Psychiatria jedna z podstawowych specjalizacji medycznych zajmujca si badaniem, zapobieganiem i leczeniem zaburze i chorb psychicznych.

. Bada ich uwarunkowania biologiczne, psychologiczne, rodzinno-genetyczne, spoeczne, konstytucjonalne sposoby powstawania i skutecznego zapobiegania. Wedug definicji UEMS Psychiatria jest gazi medycyny zajmujc si badaniem i stosowaniem biopsychospoecznych zasad w etiologii, ocenie, rozpoznaniu, leczeniu, rehabilitacji i zapobieganiu umysowym, emocjonalnym i behawioralnym zaburzeniom wystpujcym samodzielnie lub wsplnie z innymi zaburzeniami medycznymi w cigu caego ycia czowieka.[3] Metody diagnozowania psychiatrycznego s zrnicowane, istniej jednak oficjalne kryteria diagnostyczne tworzone w rodowisku naukowym: klasyfikacja Amerykaskiego Towarzystwa Psychiatrycznego oraz ICD-10 wiatowej Organizacji Zdrowia. Leczenie psychiatryczne obejmuje farmakoterapi, psychoterapi oraz inne metody biologiczne (terapi elektrowstrzsow oraz psychochirurgi). Leczenie moe odbywa si zarwno w szpitalu, jak i na zasadzie cyklicznych wizyt u specjalisty w odpowiednich poradniach (Poradnia Zdrowia Psychicznego, Poradnia Leczenia Nerwic, Poradnia Leczenia Uzalenie, Poradnia Psychiatrii Dzieci i Modziey, itd). W pewnych przypadkach regulowanych przez prawo do podjcia leczenia nie jest wymagana zgoda pacjenta. Psychiatria rni si od psychologii faktem, i jest ona nauk medyczn, psychologia za, wedug podziau klasycznego jest subdyscyplin filozoficzn, ktra obecnie wyrosa na samodzieln nauk spoeczn. Obie nauki s interdyscyplinarne i posiadaj zrnicowane podejcia, zawierajce swoiste podstawy teoretyczne.

Naukowe preintuicje psychiatrii obecne byy ju w V w. p.n.e., jednak pierwsze szpitale dla osb dotknitych zaburzeniami psychicznymi tworzone byy dopiero w redniowieczu - najstarszym miejscem, o ktrym wiadomo, e by placwk w ktrej opiekowano si chorymi psychicznie, by powstay w 874 r. szpital w Al.Qata'i w Kairze. . Pocztek naukowej psychiatrii przypada na wiek XVIII, kiedy uporzdkowano i uszczegowiono podstawy teoretyczne nauki i zaczto przywizywa wiksz wag do humanitarnych warunkw leczenia. W wieku XX psychiatria staa si w peni rozwinit, regularn nauk znajc biologiczne mechanizmy problemw zdrowotnych, posiadajc rozbudowane zaplecze teoretyczne, klasyfikacje chorb i szerok wiedz na temat sposobw ich leczenia.
[4]

Teoria i centralne punkty

"Psychiatria, bardziej ni jakakolwiek inna nauka medyczna, zmusza swoich adeptw do zmagania si z adekwatnymi dowodami, zasadnoci introspekcji, problemami w komunikacji i innymi istotnymi kwestiami filozoficznymi." (Guze, 1992, p.4). Termin "psychiatria" (), stworzony w 1808 r. przez Johanna Christiana Reila pochodzi z greckiego psyche () dusza, umys oraz iatros () lekarz. Oznacza dzia medycyny, koncentrujcy sw uwag na psychice, ktrego celem jest badanie, zapobieganie i leczenie zaburze psychicznych[5][6][7][8]. Obecnie w psychiatrii dostrzega si potrzeb zrwnowaonego podejcia do problemw zdrowotnych uwzgldniajc zarwno aspekty biologiczne jak i posiadajce natur psychologiczn. Z tego powodu uwaa si, e psychiatra powinien by zaznajomiony nie tylko z naukami biologicznymi, w tym neurologi, ale take naukami spoecznymi (psychologia)[6]. W obszar zainteresowania dyscypliny wcza si zarwno subiektywne dowiadczenia i stany psychiczne pacjenta jak i obiektywn wiedz na temat fizjologii czowieka[9]. Psychiatria dzieli zaburzenia psychiczne na trzy oglne kategorie: choroby psychiczne, zaburzenia uczenia si i zaburzenie osobowoci[10]. Na przestrzeni wiekw procedura diagnozy i leczenia zmieniaa si. Pod koniec XX w. psychiatria staa si mniej odizolowana od reszty nauk medycznych i biologicznych, tworzc zintegrowan cao[11].

Zakres nauki
Chocia psychiatra posuguje si badaniami z zakresu neuronauki, psychologii, medycyny, biologii, biochemii i farmakologii[12], uznaje si, i stanowi ona nauk poredni midzy psychologi a neurologi[13]. Inaczej ni inni lekarze i neurologowie, psychiatrzy specjalizuj si w utrzymaniu staej relacji z pacjentem i s wykwalifikowani w uywaniu psychoterapii i innych terapeutycznych technik komunikacyjnych[13]. Psychiatrzy rni si od psychologw faktem, e ich edukacja bazuje na medycynie, posiadaj take tytu lekarza. To sprawia, e w przeciwiestwie do psychologw mog oni dawa porady medyczne, przepisywa leki, zleca testy i przeprowadza badania medyczne[14].

Etyka
Etycy skupieni wok wiatowego Towarzystwa Psychiatrycznego stworzyli kodeks etyczny regulujcy dziaania psychiatrw. Jego pierwsze wydanie miao miejsce w roku 1977, zosta on nastpnie rozszerzony w 1983 i 1996 r. Dalsze zmiany wprowadzono w 1999 r. Kodeks etyczny wiatowego Towarzystwa Psychiatrycznego dotyczy takich kwestii jak: ocena zdrowia pacjenta, stosowanie aktualnej wiedzy medycznej, godno pacjentw, poufno informacji o stanie zdrowia, etyka bada, eutanazja[15], transplantacja organw, tortury[16], kara mierci, etniczna i kulturowa dyskryminacja[17]. Kodeks etyczny stanowi odpowied rodowiska na kontrowersje zwizane z praktyk psychiatryczn.

Specjalnoci
Istniej rne specjalizacje i podejcia teoretyczne zwizane z psychiatri:

psychiatria biologiczna podejcie w psychiatrii, ktrego celem jest opisywanie zaburze psychicznych za pomoc biologicznych terminw okrelajcych funkcjonowanie ukadu nerwowego. psychiatria dzieci i modziey specjalizuje si w pracy z dziemi i nastolatkami oraz ich rodzin psychiatria rodowiskowa bada relacje midzy pacjentem a jego rodowiskiem psychiatria sdowa zastosowanie psychiatrii w sdownictwie psychiatria geriatryczna interesuje si badaniem, zapobieganiem i leczeniem zaburze psychicznych u osb starszych psychiatria wojskowa bada zaburzenia psychiczne w kontekcie wojny neuropsychiatria bada zalenoci midzy stanami patologicznymi ukadu nerwowego a zaburzeniami psychicznymi; psychiatria spoeczna dzia psychiatrii badajcy interpersonalny, spoeczny i kulturowy kontekst zaburze psychicznych i psychicznego dobrostanu; psychiatria kulturowa (midzykulturowa) dziedzina psychiatrii spoecznej, zajmuje si zwizkami pomidzy kultur i warunkami ycia a zaburzeniami psychicznymi.

Podejcia w psychiatrii
Istnieje kilka podej w psychiatrii. Podejcie biomedyczne bada oznaki i symptomy pacjenta i porwnuje je z kryteriami diagnostycznymi. Oceny zaburze psychicznych mona take dokona poprzez wywiad psychologiczny, przy ktrym dokonuje si kontekstualizacji symptomw wzgldem caoci ycia psychicznego[18]. Brak jednoznacznej zgody co do tego, ktre z podej jest najbardziej adekwatne spowodowao powstanie tzw. kontrowersji biopsychiatrycznej. Kontrowersj t naley rozpatrywa w szerszym kontekcie dyskusji nad biologicznym lub psychologicznym statusem zaburze psychicznych. Istniej take rne zdania na temat takich specyficznych zaburze jak zesp nadpobudliwoci psychoruchowej czy dysocjacyjne zaburzenia identyfikacji.

Historia psychiatrii
Czasy staroytne
Od ok. V w. p.n.e. uwaano, e zaburzenia psychiczne, zwaszcza ujawniajce objawy psychotyczne, posiadaj nadprzyrodzon natur[19]. To przekonanie utrzymao si przez cay okres istnienia staroytnej Grecji i Rzymu[19]. Najstarsze pisma traktujce o zaburzeniach psychicznych zostay sporzdzone przez Grekw[20]. W IV w. p.n.e. Hipokrates utrzymywa, e zaburzenia psychiczne mog wynika z biologiczno-fizjologicznych nieprawidowoci organizmu[19]. Ten punkt widzenia nie przetrwa jednak koca Imperium rzymskiego[19]. Wraz z nadejciem ery chrzecijaskiej, zaburzenia psychiczne zaczto uwaa za wynik dziaalnoci demonw. Prbowano je "leczy" za pomoc egzorcyzmw oraz rozmaitych okrutnych metod[19].

redniowiecze
Pierwsze obiekty, ktre mona uzna za prototypy szpitali psychiatrycznych powstay w wiecie arabskim, w VIII w. Pierwszy zosta zbudowany w Bagdadzie w 705 r., a nastpnie w Fezie i Kairze. W odrnieniu od chrzecijaskich zapatrywa na zaburzenia psychiczne, w ktrych doszukiwano si ingerencji demonw i innych si nadprzyrodzonych, Arabowie

koncentrowali si na obserwacjach klinicznych. W ten sposb przyczynili si do znacznego postpu w wiedzy dotyczcej psychopatologii: jako pierwsi stosowali psychoterapi, a take inne metody leczenia, np. gorce kpiele, leki psychoaktywne, muzykoterapi i terapi zajciow. W X w. perski lekarz Muhammad fizjologiczne wyjanienia zaburze psychicznych w kombinacji z psychologicznymi metodami terapeutycznymi. Jemu wspczesny badacz, arabski lekarz Muhammad jako pierwszy dokona opisu diagnostycznego wielu zaburze psychicznych, tj. depresja, nerwica, priapizm, niemoc seksualna (arab. Nafkhae Malikholia), psychoza (ar. Kutrib) czy stan manii (ar. Dual-Kulb)[21]. W XI w. perski lekarz i filozof, Awicenna, stosowa leczenie bazujce na przekonaniu o fizjologicznych rdach psychopatologii. Stworzy koncepcj relacji midzy pulsem a uczuciami wewntrznymi[21]. Awicenna by take wczesnym prekursorem neuropsychiatrii, jako pierwszy opisa rne zaburzenia psychiczne: halucynacje, bezsenno, koszmary nocne, melancholi, demencj, epilepsj, parali, itp[22] . Obiekty przeznaczone dla osb dotknitych zaburzeniami psychicznymi tworzone byy w Europie od XIII w., jednak peniy jedynie rol instytucji opiekuczych, nie oferujc adnej terapii[23]. Zaoony w XIII w. w Londynie naley do jednych z pierwszych szpitali psychiatrycznych jakie pojawiy si w Europie by prowadzony a do 1948 r[24].

Wczesna nowoytno

Philippe Pinel uznawany jest przez wielu za ojca nowoczesnej psychiatrii. W 1656, Ludwik XIV stworzy publiczny system opieki nad osobami dotknitymi zaburzeniami psychicznymi, jednak mia on jedynie na celu zapewnienie cierpicym dachu nad gow i odseparowanie ich od spoeczestwa, nie oferujc adnego leczenia[24]. W 1758 angielski lekarz William Battie napisa "Traktat o szalestwie", w ktrym wzywa do wprowadzenia leczenia w tego typu placwkach[25]. Trzydzieci lat pniej, krl Anglii Jerzy III zapad na chorob psychiczn[19]. Po poprawie jego stanu w 1789, zaczto uwaa, e zaburzenia psychiczne nie s nieuniknione i mog podlega skutecznej terapii[19]. W 1792 francuski uczony, Philippe Pinel, uwaany za ojca nowoczesnej psychiatrii wprowadzi humanitarne metody leczenia zaburze psychicznych, uwalniajc dotknitych nimi z kajdan i koniecznoci znoszenia okrutnych praktyk "leczniczych"[19]. William Tuke wprowadzi te metody na angielski grunt otwierajc, pierwsz w Anglii placwk lecznicz

dla osb chorych psychicznie, stosujc nowoczesne metody terapii. W krtkim czasie instytucja ta staa si wzorem w wiecie humanitarnej psychiatrii

XIX wiek
Na przeomie XVIII i XIX w. zachodnia Europa posiadaa tylko kilkaset podopiecznych w azylach dla "szalecw"[27]. Jednak ju na pocztku XIX wieku liczba ta wzrosa do setek tysicy[27]. W USA do 1904 r. yo 150000 pacjentw szpitali psychiatrycznych[27]. W krajach niemieckojzycznych istniao ponad 400 publicznych i prywatnych placwek zajmujcych si opiek nad osobami dotknitymi zaburzeniami psychicznymi[27]. W niemieckim systemie opieki nad chorymi czsto wan rol odgryway take uniwersytety[28], ktre ksztaciy nowe pokolenia kompetentnych specjalistw[28]. XIX-wieczne Niemcy stay si wiatowym liderem w psychiatrii[27]. W kraju istniao ponad 20 uniwersytetw rywalizujcych ze sob w podnoszeniu standardw terapeutycznych i rozwijaniu wiedzy medycznej[27]. Niemcy nie miay jednak centralnego systemu zarzdzania placwkami z powodu decentralizacji wadzy[27]. Podobna sytuacja bya take w Wielkiej Brytanii[29], co przyczynio si do niskiego poziomu rozpowszechniania nowych idei, zamknitych w cisych uniwersyteckich enklawach[29]. W USA, w 1834 r. Anna Marsh wdowa po lekarzu, ufundowaa pierwszy w kraju stabilny finansowo prywatny orodek opieki dla osb chorych psychicznie, co zapocztkowao dziaalno prywatnych instytucji rywalizujcych z pastwowymi o pacjentw, fundusze i wpywy. W 1838 r. Francja wprowadzia prawo regulujce przyjmowanie do placwek i ich funkcjonowanie[30]. Do 1940 r. tego typu instytucje istniay ju w caej Europie i Ameryce[31]. Jednoczenie ilo pacjentw rosa w postpie geometrycznym, co powodowao przeludnienie placwek. We Francji byo dwa razy wicej pacjentw ni miejsc[31]. Jedn z gwnych przyczyn tak gwatownego wzrostu jest fakt, e pacjenci przebywali dotychczas w domach lub rozmaitych orodkach, ktre nie oferoway adnego leczenia[32].

XX wiek

Otto Loewi przyczyni si do odkrycia neurotransmitera acetylocholiny. W XX wieku pojawia si nowa perspektywa psychiatrii, zwizana z nowym punktem widzenia na zaburzenia psychiczne. Emil zainteresowany nowo powsta nauk psychologi, wczy do psychiatrii wtki interdyscyplinarne, tworzc now klasyfikacj zaburze psychicznych, opart na podstawach anatomopatologicznych i czynnikach przyczynowych[33]. Podstawow przesank psychiatrii stao si stwierdzenie, e zaburzenia psychiczne maj rda biologiczno-fizjologiczne. Po mierci Zygmunta Freuda, ojca psychoanalizy, jego dzieo stao si przedmiotem bada psychiatrw[34]. Teoria psychoanalityczna staa si popularna wrd psychiatrw ze wzgldu na swoje istotnie

znaczenie dla rozwoju wiedzy o ludzkiej psychice[34]. Jednak po roku 1970 teorie psychologiczne ustpiy miejsca teoriom neurologicznym[34]. Po odkryciu przez Otto pierwszego neurotransmitera acetylocholiny, psychofarmakologia staa si integraln czci psychiatrii[35]. W 1980 r. rozpoczto stosowanie neuroobrazowania[36]. Odkrycie w 1952 r. skutecznoci leczenia schizofrenii chlorpromazyn zrewolucjonizowao terapi tej przypadoci[37]. Podobne znaczenie dla leczenia zaburze dwubiegunowych miao odkrycie dziaania wglanu litu[38]. Psychoterapia staa si integraln czci leczenia psychiatrycznego w przypadku wikszoci chorb[39]. Rwnie istotne znaczenie odegray wyniki bada genetyki, wskazujce na genetyczne rda zaburze psychicznych. Biologia molekularna przyczynia si do zrozumienia zasad dziaania genw i ich wpywu na uksztatowanie si psychiki. Do 1995 r. geny wpywajce na powstanie schizofrenii zostay wykryte w chromosomie 6, natomiast geny wpywajce na zaburzenia dwubiegunowe w chromosomach 18 i 21[35]. Zastosowanie lekw psychoaktywnych i testw laboratoryjnych wprowadzio nowe relacje midzy pacjentami a psychiatrami[40]. Postrzeganie psychiatrii w kategorii twardej nauki zaczo by interpretowane jako brak naleytego zainteresowanie i opieki wzgldem pacjentw[40]. Ruch postrzegajcy zaburzenia psychiczne w kategorii mitu, zyskiwa coraz wiksz popularno[41]. Niektrzy czonkowie ruchu twierdzili, e psychiatria jest narzdziem kontroli spoecznej i domagali si zamknicia szpitali psychiatrycznych[41]. Ilustracj tej tezy byy doniesienia o naduyciach zdarzajcych si w krajach totalitarnych, gdzie dysydentw politycznych umieszczano wanie w tych placwkach, traktujc ich przekonania polityczne jako chorob psychiczn. Jednoczenie tego typu przypadki zdarzaj si nawet obecnie[42]. Podawano take historyczne przykady naduy, jakie miay miejsce w nazistowskich Niemczech[43], ZSRR (zob. psychiatria represyjna w ZSRR) i podczas apartheidu w RPA[44].

Psychiatria jako specjalno

Psychiatria stanowi podstawow specjalno medyczn i jest w odpowiedni do swoich zada sposb zorganizowana. W Polsce specjalizacja w zakresie psychiatrii trwa 5 lat[45]. Odrbn specjalizacj jest psychiatria dzieci i modziey. Zalecanym uzupenieniem obu ww. specjalizacji jest szkolenie z psychoterapii. Psychoterapeut moe zosta lekarz, psycholog lub absolwent niektrych innych studiw magisterskich, po odbyciu atestowanego kursu psychoterapii (najczciej czteroletnie) odbyciu terapii wasnej oraz pracy terapeutycznej pod superwizj[46].