten temat w artykule lekarza ginekologa, byego winia KL Auschwitz-Birkenau dr Czesawa Gowackiego Z dokumentacji zbrodniczych dowiadczeo Carla Clauberga. Przegld Lekarski Owicim, 1976, nr 1, s. 85-90 64 Zeznanie Rosaline de Leon z 26.07.1956. Postpowanie Js 18/67 GStA Ffm. Cyt. za Ernst Klee: Auschwitzmedycyna III Rzeszy I jej ofiary Krakw 2005, s. 423 65 Owiadczenie dr Eduarda de Wind, bez daty. Js 18/67 GStA Ffm. Ibidem s.424 66 List Clauberga do Himmlera z dn. 7 czerwca 1943 roku. Cyt. za Irena Strzelecka Zbrodnicza medycyna. Eksperymenty medyczne w KL Auschwitz. Gosy Pamici cz. 2, Owicim, 2008, s. 9 67 Zeznanie Clauberga z 19 listopada 1955 roku. Postpowanie Js 18/67 GStA Ffm cyt. za za Ernst Klee: Auschwitz-medycyna III Rzeszy I jej ofiary Krakw 2005, s. 424 68 Stefania Perzanowska Gdy myli do Majdanka wracaj., Lublin, 1970, s.122.

23

Po krtkim pobycie w rewirze obozu kobiecego w Brzezince dr Brewda zostaa skierowana do obozu macierzystego i przydzielona do pracy w bloku 10. Wkrtce po przybyciu przesza cikie zapalenie puc. Wasna prycza do spania oraz opieka mieszkajcej w tym samym bloku dr Dora Klein, sprzyjay szybkiemu jak na warunki obozowe wyzdrowieniu. Niezwocznie po odzyskaniu si dr Brewda stana do pracy. W tym czasie na bloku 10 przebywao okoo 400 ydowskich kobiet rnych narodowoci oraz grupa 25 aryjskich winiarek-prostytutek, umieszczonych tam w celu wykrycia ewentualnych chorb wenerycznych. W wywiadzie udzielonym po wojnie dr Brewda wspominaa: Na pierwszym pitrze znajdowao si dwiecie winiarek podzielonych na grupy nalece do rnych lekarzy. Byy tam przypadki doktora Wirthsa, kobiety, ktrym doktor Clauberg wstrzykiwa dranice pyny do wntrza macicy, krliki dowiadczalne doktora Webera, ktrym pobierano krew i badano lin i mode Greczynki nalece do doktora Schumanna. Zwykle chodziam na pitro przynajmniej raz dziennie. Greczynki bay si rozmawia o czymkolwiek byy przeraone. Miaam wraenie, e byy poddawane bardzo brutalnemu traktowaniu. Po kilku dniach kilka z nich zdecydowao si powiedzie mi w swoim ydowsko-hiszpaskim dialekcie przypominajcym francuski, e cierpi z powodu poparze. Zbadaam je i stwierdziam, e oparzenia byy spowodowane gbokim promieniowaniem rentgenowskim. Trzy spord nich stanowiy szczeglnie cikie przypadki. Oparzenia byy gbokie. Zapytaam dziewczta o to, a one opowiedziay mi, e zabrano je do ciemnego pokoju i stamtd wyszy ju poparzone. Powiedziay mi take o innych greckich dziewcztach z Salonik, ktre potraktowano w ten sam sposb wczeniej, ale co si z nimi stao nie wiedziay. Dwie spord tych dziewczt miay blizny pooperacyjne na podbrzuszu. Po dokadnym zbadaniu blizn oraz oparze zdaam sobie spraw, e dziewczta zostay prawdopodobnie poddane nawietlaniu jajnikw, a wysoka dawka promieniowania zostaa im zaaplikowana bez koniecznej ochrony i niefachowo. Ich skra pokrya si jtrzcymi pcherzami i owrzodzeniami. To byo okropne. Robiam dla nich co mogam69. Wkrtce po przybyciu dr Brewdy na blok 10, gwny lekarz garnizonu Eduard Wirths70 poleci aby braa ona udzia w badaniach ginekologicznych winiarek oraz przyzna jej prawa blokowej. Jakkolwiek stanowisko blokowej byo rdem obozowych przywilejw to dopuszczenie do pilnie strzeonych tajemnic nioso ze sob przekonanie o nieuchronnej mierci kadego ich nosiciela. Badania prowadzone przez Wirthsa dotyczyy wykrywania raka szyjki macicy. W trakcie przeprowadzanej kolposkopii pobierano wycinki do badania histopatologicznego, ktre byy wysyane do miejskiej kliniki ginekologicznej w Hamburgu-Altonie gdzie dyrektorem by wwczas prof. Hans

69

R.J. Minney I shall fear no evil the story of Dr Alina Brewda, William Komber 46 Wilton Place, London, 1966, s. 123, tumaczenie wasne 70 Dr med. Eduard Wirths, SS- Sturmbannfhrer, naczelny lekarz garnizonu SS w Owicimiu.

24

Hinselmann71. Lekarzem, ktry tam pracowa i zainicjowa te dowiadczenia by Helmut Wirths, brat Eduarda Wirthsa. Obiekty dowiadczalne wybiera z transportw dla brata osobicie sam lekarz garnizonu. Zabiegi przeprowadzane byy pocztkowo przez niego oraz przez przeszkolon do tego celu winiark - lekarz psychiatr Adelajd Hautval. Poniewa po dwch tygodniach odmwia ona dalszego udziau w eksperymentach, zostaa odesana do Birkenau. Jej obowizki przej ydowski wizie dr Max Samuel, wiatowej sawy ginekolog72 . Na polecenie Wirthsa dr Brewda miaa pomc dr Samuelowi w prowadzonych badaniach. W tym celu uzyskaa dostp do pokoju zabiegowego i zgromadzonej tam aparatury. Jakkolwiek nie miaa prawa uczestniczy w dowiadczeniach prowadzonych przez innych lekarzy, to z uwagi na swoj specjalizacj, bya stopniowo dopuszczana do udziau w niektrych przeprowadzanych dowiadczeniach, zwaszcza wtedy gdy jej pomoc bya nieodzowna. Wielokrotnie ratowaa pacjentki, ktre w trakcie zabiegu traciy przytomno lub rozwija si u nich wstrzs. Bya obecna kilkakrotnie w trakcie wykonywanych zabiegw operacyjnych, usiujc wspomc psychicznie przeraone winiarki. Zarwno dziewczta Clauberga jak i dziewczta Schumanna cierpiay niewyobraalnie. Pomidzy zabiegami nie myto ani nie wyjaawiano narzdzi tote dochodzio do zakae pooperacyjnych. Brakowao lekarstw, zwaszcza morfiny oraz papierowych banday. Zabieg usunicia jajnika trwa zaledwie 10 minut, przy czym zaniedbywano podstawowych technik operacyjnych73. Kada z dziewczt bya cakowicie wiadoma podczas operacji poniewa stosowano u nich znieczulenie doldwiowe. Czuam ciep do doktor Brewdy. Powiedziaa do mnie Odwagi moje dziecko Nie zapomn tego. Jeli jej by tam nie byo, nie yabym. W tym najwaniejszym momencie mojego ycia bya przy mnie Nie zapomn tego do mierci.() Pamitam, e doktor Brewda siedziaa przy mnie jak matka.74 Dr Brewda, bezsilna wobec blu i godu swoich podopiecznych poszukiwaa bezskutecznie pomocy. Rwnoczenie z personelem stacji eksperymentalnych, na bloku 10 mieszkay winiarki pracujce dla Instytutu Higieny w Rajsku. Pord nich drobna, ciemnowosa, trzydziestoletnia dr Dora Klein (po wojnie Dorota Lorska), aresztowana przez gestapo we Francji za dziaalno w ruchu oporu. Kwalifikacje medyczne sprawiy, e unikna ona tragicznego losu winiarek dowiadczalnych. Skierowano j do pracy w laboratorium Instytutu Higieny SS w Rajsku oraz powierzono prowadzenie niewielkiego laboratorium serologicznego na terenie bloku 10. Niemal kad noc spdzaa pomagajc dr Brewdzie w opiece nad chorymi winiarkami. Na samym dnie pieka narodzia si prawdziwa przyja. Po wielu latach dr Brewda wspominaa:
71

Prof. Dr med. Hans Hinselmann, twrca metody wziernikowania pochwy, w trakcie wojny wysterylizowa na prob Gestapo nieznan liczb Cyganek, za co zosta skazany w roku 1946 na trzy lata wizienia. 72 Na podstawie zeznao dr Aliny Brewdy zoonych w procesie Hssa. APMAB. Proces Hssa, t.17, k.63-64 73 Zygmunt Zonik Przerwane dzieciostwo. Wyd. MON , Warszawa 1982 ,s.191-192. 74 Minney I shall s. 135. Tumaczenie wasne.

25

Kleinova bya idealistk, z gboko zakorzenion wiar w suszno swoich przekona. Zdobya moje zaufanie od samego pocztku, wiedziaam, e cokolwiek si stanie ona bdzie przy mnie i odda ycie za dziewczta, ktrymi si opiekuje. 75 Ale dziaalno dr Klein nie ograniczaa si do pracy laboratoryjnej i lekarskiej. Ju w pierwszych dniach pobytu w Auschwitz odnalaz j Rudi Gbel, ktrego poznaa podczas Wojny Domowej w Hiszpanii, gdzie suya w polowym szpitalu. Poza doran pomoc udzielon jej w pierwszych godzinach pobytu w obozie, Gbel powiadomi reszt przebywajcych w obozie hiszpaskich dziaaczy komunistycznych o przyjedzie Dory. Wkrtce trafia ona do owicimskiego ruchu oporu, na rzecz ktrego sporzdzaa raporty dotyczce prowadzonych na bloku 10 i w Instytucie Higieny eksperymentw. Jeden z nich zosta wysany do Londynu i opublikowany w polskiej prasie podziemnej (tzw. Raport Sawy Klein). Szczeglnie chronia i troszczya si o grup 16 francuskich kobiet - komunistek z francuskiego Resistance. Zabiegaa aby zostay przydzielone do dowiadcze prowadzonych przez dr Mncha76 czyli do tzw. Spuckkommando (komando plujcych). Byy to stosunkowo nieszkodliwe dowiadczenia majce na celu ocen obecnoci aglutynin w linie i ewentualne wykorzystanie wynikw do stworzenia szybszej metody oznaczania grupy krwi. Pobyt w takim komandzie gwarantowa ponadto tzw. culag czyli dodatkow porcj zupy. Dziki kontaktom dr Klein z dziaaczami obozowego ruchu oporu do bloku 10 zaczy dociera lekarstwa kradzione z obozowej apteki oraz magazynw tzw. Kanady. Jesieni 1943 roku, z powodu epidemii tyfusu w Brzezince, obz kobiecy zosta cakowicie odizolowany od obozu mskiego. Aby utrzyma kontakt, obie lekarki zaproponoway zorganizowanie pielgniarskiego kursu szkoleniowego dla winiarek z Birkenau. Dziki pomocy obozowego ruchu oporu do obozu kobiecego wysano lekarzy-winiw: dr Fejkla i dr Langbeina, ktrzy mieli moliwo wyboru kandydatek spord godnych zaufania winiarek. Tym samym od 17 stycznia nawizano ponownie kontakt z obozem kobiecym. W styczniu 1944 roku dr Brewda ponownie zachorowaa. Wezwany do chorej Dr Wadysaw Fejkiel77, lekarz-wizie z obozu mskiego, rozpozna zawa serca. Pomimo choroby, dr Brewda po trzech dniach stana ponownie do pracy przy chorych. Uwaaa to za swj obowizek. Zdawaa sobie bowiem spraw, e wizytujcy blok lekarze niemieccy bd wyszukiwa ciko chore aby skierowa je do komr gazowych. Miaa rwnoczenie pewno, i jej stanowcza postawa i uparte twierdzenie, e wszystkie winiarki czuj si dobrze ochroni niektre z nich przed mierci. Rozpocza te praktyczne szkolenie kandydatek w ramach zorganizowanego wczeniej kursu pielgniarskiego.

75 76

Minney I shall s. 147. Tumaczenie wasne. Dr H. Mnch, by zwierzchnikiem laboratorium na bloku 10. Do winiarek odnosi si yczliwie, odmwi udziau w selekcjach i uzyska w Berlinie oficjalne zwolnienie z tej funkcji. Zosta uniewinniony wyrokiem Polskiego Sadu Najwyszego z dn. 22.12.1947 roku. 77 Dr Wadysaw Fejkiel, lekarz chorb zakanych, po wojnie profesor Akademii Medycznej w Krakowie, w obozie peni w tym czasie funkcj starszego w rewirze mskim (Lagerltester Krankenbau).

26

Pod koniec lipca 1944 roku dr Brewda zostaa niespodziewanie wezwana do obozowego gestapo i bez wyjanie wtrcona do bunkra w bloku 11. Na kilka dni przed tym wydarzeniem oddaa swoj dawk cyjanku potasu, poniewa bya ona niezbdna winiowi przygotowujcemu si do ucieczki. Pozbawiona wszelkiego kontaktu ze wiatem zewntrznym, a przez pierwsze dwa dni take wody i jedzenia, oczekiwaa na przesuchanie. Od pilnujcego j stranika dowiedziaa si, e zostanie wkrtce powieszona. Przez cay okres pobytu w celi bloku mierci przygotowywaa si psychicznie na ten moment. Jednake na bloku 10 pozostaa dr Klein, ktra za porednictwem ruchu oporu usiowaa ocali przyjacik. Po siedemnastu dniach dr Brewda zostaa uwolniona z bunkra i skierowana do baraku gdzie przebyway wwczas winiarki eksperymentalne. Po tygodniu przeniesiono j do obozu kobiecego w Birkenau, do komanda pracujcego w kamienioomie. Cika praca fizyczna spowodowaa niewydolno krenia i tylko dziki opiece pracujcej w rewirze kobiecym dr Stefani Perzanowskiej udao si nieco poprawi jej stan. Gdy odzyskaa siy, podja prac w obozowym szpitalu. Nie spodobao si to jednak dr Mengele ydwkom nie wolno byo leczy aryjek wic kaza odesa dr Brewd ze szpitala. Dziki pomocy jednej z pielgniarek uczestniczcych w kursie organizowanym w styczniu, umieszczono j w stosunkowo dobrym komandzie w szwalni. Dr Klein nadal staraa si o jej powrt do obozu macierzystego. Udao si to dopiero w grudniu. Na osobiste polecenie dr Wirthsa miaa podj prac w jednym z nowych budynkw tzw. przeduenia obozu. Koniec roku 1944 i pierwsze dni stycznia 1945 roku wypeniao oczekiwanie na zbliajcy si front. Dr Klein wiedziaa, e obz bdzie ewakuowany, czekaa jednak na decyzje obozowego ruchu oporu, ktry mia zadecydowa, czy zgodnie z rozkazem SS maj wymaszerowa, czy pozosta w obozie. Sama bya w tym czasie ciko chora. Miaa r twarzy i wysoko gorczkowaa. Z powodu skrajnego wyczerpania nie bya w stanie samodzielnie chodzi. Dr Brewda postanowia, e wbrew rozkazom pozostan w obozie wraz z najciej chorymi winiarkami. Zgromadzia w tym celu niewielk ilo cukru dla chorych. Wobec ogromnego zamieszania panujcego w obozie, ukrycie si wydawao si moliwe. Niestety zostay dostrzeone i wraz z chorymi doczone do transportu. Transport ewakuacyjny wyruszy 18 stycznia1945 roku. Od chwili opuszczenia obozu koleanki niosy dr Klein na noszach, a ona przez ca drog bagaa, by jej nie ratowa. Trasa wioda przez Pszczyn do Wadowic. W Wadowicach zaadowano winiarki do odkrytych wagonw. W temperaturze minus osiem stopni dr Brewda wstrzykiwaa przyjacice Prontosil (sulfonamid). Koleanki ogrzeway j wasnymi ciaami. Podr trwaa osiem dni .Po przyjedzie na stacj kolejow w Ravensbrck, dr Klein ponownie zadaa aby jej nie ratowa. Zostaa si umieszczona na noszach i doniesiona do obozu. 2.4 Raport Sawy Klein78

78

AIH sygn. 209/72/3

27

Blok 10-ty jako blok eksperymentalny istnieje ju prawie cay rok. Siedzi tu okoo 450 kobiet pacjentek prof. Schumana, prof. Glansberga79, dr Wirthsa i Webera. Pierwsze dowiadczenia /eksperymenty/ dokonywane byy przez prof. Schumana gwnie na modych Greczynkach /wiek:15 do 18 lat/. Eksperymenty polegay na sterylizacji przez nawietlania i dokonanej pniej operacji obustronnego wycicia jajnikw /ovariectomia/. W ostatnich miesicach adnych dalszych operacji nie przedsibrano. Ostatnich operacji dokona przed 3 miesicami Dr. Dehring na 10 dziewcztach, ktre na jaki czas przedtem nawietlano. Jedna z operowanych zmara natychmiast /prawdopodobnie wewntrzny krwotok bd techniki operacyjnej/. Z pozostaych 9, dwie dotychczas ciko chore reszta musi lee. 175 kobiet jest w tej chwili pacjentkami prof. Clauberga. Na pewno nie mona powiedzie co z nimi robi. Wiadomo tylko, e wstrzykuje jaki jemu tylko znany pyn do macicy celem napenienia jajowodw a nastpnie robi zdjcia rentgenowskie. Jest prawdopodobne, e chodzi tu o wyprbowanie nowego rodka do rentgenowskich zdj macicy i jajowodw co w ogle nie jest szkodliwe. Zabiegi te powtarzaj si wielokrotnie /4 5 razy/ u tych samych kobiet w rnych odstpach czasu. Clauberg zatrzymuje kobiety na ktrych robi eksperymenty, pilnuje aby na nich nie robiono adnych innych eksperymentw. Nie wiadomo jakie ma co do nich zamiary na przyszo. Wszystkich zabiegw dokonuje sam, przy pomocy niewyszkolonego personelu. Ktry na tym si nie rozumie. Jeszcze przed czterema miesicami dokonywa dr. Samuel operacji na zarzdzenie dr Wirthsa: wycicie czci bony luzowej przy zewntrznym ujciu macicy. /Excisio partialis portionis vaginalis uteri/. Ma to suy do seryjnych bada dla wczesnej diagnozy raka. Sama ta operacja jest zabiegiem lekkim, bez trwaego uszkodzenia, pozostaj jednak czsto pniejsze krwawienia z powodu niezrcznej techniki operacyjnej. Dr Samuel przybra szybkie tempo /3 lub wicej na dzie/ czego od niego nie wymagano. Zuyte obiekty odsyano najbliszymi transportami do Birkenau. Eksperymentw tych od 4 ech miesicy nie dokonuje si. Samuel aby utrzyma si na posadzie drczy wiele kobiet codziennie ginekologicznym badaniem i fotografowaniem /kolposcopia/. Laboratorium hyg. I ustalao prawie u wszystkich grup krwi /oznaczenie testu/ a przy nadajcych si do tego brano prby krwi. Krew suya do przygotowania serum. /Serum jest konieczne do ustalania grupy krwi/.

79

Nieprawidowo zapisano nazwisko, powinno byd Clauberga. W dalszej czci raportu umieciam poprawn wersj.

28

Prby krwi brano u 150 kobiet w cigu 6 miesicy. Ilo wynosia przecitnie 100 150 cm. Kobiety te otrzymuj dodatkow zup i jednorazowy dodatek chleba z kiebas. Teraz robi si inne eksperymenty: bada si lin celem ustalenia elementu grupy krwi /aglutynin/. Wykonuje je dr Mnch. Polegaj one na doskrnych zastrzykach rozcieczonej toksyny streptokokowej, ktre maj udowodni czy w organizmie jest jakie zapalne ognisko. Eksperymenty te s niewinne. Obecnie prowadzi si dalej a) Zastrzyki przez prof. Clauberga b) Kolposkopia przez Samuela c) Dowiadczenie przez Hig. Laboratorium Ze stanowiska nauki dowiadczenia te nie maj adnego sensu. Wpywaj jednak na stan zdrowia kobiet, a mianowicie: a) Pacjentki Schumanna zostaj kalekami na cae ycie. b) Pacjentki Clauberga subiektywnie nic nie odczuwaj / poza nielicznymi wyjtkami natychmiastowej nieprzyjemnej reakcji/. Nie wiadomo co z nimi bdzie jeszcze pniej. c) Pacjentki operowane przez Samuela nie znajduj si wicej w tym bloku pozostae su do innych eksperymentw. d) Dowiadczenia przeprowadzane przez Labor. Hig. Nie pozostawiaj adnych trwaych ladw

29

3.Dziaalno ambulatorium szpitala obozowego

3.1. Dziaalno lecznicza i poza lecznicza ambulatorium szpitala obozowego Ambulatorium obozowe zajmowao cz drewnianego baraku nr 28 zlokalizowanego w obrbie szpitala dla kobiet na odcinku BIa. Miecia si tam take kancelaria szpitalna, pokj lekarza SS, laboratorium oraz punkt apteczny80. Codzienna praca w ambulatorium, polegaa na wykonywaniu drobnych zabiegw chirurgicznych za pomoc prymitywnych narzdzi, przy cigym niedostatku lekw, wody i rodkw opatrunkowych. Do opatrywania ran, czyrakw i ropowic suyy papierowe opaski nazywane papier bindami, ktre natychmiast po zaoeniu przemakay, rway si i spaday, nie chronic przed wtrnymi zakaeniami. Z trudem zdobyte narzdzia takie jak psetki czy skalpele, usiowano wyjaawia nad pomieniem lampki spirytusowej, patki gazy moczono w roztworze nadmanganianu potasu lub riwanolu81. Wiele kobiet zgaszao si do ambulatorium z powodu urazw, ktrych doznay wskutek bicia, a nawet torturowania jak i podczas pracy, zwaszcza w trakcie robt polowych, a take przy rozbirce domw. Latem dominoway oparzenia soneczne, zim za odmroenia. () lekarki przekuway olbrzymie bble, smaroway nogi rozpuszczonym w wodzie nadmanganianem potasu i owijay nogi papierowym bandaem.82 W ambulatorium odbywa si take codzienny przegld winiarek starajcych si o przyjcie do szpitala. O tym kto zostanie przyjty decydowa lekarz SS lub naczelna lekarka Enna Weiss, a w pniejszym czasie take niektre lekarki-winiarki zatrudnione w ambulatorium. Doprowadzane przez blokow do ambulatorium chore musiay rozbiera si w przedsionku baraku i tam oczekiwa na badanie nago, ustawione na cigu kominowym bd defilowa przed biurkiem, za ktrym siedzia lekarz SS. Warunkiem przyjcia do rewiru bya wysoka gorczka. 3.2. Choroby skry Do najbardziej powszechnych dolegliwoci obozowych nalea uporczywy wid zwizany z chorobami pasoytniczymi skry oraz powszechn awitaminoz. Skra kobiet wyniszczonych bya pozbawiona podciki tuszczowej, uszczca si, matowa, wrcz brzowa-szara. Zwykle pokryway
80

Irena Strzelecka Obz kobiecy (Frauenlager) w KL Auschwitz-Birkenau (BIa, BIb) Zeszyty Owicimskie nr 20, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, s.84 81 Stanisaw Kodzioski Apteka w obozie kobiecym w Brzezince. Przegld Lekarski Owicim, 1976, nr 1, s.92 82 Halina Witaszek Z rewiru kobiecego Brzezinki w latach 1943-1945 Przegld Lekarski Owicim, 1986, nr 1, s. 169.

30

j liczne przeczosy oraz sczce si rany. Uczucie widu nasilao si kadorazowo po powrocie z pracy i wejciu do baraku. Przyczyn tego faktu bya reakcja na ciepo. Winiarki stoczone w nieogrzewanych blokach, ogrzeway si wzajemnie ciepem wasnych cia, a przepocona i brudna odzie pena bya robactwa, gwnie wszy. Wikszo kobiet zaraona bya wierzbem, a na skrze prawie wszystkich winiarek mona byo odnale lady uksze pche, pluskiew i much. Aby zlikwidowa cige uczucie swdzenia , kobiety wynajdyway najrozmaitsze sposoby min. stosoway okady z moczu. Do obozu kobiecego przemycano niewielkie iloci maci siarkowej lub maci Wilkinsona z obozu macierzystego. Nie mogo to jednak zaspokoi rosncych potrzeb winiarek. Za wykradzione z obozowej Kanady kosztownoci, mona byo zorganizowa od winiarek funkcyjnych niemiecki lek Mitigal. Wobec staego wzrostu zachorowa, lekarze SS w obawie o wasne zdrowie, zdecydowali si dostarcza do obozu kobiecego ma przeciwwierzbowcow (Krtzesalbe). Jedn z pielgniarek bloku wierzbowego bya Marianna Adam. W powojennej relacji na ten temat pisaa: Kobiety chore na wierzb trafiay do nas z innych blokw, rzadko dobrowolnie, najczciej kierowano je tutaj wrd bicia i krzykw.() W bloku wierzbowym leay one oczywicie bez kocw, po 8-12 kobiet na jednej potrjnej pryczy, co byo zwykym zjawiskiem w tym obozie. Wyywienie i traktowanie chorych nie rnio si od warunkw panujcych w blokach roboczych. Blok wierzbowy by stale przepeniony (). Prawie wszystkie nasze chore cierpiay prcz wierzbu na wtrne zakaenia skrne (piodermie). Nawet chore z duymi, ropnymi zmianami na skrze nie byy oddzielane od chorych ze zwykym wierzbem, lecz razem leay stoczone, wskutek czego zakaenia atwiej si szerzyy. Chore na wierzb przez wiele dni nie otrzymyway czsto adnego leczenia. Blok wierzbowy nie mia lekarza.83 Tragiczne warunki sanitarne, cika praca oraz stae napicie psychiczne byy przyczyn osabienia odpornoci organizmu i zmiany typowego przebiegu chorb skrnych. wierzb obejmowa u wyniszczonych kobiet niemal cae ciao, a wskutek wtrnych zakae dochodzio do powstania ropni skry tzw. flegmonw. Czsto pojawiaa si ra przyranna, lecz cechy zapalenia byy u osb wyniszczonych bardzo sabo wyraone. Pomimo niejednokrotnie rozlegej ropowicy, winiarki nie byy zwalniane z pracy. Dopiero gdy w wyniku uoglnienia si choroby, pojawiaa si gorczka, chore mogy stara si o przyjcie do szpitala. W archiwum Pastwowego Muzeum AuschwitzBirkenau zachowao si zamwienie na 50 kg maci przeciwwierzbowcowej zamwionej na potrzeby szpitala kobiecego w Birkenau, z dnia 9 lipca 1942 roku. Stosowana bya ona pod nadzorem lekarza lub sanitariusza SS, w ten sposb, e wszystkie chore ustawiano nago w kolejce, po czym pielgniarki

83

Marianna Adam Relacja pielgniarki uwizionej w Brzezince. Przegld Lekarski Owicim, 1970, nr 1, s.168-

169.

31

nabieray na rce maci i smaroway ni kolejno podchodzce winiarki. Czynno ta powtarzana bya przez kolejne trzy - cztery dni w atmosferze popiechu, krzykw i bicia. Po zakoczeniu kuracji kobiety kierowano do kpieli w zimnej wodzie bez myda, po ktrej otrzymyway brudn bielizn. Wobec nieskutecznoci prowadzonego leczenia epidemia wierzbu w obozie kobiecym trwaa do koca jego istnienia. 3.3. Dr Wiktoria Maria Werkenthin Jesieni 1943 roku, do obozu owicimskiego skierowano transport z Pawiaka, w ktrym przybya dr Wiktoria Maria Werkenthin, lekarz radiolog ze Szpitala Wolskiego w Warszawie. W zwizku z prowadzonymi w obozie dowiadczeniami sterylizacyjnymi za pomoc promieni rentgenowskich lekarze SS poszukiwali wrd nowoprzybyych radiologw. W zamian za wspprac obiecywano szczeglnie dobre traktowanie. Mimo to dr Werkenthin zdecydowaa si nie ujawnia swojej specjalnoci, nawet za cen ycia. Razem z modsz koleank ze szpitala dr Alin PrzerwTetmajer,zgosiy si do pracy w ambulatorium. W powojennych wspomnieniach dr Przerwa-Tetmajer pisaa: Maria bya wspaniaa. Przedstawione przez ni przypadki z reguy byy uznawane za nadajce si do szpitala. Dziesitki winiarek zamiast i do cikich robt ze staniem po pas w zimnej Sole znajdoway kilkudniowe wytchnienie. Jej niemieckie rozpoznania, poparte odpowiednimi wynikami badania moczu lub objawami ostrego brzucha czy zapalenia puc, byy przyjmowane bez dyskusji.84. Dr Werkenthin pomagaa wspwiniarkom, dzielc si z nimi zawartoci otrzymywanych paczek oraz roznosia leki chorym, ktre nie zdoay dosta si do obozowego szpitala. Tragiczne warunki sanitarne oraz gd sprawiy, e po kilku tygodniach zarazia si tyfusem plamistym. Koleanki umieciy j w izbie blokowej szreiberki - Haliny Skoniecznej, na bloku 24, a Dr Biawna otoczya troskliw opiek. Dziki wczeniejszemu szczepieniu szczepionk Weigla dr Werkenthin przesza chorob stosunkowo agodnie, jednake pojawiy si powikania neurologiczne - bya przygnbiona, przeywaa silny lk, prawdopodobnie halucynowaa. () nosia si z zamiarem samobjstwa, mwia o tym w gorczce 85. Podczas wieczornego obchodu, gdy koleanki zajte byy rozdawaniem lekw, niepostrzeenie ubraa si i wysza z bloku. Kiedy dr Przerwa Tetmajer usyszaa krzyki : Ona idzie na druty!86- dr Werkenthin dobiegaa ju do rowu oddzielajcego pole winiarskie od ogrodzenia obozowego. Pomimo nawoywa, wstpia do niego. W tym momencie stranik penicy dyur na tzw. zwyce odda kilka celnych strzaw. Mimo to dotara do ogrodzenia i chwycia za nie. Jej

84

Alina Przerwa Tetmajer Wspomnienie o dr Marii Werkenthin. w Szpital Dobrej Woli Warszawa ,1990, nakadem wydawnictwa Czytelnik, s.252. 85 Z. Ryn i S. Kodzioski: Z problematyki samobjstw w hitlerowskich obozach koncentracyjnych. Przegld Lekarski Owicim, 1976, nr 1, s.29
86

Przerwa Tetmajer Wspomnienie s.253.

32

ciaem wstrzsny drgania Za chwil pojawili si esesmani. Kazali nam j przynie do ambulatorium. Drobna posta w rozpitym pasiaku zbroczonym krwi. Zwisaa bezwadnie. Po rozchyleniu pasiaka zobaczyymy sze ran w okolicy serca. Rce poparzone prdem.87 ruchu oporu, mier Wiktorii Werkenthin odnotowano pod dat 03.02.1944 r.88. W wykazie zmarych kobiet, dokumencie sporzdzonym w Birkenau przez winiarki z obozowego

4.Dur plamisty89

4.1. Przyczyny epidemii duru plamistego Dur plamisty zwany te durem wysypkowym wywoywany jest przez riketsje (Rickettsia prowazekii). Do zakaenia dochodzi w wyniku ukszenia przez owada-przenosiciela lub wtarcia jego odchodw w skr. Posta choroby opisywana w literaturze obozowej to dur epidemiczny, przenoszony przez wesz odzieow. Po kilku dniach od zaraenia na tuowiu oraz przedramionach pojawia si drobnoplamista, bladoczerwona wysypka, ktra w cigu kolejnych dni rozprzestrzenia si przyjmujc posta sinofioletowych plam. W wyniku namnaania si riketsji dochodzi do bakteriemii oraz objaww zapalenia naczy i zakrzepw. Chorobie towarzyszy wysoka gorczka, dreszcze, ble gowy i mini90. W obozie koncentracyjnym KL Auschwitz-Birkenau, dur wysypkowy pojawi si wraz z przybyciem 6 kwietnia 1941 roku transportu winiw z wizienia na Zamku Lubelskim91. Pomimo izolacji chorych, choroba rozprzestrzenia si w obozie macierzystym i bya w nim obecna a do wyzwolenia obozu. Zachorowania obserwowano take wrd osb uprzednio szczepionych szczepionk Weigla oraz osb, ktre przebyy w przeszoci dur plamisty. Pracujcy w obozowym szpitalu dla mczyzn, pniejszy profesor krakowskiej Akademii Medycznej Wadysaw Fejkiel opisywa, i najczstsz przyczyn zgonu w przebiegu zakaenia byy powikania mzgowe92. Epidemia duru plamistego zainicjowaa szereg eksperymentw medycznych prowadzonych w celu ustalenia okresu inkubacji choroby, wyjanienia czy krew chorych osb moe by rdem zakaenia i jak dugo pozostaje zakana oraz w celu wyprbowania nowych lekw i szczepionek. W tym celu
87

88

ibidem Wykaz zmarych kobiet APMAB Mat Ro t.10 nr inw.31065

89 90

Dur plamisty nazywany by w argonie obozowym tyfusem lub flekiem (od niem. Fleckfieber). Piotr Zaborowski Choroby tropikalne w Choroby wewntrzne pod red prof. dr hab. Andrzeja Szczeklika, Krakw, 2006, tom II, s.2080. 91 Wadysaw Fejkiel Winiarski szpital w KL Auschwitz,Owicim,,1994, s.87. 92 ibidem

33

zakaano tyfusem zdrowych winiw i winiarki . Jedn z nich bya dr Alina Przerwa-Tetmajer, ktra wspominaa po wojnie: Kiedy chciano wyprbowa na mnie dziaanie zastrzyku chronicego przed tyfusem. Doylnie, na si dostaam taki zastrzyk i na drugi dzie byam cakowicie sparaliowana. Sdzono, e to Heine-Medina, grozio mi spalenie (chorych na zakane choroby kierowano do gazu), na szczcie wezwany z Auschwitz lekarz wykona punkcj i wykluczy podejrzewan chorob.() poszam z Birkenau na Auschwitz, gdzie byy ka () i ku oglnemu zdumieniu esesmanw, zaczam si samodzielnie porusza.93 Szczeglnie tragiczne warunki sanitarne w obozie dla kobiet w Birkenau spowodoway, i epidemia tyfusu nie zostaa w nim nigdy opanowana. Zwaszcza w pierwszych miesicach istnienia obozu kobiecego w barakach odcinka BIa panowa niewyobraalny brud. Wygld obozu bezporednio po przeniesieniu tam winiarek z obozu macierzystego opisaa w swoich wspomnieniach bya winiarka Seweryna Szmaglewska: W roku 1942 Birkenau () to pole bagniste, ogrodzone drutami elektrycznymi. Nie ma adnych drg, adnych cieek pomidzy blokami, cay lagier pozbawiony wody, a rwnoczenie (do koca zreszt) pozbawiony jakichkolwiek ciekw. Wszelkie brudy, odchody, odpadki le cuchnc i gnijc.() Bielizna brudna. Z braku wody nie pierze jej si, tylko oczyszcza z insektw.94 Stay dostp do wody miay jedynie winiarki pracujce w ani (saunie) lub kuchni. Dla pozostaych przeznaczona bya woda ze studni zlokalizowanej koo budynku kuchni. Tok jaki panowa wok powodowa, e winiarki wpaday do studni, niektre topic si w niej. Myto si w rowach i kauach, a zim topiono nieg. Powicano na ten cel take wieczorn porcj ziek do picia. Aby wypra bielizn naleao zdoby nieco wody z sauny, ktrej strzega bezwzgldna kapo Muskeler95. Nawet jeeli bielizn udao si wypra, nie byo mona jej nigdzie rozwiesi celem wysuszenia bowiem natychmiast zostaaby zorganizowana przez inn winiark. Doy kloaczne, z umieszczonymi nad nimi erdziami do przytrzymywania si, znajdoway si poza blokami a dojcie do nich wymagao czasu i siy bowiem teren otaczajcy baraki by grzski i botnisty. Poniewa winiarki nagminnie choroway na biegunk godow, zwan durchfall, nieraz zabrako czasu, by dobiec do ubikacji. W takim wypadku albo ka zanieczyszcza majtki i koszul (), bd te winiarka przykucaa byle gdzie, brudzc okolice blokw ().96 Warunki sanitarne ulegy niewielkiej poprawie w 1943 roku, po oddaniu do uytku budynkw umywalni i ustpw97. Na 62 baraki mieszkalne obozu kobiecego przypadao w tym czasie dziesi

93

Fragment pochodzi z zapisu spotkania z dn. 2 marca 1996 r. zorganizowanego przez Zbr Kocioa Adwentystw w Podkowie Lenej. Peny zapis dostpny na www.free.art.pl 94 Seweryna Szmaglewska Dymy nad Birkenau, Krakw, 1946, s.14,16 95 Irena Strzelecka Obz kobiecy (Frauenlager) w KL Auschwitz-Birkenau (BIa, BIb), Zeszyty Owicimskie nr 20, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, s. 36 96 Maria Elbieta Jezierska Z fizjologicznych problemw bytowania w obozie. Przegld Lekarski Owicim, 1986, nr1, s.162 97 Na kadym odcinku umieszczono ponadto po jednym urzdzeniu do dezynfekcji odziey.

34

budynkw sanitarnych98. Funkcyjne nazywane damami klozetowymi, odpowiedzialne za utrzymanie czystoci w latrynach, pospieszay korzystajce z nich winiarki krzykiem i biciem lub przez wiele godzin nikogo nie wpuszczay, organizujc wewntrz przyjcia poczone z gotowaniem zdobytej ywnoci. Bya winiarka Jadwiga Trbasiewicz opisywaa nastpujce zdarzenie: Gdy kiedy wieczorem musiaam wyj za swoj potrzeb i usiadam na wyrnitej w deskach jednej z dziur, w nos uderzyy bardzo domowe, kuchenne zapachy. Siedzenie z wchaniem sprawiao przyjemno ale nie podobao si wadzy tego przybytku. Zaczy wykrzykiwa >>co tak dugo siedzisz?, naara si ku drutu kolczastego, ze srasz i srasz?<< Z uwagi na pojawiajce si zachorowania na dur plamisty u czonkw zaogi SS oraz ich rodzin, obozowe wadze sanitarne wprowadziy radykalne metody zwalczania epidemii tyfusu. Pierwsz z nich byy masowe selekcje chorych do gazu, drug tzw. generalne odwszenia. I tak pod pozorem zwalczania duru w dniu 29 sierpnia 1942 roku wadze obozowe przystpiy do likwidacji chorych i ozdrowiecw ze szpitala w obozie macierzystym w Owicimiu. Tego dnia do komr gazowych w Birkenau skierowano 746 mczyzn. W dniu 5 wrzenia wyselekcjonowano na mier 800 ydwek z bloku 27 w obozie kobiecym. 1 padziernika wybrano do gazu 2012 winiarek, a w dniu 3 padziernika kolejne 1800 kobiet z obozu w Birkenau99. Kolejna masowa wybirka miaa miejsce 5 grudnia i pochona przeszo 4 tysice ofiar. Lekarze-winiowie, niejednokrotnie wiadomi niebezpieczestwa zbliajcej si w rewirze selekcji, wypisywali chorych przedwczenie lub ryzykujc wasne ycie zatajali prawdziwe rozpoznania. Seweryna Szmaglewska, bya winiarka obozu kobiecego, wspominaa: Miaam gboki al do doktora Zbozienia, kiedy w grudniowy poranek 1942 r. wypisa z rewiru grup jeszcze chyba nie rekonwalescentek i skierowa je do blokw, a stamtd zagarnito je wszystkie do kolumn wychodzcych w pole na Aussenarbeit, gdzie wypado im ry kilofami i opatami zamarznita ziemi. Bya to rekonwalescencja rwnie trudna do przebycia, jak poprzednie tygodnie duru plamistego. Jeszcze wtedy nie znaam obozu, nie zdawaam sobie sprawy, co mieci si w sowach selekcja na rewirze doktor Zbozie wiedzia.100 4.2. Tzw. generalne odwszenia jako sposb walki z epidemi duru plamistego W zwizku z grudniowym zarzdzeniem Urzdu D II w SS-WVHA101, dotyczcym koniecznoci oszczdzania siy roboczej
98

winiw, lekarze obozowi stanli wobec zadania zmniejszenia

Tadeusz Iwaszko Zakwaterowanie, odzie i wyywienie winiw w Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s. 41 99 Stanisaw Kodzioski Dur wysypkowy w obozie Owicim I w Okupacja i medycyna. Pity wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1965-1981 Warszawa,1984, s.64 100 Seweryna Szmaglewska Sylwetki lekarzy winiw Owicimia w Okupacja i medycyna. Drugi wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1973. Warszawa,1975, s.209 101 Gwny Urzd Administracji i Gospodarki SS (SS-Wirtschaftsverwaltungshauptamt, SS-WVHA)

35

miertelnoci w obozach koncentracyjnych. Pierwsze generalne odwszenie miao miejsce 6 grudnia 1942 roku102. Baraki dezynfekowano chlorem i lizolem, a odzie cyklonem. Winiarki poddano kpieli w ani znajdujcej si w obozie mskim na odcinku BIb. Tam w obecnoci esesmanw winiowie golili im owosienie oraz przecierali ogolone miejsca szmat zamoczon w pynie dezynfekcyjnym. Zabiegom towarzyszy popiech, przeklestwa i szykany. Pomimo grudniowego mrozu winiarkom przydzielono jedynie lekk odzie i kazano wiele godzin oczekiwa na dworze na ukoczenie dezynfekcji103. Po wprowadzeniu na teren obozu BIa, w oczyszczonych barakach nie byo ani siennikw, ani kocw. W trakcie odwszenia winiarki utraciy wszystkie z trudem zdobyte przedmioty pozostawione na blokach. Wiele z nich nie przeyo tego dnia lub zmaro wkrtce potem w wyniku zapalenia puc i wycieczenia. Jesieni 1943 roku, naczelny lekarz obozu familijnego dla Cyganw, Josef Mengele zaproponowa nowa metod walki z tyfusem. W tym celu skierowa 600 ydowskich kobiet do komory gazowej, a oprniony przez nie blok zosta poddany dezynfekcji. Pomidzy oczyszczonym, a ssiednim barakiem, Mengele poleci ustawi kadzie z pynem, w ktrym zanurzay si kolejno wszystkie kobiety z ssiadujcego bloku, po czym przechodziy do uprzednio ju wyczyszczonego baraku. Po zakoczeniu dezynfekcji, kadzie przenoszono pomidzy dalsze baraki. Bya winiarka Mieczysawa Chyliska wspominaa po wojnie: Atmosfera grozy, lku a po jego najwyszy prg wdara si w stojce szeregi nagich cia, dygoccych z zimna i obrzydzenia.() W pewnym oddaleniu od nas stay dwie due beczki z pynem dezynfekcyjnym. () Ostrzeenia o koniecznoci wstrzymywania przy beczkach oddechu, co uchroni przed zatruciem, podawane byy poprzez ca nasz kolumn.104 Pomimo prowadzenia akcji dezynfekcyjnych zachorowalno i miertelno spowodowana tyfusem i skutkami jego zwalczania bya olbrzymia. Jeszcze 22 padziernika 1943 roku lekarze SS dokonali selekcji 1260 winiarek z obozu kobiecego przy czym 394 kobiety wybrano z obozowego szpitala105. W ocalaej dokumentacji obozowej zachowao si niewiele dokumentw, na podstawie ktrych mona by oszacowa liczb zgonw spowodowanych durem plamistym. Jakkolwiek winiowie zatrudnieni w kancelariach szpitalnych prowadzili obszern dokumentacj, to zwykle podawano w niej faszyw przyczyn zgonu. Miao to na celu ukrycie faktycznej przyczyny mierci winia. W tym celu opracowano specjalna tabel106 chorb, na ktre mona byo umiera.
102

Irena Strzelecka Obz kobiecy (Frauenlager) w KL Auschwitz-Birkenau (BIa, BIb), Zeszyty Owicimskie, nr.20, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, s. 41. 103 Prawidowo powinno uywad si sformuowania dezynsekcja jednake w nomenklaturze obozowej uywano terminu dezynfekcja zarwno dla czynnoci odkaania jak i odwszawiania. W dalszej czci pozostawiono nazewnictwo obozowe. 104 Mieczysawa Chylioska Dziaania SS w Brzezince przeciw wzom spoeczno-socjalnym winiw. Przegld Lekarski Owicim, 1986, nr1, s.154. 105 Strzelecka Obz kobiecy s.92 106 Wykaz chorb, ktre wpisywano do dokumentacji zmarych znajduje si w APMAB nr mikr. 1802/10 a jego tumaczenie na jzyk polski w ksice Ireny Strzeleckiej Zbrodnicza medycyna. Szpitale w KL Auschwitz, Gosy pamici cz.3, Owicim, 2008, s.79.

36

Zabroniono podawa chorob zakan, np. tyfus plamisty.() I tak dozwolonymi chorobami miertelnymi byy: Herzmuskelschwche, Herzmuskelinsuffiziens, Herzklappenfehler, Meningitis (rodzaje chorb serca i mzgu), Odeme (obrzk np. puc), Durchfall, Krperschwche, Alterschwche (wycieczenie oglne bd starcze)i kilka innych.107 4.3. Pierwsze prby leczenia chorych winiarek szpitala obozowego dla kobiet Warunki w jakich przebyway winiarki przyjte do szpitala w pocztkowym okresie jego

istnienia urgay godnoci ludzkiej. Kady barak szpitalny, powstay z przerobionej stajni koskiej, by podzielony na osiem sztub skadajcych si z 12 trzypitrowych, drewnianych prycz z siennikami wypenionymi trocinami oraz brudnymi od ekskrementw i krwi kocami penymi robactwa108. Prycze ustawione byy tak gsto, e z trudem mona byo si dosta do chorych, zwaszcza lecych na grze. Na kadej pryczy leao nago po kilka winiarek, czsto wraz ze zwokami swych zmarych towarzyszek. Nieprzytomne chore zaatwiay swoje potrzeby pod siebie zanieczyszczajc prycze lecych poniej. Bielizny nie wydawano. Szpital pozbawiony by wody, chorych nie myto. Racje ywieniowe byy ograniczone do poowy. Gorczkujce chore drczyo niewyobraalne pragnienie. Zdarzao si, e piy brudn wod pozosta po umyciu podogi lub wasny mocz. Ilo przydzielanych do rewiru lekarstw (Bolus alba i tabletki przeciwblowe) bya daleko niewystarczajca. Przed barakami leay stosy zwok. Jeeli blokowe nie zapisay dostatecznie szybko numeru zmarej chorej, zdarzao si, e szczury wygryzay cae fragmenty skry zmarym czynic ich identyfikacj niemoliw. Niewielka poprawa sytuacji zdrowotnej winiarek nastpia kiedy w padzierniku 1942 roku, wadze obozowe skieroway do obozu kobiecego grup winiw lekarzy i sanitariuszy po przebytym tyfusie plamistym. Ich zadaniem byo zaprowadzenie adu w rewirze kobiecym oraz jego reorganizacja. Szpital kobiecy umieszczono w blokach 22-24 oraz 28-29109. Dla chorych na dur plamisty przeznaczono barak 23110. Jednake ju w grudniu 1942 roku chore na dur wysypkowy pojawiy si take na bloku 27, a w miar rozprzestrzeniania si epidemii (jesieni 1943 roku) na innych blokach obozowego szpitala111. Mczyni z ekipy kierowanej przez doktora Zbozienia przemycali do szpitala kobiecego niezbdne lekarstwa oraz ywno. Dziki ich staraniom udao si zainstalowa przy kilku barakach krany z wod oraz doprowadzi wiato. Aby odizolowa teren szpitala od reszty obozu, zosta on otoczony ogrodzeniem z drutu kolczastego, a przy bramie wejciowej wart penia winiarka funkcyjna tzw. Torwache.
107

Halina Witaszek Z rewiru kobiecego Brzezinki w latach 1943-1945. Przegld Lekarski Owicim, 1986, nr 1, s.168 108 Przestrzeo przeznaczon pierwotnie na boks dla jednego konia zajmowao 15 do 18 osb. 109 Irena Strzelecka Obz kobiecy s.84 110 Julian Kiwaa Szpital w obozie eoskim w Brzezince (na przeomie 1942-1943r.) w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu lekarskiego Owicim z lat 1961-1970 Warszawa, 1971, s.161 111 Wiosn 1943 roku barakiem tyfusowo-gruliczym by barak 24.

37

W 1943 roku rewir zosta poszerzony o dalsze baraki drewniane (w kierunku sauny), a po wczeniu odcinka BIb do obozu kobiecego, szpital zajmowa niemal wszystkie baraki po lewej stronie tzw. Lagerstrasse. Wiosn 1943 roku, obozowe wadze sanitarne zezwoliy na leczenie duru plamistego, a do pracy w obozowym szpitalu dopuszczono lekarki-winiarki (Hftlingsrztin) i pielgniarkiwiniarki. Pracujc w szpitalu obozowym prawie wszystkie zaraziy si durem plamistym. Wiele z nich zmaro w obozie. 1.4. 1.Dr Stefania Kociuszkowa Dr Stefania Kociuszkowa rozpocza prace w obozowym szpitalu jako pucerka (sprztaczka) na nocnej zmianie bloku 24 (tzw. Nachtwacha). Polki nie mogy jeszcze w tym czasie peni funkcji lekarskich zatem . Drobna, niewielkiego wzrostu ,z trudem radzia sobie z wynoszeniem kubw penych nieczystoci. Upadaa pod ciarem dwiganych wiader, lizgaa si po rozmokym klepisku baraku.() Nie wolno jej byo przyzna si oficjalnie, e jest lekark. Ale ze stanowiska Nachtwache nie ustpowaa, bo tylko penic t funkcj moga pomaga swoim chorym koleankom. Midzy wynoszeniem wiader a uprztaniem trupw znalaza zawsze czas na zbadanie chorych ukradkiem. Zapaa j przy tej niedozwolonej czynnoci Schwester Klara, spoliczkowaa i wyrzucia z rewiru.112 Ale dr Kociuszkowa nie ustawaa w niesieniu pomocy, organizujc wod dla chorych winiarek oraz odwiedzajc je sekretnie noc. Trud jej pracy opisaa bya winiarka Seweryna Szmaglewska: Jej siwiusiekie wosy i wymizerowana twarzyczka widoczne s cigle wrd najciej chorych. W ilu oczach zjawienie si tej drobnej postaci budzi ciepy blask ufnoci i otuchy. W jej ruchach, postawie i wyrazie twarzy wida, e peni tu sw wit sub. Wydaa najwyraniejsze instrukcje, e chce by budzona o kadej porze nocy, gdy tylko ktokolwiek bdzie tego potrzebowa. Chore wiedz o tym. Czuj si bezpieczne pod jej dobrotliw opiek. Gdziekolwiek nocny krzyk wiadczy o cierpieniu, wnet zjawia si dca w tym kierunku doktor Kociuszko. Mimo wieku wdrapuje si na wysokie ka pod sufitem i ledwo wsparta czubkami butw i brzuchem, podejmuje sw prac. Doktor Kociuszko zna tajemnic zdobywania lekarstw. Zawsze ma co przy sobie, co moe si chorej przyda. Po wizycie swej pozostawia nie tylko dobre rady, lecz jakie lekarstwo. O wiele lej chorowa, o wiele lej umiera pod drcymi z troski domi takiej lekarki. Przychodzi jednak dzie, w ktrym lawina mierci zagarnia dobr doktor Kociuszko pozostawiajc setki, tysice wyczekujcych jej daremnie chorych.113 Dr Stefania Kociuszkowa zmara 11.01.1943 roku w Birkenau.

4.4.2.Dr Janina Wgierska

112 113

Janina Kociuszkowa Dr Stefania Kociuszkowa. Przegld Lekarski Owicim, 1961, nr.1, s.62 Seweryna Szmaglewska Dymy nad Birkenau, Krakw, 1946, s. 42.

38

Dr Janina Wgierska przybya do obozu transportem z Pawiaka w dniu 25 sierpnia 1942 roku wraz z siostr Antonin. Niosa pomoc chorym winiarkom, ktre przebyway poza szpitalem. Pod oson nocy sza od jednej do drugiej pryczy udzielajc pomocy kobietom, ktre prboway swoj niemoc przetrwa bez udawania si na rewir, gdzie zagraaa selekcja i mier. Chore te w cigu dnia wychodziy do pracy i najwyszym wysikiem woli staway na apel.114 Seweryna Szmaglewska wspomina dr Wgiersk jako osob energiczn, cierpliw i rzeczow, ktra wydawaa si pozornie surowa ale nigdy nie obojtna. Do jej dyspozycji pozostaway jedynie proste metody kuracji, ktre zalecaa chorym: Dalej stosowa to samo. Nie zaniedbywa. Kiedy na kolacje bd zika, robi masae ciepym garnuszkiem. Upali skrki chleba na wgiel i je115. Do obozowego szpitala dr Wgierska trafia pocztkowo jako chora. Za prb leczenia chorej zostaa dotkliwie pobita przez esesmana. Oficjalnie rozpocza prac na bloku 23 wczesn wiosn 1943 roku. Pracowaa dniem i noc wrd trzypitrowych ek zapenionych chorymi lecymi po cztery ().116Prowadzia porody w okresie kiedy obowizywa bezwzgldny nakaz umiercania noworodkw. Dzieci chrzcia i oddawaa matkom wiedzc jak okrutny los je czeka. Nie baa si odmwi niemieckiemu lekarzowi SS wykonywania aborcji117. Bya wiadoma, e taka odmowa moe kosztowa j ycie. Jesieni 1944 roku zostaa przewieziona do KL Ravensbrck gdzie doczekaa wyzwolenia pracujc w szpitalu obozowym. 4.4.3. Dr Zofia Garlicka Dr Zofia Garlicka, lekarz ginekolog z Warszawy, przybya do obozu transportem z Pawiaka w dniu 14 padziernika 1942 roku wraz z crk Zofi Jankowsk. Pracowaa w kartoflarni. Nie przyznawaa si do swojego zawodu publicznie, jednake winiarki szybko dowiedziay si, e jest lekarzem i prosiy j o pomoc, ktrej pomimo grocych wwczas kar udzielaa. Kto przybiega do kartoflarni. Nerwowe rozmowy prowadzone s szeptem i nagle dua kobieta przewizana szmat zamiast fartucha, z palcami zgrabiaymi, oblepionymi brudem wstaje. Nie potrafi chodzi w drewniakach uciekajcych z ng, ruchy staja si pokraczne, plecy zgarbione bardziej ni zwykle. Poda za wzywajc j kobiet () W pustym baraku wszystko si wyjania. Pomidzy pryczami, skulona w ataku blu, wije si moda dziewczyna. () Szybko, sprawnie bada chor, kada sekunda jest cenna, czynno nastpuje byskawicznie po czynnoci, wieloletnie dowiadczenie kieruje doni i myl dr Zofii Garlickiej. Oto znowu na krtki czas odzyskaa prawo do swej dawnej pracy i wiedzy, staa si sob, jest potrzebna chorej.() Spokojnie, rzeczowo, do koca daje

114

Seweryna Szmaglewska Sylwetki lekarzy winiw Owicimia w Okupacja i medycyna. Drugi wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1973. Warszawa,1975, s.209. 115 ibidem 116 Seweryna Szmaglewska Dymy nad Birkenau, Krakw, 1946, s.202. 117 Macierzyoska miod ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyoskiej. opracowa bp. Bohdan Bejze, Warszawa, 1984, s.84.

39

zdenerwowanej blokowej wskazwki, powtarza jeszcze raz i tumaczy dokadnie.118 W kilka dni pniej zaog kartoflarni zdziesitkowaa wysoka gorczka. Dr Garlicka zdecydowaa si przenie wraz z gorczkujc crk na blok rewirowy. Chorowaa ju wczeniej na dur plamisty i nie obawiaa si zaraenia. Pielgnowaa chorujce na tyfus winiarki dniem i noc. Kiedy sama zacza gorczkowa bya pewna, e ma gryp. W tym samym czasie kryzys durowy przechodzia Seweryna Szmaglewska, ktra w swoich powojennych wspomnieniach pisaa: Tam oto, wcinita w ciasne ko chorej przeywajcej kryzys tyfusu, ley doktor Garlicka.(...) Nie odgaduje, e za trzy tygodnie wynios j z baraku na noszach razem z innymi zmarymi. Umrze na tyfus powrotny.119 Dr Zofia Garlicka zmara 13.11.1942 r. w Birkenau w kilka dni po mierci swojej crki Zofii.

118

Seweryna Szmaglewska Sylwetki lekarzy winiw Owicimia w Okupacja i medycyna.Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1973. Warszawa,1975, s.207-208. 119 Szmaglewska Dymy s. 42.

40

5.Gd i biegunka godowa

5.1. ywienie winiarek Przebywajce w obozie dla kobiet w Birkenau winiarki otrzymyway posiki trzy razy dziennie. Ich kaloryczno wahaa si w granicach 1150-1300 kcal dziennie zamiast przewidzianej regulaminem 1700 kcal dla lej pracujcych i 2150 kcal dla ciko pracujcych. 120 W orzeczeniu wygoszonym na rozprawie sdowej przed Najwyszym Trybunaem Narodowym 10 grudnia 1947 roku, profesor Jan Olbrycht, byy wizie obozu owicimskiego powiedzia: Jeeli chodzi o ywienie winiw, to z autentycznych dokumentw niemieckich a przede wszystkim ksig Instytutu Higieny w Rajsku() wynika, e ywno wydawana winiom obozu koncentracyjnego w Owicimiu nie odpowiadaa ani pod wzgldem jakociowym, ani ilociowym najprymitywniejszym wymogom ywienia.121 Wedug ekspertyz Instytutu Higieny miso przeznaczone dla kuchni obozowej byo zanieczyszczone bakteriami kaowymi oraz znajdowao si w stanie pocztkowego rozkadu. Zawarto biaka w dziennych porcjach bya dalece zaniona, a posiki byy ubogie w witaminy. Skrajny niedobr biaka prowadzi do rozwoju choroby godowej zwykle w przecigu trzech miesicy122. Odzwierciedleniem tego faktu byo powiedzenie powtarzane przez esesmanw: Porzdny wizie nie ma prawa y duej ni trzy miesice, w przeciwnym razie jest zodziejem. Posiki dla winiarek przygotowywane byy na terenie obozowej kuchni z produktw dostarczonych przez magazyn gospodarczy, okradany przez esesmanw z zaogi obozowej i magazynierw. ywno rozdzielay i wydaway winiarki funkcyjne na bloku lub w miejscu pracy.

120

Tadeusz Iwaszko Zakwaterowanie, odzie i wyywienie winiw w Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.45 121 Jan Olbrycht Sprawy zdrowotnoci w obozie owicimskim. w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970. Warszawa, 1971, s. 22 122 Ibidem s.23

41

Przywaszczay sobie przy tym cz przeznaczonych dla winiarek produktw123. Skradziony w ten sposb chleb wykorzystyway do zdobycia innych, potrzebnych im przedmiotw na tzw. obozowej giedzie (szaber placu). Wydawanie posikw nastpowao przy akompaniamencie przeklestw i bicia sztubowych oraz walk winiarek o zdobycie brudnej miski124 Codziennie rano winiarki otrzymyway niesodzony napar z zi, czarn kaw zboow lub tzw. melk czyli wod z mk, czasem nieco osolon. W miejscu pracy, zwykle pomidzy godzin 12 a 13 otrzymyway po p litra wodnistej zupy ze zgniych warzyw: brukwi, pokrzyw, jarmuu lub obierzyn ziemniakw z dodatkiem niewielkiej iloci margaryny125. Prawdopodobnie dodawano do niej take tajemniczy proszek Avo bdcy zdaniem niektrych winiarek zmielonym miaem kostnym lub saletr126 . Do przyrzdzania posikw zuywano wszelkie odpadki ywnoci. Wiosn i latem 1944 roku do obozu napyway masowo transporty ydw, gwnie wgierskich, ktrzy zabierali w podr rnorodne produkty ywnociowe. Najlepsze z nich wdroway do kuchni SS, odpadki za trafiay do obozowego kota tworzc tzw. zup transportow. Po wieczornym apelu wydawano winiarkom po kawaku (ok. 300 g) ciemnego, gliniastego chleba z dodatkiem niewielkiej iloci margaryny (ok. 20-25 g) lub yk marmolady buraczanej, koskiej kiebasy, pasztetwki, kaszanki lub sera tzw. kwargla. Wydawano ponadto po p litra zioowej herbaty lub zwykle gorzkiej kawy.127 Produkty byy niejednokrotnie spleniae i niewiee. Culaga (Schwerarbeiterzulage dodatek dla ciko pracujcych) wydawana bya dwa razy w tygodniu winiarkom ciko pracujcym oraz umieszczonym na bloku dowiadczalnym. By to zwykle kawaek chleba z niewielka iloci kaszanki, kiebasy lub salcesonu. 5.2. Paczki Na blankietach listw obozowych znajdowa si nadrukowany fragment z regulaminu obozowego, ktry informowa, e paczki ywnociowe nie mog by nadsyane, gdy winiowie w obozie wszystko mog kupi w obozowej kantynie128.Aby z niej skorzysta wystarczyo posiada na swoim koncie marki niemieckie zdeponowane w chwili przyjcia do obozu lub nadesane przez rodzin. W rzeczywistoci dostp do kantyny by ograniczony, a w jej asortymencie znajdoway si poza

123

Niektre blokowe okraday te dostarczane do obozu paczki.

124

Relacja Zofii Cykowiak w artykule Zdzisawa Ryna i Stanisawa Kodzioskiego Psychopatologia godu w obozie koncentracyjnym. Przegld Lekarski Owicim, 1985, nr 1, s.48
125

Irena Strzelecka Kobiety w KL Auschwitz w Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.152. 126 Irena Strzelecka Obz kobiecy (Frauenlager) w KL Auschwitz-Birkenau (BIa, BIb), Zeszyty Owicimskie, nr 20, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, s.36. 127 Ibidem, s.37 128 Tadeusz Iwaszko Zakwaterowanie, odzie i wyywienie winiw w Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.46.

42

blankietami listowymi, znaczkami, papierosami i przyborami toaletowymi niewielkie iloci produktw spoywczych takich jak: kwane buraki, kiszona kapusta czy solone limaki oraz woda mineralna. Zakaz nadsyania paczek wadze SS cofny dopiero jesieni 1942 roku w zwizku z pogorszeniem si sytuacji na froncie wschodnim. Zakaz ten obowizywa jednake nadal wobec ydw oraz radzieckich jecw wojennych. Paczki nadsyane przez rodziny nie mogy zawiera lekarstw, listw ani zdj. Wielokrotnie przemycano jednak do obozu t drog zakazane przedmioty, zwaszcza leki, ukrywajc je w przemylny sposb np. zatapiajc w smalcu. Rzeczy zawarte w paczkach suyy winiarkom take do przekupienia funkcyjnych. W ten sposb mona byo zdoby lepsze miejsce pracy lub zyska przychylno blokowej. Wiele winiarek dzielio si zawartoci paczek z przyjacikami. Zdarzao si jednak, e winiarki wzajemnie si okraday. Oprcz paczek nadsyanych do obozu KL Auschwitz-Birkenau przez rodziny, zaczy nadchodzi take paczki ywnociowe z Midzynarodowego Czerwonego Krzya. Kada z nich zawieraa zgodnie z regulaminem imi i nazwisko adresata, jego numer obozowy oraz nazw obozu. Dane winiw wymagajcych pomocy docieray do Czerwonego Krzya poprzez obozowy ruch oporu. W sierpniu 1944 roku wadze SS upowaniy komendantw obozw do rekwirowania przesyek zagranicznych oraz nadanych przez Czerwony Krzy. Ich zawarto miaa trafia do obozowej kuchni. 5.3. Organizowanie ywnoci. Wszelkie sposoby zdobywania jedzenia z nielegalnych rde nazywano w obozie organizowaniem. Byo ono bezwzgldnym warunkiem przeycia w obozie duej ni 3-6 miesicy. Zdobywanie dodatkowej ywnoci wymagao od winiarek ryzykownych przedsiwzi, niejednokrotnie podejmowanych z naraeniem ycia. Skrajnie wyniszczone muzumanki129 prboway zorganizowa sobie jedzenie grzebic w mietnikach w poszukiwaniu odpadkw z obozowej kuchni. Dojmujcy gd sprawia, e winiarki zjaday wszelkiego rodzaju zdobyt zielenin np. mlecz, a niektre gotoway nawet ros z ab. Organizowanie ywnoci nastpowao take poprzez handel wymienny, a obozow walut stanowia pajdka chleba. Bya winiarka Maria Elbieta Jezierska opisywaa ten handel nastpujco: Byy zwolenniczki zamiany chleba na kiebas (pasztetka nie miaa zwolennikw), uwaajc, e lepiej jest brzuch zapcha ni nasyci. Byy te zwolenniczki zamiany cebuli z paczek na chleb. Podaj orientacyjne ceny w Brzezince: porcja culagowej, czerwonej kiebasy = porcja chleba, dua cebula = porcja chleba, 5-6 surowych kartofli = porcja chleba, za ugotowanie

129

Etymologia wyrazu muzuman nie jest jasna, prawdopodobnie powsta on w pocztkowym okresie istnienia obozu dla nazwania skrajnie wycieoczonego winia, chwiejcego si jakby w modlitwie. Rozwaania na ten temat mona zaled w ksice Danuty Wesoowskiej Sowa z pieka rodem. Lagerszpracha.Krakw, 1996, s.89-109

43

kartoflanki porcyjka dla gotujcej albo porcja chleba, dua cebula, kawaek boczku; dua culagowa porcja chleba = spory plaster boczku albo np. sweter; porcja chleba = koszula itp.

5.4. Gd, choroba godowa i muzumastwo Dopiero tam, w obozach, sowo gd stawao si dla mnie desygnatem swej nazwy. Zrozumiaam, e istniej rne znaczenia godu, e jestem godny to nie to samo, co goduj, nie to samo, co cierpi gd i nie to samo co choroba godowa.130 (bya winiarka, Mieczysawa Chyliska) W oficjalnych dokumentach komendantury i szpitala obozowego choroba godowa nie istniaa. Wedug zalece gwnego lekarza obozowego uywano sformuowania Allgemeine Krperschwche (oglne osabienie ustroju), sam za biegunk godow nazywano Durchfallem. Jednake gd dotyka niemal wszystkie winiarki i by niewtpliwie narzdziem zorganizowanego systemu eksterminacji, prowadzcym do rozwoju tzw. muzumastwa i mierci. W powojennej pracy na temat choroby godowej bya winiarka prof. Janina Kowalczykowa uznaa zbiorowe godzenie za najbardziej masowy eksperyment dokonany na winiach obozu owicimskiego 131 . Klinicznymi objawami somatycznymi choroby godowej byy biegunka i obrzki. Mechanizm ich powstawania by nastpstwem obnienia poziomu biaka, witamin i mikroelementw oraz rwnoczesnego nagromadzenia toksyn powstaych w wyniku nasilonego katabolizmu tkankowego. W wyniku zmian zachodzcych w luzwce jelita grubego dochodzio do cigego, bolesnego parcia na stolec. Stolec biegunkowy stawa si pynny, pocztkowo kaowy, potem wodnisto-luzowy z domieszk krwi i ropy132. Obrzki bdce wynikiem niedoborw biakowych oraz niewydolnoci serca
130

Zdzisaw Ryn, Stanisaw Kodzioski Gd w obozie koncentracyjnym. Przegld Lekarski Owicim, 1984, nr 1, s. 24. 131 Janina Kowalczykowa Choroba godowa w obozie koncentracyjnym w Owicimiu. Przegld Lekarski Owicim, 1961, nr 1, s 24. 132 Wadysaw Fejkiel Winiarski szpital w KL Auschwitz, Owicim, 1994, s.61.

44

lokalizoway si u chodzcych winiarek na stopach, podudziach i udach, a u lecych na twarzy i w okolicy poladkw. Skra stawaa si szorstka i uszczya si. Wosy matowiay i wypaday. Temperatura ulegaa obnieniu, oddech by zwolniony do 10 na minut, dominowaa hipotonia i bradykardia. Ruchy staway si niezborne powodujc czste upadki. Chore mwiy cicho i powoli. Czsto bezwiednie oddaway mocz i ka. Wyczerpanie si obronnych organizmu sprzyjao zakaeniom, a typowe choroby wewntrzne i zakane zmieniay swj obraz i przebieg utrudniajc ich rozpoznanie. Na skutek zmian somatycznych wystpoway rwnie zaburzenia psychiczne, wyrane zwaszcza w pocztkowym i kocowym okresie choroby133. W pierwszej fazie choroby godowej dominoway objawy pobudzenia psychoruchowego wyraajce si staym poszukiwaniem poywienia. Towarzyszyy mu natrtne myli i sny o jedzeniu, a take iluzyjne postrzeganie jedzenia w miejscach gdzie go nie byo. W fazie drugiej nastpowao oglne spowolnienie czynnoci psychicznych, intelektualnych i emocjonalnych. Zainteresowania koncentroway si wok przeywanych dolegliwoci somatycznych. Tok mylowy stawa si ociay, wystpoway trudnoci w rozumieniu i zapamitywaniu , pojawiao si zobojtnienie i rozpacz. Opnione reakcje na wydawane polecenia oraz fizyczna ociao byy traktowane jako lenistwo lub wyraz sprzeciwu przez co naraay winiarki na kary i szykany. Ostatni faz choroby byo tzw. muzumastwo stan skrajnego wyniszczenia fizycznego i ostatecznej prostracji psychicznej134. Z powodu drczcej chore biegunki godowej niektre z nich trafiay na blok tzw. durchfallowy gdzie zwykle umieray z powodu wyniszczenia lub w wyniku przeprowadzanych selekcji. 5.5. Blok 24 tzw. durchfallowy w pocztkowym okresie istnienia szpitala Oddelegowana jesieni 1942 roku z obozu macierzystego grupa winiw lekarzy i pielgniarzy (tzw. grupa dr Zbozienia) miaa za zadanie reorganizacj obozowego szpitala dla kobiet w Birkenau. Julian Kiwaa, jeden z pielgniarzy, napisa: () prbowalimy zorganizowa specjalistyczne bloki w zalenoci od rodzaju chorb, ale koncepcj t szybko zarzucilimy sami z obawy przed ukazaniem wadzom SS faktycznego stanu liczbowego poszczeglnych chorb.135 W baraku 24 umieszczano chore na biegunk oraz chore winiarki funkcyjne narodowoci niemieckiej. Pod pozorem troski o te drugie, organizowano przecierada, koce, miski, yki, ubrania i buty. Mimo to tzw. sztuba biegunki () to by cuchncy kt ledwie owietlony jedn arwk, wiszc na rodku baraku.136 Funkcj
133

Zdzisaw Ryn, Stanisaw Kodzioski Psychopatologia godu w obozie koncentracyjnym. Przegld Lekarski Owicim, 1985, s.41-55. 134 Zdzisaw Ryn i Stanisaw Kodzioski Na granicy ycia i mierci. Studium obozowego muzumaostwa Przegld Lekarski Owicim, 1983, nr 1, s.27. 135 Julian Kiwaa Szpital w obozie eoskim w Brzezince (na przeomie 1942-1943 r.) w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971, s.155. 136 Maria Nowakowska Szpital kobiecy w obozie Owicim-Brzezinka w Okupacja i Medycyna. Drugi wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1973, Warszawa, 1975, s.51.

45

blokowej penia tu Schwester Klara, ktra bezlitonie okradaa chore winiarki z przydziaw chleba i zawartoci paczek. Opiek pielgniarsk stanowiy wwczas niemieckie prostytutki oraz winiarki bez jakiegokolwiek przygotowania medycznego. Niektre z nich wykazyway trosk o chore, inne zupenie zaniedbyway swoje obowizki. Dzie pracy na bloku 24 rozpoczyna si o czwartej rano dononym gwizdkiem blokowej. Wynoszono nieczystoci oraz porzdkowano barak przed nadejciem lekarza SS. Czynnociom tym towarzyszyy krzyki i ordynarne wyzwiska jakimi pielgniarki obrzucay chore i siebie nawzajem. Silniejsze winiarki si cigano z ek i kazano sa im prycze. Po wytrzepaniu kocw i siennikw chore otrzymyway do umycia si misk z wod. Poniewa trzeba byo j nosi z odlegej sauny, wod przeznaczon wycznie dla siebie winiarki zmuszone byy kupowa u pflegerek za zawarto swoich paczek137. Okoo godziny 10-11 na bloku pojawia si lekarz SS, ktry nigdy nie bada chorych, a jedynie zwraca uwag na porzdek i przyjmowa raport o stanie chorych. Po urzdowym obchodzie badano nowo przybye winiarki i przydzielano do odpowiedniej sztuby. W poudnie przynoszono chorym zup, po zjedzeniu ktrej obowizywaa tzw. Lagerruhe, czyli godzina ciszy. Rozpoczynano take rozdawanie lekw najbardziej potrzebujcym oraz wykonywano opatrunki. Wieczorem wydawano zika oraz przydzia sucharw lub chleba. Dwa razy w tygodniu chore otrzymyway culag pod postaci kawaka kiebasy bd sera. Po rozdaniu wieczornych ziek () powinna by cisza nocna. Byo jednak odwrotnie. Personel dzienny, koczcy w tym czasie prac, zaczyna wypoczynek od haaliwych rozmw, nawoywa, gotowania jedzenia i pieww. Chore przestaway dla nich istnie.138 5.6. Dr Janina Kowalczykowa. Dr Janina Kowalczykowa przybya do obozu transportem z wizienia na Montelupich w Krakowie w dniu 28 stycznia 1943 roku. Otrzymaa numer obozowy 32212 i zostaa skierowana do bloku kwarantanny (blok 14). W zwizku z dopuszczeniem wiosn 1943 roku do pracy w obozowym szpitalu lekarek-winiarek zostaa jako pierwsza Polka przydzielona na blok 24 w charakterze lekarza. W opiece nad chorymi pomagay jej trzy ydowskie lekarki z Berlina139. Prcz przyjmowania nowych chorych, wykonywaa codzienne opatrunki i rozdawaa lekarstwa. Przez wikszo chorych nadejcie lekarki byo wyczekiwane z dreniem serca. Marzyy, by zamieni z ni cho kilka sw i usysze co pokrzepiajcego.140 Ogrom pracy uniemoliwia pomoc wszystkim winiarkom (byo ich wwczas na bloku przecitnie 700). Mimo to dr Kowalczykowa staraa si ratowa chocia niektre chore, wpisujc faszywe rozpoznania lub wypisujc winiarki ze szpitala przed planowan selekcj. Bdc w ciy bya u kresu si. W tym czasie dr Weber, kierownik Instytutu
137 138

Janina Komenda Lager Brzezinka. Warszawa, 1986, s.49. Janina Komenda Lager Brzezinka. Warszawa, 1986, s.57. 139 Stanisaw Kodzioski Prof. Janina Kowalczykowa. Przegld Lekarski Owicim, 1980, nr 1, s.198. 140 Janina Komenda Lager Brzezinka. Warszawa, 1986, s.53.

46

Higieny SS poszukiwa do pracy w pracowni histologicznej lekarza specjalisty w tej dziedzinie. Wybr pad na dr Kowalczykow. Wspwiniowie ostrzegali j, e jako nosicielka tajemnicy moe zosta zgadzona po zakoczeniu eksperymentw. O odmowie nie byo mowy. W sporzdzonej po wojnie publikacji, jak i w trakcie skadanych podczas procesu Rudolfa Hssa zezna, opisaa szczegowo wygld i przeznaczenie bloku 10 oraz wykonywane tam eksperymenty medyczne 141. Dziki staraniom pozostawionego w Krakowie ma oraz podziemnego rodowiska krakowskiego zostaa 1 sierpnia 1943 roku przeniesiona do Krakowa, gdzie miaa stale przebywa w domu i nadal wykonywa badania histopatologiczne dla lekarza SS dr Webera. 5.7. Dr Irena Biawna. W kocu kwietnia 1943 roku skierowano do pracy w rewirze dr Iren Biawn. Trafia tam bezporednio z sauny po owiadczeniu, e jest lekarzem. Przydzielona zostaa do bloku 24, zastpujc dr Kowalczykow przeniesion wwczas do obozu macierzystego w Owicimiu. W chwili objcia przez ni funkcji lekarza bloku biegunkowego w obozowym szpitalu pracoway ju: dr Janina Wgierska, dr Ella Klein, dr Zdena Nedvedov oraz studentka medycyny, sowacka ydwka Enna Weiss penica funkcj naczelnego lekarza rewiru. Poniewa w kwietniu 1943 roku rewir sta si jednostk autonomiczn organizacyjnie, oznaczao to pewn niezaleno w funkcjonowaniu szpitala oraz popraw sytuacji chorych. Przebywajc w szpitalu unikay one okrutnego traktowania przez nadzorczynie (tzw. aufzejerki), apeli oraz pracy fizycznej142. Rwnoczenie wadze obozowe wstrzymay umiercanie chorych zastrzykami fenolu oraz zaniechay selekcji chorych do komr gazowych, co sprawio, e coraz wicej winiarek zgaszao si tam po pomoc. W drugim kwartale 1943 zezwolono ponadto na leczenie duru wysypkowego i grulicy. Obszar zajmowany przez szpital stopniowo poszerza si, zajmujc kolejne bloki wok ktrych uoono pierwsze chodniki. Pomimo znaczcej poprawy warunkw, dr Biawna napisaa po latach: Pierwsze moje wraenia spowodowane zetkniciem si z rewirem byy mimo uprzedniego 14-miesicznego pobytu w wizieniu tak odraajce, i nie mogam uwierzy, e ostatnio warunki rewirowe bardzo si poprawiy. Jakkolwiek poprawa w zakresie zaopatrzenia w leki, ywno czy bielizn nie bya realnie moliwa, dr Biawna od pierwszego dnia pracy rozpocza reorganizacj pracy na bloku 24. Zdajc sobie spraw jak cika jest praca pielgniarki, ktra nie dysponuje wod do mycia chorych ani czyst bielizn, nigdy nie podnosia gosu ani nie wydawaa polece, a jedynie prosia personel o pomoc.
141

Janina Kowalczykowa Dziesity blok. Fragmenty pamitnika lekarza obozowego w Owicimiu. Nauka i Sztuka, r. 4, t. 9, 1948, s. 80-90. 142 Irena Biawna Z historii rewiru w Brzezince Przegld Lekarski Owicim, 1979, nr 1, s. 165.

47

Dziki stanowczej postawie zjednaa sobie cz pracujcych tam pielgniarek, ktre pomimo braku wyksztacenia medycznego staray troszczy si o powierzone im chore. Pracujca na bloku 24 winiarka Janina Komenda napisaa: Doktor Biawna nigdy nie podniosa gosu, nie okazaa zniecierpliwienia czy zoci. Zawsze spokojna, z umiechem, proszc rozkazywaa. Pod jej wpywem zaczo powoli zmienia si oblicze bloku. Ucichy poranne przeklestwa i wyzwiska. Personel penicy funkcje zacz lepiej i staranniej pracowa, blokowa wicej dbaa o blok. Przy pomocy doktor Biawny udao si uzyska wicej kocw, przecierade a nawet zmian siennikw. Coraz rzadziej spotykao si chore lece bez koszul. Doktor Biawna powikszya apteczk, zdobya zastrzyki i strzykawki, wskutek czego po pewnym czasie, nasz durchfallowy blok, uwaany za najgorszy, najbrudniejszy, sta si blokiem wzorcowym. Zaimponowao to nawet Niemcom, gdy czysto i dbao o chorych rzucay si w oczy.143 Dziki jej staraniom chore byy codziennie myte i czesane, a ich bielizna i przecierada wyprane przez tzw. pucerki. Osobicie badaa wszystkie chore umieszczone na bloku oraz skierowane do niego danego dnia. Wykonywaa iniekcje i opatrunki. Helena Wodarska przebywajca w tym okresie w obozowym szpitalu opisywaa dr Biawn nastpujco: Pamitam jej szczup sylwetk w pasiaku, dobry, ujmujcy umiech, wzbudzajcy zaufanie. Dr Biawna nie dysponowaa prawie adnymi lekami, lecz mozolnie wspinaa si na grne prycze i cierpliwie suchaa jkw i skarg. Sama jej obecno, troskliwa opieka, sowa pociechy, wspczujca postawa kojco dziaay na chore winiarki.144 Kobiety ktre wyzdrowiay, a byy w obozie zagroone, staraa si przetrzymywa jak najduej w stanie chorych lub uzyskiwa dla nich przydzia do pracy w szpitalu. W ten sposb dr Biawna ratowaa osoby starsze oraz dzieci. Wspieraa wszelkie poczynania winiarek starajcych si oderwa od obozowego koszmaru poprzez organizowanie symbolicznych uroczystoci jak np. imieniny czy rocznice. Uwaaa, e ma to olbrzymi wpyw na stan psychiczny winiarek i tym samym przyspiesza ich zdrowienie. Zorganizowaa w wigili Boego Narodzenia szopk wycit z papieru, ktr ustawia na przewodzie kominowym aby kada winiarka moga cieszy ni oczy. Nie odmawiaa nigdy pomocy potrzebujcym, przebywajcym na innych blokach pracy czy kwarantannie. Ile razy w ciemny, mrony lub ddysty wieczr po apelu, brna w gstym bocie z zastrzykami czy lekarstwami, do innych blokw145. W zwizku z ewakuacj obozu, do opieki nad dziemi przewoonymi do Konstantynowa dzkiego (UWZ Lager Tuchingen Konstantinow) wyznaczono jej koleank z uniwersytetu dr Alin Piotrowsk. Dr Biawna uznaa, e pomimo aryjskich papierw jej koleanka jest w niebezpieczestwie i zgosia si do lekarza SS z prob o jej zastpienie, na co uzyskaa pozwolenie.

143 144

Janina Komenda Lager Brzezinka. Warszawa, 1986, s.75-76. Helena Wodarska Ze szpitala kobiecego obozu w Brzezince. Przegld lekarski Owicim, 1970, nr 1, s. 214. 145 Janina Komenda Lager Brzezinka., Warszawa, 1986, s.75-76.

48

Transport skadajcy si z 35 dzieci w tym 5 niemowlt, opuci Owicim 17 stycznia 1945 roku. Dzieci nie otrzymay na drog ywnoci za wyjtkiem puszki mleka dla niemowlt. Trasa prowadzia przez Wrocaw w kierunku odzi. Jednake 17 stycznia Armia Czerwona dotara ju do odzi i transport zawrcono w kierunku Ostrowa Wielkopolskiego. Po 5 dniach pocig powrci do Wrocawia skd zosta odesany do KL Gross-Rosen. Po tygodniowym pobycie w Gross-Rosen dzieci ponownie zaadowano do nieopalanych wagonw i skierowano do Oranienburga i dalej do Sachsenhausen. Z powodu braku miejsc wyczerpane i chore dzieci odesano pocigiem do obozu w Ravensbrck. W trakcie dwutygodniowej podry picioro niemowlt zmaro. W Ravensbrck dr Biawna przekazaa dzieci pod opiek winiarkom Rosjankom, a sama stana do pracy w obozowym szpitalu.

6.Grulica

6.1. Walka z grulic jako wyraz poszerzonego programu eutanazji Akcja eutanazji nieuleczalnie chorych (tzw. akcja T4) zostaa oficjalnie wstrzymana na rozkaz Hitlera, ale faktycznie trwaa wobec chorych psychicznie i niedorozwinitych dzieci do koca wojny. Nadzr nad ni sprawowa Komitet Rzeszy do spraw naukowego opracowania cikich chorb uwarunkowanych dziedzicznie lub konstytucjonalnie z siedzib w Berlinie. Zdobyte w akcji T4 dowiadczenie i wykwalifikowany personel zostay wykorzystane do przeprowadzenia akcji umiercania niezdolnych do pracy winiw obozw koncentracyjnych oraz wyniszczonych robotnikw przymusowych ze wschodu jak i zakanie chorych nie rokujcych szybkiego wyleczenia (tzw. akcja 13f14)146. W trakcie odbywajcej si w padzierniku 1941 roku konferencji lekarzy hitlerowskich w Krynicy, kierownik Urzdu Zdrowia miasta Warszawy dr Hagen ostro skrytykowa przedwojenne sposoby wykrywania i leczenia grulicy na terenach Polski. W swoim wystpieniu podkrela, e walka z grulic na wschodzie ma ochronne znaczenie dla narodu niemieckiego147. Postpowanie prewencyjne byo szczeglnie wane wobec faktu zasiedlania terenw Kraju Warty przez osadnikw niemieckich, ktrzy jeszcze przez wiele lat mieli styka si z zagruliczonymi Polakami. Tre dokumentw norymberskiego procesu lekarzy dostarcza cennej wiedzy na temat planowanego wymordowania 230
146

Stanisaw Kodzioski Pod pozorem walki z grulic w Okupacja i Medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970 Warszawa, 1971, s.75. 147 Stanisaw Kodzioski Konferencja Krynicka lekarzy hitlerowskich (13-16.X.1941 r.) w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971, s. 108.

49

tysicy chorych na grulic Polakw. W licie profesora dr med. Kurta Blome do namiestnika Rzeszy w Poznaniu Greisera dotyczcym planowanego postpowania wobec chorych w Kraju Warty moemy przeczyta: Dla Niemcw naley przygotowa i przeprowadzi leczenie oraz hospitalizowanie wedug przepisw pomocy dla chorych na grulic. Okoo 35 tysicy Polakw nieuleczalnie chorych, prtkujcych naley podda postpowaniu nadzwyczajnemu.() Nie ulega wtpliwoci, e rozpatrywany sposb jest najprostszym i najradykalniejszym rozwizaniem.148 W dalszej czci listu przeczyta moemy, e jakkolwiek eutanazja chorych psychicznie dotyczya obywateli niemieckich (co mogo wywoa zrozumiay sprzeciw opinii publicznej) to planowana akcja dotyczyaby obywateli narodu podbitego. Mimo to dr Blome obawia si reakcji zagranicznych rozgoni radiowych i kocioa katolickiego zalecajc namiestnikowi Rzeszy w Poznaniu uzyskanie bezporedniego poparcia prowadzonych dziaa przez Hitlera. W przypadku odrzucenia rozwizania radykalnego proponowa izolacj chorych na grulic z caego terenu okupowanej Polski w odrbnym, wyznaczonym w przyszoci miejscu o charakterze rezerwatu, podobnego do tych w jakich umieszcza si trdowatych149. Mieliby tam zamieszka zarwno ciko chorzy jak i chorzy z lepszym rokowaniem aby ci zdrowsi mogli opiekowa si umierajcymi. Aby zapewni im utrzymanie dr Blome proponowa aby z chorymi mieszkay ich rodziny. Trzecim planowanym rozwizaniem byo umieszczenie chorych w zamknitych szpitalach. Charakter prawdziwego obozu mierci mona by zagodzi dodajc konieczn liczb polskich lekarzy i personelu pielgniarskiego.150 Do masowej eksterminacji chorych na grulic Polakw w formie proponowanej przez dr Blome nie doszo. Prawdopodobnie w chwili gdy wayy si losy Polakw wzroso zapotrzebowanie Rzeszy na pracownikw, zarwno zatrudnionych w przemyle zbrojeniowym jak i robotnikw przymusowych. Komendanci obozw koncentracyjnych otrzymali w marcu 1942 roku oklnik WVHA dotyczcy koniecznoci utrzymania wszelkiej siy roboczej winiw. W kwietniu 1943 roku ograniczono na polecenie Himmlera eutanazj (dosercowe zastrzyki fenolu i umiercanie w komorach gazowych) wszystkich winiw do przypadkw osb chorych psychicznie . Wznowiono j jednak wobec winiw ydowskich w sierpniu tego roku. W drugim kwartale 1943 roku wadze SS zezwoliy na leczenie chorych na dur plamisty i grulic. W listopadzie 1943 roku szef WVHA Oswald Pohl nakaza komendantom obozw koncentracyjnych utrzymanie jak najwikszej iloci winiw w stanie zdolnoci produkcyjnej.

148

Dokumenty procesu lekarzy w Norymberdze, dok. NO 250 , list datowany na 18.11.1942 r., cyt.za Stanisaw Kodzioski Pod pozorem walki z grulic. w Okupacja i Medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971, s.82. 149 Dokumenty procesu lekarzy w Norymberdze, dok. NO 250 cyt.za Stanisaw Kodzioski Pod pozorem walki z grulic w Okupacja i Medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970 Warszawa, 1971, s.79. 150 Ibidem.

50

6.2. Postpowanie z chorymi na grulic. W latach 1940-1941 chorzy na grulic winiowie obozu owicimskiego byli izolowani w bloku 14 a potem 15 szpitala obozowego. Pierwsz grup zarejestrowanych chorych lekarz obozowy SS Julius Jung umierci doyln iniekcj Evipanu151. Nastpnych chorych wysano w lipcu 1941 roku do orodka eutanazji w Sonnenstein. Chorzy na grulic zostali zagazowani w bunkrze bloku 11, wraz z jecami radzieckimi podczas pierwszych prb umiercania cyklonem B. Fakty te byy powodem ukrywania choroby i niezgaszania si do szpitala. W sierpniu 1942 roku na terenie obozu macierzystego utworzono oddzia dla chorych na grulic, a jego prowadzenie obj lekarz ftyzjatra Wadysaw Tondos152. Do swojej dyspozycji mia niewielkie iloci ampuek z wapnem oraz prosty aparat odmowy wykonany z butelek. Jedynie winiowie, ktrych dodatkowo doywiano mieli szanse przey, wobec czego dr Tondos zwrci si do lekarza obozowego Friedricha Entressa z prob o dodatkowe odywianie chorych. Entress zezwoli na wydawanie tym chorym podwjnych porcji ywnociowych. Owiadczy, e chce zapozna si bliej z leczeniem grulicy puc i na chorych tych prbowa przeprowadza odm. Prcz Entressa uczyli si leczenia grulicy na tych wanie chorych lekarze SS: dr Jger i dr Vetter. Stan ten trwa okoo 3 miesicy, po upywie ktrego to czasu w jedn noc oprniono obie sale, mordujc chorych zastrzykami fenolu.153 W drugim kwartale 1943 roku lekarze SS zezwolili oficjalnie na leczenie grulicy. 6.3. Leczenie grulicy w warunkach szpitala obozowego w Birkenau Blok 29 obozowego szpitala dla kobiet na odcinku BIa w Birkenau, tzw. blok gruliczy wyrnia si tym, e by skanalizowany, a bieca woda dostpna w nim bya w umywalniach i pod natryskami. Jak wszystkie inne baraki szpitalne by jednake stale przepeniony. Przewidziany na 250 chorych barak mieci zwykle okoo 350 winiarek do blisko do 700 w trakcie epidemii duru plamistego. Rozpoznanie grulicy stawiano na podstawie wywiadu. Aparatu do przewietle rentgenowskich nie byo a do wrzenia 1944 roku. Leki zdobywano drogami konspiracyjnymi z obozu mskiego w Owicimiu. Byy to zwykle preparaty nasercowe i stosowane w leczeniu grulicy wapno. Wiksz ilo lekw udao si zorganizowa w lecie 1944 roku z magazynw obozowej Kanady. Byy to lekarstwa pochodzce z transportw ydw wgierskich. Niestety zostay zarekwirowane podczas

151 152

Wadysaw Fejkiel Winiarski szpital w KL Auschwitz. Owicim, 1994, s.106. Dr Wadysaw Tondos, przed wojn ordynator sanatorium przeciwgruliczego Odrodzenie i asystent w klinice prof. Olgierda Sokoowskiego. Czonek ZWZ od 1940 roku. Aresztowany w 1941 roku i torturowany w Palace w Zakopanem. Przewieziony do KL Auschwitz Birkenau z wizienia w Tarnowie dn. 29 lipca 1941 r. Prowadzi oddzia gruliczy na bloku 20 obozu macierzystego. 153 APMAB. Proces Zaogi, t. 59, k. 53-55. Cyt. za Irena Strzelecka Zbrodnicza medycyna. Szpitale w KL Auschwitz. Glosy Pamici cz. 3, Owicim, 2008, s.20.

51

rewizji zarzdzonej przez dr Mengele154. Prcz kilku termometrw do pomiary ciepoty ciaa, na bloku 29 znajdowa si aparat odmowy Jasiskiego. Odm dopeniano jedynie u chorych, ktre miay ja wytworzon przed przyjciem do obozu. Aby okreli ilo chorych prtkujcych korzystano z prymitywnego laboratorium mieszczcego si w bloku 28. Pierwotnie 40% chorych stanowiy chore z grulic naciekow, 40% chore z lejszymi postaciami choroby np. postaci gruczoow czy wysikami opucnowymi, a 20% wyniszczone winiarki ukrywane przed cik prac lub pobytem w karnej kompanii. Prcz codziennej racji obozowej zupy i ciemnego chleba chore otrzymyway dodatkowo: zup z kaszk lub ze rutowanym zboem i porcje biaego chleba. Latem 1944 roku dodano do diety litra chudego mleka co 2-3 dni lub porcj tzw. kiszki155. Porcje te byy mimo to niewystarczajce. Dlatego te organizowano dodatkow ywno dla chorych, gwnie od winiarek pracujcych w komandach rolnych. Kilkakrotnie udao si wezwa na konsultacj z obozu macierzystego dr Tondosa. Jesieni 1943 roku lekarzem bloku 29 mianowano dr Wadysaw Jasisk, przywiezion do obozu z Fortu VII w Poznaniu. Wkrtce po objciu swojej funkcji zachorowaa na dur wysypkowy, ktry oderwa j od chorych na kilka tygodni. Po odzyskaniu si stana do pracy nie szczdzc trudu nie tylko jako lekarz ale take jako doskonaa organizatorka. Do utworzonego bloku gruliczego kierowano wszystkie winiarki z podejrzeniem lub rozpoznaniem grulicy jak i wycieczone winiarki wymagajce odpoczynku oraz kobiety zagroone pobytem w karnej kompanii. Dr Jasiska przyjmowaa je wieczorem, poza ustalon procedur, naraajc swoje ycie. Ukrywane chore przenosia take pomidzy blokami szpitalnymi aby nie wzbudzay zainteresowania wadz SS zbyt dugim pobytem w rewirze. Aby uchroni winiarki prtkujce przed selekcj, faszowaa wyniki bada laboratoryjnych zaniajc, w porozumieniu z kancelari rewiru, liczb chorych prtkujcych. Konsultowaa chore w innych blokach. Szkolia personel pielgniarski rekrutujcy si z niewyksztaconych w tym kierunku kobiet. Bya winiarka dr Janina Kociuszkowa wspominaa jej powicenie dla chorych, pogod ducha i fachowo, piszc min. Blok nr 29 by stale przepeniony, wikszo chorych leaa tam z daleko posunitymi zmianami rozpadowymi; leczenie ich wymagao nie tylko wiedzy lekarskiej, ale take duego serca.156 Przebywajca wwczas na bloku 29 z powodu powika potyfusowych dr Alina Przerwa-Tetmajer zapamitaa dr Jasisk jako drobn, siw kobiet mwic cicho ale przekonujco. Na jej werdykt wyczekiway winiarki z podejrzeniem zmian swoistych. Sw pocieszenia oczekiway za te, ktrych stanu nic ju poprawi nie mogo. Wszystkimi zajmowaa si z uwag i trosk. Nie wahaa si by z umierajcymi. Dr Alina Przerwa-Tetmajer pisaa: Pamitam rwnie te cikie chwile, gdy podawaa mi suchawk spogldajc przy tym porozumiewawczo; stwierdzaa szybki postp choroby, wyrok skazujcy. I w tym przypadku mwia: Widz popraw a twarz chorej cho na chwil rozjania umiech. Tak byo z nasza soneczn
154 155

Zofia Kordylewska Z okupacyjnych przeyd. Przegld Lekarski Owicim, nr 1, 1969, s.166. Stanisaw Kodzioski Dr Wadysawa Jasioska. Przegld Lekarski Owicim, nr 1, 1969, s.199. 156 Stanisaw Kodzioski Dr Wadysawa Jasioska. Przegld Lekarski Owicim, nr 1, 1969, s.200.

52

Haneczk Pioterczyk, Kasi z konspiracji, pielgniark, czyli pflegerk bloku dziecicego. Przez dugie tygodnie beznadziejnego stanu staraymy si utrzymywa j w mniemaniu, e poprawia si stan jej zdrowia. Postanowiymy, e musi przey z nami wita Boego Narodzenia, a ycie koatao si w jej udrczonym dziewczcym organizmie jeszcze tylko kilka dni157W pierwszych dniach lipca 1944 roku lekarz SS dr Knig przydzieli do pracy na bloku gruliczym dr Zofi Kordylewsk 158. W zwizku ze stopniow ewakuacj obozu dr Jasiska zostaa wywieziona w poowie wrzenia 1944 roku do obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen, a w miesic po niej na licie transportowej do obozu w Chemnitz znalaza si dr Kordylewska159.

7. Opieka lekarska nad dziemi przywiezionymi do KL Auschwitz-Birkenau

7.1. Transporty dzieci do KL Auschwitz-Birkenau Do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau przywieziono szacunkowo okoo 232 000 dzieci i modocianych160. Najliczniejsz grup stanowiy dzieci ydowskie przybywajce transportami skierowanymi przez Gwny Urzd Bezpieczestwa Rzeszy do obozu celem natychmiastowej zagady. Od pocztku 1942 roku przybye do obozu dzieci kierowano wraz z dorosymi bezporednio do komr gazowych bez ich rejestracji. Wyjtek stanowili modociani powyej 14 roku ycia kierowani w wyniku selekcji do pracy oraz przybywajce wraz z rodzinami dzieci cygaskie, a od jesieni 1943 roku take dzieci z getta w Terezinie. Pierwsze transporty Cyganw z terenu Niemiec, Austrii oraz Protektoratu Czech i Moraw przybyy do KL Auschwitz-Birkenau z kocem lutego 1943 roku. W oglnej liczbie 20967 zarejestrowanych Cyganw znajdowao si ponad 11000 dzieci i modocianych, w tym 9432 do lat 14161. Od wrzenia do 1943 roku do maja 1944 roku umieszczono w obozie rodzinnym dla ydw z getta w Terezinie (Familienlager Theresienstadt) ponad 6460 dzieci i modocianych, w tym co najmniej 3807 w wieku do lat 14162. W zwizku z ostateczn likwidacj

157 158

Ibidem s. 200 Prcz obydwu Polek na bloku 29 pracowaa jeszcze Rosjanka dr Antonina Uszacka i moda lekarka Francuzka, ktrej nazwiska nie ustaliam. 159 Dr Zofia Kordylewska, lekarz Szpitala Miejskiego w Toruniu. Pracowaa na oddziale chorb zakanych i w poradni przeciwgruliczej. Zostaa aresztowana 21 kwietnia 1944 roku poniewa nie zgodzia si podpisad tzw. Volkslisty. Do KL Auschwitz-Birkenau dotara transportem 1 lipca 1944 roku. Otrzymaa numer obozowy 82349. Przewieziona do obozu w Chemnitz (15.10.1944-15.04.1945), a stamtd do obozu w Litomierzycach gdzie zostaa wyzwolona 9.05.1945 r. 160 Helena Kubica Dzieci i modzie w KL Auschwitz w Auschwitz 1040-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.165. 161 Ibidem s.186 162 Ibidem s.182

53

obozw rodzinnych w maju 1944 roku (obozu cygaskiego) i lipcu 1944 roku (obozu dla ydw z Terezina) spord zdolnych do pracy wybrano take nielicznych modocianych, kierujc ich do pracy. Pozostali zginli w komorach gazowych Birkenau. W okresie deportacji ydw wgierskich, dzieci z przybywajcych masowo transportw, oczekiway nierzadko w nieludzkich warunkach na mier bd na przewiezienie do innego obozu w tzw. obozach przejciowych (Durchgangslager) na terenie KL Birkenau (sektory BIIe, BIIc, BIII). Na podstawie czciowo zachowanych dokumentw obozowych jak i list deportacyjnych mona oszacowa, e pord 1,3 miliona ludzi deportowanych do KL Auschwitz-Birkenau byo ponad 216 000 dzieci ydowskich163 pochodzcych min. ze Sowacji, Francji, Polski, Holandii, Belgii, Jugosawii, Niemiec, Austrii, Protektoratu Czech i Moraw, Grecji, Woch, Wgier oraz Norwegii. Spord deportowanych dzieci nieliczne zostay skierowane do obozu przez lekarza SS Josefa Mengele, w zwizku z prowadzonymi przez niego eksperymentami. Oprcz dzieci ydowskich i cygaskich do obozu owicimskiego kierowano dzieci polskie oskarone o wspprac lub udzia w ruchu oporu, a take o kradzie lub szmugiel ywnoci lub ucieczk z robt przymusowych czyli przestpstwa przeciw gospodarce wojennej Trzeciej Rzeszy. Sdzone przez Policyjny Sd Dorany giny rozstrzelane pod cian mierci w obozie macierzystym lub pniej w komorach gazowych Birkenau. Byy wizie-lekarz Bolesaw Zbozie by wiadkiem wykonanej na dziedzicu bloku 11 egzekucji maestwa z trojgiem dzieci. Kobieta niosa na rku mae dziecko, dwoje wikszych dzieci w wieku okoo czterech i siedmiu lat szo obok nich. Caa grupa sza w kierunku bloku 11. Zdylimy z kolegami dobiec do bloku 21. Z okna sali na pitrze spogldalimy na dziedziniec bloku 11, stojc na stole znajdujcym si w tej sali. Do koca ycia pozostanie mi w pamici scena, ktra rozegraa si przed naszymi oczami. Kobieta i mczyzna nie stawiali oporu. Palitzsch ustawia ich przed cian mierci. Wszystko to odbywao si w najwikszym spokoju. Mczyzna trzyma za rczk dziecko znajdujce si z lewej strony. Drugie dziecko stao porodku nich, rwnie trzymali je za rce. Najmodsze matka tulia do piersi. Palitzsch najpierw strzeli w gwk niemowlcia. Strza w potylic rozsadzi czaszk. Niemowl zamiotao si jak ryba, lecz matka jeszcze mocniej przytulia je do siebie. Palitzsch strzeli nastpnie do dziecka stojcego w rodku. Mczyzna i kobieta, chyba rodzice, nadal stali nieruchomo jak kamienne posgi. Pniej Palitzsch szamota si z najstarszym dzieckiem, ktre nie pozwalao si zastrzeli. Przewrci je na ziemi i stojc dziecku na plecach strzeli mu w ty gowy. Wreszcie zastrzeli kobiet, a na samym kocu mczyzn.164 Od jesieni 1942 roku do obozu KL Auschwitz przywoono w ramach akcji wysiedleczej ludnoci polskiej tzw. dzieci Zamojszczyzny. Zamiejscowy Oddzia Centrali Przesiedleczej kierowa wysiedlone dzieci do obozw w Zamociu, Zwierzycu lub Budzyniu, gdzie poddawane byy badaniom rasowym. Zakwalifikowane do zniemczenia dzieci przewoono do odzi, pozostae
163 164

Ibidem s.166 APMAB Zesp Owiadczenia, t.70 k. 59-160 relacja dr Bolesawa Zbozienia.

54

przydzielano do pracy lub kierowano do KL Auschwitz (gwnie dzieci poniej 14 roku ycia). cznie do obozu skierowano i zarejestrowano lub zginli w wyniku chorb 119 dzieci, z ktrych przeyo zaledwie i tragicznych warunkw bytowych. W pidziesicioro omioro. Pozostali zostali umierceni zastrzykami fenolu w bloku 20 obozu macierzystego nieudokumentowanych relacjach wspominano, i pewna grupa dzieci wraz z rodzinami bya bez rejestracji kierowana wprost do komr gazowych. Od marca 1943 roku przybyway do KL Auschwitz take transporty rodzin z terenw Zwizku Radzieckiego, gwnie Biaorusi (rejony Miska i Witebska) oraz Ukrainy (okolice Lwowa). Dzieci do 14 roku ycia umieszczano pocztkowo w barakach z matkami ale gdy te wychodziy do pracy, dzieci musiay siedzie na pryczach lub oczekiway na powrt matek marznc na dworze pod nadzorem winiarek funkcyjnych. Po powrocie z pracy matki zdobyway dla dzieci dodatkow ywno lub dzieliy si z nimi swoimi porcjami. Dzieci powyej 3 roku ycia zostay jednake odebrane matkom i umieszczone w barakach (prawdopodobnie nr 31 i 32) na terenie odcinka BIa, Zostay wkrtce wywiezione do obozw w Konstantynowie i Potulicach, prawdopodobnie w celu zniemczenia. Bya winiarka Zofia Stpie-Bator tak wspomina okolicznoci wywozu dzieci biaoruskich: Ktrego dnia na plac zajechao kilka ciarowych samochodw.() Z bloku dziecicego zaczto wyprowadza dzieci. Starsze szy same, modsze wynosia Lagerteste Stenia, wynosiy je nawet aufzjerki. Odebrano matkom nawet te najmniejsze, ktre z nimi byy. Dzieci adowane do samochodw strasznie krzyczay, odmieniajc we wszystkich zdrobnieniach sowo mama. A matki stay wzdu rowu, po zewntrznej stronie drogi, nie wolno im byo zbliy si do samochodw. () Dzieci wycigay z samochodw rce. () Samochody zaczy wolno rusza. Matki przerway kordon SSmaski, pokonay rw i rzuciy si na maski, na krcce si koa chciay je zatrzyma. I tak strasznie krzyczay! No ale to nic nie pomogo, pozostawiono je lece, krzyczce, wijce si na Lagerstrasse165. Podczas gdy w 1943 roku i pierwszej poowie roku 1944 przewaay w obozie kobiecym w

Birkenau dzieci biaoruskie, to po wybuchu Powstania Warszawskiego najwicej byo w nim dzieci polskich. W czterech transportach z powstaczej Warszawy przybyo do obozu w 1944 roku cznie 1404 dziewczt i chopcw, w tym 684 dzieci w wieku od kilku miesicy do czternastu lat 166. Cz

165 166

APMAB Zesp Owiadczenia t.68 k.153 relacja Zofii Stpieo-Bator Helena Kubica Dzieci i modzie w KL Auschwitz w Auschwitz 1040-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.170

55

kobiet i dzieci umieszczono na odcinku BIa obozu kobiecego, przy czym matkom przydzielono blok 17 (wedug nowej numeracji), a dzieciom murowany blok numer 16167. Barak dziecicy odgrodzono od reszty obozu kobiecego drutem kolczastym, a matkom zabroniono odwiedza dzieci. Na zasanych zuytymi siennikami kojach spao po kilkoro dzieci, majc do przykrycia jeden koc. Barak peen by robactwa, zwaszcza pluskiew. Pomimo wydzielonego pomieszczenia z umywalniami i ustpami dzieci nie mogy z nich korzysta poniewa nie doprowadzono do nich wody. Potrzeby fizjologiczne zaatwiay do wystawionych w tym celu kubw. Baraku nie ogrzewano, a przywiezione dzieci pozostawiono w ich letnich ubraniach. W czasie dnia porzdkoway barak, wynosiy kuby z nieczystociami oraz przynosiy koty z jedzeniem. Wyywienie obozowe nie rnio si zasadniczo od tego jakie otrzymywali doroli. Jedynie modsze dzieci do lat 10 otrzymyway cienki kawaek biaego pieczywa z odrobin masa. W wyniku niedoywienia dzieci umieray zanim rozwiny si u nich typowe cechy muzumastwa. Dziesitkowane byy nie tylko w wyniku chorb ale i cikiej pracy ponad siy, urazw i tortur. 7.2. Opieka na dziemi w obozie Typowy dzie maoletniego winia obozu owicimskiego rozpoczyna si o godzinie 4 rano. Dzieci natychmiast po usyszeniu gongu lub gwizdka musiay wsta i przygotowa si do apelu. Odbywao si to w olbrzymim popiechu, nierzadko w akompaniamencie wyzwisk blokowej i wzajemnego przepychania si w zatoczonym baraku. Po posaniu koji ubieray si samodzielnie, a jeli zdyy dotrze do umywalni mogy sprbowa si umy. Tu przed apelem wydawano kaw przyniesion przez dzieci w kotle z kuchni obozowej. Zdarzao si, e nie wszystkie j otrzymyway. Po porannym apelu formowano komanda wychodzce do pracy. Kilkunastoletni chopcy wykorzystywani byli do pracy przy przeadunku towarw, odgruzowywaniu jak i do cignicia cikich wozw konnych nazywanych w obozie rolwagami. Suyy one min. do zbierania zwok zmarych winiw i przewoenia ich do wyznaczonego bloku, skd zabierane byy do krematorium. Take dziewczta kierowano do wyczerpujcej pracy w komandach rolnych, magazynach oraz przy pracach melioracyjnych i robotach budowlanych. Oprcz przekraczajcej wytrzymao dziecka pracy i niedoywienia, dzieci nkane byy przez niektre sadystyczne winiarki funkcyjne i obozow zaog SS. Najtrudniejszy jednak los spotka dzieci ydowskie i cygaskie wybrane przez dr Josefa Mengele celem wykonania obserwacji i eksperymentw pseudomedycznych. Pomimo wzgldnie lepszego
167

W bloku 16 gdzie przebywao okoo 500 dziewczynek od 2 do 16 roku ycia oraz chopcw od 6 do 9 lat funkcj blokowej penia nieprzychylna dzieciom winiarka Romana (Romualda) Ciesielska. Chopcw powyej 9 roku ycia i mczyzn umieszczono w obozie kwarantanny na odcinku BIIa.

56

traktowania i wyywienia, dzieci te nie unikny mierci. Po

przeprowadzeniu bada

antropometrycznych i lekarskich dr Mengele nierzadko osobicie zabija swoich pacjentw dosercowymi zastrzykami fenolu. Zwoki poddawano sekcji w zorganizowanym przez niego na terenie obozu w Birkenau prosektorium. Bya winiarka Elbieta Piekut-Warszawska, ktra penia funkcje opiekunki w baraku dla blinit znajdujcym si na odcinku BIa (blok 1 wedug nowej numeracji)168 wspominaa: na blok zwillingw [blinit] przyszam w lipcu 1944 roku. By to drewniany budynek, wzdu ktrego przechodzi ceglany piec. Wewntrz ustawione byy drewniane prycze.() Po selekcjach na rampie sprowadzono do tego bloku okoo 350 par blinit w wieku od 1 do 16 roku ycia, jednej lub rnych pci. Ich rodzice oczywicie poszli do gazu. Byy to dzieci ydowskie , pochodzce z rnych krajw (Francja, Holandia, Belgia, Wgry, Niemcy). Wyglday jeszcze zdrowo i adnie, tylko wystraszone i zapakane. Sypiay po dwoje lub czworo na jednej pryczy, zalenie od wieku, na siennikach, bez przecierade i poduszek. Na kadej koi znajdoway si dwa koce.() Przestrzeganie higieny osobistej dzieci byo jedynym zabiegiem profilaktycznym, aby nie dopuci do zakae bd epidemii. Ale okazao si, e jest to zadanie o wiele trudniejsze. Wod trzeba byo organizowa, jak kad inn potrzebn rzecz. Tote warunki higieniczne mimo naszych wysikw pozostawiay wiele do yczenia i odbijay si fatalnie na stanie zdrowia naszych dzieci. Ju w najbliszych tygodniach wystpiy u dzieci pierwsze objawy awitaminozy (szkorbut), stany zapalne garda czy oczu, obrzki koczyn, zapalenie puc.169 7.3. Szpital obozowy dla dzieci na odcinku BIa Wiosn i latem 1943 roku na odcinku BIa obozu dla kobiet w Birkenau przebyway dzieci biaoruskie jak i niewielka ilo ocalonych dziewczynek z transportw zamojskich. Zarwno dzieci przebywajce w odosobnionych barakach 31 i 32 jak i dzieci pozostawione przy matkach, wymagay pomocy lekarskiej w zwizku z narastajc iloci zachorowa. W tym celu lekarki z personelu winiarskiego rewiru kobiecego wystaray si u wadz obozowych o zezwolenie na otwarcie niewielkiego oddziau dziecicego. Wyznaczono w tym celu cz bloku 16, ktr odgrodzono cian z desek i umieszczono w niej 24 dwupitrowe prycze, ktre pomalowano na biao. ciany udekorowano malowidami przedstawiajcymi sceny z bajek. Ponadto uoono podog z cegie. Wadze obozowe zezwoliy na opalanie bloku. Dzieci miay do dyspozycji ciepe koce i dodatkow, niewielk porcj mleka, mlecznej zupy, budyniu lub kisielu. Nie wydano jednake pocieli ani niezbdnej dodatkowej bielizny osobistej i pieluch. Dzieci korzystay z nocnikw i basenw. Lekarki nie dysponoway wystarczajca iloci lekw, zorganizowane lekarstwa musiay podobnie jak w szpitalu dla kobiet wydziela najbardziej potrzebujcym i rokujcym powrt do zdrowia.
168

Dzieci dowiadczalne Mengelego znajdoway si w rnych czciach obozu w Birkenau, min. na odcinku BIIe (obz familijny dla Cyganw) w bloku 22 i 31, na odcinku BIa w baraku 1 (dziewczynki i chopcy do 8 r.) oraz na odcinku BIIf w szpitalnym baraku nr 15 (chopcy >8r.) 169 Elbieta Piekut-Warszawska Dzieci w obozie owicimskim (Wspomnienia pielgniarki) Przegld Lekarski Owicim, 1967, nr 1, s. 204.

57

Stan dzieci przyprowadzanych do szpitala obozowego by na og bardzo ciki poniewa Rosjanki ukryway je do ostatniej chwili na swoich blokach w obawie przed wywiezieniem z obozu. Dzieci le znosiy pobyt w rewirze take z powodu trudnoci jzykowych. Jako pierwsz do pracy w oddziale dla dzieci skierowano dr Iren Biawn, mwic doskonale w jzyku rosyjskim. Funkcj blokowej powierzono modej ydwce austriackiej, ktra nie interesowaa si potrzebami dzieci. Na prob dr Biawny pielegniark przeoon na bloku dziecicym zostaa, znana jej z pracy w ochronce ydowskiej, pielgniarka z Biaegostoku. Najwikszym jednak skarbem dla dzieci okazaa si mwica po rosyjsku dr Wanda BaranieckaSzaynok, przebywajca w obozie pod faszywym nazwiskiem Halina Sobolewska. Nie moga ujawni, e jest lekarzem, podja si zatem pracy pielgniarsko-opiekuczej. Wkrtce obowizki lekarza oddziau dziecicego przeja lekarz pediatra dr Olga Nikiticzna- Klimienko, a dr Irena Biawna powrcia na blok 24. W poowie 1944 roku oddzia dziecicy na bloku 16 zlikwidowano w zwizku z przewiezieniem dr Nikiticznej-Klimienko do innego obozu. We wrzeniu 1944 roku w zwizku z napywajcymi z powstaczej Warszawy transportami ludnoci cywilnej, utworzono na dawnym bloku tzw. niemieckim (nr 22 wedug starej, nr 10 wedug nowej numeracji) oddzia dla chorych dzieci, ktry powierzono polskiej lekarce dr Janinie Kociuszkowej. Do KL Auschwitz-Birkenau dr Janina Kociuszkowa zostaa przywieziona 26 lutego 1943 roku. Pracowaa pocztkowo na terenie obozu macierzystego w Owicimiu, w budynku sztabowym (tzw. Stabsgebude) poza cisym terytorium obozu mskiego. Prowadzia izb rewirow z niewielkim, dziewiciokowym oddziaem dla zakwaterowanych w budynku sztabowym kobiet. Niemcy celowo izolowali kobiety pracujce w komandach na potrzeby zaogi SS poniewa niezwykle obawiali si, by nie zarazi si durem plamistym. Kada winiarka podejrzewana o zachorowanie na chorob zakan, a zwaszcza dur plamisty musiaa by odesana do szpitala obozowego w Birkenau. Pomimo niebezpieczestwa i cigych kontroli dr Kociuszkowa faszowaa dokumentacje lekarsk i ukrywaa chore zakanie. Zostaa za to przeniesiona karnie do obozu kobiecego w Birkenau i przydzielona do pracy w szpitalu dla kobiet na odcinku BIa w bloku 22 tzw. niemieckim. Dr Irena Biawna wspominaa okolicznoci przeniesienia dr Kociuszkowej do Birkenau: Przeniesienie jej do Birkenau nastpio nagle; zostaa wywoana z sali, z poleceniem zabrania swoich rzeczy, nie wiedzc, dokd j prowadz. Przyprowadzono ja na rewir kobiecy i umieszczono w ambulatorium () zostaa przydzielona prawdopodobnie wskutek wysokiej jej oceny jako lekarza i dobrej znajomoci jzyka niemieckiego na blok () przeznaczony dla winiarek niemieckich170. Jej doskonaa znajomo kliniki chorb zakanych docenia niejednokrotnie dr Ella Lingens, lekarkawiniarka narodowoci austriackiej, ktra pracowaa na bloku dla winiarek niemieckich i

170

Stanisaw Kodzioski Dr Janina Kociuszkowa Przegld Lekarski Owicim, 1983, nr 1, s.165.

58

przyjania si z dr Kociuszkow. Wielokrotnie korzystaa z jej porad i konsultacji zwaszcza gdy chodzio o choroby zakane wieku dziecicego przebiegajce bardzo ciko u wycieczonych dorosych. Zarwno w trakcie pobytu w ambulatorium w budynku sztabowym jak i pniej pracujc w szpitalu dla kobiet w Birkenau dr Janina Kociuszkowa miaa stay kontakt z winiami obozowego ruchu oporu. Dziki ich pomocy uzyskiwaa trudne do zdobycia leki i szczepionki przeciwdurowe. Aby ratowa chore, faszowaa wyniki bada laboratoryjnych, wykresy gorczkowe, a take umieszczaa w bloku szpitalnym wyczerpane i starsze wiekiem winiarki. Funkcja lekarza bloku niemieckiego umoliwiaa dr Kociuszkowej zdobywanie nieco lepszego jedzenia i lekw, ktre byy nastpnie szmuglowane do blokw dziecicych. Oprcz tego odwiedzaa dzieci w ich blokach niosc im zorganizowane ubranka i zabawki oraz zawarto otrzymywanych od rodziny paczek. Jeden z chopcw powiedzia kiedy do niej: Pani nie jest Arzt, Arzt to jest Mengele, Pani jest doktor.171 We wrzeniu 1944 roku zostaa mianowana lekarzem naczelnym bloku dziecicego. Od tego momentu jej wszystkie dziaania koncentroway si na niesieniu pomocy dzieciom. Kiedy Niemcy wyszukiwali dzieci o nordyckim typie budowy celem wywiezienia do Rzeszy, umylnie indukowaa za pomoc plastra Rigolo wystpienie wysypki skrnej, pozorujc chorob zakan lub stawiaa faszywe rozpoznania chorb infekcyjnych. W ten sposb dzieci wycofywano z transportw. W swoich powojennych wspomnieniach pisaa, e szczeglnie trudno byo jej oszukiwa dr Mengele, poniewa by wyjtkowo przebiegy i nie da si nabra na adn gorczk, ale wysypki ba si panicznie172 Dr Kociuszkowa znajdowaa czas aby suy rad winiarkom, ktre nie chciay zgasza si do ambulatorium. W tym celu, po caodziennej, dwunastogodzinnej pracy, wymykaa si poza ogrodzony drutem kolczastym teren rewiru na obz, gdzie udzielaa porad lekarskich i dostarczaa leki. Dla wszystkich spotykanych miaa zawsze przekonujce nowiny. Nigdy nie mwia o swoich osobistych

sprawach w chwilach wikszych rozterek obozowych, wspominajc wycznie ma i syna. Pn

jesieni 1944 r. zostaa niespodziewanie wywieziona do innego obozu.173 Dr Janina Kociuszkowa zostaa wczona do transportu ewakuacyjnego do obozu Neu Rolau (podobz KL Flossenbrga) w dniu 26 listopada 1944 roku. W tym dniu przeniesiono wszystkie chore i dzieci z obozowego szpitala odcinka BIa do dawnego obozu familijnego dla Cyganw mieszczcego si na odcinku BIIe.

171 172

Danuta Wesoowska Sowa z pieka rodem. Lagerszpracha. Krakw, 1996, s.155 Janina Kosciuszkowa Losy dzieci w Owicimiu. w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970. Warszawa, 1971, s.207. 173 Stanisaw Kodzioski Dr Janina Kociuszkowa Przegld Lekarski Owicim, 1983. nr 1, s.166.

59

Polskie lekarki-winiarki z obozowego szpitala dla kobiet, ktre szczeglnie zasuyy si w niesieniu pomocy dzieciom: Irena Biawna, Janina Kociuszkowa Katarzyna aniewska Janina Wgierska Irena Konieczna

8. Opieka nad kobietami ciarnymi i dziemi

urodzonymi w obozie

8.1. Postpowanie z kobietami ciarnymi i dziemi urodzonymi w obozie w pocztkowym okresie istnienia obozu W pocztkowym okresie istnienia obozu kobiecego wszystkie ciarne kobiety uznawano za niezdolne do pracy i umiercano dosercowymi zastrzykami fenolu bd kierowano wraz z innymi winiarkami do komr gazowych. W przypadku rozpoznania ciy u kobiet przebywajcych w szpitalu obozowym, wpisywano w ich karty ewidencyjne znak SB (SB-Sonderbehandlung, szczeglne potraktowanie), co byo kryptonimem przeznaczenia na mier174. Jeeli matce udao si ukry ci i urodzi dziecko w obozie, zarwno ona jak i noworodek byy zabijane wkrtce po rozwizaniu.

174

Jan Olbrycht Sprawy zdrowotnoci w obozie owicimskim w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961 1970, Warszawa, 1971. s.32.

60

Porody odbywajce si w baraku 24 na terenie szpitala obozowego odbieraa pocztkowo, skazana na pobyt w obozie za nielegalne wykonywanie aborcji Niemka, Schwester Klara. Pomagaa jej Pfani, niemiecka winiarka kryminalna. Porody odbyway si w prymitywnych warunkach, na oczach przebywajcych w bloku biegunkowym chorych kobiet, zwykle na murowanym cigu kominowym biegncym przez rodek baraku. Zaraz po narodzeniu noworodki topione byy przez Klar lub Pfani w wiadrze z wod w przedsionku bloku175. Po kadym porodzie () dochodzi do uszu poonic gony bulgot i dugo niekiedy utrzymujcy si plusk wody. Wkrtce potem matka moga ujrze ciao swego dziecka, wyrzucone przed blok i szarpane przez szczury.176 Jednake postawa okrutnej Schwester Klary nie wydaje si by jednoznaczna. Bya winiarka prof. Janina Kowalczykowa zeznaa w trakcie procesu Rudolfa Hssa, e Klara topia dzieci, zamiast meldowa o ich urodzeniu177. Robia to w najlepszej wierze, dla ratunku () kobiety wiedzc, e w przeciwnym razie zgin oboje i matka i dziecko.178 Na zadane jej przez prof. Kowalczykow pytanie Co Klara robi?! odpowiedziaa Czy matka ma i do gazu?179

8.2.Dziaalno obozowej izby porodowej na terenie obozu kobiecego w Birkenau Prawdopodobnie od maja 1943 roku zaniechano umiercania noworodkw pochodzenia nieydowskiego. Pierwszy odnotowany w dokumentacji fakt narodzenia dziecka w obozie owicimskim odnotowano pod dat 22 lipca 1943 roku, natomiast wydanie numeru nowo narodzonemu dziecku odnotowano dopiero w dniu 18 wrzenia 1943 roku180. Dzieci otrzymyway numery winiarskie wedug kolejnoci tak jak wszyscy nowo przybyli do obozu, chopcy z serii numerw mskich a dziewczynki z serii kobiecej. Numery tatuowano dzieciom zazwyczaj na udzie lub poladku, rzadko na rczce. Kady noworodek wpisywany by w stan obozu i rejestrowany w Urzdzie Stanu Cywilnego (Standesamt II). Jako miejsce urodzenia figurowaa nazwa miejscowoci Auschwitz oraz ulica Kasernenstrasse. Tatuowanie nie dotyczyo dzieci urodzonych przez winiarki narodowoci niemieckiej i kobiety przybye w transportach z powstaczej Warszawy (ich matki te nie posiaday wytatuowanych numerw) oraz dzieci przeznaczonych do germanizacji.

175

Halina Witaszek Z rewiru kobiecego Brzezinki w latach 1943-1945. Przegld lekarski Owicim, 1986, nr 1, s.169. 176 Stanisawa Leszczyoska Raport poonej z Owicimia w Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961 1970, Warszawa, 1971. s. 164. 177 Janina Kowalczykowa APMAB Proces Hssa. t.27, k.959 178 Janina Kowalczykowa APMAB Proces Hssa. t.27, k.983 179 Janina Kowalczykowa APMAB Proces Hssa. t.27, k. 958 180 Helena Kubica Dzieci i modzie w KL Auschwitz w Auschwitz 1040-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Winiowie ycie i praca, Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.189.

61

W maju 1943 roku do pracy w sztubie porodowej wyznaczono polska poon Stanisaw Leszczysk. Pocztkowo pomagaa jej w pracy crka Sylwia, a gdy zachorowaa zastpia j Polka, wyksztacona poona Rufina Karwowska. Stanisawa Leszczyska zabiegaa u wadz obozowych nieustannie o popraw warunkw dla poonic. W wyniku jej stara wydzielono na terenie bloku 16 izb porodow skadajc si z trzydziestu trzypitrowych koi oddzielonych od reszty baraku kotar. Rodzce kobiety nie otrzymyway adnej bielizny ani pieluch dla dzieci. Dzieci po narodzeniu obmywano zimn wod bd pozostawionymi po kolacji zikami. Jeeli matka zawczasu nie zorganizowaa nic dla dziecka zawijano je w papierowe bandae. Dr Irena Biawna, pracujca na bloku 24, pisaa o pracy Stanisawy Leszczyskiej: () z najwikszym szacunkiem i wzruszeniem wspominam zarwno jej posta, siedzc godzinami na piecu koo rodzcej, jak i jej dbao o zdobycie kawakw ptna lub perkalu, podkadu, pieluszki lub ligniny, tudzie jej sowa pociechy, kierowane do matki, ktrej zabrano nowo narodzone dziecko.181 Kade dziecko urodzone pod jej nadzorem Stanisawa Leszczyska chrzcia wod. Upominaa przy tym pracujce z ni pielgniarki, eby nigdy nie zaniedbay tej czynnoci, mwia im: Pamitaj, e nie wolno ci dopuci, aeby dzieci umieray bez chrztu, jeste za to odpowiedzialna przed Bogiem.182 Zarwno Stanisawa Leszczyska jak i pomagajca jej dr Janina Wgierska odmwiy zabijania noworodkw, nawet za cen wasnego ycia183. Wskutek tragicznych warunkw sanitarnych i braku matczynego pokarmu noworodki umieray jednak w cigu kilku do kilkunastu dni od narodzenia. Poonice nie otrzymyway dodatkowego wyywienia, a chcc zdoby dla dzieci bielizn nierzadko odmawiay sobie chleba, kupujc za niego na obozowej giedzie niezbdne rzeczy, pochodzce zwykle z magazynw Kanady. W wyniku cigego napicia psychicznego i braku wody oraz jedzenia, kobiety nie byy w stanie karmi piersi. Zdarzao si, e aby ukoi pacz dzieci, podaway im obozow zup zagrzan we wasnych ustach. Od 1944 roku kobiety po porodzie, znajdujce si w szpitalu obozowym otrzymyway tzw. jedzenie dietetyczne porcj biaego pieczywa i zup mleczn dwa razy dziennie. Do 1944 roku kilkutygodniowe niemowlta odbierano matkom, kierujc do oddzielnego baraku, matki za powracay do swoich komand pracy. W 1944 roku utworzono odrbne baraki dla matek z dziemi i ciarnych. Jednake wadze obozowe utrudniay matkom i personelowi opiek nad dziemi, zakazujc im opuszczania bloku szpitalnego, wobec czego pranie i suszenie pieluch byo niemoliwe. Zabroniono take ich rozwieszania, wobec czego winiarki suszyy je na wasnym ciele. Poona Leszczyska wraz z pozostaym personelem zdobywaa dla matek wszystko, z czego mona byo wykona pieluchy i troszczya si osobicie o kadego noworodka. Wszystko przy nas robia

181

182
183

Irena Biawna Z historii rewiru w Brzezince. Przegld lekarski Owicim, 1979, nr 1, s.168. Macierzyoska miod ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyoskiej. Opr. Bohdan Bejze, Warszawa 1984, s.85. Macierzyoska miod ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyoskiej. Opr. Bohdan Bejze, Warszawa 1984, s.84.

62

sama. Sama te dwigaa w wiadrach wod, bo chorym nie wolno byo opuszcza bloku. Jeli wod w kranie kuchennym zamknito, to zdobywaa rnymi sposobami troch wywaru z zi, ktre dostawaymy do picia, byle tylko codziennie rano i wieczorem chocia troch przemy niemowlaki. Najpierw braa zdrowe, a na kocu dopiero chore i te z rankami na ciakach. Baa si zakazi inne dzieci, a kpa musiaa je wszystkie w tej samej wodzie.184 W szczeglnie dramatycznej sytuacji znajdoway si ciarne ydwki. Wadze obozowe zabroniy podwizywania ppowiny noworodkom ydowskim, dzieci wraz z oyskiem miay by wrzucane do kuba. Pomimo zakazw lekarzy SS poone podwizyway ppowin wszystkim narodzonym dzieciom. Wiedzc o tym, lekarze obozowi regularnie przeszukiwali izb porodow w poszukiwaniu noworodkw ydowskich i ich matek, ktre zdaway sobie spraw, e ocali je moga jedynie mier dziecka lub adopcja przez matk aryjk, ktrej dziecko zmaro. Cz z nich uratowano dziki temu, e niektrym Polkom udao si zabra niemowlta ydowskie i poda za swoje.185 8.3. Udzia ciarnych i dzieci w dowiadczeniach dr Josefa Mengele Los obiektw dowiadczalnych doktora Mengele nie omin take ciarnych. Przeprowadza on w obozie dowiadczenia nad durem plamistym. Wybrane kobiety, zakaa tu przed rozwizaniem aby sprawdzi czy bariera oyskowa chroni dzieci przed infekcj. Noworodkom pobierano krew z ttnicy skroniowej, co w wyniku nieumiejtnej techniki zabiegu spowodowao zgon niektrych dzieci. Dr Mengele interesowa si te tym, jak dugo bd yy noworodki pozbawione pokarmu matki. W tym celu kaza jednej z winiarek zabandaowa piersi gipsowym opatrunkiem i bezwzgldnie zakaza karmienia noworodka. Poniewa winiarki wbrew zakazowi dokarmiay dziecko, jego agonia zakoczya si po siedmiu dobach, gdy matka podaa dziecku mierteln dawk morfiny otrzyman od jednej z lekarek personelu winiarskiego. Dr Mengele prowadzi take eksperymenty nad zmian zabarwienia tczwki. Wybranym dzieciom, w tym take niemowltom, zakrapla do oczu nieustalony rodek chemiczny o dziaaniu dranicym, polecajc personelowi jak i matkom aby nie przeciwdziaay powstaemu zaczerwienieniu, obrzkowi ani wyciekowi ropnemu. W wyniku prowadzonych dowiadcze dzieci ogromnie cierpiay, a niektre z nich utraciy wzrok. 8.4. Aborcje wykonywane na terenie obozu KL Auschwitz-Birkenau Przez cay okres istnienia obozu kobiecego wykonywano w nim zabiegi przerywania ciy. Dr Margita Schwalbow, winiarka sowacka pochodzenia ydowskiego, pracowaa wiosn 1942 roku jako pielgniarka w rewirze, ktry mieci si wwczas na terenie oddziau kobiecego obozu macierzystego w Owicimiu (Frauenabteilung). W swoim powojennym opracowaniu napisaa:

184 185

Macierzyoska miod ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyoskiej. Opr. Bohdan Bejze, Warszawa 1984, s.133 APMAB Zespl Owiadczenia, t. 66 k.111, relacja Marty Wijas.

63

Rwnie prostym sposobem postanowi Herr von Bodman186 rozwiza problem ciarnych kobiet. Sam, za pomoc zupenie niesterylizowanych narzdzi przerywa ci, nawet w daleko zaawansowanych przypadkach. Wszystkie kobiety zmary na seps /zakaenie krwi/.187 Aborcje wykonywano take bez wzgldu na stopie zaawansowania ciy u wszystkich ydwek oczekujcych na transport w tzw. obozach przejciowych (odc. BIIc i BIII). W utworzonej wiosn 1944 roku (na bloku 10 odcinka BIa) izbie ginekologicznej, dwie winiarki ydowskie pochodzce z Wgier wykonyway na polecenie dr Mengele zabiegi wyyeczkowania jamy macicy u ciarnych ydwek. Pozostae kobiety (powyej 5 miesica ciy) byy kierowane do szpitala mskiego na odcinku BIIf (blok 2). Tam indukowano przedwczesny pord za pomoc iniekcji lub w sposb zabiegowy (prawdopodobnie poprzez centez worka owodniowego). Zabiegi wykonywano albo sposobem yeczkowym jak na bloku 22, albo te za pomoc wprowadzenia do pochwy kawaka gumy, tzn. kateteru188. Wedug owiadczenia dr Margity Schwalbowej aborcje byy wykonywane take u kobiet w pierwszych miesicach ciy na ich yczenie. Zabiegi odbyway si w izbie ginekologicznej. () ani jedna kobieta nie zmara wskutek zabiegu. Robiono to naturalnie w tajemnicy, a kobiety te przyjmowaymy do szpitala na podstawie innej diagnozy.189 8.5. Dziaalno izby ginekologicznej na terenie obozu kobiecego w Birkenau. W grudniu 1943 roku izb poonicz przeniesiono do bloku 17, a pn wiosn 1944 do bloku 10, gdzie utworzono izb ginekologiczn. Jej prowadzenie powierzono dr Irenie Koniecznej. Ju w trakcie przyjmowania jej do pracy w obozowym rewirze, lekarz obozowy SS dopytywa j czy jako ginekolog potrafi wykonywa zabiegi operacyjne. Mogo mie to zwizek z prowadzonymi w tym czasie dowiadczeniami sterylizacyjnymi. Dr Konieczna wyjania, e zajmuje si jedynie ginekologi zachowawcz. Izba ginekologiczna miecia si w wydzielonej ciank dziaow czci bloku 22 (od poowy roku zmieniono numeracj blokw, blok 22 zmieni numer na 10) oraz niewielkim pomieszczeniu przeznaczonym zwykle na izb blokowej, gdzie umieszczono st ginekologiczny i instrumentarium. W sztubie prowadzonej przez dr Konieczn przebyway winiarki chorujce gwnie z powodu stanw zapalnych narzdu rodnego oraz wycieczone cik prac kobiety, ktre naleao na jaki czas ukry przed oczami esesmanw. Poniewa wikszo chorych miaa rnego rodzaju stany zapalne, kontrole laboratoryjne szybkoci opadania krwinek czerwonych (OB) daway zawsze wynik zadowalajcy esesmanw i chore nie byy usuwane ze szpitala.

186

Franz von Bodmann peni funkcj lekarza garnizonu SS w KL Auschwitz od 29 stycznia 1942 do 16 sierpnia 1942 r. 187 APMAB Zesp Opracowania. t.69, k.80 Margita Schwalbow Szpital kobiecy. 188 APMAB, Proces Hssa, t.1 a, k.150 Zeznanie Geni Ajdelman. 189 APMAB Zesp Opracowania. t.69, k.101 Margita Schwalbow Szpital kobiecy.

64

Wkrtce po objciu funkcji lekarza ginekologa, dr Konieczna zostaa wezwana do lagerarzta (lekarza obozowego SS) na rozmow, ktr w powojennym wspomnieniu tak opisaa: Lagerarzt: Czy wiem, gdzie si znajduj? Moja odpwied: Przecie (natrlich) w obozie koncentracyjnym. Lagerarzt: Czy wyobraam sobie, e w obozie koncentracyjnym trzeba by zaoy dzieciniec (Kinderheim)? Moja odpowied: Dzieciniec? Jak to dzieciniec? Dlaczego tutaj dzieciniec? Lagerarzt: No widzi pani! Pani te jest zdania, e nie moemy tu mie dziecica. A jest przecie w obozie wiele kobiet w ciy, gdy przybywaj ju w ciy do obozu lub nabywaj j na miejscu wskutek rnych kontaktw. Trzeba bdzie u wszystkich kobiet rozwiza ci. Chc wanie to pani zleci. Moja odpowied: Panie lagerarzt! Niestety, nie mog si na to zgodzi, poniewa koczc studia medyczne, zoyam przed otrzymaniem dyplomu przysig, e jako lekarz nie bd adnemu czowiekowi szkodzi. Po to studiowaam medycyn, aby pomaga ludziom, a nie szkodzi im. Przerwanie ciy oznacza dla mnie nie tylko zniszczenie pocztego istnienia ludzkiego, ale take uszczerbek dla zdrowia kobiety. Przerwanie ciy nie jest obojtne dla zdrowia kobiety. Lagerarzt: No tak, nun ja, ja Rozumiem. Moe pani odej.190 Po kilku dniach do izby ginekologicznej zgosiy si dwie wgierskie winiarki pochodzenia ydowskiego z wiadomoci, e na polecenie lagerarzta maj pod nadzorem dr Koniecznej przerywa cie u wszystkich ciarnych kobiet skierowanych do bloku 22. Take i na ow kontrol dr Konieczna nie wyrazia zgody. 8.6. Ewakuacja szpitala dla kobiet Kobiety ciarne przeniesiono w listopadzie 1944 roku, wraz z innymi blokami szpitala obozowego dla kobiet z odcinka BIa na odcinek BIIe, dawny familijny obz dla Cyganw. Kobiety w ciy umieszczono kolejno w baraku 28 i 7 (dziecicym) 191. Izba ginekologiczna prowadzona przez dr Konieczn znajdowaa si w gbi odcinka, blisko rampy kolejowej. Pobyt kobiet w tej czci obozu trwa niespena dwa miesice. W dniu 18 stycznia rozpoczto ewakuacj rewiru. Bya winiarka Leokadia Niewiadomska opisywaa panujc wwczas atmosfer nastpujco: : Z 18 na 19 stycznia 1945 r. przyszed na blok porodowy SS-man i kaza wszystkim przygotowa si do ewakuacji. Pani

190 191

Irena Konieczna Z przeyd wojenno-okupacyjnych. Przegld Lekarski Owicim, 1991, nr1, s.153. APMAB, Proces Hssa, t.1 a, k.151 Zeznanie Geni Ajdelman.

65

Leszczyska ochrzcia szybko jeszcze kilkoro dzieci. Kobiety dobyway resztek si, eby tylko usta na nogach. Byo wrd nich wiele matek z malekimi dziemi. Stay i czekay godzinami na mrozie, bez ubrania, w samych koszulach, z narzuconymi na plecy cienkimi, czarnymi kocami. Pocieszay si, e ewakuacja, to moe jednak szansa ratunku. To bya straszna noc. Najciej chore i rodzce matki wiedziay, e musz zosta. Bez nadziei przetrwania. Pani Leszczyska, jej crka i doktor Konieczna zostay z nami. Bez wahania odrzuciy szans ocalenia i pozostay z garstk bezbronnych do koca.192 Podczas ostatecznej ewakuacji obozu KL Auschwitz-Birkenau niewielka cz personelu lekarskiego ukrya si pomidzy ciko chorymi, nie zakwalifikowanymi do pieszego transportu winiarkami i winiami, aby nie im pomoc do ostatniej chwili. Bya to decyzja wymagajca olbrzymiej odwagi i powicenia albowiem mwiono, ze obz jest zaminowany i w ostatnim momencie zostanie wysadzony w powietrze. Spord personelu szpitala kobiecego pozostay wraz z chorymi min. poona Stanisawa Leszczyska, dr Katarzyna aniewska, dr Alicja Piotrowska oraz dr Irena Konieczna. W poncym bloku rewirowym poona Leszczyska przyja ostatni pord, wynoszc poonic i noworodka tu po porodzie przed blok i ukadajc oboje na niegu.Dr Konieczna pochylia si nade mn i szepna pani Leszczyskiej, e musi na mnie uwaa, gdy nie maj ju w szpitalu adnych rodkw. Mwia szeptem, ale ja to syszaam. Pamitam rwnie, e w czasie mojego porodu, gdy leaam na cigu kominowym, wszed nagle do baraku niemiecki onierz. Po raz ostatni widziaam wtedy niemieckiego onierza.() Po wyzwoleniu obozu przez onierzy radzieckich, przez kilka dni byymy jeszcze na terenie Brzezinki, a potem przewieziono nas matki z nowo narodzonymi dziemi do Brzeszcz. W Brzeszczach zosta zorganizowany dla nas w budynku szkolnym, prowizoryczny szpital.193 W dniu 19 stycznia 1945 roku, a wic tu przed ostateczn ewakuacj obozu, w Birkenau znajdowao si 247 kobiet ciarnych i poonic oraz 156 dzieci w wieku do 3 lat194. Wyzwolenia doczekaa co najmniej szedziesicioosobowa grupa dzieci urodzonych w obozie wraz z matkami. Kilkoro z nich zmaro zaraz po wyzwoleniu195. Po wyprowadzeniu ostatnich transportw ewakuacyjnych pozostawione w obozie winiarki i winiowie byli zdani jedynie na siebie. Otworzono magazyny ywnoci SS, w ktrych znajdoway si zapasy konserw, chleba, cukru i odziey. Utworzono zarzd winiarski, do ktrego naleaa dr Konieczna, obliczono zapasy, zrobiono spis winiarek. Dzieci umieszczono w osobnym baraku. W
192 193

Macierzyoska miod ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyoskiej Opr. Bohdan Bejze, Warszawa 1984, s. 134. APMAB Zesp Owiadczenia, t.117, k.226-227 Krystyna Zambrzycka-Stempkowska. 194 Helena Kubica Dzieci i modzie w KL Auschwitz w Auschwitz 1040-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Winiowie ycie i praca. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995, s.211. 195 Helena Kubica Kobiety ciarne i dzieci urodzone w KL Auschwitz Gosy Pamici cz.5, Owicim, 2010, s.13.

66

ostatniej dekadzie stycznia radzieckie wadze wojskowe dostarczyy do obozu w Brzezince pierwsz parti ywnoci dla winiw i winiarek oraz rozpoczy organizacje szpitala polowego. Bogate w tuszcz poywienie spoywane w nadmiernej iloci spowodowao wystpienie biegunek, a nawet zgonw. Pierwsi polscy onierze dotarli do obozu w Brzezince 28 stycznia 1945 roku w godzinach popoudniowych. Wrd nich przyby operator Czowki Filmowej Wojska Polskiego Adolf Forbert, ktry dziki pomocy ocalonych winiarek filmowa obz. Po wielu latach wspomina: Potworne wraenie dawi w gardle. Na dwupitrowych pryczach le ciko chore kobiety, po dwie lub trzy na jednej pryczy. Zaduch. Robi si zgiek, chore machaj do mnie rkami, kilka z nich zrywa si z dugiego murowanego duktu pieca, biegncego wzdu, rodkiem baraku; chore pokazuj sobie mnie ze wszystkich stron. Umiechy radoci na wychudych twarzach. Ale oto z koca baraku pojawiaj si kobiety w biaych fartuchach, a wic s i opiekunki chorych.() jestem w jednym z oddziaw szpitala kobiecego w Brzezince. Te biao ubrane kobiety to lekarki i pielgniarki. Zostay tutaj na tak dugo, jak okae si konieczne. Dobrowolnie sprawuj piecz nad chorymi.196 Niektrzy winiowie udali si wkrtce po wyzwoleniu do Krakowa, aby szuka pomocy u wadz i instytucji spoecznych. Bya midzy nimi dr Katarzyna aniewska, ktra zwrcia si z daniem pomocy do aktywu PCK. W pierwszych dniach lutego do Brzezinki przybya ekipa PCK z Krakowa, tworzc na terenie obozu Szpital Obozowy PCK. Pord przybyych lekarzy ochotnikw (Szpital Obozowy PCK) oraz lekarzy radzieckich (Radziecki Szpital Polowy) pracoway take bye polskie lekarki-winiarki: Dr Irena Konieczna Dr Katarzyna aniewska Dr Alicja Piotrowska

196

Adolf Forbert W Owicimiu po oswobodzeniu obozu. Przegld Lekarski Owicim, 1980, nr 1, s.182-183.

67

9. Podsumowanie.
Nieludzkie warunki ycia obozowego, byy przyczyn niekorzystnych przemian w sferze moralnej, polegajcych na koncentracji niemal wszystkich dziaa na zaspokojeniu wasnych potrzeb i zachowaniu ycia. Tym samym wszelkie przejawy niezomnoci i wielkodusznoci zasuguj na pami i szacunek, bowiem rodziy si w warunkach skrajnie cikich. Winiowie, ktrzy zdecydowali si nie pomoc innym uwaali, e taka postawa wzmacnia nie tylko tego, komu wiadczona jest pomoc ale i te dodaje si temu, kto pomaga. Zdaniem profesora Antoniego Kpiskiego, aby przetrwa obz koncentracyjny, trzeba byo nie tylko wyrwa si spod przemonej chci zachowania ycia, ale odnale w sobie wewntrzn wolno, dziki ktrej moga ujawni si postawa altruistyczna. Profesor Kpiski pisa: Zdawa by si mogo, e w warunkach najwikszego zniewolenia, ponienia i znkania drugiego czowieka niemoliwe jest bohaterstwo. By si na nie

68

zdoby, trzeba mie cho troch wolnej przestrzeni i wasnej siy. A jednak nawet w tych warunkach byo ono moliwe i w piekle, jakim by obz, okazaa si te caa wielko czowieka.197 Szczegln rol w niesieniu pomocy odegrali winiowie i winiarki pracujcy w obozowych rewirach szpitalnych. To na nich zwrcone byy oczy dziesitkw tysicy winiw. Oni byli t jedyn ostoj, u ktrej mona byo szuka pomocy i ratunku198. Jeeli wykonywali swoje obowizki lekarskie, to kada przez nich wykonywana czynno miaa w oczach chorych szczegln warto. Ju sam fakt, e lekarz interesowa si chorym, bada go, dotyka, przywracaa cho na chwil wiar w drugiego czowieka, a umiech i sowa otuchy byy swoist psychoterapi obozow. Jednake dziaania personelu szpitalnego nie ograniczay si do pielgnacji i leczenia chorych. Przejawem swoistego ruchu oporu byo ukrywanie w szpitalu winiw, ktrych ycie byo zagroone (poszukiwao ich np. obozowe gestapo), faszowanie rozpozna lekarskich, zwaszcza nieujawnianie zachorowa na dur plamisty oraz wypisywanie silniejszych winiw z rewiru tu przed planowan selekcj. Wszystkie te dziaania wykonywano ze wiadomoci, ze grozi za nie kara mierci. Na szczegln uwag zasuguje postawa winiarek, ktre odmwiy wspudziau w eksperymentach medycznych lub umiercaniu dzieci, zarwno poprzez odmow wykonywania aborcji jak i poprzez odmow zaniechania podwizywania ppowiny u dzieci nowonarodzonych. Nie sposb tez zapomnie o postawie lekarzy, ktrzy pomimo stosowanych szykan i bicia usiowali nie pomoc wspwiniom w okresie, kiedy nie byli jeszcze dopuszczani do penienie swojej funkcji. Bya winiarka obozu owicimskiego Halina Birenbaum opisywaa w swojej ksice postaw polskiej lekarki, ktra podczas wizyty delegacji Czerwonego Krzya w rewirze szpitalnym, odwaya si zabra gos. () natychmiast po odjedzie delegacji przypacia swa odwag mierci wrd tortur, w lochach Gestapo w Owicimiu. Mwiono, e z niezwykym bohaterstwem, bo na pewno dobrze wiedziaa, co j potem czeka, opowiedziaa wysannikom Czerwonego Krzya caa straszliw prawd o owicimskiej kani. Ta lekarka () staa si dla nas uosobieniem ludzkiej godnoci i mstwa.199 Najtrudniejszym zadaniem, spoczywajcym na lekarzach-winiach zarwno w obozach mskich jak i kobiecych, bya konieczno poredniego decydowania o yciu i mierci swoich podopiecznych. Wobec braku lekw i nieustajcych selekcji, musieli niejednokrotnie wybiera spord chorych osoby rokujce lepiej, i im podawa leki czy dodatkowe porcje ywnoci. W szczeglnie trudnej sytuacji znajdowali si lekarze, od ktrych zadano by uczestniczyli w selekcji chorych. Jedna z lekarekwiniarek pochodzenia ydowskiego, dr Ella Klein, pracujca w obozowym szpitalu dla kobiet w Birkenau, ukrywaa podczas selekcji silniejsze pacjentki, wskazujc ciko chore200. Dr Ella Lingens, Niemka oskarona o pomoc w ucieczce rodzinie ydowskiej i osadzona w KL Auschwitz jako
197 198

Antoni Kpioski Anus mundi. Przegld Lekarski Owicim, 1965, nr 1, s. 150-152. Zdzisaw Ryn, Stanisaw Kodzioski Postawy i czyny heroiczne w obozach koncentracyjnych Przegld Lekarski Owicim, 1986, nr 1, s.41. 199 Halina Birenbaum Nadzieja umiera ostatnia. Wyprawa w przeszod. Owicim, 2009, s. 187. 200 Ernst Klee Auschwitz medycyna III Rzeszy i jej ofiary.Krakw, 2005 s. 412.

69

winiarka polityczna uwaaa, e takie postpowanie stwarzao szans przeycia chocia czci chorych. Podobnego zdania bya dr Adelaida Hautval, ktra odmwia uczestnictwa w eksperymentach medycznych. Profesor Antoni Kpiski pisa o tych niezwykle cikich wyborach: Nie mogli [oni] jednak ich unikn; tylko dla niewielu wystarczao lekarstw, ktre mogy uratowa ycie, nie wszystkich mona byo uratowa od selekcji. Trzeba byo wybiera, kogo skaza na mier, a komu da moliwo ycia. Mona by () wysnu absurdaln analogi, e decydowali oni podobnie jak lekarze SS. Absurdalno takiego wniosku polega na nieuwzgldnieniu rnicy postawy emocjonalnej. Lekarze-winiowie chcieli za wszelk cen pomc swym chorym, nawet tym, ktrym pomc nie mogli i wbrew swej woli musieli ich skaza na mier. Dla lekarzy SS chorzy byli elementem obcym i obojtnym, przeznaczonym szybciej lub pniej do likwidacji.201 Lekarze SS penicy sub w obozach koncentracyjnych byli przykadem wrcz odwrotnego pojmowania etyki lekarskiej. Wzili oni bowiem udzia we wszystkich etapach zagady, poczwszy od umiercania psychicznie chorych Niemcw (w okresie od stycznia 1940 roku do sierpnia 1941 roku zgino w orodkach eutanazji ponad 70 tysicy chorych202), poprzez sub w obozowych szpitalach dla winiw, a skoczywszy na selekcjach i masowych mordach w komorach gazowych. Szczeglnie istotny wydaje si fakt, e sprzeniewierzyli si skadanej przysidze nie tylko lekarze SS ale i wielu nauczycieli akademickich i profesorw medycyny. August Hirt, profesor w katedrze anatomii, histologii i filogenezy na Uniwersytecie Rzeszy w Strasburgu, zaproponowa Reichsfhrerowi SS Heinrichowi Himmlerowi utworzenie zbioru czaszek pochodzcych od umierconych specjalnie w tym celu ydw oraz Rosjan. Profesor psychiatrii Werner Heyde by organizatorem akcji eutanazji psychicznie chorych. Profesor ginekologii Carl Clauberg, znany przed wojn ekspert w leczeniu niepodnoci kobiecej, zainicjowa i bra czynny udzia w eksperymentach sterylizacyjnych prowadzonych w KL Auschwitz-Birkenau. Profesor Claus Carl Schilling przeprowadza w KL Dachau eksperymenty nad malari, zaraajc zdrowych winiw zarodcami malarii i testujc na nich nowe leki firmy Boehringer203. Nie wszyscy zostali osdzeni w trakcie toczcych si po wojnie procesw. Przed Amerykaskim Trybunaem Wojskowym Nr 1 w Norymberdze, w tzw. procesie lekarzy stano 23 oskaronych w tym dwudziestu lekarzy. Spord 13 sdzonych lekarzy, siedmiu miao tytuy profesorskie. Spord tych siedmiu, trzech skazano na kar mierci, trzech na kar doywotniego wizienia i jednego na kar 15 lat pozbawienia wolnoci204. Norymberski proces lekarzy ujawni po raz pierwszy zbrodnie dokonywane przez nich w obozach

201

Antoni Kepioski Refleksje owicimskie: rampa. Psychopatologia decyzji. Przegld Lekarski Owicim, 1968, nr 1, s.27. 202 Aleksander B. Skotnicki. Dziaalnod lekarzy hitlerowskich haob medycyny XX wieku. w Medycyna za drutami obozu. Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellooskiego, Krakw, 2010, s.34. 203 Claus Carl Schilling zosta skazany na mierd przed Amerykaoskim Sadem Wojskowym w Dachau, wyrok wykonano 28.05.1946 roku w Landsbergu. 204 Stanisaw Sterkowicz Karalnod zbrodni lekarzy hitlerowskich. Przegld Lekarski Owicim, 1989, nr 1, s.143-150.

70

koncentracyjnych. W akcie oskarenia postawiono im zarzuty uczestnictwa, wspuczestnictwa lub pomocy w realizacji dowiadcze lekarskich, wykonywanych bez zgody ofiar eksperymentw, przy czym [zaznaczono, e] oskareni dopuszczali si w trakcie tych dowiadcze mordw, brutalnych czynw, okruciestw, tortur, potwornoci i innych nieludzkich czynw. Udowodniono, e dowiadczenia te obejmoway poniej wymienione czyny, nie ograniczajc si jednak do nich: 1. Dowiadczenia dotyczce wytrzymaoci ustroju na nadmiernie due wysokoci. () 2. Dowiadczenia z ozibianiem.() 3. Dowiadczenia z malari. () 4. Dowiadczenia z iperytem (gazem musztardowym). () 5. Dowiadczenia z sulfonamidami. () 6. Dowiadczenia nad regeneracja koci, mini i nerww oraz transplantacj koci. () 7. Dowiadczenia z woda morsk. () 8. Dowiadczenia z taczk zakan. () 9. Dowiadczenia sterylizacyjne. () 10. Dowiadczenia z durem plamistym. () 11. Dowiadczenia z truciznami. () 12. Dowiadczenia z bombami samozapalajcymi.205 Jak wiadomo w pniejszych procesach sdzeni byli kolejni lekarze, jednake znaczna ich cz ukrya si tu po wojnie, uniknwszy procesu sdowego (min. Horst Schumann i Josef Mengele). Skazani na odbycie kary pozbawienia wolnoci lekarze niemieccy, byli stosunkowo szybko zwalniani z wizienia, wikszo z nich powracaa do pracy, nie odbierano im bowiem prawa wykonywania zawodu. Carl Clauberg prowadzi intratn praktyk ginekologiczn do 1984 roku. Take Werner Heyde, przyjmowa pacjentw pod faszywym nazwiskiem, przy penej akceptacji wielu czoowych lekarzy niemieckich. Jakkolwiek surowe wyroki Amerykaskiego Trybunau Wojskowego w Norymberdze nie mogy zadouczyni ofiarom bestialskich eksperymentw, to w uzasadnieniu wyroku sformuowano 10 zasad prowadzenia eksperymentw medycznych, nazwanych pniej kodeksem norymberskim albo dekalogiem norymberskim. Stanowi on podwaliny dla sformuowanej prawie dwadziecia lat pniej przez wiatowe Stowarzyszenie Lekarskie Deklaracji Helsiskiej okrelajcej zasady etyki i deontologii lekarskiej w aspekcie prowadzenia bada dowiadczalnych z udziaem czowieka. Zdaniem Yisraela Gutmana i Michaela Berenbauma caociowy opis historii obozw koncentracyjnych nie powinien pozostawa domen jedynie historykw206. Psychologowie,

205

Bogusz J. Wpyw norymberskiego procesu lekarzy hitlerowskich na ksztatowanie si pojd o dokonywaniu badao na ludziach. Przegl. Lek. Owicim, 1981;1 s.74-75

71

socjologowie ale take lekarze powinni bra udzia w prowadzonych badaniach, poniewa kada dyscyplina naukowa oferuje wasn, unikaln perspektyw. Podczas gdy historycy dokumentuj histori szpitali obozowych, tylko lekarze mog dokona penej oceny wartoci naukowej prowadzonych eksperymentw medycznych i problemw zdrowotnych jak i ich powiza z zasadami etyki i deontologii lekarskiej. Powysza praca ukazujca rol obozowego szpitala dziaajcego w okresie gdy dokonyway si najwiksze zbrodnie nazistowskich Niemiec, nie jest jedynie opracowaniem historycznym, ale prb ostrzeenia i swoistym testamentem, w ktrym pada pytanie skierowane do nas samych lekarzy: czy pracujemy dla sawy, pochlebstwa i zaspokojenia ambicji zawodowej207 czy dla dobra drugiego czowieka?

10. Biogramy wybranych lekarek winiarek szpitala obozowego dla kobiet w KL Auschwitz-Birkenau
10.1. Dr Alina Brewda Alina Brewda urodzia si 13 czerwca 1905 roku w Warszawie, w rodzinie ydowskiej. Rodzice prowadzili prywatn praktyk dentystyczn w swoim domu przy ulicy Miodowej 11. Po zoeniu egzaminu maturalnego w 1923 roku, Rozpocza nauk na wydziale lekarskim Odrodzonego Uniwersytetu Warszawskiego. Po otrzymaniu dyplomu lekarza w 1930 roku, pracowaa pocztkowo w Szpitalu Wolskim. Wkrtce jednak wyjechaa do Francji aby kontynuowa szkolenie w Paryu pod kierunkiem profesora Marcela Metzgera (LHopital Bretenneau) oraz profesora Jean Louis Faure
206

Yisrael Gutman, Michael Berenbaum Anatomy of the Auschwitz death camp. United States Holocaust memorial Museum, Indiana University Press, dostp internetowy poprzez http://books.google.pl, ostatni dostp 19.09.2011. 207 Stanisawa Leszczyoska Raport poonej z Owicimia w: Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1979, Warszawa, 1971

72

(Broca Hospital). Do Polski powrcia w grudniu 1932 roku. Pracowaa w Szpitalu Pooniczym doktora Endelmana oraz w Szpitalu ydowskim jako asystent na oddziale ginekologii. Prowadzia wasn praktyk lekarsk ginekologiczno - poonicz. Jesieni 1940 roku, po utworzeniu getta w Warszawie, dr Brewda wraz z matk i bratem przeniosa si do mieszkania przy ulicy Elektoralnej gdzie kontynuowaa przyjmowanie chorych w jednym z dwu wynajmowanych pokoi. Wiosn 1942 roku matka dr Brewdy zmara w getcie. Wkrtce zgin take jej brat Aleksander, prawdopodobnie zosta wywieziony do obozu zagady w Treblince. Jesieni 1942 roku dr Brewda zostaa zmuszona do opuszczenia dotychczasowego mieszkania. Od tego czasu ukrywaa si kolejno w mieszkaniu dr Endelmana oraz dr Marii Markow. Po upadku powstania w getcie warszawskim zostaa wczona do transportu do obozu koncentracyjnego na Majdanku (KL Lublin). Dotara tam prawdopodobnie 27 kwietnia 1943 roku. W obozie pracowaa w rewirze szpitalnym dla kobiet ydowskich. Zostaa wybrana do pracy przez lekarza SS dr Rindfleischa z uwagi na umiejtnoci chirurgiczne. W trakcie pobytu na Majdanku wsppracowaa z dr Stefani Perzanowsk, prowadzc rewir dla winiarek aryjskich. Na polecenie SS-Standartenfhrera dr Lollinga, szefa Urzdu D III w SS WVHA, zostaa w dniu 21.09.1943 roku przeniesiona do obozu koncentracyjnego w Owicimiu. Doktor Stefania Perzanowska wspominaa po wojnie, e odwozia j sama komendantka Ehrich, bo miaa pono takie zlecenie. Po przybyciu do obozu owicimskiego zostaa oznaczona numerem 62761 i skierowana na odcinek BIa w Birkenau, gdzie przebywaa do koca wrzenia. Przeniesiona do bloku 10 w obozie macierzystym, zostaa wkrtce mianowana lekarzem naczelnym tego bloku z prawami blokowej. Kobiety poddawane eksperymentom medycznym na bloku 10, wspominay po wojnie, e dr Brewda okazywaa im w tych dniach matczyne wsparcie208. Poza organizowaniem opieki medycznej dla kobiet wizionych w bloku 10, dziaaa take w obozowym ruchu oporu. Kiedy wybucha kolejna epidemia tyfusu i obz w Birkenau zosta cakowicie odseparowany od obozu macierzystego, zorganizowaa kurs szkoleniowy dla pielgniarek z Birkenau209. Bya to jedyna moliwo utrzymania kontaktu organizacji podziemnych w obu obozach. Pod koniec lipca 1944 roku zostaa z wyrokiem mierci wtrcona do bunkra w bloku 11. Po siedemnastu dniach oczekiwania na egzekucj (miaa zosta powieszona), bez adnych wyjanie, zostaa wypuszczona i skierowana na krtko do baraku dla kobiet znajdujcego si w tzw. przedueniu obozu, a wkrtce potem na odcinek BIb w Birkenau. Jednake cika praca w kamienioomie wywoaa niewydolno krenia (kilka miesicy wczeniej przesza zawa serca) z powodu ktrej dr Brewda trafia do obozowego szpitala. Tam zaopiekowaa si ni dr Perzanowska. Po dziesiciu dniach dr Mengele rozkaza jej opuci szpital. Dziki pomocy jednej z pielgniarek uczestniczcych w prowadzonym przez ni kursie, trafia do komanda pracujcego w szwalni. Na
208 209

Hermann Langbein People In Auschwitz The University of North Carolina Press, 2004, s.231 Kurs ten rozpocz si 17.01.1944 roku

73

polecenie dr Wirthsa zostaa w grudniu 1944 roku przeniesiona ponownie do obozu macierzystego w Owicimiu. Zostaa ewakuowana w dniu 18.01.1945 roku, przez Pszczyn i Wadowice, Hamburg, Berlin do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck, skd cz przewieziono j po tygodniu do obozu w Neustadt Gleve. Tam dr Brewda zachorowaa na tyfus plamisty. Dziki troskliwej opiece dr Dory Klein ( Doroty Lorskiej) i dr Aliny Przerwy Tetmajer doczekaa wyzwolenia w maju 1945 roku210. Po oswobodzeniu powrcia do Warszawy, gdzie dziki pomocy przyjaci zamieszkaa i rozpocza prac jako lekarz ginekolog. Niestety stan zdrowia uniemoliwi jej kontynuowanie praktyki lekarskiej. Po przeszo rocznym pobycie w szpitalach i sanatoriach zdecydowaa si odszuka swego wuja mieszkajcego w Anglii. Emigrowaa z Polski w lutym 1947 roku. W Anglii dr Brewda wysza za m, za polskiego prawnika Szymona Biaostockiego oraz prowadzia wasn praktyk ginekologiczno poonicz swoim domu, w pnocnej dzielnicy Londynu. 10.2. Dr Dorota Lorska (w obozie jako Dora vel Sawa Klein) Dorota Lorska urodzia si 03.11.1913 roku w Kielcach. Jej ojciec Jzef Goldscheider by dziaaczem kieleckiego ruchu robotniczego i powszechnie szanowanym socjalist. Gimnazjum ukoczya w 1930 roku i pomimo trudnoci finansowych wyjechaa do Pragi, gdzie ukoczya wydzia lekarski na Uniwersytecie Karola (1930-1937) oraz wysza fikcyjnie za m aby zmieni tosamo (prawdopodobnie chciaa ukry ydowskie pochodzenie). Jako Sawa Klein wyjechaa do Hiszpanii by wzi udzia w Hiszpaskiej Wojnie Domowej. Bdc lekarzem Brygad Midzynarodowych pracowaa w szpitalu polowym im. Jana Amosa Komeskiego w Benicasim, gdzie poznaa swojego przyszego ma dr Andrzeja Lorskiego. Tam te wstpia do Komunistycznej Partii Czechosowacji. Prcz pracy zawodowej organizowaa kursy dla analfabetw oraz opiekowaa si dziemi z domu dziecka. Przez pacjentw nazywana bya: la Dobra211. Po ewakuacji szpitala do Mataro w Katalonii i dalej do Vicu zgosia si do pracy w oddziale zakanym. Organizowaa ywno dla chorych i opiekowaa si rannymi. Z Hiszpanii wyjechaa do Francji, gdzie organizowaa pomoc dla przebywajcych w obozach emigrantw. Od 1939 roku pracowaa w szpitalu miejskim w Eaubonne koo Parya. Za dziaalno w ruchu oporu i przynaleno do Wolnych Strzelcw i Partyzantw Francuskich (Francs-Tireurs et Partisans Francais) zostaa aresztowana przez gestapo w lipcu 1943 roku i umieszczona w obozie w Drancy. Do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz Birkenau przybya transportem w dniu 02.08.1943 r. Z tysica osb wybrano 218 mczyzn i 55 kobiet, pozostali zostali umierceni w komorze gazowej. Wybrane przez lekarza garnizonowego dr Wirthsa kobiety skierowano do bloku nr 10 w obozie macierzystym. Dr Lorska (w obozie jako Sawa Klein) zostaa oznaczona numerem 52325. Z uwagi na swoje kwalifikacje medyczne, zostaa wybrana
210 211

Obz koncentracyjny w Neustadt Glewe zosta opuszczony przez zaog SS w dniu 2.05.1945 roku. Stanisaw Kodzioski Dr Dorota Lorska w Okupacja i medycyna. Czwarty wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1963-1978. Warszawa 1979, s.23-31.

74

spord przeznaczonych na cele eksperymentalne kobiet i skierowana do pracy w Instytucie Higieny SS212. Poza codzienn prac, pomagaa opiekowa si winiarkami dowiadczalnymi na bloku 10, szczeglnie grup szesnastu francuskich komunistek z francuskiego Resistance. Wkrtce po przyjedzie nawizaa kontakt z obozowym ruchem oporu poprzez znajomo z Rudim Gblem, komunist poznanym w Hiszpanii. Jej zadaniem byo sporzdzanie meldunkw na temat eksperymentw prowadzonych na bloku 10 oraz w Rajsku. Jeszcze w czasie trwania wojny wysano poza obz i opublikowano w polskiej prasie podziemnej specjalny raport na ten temat tzw. Raport Sawy Klein. W zwizku ze zblianiem si linii frontu winiarki zostay ewakuowane w dniu 18.01.1945 r. przez Pszczyn i Wadowice pieszo, a potem otwartymi wagonami do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck. W trakcie podry dr Lorska ciko chorowaa z powodu ry. Po siedmiu dniach pobytu w Ravensbrck zostaa przeniesiona do obozu w Neustadt Gleve gdzie pracowaa w rewirze szpitalnym a do wyzwolenia przez oddziay angielskie w dniu 08.05.1945 r. Po wyzwoleniu obozu pozostaa w nim tworzc szpital dla ocalaych winiarek, w szczeglnoci zajmujc si czeskimi winiarkami, ktrym pomoga powrci do Pragi. Jako lekarz Czeskiej Komisji Repatriacyjnej zostaa skierowana przez wadze Czechosowacji ponownie do Francji, gdzie zajmowaa si odnajdywaniem czeskich dzieci i organizowaniem dla nich powrotu do Czechosowacji. W 1947 roku powrcia do Pragi gdzie rozpocza prac jako kierownik przychodni w Zakadach Metalurgicznych CKD-Sokolovo. W tym czasie wysza powtrnie za m oraz urodzia syna (1949 r.), z ktrym miaa wiosn 1951 powrci do Polski (jej m, dr Andrzej Lorski, lekarz Ambasady Polskiej w Pradze, powrci do kraju z kocem 1950 roku). W lutym 1951 roku zostaa aresztowana i niesusznie posdzona o szpiegostwo. Wizienie opucia w grudniu 1954 roku, po wznowieniu procesu rehabilitacyjnego, ktry zakoczy si w 1956 roku oczyszczeniem ze stawianych jej zarzutw. Oczekujc na zgod na wyjazd do Polski pracowaa w Szpitalu Miejskim w Pradze. Po powrocie do Polski w 1956 roku, rozpocza starania o stypendium specjalizacyjne.Podja prac w Klinice Chorb Wewntrznych prof. Hartwiga w Warszawie. Tytu specjalisty uzyskaa w marcu 1960 roku. Od maja 1960 roku penia funkcj konsultanta w Poradni Przeciwgruliczej Instytutu Grulicy i Chorb Puc w Warszawie, gdzie pracowaa rwnoczenie jako wolontariuszka w oddziale chorb wewntrznych. W padzierniku 1960 roku zostaa asystentem tego oddziau, a w 1964 roku starszym asystentem. Mwia biegle picioma jzykami obcymi: francuskim, czeskim, niemieckim, hiszpaskim i angielskim. Publikowaa prace naukowe z dziedziny nefrologii i ftyzjatrii. Zeznawaa w roku 1964 jako wiadek, w toczcym si w Wielkiej Brytanii procesie wytoczonym przez Wadysawa Deringa
212

Instytutem Higieny SS w Owicimiu kierowa SS - Obersturmbahnfhrer dr Bruno Weber, a jego zastpc by SS Unterturmfhrer dr Hans Mnch. Od 5.05.1943 siedziba Instytutu zostaa przeniesiona z obozu macierzystego w Owicimiu do Rajska.

75

byego winia lekarza KL Auschwitz, autorowi powieci Exodus Leonowi Urisowi, ktry oskary go w swojej ksice o wykonywanie zabiegw sterylizacyjnych. Postawiony przez dr Deringa zarzutu zniesawienia zosta odrzucony przez sd, a proces przeistoczy si w rozpraw przeciwko Wadysawowo Deringowi, ktremu udowodniono w przebiegu rozprawy sprzeniewierzenie si zasadom etyki lekarskiej. wypowiedzi. Przez cae ycie bya wierna swoim ideaom, nalec kolejno do Czechosowackiej Partii Komunistycznej, Francuskiej Partii Komunistycznej oraz Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (PZPR). Po wojnie zostaa odznaczona Orderem Virtuti Militari (1948), Krzyem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1956,) medalem Za wolno wasz i nasz(1956) oraz przez gen. De Gaullea Francuskim Krzyem Walecznych (Croix de Guerre Alec Etoiles). Przedwczesna mier przerwaa pisan przez dr Lorsk rozpraw doktorsk na temat lekarskich i etycznych zagadnie zwizanych z eksperymentami prowadzonymi na bloku 10. Zmara 15 padziernika 1965 roku. W jej nekrologu mona przeczyta: Odesza od nas nasza najlepsza koleanka, czowiek wielkiej dobroci, prawoci i szlachetnoci, lekarz caym sercem oddany chorym. Dr Dorota Lorska zostaa pochowana w Warszawie, na Cmentarzu Powzkowskim. Dr Lorska wykazaa si podczas procesu stanowczoci i trafnoci

10.3. Wiktoria Maria Werkenthin Wiktoria Maria Werkenthin urodzia si 21.02.1901 roku w Kordelwce koo Winnicy (Podole). Bya trzecim dzieckiem maestwa Alojzy z Kimensw Werkenthin i Ottona Werkenthina213. Maria zostaa ochrzczona 08.05.1901 roku przez kapana kocioa anglikaskiego Artura J. Stevensa, w Odessie. Podobnie jak jej siostra Krystyna, a pniej take Anna, jako pierwsze imi nadano jej imi
213

Otton Werkenthin (1864 1925) by synem in. Ernesta Filipa Werkenthin, ktry przyby z Drezna do Polski i obj stanowisko dyrektora Gazowni Warszawskiej. Polubi Krystyn Trau - ewangeliczk, pochodzc z Niemiec. Alojza Maria Kimens bya crk Ryszarda Edwarda Kimensa, pochodzcego z Anglii pioniera przemysu cukrowniczego na ziemiach polskich. Alojza Werkenthin wychowywaa dzieci w religii anglikaoskiej. Zmara wkrtce po wojnie w Szpitalu Wolskim.

76

umiowanej przez matk krlowej angielskiej Wiktorii214. Rodzina Werkenthinw przeniosa si w 1909 roku do Kijowa, gdzie Wiktoria Maria rozpocza nauk w Gimnazjum w. Katarzyny dla dziewczt parafii ewangelicko augsburskiej. Po zamkniciu placwki nauk kontynuowaa w Gimnazjum Aleksandry Duczyskiej gdzie w 1918 roku otrzymaa matur. Wstpia pocztkowo na Wydzia Budowniczy Politechniki w Kijowie, jesieni 1919 roku zostaa przyjta do Kijowskiego eskiego Instytutu Medycznego, ktry w 1920 zosta poczony z Wydziaem Lekarskim Uniwersytetu w. Wodzimierza w Kijowie. W lipcu 1921 roku, wraz z rodzicami i rodzestwem nielegalnie przekraczajc granic, przyjechaa do Warszawy i zamieszkaa przy ulicy Koszykowej 49. Immatrykulowana 16.12.1921 roku na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Warszawskiego, zostaa przyjta na 5 semestr studiw lekarskich. Z uwagi na trudnoci finansowe rodzicw pracowaa w trakcie nauki jako laborantka w pracowni analitycznej Centralnej Poradni Przeciwgruliczej Warszawskiego Towarzystwa Przeciwgruliczego. Dyplom doktora wszechnauk lekarskich uzyskaa wiosn 1925 roku. Ju w trakcie studiw rozpocza prac jako wolontariuszka w I Klinice Chorb Wewntrznych Uniwersytetu Warszawskiego prowadzonej przez prof. Antoniego Gluziskiego. Sta specjalizacyjny pod kierunkiem dr Witolda Zawadowskiego odbya w latach 1925-1927 w Pracowni Radiologii Szpitala Ujazdowskiego w Warszawie. Zdaniem profesora Witolda Zawadowskiego Maria miaa szczeglne predyspozycje aby ksztaci si w wwczas jeszcze modej specjalnoci jak bya radiologia. Posiadaa niesychanie rozwinity zmys obserwacyjny i wietn pami wzrokow; miaa atwo adaptacji wzroku do ciemnoci, szybk i dokadn orientacj przestrzenn, wrcz zdolno widzenia stereoskopowego; szybko i trafnie chwytaa szczegy widzianego obrazu i waciwie je oceniaa.215 Od 1927 roku pracowaa jako lekarz radiolog w Przychodni Przeciwgruliczej na ulicy Miodowej. W 1929 roku zostaa kierownikiem Pracowni Radiologicznej Szpitala Wolskiego216. Pomimo przestarzaej aparatury oraz cigego braku personelu pomocniczego, a nawet przerw w dostawie prdu, prowadzia pracowni radiologiczna na najwyszym poziomie oraz Pockiej 26, gdzie warunki pracy i ksztacenia byy dogodniejsze. utworzya wasne archiwum radiologiczne217. W 1935 roku Szpital Wolski przeniesiono do nowego budynku przy ulicy

214

Starsza siostra Wiktoria Krystyna, pracownik naukowy Instytutu Cukrownictwa w Warszawie, zgina w trakcie Powstania Warszawskiego pod gruzami domu przy ulicy Wsplnej 15 (1898 1944). Modsza siostra Wiktoria Anna, lekarz, chorowaa na grulic i zmara przed wybuchem wojny (1903 1926). Najstarszy brat Konrad zosta prawdopodobnie zamordowany przez Niemcw w Szpitalu Psychiatrycznym. (Ustalono na podstawie relacji Witolda Stefana Trybowskiego, syna chrzestnego dr Werkenthin). 215 Witold Zawadowski Dr Maria Werkenthin (1901-1944 Polski Przegld Radiologiczny,1950, 15, s. 1-4. 216 Szpital Wolski zajmowa pocztkowo gmach Fundacji Staszica i liczy 200 ek szpitalnych. Oddziay chorb wewntrznych prowadzili wwczas wybitni profesorowie Kazimierz Dbrowski i Anastazy Landau. 217 W 1937 roku, w trakcie pobytu na kongresie w Chicago, jeden z autorw zagranicznych prosi dr Werkenthin o uyczenie radiogramw do przygotowywanego przez siebie podrcznika radiodiagnostyki puc. Zebrane i opatrzone komentarzami dr Werkenthin radiogramy przetrway wojn.

77

Dr Werkenthin rozszerzya zakres bada wprowadzajc w 1931 roku bronchografi jako rutynow metod diagnostyczn oraz tomografie liniow.218 Bya take inicjatork tzw. kominkw radiologicznych spotka lekarzy pracujcych w klinikach z diagnostami radiologami. Uwaaa, e droga do trafnej diagnozy prowadzi od ka chorego przez zakady diagnostyczne do konsylium lekarskiego, a jeli zachodzi taka potrzeba to dalej - do stou sekcyjnego. Sama wielokrotnie uczestniczya w ogldzinach pomiertnych zmarych pacjentw i badaniach histopatologicznych pobranych tkanek aby lepiej zrozumie istot choroby i jej zwizek z obrazowaniem radiologicznym. Utar si w Szpitalu Wolskim zwyczaj, e kady oddzia mia swoje ustalone dni i godziny przewietle radiologicznych. W oznaczonym terminie zjawiali si wszyscy asystenci z ordynatorem na czele, aby bra udzia w konsultacjach radiologicznych. Korzyci z tych wsplnych konsultacji byy ogromne, gdy kady choby najmniej zaawansowany zosta pomimo swej woli wcigany w zakres teoretycznych i praktycznych podstaw rentgenologii. Przez stae pytania w czasie pracy zmuszaa dr Werkenthin najmniej bystrych i spostrzegawczych do napicia uwagi i zainteresowania si chorym"219. Bya take od 13 grudnia 1931 roku kierownikiem Gabinetu Radiologicznego w Stacji Odmy Sztucznej przy Miodowej 23, kierowanej przez dr Wand Stankiewicz Trybowsk. Zdolnoci organizacyjne dr Werkenthin sprawiy, ze udao si wyposay t placwk w nowoczesn aparatur diagnostyczn. Pracownia radiologiczna zyskaa uznanie i bya prezentowana podczas V Oglnopolskiego Zjazdu Przeciwgruliczego w Warszawie ,w 1934 roku. Wsplnie z doc. Zawadowskim utworzya i prowadzia od 1934 roku prywatny gabinet radiologiczny przy ulicy Poznaskiej 17/2 w Warszawie. Dziaaa w towarzystwach naukowych, bya czonkiem zaoycielem Polskiego Towarzystwa Bada Naukowych nad Grulic oraz zastpc prezesa Warszawskiego Koa Radiologw. Bya take czonkiem Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego. Od 1929 roku penia funkcj sekretarza redakcji Polskiego Przegldu Radiologicznego. Szkolia lekarzy ftyzjatrw i radiologw, publikowaa prace naukowe (min. w Polskim Przegldzie Radiologicznym, Grulicy, Medycynie) oraz przygotowaa rozdzia w podrczniku dotyczcym radiodiagnostyki chorb puc jak i wasn publikacj na ten temat
220

. Wygaszaa referaty na kongresach i zjazdach midzynarodowych min. w

Paryu (1931 r.), Sztokholmie i Zurychu (1934 r.), Chicago (1937 r.). Odbywaa stae szkoleniowe u zagranicznych klinikach min. w Wiedniu u profesora G. Holzknechta (1926 r.) oraz w Londynie i

218 219

Janina Misiewicz Dr Maria Werkenthin (1901 1944) Grulica, 1947,15, s. 7 11. Zbigniew Woniewski Historia Szpitala Wolskiego w Warszawie 1877 1944. Warszawa 1991,wydanie I w formie reprintu, s.36. 220 Niestety oryginalne rkopisy spony podczas Powstania Warszawskiego.

78

Berlinie221. Mwia biegle w czterech jzykach obcych rosyjskim, niemieckim, angielskim i francuskim. Pomimo natoku zaj i obowizkw dr Werkenthin znajdowaa czas na spotkania towarzyskie, rozrywk, podre. Bardzo lubia i wietnie jedzia na nartach. Bya od 1938 roku wacicielk Fiata 508, ktrym odbywaa podre krajoznawcze po Polsce. Wyjedaa take za granic min. do Libii (w 1938 roku). We wrzeniu 1939 Szpital Wolski znalaz si na linii dziaa wojennych. Dr Werkenthin przeniosa si do szpitala na stae, gdzie wykonywaa niezbdne w tym czasie dla ratowania rannych zdjcia rentgenowskie. Pniej, gdy stao si to niemoliwe z uwagi na brak prdu, podawaa znieczulenie, asystowaa do zabiegw ale take zajmowaa si organizacj zaopatrzenia dla chorych. Zorganizowaa wypraw do Skadnicy Sanitarnej przy ulicy Powzkowskiej celem zdobycia materiaw opatrunkowych. Ju w pierwszych miesicach okupacji utworzya na terenie szpitala sklepik koleeski z artykuami pierwszej potrzeby. Osobicie troszczya si o zaopatrzenie oraz nierzadko sama sprzedawaa w nim towary oraz udzielaa kredytw najbardziej potrzebujcym. W ten sposb rozdaa wszystkie swoje oszczdnoci. W 1940 roku zorganizowaa pracowni radioterapii dla chorych z nowotworami puc i pomimo zakazu wadz okupacyjnych prowadzia wykady i wiczenia w ramach tajnego nauczania, ktre zostay zapamitane jako jasne, precyzyjne, bogato ilustrowane w zdjcia z wasnego archiwum222. Pracownicy Szpitala Wolskiego brali udzia w ratowaniu rannych onierzy Armii Krajowej, ukrywaniu spalonych konspiratorw oraz pomagali w organizacji tajnych odpraw Okrgu Warszawskiego, inspektorw i Delegatury Rzdu223. Take dr Werkenthin uczestniczya w dziaaniach ruchu oporu stawiajc faszywe rozpoznania radiologiczne winiom Pawiaka i uzyskujc tym samym zwolnienie lub przewiezienie winia do szpitala miejskiego. Kierowaa ponadto akcj pomocy ydowskim lekarzom i ich rodzinom organizujc dla nich schronienie po stronie aryjskiej. Pod jej opiek przebywao nierzadko w szpitalu kilkunastu ydw. 224

221

Prof. G. Holzknecht, wybitny radiolog o midzynarodowej sawie, uwaa dr Werkenthin za najzdolniejszego lekarza z jakim pracowa. 222 Maria Gepner Woniewska Tajne nauczanie medycyny w Szpitalu Wolskim w czasie okupacji 1939 1944. w Szpital Dobrej Woli Warszawa 1990, nakadem wydawnictwa Czytelnik, s.39 52. 223 W jednej z narad Delegatury Rzdu, ktra odbya si w gabinecie dr Werkenthin, braa ona osobisty udzia. 224 J. Lubicz Chojnowski Dziaalnod konspiracyjna w Szpitalu Wolskim. w Szpital Dobrej Woli Warszawa 1990, nakadem wydawnictwa Czytelnik, s.34 35.

79

Organizowaa

pomoc

lekarsk

dla

getta.

Bya
225

take

wsppracownikiem

Komitetu

Porozumiewawczego Lekarzy Demokratw i Socjalistw . Nigdy nie zgodzia si podpisa Volkslisty. Prof. Janina Misiewicz bya wiadkiem rozmowy dr Werkenthin z lekarzem urzdowym dr Hagenem226: - Pani ojciec pochodzi z Niemiec, czy tak? - Lecz moja matka jest Angielk - A pani sama? - A ja jestem Polk227. Zostaa aresztowana w dniu 09.09.1943 podczas skadania wizanki kwiatw na znajdujcym si w lesie grobie, zamordowanego przez Niemcw podchorego Andrzeja Zawadowskiego 228. Dostrzeona przez przejedajcy patrol andarmerii niemieckiej, zostaa aresztowana i przewieziona do wizienia w owiczu a potem na Pawiak. Podczas transportu z Pawiaka do Owicimia relacjonowaa to zdarzenie dr Alinie Przerwie Tetmajer: Wpadam przez taki drobiazg. Nigdy nie doszliby, e mam co wsplnego z wiecem na grobie zamordowanych. Wadam niemieckim i doskonale wszystko przeinaczyam. C, kiedy w plecaku znaleli resztki sznurka, drutu i kwiatkw229. Prbowano j bezskutecznie wykupi. W obozie koncentracyjnym KL Auschwitz Birkenau zostaa zarejestrowana jako Wiktoria Werkenthin i otrzymaa numer obozowy 64514. Podczas pobytu w bloku kwarantanny zgosia si do pracy w ambulatorium szpitala obozowego. Zim 1943 roku zarazia si tyfusem plamistym. W wyniku powika neurologicznych popenia samobjstwo w dniu 03.02.1944 roku. W uznaniu zasug za wkad w wojn obronn 1939 roku zostaa odznaczona przez wysannika Prezydenta Starzyskiego Krzyem Walecznych. Pomiertnie, w dniu 17.12.1947, zostaa odznaczona Krzyem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski.

225

W. Bartoszewski, Z. Lewinwna Ten jest z Ojczyzny mojej Warszawa 2007, nakadem wydawnictwa wiat Ksiki s.130 226 Dr Wilhelm Hagen, po wojnie profesor medycyny, bya lekarzem urzdowym Warszawy (Amtsarzt). Jakkolwiek zgadza si na eksploatacj ludnoci polskiej w przemysle wojennym III Rzeszy to rwnoczenie stara si zwalczad epidemie, broni dzieci Zamojszczyzny oraz pisa protestacyjne memoriay, co spowodowao wysanie go 28.02.1943 r. na front wschodni. 227 J. Misiewicz ; Dr Maria Werkenthin Polski Tygodnik Lekarski, 1946,1,24, s.745-748. 228 Podharcmistrz i podchory AK Andrzej Zawadowski, PS. Gruby by dowdc plutonu Sad. Zosta zastrzelony podczas akcji wysadzania mostu kolejowego pod Czarnocinem w dniu 06.06.1943r wraz z koleg F. Pendelskim. Andrzej Zawadowski by synem prof. W. Zawadowskiego. 229 Alina Przerwa Tetmajer Wspomnienie o dr Marii Werkenthin. w Szpital Dobrej Woli Warszawa 1990, nakadem wydawnictwa Czytelnik, s.251.

80

Symboliczny grb dr Werkenthin znajduje si na Cmentarzu Ewangelicko Augsburskim przy ulicy Mynarskiej w Warszawie. 10.4. Dr Janina Kowalczykowa Janina Kowalczykowa urodzia si 10 marca 1907 roku w Golkowicach pod Krakowem. Jej ojciec Jan Gworek oraz matka Mieczysawa z Lelkw pracowali jako nauczyciele. Po zoeniu w 1925 roku egzaminu dojrzaoci w Pastwowym Gimnazjum eskim w Krakowie, podja studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu Jagielloskiego. Absolutorium uzyskaa 15 grudnia 1930 roku, a dyplom lekarza 26 listopada 1931 roku. W roku nastpnym obronia prac doktorsk pt. Rzadkie zejcia grulicy wewntrznych gruczow chonnych i uzyskaa tytu doktora medycyny. Polubia w tym samym roku dr Jana Kowalczyka, chirurga dziaajcego w konspiracji krakowskiej. Rozpocza take prac w Katedrze Anatomii Patologicznej Uniwersytety Jagielloskiego 230 pod kierunkiem prof. Stanisawa Ciechanowskiego gdzie pracowaa nad zagadnieniami z dziedziny grulicy narzdw wewntrznych oraz onkologii. Do wybuchu wojny opublikowaa ponad 30 prac w jzyku polskim i jzykach obcych oraz uczestniczya w zagranicznych staach w Austrii, Czechosowacji, Francji, Niemczech i Szwajcarii. W czerwcu 1936 roku uzyskaa habilitacj na podstawie rozprawy pt. Zmiany miejscowe a usposobienie oglne w nowotworach sztucznie wywoanych. W 1939 roku zostaa zastpc kierownika Katedry Anatomii Patologicznej, a wkrtce potem dziekan Wydziau Lekarskiego UJ Jan Supniewski wyznaczy j opiekunk i kierowniczk Zakadw Medycyny Sdowej, Anatomii Klinicznej i Wychowania Fizycznego i Fizjologii. Dr Kowalczykowa unikna jako kobieta aresztowania przeprowadzonego w ramach tzw. Sonderaktion Krakau231. W zwizku z wybuchem wojny i reorganizacj przeprowadzon przez wadze okupacyjne Katedra Anatomii Patologicznej staa si prosektur szpitala w. azarza (Prosektur der Staatlichen Krankenanstalten), a dr Kowalczykowa obja w nim stanowisko prosektora. Pomimo wielu obowizkw dr Kowalczykowa prowadzia tajne nauczanie studentw oraz kolportowaa pras konspiracyjn. Nie uszo to uwadze wczesnego kierownika Zakadu Medycyny Sdowej dr Wernera Becka, ktry spowodowa jej aresztowanie. W dniu 18 stycznia 1943 roku zostaa osadzona w wizieniu na Montelupich w Krakowie gdzie przebywaa w budynku oddziau kobiecego w dawnym Zakadzie Helclw do dnia transportu do obozu koncentracyjnego KL Auschwitz-Birkenau. Transport tarnowski, do ktrego doczono winiarki, przyby do Owicimia w dniu 29 stycznia 1943 roku. Dr Kowalczykowa zostaa oznaczona numerem 32212 i skierowana do bloku kwarantanny (wwczas bloku 14 na odcinku BIa), skd przeniesiono j w charakterze lekarki-winiarki na blok 24 tzw. blok biegunkowy. Pomimo rozwijajcej si ciy i przebytego w obozie tyfusu pracowaa niestrudzenie usiujc ocali jak najwicej kobiet. Po trzech miesicach pracy w obozowym szpitalu zostaa
230 231

Katedra miecia si przy ulicy Grzegrzeckiej 16 w Krakowie. Sonderaktion Krakau, by kryptonimem akcji wywiezienia grupy profesorw krakowskich do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen.

81

przeniesiona do laboratorium Instytutu Higieny232, gdzie prowadzia badania histopatologiczne. Dziki staraniom ma dziaajcego w krakowskiej konspiracji zostaa w dniu 1 sierpnia 1943 roku przewieziona z obozu w Owicimiu do Krakowa. Warunkiem jej przeniesienia bya dalsza praca na rzecz Instytutu Higieny. W lutym 1945 roku, zaraz po wyzwoleniu Krakowa dr Kowalczykowa zgosia si na Uniwersytet Jagielloski w celu objcia obowizkw subowych. Zostaa mianowana kierownikiem Katedry i Zakadu Anatomii Patologicznej UJ. Poniewa wojn przetrwao w Polsce jedynie 13 patomorfologw, dr Kowalczykowa miaa pocztkowo do pomocy jedynie studentw. Gromadzc wok siebie wielu uczniw stworzya krakowsk szko anatomii patologicznej. Wyksztacia wielu anatomopatologw, 53 osoby uzyskay pod jej kierunkiem tytu doktora nauk medycznych, a 9 uzyskao habilitacj. W 1948 mianowano j profesorem nadzwyczajnym, a w 1950 roku profesorem zwyczajnym anatomii patologicznej. Opublikowaa 127 prac naukowych. W latach 1953-1959 bya dziekanem Wydziau Lekarskiego Akademii Medycznej w Krakowie a w latach 1956-1959 jej prorektorem. Przewodniczya Komitetowi Nauk Morfologicznych PAN, braa udzia w pracach Komisji Biologii Nowotworw PAN. Bya czonkiem zaoycielem Polskiego Towarzystwa Anatomopatologw i wieloletnim przewodniczcym oddziau krakowskiego. Penia funkcj Specjalisty Krajowego ds. anatomii patologicznej. Bya wieloletnim redaktorem naczelnym czasopisma Patologia Polska, Acta Medica Polona oraz Przegldu Medycznego. Pracowaa spoecznie na rzecz Ligi Kobiet i Towarzystwa nieoczekiwanie 6 grudnia 1970 roku. 10.5. Dr Irena Biawna Irena Biawna urodzia si w 3 listopada 1900 roku w Carycynie (dzi Wogograd, Rosja). Ojciec Jzef Biay z zawodu inynier kolejnictwa i matka Kazimiera z Kobyliskich nauczycielka, zdecydowali si na wyjazd do Rosji z powodw zarobkowych. W trakcie pierwszej wojny wiatowej Kazimiera Biawna organizowaa polska ochronk i szko dla uchodcw z Polski. Pomimo e dzieci pastwa Biaych uczszczay do rosyjskiego gimnazjum, rodzice dbali by waday jzykiem polskim i pielgnowali polskie tradycje. W 1918 roku, po zoeniu egzaminu dojrzaoci w gimnazjum w Jelcu (wczesna gubernia orowska), Irena Biawna podja prac jako przedszkolanka. W 1920 roku rozpocza studia medyczne na Wydziale Lekarskim Uniwersytetu w Woroneu. Od 1921 roku kontynuowaa studia w Warszawie gdzie prowadzia studenckie koo pediatryczne w klinice prof. Michaowicza. Dyplom lekarza uzyskaa 20 czerwca 1927 roku i rozpocza prac jako wolontariuszka w Szpitalu Miejskim w. Rocha w Biaymstoku. Pracowaa rwnoczenie w Stacjach Lotnej Opieki nad Niemowltami i w szkoach w Biaymstoku. Od 1 stycznia 1939 roku obja
232232

wiadomego Macierzystwa. Zmara

Instytut Higieny waciwie Higieniczno-Bakteriologiczny Instytut Badawczy Waffen-SS i Policji Okregu Poudniowo-wschodniego w Owicimiu.

82

stanowisko lekarza pediatry w Ubezpieczalni Spoecznej. W okresie kampanii wrzeniowej prowadzia punkt sanitarny LOPP (obrony przeciwlotniczej), a od 8 wrzenia opiekowaa si rannymi w szpitalu w. Rocha penic rwnoczenie obowizki ordynatora oddziau zakanego i lekarza pediatry w poradni dla dzieci. Po wkroczeniu Armii Czerwonej zostaa ordynatorem oddziau dziecicego Polikliniki Miejskiej gdzie pracowaa do czerwca 1941 roku. Po zajciu miasta przez Niemcw lecznictwo otwarte dla dzieci zostao zlikwidowane, a dr Biawn przeniesiono do pracy w oddziale dziecicym Szpitala Miejskiego przy ulicy Fabrycznej. Kiedy w lipcu 1941 roku szpital znalaz si w obrbie getta, zostaa wraz z pacjentami przeniesiona na ulic Warszawsk 15. Opiekowaa si wszystkimi dziemi bez wzgldu ich narodowo. Dr Irena Biawna zostaa zaprzysiona w ZWZ-AK pod koniec lipca 1941 roku. Przyja pseudonim Bronka. Penia funkcj skarbnika, kwatermistrza i organizatorki Wojskowej Suby Kobiet w zakresie suby zdrowia. Do jej zada naleao wyszukiwanie bezpiecznych lokali sucych ukrywaniu cznikw i organizacji zebra. Przechowywaa korespondencje sztabow oraz czyste formularze dokumentw min. Ubezpieczalni Spoecznej suce do wyrabiania faszywych dokumentw. We wrzeniu 1941 roku podja prowadzenie delegatury PCK nioscej pomoc finansow rodzinom onierzy. Prowadzia nielegalny zakad opiekuczy dla dzieci do 3 roku ycia przy szpitalu na ulicy Warszawskiej oraz dla dzieci starszych przy ulicy Sitarskiej. Aresztowana przez biaostockie Gestapo w dniu 12 marca 1942 roku za przynaleno do AK, zostaa osadzona w areszcie i poddana ledztwu
233

. Dziki

wczeniejszemu ostrzeeniu, e jest obserwowana, udao si jej zawczasu przekaza posiadane pienidze wspomaganym rodzinom oraz jednej z pielgniarek pracujcych w ochronce. Pierwszy miesic w areszcie spdzia w izolowanej celi. Pomimo cikich przesucha udao si jej wybrn z opresji. Zostaa wyznaczona do pracy w kuchni i pralni oraz do kontroli czystoci w pomieszczeniach aresztu. W zwizku z fal aresztowa czonkw biaostockiego ZWZ-AK ledztwo wznowiono i w dniu 25 wrzenia dr Biawna zostaa przewieziona do wizienia Urzdu Komendanta Policji i Suby Bezpieczestwa w Biaymstoku234. Przed cikimi przesuchaniami uratowa j dur plamisty, zostaa bowiem skierowana do pracy w szpitalu wiziennym. Zastawszy tam fataln sytuacj kadrow i tragiczne warunki sanitarne, zorganizowaa dodatkowy personel szpitalny oraz doywianie winiw. Zapewnia take moliwo dostarczania lekw i bielizny przez rodziny aresztowanych. Uzyskaa zgod wadz wiziennych na izolacje szpitala oraz udzielanie porad w ambulatorium i w celach winiarskich. Podjte przez ni dziaania suyy udzielaniu realnej pomocy lekarskiej jak i nawizywaniu kontaktw z winiami. Pod koniec padziernika dr Biawna zachorowaa na dur plamisty powikany neuroinfekcj. Pomimo wyczerpania cika chorob zostaa wysana transportem zbiorowym do obozu koncentracyjnego w Owicimiu do ktrego przybya w dniu 26 kwietnia 1943 roku. Otrzymaa numer winiarski 43117. Bezporednio po przybyciu zostaa skierowana do pracy na blok 24 obozowego szpitala dla kobiet w Birkenau, gdzie z krtkimi przerwami pracowaa a do
233 234

Areszt ledczy i wizienie mieciy si przy ul. Sienkiewicza 15 (wwczas Erich-Kochstrasse) w Biaymstoku. Wizienia Urzdu Komendanta Policji i Suby Bezpieczeostwa miecio si przy ulicy Kopernika 21.

83

dnia ewakuacji obozu. W dniu 17 stycznia 1945 roku dr Biawna wyruszya z ostatnim transportem dzieci radzieckich do obozu w Konstantynowie dzkim (UWZ Lager Tuchingen). Z jej relacji wiadomo, e transport ten nie dotar do odzi ale do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck. Tam dr Biawna podja prac w obozowym szpitalu. W kocu marca 1945 roku zostaa ewakuowana do obozu w Neubrandenburgu, gdzie przebywaa do koca kwietnia. Po wyzwoleniu przez aliantw znalaza si w wyniku wsppracy ze Szwedzkim Czerwonym Krzyem w sanatorium przeciwgruliczym dla byych winiarek obozw koncentracyjnych w Halmstadt w Szwecji, gdzie pracowaa na stanowisku lekarza do 20 wrzenia 1945 roku. Dziki pomocy finansowej zaprzyjanionej szwedzkiej lekarki powrcia do Polski 25 wrzenia 1945 roku. Niezwocznie po przyjedzie do Biaegostoku przyja propozycj pracy jako wizytatorka w zakresie higieny szkolnej. W 1953 r. uzyskaa specjalizacj II stopnia w zakresie pediatrii. Od tego czasu pracowaa jako ordynator oddziau dziecicego w Wojewdzkim Szpitalu Zespolonym im. J. niadeckiego, ktry przeksztacono w Klinik Chorb Dzieci Akademii Medycznej w Biaymstoku, w ktrej bya adiunktem do 1957 roku. Prowadzia wykady z pediatrii w Pastwowej Szkole Poonych, Pastwowej Szkole Pielgniarstwa i Szkole Felczerskiej. Przez wiele lat pracowaa w Specjalistycznym Zespole Opieki Zdrowotnej nad Matk, Dzieckiem i Modzie w Biaymstoku. Penia rne funkcje min. referenta do spraw matki i dziecka w Wydziale Zdrowia Urzdu

Wojewdzkiego, dyrektora Centralnej Wojewdzkiej Poradni Ochrony Macierzystwa i Zdrowia Dziecka - pniej Wojewdzkiego Orodka Matki i Dziecka. Dziaaa w oddziale biaostockim Towarzystwa wiadomego Macierzystwa. Bya organizatork i prezesem Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego. W 1961 roku zostaa powoana do Rady Naukowej Instytutu Matki i Dziecka. Prof. Mieczysaw Michaowicz uzna, i jej osignicia medyczne w zakresie profilaktyki i pediatrii powinny zosta uznane za rwnowanik prac naukowych i zaproponowa przyznanie dr Biawnie tytuu profesorskiego. Poza obowizkami lekarskimi wsppracowaa z midzynarodowymi organizacjami min. Szwedzkim Czerwonym Krzyem. Dziki staraniom dr Biawny powsta w Biaymstoku przy ul. Woodyjowskiego orodek szkoleniowy dla lekarzy i pielgniarek, tzw. "domek szwedzki", otrzymany od szwedzkiego sponsora. Wsptworzya Pastwowy Dom Maego Dziecka. W latach 1957-1961 bya posank na Sejm. Zostaa odznaczona: Brzowym Medalem za Dugoletnia Sub, Krzyem Walecznych z Mieczami, Srebrnym i Zotym Krzyem Zasugi, Krzyem Kawalerskim i Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem 30-lecia Polski Ludowej, Odznak Tysiclecia, Odznak Zasuony Biaostocczynie, Odznak Za Wzorowa Prac w Subie Zdrowia, Honorowa Odznak I, II, III stopnia PCK, Zot Odznak Czonkowsk TPD, Zota Odznak Czonkowsk Polskiego Zwizku Inwalidw oraz Polskiego Zwizku Guchoniemych, Odznak Honorow Towarzystwa wiadomego Macierzystwa. 84

Zmara 7 lutego 1982 roku w Biaymstoku. Zostaa pochowana w grobie rodzinnym na cmentarzu Farnym w Biaymstoku. W 1990 r. Rada Miejska Biaegostoku nadaa jej imi jednej z ulic w rdmieciu. 10.6. Dr Wadysawa Jasiska Wadysawa Jasiska urodzia si 2 czerwca 1895 roku w Poznaniu. W 1916 roku ukoczya gimnazjum i podja studia medyczne i filozoficzne na Uniwersytecie w Berlinie i Wrocawiu, ktre ukoczya w Poznaniu uzyskujc 1 wrzenia 1925 tytu doktora wszech nauk lekarskich. Wkrtce rozpocza prac w sanatorium przeciwgruliczym Odrodzenie w Zakopanem. Od 1932 roku penia funkcj lekarza-ordynatora w Sanatorium ZUS w Ludwikowie pod Poznaniem. Kiedy zostao one przejte przez wadze okupacyjne, przeniosa si do sanatorium dla Polakw w Obrze pod Wolsztynem. Aresztowana 4 marca 1943 roku w zwizku z tzw. sprawa mosisk, zostaa osadzona w Forcie VII w Poznaniu. Do obozu KL Auschwitz-Birkenau trafia transportem wraz z siostr Janin w dniu 24 wrzenia 1943 roku. Otrzymaa numer obozowy 63332. Po przebyciu duru plamistego podja obowizki lekarza bloku 29 (gruliczego), ktre sprawowaa do poowy wrzenia 1944 roku. U wadz obozowych uzyskaa zgod na korzystanie z aparatu rentgenowskiego w celu wykonywania bada diagnostycznych, co w duej mierze przyczynio si do stawiania trafnych rozpozna. W tragicznych warunkach obozowych usiowaa leczy chorych na grulic stosujc tzw. autohemo i dopeniajc odm, organizujc nielegalnie leki z obozu mskiego oraz zabiegajc o dodatkowe wyywienie. Zostaa ewakuowana wraz z winiarkami z Powstania Warszawskiego do obozu koncentracyjnego w Bergen-Belsen. Tam pracowaa jako lekarz w obozowym rewirze. Po wyzwoleniu obozu w kocu kwietnia 1945 penia do koca czerwca 1946 roku obowizki lekarza w szpitalu utworzonym przez aliantw w budynkach opuszczonych przez onierzy niemieckich. Powrcia do Polski wraz z siostr w lipcu 1946 roku. Pocztkowo przebywaa na leczeniu w Zakopanem. W 1947 roku jako specjalista chorb puc zostaa powoana przez ZUS w Warszawie do penienia obowizkw ordynatora i dyrektora Sanatorium Przeciwgruliczego w Nowogardzie. Dziki jej staraniom uruchomiono tam poradni przeciwgrulicz. W 1952 roku zorganizowaa Pastwowe Prewentorium dla dzieci z rodzin zagroonych grulic , ktrego bya dyrektorem. Jednoczenie pracowaa w Przychodni Powiatowej. Do chorych dzieci odnosia si z mioci i tego samego wymagaa od personelu. Dbaa aby warunki trzymiesicznego pobytu dzieci jak najbardziej przypominay im dom rodzinny. Zdarzyo si, e sekretarz Partii przyszed raz do prewentorium, aby sprawdzi organizacj ycia dzieci. Wchodzc do sypialni zauway na stolikach, przy kach dzieci obrazki z Anioem Strem czy Matk Bo. Z oburzeniem zacz krzycze, e Partia nie pozwala na otarzyki w sypialniach. Reakcja pani doktor bya byskawiczna: dzieci maj prawo stworzy namiastk domu rodzinnego, za ktrym tskni, co moe dzieciom przeszkadza w leczeniu. Ja dzieciom nigdy nie zabroni tego, aby czuy si tu dobrze. Przeyam zamach na wolno czowieka w 85

obozie i wycigna rk z wytatuowanym numerem winiarki Owicimia. To poskutkowao. Sekretarz Partii wycofa si i wicej si nie pojawi.235 Bya wielka humanistk. Tumaczya na jzyk polski min. teksty Bo Yin R, Chtnie rozmawiaa o literaturze, zwaszcza skandynawskiej. Zostaa odznaczona Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Zotym Krzyem Zasugi, Gryfem Pomorskim i Odznak Wzorowego Pracownika Suby Zdrowia. Zmara w swoim mieszkaniu na terenie prewentorium w Nowogardzie, w dniu 29 padziernika 1967 roku. Zostaa pochowana w Poznaniu na cmentarzu Grczyn.

10.7.Dr Irena Konieczna Irena Konieczna urodzia si 7 padziernika 1905 roku w Poznaniu. Po ukoczeniu studiw medycznych i otrzymaniu tytuu doktora wszech nauk lekarskich na Uniwersytecie Poznaskim, rozpocza specjalizacj w zakresie ginekologii. Podja prac jako lekarz gminy Inowrocaw, lekarz w Towarzystwie Kolonii Wakacyjnych oraz prowadzia prywatna praktyk lekarsk. Rwnoczenie dziaaa jako instruktorka w Zwizku Harcerstwa Polskiego oraz czonek Zarzdu Powiatowego PCK. Podczas wojny obronnej w 1939 bya lekarzem wojskowym w Kutnie. Aresztowana przez gestapo w Inowrocawiu (za przynaleno do inteligencji) w dniu 2 wrzenia 1939 roku bya wiziona do 2 grudnia tego roku, kiedy to doczono ja do transportu wysiedleczego do Generalnego Gubernatorstwa. Towarowym pocigiem bydlcym dowieziono j do Starachowic gdzie wraz z innymi przesiedlecami z Inowrocawia zostaa przyjta do domu przez polsk ludno cywiln. Nie mogc zdoby pracy w charakterze lekarza, udzielaa porad pacjentkom kierowanym do niej za porednictwem PCK. W tym czasie wstpia w szeregi ZWZ- AK (ps. Koniczynka), w ramach ktrej zaoya tajn druyn harcersk. Ponownie aresztowano ja w Starachowicach dnia 19 sierpnia 1943 roku, najprawdopodobniej wskutek donosu236. Zostaa przewieziona do obozu przejciowego w Bliynie skd w nocy z 20 na 21 sierpnia 1943 roku wysano j do obozu KL Auschwitz-Birkenau. Otrzymaa numer obozowy 55037. Po kilkudniowym pobycie w baraku kwarantanny zostaa za spraw Haliny Witaszek, jednej z funkcyjnych winiarek dziaajcych w ruchu oporu, skierowana do pracy w obozowym szpitalu. Przez pierwsze dwa miesice pozostawaa do dyspozycji lekarza obozowego (nie bya przydzielona do pracy), po tym czasie skierowano j do pracy na tyfusowym bloku dla winiarek ydowskich. W grudniu 1943 roku zachorowaa na dur plamisty. W czasie choroby opiekoway si ni lekarki, z

235 236

Regina Korociuk Dr Wadyslawa Jasioska Poszukiwania, 2006:7(48), s. 6 APMAB. Ankieta winia 1694 IV.3/65 Sygn. Mat/5363 Nr inw. 148842

86

ktrymi wsplnie mieszkaa i pracowaa, szczeglnie serdecznie francuska lekarz psychiatra dr Adelaida Hautval. Kiedy pn wiosn 1944 utworzono izb ginekologiczn na bloku 10, powierzono dr Koniecznej funkcj lekarza tego bloku. Odmwia lekarzowi obozowemu SS wykonywania aborcji u winiarek pomimo wiadomoci, e moe j to kosztowa ycie. Z chorymi pozostaa w szpitalu obozowym do wyzwolenia, mimo tego, e odchodzcy esesmani zapowiadali wysadzenie obozu w powietrze. Po wyzwoleniu pracowaa w szpitalu zorganizowanym na terenie obozu w Birkenau, a potem w szpitalu polowym w Owicimiu. W marcu 1945 roku odnalaza j tam matka, z ktr powrcia do Poznania. W okresie powojennym zwizaa swoje losy z Gdaskiem, gdzie niestrudzona w pracy zawodowej zaoya i prowadzia przez wiele lat Poradnictwo Rodzinne w Diecezji Gdaskiej oraz wsppracowaa z Telefonem Zaufania "Anonimowy Przyjaciel". Uczestniczya take w pracach PCK, bdc czonkiem wadz wojewdzkich. Naleaa do organizacji kombatanckich i "Solidarnoci". Bya z zamiowania taterniczk i esperantystk oraz wspzaoycielem harcerskiego ruchu "Nieprzetarty Szlak" dla dzieci mniej sprawnych i czonkiem Rady i Komendy Gdaskiej Chorgwi ZHP. Zeznawaa w 1947 roku w procesie Rudolfa Hssa oraz w Procesie Zaogi SS. O swoich przeyciach z czasw wojny nie lubia mwi. Wytatuowany na rce numer obozowy z Owicimia-Brzezinki starannie ukrywaa. Kiedy wspomniaa tylko, e byo jej bardzo ciko po powrocie na wolno. Jej mieszkanie w Inowrocawiu "zajli" ssiedzi. Ciko byo take, gdy zwolniono j z pracy w przychodni w Gdasku za odmow usuwania ciy, a miaa wwczas na utrzymaniu matk, ciotk i syna. Niezmiennie jednak twardo trzymaa si zasad moralnych. Dr Irena Konieczna jako osoba gboko wierzca bya jedn z inicjatorek polskiego ruchu obrony ycia pocztego. Zostaa uhonorowana wieloma odznaczeniami m.in. Krzyem "Polonia Restituta" oraz papieskim odznaczeniem Benemerenti. Zmara 8 czerwca 1993 r.

10.8. Dr Katarzyna aniewska Katarzyna aniewska urodzia si w 1899 roku w Cezarwce na Podolu jako jedno z trzynaciorga dzieci. Jej ojcem by lekarz Jarema Wok-aniewski, matk Eugenia z ywultw. Po uzyskaniu rosyjskiej matury w 1918 roku przeprowadzia si wraz z rodzicami do Warszawy, gdzie uzyskaa eksternistycznie matur polska w gimnazjum matematycznym przy placu Lelewela. 15 maja 1920 roku wysza za m za Stanisawa aniewskiego, przybranego syna swojego stryja. Dyplom doktora wszech nauk lekarskich otrzymaa 27 kwietnia 1929 roku na Uniwersytecie Warszawskim. Podyplomowy sta internistyczny odbywaa w klinice profesora Witolda Orowskiego. Pracowaa take jako lekarz w Szpitalu Wolskim w Warszawie na oddziale doktora K. Dbrowskiego. Ukoczya 87

kurs radiologiczny u profesora W. Zawadowskiego oraz kurs dotyczcy zwalczania grulicy . Od 1932 roku pracowaa w poradni przeciwgruliczej przy ulicy Marymonckiej, a od 1935 take przy ulicy Srebrnej 12, rwnoczenie szkolc si w oddziale chorb pucnych Szpitala w. Stanisawa u profesora Z. Goreckiego i prowadzc tam stacj radiologiczn. Po objciu przez profesora Goreckiego I Kliniki Chorb Wewntrznych UW, prowadzia w niej oddzia chorb pucnych, a do chwili aresztowania jej we wasnym mieszkaniu na oliborzu w dniu 7 maja 1943 roku. Bya obciona zarwno w zwizku ze swoj wasn dziaalnoci w konspiracji (pracowaa na rzecz Biura Informacji i Propagandy, ps. Kasia) jak i dziaalnoci jej ma, kapitana Stanisawa aniewskiego( ps. Dach), onierza Wachlarza, ktry zosta aresztowany w Kijowie, gdzie by szefem placwki wywiadowczej. Dr aniewska przebywaa w wizieniu na Pawiaku do 10 czerwca 1943 roku. Po cikich przesuchaniach w siedzibie gestapo na Szucha, zostaa przewieziona do Lwowa (areszt i wizienie przy ulicy ckiego). Pomimo torturowania nie wydaa nikogo. Przetrwaa nawet konfrontacj z wasnym mem, nie wyjawiajc prawdziwego ich powizania. Do KL Auschwitz-Birkenau przybya transportem kolejowym ze Lwowa w dniu 3 padziernika 1943 roku. Otrzymaa numer obozowy 64200. Kwarantann odbya na bloku 25 odcinka BIa, tzw. bloku mierci. Po odbyciu kwarantanny trafia na blok 24 - durchfallowy jako pucerka (sprztaczka), potem obja funkcje lekarza. Wiosn 1944 roku zostaa przeniesiona na blok 23 internistyczny. Podczas caego okresu pobytu w obozie dr aniewska dziaaa na rzecz innych organizujc przemyt lekarstw i narzdzi medycznych do szpitala obozowego (min. w paczkach ywnociowych od swojej siostry), zdobywajc dodatkowe porcje jedzenia z bloku kuchennego, opiekujc si dziemi i starszymi kobietami, ukrywajc winiarki ydowskie, faszujc dokumentacj lekarsk aby przeduy pobyt w rewirze najbardziej potrzebujcym. W trudnych sytuacjach potrafia dziaa szybko i rozwanie. Braa take udzia w organizowaniu wsplnych deklamacji i uroczystoci. Podczas ostatniej w obozie wigilii wit Boego Narodzenia (obchodzonej w barakach dawnego cygaskiego obozu familijnego, odcinek BIIe), dr aniewska podzielia si zawartoci otrzymanej paczki ywnociowej z wszystkimi winiarkami na bloku 16 (choinka wykonana na t okazj z zielonego koca z jest przechowywana w zbiorach Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau). Wiedzc o zbliajcej si ewakuacji, zgromadzia i zaopatrzya winiarki w dodatkow odzie i lepsze obuwie, lekarstwa i koce. Pozostaa w obozie z najsabszymi winiarkami pomimo groby wysadzenia obozu w powietrze. W okresie pomidzy ewakuacj a nadejciem armii radzieckiej, zdobywaa dla swoich podopiecznych jedzenie oraz opa, karmia chore oraz usiowaa utrzyma porzdek. W kilka dni po wyzwoleniu opucia obz, udajc si na podstawie wystawionego 02.02.1945 roku dokumentu do Krakowa. W przechowywanej w archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau kopii tego dokumentu mona przeczyta, Zawiadcza si, e p. Katarzyna aniewska () tatuowana numerem 64200, przebywaa w obozie koncentracyjnym w Owicimiu i obecnie udaje si do Krakowa. Uprasza si wszystkie wadze i 88

komitety lokalne o udzielenie wymienionemu wszelkiej moliwej pomocy.237 Dr aniewska wyjechaa aby szuka pomocy w aktywie krakowskiego oddziau PCK. Dziki jej staraniom w pierwszych dniach lutego przybya do Brzezinki ekipa lekarzy z Krakowa, tworzc na terenie obozu Szpital Obozowy PCK. Po powrocie do domu odnalaza jedynie crk Elbiet, jednake stan jej zdrowia by bardzo ciki. Dr aniewska zdecydowaa si wyjecha do Skaryska-Kamiennej, gdzie podja prac w poradni przeciwgruliczej. Ze wzgldu na stale pogarszajcy si stan crki, zdecydowaa w 1946 roku przeprowadzi si na stae do Zakopanego. Tam przyja stanowisko ordynatora w sanatorium PCK im. T. Chabiskiego. Wkrtce zostaa take kierownikiem nowo otwartej Poradni Przeciwgruliczej Polskiego Instytutu Przeciwgruliczego. W Zakopanem pracowaa do 1972 roku penic rwnoczenie wiele funkcji spoecznych. Bya czonkiem Polskiego Towarzystwa Lekarskiego i Polskiego Towarzystwa Ftizjopneumonologicznego. Publikowaa m.in. w Polskiej Gazecie Lekarskiej. Zostaa odznaczona: Medalem 10-lecia Polski Ludowej, Odznak Wzorowego Pracownika Suby Zdrowia, Zotym Krzyem Zasugi, Medalem Zwycistwa i Wolnoci, Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Zot Odznak Zwizku Zawodowego Pracownikw Suby Zdrowia, Zot Odznak za Zasugi dla Ziemi Krakowskiej, Medalem Wojska Armii Krajowej. Zmara 14 lipca 1976 roku w Zakopanem. Zostaa pochowana na Cmentarzu Zasuonych w Zakopanem.

237

Dokument zaczony do Ankiety osobowej APMAB IV-8521/852/1190/70 Katarzyna aniewska

89

11.Streszczenie.
Obz koncentracyjny KL Auschwitz-Birkenau utworzono w 1940 roku aby wprowadzi w ycie nazistowsk ideologi oczyszczania ludzkiej rasy z elementw niegodnych ycia. Take obozowe szpitale wybudowano aby peniy funkcje eksterminacyjn w tzw. programie eutanazji - zabijaniu z aski osb uznanych za nieuleczalnie chore i tym samym bezuytecznych dla Trzeciej Rzeszy. Obz koncentracyjny dla kobiet, utworzono pocztkowo na terenie obozu macierzystego w Owicimiu (Auschwitz), ale w sierpniu 1942 roku zdecydowano o jego przeniesieniu na odcinek BI w Brzezince (Birkenau). Warunki bytowe panujce w nowopowstaym obozie byy tragiczne. Przez pierwszy rok jego istnienia jedyne ujcie wody znajdowao si w barakach kuchennych, do ktrych winiarki nie miay dostpu. Potrzeby fizjologiczne kobiety zmuszone byy zaatwia do nieosonitych dow kloacznych . Baraki byy systematycznie zalewane wod, pene bota, brudu, wszy i szczurw. Tragiczne warunki sanitarne sprzyjay czstym wybuchom epidemii chorb zakanych. Obozowe wadze SS w trosce o swoje wasne zdrowie, utworzyy w celu izolacji zakanie chorych szpital obozowy dla kobiet (tzw. rewir). Mieci si on na odcinku BIa, pocztkowo w szeciu barakach drewnianych typu stajni koskiej. W kadym z nich umieszczono trzypitrowe, drewniane ka lub prycze, wyoone jedynie papierowymi materacami wypenionymi miaem drzewnym. W barakach szpitalnych nie zainstalowano owietlenia, uj wody ani toalet. Winiarki lkay si pobytu w rewirze i unikay go. Panowa pogld, e szpital jest przedsionkiem do krematorium. Funkcje kierownicze w obozowym szpitalu penili lekarze SS, zwykle oficerowie wyszego stopnia. Leczenie nie byo jednak przedmiotem ich dziaalnoci. Zajmowali si gwnie akcjami eksterminacyjnymi, przeprowadzali selekcje przybywajcych do obozu transportw ydowskich jak rwnie wrd pacjentw obozowego szpitala, nadzorowali umiercanie ydw w komorach gazowych, byli obecni podczas wykonywania egzekucji oraz podpisywali tysice aktw zgonu winiw zawierajce faszywe rozpoznania przyczyny mierci. Lekarze SS byli take zaangaowani w prowadzenie eksperymentw pseudonaukowych. W ich opinii, winiowie byli podludmi, skazanymi na mier. Dr Horst Schumann i prof. Carl Clauberg opracowywali szybka i tani metod sterylizacji niepodanych grup narodowociowych, gwnie ydw, Polakw i Rosjan. Dr Horst Schumann poddawa mode kobiety i mczyzn dziaaniu promieni rentgenowskich by po kilku tygodniach usuwa im napromieniane jdra i jajniki do dalszych bada. Pacjenci Schumanna cierpieli z powodu oparze i blu, po czym byli kierowani do komr gazowych jako niezdolni do 90

pracy. Prof. Carl Clauberg prowadzi eksperymenty sterylizacyjne , polegajce na sztucznym wywoywaniu niepodnoci. W tym celu wprowadza rnego rodzaju rodki dranice do macicy, nie stosujc przy tym znieczulenia. Take jego pacjentki cierpiay niewyobraalny bl (bdcy wynikiem min. chemicznego zapalenia otrzewnej) i staway si bezpodne. W latach 1940-1941 wadze SS byy przeciwne zatrudnianiu winiw z wyksztaceniem medycznym w ich zawodzie, kierowani byli oni do pracy fizycznej, gdzie wikszo z nich gina. Od 1941 roku polscy winiowie- lekarze i sanitariusze zostali dopuszczenie do pracy w obozowych szpitalach w Owicimiu. Od poowy 1942 roku, po serii niepowodze na froncie wschodnim, warunki bytowe winiw i winiarek przebywajcych w szpitalach obozowych ulegy nieznacznej poprawie, do pracy dopuszczono take kobiety-lekarki i pielgniarki. Pierwszymi polskimi lekarkami obozowymi zostay: Stanisawa Kociuszkowa, Janina Wgierska i Janina Kowalczykowa. Cigy gd w poczeniu z cika praca fizyczn prowadziy do wyczerpania organizmu i rozwoju choroby godowej. Pierwsz jej manifestacj bya biegunka godowa tzw. Durchfall, zaburzenie funkcji przewodu pokarmowego spowodowane niewystarczajc iloci spoywanego pokarmu i z jego jakoci. Tragiczne warunki sanitarne i bytowe winiarek byy przyczyn wielu chorb skrnych: wierzbu, wysypek, pcherzycy, ropni skry i odmroe. Fizyczne zncanie si nad winiarkami powodowao liczne urazy w tym zamania koci i rozlege rany poladkw bdce wynikiem stosowanej kary chosty. Prawie wszystkie winiarki cierpiay na schorzenia bdce wynikiem niedoborw witaminowych i zakae min: durem plamistym, grulic, malari, zapaleniem opon mzgowo-rdzeniowych i zapaleniem puc, biegunka zakan. W warunkach obozowych przebieg tych schorze by na og ciki. Wiele winiarek chorowao na kilka schorze rwnoczenie. Los dzieci i modocianych nie rni si od losu dorosych winiw. Tak samo jak doroli cierpiay gd, pracoway, byy karane i uywane do celw eksperymentalnych oraz skazywane na mier. W pocztkowym okresie istnienia obozu kobiecego wszystkie kobiety ciarne i dzieci urodzone w obozie skazane byy na mier. Od poowy 1943 roku, noworodki nie-ydowskie pozostawiano przy yciu, noworodki ydowskie umiercano do grudnia 1944 roku. Winiarki-lekarki i pielgniarki zmuszone byy do leczenia chorych praktycznie bez uycia lekw, narzdzi chirurgicznych i opatrunkw. Musiay przy tym niejednokrotnie decydowa o yciu i mierci swoich pacjentek decydujc komu przydzieli niewielk ilo posiadanych lekarstw. Sprzeciwiao si to wszelkim zasadom etyki nauczanym na wydziaach lekarskich. Pomimo wszystkich trudnoci, lekarki-winiarki staray si by wierne zoonej przysidze Hipokratesa. Ocaliy niejedno ycie stawiajc faszywe rozpoznania, zwalniajc z rewiru lej chore przed planowana selekcj do komory gazowej, ukrywajc stare i wycieczone pacjentki. Czyniy to z niebywaa odwag i sprytem, naraajc kadorazowo wasne ycie. W jeszcze trudniejszej sytuacji znajdoway si lekarki zmuszone 91

do asystowania lekarzom SS podczas wykonywania zabiegw operacyjnych i innych procedur medycznych bdcych elementem dowiadcze pseudonaukowych. Moliwoci leczenia czy poprawy stanu pacjentek podczas i po wykonaniu eksperymentu byy znacznie ograniczone. Zdarzao si, e take personel lekarski pada ofiar przeprowadzanych eksperymentw. Jakkolwiek lekarki-winiarki czyniy wszystko by opiekowa si chorymi, warunki bytowe panujce w obozie byy nieludzkie, a niemal wszystkie kobiety cierpiay gd i cigy lk przed mierci. Wskaniki miertelnoci szpitala obozowego s trudne do oszacowania poniewa nie wszystkie zgony byy rejestrowane. W 1942 roku umierao w rewirze dziennie od 250 do 300 winiarek. Bya winiarka Stanisawa Leszczyska podsumowaa prace polskich lekarek w nastpujcy sposb: Lekarz walczy o ycie stracone i za stracone ycie powica wasne.() Tam lekarz pracowa nie dla sawy, pochlebstwa czy zaspokojenia ambicji zawodowej. Pozostawa tylko lekarski obowizek ratowania ycia w kadym przypadku i w kadej sytuacji, pomnoony przez wspczucie dla czowieka.238 Zdaniem Yisraela Gutmana i Michaela Berenbauma caociowy opis historii obozu KL AuschwitzBirkenau nie powinien pozostawa domen jedynie historykw. Psychologowie, socjologowie ale take lekarze powinni bra udzia w prowadzonych badaniach, poniewa kada dyscyplina naukowa oferuje wasn, unikaln perspektyw. Podczas gdy historycy dokumentuj histori szpitali obozowych, tylko lekarze mog dokona penej oceny wartoci naukowej prowadzonych eksperymentw medycznych i problemw zdrowotnych jak i ich powiza z zasadami etyki i deontologii lekarskiej. Dziki wsppracy prawnikw i lekarzy zosta sformuowany tzw. Dekalog Norymberski i pniejsza Deklaracja Helsiska, ktre stay si pierwszym midzynarodowym zbiorem zasad prowadzenia eksperymentu medycznego. Powysza praca ukazujca rol obozowego szpitala, dziaajcego w okresie gdy dokonyway si najwiksze zbrodnie nazistowskich Niemiec, nie jest jedynie opracowaniem historycznym, ale prb ostrzeenia i swoistym testamentem, w ktrym pada pytanie skierowane do nas samych lekarzy: czy pracujemy dla sawy, pochlebstwa i zaspokojenia ambicji zawodowej239 czy dla dobra drugiego czowieka?

238

Stanisawa Leszczyoska Raport poonej z Owicimia w: Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1979, Warszawa, 1971 239 ibidem

92

12. Summary.

The Auschwitz-Birkenau camp was established in 1940 to put into effect the insane Nazi ideology which sought to clear the human race of those elements that were unworthy of life. Also the camp hospitals had been built into the functions of extermination in the so-called euthanasia programme, mercy killing of persons declared incurably ill and thus useless for the Third Reich. The womens camp was first established in the parent camp in Auschwitz, but in August 1942 was transferred to sector BI in Birkenau. During the first year or so, water in sector BI was available only in the kitchen barracks, and prisoners had no access to it. They had to perform their bodily functions in unscreened outside privies. The barracks were frequently damp, and lice and rats were an enormous problem for the prisoners. It is therefore hardly strange that epidemics of contagious diseases erupted frequently. The SS authorities established camp hospital (revier) as an isolation ward for patients with infectious diseases, to prevent the spread of epidemics, which might affected the SS staff. The camp hospital for women was situated in the section BIa, in the six wooden barracks. Three-tier wooden beds or three-tier wooden bunks were installed inside. Paper mattresses stuffed with socalled wood wool were placed on the beds or bunks. There were no electric lighting, no water and no toilettes in the prisoners hospital barracks. Inmates feared the camp hospital and tried to avoid it. The prevalent view was that the revier was the antechamber to the crematorium. The camp hospitals were directed by an SS camp doctors, usually a high-ranking officers. But the treatment of patients was not the purpose of them. They were mainly occupied with camp extermination operations, carrying out the selection of the arriving Jewish transports and the patients in the prisoner hospitals, supervising the killing of Jews in the gas chambers, being present at executions and signing thousands of prisoner death certificates with fictitious causes of death. The SS doctors were also involved in the pseudo-scientific experiments. In their opinion, inmates were subhuman, condemned to death. Dr Horst Schumann and professor Carl Clauberg studied the quick and costeffective sterilization of undesirable human groups: Jews, Polish and Russian. Dr Horst Schumann subjected young girls and boys to X-ray radiation and removed after few weeks later the testicles of 93

men and ovaries of women for further testing. Schumanns patients suffered severe burns and pain and were sent to the gas chambers as unfit for work. Prof Carl Clauberg experimented with sterilization techniques and the artificial inducement of infertility. He pumped various caustic agents into womens uterus without anesthesia. His patients also suffer unbearable pain(as a result of peritonitis) and became infertile. During the years 1940-1941 the SS authorities were reluctant about employing prisoners with medical qualifications, they were made to physical labour and most died. From 1941 the Polish male doctors and nursing staff started to be employed in the parent camps hospital in Auschwitz. From the middle of 1942, after Germanys series of defeats on eastern front, conditions in the hospital improved and also female inmates, who were doctors, were sent to work in it. The first Polish female inmate doctors to work in the womens camp hospital were: Stefania Kosciuszkowa, Janina Wegierska, Ernestyna Michalikowa and Janina Kowalczykowa. The combination of insufficient nutrition with hard labour led to emaciation and starvation sickness, a characteristic camp illness. The first manifestation of starvation sickness was the diarrhea (Durchfall), a disorder of the digestive system caused by improper and inadequate food. The dreadful sanitation conditions caused skin diseases: scabies, boils, rashes, pemphigus, abscesses and frostbites. Physical harassment of the prisoners resulted in numerous broken limbs and suppurating sores on the buttocks, usually after flogging. Almost all prisoners suffered from diseases that resulted mostly from vitamin deficiency and infections: typhus, pneumonia, tuberculosis, ague (malaria), meningitis, dysentery. In camp conditions, all these illnesses were highly acute. The majority of prisoners suffered from several medical conditions simultaneously. The fate of child and youth prisoners was no different in principle from that of adults. Just like adults, they suffered from hunger and cold, were used as labourers, and were punished, put to death, and used as subjects in condemnable experiments by SS doctors. In the early period of the existence of the womens camp, all pregnant women and children born in the camp were put to death. From mid-1943, non-Jewish newborns were permitted to live but children born to Jewish women were put to death until November 1944. The inmate doctors and nurses had no alternative but to treat patients without medicines, surgical appliances and dressings. The inmate doctors were often forced to make decisions on the life and death of their patients because of the shortage of medicine and instruments. This was against all medical ethics taught in medical schools. Against all odds the inmate doctors tried to honor the Hyppocratic Oath. The medical staff managed to save many lives, by measures such as creating false medical data, discharging the less ill patients before selections for the gas chambers an hiding old and exhausted

94

patients. The gestures of psychological support were also a form of concentration camp psychotherapy. Many of them were courageous and ingenious in carrying out their tasks. The situation faced by those inmate doctors drawn into pseudo-medical experiments was even more difficult. They were assigned to assist the SS doctors in operations or other medical procedures. Their abilities to treat or improve the victims situation during and after the experiments was rather limited. The medical personnel was also used as medical experiment victims. Although the physicians inmate did all they could to look after the sick, the conditions of life in the camp were inhuman and all of inmates suffer from hunger and constant fear of dying. The mortality rate is hard to estimate because not all deaths could be registered. In 1942 the mortality rate in camp hospital was 250-300 per day. A former inmate, Stanisawa Leszczyska summed up the work of the Polish doctors in AuschwitzBirkenau: The doctors fought for a lost life and for those lost lives they put their own lives in jeopardy. All they had at disposal for treatment were a few aspirins and a great heart. There a doctor did not work for fame, flattery of the satisfaction on professional ambitions (). The only thing that remained was a doctors duty to save the lives in every case and in all circumstances, an effort that was intensified by deep feeling for the human being, by compassion.240One of the many whose life were saved, Janina Lach-Kamiska, said that the names of the Polish women doctors and nurses should be inscribed on a roll of honour in the camps museum. In the opinion of Yisrael Gutman and Michael Berenbaum, a complete study of the AuschwitzBirkenau camp history is not the province of historian alone. Psychologists, sociologists and also physicians should participate in this research, because each discipline has its own perspective to offer. While historians may document the history of camp hospitals, only physicians can evaluate the scientific validity of medical experiments and health problems and its relationship to ethics and medical deontology. The Nuremberg code was formulated as a set of criteria against which the actions of physicians and some scientists charged with war crimes were judged. The Nuremberg code and the subsequent Declaration of Helsinki became the first international codes to prevent the recurrence of inhuman behaviors exhibited during the Nazi experiments. The above narratives that portray a role of camp hospitals in Nazi atrocities are not only a historical assay but become also a warning and testimony for us to ask ourselves if we work for another human being or for fame, flattery of the satisfaction on professional ambitions241.

240

Stanisawa Leszczyoska Raport poonej z Owicimia in: Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1979, Warszawa, 1971 241 ibidem

95

13. Pimiennictwo.
Wykaz uytych skrtw: APMAB Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. AIH Archiwum ydowskiego Instytutu Historycznego.

1. APMAB Proces Hssa, t.7a, k.162. Zeznanie Janiny Sarnowskiej. 2. APMAB Proces Hssa, t.17, k.63-64. Zeznanie Aliny Brewdy. 3. APMAB Proces Hssa, t.2, k. 81-83. Zeznanie Michaa Kuli. 4. APMAB Zesp Owiadczenia, t.70, k.154-155. Owiadczenie Bolesawa Zbozienia. 5. APMAB Zesp Owiadczenia, t.96, k.100. Owiadczenie Marii Slisz Oyrzyskiej. 6. APMAB Zesp Owiadczenia, t.67, s.157-158. Owiadczenie Moniki Galicy. 7. APMAB Zesp Owiadczenia, t.91 k.146-153. Owiadczenie Elizy Temler. 8. APMAB Ankieta osobowa winia APMAB 1694 IV.3/65. Irena Konieczna 9. APMAB Ankieta osobowa winia APMAB IV-8521/852/1190/70. Katarzyna aniewska 10. APMAB D-AuI-5 k.413. Zamwienie na lekarstwa. 11. APMAB Dokument zaczony do ankiety osobowej APMAB IV-8521/852/1190/70. Katarzyna aniewska. 12. APMAB Proces Hssa, t.1 k.100. Zeznanie Eugenii Halbreich. 13. APMAB Proces Hssa, t.1 a, k.150. Zeznanie Geni Ajdelman. 14. APMAB Proces Hssa. t.27, k.958-959. Zeznanie Janiny Kowalczykowej. 15. APMAB Wykaz zmarych kobiet. Materiay Ruchu Oporu t. XIVa k.40 Sygn. D-RO/10 nr inw. 31065 16. APMAB Zesp Owiadczenia t.68 k.153. Owiadczenie Zofii Stpie-Bator. 17. APMAB Zesp Owiadczenia, t.66 k.111. Owiadczenie Marty Wijas. 18. APMAB Zesp Opracowania. t.69 k.76-112. Margita Schwalbow Szpital kobiecy. 19. APMAB Zesp Owiadczenia, t.104 k.7. Owiadczenie Haliny Wodarskiej . 20. APMAB Zesp Owiadczenia, t.113; k.117-137. Owiadczenie Ireny Koniecznej. 96

21. APMAB Zesp Owiadczenia, t.117, k.226-227. Owiadczenie Krystyny ZambrzyckiejStempkowskiej. 22. APMAB Zesp Owiadczenia, t.40, k.171. Owiadczenie Juliana Kiway. 23. APMAB Zesp Owiadczenia, t.70 k.59-160. Owiadczenie Bolesawa Zbozienia. 24. AIH (Obozy) Sygn. 209/7 Raport Sawy Klein. 25. AIH Rejestr Ocalaych ydw CKP WEIS sygn. 514. 26. AIH RING I/35 IH 772 i AIH 201/M246 (karty zgonu) 27. Archiwum Instytutu Grulicy i Chorb Puc, teczka akt osobowych dr Doroty Lorskiej, sygn. 1/2081. 28. Adam M., Relacja pielgniarki uwizionej w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1970; 1: 169-169. 29. Aposto Staniszewska J., Wspomnienia z Brzezinki. Urywki [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1969; 1:130-137. 30. Aposto Staniszewska J., Refleksje z obozu kobiecego w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1977;1:200-207. 31. Bartoszewski W. Lewinwna Z., Ten jest z Ojczyzny mojej, Warszawa, 2007. 32. Bejze B. Macierzyska mio ycia. Teksty o Stanisawie Leszczyskiej. Warszawa, 1984. 33. Biawna I., Z historii rewiru w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1979; 1. 34. Bilikiewicz T., Z rozwaa nad psychologi ludobjstwa [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1966; 1. 35. Birenbaum H., Nadzieja umiera ostatnia. Wyprawa w przeszo, Owicim, 2009. 36. Bogusz J., Wpyw norymberskiego procesu lekarzy hitlerowskich na ksztatowanie si poj o dokonywaniu bada na ludziach [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1981; 1. 37. Chrcielewski E., Eutanazja. Niektre zagadnienia lekarskie i prawne [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1969; 1. 38. Chyliska M., Dziaania SS w Brzezince przeciw wzom spoeczno-socjalnym winiw [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1986; 1. 39. Chyliska M., Kobiety w Owicimiu Brzezince [w:} Przegl. Lek. Owicim, 1988; 1. 40. Chyliska M., Refleksje z obozu w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1984; 1. 41. Czech D., Kalendarz wydarze w KL Auschwitz, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum w Owicimiu Brzezince, 1992. 42. Fedorowicz T. Ze wspomnie o postawie lekarzy w obozach [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1970; 1. 43. Fejkiel W., Winiarski szpital w KL Auschwitz , Owicim, 1994. 44. Forbert A., W Owicimiu po oswobodzeniu obozu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1980; 1. 45. Garliski J., Owicim walczcy, Londyn, 1974.

97

46. Gepner Woniewska M., Tajne nauczanie medycyny w Szpitalu Wolskim w czasie okupacji 1939 1944 [w:] Szpital Dobrej Woli, Warszawa, 1990. 47. Gowacki C., Z dokumentacji zbrodniczych dowiadcze Carla Clauberga [w:]Przegl. Lek. Owicim, 1976; 1. 48. Gutt R. W., Prba rozwaa na temat etyki lekarzy nazistowskich. [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1968;1. 49. Hartman J.Gos dla ycia, 1993; 3 (9). 50. Iwaszko T., Zakwaterowanie, odzie i wyywienie winiw [w:] Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Winiowie ycie i praca, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995. 51. Jezierska M.E., Z fizjologicznych problemw bytowania w obozie [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1986; 1. 52. Jezierska M.E., Chorowa nie wolno. Wspomnienia z Owicimia [w:] Przegl. Lek. Owicim. 1966; 1. 53. Kpiski A. Anus mundi [w:]Przegl. Lek. Owicim, 1965;1. 54. Kepiski A., Refleksje owicimskie: rampa. Psychopatologia decyzji [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1968;1. 55. Kieta M., Instytut Higieny SS i Policji w Owicimiu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1980; 1. 56. Kiwaa J., Szpital w obozie eskim w Brzezince (na przeomie 1942-1943r.) [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 57. Klee E., Auschwitz-medycyna III Rzeszy i jej ofiary, Krakw, 2005. 58. Kodziski S.,Dr Dorota Lorska [w:] Okupacja i medycyna. Czwarty wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1963-1978, Warszawa, 1979. 59. Kodziski S., Dr Katarzyna aniewska [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1978; 1. 60. Kodziski S., Apteka w obozie kobiecym w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1976; 1. 61. Kodziski K., Konferencja Krynicka lekarzy hitlerowskich (13-16.X.1941 r.) [w:] Okupacja i Medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 62. Kodziski S., wierzb i ropowice w obozie Owicim-Brzezinka [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1970; 1. 63. Kodziski S., Prof. Janina Kowalczykowa [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1980; 1. 64. Kodziski S., Dr Janina Kociuszkowa [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1983; 1. 65. Kodziski S., Dr Wadysawa Jasiska [w] Przegl. Lek. Owicim, 1969; 1. 66. Kodziski S., Dr Wadysawa Jasiska, [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1969; 1. 98

67. Kodziski S., Dur wysypkowy w obozie Owicim I [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1965-1981, Warszawa,1984. 68. Kodziski S., Fenol w KL Auschwitz-Birkenau [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1963; 1a. 69. Kodziski S., Sterylizacja i kastracja promieniami Rntgena [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 70. Kodziski S., Dr Irena Biawna [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1983; 1. 71. Kodziski S., Pod pozorem walki z grulic [w:] Okupacja i Medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 72. Komenda J. Lager Brzezinka [w:] Warszawa, 1986. 73. Konieczna I. Z przey wojenno-okupacyjnych [w:] Przegl. Lek. Owicim,1991; 1. 74. Kordylewska Z. Z okupacyjnych przey [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1969; 1. 75. Kossak Z., Z otchani, Warszawa, 2009. 76. Kociuszkowa J., Dr Stefania Kociuszkowa [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1961 ; 1a. 77. Kociuszkowa J., Przez rok w wizieniu Motelupich [w:] Przegl. Lek. Owicim,1972; 1. 78. Kociuszkowa J., Losy dzieci w Owicimiu [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 79. Kowalczykowa J., Choroba godowa w obozie koncentracyjnym w Owicimiu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1961; 1a. 80. Kowalczykowa J., Dr Maria Werkenthin. Sylwetki niektrych zmarych polskich lekarzy i pracownikw suby zdrowia zasuonych w niesieniu pomocy winiom Owicimia [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1961; 1a. 81. Kowalczykowa J. Dziesity blok. Fragmenty pamitnika lekarza obozowego w Owicimiu. Nauka i Sztuka, r. 4, t. 9, 1948. 82. Kubica H., Dr Mengele i jego zbrodnie [w:] Zeszyty Owicimskie, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum w Owicimiu, 1993, nr 20. 83. Kubica H., Dzieci i modzie w KL Auschwitz [w:] Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Winiowie ycie i praca, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995. 84. Kubica H., Kobiety ciarne i dzieci urodzone w KL Auschwitz. Gosy pamici cz. 5, Owicim, 2010. 85. Langbein H., People In Auschwitz, The University of North Carolina Press, 2004. 86. Leszczyska S., Raport poonej z Owicimia [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961 1970, Warszawa, 1971. 87. Lorska D., Blok X [nr 10] w Owicimiu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1965; 1. 99

88. Lorska D., Wspomnienia z bloku 10. Dr Hans Mnch [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1966; 1. 89. Lorska D., Z pobytu w Owicimiu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1967; 1. 90. Lubicz Chojnowski J., Dziaalno konspiracyjna w Szpitalu Wolskim [w:] Szpital Dobrej Woli, Warszawa, 1990. 91. yskanowski M., Los psychicznie chorych pod panowaniem ideologii hitlerowskiej [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1967; 1. 92. Minney R.J., I shall fear no evil the story of Dr Alina Brewda, tum. wasne Ciesielska M., London, 1966. 93. Misiewicz J., Dr Wiktoria Maria Werkenthin (1901 1944) [w:] Grulica, 1947. 94. Misiewicz J.,Dr Maria Werkenthin [w:] Pol. Tyg. Lek, 1946 ; 1: 24. 95. Misiewicz J., W Szpitalu Wolskim podczas Powstania [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961 1970, Warszawa, 1971. 96. Ninikowska Marks M. J., Wspomnienie o dr Marii Werkenthin [w:] Szpital Dobrej Woli, Warszawa, 1990. 97. Nowakowska M., Szpital kobiecy w obozie Owicim-Brzezinka [w:] Okupacja i Medycyna. Drugi wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1973, Warszawa, 1975. 98. Olbrycht J., Sprawy zdrowotnoci w obozie owicimskim. Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 99. Oniszh K., Dr Maria Wiktoria Werkenthin - wspomnienie w 65 rocznic mierci [w:] Pnemonol. Alergol. Pol. 2009; 77. 100. Pankowicz A., KL Auschwitz w procesach norymberskich [w:] Zeszyty Owicimskie, 1983;20: 101. Perzanowska S., Gdy myli do Majdanka wracaj, Lublin, 1970. 102. Piekut-Warszawska E., Dzieci w obozie owicimskim (Wspomnienia pielgniarki) [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1967;1. 103. Piper F., Ilu ludzi zgino w KL Auschwitz. Liczba ofiar w wietle rde i bada 1945-1990, Owicim, 1992. 104. Popielski B., Zakad Medycyny Sdowej Uniwersytety Jagielloskiego podczas okupacji hitlerowskiej [w:] Okupacja i Medycyna. Czwarty wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1963 1978, Warszawa, 1979. 105. Przerwa Tetmajer A., Wspomnienie o dr Marii Werkenthin [w:] Szpital Dobrej Woli, Warszawa 1990. 106. Ryn Z. Kodziski S., Postawy i czyny heroiczne w obozach koncentracyjnych [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1986; 1.

100

107. Ryn Z. Kodziski S., Psychopatologia godu w obozie koncentracyjnym [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1985; 1. 108. Ryn Z. Kodziski S., Gd w obozie koncentracyjnym, Przegl. Lek. Owicim, 1984; 1. 109. Ryn Z. Kodziski S., Na granicy ycia i mierci. Studium obozowego muzumastwa [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1983; 1. 110. Ryn Z. Kodziski S., Z problematyki samobjstw w hitlerowskich obozach koncentracyjnych [w:] Przegl. Lek.Owicim, 1976; 1. 111. Schnabel R., Macht ohne Moral. Eine Dokumentation ber die SS, Frankfurt am Main, 1957. 112. Sehn J., Niektre aspekty prawne tzw. eksperymentw lekarzy SS [w:] Okupacja i medycyna. Wybr artykuw z Przegldu Lekarskiego Owicim z lat 1961-1970, Warszawa, 1971. 113. Skokowska Rudolf M., Pamitnik V Oglnopolskiego Zjazdu Przeciwgruliczego, Polski Zwizek Przeciwgruliczy, Warszawa, 1934. 114. Skotnicki A. B., Dziaalno lekarzy hitlerowskich hab medycyny XX wieku [w:] Medycyna za drutami obozu, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagielloskiego, Krakw, 2010. 115. Slisz Oyrzyska M., Relacja z bloku nr 17 obozu kobiecego w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1978; 1: 116. Stasiewicz J., Dr med. Irena Biawna (1900-1981) [w:] Okrgowej Izby lekarskiej w Biaymstoku. 117. Sterkowicz S., Karalno zbrodni lekarzy hitlerowskich [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1989; 1. 118. Strzelecka I., Szpital w obozie kobiecym w Birkenau [w:] Pro Memoria, 2008; 1(28). 119. Strzelecka I., Oddzia kobiecy w Owicimiu [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1985;1. 120. Strzelecka I., Pierwszy szpital obozowy w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1984; 1. 121. Strzelecka I., Warunki bytowe winiw w szpitalach obozu owicimskiego [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1990; 1. 122. Strzelecka I., Rozwj szpitali obozowych w Owicimiu Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1984;1. 123. Strzelecka I., Zbrodnicza medycyna. Eksperymenty medyczne w KL Auschwitz. Gosy Pamici, cz. 2 ,Owicim, 2008. 124. Strzelecka I., Kobiety w KL Auschwitz [w:] Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Winiowie - ycie i praca, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum OwicimBrzezinka, 1995. 125. Strzelecka I., Obz kobiecy (Frauenlager) w KL Auschwitz-Birkenau (BIa, BIb) [w:] Zeszyty Owicimskie, 2008;20. 126. Strzelecki A.,Likwidacja obozu [w:] Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Epilog, Wydawnictwo Pastwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995. Biuletyn nr 2007/4 - pismo

101

127. Strzelecki A., Ostatnie dni obozu Auschwitz, Krakw, 1995. 128. Szmaglewska S., Sylwetki lekarzy winiw Owicimia [w:] Okupacja i medycyna. Drugi wybr artykuw z Przegldu lekarskiego Owicim z lat 1961-1973, Warszawa,1975. 129. Szmaglewska S., Dymy nad Birkenau, Krakw, 1946. 130. Ternon Y, Helman S., Eksterminacja chorych psychicznie w III Rzeszy, Warszawa, 1974. 131. Trybowski W. S., Dr Wiktoria Maria Werkenthin (1901 1944) [w:] Album Radiologw Polskich. 132. Tytoniak A., Jesie 1942 roku w szpitalu kobiecym w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1986; 1. 133. Wanat L., Za murami Pawiaka, Warszawa, 1985. 134. Wesoowska D., Sowa z pieka rodem. Lagerszpracha, Krakw, 1996. 135. Wiesel E., One Generation After, Avon Books, New York, 1970. 136. Witaszek H., Z rewiru kobiecego Brzezinki w latach 1943 1945 [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1986; 1. 137. Wodarska H., Ze szpitala kobiecego obozu w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1970; 1. 138. Wolny J., O organizowaniu pomocy lekarsko sanitarnej w obozie kobiecym w Brzezince [w:] Przegl. Lek. Owicim, 1965; 1. 139. Woniewski Z., Historia Szpitala Wolskiego w Warszawie 1877 1944, Warszawa 1991,wydanie I w formie reprintu. 140. Zaborowski P., Choroby tropikalne [w:] Szczeklik A, Choroby wewntrzne, Krakw, 2006. 141. Zapis spotkania z dr Alin Przerwa Tetmajer z dn. 2 marca 1996 r. zorganizowanego przez Zbr Kocioa Adwentystw w Podkowie Lenej:[online], http:// www.free.art.pl, dostp 16.09.2011. 142. Zawadowski W., Dr Maria Werkenthin (1901-1944) [w:] Pol. Przegl. Radiol.1950; 15. 143. Zielonka T. M., Pami o dr Werkenthin [w:] Pnemonol. Alergol. Pol. 2009; 77. 144. Zonik Z., Przerwane dziecistwo, Warszawa 1982.

102

14. Spis zacznikw.

Zacznik nr 1.Brama z napisem Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym). Zacznik nr 2. Widok na obz w Birkenau. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl) Zacznik nr 3. Wntrze baraku murowanego. Zdjcie wykonano po wyzwoleniu obozu. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl) Zacznik nr 4. Blok numer 30 (odcinek BIa) w KL Birkenau, tzw. stacja eksperymentalna Clauberga i Schumanna. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Pastwowego Muzeum AuschwitzBirkenau, nr negatywu 10336. Zacznik nr 5. Prof. Carl Clauberg. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl) Zacznik nr 6. Dr Horst Schumann. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.elholocausto.es.y.net) Zacznik nr 7. Schumann i Clauberg w trakcie wykonywania eksperymentw pseudomedycznych. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.elholocausto.es.y.net) Zacznik nr 8. Ewakuacja winiw otwartymi wagonami kolejowymi. Stycze 1945r. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl) Zacznik nr 9. Ewakuacja wyzwolonych winiw do szpitala PCK. (zdjcie archiwalne z Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl)

103

Zacznik nr 10. Dr Stanisawa Kociuszko. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zacznik nr 11. Dr Janina Wgierska. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zacznik nr 12. Dr Zofia Garlicka. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zacznik nr 13. Dr Janina Kowalczykowa. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Pastwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Zacznik nr 14. Blok 10 w KL Auschwitz tzw. stacja eksperymentalna Clauberga (stan obecny). Zacznik nr 15. Widok na blok 10 od strony dziedzica bloku 11 i ciany mierci (stan obecny). Zacznik nr 16. Blok 21 w KL Auschwitz. Miejsce wykonywania operacji sterylizacyjnych (stan obecny). Zacznik nr 17. Blok 21 w KL Auschwitz. Wejcie do bloku chirurgicznego (stan obecny). Zacznik nr 18. Blok 20, w tym budynku miecia si sala zabiegowa tzw. Behandlungszimmer (stan obecny). Zacznik nr 19. Behandlungszimmer. Sala gdzie umiercano winiw dosercowymi zastrzykami fenolu (stan obecny). Zacznik nr 20. Wntrze baraku murowanego w KL Birkenau (stan obecny). Zacznik nr 21. Umywalnie. KL Birkenau (stan obecny). Zacznik nr 22. Latryny. KL Birkenau (stan obecny). Zacznik nr 23. Zdjcie archiwalne zaogi SS. Zdjcie pochodzi z witryny internetowej United State Holocaust Memorial Museum, http: www.ushmm.org/lcmedia/photo/lc/image/34/34805.jpg&imgrefurl Zacznik nr 24. Szkic KL Auschwitz-Birkenau II . Szkic wykonaa Anna Strzelecka-Jasiewicz. Zamieszczony w rozdziale: Budowa, rozbudowa oraz rozwj obozu i jego filii. Autor Irena Strzelecka w : Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Zaoenie i organizacja obozu. Wydawnictwo Pastwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995

104

15.Zaczniki.

Zacznik nr 1.Brama z napisem Arbeit macht frei (Praca czyni wolnym).

105

Zacznik nr 2. Widok na obz w Birkenau. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl

106

Zacznik nr 3. Wntrze baraku murowanego. Zdjcie wykonano po wyzwoleniu obozu. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl

107

Zacznik nr 4. Blok numer 30 (odcinek BIa) w KL Birkenau, tzw. stacja eksperymentalna Clauberga i Schumanna. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci APMAB, nr negatywu 10336.

108

Zacznik nr 5. Prof. Carl Clauberg. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum AuschwitzBirkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl

109

Zacznik nr 6. Dr Horst Schumann. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: http://www.deathcamps.org/occupation/pic/bigaumen08.jpg 110

Zacznik nr 7. Schumann i Clauberg w trakcie wykonywania eksperymentw pseudomedycznych. Zdjcie archiwalne Archiwum Instytutu Pamici Narodowej, pobrane z witryny internetowej: http://www.ushmm.org/wlc/en/media_ph.php?ModuleId=10007061&MediaId=2652

111

Zacznik nr 8. Ewakuacja winiw otwartymi wagonami kolejowymi. Styczeo 1945r. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl

112

Zacznik nr 9. Ewakuacja wyzwolonych winiw do szpitala PCK. Zdjcie archiwalne z Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau pobrane z witryny internetowej: www.auschwitz.org.pl

113

Zacznik nr 10. Dr Stanisawa Kociuszko. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

114

Zacznik nr 11. Dr Janina Wgierska. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

115

Zacznik nr 12. Dr Zofia Garlicka. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

116

Zacznik nr 13. Dr Janina Kowalczykowa. Zdjcie archiwalne, dziki uprzejmoci Archiwum Paostwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.

117

Zacznik nr 14. Blok 10 w KL Auschwitz. tzw. stacja eksperymentalna Clauberga (stan obecny).

118

Zacznik nr 15. Widok na blok 10 od strony dziedzioca bloku 11 i ciany mierci (stan obecny).

119

Zacznik nr 16. Blok 21 w KL Auschwitz. Miejsce wykonywania operacji sterylizacyjnych (stan obecny).

120

Zacznik nr 17. Blok 21 w KL Auschwitz. Wejcie do bloku chirurgicznego (stan obecny).

121

Zacznik nr 18. Blok 20, w tym budynku miecia si sala zabiegowa tzw. Behandlungszimmer (stan obecny).

122

Zacznik nr 19. Behandlungszimmer. Sala gdzie umiercano winiw dosercowymi zastrzykami fenolu (stan obecny).

123

Zacznik nr 20 Wntrze baraku murowanego w KL Birkenau (stan obecny).

124

Zacznik nr 21. Umywalnie. KL Birkenau (stan obecny).

125

Zacznik nr 22. Latryny. KL Birkenau (stan obecny).

126

127

Zacznik nr 23. Zdjcie archiwalne zaogi SS. Od lewej: Dr. Carl Clauberg, Dr. Enno Lolling, Karl Hcker (z tyu), Richard Baer, Dr. Eduard Wirths, Karl Bischoff (za Wirthsem, po prawej) Rudolf Hss, i Karl Mckel. Zdjcie pochodzi z witryny internetowej United State Holocaust Memorial Museum, http: www.ushmm.org/lcmedia/photo/lc/image/34/34805.jpg&imgrefurl

128

Zacznik nr 24 Szkic KL Auschwitz-Birkenau II . Szkic wykonaa Anna Strzelecka-Jasiewicz. Zamieszczony w rozdziale: Budowa, rozbudowa oraz rozwj obozu i jego filii. Autor Irena Strzelecka w : Auschwitz 1940-1945. Wzowe zagadnienia z dziejw obozu. Zaoenie i organizacja obozu. Wydawnictwo Paostwowego Muzeum Owicim-Brzezinka, 1995.

A - Gwna wartownia SS. BI - Pierwsza czd obozu w Brzezince. BIa Obz dla winiarek rnych narodowoci, BIb Obz dla winiw rnej narodowoci, nastpnie obz dla winiarek. BII Druga czd obozu w Brzezince. BIIa Obz kwarantanny dla winiw rnych narodowoci, BIIb Obz rodzinny dla ydw z getta w Terezinie. BIIc Obz przejciowy dla ydwek, gwnie wgierskich. BIId Obz dla winiw mczyzn rnych narodowoci. BIIe Obz rodzinny dla Cyganw. 129

BII f Szpital dla winiw mczyzn. BIII Trzecia czd obozu w Brzezince (nie ukooczona) tzw. Meksyk obz przejciowy dla ydwek, gwnie wgierskich. C Komendantura oraz baraki SS. D Magazyny mienia zagrabionego deportowanym do obozu, tzw. Kanada II. E Bocznica i rampa kolejowa, na ktr od maja 1944 roku przywoono deportowanych do obozu, miejsce selekcji ydw. F anie, zarazem miejsca przyjmowania nowych transportw. G Miejsce spalania zwok na wolnym powietrzu. H Masowe mogiy radzieckich jeocw wojennych. I Pierwsza prowizoryczna komora gazowa. J Druga prowizoryczna komora gazowa. KII, KIII, KIV, KV Krematoria wraz komorami gazowymi. L Ustpy i umywalnie. M Kuchnie. N Magazyny. O Obieralnie ziemniakw. P Wartownie SS. R Oczyszczalniki. S Miejsce zsypywania popiow ze zwok pomordowanych. T Kwarantanna wyjciowa dla winiarek. U Wiee wartownicze. Baraki mieszkalne oznaczono cyframi arabskimi. Na planie BIa w dolnej czci barakw zaznaczono numeracj wprowadzon w poowie 1944 roku, na BIb na tym samym miejscu zaznaczono pierwsz numeracj.

130