Z

RECENZJE Janusz MCZKA

N XXXVII / 2005, s. 178181

A JEDNAK BYA CZYTANA O. Gingerich, Ksika, ktrej nikt nie przeczyta, przek.
J. Wodarczyk, Amber, Warszawa 2004, s. 271. Ten do zaskakujcy tytu jest tez postawion przez A. Koestlera w ksice pt: Lunatykom (Londyn 1959, Pozna 2002), a odnoszc si do dziea Mikoaja Kopernika De revolutionibus. By moe wielu wspczesnych historykw nauki w ogle by tezy Koestlera nie zauwayo lub przyjoby j bez zastanawiania si nad jej susznoci, ale nie Owen Gingerich. Jego ogromna pasja, szczcie i wytrwao sprawiy, e tez Koestlera mona dzi uzna za niesuszn. Ksika Gingericha jest swoistym sprawozdaniem z powstawania innego dziea, ktrego rwnie on sam jest autorem: An Annotated Census of Copernikus De revolutionibus (Nuremberg, 1543 and Basel. 1566) (Bryll, Lejda 2002). Ksika, ktrej nikt nie przeczyta stanowi odpowied na pytanie: czy mona, po ponad piciu wiekach, jeszcze co ciekawego powiedzie o Koperniku i jego De revolutionibus orbium coelestium libri sex? Okazuje si, e tak, a obie ksiki Owena Gingericha s dokadnie tego najlepszym przykadem. Przygoda Gingericha z Kopernikiem rozpocza od spotkania z Jerzym Dobrzyckim, ktry rozpali drzemice w nim zainteresowania histori astronomii. Badania nad histori astronomii Gingerich na dobre rozpocz w latach 60tych XX wieku, gdy zainicjowano oglnowiatowe przygotowania do obchodw 500nej rocznicy urodzin Mikoaja
UWAGA: Tekst zosta zrekonstruowany przy pomocy rodkw automatycznych; moliwe s wic pewne bdy, ktrych sygnalizacja jest mile widziana (obi@opoka.org). Tekst elektroniczny posiada odrbn numeracj stron.

MCZKA

Kopernika, ktra przypadaa na rok 1973. Podobnie jak wiele innych obchodzonych w historii jubileuszy, tak i ten skoni do podjcia na nowo bada w nadziei, e uda si odkry jakie nowe szczegy zwizane z yciem czy myl naukow jubilata. Ale c pozostao do odkrycia po stuleciach bada ycia i dziea Kopernika? Jakie wiee pomysy miayby szans wnie [co] do nadcigajcych rocznicowych obchodw? (s. 9). Intuicja badacza historii i troch szczcia sprawiy, e Gingerichowi udao si oywi badania nad Kopernikiem. Stao si to w listopadzie 1970 r, w Obserwatorium Krlewskim w Edynburgu, gdy, jak wspomina, myszkowaem w olbrzymim seje zapenionym starymi ksikami astronomicznymi. Pord rzdw tomw znalazem pierwsze wydanie dziaa Kopernika. Ku memu zaskoczeniu strony tego egzemplarza od pocztku do koca pokryway obszerne notatki (s. 9). Pytanie samo si narzucao: do kogo nalea ten egzemplarz? kto czyta to dzieo tak wnikliwie? Przeprowadzone drobiazgowe ledztwo ujawnio, e autorem marginaliw na stronach Edynburskiejgo egzemplarza De revolutionibus by sam Erazmus Reinhold, znany wykadowca astronomii w latach 40 XVI wieku. Zafascynowany odkryciem Gingerich postanowi poszuka i zbada inne zachowane jeszcze egzemplarze pierwszego (z 1543 r.) i drugiego (z 1566 r.) drukowanego wydania najwikszego dziea Kopernika De revolutionibus. Oceniono, e pierwsze wydanie wydrukowano w iloci ok. 400500 egz. a drugie w iloci 500600 egz. Wydaje si, e do dzi zachowao si ok. 600 egzemplarzy, a dokadnie 600 zostao spisanych i opatrzonych komentarzem przez Gingericha w jego An Annotated Census. Dzieo Kopernika nie naleao (i nie naley) do atwych, wic czytanie go bez matematycznego przygotowanie byo prawie niemoliwe. W XVI wieku pierwsi do pracy zabrali si wic ludzie nauki, a przede wszystkim matematycy i astronomowie. Jednym z efektw ich dogbnego studiowania dziea Kopernika byy pozostawione na kartach niektrych egzemplarzy odrczne zapiski, marginalia. To wanie one stay si inspiracj do podjcia przez Gingericha szeroko zakrojonych

A JEDNAK BYA CZYTANA

bada nad De revolutionibus. Idea bada wydawaa do oczywista. Jeeli dzieo to rzeczywicie mocno oddziaywao na umysy XVI wiecznych uczonych, to musiao by w rkach najwikszych naukowcw XVI wieku. A zatem powinni je czyta i studiowa np: Tycho de Brache, Galileusz, Kepler, Reinhold, Maestlin, Wittich i inni znani wczeni myliciele. Czy zatem rzeczywicie pozostawili oni lady swojego czytania? Badania Gingericha miay jeszcze inny wany aspekt. Naleao przypuszcza, e treci zachowanych marginalii mog sta si nowym i wanym uzupenieniem dla historii astronomii. Pierwszym krokiem byo odnalezienie miejsc, w ktrych znajdoway si zachowane egzemplarze. Wiele bibliotek, praktycznie na caym wiecie, posiada zarejestrowane egzemplarze i mona do nich dotrze. Trudniej byo zidentykowa egzemplarze, ktre znajduj si w rkach prywatnych. Trzeba rwnie zaznaczy, e istnieje pewna (nie do koca znana) liczba skradzionych egzemplarzy, ktre, si rzeczy, nie mog by poddane jakimkolwiek badaniom. Stajc si wybitnym znawc zachowanych egzemplarzy, Gingerich wystpowa w wielu procesach sdowych, jako ekspert, gdy np. trzeba byo zidentykowa miejsce, z ktrego ukradziono dany egzemplarz, a nawet w przypadkach, gdy uszkodzony egzemplarz by naprawiany, kartami z innego wydania, czy innego egzemplarza. W wyniku prowadzonych przez szereg lat poszukiwa i bada Gingerichowi udao si zidentykowa mniej lub bardziej cenne egzemplarze. Wacicielami najcenniejszych byli np. Tycho do Brache, czy matematyk z Wrocawia, Paulus Wittich, ktremu przypisuje si odkrycie metody prostaferezy, czyli logarytmw. Naley rwnie zauway egzemplarz nalecy do Michaela Maestlina, astronoma przeomu XVI i XVII wieku, nauczyciela Keplera, czy egzemplarz Galileusza wasnorcznie ocenzurowany zgodnie z zaleceniami inkwizycji. Wrd zachowanych egzemplarzy De revolutionibus, ktrych waciciele zostali zidentykowani, mona jeszcze wymieni Peucera, Merkatora, Stadiusa, Diggesa, Savile, Gemma Frisiusa, Praetoriusa, Claviusa, Schreckenfuscha. Kady z tych autorw czyta dzieo Koper-

MCZKA

nika i robi notatki i kadego z nich dzieo to inspirowao do wasnych przemyle. Zidentykowane egzemplarze Gingerich dzieli na cztery kategorie: egzemplarze trjgwiazdkowe, nalece np. do Rienholda, Maestlina, Wittcha, Keplera, czy z dedykacj Retyka. Zdaniem Geingericha egzemplarze te posiadaj du warto historyczn ze wzgldu na zachowane marginalia. Do dwugwiazdkowych mona zaliczy np. kopenhaski egzemplarz Stoya, egzemplarz Philipa van Lansbergea, a do jednogwiazdkowych egzemplarze z Morgan Library i wolumin leningradzki. Ostatni kategori stanowi egzemplarze o mao znaczcych notatkach lub zupenym ich braku i tych jest najwicej. Podzia ten jest do subiektywny, ale pozwala na przyblione okrelenie wartoci kadego z zachowanych egzemplarzy. Wtek poszukiwawczy ksiki Gingericha jest bardzo ciekawy i napisany z duym talentem. Jednake redakcji tumaczenia mona zarzuci, e nie poprawia oczywistych bdw w w stylu, a nawet datach, co troch przeszkadza w czytaniu tej dobrej ksiki. Styl thrilleru kryminalnego nadaje ksice niepowtarzalny charakter. Czyta si j z duym zainteresowaniem. Rzadko spotka si ksiki popularnonaukowe, ktre napisane s przystpnie ale nie banalnie. Wanym i nie mniej ciekawym wtkiem w omawianej ksice s historyczne rekonstrukcje wielu faktw z okresu powstawania zapiskw na kartach De revolutionibus. Autorowi udao si przypomnie mao znane wydarzenia zwizane z czasami Kopernika. Ksika koczy si dwoma dodatkami. W pierwszym z nich ukazana zostaa historia, ktra wiedzie od ptolomeuszowego ekwantu do kopernikaskiego epicyklu. Zwieczenie ksiki stanowi drugi dodatek, w ktrym zostay zestawione miejsca, w jakich znajduj si zidentykowane egzemplarze De revolutionibus. Najwiksza ich ilo znajduj si obecnie w Stanach Zjednoczonych, ale najciekawsze egzemplarze pod wzgldem historycznym s w Europie. Recenzj ksiki Gingericha warto zakoczy pewn reeksj. Od czasu wydania dziaa Kopernika, tj. od 1543 r., dzieli nas prawie 500 lat i mona by powiedzie, e w przeciwiestwie do XVI wieku,

A JEDNAK BYA CZYTANA

ju nie zachodzi potrzeba jego czytania, e waciwie badania nad Kopernikiem mona by uzna za jako zakoczone. Historycy nauki dobrze znaj warto dziea Kopernika i ze szczegami mogliby przedstawia wpyw tego dziea na ksztatowanie si nowej wizji kosmosu. Take wielu lozofw i teologw umiaoby opowiedzie o oddziaywaniu idei zawartych w De revolutionibus na zmiany, jakie (pod ich wpywem) zachodziy w lozoi i teologii. Warto jednak pamita, e historia nie jest zamknit puszk i, jak si okazuje, nawet z odlegej perspektywy wielu wiekw mona odkry co nowego i interesujcego. Przypomniana przez Gingericha historia Kopernika, jego dziaa i czasw, jest chyba najlepszym przykadem, e praca historykw nauki, a wraz z nimi i specjalistw z zakresu np. lozoi czy teologii, jeszcze nie dobiega koca.

Janusz Mczka