Maria Ciesielska Selma i Chaim Selma Saartje (Selma) Wijnberg-Engel urodzia si w Holandii, 15 maja 1922 roku.

Bya czwartym dzieckiem Alidy i Samuela Wijnbergw. Matka bya osob bardzo religijn, dziaaa spoecznie w organizacji syjonistycznej dla kobiet, Hadassah. Ojciec prowadzi koszerny hotel w Zwolle, w pobliu targu byda, w ktrym chtnie nocowali ortodoksyjni ydzi, zajmujcy si kupiectwem. Selma wspominaa po latach, e w jej otoczeniu nikt nie nosi brody ani pejsw, wrd jej kolegw nie byo ydw, a antysemityzmu nie znaa. Wkrtce po wybuchu wojny w Holandii zmar ojciec Selmy a hotel zosta przejty przez Niemcw. Dziki pomocy ksidza katolickiego udao si jej ukry u rodziny aryjskiej, w Utrechcie. Jednak na skutek donosu zostaa aresztowana i uwiziona. Z wizienia w Utrechcie zostaa deportowana do obozu koncentracyjnego w Vught a stamtd do obozu przejciowego w Westerbork. * Rankiem, 6 kwietnia 1943 roku jak w kady wtorek ruszy transport z obozu Westerbork na Wschd. Winiowie otrzymali na drog troch jedzenia i wsiedli do przygotowanych dla nich wagonw towarowych. Do tej pory ydzi deportowani z obozu Westerbork podrowali pocigami pasaerskimi, z opiek pielgniarsk. Tym razem pozbawiono ich zudze. Wagony byy puste, na podog rzucono troch somy a w kcie stao wiadro, ktre suy miao za ubikacj. Podr trwaa trzy dni i trzy noce. Pocig zatrzymywa si wielokrotnie, ale drzwi nie otwierano. Szczliwcy mogli wyglda przez niewielkie okienko. Widzieli przez nie coraz biedniej wygldajcych ludzi i niekoczce si lasy. Do Sobiboru przybyli 9 kwietnia, w pitek. Byli jednym z tych transportw, na ktre winiowie obozu Sobibr niecierpliwie czekali, w nadziei na lepsze ni zazwyczaj jedzenie i napiwki za przeniesienie bagau. Kiedy otworzyy si drzwi rozleg si wist pejczw i krzyk. Wysiadajcy ludzie popychali si wzajemnie i potykali o siebie. Ci, ktrzy nie byli w stanie i, zajmowali miejsca w wagonach docierajcych wprost do kaplicy penicej funkcj lazaretu. Tam dyurowali jak zwykle SS Unterscharfhrer Paul Bredow z kilkoma Ukraicami. Bredow osobicie rozstrzeliwa starcw i chorych, ktrym wczeniej kaza usi na skraju dou grzebalnego. Selma Wijnberg oraz kilka jej koleanek, z ktrymi zaprzyjania si jeszcze w wizieniu w Amsterdamie, zostay skierowane do SS Sonderkommando Sobibr. Wybrane do pracy przez Obrscharfrera Frenzla, stay z boku i patrzyy na mijajcy je pochd. Co z nami bdzie? zapytaa Selma. Jeden prysznic, jeden prysznic i po wszystkim odpowiedziaa koleanka. Jednak prysznic nie by pisany wybranym tego dnia do pracy dziewcztom. Zaprowadzono je do wydzielonej czci obozu, gdzie stay baraki dla winiw. Tam, wrd szykujcych si do pracy chopcw, Selma rozpoznaa znajomych z Zwolle. Jeden z nich mieszka jaki czas w hotelu jej ojca, po tym jak Niemcy wyrzucili jego rodzin z domu. Teraz mia by dla Selmy jedynym oparciem. Podesza do niego i przywitaa si, ale on nie odpowiada. Nikt z Holendrw nie chcia rozmawia z nowo przybyymi. Razem z innymi ruszyy do pracy w sortowni, gdzie kazano im rozdziela odzie lepsz od gorszej. Przeszukiway kieszenie i plecaki. Nie zdaway sobie sprawy, do kogo naleay wszystkie te rzeczy, dopki w rce Selmy nie trafiy ubrania jej wuja. Wtedy zrozumiay, e to rzeczy osb z ich transportu. Dalej jednak nie domylay si, co mogo si z

nimi sta. Godzin pniej wszyscy stawili si na apel, po ktrym Niemcy zarzdzili zabaw. Do taca gray skrzypce i akordeon i byo prawie tak, jak kiedy w domu, w Zwolle. Tylko, e nikt si nie mia. Chaim Chaim urodzi si w Brudzewie w Polsce centralnej, w 1916 roku. Jego ojciec by wacicielem maego sklepu z tekstyliami. Kiedy Chaim mia 5 lat, w Brudzewie nasiliy si antyydowskie nastroje i rodzice przeprowadzili si do odzi. Tam te ukoczy ydowsk szko podstawow oraz ksztaci si szkole wkienniczej. Pracowa w sklepie, u swojego wuja. rodowisko, w ktrym pracowa i y byo prawie cakowicie ydowskie. W 1939 roku suy w Wojsku Polskim, bra udzia w wojnie obronnej Polski. Koniec suby przypada na poow wrzenia 1939 roku. W niewoli niemieckiej, zosta skierowany do pracy przymusowej w Lipsku. W marcu 1940 roku zosta odesany do Polski, jako ydowski jeniec wojenny. Pracowa przymusowo w gospodarstwie rolnym w okolicach Lublina. * Latem 1942 roku z getta w Izbicy, Chaim wraz z bratem i przyjacielem, zostali przewiezieni do obozu Sobibr. Zaraz po przyjedzie miaa miejsce selekcja. Obz potrzebowa fachowcw, stale si powiksza. Jaki Niemiec zapyta Chaima, skd jest. Odpowiedzia, e z odzi. Kaza mu wystpi z kolumny. Brat nie zosta wybrany. W tym czasie wielu ydw z Generalnego Gubernatorstwa syszao ju, co si dzieje z ydami na Wschodzie. Ale modzi nadal byli peni nadziei, e przydadz si do pracy. Po latach Chaim wspomina, e nie mia pojcia, co ta selekcja oznacza. Nie moglimy w to uwierzy, poniewa to byo niewyobraalne, wprost nie do zniesienia. Niemoliwe, eby co takiego miao przytrafi si nam. Dlatego, gdy nas wybrano, nie wiedziaem, co to waciwie oznacza. ycie czy mier1. Tego dnia, gdy do obozu przyjecha transport z Westerbork, Chaim, chocia by przystojnym mczyzn, wyglda bardzo ndznie. Mia na sobie dwie pary bryczesw, a na gowie zniszczony kapelusz. W obozie mia dziewczyn, jednak, kiedy zobaczy Selm nie mg od niej oderwa oczu. Podszed i zapyta czy z nim zataczy. Nie spodoba si jej, ale zgodzia si. Kiedy zabawa dobiega koca, Selma spotkaa znajomych z rodzinnego miasteczka. Zapytali j Wiesz, co oznacza ten ogie? Nie wiedziaa. Wtedy jej powiedzieli. Nastpnego dnia rano, kiedy maszerowali do sortowni, Chaim stara si trzyma blisko Selmy. Holendrzy reagowali zazwyczaj podobnie, gdy dowiadywali si prawdy o obozie. Nieprzystosowani do cikich warunkw popadali w przygnbienie, rozpacz a w kocu umierali. Chaim by ydem z Polski i szybko si nauczy, jak naley wyglda na apelu, jak pracowa eby nie obrywa od kapo, jak organizowa sobie dodatkowe jedzenie. Teraz by gotowy pomaga Selmie. Praca przy sortowaniu bya wzgldnie bezpieczna i niezbyt cika. Naleao rozdziela przedmioty zgodnie z ustalonym porzdkiem. Osobno banknoty, monety i kosztownoci. Potem pozostae przedmioty wartociowe, takie jak zegarki, pira, noe, scyzoryki, latarki, portfele. Odzie msk oddzielnie, oddzielnie kobiec i dziecic, poniewa ta pierwsza przeznaczona bya na front. Najtrudniej byo z jedzeniem. To, ktre dostawali z obozowej kuchni nazywali somian zup i czarn wod. Kromka gliniastego chleba take nie nadawaa si zbytnio do jedzenia. Wygodniali Holendrzy zjadali zazwyczaj wszystko, co dostali, ale Polacy potrafili zaryzykowa i zdoby co dodatkowego. Oczywicie tak moliwo mieli tylko ci, ktrzy pracowali w sortowni. Ryzykowali wiele zabierajc jedzenie z bagau, ale jeli mieli przey, musieli je. Kady zapany na kradziey, karany by chost. Winiw gromadzono wtedy przed barakiem, eby dobrze si przyjrzeli, jaka kara czeka tych, ktrzy co ukradn. Mimo to nadal to robili. Wkrtce take Selma wynosia

ukradkiem jedzenie i lepsze ubrania dla swoich koleanek Dwie podstawowe zasady, jakich nauczy j Chaim brzmiay: nie rzucaj si w oczy i nie patrz na rzeczy, ktrych nie moesz znie. Zreszt Chaim nie odstpowa jej na krok. Stali si nierozczni, nawet Oberscharfuhrer Frenzel zacz nazywa ich mod par. W sierpniu przestano kierowa do obozu Sobibr transporty z zagranicy. Teraz nawet ci, ktrzy zwykle mieli co wicej do jedzenia, zaczli godowa. Dodatkowo pojawia si obawa, e skoro nie ma transportw nie bd potrzebni robotnicy i obz zostanie zlikwidowany. Winiowie zaplanowali zbiorow ucieczk. 14 padziernika rano Chaim poleci Selmie, eby si ciepo ubraa i woya wygodne buty. Wiedzia, e na ten dzie zosta zaplanowany bunt. Chcia mie pewno, e kiedy si zacznie, bd blisko siebie. Selma niedawno przesza tyfus i nie odzyskaa jeszcze w peni si. Umwili si w baraku, w ktrym sortowano leki. Obz wyglda jakby nic si nie dziao, ale kiedy czekali na apel, Chaim usysza, e dwch winiw wybiera si do budynku administracji, eby zabi jednego z esesmanw. W ostatniej chwili jeden z nich wycofa si. Chaim poszed zamiast niego. Po latach wspomina: Nie uwaam si za wielkiego bohatera czy bardzo odwanego czowieka. Raczej walczyem o przetrwanie, w samoobronie. Jeli bym tego nie zrobi cay plan mg trafi szlag [] To nie bya decyzja. Raczej reakcja, reakcja instynktowna. Powiedziaem: Zrbmy to, chodmy i zrbmy. Weszlimy do biura i zabilimy tego Niemca. Z kadym dgniciem noa mwiem: To za mojego ojca, za moj matk, za tych wszystkich ludzi, wszystkich ydw, ktrych zabilicie wtedy n si zelizgn wylizgn mi si z rki i zraniem si2. Selma i Chaim uciekli razem. Selma musiaa czsto przystawa, poniewa miaa biegunk. Zawsze tak si dziao, gdy czego bardzo si baa. Tym razem take. Byo jej gorco w dodatkowych ubraniach, wic zdejmowaa je kolejno i porzucaa. Zerwaa te naszyjnik z ydowskimi ozdobami. Tak bdzie lepiej, przecie nie wiadomo gdzie trafimy, pomylaa. Biegli przed siebie, a zrobio si zupenie ciemno. Gdy dotarli do granicy lenej polany usyszeli ludzi rozmawiajcych w jidysz. Na polanie stao omiu mczyzn, jeden mia bro. Podeszli do nich. Wreszcie spotkali swoich. Czy moemy si przyczy? zapyta Chaim. Nie chcemy was! usyszeli, a jeden z nich wycelowa w Chaima. Przecie nie zastrzel mnie na jego oczach pomylaa Selma i zasonia sob Chaima. Zaskoczony mczyzna odwrci si i znik miedzy drzewami. Chaim i Selma byli pewni, e usysz strzay, ale nic takiego si nie stao. Nie mogli si przyczy, poniewa obecno Selmy bya dla wszystkich zbyt duym zagroeniem, nie mwia po polsku, nie znaa polskich zwyczajw. Jeeli przyszoby im si ukrywa na wsi, z ni byoby to bardzo trudne. Tamci woleli nie ryzykowa. Chaim zdecydowa, e bd szuka gospodarstwa, w ktrym pracowa w 1940 roku. Liczy na przychylno znajomego chopa. Szli noc, w dzie spali. Selma bya miertelnie przeraona. W nocy widziaa rne zjawy. Przeraliwie marza. Teraz bardzo aowaa, e wyrzucia dodatkowe ubrania. Nogi spuchy jej do tego stopnia, e pewnego dnia nie bya w stanie zaoy butw. Wszystko to bardzo opniao marsz. Na szczcie mieli pienidze i kosztownoci, o ktre Chaim zatroszczy si przed ucieczk. Przechowywa je w futerale na okulary. Mia nadziej, e ta fortuna uratuje im ycie. Kadego dnia przed wieczorem, podchodzili do gospodarstw proszc o jedzenie. Kupowali je. Raz, jeden chop pozwoli im przespa si w stodole, ale musieli obieca, e noc odejd. Tumaczy si, e ma mae dzieci i boi si, e ssiedzi co zauwa i donios na niego. Po dziesiciu dniach dotarli do innego gospodarstwa. Byli wygodniali, zawszeni i bardzo zalknieni. Zdecydowani zapaci wiele, byle odetchn i nabra si.

 Ukryjesz nas? Zapacimy zapytali nieznajomego gospodarza. Nie. Mieszkam za blisko drogi, ale jutro mog was zaprowadzi do mojego brata. Przeczekacie w stodole odpowiedzia. Nastpnego dnia Selma w przebraniu wieniaczki jechaa furmank powoon przez poznanego chopa. Pod stert przedmiotw, lea ukryty Chaim. U Adama i Stefki mieli ukrywa si a do nadejcia Armii Czerwonej. Teraz mogli si w kocu umy i wypra swoje ubrania. Potem zaprowadzono ich do obory, gdzie przygotowano im kryjwk. Wdrapali si na gr, na co w rodzaju strychu. Do nakrycia dostali koc. Reguy byy proste: nie wolno gono rozmawia, nie wolno schodzi na d, porusza si w dzie wolno tylko tyle, ile to niezbdne. Posiek dostan raz dziennie. I chocia ta kryjwka kosztowaa bardzo drogo, byli w kocu wzgldnie bezpieczni. Pocztkowo trudno byo Selmie znie wszechobecny odr krowich odchodw, doprowadza j do wymiotw. Nie moga te przyzwyczai si do szczurw, wszy i wierzbu. Kilkakrotnie dawali Stefce pienidze na zakup maci, ale nigdy jej nie otrzymali. Przez pierwsze p roku panowa wzgldny spokj. Dostawali do jedzenia eby przey, jakie kartki, na ktrych pisali do siebie miosne listy, a nawet troch weny, z ktrej Selma zrobia na drutach ciepe skarpety. Zarwno tam, w obozie, jak i teraz nie mieli nic poza sob nawzajem. Leeli caymi dniami przykryci sianem i marzyli. Snuli plany na przyszo. Kochali si. W kwietniu Selma napisaa w swoim pamitniku: Sdz, e jestem w ciy. Moje piersi zrobiy si due. To bdzie kosztowao nas ycie. Oni na pewno nie zgodz si trzyma nas duej. Nie moemy mie tu dziecka. Le tu i pacz od trzech dni. Nic nie mona zrobi poza czekaniem na to, co bdzie. Nie moemy chodzi po ulicy. Od razu nas zastrzel. Nie moemy i do lekarza. aden lekarz nie omieli si pomc ydwce. Znamy si tak krtko i chcielimy poy jeszcze razem jak ludzie. Nie mamy rodzin, wszystko przemino. Boe, pom nam w tym nieszczciu. Widzielimy tysice ludzi idcych na mier, a teraz sprowadzamy na wiat nowe ycie. Teraz doczymy do umarych. Dlaczego nie umaram rok temu w Sobiborze? Nie musiaabym zmaga si z tym nieszczciem. Ale cigle mam mojego ma, mojego kochanego ma3. W nocy 23 lipca 1944 roku front zbliy si na tyle blisko, e sycha byo przelatujce nad gospodarstwem samoloty i ostrza artyleryjski, od ktrego wszystko drao. W trakcie dnia nadcigny samochody radzieckie i pojawili si pierwsi onierze. Chaim i Selma ubrali si w rzeczy, ktre czekay na ten dzie od dziewiciu miesicy. Selma nie moga ju dopi spodni. Zeszli na d po drabinie, wprost w objcia onierzy. W kocu byli wolni. By 23 lipca 1944 roku. Epilog W pierwszej poowie sierpnia opucili wie z uwagi na nasilajce si zagroenie ze strony polskich antysemitw. Pojechali do Chema, gdzie Chaim pracowa w szpitalu dla rannych onierzy. Po pewnym czasie zdoby faszywe dokumenty i zbiegli do Parczewa. Tam wzili lub i na wiat przyszed ich syn, Emil. Jednak nawet tam nie czuli si bezpiecznie. Jeszcze zim przenieli si do Lublina, gdzie pod swj dach przyj ich Solomon Podchlebnik (zbieg wczeniej z obozu w Sobiborze, w tak zwanej ucieczce Waldkommando). Jego mieszkanie byo schronieniem dla wielu uciekinierw. Jednake ataki na ocalaych ydw nasilay si. W grudniu 1944 roku Leon Feldhendler, przywdca powstania w Sobiborze zosta zastrzelony w Lublinie przez polskich antysemitw. Selma i Chaim opucili Polsk w 1945 roku. Podr do Odessy przez Rumuni trwaa od stycznia do maja 1944 roku. W trakcie podry statkiem z Odessy do Marsylii zmar ich syn, Emil. Do Holandii dotarli pocigiem. Zamieszkali w Zwolle, rodzinnym miecie Selmy, gdzie razem z jej ocalaym bratem, Abrahamem i szwagierk prowadzili

rodzinny hotel. Tam te urodzio si dwoje ich dzieci, Alida i Ferdinand. W roku 1951 wyemigrowali do Izraela, a w 1957 roku do Stanw Zjednoczonych. Chaim trudni si pocztkowo handlem, ale ostatecznie zosta jubilerem. W latach siedemdziesitych osiedli w Branford w Connecticut. Tam te pochowany jest Chaim, ktry zmar 4 sierpnia 2003 roku. Selma przechowuje zdjcie swojej matki, wyrzucone przez ni z pocigu, w drodze do Auschwitz. Kto je odnalaz i dostarczy po wojnie. Na odwrocie zdjcia Alida Nathans Wijnerg napisaa: Drogie dzieci. Syszelicie zapewne, co si stao. Kto wie? Z Bo pomoc zobaczymy si w lepszych czasach. Bdcie silni4. Maria Ciesielska absolwentka Akademii Medycznej w Warszawie oraz Szkoy Gwnej Administracji i Zarzdzania w Warszawie. Pracuje jako lekarz internista i tumacz, badaczka historii obozu zagady Sobibr.

Wywiad Lindy Kuzmack z Selm Wijnberg Engel oraz Chaimem Engel dla United States Holocaust Memorial Museum, 1990 r. http://www.ushmm.org/museum/exhibit/online/phistories/ 2 Escape from Sobibor, A true story of Triumph and Survival Richarda Rashke, NY 1982r. 3 Informacje wasne zebrane podczas rozmowy z Selm Wijnberg Engel, 2009 r. 4 Escape from Sobibor
1