MARIA CIESIELSKA

OCALENI Z SOBIBORU
Utworzenie obozu zagady w Sobiborze wie si cile z decyzj o Zagadzie ludnoci ydowskiej zamieszkujcej tereny okupowane przez III Rzesz oraz sam Rzesz. Masowy mord ydw zosta niejako zapowiedziany przez Hansa Franka zim 1941 roku, gdy na posiedzeniu rzdu Generalnego Gubernatorstwa powiedzia: Nie moemy rozstrzela tych 3,5 miliona ydw, nie moemy ich zatru, podejmiemy jednak zabiegi, ktre w jaki sposb doprowadz do sukcesu eksterminacyjnego.1 Jednake pomys wykorzystania do tego celu orodkw ze stacjonarnymi komorami gazowymi narodzi si nieco wczeniej, prawdopodobnie jesieni 1941 roku. wiadkowie mieszkajcy w okolicach Sobiboru relacjonuj, e materiay budowlane przeznaczone na budow obozu zostay sprowadzone przed pierwszymi niegami a niemieccy ocerowie przybywali trzykrotnie aby dokonywa pomiarw rampy kolejowej stacji w Sobiborze oraz okolicznych terenw lenych. Wiosn 1941 roku do Lublina przybyli funkcjonariusze biorcy udzia w akcji umiercania chorych psychicznie tzw. akcji T4 m.in. Christian Wirth. Prawdopodobnie z przyczyn technicznych budowa rozpocza si dopiero w marcu 1942 roku. Do pracy przy budowie obozu przywieziono ydw z Wodawy. Teren (okoo 30 akrw) ogrodzono potrjnym potem z drutem kolczastym oraz postawiono pierwsze baraki, nad bram wjazdow zawieszono drewniany szyld z napisem SS Sonderkommando. Aby uniemoliwi obserwowanie obozu z zewntrz, w ogrodzenie wpleciono gsto gazie. Pierwotnie w obrbie obozu znalazy si wzniesione wczeniej zabudowania: dawny budynek poczty zamieniony w will komendanta, leniczwka zamieniona w siedzib administracji, wiea przeciwpoarowa oraz kapliczka, tzw. lazaret, w ktrej dokonywano egzekucji osb niedonych, opniajcych marsz w kierunku komr gazowych. W maju zbudowano kolejk wskotorow, co istotnie przyspieszyo proces zagady, suya ona bowiem do szybkiego przewoenia starcw i dzieci oraz transportu mienia oar do sortowni. Teren obozu podzielono na cz garnizonow oraz cztery gwne dziay wewntrzne zwane lagrami I, II, III, IV. W czci garnizonowej mieszkali esesmani. Swoje wille nazwali Jaskcze Gniazdo oraz Radosna Pcheka. Baraki Ukraicw oraz ich kuchnia stay w rodkowej i pnocnej czci obozu. Tu mieci si take peron, na ktrym wysiaday oary. W lagrze I znajdoway si baraki mieszkalne i kuchnia dla winiw oraz warsztaty usugowe (krawcw, szewcw, stolarzy, mechanikw). To tutaj odbyway si codzienne apele. W lagrze II miecio si mae gospodarstwo ze stajniami dla koni i pomieszczeniami dla innych zwierzt oraz budynek administracji, kaplica lazaret, wiea obserwacyjna oraz sortownie i magazyny. To tutaj przychodzili poganiani przez stranikw ludzie, aeby rozebra si i odda kosztownoci. Do lagru III prowadzia ju tylko duga na 150 i szeroka na 3 metry Droga do nieba (Himmelfahrtstrasse). Wioda ona bezporednio do komr gazowych. Ci, ktrzy chociaby zajrzeli przez uchylon bram do lagru III byli natychmiast do niego wczani. Thomas Toivi Blatt pisze: Pytanie o przyczyny takiej polityki byo intrygujce. Tak naprawd, odgadnicie tego, co dziao si w lagrze III nie byo trudne dla winiw z innych czci obozu. Latem pod wpywem wysokiej temperatury, gazy i ciecze wytwarzane przez rozkadajce si ciaa wyciekay z masowych grobw. [...] Odr by nie do zniesienia i czuo si go w odlegoci kilku kilometrw wok terenu obozu.2 Lagry byy dodatkowo otoczone drutami kolczastymi i stanowiy niejako klatki w klatce. Przemieszczanie si pomidzy lagrami byo cile kontrolowane przez stranikw a dostp do strefy strace waciwie niemoliwy. Rozbudowa obozu w kierunku pnocnym nastpia w sierpniu 1943 roku, kiedy to na polecenie Heinricha Himmlera, SS Sonderkommando Sobibr miao zosta przeksztacone w magazyn i sortowni zdobytej na wschodzie broni. Aby zrealizowa plan Heinricha Himmlera przesunito granic obozu i zbudowano drog oraz dziewi bunkrw. Powsta wtedy lager IV (Lager Nord Obz pnocny). Zabezpieczenie obozu przed ucieczkami oraz ewentualnymi atakami partyzantw byo dla Niemcw spraw najwyszej wagi. Obz posiada wasny generator prdu, od strony zachodniej wykopano rw z wod, teren wok obozu zosta zaminowany, rozmieszczono liczne wiee stranicze. Wachty ukraiskie zmieniay si co cztery godziny. Dlatego te prby ucieczek z obozu nie byy

73

podejmowane czsto. Pierwsza udana ucieczka miaa miejsce we wczesnej fazie istnienia obozu. W trakcie zamieszania podczas prowadzenia oar do komory gazowej, trzech nagich mczyzn schowao si w krzakach, a noc przelizgnli si pod drutem kolczastym i powrcili do Wodawy.3 O innej udanej ucieczce opowiada Mosze Szklarek: Pracowaem wtedy w komandzie rozadowujcym transporty. Tego dnia nie przyby aden transport. Przenosilimy rzeczy oar z lagru II na ramp kolejow. Poniewa z kadego transportu wybierani byli nowi do pracy, Niemcy nie zauwayli, e kogo brakuje. Podczas adowania rzeczy do wagonw pozostawilimy woln przestrze pomidzy pakunkami, tam ukry si zbieg. Wiedzieli o tym tylko ci, ktrzy pracowali przy zaadunku. Zawsze po zaadowaniu wagonu zamykalimy zamek i zakadalimy piecz. Wagony czekay na lokomotyw na bocznicy. Po jakim czasie okazao si, e ucieczka powioda si.4 Miao to miejsce w maju 1942 roku. Tosamo zbiega oraz jego dalsze losy nie s znane. Inna udana ucieczka miaa miejsce w listopadzie 1942 roku. Uciekinierem by Zyndel Honigman, wwczas 32 letni yd urodzony w Kijowie. Uciek po dwch dniach pobytu w lagrze II, przedostajc si pod drutami kolczastymi. (Wtedy jeszcze teren wok obozu nie by zaminowany). Powrci do getta w Izbicy, skd zosta ponownie deportowany do Sobiboru w kwietniu 1943 roku. Ponownie zbieg z obozu w trakcie zbiorowej ucieczki tzw. Waldkommando (komanda pracujcego w lesie) w lipcu tego roku.5 Po wojnie zeznawa w procesie w Hagen. Emigrowa do USA. Noc z 25 na 26 grudnia 1942 roku miaa miejsce wsplna ucieczka trzech winiw i dwch stranikw ukraiskich (Emil Zischer i Wiktor Kisilew). Ukraicy i ydwka (Pesia Liberman) zostali wydani przez polskiego rolnika we wsi Kozia Grka i zastrzeleni na miejscu przez trzech polskich policjantw.6 Los zbiegych mczyzn pozosta nieznany. W czerwcu 1943 roku z obozu udao si zbiec Jzefowi Pelcowi wraz z towarzyszem (murarzem z Chema). Noc przecili drut kolczasty i pod oson gwatownej ulewy uciekli do lasu. T ucieczk przypacio yciem 20 winiw w obozie. Tak opisuje to wydarzenie Thomas Toivi Blatt: Poszedem

na miejsce ucieczki za mskimi barakami. Zobaczyem przecite, zwisajce druty. Wiedziaem, e nas czekaj reperkusje, ale nie wzbudzio to we mnie negatywnych uczu wobec tych, ktrzy uciekli. Zamiast tego czuem zazdro.7 Jzef Pelc przey wojn i wyemigrowa do USA. Najwiksza zbiorowa ucieczka miaa miejsce 20 lipca 1943 roku. Tego dnia prac w lesie nadzorowa Werner Dubois. Poniewa praca bya bardzo cika a upa doskwiera, dwch ydw, Jzef Kopf i Szlomo Podchlebnik udao si wraz z ukraiskim stranikiem po wod do oddalonej o trzy kilometry wsi bek. W drodze powrotnej ydzi zaproponowali stranikowi wymian kosztownoci na jedzenie i wdk. Kiedy Ukrainiec oglda rzeczy, Kopf zapa go za kark i rzuci na ziemi, a Podchlebnik podern scyzorykiem gardo.8 Winiowie zabrali karabin i uciekli. Pozostali w lesie stranicy zaczli si niepokoi dug nieobecnoci towarzysza. Wysano po nich stranika, ale ten bardzo szybko powrci z informacj o jego mierci. wiadomi swego losu ydzi zaczli ucieka. Z pracujcych w lesie nie uciekali jedynie ydzi holenderscy. Wojn przeyli: Szlomo Podchlebnik i Zyndel Honigman (emigrowali do USA), Abraham Wang i Symcha Biaowicz (emigrowali do Izraela), Chaim Kornfeld (emigrowa do Brazylii) i Jzef Kopf. Ten ostatni zosta zabity niedugo po wyzwoleniu, gdy pojecha na wie do przyjaci odebra swoje oddane na przechowanie rzeczy.9 O ucieczce mylano w obozie cay czas. Powstaa nawet podziemna organizacja pod dowdc Leona Feldhendlera, trzydziestotrzyletniego syna rabina, prezesa Judenratu w kiewce. Niestety ydzi przebywajcy w obozie nie mieli do tej pory dowiadczenia z broni, zatem zbiorowy bunt raczej nie wchodzi w rachub. Sytuacja zmienia si diametralnie, kiedy to 22 wrzenia 1943 roku do Sobiboru przyby transport z Miska. Pord przybyych 2000 ydw znajdowali si ocerowie Armii Czerwonej. Do pracy przy budowie lagru IV Niemcy wybrali osiemdziesiciu mczyzn. Jednym z nich by Aleksander (Sasza) Peczerski,10 trzydziestopicioletni wizie wojenny, urodzony w Kremenczuku w Rosji. Z towarzyszami mwi po rosyjsku, ale poniewa w domu rozmawia ze swoj rodzin w jidysz, mg porozumie si z winiami.11

74

Obecno rosyjskich ocerw przywdcy podziemia potraktowali jak dar niebios. Natychmiast nawizano z nimi kontakt i utworzono wspln organizacj, ktrej celem byo zorganizowanie zbrojnego powstania i masowej ucieczki z obozu. Jedn z wtajemniczonych osb, ktra odegraa niema rol podczas buntu, by pitnastoletni Szlomo Szmajzner. Swoj tragedi pobytu w obozie oraz przygotowania do powstania opisa w ksice napisanej po latach w brazylijskiej dungli: Plan zosta ustalony a my rozpoczlimy przygotowania do ucieczki. Od krawcw pracujcych dla Ukraicw dostaem buty. Od pracownikw sortowni w lagrze II wziem lepsze ubranie, ktre nie zwracaoby niczyjej uwagi gdyby faktycznie udao si nam uciec.[...] Wielu spord tych, ktrzy nie byli wtajemniczeni, wyczuwao co w powietrzu.12 Podobnie jak inni Szmajzner emigrowa do Brazylii. Powstanie wybucho 14 padziernika 1943 roku o godzinie szesnastej. Zanim doszo do faktycznej ucieczki z obozu tajna organizacja pod wodz Peczerskiego zabia wikszo ocerw niemieckich i kilku Ukraicw oraz wesza w posiadanie ich broni. Formalnym przywdc by Leon Feldhendler ale to Sasza Peczerski swoj przemow podczas buntu da sygna do zbiorowej ucieczki. Naprzd! Hura! Za Stalina! krzycza. Winiowie podzielili si spontanicznie na dwie grupy. Jedna z nich szturmowaa ogrodzenie w lagrze I, druga, zaopatrzona w bro podaa w kierunku bramy. Tak opisuje ten moment Kalmen Wewryk: Bieglimy przed siebie w panice jak zwierzta, aby szybciej dosta si do lasu.[...] Ludzie padali jak muchy, kule wiszczay nam nad gowami. Ujrzaem znajomego, lea na ziemi i krzycza do mnie: Kalmen, pom mi, jestem postrzelony, jestem postrzelony! Kto wtedy potra si zatrzyma aby komu pomc? Naszym jedynym pragnieniem byo dotrze do granicy lasu. To oznaczao ucieczk z pieka.13 Kalmen Wewryk przey wojn walczc w Sowieckiej partyzantce. Po wyzwoleniu Chema powrci do rodzinnego miasta ale nie odnalaz tam ju niczego ze swego ycia. Wraz z innymi ocalaymi z powstania pojecha do Wrocawia, gdzie by wiziony i przesuchiwany przez policj polsk. Oeni si z kobiet ocala z obozu w Auschwitz. W 1956 emigrowa wraz z on i crk do Francji, a

potem do Kanady. W 1984 roku napisa: Moi znajomi zastanawiaj si dlaczego nadkadam drogi aby omin grill-bary. Nie mog znie zapachu palcego si misa i skwierczcego tuszczu. To, co dla innych jest przyjemne dla mnie jest tortur. Kiedy wdycham ten zapach powracam do pieka, z ktrego uciekem 40 lat temu.14 14 padziernika 1943 roku, okoo godziny siedemnastej doszo do powstania ydw w obozie SS w Sobiborze, 40 kilometrw na pnoc od Chema. ydzi pokonali stranikw, zdobyli magazyn z broni, i po strzelaninie uciekli w nieznanym kierunku. Dziewiciu Niemcw zostao zabitych. Jeden esesman by ranny. Jeden esesman zagin. Dwch stranikw narodowoci nieniemieckiej miertelnie postrzelonych.15 Dla tych, ktrym udao si dobiec do lasu rozpocza si nowa gehenna. cigani byli nie tylko przez policj, SS oraz zawodowych onierzy, ale take przez miejscowych kolaborantw. W trakcie wybuchu powstania w obozie znajdowao si 550 winiw, z ktrych ucieko 320 osb.16 Wyzwolenia doczekao zaledwie 53 uciekinierw z powstania. Rozmawiaam kilkakrotnie z Thomasem Toivi Blattem. To, co byo uderzajce w jego wspomnieniach to fakt, i latami powraca w te okolice. Szuka ludzi, gownie Marcina Bojarskiego chopa, ktry ukrywa go przez p roku w kryjwce w stodole. Niestety gospodarz pewnego dnia postanowi zastrzeli swoich podopiecznych. Usyszaem strza pistoletu i poczuem ostre, palce szarpnicie pocisku pod szczk. Zadzwonio mi w uszach. Instynktownie wziem gboki wdech, zamknem oczy i osunem si na ziemi.[...] Poczuem ptl wok stp. Cignli mnie na zewntrz, najwyraniej przeszkadzaem im w dotarciu do Szmula. Pooyli mnie w bocie. Byem nagi. [... ] Zakopiemy ich jutro, do tego czasu nie zgnij, a w dzie bdziemy mogli przeszuka ich dokadniej. Kiedy odeszli wyczogaem si i pobiegem do lasu.17 Marcin Bojarski wraz z rodzin opuci swoje gospodarstwo. Prawdopodobnie zmar we Wrocawiu w 1993 roku. Thomas nosi t kul pod skr do dzi. Po wyzwoleniu, latem 1944 roku, kilkunastu uciekinierw z Sobiboru przybyo do Lublina. W kamienicy przy ulicy Kowalskiej zamieszkali Hersz

75

Blank, Szlomo Szmajzner, Toivi Blatt i Leon Feldhendler. Pod koniec padziernika podporucznik AK w Lublinie, Czesaw Jemioa Rosiski, otrzyma rozkaz zlikwidowania kondenta UB, Hersza Blanka. Wyrok wykonano 4 listopada 1944 przy ulicy Kowalskiej 4. Leon Feldhendler zgin p roku pniej. Do tego czasu zdy oeni si z Perlmutter ydwk z Krasnegostawu i wyprowadzi do mieszkania przy ulicy Zotej. By bardzo szczliwy i czsto mwi, e nie wyobraa sobie w Sobiborze, e jeszcze w yciu bdzie mg zazna szczcia. Drugiego kwietnia przed sidm wieczr siedzielimy w naszym pokoju. By to ostatni pokj, mieszkalimy w sublokatorstwie. Usyszaam ruch w pokoju gospodarzy. Leaam na tapczanie czytajc ksik. On co pisa. Co mnie tkno. Powiedziaam tylko Leon, to oni. Doszed do drzwi. Uj za klamk. Pad strza. Jeden strza przez drzwi. Sta blady. Zerwaam si nie rozumiejc. Uciekajmy drugimi drzwiami, powiedziaam. Nie mog... Mam kul o tu. Lecz jeszcze nie chciaam wierzy, nie mogam uwierzy, e to tak, a tak okropne. Ucieklimy na ulic. Zapaam dorok. Pojechalimy do szpitala. Mczy si jeszcze trzy dni...17 Maestwo Feldhendlera trwao pi tygodni i trzy dni. Jak twierdzi Blatt, Leon zosta zastrzelony przez antysemitw.18 Ale okolicznoci tego morderstwa nie s jasne, bowiem podobnie, jak w przypadku Blanka oskareni o nie zostali onierze AK. A co stao si z drugim przywdc powstania Sasz? Pocztkowo uciekali wszyscy razem, ale 16 padziernika Peczerski wraz z ze swoimi rosyjskimi towarzyszami odczyli si pod pretekstem koniecznoci dokonania zwiadu. Zabrali prawie ca bro i nie powrcili ju do grupy. Po latach, w 1979 roku powiedzia: Moja rola bya skoczona. Wy bylicie polskimi ydami na wasnym terenie. Naleaem do Zwizku Radzieckiego i wci uwaaem siebie za onierza.19 Z pomoc miejscowego chopa przekroczyli Bug i powrcili do Zwizku Radzieckiego. Tam przyczyli si do grupy partyzanckiej Woroszyowa. Niedugo potem Sasza wstpi do Armii Czerwonej. Za mstwo w walce otrzyma medal. Z crk Eloczk zamieszka na Ukrainie i powrci do pracy jako nauczyciel muzyki. Wkrtce jednak zosta aresztowany i na wiele

lat osadzony w wizieniu. Dopiero, gdy ocaleni z Sobiboru zaczli go poszukiwa i potwierdza jego wersj wydarze sobiborskich, zosta zwolniony. Zmar majc przeszo osiemdziesiciu lat, w Rostowie nad Donem w 1990 roku. Jedn z ulic w Cefacie, w Izraelu nazwano jego imieniem. Wikszo spord tych, ktrzy przeyli, dawaa w swoim yciu wielokrotnie wiadectwo zbrodni. Zeznawali w procesach, pisali ksiki, byli autorami bd konsultantami lmw fabularnych. Jednym z ocalaych by Mosze Szklarek (Szklar, Bahir), ktry debiutowa jako poeta w 1948 roku na amach prasy ydowskiej. Pisa: Wino pacz swj wscza do kieliszkw, rozstawionych na kracach stou niby gwiazdy Wielkiej Niedwiedzicy z odrbanym dyszlem. Cztery licz. Cztery mienice si kieliszki W wietle wieczoru, Gasnce powoli Na ustach Goci mych braci zgadzonych21 Jedynym uciekinierem z obozu w Sobiborze, ktry do koca ycia pozosta w Polsce by Leon Cymiel. Po powstaniu dotar pieszo do Chema, swojego rodzinnego miasta i przyczy si do partyzantki. Po wojnie suy w Wojsku Polskim. O obozie nie chcia opowiada nikomu, nawet rodzinie. O swojej ucieczce opowiada nastpujco: Ja i mj kolega oderwalimy si od gwnej grupy, ktra ruszya do lasu. Pobieglimy wzdu torw kolejowych prowadzcych do mojego rodzinnego miasta. Pod wpywem emocji nie mylelimy logicznie. Szlimy wzdu torw, a nie jakimi lasami czy polami. W nocy szlimy wzdu torw, a we dnie ukrywalimy si w krzakach. Droga na Chem prowadzia przez most na rzece Uherka, ktry by chroniony przez Niemcw. A my postanowilimy przej przez ten most jak gdyby nigdy nic. Wartownicy byli przekonani, e jestemy robotnikami, bo niedaleko bya lokomotywownia, a my mielimy na sobie eleganckie kombinezony. Drugiej nocy ucieczki bylimy bardzo godni. Doszlimy do ukraiskiej wsi (a Ukraicy wysugiwali si Niemcom) i zapukalimy do jakiego domu. Mielimy jednak szczcie. Nakarmili nas i powie-

76

dzieli, jak i, eby nie natkn si na Niemcw. Kiedy wrciem do Chema, pomogli mi Polacy, znajomi ojca, bo ydw ju wtedy wszystkich wywieli. Ale wrd Polakw byli te szmalcownicy, ktrzy sprzedawali ydw Niemcom. Z kolei kiedy pracowaem w koszarach, pomagali mi niektrzy Niemcy. S wic ludzie i ludzie. Jak mona wic nienawidzi wszystkich ydw, wszystkich Niemcw czy wszystkich Polakw...22 Do likwidacji obozu przystpiono na rozkaz Himmlera bezporednio po powstaniu. W tym celu do Sobiboru zostaa skierowana cz personelu niemieckiego (m.in. Franz Suchomel) z Treblinki oraz Dorohuczy. Ponadto z Treblinki przyjechay dwa transporty winiw ydowskich. Pierwszym przybyo okoo 300 osb oraz niezbdny sprzt, drugim kolejnych 150 robotnikw. O przybyciu jednego z transportw tak opowiada Suchomel: ydowski kapo Karl Blau, pochodzcy z Wiednia, wystpi aby zameldowa Gustawowi Wagnerowi: Oberkapo Karl Blau z Treblinki wraz z ...ydami (tu poda dokadn ich liczb) melduje si do pracy. Potem nastpi podzia robotnikw. [...] Mnie przydzielono dwch szewcw i szeciu krawcw.23 Komendant obozu w Treblince, Franz Stangl, mianowa Karla Blaua gwnym kapo z uwagi na star znajomo z Austrii. Obiecywa mu, e po wojnie znajdzie dla niego gospodarstwo, w ktrym bdzie mg spokojnie zamieszka wraz z on. Karl Blau wywizywa si ze swojego zadania wzorowo. Nawet pejcz sprawi sobie duszy ni inni kapo. Ale wiosn zacz skary si Stanglowi na ze samopoczucie i ten uczyni go szefem kuchni gotujcej dla ydw. Niestety w sierpniu 1943 roku komendant Stangl zosta przeniesiony do Triestu, a gorliwy kapo utraci protektora. Ostatni akt tragedii sobiborskiej rozegra si 23 listopada, kiedy to zostali rozstrzelani przywiezieni robotnicy ydowscy. Pord nich nie byo jednak kapo Blaua. Razem z on zostali powiadomieni o planowanej egzekucji przez esesmana Suchomela i popenili samobjstwo zaywajc trucizn.24 Taki luksus nalea si jednak jedynie wybranym. Pozostali zostali

poprowadzeni na miejsce egzekucji gdzie z szyn rozebranej kolejki wskotorowej utworzono ruszt. Winiom kazano ukada si pitkami na szynach i strzelano im w ty gowy. Ciaa podpalono, a szcztki zakopano. Na terenie obozu utworzono niewielkie gospodarstwo rolne. Teren ponownie zalesiono.25
1

2 3 4 5 6 7 8 9 10

11 12

13

14

15

16 17 18

19

20

21 22

23 24

25

AIPN Diensttagebuch s. 458. Tumaczenie cytatu pochodzi z artykuu Bogdana Musiaa, Geneza i pocztek akcji Reinhardt Thomas Toivi Blatt, Sobibr zapomniane powstanie. s. 34 Thomas Toivi Blatt, s. 91 Mosze Szklarek, Beit Lohamei Hegetaot Archiv Nr 4695-5 Jules Schelvis, Vernichtungslager Sobibr. s. 158 Thomas Toivi Blatt, s. 91 Thomas Toivi Blatt, s. 93 Zeznania Szlomo Podchlebnika dla IH 301/10 Thomas Toivi Blatt, s. 100 Aleksander Aronowicz Peczerski (w niektrych rdach Peczorski) Jules Schelvis, s. 171 Stanisaw Szmajzner, Extracts from the Tragedy of a Jewish Teenager Kalmen Wewryk, wiadectwo zoone dla Montreal Institute for Genocide (MIGS) Kalmen Wewryk, wiadectwo zoone dla Montreal Institute for Genocide (MIGS) Tre depeszy nadanej przez szefa Policji w Lublinie, Jakoba Sorrenberga do Friedricha Kruegera w Krakowie Thomas Toivi Blatt s. 131 Thomas Toivi Blatt, s. 155 Kartki z zapiskami ony znajduj si w Instytucie Pamici Yad Vashem, a cytat pochodzi z ksiki: Hanna Krall, Niezwykle duga linia Internetowy chat z Thomasem Blattem, dostpny na stronie www.judaism.com Wywiad z Peczerskim przeprowadzi Thomas Toivi Blatt, a jego pena wersja znajduje si w ksice: Sobibr zapomniane powstanie Mosze Szklar, Biesiada w tumaczeniu Arnolda Suckiegov Grzegorz Gazia i Krzysztof Biaoskrski, Ci, ktrzy przeyli. s. 173 Jules Schelvis, s. 219 Gitta Sereny, W stron ciemnoci. Rozmowy z komendantem Treblinki, s. 182 Niektre zabudowania, zwaszcza te mieszczce si obok rampy kolejowej, byy wykorzystywane do lipca 1944. Nie zostaa zniszczona take willa komendanta oraz wiea obserwacyjna

Maria Ciesielska absolwentka Akademii Medycznej w Warszawie oraz Szkoy Gwnej Administracji i Zarzdzania w Warszawie. Pracuje jako lekarz internista i tumacz.

77