BIOCHEMIA

HARPERA
a LANGE medical book

Harper's
Biochemistry
Twenty-second Edition

Robert K. Murray, MD, PhD

Professor of Biochemistry
Universtty of Toronto
Daryl K. Granner, MD
Professor and Chairman
Department of Moiecuiar Physiology and Biophysics
Professor of Medicine
Vanderbitt University
Nashville, Tennessee
Peter A. Mayes, PhD, DSc
Reader in Biochemistry Royał
Veterinary College University of
London
Victor W. Rodwell, PhD
Professor of Biochemistry
Purdue University West
Lafayette, Indiana

Prentice-Hall International Inc.

Robert K. Murray, Daryl K. Granner,
Peter A. Mayes, Victor W. Rodwell

BIOCHEMIA
HARPERA
Wydanie III
Redaktor naukowy tłumaczenia
Franciszek Kokot

IHhl. Medyczna CM ID

1816004318

Warszawa 1995 Wydawnictwo

Lekarskie PZWL

50LAT
 Copyright for the Polish Edition by
ydawnictwo Lekarskie PZWL J994, 1995

Z oryginału angielskiego Harper's Biochemistry ed. 22

Copyright © 1990 by Appleton Lange Ali
Rights Reserved i rozdz. 60, 64 z oryginału
angielskiego Harper's Btochemistry ed. 23
Copyright © 1993 by Appleton Lange Alt
Rights Reserved
pod red. prof. dra hab. FRANCISZKA KOKOTA
Tłumaczyli
Doc. med. ZENON ALEKSANDROWICZ (rozdz. 12—19)
Prof. dr hab. MIECZYSŁAW CHORĄśY (rozdz. 35—42)
Prof. dr hab. MARIAN DRÓśDś (rozdz. 57, 58)
Prof. dr hab. ZOFIA KILAŃSKA (rozdz. 2—5)
Prof. dr hab. LEOKADIA KŁYSZEJKO-STEFANOWICZ (rozdz. 1, 6, 32, 33)
Prof. dr hab. FRANCISZEK KOKOT (rozdz. 44—56, 60, 62 i przedmowa)
Prof. dr hab, WANDA MAŁGORZATA KRAJEWSKĄ (rozdz. 7, 10, l i , 34)
Prof. dr hab. EUGENIUSZ KUCHARZ (rozdz. 63)
Prof, dr hab. BOHDAN LEWARTOWSKI (rozdz. 59)
Prof. dr hab. ANNA LIPIŃSKA (rozdz. 8, 9, 30, 31)
Prof. dr hab. JERZY VETULANI (rozdz. 64)
Prof. dr hab. TADEUSZ WILCZOK (rozdz. 43, 61)
Prof. dr hab. MARIUSZ ZYDOWO (rozdz. 20—29)

Projekt okładki i strony tytułowej Anna Dluiewaka

Redaktorzy Krystyna Chąjęcka, Renata Piotrowska-Siemdzka

Redaktor techniczny Joanna Głodowska Korektorzy Zespół

1SBN 83-200-1798-X
Wydawnictwo Uliatskie PZWL
Warszawa ]»5
Wydanie Iii
Cieszyńska Drukarnia Wydawnicza
ul. Pokoju I, 43-400 Cieszyn
Zam. nr 2543/K-94

Przedmowa do wydania polskiego
Do rąk Czytelnika oddajemy tłumaczenie 22.
wydania „Biochemii Harpera". W trakcie tłu-
maczenia ukazało się wydanie 23. tej ksiąŜki,
wzbogacone o kitka nowych rozdziałów w sto-
sunku do wydania 22. Dlatego teŜ, chcąc do-
starczyć Czytelnikom moŜliwie aktualnej wie-
dzy, postanowiono włączyć do wydania 22. dwa
nowe rozdziały z wydania 23. („Erytrocyty
i leukocyty" oraz „PodłoŜe biochemiczne nie-
których chorób neuropsychiatrycznych"),
uwzględniając stan wiedzy z końca 1992 r.
Jako redaktor naukowy, odpowiedzialny za
obecne polskie wydanie ksiąŜki, kieruję wyrazy
głębokiego szacunku i podziękowania do wszy-
stkich Współtłumaczy za trud włoŜony w tłu-
maczenie poszczególnych rozdziałów. Pragnę
PRZEDMOWA / 5
podkreślić, Ŝe tłumaczenie ksiąŜki natrafiało na
duŜe trudności w zakresie mianownictwa bio-
chemicznego, często nie ustabilizowanego nie
tylko w skali naszego kraju, lecz takŜe między-
narodowej. ToteŜ sądzę, Ŝe wartość merytorycz-
na, a nie nomenklaturowa, będzie głównym
kryterium oceny ksiąŜki przez Czytelników.
Pragnę wyrazić nadzieję, Ŝe i obecne wydanie
„Biochemii Harpera" nie tylko spełni wymaga-
nia „starych" Czytelników tej ksiąŜki, lecz takŜe
przysporzy jej wielu nowych Czytelników
i przyjaciół.
Prof. dr hub. med. Franciszek Kokot

Przedmowa
„Biochemia Harpera" dostarcza zwięzłej,
choć dostatecznie szerokiej, wiedzy dotyczącej
podstaw biochemii i biologii molekularnej. Za-
wiera ona liczne przykłady na to, Ŝe wiedza
biochemiczna jest niezbędna do zrozumienia
mechanizmów podtrzymujących zdrowie oraz
przyczyn i racjonalnego leczenia licznych cho-
rób, jakimi są szczególnie zainteresowani leka-
rze i inni pracownicy opieki zdrowotnej.
Zmiany dokonane w wydaniu 22.
Dwa cele przyświecały autorom przygotowu-
jącym obecne wydanie: 1) przedstawienie moŜ-
liwie najnowszej wiedzy biochemicznej, potrzeb-
nej przy studiowaniu medycyny oraz 2) dostar-
czenie studentom medycyny i innych nauk
dotyczących zdrowia ksiąŜki interesującej i lu-
bianej przez uŜytkownika. Odzwierciedleniem
tego jest układ i treść nowego wydania.
• Wszystkie rozdziały zostały przeredagowane
z uwzględnieniem waŜnych postępów wiedzy
biochemicznej.
• We wstępie większości rozdziałów zasygnali
zowano główne problemy będące ich treścią.
• Zredukowano szczegółowe omawianie dru-
gorzędowych szlaków metabolicznych.
• Liczne ryciny zmodyfikowano w celu po
prawienia ich czytelności.
• Włączono nowe rozdziały dotyczące „Wody
i pH", „Witamin rozpuszczalnych w wo
dzie", „Witamin rozpuszczalnych w tłusz
czach", „Utleniania kwasów tłuszczowych
i ketogenezy", „śywienia" i „Przemiany kse-
nobiotyków".
• W ostatnim rozdziale, który jest równieŜ
nowy, znajduje się zwięzłe omówienie bio
chemicznych aspektów przyczyn i mechaniz
mów chorób. Na podstawie historii choroby
8 chorych zilustrowano uŜyteczność wiedzy
biochemicznej dla medycyny. Przedstawione
przypadki dotyczą głównych klas przyczyn
chorobowych. Rozdział ten, wraz z suple
mentem omawiającym testy laboratoryjne,
stanowią pomost wypełniający dotychczaso
wą lukę dzielącą biochemię od kliniki.
PRZEDMOWA / 7
Układ ksiąŜki
Tekst składa się z 3 rozdziałów wprowadzają-
cych i 6 głównych działów.
Dział 1 jest poświęcony białkom i enzymom,
będącym końmi roboczymi organizmu. Ponie-
waŜ większość reakcji zachodzących w komór-
kach ludzkich ma charakter enzymatyczny, jest
istotne zapoznanie się z właściwościami en-
zymów przed omawianiem innych problemów.
W dziale II przedstawiono a) róŜne reakcje
komórkowe, w których zachodzi utylizacja lub
wytwarzanie nośników energetycznych oraz
b) szlaki syntezy i rozkładu węglowodanów
i lipidów. Ponadto przedstawiono funkcję po-
szczególnych związków naleŜących do wymie-
nionych klas cząsteczek.
W dziale III omówiono poszczególne amino-
kwasy i ich losy oraz przemiany tych związków
przebiegające ze zuŜytkowaniem lub wytwarza-
niem energii.
W dziale IV przedstawiono strukturę i
funkcję kwasów nukleinowych oraz szlak
DNA-tRNA->białka. W tej części opisano
równieŜ zasady technologii rekombinacji DNA,
tj. zagadnienie o niezwykłych implikacjach
w dyscyplinach biomedycznych.
Treścią działu V są hormony i ich kluczowa
rola w komunikacji międzykomórkowej i regu-
lacji poszczególnych szlaków metabolicznych.
Po to, aby hormony mogły zadziałać na komór-
kę, muszą mieć kontakt z błonami komór-
kowymi. Nic więc dziwnego, Ŝe początek tego
działu jest poświęcony strukturze i funkcjom
błon.
Dział VI składa się z 7 specjalnych roz-
działów, w tym nowego rozdziału omawiające-
go przemianę ksenobiotyków i biochemiczne
aspekty niektórych chorób.
W suplemencie podano zwięzłą interpretację
wyników badań laboratoryjnych i główne ich
implikacje diagnostyczne.
8 / PRZEDMOWA
Podziękowanie
Autorzy pragną wyrazić podziękowanie Pa-
nu Aleksandrowi Kugushewowi; wiele zmian
dokonanych w tym wydaniu nie mogłoby być
zrealizowanych bez Jego stałego zainteresowa-
nia, rady, „popychania sprawy" i zachęcania.
Nasza wdzięczność naleŜy się równieŜ na-
szym zawodowym Kolegom i Przyjaciołom
z całego świata za przekazane sugestie, mające
na celu poprawienie ksiąŜki. Zachęcamy ich,
aby w dalszym ciągu wykazali zainteresowanie
ksiąŜką i nie szczędzili wysiłku w jej ulepszaniu.
Za szczególnie cenne uwaŜamy opinie wyraŜone
przez studentów.
Autorzy czują się szczególnie usatysfakcjono-
wam szeroką akceptacją i poparciem ksiąŜki
w ca ^ m świecie. Przedruki licznych wydań
opublikowanych w języku angielskim ukazały
sie w Japonii, Libanie, na Tajwanie, Filipinach
oraz w Korei. Ponadto ksiąŜkę przetłumaczono
na j ązy ^ włoski, hiszpański, francuski, portu-
galski, japoński, polski, niemiecki, serbsko-cho-
rwacki i grecki,
_ RKM
_ DKG
_ PAM
, ■ _ VWR
 SPIS TREŚCI / 9

Spis treści
1. Biochemia i medycyna — Robert K. Murray ........................................................... 11
2. Biomolekuły i metody biochemiczne — Robert K. Murray .................................... 16
3. Woda i pH — Victor W. Rodwell .............................................................................. 26

Część I. Budowa oraz funkcje białek i enzymów ................................... 35

4. Aminokwasy — Victor W. Rodwell ........................................................................... 35

5. Peptydy — Victor W. Rodwell ................................................................................. 49
6. Białka: struktura i właściwości — Victor W. Rodwell ............................................ 59
7. Białka; mioglobina i hemoglobina — Vtctor W. Rodwell ...................................... 70
8. Enzymy: właściwości ogólne — Victor W. Rodwell .............................................. 82
9. Enzymy: kinetyka — Victor W. Rodwell ................................................................... 94
10. Enzymy: mechanizmy działania — Victor W. Rodwell ............................................ 110
11. Enzymy: regulacja aktywacji — Victor W. Rodwell .............................................. 118

C z ę ś ć I I . B io e n e r g e t y k a i m e t a b o l i z m w ę g l o w o d a n ó w o r a z l i p i d ó w 131

12. Bioenergetyka — Peter A. Mayes ........................................................................... 131

13. Utlenianie biologiczne — Peter A. Mayes ................................................................ 139
14._ Fosforylacja oksydacyjna i mitochondrialne systemy
transportujące — Peter A. Mayes ............................................................................ 147
15. Węglowodany o znaczeniu fizjologicznym — Peter A. Mayes .............................. 161
16. Lipidy o znaczeniu fizjologicznym — Peter A. Mayes ............................................ 173
17. Zarys przemian pośrednich — Peter A. Mayes ........................................................ 188
18. Cykl kwasu cytrynowego. Katabolizm acetylo-CoA— Peter A. Mayes ............... 198
y 19. Glikoliza i utlenianie pirogronianu —Peter A. Mayes ........................................... 207
20. Metabolizm glikogenu — Peter A. Mayes ................................................................ 217
v 21. Glukoneogeneza i kontrola stęŜenia glukozy we krwi — Peter A. Mayes ............ 226
22. Szlak pentozofosforanowy oraz inne szlaki przemiany heksoz — Peter A. Mayes 239
23. Biosynteza kwasów tłuszczowych — Peter A. Mayes ............................................. 251
24. Utlenianie kwasów tłuszczowych: ketogeneza — Peter A. Mayes ........................ 260
25. Metabolizm nienasyconych kwasów tłuszczowych i eikozanoidów — Peter A.
Mayes ............................................................................................................................ 274
26. Metabolizm acylogliceroli i sfingolipidów — Peter A. Mayes ............................. 284
27. Transport i magazynowanie lipidów — Peter A. Mayes ......................................... 294
28. Synteza, transport i wydalanie cholesterolu — Peter A. Mayes ........................... 314
29. Integracja metabolizmu i dostarczanie substratów energetycznych do tkanek
— Peter A. Mayes .................................................................................................. 329

Część III. Metabolizm białek i aminokwasów ......................................... 337

30. Biosynteza aminokwasów, które nie muszą być dostarczane

w poŜywieniu — Victor W. Rodwell ......................................................................... 337
31. Katabolizm białek i azotu aminokwasów — Victor W. Rodwell ........................... 344
32. Katabolizm szkieletów węglowych aminokwasów — Victor W. Rodwell ............. 357
10 / SPIS TREŚCI

33. Przemiana aminokwasów w wyspecjalizowane produkty — Victor W. Rodwell . 385

34. Porfiryny i barwniki Ŝółciowe — Robert K. Murray ............................................... 398

Część IV. Budowa, czynność i replikacja

makrocząsteczek informacyjnych ................................................................... 415

35. Nukleotydy — Victor W. Rodweil ........................................................................... 415

36. Metabolizm nukleotydów purynowych i pi rym idy nowych — Victor W. RoJwell . 425
37. Struktura i funkcja kwasów nukleinowych — Dary! K. Granner .......................... 443
38. Organizacja i replika DNA — Dary/ K. Granner ........................................................ 456
39. Synteza, przekształcenie i metabolizm RNA — Dary/ K. Granner ........................ 476
40. Synteza białek i kod genetyczny — Dary/ K. Granner ............................................ 491
41. Regulacja ekspresji genu — Dary/ K. Granner ........................................................ 508
42. Technologia rekombinacji DNA — Dary/ K. Granner ............................................ 529

Część V. Biochemia zewnątrzkomórkowej

i wewnątrzkomórkowej komunikacji ........................................................... 549

43. Błony: struktura, organizacja i funkcja — Dary/ K. Granner .................................... 549

44. Charakterystyka układów hormonalnych — Dary I K. Granner ............................. 573
45. Działanie hormonów — Dary! K. Granner ................................................................ 584
46. Przysadka mózgowa i hormony podwzgórza — Dary/ K. Granner ......................... 599
47. Hormony tarczycy — Dary/ K. Granner .................................................................. 612
48. Hormony regulujące przemianę wapniową — Dary/ K. Granner ........................... 619
49. Hormony kory nadnerczy — Dary/ K. Granner ........................................................ 629
50. Hormony rdzenia nadnerczy — Dary! K. Granner .................................................. 645
51. Hormony gonadalne — Dary I K. Granner ................................................................ 652
52. Hormony trzustki i Ŝołądkowo-jelitowe — Dary/ K. Granner ................................. 671

C z ę ś ć V I . Z a g a d n i e n i a w y b r a n e ............................................................................ 693

53. Struktura i funkcja witamin rozpuszczalnych w wodzie — Peter A. Mayes . . . 693

54. Struktura i funkcja witamin rozpuszczalnych w tłuszczach — Peter A. Mayes . . 710
55. śywienie — Peter A. Mayes ...................................................................................... 721
56. Trawienie i wchłanianie — Peter A. Mayes ............................................................. 734
57. Glikoproteiny i proteoglikany — Robert K. Murray ............................................... 749
58. Białka osocza, immunoglobitliny i czynniki krzepnięcia
— Elizabeth J. Harfenist Robert K. Murray ............................................................. 770
59. Białka kurczliwe i strukturalne — Victor W. Rodwell,
Robert K. Murray, Frederick W. Keetey ................................................................... 794
60. Metabolizm ksenobiotyków — Robert K. Murray ................................................. 817
61. Rak, onkogeny i czynniki wzrostowe — Robert K. Murray .................................... 824
62. Biochemia a choroby — Robert K. Murray ............................................................. 842
63. Erytrocyty i leukocyty — Robert K. Murray .............................................................. 865
64. PodłoŜe biochemiczne niektórych schorzeń neuropsychiatrycznych
— Robert K. Murray ................................................................................................... 887
Dodatek ............................................................................................................................... 910
Skróty spotykane w biochemii ......................................................................................... 930
Skorowidz ......................................................................................................................... '. 935
Biochemia i medycyna
Robert K. Murray, MD, PhD
WPROWADZENIE
Biochemia jest to nauka zajmująca się róŜno-
rodnymi molekułami i związanymi z nimi reak-
cjami chemicznymi, które zachodzą w Ŝywych
komórkach i organizmach. KaŜda informacja
wykraczająca poza skrajnie powierzchowną
wiedzę o Ŝyciu — we wszystkich jego zróŜ-
nicowanych przejawach — wymaga poznania
biochemii. Co więcej, studenci medycyny, zdo-
bywając solidną porcję wiedzy z zakresu bio-
chemii, będą w stanie skonfrontować zarówno
w praktyce, jak i w pracy badawczej 2 pod-
stawowe problemy wszystkich nauk medycz-
nych: 1) zrozumienie, jak zachować zdrowie oraz
2) zrozumienie istoty chorób i ich skuteczne
leczenie.
Biochemia to chemia Ŝycia
Biochemię moŜna, bardziej konwencjonalnie,
zdefiniować jako naukę dotyczącą chemicznych
podstaw Ŝycia (gr. bios — Ŝycie).
Komórka jest strukturalną jednostką organiz-
mu Ŝywego. RozwaŜenie tej koncepcji prowadzi
do funkcjonalnej definicji biochemii, jako nauki
zajmującej się chemicznymi składnikami Ŝywych
komórek oraz reakcjami i procesami, którym one
ulegają. Zgodnie z nią biochemia obejmuje
przepastne obszary biologii komórki i całość
biologii molekularnej.
Zadaniem biochemii jest opisanie i
wyjaśnienie na poziomie
molekularnym wszystkich procesów
chemicznych zachodzących w Ŝywych
komórkach
Głównym celem biochemii jest dogłębne po-
znanie na poziomie molekularnym wszystkich
procesów chemicznych związanych z Ŝyciem ko-
mórki. Aby wypełnić to zadanie, biochemicy
usiłują wyizolować liczne molekuły znajdujące
się w komórkach, określić ich strukturę i zanali-
zować, jak funkcjonują. Przykładem takich dzia-
łań są próby zrozumienia molekularnych pod-
staw skurczu — procesu związanego przede
wszystkim, ale nie wyłącznie, z komórkami
mięśniowymi, co wymaga oczyszczenia wielu
cząsteczek zarówno prostych, jak i złoŜonych,
a następnie poddania ich szczegółowym bada-
niom strukturalno-funkcjonalnym. Dzięki tym
wysiłkom ustalono niektóre cechy molekular-
nych podstaw skurczu mięśni.
Kolejnym zadaniem biochemii jest usiłowa-
nie docieczenia, jak powstało Ŝycie. Wiedza na
ten fascynujący temat pozostaje nadal w powi-
jakach.
Zasięg biochemii jest tak niezmierzony, jak
samo Ŝycie. Gdziekolwiek to Ŝycie się pojawia,
tam zachodzą procesy chemiczne. Biochemicy
badają je w mikroorganizmach, roślinach, owa-
dach, rybach, ptakach, u niŜszych i wyŜszych
ssaków oraz u ludzi. Studenci nauk biomedycz-
nych będą zainteresowani zwłaszcza biochemią
2 ostatnich grup. NaleŜy jednak docenić rów-
nieŜ biochemię mniej skomplikowanych form
Ŝycia, często bezpośrednio związaną z bioche-
mią człowieka. Ma przykład współczesne teorie
regulacji aktywności genów i enzymów u ludzi
emanują z pionierskich badań dotyczących droŜ-
dŜy piekarskich i bakterii. Dziedzina rekom-
binacji DNA wyłoniła się z doświadczeń na
bakteriach i ich wirusach. Szybkość namnaŜania
się (multyplikacji) i łatwość wyekstrahowania
ich materiału genetycznego czynią je odpowied-
nimi dla genetycznych analiz i manipulacji. Wie-
dza zdobyta z badania genów wirusów od-
powiedzialnych za niektóre typy raka u zwierząt
(wirusowych onkogenów) zapewniła gruntowny
wgląd, w jaki sposób komórki ludzkie stają się
nowotworów ymi.
12 / ROZDZIAŁ 1
Znajomość biochemii jest istotna dla
wszystkich nauk przyrodniczych, z
medycyną włącznie
Biochemia kwasów nukleinowych leŜy w ser-
cu genetyki; z kolei zastosowanie metod genety-
cznych staio się kluczowe do wyjaśnienia wielu
dziedzin biochemii. Fizjologia, badająca funk-
cjonowanie organizmu, niemal kompletnie po-
krywa się z biochemią. Immunologia posługuje
się licznymi technikami biochemicznymi, a wie-
le podejść immunologicznych znalazło S2erokie
zastosowanie w biochemii. Farmakologia i far-
macja opierają się na rzetelnej znajomości bio-
chemii i fizjologii, zwłaszcza Ŝe większość le-
ków jest metabolizowana w reakcjach katalizo-
wanych enzymatycznie, a skomplikowane in-
terakcje pomiędzy lekami najlepiej zrozumieć za
pomocą biochemii. Trucizny oddziałują na rea-
kcje i procesy biochemiczne i to jest domeną
toksykologii. Biochemiczne podejście znajduje
coraz więcej zastosowania w badaniu podsta-
wowych aspektów patologii (nauki o choro-
bach), np. stany zapalne, uszkodzenia komórek
1 nowotwory. Wiehi przedstawicieli mikrobiolo
gii, zoologii i botaniki posługuje się niemal
wyłącznie metodami biochemicznymi. Te po
wiązania nie są zaskoczeniem, poniewaŜ Ŝycie,
jak wiadomo, polega na reakcjach i procesach
biochemicznych. Istotnie, dawne bariery mię
dzy naukami przyrodniczymi padają, a bio
chemia coraz bardziej staje się ich wspólnym
językiem.
Wzajemne oddziaływanie między
biochemią a medycyną pobudza stały
postęp w obu tych dziedzinach
Jak wspomniano na początku tego rozdziału,
2 główne problemy pracowników nauk medycz
nych, a zwłaszcza lekarzy, to: 1) zrozumienie,
jak zachować zdrowie oraz 2) zrozumienie
istoty chorób i ich skuteczne leczenie.
Biochemia zapisała się na trwałe w obu tych
fundamentalnych zagadnieniach medycyny. Fak-
tycznie wzajemne oddziaływanie biochemii
i medycyny to tak, jak szeroka dwukierunkowa
ulica. Analizy biochemiczne wyjaśniły wiele
aspektów z dziedziny zdrowia oraz choroby
i odwrotnie, badanie róŜnych przejawów zdro-
wia i choroby otwiera coraz to nowe obszary
przed biochemią.
Wzajemna współpraca medycyny i biochemii
ma waŜne implikacje filozoficzne dla tej pierw-
szej. Jak długo postępowanie lekarskie będzie
mocno zakorzenione w gruntownej znajomości
biochemii oraz innych pokrewnych nauk pod-
stawowych (np. fizjologii, mikrobiologii, Ŝywie-
nia), tak długo medycyna praktyczna będzie
miała racjonalną podstawę do zastosowania
coraz to nowych osiągnięć wiedzy. Kontrastuje
to jaskrawo z kultem niekonwencjonalnej me-
dycyny, która często opiera się na niczym więcej
niŜ na micie, poboŜnych Ŝyczeniach i braku
bazy intelektualnej.
PRAWIDŁOWE PROCESY
BIOCHEMICZNE SĄ PODSTAWĄ
ZDROWIA
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) defi-
niuje zdrowie jako stan w pełni dobrego samo-
poczucia fizycznego, umysłowego i socjalnego,
a nie tylko jako brak choroby lub zniedołęŜ-
nienia. Z czysto biochemicznego punktu widze-
nia zdrowie moŜe być rozwaŜane jako sytuacja,
» której wszystkie z wielu tysięcy reakcji we-
wnątrz- i zewnątrz komórkowych, zachodzących
w organizmie, przebiegają z szybkością adekwat-
ną do jego maksymalnego przetrwania w stanie
fizjologicznym.
Badania biochemików znajdują
oddźwięk w odŜywianiu i medycynie
prewencyjnej
Głównym warunkiem zachowania zdrowia
jest pobieranie w poŜywieniu optymalnej ilości
związków chemicznych; głównymi z nich są
witaminy, niektóre aminokwasy, pewne kwasy
tłuszczowe, róŜne substancje mineralne i woda.
Wiele zagadnień z biochemii oraz Ŝywienia
dotyczy badania róŜnych aspektów tych właśnie
związków chemicznych, wobec czego współ-
działanie obu wymienionych dyscyplin jest bar-
dzo ścisłe. Ponadto, ze względu na dąŜenie do
obniŜenia rosnących kosztów opieki lekarskiej,
najprawdopodobniej większy nacisk zostanie
połoŜony na systematyczne działania w celu
zachowania zdrowia i zapobiegania chorobom,
tj. na medycynę prewencyjną. Zatem podejście
Ŝywieniowe do przeciwdziałania np. miaŜdŜycy
tętnic i nowotworom prawdopodobnie uzyska
rosnące poparcie. Zrozumienie znaczenia od-
Ŝywiania zaleŜy jednak w rozległym zakresie od
znajomości biochemii.

KaŜda choroba ma biochemiczne
uzasadnienie
Wszystkie choroby są manifestacją zaburzeń
w cząsteczkach, reakcjach chemicznych i proce-
sach. Główne czynniki odpowiedzialne za po-
wstawanie chorób u ludzi i zwierząt są wymie-
nione w tab. l-l. Wszystkie one mogą wpłynąć
na jedną lub więcej zmian chorobotwórczych
w reakcjach chemicznych lub molekułach or-
ganizmu.
Tabela 1 -1. Główne przyczyny chorób, wpływają-
ce na róŜnorodne mechanizmy biochemiczne w ko-
mórce lub organizmie*
1. Czynniki fizyczne: urazy mechaniczne, eks
tremalne temperatury, nagle zmiany ciśnienia
atmosferycznego, promieniowanie, szok elekt
ryczny
2. Czynniki chemiczna i leki: pewne związki
toksyczne, środki terapeutyczne itp.
3. Czynniki biologiczne: wirusy, riketsje, bak
terie, grzyby, wyŜsze formy pasoŜytów
4. Brak tlenu: niedokrwienie, zmniejszenie poje
mności tlenowej krwi, zatrucie enzymów ok
sydacyjnych
5. Genetyczna: wrodzone, molekularne
6. Reakcje immunologiczne: anafilaksja. cho
roba autoimmunologiczna
7. Zaburzania w odŜywianiu: niedobory i nad
miary
8. Zachwiania równowagi wewnątrzwy-
dzielniczej: niedobory i nadmiary hormonów
* Zaadaptowano za zgodą z: Robbins SL, Cot-
ram RS, KumarV: The Pathologic Bas/s of D/sease,
wyd. 3, Saunders, 1984.
Badania biochemiczne pomagają w
diagnozie, prognozie i leczeniu
Istnieje bogata dokumentacja potwierdzają-
ca zastosowanie biochemii w zapobieganiu cho-
robom, diagnozie i leczeniu chorób. Wiele do-
wodów na to moŜna znaleźć w kolejnych roz-
działach tej ksiąŜki. JednakŜe na tym etapie,
w celu zilustrowania ogromu przedmiotu i zain-
teresowania nim Czytelnika, wydaje się nie-
zbędne podanie 7 krótkich przykładów.
1. Człowiek musi pobrać pewną liczbę złoŜo-
nych cząsteczek organicznych, zwanych witami-
nami, aby utrzymać zdrowie. Witaminy są,
BIOCHEMIA i MEDYCYNA / 13
ogólnie rzecz biorąc, zamieniane w organizmie
na bardziej kompleksowe cząsteczki (koenzy-
my), które odgrywają kluczową rolę w wielu
reakcjach komórkowych. Brak którejś z wita-
min w poŜywieniu znajduje oddźwięk w spowo-
dowanej tym faktem chorobie, takiej jak gnilec
lub krzywica (wynikłej odpowiednio z niedobo-
ru witaminy C lub D). Wyjaśnienie kluczowej
roli witamin, lub teŜ ich aktywnych biologicznie
pochodnych w komórkach zwierzęcych i ludz-
kich jest głównym wspólnym problemem bio-
chemików i dietetyków od przełomu naszego
stulecia. Gdy tylko ustalono, Ŝe dana choroba
jest wywoływana brakiem jakiejś witaminy,
wówczas stało się racjonalne jej leczenie poda-
waniem brakującej witaminy.
2. Fakt, iŜ wiele roślin- afrykańskich jest
pozbawionych jednego lub kilku istotnych, czyli
niezbędnych, aminokwasów, które muszą być
dostarczone z zewnątrz w celu utrzymania zdro
wia, pomógł wytłumaczyć wyniszczające nie
doŜywienie białkowo-energetyczne (kwashior-
kor), będące chorobą tych, dta których owe
rośliny stanowią główne źródło białka. Leczenie
niedoboru istotnych aminokwasów jest tu roz
sądną konsekwencją, ale, niestety, nie zawsze
moŜliwą do przeprowadzenia. Polega ono na
zapewnieniu wywaŜonej diety, zawierającej od
powiednie ilości wszystkich niezbędnych ami
nokwasów.
3. Grenlandzcy Eskimosi (ang. Inuit) spoŜy
wają duŜe ilości oleju rybnego bogatego w nie
które wiełoRienasycone kwasy tłuszczowe (ang.
polyunsaturated fatty acids; skrót — PUFA).
Badania wykazały, Ŝe odznaczają się oni małym
stęŜeniem cholesterolu w osoczu i rzadką za
chorowalnością na miaŜdŜycę tętnic. Te obser
wacje wywołały Ŝywe zainteresowanie moŜliwo
ścią stosowania PUFA w celu zmniejszenia
stęŜenia cholesterolu.
Zarówno choroby wywołane brakiem wita-
min, jak i te spowodowane niedoborem istot-
nych aminokwasów, to przykłady zaburzeń
odŜywiania (p. tab. 1-1). MiaŜdŜyca tętnic moŜe
być uwaŜana za przykład zaburzenia spowo-
dowanego nieprawidłowym odŜywianiem, ale
wiąŜą się z nią takŜe inne, np. genetyczne,
czynniki.
4. Stan znany jako fenyloketonuria (ang.
phenylketonuria; skrót — PKU) nie leczony
prowadzi do cięŜkich zaburzeń umysłowych juŜ
w dzieciństwie. Podstawa biochemiczna PKU
jest znana od ponad 30. lat. Jest to zaburzenie
uwarunkowane genetycznie (tab. 1-1), spowo-
14 / ROZDZIALI
dowane brakiem lub małą aktywnością enzy-
mu, który przekształca fenyloalaninę w tyrozy-
nę. W konsekwencji niedoboru enzymu, fenylo-
alanina i niektóre jej metabolity, takie jak
fenyloketony, gromadzą się w tkankach i nisz-
czą rozwijający się ośrodkowy układ nerwowy.
Odkąd udowodniono naturę biochemicznego
zaburzenia w PKU, kolejnym logicznym kro-
kiem stało się leczenie dzieci z fenyloketonu-
rią dietą o małej zawartości fenyloalaniny.
Gdy tylko masowe testy biochemiczne na roz-
poznanie PKU zaraz po urodzeniu okazały się
moŜliwe do przeprowadzenia, wówczas stało się
realne skuteczne leczenie tej wady metabolicz-
nej.
5. Mukowiscydoza (łac. fibrosis cystica) jest
to znana choroba gruczołów wydzielania ze
wnętrznego i gruczołów potowych, uwarunko
wana genetycznie (p. tab. 1-1), Charakteryzuje
ją nienaturalnie lepka wydzielina, która zatyka
przewody wydzielnicze trzustki i oskrzeliki.
Chorzy na mukowiscydozę mają takŜe zwięk
szone ilości chlorków w pocie. Ofiary tej choro
by często umierają w młodym wieku na zakaŜe
nie płuc. Bardzo niedawno (1989 r.) wyizolowa
no i zsekwencjonowano gen związany z tą
chorobą. Prawidłowy gen koduje łańcuch 1480
aminokwasów białka transbłonowego, które
wydaje się być kanałem dla chlorków lub,
prawdopodobnie, jakimś regulatorem takiego
kanału. Nieprawidłowością u prawie 70% cho
rych na mukowiscydozę wydaje się być delecja
3 nukleotydów w DNA, co powoduje brak
w tym transmembranowym białku aminokwasu
w pozycji 508, tj. reszty fenyloalaniny. W ja
ki sposób ta delecja uszkadza czynność
owego transbłonowego białka i powoduje gęs
ty śluz, czeka Jeszcze na opracowanie.
To waŜne zadanie powinno Ułatwić odnalezie
nie nośników genu fibrosis cystica i spowo
dować racj onalniej sze leczenie niŜ obecne.
Prawdopodobnie moŜliwe byłoby przygoto
wanie leku, który korygowałby zaburzenie
w białku transbłonowym, a takŜe nie jest wy
kluczone, Ŝe moŜna by wprowadzać prawid
łowy gen do komórek płuc w wyniku leczenia
genetycznego.
6. Analiza mechanizmu działania toksyny
bakteryjnej, powodującej cholerę, dostarczyła
waŜnego czynnika do zrozumienia przyczyny
klinicznych objawów tej choroby (obfita bie
gunka, utrata elektrolitów i wody z organizmu).
7. Odkrycie, iŜ komary przenoszące zarodźce
(plazmodia) powodujące zimnicę są w stanie
wytworzyć w sobie barierę ochronną o podłoŜu
biochemicznym na działanie środków owado-
bójczych, ma waŜne implikacje w próbach wye-
liminowania tej choroby. Ten przykład i po-
przednie reprezentują choroby powodowane
przez czynniki biologiczne (p, tab. 1-1),
Wiele analiz biochemicznych naświetla
mechanizmy chorób, które z kolei
inspirują badania w określonych
działach biochemii
Wstępne obserwacje, poczynione w począt-
kach naszego stulecia przez angielskiego lekarza
Archibalda Garroda na małej grupie wrodzo-
nych wad metabolicznych, wzbudziły poszuki-
wanie biochemicznych przyczyn tego stanu.
Badania dotyczące genezy przyczyn choroby
uwarunkowanej genetycznie, znanej jako hiper-
cholesterolemia rodzinna, będącej przyczyną
zaawansowanej miaŜdŜycy tętnic w młodym
wieku, umoŜliwiły radykalny postęp w dziedzi-
nie receptorów komórkowych i mechanizmów
przyswajania cholesterolu przez komórki. Prace
z zakresu onkogenów w komórkach rakowych
zwróciły uwagę na mechanizmy molekularne
związane z kontrolowaniem prawidłowego
wzrostu komórkowego. Te i wiele innych przy-
kładów ilustruje, jak obserwacje poczynione
w klinice mogą otworzyć szerokie obszary funk-
cjonowania komórek dla badań biochemicz-
nych.
TA KSIĄśKA POMOśE POWIĄZAĆ
WIEDZĘ Z ZAKRESU BIOCHEMII Z
PROBLEMAMI KLINICZNYMI
Końcowy rozdział podsumowuje wiele kon-
cepcji, pojawiających się w tekście, dotyczących
powiązania biochemii z patologią. Przykładami
są tutaj takŜe mechanizmy biochemiczne działa-
jące w poszczególnych chorobach, które powo-
duje kaŜda z 8 przyczyn wymienionych w tab.
1-1. W suplemencie omówiono równieŜ pod-
stawowe rozwaŜania stosowane podczas inter-
pretacji wyników biochemicznych testów labo-
ratoryjnych wykonywanych rutynowo w prak-
tyce klinicznej. Głównym celem tych starań jest
pomoc i zachęta dla Czytelnika, aby umiał
przetransponować wiedzę z zakresu biochemii
w swoją działalność kliniczną.
Wykorzystanie badań biochemicznych w od-
niesieniu do chorób moŜna podsumować
w 5 punktach.

Takie badania mogą:
1) odkryć przyczyny choroby,
2) zaproponować racjonalne i skuteczne jej
leczenie,
3) umoŜliwić masowe testy do wczesnej diag
nozy,
4) ułatwić monitorowanie postępów choroby,
5) ułatwić ocenę skutku leczniczego.
BIOCHEMIA I MEDYCYNA / 16
Suplement do tej ksiąŜki opisuje najwaŜniej-
sze rutynowe biochemiczne testy diagnostyczne,
uŜywane do wykrywania chorób (tzn. do celów
określonych w pkt. 3, 4 i 5). PosłuŜy on za
poŜyteczne źródło informacji przy omawianiu
biochemicznej diagnostyki chorób (np. zawału
serca, ostrego zapalenia trzustki).
 Biomolekuły i metody
2 biochemiczne
Robert K. Murray, MD, PhD

WPROWADZENIE rolę w licznych procesach biologicznych i znaj-

duje się w centrum wielu aktualnie prowadzo-
Celem niniejszego rozdziału jest przedstawie- nych badań. Pierwiastki wyszczególnione w ko-
nie 5 zagadnień istotnych dla zrozumienia bio- lumnie 3. tab. 2-1 pełnią róŜnorakie funkcje.
chemii oraz wskazania głównych kierunków Większość z nich spotyka się w codziennej
pomagających w przyswojeniu wiedzy niniej- praktyce lekarskiej u chorych z zaburzeniami
szego podręcznika. równowagi elektrolitowej (K.+, Na + , Cl"
Omówiono więc zwięźle kolejno: i Mga+), niedokrwist ością spowodowaną nie-
1. Skład chemiczny organizmu i podstawowe doborem Ŝelaza (Fe2+) lub chorobami tarczycy
klasy cząsteczek w nim występujących. (I").
2. Budowę struktur komórkowych i sposobu
ich wydzielania.
3. Wagę rozwiązań doświadczalnych i właś Tabela 2-1. PrzybliŜony skład chemiczny organiz-
ciwego dobom metod stosowanych w biochemii. mu ludzkiego (w przeliczeniu na suchą masę)*
4. Główne osiągnięcia w biochemii oraz
Pierwiastek Procent Pierwiastek Procent
5. Słabo rozwinięte działy biochemii dotyczą
ce m.in. rozwoju, róŜnicowania, funkcji mózgu, Węgiel 50 Potas 1
nowotworów i innych chorób człowieka. Tlen 20 Siarka 0,8
Wobec powyŜszego być moŜe staną się one Wodór 10 Sód 0,4
dla niektórych Czytelników motorem przyszłe- Azot 8,5 Chlor 0,4
go ich udziału w badaniach nad tymi pro- Wapń 4 Magnez 0,1
blemami. Fosfor 2,5 śelazo 0,01
Mangan 0.001
Jod 0,00006
ORGANIZM LUDZKI SKŁADA SIĘ Z
KILKU PIERWIASTKÓW, KTÓRE * Cytowane za zgodą z: West ES, Todd WR:
Textbook of Biochemistry, 3 wyd., Macmillan,
TWORZĄ RÓśNE CZĄSTECZKI 1961.
Główne pierwiastki to: węgiel (C),
wodór <H), tten (O) i azot (N)
Skład chemiczny organizmu ludzkiego został Główne biopołinrtery to DNA, RNA,
poznany, a podstawowe jego składniki przed- białka, polisacharydy i złoŜone lipidy
stawiono w tab. 2-1. Węgiel, tlen, wodór i azot Jak przedstawiono w tab. 2-2, główne zespoły
stanowią główne składniki większości biomole- biocząsteczek w komórkach i tkankach wy-
kuł. Fosfor jest składnikiem kwasów nukleino- Ŝszych zwierząt (włączając człowieka) to: DNA,
wych i innych związków, a w fprmie zjonizowa- RNA, białka, polisacharydy i lipidy. Te złoŜone
nej jest równieŜ szeroko rozprzestrzeniony w or- cząsteczki są zbudowane z prostych cząsteczek,
ganizmie człowieka. Wapń odgrywa kluczową które takŜe wymieniono w tab. 2-2. Cegiełki
 BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 17

budulcowe DNA i RNA (ogólnie znane jako Białka, tłuszcze, węglowodany, woda
kwasy nukleinowe) to odpowiednio deoksyry- i składniki mineralne stanowią główne
bonukleotydy i rybonukleotydy, natomiast bu- komponenty organizmu ludzkiego
dujące białka to aminokwasy. Polisacharydy są Skład chemiczny organizmu ludzkiego przed-
zbudowane z prostych węglowodanów: w przy- stawiono w tab. 2-3. Główne jego komponenty
padku gfikogenu (głównego polisacharydu wy- to: białka, tłuszcze, węglowodany, woda i skład-
stępującego w tkankach ludzkich) cegiełką bu- niki mineralne. Woda stanowi główny składnik,
dulcową jest glukoza. Kwasy tłuszczowe mogą choć jej ilość waha się w szerokim zakresie
być uwaŜane za jednostki budulcowe lipidów, wśród róŜnych tkanek. Polarny charakter i zdol-
chociaŜ lipidy nie są polimerami kwasów tłusz- ność tworzenia wiązań wodorowych czynią wo-
czowych. DNA, RNA, białka i polisacharydy dę idealnym rozpuszczalnikiem w organizmie.
zalicza się do hiopolimerów, poniewaŜ składają Szczegółowe znaczenie właściwości wody zo-
się z powtarzających się cegiełek budulcowych stanie przedstawione w rozdz. 3.
(monomerów). Te złoŜone cząsteczki stanowią
istotne „tworzywo Ŝycia". Większość przed-
stawionego tekstu będzie wiec związana z opi- Tabela 2-3. Prawidłowy skład chemiczny człowie-
sem róŜnych biochemicznych właściwości tych ka o masie ciała 65 kg*
biopolimerów i monomerów. Takie same złoŜo- Kilogramy Procent
ne cząsteczki znaleziono równieŜ wśród niŜ-
szych organizmów, chociaŜ cegiełki budulcowe Białka 11 17,0
w niektórych przypadkach mogą się róŜnić od Tłuszcze 9 13,8
tych przedstawionych w tab. 2-2, np. bakterie
nie mają glikogenu i triacylogliceroli, ale mają Węglowodany 1 1,5
one inne poiisacharydy i lipidy. Woda** 40 61,6
Składniki mineralne 4 6,1

Tabela 2-2. Główne złoŜone biomolekuły organi-
czne komórek i tkanek. Kwasy nukleinowe, białka
i polisacharydy są biopolimerami zbudowanymi
z poniŜej przedstawionych jednostek budulco-
wych. Lipidów ogólnie nie zalicza się do bio-
polimerów i nie wszystkie lipidy zawierają kwasy
tłuszczowe jako jednostki budulcowe
Blomolekula Jednostka Podstawowe funkcje
budulcowa
* Cytowane za zgodą z: Davidson SD, Pas-
smore R, Brock JF: Human Nutrition and Dietetics,
wyd. 5, Churchill Livingstone, 1973.
** Zawartość wody moŜe róŜnić się między
róŜnymi tkankami, występując w małej ilości
(22,5%) w kościach bezszpikowych, Zawartość
procentowa wody wykazuje tendencje zmniejsza-
nia, gdy zwiększa się odsetek lipidów w organizmie.

DNA Deoksyry bo- Materiał genetyczny

KOMÓRKA PODSTAWOWĄ
nu kleotyd
JEDNOSTKĄ śYCIA
RNA Rybonukle- Matryca w biosyntezie
otyd białek W XIX w. w badaniach Schleidena i Schwan-
Białko Aminokwasy RóŜnorodność pełnio- na oraz innych pionierów, takich jak Virchow
nych funkcji w komór- uznano komórkę za podstawową jednostkę
kach (np, enzymy, ele- aktywności biologicznej. JednakŜe dopiero bez-
menty kurczliwe) pośrednio po II wojnie światowej 3 wydarzenia
Polisacha- Glukoza Krótkotrwałe magazy- zapoczątkowały okres nierównomiernego roz-
rydy nowanie energii w po- woju w biochemii i biologii komórki. Były to:
(glikogen) staci glukozy 1) zwiększająca się dostępność mikroskopu elek-
Lipidy Kwasy tłu- RóŜnorodne, np. skła- tronowego, 2) wprowadzenie metod pozwalają-
szczowe dniki błon komórko- cych rozbijać komórki, w warunkach względnie
wych, długotrwałe łagodnych, zapewniających ich funkcje, oraz
magazynowanie ener- 3) zwiększająca się dostępność wysokoobrotowej
gii w postaci triacylo- ultra wirówki z chłodzeniem, zapewniającej wy-
gliceroli tworzenie siły odśrodkowej wystarczającej do
■
2 Biochemia
18 / ROZDZIAŁ 2

rozdzielenia rozbitych komórek, bez ich prze- 3 i steczka

grzewania. Zastosowanie mikroskopu elektro- Srńdplazmatyczna
Cytozol
nowego ujawniło wiele nie znanych wcześniej
lub słabo widocznych składników komórko-
Rybosom
wych, których rozbicie i ultrawirowanie po-
zwoliło na ich wydzielenie i analizę in vitro,

Hepatocyt szczura — modelowa

komórka eukariotyczna
Schemat strukturalny komórki wątroby {he-
patocytu) szczura przedstawiono na ryc. 2-1.
Hepatocyt jest prawdopodobnie najczęściej ba-
daną komórką ze wszystkich komÓTek pod
względem biochemicznym, częściowo z powodu
łatwej jej dostępności w stosunkowo duŜych
ilościach odpowiednich do frakcjonowania i ba-
dania róŜnorodności jej funkcji. Hepatocyt za-
wiera główne organelle występujące w komór-
kach eukariotycznych (tab. 2-4). Są to: jądro
komórkowe, mitochondria, siateczka śródplaz-
matyczna, wolne rybosomy, aparat Golgiego,
lizosomy, peroksysomy, błona komórkowa
i niektóre elementy cyt o szkieletu.

Do rozbicia komórek i wydzielania

organelli i wewnątrzkomórkowych
cząsteczek stosuje się techniki fizyczne
W celu zbadania funkcji dowolnej organelli
naleŜy, w pierwszej kolejności, wydzielić ją we
względnie czystej formie, wolnej od większych
zanieczyszczeń innymi elementami struktural-
nymi komórki. Utarty sposób, który pozwala to
osiągnąć, nazywa się frakcjonowaniem subko-
mórkowym i ogólnie wymaga 3 operacji, tj.
ekstrakcji, homogenizacji i wirowania. Więk-
szość pionierskich badań w tym zakresie wyko-
nano wykorzystując wątrobę szczura.
Ekstrakcja. Pierwszy etap w kierunku izo-
lowania określonej organelli (czy cząsteczek)
stanowi jej ekstrakcja z komórek, w których się
znajduje. W większości organelle i biomolekuły
są nietrwałe i tracą biologiczną aktywność; mu-
szą więc być ekslrahowane w warunkach łagod-
nych (np. stosowanie roztworów wodnych i po-
zbawionych ekstremalnych wartości pH, ciś-
nienia osmotycznego i wysokich temperatur).
Rzeczywiście, większość metod izolowania or-
ganelli wykorzystuje temp. 0 — 4°C (tj. w chło-
dni lub utrzymywanie badanego materiału
w pojemnikach z lodem). Znaczna utrata ak-
tywności moŜe mieć miejsce w temperaturze
pokojowej, częściowo wskutek działania róŜ-
nych enzymów trawiennych (proteaz, mikleaz,
itd.), uwolnionych podczas rozbijania komó-
Aparat Golgiego
Błona
cytoplazmatyczna Lizosom
Ryc. 2-1. Schemat komórki wątroby szczura z jej
głównymi organellami.
rek. Ogólnie stosowany roztwór do ekstrakcji
organelli komórkowych zawiera 0,25 mol/l sa-
charozy (izotonicznej), doprowadzonej do pH
7,4 za pomocą 0,05 mol/l buforu Tris (trishyd-
roksymetyloaminometan) — kwas solny i jony
K+ i Mg2+ o stęŜeniu zbliŜonym do wartości
fizjologicznych; ten roztwór jest nazywany
umownie STKM. Nie wszystkie roztwory stoso-
wane do ekstrakcji są tak łagodne jak STKM;
np. rozpuszczalniki organiczne wykorzystywane
do ekstrakcji lipidów i kwasów nukleinowych.
Homogenizacja. Aby wyekstrahować or-
ganelle (lub biocząsteczkę) z komórek, najpierw
naleŜy rozbić komórki w łagodnych warun-
kach. Narządy (np. wątroba, nerka, mózg)
i zawarte w nich komórki mogą być rozbite
w sposób standardowy przez homogenizację,
podczas której napędzany ręcznie lub mechani-
 BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 19

Tabeła 2-4. Główne organelle wewnątrzkomórkowe i ich czynnością W zestawieniu podano tylko
podstawowe funkcje związane z kaŜdą z tych struktur. W wielu przypadkach w organellach moŜe
przebiegać kilka szlaków metabolicznych, procesów czy reakcji
Organella lub frakcja* Znacznik (Marker) Główne czynności
Jądro komórkowe DNA Miejsce chromosomów Miejsce syntezy RNA zaleŜnej
od DNA (transkrypcja)
Mitochondrium Dehydrogenaza Cykl kwasu cytrynowego, oksydacyjna fosforyiacja
bursztynianowa
Rybosom* DuŜa zawartość RNA Miejsce biosyntezy białek (translacja mRNA w biatka)
Siateczka śród- GI u kozo - 6 - fosfataza Rybosomy związane z błonami są głównym miejscem
piazmatyczna biosyntezy białek Biosynteza róŜnych lipidów
Utlenianie wielu ksenobiotyków (cytochrom P-450)

Uzosom Fosfataza kwaśna Miejsce licznych hydrolaz (enzymów katalizujących rea-

kcje degradacyjne)
Błona cytoplaz- Na+/K + -ATPaza, Transport cząsteczek do i z komórek
matyczna 5'-nukleotydaza Wewnątrzkomórkowa adhezja i wymiana
Aparat Golgiego Galaktozylo- Wewnątrzkomórkowy rozdział białek
transferaza Reakcje glikozylacji Reakcje
powstawania siarczanów
Peroksysom Katalaza Oksydaza Degradacja niektórych kwasów tłuszczowych
moczanowa Wytwarzanie i degradacja nadtlenku wodoru
Cytoszkielet* Brak swoistych Mikrof i lamenty, mikrotubule; filamenty pośrednie
znaczników**
Cytozol* Dehydrogenaza Enzymy glikoltzy, syntezy kwasów tłuszczowych
mlecza nowa

* Orga nel la sta nowi wewnątrzkomórkową substrukturę otoczoną btoną i wydzieloną pr zez wirowanie
przy duŜej sile odśrodkowej. W związku z powyŜszym rybosomy, cytoszkielet i cytozol nie są organellami.
Zamieszczono je w tabeli ze względu na ich izolowanie przez wirowanie róŜnicowe. Mogą być
rozpatrywane jako struktury wewnątrzkomórkowe lub frakcje. Organeile izolowane w toku pojedynczego
cyklu wirowania róŜnicowego nie są czyste. W celu uzyskania czystych frakcji jest wymagane wielokrotne
powtórzenie cyklu oczyszczania,
** Frakcje cytokszkieletowe mogą być ocenione za pomocą mikroskopii elektronowej lub przez analizę
elektroforetyczną charakterystycznych dla nich białek.

cznie ttok obraca się w szklanej probówces
odpowiednich rozmiarów, zawierającej pocięte
kawałki narządu we właściwym środowisku,
takim jak STKM. Kontrolowane obroty tłoka
powodują cięcie i rozbijanie komórek, uwal-
niając ich składniki do roztworu sacharozy.
Otrzymana zawiesina, zawierająca wiele nie
naruszonych organelli, nazywa się homogena-
łem.
Wirowanie. Frakcjonowanie składników
homogenatu przez wirowanie róŜnicowe jest
techniką o kluczowym znaczeniu w biochemii,
W klasycznej metodzie stosuje się serię 3 od-
wirowań przy stopniowo zwiększających się
szybkościach (ryc. 2-2), z których kaŜde dostar-
cza osadu i supernatantu. Supernatant na kaŜ-
dym etapie poddaje się odwirowaniu. Takie
postępowanie pozwala otrzymać 3-krotnie
osad, nazywany odpowiednio frakcją jądrową,
mitochondrialną i mikrosomalną. śadna z tak
uzyskanych frakcji nie reprezentuje w pełni
czystych organelli. JednakŜe, na podstawie ba-
dań w mikroskopie elektronowym oraz analizy
aktywności odpowiednich enzymów — znacz-
ników (ang, markerów) i składników chemicz-
nych (np. DNA i RNA), stwierdzono, Ŝe głów-
nymi elementami opisywanych 3 frakcji są
odpowiednio: jądra komórkowe, mitochondria
i mikrosomy. Znacznikowy enzym lub składnik
chemiczny jest jednym z parametrów prawie
20 / ROZDZIAŁ 2

, Supernatant (1) Supernatan Supernatant (31

t (2)

600 g 15,000 g 105,000 g

x 10 min. x 5 min x 60 min
•
,Homogenat

p
■:-:-
\i :-i

. Frakcja Frakcja , Frakcja ml kro

Jądrowa mllochondfialna BO ma tna

Ryc. 2-2. Schemat rozdziału frakcji wewnątrzkomórkowych za pomocą

wirowania róŜnicowego. Zhomogenizowaną tkankę (np. wątrobę) początkowo poddaje się
wirowaniu przy małej sile odśrodkowej, która dostarcza frakcji jądrowej {zawierającej
jądra komórkowe i nienaruszone komórki) oraz supernatantu (1). Supernatant (1)
dekantujesię i poddaje wirowaniu przy średniej sile odśrodkowej, które prowadzi do otrzymania frakcji
mitochondrialnej {zawierającej mitochondria, lizosomy i peroksysomy) i supernatantu (2). Supernatant
ten poddaje się dekantacji oraz wirowaniu przy duŜej sile odśrodkowej. Osad z tego wirowania stanowi
frakcję mikrosomainą (zawierającą mieszaninę wolnych rybosomów oraz gładką i szorstką
siateczkę śród plaŜ maty czną) i końcowy, klarowny płyn — supernatant {3). Ten ostatni odpowiada
cytozolowi, czyli sokowi komórkowemu. RóŜne modyfikacje tego podstawowego schematu wirowania
róŜnicowego umoŜliwiają izolację kaŜdej organelli komórkowej we względnie czystym stanie.

wyłącznego występowania w określonej orga- przeceniać znaczenia badań frakcjonowania

nelli, np. fosfataza kwaśna — w lizosomach,
DNA — w jądrze komórkowym (tab. 2-4).
W ten sposób znacznik moŜe stanowić wskaźnik
obecności lub braku w poszczególnej frakcji
organelli, w których on występuje. Frakcja
mikrosomalna (mikrosomy) zawiera głównie
mieszaninę gładkiej i szorstkiej (siateczka śród-
plazmatyczna z połączonymi z nią rybosomami)
siateczki śródplazmatycznej oraz wolnych rybo-
somów. Zawartość ostatniego supernatantu od-
powiada rozpuszczalnej frakcji cytopiazmy (cy-
tozoł). Modyfikacja tej podstawowej metody
wirowania róŜnicowego przez stosowanie od-
miennych środowisk do homogenizacji tkanek,
róŜnych technik wirowania (np. ciągły lub sko-
kowy gradient stęŜenia sacharozy) pozwala wy-
dzielić lepiej lub gorzej oczyszczone postacie
wszystkich organelli komórkowych przedsta-
wionych na ryc. 2-1 i wymienionych w tab. 2-4.
Opisany powyŜej schemat frakcjonowania mo-
Ŝe znaleźć zastosowanie, w ogólnym zarysie, do
większości narządów i komórek. Jednak frakc-
jonowanie komórek tym sposrobem musi być
ocenione przez analizę w mikroskopie elektro-
nowym w celu standaryzacji metody. Nie naleŜy
struktur komórkowych w rozwoju biochemii
i biologii komórki. Stanowi ono jedno z waŜ-
niejszych rozwiązań doświadczalnych (patrz ni-
Ŝej) i głównie dzięki jego wykorzystaniu wyjaś-
niono funkcje organelli, przedstawionych w tab.
2-4. Informacje o funkcjach poszczególnych
organelli, przedstawione w tej tabeli, stanowią
główne osiągnięcia badań biochemicznych
(patrz niŜej).
Rozwiązanie doświadczalne obejmuje 3
etapy
Rozwiązanie doświadczalne stosowane
w biochemii obejmuje 3 główne etapy: 1) izo-
lowanie biomolekul i organelli (p. powyŜej: Wi-
rowanie), 2) określenie struktury biomolekuł
oraz 3) analizy, z wykorzystaniem róŜnych pre-
paratów, funkcji i metabolizmu biomolekuł (tj.
syntezy i degradacji).
Izolowanie biomolekuł
Wyjaśnienie funkcji biomolekuł, podobnie
jak w przypadku organelli, wymaga przede
wszystkim wydzielenia ich w czystej postaci.
W tabeli 2-5 przedstawiono główne metody

wykorzystywane do rozdziału i oczyszczania
biomolekuł. W tym podrozdziale nie podano
szczegółów metodycznych, niektóre z nich zo-
staną krótko opisane w róŜnych miejscach tego
podręcznika. Połączenie kilku metod jest pra-
wie zawsze nieodzowne w oczyszczaniu bio-
molekuł do stanu jednorodności (wolnych od
zanieczyszczeń innymi biomolekułami). NaleŜy
podkreślić, Ŝe postępy biochemii są uwarun-
kowane rozwojem nowych metod analizy, oczy-
szczania i badania struktury. Na przykład bio-
chemię lipidów zrewolucjonizowało wprowa-
dzenie chromatografii ciecz owo-gazowej i chro-
matografii cienkowarstwowej. Analiza błon bio-
logicznych i wielu białek przysparzała ogrom-
nych trudności, aŜ do chwili wprowadzenia
elektroforezy w Ŝelu poliakryloamidowym zawie-
rającym SDS (SDS-PAGE). Wprowadzenie de-
tergentu — siarczanu dodecylu sodu (SDS)
— pozwala „rozpuścić" wiele białek do analizy
elektroforetycznej, które przedtem uchodziły
Tabela 2-5. Główne metody stosowane do roz-
działu i oczyszczania biomolekuł. Większość z nich
jest uŜyteczna do analizy składników obecnych
w ekstraktach komórkowych i innym materiale
biologicznym. Połączenie kilku technik pozwala
oczyścić większość biomolekuł. Zaleca się Czytel-
nikowi podręczniki przedstawiające szczegółowe
opracowania metod wykorzystywanych w bada-
niach biochemicznych
Frakcjonowanie za pomocą soli (np. wytrąca-
nie siarczanem amonu)
Chromatografia
Bibułowa
Jonowymienna (wymieniacze anionowe i kationo-
we)
Powinowactwa
Cienkowarstwowa Cieczowo-
gazowa Cieczowa
wysokociśnieniowa
Filtracja Ŝelowa
E le k t roto r e za
Bibułowa
Wysokonapięciowa
Na agarozie
Na octanie celulozy
W Ŝelu skrobiowym
W Ŝelu poliakryloamidowym
W Ŝelu poliakryloamidowym zawierającym SDS
U Itra w i rowan i e
BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 21
raczej za nierozpuszczalne. Rozwój metod sek-
wencjonowama i klonowania DNA dokonał
przewrotu w badaniach kwasów nukleinowych
i biologii w ogóle.
Określanie struktury biomolekuł
Kiedy biocząsteczki zostaną oczyszczone,
wtedy naleŜy określić ich strukturę. Pozwoli to
na szczegółowe znalezienie zaleŜności między
ich budową a Funkcją. Główne metody, wyko-
rzystywane w analizie budowy biomolekuł,
przedstawiono w tab. 2-6. Są one znane Czytel-
nikowi, który ma pewien zakres wiedzy z chemii
organicznej. Znana swoistość niektórych en-
zymów czyni je bardzo uŜytecznymi narzędzia-
mi w wyjaśnieniu właściwości strukturalnych
pewnych biomolekuł. Udoskonalenia w ich roz-
dzielaniu dokonano dzięki postępowi teoretycz-
nemu i technologicznemu, w wyniku wprowa-
dzenia spektrometrii masowej i spektroskopii
jądrowego rezonansu magnetycznego (NMR),
które stały się metodami z wyboru do oznacza-
nia budowy. Na przykład budowa bardzo zło-
Ŝonych łańcuchów węglowodanowych, wykryta
w niektórych biomolekulach, takich jak gliko-
proteiny, obecnie często moŜe być wyjaśniona
dzięki spektroskopii wysokorozdzielczej NMR.
Najbardziej wnikliwej informacji o budowie
biomolekui dostarcza dyfrakcja promieniami
X i krystalografia. Zastosowanie ich było prze-
łomem w wyjaśnieniu szczegółów budowy róŜ-
nych białek i enzymów oraz natury podwójnego
heliksuDNA.
Tabela 2-6. Główne metody stosowane w okreś-
leniu struktur biomolekuł
Analiza elementarna
Spektrofotometria w świetle nadfioletowym i wi-
dzialnym
Spektroskopia w podczerwieni, spektroskopia jąd-
rowego rezonansu magnetycznego
Zastosowanie kwasowej lub zasadowej hydrolizy
do degradacji btomolekufy w badaniu jej pod-
stawowych składników
Zastosowanie enzymów swoiście degradujących
biomolekuły (np. proteazy, nukleazy, glikozydazy)
Spektrometria masowa L
Metody swoistego sekwencjonowania {np. białek,
kwasów nukleinowych)
Krystalografia rentgenowska
22 / ROZDZIAŁ 2

Analiza czynności i metabolizmu komplikacji powstających w doświadczeniach

biomolekuł
Początkowe badania biochemiczne człowieka
i zwierząt wykonywano na poziomie „całego
organizmu". Przykładem były badania oddy-
chania i śledzenie losu trawionych związków.
Wkrótce stało się jasne, Ŝe cały organizm jest
zbyt złoŜonym obiektem, aby moŜna było uzys-
kać ostateczne odpowiedzi na wiek postawio-
nych pytań. Rozpoczęto zatem rozwijać pro-
stsze postępowania in vitro, które usuwały wiele
na całym organizmie. W tabeli 2-7 podsumowa-
no róŜne typy postępowania preparatywnego,
dostępne obecnie w badaniach procesów bio-
chemicznych; większość danych przedstawio-
nych w tym podręczniku otrzymano przez ich
zastosowanie. Wykaz metod przedstawiono
w zmniejszającym się porządku stopnia ich
złoŜoności. Zarówno wykorzystanie badań na
poziomie całego organizmu, jak i inne metody
postępowania mają swoje ograniczenia. Przy-

Tabela 2-7. Kolejność postępowania w badaniu procesów biochemicznych

Poziom badań Uwagi

(metoda)

Organizm zwierzęcy Badania mogą obejmować:

Wyizolowany, perfundowany
narząd
Skrawki tkankowe
Komórki
Homogenat
Wydzielone organelte
komórkowe
Pod Struktury organelli
komórkowych
Izolowanie i charakterystyka
metabolitów i enzymów
Klonowanie genów kodu-
jących enzymy i białka
1) usunięcie narządu (np. hepatektomia)
2) zmiany w diecie (np. głodzenie)
3) podawanie leków (np. fenobarbital)
4) podawanie toksyn (np. tetrachlorek węgla)
5) wykorzystanie zwierząt z określoną chorobą {np. cukrzyca)
6) stosowanie wyrafinowanych technik, jak spektroskopia NMR i to
mografia emisji pozytronowej
Badania na tym poziomie są często fizjologiczne, ale ich interpretacja
moŜe być utrudniona przez wpływ na narządy układu krąŜenia i układu
nerwowego
Szczególnie uŜyteczne narządy: wątroba, serce i nerka. Takie podejście
pozwala badać narząd poza wpływem innych narządów lub układu
nerwowego. Zastosowanie perfuzji zapewnia, Ŝe czynności narządu są
podtrzymywane przez kilka godzin
Często uŜywa się skrawków wątroby. Skrawki narządu, odizolowane
od innych wpływów; preparaty takie wykazują jednakŜe tendencję do
degradacji w ciągu niewielu godzin, częściowo, z powodu niedo-
statecznego odŜywienia
1. Szczególnie przydatne dla komórek krwi, które moŜna stosunkowo
łatwo oczyścić
2. Stosowanie komórek w kulturach tkankowych jest niezbędne
w wielu dziedzinach biologii
1. Zapewnia preparatykę w układach bezkomórkowych
2. MoŜliwość dodawania lub usuwania określonych składników (np,
przez dializę) i analiza ich wpływu
3. MoŜliwość frakcjonowania przez wirowanie indywidualnych orga
nelli komórkowych
Szeroko stosowane w badaniach czynności mitochondriów, siateczki
śródplazmatycznej, rybosomów, itp.
Szeroko wykorzystywane, np. w badaniach czynności podstruktur
mitochondriów
Istotna część analizy reakcji chemicznych lub szlaków metabolicznych
Izolowanie sklonowanych genów jest istotne dla badań ich budowy
i regulacji, moŜe stanowić podstawę w określaniu sekwencji amino-
kwasowych kodowanych przez nie enzymów lub białek
 BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 23

czyną fałszywych wyników (artefaktów) do-
świadczeń in ntro moŜe być np. homogenizacja
komórek, uwalniająca enzymy, które mogą
częściowo trawić składniki komórkowe.
STRATEGIE W BADANIU REAKCJI
BIOCHEMICZNYCH SA ZŁOśONE I
WIELOPOZIOMOWE
Niniejsza ksiąŜka w większości będzie doty-
czyła złoŜonych procesów biochemicznych (np.
biosyntezy białka, skurczu mięśnia), łącznie ze
szlakami metabolicznymi. Szlak metaboliczny
stanowi serie reakcji odpowiedzialnych za bio-
syntezę bardziej złoŜonego związku, zbudowa-
nego z jednego lub wielu prostych związków,
czy za degradację związku do jego końcowych
produktów. O istnieniu złoŜonego procesu bio-
chemicznego moŜna wnioskować na podstawie
obserwacji poczynionych na poziomie całego
organizmu, np. obserwując człowieka moŜna
stwierdzić, Ŝe mięśnie szkieletowe się kurczą.
Wiemy, Ŝe glukoza słuŜy jako źródło energii dla
ludzi i innych organizmów zwierzęcych, a zatem
moŜna wnioskować, Ŝe musi ona być degrado-
wana (metaboiizowana) w organizmie w celu
uzyskania energii. JednakŜe, aby zrozumieć
w pełni przebieg tego procesu w komórkach
ludzkich, a wiedza nasza o tym jest wciąŜ
niekompletna, naleŜy przeprowadzić analizy na
róŜnych poziomach. Na rycinie 2-3 przedsta-
wiono schematycznie róŜne typy obserwacji
i analiz, które są nieodzowne w celu zrozumie-
nia procesów biochemicznych, takich jak roz-
kład glukozy w celu uzyskania energii (proces
znany jako gjikoli/a). Schemat ten stosuje się do
podstawowego poziomu wszystkich głównych
procesów biochemicznych omawianych w ni-
niejszej ksiąŜce i przedstawienia ogólnej strate-
gii w ich wyjaśnianiu. Powinien on się przypo-
minać wtedy, kiedy kaŜdy z opisywanych głów-
nych procesów biochemicznych (np. glikoliza,
utlenianie kwasów tłuszczowych) będzie rozpat-
rywany, chociaŜ nie zawsze punkt wyszczegól-
niony na rycinie będzie z nim związany.
Wiele waŜnych punktów, przedstawionych
w tabeli 2-7 i na ryc. 2-3, zasługuje na dyskusję.

Wnioskowania o obecności procesu biochemicznego lub szlaku metabolicznego na poziomie

całego organizmu zwierzęcego

Badanie mechanizmów jago kontroli in vtvo

ł Badanie wpływu swoistych chorób (np. wrodzone bloki metaboliczne, nowotwór itp,) na Jego
przebieg

Umiejscowienie procesu w Jednym (lub więcej) narząd z ie(ach) Umiejscowienie

procesu w Jednej (lub więcej) organem czy frakcji komórkowej

Przedstawienie reakcji zaangaŜowanych w jego przebieg

t
Oczyszczanie uczestniczących w nim Indywidualnych substratOw, produktów, enzymów,
koenzymów I innych składników

t
Badanie mechanizmów Jego kontroli In vttro
t Ustalenie mechanizmów reakcji zaangaŜowanych w Jego
przebieg

Ftekonstytucja przebiegu procesu (szlaku)

ł
Badanie procesu na poziomie genu za pomocą rekombinacji DNA
Ryc. 2-3. Schemat ogólnego postępowania w analizie procesu biochemicznego lub szlaku metaboliczne-
go. Wyszczególnione etapy nie muszą być stosowane dokładnie w wymienionej kolejności. Wykorzystanie
ich prowadzi zwykle do wyjaśnienia szczegółów procesu biochemicznego lub szlaku metabolicznego.
Schemat ten znajduje zastosowanie we wszystkich głównych szlakach metabolicznych przedstawionych
w następnych rozdziałach niniejszej ksiąŜki.
24 / ROZDZIAŁ 2
1. Aby. zrozumieć proces biochemiczny na po-
ziomie molekularnym, pomimo moŜliwości po-
jawienia się artefaktów, nieodzowne jest wyizo-
lowanie i identyfikacja kaŜdego z jego skład-
ników w czystej postaci. Liczne przykłady tego
będą spotykane później. 2. Istotna jest takŜe
moŜliwość rekonstytucji procesu w warunkach
in vitro przez systematyczną jego odbudowe
z indywidualnych składników. JeŜeli po rekon-
stytucji z jego składników proces nie przebiega,
oznacza to, Ŝe pewien krytyczny składnik został
utracony i nie został wprowadzony do układu.
3. Ostatnie zdobycze technologiczne (np. spekt-
roskopia NMR i tomografia emisji pozytrono-
wej; ang. PET scanning) pozwalają wykrywać
pewne biomolckuły na poziomie narządu i rejes-
trować zmiany ich ilości w czasie. Takie roz-
wiązania wskazują, Ŝe staje się moŜliwe wyko-
nywanie wyrafinowanych analiz wielu proce-
sów biochemicznych na poziomie in vivo. 4.
JeŜeli wyniki badań uzyskiwanych na róŜnych
poziomach pokrywają się, to ma się prawo
wnioskować, Ŝe został poczyniony rzeczywisty
postęp w zrozumieniu procesu biochemicznego.
Jeśli pojawią się duŜe rozbieŜności przy za-
stosowaniu róŜnych rozwiązań doświadczal-
nych, to ich przyczyny muszą być badane aŜ do
uzyskania racjonalnego wyjaśnienia. 5. Przed-
stawione sposoby preparatywne i poziomy ana-
liz mogą być wykorzystane w badaniu róŜnic
biochemicznych u zwierząt ze zmienionym sta-
nem metabolicznym {np. głodzenie, karmienie)
lub swoistymi chorobami (np. cukrzyca, rak).
6. Większość przedstawionych metod i rozwią-
zań moŜna wykorzystać w badaniach prawid-
łowych i zmienionych chorobowo komórek lub
tkanek człowieka. JednakŜe naleŜy uwzględnić
warunki (czas) pobierania takiego materiału
i szczególnie brać pod uwagę względy etyczne
prowadzenia doświadczeń z materiałem ludzkim.
Zastosowanie radioaktywnych
i cięŜkich izotopów przyczyniło się do
wyjaśnienia procesów biochemicznych
Wprowadzenie izotopów do badań w bio-
chemii w latach 30. naszego wieku stanowiło
punkt zwrotny, zatem ich zastosowania za-
sługują na specjalną wzmiankę. Przed ich uŜy-
ciem bardzo trudno było „naznaczyć" biomole-
kuły, aby moŜna było łatwo śledzić ich los
„metaboliczny". Pionierskie doświadczenia,
zwłaszcza Schoenheimera i wsp., wprowadzają-
ce niektóre izotopy trwałe (np. 2D, l5N), połą-
czone z ich detekcją na drodze spektrometrii
masowej, znalazły zastosowanie w rozwiązywa-
niu wielu problemów biochemicznych. Na przy-
kład pewne zsyntetyzowane aminokwasy, cukry
i kwasy tłuszczowe, zawierające odpowiednie
trwałe izotopy, podaje się zwierzętom lub in
vitro w toku preparatyki, aby śledzić ich los
metaboliczny (np. okres połowicznego rozpadu,
przemianę w inne biomolekuły). Związki zna-
kowane trwałymi izotopami wykorzystano do
poznania wielu aspektów metabolizmu białek,
węglowodanów i lipidów. Z tych doświadczeń
wynika jasno, Ŝe metabolizm jest bardzo aktyw-
nym procesem, a większość związków w komór-
ce jest stale syntetyzowana i degradowana, choć
z odmienną szybkością. Te odkrycia, zdaniem
Schoenheimera, zwróciły uwagę na „dynamicz-
ny charakter metabolizmu".
Tabela 2-8. Główne izotopy stosowane w bada-
niach biochemicznych
Izotopy trwale Izotopy
promieni ot wó rcze
2
D"N "C
M
131
Ca
1
Późniejsze wprowadzenie izotopów radioak-
tywnych oraz przyrządów umoŜliwiających po-
miar ich aktywności było takŜe niezmiernie
waŜne. W tabeli 2-8 przedstawiono główne
trwałe i radioaktywne izotopy wykorzystywane
w układach biologicznych. Zastosowanie zarów-
no izotopów trwałych, jak i radioaktywnych jest
fundamentalne dla rozwoju kaŜdego działu bio-
chemii. Badania za ich pomocą złoŜonych i pro-
stych biomolekuł zarówno in vivo, jak i in vitro
budzą zaufanie. Ogromny postęp, poczyniony
ostatnio w sekwencjonowaniu kwasów nuklei-
nowych, a takŜe w oznaczaniu substancji wy-
stępujących w-układach biologicznych w nie-
zwykle małych ilościach stosując metody radio-
immunologiczne, opiera się na wykorzystaniu
izotopów.

BIOCHEMIA, PRZEZ LICZNE
ODKRYCIA, WSPIERA BIOLOGIĘ
KOMÓRKI I MEDYCYNĘ
PoniŜej dokonano podsumowania głównych
osiągnięć w dziedzinie biochemii, zwłaszcza
w odniesieniu do biochemii człowieka. Obej-
mują one:
• Ustalenie pełnego składu chemicznego komó
rek, tkanek i organizmu oraz wydzielenie
i określenie budowy podstawowych związ
ków w nich występujących.
• Dostarczenie informacji, przynajmniej na
ogólnym poziomie, o funkcjach wielu pro
stych, a takŜe głównych złoŜonych biomole-
kuł (opisanych w dalszych rozdziałach ksiąŜ
ki), W centrum zainteresowania pozostaje
DNA, materiał genetyczny, z którego infor
macja jest przenoszona na 1 z typów RNA
(informacyjny RNA, czyli mRNA), który
z kolei dyktuje kolejność (sekwencje) amino
kwasów w białkach. Przepływ informacji
z DNA moŜe być zapisany następująco:
DNA-> RNA-+ białko.
• Wydzielenie głównych organelli komórek
zwierzęcych i ustalenie ich podstawowych
funkcji.
• Stwierdzenie, Ŝe prawie wszystkie reakcje
przebiegające w komórkach katalizują en
zymy; oczyszczono i zbadano wiele enzymów
oraz przedstawiono obszernie właściwości
i mechanizmy ich działania.
• Przedstawienie szlaków metabolicznych syn
tezy i degradacji głównych prostych i złoŜo
nych biomolekuł. Szlak syntezy danego związ
ku w zasadzie róŜni się od szlaku jego de
gradacji.
• Wyjaśnienie licznych aspektów regulacji me
tabolizmu.
• Przedstawienie, w szerokim zakresie, w jaki
sposób komórki zachowują i wykorzystują
energię.
• Wyjaśnienie wielu aspektów budowy i funkcji
róŜnych błon występujących w komórkach,
których głównymi składnikami są białka i li
pidy.
• Przedstawienie, w ogólnym zarysie, sposobu
działania głównych hormonów
• Wykrycie biochemicznych podstaw wielu
chorób.
BIOMOLEKUŁY I METODY BIOCHEMICZNE / 25
POZOSTAŁO WIELE
DO ZBADANIA
Zdając-sobie sprawę, jak wiele zgromadzono
wiadomości biochemicznych, naleŜy ocenić, jak
niewiele jeszcze wiadomo w wielu działach tej
nauki. Dwa istotne problemy, wymagające wy-
jaśnienia, dotyczą ustalenia biochemicznych
podstaw rozwoju i róŜnicowania oraz funkcji
mózgu. ChociaŜ obecnie dobrze poznano naturę
chemiczną materiału genetycznego, prawie nic
nie wiadomo o mechanizmach, które włączają
i wyłączają geny w czasie rozwoju. Zrozumienie
regulacji genów stanowi klucz do poznania, jak
róŜnicują się komórki i jak zmieniają się w ko-
mórki nowotworowe. Wiedza o podziale komór-
kowym i wzroście komórek prawidłowych i no-
wotworowych oraz o ich regulacji jest bardzo
skąpa. Rzeczywiście nic nie wiadomo na temat
biochemicznych podstaw złoŜonych zjawisk
ncuronalnych, takich jak świadomość i pamięć.
Bardzo ograniczona jest równieŜ nasza wiedza
0 mechanizmach wydzielania komórkowego.
Pomimo pewnego postępu, molekularne pod
stawy większości głównych chorób genetycznych
nie są wyjaśnione, ale wiele nadziei niesie tech
nologia rekombinacji DNA, zwiastując zauwa
Ŝalny rozwój w tej dziedzinie w ciągu kilku
najbliŜszych lat.
Ludzki genom moŜe być zsekwencjonowany
w następnym stuleciu lub wcześniej. Wiadomo-
ści uzyskane przez tak ogromny wysiłek będą
potęŜnym wyzwaniem dla biologii człowieka
1 medycyny.
PIŚMIENNICTWO
Freifelder D: Physicał Biochemistry: Appiicalions to
Biochemistry and Molecułar Biology. Fceeman,
1982. Fruton JS: Mołecuks and Life; Historical
Essays on
the Interplay of Ckemistry and Biology. Wiley-
-Interscience, 1972, Weinberg RA: The
molecules of life. Sci Am (Oct)
1985; 253: 48. [Entire issue is of interest.]
3 Woda i pH
WPROWADZENIE
Biochemia dotyczy w większości właściwości
i reakcji chemicznych związków organicznych.
Często jednak się zapomina, Ŝe w komórkach
Ŝywych większość reakcji chemicznych przebie-
ga w środowisku wodnym. Woda jest czynnym
składnikiem w wielu reakcjach biochemicznych
i jest waŜnym czynnikiem determinującym właś-
ciwości makrocząsteczek, takich jak białka.
Woda dysocjuje do jonów OH~ i H+. Termin
pH stosuje się do określenia stęŜenia jonów
wodorowych w komórkach oraz płynach ustro-
jowych i stanowi kluczowe pojęcie w biochemii
i medycynie. Grupy funkcyjne (aminowe, kar-
boksylowe itd.) biomolekuł dysocjują przy
określonej wartości pH, a wiele ich właściwości
biologicznych i fizycznych zaleŜy od tej dyso-
cjacji.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Wiadomo, Ŝe dla zdrowia nieodzowna jest
stałość środowiska wewnętrznego organizmu,
utrzymywana we względnie wąskich granicach.
Dotyczy to ogólnego rozmieszczenia wody,
a takŜe utrzymywania pH i stęŜenia róŜnych
elektrolitów, np. Na+, K+, Ca2+, Mg2+ i fos-
foranów w organizmie. Ogólna zawartość wody
w organizmie męŜczyzny waha się w granicach
55—65% masy ciała; mniejsza wartość odnosi
się do osób otyłych. Dane dla kobiet są mniej-
sze, średnio o ok. 10%. Dwie trzecie wody
organizmu stanowi płyn wewnątrzkomórkowy
(ang. intraceliular fluid; skrót — ICF), zaś
pozostałą część reprezentuje płyn pozakomór-
kowy (ang. extracellular fluid; skrót — ECF).
Około 25% ECF występuje' w osoczu.
Vicłor W. Rodwelł, PhD
Regulacja równowagi wodnej jest złoŜona i za-
ieŜy przede wszystkim od podwzgórza, kont-
rolującego pragnienie, hormonu antydiuretycz-
nego (ADH) i czynności nerek. Stany niedoboru
wody i nadmiaru wody ustrojowej są powszechne.
W wielu przypadkach towarzyszy im niedobór
lub nadmiar jonów sodowych. Przyczynami nie-
doboru wody mogą być: 1) zmniejszone jej
pobieranie (np. podczas śpiączki) lub 2) nad-
mierne jej wydalanie (np. utrata z moczem
w cukrzycy, przy silnych potach przez skórę,
w ostrej biegunce u dzieci, w przebiegu chslery).
Nadmiar wody ustrojowej powodują: 1) zwięk-
szone pobieranie (np. przy nadmiernym poda-
waniu płynów doŜylnie) bądź 2) zmniejszone
jej wydalanie (np. w ostrej niewydolności ne-
rek).
U osób zdrowych pH płynu pozakomórko-
wego utrzymuje się w granicach 7,35—7,45.
Bufor wodorowęglanowy (HCOf/H2CO3) od-
grywa szczególnie waŜną rolę w tym wzglę-
dzie. Kiedy pH osiąga wartość poniŜej 7,35,
wtedy dochodzi do stanu określanego jako
kwasica, jeŜeli zaś pH przekroczy wartość 7,45
występuje zasado wica. Zaburzenia
równowagi kwasowo-zasadowej moŜna zwykle
rozpoznać oznaczając pH krwi tętniczej,
pCO 2 oraz ogólną zawartość COj we krwi
Ŝylnej, znając poprzednio wymienione wartości,
stęŜenie HCOf. Istnieją liczne przyczyny
kwasicy (ketoacydoza cukrzycowa, kwasica
mleczanowa itp.) i zasadowicy (wymioty
kwaśną treścią Ŝołądkową, działanie nie-
których leków moczopędnych itp.). Znajo-
mość patogenezy zaburzeń równowagi wodnej
i równowagi kwasowo-zasadowej jest podstawą
właściwej diagnozy i ich leczenia. Wymaga to
zatem poznania tych właściwości wody, które
umoŜliwiają jej odegranie kluczowej roli w bio-
chemii.

Cząsteczka wody wykazuje budowę
tetraedryczną
Cząsteczka wody ma postać nieregularnego
czworościanu (tetraedr) z atomem tlenu w jego
środku (ryc. 3-1). Dwa wiązania z wodorem są
skierowane w 2 rogi czworościanu, podczas gdy
2 pozostałe rogi są zajęte przez niesparowane
elektrony na zhybrydyzowanych orbitalach
2sp3. Kąt pomiędzy 2 atomami wodoru a tle-
nem (105°) jest nieco mniejszy niŜ kąt tetraed-
ryczny (109,5c), co przyczynia się do utworzenia
nieznacznie skośnego czworościanu.
Ryc. 3-1. Tetraedryczna struktura wody
Nierównomierne rozmieszczenie
ładunku w cząsteczce wody przyczynia
się do utworzenia dipolu (cząsteczki
biegunowej)
Lekko pochyla struktura czworościanu wody
jest przyczyną nierównomiernego rozmieszcze-
nia w niej ładunku. Przeciwległa do 2 atomów
wodoru strona tlenu jest stosunkowo bogata
w elektrony, natomiast druga strona, zawierają-
ca względnie odsłonięte jądra wodoru, tworzy
obszar o ładunku miejscowo dodatnim. Pojęcie
„dipol" oznacza taką cząsteczkę, jak woda,
w której ładunek elektryczny (elektrony) jest
rozmieszczony nierównomiernie.
Amoniak, podobnie jak woda, jest
tetraedryczną cząsteczką dipolową
W cząsteczce amoniaku kąty między wiązania-
mi atomów wodoru (107°) są zbliŜone do kąta
tetraedrycznego nawet bardziej niŜ w wodzie
{ryc. 3-2). Wiele związków organicznych budują-
cych komórki jest dipolami, np. alkohole, fos-
folipidy, aminokwasy i kwasy nukleinowe.
WODA I pH / 27
Ryc. 3-2. Tetraedryczna struktura amoniaku.
STRUKTURA TETRAEDRYCZNA I
DIPOLARNY CHARAKTER WODY
UŁATWIAJĄ REAKCJE
W stanie ciekłym woda jest
stabilizowana przez
wewnątrzcząsteczkowe wiązania
wodorowe, które tworzą strukturę
wielkocząsteczkową przypominającą
strukturę lodu
Cząsteczki wody, z powodu dwubiegunowe-
go charakteru, tworzą uporządkowane układy
(przypominające płatki śniegu). JednakŜe upo-
rządkowanie takie, jak w cząsteczce wody, nie
ogranicza się do lodu. Woda w stanie ciekłym
wykazuje strukturę wielkocząsteczkową, która
jest ściśle równoległa do rozkładu geometrycz-
nego cząsteczek wody w lodzie. Zdolność cząs-
teczek wody do łączenia się ze sobą zarówno
w stanie ciekłym, jak i stałym wynika z dipolar-
ncgo charakteru wody. Pozostaje ona w stanie
ciekłym z powodu przemijającego charakteru
jej kompleksów wielkocząsteczkowych (okresu
półtrwania asocjacji — dysocjacji cząsteczek
wody — ok. 1 as). W stanie stałym kaŜda
cząsteczka wody asocjuje z 4 innymi cząstecz-
kami wody. W stanie ciekłym liczba asocjują-
cych cząsteczek jest nieco mniejsza (ok. 3,5)
i w tym stanie woda swoją budową wielkocząs-
teczkową, z wyjątkiem przemijającej natury
wewnątrzcząsteczkowych interakcji, przypomi-
na lód w znacznie większym stopniu niŜ moŜna
było początkowo przypuszczać.
Dipolarny charakter cząsteczek wody sprzyja
ich wzajemnemu łączeniu się w uporządkowa-
nym, precyzyjnym szyku, wynikającym z we-
wnętrznej geometrii cząsteczki wody (ryc. 3-3).
28 / ROZDZIAŁ 3
V
ł
Ryc. 3-3. Strona Iswa: Asocjacja 2 dipoiarnych
cząsteczek wody. Linia kropkowana przedstawia
wiązanie wodorowe Strona prawa: Asocjacja cząs-
V
teczki wody (środkowej) z 4
innymi cząsteczkami wody
za pomocą wiązań
wodorowych. Struktura ta H ,,
jest typowa dla lodu i w
mniejszym stopniu dla wody w stanie ciekłym.
Oddziaływanie elektrostatyczne między jąd-
rem wodoru jednej cząsteczki wody a wolną parą
elektronów drugiej nazywa się wiązaniem wodo-
rowym. W porównaniu do wiązań kowalencyj-
nych, wiązania wodorowe są raczej słabe. Roze-
rwanie wiązania wodorowego w wodzie (w
stanie ciekłym) wymaga ok. 18,8 kJ/mol
(4,5 kca!/mol), tj. ok. 4% energii wymaganej
do rozerwania wiązania O—H w wodzie
(461 kJ/mol=llO kcal/mol).
Słabe wiązania wodorowe odgrywają
istotną rolę w biochemii, włączając
stabilizacje struktury białek i kwasów
nukleinowych
Wiązania wodorowe, które są słabe, lecz
mogą powstawać w duŜych ilościach, odgrywa-
ją istotną rolę w biochemii. Liczne wiązania
CH3 — CHj—
CHj — CH
Ryc. 3-4. Powstawanie wiązań wodorowych mię-
dzy cząsteczkami etanolu i wody, między 2 cząs-
teczkami etanolu oraz między tlenem grupy kar-
bonylowej peptydu i wodorem grupy aminowej
sąsiadującego peptydu.
wodorowe narzucają uporządkowanie struktu-
ry nie tylko wodzie, lecz takŜe innym cząstecz-
kom dipolowym, tak odmiennym od wody, jak
alkohole, DNA i białka. Tworzenie wiązań
wodorowych między przedstawicielami cząste-
czek waŜnych fizjologicznie związków przed-
stawia ryc. 3-4. Powstawanie ich nie ogranicza
się do cząsteczek wody. Atomy wodoru, połą-
czone z atomami azotu, mogą uczestniczyć
takŜe w wiązaniach wodorowych. Problem ten
będzie rozpatrywany w dalszej części ksiąŜki
w związku z omawianiem trójwymiarowej struk-
tury białek oraz reguł łączenia się (parowania)
zasad azotowych w DNA,
Cząsteczki wody wykazują niewielką,
ale fizjologicznie waŜną, tendencję do
dysocjacji, tj. tworzenia małych ilości
jonów OH- i H
Cząsteczki wody wykazują ograniczoną ten-
dencję do dysocjacji (jonizowania) na jony H +
iOH":
H2O ~ H+ + OH"
PoniewaŜ jony są w ciągłym ruchu, twcTrząc
cząsteczki wody i dysocjując, trudno określić,
czy pojedynczy atom wodoru Jub tlenu wy-
stępuje jako jon, czy jako część cząsteczki wody.
W danym momencie moŜe być jonem, a w na-
stępnym częścią cząsteczki. Jonów oraz cząs-
teczek wody nie rozpatruje się pojedynczo.
Wiedząc, Ŝe 1 g wody zawiera 3,46 x 1022 cząs-
teczek, jonizację wody moŜna opisać statystycz-
nie. NaleŜy znać prawdopodobieństwo występo-
wania wodoru w formie jonu lub części cząste-
czki wody.
W przypadku gdy prawdopodobieństwo wy-
stępowania wodoru w formie jonu wynosi 0,01
oznacza to, Ŝe atom wodoru ma 1 szansę na 100
bycia jonem, a 99 szans na sto — istnienia
w cząsteczce wody. Faktyczne prawdopodo-
bieństwo znalezienia atomu wodoru w postaci
jonu w czystej wodzie wynosi ok. 0,0000000018,
tj. 1,8 x 10~9. Zatem jest on prawie w całości
częścią cząsteczki wody. Wynika z tego, ze w czys-
tej wodzie na kaŜdy jon wodorowy i hydroksy-
lowy przypada 1,8 x 109, tj, 1,8 mld cząsteczek
wody. Jony wodorowe i hydroksylowe mają
jednak znaczny wpływ na właściwości wody.
Tendencję wody do dysocjacji wyraŜa się
następująco:
[H2O]

W nawiasach przedstawiono stęŜenia molo-
we jonów wodorowych, hydroksylowych i nie-
zdysocjowanych cząsteczek wody*, a K na-
zwano stalą dysocjacji. Aby obliczyć stalą dyso-
cjacji dla wody, natęŜy przypomnieć, Ŝe 1 mol
ma masę 18 g. Jeden litr (1) (1000 g) wody
zawiera zatem 1000:18 = 55,56 mol. StęŜenie
molowe czystej wody wynosi więc 55,56 mol.
PoniewaŜ prawdopodobieństwo występowania
wodoru w formie jonowej wynosi 1,8 x 10~9,
stęŜenie molowe jonu H + (lub jonów OH~)
w wodzie oblicza się, mnoŜąc prawdopodobień-
stwo 1,8 x 10~* przez stęŜenie molowe wody, tj.
55,56, co daje wynik= 1,0 x 10"7 mol/l.
Teraz moŜna wyliczyć wartość K dla wody:
[H+] [ O H ] [107] [107]
K 14
[HZO] [55,56]
= 0,018 x 10 1O"1S mol/l
DuŜe stęŜenie molowe
wody (55,56) prawie nie ulega zmianom przez
dysocjację. Stąd wygodnie jest rozpatrywać
wodę jako zasadniczo niezdysocjowaną (stalą).
Stała ta moŜe być włączona w stałą dysocjacji
K, jako nowa stała Kw, zwana iloczynem
jonowym wody. Stosunek między Kw a K
przedstawiono poniŜej:
16
K [OH 1,8 x 10- mol/l
[HZO]
K w = (K) [H t O] = [H+] [ O H ] =
- 1,8 x10 16
mol/l) (55,56 mol/l) =
14 1
= 1,00 x 10" (mol/l)
Stałą K wyraŜa się w molach na litr, zaś Kw
— w mol2 na litr2. Z nazwy wynika, Ŝe iloczyn
jonowy Kw jest liczbowo równy iloczynowi
stęŜeń molowych jonów H + i OH ~:
Kw = [H+] [ O H ]
W temperaturze 25°C Kw = (10~7)2 m 10~14
(mol/f)2. Natomiast w temperaturach poniŜej
25°C wartość Kw jest większa, zaś powyŜej 25°C
mniejsza niŜ 10~14. W temperaturze ciała ludz-
Ściśle mówiąc, wyraŜenia w nawiasach reprezen- * scisie mówiąc, wyraŜenia w
nawiasacn reprczen- -------------------------------------------------------------------------------
tują raczej aktywność molową niŜ stęŜenie molowe.
WODA I pH / 29
kiego (37°C) stęŜenie H+ w wodzie jest nieco
większe niŜ 10~7 mol/l. W ramach ustalonych
granic wpływu temperatury, wartość Kw =
10~1'1 (mol/1)2 dla wszystkich roztworów
wodnych, nawet dla tych, które zawierają kwasy
lub zasady. W dalszej części rozdziału stalą ta
będzie wykorzystywana do obliczenia wartości
pH roztworów kwaśnych i zasadowych.
pH JEST UJEMNYM LOGARYTMEM
STĘśENIA JONÓW WODOROWYCH,
A ŚCIŚLEJ AKTYWNOŚCI JONÓW
WODOROWYCH
Termin pH wprowadził w 1909 r. Sórensen,
definiując pH jako ujemny logarytm stęŜenia
jonów wodorowych:
= 1,8 x
+
pH = -log[H ]
Definicja ta, aczkolwiek niezbyt ścisła*, jest
na ogół wystarczająca do celów biochemicz-
nych. Aby obliczyć pH roztworu naleŜy:
1) oznaczyć stęŜenie jonów wodorowych (H+),
2) obliczyć logarytm dziesiętny (H+),
3) pH jest ujemną wartością znalezioną
w punkcie (2).
Na przykład w przypadku czystej wody
w temp. 25°C:
pH = -log[H*] = -logiO -[-7]= 7,0
Małe wartości pH odpowiadają duŜym stęŜe-
niom jonów H+, a duŜe — małym stęŜeniom
H+
Kwasy określa się dawcami protonów, a zasa-
dy biorcami protonów. WyróŜnia się mocne
kwasy (np. HC1, H2SO4) całkowicie zdysocjo-
wane, nawet w mocnych roztworach kwaśnych
(niskie pH), oraz słabe kwasy, częściowo tylko
dysocjujące w roztworach kwaśnych. Podobnie
moŜna wyróŜnić mocne zasady (np. KOH,
NaOH) i słabe zasady (np. Ca(OH)2>. Tylko
mocne zasady dysocjują przy małych wartościach
pH. Większość związków organicznych w komór-
kach to słabe kwasy. Wyjątek stanowią ufos-
forylowane związki pośrednie, które zawierają
* pH= — log (aktywności H + )
30 / ROZDZIAŁ 3

silnie kwasową grupę pierwszorzędowego kwa- StęŜenie (mol/1)

su fosforowego.
(a) (b)
PoniŜsze przykłady ilustrują sposób oblicza- 6
nia pH roztworów kwaśnych i zasadowych: Molowość KOH 2,0xicr 2 2,0 2,0x10"
2 e
[0H-] 2 KOH xl O" 2,0x10~
7 7
Przykład. Jakie jest pH roztworu, w któ- [OH-j z wody 1,0x10" 1,0x10"
2 6
rym stęŜenie jonu wodorowego wynosi Całość [0H-] 2,00001 x10~ 2,1 x10"
3,2 xlO"4 mol/l?
W momencie podjęcia decyzji o znaczeniu
udziału wody, pH moŜna wyliczyć jak powyŜej.
, W przedstawionych przykładach przyjęto za-
= -log (3,2x10"*) łoŜenie, Ŝe mocna zasada KOH jest w pełni
4
= -log (3,2) -logCIO" ) zdysocjowana, a stęŜenie molowe jonów OH~
=-0,5+4 równa się stęŜeniu molowemu KOH. ZałoŜenie
to jest słuszne dla względnie rozcieńczonych
= 3,5
roztworów mocnych zasad i kwasów lecz nie
dotyczy słabych zasad i kwasów. Ze względu na
Przykład. Jakie jest pH roztworu, w którym fakt, Ŝe te słabe elektrolity tylko w niewielkim
stęŜenie j o nu hyd ro ksylo wego wyno si stopniu dysocjują w roztworach, naleŜy przed
4,0 x 10"4 mol/l? obliczeniem całkowitego [H+] (lub całkowitego
Aby rozwiązać to zadanie, naleŜy określić [OH~]) oraz obliczeniem pH, obliczyć stęŜenie
ilościowo wartość pOH, które jest równe H+ (lub stęŜenia OH~) z danego stęŜenia
—log [OH~]; wartość tę moŜna wyprowadzić molowego kwasu (lub zasady), wykorzystując
z definicji K: stałą dysocjacji.
14
[OH-] = 10" Biomolekuły zawierają grupy funkcyjne
zatem czynne o istotnym znaczeniu
+
fizjologicznym, które zachowują się jak
log [H ] + log [ O H ] = log 10" słabe kwasy
Wiele związków organicznych Ŝywych komó-
lub pH + pOH = 14 rek ma grupy funkcyjne, typowe dla słabych
kwasów lub zasad. Jedna lub więcej grup funk-
A następnie: cyjnych — głównie grupy karboksylowe, ami-
nowe lub utworzone w wyniku drugorzędowej
[ O H ] = 4,0 x 1 0 *
dysocjacji fosforanowej estrów fosforanowych
pOH = -log [ O H ] — występują we wszystkich białkach i kwasach
4
= -log (4,0 x 10 ) = -log (4,0) - nukleinowych, większości koenzymów oraz me-
4
1og(10" ) = -0,60 + 4,0 = 3,4 i teraz tabolitów pośrednich. Aby zrozumieć wpływ
wewnątrzkomórkowego pH na budowę i ak-
pH = 14 - pOH = 14 - 3,4 = 10,6 tywność biochemiczną tych związków, naleŜy
poznać sposób dysocjacji (równowagi protono-
Przykład. Jakie jest pH roztworu (a)
2,0xl0" ! mol/l KOH, (b) 2,0 x 10"* mol/l
KOH? W roztworach tych jony OH~ pochodzą
z 2 źródeł: KOH i wody. PoniewaŜ pH określa Tabela 3-1. Przykłady słabych kwasów i sprzęŜo-
nych z nimi zasad
całkowite stęŜenie jonów [H+] (pOH — cał-
kowite [OH ]) naleŜy obydwa źródła brać pod Kwas SprzęŜona zasada
uwagę. W pierwszym przypadku udział wody
w całkowitej puli [OH~] jest nieistotny, czego CH3COOH CH3COO-
nie moŜna powiedzieć w drugim przypadku. CH3NH3 CH3NH2
OH O"
H+N NH N NH
 WODA I pH / 31

wej) grup funkcyjnych słabo kwaśnych i słabo Z powyŜszych równań, odnoszących K do

zasadowych. W laboratoriach badawczych i kli-
nicznych rozdział i identyfikacja tych związków
opiera się na znajomości przebiegu dysocjacji
ich grup funkcyjnych.
Protonowa forma kwasu (HA lub RNH+) od-
nosi się do kwasu, zaś nieprotonowa (A~ lub
RNH2} — do sprzęŜonej z nim zasady (tab. 3-1).
Podobnie moŜna opisać zasadę (np. A~ lub
RNH2) i sprzęŜony z nią kwas (np. HA lub
RNH+) (lac. conitmgere — połączyć razem).
Względną moc słabych kwasów i zasad wyra-
Ŝa sie ilościowo przez ich stale dysocjacji, które
obrazują ich tendencje do jonizacji. PoniŜej
podano wyraŜenia stałej dysocjacji (K.) dla
2 przedstawicieli słabych kwasów: i R—NH+
R—COOH ++ R—COO +
IR-COO ] [H + ]
[R—COOH]
R-NH H nania i obie strony pomnoŜy się przez — I, to
*+ R—NH2
K = [R—MH2] [H [R-
[H+] i do stęŜenia niezdysocjowanego kwasu
i sprzęŜonej z nim zasady, wynika, Ŝe gdy
IR—COO] = R—COOH
lub gdy
[R—NHZ] = [R— NHj]
to wtedy
K = [H+]
MoŜna to wyrazić słowami: gdy rodzaj jonów
zasocjowanych (protonowych) i zdysocjowanych
(sprzęŜone zasady) występuje w równych stęŜe-
niach, wówczas przewaŜające stęŜenie jonów wo-
dorowych [H+] jest równe liczbowo stałej dyso-
cjacji K.
Jeśli obliczy się logarytmy powyŜszego rów-
K [H+] -log[H

NHj]

PoniewaŜ wartości liczbowe K dla słabych Z definicji —log K opisuje się jako pK, zaś
kwasów są ujemnymi liczbami wykładniczymi, — log [H+] jako pH. W związku z tym moŜna
wygodniej jest wyraŜać K jako pK, gdzie: ostatnie równanie zapisać

p K = -l o g K pK = pH

tj. pK grupy kwasowej jest takim pH, w którym

stęŜenia postaci protonowej i niepro tonowej są
Tabela 3-2. Stałe dysocjacji i wartości pK dla równe. Wartość pK kwasu moŜna oznaczyć
przedstawicieli kwasów karboksylowych doświadczalnie przez dodanie 0,5 równowaŜ-
Kwas K pK nika* zasady na równowaŜnik kwasu. Powstałe
5
w ten sposób końcowe pH będzie odpowiadać
Octowy 1,76x10 4,75 pK kwasu.
5
Gluta rowy (1-rz.) 4,58 x10" 4,34
(2-rz,) 3,89x10" 6 5,41 Charakter słabych kwasów i buforów,
Cytrynowy (1-rz.) 8,40x10" 4
3,08
które są roztworami słabych kwasów
i ich soli opisuje równanie Hendersona-
(2-rz.) 1,80x10"E 4,74 -Hasselbalcha
(3-rz.) 4,00x10" 6 5,40 Wartość pH roztworu zawierającego słaby
kwas jest zaleŜna od stałej dysocjacji tego
kwasu, jak przedstawiono powyŜej dla słabo
kwaśnej wody. ZaleŜność tę opisuje, w przystęp-
NaleŜy odnotować, Ŝe pK odnosi się do
K tak, jak pH do stęŜenia H + . W tabeli 3-2
przedstawiono wartości K i pK dla kwasu * Według układu SI pojęcie równowaŜnika chemi-
mono-, di- i trikarboksylowego. NaleŜy pod- cznego nie jest uŜywane, jednak w tym tłumaczeniu
kreślić, Ŝe grupy mocniejszych kwasów mają określenie to świadomie utrzymujemy {przyp. red.
mniejsze wartości pK. nauk. tłum.).
32 / ROZDZIAŁ 3

nej formie, równanie Hendersona-Hasselbal- Zatem w przypadku zobojętnienia w połowie

cha, wyprowadzone poniŜej. pH = pK.
Słaby kwas HA dysocjuje w następujący
sposób: 2. Kiedystosunek(;A-]/[HA]wynosi 100:1

HA~ H + +A"

Stała dysocjacji dla tej reakcji dysocjacji

wynosi: pH = pK + log 100/1 = pK + 2 3.

Kiedy stosunek [A~]/[HA] wynosi 1:10

" [HA]
Po pomnoŜeniu na krzyŜ: pH = pK +■ log- pK + (-1)

[H+] [ A ] = K[HA]
1,0 -
Po podzieleniu obu stron przez [A~]

i 0,8
10
o
Po zlogarytmowaniu obu stron: ■o

■og[H+] I%
[HA] li
1*08
[A
]
log K + log
Po pomnoŜeniu przez — 1
[HA i oj-
- f c » g [ H+ ] = -l o g K - l og
] pK pK pK pK pK pK pK
Po podstawieniu zamiast —log -3 -2 -1 0 +1 +2 +3
H+ i —log K odpowiednio pH i pK otrzymuje łtyc. 3-5. Typowa krzywa miareczkowania wy-
się kreślona na podstawie wyników obliczeń z rów-
[HA] nania Hendersona-Hasselbalcha.
pH = pK - log
[A]

Z kolei usuwa się znak minus, odwracając Jeśli równanie zastosuje się dla róŜnych sto-
ostatni człon równania: s u n kó w [ A- ] /[ H A] w za kr e s ie 1 0 M0 " 3
i przedstawi na wykresie wyliczone wartości pH.
to otrzymany wynik opisuje krzywą miarecz-
pH = pK 4 log [HA] kowania słabego kwasu (ryc, 3-5).

Ta ostatnia forma Roztwory słabych kwasów i ich soli

równania, opisywana jako równanie buforują pH w przypadku dodania lub
Hendersona-Hasselbalcha, słuŜy do wyliczania usuwania protonów
równowagi protonowej, np.: Roztwory słabych kwasów i sprzęŜonyct
z nimi zasad (lub słabych zasad i sprzęŜonycl
1. Kiedy kwas jest zobojętniony dokładnie z nimi kwasów) wykazują zjawisko buforowa
w połowie, tj. A~ =[HA]. W tych warunkach nia, tj. zdolności utrzymywania pH. Wartość pt
roztworu buforowego po dodaniu mocnego kwasi
[A] lub mocnej zasady nie zmienia się bardziej niŜ p<
pH = pK + tog pK +- log— =pK + 0 dodaniu takiej samej objętości wody. Zjawisk*
[HA]
 WODA I pH / 33

buforowania moŜna najlepiej zilustrować po-

przez miareczkowanie słabego kwasu lub zasa- f 1,0-
dy wykorzystując pH-metr. W innym rozwiąza-
niu moŜna obliczyć przesunięcie pH, które ma
miejsce w przypadku dodania kwasu lub zasady
do zbuforowanego roztworu. W przedstawio-
nym przykładzie, zbuforowany roztwór (mie-
szanina słabego kwasu i sprzęŜonej z nim zasa-
dy, pK = 5,0) wykazuje początkowo w jednej
z 4 wartości pH. MoŜna obliczyć przesuniecie
pH, które wystąpi, jeśli zostanie dodany 0,1
mmol/1 K.OH na kaŜdy milirównowaŜnik kwa-
su w roztworze (o stęŜeniu 1 mmol).
Początkowe pH 5,00 5,37 5,60 5,86 2 3 4 5 6 7 8
[" ] początkowe 0,50 0,70 0,80 0,88
0,50 0,30 0,20 0,12
Ryc. 3-6. Krzywa miareczkowania kwasu typu HA.
1,00 2.33 4,00 7,33 Punkt {) wskazuje pK o wartości 5,0.
Dodanie 0,1 mmol KOH powoduje
0,60 0,80 0,90 0,98
0,40 0,20
[A f/[HA]końcowe 0,10
0,02 Ładunek ułamkowy —0,5 nie oznacza, Ŝe poje-
Kortcowe pH 1,50 4,00 dyncza cząsteczka jest obdarzona ładunkiem
9,00 ułamkowym, lecz wyraŜa statystyczne praw-
49,0
dopodobieństwo, Ŝe ma ona ładunek —0,5.
0,176 0,602 0,95 1,69
5,18 5,60 5,95 6,69
Przyjęcie ładunku elektrycznego makrocząste-
ipH 0,18 0,23 0,35 0,83
czek jako funkcji pH stwarza podstawę dla
wielu uŜytecznych technik rozdziału, włączając
eiektroforetyczny rozdział aminokwasów, bia-
Zmiana pH, wywołana przez dodanie 1
łek osocza i nieprawidłowych hemogJobin.
mmol jonów OH~ róŜni się znacznie w
W komórkach Ŝywych bufory fosforanowy
zaleŜności od pH. Przy wartościach pH
i wodorowęglanowy, oprócz białczanowych,
zbliŜonych do wartości pK, roztwory buforowe
stanowią podstawowe bufory.
utrzymują skuteczniej pH, co określa się ich
efektem buforującym. Roztwory słabych
kwasów i sprzęŜonych z nimi zasad są
najskuteczniejszymi układami buforowymi w
PIŚMIENNICTWO
zakresie pH równym pK + 2,0 jednostki pH.
Segel IM: Biochemical Calcuiations. Wiley,
Oznacza to, Ŝe aby zbuforować roztwór w
1968.
pH X, moŜna wykorzystać słaby kwas lub
zasadę, których pH nie róŜni się od pH X więcej
niŜ o 2 jednostki pH.
Na rycinie 3-6 przedstawiono ładunek eJekt-
ryczny 1 cząsteczki kwasu jako funkcję pH.

3 — Biochemia
CZĘŚĆ I
Budowa oraz funkcje
białek i enzymów

Aminokwasy 4
Victor W. Rodweli, PhD

WPROWADZENIE genne) muszą być dostarczane w poŜywieniu,

poniewaŜ nasz organizm nie moŜe ich syn-
śywe komórki wytwarzają makrocząsteczki tetyzować w ilościach niezbędnych do pod-
(białka, kwasy nukleinowe, polisacharydy), które trzymania wzrostu (dzieci) i utrzymania zdro-
słuŜą jako składniki strukturalne, katalizatory, wia (dorośli). Metabolizm aminokwasów przy-
hormony, receptory lub magazyny informacji czynia się do powstania wielu biomedycznie
genetycznej. Te makrocząsteczki są biopolime- waŜnych związków. Na przykład dekarboksyla-
rami, utworzonymi z jednostek monomerycz- cja pewnych aminokwasów prowadzi do po-
nych lub cegiełek budulcowych. Jednostkami wstania amin, wśród których cześć pełni waŜne
monomerycznymi w kwasach nukleinowych są funkcje biologiczne (np. histamina i kwas 7-a-
nukleotydy, w złoŜonych polisacharydach — po- minomasłowy [GABA]). Liczne choroby są
chodne cukrowe, a w białkach — L-a-amino- spowodowane nieprawidłowościami transportu
kwasy. aminokwasów do komórek. W pewnych warun-
ChociaŜ białka mogą takŜe zawierać poza kach moŜe dojść do pojawienia się w moczu
aminokwasami, dodatkowe substancje (np. znacznej ilości jednego lub wielu aminokwasów
hem, cukrowce, tłuszcze), ich trójwymiarową — takie stany określa się jako aminoacydurie.
strukturę i właściwości biologiczne warunkuje w
głównej mierze rodzaj aminokwasów, kolejność,
w jakiej łączą się ze sobą w łańcuchu WSZYSTKIE AMINOKWASY
polipeptydowym oraz ich przestrzenne ułoŜenie,, ZAWIERAJĄ PRZYNAJMNIEJ
względem siebie. 2 GRUPY FUNKCYJNE
Aminokwasy pełnią dodatkowe funkcje
w komórkach. W tabeli 4-4 i 4-5 przedstawiono Aminokwasy zawierają 2 grupy funkcyjne, tj.
niektóre biologicznie waŜne substancje, które aminową i karboksylową. W a-aminokwasach
wywodzą się z aminokwasów. obie te grupy połączone są z tym samym (a)

H
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE

Niektóre aminokwasy wydają się być zaan-

gaŜowane w przenoszeniu impulsów w układzie \a
nerwowym, czego przykładem są glicyna i kwas Ryc. 4-1. R-C-NHj I COOH
glutaminowy. Aminokwasy podstawowe (egzo- kwasu. OH
Dwie formy
przedstawienia j.-amino-
36 / ROZDZIAŁ 4
atomem węgla (ryc. 4-1). ChociaŜ w przyrodzie
występuje ok. 300 aminokwasów, tylko 20
z nich występuje w białkach (tab. 4-3). Cał-
kowita hydroliza* biatek dostarcza 20 L-a-ami-
nokwasów. NaleŜy podkreślić, Ŝe białka wszyst-
kich form Ŝycia — roślin, zwierząt, drobnoust-
rojów — zawierają te same 20 aminokwasów.
Przyczyną tego jest uniwersalność kodu genety-
cznego, co stanie się oczywiste dla Czytelnika
w toku omawiania tego zagadnienia później (p.
rozdz. 30). W skład niektórych białek wchodzą
pochodne aminokwasów, utworzone po ich
włączeniu w cząsteczkę białka (p. lab. 6-4).
Z wyjątkiem glicyny, dla której R (R — łań-
cuch boczny aminokwasu) stanowi atom wodo-
ru (ryc. 4-1), wszystkie 4 podstawniki związane
z atomem węgla et-aminokwasów są róŜne.
Tetrąędryczne. ułoŜenie 4 róŜnych podstawni-
ków wokół atomu węgla a (tzw. węgiel asymet-
ryczny) nadaje aminokwasom właściwość op-
.tyczna. (zdolnośćTjio_ _skręcania . płaszczyzny
światła spolaryzowanego). ChociaŜ pewne ami-
nokwasy występujące w białkach są prawo-
skrętne, a niektóre lewoskrętne, w pH 7,0
wszystkie mają bezwzględną konfigurację po-
równywalną z konfiguracją aldehydu L-glicery-
nowego, stąd opisuje się je jako L-a-amino-
kwasy.
Ogólne reakcje chemiczne
aminokwasów moŜna przewidzieć
znając właściwości grup funkcyjnych
Grupy funkcyjne aminokwasów — karbok-
sylowa i aminowa — wykazują typowe dla nich
reakcje, np. tworzenie soli, estryfikację, acyla-
RÓWNOWAGI PROTONOWE
AMINOKWASÓW
W zaleŜności od pH otaczającego
środowiska aminokwas moŜe mieć
ładunek dodatni, ujemny lub nie mieć
Ŝadnego ładunku
Aminokwasy zawierają co najmniej 2 zjoni-
zo wanc, słab o k waś ne gr up y: — COOH
i —NHt- W roztworze obie formy tych grup.
* Hydroliza = rozerwanie wiązania kowalencyjne-
go przy udziale cząsteczki wody.
jedna naładowana, a druga obojętna, występują
w równowadze protonowej:
+
R—COOH « R—COO" + H+ H
W równowadze tej R—COOH i R—NH^ re-
prezentują związki protonowe lub kwaśne, na-
tomiast R—COO~ i R—NH2 — zasady sprzę-
Ŝone (protonobiorców) z odpowiednimi kwasa-
mi. ChociaŜ zarówno R—COOH jak
i R NH; są słabymi kwasami, R—COOH jest
znacznie silniejszym kwasem niŜ R—NH r
W pH osocza krwi czy przestrzeni śródkomór-
kowej (pH odpowiednio 7,4 i 7,1) grupy kar-
boksylowe istnieją prawie całkowicie jako jony
karboksyjowe — R—COO~. Przy tych wartoś-
ciach pH większość grup aminowych występuje
w f o r m i e z a s o c j o wa n e j ( p r o t o n o we j )
— R—NH3. Ze względu na przewaŜającą po-
stać zjonizowaną aminokwasów we krwi i więk-
szości tkanek, naleŜy przedstawić ich budowę
tak, jak na ryc. 4-2A. NaleŜy pamiętać, Ŝe
struktura B (ryc. 4-2) nie moŜe istnieć w Ŝadnym
pH. Przy dostatecznie niskim pH, w którym
cofa się jonizacja grupy karboksylowej, znacz-
nie słabsza kwaśna grupa aminowa będzie wy-
stępować takŜe w formie protonowej. Przy-
bliŜone wartości pKa dla grup a-karboksylowej
i oc-aminowej wynoszą odpowiednio 2 i 10 (tab.
4-1). Przy pH wynoszącym 2 jednostki poniŜej
wartości pKa, kwas w ok. 99% ma formę
protonową. JeŜeli pH stopniowo wzrasta, to
proton z grupy karboksylowej odłącza się zna-
cznie wcześniej niŜ z grupy R—NH 3 • W kaŜdym
wystarczająco wysokim pH do utworzenia prze-
wagi grupy aminowej R—NH2 musi być rów-
nieŜ obecny jon karboksylowy (R—COO~).
JednakŜe w wielu reakcjach, poza równaniami
równowagi protonowej, stosuje się wzory ami-
nokwasów w formie B.
NH,
+ NHj
0-
II
O
8
Ryc. 4-2. Poprawna struktura ^jonizowanego ami-
nokwasu w pH fizjologicznym lub blisko pH fizjo-
logicznego (A). Postać B (niezjonizowana) nie
występuje w Ŝadnym pH, ale jest często' uŜywana,
dla wygody, przy omawianiu chemii aminokwa-
sów.
 AMINOKWASY / 37

Tabela 4-1. Słabo kwaśne grupy aminokwasów występujących w białkach

SprzęŜony kwas SprzęŜona zasada PrzybliŜona
wartość pK

a-Karboksylowa R—COOH R—COO" 2.1 ±0,5

Nie a-kar boksy Iowa (aspara- R—COOH R—COO" 4,0 + 0,3
ginian, glutaminian) f 1--------- R

Imidazolowa (histydyna) 6,0

r v
^-Aminowa R-NH + R—NH2 9,8 ±1,0

s-Aminowa (lizyna) R-NH^ R—NHa 10,5

Fenolowa OH (tyrozyna) 10,1

Guanidynowa (arginina) H NH2 H NH 12,5

1 11+R—N— j II R—N— ■

C—NH2 C—NH2

Sulf hydry Iowa (cystein3) R—SH R - S- 8,3

Względną moc słabych kwasów Punkt izoelektryczny aminokwasu (pl)

wyraŜają wartości pK,
Względną moc słabych kwasów wyraŜa się
przez ich stale dysocjacji Ka lub przez ich pK
— ujemny logarytm ze stałej dysocjacji:
jest to takie pH, przy którym nie jest on
obdarzony Ŝadnym ładunkiem i nie
porusza się w polu elektrycznym
Strukturę aminokwasu alifatycznego, takie-
go jak alanina, w pH odpowiadającym punk-
towi izoelektrycznemu przedstawia ryc. 4-3.

W tabeli 4-1 przedstawiono wartości pK dla

grup funkcyjnych 20 aminokwasów spotyka-
nych w białkach. NrV
Całkowity ładunek (algebraiczna suma wszys-
tkich dodatnio i ujemnie naładowanych grup)
aminokwasu zaleŜy od pH lub stęŜenia protonów
otaczającego środowiska. MoŜliwość zmiany ła-
dunku aminokwasów i ich pochodnych, przez Ryc. 4-3. Struktura postaci zjonizowanej lub jonu
umiejętne sterowanie pH, ułatwia fizyczny roz- obojnaczego alaniny. ChociaŜ jon obojnaczy alani-
dział aminokwasów, peptydów i białek. ny ma grupy obdarzone ładunkiem elektrycznym,
nie wędruje w polu elektrycznym.

♦ Dla wygody zapis Ka lub pKtt będzie stosowany, w przypadku aminokwasu z tylko dwiema
lecz opuszczony później w przypisach dotyczących grupami zjonizowanymi (np. alanina) nie ma
symboli. niejasności w wyliczeniu pl. PoniewaŜ wartość
38 / ROZDZIAŁ 4
W mocnym kwasie
(pH ponlŜeji);
całkowity ladunek= + l pH ok. 3;
całkowity ładunek = o
Ryc. 4-4. Równowagi protonowe kwasu asparaginowego.
pK, (R—COOH) = 2,35 natomiast pK 2
(R—NH*) = 9,69, to punkt izoelektryczny (pl)
alaniny wynosi:
2,35+9,69
Pl
Wyliczenie wartości pl dla aminokwasu z do-
datkowymi grupami zjonizowanymi, poza tymi
związanymi z węglem ot, jest bardziej skom-
plikowane. Na rycinie 4-4 przedstawiono róŜne
formy jonowe kwasu asparaginowego. Jakie
będzie zatem pH odpowiadające punktowi izo-
elektrycznemu dla tego aminokwasu? W po-
szukiwaniu pl dla kwasu asparaginowego trze-
ba napisać wszystkie moŜliwe formy jonowe
tego związku w kolejności, w której pojawiają
się w roztworach — od silnie kwaśnych, poprzez
obojętne do zasadowych (porównaj przykład
kwasu asparaginowego na ryc. 4-4). Następnie
naleŜy rozpoznać formę izojonową, jon oboj-
naezy lub obojętny (jak na ryc. 4-4B). Punkt
izoelektryczny (pl) jest to pH w środku pomię-
dzy wartościami pK po obydwu stronach form
izojonowych. W omawianym przykładzie:
2,09+ 3,86
Pl = 2,98
Takie rozwiązanie jest równieŜ stosowane do
obliczania wartości pl aminokwasów z innymi,
dodatkowymi grupami dysocjującymi, np. lizy-
ny lub histydyny. Po napisaniu wszystkich
moŜliwych form elektrycznie naładowanych
aminokwasów zasadowych — lizyny i argininy
— naleŜy zapisać, Ŝe:
pK2+ pK3
P ' = --------- « -------
O
B pH ok. 6 - ft D
całkowity ładunek = -1 W mocno) zasadzie
(pH powyŜej 11);
całkowity ładunek = -2
Wartość pl dla lizyny wynosi 9,7; dla argininy
10,8. Czytelnik powinien umieć określić pl dla
histydyny.
Określenie wartości pK po kaŜdej stronie
jonu obojnaczego przez sprawdzenie form nała-
= 6,02
dowanych, nie ogranicza się do aminokwasów.
MoŜna ją stosować do obliczania ładunku cząs-
teczki z kaŜdą liczbą grup dysocjujących. MoŜ-
liwość wykonywania takich obliczeń okazuje się
bardzo przydatna w laboratorium klinicznym,
gdyŜ pozwala przewidzieć ruchliwość elektro-
foretyczną związków w polu elektrycznym i do-
brać właściwe bufory do ich rozdziału. Na
przykład, w buforze o pH 7,0 moŜna rozdzielić
2 typy cząsteczek: z pl 6,0 i 8,0, poniewaŜ
cząsteczka z pI = 6,0 będzie mieć większy cał-
kowity ujemny ładunek przy pH 7,0 niŜ cząs-
teczka z pI = 8,0. Podobne rozwaŜania stosują
się do rozdziałów na złoŜach jonowych zarówno
dodatnio, jak i ujemnie naładowanych polime-
rów (np. DEAE-celuloza, Ŝywica Dowex 1),
Rozpuszczalność i temperatura
topnienia aminokwasów
odzwierciedlają ich charakter jonowy
Obecność elektrycznie naładowanych grup
większości aminokwasów przyczynia się do ich
rozpuszczalności. W formie jonowej rozpusz-
czają się one łatwo w rozpuszczalnikach polar-
nych, takich jak woda i etanol, ale nie rozpusz-
czają się w rozpuszczalnikach niepolarnych,
jak: benzen, heksan i eter. Wysoka temperatura
topnienia (punkty topnienia powyŜej 200DC)
odzwierciedla ilość energii potrzebnej do poko-
nania sił jonowych stabilizujących strukturę
sieci kryształów.
 AMINOKWASY / 33

Tabela 4-2. Podział L-at-aminokwasów występu- PODZIAŁ AMINOKWASÓW

jących w białkach na podstawie względnej polar- WYSTĘPUJĄCYCH W BIAŁKACH NA
ności ich grup R. W grupie niepolarnej jest mała PODSTAWIE WZGLĘDNEJ
bądź nie ma wcale róŜnicy w ładunku elektrycznym POLARNOŚCI ICH GRUP R
między regionami, podczas gdy w grupie polarnej
róŜnica ta jest względnie duŜa
Aminokwasy występujące w białkach moŜna
Aminokwasy Aminokwasy podzielić na 2 duŜe grupy na podstawie poiar-
niepolarne
ności grup R. przyłączonych do atomu węgla a.
polarne W celu ułatwienia przedstawiania niezwykle
Alanina Arginina długich sekwencji amin o kwasowych niektórych
białek, praktykuje się stosowanie jednolitero-
Izoleucyna Asparagina
wych symboli aminokwasów (tab. 4-3).
Leucyna Kwas asparaginowy
Aminokwasy w stanie wolnym lub związa-
Metionina Cysteina
nym (nie będące składnikami białek) odgrywają
Fenyloa Janina Kwas glutaminowy
waŜną rolę w procesach przemiany materii (tab.
Prolina Glutamina
Tryptolan Glicyna
4-4 i 4-5). Na przykład ornityna, cytrulina i kwas
argininobursztynowy uczestniczą w biosyntezie
Walina Histydyna
mocznika, katanie naturalnym występuje po-
Lizy na
nad 20 D-aminokwasów. NaleŜą do nich D-
Sery na
alanina i kwas D-glutami nowy ścian komór-
Treonina
kowych niektórych bakterii oraz róŜne D-ami-
Tyrozyna
nokwasy wchodzące w skład antybiotyków.

Tabela 4-3. L-s-aminokwasy występujące w białkach*

Nazwa Symbol Wzór strukturalny

Aminokwasy z. alifatycznymi łańcuchami bocznymi

H—CH™COCT
Glicyna Gly [G]

CH3
Alanina Ala [A]

,CH—CH—COO"
Walina Vaf [V] t

Leu [L]
X
Leucyna H,C

7> CH—CB—CGO"
Izoleucyna Ile [1]
40 / ROZDZSAŁ 4

cd. tab. 4-3

Nazwa Symbol Wzór strukturalny

Aminokwasy z łańcuchem bocznym zawierającym grupy hydroksylowe (OH)
Sery na Ser [S] CH^CH^rC&O-
.---.Li ^łJLJf-

Treonina Thr[T] CH,-CH—OH—COCT

OH *NHj

Tyrozyna Tyr [Y] patrz niŜej

Aminokwasy z łańcuchem bocznym zawierającym atomy siarki

Cysterna* Cys [C]

SH fl^ CH;—

CH3-CH—COO"
Metionina Met [M]
CH
SH

;C H 3 H COO
O^~Cn3 rwij -^

Aminokwasy z bocznym zawierającym grupy kwaśne lub ich amidy

łańcuchem
Kwas asparaginowy Asp[D] • "OOC—C Hs —CH—COO"
t 1L 1 M
flfTJ .$.

Asparagina Asn [N] HjN-C-CH, -C H —COO" 0

^H,

Kwas glutaminowy Glu ! El "OOC—C H 2—C H3 —CH—COO"

Glutamina Gin [Q] H,N—C—CH 2—C H2 ~CH—COO-

Aminokwasy z łańcuchem bocznym zawierającym grupy zasadowe

H—N—CH2—CH,—CH? —CH—COO"
I +
Arginina Arg NH5
r
NH,
Lizy na
H s - CH, —CH, —C H S - CM— COO"
[R]
+
H3 NH,
Histydyna j I C H,—GH—COO*

Lys [K]
 AMINOKWASY / 41

cd. tab. 4-3

Nazwa Symbol Wzór strukturalny

Aminokwasy zawierające pierścień aromatyczny
-Histydyna His [H] patrz wyŜej

Fenyioaianina Phe {F] \ — / >—CHj—CH^COO"

Tyrozyna Tyr[Yl

Tryptofan Trp[W] pCH;—CH—cocr

Immokwasy i------------1

Ptoiina Pro [P]

*. Z wyjątkiem hydroksyl i zyny (Hyl) thydroksyproliny (Hyp), które są włączane w wiązania peptydowe
jako lizyna i proiina, a następnie hydroksylowane, swoiste tRNA istnieją dla wszystkich aminokwasów
przedstawionych w tej t3be/i. Ich włączanie w białka pozostaje pod bezpośrednią kontrolą genetyczną.
** Cystyna składa się z 2 reszt cystetn połączonych wiązaniem disiarczkowym:

I
"OOC—CH—CHZ —S—S—CH2—CH—COO"

NH +

Tabela 4-4. Przykłady oc-aminokwasów nie występujących w białkach, ale spełniających istotną rolę
w metabolizmie ssaków

Nazwa po tuczna Wzór strukturalny w pH Znaczenie

i systematyczna obojętnym
Homocysteina (kwas 2- CH 2 — CH ? —CH—COCf Związek pośredni w bio-
amino--4-merkaptoma ł
syntezie metiortiny
SH NH 3
słowy)
Kwas cysteinosulfinowy H2—CH—COO" Związek pośredni w kata-
{kwas 2-amtno-3-sulfi- CH2—C botizmie cysteiny
nopropionowy)
so t^
Homoseryna Związek pośredni w meta-
(kwas 2-amino-4-hydro- bolizmie treoniny, aspara-
ksymasłowy) ginianu i metioniny

CHS—CHS
42 / ROZDZIAŁ 4

cd. tab. 4-4

Nazwa potoczna Wzór strukturalny w pH Znaczenie

i systematyczna obojętnym

Ornityna C H2—CH2—CH2—bi—COO"
(kwas 2,5-diaminoamy-
lowy)

Cytrulina Związek pośredni w bio-

(kwas2-amtno-5-ureidoa- syntezie mocznika
mylowy) I

NH,

Kwas argininobursztyno- ■NH CH2~™CHj11 "CHj JW.

wy
HN—C—NH-
"COO—CH2—C—COO*

Dopa {3,4-dihydroksyfe- 3—T V—CH, Prekursor meianiny

nyloalanina)

HO

3-Monojodotyrozyna HO CH,— Prekursor hormonów tar-

czycy

3,5 - D i j od oty r ozy n a HO -CH,

3,5,3'-Trijodotyronina jw.
(T 3) .

Tyroksyna (3,5,3',5'-tetra- HO CH, jw.

jodotyronina; T4}
 AMINOKWASY / 43

Tabela 4-5. Przykłady nie a-aminokwasów waŜnych dla metabolizmu ssaków

Nazwa potoczna i Wzór strukturalny Znaczenie
systematyczna

B-alanina CH2—CH2—COO" Składnik koenzymu A i witaminy

(kwas 3-aminoproprionowy) [ pantoteiny
+
NH3
Tauryna CH2—CH2—SO3" Występuje w Ŝółci w połączeniu
11
{kwas 2-amtnoerytosu)fonowy) z kwasami Ŝółciowymi
Kwas y-aminomasłowy (GA8A) On2—v*r12—^rl2—UUU NeuroprzekaŜnik powstający z
(kwas 4-aminomasłowy) glutaminianu w tkance mózgo-
wej
Kwas fi-aminuizumasłowy H 3 N+—CH 2 —CH—COO" Końcowy produkt katabolizmu
(kwas 2-metylo-3-aminopropio- pirymidyny, występujący w mo-
nowy) ĆH3 czu niektórych osób
WŁAŚCIWOŚCI POSZCZEGÓLNYCH Pierwszorzędowa grupa alkoholowa seryny
AMINOKWASÓW ZALEZĄ ÓD ICH i pierwszo rzędowa grupa tioalkoholowa (—SH)
GRUP R PRZY ATOMIE WĘGLA a cysteiny są doskonałymi czynnikami nukleofi-
lowymi, których funkcja jest waŜna dla katali-
Glicyna, najmniejszy aminokwas, moŜe „do- zy. Z kolei drugorzędowa grupa alkoholowa
pasować się" łatwo w obszary trójwymiarowej treoniny jest dobrym czynnikiem nukleofiio-
struktury białek, niedostępne dla innych amino- wym, aczkolwiek nie jest znany jej udział w ka-
kwasów i występuje w obszarach, w których talizie. Dodatkowo, poza katalityczną rolą gru-
łańcuchy peptydowe ulegają silnemu zwinięciu. py —OH w przypadku seryny i tyrozyny,
Alifatyczne grupy R jłaniny, waliny, leucyny odgrywa ona rolę w regulacji aktywności nie-
jjzoleucyny oraz aromatyczne grupy R fenylo- których enzymów, których aktywność katality-
ajaniny, tyrozyny i tryptofanu są hydrofobowe czna zaleŜy od stanu ufosforylowania reszt
i ta właściwość ma waŜne znaczenie w uporząd- serylowych lub tyrozylowych.
kowaniu cząsteczek wody w białkach, w bezpo-
6-1
średnim sąsiedztwie tych grup. Te aminokwasy 5
są charakterystyczne przede wszystkim dla wnę-
trza łańcuchów białek cytozolowych. L " Tryptofan
Naładowane grupy R aminokwasów zasado- I |3H
wych odgrywają kluczową rolę w utrzymywa- 1-
niu swoistej konformacji białka przez tworzenie
wiązań typu soli. Przerwanie i odtworzenie <H
wiązań typu soli towarzyszy utlenowaniu i od- u
tlenowaniu hemoglobiny {p. rozdz. 7). Ponadto
aminokwasy z dodatnio lub ujemnie naładowa- I
nymi grupami R uczestniczą w układach „prze- <3
kazywania ładunku" (ang, „charge relay").
które przesyłają ładunki na znaczne odległości
Fenyioalanlna
podczas katalizy enzymatycznej. Histydyna po-
nadto pełni wyjątkową i waŜną funkcję w katali- "r- 1^1 1 ---------------- r
240 260 280
zie enzymatycznej, gdyŜ wartość pK jej formy DłusjoSć fali [nm|
protonowej układu imidazolowego dopuszcza
w pH 7,0 działanie jej jako katalizatora zasado- Ryc. 4-5. Widma absorpcyjne tryptofanu, tyrozyny
i fenyloalaniny. ___
wego lub kwasowego.
44 / ROZDZIAŁ 4

Aminokwasy nie absorbują światła widzial-

nego (tj. są one bezbarwne) i, z wyjątkiem
aminokwasów aromatycznych: tryptofanu, ty-
rozyny, fenyloalaniny i histydyny, nie absor-
bują światła nadfioletowego o długości powyŜej
240 nm. Jak przedstawiono na ryc. 4-5 więk-
szość światła nadfioletowego o długości fali po-
wyŜej 240 nm, absorbowanego przez białko,
pochłania zawarty w nim tryptofan. Ryc. 4-7. Fluorescamma.

REAKCJA Z NINHYDRYNĄ LUB

FLUORESCAMINĄ SŁUśY DO RÓśNORODNOŚĆ TECHNIK
WYKRYWANIA AMINOKWASÓW ROZDZIAŁU AMINOKWASÓW
Ninhydryna (ryc. 4-6). Powoduje oksydacyjną Chromatografia
dekarboksylację aminokwasów, w wyniku cze- We wszystkich rodzajach chromatografii czą-
go powstają CO Z , NH 3 i atdehyd uboŜszy steczki rozdzielają się między fazę stacjonarną
o jeden atom węgla w porównaniu z macierzys- a ruchomą (tab. 4-6). Rozdział zaleŜy od względ-
tym aminokwasem. Zredukowana ninhydryna nej tendencji cząsteczek mieszaniny do ich silniej-
reaguje wtedy z uwolnionym amoniakiem, two- szego wiązania się z jedną z tych faz. ChociaŜ
rząc niebieski kompleks, który absorbuje świat- przedstawione techniki rozdziału dotyczą głów-
ło o długości 570 nm. NatęŜenie barwy niebies- nie aminokwasów, ich zastosowanie nie ograni-
kiej powstałego kompleksu stanowi podstawę cza się tylko do tych cząsteczek.
ilościowej metody oznaczania aminokwasów, za
pomocą której moŜna wykryć mikrogramowe
ilości aminokwasów. Aminy, inne niŜ a-amino- Tabela 4-6. Relacje zachodzące między fazami
kwasy, takŜe reagują z ninhydryna, tworząc w chromatografii
barwny niebieski kompleks, ale bez tworzenia TYP Faza Faza
CO2. chromatografii stacjonarna ruchoma
Powstawanie CO? wskazuje zatem na obec-
ność a-aminokwasów. Peptydy i NH$ reagują Chromatografia po- Ciekła Ciekła
takŜe z ninhydryna, lecz znacznie wolniej niŜ działowa na stałych
a-aminokwasy. sorbentach; filtracja Stała Ciekła
Pro lina i 4-hydroksyprolina tworzą z ninhyd- Ŝelowa
ryna kompleks o barwie Ŝółtej. Chromatografia jo-
nowymienna Ciekła Gazowa
Chromatografia po-
działowa między
cienką warstwą cie-
kłego złoŜa i prze-
pływającym gazem

Ryc. 4-6. Ninhydryna.

Fluorescamina (ryc. 4-7). Jest czulszym związ-
kiem, za pomocą którego moŜna wykryć nano-
gramowe ilości aminokwasów. Podobnie jak
ninhydryna, fluorescamina tworzy kompleks
z aminami innymi niŜ a-aminokwasy.
Chromatografia bibułowa
Chromatografia bibułowa, pomimo wypiera-
nia jej przez bardziej wyrafinowane metody,
wciąŜ znajduje zastosowanie w rozdziałach ami-
nokwasów. Próbki aminokwasów nanosi się na
pasek bibuły, w określonym punkcie, w odległo-
ści 5 cm od jego końca. Następnie pasek zawie-
sza się w szczelnym naczyniu (komorze) zawie-
rającym rozpuszczalnik (ryc, 4-8).
 AMINOKW ASY / 45

TnT
pierwotne zanurzenie bibuły w roztworze sili-
konu). Chromatografię podziałową w odwró-
conej fazie stosuje się do rozdziału niepolarnych
peptydów lub lipidów, niepolarnych związków,
Kierunek takich jak niektóre aminokwasy. WyróŜnia się
wędrówki Pasek 2 typy technik stosowanych do rozwijania chro-
rozpuszczalnika iblbutyj mato gram u; chromatografię wstępującą i zstę-
1
Naczynia 2 pującą, tj. odpowiednio gdy rozpuszczalnik
rozpuszczalnikiem wędruje przez bibułę z naniesioną próbą w górę
lub w dół. Kiedy rozpuszczalnik zbliŜy się
prawie do końca bibuły, wtedy wyjmuje się ją,
suszy i przeprowadza reakcję identyfikacji ba-
danych związków (w przypadku aminokwasów
przeprowadza się reakcję z 0,5% roztworem
Ryc. 4-8. Chromatografia bibułowa zstępująca ninhydryny w acetonie, po czym ogrzewa przez
(przekrój komory). kilka minut w temp. 90—110°C. Aminokwasy
z duŜymi niepolarnymi łańcuchami bocznymi
(Leu, Ile, Phe, Trp, Val, Met, Tyr) wędrują dalej
niŜ te z krótszymi niepolarnymi łańcuchami
Rozpuszczalniki stosowane do rozdzielania bocznymi (Pro, Ala, Gly) lub z polarnymi
aminokwasów są mieszaninami wody, alkoholi, łańcuchami bocznymi (Thr, Glu, Ser, Arg, Asp,
kwasów lub zasad. Bardziej polarne składniki His, Lys, Cys) (p. ryc. 4-9). Odzwierciedla to
rozpuszczalnika wiąŜą się z celulozą i stanowią większą względną rozpuszczalność cząsteczek
fazę stacjonarną, zaś mniej polarne składniki polarnych w hydrofilowej fazie stacjonarnej,
— fazę ruchomą. Tak jest w klasycznej chroma- zaś cząsteczek niepolarnych w rozpuszczal-
tografii podziałowej. W chromatografii podzia- nikach organicznych. W grupie cząsteczek nie-
łowej w odwróconej fazie polarności fazy rucho- polarnych (Gly. Ala, Val, Leu) zwiększeniu
mej i stacjonarnej są odwrócone (np. przez długości niepolarnego łańcucha bocznego to-
warzyszy zwiększenie ruchliwości tych cząste-
czek.
Stosunek odległości przebytej przez amino-
Kierunek * _ kwas do odległości przebytej przez czoło roz-
■

wędrówki puszczalnika, mierzonych od miejsca naniesie-

rozpuszczalnika Start nia mieszaniny aminokwasów, opisuje się jako

1
Lys • Cys wartość Rf tego aminokwasu (względną ruch-
Asp liwość). Wartości Rf dla danego aminokwasu
Glv His zmieniają się w zaleŜności od warunków do-
Arg świadczalnych, np. od stosowanego rozpusz-
Thr Ser czalnika. ChociaŜ moŜliwa jest próbna iden-
tyfikacja aminokwasu za pomocą samej warto-

Pro
1 Glu
ści Rf, bardziej wskazane jest rozdzielenie chro-
matograficzne nieznanej mieszaniny amino-
kwasów równocześnie ze znanymi aminokwa-
sami wzorcowymi. Wobec tego ruchliwość mo-
Val
i i Tvr
Ŝe być porównana do ruchliwości wzorców (np.
Met jako RAia raczej niŜ jako Rf). Ruchliwości,
przedstawione jako względne wobec standar-
Trp dowych, róŜnią się mniej niŜ wartości Rf z kolej-
Phe nych doświadczeń.
Leu # Zawartość aminokwasów moŜna oznaczyć
ilościowo, wycinając kaŜdą plamę i eluując
odpowiednim rozpuszczalnikiem, a następnie
Ryc. 4-9. identyfikacja aminokwasów występują przeprowadzając analizę kolorymetryczną (z
cych w białkach. Po rozdziale mieszaniny amino ninhydryną). W innym rozwiązaniu bibułę
kwasów techniką chromatografii bibułowej zstępu
jącej w układzie n- butanol -kwas octowy-woda
plamy aminokwasów wywołano za pomocą nin-
hydryny. _______________________________
46 / ROZDZIAŁ 4
spryskuje się ninhydryną, a natęŜenie barwy
wyeluowanych plam mierzy się w fotometrze
z zapisem natęŜenia światła przepuszczanego
lub odbitego.
W innej technice — chromatografii bibułowej
dwuwymiarowej, próbkę nanosi się w jednym
rogu kwadratowego arkusza bibuły i rozdziela
w odpowiednio dobranej mieszaninie rozpusz-
czalników. Po wysuszeniu i usunięciu rozpusz-
czalnika arkusz obraca się o 90°C i rozdziela
w innej mieszaninie rozpuszczalników (ryc. 4-
10).
Butanol-kwas octowy-woda (4:1:5).
Ryc. 4-10. Dwuwymiarowa chromatografia ami-
nokwasów (przerysowano, nieznacznie zmodyfi-
kowano z: Levy A. J. i Chung D.: Two-dimensional
chi-omatographyof aminoacidsonbuffered papers.
Aria!. Chem. 1953; Copyright ©1953 by American
Chemical Society; zamieszczono za zgodą).
Chromatografia cienkowarstwowa
WyróŜnia się 2 odrębne klasy chromatografii
cienkowarstwowej (ang. thin-layer chromato-
graphy; skrót — TLC). Pierwsza — chromato-
grafia cienkowarstwowa podziałowa (ang. par-
tition thin-layer chromatography: skrót
— PTLC), w pełni przypomina chromatografię
bibułową podziałową. W metodzie PTLC wy-
korzystuje się te same układy rozpuszczalników
i sposoby identyfikacji badanych związków, co
w chromatografii bibułowej. Natomiast bibułę
zastępuje płytka pokryta cienką warstwą spro-
szkowanej celulozy lub innego względnie obo-
jętnego złoŜa. MoŜliwy jest równieŜ wariant
PTLC w odwróconej fazie.
Z kolei druga klasa — adsorpcyjna TLC
(adsorption thin-layer chromatography; skrót
— ATLC), nie przypomina chromatografii bi-
bułowej i opiera się na innych zasadach. W tej
technice rozpuszczalnik (który nie musi być
dwuskładnikowy lub bardziej złoŜony) eluuje
składniki próby z zaadsorbowanych miejsc na
aktywowanym sorbencie, takim jak praŜony Ŝel
krzemionkowy. Metoda ATLC znajduje zasto-
sowanie do rozdziału związków niepolarnych,
takich jak lipidy, i stąd nie jest przydatna dla
części aminokwasów i większości peptydów.
Chromatografia jonowymienna
Całkowita analiza reszt aminokwasowych po
hydrolizie łańcucha peptydowego wymaga na
ogół automatycznej chromatografii jonowymien-
nej. Pełen rozdział, identyfikacja i oznaczenie
ilościowe hydrolizatu białkowego nie trwa dłu-
Ŝej niŜ 3 h. W metodzie Moore'a i Steina stosuje
się kolumny (krótką i długą) zawierające formę
Na+ sulfonowanej Ŝywicy polistyrenowej. Kie-
dy kwaśny hydrolizat w pH 2,0 zostanie nanie-
siony na kolumny, aminokwasy wiąŜą się z jo-
nem Na+ wymieniacza kationowego. Następnie
kolumny eluuje się cytrynianem sodu w zaprog-
ramowanych warunkach pH i temperatury.
Krótką kolumnę eluuje się jednym buforem, zaś
długą — dwoma, W eluatach z kolumn wywołu-
je się reakcję z odczynnikiem ninhydrynowym,
a odczyty natęŜenia barwy przeprowadza się
w kolorymetrze przepływowym. Dane są rejest-
rowane na katodowej lampie obrazowej ze
sprzęŜonym komputerowym odczytem integ-
racji powierzchni pól rozdzielonych aminokwa-
sów (ryc. 4-11).
570 nm
Ryc. 4-11A
 AMINOKWASY / 47

55 °C

570 nm

-pH 3,25-
-pH 4,25-
C. 4-11. Automatyczna analiza kwaśnego hydrolizatu białkowego na kolumnach Dowex 50 Moore'a
iSteina (w temp. 55°C). A; Do rozdziału aminokwasów zasadowych uŜyto krótkiej kolumny (5,0x0,9 cm),
stosując elucję roztworem o pH 5,28; potrzebny czas = 60 min. B: Do rozdziału aminokwasów obojętnych
i kwaśnych uŜyto dłuŜszej kolumny (55 x 0,9 cm), stosując elucje najpierw buforem o pH 3,25, a potem
buforem o pH 4,25. Norleucynę uŜyto jako substancję wzorcową {tzw. wzorzec wewnętrzny). Amino-
kwasy zasadowe pozostają związane na kolumnie; potrzebny czas =180 min. Eluowane próbki reagują
z odczynnikiem ninhydrynowym, a pomiar ich gęstości optycznej jest dokonywany przy długości fal
światła 570 nm i 440 nm. Przy 440 nm wykrywa się jedynie prolinę i hydroksyprolinę. Oś rzędnych
— gęstość optyczna w skali logarytmicznej: oś odciętych — czas w min (reprodukowano za zgodą: Prof.
ET. Mert, Pardue University).

Elektroforeza wysokonapięciowa niektórych białek, nukleotydów i fosfocukrów.

Elektroforeza wysokonapięciowa (ang. high--
voltage electrophoresis; skrót — HVE) roz-
dzielająca aminokwasy, polipeptydy i inne am-
folity (cząsteczki, których ładunek całkowity
zaleŜy od pH otaczającego środowiska) w polu
prądu stałego ma wiele zastosowań w bioche-
mii. W analizie aminokwasów najczęściej uŜy-
wanymi nośnikami są arkusze bibuły albo cien-
kowarstwowe płytki powleczone sproszkowaną
celulozą. W rozdziałach wielkocząsteczkowych
polipeptydów i białek uŜywa się usieciowanego
Ŝelu poliakryloamidowego. W analizie oligo-
merów nukleotydowych wykorzystuje się głów-
nie 2 złoŜa — agarozę i Ŝel poliakryloamidowy.
Rozdział amfolitów, umieszczonych w polu
elektrycznym o napięciu 2000—5000 V w ciągu
0,5—2 h, zaleŜy od ich ładunku elektrycznego
i masy cząsteczkowej, W przypadku cząsteczek
obdarzonych jednakowym ładunkiem elektry-
cznym, szybciej będą wędrować cząsteczki
o mniejszej masie. Ładunek elektryczny jest
jednak waŜniejszym czynnikiem w określeniu
stopnia osiągniętego rozdziału. Elektroforeza
HVE znajduje zastosowanie w analizie amino-
kwasów, małocząsteczkowych polipeptydów,
Próbki nanosi się na nośnik zwilŜony buforem
o odpowiednim pH i łączy się ten nośnik ze
zbiornikami buforu za pomocą bibułowych
łączników, a cały układ z bibułą moŜna przy-
kryć płytą szklaną lub zanurzyć w chłodziwie
węglowodorowym. Po podłączeniu prądu cząs-
teczki obdarzone ładunkiem dodatnim wędrują
w roztworze o wybranym pH w kierunku kato-
dy, a cząsteczki z ładunkiem ujemnym — w kie-
runku anody. W celu zidentyfikowania roz-
dzielonej próby elektroforegram wybarwia się
odczynnikiem ninhydrynowym (aminokwasy,
peptydy), bromkiem etydyny i ogląda w świetle
lampy UV (oligomery nukleotydowe) itd. Wy-
bór pH „narzucają" wartości pK grup zjonizo-
wanych cząsteczek w mieszaninie.
NAJWAśNIEJSZĄ REAKCJĄ
AMINOKWASÓW JEST TWORZENIE
WIĄZANIA PEPTYDOWEGO
W zasadzie tworzeniu wiązania peptydowego
towarzyszy odłączenie 1 mola wody, powstają-
cego z grupy a-aminowej jednego aminokwasu
48 / ROZDZIAŁ 4
— NH
Alanina
OH + H
O w chlorek kwasowy. W przyrodzie, aktywację
Walina
HSO
CHpeptyd; alanyiowaltna (Ala-Val)
Ryc. 4-12. Aminokwasy połączone wiązaniem
peptydowym (obszar zaciemniony).
i grupy oc-karboksylowej drugiego aminokwasu
(ryc. 4-12). Reakcja ta nie przebiega jednak tak,
jak przedstawiono na tej rycinie, gdyŜ stała
równowagi reakcji jest przesunięta w kierunku
hydrolizy wiązania peptydowego. Aby prze-
prowadzić biosyntezę wiązania peptydowego
między dwoma aminokwasami, najpierw musi
ulec aktywacji grupa karboksylowa. Chemicz-
nie grupę karboksylowa moŜna przekształcić
zapoczątkowuje kondensacja z ATP (p. rozdz.
30).
PIŚMIENNICTWO
Barrett GC: Chemistry and Biochemistry ofthe Amino
Acids. Chapman & Hal], 1985. Davies JS:
Amino Acids and Peptides. Chapman
& Hali. 1985. Gehrke CW, Kuo KCT, Zumwalt
RW, Kenneth CT:
Amino Acid Analysis by Gas Chromatography.
3 vols. CRC Press, 1987. Hancock WS:
Handbook ofHPLCfor the Separation
of Amino Acids, Peptides. and Proteins. 2vols. CRC
Press, 1984. Hugli TE: Techniaues in Protein
Chemistry. Academic
Press, 1989. Rattenbury JM: Amino Acid Analysis.
Halstead Press,
1981.
 Peptydy
Victor W. Rodweli, PhD
WPROWADZENIE
Po połączeniu grup aminowych i karbo-
ksylowych aminokwasów z utworzeniem wią-
zań peptydowych, składowe ami no kwasowe
określa się resztami aminokwasowymi. Peptyd
składa się z dwóch lufo więcej reszt aminokwaso-
wych połączonych wiązaniami peptydowymi. Pe-
ptydy zawierające więcej niŜ 10 reszt amino-
kwasowych nazywa się polipeptydarni,
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Peptydy są związkami budzącymi szerokie
zainteresowanie, szczególnie w endokrynologii.
Wiele hormonów jest peptydami i mogą być
podawane chorym w celu korygowania ich
niedoborów (np. wstrzyknięcia insuliny chorym
na cukrzycę). Pewne antybiotyki są peptydami
(np. walinomycyna i gramicydyna A), a nielicz-
ne z nich substancjami przeciwnowotworowymi
(np. bleomycyna). Szybka synteza chemiczna
i technologia rekombinacji DNA ułatwiły pro-
dukcję znacznych ilości hormonów peptydo-
wych. Wiele z nich występuje w organizmie
w stosunkowo małych stęŜeniach, co utrud-
nia moŜliwość ich wydzielenia w ilościach wy-
starczających do leczenia. Ta sama technolo-
gia pozwala syntetyzować inne peptydy, dostęp-
ne z naturalnych źródeł w niezwykle małych
ilościach (np. niektóre peptydy i białka wiruso-
we), wykorzystywane do produkcji szczepio-
nek.
4 — Biochemia
5
PEPTYDY TWORZĄ SIĘ Z L- K -
AMINOKWASÓW
POŁĄCZONYCH WIĄZANIAMI
PEPTYDOWYMI
Na rycinie 5-1 przedstawiono tripeptyd utwo-
rzony z reszt aminokwasowych alaniny, cys-
teiny i waliny. NaleŜy odnotować, Ŝe tripeptyd
składa się z 3 reszt aminokwasów ych. ale nie
zawiera 3 wiązań peptydowych. Umownie struk-
turę peptydu zapisuje się rozpoczynając od lewej
strony N-końcową resztą aminokwasów ą (z wol-
ną grupą a-aminową), a kończąc po prawej
stronie C-końcową resztą aminokwasową (z wol-
ną grupą a-karboksylową). Przedstawiony pep-
tyd ma jedną wolną grupę a-aminową oraz
1 wolną grupę a-karboksylową. JednakŜe w nie-
których pepiydach końcowe grupy aminowe
lub karboksylowe mogą być podstawione (np.
N-formyloamina lub amid grupy karboksylo-
wej) i w ten sposób nie są wolne.
Alanyb- cysteinylo- walina
Ryc. 5-1. Wzór strukturalny tripeptydu {wiązania
peptydowe zaciemniono).
Prosta metoda przedstawiania wzorów
strukturalnych peptydów
Aby w prosty sposóbzapisać wzór struktural-
ny peptydu, w pierwszej kolejności rysuje się
jego „szkielet" z połączonych grup oc-NHU
50 / ROZDZIAŁ 5
i a-COOH oraz atomów węgla a. Następnie
wpisuje się w odpowiednie miejsca łańcucha
atomy węgla a (patrz niŜej). NaleŜy więc:
1. Narysować szkielet (zyg-zag) i dodać
N-końcową grupę aminokwasową:
2. Dopisać atomy węgla a, grupy a-karbok-
sylowe i a-aminowe:
COO-
+ Ryc. 5-3. Przykład heptapeptydu, zawierającego
H3N
3. Dopisać właściwe grupy R i atomy wodo-
ru a do atomów węgla a:
SH
0 H CH,
H
II V - 00
H \ H peptydu moŜe zmieniać jego aktywność
O biologiczną
H Podstawienie pojedynczego aminokwasu
CH, CH,
Kolejność aminokwasów określa
strukturę pierwszorzędową peptydu
Pierwszorzędową strukturę peptydu określa
liczba, budowa chemiczna i kolejność (sekwen-
Symboli trój- i jednoliterowych uŜywa
się w zapisie aminokwasów w
peptydach
PoniewaŜ polipeptydy (białka) mogą zawie-
rać 100 i więcej reszt aminokwasowych, w celu
przedstawienia ich struktury pierwszorzędowej
(ryc. 5-2) stosuje się symbole albo trój- albo
jednoliterowe (tab. 4-3, kolumna 2).
G!u-A!a-Lys-Gly-Tyr-Ala E
A K G Y A
Ryc. 5-2. Przykład zapisu jednoliterowymi i trój-
I(terowymi symbolami reszt aminokwasowych
przedstawiający pierwszorzędową strukturę heksa-
peptydu, zawierającego, jako N-końcowy amino-
kwas, kwas glutaminowy (Glu, E) oraz jako C-
końcowy — alaninę {Ala, A).
Glu-Lys-(A!a,Gly,Tyr)-His-Ala
fragment o niepewnej strukturze pierwszorzędowej
(w nawiasie).
Zapis struktury pierwszorzędowej za pomocą
trójliterowych symboli, połączonych kreskami
reprezentującymi wiązania peptydowe, jest zro-
zumiały i jednoznaczny. Kreski zwykle pomija
się w zapisie sekwencji peptydów przy uŜyciu
symboli jednoliterowych. W przypadku niepew-
ności w ustaleniu kolejności fragmentu polipep-
tydowego, wątpliwą sekwencję reszt aminokwa-
sowych umieszcza się w nawiasie i oddziela
przecinkami (ryc. 5-3).
Zmiana w pierwszorzędowej strukturze
przez inny, w liniowej sekwencji polipeptydu
o 100 lub więcej resztach aminokwasowych,
moŜe zmniejszyć lub znieść jego aktywność
biologiczną oraz powodować potencjalnie po-
waŜne następstwa (np. niedokrwistość sierpo-
wata). Wiele dziedzicznych wad metabolicz-
nych wynika ze zmiany pojedynczego amino-
kwasu w określonym białku. Wprowadzenie
nowych metod badania struktury białek i DNA
przyczyniło się do poszerzenia wiedzy o bio-
chemicznych podstawach wielu dziedzicznych
chorób metabolicznych.
Peptydy są potielektrolitami, których
ładunek zaleŜy od pH otaczającego
środowiska
Wiązanie peptydowe (amidowe) nie ma ła-
dunku w Ŝadnym waŜnym fizjologicznie pH.
Powstawaniu peptydów z aminokwasów w pH

7,4 towarzyszy utrata jednego ładunku dodat-
niego i ujemnego przy utworzeniu jednego
wiązania peptydowego. JednakŜe peptydy są
cząsteczkami obdarzonymi ładunkiem elektry-
cznym w pH fizjologicznym dzięki ładunkom
ich grup C- i N-końcowych oraz grup funkcyj-
nych występujących w polarnych resztach ami-
nokwasowych przyłączonych do atomów węgla
a (p. tab. 4-1).
Liczba moŜliwych konformacji peptydu
jest wymuszona siłami
niekowalencyjnymi
Polipeptydy mogą wykazywać róŜną konfor-
mację (ułoŜenie przestrzenne), jednak w roz-
tworze przewaŜa tendencja do niewielkich
zmian konformacyjnych. Konformację pepty-
dów utrwalają takie czynniki, jak zawada prze-
strzenna, oddziaływania kulombowskie, wiąza-
nia wodorowe i hydrofobowe (p. rozdz. 6). Tak
jak w przypadku białek, do fizjologicznej ak-
tywności polipeptydów jest nieodzowna specy-
ficzna konformacja.
WIELE MAŁO CZĄSTECZKOWYCH
PEPTYDÓW WYKAZUJE
AKTYWNOŚĆ FIZJOLOGICZNĄ
Komórki zwierząt, roślin i bakterii zawierają
róŜnorodne małocząs tęcz k owe polipeptydy
(3—100 reszt aminokwasowych) o istotnej ak-
tywności fizjologicznej. Niektóre z nich, łącznie
z większością polipeptydowych hormonów ssa-
ków, zawierają tylko wiązania peptydowe,
utworzone między grupami a-aminowymi
i 7-karboksylowymi, 20 L-a-arninokwasów wy-
stępujących w białkach. JednakŜe w polipep-
tydach mogą równieŜ występować dodatkowe,
,,niebiałkowe" aminokwasy, lub teŜ pochodne
aminokwasów budujących białka.
Krótki polipeptyd — bradykinina, czy.anik
zj32ui£^szaJ3«y.jłapica.e.inięśni^ła<ikicfe — uwal-
nia się ze swoistych białek osocza przez proteoli-
Ŝę.
Arg-Pro-Pro-Giy-Phe-Ser Pro-Phe Arg
Bradykinirta
Glutation (ryc, 5-4). Jest nietypowym tripep-
tydem, w którym N-końcowy kwas glutamino-
wy wiąŜe się z cysteiną wiązaniem nie-ot-pep-
tydylowym. Jest związkiem niezbędnym do
działania niektórych enzymów. Glutation i en-
PEPTYDY / 51
SH CH2
0 N
CHj I
I CHj H-C-NHS coo-
H
coo-
Ryc. 5-4. Giutation (y-glutamylocysteinyloglicy-
na).
zym — reduktaza glutationowa — uczestniczą
w powstawaniu prawidłowych wiązań disiarcz-
kowych w wielu białkach i hormonach polipep-
tydowych (p. rozdz. 6).
Antybiotyki jolipeptydowe. Są wytwarzane
przez grzyby i zawierają zarówno D- jak
...LLcaminokwasy, a takŜe aminokwasy nie wy-
stępujące w białkach. Zalicza się do nich np.
tyrocydynę i gramicydynę S, cykliczne polipep-
tydy zawierające D-fenyłoalaninę oraz niebiał-
kowy aminokwas — ornitynę. NaleŜy podkreś-
lić, Ŝe wymienione polipeptydy nie są syntetyzo-
wane na ry boso mach.
Hormon tyreotropowy (TRH). W tym warian-
cie peptydowym N-końcowy kwas glutamino-
wy- ulega, cyklizacji do kwasu piro glutamino we-
.gOjjiatomiast N-końcowa grupa karboksylowa
jjroliny występuje jako amid (ryc. 5-5).
Ryc. 5-5. Piroglutamylohistydyloprolinoamid
(TRH).
W niektórych przypadkach polipeptydy ssa-
ków w swojej cząsteczce mogą zawierać więcej
niŜ 1 fizjologicznie czynny peptyd, np, (3-lipo-
tropina. Ten hormon przysadki pobudza uwal-
nianie kwasów tłuszczowych z tkanki tłusz-
czowej. W strukturze pierwszorzędowej pMipo-
tropiny występują fragmenty łańcucha wspólne
dla innych hormonów peptydowych o odręb-
nych właściwościach fizjologicznych (ryc. 5-6).
Długi polipeptyd jest prekursorem krótszych
polipeptydów.
52 / ROZDZIAŁ 5

GL T S O R L R N G D S P N A G A N O G E G P N A L E H S L !_■»

« D L V » A E K K OrETSXPlTrftYMl €Y HTFYRYW G / S YPYP YKYDl K R ...-

0-Endorflna

y-Endorfina

a-Endorflna
Enkefallna
metloninowa

Byc. 5-6. Pierwszorzędowa struktura fMipotropiny. Reszty 41-58 reprezentują hormon pobudzający
melanocyty (p-MSH). Reszty 61—91 zawierają sekwencje odpowiadające wskazanym endorfinom.

ZŁOśONĄ MIESZANINĘ PEPTYDÓW Filtracja Ŝelowa

MOśNA ROZDZIELIĆ PODCZAS
ELEKTROFOREZY LUB
CHROMATOGRAFII
Chromatografia i elektroforeza
wysokonapięciowa (HVE)
Techniki, które jako podstawę rozdziału wy-
korzystują ładunek elektryczny, znajdują za-
stosowanie zarówno w badaniach polipepty-
dów, jak i aminokwasów (p. rozdz. 4). Wartość
pK. C-końcowej grupy karboksylowej polipep-
tydu jest większa niŜ grupy a-karboksylowej
odpowiedniego aminokwasu (oznacza to, Ŝe
grupa karboksylowa peptydu jest słabszym
kwasem). Odwrotnie, N-końcowa grupa ami-
nowa polipeptydu jest silniejszym kwasem (ma
mniejszą wartość pK) niŜ grupa aminowa ami-
nokwasu, od którego on pochodzi (tab. 5-1).
Tabela 5-1. Wartości pK glicyny i peptydów
glicynowych
9.60
8,17
7,91
W metodzie automatycznego sekwencjono-
wania wykorzystuje się niewielką liczbę pep-
tydów o długości 30—100 reszt aminokwaso-
wych. JednakŜe wiek wielkocząsteczkowych
polipeptydów moŜe być nierozpuszczalnych,
z powodu odsłonięcia w procesie dcnaturacji
uprzednio niedostępnych reszt hydrofobowych.
Nierozpuszczalnośc polipeptydów moŜna po-
konać przez ich rozpuszczenie w moczniku,
alkoholach, kwasach organicznych lub zasa-
dach, ale czynniki te ograniczają stosowanie
technik chromatografii jonowymiennej w ich
oczyszczaniu. Okazuje się, Ŝe filtrację Ŝelową
duŜych hydrofobowych peptydów moŜna prze-
prowadzić, uŜywając roztworów kwasu mrów-
kowego lub octowego w duŜych stęŜeniach
(1—4 mol/1).
Wysokociśnieniowa chromatografia
cieczowa w fazie odwróconej
Skuteczną techniką tv oczyszczaniu wielko-
cząsteczkowych, niepolarnych peptydów jest
wysokociśnieniowa chromatografia cieczowa
(ang. high performance liquid chromatography;
skrót — HPLC) na niepolamych nośnikach,
z wykorzystaniem polarnych rozpuszczalni-
ków. Na rycinie 5-7 przedstawiono 'rozdział
bromocyjanowych fragmentów ludzkiej globi-
ny płodowej za pomocą tej techniki. Połączenie

Gly
Gly-Gly Gly-
Gty-Gly

o
Ryc. 5-7. Profil elucyjny rozdziału bromocyjano-
wych fragmentów ludzkiej globiny pfodowej, uzys-
kanej metodą HPLC w odwróconej fazie. Przed-
stawiono oznaczenia dowolnie numerowanych fra-
gmentów OL i 7 łańcuchów (reprodukowano dzięki
uprzejmości: J.D. Pearson i wsp.r Deparrment of
Biochemistry, Pardue Ur>iversity).
filtracji Ŝelowej i HPLC w odwróconej fazie
stosuje się do oczyszczania złoŜonych mieszanin
peptydów, otrzymanych w wyniku częściowego
trawienia białek.
Wysokonapięciowa elektroforeza
(HVE) na sitach molekularnych
Sączenie molekularne, w połączeniu z roz-
działem związków i wykorzystujące ładunek,
ułatwia ich rozdział. Oprócz skrobi i agarozy,
najczęściej uŜywanym nośnikiem jest usiedowa-
ny polimer akryloamidu (CH2 = CHCONH,,).
Podczas elektroforezy w Ŝelu poliakryloamido-
wym (ang. polyacrylamide gel electrophoresis;
skrót — PAGE) roztwór białka nanosi się na
spolimeryzowany akryloamid, w odpowiednim
buforze, uformowany w postaci płytki lub w ru-
■rkach. Czynnikiem sieciującym złoŜe poliak-
ryloamidu moŜe być 2—10% roztwór metyłe-
no-tó-akryloamidu (CH2 = CONH)? - CH2 lub
podobne związki sieciujące. Rozdział nanie-
sionych prób, w odpowiednim buforze, doko-
nuje się pod wpływem prądu elektrycznego.
Identyfikację poiipeptydów po rozdziale elektro
foretycznym przeprowadza się za pomocą
barwienia Ŝeli błękitem brylantowym Coomas-
PEPTYDY / 53
sie lub solami srebra, natomiast polinukleo-
lydów — bromkiem etydyny. Popularną od-
mianą elektroforezy jest PAGE w warunkach
denaturujących. Białka przed elektroforeza, pod-
daje się gotowaniu w odpowiednim buforze,
a następnie rozdziela w obecności czynników
denaturujących — mocznika lub siarczanu do-
decylu sodu (SDS). Ujemny ładunek cząsteczek
\ CH1 - (CH,), L - SO3") pokrywa białka w stosunku
1 cząsteczka SDS na 2 wiązania pcptydowe. ["o
„obładowanie" białek ładunkami czyni je silnie
ujemnymi (anionami). Późniejszy rozdział białek
jest oparty na wielkości ich masy cząs-
teczkowej. Metoda SDS-PAGE jest szeroko
stosowana do określania masy cząsteczkowej
białek przez porównanie ich ruchliwości elekt-
roforetycznej z ruchliwością białek wzorcowych
o znanej masie cząsteczkowej.
PIERWSZY ETAP W OKREŚLANIU
STRUKTURY PIERWSZORZĘDOWEJ
PEPTYDU TO POZNANIE JEGO
SKŁADU AMIN0KWASOWEG0
W analizie struktury peptydów najpierw
przeprowadza się hydrolizę wiązań peptydo-
wych łączących aminokwasy. PoniewaŜ wiąza-
nia te są trwałe w roztworach o obojętnym pH,
przeprowadza się hydrolizę kwaśną lub zasado-
wą. Kataliza enzymatyczna jest stosunkowo
mało przydatna do przeprowadzenia pełnej
hydrolizy wiązań peptydowych. KaŜdy typ hyd-
rolizy białek przebiega z utratą pewnych reszt
aminokwasowych. Metodą z wyboru jest hyd-
roliza w zatopionych, odpowietrzonych pro-
bówkach w 6 mol/l roztworze HC1 w temp.
HO^C. Podczas takiej hydrolizy wszystkie re-
szty tryptofanu i cysteiny oraz większość reszt
cystynowych ulegają zniszczeniu. W obecności
jonów metali dochodzi do częściowej utraty
metioniny i tyrozyny. Glutamina i asparagina
ulegają deamidacji do kwasów: glutaminowego
i asparaginowego. Odzysk seryny i treoniny jest
niepełny, a ilość tych aminokwasów zmniejsza
się w miarę przedłuŜania czasu hydrolizy. Nie-
które wiązania między resztami aminokwasów
obojętnych (Val-Val, Ile-Ile, Val-Ile, Iłe-Val)
ulegają rozbiciu tylko w ok. 50% po 20 h hydro-
lizy. Zwykle przeprowadza się hydrolizę próbek
(w powtórzeniach) przez 24, 48, 72 i 96 h,
ekstrapolując potem zawartość seryny i treoni-
ny do czasu zerowego. Zawartość waliny i izo-
ieucyny oznacza się po 96 h hydrolizy. Amino-
 5* / ROZDZIAŁ 5
kwasy dikarboksylowe i ich amidy oznacza się
razem i przedstawia łącznie jako „Glx" i „Asx".
Cysteina i cystyna przechodzą w trwałą w śro-
dowisku kwaśnym pochodną (np. kwas cys-
ternowy) przed hydrolizą. Hydroliza zasadowa,
w czasie której ulegają zniszczeniu seryna, treo-
nina, arginina i cysteina, a wszystkie amino-
kwasy ulegają racemizacji, jest stosowana do
oznaczania tryptofanu. Po hydrolizie prób ich
skład aminokwasowy moŜe być oznaczony pod-
czas automatycznej chromatografii jonowymien-
nej (p. ryc. 4-11) lub HPLC.
Sekwencjonowanie pierwszego białka
przeprowadził Fred Sanger, za pomocą
odczynnika mającego od tej pory jego
nazwisko
Minęło juŜ ponad 30 lat od określenia przez
Sangera pełnej sekwencji aminokwasowej hor-
monu polipeptydowego — insuliny. W meto-
dzie Sangera najpierw rozdzielono insulinę na
2 łańcuchy polipeptydowe A i B, po czym
poddano swoistemu trawieniu enzymatyczne-
mu do krótkich peptydów, zawierających od-
cinki sekwencji zachodzących. Następnie za-
stosowano związek — i-fluoro-2,4-dinitroben-
zen (ryc. 5-8), tworzący pochodne tylko
Ryc. 5-8. Reakcja aminokwasu z 1 -fluoro-2,4--
-N-CH -COOH
CH-COOH
dinitrobenzenem (odczynnikiem Sangera). Od-
czynniki nazwano od nazwiska laureata nagrody
Nobla (1958), biochemika Fryderyka Sangera, który
zastnsowal go w celu oznaczenia pierwszo-
rzędowej struktury insuliny. Odczynnik ilościowo
aryluje wszystkie wolne grupy aminowe, dając
intensywnie Ŝółto zabarwione 2,4-dinitrofenyloa-
minokwasy. Pochodne te łatwo się oznacza iloś-
ciowo za pomocą spektrototometru. Oprócz reszt
N-końcowych, fluorod(nitrobenzen reaguje takŜe 'z
grupami; e-aminową lizyny, imidazolową his-
tydyny, hydroksyl ową tyrozyny i grupą SH cysteiny.
PoniewaŜ grupa dinitrofenylowa nie jesi usuwana
podczas kwaśnej hydrolizy, stosuje sieją do analizy
N-końcowego aminokwasu polipeptydów.
z N-końcowymi resztami aminokwasowymi pe-
ptydów, które po hydrolizie usuwano i iden-
tyfikowano. Porównanie sekwencji zachodzą-
cych pozwoliło Sartgerowi jednoznacznie wyde-
dukować sekwencje obydwu łańcuchów insuli-
ny. Pomimo Ŝe metoda Sangera jest wciąŜ
stosowana, 2 inne techniki zrewolucjonizowały
oznaczanie struktury pierwszorzędowej polipe-
ptydów (białek). Pierwsza z nich, wprowadzona
w 1967 r., to metoda automatycznego usuwania
i identyfikowania N-końcowych reszt aminokwa-
sowych peptydów, jako ich pochodnych fenylotio-
hydantoinowych (degradacja Edmana). Druga
— wprowadzona niezaleŜnie przez Sangera
oraz Maxama i Gilberta — polega na szybkim
sekwencjonowaniu DNA genów kodujących po-
szukiwane białko. Obecnie optymalną strategią
jest stosowanie obydwu równocześnie. Tech-
nika automatycznej degradacji Edmana, choć
szybsza w analizie sekwencji peptydów od me-
tod Sangera, napotyka trudności i dostarcza
wolniej wyników niŜ metoda sekwencjonowa-
nia DNA. Technika sekwencjo no wania DNA
nie dostarcza jednak nieomylnych, jednoznacz-
nych wyników dotyczących pierwszorzędowej
struktury białek. NajpowaŜniejsze trudności
w sekwencjonowaniu genów eukariotycznych
są związane z obecnością w ich obrębie in-
tronów — sekwencji nukleotydowych nie ule-
gających ekspresji w dojrzałym białku. Pomimo
to, główna przewaga tej metody polega na
stosunkowo łatwej detekcji i sekwencjonowaniu
regionów prekursorowych cząsteczek, które
mogą „umknąć" wykryciu w technice degrada-
cji Edmana (wskutek dojrzewania przed jego
wydzieleniem). Metody sekwencjonowania
DNA i degradacji Edmana naleŜy traktować
jako uzupełniające się. Zrewolucjonizowały one
i daleko posunęły naszą wiedzę o pierwszo-
rzędowej strukturze białek.
Oznaczanie pierwszorzędowej
struktury polipeptydów za pomocą
techniki automatycznej degradacji
Edmana
Ze względu na fakt, Ŝe wiele białek składa się
z więcej niŜ jednego łańcucha polipeptydowego,
połączonych wiązaniami niekowalencyjnymi
lub przez mostki disiarczkowe, pierwszy etap
stanowi dysocjacja i rozdzielenie indywidual-
nych łańcuchów poiipeptydowych. Czynniki
denaturujące (mocznik, chlorowodorek guani-
dyny) rozbijają wiązania wodorowe i dysoc-
jują niekowalencyjnie połączone polipeptydy,

a czynniki utleniające i redukujące rozrywają
mostki disiarczkowe (ryc. 5-9). Następnie pep-
tydy rozdziela się metodami chromatograficz-
nymi.
Wielkocząsteczkowe polipeptydy
muszą ulec rozszczepieniu do
peptydów o długości nadającej się do
automatycznego sekwencjonowania
Aparaty słuŜące do automatycznego sekwen-
cjonowania (sekwentatory) analizują skutecz-
nie polipeptydy o długości 20—60 reszt amino-
kwasowych. Ten fakt wpływa na wybór techniki
rozcinania polipeptydów oraz oczyszczania
otrzymanych fragmentów. Zmierza się więc do
uzyskania niewielkiej liczby dłuŜszych fragmen-
tów (o długości 30—100 reszt aminokwaso-
wych). Korzystne jest zatem bardzo swoiste
i pełne rozszczepienie łańcucha polipeptydowe-
go w określonych miejscach. Takie wymagania
spełnia rozszczepienie za pomocą bromocyjanu
(CNBr), trypsyny lub o-jodozobenzenu.
CNBr. Reszty cysteiny są najpierw modyfi-
kowane przez kwas jodooctowy. CNBr rozcina
Ryc, 5-9. Rozszczepienie łańcuchów poiipepty-
=O
O =
dowych połączonych wiązaniami disiarczkowymi
(pole zaciemnione) za pomocą czynników utlenia-
jących (kwas nadmrówkowy, strona lewa) bądź
redukujących (2-merkaptoetanol; strona prawa)
prowadzące do utworzenia 2 peptydów — od-
powiednio z resztą kwasu cysteinowego lub resztą
cysteiny Iową.
PEPTYDY / 55
wówczas łańcuch polipeptydowy (w większości
ilościowo) tylko w miejscach występowania
reszt metioninowych, po ich stronie karbok-
sylowej. PoniewaŜ metionina występuje rzadko
w polipeptydach, takie rozszczepienie powodu-
je powstawanie fragmentów peptyd owych
o właściwej długości.
Trypsyna. Trypsyna nacina łańcuchy poh-
peptydowe po karboksylowej stronie reszt lizy-
ny i argininy. Jeśli reszty lizyny najpierw prze-
prowadzi się w pochodne za pomocą bezwod-
nika kwasu cytrakonowego (reakcja odwracal-
na), w celu zmiany ładunku reszt hzynowych
z dodatniego na ujemny, to trypsyna rozszcze-
pia tylko reszty argininowe. Wykorzystanie
pochodnych reszt argininowych jest mało uŜy-
teczne z powodu stosunkowo duŜego „nad-
miaru" reszt hzynowych w białkach. JednakŜe
jest przydatne do kolejnego rozszczepiania
CNBr fragmentów.
o- Jodozobenzen. Związek len rozszczepia
swoiście i ilościowo miejsca względnie rzadko
występujących reszt: Trp-X. Nie wymaga wcześ-
niejszej osłony innych reszt aminokwasowych.
Hydroksyloamina. Hydroksyloamina roz-
rywa względnie rzadko wiązania: Asn-Gly, cho-
ciaŜ nie w sposób ilościowy.
Proteaza V8. Enzym ze Staphylococcus
aureus rozcina peptyd przy resztach Glu-X,
z wyraźną wybiórczością w stosunku do reszty
X o charakterze hydrofobowym. Wiązanie Glu-
-Lys nie ulega rozszczepieniu przez tę proteazę.
Ta reakcja jest wykorzystywana do kolejnej
degradacji CNBr fragmentów.
Łagodna kwaśna hydroliza. W toku
takiej hydrolizy ulega rozerwaniu rzadko spoty-
kane wiązanie Asp-Pro. 2 lub 3 procesy trawie-
nia pierwotnego polipeptydu, przy resztach
Met, Trp, Arg i Asn-Gly, połączone z od-
powiednio nadtrawionymi powstałymi frag-
mentami, zazwyczaj pozwalają określić pełną
sekwencję polipeptydu. Oprócz wyjątkowych
trudności w oczyszczaniu fragmentów peptydo-
wych, oznaczenie pierwszorzędowej struktury
polipeptydu moŜna wykonać, dysponując zale-
dwie kilkoma jego mikromolami.
Mieszanina peptydów, otrzymana z
rozszczepienia polipeptydu, musi być
rozdzielona do homogennych
peptydów przed ich sek we ncjo no wan i
em
Oczyszczanie fragmentów peptydowych
przeprowadza się głównie przez ich filtrację
56 / ROZDZIAŁ 5

Ŝelową w kwasie octowym lub mrówkowym,

wykorzystując technikę HPLC w odwróconej
fazie (ryc. 5-7), albo w toku chromatografii
jonowymiennej na fosfocelulozie lub na złoŜu
sulfofenyło-Sephadex w roztworach kwasu or-
tofosforowego.
NH3
Sekwencjonowanie z zastosowaniem
odczynnika i reakcji Edmana
Automatyczna analiza sekwencji aminokwa- R'
sów wykorzystuje fenyloizotiocyjanian (od- Fsnylolzotlocyjanlan (odczynnik Edrnana) I
czynnik Edmana) i reakcje, w wyniku których peptyd
usuwana jest N-końcowa grupa aminowa pep-
Fenylotiohydantnina I peptyd krótszą o
tydu, jako pochodna fenylotiohydantoinowa jedną resztę aminokwasową
(reakcja Edmana, ryc. 5-10). Metoda tzw. de-
gradacji Edmana polega na kolejnym odłącza- Ryc. 5-10. Fenyloizotiocyjanian przeprowadza
niu reszt am i no kwasowych od aminowego koń-
ca peptydu. Główną część reaktora stanowi
obracające się naczynie szklane, zapewniające
przebieg reakcji na ścianie naczynia w postaci
cienkiej warstwy. To ułatwia ekstrakcję i kolej-
ne usuwanie rozpuszczalników. W pełni zauto-
matyzowanym aparacie moŜna zsekwencjono-
wać do 30—40 reszt aminokwasowych w 1 ciągu
operacyjnym (w wyjątkowych przypadkach do R' O
60 lub nawet 80 reszt). Aparat jest zaprog- Kwas fenylotlohydanloinowy
ramowany do wykonywania kolejnych degra- resztę aminokwasową (lub N-końcową resztę poli-
dacji reszt aminokwasowych od N-końca poli- H+, nitro-
peptydu. Po usunięciu pierwszego N-końcowe- metan
go aminokwasu, wydzieleniu i identyfikacji po-
wstaje następna w kolejności N-końcowa po-
chodna Edmana, itd. (ryc. 5-10). Pochodne
fenylotiohydantoinowe rozdziela się techniką
HPLC i identyfikuje na podstawie ich kolejno-
ści i miejsca elucji.

Wnioskowanie o pełnej strukturze pier

wszo rzędowej po I i peptydu wymaga
sekwencjonowania nakładających się
peptydów
W przypadku oznaczenia sekwencji reszt peptydu) do fenylotiohydantoiny. Fenyloizotiocy-
aminokwasowych wszystkich uzyskanych janian reaguje z grupami aminowymi aminokwa-
CNBr peptydów wciąŜ nie znana jest informa- sów i peptydów, co prowadzi do powstania kwa-
cja, dotycząca kolejności ułoŜenia tych pep- sów fenylotiohydantoinowych, które po dodaniu
tydów w łańcuchu białkowym. W celu uzys- kwasu, w rozpuszczalnikach niehydroksytowych,
kania jednoznacznych danych o pierwszorzędo- cyklizują do pochodnych fenylotiohydantoino-
wej strukturze białka, naleŜy otrzymać i zsek- wych. Reakcję tę wykorzystuje się głównie w celu
identyfikacji N-końcowych reszt peptydu w meto-
wencjonować dodatkowe CNBr peptydy, któ- dzie automatycznego sekwencjonowania polipep-
rych N-i i C-końcowe reszty nakładają się. Te tydów.
dodatkowe peptydy otrzymuje się technikami,
które rozrywają białko w miejscach innych niŜ
reszta metioninowa (np. przez trawienie chymo-
trypsyną). Jednoznaczne określenie struktury
pierwszo rzędowej, przez porównanie sekwencji
 PEPTYDY / 57

peptydowych, przypomina sposób analogiczny

do budowy układanki (ryc. 5-11). W celu umiej-
scowienia wiązań disiarczkowych peptydy.
z kontrolnych oraz zredukowanych lub utlenio-
nych białek, rozdziela się metodą dwuwymiaro-
wej chromatografii lub elektroforezy i chroma-
tografii (tzw. finger-printing). Identyfikacja za
pomocą ninhydryny ujawnia w produkcie tra-
wienia białka kontrolnego 2 mniejsze peptydy,
zaś w białku, na które działano wymienionymi
powyŜej czynnikami, 1 nowy peptyd. Mając
informację dotyczącą sekwencji tych peptydow,
moŜna wyznaczyć w nich połoŜenie wiązań
disiarczkowych.
Paptyd X Peptyd Y

Paptyd Z
1
C —końcowy N —końcowy
fragment fragmenl
peptydu X peptyd u Y

Ryc. 5-11. Nakładające się sekwencje peptydu

Z stosuje się w celu stwierdzenia, Ŝe peptydy
X i Y występują w pierwotnym białku w kolejności
X-*Y, a nie Y-»Z.

N C

Ryc. 5-12. Schematyczne przedstawienie syntezy

SYNTEZA PEPTYDOW METODAMI
AUTOMATYCZNYMI
Rycina 5-12 ilustruje procedurę syntezy dipe-
ptydu A -B za pomocą automatycznej, stałofa-
zowej techniki Merrifielda, podsumowującej
wszystkie reakcje wymagane do zsyntetyzowa-
nia peptydu o dowolnej długości. Te etapy
syntezy obejmują:
1. Zablokowanie N-końcowego aminokwa-
su A (otwarty prostokąt) i aminokwasu B (za-
ciemniony prostokąt) za pomocą grupy /-buty-
looksykarbonylowej (t-BOC) (■):
O fluorooctowego w temperaturze pokojowej
II
(CH3)—C—O—C—
co prowadzi do utworzenia pochodnych
/-BOC-aminokwas A i /-BOC-aminokwas B.
powstającego dipeptydu za pomocą techniki
wprowadznnej przez IWerrifielda. Wyjaśnienie sym-
boli znajdzie Czytelnik w towarzyszącym tekście.
2. Aktywację grupy karboksylowej (-BOC--
aminokwas B za pomocą dicykloheksylokar-
boimidu(DCC) (A):
N C = N-C H
6 (
3. Reakcje grupy karboksylowej aminokwa
su A (który staje się C-końcową resztą peptydu)
z zaktywowaną, nierozpuszczalny Ŝywicą poli
styrenową ($).
4. Usunięcie grup blokujących z połączeń
f-BOC-aminokwas A, za pomocą kwasu tri-
(TFA, FjC—COOH).
Uwaga. W praktyce etapy 3 i 4 moŜna
pominąć, gdyŜ Ŝywica z danym Ŝ-BOC-amino-
kwasem, połączone wiązaniem estrowym z fe-
58 / ROZDZIAŁ 5
nyloacetamidometylowym (PAM) „łączni-
kiem" zakotwiczonym w Ŝywicy polistyreno-
wej, są dostępne w sprzedaŜy.
5. Kondensacje zaktywowanej grupy karbo-
ksylowej połączenia t-BOC-aminokwas B z
wolną grupą aminową unieruchomionego ami
nokwasu A.
6. Usunięcie blokującej grupy f-BOC za po
mocą TFA (p. etap 4).
7. Uwolnienie dipeptydu A—B od cząste
czek Ŝywicy przez działanie fluorowodoru (HF)
w dichlorometanie w temp, — 2°C,
Pierwsze osiągnięcia techniki Merrifielda do-
tyczyły syntezy łańcucha A (21 reszt) i łańcucha
B (30 reszt) insuliny w ciągu 11 dni oraz enzymu
— rybonukkazy trzustkowej z wydajnością
18%. Kolejne jej udoskonalenia skróciły czas
syntezy wiązania peptydowego do ok. 1 h i zna-
cznie zwiększyły wydajność. Technika Merrifie-
lda otworzyła nowe nadzieje nie tylko w bada-
niach de novo syntezy białek o określonej struk-
turze pierwszorzędowej, lecz takŜe w immuno-
logii, do produkcji szczepionek i hormonów
polipeptydowych i być moŜe takŜe w leczeniu
wybranych wrodzonych wad metabolicznych.
PIŚMIENNICTWO
Allen G: Sequencing of Proteins and Peptides. North
Holland, 1981. Bhwon AS: Protein/Peptide
Sequence Analysis: Cur-
rent Methodologies. CRC Press, 1988.
Cantor CR, Schimmel PR: Biophyskal Chemistry,
Part I: The Conformation of Macromolecules.
Freeman, 1980.
Dayhoff M {editor): Atlas of Protein Seąuence and
Structure. Vol 5. National Biomedicai Research
Foundation, Washington, DC.
Doolittle RF: Ol" uris and orfs: a Primer on How to
Analyze Derived Amino Acid Seąuences. Univer-
sity Science Books. 1987.
Hewick RM, Hunkapiiler MW. Hood LE, Dryer WJ:
A gasliquid solid phase peplide and protein seque-
nator. J Biol Chem 1981; 256: 7990.
Hunkapiiler MW, Hood LE: Protein sequence analy-
sis: automated microseąuencing. Science 1983;
219: 650.
LipmanDJ, PearsonWR: Similar amino acid seąuen-
ces: chance or common ancestry?/Mo/Bw/19Sl;
16:9.
Mahoney WC, Smith PK, Hermodson MA: Frag-
mentation of proteins with o-iodosobenzoic acid:
Chemical mechanism and identification of o-iodo-
sobenzoic acid as a reactive contaminant that
modifies tyrosyl residues. Biochemistry 1981; 20:
443; Methods Enzymol. Vols. 47; 48, 49, 91
(published continuously).
Meriifield RB: Solid phase synthesis. Science 1986;
232: 341.
Pearson JD et al: Reversed-phase supports fó"r thc
resolution of iarge denatured protein fragments.
/ Chromatogr 1981; 207: 325.
Regnier FE. Gooding K.M: High performance liquid
chromatography of proteins. Anal Biochem 1980;
103: 1.
Strickler JE, Hunkapiller MW, Wilson KJ: Ulility of
the gasphase sequencer for both liąuid- and solid-
*phase degradation of proteins and peptides at Iow
picomole levels. Anal Biochem 1984; 140: 553.
Białka: struktura
i właściwości
Victor W. Rodweli, PhD
WPROWADZENIE
Białka to wielkocząsteczkowe polipeptydy.
Granica oddzielająca duŜe polipeptydy od ma-
łych białek przebiega zazwyczaj między masami
cząsteczkowymi 8000 — 10 000. Białka proste są
zbudowane tylko z aminokwasów. Białka złoŜo-
ee^awierąją dodatkowe związki nieamino-
kwasowe, takie jak hern, pochodne witamin,
lipidy lub węglowodany. Ten rozdział dotyczy
białek prostych. W innych rozdziałach zostaną
omówione typowe białka złoŜone, jak hemowe,
glikoproteiny i lipoproteiny, a takŜe właści-
wości białek prostych o szczególnie odrębnej
strukturze, takich jak kolagen i białka kurcz-
liwe.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Białka odgrywają wiodącą rolę w czynności
i budowie komórki. W celach diagnostycznych
szeroko stosuje się analizę niektórych białek
i enzymów krwi. Dobrym przykładem jest ozna-
czenie elektroforetyczne stosunku zawartości
albumin do globulin osocza, które stanowi
integralną część rozpracowania diagnostyczne-
go w chorobach wątroby. Analiza lipoprotein
oraz immunoglobulin osocza, za pomocą elekt-
roforezy oraz innych metod, jest powszechnie
stosowana w diagnostyce odpowiednio swois-
tych typów hiperlipoproteinemii i zaburzeń od-
porności. Prawidłowy ludzki mocz zwykle jest
wolny od białek, a więc stwierdzenie znaczącej
proteinurii stanowi zazwyczaj waŜny sygnał
chorób nerek, takich jak róŜne postacie ich
stanów zapalnych.
6
BIAŁKA SĄ KLASYFIKOWANE W
RÓśNE SPOSOBY W CELU
ZILUSTROWANIA RÓśNORODNYCH
WŁAŚCIWOŚCI ICH FUNKCJI
STRUKTURALNYCH
Ze względu na brak uniwersalnego, wszech-
stronnie zadowalającego systemu klasyfikacji
białek, powszechnie stosuje się kilka wzajemnie
przeciwstawnych sposobów ich podziału. Wszy-
stkie one mają raczej ograniczoną wartość jako
pomoc w zrozumieniu wielu kluczowych właś-
ciwości białek. Utrzymywanie się w uŜyciu tych
klasyfikacji i terminów — zwłaszcza w labora-
toriach klinicznych — zmusza do krótkiej re-
fleksji. PoniŜej zostaną przedstawione podsta-
wowe cechy systemów klasyfikacji, opartych na
rozpuszczalności białek, ich kształcie, funkcji,
właściwościach fizycznych oraz trójwymiarowej
strukturze.
Klasyfikacja na podstawie
rozpuszczalności
System klasyfikacji białek oparty na ich roz-
puszczalności i rozwinięty w latach 1907—1908
jest nadal stosowany w zawęŜonym stopniu,
zwłaszcza w biochemii klinicznej (tab. 6-1).
Rozgraniczenia między klasami nie są przeko-
nywające. Wyraźne rozróŜnienie, np. miedzy
albuminami i globulinami, nie moŜe być prze-
prowadzone jedynie na podstawie ich rozpusz-
czalności w wodzie lub roztworach soli.
Klasyfikacja na podstawie kształtu
Dwie obszerne klasy białek mogą być wy-
odrębnione za pomocą ich stosunku osiowego
(długości do szerokości). Białka globularnc, dla
których wartość tego stosunku jest mniejsza od
10 i na ogół nie przekracza 3—4, mają łańcuchy
polipeptydowe ściśle pofałdowane i zwinięte.
60 / ROZDZIAŁ 6
Tabela 6-1. Klasyfikacja białek
oparta na ich rozpuszczalności
Albuminy Rozpuszczalne w wodzie i roz-
tworach soli. śadnych szcze-
gólnych aminokwasów
Globuliny Słabo rozpuszczalne w wodzie,
ale dobrze w roztworach soli.
śadnych szczególnych
aminokwasów
Prolaminy Rozpuszczalne w 70 80% etanolu,
ale nierozpuszczalne w wodzie i
etanolu absolutnym. Wzbogacone
w arginine
Histony Rozpuszczalne w roztworach soli (i
kwasów nieorganicznych*)
Nierozpuszczalne w wodzie ani w
Skleroprotetny roztworach soli. Wzbogacone w
Gly, Aia, Pro
* Przyp. tłum.
NaleŜą do nich m.in. insulina, albuminy i globu-
liny osocza oraz wiele enzymów. Białka włó-
kienkowe, dla których wartości stosunków osio-
wych są większe niŜ 10, zawierają odcinki
łańcuchów polipeptydowych zwiniętych śrubo-
wo lub w heliks i połączone krzyŜowo wiązania-
mi kowalencyjnymi lub wodorowymi. Przykła-
dami białek włókienkowych są: kerą.tyna, mio-
zyna, kolagen i włóknik.
Tabela 6-2. Główne funkcje biafek
Funkcja Białka (przykłady)
Katalityczna Enzymy
Strukturalna Kolagen, elastynar keratyny
Ochronna Włóknik, immunogiobuliny,
interferon
Regulatorowa Kalmoduiina
Regulacja genowa Histony, białka represorowe
Regulacja Insulina
hormonalna
Skurcz Aktyna, miozyna
Transport Albumina (bilirubina, kwasy
tłuszczowe itp.), hemoglobi-
na (tlen)Jipoproieiny (róŜne
lipidy), transferyna (Ŝelazo)
Klasyfikacja na podstawie czynności
Zgodnie z ich funkcjami biologicznymi, biał-
ka mogą być sklasyfikowane np. jako struk-
turalne, katalityczne lub transportowe (tab. 6-
2). Białka katalityczne (enzymy), stanowiące
większość tych związków, są ujmowane w klasy
według typu reakcji, którą katalizują.
Klasyfikacja na podstawie właściwości
fizycznych
Dla białek budzących zainteresowanie medy-
czne, wyspecjalizowane systemy klasyfikacji po-
zwalają rozróŜnić ściśle spokrewnione białka.
W powszechnym uŜyciu są np. 2 układy nazew-
nictwa lipoprotein osocza, a 3. jest rozwaŜany.
Pierwszy z nich wyodrębnia ot]-, ot2-, P- i Y-lipo-
proteiny na podstawie ich ruchliwości elektro-
foretycznej w środowisku o pH 8,6. Lipoprotei-
ny są takŜe klasyfikowane pod względem ich
zachowania się podczas sedymentacji jako: chy-
lomikrony, VLDL, LDL, HDL i VHDL. Po-
nadto 6 obszernych klas lipoprotein osocza
moŜe być rozpoznanych w zaleŜności od wy-
stępowania w nich apoprotein A, B, C, D, E lub
F, które z kolei róŜnicuje się za pomocą kryte-
riów immunologicznych.
Klasyfikacja na podstawie struktury
trój wy m ia ro wej
Białka mogą być zróŜnicowane na podstawie
występującej w nich struktury czwartorzędowej
lub jej braku (patrz niŜej). Ponadto podobieńst-
wa w strukturze, wykryte głównie przez krys-
talografię promieniami X, dostarczają cennej
podstawy do klasyfikacji białek. Na przykład
białka łączące się z nukleotydami mają w struk-
turze trzeciorzędowej wspólną „domenę wiąŜą-
cą nukleotyd" i mogą być ewolucyjnie spokrew-
nione. W miarę rozszyfrowywania dalszych
struktur krystalicznych moŜliwe będzie rozpoz-
nanie i ustalenie dodatkowych wspólnych do-
men.
PIERWSZORZĘDOWA STRUKTURA
BIAŁEK WYWODZI SIĘ
Z KOWALENCYJNEGO POŁĄCZENIA
L-a-AMINOKWASÓW WIĄZANIAMI
PEPTYDOWYMI
Wprawdzie wiodącą rolę wiązań peptydo-
wych w białkach wydedukowano dawno temu,
na podstawie wielorakich faktów, to jednak
najbardziej przekonywającym dowodem nie-

zbędności jedynie tych wiązań stalą się pełna
synteza chemiczna insuliny i rybonukleazy, wy-
łącznie w wyniku połączenia aminokwasów za
pomocą wiązań amidowych.
Wiązanie łączące atomy węgla grupy
karbonyiowej i azotu w wiązaniu
peptydowym ma częściowo charakter
wiązania podwójnego
ChociaŜ peptydy zapisuje się z pojedynczym
wiązaniem łączącym atomy a-karboksylu i a-a-
zotu, wiązanie węgiel—azot w rzeczywistości
ma częściowo charakter wiązania podwójnego
(ryc. 6-!). Nie ma tu Ŝadnego swobodnego
O lencyjne przyczyniają się do stabilności polipep-
O tydów.
H
C Mostki disiarczkowe uformowane
H H
Ryc. 6-1. Stabilizacja rezonansowa wiązania pe-
ptydowego nadaje mu częściowo charakter wiąza-
nia podwójnego i stąd sztywność połączenia C-N.
Ryc. 6-2. Wymiary calkowiciewyciągniętegotań-
cucha polipeptydowego. 4 atomy w zacienionych
obszarach są wspó! płaszczyzn owe (kop la na me)
i tworzą wiązanie peptydowe. Niezacienionymi są:
atom węgla a, atom wodoru a i grupa a-R danego
aminokwasu. Swobodna rotacja zachodzi wokół
wiązań łączących węgiel a z azotem a i węglem
cc-karbonylowym (białe strzałki). Rozciągnięty łań-
cuch poiipeptydowy stanowi więc strukturę pół-
23
sztywną, w której / atomów jego szkieletu jest
utrzymywanych w stałych wzajemnych powiąza-
niach płaszczyznowych. Odległość pomiędzy są-
siednimi atomami węgla (/wynosi 0,36 nm. Podano
równieŜ odległości międzyatomowe i kąty pomię-
dzy wiązaniami, które nie są równowaŜne. (Przery-
sowano i reprodukowano za zgodą z: L Pauiing,
L. P. Corey, H. R. Branson: Proc. Nałl. Acad. Sci.
USA 1951:37:205).
BIAŁKA: STRUKTURA I WŁAŚCIWOŚCI / 61
obrotu wokół wiązania łączącego atomy C i N,
a wszystkie 4 atomy' przedstawione na ryc. 6-1,
leŜą w tej samej płaszczyźnie (tj. są koplanarne).
Przeciwnie, rozległa swobodna rotacja zachodzi
wokół pozostałych wiązań szkieletu polipep-
tydowego. Te koncepcje są przedstawione na
ryc. 6-2, gdzie wiązania obdarzone swobodnym
obrotem są okółkowane strzałkami, a współ-
płaszczyznowe (koplanarne) atomy znajdują się
w obszarach zacienionych. Ta półsztywność ma
waŜne konsekwencje w uporządkowaniu struk-
tury białek powyŜej poziomu pierwszego rzędu.
W uzupełnieniu do wiązań peptydowych, które
tworzą „szkielet" łańcucha polipeptydowego,
dodatkowe wiązania kowalencyjne i niekowa-
przez reszty cysterny tworzą
kowalencyjne wiązania w obrębie oraz
pomiędzy polipeptydatni niektórych
białek
Wiązanie disiarczkowe, utworzone między
2 resztami cysteiny, łączy 2 części łańcucha
polipeptydowego za pomocą reszty cystyny.
Wiązanie cystynowe jest oporne na warunki
powodujące denaturację białka. Kwas nad-
mrówkowy (utleniający wiązanie S-S) lub fS-mer-
kaptoetanol (redukujący mostki S-S z utworze-
niem 2 reszt cysteiny) rozdziela łańcuchy poli-
peptydowe połączone wiązaniami disiarczko-
wymi bez wpływu na ich strukturę pierwszo-
rzędową (ryc. 5-9).
NIEKOWALENCYJNE WIĄZANIA
RÓWNIEś STABILIZUJĄ
CZĄSTECZKĘ BIAŁKA
Trzy główne typy wiązań niekowalencyjnych
szczególnie się przyczyniają do utrwalenia stru-
ktur białkowych.
Wielokrotne wiązania wodorowe
stabilizują ogólną strukturę białek
Wiązania wodorowe. utworzone pomiędzy:
resztami w łańcuchach bocznych peptydowo
związanych aminokwusówj-iłtomami wodoru
i tlenu w samych wiązaniach peptydowych oraz
między resztami polarnymi na powierzchni bia-
łek i cząsteczkami wody, odgrywają waŜną rolę
w utrzymaniu struktury białek powyŜej pierw-
szego rzędu (p. niŜej: heliks a i struktura P).
62 / ROZDZIAŁ 6

Interakcje hydrofobowe przyczyniają Dane rentgenograficzne wykazały obecność

się do stabilizacji wnętrza cząsteczek powtarzających się jednostek o długości
białkowych 0,5—0,55 nm wzdłuŜ długiej osi a-keratyn włosa
Niepolarne łańcuchy boczne aminokwasów i wełny. Niestety, Ŝaden wymiar rozciągniętego
obojętnych w białkach dąŜą do zasocjowania. łańcucha poiipeptydowego nie wynosił 0,5—
Powiązanie nie jest stechiometryczne, wobec 0,55 nm (ryc. 6-2). Tę oczywistą anomalię
tego nie istnieje prawdziwe wiązanie. Tyra nie- rozstrzygnęli Pauling i Corey, którzy za-
mniej ich duŜa liczba powoduje, Ŝe te od- proponowali ukształtowanie łańcucha polipep-
działywania odgrywają znaczącą rolę w utrzy- tydowego a-keratyny w formie a-heliksu (ryc.
maniu struktury białek. 6-3). W strukturze tej grupy R wystają na
zewnątrz od centrum heliksu (ryc. 6-4). Na
Elektrostatyczne oddziaływania wiąŜą jedenjJsok śruby (zwój a-heliksu) przyj>adajL&-
reszty powierzchniowe reszt aminokwasowych, a odległość "przebyta
w białkach przez jeden skręt (inaczej: odległość między
Wiązania typu soli, czyli elektrostatyczne,
Ryc. 6-3. Przedstawienie helikalnej konfiguracji
tworzą się albo między przeciwstawnie nałado-
wanymi grupami w łańcuchach bocznych ami-
no k wasó w, alb o po międ zy r eszta mi N-
i C-końcowymi a innymi ugrupowaniami
o przeciwnym ładunku. Na przykład w pH
fizjologicznym s-aminowa grupa lizyny dźwiga
ładunek netto + 1, zaś nie-a-karboksyl aspara-
ginianu i glutamianu — czysty ładunek — 1.
Mogą więc one nawzajem oddziaływać elektro-
statycznie, stabilizując cząsteczki białka.

Związki denaturujące białka rozrywają

w nich wiązania niekowafencyjne,
powodując utratę aktywności
biologicznej
Denaturacja białka za pomocą takich od-
czynników, jak: mocznik, siarczan dodecylu
sodu (SDS), umiarkowane stęŜenie jonów H4
lub OH~ rozrywa wiązania wodorowe, hydro-
fobowe i elektrostatyczne, z wyjątkiem wiązań
kowalencyjnych: peptydowych lub disiarczko-
wych.

HELIKS a JEST JEDNYM Skok 0,54 nm

Z MOTYWÓW STRUKTURALNYCH (3.6 reszt)
UTRZYMUJĄCYCH
UPORZĄDKOWANE KONFORMACJE
W BIAŁKACH

Odkrycie, Ŝe łańcuchy polipeptydowe chara-

kteryzują się bardzo uporządkowanymi konfor-
macjami, utrzymywanymi przez wiązania wo-
dorowe, stało się głównym postępem pojęcio-
wym. Wprawdzie istnienie tych bardzo upo-
rządkowanych struktur zostało potwierdzone
przez krystalografię rentgenowską, jednak było głównego łańcucha polipeptydowego wokół osi
ono najpierw zaproponowane w wyniku roz- a-heiiksu.
waŜań teoretycznych.
 BiAŁKA: STRUKTURA i WŁAŚCIWOŚCI / 63

0,5 r
Ryc. 6-4. Przekrój poprzeczny heltksu a. Łańcu-
chy boczne (R) wystają na zewnątrz heiiksu. Pro-
mienie van der Waalsa są większe niŜ wykazano na
rycinie, stąd wewnątrz heiiksu prawie nie ma wol-
nej przestrzeni. (Nieznacznie zmodyfikowano i re-
produkowano za zgodą z: Stryer L; Biochemistry,
wyd.2, Freeman, 1981, Copyright© 1981 by W. H.
Freeman and Co).

zwojami*) wynosi 0,54 nm. Odstęp przypadają-

cy na Jedną resztę aminokwasem A wzdłuŜ osi ct-
heliksu wynosi 0,15 nm. Właściwości a-helik-su
są następujące:
1. Strukturę cc-heliksu stabilizują miedzy-
aminokwasowe wiązania wodorowe. KaŜde Ryc. 6-5. Wiązania wodorowe (kropki} uformo-
z nich jest utworzone przez atom H połączony wane między atomami H i O stabilizują polipeptyd
z azotem jednego ugrupowania peptydowego w konformacji a-heltkalnej. (Przedrukowano za
(NH) i znajdujący się między silnie elektroujem- zgodą z; Haggis G. H. i wsp. tntroduetion to
nymi atomami (układami*), tj. wymienionym Motecular Biology. Witey, 1964).
azotem peptydowym oraz tlenem grupy kar-
bonylowej (ĆO) 4. z kolei reszty aminokwaso-
wej w strukturze pierwszorzędowej. Tabela 6-3. Wpływ róŜnycfi reszt aminokwaso-
wych na formowanie heiiksu a
2. KaŜde wiązanie peptydowe uczestniczy
w wytworzeniu wiązania wodorowego, co za Heliks a
pewnia maksymalną stabilność.
3. Wszystkie atomy azotu peptydowego i tle stabilizują destabilizują kończą
nu karbonylowego reszt aminokwas owych w (utrwalają) (przerywają)
łańcuchu głównym są zaangaŜowane w wiąza Ala Arg Pro
nia wodorowe, co znacznie zmniejsza hulro-
Asn Asp Hyp
filowy (zwiększając hydrofobowy) charakter Cys Glu
regionu a-helikalnego. Gin Gly
4. Heliks ot formuje się spontanicznie, ponie His Lys
waŜ — przy najmniejszym zuŜyciu energii Leu Ile
— stanowi najbardziej stabilną konformację Met Ser
łańcucha polipeptydowego. Phe Thr
Trp
Tyr
* Przyp. tłum. Val
64 / ROZDZIAŁ 6

5. Prawozwojowy heliks występujący w biał

kach jest znacznie bardziej trwały niŜ lewoskręt-
ny, gdy resztami są L-aminokwasy.
6. Resztami destabilizującymi heliks są: pro-
.liną_(w której atom N jest częścią sztywnego
pierścienia, co uniemoŜliwia rotację wokół wią
zania N C) oraz aminokwasy z naładowanymi
elektrycznie lub masywnymi grupami R, które
elektrostatycznie lub fizycznie przeszkadzają
w uformowaniu heliksu (tab. 6-3).

RÓWNOLEGŁE
I PRZE CiW RÓWNO LEGŁE
POFAŁDOWANE ŁAŃCUCHY
STANOWIĄ DRUGI TYP
ROZPOZNAWALNIE
UPORZĄDKOWANEJ STRUKTURY
Pauling i Corey zaproponowali równieŜ dru-
gie uporządkowanie struktury białka, tj^jtruk-
tury p, czyli pofałdowanej kartki (inaczej: pofał-
dowanego łańcucha, pofałdowanego lub „spli-
sowanego" arkusza*) (ang. f3-pleated sheet;
p — poniewaŜ to była druga struktura po
opisanym najpierw a-heliksie). W heliksie J. łań-
cuch polipeptydowy jest zwarty, natomiast
w_. strukturze p (inaczej: fałdowej, „harmonij-
kowej" lub „dywanowej"*) pozostaje on niemal
całkowicie rozciągnięty (ryc. 6-6). Struktura
P noslnazwę przeciwrównoległej, gdy sąsiadują-
ce łańcuchy polipeptydowe biegną w przeciw-
nych kierunkach (N-koniec jednego łańcucha
do C-końca drugiego) (ryc. 6-6); luedy łańcuchy
podąŜają w tym samym kierunku jest ona
nazywana równoległą (nie wykazano).
W wielu białkach występują współbieŜne
i przeciwbieŜne regiony struktury p. MoŜe ją
formować 2—5 przylegających łańcuchów poli-
peptydowych. Na rycinie 6-7 przedstawiono
region rybonukleazy, w której 3 odcinki łań-
cucha polipeptydowego tworzą strukturę p.
Heliks a jest stabilizowany mostkami wodo-
rowymi między wiązaniami peptydowymi, od-
dzielonymi od siebie 4 resztami w sensie struk-
tury pierwszorzędowej, podczas gdy strukturę
fS utrwalają wiązania wodorowe między
segmentami peptydowymi oddalonymi od
siebie w sensie struktury pierwszorzędowej
(ryc. 6-7).
Ryc. 6-6. W przeciwrównoległej fałdowej struk-
turze p sąsiednie łańcuchy polipeptydowe biegną
w przeciwnych kierunkach. Wiązania wodorowe
między grupami NH i CO sąsiednich łańcuchów
stabilizują tę strukturę. Łańcuchy boczne (R) ami-
nokwasów znajdują się powyŜej i poniŜej płasz-
czyzny kartki. O atomy węgla; © atomy azotu;
O atomy wodoru. (Zmodyfikowano i reproduko-
wano za zgodą z: Siryer L: Biochemistry, wyd. 2,
Freeman, 1981, Copyright © 1981 by W. H.
Freeman and Co.).
ZAKRĘTY p UMOśLIWIAJĄ
POLIPEPTYDOM PRZYJMOWANIE
KSZTAŁTÓW GLOBULARNYCH
Polipeptydy z reguły formują zbite masy
globularne, muszą więc istnieć moŜliwości
zmiany kierunku łańcucha polipeptydowego.
Jednym z nich jest utworzenie ciasnej pętli
zakrętu P (inaczej: skrętu p, zwrotu p1 lub zwrotu
typu spinki do włosów*), w której tlen grupy
karbonylowej jednej reszty łączy sie wiązaniem
wodorowym z wodorem amidowym amino-
kwasu oddalonego o 3 reszty do przodu.
Często w zakrętach p występują prolina i gli-
cyna. Część struktury przestrzennej (geometrii)
zakrętu p jest ukształtowana w prolinie, która
bardziej niŜ inne aminokwasy podlega konfor-

Przyp. tłum. * Przyp. tłum.


Ryc. 6-7. Cząsteczka rybonukleazy trzustki wołu
jest zbudowana z pojedynczego łańcucha 124 reszt
połączonego poprzecznie w 4 miejscach za pomocą
wiązań disiarczkowych. Region a-heliksu ujęto
w kropkowany owal, a region struktury fałdowej
zacienione Pozostałe części cząsteczki występują
giównie w postaci przypadkowego zwoju. Centrum
aktywne enzymu znajduje się w miejscu związania
jonu fosforanowego (PO^~). (Zaadoptowano z:
Kartha G., Bello J.r Harker D.: Tertiary structure of
nbonuclease. Naturę 1967; 213:862) Białko zo-
stato w całości z syntetyzowane chemicznie.
macyjnym ograniczeniom. Dla kontrastu mała
grupa R. pozwala glicynie działać jako giętki
„zawias" między regionami polipeptydu, które-
go ugrupowania R sprzyjałyby inaczej bardziej
rozciągniętej konformacji.
REGIONY BIAŁEK, KTÓRE NIE SĄ
UFORMOWANE W HELIKSY,
STRUKTURY p LUB ZAKRĘTY %
WYSTĘPUJĄ WTZW. KONFORMACJI
„PRZYPADKOWEGO"
(NIEPLANOWANEGO) ZWOJU
Znaczne części cząsteczki białkowej mogą
występować w konformacji przypadkowego
(nieplanowanego) zwoju (ang. random-coil;
kłębek statystyczny) (ryc. 6-7), Termin „przy-
padkowy" jest niefortunny, poniewaŜ moŜe
bardziej implikować mniejsze biologiczne zna-
czenie niŜ regionów o duŜej powtarzalności. Dla
funkcji biologicznej regiony przypadkowego
zwoju są równie waŜne, jak heliks a lub konfor-
macja p.
5 — Biochemia
BIAŁKA: STRUKTURA I WŁAŚCIWOŚCI / 65
ASPEKTY STRUKTURY BIAŁEK
ROZWAśA SIĘ POD KĄTEM
4 POZIOMÓW UPORZĄDKOWANIA
Struktura pierwszorzędowa
Strukturę pierwszego rzędu stanowi, jak
w przypadku peptydów, kolejność aminokwa-
sów w łańcuchu lub łańcuchach polipeptydo-
wych oraz umiejscowienie wiązań disiarczko-
wych, jeŜeli one w tych łańcuchach występują.
Struktura drugorzędowa
Struktury drugiego rzędu, czyli przestrzenne
współzaleŜności między aminokwasami zwar-
tymi w pierwszorzędowym strukturalnym za-
kresie, mogą być regularne (np. heliks a, struk-
tura f>) lub przejawiać niewiele tej regularności
(np. przypadkowy zwój).
Struktura trzeciorzędowa
Ogólne rozmieszczenie i wzajemne powiąza-
nie roŜnych regionów lub domen oraz poszcze-
gólnych reszt amin o kwas owych w pojedynczym
łańcuchu polipeptydowym stanowi trzeciorzę-
dową strukturę białka. Wprawdzie rozgranicze-
nie pomiędzy strukturą drugo- i trzeciorzędową
nie jest wyraźne, struktura trzeciorzędowa wy-
raŜa wzajemne przestrzenne usytuowanie reszt
aminokwasowych, które — generalnie — są
daleko od siebie w- sensie budowy pierwszego
rzędu.
Struktura czwartorzędowa
Białka wykazują strukturę czwartego rzędu,
jeŜeli składają się z 2 lub więcej łańcuchów
polipeptydowych połączonych wiązaniami innymi
niŜ kowalencyjne (tj. niepeptydowymi lub disiar-
czkowymi*). Siłami stabilizującymi te agregaty
są wiązania wodorowe i elektrostatyczne (typu
soli) utworzone miedzy resztami aminokwaso-
wymi na powierzchniach łańcuchów polipep-
tydowych. Takie białka noszą nazwę oltgome-
rów, a pojedyncze łańcuchy polipeptydowe je
* Cząsteczka białka nie dająca się, przynajmniej
potencjalnie, rozdzielić na podjednostki (związane
wiązaniami mekowalencyjnymi) nie ma struktury
czwartorzędowej. Przykładami białek bez struktury
czwartorzędowej są: rybonukleaza (1 łańcuch) i chy-
motrypsyna (3 łańcuchy). Przyp. tłum. zaczerpnięty z:
Morawiecki A. (red.): Nowe polskie słownictwo bio-
chemiczne. PWN, 1983, s. 113.
66 / ROZDZIAŁ 6
tworzące określa się jako protomery, monomery
lub podjednostki.
Wiele białek oligomerycznych zawiera 2 lub
4 protomery, nosząc odpowiednio nazwy di-
merów lub tetramerów. Oligomery zbudowane
z więcej niŜ 4 protomerów są równieŜ rozpow-
szechnione, zwłaszcza wśród enzymów regula-
torowych (przykładem — karbamoilotransfera-
za asparaginianowa). Białka oligomeryczne od-
grywają szczególną role w regulacji wewnątrz-
komórkowej, poniewaŜ protomery mogą przyj-
mować względem siebie róŜne ułoŜenia prze-
strzenne, co powoduje zmiany we właściwoś-
ciach oligomeru.
Niektóre białka tworzą kompleksy
wielkocząsteczkowe
Asocjację róŜnorodnych białek czynnościo-
wych, z których kaŜde ma 4 poziomy struktury,
w wielofunkcjonalne makromolekularne kom-
pleksy spotyka się w transporcie elektronów,
biosyntezie kwasów tłuszczowych i metaboliz-
mie pirogronianu.
DRUGORZĘDOWĄ
I TRZECIORZĘDOWĄ STRUKTURĘ
BIAŁEK WYZNACZA SEKWENCJA
AMINOKWASÓW W ŁAŃCUCHU
POLIPEPTYDOWYM
Skoro tylko utworzy się łańcuch polipep-
tydowy, grupy R aminokwasów kierują swois-
tym zwijaniem się poszczególnych jego regio-
nów (struktura drugo rzędowa), jak równieŜ
zasocjowaniem tych regionów (struktura trze-
ciorzędowa). Dowodzi tego klasyczne doświad-
czenie. Zadziałanie na rybonukleazę łagodnym
związkiem redukującym (P-merkaptoetanolem)
i czynnikiem denaturującym (mocznikiem lub
guanidyną; p. niŜej) inaktywuje ją tak, Ŝe przyj-
muje konformację przypadkowego zwoju. Po-
wolne usunięcie czynnika denaturującego i ła-
godne ponowne utlenienie, w celu rekonstrukcji
wiązań S—S, prowadzi do niemal kompletnego
odtworzenia aktywności enzymatycznej. Nie
jest więc niezbędne postulowanie niezaleŜnej ge-
netycznej kontroli uporządkowania struktury
białka powyŜej poziomu pierwszego, poniewaŜ
budowa pierwszorzędowa wyznacza drugorzędo-
wą, trzeciorzędową oraz (kiedy jest obecna)
czwartorzędową strukturę (tj. konformację) cząs-
teczki białkowej. Rodzimą konformacją białka,
takiego jak rybonukleaza, wydaje się być ta,
która jest term o dynamicznie najbardziej stabil-
na w danym otoczeniu, np. w hydrofilowym
w przeciwieństwie do hydrofobowego.
Struktura białka moŜe być modyfikowana
podczas po trans! acyjnego dojrzewania, takiego
jak konwersja prcproenzyirm w postać katality-
cznie aktywną lub usunięcie peptydowego „lide-
ra" (peptydu sygnałowego), który przeprowa-
dza poprzez błonę białka przeznaczone „na
eksport'7.
Stosunkowo słabe oddziaływania
odpowiedzialne za utrzymanie drugo-,
trzecio- i czwartorzędowej struktury
białek ulegają łatwo rozerwaniu,
powodując utratę ich aktywności
biologicznej
Naruszenie rodzimej struktury nosi nazwę
denaturacji. Fizycznie denaturacja moŜe być
rozpatrywana jako zaburzenia konformacji łań-
cucha polipeptydowego, nie wpływające aa jego
strukturę pierwszorzędowa. Dla protomeru
proces ten moŜe być przedstawiony tak, jak na
ryc. 6-8. Dla białka oligomerycznego denatura-
cja moŜe obejmować rozdysocjowanie proto-
merów, czemu towarzyszą zmiany wich konfor-
macji.
Enzym aktywny
(natywny)
Dsnaturacja
Enzym nieaktywny (z
denaturowany)
Ryc. 6-8. Zobrazowanie denaturacji protomeru.
Biologiczną aktywność niszczą mocne kwasy
lub zasady, wysoka temperatura, detergenty
jonowe (amfipatyczne), związki chaotropowe
(mocznik, guanidyną), cięŜkie metale (Ag, Pb,
Hg) lub rozpuszczalniki organiczne. Zdenatu-
rowane białka są na ogół gorzej rozpuszczalne
i ulegają wytrąceniu. Znajduje to zastosowanie
w laboratorium klinicznym. Do krwi lub suro-
wicy, w której oznacza się zawartość małych
cząsteczek (np. glukozy, kwasu moczowego,
leków), generalnie najpierw dodaje się kwasu
trichlorooctowego, fo sforo wolframowego lub
fosforomolindenowcgo w celu strącenia białek.
 BIAŁKA: STRUKTURA I WŁAŚCIWOŚCI / 67

Po usunięciu ich, przez wirowanie, analizuje się Tabela6-5. Zmodyfikowane nie-a-funkcyjne gru-
wolny od białek supernatant. py w białkach*
WraŜliwość większości enzymów na ogrzewa-
nie, kwasy oraz proteazy, stanowi podstawę Grupy modyfikowane
wstępnego badania, stwierdzającego czy daną —OH Mto-et-N
reakcję katalizuje enzym. Ekstrakt komórek,
obdarzony aktywnością enzymatyczną, który PO3H2 N- metylowa N dimetylowa N-trimetylowa
traci tę właściwość w wyniku zagotowania, Ser Arg Lys
zakwaszenia i ponownego zobojętnienia lub Thr His Arg
zadziałania proteazą, zapewne zawiera jakiś Tyr Lys
enzym w charakterze katalizatora. Często na Lys
denaturację jakiegoś enzymu wpływa obecność
jego substratu. Pojawienie się zmiany konfor-
macyjnej podczas związania substratu dowodzi,
Ŝe nowa konformacja moŜe być trwalsza lub * Według R. Uy, F. Wold: Posttranslational co-
mniej trwała niŜ poprzednia. valent modification of proteins. Science 1977;
198:890. Copyright © 1977 by the American
Association for the Advancement of Science,
PIERWSZORZĘDOWE STRUKTURY w modyfikacji autora rozdziału za zezwoleniem
BIAŁEK SĄ OZNACZANE METODAMI autorów tej pracy.
STOSOWANYMI DO
SEKWENCJONOWANIA PEPTYDOW sekwencjonowania tych polipeptydów przed-
stawiono w rozdz. 5. Wprawdzie większość
Z białek złoŜonych usuwa się najpierw grupy białek 2awiera tylko aminokwasy wymienione
prostetyczne (np. hem), a wiązanie disiarczkowe w tab, 4-3, pochodne tych reszt równieŜ wy-
utlenia się w celu uzyskania liniowych polipep- stępują w niektórych białkach (tab. 6-4 i 6-5).
tydów (p. ryc. 5-9). Techniki stosowane do Jakkolwiek omówienie metod uŜywanych do
zidentyfikowania owych pochodnych amino-
kwasowych nie wchodzi w zakres tego roz-
Tabela 6-4. Modyfikacja grup a-COOH i a-NH 2 działu, jednak ich obecność moŜe komplikować
w białkach* określenie struktury pierwszorzedowej.
Grupy modyfikowane
Drugorzędowa i trzeciorzędowa
a-COOH struktura białek jest analizowana za
N -metylowa
pomocą krystalografii rentgenowskiej
Amidowa N-formylowa N-ace tyłowa
Techniki poprzednio stosowane, pozwalające
Ala Ala wnioskować o występowaniu w białkach struk-
Asp Asp Asp
tur helikalnych (np. optyczna dyspersja rotacyj-
Glu
na, wymiana protonów trytu) zostały wyparte
Gly Gly Gly Gly przez rentgenowską analizę krystalograficzną.
His Promienie X są kierowane na kryształ białka
Met Met Met Met oraz na jedną z jego pochodnych, zawierającą
Phe dodatkowo jon cięŜkiego metalu. Promienie
Pro ulegają rozproszeniu w sposób zaleŜny od gęs-
Ser Ser tości elektronów w róŜnych częściach cząsteczki
Thr Thr białkowej. Obrazy zbioru plamek dyfrakcyj-
Tyr nych, uzyskane na błonie fotograficznej (po jej
Val Val
wywołaniu), są tłumaczone na tzw. mapy roz-
kładu gęstości elektronowej, które po ułoŜeniu
* Według R. Uy, F. Wold: Posttranslational co-
valent modification of proteins, Science 1977;
jednej na drugiej pozwalają krystalografo-
198:890. Copyright © 1977 American Association wi skonstruować wiarogodny model dane-
for the Advancement of Science, w modyfikacji go białka. Krystalografia rentgen o graficzna,
autora rozdziału za zezwoleniem autorów cyto- chociaŜ czasochłonna, kosztowna i wymagająca
wanej pracy. specjalistycznego przeszkolenia, ujawniła szcze-
68 / ROZDZIAŁ 6
gólowe i precyzyjne obrazy z usytuowaniem
wszystkich aminokwasów w wielu biał-
kach. Nie moŜna nie docenić jej ogromnego
wkładu do naszego dzisiejszego pojmowania
struktury białek.
Wyłoniona technika zobrazowania magnety-
cznego rezonansu (ang. magnetic resonance
imaging; skrót — MRI) została ostatnio wyko-
rzystana do zanalizowania trójwymiarowej
struktury małego białka. Technika MRI wydaje
się mieć szansę zastosowania do większych
białek.
Metody fizyczne stosowane do
zbadania czwartorzędowej struktury
białek
Badanie czwartorzędowej struktury białka
oligomerycznego obejmuje określenie liczby
i rodzaju obecnych w nich protomerów, ich
połoŜenia względem siebie oraz łączących je
oddziaływań.
Zakładając, Ŝe oJigomery nie ulegają denatu-
racji podczas procedury stosowanej do oznacze-
nia masy cząsteczkowej, wiele metod moŜe
dostarczyć o niej danych. Te same techniki
mogą być wykorzystane do określenia masy
cząsteczkowej protomeru po wcześniejszym
zdenaturowaniu oligomeru.
Ultrawirowanie, filtracja Ŝelowa i
elektroforeza w Ŝelu pozwalają
oznaczyć masę cząsteczkową białek
oi izomerycznych
Rozwinięta przez Svedberga technika ultra-
wirowania mierzy szybkość sedymentacji*
w polu siły odśrodkowej ok. 105 x g. W ostat-
nich latach istnieje tendencja, aby zastąpić ją
mniej złoŜonymi metodami.
W pokrewnej technice, tj. ultrawirowaniu
w gradiencie gęstości sacharozy, nawarstwia się
* Matematycznym wyrazem tej szybkości jest tzw.
stała sedymentacji S20, tj. szybkość opadania warstwy
roztworu białka pod działaniem jednostki siły od-
środkowej, wyraŜona w jednostkach układu cgs, spro-
wadzona do gęstości i lepkości wody w temp. 20°C. Dla
większości białek wartości liczbowe stałej sedymentacji
wahają się w granicach l,510~ 13 — 2010~"; dla
cząsteczki białka o kształcie kulistym jednostka stałej
sedymentacji (1I0""13) odpowiada masie cząstecz-
kowej ok. 16 000. (Przyp. tłum. zaczerpnięty z: Skar-
Ŝytiski B.: Chemia fizjologiczna, t. I, PWRiL, 3956, s.
85).
białka wzorcowe i badane na gradient stęŜeń
roztworów sacharozy (5—20%), przygotowany
w probówce plastikowej. Po ultrawirowaniu
przy 10 5 x g przez kilkanaście godzin (np.
w ciągu nocy) przekłuwa się mały otworek
w dnie probówki, zbiera jej zawartość w postaci
kropel w serii kolejnych małych probówek
i oblicza ruchliwości na podstawie względnego
połoŜenia białek w gradiencie.
Masę cząsteczkową białka
globu larnego moŜna określić z jego
ruchliwości w sicie molekularnym
Kolumny z Ŝelu Sephadex lub podobne mat-
ryce, mające „pory" o wiadomym rozmiarze
kalibruje się, stosując białka o znanej masie
cząsteczkowej. Poszukiwaną masę cząsteczko-
wą nieznanego białka oblicza się z porównania
jego objętości elucyjnej z objętościami elucyj-
nymi białek wzorcowych. MoŜna popełnić duŜe
błędy, jeŜeli cząsteczka białka jest bardzo asy-
metryczna albo oddziałuje silnie ze związkami,
z których zostały wyprodukowane molekularne
sita.
Elektroforeza w Ŝelu
poliakrylamidowym (PAGE) to jeszcze
jedna metoda oznaczania masy
cząsteczkowej
Białka wzorcowe rozdziela się elektroforety-
cznie w 5—15% Ŝelach poliakrylamidowych
o zmiennej porowatości, wybarwia się je na
obecność białek, generalnie błękitem Coomas-
sie lub tzw. srebrem, i masę cząsteczkową
oznacza względem ruchliwości elektroibretycz-
nej wzorców. Najbardziej powszechne zastoso-
wanie tej techniki, PAGE-SDS, pozwala ozna-
czyć masę cząsteczkową protomeru w wyniku
wcześniejszego zdenaturowania oligomeru (np.
przez zagotowanie w roztworze detergentu
w obecności p-merkaptoetanolu) i rozdzielenie
w Ŝelach zawierających detergent jonowy — siar-
czan dodecylu sodu (SDS).
KOMPLEKSY BIAŁKOWE MOGĄ BYĆ
UWIDOCZNIONE PRZEZ
ELEKTRONOWĄ
MIKROFOTOGRAFIĘ
Uzyskane w mikroskopie elektronowym po-
większenia rozmiarów średnicy nawef 100000
razy pozwalają uwidocznić białka o bardzo
duŜej masie cząsteczkowej, takie jak cząstki
 BIAŁKA: STRUKTURA I WŁAŚCIWOŚCI / 69

Tabela 6-6. Czwartorzędowe struktury wybranych enzymów*

Enzym (oligomer) Liczba Masa cząsteczkowa
protomerów protomeru

Aminotransferaza asparaginianowa serca kury 22 50 000

Syn ta za kwasów tłuszczowych wątroby goiębia 2" 230 000
Fruktozobisfosfataza wątroby królika 2** 29 000
37 000
Aminotransferaza ornitynowa wątroby szczura 44 33 000
Karboksylaza propionylo-CoA serca świni LDH 4** 175 000
serca, wątroby lub mięśni wołu 35 000
ATPaza mitocriondrrów serca wołu 10 26 0O0

Syntetaza glutaminowa Escherichia coli 12 2** 48 500 4

Karboksylaza acetylo-CoA wątroby kury 10** 100 000
409 000

* Zaadaptowano z: Klotz I. M., Langerman N. R., Darnall D. W.: Cłuaternary structure of enzymes, Annu
Rev Biochem 1970; 39:25.
** Niezidentyfikowane podjednostek.

wirusów, kompleksy enzymatyczne i białka Franks F: Characterization of Proteins. Wright, 1986

oligomeryczne.
W tabeli 6-6 podano przykłady liczby oraz
mas cząsteczkowych protomerów stanowiących
czwartorzędowe struktury wybranych enzy-
mów.
PIŚMIENNICTWO
Advances in Protein Chemistry. Academic Press, 1944
to datę, [Annual publicalion.] Celis JE. Bravo R:
Two-dimensional Gel Electro-
phoresis of Proteins. Methoiłs and Applications.
Academic Press, 1984. Chothia C. Principles that
determine the structure of
proteins. Annu Rev Biochem 1984; 53:537. Dunn
MJ: Gel Electrophoresis of Proteins. Wright,
1986.
One AD, Braun W, Wuthrich K. Studies by
l
H NMR and distanoe geometry of the solution
conformation of the a-amylase inhibitor tendami-
stat. / Mol Biol 1986; 189:377. Lennarz WJ
(editor): The Biochemistry of Glyco-
proteins and Proteoglycarrs. Plenum Press, 1980.
L'Italien JJ: Proteins: Structure and Function. Ple-
num Press, 1987. Rosę CD, Geselowitz AR, Lesser
GJ, Lee RM, Zehfus
MH. Hydrophobiciiy of amino acid residues in
globular proteins. Science 1985; 229:834,
Schlessinger DH: Macromolecular Seąuencing and
Analysis: Selected Methods and Applications. AR
Liss, 1988. Schott H: Affinity Chrotnatography.
Template Chro-
matography of Nucleic Acids and Proteins. Marcel
Dekker, 1984. Wittmann-Liebold B, Solnikow
J, Erdmann VA:
Advancetl Methods in Protein Microseąuence
Analysis. Springer Verlag, 1986.

7 i hemoglobina
WPROWADZENIE
W rozdziale tym omówiono zaleŜność struk-
tury i funkcji na przykładzie mioglobiny i hemo-
globiny, białek nie tylko bardzo istotnych fizjo-
logicznie, lecz takŜe obrazujących, w jaki spo-
sób struktura białek decyduje o ich funkcji
biologicznej.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Białka hemowe biorą udział w transporcie
i magazynowaniu tlenu, transporcie elektronów
oraz fotosyntezie. Badania mioglobiny i hemo-
globiny ujawniły istnienie cech struktury wspól-
nych dla wielu białek, jak równieŜ istnienie
zaleŜności między strukturą a funkcją. Ponadto
umoŜliwiły one poznanie molekularnych pod-
staw chorób genetycznych, takich jak niedo-
krwistośc sierpowata (wynik zmienionych właś-
ciwości powierzchniowych podjednostki p he-
moglobiny) i taJasemie (przewlekłe dziedziczne
choroby hemolityczne, charakteryzujące się
upośledzeniem syntezy hemoglobiny). Badania
wykazały, Ŝe cyjanek i tlenek węgla stanowią
śmiertelne zagroŜenie, poniewaŜ uniemoŜliwiają
fizjologiczną funkcję odpowiednio oksydazjŁ
cytocJLrpmowei-J^hemoglobiny, a stabilizacja
struktury czwartorzędowefnieutJenowanej he-
moglobiny przez 2,3-bisfosfoglicerynian (BPG)
stanowi podstawę mechanizmów choroby górs-
kiej i adaptacji do duŜych wysokości.
Białka: mioglobina
Victor W. Rodwell, PhD
ZDOLNOŚĆ MIOGLOBINY
I HEMOGLOBINY
DO MAGAZYNOWANIA
I TRANSPORTU TLENU WIĄśE SIĘ
Z OBECNOŚCIĄ PROSTETYCZNEJ
GRUPY HEMOWEJ
I JONU śELAZAWEGO
Grupą proste ty czną mioglobiny i hemoglobi-
ny jest hem, cykliczny tetrapirol nadający tym
białkom zabarwienie czerwone. W tetrapirolu
4 pierścienie pirolowe są połączone mostkami
tt-metinowytni, tworząc płaski układ cykliczny
(ryc. 7-1). Podstawniki w pozycjach P pierścieni
n
Ryc. 7-1. Pirol. Węgle a fączą się za pomocą
mostków metinowych tworrac cykliczny tetrapirol.
Przy węglach p występują podstawniki charak-
terystyczne dta swoistych tetrapiroli, np. hemu.
pirolowych określają rodzaj pochodnej tetrapi-
rolu. W hemie w pozycjach p znajdują się grupy
metylowe (M), winylowe (V) i pfbpionianpwe
(P) ułoŜone w następującej kolejności: M, V, M,
V, M, P, P, M (ryc. 7-2). W centrum tego układu
znajduje się atom Ŝelaza w formie jonu Ŝelaza-
wego (Fe2+), Innymi białkami, w których grupą
prostetyczną jest tetrapirol zasocjowany z jonem
metalu są cytochromy (Fe2+ i Fei+), katalaza,
2,3-dioksygenaza tryptofanowa oraz chlorofil
(Mg2+). Funkcja biologiczna cyto-

Ryc. 7-2. Hem. Pierścienie pirolowe, węgle most-
ków metinowych i atom Ŝelaza Fe'4 + leŜą praktycz-
nie w jednej płaszczyźnie. Piąte i szóste wiązanie
koordynacyjne Fe 2+ są usytuowane prostopadle,
znajdując się nad i pod płaszczyzną hemu. Na
uwagę zasługuje rodzaj podstawników przy węg-
lach P pierścieni piroiowych, centralnie połoŜony
atom zela2a oraz polarne łańcuchy boczne, które są
zwrócone na zewnątrz cząsteczki mioglobiny.
chromów wynika z utlenienia i redukcji atomu
Ŝelaza. W przeciwieństwie, w przypadku mio-
globiny i hemoglobiny utlenienie Fe2+ wiąŜe się
z utrat -A przez te białka ich aktywności biologicz-
nej.
Utlenowana mioglobina mięśni
stanowi rezerwę tlenu
Fnnk^pt iTiinplrthiTiy jftst ma^Tynnwfinie t1f»-
nu w mięśniach. W warunkach niedoboru tlenu
(np. w przypadku intensywnych ćwiczeń fizycz-
nych) tlen utlenowanej miogiobiny jest wyko-
rzystywany w mitochondriach mięśni do syn-
tezy ATP na drodze fosfcrylacji oksydacyjnej.
Poza dwoma wyjątkami reszty polarne
znajdują się na zewnątrz, a niepolarne
wewnątrz cząsteczki mioglobiny
Mioglobina jest to pojedynczy łańcuch poli-
pęptydowy o masie cząsteczkowej 17 000 zbu-
dowany zejj_5J)reszt aminokwasowych roz-
mieszczonych w "cKaraktery styczny dla białek
globularnych sposób. Zewnętrzna cześć cząste-
czki białka jest polarna, a wnętrze — niepolar-
ne. Reszty aminokwasowe, zawierające zarów-
no grupę polarną, jak i niepolarną (np. Thr, Trp
i Tyr), są skierowane swoją niepolarną częścią
do wnętrza częsteczki. Poza 2 resztami his-
tydynowymi, biorącymi udział w wiązaniu tle-
BIAŁKA: MJOGLOBtNA f HEMOGLOBINA / 71
nu, wewnątrz cząsteczki mioglobiny znajdują
się wyłącznie aminokwasy niepolarne (np. Leu,
Val, Phe i Met).
Mioglobina, pierwsze białko,
którego strukturę rozszyfrowano
rentgenograficznie, jest bogata w
ot-heliks
Mioglobina jest silnie upakowaną, w przy-
bliŜeniu kulistą cząsteczką o wymiarach
4,5x3,5 x2,5 nm(ryc. 7-3). Niemniej jednak jej
Ryc. 7-3. Model mioglobiny opracowany na
podstawie analizy rentgenograficznej. W modelu
zaznaczono wyłącznie węgle s, (Reprodukcja za
zgodą z: Dickerson R. E.r w: The Proteins, wyd. 2,
t. 2, Neurath H, [red], Academic Press, 1964).
struktura jest nieregularna i wykazuje brak
symetrii. Okojo 75% ^"^nyfia wy^t^ry^\yfga-
rnie R prąwnslfi-^tiiyrh a-heiiksów o długości
7—20 aminokwasów. Licząc od N-końca od-
cinki helikalne oznacza się kolejnymi literami
od A do H, natomiast fragmenty między helikal-
ne literami 2 odcinków helikalnych, które one
łączą. Poszczególne aminokwasy określa się za
pomocą litery oznaczającej hełiks, w którym
dana reszta występuje, oraz liczby wskazującej
jej pozycję od końca N w tym heliksie. Na
przykład „His F8" odpowiada 8, reszcie w heli-
ksie F zidentyfikowanej jako histydyna. Odległe
w rozumieniu struktury pierwszorzędowej re-
szty aminokwasowe (np. w róŜnych heliksach)
ze względu na ułoŜenie przestrzenne łańcucha
polipeptydowego mogą znajdować się blisko
72 / ROZDZIAŁ 7

siebie, jak na przykład histydyna F8 (proksyma- His praksymalna (F8)

lna) i histydyna E7 (dystalna) {ryc. 7-3).
Drugorzędowa i trzeciorzędowa struktura
mioglobiny w roztworze ściśle odpowiada stru-
kturze mioglobiny krystalicznej. Wykazują one
identyczne widma absorpcji, obie wiąŜą tlen.
a zawartość cc-heliksów w strukturze mioglobi-
ny w roztworze (oznaczona za pomocą dyspersji
skręcalności optycznej i dichroizmu kołowego)
jest porównywalna z zawartością ujawniony
przez analizę rentgenograficzną.

Pierwszorzędowa struktura a po
mioglobiny zapewnia prawidłowe
upakowanie białka w obecności hetnu
Przekształceniu mioglobiny w pozbawioną
hemu apomioglobine, wskutek obniŜenia pH do
3,5, towarzyszy zmniejszenie zawartości struk-
tury a-helikalnej, a w obecności mocznika cał-
kowity jej zanik. Usunięcie mocznika poprzez
dializę i dodanie hemu przywraca całkowicie
strukturę helikalną, a w obecności Fe2+ aktyw-
ność biologiczną (wiązanie tlenu). Wskazuje to,
Ŝe informacja zawarta w strukturze pierwszo-
rzędowej apomioglobiny jest odpowiedzialna za
swoiste upakowanie białka w obecności hemu.
Stwierdzenie, Ŝe struktura pierwszorzędowa biał-
ka determinuje jego strukturę drugo- i trzeciorzę-
dową okazało się być uniwersalne.
Histydyny F8 i E7 odgrywają
unikatową rolę w wiązaniu tlenu
przez mioglobinę
W mioglobinie grupa hemowa znajduje się
w zagłębieniu między heliksem E i F (ryc. 7-3).
Polarne, propionianowe łańcuchy boczne hemu
są skierowane na zewnątrz cząsteczki mio-
globiny, a jego pozostała część znajduje się we
wnętrzu białka, gdzie, z wyjątkiem His_F_8 j.His
Ę7, otaczają go reszty niępolarne. Atom Ŝelaza
piąj^mwiąza niemkoordvnacvjnvm wiąŜesie
z pierścieniem imidazoTowym His F8 określanej
mianem histydyny proksymalnej (ryc. 7-4). Po
drugiej stronie płaszczyzny hemu w stosunku do
His F8 znajduje się His E7, określaną mianem
histydyny dystalnej, która jednak nie zajmuje
szóstej pozycji koordynacyjnej Ŝelaza (ryc. 7-4).
Atom Ŝelaza umiejscowiony nieco poza
płaszczyzną hemu przesuwa się w jej
kierunku po związaniu tlenu
W mioglobinie pozbawionej tlenu atom Ŝela-
za jest wysunięty o ok. 0,03 nm (0,3 A) poza
płaszczyznę hemu w kierunku His F8. W przy-
His dystalna (B7)
Ryc. 7-4. Wiązanie tlenu z Ŝelazem hemowym
podczas reakcji utlenowania. W reakcji tej istotną
rolę odgrywają pierścienie imidazolowe 2 reszt
histydynowych globiny, łączące się z Ŝelazem he
mowym. (Reprodukcja za zgodą z: Harper H. A.
i wsp., Physiologische Chemie, Springer-Verlarg,
1975). ________________________________
padku utlenowanej mioglobiny, w którejjjm,
zajmuje szósta, pozycje koordynacyjną, Ŝelazo
jeśT~ wy sunięte poza płaszczyznę hemu tylko
ook. 0,01 nm(0,l A). Utlenowaniu mioglobiny
towarzyszy więc ruch atomu Ŝelaza, a w konsek-
wencji His F8 i reszt kowalencyjnie połączonych
z His F8, w stronę płaszczyzny grupy pro-
stetycznej. Skutkiem tego zjawiska jest zmiana
konformacji części białka.
Apomioglobina zmniejsza
powinowactwo Ŝelaza
hemowego do tlenku węgla
W utlenowanej mioglobinie wiązanie między
atomem tlenu i Fei+ jest prostopadłe~db płasz-
czyzny nemu. Drugi atom tlenUj w stosunku do
płaszczyzny hemu, jest przyłączony natomiast
pod kątem 121 stopni z dala od histydyny
dystalnej (ryc. 7-5).
Około 25 000 razy silniej niŜ tlen do wyizolo-
wanego hemu wiąŜe się tlenek węgla (CO).
ChociaŜ CO znajduje się w atmosferze w ii oś-
 BIAŁKA: MLOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 73

O III KRZYWE DYSOCJACJI TLENOWEJ

Oc MIOGLOBINY I HEMOGLOBINY
OBRAZUJĄ ICH ODMIENNE
I FUNKCJE FIZJOLOGICZNE
I
Mioglobina jest białkiem magazynującym,
a nie"transportującym"tlen.llość_przyłączonego
Ryc. 7-5. Preferowane kąty wiązania tlenu i tlen- do mioglobiny tlenu (wyraŜona w „procentach
ku węgla do atomu Ŝelaza w hemie. nasycenia") zakŜv od jego stęŜenia (wyraŜone-
go jako pO2, czyli stęŜenie cząstkowe tlenu)
w nąjbliŜszyjn_gtoczeniu Ŝelaza hemowe^o. Za-
ciach śladowych, a podczas prawidłowego kata-
leŜność międzypbi i ilością związanego tlenu
bótizmu hemu powstają jedynie niewielkie jego
obrazują graficznie krzywe dysocjacji tlenowej.
ilości, nasuwa się pytanie, jak to się dzieje, Ŝe O2,
Dla mioglobiny krzywa dysocjacji tlenowej w. wa-
a nie CO zajmuje szóste miejsce koordynacyjne
runkach izotermicznych ma kształt hiperboli
w Ŝelazie hemu mioglobiny. Przyczyną jest
(ryc. 7-7). W naczyniach włosowatych płuc,
przestrzenna zawada, jaką stanowi otoczenie
"Fiemu w mioglobinie. Preferowane ułoŜenie CO
Ryc. 7-7. Krzywa dysocjacji tlenowej mioglobi
przyłączonego do Ŝelaza hemowego jest dla
wszystkich 3 atomów (Fe, C. O) prostopadłe
w stosunku do płaszczyzny hemu (ryc. 7-5).
Podczas gdy taka orientacja jest moŜliwa
w^przypadku wyizolowanego hemu, w mio-
globinie histydy na dystalna stanowi przestrzenną
zawadę dla wiązania CO pod tym kątem (ryc.
7-6). Powoduje to, Ŝe CO wiąŜe się w mniej
korzystriejTcbnfiguracji, co zmniejsza siłę wiąza-
nia hem-CO o ponad 2 rzędy wielkości, do
wartości ok. 200 razy przewyŜszającej wiązanie
hem-O2. Pomimo tego w warunkach fizjologi-
cznych niewieika część mioglobiny (ok. 1%)
występuje w formie karboksymioglobiny.
ny. Na uwagę zasługuje zaleŜność stopnia utleno-
wanra i ciśnienia cząstkowego tlenu w płucach
(100 mm Hg), tkankach (20 mm Hg) i pracujących
mięśniach (5 mm Hg). _____________

w których pOj wynosi 100 mm Hg, mioglobina

Ryc. 7-6. Kąty wiązania tlenu i
tlenku węgla do atomu Ŝelaza hemu w
mioglobinie, Histydyna dystalna E7 stanowi
przestrzenną zawadę dla wiązania CO pod
preferowanym w stosunku do płaszczyzny hemu
kalem (180°),
mogłaby skutecznie wiązać tlen. PoniewaŜ jed-
nak wartość pO2 w Ŝyłach i mięśniach wynosi
odpowiednio 40 i 20 mrn_Hgj a mioglobina nie
oddaje znacznej części związanego tlenu nawet
przy ciśnieniu 20 mm Hg nie moŜe ona słuŜyć
jako przenośnik tlenu z płuc do tkanek. Dopiero
w warunkach niedoboru tlenu, towarzyszącego
duŜej aktywności fizycznej, kiedy pO, w mięś-
niach spada do 5 mm Hg, mioglobina uwalnia
związany tlen, który w mitochondriach mięśni
jest wykorzystywany do biosyntezy ATP w wy-
niku fosforylacji oksydacyjnej.
74 / ROZDZIAŁ 7
HEMOGLOBINA TRANSPORTUJE
TLEN, DWUTLENEK WĘGLA I
PROTONY MIĘDZY PŁUCAMI I
TKANKAMI
Hemoglobina, zawarta w erytrocytach kręgo-
wców, spełnia dwie główne funkcje biologiczne;
1) przenosi O2 z płuc do tkanek i 2) przenosi
CO2 i protony z tkanek do phic w celu wydale-
nia. Mimo Ŝe biochemia porównawcza hemo-
globin kręgowców jest bardzo interesująca,
przedmiotem dalszych rozwaŜań są hemoglobi-
ny ludzkie.
KONSEKWENCJĄ
CZWARTORZĘDOWEJ STRUKTURY
HEMOGLOBINY SĄ JEJ
WŁAŚCIWOŚCI ALLOSTERYCZNE
Właściwości poszczególnych hemoglobin są
prawidłowością wynikającą z ich struktury
czwartorzędowej (jak równieŜ drugo- i trze-
ciorzędowej). Czwartorzędowa struktura he-
moglobiny jest odpowiedzialna za nowe, dodat-
kowe w stosunku do mioglobiny, właściwości,
które warunkują jej unikatową funkcję bio-
logiczną i pozwalają na jej precyzyjną regulację.
Właściwości allosteryczne (gr. allos — inna,
steros — przestrzeń) hemoglobiny stanowią
ponadto model do zrozumienia innych białek
allosterycznych.
W przeciwieństwie do mioglobiny,
hemogtobina jest tetramerem
Hemoglobina w odróŜnieniu od jednołańcu-
chowej mioglobiny nie mającej struktury czwar-
torzędowej, jest tetramerem składającym się
z 2 par identycznych łańcuchów polipeptydo-
wych, czyli podjednostek (określanych jako a,
p, 7,8, S itd.). Podobne pod względem długości
polipeptydy a (14l) reszt aminokwas owych)
i P (146 jeszt aminokwasowych) hemoglobiny
A (HftA) są kodowane przez róŜne geny i mają
odmienną strukturę pierwszorzedową. W prze-
ciwieństwie, łańcuchy p, y i 5 hemoglobin
ludzkich charakteryzuje duŜa konserwatyw-
ność ich sekwencji. Najczęściej występujące
hemoglobiny mają następujący skład tetrame-
ru: HbA j (podstawowa hemoglobina prawid-
łowa u ludzi dorosłych) = ąj^, ^^(hemo-
globina płodowa) = a2Y2, HBS ^hemoglobina
sierpowatych krwinek czerwonych) = <x2S2,
HbA2 (hemoglobina prawidłowa u ludzi doros-
łych stanowiąca ok. 2,5%* Hb całkowitej) =
Mioglobina i podjednostki
P hemoglobiny mają praktycznie
identyczną strukturę drugorzędową
1 trzeciorzędową
Pomimo róŜnic w rodzaju i liczbie amino-
kwasów, mioglobina i łańcuchy polipeptydowe
P HbA wykazują praktycznie identyczną struk-
turę drugorzędową i trzeciorzędową. To ścisłe
podobieństwo, dotyczące równieŜ umiejscowie-
nia hem u i odcinków helikalnych, jest przynaj-
mniej w części wynikiem substytucji amino-
kwasów o podobnych właściwościach i równo-
znacznych pozycjach w strukturze pierwszo-
rzędowej mioglobiny i podjednostki P HbA.
Nawet występowanie 7 a nie 8 odcinków helika-
lnych w łańcuchu P nie zmienia zasadniczego
podobieństwa strukturalnego tych polipepty-
dów. Podobnie jak w przypadku mioglobiny,
zarówno podjednostki ot, jak i p HbA charak-
teryzuje obecność hydrofobowych reszt amino-
kwasowych wewnątrz cząsteczki (z wyjątkiem
2 reszt His w kaŜdej podjednostce), a hydro-
filowych na zewnątrz cząsteczki.
Uttenowaniu hemoglobiny towarzyszy
wsunięcie Ŝelaza w płaszczyznę hemu
oraz zmiana konformacji sprzęŜonej
apoproteiny wywołana
przemieszczeniem histydyny
proksymalnej
Tetramcryczna hemoglobina wiąŜe 4 cząste-
czkftlenu (hem kaŜdej podjednostki wiąŜe jedną
cząsteczkę tlenu), a jej krzywa dysocjacji tleno-
wej ma kształt sigmoidalny (ryc. 7-8). Przyłącze-
nie O2 przez jeden z hemów ułatwia wiązanie
kolejnych O2 przez pozostałe grupy hemowe.
To kooperatywne wiązanie tlenu z hemoglobiną
jest właściwością pozwalającą na wiązanie mak-
symalnej ilości O2 w płucach i uwalnianie
maksymalnej ilości O3 w tkankach (ryc. 7-8).
Miarą powinowactwa hemoglobiny do
tlenu jest wielkość Pso, odpowiadająca
ciśnieniu cząstkowemu tlenu, przy
którym występuje 50% nasycenia Oa
Wartość P;o jest róŜna dla róŜnych orga-
nizmów, przy czym jest ona zawsze większa od
wartości pO2 w tkankach badanych organiz-
* Przyp. tłum.

20 40 60 80 100 120
Ciśnienie cząstkowe tlenu (mm Hg)
Utlenowana krew __
opuszczająca płuca
Ryc.
Odtlenowana krew
powracająca z tkanek
Hemoglobina
1,1
Krzywedysociacjitlenowej hemoglobiny
i mioglobiny. Ciśnienie cząstkowe tlenu w krwi
tętniczej wynosi ok. 100 mm Hg; wkrwiŜylnej—40
mm Hg; w naczyniach włosowatych — 20 mm Hg;
minimum niezbędne dla funkcji cytochromów
— 5 mm Hg. Połączenie łańcuchów polipeptydo-
wych w strukturę tetrameryczną (hemoglobina)
pozwala na zwiększenie, w porównaniu z pojedyn-
czymi łańcuchami, wydajności dostarczania tlenu.
(Zmodyfikowana i reprodukowane za zgodą z:
StanburyJ, B,,Wyngaarden J. B., Fredrickson D.S.
[red.], The Metabolic Bas/s of Inherited Disease,
wyd.4, McGraw-Hill, 1978).
mów, czego dobrym przykładem jest ludzka
hemoglobina płodowa (HbF). Wartość P50 dla
HbA = 26 mm Hg, podczas gdy dla HbF = 2(1
mm Hg. Ta róŜnica w powinowactwie Hbl
i HbA do tlenu umoŜliwia HbF pobieranie tlenu
od HbA w obrębie łoŜyska. Po porodzie HbF
przestaje właściwie spełniać swoją funkcję po-
niewaŜ jej duŜe powinowactwo do O2 utrudnia
jego oddysocjowywanie w tkankach.
Najwcześniej w rozwoju osobniczym człowie-
ka są syntetyzowane łańcuchy £ i e. Pod koniec
pierwszego trymestru ciąŜy łańcuch £ zastępuje
podjednostka et, a łańcuch e — podjednostka7.
Hemoglobina F, pojawiająca się więc w tym
okresie Ŝycia płodowego, jest zbudowana wed-
ług wzoru d2 y . Podjednostka % której synteza
rozpoczyna się w trzecim trymestrze ciąŜy,
całkowicie zastępuje łańcuch y dopiero kilka
tygodni po porodzie.
Utlenowamu hemoglobiny towarzyszą
zmiany konformacji białka
PrzyJaszernu O2 towarzyszy rozerwanie wią-
zań poprzecznych pomiędzy końcami karbo-
ksylowymi wszystkich 4 podjednostek hemo-
globiny (ryc. 7-9), co powoduje zmiany w dru-
BIAŁKA; MIOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 75
140
7-8.
Ryc. 7-9. Wiązania poprzeczne międ2y podjed-
nostkarni oraz w obrębie podjednostek nieutleno-
wanej hemoglobiny. Podczas utlenowania te nie-
kowalencyjne, elektrostatyczne wiązania zostają
rozerwane, {Zmodyfikowana i reprodukowana za
zgodą z: Stryer L: Biochemistry. wyd. 2, Freeman,
1981). ________________________________
go-, trzecio- i czwartorzędowej strukturze biał-
ka. Jedna para podjednostek a/P obraca się
w stosunku do drugiej pary a/&\ w wyniku czego
następuje zbliŜenie podjednostek tetramem
i zwiększenie powinowactwa hemów do tlenu
(ryc, 7-10 i 7-11).
cc,
1
i/
S \\ V
'
.i \
1
1
/
/ 6
/
s 15°
■~~-
Postać R
____________
-■
Postać T
Rvc. 7-10. W czasie przejścia postaci T w postać
R hemoglobiny jedna para podjednostek (a2/f>2)
obraca się o 15° w stosunku do drugiej pary (a 1/fl]).
PoniewaŜ oś obrotu jest niewspółśrodkowa, para
at2/P2 przesuwa się równieŜ nieco w kierunku osi.
Na diagramie para a,/^ utrzymująca się w stałej
pozycji jest niezaciemniona, a para a2/P: dokonują-
ca obrotu i przesunięcia jest zaciemniona.
Czwartorzędową strukturę częściowo utleno-
wanej hemoglobiny określa się jak o stanT(ang.
taut — napręŜony), a całkowicie utlenowanej
hemoglobiny (HbOj) jako stan R (ang. relaxed
76 / ROZDZIAŁ 7

— rozluźniony) (ryc. 7-12). Symbole R i T są Pod jednostka /)t

równieŜ uŜywane w celu określenia czwartorzę-
dowej struktury enzymów allosterycznych,
gdzie forma T wykazuje mniejsze powinowact-
wo do stibstratu.

Utlenowanie hemoglobiny prowadzi Odtlenowanie

do zmian konformacyjnych (posiać T)
w bezpośrednim otoczeniu grupy
hemowej
Podczas utlenowania hemoglobiny atomy Ŝe-
laza (Mace ok. 0,06 nm poza płaszczyzną
hemów w nieutlenowanej hemoglobinie) wsu-
wają się w płaszczyznę hemów, pociągając za
sobą histydynę proksymalną (F8) i połączone
z nią reszty aminokwasowe (ryc. 7-13). Podjednostka a.

AspG1(94!
TyrC7|«)
Ryc. 7-11. Zmiany oddziaływań w obrębie ot,/p,
podczas utlenowania. Przesunięcie zazębiających
się obszarów powoduje zmianę miejsc oddziały
wań i „przełączanie" jednych wiązań wodorowych
na inne. Pozostałe wiązania mają charakter niepolar-
ny. (Reprodukcja za zgodą z: Perutz M. F.: Molecu- Utlenowani
lar pathology of human hemoglobin: stereochemi- Podjednostka f)2
e (postać
cal interpretation of abnormal oxygen affinities, R)
Naturę 1971; 232:408). ___________________

Postać T

Postać R
Ryc. 7-12. Przejście postaci T w postać R zwiększa prawdopodobieństwo utlenowania kaŜdego
z 4 hemów. Przekształcenie to nie następuje z chwilą przyłączenia określonej liczby cząsteczek tlenu, lecz
dokonuje się wraz z utlenowaniem kolejnych hemów. Stopniowe przyłączanie tlenu powoduje pękanie
(linie cienkie) i osłabianie (linie węŜykowate) wiązań poprzecznych łączących podjednostki w postaci T.
Przejście między tymi dwoma postaciami pozostaje pod wpływem róŜnych czynników, takich jak: protony,
dwutlenek węgla, chlorki, BPG. Im większe stęŜenie tych czynników, tym więcej tlenu musi zostać
związane, aby zapoczątkować przekształcenie. Schemat nie zawiera całkowicie utłenowanej cząsteczki
w postaci T oraz całkowicie nieutlenowanej cząsteczki w postaci R, poniewaŜ są one zbyt nietrw'ałe, aby
istnieć w znaczącej liczbie. (Zmodyfikowana i przerysowana za zgodą z: Perutz M. F,: Hemoglobin
structure and respiratory transport, Sci. Am. [Dec], 1978; 239:92), ___________

Hlslydyna FB
HeliKs F
Odpychania '
przestrzenne I
Płaszczyzna
nam u
Ryc. 7-13. Podczas utlenowania atom Ŝelaza wsu-
wa się w płaszczyznę hemu. Razem z atomem źeiaza
przemieszcza się histydyna F8 i związane z nią
reszty aminokwasowe. (Zmodyfikowana i reprodu-
kowana za zgodą z: Stryer L: Biochemistry, wyd. 2.
Freeman, 1981).
Po uwolnieniu tlenu w tkankach
hemoglobina transportuje dwutlenek
węgla i protony do płuc
Oprócz transportu tlenu z płuc do tkanek,
hemoglobina bierze udział w przenoszeniu COj
z tkanek do płuc, skąd jest on usuwany podczas
oddychania. Bezpośrednio po odłączeniu tlenu,
cząsteczka hemoglobinjL.^dąiŁ_CQs_ w ilości
stanowiącej~oJć7l5% CO2 transportowanego
. Ponadto z chwilą za"SBsorbtyw"ania
pj
COj przez Ićrew dehydrataza węglanowa eryt-
rocytów katalizuje utworzenie kwasu węgiowe-
go, który dysocjuje do wodorowęglanu i proto-
nu na skutek przesunięcia równowagi reakcji
w kierunku dysocjacji (ryc. 7-14). Funkcję ukła-
du buforowego, zabezpieczającego organizm
HCO.-+ H+
co,+
Ryc. 7-14. Tworzenie kwasu węglowego pod
wpływem dehydratazy węglanowej i jego dysocja-
cja do jonu wodorowęglanowego i protonu.
BIAŁKA: MIOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 77
przed szkodliwym wpływem zwiększenia kwa-
sowości krwi, pełni m.in. hemoglobina._QJL-,
łączeniu 4 cząsteczek tlenu z hemoglobiny towa-
rzyszy wiązanie 2 protonów. W płucach nato-
miast zachodzi zjawisko odwrotne, tj. przyłą-
czenie tlenu do hemoglobiny powoduje uwolnienie
protonów. Uwolnione-prolony łączą się z wodo-
rowęglanem, tworząc kwas węglowy, który pod
wpływem dehydratazy węglanowej przekształca
się w CO2, usuwany w procesie oddychania.
Stad wiązanie tlenu zwiększa wydychanie CO2.
To odwracalne zjawisko nosf nazwę efektu
Bohra (ryc. 7-l5)7EfekTBohTa jest właściwością
Wydychania
Tkanki
2H C O , "
Cykl
JD.2H
40
(Buforujące
działania
— ------------hemoglobiny)
Płuca
kwasów
trlkarboksylowych
(Krebsa)
Ryc. 7-15. Efekt Bohra.
Powstający w tkankach
dwutlenek węgla laczy się z
wodą, tworząc kwas węglowy,
który dysocjuje do protonu i jonu wodo-
rowęglanowego. Nieutlenowana hemoglobina
wiąŜe protony i transportuje je do płuc. W płucach,
w wyniku przyłączania tlenu, następuje uwalnianie
protonów, które łącząc się z jonem wodorowęg-
lanowym tworzą kwas węglowy, przekształcany
przez dehydrataze węglanową do dwutlenku węgla
usuwanego w procesie oddychania.
charakterystyczną dla tetramerycznej hemo-
globiny, 7al1?iB[l ffl jnterakcji hem-hem, czyli
kooperatywności wiązania tlenu. Efektu Boh-
ra nie obserwuje się w przypadku mioglobi-
ny.
 78 / ROZDZIAŁ 7

Rozerwanie wiązań poprzecznych z 1,3-bisfosfoglicerynianu, będącego metaboli-

podczas przyłączania tlenu
do hemoglobiny w postaci T dostarcza
protonów odpowiedzialnych za efekt
Bohra
Protonv_odpowiedzialne za elekt Bohra po-
wstają w wyniku rozerwania \\ i a&łjl „poprze-
cznych podczas przyłączania tlenu do postaci T,
Sa one głównie uwalniane z atomów N pierś-
cieni imidazolowych C-końcowych reszt his-
tydyny łańcuchów P HC3 (146). Uwolnione
pmtnny pye kształcą ją wodorowęglan w kwaś"
węglo wy, usuwany pkn m, w naczyniacF
) (grupy aminowe N-koricowe), Lys EF6 oraz His
tem pośrednim glikolizy. BPG wiąŜe się z hemo-
globiną w stosunku 1 cząsteczka BPG na tet-
rameryczną cząsteczkę hemoglobiny, a miejs-
cem wiązania jest przestrzeń między 4 podjed-
nostkami, znajdująca się w centrum cząsteczki
hemoglobiny. Rozmiar tej wnęki jest odpowie-
dni dla BPG tylko w przypadku postaci T, tj.
wtedy, kiedy przestrzeń między heliksami H
łańcuchów p jest wystarczająco duŜa. BPG
przyłącza się za pomocą wiązań poprzecznych,
twofzą-ćycn się pomiędzy atomami tlenu BPG
i dodatnio naładowanymi resztami Val NA1
H21 łańcuchów p (ryc. 7-17). BPG stabilizuje

węglowy, usuway p
włosowatych pęcherzyków nłucnych fryc. 7-15).
Natomiast podczas odłączania tlenu tworzenie
wiązań poprzeczaych, pjaslaci T hemoglobiny
wymaga przyłączenia protonów do reszt HC3
łańcuchów p. oiwnrrer protonów w tkankach
ułatwia więc tworzenie wiązań poprzecznych na
skjJteYprotonacji końcowych/reszt Hisw pod-
jednostkach p. Odtworzenie wiązań poprze-
cznych sprzyja wiec uwalnianiu łferm z, ufleno'- Ryc. 7-17. Sposób wiązania 2,3-bisfosfogltcery-
nianu z nieutlenowaną hemoglobiną człowieka.
wanej (postajLKLJiamo.globiny. Uogólniając, BPG oddziałuje z 3 dodatnio naładowanymi grupa-
/większenic stęŜeniajworpntm; powoduje odjacze- mi kaŜdego z łańcuchów fi. (Reprodukcja za zgodą
nSjttnu.JJOticS^gdy zwiększenie stęŜenia tlenu z: Arnone A,: X-ray diffraction siudy of binding
powoduje odłączenie protonów. ZaleŜność tęorj- 2,3-diphosphoglycerate to human deoxyhemoglo-
razuje przesunięcie krzywej dysocjacji tlenu na bin. Naturę 1972; 237:146).
prawo w wyniku zwiększenia zawartości jonów
wodorowych (protonów).

W centralnej wnęce cząsteczki

nieutlenowanej hemoglobiny 2,3-
bisfosfoglicery niań (BPG) tworzy
wiązanie poprzeczne, stabilizujące
strukturę T
W warunkach niedoboru tlenu w tkankach
zwiększa się zawartość 2,3-bisfosfogIicerynianu
(BPG) (ryc. 7-16). Związek ten tworzy się

o- więc postać T lub nieutlenowaną postać hemo-

globiny przez tworzenie wiązań poprzecznych
o- w obrębie łańcuchów p oraz dostarcza dodat-
kowe wiązania poprzeczne, które muszą ulec
p zerwaniu przy przechodzeniu postaci T w po-
\\ stać R.
o Wiązanie BPG z hemoglobiną płodową jest
znacznie słabsze niŜ z hemoglobiną Judzi doros-
łych, poniewaŜ zamiast His resztą H2T w łań-
Ryc. 7-16. Struktura 2,3-bisfosfoglicerynianu cuchu y hemoglobiny płodowej jest seryna,
(BPG). która nie tworzy wiązań poprzecznych z BPG.

BPG ma więc mniejszy wpływ na stabilizację
formy T w przypadku hemoglobiny płodowej, co
powoduje jej większe w porównaniu z hemo-
globiną ludzi dorosłych, powinowactwo do tle-
nu.
Przejście postaci T w postać R hemoglobiny
i odwrotnie jest wyzwalane przez ruch Ŝelaza do
wewnątrz i na zewnątrz płaszczyzny układu por-
firynowego. Przejście to jest uruchamiane przez
czynniki oddziałujące przestrzennie i elektro-
statycznie przy nakładzie energii ok. 12 560
J/mol (3000 cal/mol). Niewielka zmiana pozycji
Fe2+ w stosunku do płaszczyzny układu po-
rfirynowego indukuje więc znaczne zmiany
w konformacji hemoglobiny, wpływając decy-
dująco na jej funkcje biologiczną w odpowiedzi
na sygnały środowiska.
ZIDENTYFIKOWANO KILKASET
MUTANTÓW HEMOGLOBINY
WWIĘKSZOŚCI NIE OBJAWIAJĄCYCH
ZABURZEŃ FUNKCJI
Mutacje genów kodujących łańcuchy ot lub
P mogą wpływać na biologiczną funkcje hemo-
globin. PoniŜej opisano kilka, spośród kilkuset
znanych (w większości łagodnych), mutantów
hemoglobin Judzkich o zmienionej funkcji bio-
logicznej, Stan, w którym w wyniku mutacji
następuje zaburzenie funkcji biologicznej he-
moglobiny określa się mianem hemoglobino-
pata.
W hemoglobinach typu M proksymalna
lub dystalna reszta histydyny w
podjednostkach ot lub ji jest
zastąpiona resztą tyrozyny
Zastąpienie proksymalnej lub dystalnej his-
tydyny resztą tyrozyny przyczynia się do stabili-
zacji Ŝelaza hemowego w formie Fe3+, na
skutek tworzenia przez niego trwałego połącze-
nia z anionem fenolanowym Tyr. Obecność
hemu w formie Ŝelazowej nie wiąŜącej 02 powo-
duje met hemoglobinemię. W przypadku warian-
tów hemoglobin M dotyczących łańcuchów
a obserwuje się przesunięcie równowagi przejś-
cia R-T w kierunku formy T, zmniejszenie
powniowaćTwa do tlemi i zniesienie efektu Boh-
raTNatomiast w przypadku wariantów dotyczą-
cych łańcuchów P efekt Bohra jest zachowany,
poniewaŜ nie ulega zakłóceniu przejście R-T.
Mutacje, które sprzyjają tworzeniu się po-
staci R charakteryzują się zwiększeniem powino-
BIAŁKA: MIOGLOBINA I HEMOGLOBINA / 79
wactwa do tlenu (np. hemoglobina Chesapeake).
W hemoglobinie
Dostarczanie Sj^ęsztŁ
wskutek tego zbyt małej ilości
l do tkanek powoduje hipoksje, która pro-
tlenu
wadzi do policytemii (zwiększenie liczby eryt-
rocytów).
gl j^ęs
glutaminowego w pozycji 6 łańcucha
{> jest zastąpiona resztą waliny
Hemoglobina S powstaje w wyniku zastąpie-
uiśLCjju A2 (ó)p\ tj, reszty 6 w łańcuchu (3 przez
^al. Reszta A2 (Glu lub Val) znajduje się na
powierzchni cząsteczki, odpowiadając za jej
kontakty z wodą. Zastąpienie polarnego kwasu
glutaminowego niepolarną waliną powoduje
powstanie na powierzchni łańcucha P „lepkich
miejsc". „Lepkie miejsca" występują zarówno
w utlenowanej, jak i nieutlenowanej postaci
hemoglobiny S; nie ma ich n^ b T
glojbinic: AJJ koTei na powierzchni hemoglobiny
nieutlenowanej występują miejsca komplemen-
tarne do „lepkich miejsc". Są one niedostępne
w hemoglobinie utlenowanej (ryc. 7-18).
IMieutlenowana hemoglobina S
moŜe tworzyć włókna,
które zniekształcają erytrocyty
„Lepkie miejsca" nieutlenowanej hemoglobi-
nySmogą łączyć się z miejscami komplemen-
tarnymi innej cząsteczki nieutlenowanej hemo-
globiny. Oddziaływania te powodują polimery-
zację nieutlenowanej hemoglobiny S, w wyniku
czego powstają długie, wytrącające się agregaty
zniekształcające erytrocyty (erytrocyty przybie-
rają kształt sierpowaty), odpowiedzialne za ich
liŜę i inne objawy kliniczne. Utrzymanie hemo-
globiny S w postaci utlenowanej lub zmniejszenie
do minimum jej stęŜenia w postaci nie-
utlenowanej zapobiegałoby tworzeniu się poli-
merów, a tym samym sierpowatości krwinek.
Jest bowiem wiadomo, Ŝe polimeryzacji ulega
postać T hemoglobiny S. Interesujący, chociaŜ nie
do zastosowania terapeutycznego, jest fakt, Ŝe
forma Ŝelazowa hemoglobiny S (methemoglobi-
na S) nie tworzy polimerów. Podobnie bowiem
jak w przypadku methemoglobiny A, jon Ŝelazo-
wy pozostaje w płaszczyźnie układu porfiryno-
wego, stabilizując strukturę R hemoglobiny.
ChociaŜ nieutlenowana hemoglobina A za-
wiera miejsca komplementarne do „lepkich
miejsc" występujących w utlenowanej i nieu-
tlenowanej hemoglobinie S, to jej przyłączenie
do hemoglobiny S uniemoŜliwia dalsze wy-
dhiŜanie polimerów na skutek braku na jej
80 / ROZDZIAŁ 7

Utleń owa na A Nieutlenowana A U tlen owa na S Nieutlenowana S

a.
ll
a
e ll
Nieutlenowana A Nieutlenowana S

Ryc. 7-18. Schemat przedstawiający „lepkie miejsca" (A) w hemoglobinie S i ich „receptory"
wnieutlenowanej hemoglobinie A i S. Komplementarność oddziałujących powierzchni powoduje faczenie
się n te utleń owa n ej hemoglobiny S w polimery. WydłuŜanie polimerów przerywa nieuttenowana hemo-
globina A nie zawierająca „iepkich miejsc". (Zmodyfikowana i reprodukowana za zgodą z: Stryer L:
Biochemistry, wyd. 2, Freeman, 1981).

powierzchni „iepkich miejsc" sprzyjających dal- W,_wyniku agregacji nieutlenowanej hemo-

szemu wiązaniu (ryc. 7-18). Przyłączenie nieu-
tlenowanej hemoglobiny A do hemoglobiny S za-
równo w formie R, jak i T stanowi barierę do
dalszej polimeryzacji.
globiny S tworzą się włókna o helikalnej struk-
turze, w których kaŜda cząsteczka hemoglobiny
oddziałuje z 4 przylegającymi cząsteczkami
(ryc. 7-19). Włókna te deformują erytrocyty tak,
Ŝe przybierają ońlTEsŜtałt sieTpowaty (ryc. 7-
20). Krwinki te wykazują zwiększoną podat-
ność do hemolizy w czasie przechodzenia przez
zatoki śledzionowe.

Talasernie są niedokrwistościamj
charakteryzującymi się upośledzeniem
syntezy łańcuchów cc lub p hemoglobiny
W talasemiach zmniejsza się synteza łań-
cuchów a (a-talasemie) lub łańcuchów p (fi-ta-
lasemie) hemoglobiny. Wywołuje to często gro-
źną w skutkach niedokrwistość. Wyniki badań
ostatnich lat wniosły duŜy wkład do naszej
6,2 nm wiedzy o molekularnych mechanizmach odpo-
wiedzialnych za talasernie.

RyC-7-19, Proponowana helikaIna struktura włók-

na utworzonego w wyniku agregacji nieutlenowa-
nej hemoglobiny S, (Reprodukcja za zgodą z:
Maugh T. II: A new understanding of sickle celi
emerges. Science 1981; 211:265, Copyright
© 1981 by the American Associatiort for the
Advancement of Science).
 BIAŁKA: MI0GL0B1NA I HEMOGLOBINA / 81

Ryc. 7-20. Obraz erytrocytu prawidłowego (A) oraz sierpowatego (B)w skaningowym mikroskopie
elektronowym. Obserwowane róŜnice strukturalne są wynikiem zmiany w obrębie łańcuchów (i będącej
skutkiem mutacji punktowej w DNA. Zamiana T na A powoduje, Ŝe w łańcuchu {J zamiast kwasu
glutaminowego znajduje się walina.

PIŚMIENNICTWO Friedman JM: Structure, dynamics, and reactivity in

Bunn HF, Forget BG: Hemoglobin: Molecular, Gene-
tic, and Ciinical Aspects, Saunders, 1986.
Dickerson RE, Geis I: Hemoglobin. Benjamin/Cum-
mjngs, 1983.
Embury SH: The ciinical pathology of sickle-ceil
disease. Anmt Rcv Med 1986;37:36[.
Embury SH, Scharf SJ, Saiki RK, Gholson MA,
Golbus M, Arnheim N, Erlich HA: Rapid prenatal
diagnosis of sickle celi anemia by a new method of
DNA analysis. New Engl J Med 1987;316:ó56.
Fermi G, Perutz MF, Shaanan B, Fourme R: The
crystal structure of hunian deoxyhemoglobin at
1.74 angstrom resolution. J Mol Biol I984;175:
159.
hemoglobin. Science 1985;228:1273.
Saiki RK, Scharf S, Faloona F, MuBis KB, Horn GT,
Erlich HA, Arnheim N: Enzymatic amplification
of beta-globin genomic: seąuences and restriction
site analysis for diagnosis of sickle-cell anemia.
Science, 1985;230:1350.
Schacter L, Wartti JA, Gordon EM, Prasad A, Klein
BL: Altered araount and activity of superoxide
dismutase in sickle celi anemia. FASEB J
198S;2:237.
Weatherall DJ, Clegg JB, Higgs DR, Wood WG: The
hemoglobinopathies. In The Metabolk Basis of
InheritedDisease, 6th Ed. Serwer CR, Beaudet AL,
Sly WS, Valle D (editors). McGraw-Hill, p. 2281,
1989.

6 — Biochemia
 Enzymy: właściwości
8 ogólne
WPROWADZENIE
Katalizatory przyspieszają reakcje chemicz-
ne. Podczas reakcji ulegają one zmianom fizycz-
nym, ale po ich zakończeniu powracają do
stanu pierwotnego. ChociaŜ są znane przypadki
katalizy przez cząsteczki RNA, prawie wszyst-
kie enzymy są katalizatorami białkowymi. Więk-
szość reakcji biochemicznych zachodziłaby bar-
dzo wolno, gdyby nie były one katalizowane
przez enzymy. W przeciwieństwie do katalizato-
rów niebiałkowych (H+, OH , jony metali),
kaŜdy enzym katalizuje niewielką liczbę reakcji,
często tylko jedną. Enzymy są więc swoistymi
katalizatorami danych reakcji. W zasadzie wszy-
stkie reakcje biochemiczne są katalizowane
przez enzymy.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Enzymy czynią moŜliwym Ŝycie na Ziemi
i stąd łączą wiele dziedzin nauk biomedycznych.
Pewne choroby (wrodzone wady metabolizmu)
są spowodowane genetycznie uwarunkowany-
mi nieprawidłowościami w syntezie enzymów.
Gdy komórki są uszkodzone (np. przez ograni-
czenie dopływu krwi lub przez zapalenie), wów-
czas pewne enzymy przechodzą do osocza.
Pomiar aktywności takich enzymów w osoczu
staje sie integralną częścią diagnozowania waŜ-
nych zaburzeń (np. zawał serca). Enzymologia
diagnostyczna jest dziedziną medycyny obej-
mującą wykorzystanie enzymów w diagnostyce.
Enzymy mogą być równieŜ uŜyte w leczeniu.
Victor W. Rodwell, PhD
SYSTEM MIĘDZYNARODOWEJ UNII
BIOCHEMICZNEJ (IUB)
KLASYFIKUJE ENZYMY WEDŁUG
TYPU I MECHANIZMU REAKCJI
Początkowo nazwy enzymów tworzono przez
dodanie końcówki -aza do nazwy substratów,
na które one działają. Enzymy, które hydro-
lizują skrobię (gr.: amyłori) nazywano amylaza-
mi, rozkładające tłuszcze (gr.: lipos) lipazami,
a~nydrolizujące białka -—. proteinazarrjUóźniei
enzymom, które katalizują podobne reakcje,
dawano nazwy wskazujące na typ katalizowa-
nej reakcji chemicznej. Określano je jako dehyd-
rogenązyjOksydazY^dekąrbok^ylazy, acylazy
itd".
System nomenklaturowy podany przez Mię-
dzynarodową Unię Biochemiczną (IUB), mimo
Ŝe jest złoŜony, jest niedwuznaczny. Jego pod-
stawową zasadą jest to, Ŝe nazewnictwo i klasyfi-
kacja enzymów na podstawie typu reakcji chemi-
cznej i mechanizmu reakcji moŜe integrować
informację z róŜnych obszarów metabolizmu.
Główne zasady systemu IUB są następujące:
1. Reakcje i katalizujące je enzymy tworzą
6 klas, a kaŜda z nich ma 4—13 podklas.
2. Nazwa enzymu składa się z 2 części.
Pierwsza, zakończona na -aza, wskazuje na typ
katalizowanej reakcji, druga — określa substrat
lub substraty.
3. Dodatkowa informacja, jeśli jest potrzebna
do wyjaśnienia reakcji, moŜe być podana w na
wiasach; np. enzym katalizujący reakcję L-jabł-
czan + NAD+ = pirogronian -I- COj-l-
+ NADH + H + oznacza się 1.1,1.37 L-jabł-
czan: NAD+ oksydoreduktaza (dekarboksylu-
jąca).
 ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 83

4. KaŜdy enzym ma numer kodu (EC), który

charakteryzuje typ reakcji, czyli klasę (pierwszy
człon), podklasę (drugi człon) i pod-podklasę H,C
r
(trzeci człon). Czwarty człon wskazuje na nazwę O
określonego enzymu. EC 2.7.1.1 oznacza więc o
Plrogronlan
L-Mleczan
klasę 2 (transferaza), podklasę 7 (przenoszenie
fosforanu), pod-podklasę 1 (alkohol jako akcep-
tor fosforanu). Ostatnia cyfra wskazuje heksoki-
nazę, czyli 6-fosfotransferaza ATP: D-heksoza,
enzym katalizujący przeniesienie fosforanu z ATP NAD* NADH* + H+
na grupę hydroksylową przy 6 węglu glukozy.
Ryc. 8-1. Działanie NAD+ jako kosubstratu w re-
akcji o ksy do red u kej i.

WIELE ENZYMÓW DO AKTYWNOŚCI cującego beztlenowo do przemiany pirogronia-

KATALITYCZNEJ WYMAGA
KOENZYMU
Wiele enzymów wymaga swoistej, termosta-
bilnej, małocząsteczkowej molekuły organicz-
nej zwanej koenzymem, Holoenzym (pełen
układ katalityczny) składa się z apoenzymu
(część białkowa) i przyłączonego koenzymu.
Koenzym moŜe przyłączać się do apoenzymu
kowalencyjnie lub niekowalencyjnie. Termin
„grupa prostetyczna" oznacza kowalencyjnie
przyłączony koenzym. Reakcje, które wyma-
gają koenzymów, obejmują reakcje oksydacyj-
no-redukcyjne, reakcje przenoszenia grup i izo-
meryzacji oraz reakcje prowadzące do tworze-
nia wiązań kowalencyjnych (IUB, klasy I, 2,
5 i 6). Reakcje lityczne, łącznie z reakcjami
hydrolitycznymi katalizowanymi przez enzymy
trawienne, nie wymagają koenzymów.
KOENZYM MOśE BYĆ
ROZPATRYWANY JAKO DRUGI
SUBSTRAT
nu w mleczan tkwi nie w samym pirogronianie
lub mleczanie. Reakcja słuŜy głównie do utle-
nienia NADH do NAD+. Bez NAD+ glikoliza
nie moŜe dalej przebiegać i ustaje beztlenowa
synteza ATP (a tym samym praca). W warun-
kach beztlenowych redukcja pirogronianu do
mleczanu słuŜy do ponownego utlenienia
NADH i umoŜliwia biosyntezę ATP. Inne reak-
cje mogą spełniać równie dobrze taką samą
funkcję. Na przykład w bakteriach lub droŜ-
dŜach, rosnących w warunkach beztlenowych,
metabolity pochodzące z pirogronianu słuŜą
jako utleniacze dla NADH, przy czym same się
redukują (tab. 8-1).
Tabela 8-1. Mechanizmy beztlenowej regeneracji
NAD+
Utleniacz Produkt Form a Ŝycia
zredukowany
Piróg ronian Mleczan Mięśnie, bakte-
rie fermentacji
mlekowej
Aldehyd octowy Alkohol etylowy DroŜdŜe

Koenzym moŜe być rozpatrywany jako drugi Fosfodihydrok- a-Glicerofosfo- Escherichia coli
syaceton ran
substrat, tj. kosubstrat, z 2 powodów. Po pierw-
sze, chemiczne zmiany w koenzymie dokładnie Fruktoza Mannitol Bakterie fer-
równowaŜą zmiany zachodzące w substracie. mentacji pseu-
Na przykład w reakcjach oksydacyjno-reduk- domlekowej
cyjnych, gdy 1 cząsteczka substratu utlenia się,
wówczas 1 cząsteczka koenzymu ulega redukcji Koenzymy działają jako czynniki
(ryc. 8-1). Podobnie w reakcjach transaminacji przenoszące określone grupy funkcyjne
fosforan pirydoksalu działa jako drugi substrat
Biochemiczne reakcje przenoszenia grup ty-
w 2 kolejnych reakcjach oraz jako przenośnik
w przekazywaniu grupy aminowej na róŜne a- pu:
D-G+A=A-G+D
ketokwasy. Drugim powodem podkreślenia
roli koenzymu jest to, Ŝe reakcja zjego udziałem w których funkcyjna grupa G jest przenoszona
moŜe mieć większe podstawowe znaczenie fizjo- z cząsteczki donora D —G na cząsteczkę akcep-
logiczne. Na przykład zdolność mięśnia pra- tora A, zazwyczaj wykorzystują koenzym albo
84 / ROZDZIAŁ 8

jako ostateczny akceptor (np. w reakcjach od- nami d. fiamina. ryboflawina i kwas pantotenowy
wodorowania), albo jako pośredni przenośnik są waŜnymi składnikami koenzymów reakcji
grup (np. reakcje transaminacji). Schemat ilust- biologicznego utleniania i redukcji, a kwas
ruje drugą koncepcje: foliowy i koenzymy kobamidowe biorą udział
D—G A—G w przemianach reszt jednowęgl owych. Wiele
CoE
koenzymów zawiera adeninę, rybozę, fosforan
Ct i są one pochodnymi monofosforanu adenozy-
ny (AMP).
Mimo Ŝe sugeruje to tworzenie 1 kompleksu
Przykłady obejmują NAD + i NADP+ (ryc.
CoE—G w ciągu całej reakcji, w grę moŜe
wchodzić w danej reakcji tworzenie kilku po- 8-2).
średnich CoE—G kompleksów (np. transami-
nacja).
Gdy przenoszona grupą jest wodór, wówczas
przyjęto przedstawiać tylko lewą stronę — „po-
lowę reakcji":
D—H XCoE CoE—H

D
To, Ŝe reakcja
ta przedstawia
tylko szczególny przypadek ogólnego transferu
grupy H ilustrują reakcje zachodzące w
nienaruszonych komórkach (tab. 8-1). MoŜna je
zapisać następują-
co:
CoE A— H
D—H

Koenzymy mogą być

klasyfikowane zaleŜnie od grupy,
przeniesienie której one ułatwiają
Na podstawie powyŜszej koncepcji moŜna
sklasyfikować koenzymy następująco:
Koenzymy przenoszące inne grupy niŜ H NHj
Fosforany cukrów
CoASH + +
Ryc. 8-2. NAD(P) . W NAD , R = H; w NADP ,
+
Pirofosforan tiaminy R="OPO1".
Fosforan pirydoksalu
Koenzymy folia nowe
Biotyna Skoro substraty łączą się z enzymami
Koenzymy kobamidowe (B1;) w 3 punktach, enzymy działają jako
Kwas liponowy Koenzymy stereoswoiste katalizatory
przenoszące H Większość substratów tworzy z enzymami co
NAD+, NADP+ najmniej 3 wiązania. Takie „3-punktowe dolą*
FMN, FAD czenie" moŜe nadawać cząsteczce, skądinąd
Kwas liponowy symetrycznej, asymetrię. Na rycinie 8-3 przed-
Koenzym Q stawiono cząsteczkę substratu w postaci atomu
węgla z 3 róŜnymi grupami, które mogą się
Wiele koenzymów jest pochodnymi przyłączyć w 3 punktach do miejsca enzymu.
witamin B i monofosforanu adenozyny JeŜeli miejsce na enzymie jest dostępne tylko
Witaminy grupy B tworzą część struktury z jednej strony i mogą ze sobą reagować tylko
wielu koenzymów. Witaminy grupy B: nikoty- atomy i miejsca komplementarne (uzasadnione
przypuszczenia dla istotnych enzymów), cząs-
teczka substratu moŜe się przyłączyć do enzymu
tylko w jeden sposób. Reakcja moŜe ograniczać
się do atomów związanych w miejscach 1 i 2,

Miejsce enzym etyczne
Ryc. 8-3. Schemat trzypunktowego przyłączenia
się substratu do płaskiego miejsca aktywnego en-
zymu.
nawet jeśli atomy 1 i 3 są takie same. Jeśli
wyobrazimy sobie obrót cząsteczki substratu
w przestrzeni, to widać, Ŝe istnieje tylko jedno
połoŜenie substratu, w którym moŜe on łączyć
się z 3 punktami miejsca planarnego enzymu.
W wyniku tego atomy 1 i 3, chociaŜ identyczne,
po połączeniu substratu z enzymem stają się
róŜne. Zmiana chemiczna moŜe obejmować
atom 1, ale nie atom 3 i odwrotnie. To moŜe
wyjaśnić, dlaczego katalizowana przez enzym
redukcja optycznie nieaktywnej cząsteczki
pirogronianu prowadzi do L-, a nie D, L-mle-
czaffu.
WIĘKSZOŚĆ ENZYMÓW
KATALIZUJE ALBO SWOISTĄ
REAKCJĘ, ALBO, W PEWNYCH
PRZYPADKACH, SWOISTY TYP
REAKCJI
Zdolność enzymu do katalizowania tylko
1 swoistej reakcji i zasadniczo Ŝadnej innej,
być moŜe jest jego najwaŜniejszą właściwością.
Szybkość procesów metabolicznych moŜe być
zatem regulowana przez zmiany w katalitycz-
nej sprawności odpowiednich enzymów, Nie-
mniej większość enzymów katalizuje ten sam
typ reakcji (przenoszenie fosforanu, utlenianie
i redukcja, itp.) dla kilku strukturalnie pokrew-
nych substratów. Reakcje z pokrewnymi sub-
stratami zachodzą wówczas, gdy substraty te
występują w duŜym stęŜeniu. To, czy w Ŝywych
organizmach będą zachodziły wszystkie z moŜ-
liwych reakcji, zaleŜy od względnych stęŜeń
alternatywnych substratów w komórce i od
względnego powinowactwa enzymu do tych
substratów.
ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 86
Większość enzymów wykazuje
absolutną swoistość optyczną dla
przynajmniej części swoistych
substratów
Z wyjątkiem epimeraz (racemaz), które kata-
lizują wewnętrzne przekształcenie izomerów
optycznych, ogólnie enzymy wykazują absolutną
swoistość optyczną dla przynajmniej części cząs-
teczki substratu. Dlatego enzymy glikolizy i bez-
pośredniej przemiany tlenowej katalizują prze-
kształcenie fosfocukrów szeregu D-, a nie L.
Z kilkoma wyjątkami (np. oksydaza D-amino-
kwasu nerki), większość enzymów ssaków dzia-
ła na L-izomery aminokwasów.
Swoistość optyczna enzymów moŜe rozciągać
się na część lub całość cząsteczki substratu.
Glikozydazy są przykładem obu tych przypad-
ków. Te enzymy, które katalizują hydrolizę
wiązań glikozydowych między cukrami a al-
koholami, są wysoce swoiste dla części cukrowej
i dla typu wiązania (a lub P), ale są stosunkowo
nieswoiste dla aglikonu (część alkoholowa).
Enzymy wykazują swoistość
wyŜszego rzędu dla typu reakcji,
które one katalizują
Enzymy lityczne działają na określone ugru-
powania chemiczne, np. glikozydazy na gliko-
zydy, pepsyna i trypsyna na wiązania pep-
tydowe, a esterazy na estry. Ten fakt tłumaczy
moŜliwości rozkładu znacznej ilości róŜnych
substratów peptydowych przez nieliczne tylko
enzymy trawienne. Wiele proteaz katalizuje
równieŜ hydrolizę estrów. ChociaŜ ten rodzaj
reakcji ma ograniczone znaczenie fizjologiczne,
uŜycie estrów, jako substratów syntetycznych
znacznie się przyczyniło do poznania mechaniz-
mu działania proteaz.
Pewne enzymy lityczne wykazują większą
swoistość. Chymotrypsyna hydrolizuje wiąza-
nia peptydowe, w których grupa karboksylowa
pochodzi od aminokwasów aromatycznych: fe-
nyloalaniny, tyrozyny lub tryptofanu. Karbo-
ksypeptydazy usuwają po 1 aminokwasie od
końca karboksylowego, a aminopeptydazy
— od końca aminowego łańcucha polipeptydo-
wego.
ChociaŜ niektóre oksydoreduktazy wykorzy-
stują albo NAD+ lub NADP+ jako akceptor
elektronu, większość z nich uŜywa przede wszy-
stkim jednego lub drugiego. Mówiąc ogólnie,
oksydoreduktazy biorące udział w procesach
biosyntezy u ssaków (np. synteza kwasu tłusz-
czowego lub sterolu) wykorzystują jako substan-
86 / ROZDZIAŁ 8

cję redukującą NADPH, natomiast oksydo-

reduktazy działające w procesach degradacji
(np. glikoliza, utlenianie kwasu tłuszczowego)
1.
0
0.
A
wykorzystują NAD+ jako substancje utlenia- 8

0. i
I 6
KATALITYCZNA AKTYWNOŚĆ
ENZYMU JEST WYBIÓRCZĄ I 0. 1 NADH
CZUŁĄ PRÓBĄ DO ICH 4
DETEKCJI s 0. \ / \
Mała zawartość enzymów w komórkach 2
komplikuje pomiar ich ilości w wyciągach tkan-
kowych lub w płynach ustrojowych. Szczęśliwie
aktywność katalityczna enzymu stanowi czułą
V
\____
1
NAD
i swoistą próbę do ich pomiaru. 400
Aby zmierzyć ilość enzymu w próbce eks-
traktu tkankowego lub innego płynu biolo- 200
i ,
gicznego, oznacza się szybkość reakcji kata-
lizowanej przez enzym obecny w próbce. W od- 250 300 350
powiednich warunkach oznaczana szybkość Długość fali (nm)
reakcji jest proporcjonalna do ilości obecnego Ryc. 8-4. Widma absorpcji NAD ' i NADH Gęs-
enzymu. PoniewaŜ trudne jest określenie ilo- tość dotyczy roztworu o stęŜeniu 44 mg/l w kuwe-
ści cząsteczek lub masy obecnego enzymu, wy- cie 1 cm. NADP+ i NAOPH mają widma analogicz-
niki są wyraŜone w jednostkach enzymatycz- ne odpowiednio do widm NAD i NADH
nych. Względne ilości enzymu w róŜnych eks-
traktach mogą być wówczas porównywane.
Jednostki enzymu wyraŜa się w mikromolach
(umol; 10 6 mol), nanomolach (nmol; 10~9 mol)
lub pikomolacb. (pmol; 10 1Z mol) reagującego
substratu Jub wytwarzanego produktu na
minutę. 0,90
2,0
Dehydrogenazy zaleŜne od NAD' mogą t,0
być analizowane przez pomiar zmiany Minuty
absorbancji przy 340 nm, Ryc. 8-5.
+
spowodowanej i nterkon wersją NAD i Oznaczenie
NADH 0,85 -
W reakcjach z udziałem NAD+ lub NADP+
(dehydrogenazy) wykorzystuje się właściwo-
ść absorbowania światła o długości fali 340 nm
przez NADH lub NADPH (ale nie NAD +
lub NADP+) (ryc. 8-4). Gdy NADH jest utle-
niany do NAD+ (lub odwrotnie) zmienia się 0,80 L
gęstość optyczna (OD) przy 340 nm. W okreś-
dehydrogenazy zaleŜnej od NADH i NADPH.
lonych warunkach szybkość zmiany w OD Obserwuje się wielkość zmiany OD (gęstości
zaleŜy bezpośrednio od aktywności enzymu optycznej) przy 340 nm na skutek przejścia
(ryc. 8-5). koenzymu zredukowanego w koenzym utleniony.
Krzywą kalibracyjną (ryc. 8-6) wykreśla się, Do kuwety są dodawane: utleniony substrai (S),
oznaczając zmiany OD względem ilości dodane- zredukowany koenzym (NADH) i bufor. Następnie
go enzymu (ryc. 8-5). Ilość enzymu obecnego przepuszcza się światło o długości 340 nm.
w nieznanym roztworze moŜna obliczyć znając Początkowo OD jest duŜa, poniewaŜ NADH
{lub NADPH) absorbuje światło, przy 340 nm.
szybkość zmian w OD przy 340 nm.
Po dodaniu 0,025 — 0,2 ml standardowego
roztworu enzymu OD się zmniejsza.
 ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 87
0,10 r 0.20
0,05 0,10 0,15
Roztwór enzymu (ml)
Ryc. 8-6. Krzywa kalibracyjna do analizy enzyma-
tycznej. Nachylenia prostych z ryc. 8-5 są wykreś-
lone względem ilości enzymu.
Ilościowa analiza wielu enzymów
moŜe być uproszczona, sprzęgając
reakcje przez nie katalizowane
z reakcją katalizowaną
przez dehydrogenazę zaleŜną od NAD
W powyŜszym przykładzie, aby określić ak-
tywność enzymu, oznaczano szybkość tworze-
nia produktu (NADH). Enzymy inne niŜ dehy-
drogenazy mogą być takŜe badane przez pomiar
szybkości pojawiania się produktu (lub, rza-
dziej, szybkości zanikania substratu). Fizyko-
chemiczne właściwości produktu lub substratu
Glukoza
[HEKSOKINAZA I
*ADP, Mi Glu kozo- 6-
fosforan , NADP*
DEHYDROGENAZA
GLUKO2O-6.FOSFORANOWA
ł
NADPH + H
6-Fosfool ukonolakton
Ryc. 8-7. Oznaczanie aktywności heksokinazy
metodą „sprzęŜoną". Reakcja jest sprzęŜona z reak-
cją katalizowaną przez dehydrogenazę glukozo-6--
fosforanową. Dehydrogenaza g I u kozo - 6 - f osf ora -
nowa, glukoza, ATP, Mg2"* i NADP+ są dodawane
w nadmiarze. Ilość obecnej heksokinazy determi-
nuje szybkość całej sprzęŜonej reakcji i przede
wszystkim szybkość tworzenia NADPH, która moŜe
być mierzona przy 340 nm.
determinują określoną metodę obliczeń. Często
dogodnie jest połączyć produkt reakcji z dehyd-
rogenaza, dla której ten produkt jest substratem
(ryc. 8-7).
CZYSTE ENZYMY SĄ KONIECZNE
DO ZROZUMIENIA ICH STRUKTURY,
FUNKCJI, MECHANIZMU REAKCJI I
REGULACJI ICH AKTYWNOŚCI
Wiedza o reakcjach i chemicznych związkach
pośrednich w szlakach metabolicznych i mecha-
nizmach regulacyjnych, które działają na pozio-
mie katalizy, pochodzi w duŜym stopniu z ba-
dań oczyszczonych enzymów. Wiarygodna in-
formacja dotycząca kinetyki, k o fakt o rów,
miejsc aktywnych, struktury i mechanizmu
działania takŜe wymaga bardzo oczyszczonych
enzymów.
Efektywny przepis oczyszczania
enzymu, z dobrą wydajnością na
kaŜdym etapie, zwiększa swoistą
aktywność enzymu
W tabeli 8-2 przedstawiono przebieg typowe-
go oczyszczania enzymu wątroby, z dobrą wy-
dajnością i 490-krotnym oczyszczaniem całko-
witym. NaleŜy zwrócić uwagę, jak oblicza się
swoistą aktywność i odzysk początkowej ak-
tywności. Celem jest osiągnięcie maksymalnej
swoistej aktywności (jednostki enzymu na mili-
gram białka) z moŜliwie najlepszym odzyskiem
początkowej aktywności.
Oczyszczanie enzymu polega na wyizolowa-
niu swoistego enzymu z surowego ekstraktu
komórkowego, zawierającego wiele innych
komponentów. Małe cząsteczki moŜna usunąć
przez dializę lub filtrację Ŝelową, kwasy nuk-
leinowe przez strącanie antybiotykiem, np. stre-
ptomycyną, itd. Największym problemem jest
wydzielanie poŜądanego enzymu z tysięcy che-
micznie i fizycznie podobnych białek.
Klasyczne metody oczyszczania
enzymów obejmują strącanie
wybiórcze, chromatografię
jonowymienną i filtrację Ŝelową
UŜyteczne, klasyczne techniki oczyszczania
obejmują strącanie solami o róŜnych stęŜeniach
(głównie siarczanem amonu i siarczanem sodu)
lub rozpuszczalnikami (aceton lub etanol), róŜ-
nicową denaturację cieplną iub w wyniku zmian
pH,1 róŜnicowe wirowanie, filtrację Ŝelową i ele-
88 / ROZDZIAŁ 8
Tabela 8-2, Schemat typowego oczyszczania enzymu
Całkowita
Frakcja enzymu aktywność
(pU)
Surowy homogenat wątroby 100 000
Supernatant 100 000xff 98 000
Osad — 40—50% {NH4)2SO4 90 000
Osad — 20—35% aceton 60 000
Kolumna DEAE, frakcja 80—110 58 000
Osad — 43—48% (NH4)2SO4 52 000
Pierwsze kryształy 50 000
Rekrystalizacja 49 000
ktroforezę. Niezwykle skuteczną do wydajnego
i szybkiego oczyszczenia enzymów okazała się
selektywna adsorpcja i elucja białek z aniono-
wego jonitu celulozowego— dietyloaminoetylo
(DEAE) celulozy i kationowego jonitu — kar-
boksymetylocelulozy (CMC). Szeroko stoso-
wany jest rozdział białek na sitach molekular-
nych, takich jak Sephadex, które rozdzielają
białka na podstawie ich wielkości. Metody te są
względnie nieselektywne (z wyjątkiem przypad-
ków stosowania kombinacji kilku takich me-
tod), poniewaŜ nie rozdzielają one pojedyn-
czego białka od wszystkich innych białek. Jest
to lepiej osiągane za pomocą chromatografii
powinowactwa.
Techniki chromatografii
powinowactwa wykorzystują
unieruchomione Ugandy,
które reagują ze swoistymi
regionami enzymu
Uderzającą cechą chromatografii powinowa-
ctwa jest jej zdolność do wybiórczego usuwania
jednego określonego białka lub, najwyŜej, małej
liczby poszczególnych białek z ich mieszaniny.
Technika wykorzystuje unieruchomiony ligand
swoiście reagujący z enzymem, który zamierza-
my oczyścić. Gdy mieszanina białek jest pod-
dana działaniu tego unieruchomionego ligandu,
wówczas białkami, które przyłączą się, są te,
które silnie z nim reagują. NiepoŜądane białko
wypływa z kolumny i jest odrzucane. Badane
białko jest wówczas eluowane z unieruchomio-
nego ligandu. na ogół za pomocą duŜych stęŜeń
soli lub przeprowadzając ligand w postać roz-
puszczalną. Oczyszczania, dokonane za pomo-
cą techniki chromatografii powinowactwa, są
imponujące, często przewyŜszają to, co jest
moŜliwe przez sukcesywne stosowanie wielu
Białko Aktywność Całkowity
całkowite właściwa odzysk
(nig) (pU/mg) (%)
10 000 10 (100)
8 000 12,2 98
1 500 60 90
250 240 60
29 2 000 58
20 2 600 52
12 4 160 50
10 4 900 49
technik klasycznych. Preferowanymi Ugandami
są substraty lub pochodne koenzymów kowa-
Jencyjnie przyłączone do nośnika, takiego jak
Sephadex. Przyłączenie moŜe być bezpośrednie
lub przez molekularny łącznik, zawierający
3—8 atomów węgla. JeŜeli sposób przyłączenia
ligandu uniemoŜliwia jego zdolność do interak-
cji z enzymem, to mogą pojawić się trudności,
których moŜna uniknąć, uŜywając cząsteczek
łącznikowych. UŜycie hydrofobowego „Mnke-
ra" moŜe jednak komplikować rozdział przez
wprowadzenie elementu chromatografii hydro-
fobowej (p. poniŜej). Przykłady udanej chroma-
tografii powinowactwa obejmują oczyszczanie
wielu róŜnych dehydrogenaz na nośniku
z NAD+. ChociaŜ wiele dehydrogenaz moŜe się
przyłączać i eluować wspólnie, gdy kolumnę
poddaje się działaniu rozpuszczonego NAD+,
to kolejne uŜycie kolumn, raczej z substratem
(niŜ koenzymem) lub elucja kolumny za pomo-
cą usuwającej mieszaniny trójskładnikowej
(ang. abortive ternary mixture) w wielu przypa-
dkach umoŜliwia uzyskanie czystego enzymu.
Chromatografia z barwnikiem jako
ligandem i chromatografia
hydrofobowa wykorzystują zasady
analogiczne do zasad chromatografii
powinowactwa
Chromatografia z barwnikiem jako ligandem
na nośnikach, takich jak błękit, zieleń lub
czerwień Sepharose i chromatografia z ligan-
dem hydrofobowym na nośniku, takim jak
oktyi- lub fenyl-Sepharose są technikami ściśle
spokrewnionymi z chromatografią powinowac-
twa. Pierwsza wykorzystuje jako unieruchomio-
ny ligand barwnik organiczny, który słuŜy jako
analog substratu, koenzymu lub allosterycz-
nego efektora. Elucja jest przeprowadzona za

pomocą gradientu stęŜenia soli. W chromato-
grafii z ligandem hydrofobowym, alkilowy lub
arylowy węglowodór jest przyłączony do noś-
nika, takiego jak Sephadex. Zatrzymywanie
białek na nośniku obejmuje hydrofobowe in-
terakcje między łańcuchem alkilowym a regio-
nami hydrofobowymi białka. Białka są nano-
szone w roztworach, które zawierają duŜe stęŜe-
nia soH (np. (NH4)2SO4) i są eluowane przy
zmniejszającym się gradiencie stęŜenia tej samej
soli.
Elektroforeza w Ŝelu
połiakryłoamidowym wykrywa
zanieczyszczenia w preparatach
enzymów
Homogenność białka jest najlepiej oceniana
przez elektroforezę w Ŝelu połiakryłoamido-
wym (PAGE) przeprowadzoną w róŜnych wa-
runkach. JeŜeii nałoŜona jest dostateczna ilość
próbki, jednowymiarowa PAGE natywnego
białka ujawni większe i mniejsze zanieczysz-
czenia białkowe. W dwuwymiarowej (O'Far-
rell) PAGE w pierwszym wymiarze, który za-
wiera mocznik i gradient pH utrzymywany
przez polimeryzowane amfolity, zdenaturowa-
ne białka rozdzielają sie na zasadzie ich wartości
pl przez zrównowaŜenie ich w polu elektrycz-
nym. W drugim wymiarze białka, po zadziała-
niu na nie SDS, rozdzielają sie na zasadzie
wielkości mas cząsteczkowych ich protomerów
(jeŜeli występują).
0 WEWNĄTRZKOMÓRKOWYM
ROZMIESZCZENIU ENZYMÓW
WNIOSKUJE SIĘ NA PODSTAWIE
TECHNIK HISTOCHEMICZNYCH,
A TAKśE PRZEZ IZOLOWANIE
1 BADANIE ORGANELLI
SUBKOMORKOWYCH
W obrębie komórki bardzo waŜne jest prze-
strzenne rozmieszczenie i przedziałowość (kom-
partmentacja) enzymów, substratów i kofak-
torów. Na przykład w komórkach wątroby
enzymy glikolizy są umiejscowione w cytoplaz-
mie, podczas gdy enzymy cyklu kwasu cyt-
rynowego w mitochondriach. Umiejscowienie
enzymów w subkomórkowych organellach mo-
Ŝe być badane po frakcjonowaniu homogenatu
komórkowego za pomocą wirowania z duŜą
szybkością. Badana jest wówczas zawartość
enzymu w kaŜdej frakcji.
ENZYMY-. WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 89
Umiejscowienie poszczególnego enzymu
w tkance lub komórce, w stosunkowo nie
zmienionym stanie, jest często dokonywane za
pomocą metod histochemicznych (histoenzy-
mologia). Na cienkie (2—10 um) zamroŜone
skrawki tkanki działa się substratem dla od-
powiedniego enzymu. W miejscu, w którym
znajduje się enzym, powstaje produkt reakcji
przez niego katalizowanej. JeŜeli produkt jest
barwny i nierozpuszczalny, to pozostaje on
w miejscu powstania i umiejscawia enzym.
Histoenzymologia daje obraz względnie fizjo-
logicznego rozmieszczenia enzymów.
IZOENZYMY SĄ FIZYCZNIE
ODMIENNYMI FORMAMI
TEJ SAMEJ AKTYWNOŚCI
KATALITYCZNEJ
ChociaŜ takie terminy, jak „dehydrogenaza
jabłczanowa" lub „glukozo-6-fosfataza" wydają
się opisywać pojedynczą jednostkę katali-
tyczną, to obejmują one wszystkie białka, które
katalizują odpowiednio utlenianie ja błczanu do
szczawiooctanu lub hydrolizę glukozo-6-fosfo-
ranu do glukozy i Pr JeŜeli np. techniki oczysz-
czania enzymów były zastosowane dla dehyd-
rogenazy jabłczanowej z róŜnych źródeł (np.
wątroba szczura i Escherichia coli), stało się
oczywiste, Ŝe chociaŜ dehydrogenaza jabłczano-
wa wątroby szczura i E. coli katalizuje tę samą
reakcje, ich właściwości fizyczne i chemiczne
wykazują znaczne róŜnice. Fizycznie odmienne
formy o tej samej aktywności katalitycznej
mogą takŜe występować w róŜnych tkankach
tego samego organizmu, w róŜnych typach
komórek, w subkomórkowych kompartmen-
tach lub w organizmie prokariotycznym, takim
jak E. coli. To odkrycie wynika z zastosowania
metod rozdziału elektroforetycznego do oddzie-
lenia elektroforetycznie odmiennych postaci
określonej aktywności enzymatycznej.
Wprawdzie określenie „izozym" (izoenzym)
obejmuje wszystkie powyŜsze przykłady fizycz-
nie róŜnych postaci o danej aktywności katality-
cznej, w praktyce jednak, a zwłaszcza w medy-
cynie klinicznej, „izozym" ma bardziej ograni-
czony sens, określając mianowicie fizycznie od-
mienne i rozdzielające się postacie danego en-
zymu, występujące w róŜnych typach komórek
lub kompartmentach subkomórkowych czło-
wieka. Izoenzymy są powszechne w surowicy
i tkankach wszystkich kręgowców, owadów,
90 / ROZDZiAŁ 8

roślin i organizmów jednokomórkowych. Za- Zredukowany NBT

równo rodzaj, jak i liczba enzymów jest w rów- (niebieski formazan)
nym stopniu róŜna. Znane są izoenzymy szere- H,C
DEHYDflOGENAZA
gu dehydrogenaz, oksydaz, aminotransferaz, MLECZANOWA
fosfataz, transfosforylaz i enzymów proteolity- O ' -----------------------* O
cznych. RóŜne tkanki mogą zawierać róŜne L-Mleezan V Plrngronlan
izoenzymy, a te izoenzymy mogą się róŜnić w ich
powinowactwie do substratu.
NAD+ NADH+ + H+
MoŜliwość rozdzielenia i identyfikacji
Ryc. 8-8. Reakcja dehydrogenazy L-mleczanowej.
izoenzymów ma znaczenie
diagnostyczne Ryc. 8-9. Wykorzystanie reakcji sprzęŜonych do
Medyczne zainteresowanie izoenzymami było
stymulowane odkryciem, Ŝe surowica człowieka Mleczan SH S Pirogronian
zawiera kilka izoenzymów rlehydrngenazy
mleczaiiowej, 1 ze ich względne proporcje zmie-
niają się znacznie w pewnych stanach chorobo-
NAD* NADH + H*
wych. Następnie opisano, jako wynik choroby,
wiele dodatkowych przykładów zmian w pro-
porcjach izoenzymów.
Izoenzymy dehydrogenazy mleczanowej su- Zredukowany PMS Utleniony PMS
rowicy mogą być ujawnione przez poddanie
próbki surowicy elektroforezie, zazwyczaj w pH
8,6, uŜywając jako nośnika skrobi, agaru lub
Ŝelu poliakryloamidowego. W tym pH izoen- Utleniony NBT oznaczania aktywności
zymy mają róŜne ładunki elektryczne i wędrują (bezbarwny) dehydrogenazy mleczanowej na
do 5 odmiennych obszarów elektroforegramu. elektroferogramie.
Zdolność izoenzymów do katalizowania reduk-
cji barwników bezbarwnych do nierozpuszczal-
nej postaci barwnej wykorzystuje się w celu ich Izoenzymy są produktami ekspresji
umiejscowienia. W typowym zestawie odczyn- ściśle spokrewnionych genów
ników do wykrycia izoenzymu dehydrogenazy Enzymy oligomeryczne z róŜnymi protome-
znajduje się: rami mogą występować w kilku postaciach.
1. Zredukowany substrat (np. mleczan). Często jedna tkanka wytwarza głównie jeden
2. Koenzym (NAD+). protomer, a inna — drugi protomer. JeŜeli
3. Barwnik utleniony (np. sól tetrazolowa protomery mogą się łączyć w róŜny sposób, aby
błękitu nitrowego [NBT]). utworzyć aktywny enzym (np. tetramer), two-
4. Związek pośrednio przenoszący elektrony rzą się izoenzymy o tej aktywności enzymatycz-
miedzy NADH a barwnikiem (np. metosiarczan nej.
fenazyny [PMS]). Izoenzymy dehydrogenazy mleczanowej róŜ-
5. Bufor; w razie potrzeby jony aktywujące. nią się między sobą na poziomie struktury
Dehydrogenaza mleczan owa katalizuję prze- czwartorzędowej. Oligomeryczna cząsteczka
niesienie 2 elektronów f 1 H+ z mleczanu na dehydrogenazy mleczanowej (m.cz. 130000)
NAD+ (ryc. 8-8). Reakcja przebiega z dającą się składa się z 4 protomerów 2 typów
zmierzyć szybkością tylko w obecności dehyd- — H i M (mcz. ok. 34000). Tylko cząsteczka
rogenazy mleczanowej. Po spryskaniu eiektro- tetrameryczna ma aktywność katalityczną. Je-
foregramu mieszaniną odczynników testowych Ŝeli uporządkowanie jest bez znaczenia, to te
i inkubacji w temp. 37°C, reakcje przenoszenia protomery mogą się ze sobą łączyć w następują-
elektronów zajdą tylko w tych miejscach, w któ- cych 5 kombinacjach:
rych znajduje się dehydrogenaza mleczanowa
(ryc. 8-9). Względne nasilenie barwy prąŜków HHHH
moŜna ocenić ilościowo za pomocą fotometru HtłHM
skaningowego (ryc. 8-10). Izoenzym o najwięk-
szym ładunku ujemnym określono jako Ir
 ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 91

Norma

Wątroba

f
Ryc. 8-10.Prawidłowy i patologiczny wykres izoenzymów dehydrogenazy mleczanowej w surowicy
ludzkiej, izoenzymy LDH rozdzielono na octanie celulozy w pH 8,6 i barwiono na obecność enzymu.
Wykres fotometru pokazuje względną zawartość izoenzymów. Wykres A — surowica chorego z zawałem
mięśnia sercowego; B — prawidłowa surowica; C — surowica chorego z chorobą wątroby, (Za zgodą
Dr Me!virta Blacka, Mr Hugha Millera, St Luke's Hospital, San Francisco), _____________

HHMM na przez odmienne loci genetyczne, które ule-

HM MM gają odmiennej ekspresji w róŜnych tkankach,
MMMM np. w sercu i mięśniach szkieletowych.
W. celu wyjaśnienia związku miedzy izoen-
zymami dehydrogenazy mleczanowej, Market
wykorzystał znane warunki do rozbicia i ponow-
nego utworzenia struktury czwartorzędowej.
Rozszczepienie i rekonstrukcja dehydrogenazy
mleczanowej I^ub dehydrogenazy mleczanowej
I, nie spowodowały utworzenia się Ŝadnych
nowych izoenzymów. Wynika to z faktu, Ŝe
składają się one z 1 typu protomeru. Gdy tym
samym zabiegom poddano mieszaninę dehyd-
rogenazy Ij i dehydrogenazy mleczanowej I5,
wówczas otrzymywano dehydrogenazę mlecza-
nową I2, 13 i I+. Stwierdzone proporcje izoen-
zymów wskazywałyby na następujący skład
podjednostek:
Dehydrogenaza mlecza nowa
Izoenzym Podjednostki
HHHH
HHHM
HHMM
H (vi (VI lvi
JVIIVI In lvi

Synteza podjednostek H i M jest kontrolowa-

ILOŚCIOWA ANALIZA PEWNYCH
ENZYMÓW OSOCZA MA ZNACZENIE
DIAGNOSTYCZNE
Pewne enzymy, proenzymy i ich substraty
znajdują się stale we krwi krąŜącej zupełnie
zdrowych ludzi, pełniąc określone funkcje fizjo-
logiczne. Do takich enzymów osocza naleŜy
m.in. lipaza lipo proteinowa, pseudochołineste-
raza, proenzymy krzepnięcia krwi i fibrynolizy.
Na ogół są one syntetyzowane w wątrobie, ale
występują we krwi w takich samych lub więk-
szych stęŜeniach niŜ w tkankach.
Niefunkcjonalne enzymy osocza, jak sama
nazwa wskazuje, nie pełnią Ŝadnej znanej funk-
cji fizjologicznej we krwi. Ich substraty często
nie występują w osoczu, a same enzymy wy-
stępują we krwi osób zdrowych w ilościach do
miliona razy mniejszych niŜ w tkankach. Wy-
stępowanie ich w osoczu, w ilościach powyŜej
wartości prawidłowych, sugeruje zwiększenie
szybkości destrukcji określonych tkanek. Po-
miar stęŜenia tych niefunkcjonalnych enzymów
osocza moŜe dostarczać lekarzowi cennych in-
formacji przy ustalaniu rozpoznania i rokowa-
niu.
W grupie niefunkcjonalnych enzymów oso-
cza znajdują się enzymy występujące w wy-
dzielinach gruczołów wydzielania zewnętrznego
i „prawdziwe" enzymy wewnątrzkomórkowe.
92 / ROZDZIAŁ 8

Enzymy wydzielania zewnętrznego — amylaza Tabela 8-3. Główne enzymy osocza wykorzys-
trzustkowa, lipaza, fosfataza alkaliczna Ŝółci tywane w diagnostyce klinicznej Wiele enzymów
i fosfataza kwaśna gruczołu krokowego — dy- nie jest swoistych dla podanych chorób; szczegóły
fundują do osocza. Prawdziwe enzymy we- dotyczące warunków, w których enzymy te wyka-
wnątrzkomórkowe w warunkach fizjologicz- zują zmienną aktywność, podano w suplemencie
nych nie występują w układzie krąŜenia.
Enzym osocza Główna wykorzystanie
Małe stęŜenie niefunkcjonalnych diagnostyczne
enzymów osocza wynika
z fizjologicznego rozpadu komórek Aminotransferazy
Małe ilości niefunkcjonalnych enzymów Aminotransferaza as- Zawał serca
stwierdzane w osoczu pochodzą z rozpadu paraginianowa
(AspAT lub S60T)
erytrocytów, leukocytów i innych komórek za- Aminotransferaza ala- Wirusowe zapalenie
chodzącego nawet w warunkach fizjologicz- ninowa wątroby
nych. Przy szybkim obumieraniu komórek uwal- (AIAT lub SGPT)
niające się z nich enzymy dostają się do krwi. Amylaza Ostre zapalenie trzustki
ChociaŜ ogólnie uwaŜa się, Ŝe zwiększone stęŜe-
nie tych enzymów w osoczu świadczy o mart- Cerutoplazmina Zwyrodnienie wątrobo-
wicy komórek, intensywne ćwiczenia fizyczne wo- soczewko watę
równieŜ powodują uwalnianie znacznej ilości {choroba Wilsona)
enzymów mięśni. Fosfokinaza kreatynowa Choroby mięśni i zawał
serca
StęŜenia niefunkcjonalnych enzymów Transpeptydaza y-gluta- RóŜne choroby wątroby
osocza od wielu lat są wykorzystywane mylowa
w diagnostyce klinicznej Dehydrogenaza mlecza- Zawał serca
Praktykujący lekarze długo wykorzystywali nowa (izoenzymy)
ilościowe określenie stęŜenia pewnych niefunk- Lipaza Ostre zapalenie trzustki
cjonalnych enzymów osocza. Tę wartościową
diagnostycznie i prognostycznie informację Fosfataza kwaśna Rak gruczołu krokowe-
w większości przypadków otrzymuje się za go z przerzutami
pomocą całkowicie zautomatyzowanego wypo- Fosfataza alkaliczna RóŜne choroby kości,
saŜenia. W tabeli 8-3 podano listę głównych {izoenzymy) choroby wątroby z utru-
enzymów wykorzystywanych w dziedzinie diag- dnionym odpływem Ŝó-
nostyki enzymatycznej. Dalsze szczegóły wyko- łci
rzystania tych enzymów są podane w suplemen-
cie, obejmując omówienie waŜnych pojęć —
czułości i swoistości testów diagnostycznych. przez mapowanie DNA, pochodzącego z komó-
rek płodowych w płynie owodniowym, za po-
mocą enzymu restrykcyjnego.
ENDONUKLEAZY RESTRYKCYJNE Zasadniczo badania DNA mogą być zastoso-
DOSTARCZAJĄ NOWEJ METODY W wane w diagnostyce większości chorób genety-
DIAGNOSTYCE CHORÓB cznych. Na przykład do prenatalnego wykrycia
GENETYCZNYCH talasemii (charakteryzującej się wadą w syntezie
podjednostek hemoglobiny; p. rozdz. 7), bada-
Ogromny postęp w rozpoznawaniu chorób niem wykonanym z uŜyciem części genu dla
genetycznych dokonał się od wprowadzenia normalnej podjednostki hemoglobiny moŜna
technologii rekombinacji DNA. ChociaŜ od
wykryć skrócenie lub brak fragmentu restryk-
dawna wiedziano, Ŝe wszystkie choroby mole-
kularne są konsekwencją zmienionego DNA, to cyjnego, wynikające z delecji w tym genie, jakie
techniki bezpośredniego badania sekwencji ma miejsce w pewnych a-talasemiach i pewnych
DNA stały się dostępne od niedawna. Rozwój rzadkich typach |3- i p,5-talasemiach. Alter-
badań hybrydyzacjj fragmentów DNA wskazał natywnie, moŜna wykonać badanie z uŜyciem
drogę do technik o dostatecznej czułości do syntetycznego cDNA, który hybrydyzuje z sek-
prenatalnego zbadania zaburzeń dziedzicznych wencją fl-globiny, zawierającą nonsensowną
mutację obecną w pewnych p-talasemiach, ale

nie z normalnym genem fi-globiny. Nieobec-
ność osoezowego inhibitora proteazy o^-anty-
trypsyny jest związana z rozedmą płuc i mars-
kościa. wątroby. Obecność nieaktywnej c^-anty-
trypsyny wykryto sondą wykrywającą nieak-
tywny allel, który zawiera punktową mutacje
w genie o^-antytrypsyny.
Metoda hybrydyzacji moŜe takŜe być uŜyta
do wykrycia zmian genetycznych prowadzą-
cych do utraty miejsc działania dla endonuk-
leazy restrykcyjnej (p. rozdz, 38). Na przykład
mutacja punktowa kodonu dla Glu (GAG) na
kodon Val (GTG), charakterystyczna dla nie-
dokrwistości sierpowatej, moŜe być wykryta
w genie (ł-globiny, uzyskanym z komórek po-
chodzących tylko z 10 ml płynu owodniowego,
za pomocą endonukleazy restrykcyjnej Mst II
lub Sau I.
BADANIE PRODUKTÓW TRAWIENIA
ENZYMAMI RESTRYKCYJNYMI
MOśE UJAWNIĆ HOMOLOGICZNE
GENY Z RÓśNYMI SEKWENCJAMI
ZASAD
Badania DNA mogą być takŜe wykorzys-
tywane do wykrycia sekwencji ściśle sprzęŜo-
nych "z genem, ale nie umiejscowionych w ob-
rębie interesującego genu. Badania takie moŜna
rozszerzyć o określenie swoistych chromosomo-
wo zmian (róŜnice w sekwencji między homo-
logicznymi chromosomami). Przez trawienie
DNA endonukleazami restrykcyjnymi uzyskuje
się róŜne mapy restrykcyjne (wykresy fragmen-
tów DNA) z homologicznych genów, które
zawierają jednak róŜne sekwencje zasad. Zjawi-
sko to określa się jako polimorfizm długości
fragmentów restrykcyjnych (ang. restrietion fra-
gment length polymorphism; skrót — RFLP).
W przypadku choroby genetycznej sprzęŜonej
z polimorfizmem długości fragmentów restryk-
cyjnych, nosiciel jej będzie miał 1 chromosom
z prawidłowym genem i 1 z genem wadliwym.
Gdy fragmenty restrykcyjne poddaje się roz-
działowi, wówczas wykrywa się 2 pasma hyb-i-
ydyzacji (odmienne od pojedynczego pasma,
ENZYMY: WŁAŚCIWOŚCI OGÓLNE / 93
jeŜeli oba geny są identyczne). Potomek, który
odziedziczył chromosom kodujący chorobę wy-
kazuje wprawdzie tylko pojedyncze pasmo hyb-
rydyzacji, ale róŜniące się od pasma produko-
wanego przez prawidłowe chromosomy. Zjawi-
sko RFLP wykorzystuje się do wykrycia cechy
niedokrwistości sierpowatej (związanej z Hpa
I RFLP) i p-talasemii (związanej z Hind III
i Bam HI RFLP). Metodę opartą na RFLP
rozwinięto do wykrycia dziecięcej fenyloketo-
nurii (p. rozdz. 32). Skoro RFLP nie powoduje
choroby, lecz jest spowodowany zmianami
chroinosomaJnymi, umiejscowionymi blisko
wadliwego genu, badanie to nie jest niezawod-
ne. RFLP jest punktem wyjścia do badań
zmierzających do identyfikacji genu odpowie-
dzialnego za sprzęŜone z nim choroby. Ten
sposób podejścia wykorzystano juŜ w bada-
niach skriningowych zjawisk mutacyjnych ucze-
stniczących w powstawaniu retinobiastoma
i choroby Huntingtona.
Następne przykłady wykorzystania enzymów
restrykcyjnych w diagnostyce p. rozdz. 36.
PIŚMIENNICTWO
Methods in Enzymohgy. Over 130 volumes,
1955—present. Advances in Enzymohgy. Issued
annually. Boyer PD, Lardy H, Myrbach K
(editor): The En-
zymes, 3rd ed. 7 vols. Academic Press, 1970-1973.
Bergmeyer HH, Bergmeyer J, Grass M: Methods of
EnivmkAnalysis. Vol. XI, Antigens and Antibodies.
VCH Publishers, 1986. Fersht A: Enzyme
Structure and Mechanizm. 2nd ed.
Freeman, 1985. Freifelder D: Physical
Biochemistry: Applications to
Biochemistry and Moleadar Biology. Freeman,
1982. Kaiser T, Lawrence DS, Rokita SZ: The
chemical
modification of enzyme specificity. Ann Rev Bio-
chem 1985;54:597. Naąui A: Where are the
asymptotes of Michaelis-
-Menten? Trends Biochem Sci 1986; 1J:64. Scopes
R: Protein Purifwation: Principles and Prac-
tke. Springer-Verlag, 1982. Tijssen P: Practice and
Theory of Enzyme fmmunoas-
says. Elsevier, 1985.
9 Enzymy: kinetyka
Victor W. Rodwell, PhD

WPROWADZENIE TWORZENIE I ZANIK STANÓW

PRZEJŚCIOWYCH W CAŁKOWITEJ
W tym rozdziale zostanie omówiony charak- REAKCJI WIĄśE SIĘ
ter chemiczny katalizy przeprowadzonej przez Z DYSKRETNYMI ZMIANAMI
enzymy oraz charakter interakcji enzym-sub- W WOLNEJ ENERGII
strat odpowiedzialny za swoistość reakcji tych
biologicznych katalizatorów. W reakcji zastąpienia grupa Y zastępuje pozo-
stającą grupę X:

ZNACZENIE BIOMEDYCZNE V + R - XY - R + X

Rozpatrując główne czynniki, tj. stęŜenie en- Ta reakcja przebiega w 2 reakcjach połówko-
zymu i substratu. temperaturę, pH i inhibitory, wych: 1) tworzenie stanu przejściowego, w któ-
które wpływają na aktywność enzymu, 3 ostat- rym Y i X są przyłączone do R, i 2) zanik stanu
nie są szczególnie interesujące w badaniach przejściowego i utworzenie
Y-R + X
klinicznych. PoniewaŜ aktywność enzymów
zwiększa się wraz ze wzrostem temperatury, Y+R-X produktów:
R......
szybkość procesów metabolicznych znacznie się Stan
zwiększa podczas gorączki. JeŜeli gorączka jest przejściowy
długotrwała, rezultaty mogą być fatalne, częś-
ciowo z powodu wyczerpania metabolicznego. Jak we wszystkich reakcjach chemicznych,
ObniŜenie temperatury ciała (hipotermia), zmiany w wolnej energii są związane z kaŜdą
a w konsekwencji zmniejszenie aktywności więk- połówką reakcji. AGp definiuje się jako zmianę
szości enzymów, okazuje się uŜyteczne wówczas, w wolnej energii związaną z tworzeniem stanu
gdy zachodzi potrzeba redukcji całkowitego me- przejściowego, a AGD jako zmianę w wolnej
tabolizmu (np. podczas operacji na otwartym energii związaną z zanikiem stanu przejściowego
sercu lub transportu narządów przeznaczonych do utworzenia produktów:
do transplantacji).
Zasadniczą regułą biologiczną jest homeo-
staza, tj. utrzymywanie wewnętrznego środowis-
ka ciała bardzo zbliŜone do jego normalnych [V- R] [Y]
m
warunków. Stosunkowo małe zmiany pH mogą [Y -R -X]
wpływać na aktywność wiciu enzymów lub bia-
łek. Większość leków działa przez wpływ na gdzie zmiana w wolnej energii dla całej reakcji
reakcje katalizowane przez enzymy. Wiele leków — AG jest sumą zmian wolnej energii w obu
przypomina naturalne substraty i działa jako reakcjach połówkowych:
inhibitory kompetycyjne aktywności enzymaty-
cznej. Lepsze zrozumienie farmakologii i tok- AG= AG + AG
F "
sykologii zaleŜy od prawdziwej znajomości zasad
hamowania działania enzymów. Tak jak dla kaŜdego równania z dwoma
członami, nie jest tu moŜliwe wywnioskowanie

znaku lub wielkości ani AGF, ani AGD przez
zbadanie algebraicznego znaku i wielkości AG.
Nie ma wiec moŜliwości prostego wnioskowa-
nia na podstawie zmian wolnej energii AG dla
całej reakcji o zmianach wolnej energii związa-
nych z tworzeniem i zanikiem stanów przejś-
ciowych. Skoro kataliza jest ściśle związana
z AG> i AGD, to pociąga za sobą to, Ŝe
termodynamika całkowitej reakcji (AG) nie
moŜe nam powiedzieć nic o drodze przebie-
gającej reakcji {tj. jej mechanizmie). Jest to
zadanie kinetyki.
Profile reakcji ilustrują zmiany wolnej
energii związane z tworzeniem i
zanikiem stanów przejściowych
Profile reakcji na ryc. 9-1 i 9-2 ilustrują
zaleŜności między AG, AGp i AG D NaleŜy
Wielkość
wolnej
energii
r y---R
AGF
Y + R- X AGo<0
A6<0
Y-R + X
Ryc. 9-1. Profil reakcji dla reakcji zastąpienia
z ujemną całkowitą zmianą w wolnej energii, tj. AG
Wielkość
we In ej
enerflil
AGD
AGF>0
AG>0
Y + R-X
Ryc. 9-2. Profil reakcji dla reakcji zastąpienia
z dodatnią całkowitą zmianą w wolnej energii, tj.
AG>0.
zwrócić uwagę, Ŝe podczas gdy na ryc. 9-1 AG
jest ujemna (AG<0), a na ryc. 9-2 AG jest
dodatnia (AG > 0), w obu przypadkach AGFjest
dodatnia (AG t > 0) i AG D jest ujemna
(AGD<0). Dlatego, jak stwierdzono powyŜej,
ze znaku i wielkości AG nie moŜna wnioskować
o znaku i wielkości ani AGF ani AGD.
-
ENZYMY: KINETYKA / 95
Reakcje katalizowane enzymatycznie
obejmują stany przejściowe przy
niŜszym poziomie energii niŜ reakcje
niekatalizowane
Na rycinie 9-3 przedstawiono profile reakcji
2 róŜnych stanów przejściowych w tej samej
reakcji całkowitej. W obu przypadkach, wiel-
WielkoSfi
wolnej
energii
■x]'
[V ■ - ■ R ■ ■ ■ Xl
AGF
Y + R-X
Ryc. 9-3. Profil reakcji dla tworzenia 2
róŜnych sta n ów pr ze jśc i owyc h
[Y- R - X ] a i [Y--R - X] b i towarzysząca im wolna
energia tworzenia, AGp iAG£
kość wolnej energii tworzenia stanu przejścio-
wego reprezentuje barierę energetyczną dla cafej
reakcji. Bariera energetyczna dla reakcji, która
przebiega przez stan przejściowy [Y — R-"X]b,
jest niŜsza niŜ bariera energetyczna dla reakcji,
która przebiega przez stan przejściowy [Y —
R— X]a- Katalizatory zmieniają wielkość wolnej
energii stanu przejściowego. W powyŜszym
przykładzie [Y —R — X]a przedstawia stan
przejściowy dla niekatalizowanej reakcji,
natomiast [Y •■• R ■*■ X]b przedstawia stan przej-
ściowy dla reakcji katalizowanej. Wszystkie
katalizatory, łącznie z enzymami, zmniejszają
wolną energię tworzenia stanu przejściowego
AGp. Następnie naleŜy zauwaŜyć, Ŝe skoro
kataliza nie ma Ŝadnego wpływu na AG, zmiana
w wolnej energii dla reakcji całkowitej jest nieza-
leŜna od katalizy. Skoro stała równowagi dla
reakcji chemicznej jest funkcją standardowej
zmiany wolnej energii dla reakcji:
AG°= -RTIn K eq
to powoduje to, Ŝe enzymy i inne katalizatory
nie mają Ŝadnego wpływu na stałą równowagi
reakcji.
96 / ROZDZIAŁ 9
ABY REAGOWAĆ, CZĄSTECZKI
MUSZĄ SIĘ ZBLIśYĆ DO SIEBIE NA
ODLEGŁOŚĆ TWORZONEGO
WIĄZANIA Z WYSTARCZAJĄCĄ
ENERGIĄ, ABY PRZEKROCZYĆ
BARIERY ENERGETYCZNE MIĘDZY
STANAMI PRZEJŚCIOWYMI
Teoria kinetyczna lub teoria zderzeń dla reak-
cji chemicznych zawiera 2 kluczowe pojęcia:
1. Aby ze sobą reagować, cząsteczki muszą
się zderzać (tj. być jedna obok drugiej w obrębie
odległości tworzonego wiązania).
2. W zderzeniu kończącym się reakcją, reagu
jące cząsteczki muszą mieć wystarczającą ilość ener
gii, aby przekroczyć barierę energetyczną reakcji.
Czynniki, które zwiększają częstość
zderzeń i energię kinetyczną zwiększają
szybkość reakcji
JeŜeli cząsteczki mają wystarczającą energię
aby reagować, to wszystkie czynniki, które
zwiększają częstość zderzeń między cząstecz-
kami, będą zwiększały szybkość reakcji. Nato-
miast czynniki, które zmniejszają albo częstość
zderzeń, albo energię kinetyczną, będą zmniej-
szały szybkość reakcji. JeŜeli te same cząsteczki
w populacji mają niewystarczającą energię aby
reagować, to podwyŜszenie temperatury, która
zwiększa energię kinetyczną, będzie zwiększało
szybkość reakcji. Te koncepcje przedstawiono
Bariera energetyczna
Energia kinetyczna
Hyc. 9-4. Bariera energetyczna dla reakcji che-
micznych.
na ryc. 9-4. W przypadku A Ŝadna, w B część
i w C wszystkie cząsteczki mają wystarczającą
energię kinetyczną, aby przekroczyć barierę
energetyczną reakcji.
W nieobecności katalizy enzymatycznej wieJe
reakcji chemicznych zachodzi bardzo wolno w
temperaturze Ŝywej komójki. Jednak, nawet w
tej temperaturze, cząsteczki są w ruchu i pod-
legają zderzeniom. Nie reagują one szybko,
poniewaŜ większość ma niewystarczającą energię
kinetyczną do przekroczenia bariery energetycz-
nej reakcji. W znacznie wyŜszej temperaturze (i
większej energii kinetycznej) reakcja będzie za-
chodziła duŜo szybciej. To, Ŝe reakcja zachodzi
świadczy o tym, Ŝe jest to reakcja samorzutna
(AG<0). W niŜszej temperaturze reakcja prze-
biega samorzutnie, ale wolno; w wyŜszej tem-
peraturze — samorzutnie i szybko. Zadaniem
enzymów jest spowodowanie, aby w warunkach
panujących w Ŝywych komórkach reakcje samo-
rzutne zachodziły szybko.
Wiele reakcji chemicznych waŜnych
biologicznie obejmuje tworzenie lub
rozpad wiązań kowalencyjnych
W reakcji przeniesienia grupy:
D-G + A^A-G+D
grupa G jest przenoszona z donora D—G na
akceptor A. Całkowita reakcja obejmuje zarów-
no rozbicie wiązania D—G, jak i tworzenie
nowego wiązania A—G.
Katalizowane enzymatycznie reakcje prze-
niesienia grupy mogą być przedstawione na-
stępująco:
D-G A-
D Enz Enz-G G
To uwydatnia 3 A
główne cechy katalizowanych enzymatycznie
reakcji przenoszenia grup:
1. KaŜda połowa reakcji zawiera zarówno
rozbicie, jak i tworzenie wiązania kowalencyj
nego.
2. Enzym reaguje zarówno z D—G, jak A.
3. Podczas gdy w całkowitej reakcji enzym
działa katalitycznie (tzn. jest wymagany tylko
w śladowych ilościach i moŜe być odzyskiwany
w postaci nie zmienionej, gdy reakcja jest za
kończona), dla kaŜdej polowy reakcji enzym jest
stechiometrycznym substratem (tzn. jest on
wymagany w stosunku molowym z innymi
substratami równymi:!).
MoŜna rozwaŜyć wiele dodatkowych reakcji
biochemicznych, w których D, A lub oba mogą
być nieobecne. Na przykład reakcje izomeryza-
cji (takie, jak przekształcenie glukozo-6-fosfo-
ranu i glukozo-1-fosforanu) mogą być przed-
stawione jako reakcje, w których zarówno D,
jak i A są nieobecne:
S ^T Enz

KILKA REAKCJI CZĄSTKOWYCH
1 KOMPLEKSY ENZYM-SUBSTRAT
UCZESTNICZĄ W REAKCJACH
KATALIZOWANYCH ENZYMATYCZNIE
PowyŜsze prezentacje nie podkreślają jeszcze
innej kluczowej cechy reakcji katalizowanych
enzymatycznie udziału w całkowitej reakcji
2 lub więcej pośrednich form kompleksu EnzS
i późniejszego udziału zespołu kolejnych reakcji
połówkowych. Prezentacją reakcji przeniesienia
grupy, która podkreśla te cechy, moŜe być
Enz AG
Enz-G
D-G
Enz-G**
Enz-G
w której Enz-G, Enz-G* i Enz-G** reprezen-
tują kolejne kompleksy EnzS w reakcji cał-
kowitej.
Przyłączanie substratów do enzymu
zwiększa ich stęŜenie miejscowe i
sprowadza je na odległość tworzenia
wiązania
Aby kaŜda z powyŜszych reakcji zaszła, wszyst-
kie substraty muszą zbliŜyć się do siebie na
odległość tworzenia wiązania (lub rozerwania
wiązania). Dla homogennego roztworu chemicz-
nego w nieobecności katalizatorów stęŜenia rea-
gujących cząsteczek w roztworze są stałe. Ten
warunek nie jest dłuŜej zachowany po wprowa-
dzeniu katalizatora. Katalizator musi mieć powie-
rzchniowe domeny, które przyłączają reagujące
cząsteczki. Mimo Ŝe to przyłączenie jest procesem
odwracalnym, całkowita stała równowagi dla
reakcji przyłączania silniej uprzywilejowuje przy-
łączenie niŜ wolne formy reagujących cząsteczek.
Jakościowo moŜna przedstawić to następująco:
Substrat + Katalizator -± Kompleks su
b st rat - kata ł izato r
Ilościowo moŜna wyrazić ścisłość asocjacji
miedzy substratem R a katalizatorem C w for-
mie stałej dysocjacji Kd dla kompleksu R-C lub
stałej równowagi dla reakcji:
+c
[CJ
[R-C]
7 — Biochemia
ENZYMY: KINETYKA / 97
Mała wartość Kd przedstawia zatem ścisły
kompleks R-C. '
Jedną waŜną konsekwencją jest to, Ŝe gdy
substrat przyłączy się do katalizatora, wówczas
zwiększa się stęŜenie substratu w określonym
obszarze roztworu wyraźnie powyŜej jego stęŜe-
nia w wolnym roztworze. Dlatego nie ma się
dłuŜej do czynienia z homogennym, ale hetero-
gennym roztworem chemicznym.
JeŜeli katalizator dla dwucząsteczkowej (dwu-
substratowej) reakcji przyłącza oba substraty,
stęŜenie miejscowe kaŜdego z nich jest zwiększone
o czynnik, który zaleŜy od indywidualnego powi-
nowactwa (wartość Kj) do katalizatora.
JeŜeli szybkość całkowitej reakcji
dwucząsteczkowej
A+ B -* A-B
jest, jak zostanie przedstawione poniŜej, pro-
porcjonalna do stęŜeń obu A i B, przyłączenie
obu A i B przez katalizator moŜe powodować
ogromne (kilka tysięcy razy) zwiększenie cał-
kowitej szybkości reakcji.
Obszar enzymu związany
z przyłączeniem substratu i katalizą
jest nazywany „miejscem aktywnym"
Kluczową właściwością enzymów jest ich zdol-
ność do przyłączenia jednego lub (coraz częś-
ciej) obu substratów w reakcji bimolekularnej
z towarzyszącym miejscowym zwiększeniem stę-
Ŝenia substratu i wynikającej z tego miejscowej
szybkości reakcji. Enzymy są zarówno niezwykle
czynnymi, jak i bardzo wybiórczymi katalizato-
rami. Aby zrozumieć te charakterystyczne właś-
ciwości enzymów, naleŜy wprowadzić pojecie
„miejsca aktywnego" lub „katalitycznego"*.
Ogromna wielkość białek, w stosunku do
substratów, prowadzi do koncepcji, Ŝe ograni-
czony obszar enzymu, „miejsce aktywne", jest
związany z katalizą. Początkowo było intrygu-
jące, dlaczego enzymy są tak ogromne, gdy
tylko część ich struktury okazuje się być konie-
czna do przyłączenia substratu i katalizy. Dzi-
siaj wiadomo, Ŝe z substratem reaguje duŜo
większa część cząsteczki białka niŜ to poprzed-
nio przypuszczano. Gdy zwiększa się zapotrze-
♦ Podczas gdy wiele tekstów zrównuje aktywne
i katalityczne miejsca enzymów, w enzymach znajdują
się inne „aktywne" miejsca związane raczej z regulacją
aktywności enzymu niŜ z pośrednią enzytnologią
procesu katalitycznego per se. UŜyto zatem terminu
„miejsce katalityczne" aby uniknąć dwuznaczności.
98 / ROZDZIAŁ 9
bowanie na miejsca allosteryczne równej wiel-
kości, wówczas wielkość enzymów nie powinna
być dłuŜej niespodzianką.
Wiele właściwości enzymów moŜe być
zrozumiałych na podstawie sztywnego
modelu „zamka i klucza" miejsca
aktywnego
Model miejsca katalitycznego, zaproponowany
przez Emila Fischera, przedstawiał interakcję
między substrałem a enzymem na zasadzie analo-
gii „zamka i klucza". Ten model „zamka i klucza"
lub sztywny model matrycowy (ryc. 9-5) jest ciągle
uŜyteczny w celu zrozumienia pewnych właściwo-
ści enzymów, np. uporządkowanego przyłączenia
2 lub więcej substratów (ryc. 9-6) lub krzywej
kinetyki prostego nasycenia substratem.
Ryc. 9-5. Przedstawienie tworzenia kompleksu
EnzS zgodnie z matrycową hipotezą Fischera.
Ryc. 9-6.
Przedstawienie kolejnej adsorpcji koenzymu (CoE)
i 2 substratów (S, i Ss) do enzymu według hipotezy
matrycowej. Zakłada się, Ŝe koenzym ma grupę
niezbędną do przyłączenia pierwszego substratu
(S,), który z kolei ułatwia przyłączenie S:
W modelu „indukowanego
dopasowania się" miejsca
katalitycznego, substrat indukuje
konformacyjną zmianę w enzymie,
która „tworzy" miejsce katalityczne
Niefortunna cechą modelu Fischera jest zało-
Ŝenie sztywności miejsca katalitycznego. Bardziej
uniwersalnym modelem jest model „indukowane-
go dopasowania się" Koshlanda. Ten model miał
znaczne potwierdzenie doświadczalne. W mode-
lu Fischera załoŜono, Ŝe miejsce katalityczne jest
z góry ukształtowane w taki sposób, Ŝe pasuje do
substratu. W modelu indukowanego dopasowa-
nia się substrat indukuje konformacyjną zmianę
w enzymie. Zmiana ta dotyczy ustawienia reszt
aminokwasowych lub innych grup enzymu we
właściwym połoŜeniu przestrzennym do związa-
nia substratu, katalizy lub obu zjawisk łącznie.
W przykładzie z ryc. 9-7 zarówno grupy
hydrofobowe (zakreskowane) jak i grupy nała-
dowane elektrycznie (zakropkowane) są zaan-
gaŜowane w przyłączeniu substratu. W katalizie
Ryc. 9-7. Dwuwymiarowe przedstawienie induko-
wanego dopasowania się przez zmianę konforma-
cyjną w strukturze białka. NaleŜy zwrócić uwagę na
odpowiednie pozycje kluczowych reszt aminokwa-
sowych przed przyłączeniem i po przyłączeniu sub-
stratu.
bierze udział reszta fosfoseryny (—P) i grupa
—SH reszty cysterny. Inne reszty, nie biorąte
udziału w Ŝadnym procesie, są reprezentowane
przez reszty Lys i Met. W nieobecności substratu
i;rupy katalityczne i wiąŜące substrat są od siebie
oddalone na odległość kilku wiązań. ZbliŜenie się
-ubstratu wywołuje zmianę konformacyjną w bia-
ł k u enzymatycznym, ustawiając w odpowiedni
sposób grupy uczestniczące w wiązaniu substratu
i katalizie. W tym samym czasie zmienia się
równieŜ przestrzenne ustawienie innych obszarów
— Lys i Met są teraz blisko siebie (ryc. 9-7).
Analogi substratów mogą powodować pewne,
ale nie wszystkie, zmiany właściwej konformacji
(ryc. 9-8). Po przyłączeniu właściwego substratu
A wszystkie grupy (przedstawione jako zaciem-
nione kółka) ustawiają się we właściwym połoŜe-
niu. Przyłączenie analogu
EnzS substratu, który jest
Eni + S
B
Ryc. 9-8. Przedstawienie zmian konformacyjnych
w białku enzymatycznym po przyłączeniu substratu
(A) i nieaktywnych analogów substratu (B, C)
{według Koshlanda).

zbyt „gruby" (ryc. 9-8B) lub zbyt „chudy" (ryc,
9-8C) indukuje nieprawidłowe ustawienie grup.
Ostatnią cechą enzymu jest miejsce pokazane
jako małe nacięcie z prawej strony. MoŜna sobie
wyobrazić przyłączenie się w tym miejscu cząste-
czki regulatorowej i „ściąganie w dół" jednego
z ramion polipeptydowych wrazz grupą katality-
czną. W takim przypadku moŜe zachodzić przy-
łączenie substratu, ale nie kataliza. Jak to ilust-
ruje model indukowanego dopasowania się, re-
szty aminokwasów, które znajdują się w miejscu
katalitycznym, mogą być oddalone od siebie
w strukturze pierwszorzędowej, ale przestrzennie
zbliŜone w strukturze trzeciorzędowej.
Katalityczne miejsca Itzozymu,
rybonukieazy i wielu innych enzymów
znajdują się w bruzdach powierzchni
enzymu
Lizozym występujący we łzach, śluzie noso-
wym, plwocinie, tkankach, soku Ŝołądkowym,
mleku i białku jaja, katalizuje hydrolizę wiązań
P-1,4 kwasu N-acetyloneuraminowego w pro-
teoglikanach i glukozoaminoghk ariach. Jego
działanie polega na niszczeniu ścian komór-
kowych wielu bakterii Gram-dodatnich, prze-
dostających się z powietrza do łez i śluzu
nosowego. Lizozym jest zbudowany z jednego
łańcucha polipeptydowego, składającego się ze
129 reszt aminokwasowych. PoniewaŜ nie ma
koenzymu ani jonu metalu, kataliza, swoistość
i trójwymiarowa struktura są określone wyłącz-
nie przez te reszty aminokwasowe. W cząsteczce
lizozymu są małe obszary struktury harmonij-
A) Asp 1011
Trp 62 (§) Ser 100
Trp63
I
\ Ala 107
f) Argt14
Asp 52 [ Glu 35
Ala 110
Ser 36
Ryc. 9-9. Schematyczne
przedstawienie miejsca
katalitycznego w okolicy bruzdy lizozymu. Punkty
A—F przedstawiają reszty glikozydowe heksasa-
charydu. Pewne reszty aminokwasowe, lezące
w okolicy bruzdy, są podane wraz z ich numerami
w sekwencji lizozymu (według Koshlanda),_____
ENZYMY; KINETYKA / 99
kowej, a-heliksu i szerokie obszary struktury nie
uporządkowanej! Cząsteczka ma przebiegającą
przez środek bruzdę, w której znajduje się
miejsce katalityczne, z 6. „podmiejscami" (ang.
subsites) (ryc. 9-9), które przyłącza róŜne sub-
straty lub inhibitory. Reszty aminokwasowe
odpowiedzialne za rozbicie wiązania leŜą mię-
dzy miejscami D i E, blisko grup karbok-
sylowych Asp 52, Glu 35. Glu 35 przekazuje
protony wiązaniu acetalowemu substratu, pod-
czas gdy ujemnie naładowany Asp 52 stabilizuje
powstający jon karboniowy.
Katalityczne miejsce rybonukieazy leŜy w ob-
rębie bruzdy podobnej do bruzdy lizozymu,
w poprzek której leŜą 2 reszty aminokwasowe
— His 12 i His 119. JuŜ wcześniejsze badania
chemiczne wskazywały na obecność tych 2 ami-
nokwasów w miejscu katalitycznym enzymu.
Obie reszty aminokwasowe znajdują się blisko
miejsca wiąŜącego kwas urydylowy (ryc. 9-10).
411
Grupa
fosforanowa
Ryc. 9-10. Struktura rybonukieazy określona za
pomocą dyfrakcji promieni X. Liczby odpowiadają
swoistym resztom aminokwasowym (p. teŜ ryc. 6-
7).
Wspólny motyw struktury
pierwszorzędowej występuje w
miejscach katalitycznych licznych
enzymów hydrolitycznych
Struktury pierwszorzędowe miejsc katalitycz-
nych enzymów hydrolitycznych wykazują wiele
podobieństw (tab. 9-1). MoŜe to oznaczać, Ŝe
liczba mechanizmów, według których zachodzi
rozrywanie wiązań w układach biologicznych,
jest stosunkowo mała. W świetle tych podo-
bieństw nie jest zaskakujące to, Ŝe sekwencje
aminokwasów blisko miejsc katalitycznych tego
samego enzymu, z róŜnych gatunków, wykazują
nawet jeszcze większe podobieństwo.
100 / ROZDZIAŁ 9

Tabela 9-1. Sekwencje aminokwasów i sąsiedztwie miejsc katalitycznych kilku proteaz wołu .
w stawiono regiony miejsca 30 stronie reszty serylowej (S) i histydylowej (H)* Przed-
katalitycznego
Enzym Sekwencja aminokwasów wokół seryny Sekwencja aminokwasów
(§ wokół histydyny ®
Trypsyna DSC Q D G D G PVV C s GK V V S A A ® C Y K SG
Chymotrypsyna A S S C M G Q G
D (• >) G P LV c K KN V V T A A ® G G V TT
G
Chymotrypsyna B S S C M G D =) G PLV c Q KN V V T A A ® C G V TT
G
Trombina DAC E G Q
D Q >) G P F V M K SP V L T A A @ C LL Y P
G
* Reprodukowano za zgodą z: Dayhoff MO (red.) Atlas Sekwencji Białek i Struktury, t. 5, Narodowa
Fundacja Badań Biomedycznych, 1972.

W OGRANICZONYM ZAKRESIE Niemniej nie jest to podstawowy parametr,

TEMPERATUR SZYBKOŚĆ REAKCJI
KATALIZOWANYCH
ENZYMATYCZNIE
ZWIĘKSZA SIĘ WRAZ ZE WZROSTEM
TEMPERATURY
Ma rycinie 9-11 przedstawiono wpływ tem-
peratury na typową reakcję katalizowaną en-
zymatycznie. Szybkość reakcji początkowo się
Optimum temperatury
poniewaŜ optymalna temperatura zaleŜy od
czasu trwania próby uŜytej do jej określenia, tj.
im dłuŜej enzym jest utrzymywany w temperatu-
rze, w której jego struktura jest mało stabilna^
tym bardziej prawdopodobne jest to, Ŝe będzie
zdenaturowany.
Współczynnik temperatury lub Q1B jest to
czynnik, o który się zwiększa szybkość procesu
biologicznego przy wzroście temperatury
0 10°C. Szybkość wielu procesów biologicz
nych, np. szybkość skurczów izolowanego ser
ca, w przybliŜeniu podwaja się wraz ze wzros
tem temperatury o 10°C {QI0 =2).
Dla większości enzymów optymalne tempe-
ratury są takie same lub wyŜsze od tych, jakie
występują w miejscu ich działania, tj. w komór-
kach. Na przykład enzymy mikroorganizmów
przystosowanych do wzrostu w naturalnych
gorących źródłach mogą wykazywać optymalną
temperaturę blisko temperatury wrzącej wody,

Temperatura (°C)
Ryc. 9-11. Wpływ temperatury da szybkość hipo-
tetycznej reakcji katalizowanej enzymatycznie.
zwiększa, wraz ze wzrostem temperatury, z po-
wodu zwiększenia energii kinetycznej reagują-
cych cząsteczek. Ostatecznie energia kinetyczna
enzymu przekracza jednak barierę energetyczną
do rozerwania słabych wiązań wodorowych
i hydrofobowych, które utrzymują ich strukturę
drugo- i trzeciorzędową. W tej temperaturze
denaturacji dominuje towarzysząca strąceniu
strata aktywności katalitycznej enzymu. Dlate-
go enzymy wykazują optymalną temperaturę.
pH WPŁYWA NA AKTYWNOŚĆ
ENZYMU PRZEZ ZMIANĘ ŁADUNKU
GRUPZJON1ZOWANYCH ENZYMU
1 CZĘSTO TAKśE SUBSTRATU
Gdy aktywność enzymu zmierzy się w kilku
wartościach pH, obserwuje się wówczas, Ŝe
optymalna aktywność mieści się na ogói między
wartościami pH 5,0—9,0, niemniej kilka en-
zymów, np. pepsyna, jest aktywnych przy war-
tościach pH wyraźnie wykraczających poza ten
zakres.
Kształt krzywych wyraŜających zaleŜność ak-
tywności od pH określają następujące czynniki:
1. Denaturacja enzymu przy małych i duŜych
wartościach pH.

2. Zmiany w ładunku enzymu i (lub) sub-
stratów. W przypadku enzymu pH moŜe wrjłyr
wać na J*ego aktyvjnaś£j^!^x3rirlar\c fltrnktuj;
fub^przez zmianę ładunku reszty aminokwaso-
wej, biorącej udział w przyłączaniu substratu
lubwkata]izie. Aby to zilustrować, naleŜy wziąć
pod uwagę ujemnie naładowany enzym (Enz~)
reagujący z dodatnio naładowanym substratem
(SH+):
SH*
Enz >EnzSH
Przy niskim pH Enz~ dąŜy do przyłączenia
protonów i traci swój
ładunek ujemny: EnzH
Enz +
Przy wysokim pH SH + jonizuje i traci swój
ładunek dodatni:
+ cząsteczki A i B:
SH+-S+ H
PoniewaŜ, z definicji, jedynymi formami, któ-
re będą wchodzić w interakcje są SH+ i Enz ,
krańcowe wartości pH będą zmniejszały skute-
czne stęŜenie Enz~ i SH+, zmniejszając w ten
sposób szybkość reakcji fryc. 9-12). Tylko na
100
Enz"
Niskie
Ryc. 9-12. Wpływ
pH na
aktywność enzymu.
obszarze
zakreskowanym na krzyŜ zarówno Enz, jak i
S są we właściwym stanie jonowym i
największe stęŜenie Enz i S są odpowiednio
naładowane w punkcie X.
Enzymy- mogą takie podlegać zmianom
w konfqrmacjj_na skutek zmian pH. Grupy
mające ładunek, dystalne w stosunku do regio-
nu, w którym przyłącza się substrat, mogą być
niezbędne do utrzymania aktywnej struktury
trzecio- i czwartorzędowej. JeŜeli zmieni się
ładunek elektryczny tych grup, białko moŜe się
rozluźnić, stać się bardziej zbite lub dysocjować
na podjednostki —wszystko to powoduje stratę
ENZYMY: KINETYKA / 101
aktywności, W zaleŜności od ostrości tych
zmian aktywność moŜe iub nie moŜe być przy-
wrócona, gdy enzym powróci do swojego op-
tymalnego pH.
JEśELI SUBSTRATY SĄ OBECNE W
PRAWIE RÓWNO MOLOWYCH
PROPORCJACH,SZYBKOŚĆ
REAKCJI JEST PROPORCJONALNA
DO STĘśENIA WSZYSTKICH
SUBSTRATÓW
W duŜych stęŜeniach substratów zarówno
liczba cząsteczek mających dostateczną energię,
aby reagować, jak i częstość ich zderzeń są duŜe.
Ten stan utrzymuje się niezaleŜnie od tego, czy
wszystkie cząsteczki, czy tylko ich część ma
wystarczającą energię, aby reagować. Biorąc
pod uwagę reakcję, w której uczestniczą 2 róŜne
A+B-* AB
podwojenie stęŜenia albo A albo B podwoi
szybkość reakcji. Podwojenie stęŜenia zarówno
A, jak i B zwiększy prawdopodobieństwo zde-
rzenia 4-krotnie. Szybkość reakcji zwiększy się
zatem 4-krotnie. Szybkość reakcji jest propor-
cjonalna do stęŜeń cząstek reagujących. Nawiasy
kwadratowewysokie
pH ([ ]) uŜyto do oznaczenia stęŜeń
molowych*; a oznacza „proporcjonalny do".
Określenie szybkości jest następujące:
Szybkość a [cząsteczki reagujące]
lub
Szybkość a [A] [B]
W przypadku gdy
wyraŜeniem szybkości jest:
Szybkość x [A] [B][B]
lub
Szybkość? [A] [BY
Dla przypadku ogólnego, gdy n cząsteczek
A reaguje z m cząsteczkami B
nA+mB-AnBm
wyraŜeniem szybkości jest:
Szybkość oc [A]n[B]m
* Ściślej mówiąc, powinny być uŜyte raczej aktyw-
ności molowe niŜ stęŜenia molowe.
102 / ROZDZIAŁ 9
STAŁA RÓWNOWAGI JEST
STOSUNKIEM STAŁYCH SZYBKOŚCI
REAKCJI PRZEBIEGAJĄCEJ DO
PRZODU I REAKCJI ODWROTNEJ
PoniewaŜ wszystkie reakcje chemiczne są
odwracalne, dla reakcji odwrotnej, gdzie AnBra
tworzy n cząsteczek A i m cząsteczek B
An^n, - nA+mB
odpowiednim wyraŜeniem szybkości jest:
Szybkość a [AnBm]
Odwracalność wyraŜa się podwójnymi strzał-
kami;
nA + mB ^± A„Bm
To wyraŜenie czyta się: ,,n cząsteczek A i m cząs-
teczek B jest w równowadze z AnBm". Symbol a
„proporcjonalny do" moŜna zastąpić znakiem
równości, wstawiając stalą proporcjonalności
k, charakterystyczną dla danej reakcji. Dla
przypadku ogólnego
nA + mB j± AnBm
wyraŜeniami szybkości dla reakcji przebiegają-
cej w prawo (szybkośćj) i reakcji w lewo (szyb-
kość_,) są:
m
Szybkość,= k1[A]"[B] i
Szybkość, = k_,rAnBm]
Gdy szybkości reakcji przebiegającej w prawo
i odwrotnie są równe, mówi sie, Ŝe system jest
w stanie równowagi, tj.
Szybkość^ Szybkość.,
wtedy
n m
k1[A] [B] =k_1[AnBm]
o
[A]"[B]
Stosunek kj do k , nazwano stalą równowagi,
K^,. NaleŜy zapamiętać następujące waŜne wła-
ściwości układu w stanie równowagi:
1. Stała równowagi jest stosunkiem stałych
szybkości reakcji ki/k_t.
2, W stanie równowagi szybkości reakcji (nie
stałe szybkości reakcji) w obie strony są rów-
ne.
3. Równowaga jest stanem dynamicznym.
ChociaŜ w stanie równowagi nie zachodzi Ŝadna
zmiana netto w stęŜeniu cząsteczek substratu
i produktu, A i B nieustannie przechodzą
w A„Bm i odwrotnie.
4. Stałą równowagi moŜna wyrazić liczbowo,
jeśli są znane stęŜenia A, B i \„BW w stanie
równowagi.
Standardową zmianę wolnej energii
(AG ) dla danej reakcji moŜna obliczyć
ze stałej równowagi
Związek stałej równowagi z AG" jest na-
stępujący:
ZiG^-RTInK^,
R jest stałą gazową i T — temperaturą bez-
względną. PoniewaŜ są one znane, znajomość
wartości liczbowej K^ umoŜliwia wyliczenie war-
tości AG°. JeŜeli stała równowagi jest większa
od 1, reakcja jest spontaniczna, tj. przewaŜa
reakcja zachodząca zgodnie z zapisem (od stro-
ny lewej do prawej). JeŜeli jest ona mniejsza od
1, to kierunek przebiegu reakcji jest przeciwny,
tzn. jest bardziej prawdopodobne, Ŝe reakcja
będzie przebiegała od strony prawej do lewej.
JednakŜe naleŜy zauwaŜyć, Ŝe chociaŜ stała
równowagi reakcji wskazuje kierunek, w którym
reakcja zachodzi samorzutnie, to nie wskazuje,
czy będzie ona przebiegać szybko, tj. nie mówi
ona nic o wielkości bariery energetycznej dla
reakcji (czyli o AGF; patrz powyŜej). To wy-
pływa z faktu, Ŝe K^ określa AG", która —• co
wykazano uprzednio — dotyczy tylko stanu
początkowego i końcowego. Szybkość reakcji
zaleŜy od wielkości bariery energetycznej, a nie
od wartości AG".
Wiele czynników wpływających na szybkość
reakcji katalizowanych przez enzymy działa
przez zmianę miejscowego stęŜenia substratu.
Enzymy nie wpływają na stałe
równowagi reakcji, które katalizują
Enzym jest związkiem reagującym, który
łączy się z substratem, tworząc kompleks en-
zym—substrat — EnzS, który rozkłada się,
tworząc produkt P i wolny enzym. W najprost-
szej formie moŜe to być przedstawione na-
stępująco
k.
Enz+ S ^
Podczas gdy wyraŜenia określające szybkość
dla reakcji zachodzącej w prawo, odwrotnej
i reakcji ogólnej zawierają składnik [Enz],
Enz+ S ^ Enz+ P ■
•M
Szybkość = k-, [Enz] [S]

Szybko4ć_i= k., [Enz] [PJ
to w wyraŜeniu dla całkowitej stałej równowagi
[Enz] znosi się.
K = k, _ [En»] [P] = [P]
•*" IM [Enz] [S] [S]
StęŜenie enzymu nie ma zatem Ŝadnego wpływu
na stałą równowagi. Mówiąc inaczej, skoro
enzymy wpływają na szybkość reakcji, a nie na
stałą szybkości, nie mogą one wpływać na K.^,
która jest stosunkiem starych szybkości. K^
reakcji jest taka sama bez względu na ta, czy
równowaga jest osiągana w wyniku (lub bez)
katalizy enzymatycznej (naleŜy sobie przypom-
nieć AG"). Enzymy zmieniają drogę reakcji, ale
nie wpływają na początkowe i końcowe równo-
waŜne stęŜenia substratów i produktów, czyn-
ników, które determinują K^i AG°.
SZYBKOŚĆ POCZĄTKOWA REAKCJI
KATALIZOWANEJ PRZEZ ENZYM
JEST WPROST PROPORCJONALNA
DO STĘśENIA ENZYMU
Szybkość początkowa reakcji jest to szybkość
mierzona przed utworzeniem dostatecznej ilości
produktu, pozwalającej na zachodzenie reakcji
odwrotnej. Szybkość początkowa reakcji kata-
lizowanej przez enzym jest zawsze propor-
cjonalna do stęŜenia enzymu. NaleŜy jednak
zanotować, Ŝe to stwierdzenie odnosi się tylko
do szybkości początkowej.
W WIELU SYTUACJACH
OZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM
STĘśENIE SUBSTRATU WPŁYWA NA
SZYBKOŚĆ REAKCJI
KATALIZOWANEJ ENZYMATYCZNIE
Reakcje enzymatyczne są tak rozpatrywane,
jeŜeli mają 1 substrat i 1 produkt. Mimo Ŝe
istnieje taki przypadek dla pewnych reakcji
katalizowanych enzymatycznie, większość rea-
kcji enzymatycznych ma 2 lub więcej substratów
i produktów. Uwaga ta jednak nie uniewaŜnia
omówienia.
JeŜeli zwiększa się stęŜenie substratu [S],
a wszystkie inne warunki pozostają nie zmienio-
ne, to mierzona szybkość początkowa V; (szyb-
kość mierzona wtedy, kiedy przereagowało bar-
dzo mało substratu) zwiększa się do wartości
ENZYMY: KINETYKA / 103
V
TL
------- ' c~ J
2
.
-/f
/A! •V
Ti
■ I I
1
r! . . . .
Ryc. 9-13. Wpływ stęŜenia substratu na szybkość
reakcji katalizowanej enzymatycznie.
maksymalnej — Ym^ i nie przekracza jej (ryc.
9-13).
Szybkość reakcji zwiększa się wraz ze zwięk-
szeniem stęŜenia substratu, aŜ do momentu, gdy
enzym jest „nasycony"' substratem. Mierzona
szybkość początkowa osiąga wartość maksy-
malną i nie ma na nią wpływu dalsze zwięk-
szanie stęŜenia substratu, poniewaŜ substrat
występuje w duŜym nadmiarze molowym w sto-
sunku do enzymu. Na przykład, jeŜeli enzym
o masie cząsteczkowej 100 000 działa na sub-
strat o masie cząsteczkowej 100 i oba związki
występują w stęŜeniu 1 mg/ml, to 1000 mol.
substratu przypada na kaŜdy mol enzymu.
Bardziej realistyczne są niŜej podane proporcje
wagowe enzymu do substratu:
[Enz]=0r1 ng/ml=1(T mol
9
[S]= 0,1 mg/ml=10~ mol
3
co daje 106 mol więcej substratu w stosunku do
enzymu. Nawet jeŜeli [S] zmniejszy się 100--
krotnie, substrat jest w dalszym ciągu w 10000--
krotnym molowym nadmiarze w stosunku do
enzymu.
Sytuacje w punktach A, B i C 7. ryc. 9-13 są
przedstawione na ryc. 9-14. W punktach
A i B tylko część enzymu łączy się z substratem,
jakkolwiek jest duŜo więcej cząsteczek substratu
niŜ enzymu. Dzieje się tak dlatego, Ŝe stała
równowagi dla reakcji Enz+S ^ EnzS (two-
rzenie kompleksu EnzS) nie jest nieograniczenie
duŜa. W punkcie A lub B zwiększenie lub zmniej-
szenie [S] będzie zwiększać lut) zmniejszać ilość
enzymu związanego z S, jako EnzS, i vf będzie
zatem zaleŜeć od |S|.
W punkcie C zasadniczo wszystkie cząsteczki
enzymu łączą się z substratem tak, Ŝe dalsze
zwiększenie [S], chociaŜ zwiększa częstość zde-
104 / ROZDZIAŁ 9
ćT*
.Q
Być. 9-14. Przedstawienie enzymu przy maiym (A), duŜym (C)i przy stęŜeniu substratu równym Km (B).
Punkty A, B i C odpowiadają punktom z ryc. 9-13.
rŜeń między Enz i S, nie moŜe spowodować
zwiększenia szybkości reakcji, skoro nie ma
wolnych cząsteczek enzymu, które mogłyby
reagować.
Przypadek B opisuje sytuację o duŜym zna-
czeniu teoretycznym, w której dokładnie poło-
wa cząsteczek enzymu jest „wysycona" sub-
stratem. Szybkość równa się połowie szybkości
maksymalnej (Vmaks/2), która mogłaby być
osiągnięta przy danym stęŜeniu enzymu.
Równanie Michaelisa-Menten obrazuje
wpływ stęŜenia substratu na szybkość
wielu reakcji katalizowanych
enzymatycznie
StęŜenie substratu, które powoduje osiągniecie
potowy szybkości maksymalnej, określane war-
tością Km lub stalą Michaelisa, moŜna oznaczyć
doświadczalnie przez graficzne przedstawienie
Vj jako funkcji [S] (ryc. 9-13). Km ma wymiary
stęŜenia molowego.
Gdy [S] jest prawie równe Km, wówczas V;
bardzo reaguje na zmiany [S] i enzym działa
z dokładnie połową szybkości maksymalnej.
W rzeczywistości wiele enzymów ma wartości
K.m zbliŜone do fizjologicznego stęŜenia ich
substratów.
Równanie Michaelisa-Menten
V.nak..[S]
Vl
Km + [S]
opisuje zachowanie się wielu enzymów przy
zmieniającym się stęŜeniu substratu. Na pod-
stawie równania Michaelisa-Menten zaleŜność
początkowej szybkości reakcji katalizowanej
przez enzym od [S] i od Kra moŜna przedstawić
następująco:
■ _________________
1. Gdy [S] jest znacznie mniejsze od Km (punkt
A na ryc. 9-13 i 9-14). Dodanie [S] do K™
w mianowniku zmienia bardzo niewiele jego
wartość, tak Ŝe wyraŜenie [S] moŜna w mianow-
niku pominąć. PoniewaŜ W^^. i Km są stałe,
moŜna zastąpić ich stosunek nową stałą, K:
v. . [S]
[S]'
Vj ^
[S]~K[S]
(~ oznacza „prawie równa się").
Innymi słowy, jeŜeli stęŜenie substratu jest
znacznie mniejsze od tego, które jest wymagane
do uzyskania połowy szybkości maksymalnej
(wartość Kra), to szybkość początkowa vt zaleŜy
od stęŜenia substratu [S|.
2. Gdy |S| jest znacznie większe od Km (punkt
C na ryc. 9-13 i ryc. 9-14). Dodanie K„ do [S]
w mianowniku zmienia wartość mianownika
bardzo niewiele, tak Ŝe wyraŜenie Km moŜna
w mianowniku pominąć:
"maha.
Km+[S] [S]
Oznacza to, Ŝe jeŜeli stęŜenie substratu [Sj
znacznie przewyŜsza wartość K„, to szybkość
początkowa Vj jest szybkością maksymalną,
'ntaks.'
3. Gdy ISJ = *Cm (punkt B na ryc. 9-13 i ryc. 9-
14),
' Km+ [S] 2[S]
 ENZYMY: KINETYKA / 105

Oznacza to, Ŝe jeŜeli stęŜenie substratu jest
równe wartości Krai to szybkość początkowa \-,
równa się połowie szybkości maksymalnej. To
takŜe wskazuje, jak oznaczyć Km, a mianowicie
trzeba określić doświadczalnie stęŜenie substra-
tu, przy którym początkowa szybkość stanowi
połowę szybkości maksymalnej.
nych odwrotności, tj. odwrotność ¥|(1/Vj) jest
wykreślona względem odwrotności [S] (1/[SJ).
Z wykresu podwójnych odwrotności lub wykresu
Lineweavera-Burka moŜna określić Km (ryc. 9-
15), wykorzystując albo nachylenie krzywej i
odcinek na osi y, albo odcinek na ujemnej

Aby określić wartość Km i Vmaks.

równanie Michaeiisa-Menten jest
tak przekształcane, aby wykres
stanowiła linia prosta
PoniewaŜ dla wielu enzymów krzywa nasyce-
nia nie pozwala na łatwe określenie Vm!lk5 (i stąd
Kw), kiedy V; jest wykreślone względem [S],
wygodniej jest przekształcić równanie Michaeli-
sa-Menten tak, aby uprościć wyznaczenie Km i
Ymats.- Równanie Michaeiisa-Menten moŜna C. 9-15. Podwójna odwrotność albo wykres
odwrócić i przekształcić następująco: Lineweavera-Burka zaie2ności 1/v względem
1/[S] wykorzystywany do określenia Km i y^k,,,.
Vmakl. [S]
V| =
części osi x. Skoro [S] jest wyraŜone w stęŜeniu
po odwróceniu molowym, wymiarem Km jest stęŜenie molowe
lub liczba mol na litr. Szybkość V; moŜna wyrazić
[SJ w dowolnych jednostkach, poniewaŜ Kra nie
[S] zaleŜy od [EnzJ. Technika podwójnych odwrot-
ności wymaga stosunkowo niewielu punktów
po przekształceniu: dla określenia Km i jest metodą najczęściej
uŜywaną do wyznaczenia K„,.
1 Km 1 Doświadczalnie wykorzystanie równania Li-
[S] Vraak.. [S] nę weavera-Burka do wyznaczenia Km moŜe
spowodować nieuzasadnione połoŜenie nacisku
po uproszczeniu: na dane otrzymane przy małych stęŜeniach
substratu. Dzieje się tak wówczas, gdy stęŜenia
Km 1 1 substratu, wybrane do badania, róŜnią się stałą
■ + ■

przyrostu. Ta niedogodność moŜe być ominięta

vi VmakB, [S] Vmaks. Jest przez selekcjonowanie odwrotności stęŜeń sub-
stratów, które róŜnią sie stałą przyrostu.
to równanie linii prostej Innym podejściem do doświadczalnego wy-
znaczenia Km i Vmaks jest podejście Eadie i Hof-
y =a ■x+b
stee. Równanie Michaeiisa-Menten moŜe być
gdzie: przekształcone:

y= — z aś x =
[S]

JeŜeli y lub l/v, jest wykreślony jako funkcja

x lub l/[S], to b jest równe l/VmakSi na osi y, a kąt
nachylenia a jest równy K.aJVaiaks.- Ujemny
odcinek na osi x moŜna określić przez przyjęcie
y = 0. Wtedy
x = - — = -
Km
Taki wykres jest nazwany wykresem podwój-
Aby wyznaczyć Km i Y,,^. wykreśla się Vj/[S] (oś
y) wobec \, (oś x). Miejsce przecięcia osi y wy-
znacza wówczas Vmaks /Km, a miejsce przecięcia osi
x Vmaks.. Nachylenie jest - 1/Km.
Zarówno podejście Linweavera-Burka i Ea-
die-Hofstee są uŜyteczne w wybranych przypad-
kach, natomiast dokładne wyznaczenie K m i
Vm!,ks. wymaga opracowania statystycznego.
106 / ROZDZIAŁ 9

Wartości K,,,, oprócz ich uŜyteczności w in- wtedy

terpretacji mechanizmów reakcji katalizowa-
nych enzymatycznie, mają duŜe znaczenie prak- k*
tyczne. Przy stęŜeniu substratu 100-krotnie
przewyŜszającym K m, enzym będzie działał
w zasadzie z maksymalną szybkością i dlatego
maksymalna szybkość (Vmiks) będzie odzwier-
ciedlała ilość obecnego aktywnego enzymu. Taka W tych warunkach 1/Kro = 1/K^ = powinowac-
sytuacja jest ogólnie poŜądana w badaniach two. JeŜeli k2 + k_t ^ k_! to 1/K.m zbyt nisko
enzymów. Wartość Km wskazuje, ile substratu oceni powinowactwo
natęŜy uŜyć w celu pomiaru VMkŁ. Technika
podwójnych odwrotności znajduje takŜe szero-
kie zastosowanie w ocenie inhibitorów enzy- RÓWNANIE HILLA PRZEDSTAWIA
mów. WPŁYW STĘśENIA SUBSTRATU NA
ENZYMY ALLOSTERYCZNE
W szczególnych przypadkach Km moŜe
być zbliŜona do stałej przyłączania Pewne enzymy i inne białka przyłączające
Powinowactwo enzymu do substratu jest ró- ligandy, takie jak hemoglobina, nie działają
wne odwrotności stałej dysocjacji—Kd komplek- zgodnie z klasyczną kinetyką nasycenia Micha-
su enzym-substrat (EnzŚ). elisa-Menten. JeŜeli [S] wykreśli się względem Vj,
■_
to krzywa nasycenia jest sigmoidalna (ryc. 9-
Enz + S ;===* EnzS k-. 16). Ogólnie wskazuje to na kooperatywne

Mniejsza tendencja substratu i enzymu do dyso-

cjacji wskazuje na większe powinowactwo en-
zymu do substratu.
Wartość Km enzymu dla jego substratu moŜe
równieŜ słuŜyć do pomiaru jego Kd. Jednak, aby
to było prawdziwe, załoŜenie dokonane w prze-
kształceniu wyraŜenia Michaelisa-Menten musi
być słuszne. Przekształcenie zakłada, Ŝe pierw-
szy etap reakcji katalizowanej enzymatycznie

Enz + S~±EnzS
k-i 0 [S] 8
jest szybki i zawsze w równowadze. Innymi
słowy, szybkość dysocjacji EnzS do Enz + S Ryc. 9-16. Sigmoidalna kinetyka nasycenia.
musi być duŜo większa od szybkości dysocjacji
enzym + produkt; przyłączenie substratu do licznych miejsc. Przy-
łączenie w jednym miejscu wpływa na przyłącze-
k2 nie w innych miejscach, jak opisano w rozdz.
Enz S ' Enz + P 7 dla hemoglobiny.
k-2 W przypadku sigmoidalnej kinetyki nasyce-
nia enzymu substratem, omówione powyŜej
W wyraŜeniu Michaelisa-Menten [S], które daje metody graficznej oceny stęŜenia substratu,
Vj = Vmik!./2 wynosi które powoduje osiągnięcie połowy szybkości
maksymalnej, są nie wartościowe (brak linii pro-
stych). Aby ocenić sigmoidalna kinetykę nasy-
cenia, moŜna wykorzystać graficzne przedsta-
Ale kiedy -i >> wienie równania Hilla, równania, które pierwo-
tnie wyprowadzono, aby opisać kooperatywne

przyłączenie O2 do hemoglobiny. Opisane w for-
mie linii prostej równanie Hilla jest następujące:
V;
log = nlog [S] - log k'
gdzie k' jest stalą złoŜoną. Z równania wynika,
Ŝe kiedy [S] jest małe w porównaniu z k', to
szybkość reakcji zwiększa się jako n-ta potęga
[S]. Na rycinie 9-17 przedstawiono wykres Hilla
Log [S]
I Nachylenie ■ n
-3
Ryc. S-17. Graficzna ocena równania Hilla w celu
oznaczenia stęŜenia substratu, przy którym szyb-
kość, osiąga potowe szybkości maksymalnej. Stoso-
wana wówczas, gdy kinetyka nasycenia substratem
jest sigmoidalna.
danych kinetycznych dla enzymu z kinetyką
wiązania kooperatywnego. Wykres Vj/VmaiŁ—vj
względem log [S] daje linię prostą o nachyleniu
= n, gdzie n jest parametrem empirycznym,
którego wartość zaleŜy od liczby miejsc wiąŜą-
cych substrat oraz liczby i typu interakcji mię-
dzy tymi miejscami. Kiedy n = 1, miejsca
wiązania działają niezaleŜnie jedno od drugiego.
JeŜeli n > 1, to miejsca są kooperatywne i przy
większej wartości n kooperatywność jest silniej-
sza i wtedy bardziej „sigmoidalne" są kinetyki
nasycenia. JeŜeli n<l, mówi się, Ŝe miejsca
wykazują negatywną kooperatywność.
W p o ł o wi e s z yb k o ś c i m a k s y m a l n e j
(vi = Vmai[S./2), Vi/(Variu.—Vf)=l, a więc log
Vj/(Vmak5 —Vi)=Q, A zatem aby oznaczyć S5,.
(stęŜenie substratu, przy którym szybkość reak-
cji osiąga połowę szybkości maksymalnej), na-
leŜy wykreślić linię prostopadłą do osi x z punk-
tu, w którym log Vj/(¥m»b.-vś)=O-
ENZYMY: KINETYKA / 107
RÓśNICA MIĘDZY KOM PETYCYJNYMI
I NIEKOMPETYCYJNYMI
INHIBITORAMI ENZYMÓW POLEGA
NA TYM, CZY ZWIĘKSZAJĄCE SIĘ
STĘśENIE SUBSTRATU USUWA
HAMOWANIE
ChociaŜ rozróŜnia się inhibitory aktywności
enzymatycznej w zaleŜności od tego, czy hamo-
wanie ustępuje lub nie w wyniku zwiększenia
stęŜenia substratu, to jednak wiele inhibitorów
nie wykazuje idealnych właściwości czysto kom-
petycyjnego i niekompetycyjnego hamowania
omawianego poniŜej. Innym sposobem klasyfi-
kacji inhibitorów jest podział według ich miejs-
ca działania. Miektóre z nich wiąŜą się z en-
zymem w tym samym miejscu co substrat
(miejsca katalityczne); inne wiąŜą się w innym
miejscu (miejsce allosteryczne) z dala od miejsca
katalitycznego.
Inhibitory kompetycyjne wykazują
ścisłe podobieństwo strukturalne do
substratu
Klasyczne hamowanie kompetycyjne zacho-
dzi w miejscu wiązania substratu (katalitycz-
nym). Chemiczna struktura inhibitora, analoga
substratu (I), ogólnie przypomina strukturę
substratu (S). Łączy się on zatem odwracalnie
z enzymem, tworząc kompleks enzym-inhibitor
(Enzl), a nie kompleks EnzS. Gdy jest obecny
zarówno substrat, jak i ten typ inhibitora,
wówczas współzawodniczą one ze sobą o te
same miejsca wiązania na powierzchni enzymu.
Najlepiej zbadanym przypadkiem hamowania
kompetycyjnego jest para: malonian (I) i bursz-
tynian (S) w stosunku do dehydrogenazy bursz-
tynianowej.
Dehydrogenaza bursztynianowa katalizuje
tworzenie fumaranu przez usunięcie po jednym
atomie wodoru z kaŜdego atomu ot-węgla bursz-
tynianu (ryc. 9-18).
H H-C-
-2H H-C-COO
COO-
■-OOC-C-H
OOC-Ć-H
IH
DEHYDROGENAZA
BURSZTYNIANOWA
Bursztyn lan Fu maran
Ryc. 9-18. Reakcja dehydrogenazy bursztyniano-
wej.
108 / ROZDZIAŁ 9

Malonian ("OOC-CH 2 -COO") moŜe łą-

czyć się z dehydrogenazą, tworząc kompleks
EnzI. Maionian nie moŜe ulec odwodorowaniu,
gdyŜ nie ma Ŝadnego sposobu, aby usunąć
nawet jeden atom H z pojedynczego atomu
węgla a bez utworzenia pięcio wartościowe go
atomu węgla. Jedyną reakcją, której moŜe pod-
legać kompleks EnzI jest rozpad z powrotem na
wolny enzym i inhibitor. Dla reakcji odwracal-
nej
EnzI tEnz + I

stała równowagi wynosi Ryc. 9-19. Wykres Linevueavera-Burka klasycz-

K= =
[I]
[EnzIJ
Działanie inhibitorów kompetycyjnych moŜna
zrozumieć w formie następujących reakcji:
■ Enzl (nieaktywny) » Enz + P
'EnzS (aktywny) -> Enz+ p
Enz
Szybkość tworzenia produktu, to co jest
głównie mierzone, zaleŜy wyłącznie od stęŜenia
EnzS. ZałóŜmy, Ŝe I przyłącza się do enzymu
bardzo silnie (Ks = mała liczba). W takiej sytua-
cji jest mało wolnego enzymu (Enz) dostępnego
do połączenia się z S, aby utworzyć EnzS
i ewentualnie Enz+P. Szybkość reakcji (two-
rzenie P) będzie bardzo mała. Z analogicznych
powodów równe stęŜenie słabiej wiązanego in-
hibitora (Kj = większa liczba) nie zmniejszy tak
znacznie szybkości katalizowanej reakcji. Przy-
puśćmy, Ŝe przy stałym stęŜeniu I doda się
więcej S. Zwiększy to prawdopodobieństwo, Ŝe
Enz będzie raczej łączył się z S niŜ z I. Wzrośnie
stosunek EnzS do EnzI, a takŜe szybkość reak-
cji. Przy dostatecznie duŜym stęŜeniu S, stęŜenie
Enzl powinno być znikomo małe. JeŜeli tak jest,
to szybkość katalizowanej reakcji będzie taka
sama, jak w nieobecności I (ryc. 9-19).
Efektywność róŜnych inhibitorów
kompetycyjnych jest oceniona przez
wykres podwójnych odwrotności 1/v ;
względem 1/[S]
Rycina 9-19 przedstawia typowy przykład
hamowania kompetycyjnego pokazany graficz-
nie w formie wykresu Lineweavera-Burka. Przy
stałym stęŜeniu inhibitora mierzono szybkość
reakcji (v,) przy róŜnych stęŜeniach S. Linie
przeprowadzone przez punkty doświadczalne
zbiegają się przy osi y. PoniewaŜ odcinek na osi
nego kompetycyjnego hamowania. NaleŜy zauwa-
Ŝyć całkowite zwolnienie hamowania przy duŜym
[S] (małe.1/[S]).
y odpowiada 1/V mats, to świadczy o tym, Ŝe przy
nieograniczenie duŜym stęŜeniu S (1/|S] = O), Vj
jest taka sama, jak w nieobecności inhibitora.
Jednak odcinek na osi x (który odpowiada Km)
zmienia się wraz ze stęŜeniem inhibitora i staje
się większą liczbą {— 1/Kra jest mniejszy niŜ
— 1/K^,) w obecności inhibitora. W ten sposób
inhibitor kotnpetycyjny zwiększa Km (Kń) sub-
stratu. PoniewaŜ Km jest stęŜeniem substratu,
w którym stęŜenie wolnego enzymu jest równe
stęŜeniu enzymu występującego jako EnzS, spo-
ra ilość wolnego enzymu moŜe się łączyć z in-
hibitorem. W przypadku prostego hamowania
kompetycyjnego miejsce przecięcia na osi x daje
się przedstawić
Km moŜe być oznaczone w nieobecności I, a K;
określa się wykorzystując powyŜsze równanie.
JeŜeli liczba moli dodanego I jest duŜo większa
niŜ liczba moli obecnego enzymu, to stęŜenie
I moŜna przyjąć jako stęŜenie (znane) dodanego
inhibitora. Wartości Ks dla serii inhibitorów
(kompetycyjnych) będących analogami sub-
stratów wykazują, które z nich są najbardziej
efektywne. Przy małych stęŜeniach największy
stopień zahamowania będą powodowały inhibito-
ry o najmniejszych wartościach Kj.
Wiele skutecznych klinicznie leków działa
jako inhibitory kompetycyjne waŜnych enzy-
mów w komórkach mikroorganizmów i zwie-
rząt.

Odwracalne niekompetycyjne
inhibitory zmniejszają Vmaki.'
ale nie wpływają na Km
Jak sama nazwa wskazuje, w tym przypadku
nie ma konkurencji między S i I. Inhibitor
zazwyczaj nie wykazuje Ŝadnego albo małe
podobieństwo do S i moŜna przyjąć, Ŝe wiąŜe się
z inną domeną enzymu. Odwracalne niekom-
petycyjne inhibitory zmniejszają szybkość mak-
symalną, osiągalną przy danej ilości enzymu
(zmniejszają Vraaka), ale zazwyczaj nie wpływają na
Km. PoniewaŜ I i S mogą łączyć się w róŜnych
miejscach, jest moŜliwe tworzenie zarówno
kompleksów Enzl, jak i EnzIS. PoniewaŜ EnzIS
moŜe się rozpaść, tworząc produkt z mniejszą
szybkością niŜ EnzS, reakcja moŜe być spowol-
niona, ale nie zatrzymana. Mogą zachodzić
następujące reakcje
konkurencyjne: EnzIS -> Enz +P
±1
±1
Enz
JeŜeli S ma takie
samo powinowactwo zarówno do Enz, jak i do
Enzl (I nie wpływa na powinowactwo Enz do
S), to otrzymuje się wyniki przedstawione na
ryc. 9-20 w formie wykresu zaleŜności l/vj
względem 1/ [S] w obecności i nieobecności
inhibitora. (Zakłada się, Ŝe po przyłączeniu I
nie ma Ŝadnych waŜnych zmian w
konformacji miejsca aktywnego).
■*
0
_L
(Sl
Ryc. 9-20. Wykres Lineweavera-Burka odwracal-
nego nie kom petycyjnego hamowania.
Wiele „trucizn" działa jako
nieodwracalne, ni ekom petycyjne
inhibitory aktywności enzymatycznej
Aktywność enzymatyczną redukują działają-
ce na enzymy „trucizny", np. jodoacetamid,
ENZYMY: KINETYKA / 109
jony metali cięŜkich (Ag+, Hg2+), czynniki
utleniające itd. PoniewaŜ te inhibitory nie wyka-
zują strukturalnego podobieństwa do substra-
tu, zwiększenie stęŜenia substratu na ogół nie
zmniejsza tego hamowania. Obecność jednego
lub więcej substratów lub produktów moŜe
chronić enzym przed inaktywacją. Omawiana
powyŜej analiza kinetyczna moŜe być niewy-
starczająca do odróŜnienia przedstawionych
trucizn od odwracalnych inhibitorów niekom-
petycyjnych. W kaŜdym razie odwracalne nie-
kompetycyjne hamowanie zdarza się rzadko.
Niestety nie jest to zawsze uchwycone, ponie-
waŜ zarówno odwracalne, jak i nieodwracalne
hamowanie niekompetycyjne wykazuje podob-
ną kinetykę.
AKTYWNOŚĆ KLUCZOWYCH
ENZYMÓW MOśE BYĆ
REGULOWANA PRZEZ POZYTYWNE I
NEGATYWNE CZĄSTECZKI
MODULATOROWE
Małe cząsteczkowe modulatory, które zmniej-
szają aktywność katalityczną, są określane jako
modulatory negatywne, a te, które zwiększają
aktywność, są nazywane modulatorami pozyty-
wnymi. To zagadnienie jest omawiane w następ-
nych rozdziałach.
PIŚMIENNICTWO
Bender ML, Bergeron RJ, Komiyama M: The Bioor-
ganić Chemistry of Enzymatic CataJysia. Wiley-
-[nierscience, 1984. Cabral F, Barlow SB;
Mechanisms by which mam-
malian cells aequire resistance to drugs that affect
microLubule assembly. FASEB J 1988;3:1593.
CechTR: RNA as anenzyme. Sci Amer 1986;255:64.
Dugas H, Penny C: Bioorganic Chemistry: A Chemicat
ApproachtoEnzyme Action. Springer-Verlag, 1981.
Fersbt AR, Leatherbarrow RJ, Wells TNC: Binding
energy a.nd catalysis: a lesson from protein engine-
ering of the tyrosyl-tRNA synthetase. Trendu Bio-
chetn Sci 1986;11:321. Freeman RB, Hawkins HC
(editors): Tne Enzymology
of PosttransiatiOrial ModiftcatiOn ofProteins, Aca-
demic Press, 1985.
Segel IH: Emyme Kinetks. Wiley, 1975. Walsh CT:
Suicide substrates, mechanism-based en-
zyme inactivators; recent dcvelopments. Amiu Rev
Biochem 1984;53:493. Patrz takŜe
piśmiennictwo w rozdz. 7.
 Enzymy: mechanizmy
10
Yictor W, Rodwell, PhD
WPROWADZENIE
W rozdziale tym, w celu zilustrowania za-
sad reakcji enzymatycznych, przedstawiono
w szczegółach reakcję katalizowaną przez en-
zym proteolityczny chymotrypsynę.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Przedmiotem badań mechanizmów działania
enzymów są zmiany molekularne towarzyszące
przekształceniu substratu w produkt. Rokują
one wielką nadzieję na właściwy sposób po-
stępowania podczas leczenia, jak równieŜ opra-
cowywania leków. Wyniki anaiizy rentgeno-
graficznej struktury białek, w połączeniu z da-
nymi odnośnie do mechanizmów katalizy en-
zymatycznej, juŜ obecnie umoŜliwiają opraco-
wywanie ieków hamujących swoiste enzymy,
takie jak reduktaza HMG-CoA, która reguluje
biosyntezę cholesterolu. Badania te sugerują
równieŜ sposób wykorzystania technik rekom-
binacji DNA oraz ukierunkowanej mutagenezy
w celu zmodyfikowania swoistości i (lub) ak-
tywności katalitycznej enzymu. Techniki te za-
pewnię ułatwią wprowadzenie enzymów o Ŝąda-
nych właściwościach.
MECHANIZM DZIAŁANIA
CHYMOTRYPSYNY ILUSTRUJE
OGÓLNE CECHY KATALIZY
ENZYMATYCZNEJ
Chymotrypsyna katalizuje hydrolizę wiązań
peptydowych, w których grupa karboksylowa
pochodzi z aminokwasów aromatycznych (Phe,
działania
Tyr, Trp) lub z aminokwasów z duŜą grupą
niepolarną R (Met).
Podobnie jak wiele innych proteaz, chymo-
trypsyna katalizuje hydrolizę niektórych est-
rów. ChociaŜ zdolność chymotrypsyny do kata-
lizowania hydrolizy estrów nie jest istotna z fiz-
jologicznego punktu widzenia, umoŜliwia ona
badania mechanizmu katalizy enzymatycznej.
Zmiany molekularne zachodzące podczas kata-
lizy określane są mianem „intermediary en-
zymology".
Syntetycznym substratem, pozwalającym na
kolorymetryczną analizę aktywności chymotry-
psyny, jest octan />-nitrofenylu (ryc. 10-1).
Ryc. 10-1. Octan p-mtrofenylu
W wyniku hydrolizy octanu p-nitroienylu uwal-
nia się/f-nitrofenol, który w środowisku zasado-
wym przekształca się w Ŝółty anion^-nitrofeno-
lanowy.
KINETYKA REAKCJI „STOP-FLOW"
UJAWNIŁA MECHANIZM DZIAŁANIA
CHYMOTRYPSYNY
Kinetykę reakcji hydrolizy octanu /J-nitrofe-
nylu moŜna badać za pomocą aparatu „stop--
tiow". W doświadczeniach „stop-flow" ilość
enzymu odpowiada ilości substratu (w przy-

bliŜeniu równomolowe ilości enzymu i sub-
stratu), a oznaczenie dotyczy zdarzeń zachodzą-
cych w pierwszych kilku milisekundach po
zmieszaniu enzymu i substratu. Aparat „stop--
flow" jest wyposaŜony w 2 strzykawki: jedna
przeznaczona na chymotrypsynę, a draga na
octan />-nitrofenylu. Natychmiastowe zmiesza-
nie enzymu i substratu następuje za pomocą
urządzenia mechanicznego, które szybko i rów-
nocześnie usuwa zawartość obu strzykawek do
jednej, wąskiej probówki. Probówka przesuwa
się przez spektrofotometr i wartość absorbancji,
jako funkcja czasu, ukazuje się na ekranie
oscyloskopowym.
Uwalnianie anionu p-nitrof enolanowego
ma charakter dwufazowy
Uwalnianie anionu /j-nitrofenolanowego
przebiega w 2 wyraźnych fazach (ryc. 10-2): 1)
Faza
stacjonarna
i Dowodem szczególnej roli i duŜej reaktywności
i sztami serynowymi chymotrypsyny) jest jej rea-
Czas (ms)
Ryc. 10-2. Kinetyka uwalniania anionu p-nitro-
fenolanowego w wyniku hydrolizy octanu /)-nitro-
fenytu katalizowanej przez chymotrypsynę. Ilość
„uwolnionego fenolu" wyliczono na podstawie
absorbancji.
w fazie szybkiego uwalniania i 2) następującej
po niej fazie wolniejszego uwalniania dalszych
anionów />-nitrofen olano wy ch.
Dwufazowy charakter uwalniania anionu
/7-nitrofenolanowego jest w pełni zrozumiały
CT + PNP CT-PNP
Szybko
Ryc. 10-3. Pośrednie etapy hydrolizy octanu p-nitrofenylu katalizowanej przez chymotrypsynę, CT
— chymotrypsyna, PNP — octan p-nitrofenyfu; CT-PNP — kompleks: chymotrypsyna-octan p-ni-
trofenylu; CT-Ac—kompleks: chymotrypsyna-octan (acetylochymotrypsyna);feno!-anionp-nitrofenola-
nowy: Ac~ — anion octanowy. Tworzenie kompleksów CT-PNP i CT-Ac w stosunku do hydrolizy
kompleksu CT-Ac przebiega s^ybko.
ENZYMY: MECHANIZMY DZIAŁANIA / 111
w kategoriach kolejnych etapów katalizy przed-
stawionych na ryc. 10-3,
Wolny etap reakcji katalizowanej przez
chymotrypsynę odpowiada hydrolizie
kompleksu chymotrypsyna-octan (CT-
Ac)
Z chwilą związania chymotrypsyny w kom-
pleks CT-Ac dalsze uwalnianie anionu p-nit-
rofenolanowego zaleŜy od regeneracji wolnej
chymotrypsyny w wyniku hydrolizy tego kom-
pleksu (ryc. 10-3). Faza szybka uwalniania
anionu /7-nitrofenolanowego (ryc. 10-2) odpo-
wiada przekształceniu całej dostępnej chymo-
trypsyny w kompleks CT-Ac, z równoczesnym
uwolnieniem anionu/>-nitrofenolanowego. Na-
stępujące po niej dalsze odszczepianie anionu
p-nilTO fenol ano wego (PNP) jest uzaleŜnione od
wolnego odzyskiwania chymotrypsyny z kom-
pleksu CT-Ac. Uwolniona chymotrypsyna po-
nownie reaguje z PNP, tworząc kompleks CT--
Ac i anion /j-nitrofeno łanowy. Szybkość reak-
cji w fazie szybkiej (tj. liczba moli uwolnionego
anionu jc-nitrofen o łanowego) jest wprost pro-
porcjonalna do liczby moli chymotrypsyny
w momencie rozpoczęcia reakcji.
Kluczową rolę w reakcji katalizowanej
przez chymotrypsynę odgrywa seryna
195
W kompleksie CT-Ac grupa acylowa jest
połączona z bardzo reaktywną resztą seryny,
znajdującą się w pozycji 195 chymotrypsyny.
Ser 195 (w porównaniu z pozostałymi 27 re-
kcja z diizopropylofluorofosforanem (DIPF)
(ryc. 10-4). Przyłączenie DIPF do Ser 195
powoduje inaktywację chymotrypsyny. Analo-
gicznie inaktywacji przez DIPF ulega wiele
innych proteaz określanych mianem proteaz
sery nowych.
Fenol Ac
■J *■ CT-Ac -^-------- ^ -
t
CT
Szybko Wolne
__________________________________
112 / ROZDZIAŁ 10
V
?
Enz-CHjOH +F-P-O
y
P
? °
Ryc. 10-4. Reakcja pierwszorzędowej grupy hydroksylowej Ser 195 chymotrypsyny z diizopropylo-
fluorofosforanem (DIPF). __________________________________________________________
W reakcji katalizowanej przez
chymotrypsynę 3 aminokwasy tworzą
system przekazywania ładunku
W reakcji hydrolizy katalizowanej przez chy-
motrypsynę szczególną role odgrywają 3 reszty
aminokwasowe, które, mimo Ŝe zajmują odległe
w stosunku do siebie miejsca w sensie struktury
pierwszorzędowej, znajdują się w pozycjach
pozwalających na tworzenie między nimi wią-
zań w sensie struktury trzeciorzędowej. Są to
Asp 102, His 57 i Ser 195. Podczas gdy więk-
szość naładowanych reszt aminokwasowych
jest umiejscowiona na zewnątrz cząsteczki,
3 oddziałujące ze sobą reszty są ukryte w niepo-
larnym wnętrzu cząsteczki, tworząc układ: Asp
102 — His 57 — Ser 195. Aminokwasem, który
ulega acylacji podczas reakcji katalizowanej
przez chymotrypsynę, jest Ser 195. ZbliŜenie
anionu octanowego (pochodzącego z octanu
/)-nitrofeny)u) do tlenu grupy OH* Ser 195
wyzwala reakcję przeniesienia protonu z Ser 195
poprzez His 57 na Asp 102 (ryc. 10-5),
— C — O"--"H-N^N---H — O— Ser
u:. ic
1
Sub- (tj. AG")
9
— C—O—H- •N
N—H O-Ser
U _0A
Ryc. 10-5. Przeniesienie protonu w chymotryp-
synie podczasacylacji Ser 195 przezsubstrat (Sub').
Podczas deacylacji intermediatu acylo-Ser
195 (enzym) protony przekazywane są w prze-
ciwnym kierunku. Przypuszcza się, Ŝe analogi-
* Przyp. tłum.
» Enz—CH, — O— P»=O
czna sekwencja zdarzeń ma miejsce podczas
hydrolizy fizjologicznych substratów chymo-
trypsyny, takich jak peptydy.
WIELE PROTEAZ WYDZIELA SIĘ W
POSTACI NIEAKTYWNYCH
PROENZYMÓW, CZYLI ZYMOGENÓW
Wiele białek jest syntetyzowanych w postaci
nieaktywnych prekursorów określanych jako
probiałka. W przypadku gdy białka te są en-
zymami ich probiałka nazywane są proenzyma-
tni lub zymogenami. Przekształcenie probiałek
w aktywne białka następuje w wyniku jedno-
lub kilkustopniowej swoistej proteolizy. Biał-
kami syntetyzowanymi w formie probiałek są
np. insulina (probiałko=proinsulina), enzymy
trawienne: pepsyna, trypsyna i chymotrypsyna
(odpowiednie probiałka = pepsynogen, trypsy-
nogen, chymotrypsynogen), czynniki krzepnię-
cia krwi i fibrynoiizy (p. rozdz. 58) oraz biatko
tkanki łącznej — kolagen (probiałko = prokola-
gen).
Przekształcenie proch ymotry psy ny (pro--
CT), 245-aminokwasowego polipeptydu, w ak-
tywną a-chymotrypsynę przebiega przez for-
mę pośrednią znaną jako chymotrypsyna U
(7C-CT) {ryc. 10-6).
W chymotrypsynie a łańcuchy A, B i C (ryc.
10-6) są połączone ze sobą 2 mostkami disiarcz-
kowymi (ryc. 10-7).
Proenzymy umoŜliwiają szybkie
uruchomienie aktywnych form w
momencie zapotrzebowania
fizjologicznego
Jaka jest przyczyna syntezy niektórych białek
w formie nieaktywnej? Podczas gdy jedne białka
są wykorzystywane w organizmie stale, inne
(np. enzymy krzepnięcia krwi i fibrynoiizy)
tyiko czasami, ale wówczas enzymy te są po-

1 13 146
13/^415 16_ 146 /
13 16 146
e
Ryo. 10-6. Przekształcenie prochymotrypsyny (pro-CT) w chymotrypsynę n (it-CT) i w pełni aktywną
enzymatycznie chymotrypsynę ot (ct-CT).______
Ryc. 10-7. Wewnątrzłańcuchowe i rniędzyłańcuchowe wiązania disiarczkowe w chymotrypsynie
a («-CT). _______________________________________________________________________________
trzebne natychmiast. Pewne procesy fizjologicz-
ne, takie jak trawienie, są sporadyczne, przy
czym często regularne i moŜliwe do przewidze-
nia (chociaŜ nie jest to regułą u ludzi prymityw-
nych). Inne natomiast, jak krzepnięcie krwi
i fibrynoliza, zachodzą tylko w przypadku za-
działania określonych czynników fizjologicz-
nych lub patologicznych, przy czym do za-
chowania hemostazy muszą one być skoor-
dynowane w czasie. Ponadto synteza proteaz
w formie nieaktywnych prekursorów zabezpie-
cza tkanki, w których są one wytwarzane (np.
trzustkę) przed samotrawieniem. (Samotrawie-
nie moŜe zachodzić w przypadku zapalenia
trzustki).
Synteza de novo niezbędnych w danym mo-
mencie białek, przy załoŜeniu, Ŝe byłaby dostęp-
na odpowiednia pula aminokwasów, mogłaby
przebiegać niewystarczająco szybko w stosunku
do potrzeb organizmu indukowanych czynni-
kami chorobotwórczymi, np. utratą krwi. Rów-
nieŜ sam proces wydzielania mógłby być zbyt
wolny w stosunku do potrzeb.
8 — Biochemia
ENZYMY: MECHANIZMY DZIAŁANIA / 113
149 245
Pro-CT
f 149 245
»CT
149 245
tt-CT
S ----S
Aktywacja prochymotrypsyny polega
na swoistej proteolizie
Przekształcenie probiałek w fizjologicznie
czynne białka przebiega według następujących
zasad:
1. Przekształcenie polega na swoistej proteo
lizie, która moŜe dotyczyć hydrolizy tylko poje
dynczego wiązania.
2. Produkty proteolizy mogą zostać rozdzie
lone lub pozostać razem w ostatecznym białku.
3. Proces moŜe (lub nie) prowadzić do znacz
nej zmiany masy cząsteczkowej.
4. Podstawową konsekwencją swoistej pro
teolizy jest nowa konformacja.
5. Jeśli probiałko jest enzymem, to zmiana
konformacji powoduje powstawanie miejsca
katalitycznego. W przypadku proenzymów wy
biórcza proteoliza moŜe być rozpatrywana jako
proces, który uruchamia zmiany konformacyj-
ne „tworzące" miejsce katalityczne.
Wybiórcza proteoliza prochymotrypsyny
(chymotrypsynogenu) umoŜliwia zbliŜenie
3 reszt aminokwasowych tworzących system
przekazywania ładunku. W chymotrypsynie
a His 57 i Asp 102 znajdują się w łańcuchu B,
a Ser 195 — w łańcuchu C (ryc. 10-6).
114 / ROZDZIAŁ 10

WIĄZANIE SUBSTRATU PRZEZ Wiele reakcji, wymagających udziału koen-

SWOISTE ENZYMY ODBYWA SIĘ
W SPOSÓB PRZYPADKOWY LUB
UPORZĄDKOWANY
Większość enzymów katalizuje reakcje mię-
dzy 2 lub więcej substratami, dostarczając 1 lub
więcej produktów. Pewne enzymy wymagają
obecności wszystkich substratów równocześnie,
inne natomiast wiąŜą najpierw jeden substrat,
a następnie katalizują jego reakcję z drugim
substratem. Sposób w jaki enzymy wiąŜą sub-
straty moŜe być przypadkowy lub uporządkowa-
ny (ryc. 10-8).
C. 10-8. Przypadkowe i uporządkowane przyłą-
czanie substratów A i B i oddysocjowywanie pro-
duktów P i Q od enzymu E.
P kość jest uzaleŜniona od wszystkich kwasów
'P * >E'
EA- -E'P
Ryc. 10-9. Ogólny mechanizm
„ping-pong" kata
lizy enzymatycznej_______________
zymów, przebiega za pomocą mechanizmu
określanego jako „ping-pong" (enzym wystę-
puje na przemian w formie E i Ex) (ryc. 10-9
i 10-10).
ChociaŜ pewne koenzymy są często rozpat-
rywane jako drugi substrat, inne (np. fosforan
pirydoksalu) są związane z enzymem kowalen-
cyjnie lub niekowalencyjnie tak silnie, Ŝe ich
dysocjacja praktycznie nie występuje (np. difos-
foran tiaminy). W tych przypadkach kompleks
enzym-koenzym jest rozpatrywany jako enzym.
RESZTY AMINOKWASOWE
W MIEJSCU KATALITYCZNYM
MOGĄ FUNKCJONOWAĆ JAKO
KATALIZATORY
KWASOWO-ZASADOWE
Z chwilą związania substratu w miejscu kata-
litycznym naładowane (lub zdolne do nałado-
wania) grupy funkcyjne łańcuchów bocznych
aminokwasów, znajdujących się w bliskim oto-
czeniu, mogą brać udział w katalizie, działając
na zasadzie katalizatorów kwasowych lub zasa-
dowych.
Istnieją 2 odrębne rodzaje katalizy enzymaty-
cznej kwasowo-zasadowej: ogólna i swoista.
Reakcje, których szybkość zmienia się wraz ze
zmianą stęŜenia jonów H+ lub H3O+, a jest
niezaleŜna od stęŜenia innych kwasów lub zasad
znajdujących się w roztworze, uwaŜa się za
podporządkowane swoistej katalizie kwasowej
lub zasadowej. Natomiast reakcje, których szyb-
(donorów protonów) lub zasad (akceptorów
protonów) obecnych w roztworze uwaŜa się za
podporządkowane ogólnej katalizie kwasowej
lub zasadowej.

E-CHO E-CH,NH,

Glu
CHO
E-CHO
Glu

Ryc. 10-10. Mechanizm „ping-pong" w reakcji transaminacjt. ECHO i E-CH2NH2 reprezentują

odpowiednio kompleksy enzym-fosforan pirydoksalu i enzym-fosforan pirydoksaminy. (Ala—alanina; Pyr
— pirogronian; KG — a-ketoglutaran; Glu — glutaminian). ___

Ogólną i swoistą katalizę kwasowo-
zasadową pozwala odróŜnić pomiar
szybkości reakcji w buforach o
róŜnych wartościach pH i stęŜenia
JeŜeli przy stałym stęŜeniu buforu szybkość
reakcji zmienia się wraz ze zmianą pH roztworu,
to reakcję określa się jako swoiście katalizowaną
przez zasadę (jeŜeli pH jest powyŜej 7) lub
swoiście katalizowaną przez kwas (jeŜeli pH jest
poniŜej 7). JeŜeli natomiast przy stałym pH
szybkość reakcji zmienia się wraz ze zmianą
stęŜenia buforu, to reakcję określa się jako
ogólną katalizę zasadową (w przypadku, gdy pH
jest powyŜej 7) lub ogólną katalizę kwasową (w
przypadku, gdy pH jest poniŜej 7).
Przykładem swoistej katalizy kwasowej moŜe
być przekształcenie substratu (S) w produkt (P).
Przybiega ono w 2 etapach — etapie szybkiego,
odwracalnego transferu protonu:
S+
oraz następującym po nim wolniejszym i dlate-
go determinującym szybkość reakcji, etapie
zamiany zawierającego proton substratu w pro-
dukt:
+ +
SH + H,O-*P+ H 3 0
Zwiększenie stęŜenia jonu hydronowego
<H3O+) powoduje zwiększenie szybkości reakcji
na skutek zwiększenia stęŜenia SH+, czyli
substratu dla etapu określającego szybkość rea-
kcji. WyraŜając matematycznie:
dfP] + działania jonów metali zarówno w przypadku
Szybkość = —' = k[SH ]
dt
gdzie: P = stęŜenie produktu, t = czas, k = swois-
ta stała szybkości i [SH+] = stęŜenie kwasu
sprzęŜonego w substracie.
PoniewaŜ stęŜenie SH+ zaleŜy od stęŜenia
S i stęŜenia H3O+ szybkość reakcji swoiście
katalizowanej przez kwas wyraŜa się ogólnie
jako
+ w stosunku 1:1:1 tworzą się trójskładnikowe
^ = k'[S] [H30 ]
dt
Rozpatrzmy sytuację, w której oprócz opisa-
nej powyŜej swoistej katalizy kwasowej, w bufo-
rze, np. imidazolowym, zachodzi równieŜ kata-
liza poprzez jon imidazolowy. Imidazol, będąc
słabym kwasem (pKa ok. 7), jest słabym proto-
nodawcą i powoduje, Ŝe etap
ENZYMY: MECHANIZMY DZIAŁANIA / 115
+ +
S + Imidazol H -* SH + Imidazol
przebiega wolno, determinując szybkość reak-
cji. Na uwagę zasługuje fakt, Ŝe wraz ze zmianą
mechanizmu katalizy kwasowej ze swoistego na
ogólny następuje odwrócenie etapów szybkiego
i wolnego. Matematyczne przedstawienie szyb-
kości reakcji ogólnie katalizowanej przez kwas
jest często bardzo skomplikowane.
WIĄZANIE SUBSTRATU I KATALIZĘ
MOGĄ UMOśLIWIAĆ JONY METALU
Ponad 25% wszystkich enzymów zawiera
silnie związany jon metalu, który jest niezbędny
do ich aktywności. Funkcje jonów metali w ka-
talizie enzymatycznej bada się za pomocą anali-
zy rentgenograficznej, spektroskopii MRI (ma-
gnetic resonance imaging) oraz ESR (electron
spin resonance). Wyniki tych badań, w połącze-
niu ze znajomością tworzenia i rozpadu kom-
pleksów metali i reakcji w obrębie sfer koor-
dynacyjnych jonów metali, pozwalają na okreś-
lenie funkcji jonów metali w reakcjach katalizo-
wanych przez enzymy.
Metsuoenzymy zawierają określoną liczbę fun-
kcyjnych jonów metalu, które nie są usuwane
podczas oczyszczania enzymu. Enzymy aktywo-
wane przez metale wiąŜą natomiast metal sła-
biej, jednak jest on niezbędny do ich funkcji
katalitycznej. Powinowactwo określonego en-
zymu do jonu metalu jest więc podstawą rozróŜ-
nienia między metaloenzymami i enzymami
aktywowanymi przez metale. Mechanizmy
metaloenzymów, jak i enzymów aktywowanych
przez metale są podobne.
W katalizie enzymatycznej funkcjonują
trójskładnikowe kompleksy
zawierające metal
W wyniku połączenia miejsca aktywnego
enzymu (Enz), jonu metalu (M) i substratu (S)
kompleksy. MoŜliwe są 4 sposoby połączeń
między tymi składnikami:
M—Enz—S
Enz—S—M
Kompleks z mostkiem Kompleks z most-
utworzonym przez kiem utworzonym
przez enzym
substrat
 M
116 / ROZDZIAŁ 10
Enz—M—S
Kompleks z mostkiem Cykliczny kompleks
utworzonym przez z mostkiem utwo-
metal rzonym przez metal
W przypadku enzymów aktywowanych przez
metale mogą się tworzyć kompleksy wszystkich
4 typów. Metaloenzymy nie tworzą natomiast
kompleksu typu EnzSM, poniewaŜ silnie zwią-
zany z enzymem metal stanowi juŜ kompleks
EnzM. Wyniki badań pozwalają obecnie na
następujące uogólnienia:
1. Większość, ale nie wszystkie, kinaz (fos-
fotransferaza: ATP) tworzy kompleksy z most
kiem przez substrat typu Enz—nukleotyd—M.
2. Fosfotransferazy działające na pirogro-
nian lub fosfoenolopirogronian, enzymy katali
zujące inne reakcje fosfoenolopirogronian u
oraz karboksylazy tworzą kompleksy z most
kiem poprzez metal.
3. Dany enzym moŜe tworzyć róŜne typy
kompleksów w zaleŜności od substratu.
Kompleksy z mostkiem utworzonym
przez enzym (MEnzS)
W kompleksach tego typu metale odgrywają
przypuszczalnie ro]ę strukturalną utrzymując
aktywną konformację (np. syntetaza glutami-
nowa) lub tworząc mostek z substratem (np.
kinaza pirogronianowa). W kinazie pirogronia-
nowej jon metalu, oprócz funkcji strukturalnej,
aktywuje ponadto jeden substrat (ATP), który
utrzymuje w określonej pozycji.
Kinaza pirogronianowa ----- ATP
Kreatyna
Kompleksy z mostkiem utworzonym
przez substrat (EnzSM)
Utworzenie trójskładnikowych kompleksów
enzymu, metalu i substratu w przypadku trifos-
foranów nukleozydów przypisuje się wyparciu
przez ATP wody ze sfery koordynacyjnej me-
talu:
ATP
S +
+ M(HaO)£ ^ATP—M(HaO)|- + 3HaO
a następnie związanie z enzymem; ATP—
MfH^O)!"+ Enz^Enz—ATP—WHHjO);-
UwaŜa się, Ŝe w reakcjach fo sfo transferu
funkcja jonów metali polega na aktywacji ato-
mów fosforu i tworzeniu polifosforanowoade-
ninowych kompleksów o charakterystycznej
konformacji w aktywnych układach czteroskła-
dnikowych.
Kompleksy z mostkiem utworzonym
przez metal:
Enz—M—S lub Enz
Wyniki badań krystalograficznych i analizy
sekwencji aminokwasów wykazały, Ŝe resztą
wiąŜącą metal w aktywnym miejscu wielu białek
jest His (rip. karboksypeptydaza A, cytochrom
c, rubredoksyna. metmioglobina i methemo-
globina; p. rozdz. 7), W dwuskładnikowych
kompleksach EnzM etapem ograniczającym
szybkość wiązania jest często odłączenie wody
ze sfery koordynacyjnej jonu metalu. Dla wielu
peptydaz aktywacja jonami metalu jest powoJ-
nym, trwającym wiele godzin procesem, pro-
wadzącym do utworzenia aktywnej konfcrrma-
cji dwuskładnikowego kompleksu.
Wiązanie metalu:
Szybko Enz— M<Hit0).-ll+nrljt0
Przekształcenie w
aktywną strukturalnie formę (Enz*):
Powstawanie trójskładnikowego kompleksu
w przypadku mctalocnzymów polega na przyłą-
czeniu substratu (S) do dwuskładnikowego
kompleksu EnzM;
Enz—M+S Enz—M—S lub z^
Jony metałi odgrywają
róŜnorodne funkcje w katalizie
Jony metali mogą brać udział w kaŜdym
z 4 znanych mechanizmów zwiększenia szyb-
kości reakcji chemicznej przez enzymy: 1) ogól-
nej katalizie kwasowo-zasad owej, 2) katalizie
kowalencyjnej, 3) zbliŜeniu reagujących związ-
ków oraz 4) indukcji zmian strukturalnych
w enzymie lub substracie. Oprócz Ŝelaza, funkc-
jonującego w hemoproteinach, najczęściej zwią-
 ENZYMY: MECHANIZMY DZIAŁANIA / 117

zanymi z katalizą enzymatyczną są Mg-2"1", rozpatrywać jako^.superkwasy", poniewaŜ wy-

Mn2"1", Ga2*, chociaŜ w przypadku niektórych stępują w środowisku obojętnym, mają ładunek
enzymów mogą to być równieŜ jony innych dodatni powyŜej 1 i mogą tworzyć wiązania pi.
metali (np, K+). Ponadto (w przeciwieństwie do protonów) mo-
Jony metali, podobnie jak protony, spełniając gą słuŜyć jako trójwymiarowa matryca do usta-
funkcję kwasów Lewisa (związków elektrofilo- wienia grup zasadowych enzymu lub substratu
wych) mogą. uczestniczyć w tworzeniu pary w określonej pozycji.
elektronów wiązania sigma. MoŜna je równieŜ Jony metali, będąc akceptorami elektronów
przez wiązania sigma lub pi, mogą aktywować
Enzym Funkcja jonu metalu grupy elektrofilowe oraz nukleofilowe (ogólna
Tabela 10-1. Wybrane przykłady funkcji jonów kataliza kwasowo-zasadowa). Oddając elektro-
metaii w mechani2mie działania enzymów* ny jony metali mogą z kolei aktywować grupy
nukleofilowe lub same funkcjonować jako nuk-
Amoniako-liaza histy- Maskowanie grupy nuk- leofile. Poprzez sferę koordynacyjną metale
dynowa leofilowej mogą powodować zbliŜenie enzymu i substratu
Kinazy, liazy, dekarbok- Aktywacja grupy elek- lub w wyniku połączeń chelatowych zmiany
sylaza pirogronianowa trof iłowej konformacyjne w enzymie czy substracie. Po-
Dehydrataza węglanowa Aktywacja grupy nukleo- nadto jony metalu mogą „maskować" grupy
filowej nukleofilowe zapobiegając w ten sposób reakcji
Enzymy kobamidowe Metal pełni funkcję nuk- ubocznej, która przebiegałaby prawdopodob-
leoftlu nie w ich nieobecności. Wreszcie jony metali
Karboksylaza pirogronia- Usunięcie elektronu TT
poprzez sferę koordynacyjną mogą funkcjono-
nowa, karboksypeptyda- wać jako trójwymiarowa matryca utrzymująca
za, dehydrogenaza alko- reagujące grupy w określonej orientacji prze-
holowa strzennej, co ma decydujące znaczenie w stereo-
chemicznej kontroli przebiegu katalizowanej
Niehemowe białka za- Oddawanie etektronu %
wierające Ŝelazo
przez enzym reakcji (tab. 10-1).
Kinaza pirogronianowa, Gromadzenie i ustawia-
karboksylaza pirogronia- nie ligandów
nowa, kinaza adenylano-
wa PIŚMIENNICTWO
Fosf otrą nsf eraza, izome- Zmiany konformacji
raza ksylozowa, hemo- Fersht A: Enzyme Structure and Meckanism, 2nd ed.
proteiny Freeman, 1985.
Freeman RB, Hawkins HC (editors): The Enzymotogy
oj'Past-translationalModification ojProteins, Aca-
demic Press, 1985.
* Zaadaptowane z: Mildvan AS, Metals in en- Purith DL (editor): Enzyme kinetics and mechanisms.
zyme catalysis, t. 2, str. 456, w The Enzymes, Boyer Parts A and B in: Methods in Enzymołogy. Vol 63,
PD, Lardy H, Myrback K (red.), Academic Press, 1979; Vol 64; 1980. Academic Press.
1970. Patrz takŜe piśmiennictwo w rozdz, 7 i 8

11
WPROWADZENIE
W rozdziale tym, na podstawie wybranych
przykładów, przedstawiono udział enzymów
w regulacji procesów metabolicznych. Przykła-
dy ilustrujące odmienne mechanizmy regulacji
metabolizmu zaprezentowano w innych roz-
działach tego podręcznika.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Mechanizmy, za pomocą których komórki
i organizmy regulują i koordynują ogólny meta-
bolizm, są przedmiotem zainteresowania bada-
czy w wielu dziedzinach nauk biomedycznych
dotyczących tak róŜnych problemów, jak; no-
wotwory, choroby serca, starzenie, fizjologia
drobnoustrojów, róŜnicowanie, przeobraŜenie,
działanie hormonów czy działanie leków. We
wszystkich tych przypadkach wykazano istnie-
nie zarówno prawidłowej, jak i nieprawidłowej
regulacji enzymatycznej. Nieprawidłowości w re-
gulacji aktywności enzymów (brak indukcji lub
represji) stwierdza się np. w wielu komórkach
nowotworowych. Potwierdza to ogólnie przyjęte
załoŜenie, Ŝe zaburzenia mechanizmów kon-
trolujących ekspresje genów leŜą u podstaw
procesu nowo tworzenia. Niektóre wirusy on-
kogenne zawierają gen kodujący tyrozyno-swo-
istą kinaze białek. Ekspresja tego genu w komó-
rkach gospodarza prowadzi do nie mającej
miejsca w warunkach prawidłowych fosforyla-
cji wielu białek i enzymów, powodując znaczne
zmiany fenotypowe. UwaŜa się, Ŝe zmiany tego
typu są główną przyczyną transformacji nowo-
tworowej wywoływanej przez pewne wirusy
onkogenne. Innym znamiennym przykładem
regulacji enzymatycznej jest działanie leków.
Enzymy: regulacja
aktywności
Victor W. Rodweii, PhD
Indukcja enzymów stanowi biochemiczną pod-
stawę interakcji leków, a więc sytuacji, w której
podanie jednego leku powoduje znaczne zwięk-
szenie metabolizmu innego leku.
REGULACJA METABOLIZMU
ZAPEWNIA HOMEOSTAZĘ
Wysunięta przez Claude Bernarda pod ko-
niec XIX w. koncepcja homeostatycznej regula-
cji środowiska wewnętrznego podkreślała zdol-
ność zwierząt do utrzymania stałości środowis-
ka wewnątrzkomórkowego, mimo zmian za-
chodzących w środowisku zewnętrznym. Cho-
ciaŜ koncepcja ta wyprzedzała współczesną en-
zymologię, sugerowała ona, Ŝe zmiany środowi-
ska zarówno wewnętrznego, jak i zewnętrznego
wpływają na szybkość reakcji katalizowanych
przez enzymy. Komórka lub organizm, reagują-
ce w sposób niewystarczający lub nieprawid-
łowy na bodźce wewnętrzne lub zewnętrzne,
mogą być określone jako chore. Wiedza o czyn-
nikach wpływających na szybkość reakcji kata-
lizowanych przez enzymy ma szczególne zna-
czenie zarówno w zrozumieniu mechanizmów
homeostazy w komórkach prawidłowych, jak
i poznaniu molekularnych podstaw chorób.
Przepływ metabolitów jest z reguły
jednokierunkowy
Wszystkie reakcje chemiczne, łącznie z reak-
cjami katalizowanymi przez enzymy, są do pew-
nego stopnia odwracalne*. W komórkach Ŝy-
* Reakcje łatwo odwracalne charakteryzuje mała
wartość liczbowa AG. Reakcje o duŜej wartości
ujemnej AG, do jakich naleŜy większość przemian
biochemicznych, moŜna określić jako nieodwracalne.

wych jednak reakcje odwracalne zasadniczo nie
zachodzą, poniewaŜ produkty jednej reakcji są
natychmiast usuwane na skutek włączania ich
w następne reakcje katalizowane przez inne
enzymy. Przepływ metabolitów w Ŝywej komór-
ce przypomina przepływ wody w instalacji
wodociągowej. ChociaŜ woda moŜe płynąć
w dowolnym kierunku, w praktyce jej przepływ
jest jednokierunkowy. Podobnie przepływ me-
tabolitów w Ŝywych komórkach jest takŜe
w znacznym stopniu jednokierunkowy. Stan
równowagi, nietypowy dla Ŝycia, komórka osią-
ga dopiero w chwili śmierci. Jednokierunkowy
przepływ metabolitów w Ŝywej komórce po-
zwala na zachowanie stałości środowiska we-
wnętrznego (ryc. 11-1). W pełni wykształconej
Ryc. 11-1. Schemat homeostazy komórkowej.
komórce średnie stęŜenie metabolitów pozos-
taje względnie stałe w duŜych przedziałach
czasowych*. Zdolność przystosowawczą Ŝywej
komórki najlepiej ilustrują jedynie niewielkie
zmiany i przesunięcia, za pomocą których or-
ganizm zachowuje stałość środowiska wewnęt-
rznego pomimo duŜych róŜnic w pobieraniu
pokarmu, wody i soli mineralnych, wykonywa-
niu pracy, czy temperaturze zewnętrznej.
Szybkość reakcji odzwierciedla
zmieniające się potrzeby fizjologiczne
Aby procesy Ŝyciowe przebiegały w uporząd-
kowany sposób, przepływ metabolitów przez
szlaki anaboliczne i kataboliczne musi podlegać
regulacji, a szybkość reakcji chemicznych nie-
zbędnych w danym momencie musi odpowia-
dać potrzebom organizmu ze względu na jego
otoczenie. Przebieg wszystkich procesów, ta-
kich jak wytwarzanie ATP, biosynteza prekur-
* Zdarzają się jednak krótkotrwałe zmiany w stę-
Ŝeniach metabolitów i enzymów mające ogromne
znaczenie fizjologiczne.
ENZYMY; REGULACJA AKTYWNOŚCI / 119
sorów makrocząsteczek, transport, wydzielanie
lub wchłanianie musi ulegać zmianom pod
wpływem nawet niewielkich zmian w środowis-
ku komórki, narządu lub całego organizmu.
Procesy te muszą być skoordynowane i reago-
wać zarówno na krótkotrwałe zmiany w środo-
wisku zewnętrznym (np. dodanie lub usuniecie
składnika pokarmowego), jak równieŜ wyda-
rzenia okresowo zachodzące wewnątrz komórki
(np. replikacja DNA). Brak złoŜonych syste-
mów kontroli hormonalnej i nerwowej, a takŜe
stosunkowa łatwość prowadzenia badań na
poziomie genomu powoduje, Ŝe obecnie naj-
lepiej poznane są szczegóły molekularnych pod-
staw regulacji u bakterii. ChociaŜ jest oczywiste,
Ŝe pozornie podobne zjawiska u bakterii i ssa-
ków znacznie się róŜnią, regulacja procesów
metabolicznych u bakterii stanowi podstawę do
zrozumienia tej regulacji u człowieka.
AKTYWNOŚĆ ENZYMÓW REGULUJĄ
3 PODSTAWOWE MECHANIZMY
Ogólnie mówiąc, na przepływ węgla przez
jakąkolwiek reakcję katalizowaną przez enzym
mają wpływ: 1) zmiany bezwzględnej ilości
obecnego enzymu, 2) zmiany wielkości puli
reagujących związków, innych niŜ enzym oraz
3) zmiany sprawności katalitycznej enzymu.
Wszystkie te moŜliwości są wykorzystywane
przez większość form Ŝycia.
Szybkość syntezy i degradacji
determinuje ilość enzymu
Bezwzględna ilość danego enzymu jest wypa-
dkową szybkości jego syntezy (ks), oraz szybko-
ści jego degradacji (k^) (ryc. 11-2). Ilość en-
zymu w komórce moŜe się zwiększyć w wyniku
zwiększenia szybkości jego biosyntezy (zwięk-
szenie wartości ks), zmniejszenia szybkości jego
degradacji (zmniejszenie wartości kdes) lub obu
procesów równocześnie. Podobnie zmniejszenie
ilości enzymu moŜe być wynikiem zmniejszenia
wartości ks, zwiększenia wartości k^g lub obu
Enzym
k, f ) k„.fl
Aminokwasy
Ryc. 11-2. Ilość enzymu jest wypadkową jego
syntezy i degradacji.
120 / ROZDZIAŁ 11
wartości równocześnie. We wszystkich formach
Ŝycia biosynteza enzymu (białka) z aminokwa-
sów i degradacja enzymu (białka) do amino-
kwasów są odmiennymi procesami, katalizowa-
nymi przez zupełnie róŜne zestawy enzymów.
Dzięki temu regulacja biosyntezy i degradacji
enzymu moŜe przebiegać niezaleŜnie.
Synteza enzymów moŜe być
uruchamiana w odpowiedzi na pewne
indu który
Reakcją komórek na obecność swoistych
małocząsteczkowych induktorów jest synteza
swoistych enzymów. Na przykład Escherichia
coli hodowana na poŜywce zawierającej gluko-
zę nie fermentuje laktozy na skutek braku p-
galaktozydazyhyrolizującej laktozę do galak-
tozy i glukozy. Dodanie do podłoŜa laktozy lub
innych p-ga lak to Ŝydów indukuje P-galaktozy-
dazę, dzięki czemu w hodowli moŜe zachodzić
fermentacja laktozy.
ChociaŜ na ogół induktorami są substraty
indukowanych enzymów, mogą być nimi rów-
nieŜ związki strukturalnie przypominające sub-
straty, nie będące jednak substratami. Określa
się je mianem induktorów gratisowych. Odwrot-
nie, pewne związki, mimo Ŝe są substratami, nie
muszą być induktorami. Często jeden związek
indukuje kilka enzymów danego szlaku meta-
bolicznego (np. laktoza indukuje zarówno per-
meazę p-g a laktozy do wą, jak i P-galaktozyda-
ze).
Enzymy, których stęŜenie w komórce jest
niezaleŜne od dodanego induktora określa się
jako konstytutywne. Ten sam enzym, w zaleŜno-
ści od szczepu bakteryjnego, moŜe mieć charak-
ter konstytutywny, ulegać indukcji lub być
w ogóle nieobecny. Komórki, w których dany
enzym \ub inne białko ulega indukcji, zwykle
zawierają bardzo małą, ale dającą się zmierzyć,
podstawową ilość tego białka nawet w nieobec-
ności induktora. WraŜliwość komórek na in-
duktory jest uwarunkowana genetycznie. Dla-
tego teŜ określenia „konstytutywny" czy „ule-
gający indukcji'1 mają charakter względny, po-
dobnie jak „ciepły" i „zimny", i oznaczają
jedynie krańcowe moŜliwości reakcji komórki
w obecności induktora.
Indukcja enzymów jest zjawiskiem występu-
jącym równieŜ u eukariontów. U zwierząt en-
zymami ulegającymi indukcji są np. 2,3-diok-
sygenaza tryptofanowa, dehydrataza treonino-
wa, aminotransferaza tyrozyna :a-ketoglutaran,
p-D-fruktofuranozydaza, enzymy cyklu mocz-
nikowego, reduktaza HMG-CoA i cytochrom
P-450.
Synteza enzymów moŜe ulegać represji
pod wpływem ostatecznego produktu
Obecność w środowisku reakcyjnym syntety-
zowanego metabolitu moŜe powodować repre-
sję dalszej jego syntezy. Małe cząsteczki, takie
jak puryny czy aminokwasy, działając na zasa-
dzie korepresorów mogą więc blokować syntezę
enzymów biorących udział w ich własnej bio-
syntezie. Na przykład u Salmonella typhimu-
riurn w obecności egzogennej histydyny (His)
następuje represja syntezy wszystkich enzymów
biosyntezy histydyny, a po dodaniu do poŜywki
leucyny represji ulega synteza 3 enzymów typo-
wych jedynie dla biosyntezy Leu. Po usunięciu
lub wyczerpaniu w podłoŜu konkretnego związ-
ku pośredniego dla danej biosyntezy zachodzi
proces odwrotny, określony jako derepresja.
PowyŜsze przykłady ilustrują charakterysty-
czną dla szlaków biosyntezy u bakterii represję
na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego za pomocą
produktu. Zjawiskiem pokrewnym jest represja
za pomocą katabolitu. Polega ona na represji
syntezy enzymów biorących udział w kataboliz-
mie pod wpływem związków pośrednich, po-
wstających w reakcjach kata bo licznych kataii-
zowanych przez te enzymy. Zjawisko to po raz
pierwszy zaobserwowano w hodowlach E. coli
rosnących na poŜywkach zawierających inne
(X) niŜ glukoza źródło węgla. Nazwano je
„efektem glukozy", dodanie bowiem do pod-
łoŜa glukozy powodowało represję syntezy en-
zymów związanych z katabolizmem związku X.
Z chwilą, kiedy stwierdzono, Ŝe utlenianie skła-
dników poŜywienia innych niŜ glukoza wywołu-
je podobne efekty, wprowadzono termin re-
presji za pomocą katabolitu. Związkiem pośred-
niczącym w represji katabolicznej jest cAMP.
Molekularne mechanizmy indukcji, represji
i derepresji przedstawiono w rozdz. 41.
WE WSZYSTKICH FORMACH śYCIA
ZACHODZI OBRÓT METABOLICZNY
BIAŁEK
Procesy syntezy enzymu i jego degradacji
określa się mianem obrotu metabolicznego. Ob-
rót metaboliczny białek stwierdzono jako właś-
ciwość cechującą wszystkie komórki ssaków na
długo zanim zaobserwowano występowanie te-
go zjawiska u bakterii. O istnieniu przemiany

białek (enzymów) u ludzi wywnioskowano z do-
świadczeń dotyczących odŜywiania się człowie-
ka przeszło 100 lat temu. Klasyczne juŜ badania
Schoenheimera, prowadzone tuŜ przed II wojną
światową i w czasie jej trwania, niezbicie dowio-
dły, Ŝe w czasie Ŝycia człowieka zachodzi ciągła
przemiana białek komórkowych. Mierząc szyb-
kość wbudowywania znakowanych' ;N-amino-
kwasów do białek oraz szybkość ich ubytku
z białek, Schoenheimer wykazał, Ŝe w organiz-
mie białka są w stanie „dynamicznej równo-
wagi". Koncepcja ta obejmuje równieŜ inne
składniki organizmu, łącznie z lipidami i kwasa-
mi nukleinowymi.
Degradacja swoistych enzymów
jest regulowana
Szczegóły degradacji białek ssaków w wyniku
proteoiizy zaleŜnej od ATP i ubikwityny oraz
niezaleŜnej od ATP przedstawiono w rozdz. 31.
WraŜliwość enzymów na proteolityczną degra-
dację jest uzaleŜniona od ich konformacji. Obe-
cność lub brak czynników zmieniających kon-
formację białka, takich jak substraty, koen-
zymy lub jony metali, wpływa więc na podat-
ność enzymów na proteolizę. StęŜenie substra-
tów, koenzymów i prawdopodobnie jonów w ko-
mórce moŜe w ten sposób warunkować szybkość
degradacji swoistych enzymów. Koncepcję tę
ilustrują dwa enzymy: arginaza i 2,3-dioksyge-
naza tryptofanowa (pirolaza tryptofanowa).
Tabela 11-1. Adaptacja wybranych enzymów wątroby szczura do zmian w środowisku*
Enzym <h>
Metabolizm aminokwasów
Arginaza 100—120 Głodzenie lub glikokortykosteroidy
Dehydrataza sery nowa 20
Amoniako-liaza histydynowa 60
Metabolizm węglowodanów
Dehydrogenaza glukozo-6-fosforanowa 15
Dehydrogenaza glicerolo-a-fosfora- 100
nowa
Fruktozobisfosfataza (Fruktozo-1,6-bis-
fosfataza)
ENZYMY: REGULACJA AKTYWNOŚCI / 121
Regulacja stęŜenia arginazy w wątrobie obej-
muje zmianę wartości kj lub kdcg. Zwiększenie
stęŜenia arginazy w wątrobie po spoŜyciu poka-
rmu bogatego w białko jest wynikiem zwięk-
szonej syntezy tego enzymu. Zwiększenie nato-
miast stęŜenia arginazy w wątrobie zwierząt
głodzonych jest skutkiem zmniejszonej degra-
dacji tego enzymu, podczas gdy wartość ks
pozostaje nie zmieniona. W przypadku drugiego
enzymu zwiększenie stęŜenia 2.3-dioksygenazy
tryptofanowej u ssaków obserwuje się po wstrzy-
knięciu glikokortykoidów lub spoŜyciu tryp-
tofanu. Stwierdzono, Ŝe hormony powodują
zwiększenie syntezy tego enzymu (zwiększenie
ks), Trp natomiast nie wpływa na wartość IŁ,,
ale zmniejsza wartość k^g w wyniku zmniejszenia
podatności enzymu na proteolizę. Zwięk-
szenie stęŜenia arginazy w wątrobie, w wyniku
zwiększonego spoŜycia azotu w diecie bogato-
bia&owej (p. rozdz. 31) przypomina indukcję
za pomocą substratu u bakterii. Jednak w przy-
padku 2,3-dioksygenazy tryptofanowej, na-
wet jeśli tryptofan moŜe działać jako induktor
u bakterii (zmienia kj, to u ssaków wpływa on
wyłącznie na proces degradacji enzymu (zmniej-
sza kdpg).
Na stęŜenie enzymu w tiankach ssaków mają
znaczny wpływ zmiany fizjologiczne, hormonal-
ne lub pokarmowe (tab. 11 -1), ale wiedza o mole-
kularnych podstawach tych zmian jest nadal
fragmentaryczna.
Bodziec Zmiana
aktywności
+2-
Zamiana diety z bogatobiarkowej na 2
matobiałkową
Glukagon lub aminokwasy egzo- + 100
genne
Zmiana diety z maiobiałkowej na + 20
bogatobiałkowa
Hormony tarczycy lub dieta bogato- + 10
węglowodanowa poprzedzona gło-
dzeniem
Hormony tarczycy + 10
Glukoza + 10
 122 / ROZDZIAŁU
cd. tab. 11-1
Enzym ti/2
W aktywności
Metabolizm lipidów
Enzym rozszczepiający cytrynian
Syntetaza kwasów tłuszczowych
Reduktaza HMG-CoA 2—3
Metabolizm puryn i pjrymidyn
Oksydaza ksantynowa
Karbamoilotransferaza asparaginianowa 60
Dihydroorotaza 12
* Dane poza dotyczącymi reduktazy HMG-CoA z: Schimke RT, Doyle D: Control of enzyme levels in
animał tissues, Annu, Rev, Biochem. 1970; 39:929.
Glikokortykosteroidy powodują zwiększenie
stęŜenia aminotransferazy tyrozynowej przez
pobudzenie jej syntezy. Stwierdzenie to było
pierwszym dowodem istnienia hormonalnej re-
gulacji biosyntezy enzymów u ssaków. Insulina
i glukagon — pomijając ich wzajemne antagoni-
styczne działanie fizjologiczne — niezaleŜnie od
siebie zwiększają 4—5-krotnie wartość k s .
W działaniu glukagonu pośredniczy prawdopo-
dobnie cAMP, który w hodowlach tkankowych
wątroby szczura wywołuje podobne do hor-
monu skutki.
Regulacja poprzez syntezę niektórych
enzymów w formie nieaktywnych pre-
kursorów
Regulacja aktywności enzymatycznej moŜe
polegać na biosyntezie enzymu w formie nieak-
tywnego proenzymu. Przekształcenie proenzy-
,mu w formę aktywną katalitycznie jest wyni-
kiem ograniczonej proteolizy, procesu któremu
towarzyszą zmiany konformacyjne odsłaniają-
ce lub „tworzące" miejsce katalityczne (p.
rozdz. 9). Synteza enzymów w formie nieaktyw-
nych prekursorów jest zjawiskiem charakterys-
tycznym dla enzymów trawiennych oraz czyn-
ników krzepnięcia krwi i fibrynolizy (p. rozdz. 58).
Bodziec Zmiana
Dieta bogatowęglowodanowa i ma- +30
łottuszczowa poprzedzona głodze-
niem
Głodzenie Dieta beztłuszczowa
poprzedzona głodzeniem -1 0
+30
Głodzenie lub dieta zawierająca 5% -10 ± 5
cholesterolu Zmiany dobowe + 2do10
Insulina lub hormony tarczycy
Dieta bogatobiatkowa -10
Dieta zawierająca 1% kwasu oro- +2
towego
Dieta zawierająca 1% kwasu oro- +3
towego
AKTYWNOŚĆ KATALITYCZNA
ENZYMÓW MOśE BYĆ
REGULOWANA W ROśNY SPOSÓB
Zmiana aktywności enzymu moŜe być wyni-
kiem zmiany bezwzględnej ilości enzymu lub
obecny enzym moŜe stać się bardziej lub mniej
skutecznym katalizatorem. Zmiany aktywności
katalitycznej enzymu, zachodzące bez zmiany
jego ilości, określa się jako „wpływ na sprawność
katalityczną enzymu".
KOMPARTMENTACJA ENZYMÓW
UŁATWIA REGULACJĘ
METABOLIZMU
Znaczenie kompartmentacji procesów meta-
bolicznych w komórkach eukariotycznych, łą-
cznie z komórkami ssaków, jakkolwiek bardzo
waŜne, nie moŜe być przeceniane. Umiejscowie-
nie swoistych procesów metabolicznych w cyto-
zolu lub organellach komórkowych umoŜliwia
ich niezaleŜną regulację, Kompartmentacja
procesów metabolicznych, charakterystyczna
dla wyŜszych form Ŝycia, daje więc moŜliwość
bardzo finezyjnej regulacji metabolizmu. Jed-

nocześnie stwarza jednak problem przemiesz-
czania metabolitów przez błony oddzielające
poszczególne struktury subkomorkowe. Przeni-
kanie przez te bariery jest moŜliwe dzięki ist-
nieniu mechanizmów zapewniających przemiesz-
czanie w wyniku przekształcania metabolitów
w formy przepuszczalne dla błon. Po przejściu
przez Honę metabolity są ponownie przekształ-
cane w postać pierwotną. W konsekwencji
wymaga to występowania tej samej aktywności
katalitycznej w 2 formach, np. cytozolowej
1 mitochondrialnej. Fizyczne rozdzielenie tych
2 form enzymu ułatwia ich niezaleŜną regulację.
W rozdziale 18 przedstawiono udział mechaniz
mów umoŜliwiających przenikanie przez błony
w zachowaniu równowagi puli metabolicznej
związków pośrednich cyklu kwasu cytrynowe
go i innych związków amfibolicznych.
ENZYMY KATALIZUJĄCE CIĄGI
REAKCJI METABOLICZNYCH MOGĄ
TWORZYĆ WIELKOCZĄSTECZKOWE
KOMPLEKSY
Organizacja enzymów katalizujących kolejne
reakcje szlaku metabolicznego w wielkocząste-
czkowe kompleksy koordynuje działanie en-
zymów i przepływ metabolitów. Istnienie ukła-
dów wieloenzymowych zwiększa dostępność
związków pośrednich dla enzymów danego
szlaku przemian, umoŜliwia bowiem przenosze-
nie produktów między enzymami bez uprzed-
niego ustalenia ich równowagi z pulami meta-
bolicznymi. Pozwala to na bardziej precyzyjną
kontrolę metabolizmu niŜ miałoby to miejsce
w przypadku enzymów nie pozostających
w kompleksie. Ponadto zmiany konformacyjne
jednego ze składników kompleksu przez in-
terakcje białko-białko mogą być przekazywane
innym składnikom tego kompleksu, powodując
w ten sposób wzmocnienie skutków regulacji.
STĘśENIE SUBSTRATÓW,
KOENZYMÓW, KATIONÓW MOśE
REGULOWAĆ AKTYWNOŚĆ
ENZYMÓW
Średnie wewnątrzkomórkowe stęŜenie sub-
stratu, koenzymu lub jonu metalu moŜe nie
stanowić właściwej podstawy do oceny aktyw-
ności enzymu in vivo. Niezbędna jest w tym celu
znajomość stęŜeń metabolitów bezpośrednio do-
ENZYMY: REGULACJA AKTYWNOŚCI / 123
stępnych dla danego enzymu. Jednak nawet
pomiar stęŜenia metabolitu w organellach ko-
mórkowych nie odzwierciedla faktycznego sta-
nu rzeczy m.in. wskutek znacznej bliskości
wytwarzania i usuwania danego związku. Po-
nadto istnieją często duŜe róŜnice pomiędzy
całkowitym stęŜeniem metabolitu a stęŜeniem
metabolitu wolnego, tj. dostępnego dla enzymu.
Na przykład, mimo Ŝe całkowite stęŜenie 2,3--
bisfosfoglicerynianu w erytrocytach jest bardzo
duŜe, to stęŜenie wolnego bisfosfoglicery-nianu
jest porównywalne z innymi tkankami.
Podobnie dostępność wielu innych metabolitów
ulega znacznemu zmniejszeniu w obecności wią-
Ŝących je białek.
Jednym z podstawowych załoŜeń teorii kine-
tyki enzymatycznej Michaelisa-Menten jest to,
Ŝe ogólne stęŜenie substratu odpowiada stęŜeniu
dostępnego substratu. ZałoŜenie to moŜe się
jednak nie sprawdzać w warunkach in vivo,
gdzie stęŜenie wolnych substratów często jest
tego samego rzędu wielkości co stęŜenie en-
zymów.
Regulatorową rolę mogą spełniać równieŜ
jony metali zaangaŜowane w strukturę i funkcję
ponad XJĄ wszystkich znanych enzymów (p.
rozdz. 10), a szczególnie w przypadku reakcji,
w których substratem jest ATP. Największą
aktywność obserwuje się zazwyczaj wówczas,
gdy w kompleksie ATP-jon metalu stosunek
ATP do metalu wynosi ok. 1. Nadmiar metalu
lub ATP ma wpływ hamujący. PoniewaŜ difos-
forany i trifosforany nukleozydów tworzą trwa-
le kompleksy z jonami metali dwuwartościo-
wych, wydaje się, Ŝe wewnątrzkomórkowe stę-
Ŝenie nukleotydów moŜe regulować wewnątrz-
komórkowe stęŜenie wolnych jonów metali,
a tym samym aktywność pewnych enzymów.
AKTYWNOŚĆ OKREŚLONYCH
ENZYMÓW REGULUJĄ EFEKTORY
ALLOSTERYCZNE
Aktywność katalityczna pewnych kluczo-
wych w danym szlaku metabolicznym enzymów
— enzymów regulatorowych — jest modulowa-
na za pomocą ma łocząs teczko wych efektorów
allosterycznych, które na ogół nie wykazują
podobieństwa do substratów lub koenzymów
danego enzymu. Hamowanie aktywności
enzymu szlaku biosyntezy przez końcowy
produkt tego szlaku nosi nazwę hamowania
przez sprzęŜenie zwrotne. W biosyntezie
124 / ROZDZIAŁ 11
związku D ze związku A, katalizowanej przez
enzymy Enz1; Enz2 i Enz3
Enz, Enza Enz,
B
duŜe stęŜenie związku D z
reguły hamuje przemianę A w B. Nie zachodzi
tu proste „cofanie się" związków pośrednich,
ale związek D wiąŜe się z Enzl5 hamując jego
aktywność. Związek D działa więc jako ujemny
efektor allosteryczny lub inhibitor zwrotny
Enz,. W ten sposób hamowanie Enz! przez D na
zasadzie sprzęŜenia zwrotnego reguluje
ostatecznie syntezę związku D. Związek D łączy
się zwykle z miejscem allosterycznym,
oddalonym od miejsca katalitycznego enzymu.
Hamowanie przez sprzęŜenie zwrotne moŜe
mieć charakter kompetycyjny, niekompetycyj-
ny, częściowo kompetycyjny lub inny. Hamo-
wanie przez sprzęŜenie zwrotne najczęściej jest
spotykane w przypadku szlaków biosyntezy.
Często inhibitorem zwrotnym jest ostatnia mała
cząsteczka przed utworzeniem związku wielko-
cząsteczkowego (np. aminokwasy w szlaku bio-
syntezy białek, nukleotydy w szlaku biosyntezy
kwasów nukleinowych). Zazwyczaj regulacja
przez sprzęŜenie zwrotne dotyczy najwcześniej-
szego, funkcjonalnie nieodwracalnego* etapu
charakterystycznego wyłącznie dla danego szla-
ku biosyntezy; najlepiej poznanym przykładem
jest hamowanie karbamoilotransferazy aspara-
ginianowej przez CTP (p. rozdz. 36).
Często szlak biosyntezy jest rozgałęziony,
tzn. metabolity początkowe są wykorzystywane
do biosyntezy 2 lub więcej metabolitów koń-
cowych. Hamowanie na zasadzie sprzęŜenia
zwrotnego w rozgałęzionym szlaku biosyntezy
(np. biosyntezy aminokwasów, puryn lub piry-
midyn) przedstawia ryc. 11-3. Związki S^ S2 iS3
są prekursorami wszystkich 4 produktów koń-
cowych (A, B, C i D) natomiast związek S4 jest
prekursorem produktów B i C, a związek S;
prekursorem wyłącznie produktu D. Przekszta-
łcenia:
S, ----- A
► C , -
S3
D
* Reakcją przebiegającą praktycznie w jednym
kierunku {wznaczeniu termodynamicznym) jest reak-
cja o duŜej wartości ujemnej AG.
Ryc. 11-3. Hamowanie przez sprzęŜenie zwrotne
w rozgałęzionym szlaku biosyntezy. S-\ — S5 są
związkami pośrednimi w biosyntezie ostatecznych
produktów A — D. Strzałki proste oznaczają en-
zymy katalizujące określone przemiany. Strzałki
wygięte wskazują hipotetyczne miejsca hamowa-
nia przez swoiste produkty końcowe w wyniku
sprzęŜenia zwrotnego.
stanowią więc liniowe ciągi reakcji, które jak
moŜna się spodziewać, są hamowane na zasa-
dzie sprzęŜenia zwrotnego przez ich produkty
końcowe. Konkretnym przykładem tego zjawis-
ka jest biosynteza nukleotydów (p. rozdz. 36).
RóŜnorodne mechanizmy hamowania
przez sprzęŜenie zwrotne regulują
rozgałęzione szlaki metaboliczne ~
RóŜnorodność mechanizmów hamowania
przez sprzęŜenie zwrotne w rozgałęzionych szla-
kach metabolicznych stanowi dodatkowy po-
ziom regulacji (ryc. 11-4). Na przykład, jeśli
produkt B występuje w nadmiarze, to zmniejsza
sie zapotrzebowanie na związek S2. Zdolność
produktu B do zmniejszenia syntezy S2 jest więc
korzystna z biologicznego punktu widzenia.
Jeśli jednak nadmiar związku B hamuje tę część
szlaku, która dotyczy nie tylko jego własnej
Ryc. 11-4. Regulacja rozgałęzionego szlaku bio-
syntezy w wyniku hamowania przez sprzęŜenie
zwrotne. Dodatkowe, w porównaniu ze schematem
przedstawionym na ryc. 11-3, strzałki wygięte,
oznaczone liniami ciągłymi, wskazują-róŜnorod-
no&ć mechanizmów hamowania przez sprzęŜenie
zwrotne.

biosyntezy, ale jest wspólna dla biosyntezy
związków A, C czy D, to nadmiar związku
B potencjalnie mógłby wstrzymać syntezę wszy-
stkich 4 produktów. Istnieją jednak mechaniz-
my, które zapobiegają takiemu niepoŜądanemu
efektowi.
W kumulatywnym hamowaniu przez sprzęŜe-
nie zwrotne hamujący wpływ 2 lub więcej pro-
duktów końcowych na I enzym regulatorowy
jest sumą skutków wywoływanych przez kaŜdy
z tych produktów niezaleŜnie.
W zgodnym lub wielo wartościowym hamowa-
niu przez sprzęŜenie zwrotne całkowite zahamo-
wanie ma miejsce tylko wtedy, kiedy jedno-
cześnie 2 lub więcej produktów końcowych jest
obecnych w nadmiarze.
W kooperatywnym hamowaniu przez sprzęŜe-
nie zwrotne I końcowy produkt występujący
w nadmiarze hamuje enzym regulatorowy, ale
w obecności 2 lub więcej produktów końcowych
stopień hamowania znacznie przewyŜsza suma-
ryczny efekt kumulatywnego hamowania przez
sprzęŜenie zwrotne.
Najlepiej poznanym enzymem
atlosterycznym jest
karbamoiłotransferaza
asparaginia nowa
Karbamoiłotransferaza asparaginianowa
(ATCaza) katalizuje pierwszą reakcję w szlaku
biosyntezy pirymidyn {ryc. 11-5). Enzym ten
jest hamowany na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego
przez trifosforan cytydyny (CTP). W obecności
związków rtęci ATCaza staje się niewraŜliwa na
CTP, ale zachowuje pełną aktywność syntezy
karbamoiioasparaginianu. Sugeruje to, iŜ CTP
wiąŜe się z enzymem w innym miejscu (allo-
sterycznym) niŜ kaŜdy z substratów. Cząsteczka
ATCazy składa się z 2 podjednostek katalitycz-
nych i 3 lub 4 podjednostek regulatorowych.
KaŜda podjednostka katalityczna zawiera
4 miejsca wiązania asparaginianu (substratu),
a kaŜda jednostka regulatorowa co najmniej
2 miejsca wiązania CTP (regulatora). Otrzyma-
nie mutantów pozbawionych prawidłowej kon-
troli zwrotnej przez CTP, a z nich rewertantów
z prawidłowymi właściwościami pozwoliło wy-
kazać, Ŝe oba rodzaje podjednostek podlegają
niezaleŜnej kontroli genetycznej.
Miejsca allosteryczne i katalityczne są
przestrzennie odmienne
Około 1963 r. Monod zwrócił uwagę na brak
strukturalnego podobieństwa pomiędzy inhibi-
ENZYMY: REGULACJA AKTYWNOŚCI / 125
0 CH,
■*ii
-o-c. I ♦ i
M
•" v
C00
~
KARBAMOILO-
TRANSFERAZA
ASPARAGIN1AN0WA
I
o
u
o-c
*CH,
Kar b ama i I o as p a r ag i n i an
Ryc. 11-5. Reakcja katalizowana przez karba-
moilotra nsferazę asparag in ianową.
torem zwrotnym a substratem dla enzymu,
którego aktywność podlega regulacji. Skoro
efektory nie są izosteryczne, ale allosteryczne
(„zajmują inną przestrzeń") z substratem za-
proponował on, Ŝe enzymy, których aktywność
jest regulowana przez efektory allosteryczne
(np. inhibitory zwrotne) wiąŜą efektor w miejs-
cu fizycznie odmiennym od miejsca katalitycz-
nego, tj. w miejscu allosterycznym. Enzymy,
których aktywność miejsca katalitycznego mo-
Ŝe być regulowana przez efektory allosteryczne
znajdujące się w miejscu atlosterycznym określa
się jako enzymy allosteryczne. Istnienie fizycznie
odrębnych miejsc allosterycznych w cząsteczce
enzymu potwierdzają m.in. następujące fakty:
1. Modyfikacje enzymów za pomocą technik
chemicznych lub fizycznych często prowadzą do
utraty ich wraŜliwości na efektory allosteryczne.
nie zmieniając jednocześnie ich aktywności ka-
talitycznej. Wybiórczą denaturacje miejsc allo-
sterycznych moŜna spowodować działając
związkami rtęci, mocznikiem, promieniowa-
niem X, enzymami proteolitycznymi, roztwora-
mi o skrajnych wartościach siły jonowej lub pH,
przechowywaniem w temp. 0—5°C, zamraŜa-
niem lub ogrzewaniem.
126 / ROZDZIAŁ 11
2. Efektory ałlosteryczne, w odróŜnieniu od
substratów, często zabezpieczają miejsce katali
tyczne przed denaturacją. Wydaje się mało
prawdopodobne, aby związanie efektora z miej
scem katalitycznym zapobiegało denaturacji,
podczas gdy związanie substratu nie. Sugeruje
to istnienie drugiego miejsca allosterycznego
w innej części cząsteczki enzymu.
3. Enzymy pewnych mutantów komórek ba
kteryjnych i ssaków wykazują zmienione właś
ciwości regulatorowe, mimo identycznych 2 ty
pem dzikim (z którego mutant powstał) właś
ciwości katalitycznych. Miejsca ałlosteryczne
i katalityczne są zatem odmienne genetycznie.
4. Badania dotyczące wiązania substratów
i efektorów aU o sferycznych wykazały, Ŝe wiąŜą
się one niezaleŜnie od siebie.
5. W niektórych przypadkach miejsce ałlo
steryczne i miejsce katalityczne są umiejscowio
ne w odrębnych podjednostkach.
Enzymy allosteryczne charakteryzuje
sigmoidalny przebieg krzywej kinetyki
wiązania substratu
Na rycinie 11 -6 przedstawiono zaleŜność szy-
bkości reakcji katalizowanej przez typowy en-
zym allosteryczny od stęŜenia substratu w obec-
ności i nieobecności inhibitora allosterycznego.
W nieobecności inhibitora allosterycznego
krzywa nasycenia substratem ma kształt hiper-
boli, podczas gdy w jego obecności ma kształt
Ryc. 11 -6. Sigmoidalna krzywa wiązania substratu
w obecności inhibitora allosterycznego.
sigmoidamy; przy duŜych stęŜeniach substratu
krzywa sigmoidalna moŜe się łączyć z krzywą
hiperbo liczną. Analogiczną zaleŜność obserwu-
je się w przypadku krzywych nasycenia O2 dla
mioglobiny i hemoglobiny (p. rozdz, 7).
Na podstawie analizy kinetyki reakcji wyka-
zano, Ŝe hamowanie przez sprzęŜenie zwrotne
moŜe mieć charakter kompetycyjny, niekom-
petycyjny, częściowo kompetycyjny lub inny.
Jeśli przy duŜych stęŜeniach S aktywność en-
zymu w obecności i nieobecności inhibitora
allosterycznego jest porównywalna, to kinety-
cznie reakcja odpowiada hamowaniu kompety-
cyjnemu. Sigmoidalny, a nie hiperboliczny,
przebieg krzywej nasycenia substratem unie-
moŜliwia jednak w przypadku hamowania al-
losterycznego określenie charakterystycznych
wielkości za pomocą metody stosowanej
w przypadku hamowania kompetycyjnego w
miejscu katalitycznym, tj. graficznego przed-
stawienia danych jako liniowej funkcji odwrot-
ności stęŜenia substratu i szybkości reakcji.
Przyczyną jest fakt, Ŝe inhibitory ałlosteryczne
wiąŜą się w innym miejscu {allosterycznym} niŜ
analog substratu.
Sigmoidalny charakter krzywej zaleŜności
v od S w obecności inhibitorów allosterycznych
odzwierciedla zjawisko kooperatywności. Przy
małych stęŜeniach S aktywność w obecności
inhibitora, w porównaniu z aktywnością w jego
nieobecności, jest mała. Jednak, w miarę zwięk-
szania się stęŜenia S, hamowanie się zmniejsza.
Wskazuje to na istnienie 2 lub więcej wzajemnie
na siebie oddziałujących miejsc wiązania sub-
stratu. Obecność cząsteczki substratu w jednym
miejscu katalitycznym ułatwia wiązanie drugiej
cząsteczki substratu w drugim miejscu. Zjawis-
ko kooperatywności wiązania substratu przed-
stawiono w rozdz. 7 dotyczącym hemoglobiny.
Sigmoidalny przebieg krzywej nasycenia O% jest
wynikiem kooperatywnego oddziaływania mię-
dzy miejscami wiąŜącymi O2 umiejscowionymi
w róŜnych podjednostkach.
W wyniku oddziaływań allosterycznych
zmienia się wartość Km lub Vmaka.
Odnoszenie określeń „kompetycyjny" lub
„niekompetycyjny" z substratem do kinetyki
hamowania allosterycznego moŜe wprowadzać
w błąd. Słuszniejszym wydaje się podział en-
zymów podlegających regulacji na 2 grupy, tj.
enzymy serii K i enzymy serii V. W-przypadku
enzymów allosterycznych serii K kinetyka nasy-
cenia substratem jest kompetycyjna w sensie

zwiększenia wartości Km (zmniejszenie powino-
wactwa dp substratu) i braku wpływu na war-
tość Vmaks. Natomiast w przypadku enzymów
allosterycznych serii V efektor allosteryczny
zmniejsza wartość Vmai£s. (zmniejszenie spraw-
ności katalitycznej) bez widocznego wpływu na
wartość Km. Zmiany wartości Km i Vmai;S. wynikają
prawdopodobnie ze zmian konformacyj-nych
w miejscu katalitycznym wywołanych
związaniem efektora all o sferycznego w miejscu
allosterycznym. Dla enzymów allosterycznych
serii K skutkiem zmian konformacyjnych moŜe
być osłabienie wiązań pomiędzy substratem
a resztami amin okwa sowy mi w miejscu wiąŜą-
cym substrat. Odpowiednio dla enzymów allo-
sterycznych serii V pierwotnym skutkiem moŜe
być zmiana orientacji przestrzennej reszt katali-
tycznych, prowadząca do zmniejszenia wartości
Vmaks.- Zmiany konformacyjne mogą mieć rów-
nieŜ pośredni wpływ na wartości K_m i Vma)(S,
Kooperatywne wiązanie substratu ma
istotne znaczenie fizjologiczne
Fizjologiczne następstwa kooperatywnego
wiązania substratu są analogiczne jak w przypa-
dku efektów kooperatywnego wiązania O2
przez hemoglobinę. Przy małym stęŜeniu sub-
stratu efektor allosteryczny jest skutecznym
inhibitorem. Jego oddziaływanie regulatorowe
jest więc najbardziej efektywne w warunkach
największego zapotrzebowania, tj. kiedy we-
wnątrzkomórkowe stęŜenie substratu jest małe.
Wraz ze zwiększeniem dostępności substratu
ścisła regulacja staje się mniej konieczna.
W miarę zwiększania stęŜenia substratu stopień
hamowania maleje i w rezultacie powstaje wię-
cej produktu. Podobnie jak w przypadku hemo-
globiny, sigmoidalna krzywa nasycenia sub-
stratem świadczy o tym, Ŝe względnie małe
zmiany stęŜenia substratu powodują duŜe zmia-
ny aktywności. W ten sposób poprzez małe
zmiany stęŜenia substratu jest osiągana czuła
kontrola aktywności katalitycznej enzymu. Po-
nadto, analogicznie do zróŜnicowania krzy-
wych nasycenia O2 hemoglobin odmiennych
gatunków, sigmoidalne krzywe nasycenia en-
zymów regulatorowych, pochodzących z róŜ-
nych źródeł, mogą być przesunięte w lewo lub
w prawo w zaleŜności od istniejącego in vivo
stęŜenia substratu.
ENZYMY: REGULACJA AKTYWNOŚĆ! / 127
REGULACJA NA ZASADZIE
SPRZĘśENIA ZWROTNEGO NIE JEST
SYNONIMEM HAMOWANIA PRZEZ
SPRZĘśENIE ZWROTNE
Zarówno w komórkach ssaków, jak i bakterii
produkty końcowe, działając na zasadzie
„sprzęŜenia zwrotnego", kontrolują swoją syn-
tezę. W wielu przypadkach mechanizm tego
zjawiska polega na hamowaniu enzymu katali-
zującego początkowe etapy biosyntezy. NaleŜy
jednak odróŜnić regulację na zasadzie sprzęŜenia
zwrotnego, stanowiącą jedynie określenie feno-
menologiczne, od hamowania przez sprzęŜenie
zwrotne stanowiącego mechanizm regulacji wie-
lu enzymów bakterii i ssaków. Na przykład
cholesterol zawarty w diecie ogranicza syntezę
cholesterolu z octanu w tkankach ssaków. Ta
regulacja na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego nie
polega jednak na hamowaniu przez sprzęŜenie
zwrotne enzymu katalizującego pierwsze etapy
biosyntezy cholesterolu, ale cholesterol lub jego
metabolit powoduje zmniejszenie ekspresji genu
kodującego reduktazę HMG-CoA. Cholesterol
bezpośrednio nie ma natomiast Ŝadnego wpły-
wu na aktywność reduktazy HMG-CoA.
REGULACJA KLUCZOWYCH
ENZYMÓW SSAKÓW MOśE POLEGAĆ
NA ICH ODWRACALNYCH
MODYFIKACJACH
KOWALENCYJNYCH
Aktywność katalityczna enzymów moŜe być
regulowana za pomocą odwracalnych modyfi-
kacji, polegających na przyłączaniu grup fos-
foranowych (głównie u ssaków) lub nukleoty-
dów (głównie u bakterii). Enzymy ulegające
modyfikacjom wpływającym na ich aktywność
są określane jako enzymy o wewnątrzcząstecz-
kowej zmienności (ang. interconvertible enzy-
mes) (ryc. 11-7). Enzymy te występują w 2 for-
mach róŜniących się sprawnością katality-
czną. W zaleŜności od rodzaju enzymu formą
o większej aktywności katalitycznej moŜe być
postać ufosforylowana lub defosforylowana
(tab. 11-2).
Enzymy mogą mieć wiele miejsc
fosfory lacji
Fosforylacji ulega swoista reszta Ser lub
rzadziej Tyr, z utworzeniem odpowiednio O-
fosfoserynowej lub O-fosfo tyrozyn owej po-
128 / ROZDZIAŁ 11

P-Enz ATP ADP

NMP-Enz

Ryc. 11-7.
:
Enz-Ser>O-PO,

Regulacja aktywności enzymu w wyniku

modyfikacji kowalencyjnej. Strona lewa: fos-
forylacja. Strona prawa: nukleotydylacja. W przy-
padku obu procesów trifosforanem nukleozydu
(NTP) jest zazwyczaj ATP,
Ryc. 11-8. Regulacja aktywności enzymu w wyni-
ku modyfikacji kowalencyjnej, polegającej na fos-
Tabela 11-2. Wybrane przykłady enzymów ssa- forylacji i defosiorylacjt reszty Ser.
ków, których aktywność katalityczną warunkuje
fosforylacja-defosforylacja. E — forma defosforylo-
wana, EP — forma ufosforylowana fosfataz, chociaŜ ich aktywność jest równieŜ
Enzym Aktywność regulowana. Aktywność zarówno kinaz, jak
i fosfataz białek jest kontrolowana przez układ
mała duŜa hormonalny i nerwowy, przy czym szczegółowy
mechanizm tej regulacji nie jest w wielu przypa-
Ka r bo ks y I aza a cety I o - Co A EP E dkach poznany.
Syntaza glikogenowa EP E
Dehydrogenaza pirogronianowa EP E Regulacja przez fosforylację i
dafosforylację zuŜywa ATP
Reduktaza HMG-CoA EP E Reakcje przedstawione na ryc. 11-8 przypo-
Fosforylaza glikogenowa E EP minają wzajemne przekształcenia glukozy i glu-
Liaza cytrynianowa E EP kozo-6-fosforanu oraz fruktozo-6-fosforanu
Kinaza fosforylazy b E EP
i fruktozo-l,6-bisfosforanu (p. rozdz. 19).
W wyniku fosforylacji, a następnie defosforyla-
Kinaza reduktazy HMG-CoA E EP cji 1 mola substratu (enzymu lub cukru) hydro-
lizie ulcg;i 1 mol ATP.
chodnej. Mimo Ŝe enzymy mogą zawierać wiele Sugeruje to, Ŝe aktywność kinaz (katalizują-
reszt Ser lub Tyr, fosforylacja ma charakter cych reakcje 1 i 3) i fosfataz (katalizujących
wybiórczy i dotyczy tylko niektórych z nich. reakcje 2 i 4) jest wzajemnie regulowana, bo-
Przypuszczalnie reszty te nie wchodzą w skład wiem w przeciwnym razie powodowałyby one
miejsca katalitycznego, przynajmniej w sensie niekontrolowaną hydrolizę ATP.
struktury pierwszorzędowej, ale stanowią na- 1. Glukoza + ATP -+ ADP + Giukozo-6-P
stępny przykład miejsca allosterycznego. 2. H,O + Glukozo-6-P -* P\ + Glukoza

Białkami przekształcającymi są Netto: HaO + ATP -» ADP + P;

kinazy i fosfatazy białek
Fosforylację i defosforylację katalizują od-
powiednio kinazy i fosfatazy białek (białka
przekształcające — ang. converter proteins),
które w pewnych szczególnych przypadkach
same mogą ulegać tym modyfikacjom kowalen-
cyjnym (ryc. 11-8, tab. 11-2). Istnieją więc
kinazy kinaz białek i fosfatazy kinaz białek
katalizujące wewnątrzcząsteczkowe zmiany en-
zymów odpowiedzialnych za fosforylację in-
nych enzymów. Mniej są" natomiast przeko-
nujące dowody o fosforylacji i defosforyjacji
3. Enz-Sar-OH + ATP — ADP + Enz-Ser-O-P
4. HaO + Enz-Ser-O-P -» P, + Enz Ser-OH
Netto: HaO + ATP -> ADP + Pf
Modyfikacje kowalencyjne,
podobnie jak hamowanie przez
sprzęŜenie zwrotne, regulują
przepływ metabolitów
Regulacja aktywności enzymów, w wyniku
fosforylacji i defosforylacji wykazuje analogie
z regulacją na zasadzie hamowania przez sprzę-

Ŝenię zwrotne. Oba mechanizmy regulują prze-
pływ metabolitów w odpowiedzi na sygnały
fizjologiczne, nie wywołując zmian w ekspresji
genów, obejmując enzymy początkowych eta-
pów szlaków metabolicznych (często biosyntez)
oraz działając poprzez zmiany w miejscu allo-
sterycznym, a nie katalitycznym. Jednak hamo-
wanie przez sprzęŜenie zwrotne dotyczy poje-
dynczego białka i nie podlega regulacji hor-
monalnej i nerwowej. Przeciwnie regulacja ak-
tywności enzymów ssaków w wyniku fosforyla-
cji i defosforylacji obejmuje wiele białek oraz
ATP lub inne trifosforany nukleozydów, a tak-
Ŝe jest bezpośrednio kontrolowana przez układ
hormonalny i nerwowy.
9 — Biochem in
ENZYMY: REGULACJA AKTYWNOŚCI / 129
PIŚMIENNICTWO
Crabtree B, Newsholme EA: A systematic approach
to describing and analyzing metabolic control
systems. Trends Biochem Sci 1987;12:4.
Kacser H, Porteus JW: Control of meta boli sm: What
Nestler EJ, Greengard P: Protein phosphorylation in
the brain. Naturę l983;305:583.
Soderling TR; Role of hormones and protein phos-
phorylation in metabolit regulation. Fed Proc
I982;41;2615.
Scriver CR et al (editors): The Metabolic Basis of
Inherited Disease, 6th ed. MeGraw-Hill, 1989.
Weber G (editor): Advances in Emyme Regulatiots.
Pergamon Press, 1963—1990.
■
CZĘSC
Bioenergetyka i metabolizm
węglowodanów oraz lipidów
Bioenergetyka
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Bioenergetyka, czyli termodynamika bioche-
miczna, zajmuje się badaniem zmian energety-
cznych towarzyszących reakcjom biochemicz-
nym. Dostarcza ona podstawowych reguł wy-
jaśniających, dlaczego niektóre reakcje mogą
zajść, a inne nie mogą. Układy niebiologiczne
mogą wykorzystywać energię cieplną do wyko-
nywania pracy. Natomiast układy biologiczne są
zasadniczo izotermiczne i uŜywają energię che-
miczną do napędzania procesów Ŝyciowych.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Do prawidłowego przebiegu procesów Ŝycio-
wych jest wymagane odpowiednie „paliwo"
dostarczające energii. Znajomość sposobu,
w jaki organizm czerpie energie z poŜywienia,
jest podstawą zrozumienia prawidłowego od-
Ŝywiania i metabolizmu. JeŜeli dostępne rezerwy
energetyczne ulegną wyczerpaniu, to dochodzi
do śmierci głodowej. Pewne formy wadliwego
odŜywiania są związane z brakiem równowagi
energetycznej (marazm). Szybkość uwalniania
energii, mierzona szybkością metabolizmu, jest
regulowana przez hormony tarczycy, której
niedoczynność wywołuje chorobę. Wynikiem
magazynowania nadmiaru energii jest otyłość,
jedna z najbardziej powszechnych chorób społe-
czeństw zachodnich.
12
ENERGIA SWOBODNA JEST
ENERGIĄ UśYTECZNĄ UKŁADU
Zmiana energii swobodnej (AG) jest tą częścią
zmiany energii całkowitej układu, która jest
wykorzystywana do wykonania pracy, tzn. jest
ona energią uŜyteczną, znaną w układach che-
micznych jako potencjał chemiczny.
Podstawowe prswa termodynamiki
dotyczą równieŜ układów
biologicznych
Pierwsza zasada termodynamiki podaje, Ŝe
energia całkowita układu i jego otoczenia jest
stała. Jest to równieŜ prawo zachowania energii.
Głosi ono, Ŝe w układzie zamkniętym Ŝadna
zmiana nie powoduje straty bądź zysku energii.
JednakŜe w obrębie tego układu zamkniętego,
energia moŜne być przekazywana z jednej części
układu do drugiej lub moŜe być przekształcona
w inną formę energii. Na przykład w układzie
biologicznym energia chemiczna moŜe być prze-
kształcona w energię cieplną, elektryczną, me-
chaniczną lub energię promieniowania.
Druga zasada termodynamiki podaje, Ŝe jeśli
proces zachodzi samorzutnie, to musi się zwięk-
szać entropia całkowita układu. Entropia jest
miarą nieuporządkowania (bezładu molekular-
nego) układu. Przybiera ona wartości mak-
symalne z chwilą osiągnięcia przez układ rów-
nowagi. W warunkach stałej temperatury i ciś-
nienia zaleŜność między zmianą energii swobo-
dnej (AG) układu reagującego a zmianą entropii
132 / ROZDZIAŁ 12
(AS) ujmuje następujące równanie, które łączy
2 zasady termodynamiki:
AG = AH - TAS
gdzie AH oznacza zmianę entalpii (ciepło),
a T oznacza temperaturę bezwzględną.
W warunkach reakcji biochemicznych, po-
niewaŜ AH równa się w przybliŜeniu całkowitej
zmianie energii wewnętrznej (AE) reakcji, po-
wyŜszą zaleŜność moŜna wyrazić następująco:
AG = AE - TAS
JeŜeli AG ma znak ujemny, to reakcja za-
chodzi samorzutnie z utratą energii swobodnej,
tzn. jest egzoergiczna. Jeśli wartość AG jest
duŜa, to reakcja zachodzi właściwie aŜ do końca
i jest zasadniczo nieodwracalna.
JeŜeli AG ma wartość dodatnią, to reakcja
zachodzi tylko wówczas, gdy energia swobodna
moŜe być pobrana z zewnątrz, tzn. reakcja jest
endoergiczna. Jeśli wartość AG jest duŜa, to
układ jest trwały i charakteryzuje się brakiem
lub tylko niewielką skłonnością do reagowania.
JeŜeli AG równa się zeru, układ jest w stanie
równowagi i nie zachodzą Ŝadne zmiany.
Gdy reagenty znajdują się w stęŜeniach 1,0
mol/l, AGC oznacza standardową zmianę energii
swobodnej. Dla reakcji biochemicznych jako
warunki standardowe przyjęto umownie pH
7,0. Standardową zmianę energii swobodnej
w tych standardowych warunkach (tzn. w pH 7,0)
oznacza się jako AG0'
Standardową zmianę energii swobodnej moŜ-
na obliczyć, znając stałą równowagi K'eq
AG°' = -2,303 RT logK'eq
gdzie R jest stałą gazową, a T oznacza tem-
peraturę bezwzględną (p. str. 95), NaleŜy zwró-
cić uwagę, Ŝe w zaleŜności od stęŜeń róŜnych
reagentów wartość AG moŜe być większa lub
mniejsza od wartości AG"'.
NaleŜy podkreślić, Ŝe w układach reakcji
biochemicznych enzym tylko przyspiesza dojście
do stanu równowagi i nigdy nie zmienia koń-
cowych stęŜeń reagentów w stanie równowagi.
PROCESY ENDOERGICZNE
PRZEBIEGAJĄ W SPRZĘśENIU Z
PROCESAMI EGZOERGICZNYMI
Procesy Ŝyciowe, np. reakcje syntez, skurcz
mięśniowy, przewodnictwo nerwowe i aktywny
transport, czerpią energię przez chemiczne połą-
czenie lub sprzęŜenie z reakcjami oksydacyj-
nymi. W najprostszej formie ten typ sprzęŜenia
moŜna przedstawić tak, jak na ryc. 12-1.
,M 3
4
b
Ciepło
fi
Ryc.
12-1.
SprzęŜenie reakcji
egzoergicznej z en
doergiczna. ________
Przemiana metabolitu A w metabolit B za-
chodzi z uwolnieniem energii swobodnej. Prze-
miana ta jest sprzęŜona z inną reakcją, która
wymaga energii swobodnej do przekształcania
metabolitu C w metabolit D. PoniewaŜ część
energii uwalnianej w reakcji degradacji jest
przekazywana reakcji syntezy w innej postaci
niŜ ciepło, nie naleŜy w przypadku tych reakcji
uŜywać terminów chemicznych: reakcja egzote-
rmiczna i reakcja endotermiczna. Zamiast nich
uŜywa się określeń egzoergiczna lub endoergicz-
na, aby wskazać, Ŝe procesom towarzyszy od-
powiednio strata lub zysk energii swobodnej,
niezaleŜnie od formy energii biorącej udział
w tych procesach. W praktyce, procesy endoer-
giczne nie mogą zachodzić samodzielnie, lecz
musza być składnikiem sprzęŜonego układu
egzoergiczno-endoergicznego, w którym wypad-
kowa zmiana netto jest egzoergiczna. Reakcje
egzoergiczne określa się mianem katabolizm
(degradacja lub utlenienie cząsteczek „pali-
wa"), natomiast reakcja syntez, w wyniku któ-
rych powstają cząsteczki, określa się jako ana-
bolizm. Wszystkie procesy kataboliczne i ana-
boliczne nazywa się ogólnie metabolizmem.
Jeśli reakcja przedstawiona na ryc. 12-1 prze-
biega z lewa na prawo, to całemu procesowi
musi towarzyszyć utrata energii swobodnej
w postaci ciepła. Jeden z moŜliwych mecha-

nizmów sprzęŜenia mógłby polegać na uczest-
nictwie w obu reakcjach wspólnego koniecz-
nego związku pośredniego (I),
A+C I B+D
W ten sposób są sprzęŜone niektóre reakcje
egzoergiczne i endoergiczne w układach bio-
logicznych. NaleŜy uświadomić sobie, Ŝe ten typ
układu ma wbudowany mechanizm biologicz-
nej kontroli szybkości procesów oksydacyj-
nych, poniewaŜ istnienie wspólnego koniecz-
nego związku pośredniego powoduje, Ŝe szyb-
kość zuŜycia produktu szlaku syntezy (D) wa-
runkuje z kolei, przez jego działanie masowe,
szybkość, z jaką ulega utlenieniu A. Istotnie, te
wzajemne powiązania stanowią podstawę kon-
cepcji kontroli oddechowej, procesu który zabez-
piecza organizm przed spalaniem poza kont-
rolą. Rozwinięciem koncepcji sprzęŜeniowej są
reakcje odwodornienia, sprzęŜone za pośrednic-
twem przenośnika międzyenzymowego z reak-
cjami uwodornienia (ryc. 12-2).
AH, BH;
Przenośnik
A Przenośni k-H
Ryc. 12-2. SprzęŜenie reakcji odwodornienia
i uwodornienia za pośrednictwem przenośnika
międzyenzymowego.
Ryc. 12-3. Przeniesienie energii swobodnej z reak
cji egzoergicznej do endoergicznej za pośrednict
B
wem bogatoen erg etycznego metabolitu pośred
niego. ___________________________
BIOENERGETYKA / 133
Alternatywną metodą sprzęgania procesów
egEoergicznych z' procesami endoergicznymi
jest synteza związku bogatoenergetycznego
w reakcji egzoergicznej i włączenie tego nowego
związku w reakcję endoergiczną. Tym sposo-
bem następuje przeniesienie energii swobodnej
z procesu egzoergicznego do endoergicznego
(ryc 12-3).
Na rycinie 12-3 — © jest związkiem bogato-
energetycznym, a © jest odpowiadającym mu
związkiem małoenergetycznym. Zaletą biologi-
czną tego mechanizmu jest to, Ŝe ®, w prze-
ciwieństwie do I w poprzednim układzie, nie
musi być strukturalną pochodną A, B, C lub D.
W ten sposób związek ® moŜe shiŜyć jako
przekaźnik energii pochodzącej z wielu reakcji
egzoergicznych na równie duŜą liczbę reakcji
lub procesów endoergicznych, jak to przed-
stawiono na ryc. J2-4.
PracMy
endoMglczne
Syntezy
Rnkcja
«gioergiezne
Skurcz mięśni
Transport
aktywny
Ryc. 12-4. Przekazanie energii endoergicznym
procesom biologicznym przy udziale „uniwersal-
nego" pośrednika bogatoenergetycznego.
W Ŝywych komórkach najwaŜniejszym bo-
ga toenergetycznym związkiem pośrednim hib
związkiem przenośnikowym (oznaczonym
~ ©) jest trifosfoadenozyna (ATP).
FOSFORANY BOGATOEN ERG ETYCZNE
ODGRYWAJĄ KLUCZOWĄ ROLĘ W
PRZEJMOWANIU I PRZENOSZENIU
ENERGII
Wszystkie organizmy, w celu podtrzymania
procesów Ŝyciowych, mus74 pobierać energię
swobodną ze swojego środowiska. Organizmy
134 / ROZDZIAŁ 12

a u to troficzne sprzęgają swój metabolizm z pew- od dostarczenia energii pochodzącej z procesów

nymi procesami egzoergicznymi zachodzącymi utleniań przebiegających w mięśniach. Rola
w ich otoczeniu, np. rośliny zielone wykorzys- tych związków w bioenergetyce była wyraźnie
tują energię słoneczną, a niektóre bakterie auto- niedoceniana, aŜ do czasu gdy Lipmann wpro-
troficzne wykorzystują reakcję Fe2+ wadził pojęcie „fosforanów bogatoenergetycz-
--------------------------------------------------------------------------------------
nych" i „fosforanowych wiązań bogatoener-
> getycznych".
Fe3+. Natomiast organizmy heterntroficzne
uzyskują energię swobodną przez sprzęŜe- Pośrednia wartość energii swobodnej
nie ich metabolizmu z degradacją złoŜonych hydrolizy ATP, w porównaniu z innymi
cząsteczek organicznych występujących w ich fosforanami organicznymi, ma istotne
środowiskach. We wszystkich tych procesach znaczenie bioenergetyczne
ATP odgrywa kluczową rolę w przenoszeniu Standardową energię swobodną hydrolizy
energii swobodnej z procesów egzoergicz- niektórych biochemicznie waŜnych fosforanów
nych na procesy endoergiczne {ryc. 12-3 i 12-4). przedstawiono w tab. 12-1. Na podstawie da-
ATP jest wyspecjalizowanym nukleotydem za-
wierającym adeninę, ryboze i 3 grupy fosfora- Tabela 12-1. Standardowa energia swobodna
nowe (ryc. 12-5). W komórce ATP uczestniczy hydrolizy niektórych biochemicznie waŜnych fos-
w reakcjach w postaci kompleksu z Mg2+ (ryc. foranów organicznych
ł+

12-6).
AG"
Fosforan organiczny
kj/mof kcal/mol
0- Fosfoenolopirogronian -61,9 -14 ,8
i o- Karbamoilofosforan -51,4 -12,3
O-P-O-P-O-P-O-CHS 1,3-Bisfosfogliceryntan -49,3 -11,8
u » n l O

° ° ° kw (do 3-fosfoglicerynian)
Fosfokreatyna -43,1 -10,3
ATP ---------- ► ADP + Pf -30,5 - 7,3
HO OH
ADP-----------» AMP + P, -27,6 - 6,6
Ryc. 12-5. Adenozynotrifosforan (ATP).
Pirofosforan -27,6 - 6,6
Glukozo-1 -fosforan -20,9 - 5,0
Fruktozo-6-f osf ora rt -15,9 - 3,8
AMP -14,2 - 3,4
Glukozo-6-fosforan -13,8 - 3,3
o~ o- o~ Glicerolo-3-fosforan - 9,2 - 2,2
-0-P-O-P-O-P-O- Adenozyna
M II II * Pi —fosforan nieorganiczny.
0 0 0 + Wartości dla ATP i większości pozostałych
Ryc. 12-6. Magnezowy kompleks ATP. {Podobnie związków na podstawie Krebsa i Kornberga
wygląda kompleks Mg-ADP). (1957).

Znaczenie fosforanów w metabolizmie po- nych AG°' hydrolizy (oznaczanej w temp. 37°C)
średnim stało się jasne wraz z poznaniem chemi- moŜna ocenić porównawczo skłonność kaŜdej
cznych szczegółów glikolizy oraz roli ATP, z grup fosforanowych do przejścia na odpowie-
difosfoadenozyny (ADP) i fosforanu nieorgani- dni akceptor. Jak widać z tabeli, wartość — 30,5
cznego (Pj) w tym procesie (p. str. 213). Przyjęto, kJ/mol dla hydrolizy końcowego fosforanu
Ŝe ATP jest pośrednikiem w przenoszeniu rod- ATP dzieli wymienione związki na 2 grupy.
ników fosforanowych w procesie fosforylacji. Jedną grupę stanowią fosforany małoenergetycz-
Rolę ATP w energetyce biochemicznej sugero- ne, reprezentowane przez estry fosforanowe
wały dane doświadczeń, wskazujących, Ŝe pod- uczestniczące w glikohzie, dla których wartość
czas skurczu mięśniowego' rozpada się ATP AG°' hydrolizy jest mniejsza niŜ dla ATP,
j fosfokreatyna, a ich ponowna synteza zaleŜy natomiast w drugiej grupie, określanej mianem

fosforany bogatoenergetyczne, wartość jest wię-
ksza niŜ dla ATP. Składniki tej ostatniej grupy,
obejmującej ATP i ADP, są zwykle bezwod-
nikami (np. fosforan-1 w 1,3 -bis fosfo glicery nia-
nie), enolofosforanami (np. fosfoenolopirogro-
niań) lub fosfoguanidynami (np. fosfokreatyna,
fosfoarginina). Środkowa pozycja ATP pozwala
mu odgrywać istotną rolę w przenoszeniu energii.
Inne biologicznie waŜne „związki bogatoener-
getyczne" to estry tioiowe zawierające koenzym
A (np. acetylo-CoA), białko przenoszące reszty
acylowe kwasów tłuszczowych (ang. acyl carrier
protein; ACP), estry aminokwasów uczest-
niczące w syntezie białek, S-adenozylometioni-
na (aktywny metyl), UDP-Glc (urydynodifosfo-
ghikoza) i PRPP (5-fosforybozylo-l-piro-
fosforan).
Fosforany bogatoenergetyczne
oznacza się symbolem ~ ©
W celu zaznaczenia obecności bogatoener-
getycznej grupy fosforanowej, Lipmann wpro-
wadził symbol ~®, oznaczający bogatoener-
getyczne wiązanie fosforanowe. Symbol ten
wskazuje, Ŝe dołączona do tego wiązania grupa,
po przeniesieniu na odpowiedni akceptor, prze-
kaŜe większą ilość energii swobodnej. Z tego
lub Adenozyno
r tniczące w wychwytywaniu energii, czyli zacho-
Ad en oz yn o- 0 -P -
M waniu energii: 1. Foforylacja oksydacyjna. Jest to
O ilościowo największe źródło ~ ® w organiz-
-
Adenozynotrlfostoran (ATP)
o- o-
Adeno,2yno - 0 - P - ©/—P - o-
II """"T
0 0
lub Adenozyno- (&)—(?)
Adenozynodltosforan (ADP)
0 nych. NaleŜy do niej fosfokreatyna, występują-
Adenozyno -O - P - 0 ~ h fosfoarginina występująca w mięśniach bezkrę-
lub Adenozyno — (ji)
Adenozynomonofosforan (AMP)
Ryc. 12-7. Struktura ATP, ADP i AMP ukazująca
połoŜenie i liczbę fosforanów bogato en erg etycz-
nych (~).
BIOENERGETYKA / 135
powodu, niektórzy preferują określenie poten-
cja! przenoszenia grupy zamiast wiązanie boga-
toenergetyczne. ATP więc zawiera 2 bogatoener-
getyczne grupy fosforanowe, a ADP zawiera 1;
natomiast fosforan w AMP (adenozynomono-
fosforanie) jest typu małoenergetycznego, po-
niewaŜ jest połączony zwykłym wiązaniem est-
rowym (ryc, 12-7).
FOSFORANY
BOGATOENERGETYCZNE DZIAŁAJĄ
JAKO OBIEGOWA MONETA
ENERGETYCZNA KOMÓRKI
Dzięki swemu połoŜeniu, pośrodku listy stan-
dardowych energii swobodnych hydrolizy (tab.
12-1), ATP moŜe być donorem fosforanu boga-
toenergetycznego dla związków znajdujących
się w tabeli poniŜej ATP. Z tego samego powo-
du, w obecności odpowiednich enzymów, ADP
moŜe być akceptorem fosforanu bogatoener-
getycznego od związków znajdujących się w ta-
beli powyŜej ATP; w reakcji tej powstaje ATP.
W istocie, cykl ATP/ADP łączy procesy generu-
jące ~© z procesami zuŜywającymi ~® (ryc.
12-8). W ten sposób ATP jest stale zuŜywany
1 odtwarzany.
Zasadniczym źródłem MS są 3 procesy uczes-
mach tlenowych. Energia swobodna, napędza-
jąca ten proces, pochodzi z utlenian w mito-
chondriainym łańcuchu oddechowym (p. str.
153). 2. Glikoli/a. W wyniku przemiany do
mleczanu z 1 mola glukozy uzyskuje się netto
2 ~©, tworzone w 2 reakcjach katalizowanych
odpowiednio przez kinazę fosfogliceryniartową
i kinazę pirogronianową (p. ryc. 19-2). 3. Cykl
kwasu cytrynowego. Bezpośrednio w cyklu po
wstaje jeden ~ ®, na etapie katalizowanym
przez syntetazę sukcynylo-CoA (p. ryc. 18-3).
Inna grupa związków, fosfageny, stanowi
zapasową formę fosforanów boga to energetycz-
ca w mięśniach kręgowców i w mózgu, oraz
gowców. W warunkach fizjologicznych fosfa-
geny pozwalają utrzymać stęŜenie ATP w mięś-
niach w sytuacji, gdy ATP jest szybko zuŜywa-
ny, słuŜąc jako źródło energii do skurczu mięś-
niowego. Odwrotnie, w sytuacji gdy ATP jest
pod dostatkiem, zwiększa się stęŜenie fosfage-
136 / ROZDZIAŁ 12

Fosfo-
1,3-B isfosfog 11 ceryn i a n ga toenergetyczny z mitochondriów do sarkole-
anolopirogronian my i działa jako bufor bogatoenergetyczny. Ten
Fosforylacja
oksydacyjna
bufor moŜe mieć waŜne znaczenie w mięśniu
Sukcynyto sercowym, odgrywając rolę natychmiastowej
-CoA
osłony przed skutkami zawału.
Gdy ATP działa jako donor fosforanu
z utworzeniem związku charakteryzującego się
niniejszą energią swobodną hydrolizy (tab.
12-1), grupa fosforanowa przekształca się za-
wsze w grupę małoenergetyczną, np.
KINAZA G
LICE ROLO W A

Glicerol +Adenozyno-?
Glicerolo-n + Adenozyno-® ~®

ATP pozwala sprząc reakcje

tertnodynamicznie niekorzystne z
reakcjami termodynamicznie
korzystnymi
Na rycinie 12-1 oraz 12-3 przedstawiono
Inne fosfory I acje, -
aktywacje i procesy
szczegółowo energetykę reakcji sprzęŜonych.
endoerglczne Tego rodzaju reakcją jest pierwsza reakcja ciągu
Gl I ce ra to-3-f osf □ glikoli tycznego (p. ryc. 19-2), fosforylacji glu-
ran kozy do giukozo-6-fosforanu. Jest ona bardzo
Gl ukozo-6- endoergiczna i nie moŜe przebiegać samodziel-
fosforan nie w warunkach fizjologicznych.
Glukoza-1,6-
blsfosforan 1. Glukoza+ P ^Glukozo-6-fosforan +
Ryc. 12-8. Rola cyklu ATP/ADP w przenoszeniu
■fosforanu bogatoenergetycznego. NaleŜy zwrócić (AG°'=+13,8kJ/mol)
uwagę, Ŝe — © nie występuje w stanie wolnym, ale
w takiej postaci jest przenoszony we wskazanych Aby reakcja mogła zajść, musi zostać sprzęŜona
reakcjach.
z inną reakcją, która jest bardziej egzoergiczna
niŜ fosforylacja glukozy endoergiczna. Taką
reakcją jest hydroliza końcowego wiązania fos-
nów słuŜących jako zapas fosforanów bogato- foranowego w ATP,
energetycznych (ryc. 12-9). W mięśniach „czółen-
ko fosfokreatynowe" transportuje fosforan bo- 2. ATP
(AG°'= -30,5 kJ/mol)

Gdy (1) i (2) są sprzęŜone w reakcji katalizowa-

KINAZA 1
KREATYNOWA nej przez heksokinazę, fosforylacja glukozy
C t przebiega bc/. trudu w bardzo tgzoergicznej
H3CN
C=MH-«*- reakcji, która w warunkach fizjologicznych jest
CH,

COOH
*T
ADP
CHi
ATP
daleka od równowagi i z tego powodu praktycz-
nie nieodwracalna.

Fosfokreatyna
= -12,6 kJ/mol) COOH
Kfeatyna MEKSOKINAZA

Ryc. 12-9. Przenoszenie fosforanu bogatoener- Glukoza + ATP ---------- ► Gliikozo-6-

getycznego z fosfokreatyny ń'a ADP i z ATP na -fosforan+ADP
kreatynę, „Czółenko fosfokreatynowe".
<AG°'= 16,7 kJ/mol)
 BIOENERGETYKA / 137

Wiele reakcji „aktywacji" zachodzi w ten spo- Kombinacja pąwyŜszych reakcji umoŜliwia
sób. obieg fosforanu i przemianę wzajemną nuk-
leotydów adeninowych (ryc. 12-10).
Kinaza adenylanowa umoŜliwia PIROFOSFATAZA
wzajemną przemianę nukleotydów NIEORGANICZNA
adenino wych
Kinaza adenylanowa (miokinaza) jest en-
zymem występującym w większości komó-
rek. Katalizuje ona przemianę ATP i AMP
w ADP:

KINAZA
ADENYLANOWA
ATP +■ AMP «- -> 2 ADP

Reakcja ta spełnia 3 zadania:

1. UmoŜliwia wykorzystanie fosforanu bo-
gatoenergetycznego w ADP do syntezy ATP.
2. UmoŜliwia refosforylację AMP, powstałe
go z ATP w róŜnych reakcjach aktywacji.
3. UmoŜliwia zwiększenie stęŜenia AMP
wraz ze zmniejszeniem się stęŜenia ATP. AMP Ryc. 12-10. Cykle fosforanowe i przemiana wza-
działa jako sygnał metaboliczny (allosteryczny) jemna nukieotydów adeninowych.
do zwiększenia szybkości reakcji katabolicz-
nych, które z koiei prowadzą do tworzenia
większych ilości ATP (p. str. 246).

Gdy ATP uczestniczy w reakcjach RównieŜ inne trifosfonukleozydy

z utworzeniem AMP, wówczas
powstaje pirofosforan nieorganiczny
(PPi)
Następuje to np. w reakcji aktywacji dłu-
gołańcuchowych kwasów tłuszczowych:
SYNTETAZA
ACYLO-CoA
uczestniczą w przenoszeniu fosforanu
bogatoene rgety cz n eg o
Przy udziale kinazy difosfonukleozydowej
z odpowiednich difosforanów mogą być syn-
tetyzowane trifosfonukleozydy podobne do
ATP, ale zawierające inną zasadę niŜ adenina,
np.

ATP + HS—CoA + R—COOH

AIWP + PP,+ R—CO—SCoA KINAZA
DIFOSFO-
NUKLEOZYDOWA
ATP+UDP ADP+UTP
Reakcji towarzyszy utrata energii swobodnej
w postaci ciepła, co gwarantuje przebieg reakcji (u r yd y n ot r if osfo ra n)
aktywacji w prawo. Jest ona dodatkowo wspo-
magana przez hydrohtyczne rozszczepienie PPj ATP+GDP ADP-rGTP
(AG°r = — 27,6 kJ/mol), katalizowane przez pi- (guanuzynotrifosforan)
rofosfatazę nieorganiczną. NaleŜy zwrócić uwa-
gę, Ŝe w wyniku reakcji aktywacji, zachodzącej ATP+CDP —<■
z utworzeniem pirofosforanu, dochodzi do ADP+CTP
utraty 2~©, a nie l~®, jak w przypadku (cytydynotrifosforan)
reakcji z utworzeniem ADP i Pj.
Wszystkie te trifosforany uczestniczą w reak-
PIROFOSFATAZA cjach fosforylaeji zachodzących w komórce. Po-
NIEORGANICZNA
dobnie kinazy monofosfonukleozydowe, swoista
i + HzO 2P,
dla nukleozydów purynowych i swoiste dla
nuk]eozydów pirymidynowych, katalizują reak-
138 / ROZDZIAŁ 12

cje tworzenia disfosfonukleozydów z odpowied- PIŚMIENNICTWO

nich monofosforanów:
Ernsier L (editor): Bioenergetics. Elsevier, 1984.
Harold FM; The Vitat Force: A Study of Bioener-
SWOISTA KINAZA getics. Freeman, 1986.
MONOFOSFO Klotz IM: Introduclion to Biomolecular Energetics.
NUKLEOZYDOWA Academic Press, 1986,
ATP + Nukleozydo-J < Krebs HA, Kornberg HL: Energy Transformatwns in
ADP+ Nukleozydo-© ~© Living Matter. Springer, 1957.
Lehninger AL: Bioenergetics: The Molecułar Basis of
Wynika z tego, Ŝe kinaza adenylanowa jest BiologicaJ Energy Transformatwns, 2nd ed, Ben-
wyspecjalizowaną kinazą monoiosforanową. jamin, 1971.
 ■

Utleniania biologiczne 13
Peter A. Mayes, PhD, DSc

WPROWADZENIE ZMIANY ENERGII SWOBODNEJ

W UKŁADACH OKSYDACYJNO--
Chemicznie utlenianie definiuje się jako proces REDUKCYJNYCH MOGĄ BYĆ
usuwania elektronów, natomiast redukcję jako WYRAśONE JAKO POTENCJAŁ
proces przyłączania elektronów; ilustruje to rea- RED.-OKS.
kcja utlenienia jonu Ŝelazawego w jon Ŝelazowy:
W reakcjach obejmujących utlenianie i redu-
J -+ e~ (elektron)
Fe
3+
kcję wymiana energii swobodnej jest propor-
cjonalna do skłonności związków reagujących
do oddawania lub pobierania elektronów. Stąd
Wynika z tego, Ŝe utlenieniu zawsze towarzyszy teŜ, oprócz wyraŜania zmian energii swobodnej
redukcja biorcy elektronów. Ta reguła utleniania jako AG°' (p. rozdz. 12), moŜliwe jest analogicz-
— redukcji obowiązuje równieŜ w układach ne wyraŜenie ich liczbowo jako potencjał ok-
biologicznych i jest zasadniczym pojęciem po- sydoredukcyjny lub red.-oks. układu (Eo')_ Za-
zwalającym zrozumieć istotę utleniań biologicz- zwyczaj porównuje się potencjał oksydoreduk-
nych. NaleŜy podkreślić fakt, Ŝe wiele utleniań cyjny układu (Eo) z potencjałem elektrody wo-
biologicznych moŜe zachodzić bez udziału tlenu dorowej, którego wartość w pH 0 określa się
cząsteczkowego np. procesy odwodorowania. jako 0,0 woltów. Jednak w przypadku układów
biologicznych przyjęło się wyraŜanie potencjału
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE oksydoredukcyjnego (Eo'} w pH 7,0, w którym
to pH potencjał elektrody wodorowej równa się
ChociaŜ pewne bakterie (beztlenowce) Ŝyją -0,42 V. W tabeli 13-1 podano potencjały
w nieobecności tlenu, Ŝycie wyŜszych gatunków
zwierząt jest bezwzględnie zaleŜne od obecności
tlenu. Głównym procesem zuŜywającym tlen Tabela 13-1. Niektóre potencjały oksydoredukcyj-
jest oddychanie tkankowe, które moŜna określić ne o specjalnym znaczeniu w układach oksydore-
dukcyjnych ssaków
jako proces kontrolowanej reakcji wodoru z (Je-
nem i tworzenia wody, w którym komórka Układ EO'[V1
uzyskuje energię w postaci ATP. Poza tym tlen
cząsteczkowy jest wbudowywany do róŜnych Bursztynian/cc-ketogluiaran -0,67
substratów przez enzymy określane mianem H + /H2 -0,42
oksygenaz; wiele leków, chemicznych zanieczy- NAD+/NADH -0,32
szczeń środowiska i chemicznych karcynoge- Liponian/dihydroliponian -0,29
nów (ksenobiotyków) jest meta boi izowanych Acetoocta n/J3- hydroksymaślan -0,27
Piróg ronian/mleczan -0,19
przy udziale tej klasy enzymów, określanych Szczawiooctan/jabłczan -0,17
jako system cytochromu P-450. Podawanie tlenu Flawoproteina -stary Ŝółty enzym; ult./zred. -0,12
chorym z niewydolnością oddechową lub krąŜe- fumaran/bursztynian + 0,03
3+ 2+
niową moŜe uratować im Ŝycie, a sporadyczne Cytochrom b; Fe /Fe + 0,08
podawanie tlenu pod wysokim ciśnieniem (hi- Ubichinon/ubichinol
3+ 2+
+ 0,10
perbaria) ma równieŜ zastosowanie kliniczne, Cytochrom c; Fe /Fe + 0,22
3+ 2+
aczkolwiek moŜe to prowadzić do wystąpienia Cytochrom a; Fe /Fe + 0,29
toksycznych działań tlenu. Tlen/woda + 0,82
140 / ROZDZIAŁ 13
oksy do redukcyjne niektórych biologicznych
układów oksydoredukcyjnych, szczególnie in-
teresujących w biochemii ssaków. Na podstawie
przedstawionych w tabeli wartości potencjałów
oksy do redukcyjnych moŜna przewidzieć kieru-
nek przepływu elektronów z jednej pary ok-
syd o redukcyjnej na drugą.
ENZYMY UCZESTNICZĄCE W
UTLENIANIU I REDUKCJI
OKREŚLA SIĘ MIANEM
OKSYDOREDUKTAZ
Oksydoreduktazy podzielono na 4 grupy:
oksydazy, dehydrogenazy, peroksydazy i ok-
sygenazy.
OKSYDAZY UśYWAJĄ TLENU JAKO
AKCEPTORA WODORU
Oksydazy katalizują oderwanie wodoru
z substratu w reakcji, w której tlen jest biorcą
wodoru*. Produktem reakcji jest woda lub
nadtlenek wodoru (ryc. 13-1).
Ryc. 13-1. Utlenianie metabolitów katalizowane
przez oksydazę (A) tworzącą wodę, (B) tworzącą
H2O3.
Niektóre oksydazy zawierają miedź
Oksydaza cytochromowa jest hemoproteiną
szeroko rozpowszechnioną w wielu tkankach
roślinnych i zwierzęcych. Jest ona końcowym
przenośnikiem elektronów w mitochondrial-
nym łańcuchu oddechowym, a zatem jest od-
powiedzialna za reakcję, w której elektrony
pochodzące z utleniania cząsteczek substratów
przez dehydrogenazy są przenoszone na ich
* Czasami nazwa „oksydaza" jest uŜywana jako
ogólne określenie wszystkich enzymów, które katali-
zują reakcje wymagające udziału tlenu cząsteczkowe-
go-
końcowy akceptor — tlen. Oksydaza traci ak-
tywność w obecności tlenku węgla, cyjanku lub
siarkowodoru. Enzym ten równieŜ nazywano
cytochromem a3. Początkowo przypuszczano,
Ŝe cytochrom a i cytochrom a3 są związkami
niezaleŜnymi, gdyŜ kaŜdy z nich ma inne widmo
i róŜne właściwości w odniesieniu do działania
tlenku węgla i cyjanku. W późniejszych bada-
niach wykazano, Ŝe te 2 cytochromy występują
w tym samym białku, a kompleks jest znany
jako cytochrom aa3. Zawiera on 2 cząsteczki
hemu, z których kaŜda ma atom Fe występujący
podczas utleniania i redukcji w formie Fe3+ lub
Fe2+. Kompleks zawiera równieŜ 2 atomy Cu,
kaŜdy z nich związany z jednostką hemową.
Fcnolaza (tyrozynaza, oksydaza polifenolo-
wa, oksydaza katecholowa) jest zawierającym
miedź enzymem o szerokiej swoistości substra-
towej. Katalizuje ona przemianę monofenoli
lub o-difenoli w 0-chinony. RównieŜ inne en-
zymy zawierają miedź.
Niektóre oksydazy są flawoproteinami
Enzymy flawo protein owe zawierają mononu-
kleotyd flawinowy (FMN) lub dinukleotydflawi-
noadeninowy (FAD) jako grupy prostetyczne.
FMN i FAD są wytwarzane w organizmie z wita-
miny — ryboflawiny (p. rozdz. 53).
FMN i FAD są zwykle mocno — ale nie
kowalencyjnie — związane z odpowiednim apo-
enzymem. Enzymy flawoproteinowe, określane
mianem meltdoflawoprotein, zawierają jeden
lub więcej metali, które są niezbędne do działa-
nia enzymu.
Do tej grupy oksydaz zalicza się min. ok-
sydazę L-aminokwasową, współdziałający
z FMN enzym występujący w nerkach. Enzym
ten katalizuje deaminację oksydacyjną natural-
nie występujących L-aminokwasów. Szeroko
rozpowszechniona jest oksydaza ksantynowa,
której aktywność wykryto w mleku, jelicie cien-
kim, nerce i wątrobie. Zawiera ona molibden
i odgrywa waŜną rolę w przemianie zasad
purynowych w kwas moczowy (p. str. 425). Ma
ona szczególne znaczenie w wątrobie i nerkach
ptaków, które wydalają kwas moczowy jako
główny azotowy produkt końcowy metaboliz-
mu nie tylko puryn, iecz takŜe katabolizmu
białek i aminokwasów.
Dehydrogenaza aldehydowa jest enzymem
związanym z FAD, występującym wwątrobie
ssaków. Jest to tnetaloflawoproteina zawierają-
ca molibden i Ŝelazo niehemowe, a działa na
aldehydy i substraty N-heterocykliczne.
 UTLENIANIA BIOLOGICZNE / 141

Przenośnik (Uli) 8H, drugi w sprzęŜonej reakcji oksydoredukcyjnej

(Zred)
(Utl)
Przenośnik-
(Zred)
DEHYDROGENAZA DEHYDflOGENAZA
SPECYFICZNA DLA A SPECYFICZNA DLft
Ryc. 13-2. Utlenianie metabolitów katalizowane
przez dehydrogenazy, zachodzące bez udziału łań
cucha oddechowego, ________
Interesująca, ze względu na zastosowanie
w oznaczaniu stęŜenia glukozy, jest oksydaza
glukozowa, FAD-zaJeŜny enzym otrzymywany
z grzybów.
Mechanizm reakcji oksydoredukcyjnych, ka-
talizowanych przez te enzymy, jest złoŜony.
JednakŜe są dowody na to, Ŝe redukcja pierś-
cienia izoalloksazynowego zachodzi w 2 eta-
pach przez pośredni związek semichinonowy
(wolny rodnik) (ryc. 13-3).
DEHYDROGENAZY NIE MOGĄ
UśYWAĆ TLENU JAKO AKCEPTORA
WODORÓW
Ta klasa obejmuje duŜą liczbę enzymów.
Spełniają one 2 zasadnicze funkcje: a.
Przenoszą wodory z jednego substratu na
B
(Utl)
(ryc. 13-2). Te deriydrogenazy są swoiste wzglę-
dem ich substratów, ale często uŜywają tego
samego koenzymu lub przenośnika wodorów
co inne dehydrogenazy. PoniewaŜ reakcje są
odwracaine, właściwości te pozwalają swobod-
nie przenosić równowaŜniki redukujące we-
wnątrz komórki. Ten typ reakcji, w której jeden
subslrat utlenia się kosztem drugiego, jest uŜyte-
czny zwłaszcza w nieobecności tlenu umoŜliwia
bowiem przebieg procesów oksydacyjnych,
b. Jako składniki łańcucha oddechowego
transportującego elektrony z substratu na tlen
(ryc. 13-4).
Niektóre dehydrogenazy są zaleŜne od
koenzymów nikotynoamidowych
Ta kategoria enzymów obejmuje liczną grupę
dehydrogenaz, których koenzymem jest dinuk-
leotyd nikotynoamido-adeninowy (NAD+) lub
fosforan dioukleotydu nikotynoamido-adeni-
nowego (NADP+). Niektóre dehydrogenazy
mogą uŜywać zarówno NAD+, jak i NADP+-
NAD+ i NADP+ są wytwarzane w organizmie 2
witaminy —• niacyny (p. ryc. 53-4). Koenzymy
te ulegają redukcji przez swoisty substrat dehy-
drogenazy i reoksydacji przez właściwy akcep-
tor elektronów (ryc. 13-5). Mogą one swobod-
nie i odwracalnie dysocjować od odpowiednich
apoenzymów.
Na ogół NAD-zaleŜne dehydrogenazy katali-
zują reakcje oksydoredukeji w oksydacyjnych

Ryc. 13-3. Redukcja pierścienia izoalloksazynowego w nukleotydach Ilawinowych.

[DEHYDROGENAŹA] | DEHYPROGENAZAl j PEHYDROSENAZAI [OKSYDAZA I

Przenośnik Przenośnik-H, Przenośnik
AH 3 (Utl)

Przenośnik y\przenośnlK-H,
A 1 2 (Utl)
lUtt) (Zred)

(Zred) ostatecznie przez oksydazę w łańcuchu

Ryc. 13-4. Utlenianie metabolitu przez dehydrogenazy
oddechowym.
142 / ROZDZIAŁ 13

DEHYDFIOGENAZ
A SWOISTA DLA CONHj
A

N Postać A
R

DEHYDROGENAZA
SWOISTA DLA B

NAD+ +

Ryc. 13-5. Mechanizm utleniania i redukcji koenzymów nikotynoamidowych. Nikotynoamid jest

redukowany stereospecyficznie w pozycji 4 przez substrat AH2. Jeden z atomów wodoru zostaje oderwany
od substratu jako anion wodorkowy H" (jądro wodoru z 2 elektronami) i przeniesiony na atom węgla
w pozycji 4 nikotynoamidu, gdzie moŜe zostać przyłączony w połoŜeniu A lub B w zaleŜności od swoistości
dehydrogenazy katalizującej tę reakcję. Drugi atom wodoru z pary wodorów oderwanych od substratu
pozostaje w środowisku wolny jako kation wodorowy.

szlakach metabolizmu, np. w glikolizie, cyklu bursztynianowa, dehydrogenaza acylo-CoA i mi-

kwasu cytrynowego i mitochondrialnym łań-
cuchu oddechowym. Z kolei NADP-zaleŜne
dehydrogenazy są charakterystyczne dla syntez
redukcyjnych, np. pozamitochondrialnej synte-
zy kwasów tłuszczowych i syntezy steroidów,
NADP jest równieŜ koenzymem dehydrogenaz
cyklu pentozofosforanowego. Niektóre dehyd-
rogenazy zaleŜne od koenzymu nikotynoami-
dowego zawierają cynk, np. dehydrogenaza
alkoholowa z wątroby i dehydrogenaza gliceral-
dehydo-3-fosforanowa z mięśni szkieletowych;
jony cynku nie uczestniczą w reakcji oksydore-
dukcji.
Niektóre dehydrogenazy są zaleŜne od
ryboflawiny
Grupy {lawinowe związane z tymi dehyd-
rogenazami są podobne do FMN i FAD wy-
stępujących w oksydazach. Zasadniczo są one
ściślej związane ze swoimi apoenzymami niŜ
koenzymy nikotynoamidowe. Większość dehy-
drogenaz ryboflawi nowych bierze udział w prze-
noszeniu elektronów w (lub dn) łańcuchu od-
dechowym. Dehydrogenaza NADH jest członem
łańcucha oddechowego działającym jako prze-
nośnik elektronów między MADH a skład-
nikami bardziej elektrododatnimi (p. ryc. 14-2).
Inne dehydrogenazy, takie jak dehydrogenaza
tochondrialna dehydrogenaza glicerolo-3-fosfo-
ranowa przenoszą równowaŜniki redukcyjne
bezpośrednio z substratu na łańcuch oddecho-
wy (p. ryc. 14-3). Inną rolą dehydrogenaz
zaleŜnych od flawin jest udział w odwodorowa-
niu (przez dehydrogenazę dihydroliponianową)
zredukowanego liponianu, związku pośrednie-
go w dekarboksylacji oksydacyjnej pirogronia-
nu i a-ketoglutaranu (p. ryc. 14-3). W tym
szczególnym przypadku, z powodu niskiego
potencjału o ksy do redukcyjnego, flawoproteina
(FAD) działa jako przenośnik wodorów ze
zredukowanego liponianu na NAD (p. ryc. 19-
5). Flawoproteina przenosząca elektrony jest
pośredniczącym przenośnikiem elektronów
między dehydrogenaza acylo-CoA a łańcuchem
oddechowym (p. ryc. 14-3).
Niektóre cytochromy mogą być
traktowane jako dehydrogenazy
Z wyjątkiem oksydazy cytochromowej (opi-
sanej wcześniej), cytochromy są klasyfikowane
jako dehydrogenazy. Ich identyfikację i badanie
ułatwia właściwość występowania w stanie zre-
dukowanym charakterystycznych pasm absor-
pcyjnych, które zanikają po utlenieniu cząste-
czki. W łańcuchu oddechowym cytochromy
funkcjonują jako przenośniki elektronów między

flawoproteinami a oksydazą cytochromową (p.
ryc. 14-3-). Cytochromy są hemoproteinami za-
wierającymi Ŝelazo, w których atom Ŝelaza
podczas oksydoredukcji występuje naprzemien-
nie w postaci Fe3+ lub w postaci Fe2+. W łań-
cuchu oddechowym występuje kilka róŜnych
cytochromów, mianowicie cytochromy b, Ci, c,
a i a3 (oksydazą cytochromową). Spośród nich
tylko cytochrom c jest rozpuszczalny w wodzie.
Cytochromy występują równieŜ poza łańcu-
chem oddechowym, np. w siateczce endoplaz-
matycznej {cytochromy P-450 i b5).
PEROKSYDAZY UśYWAJĄ
NADTLENKU WODORU LUB
NADTLENKÓW ORGANICZNYCH
JAKO SUBSTRATÓW
Do tej kategorii zalicza się 2 typy enzymów:
klasyczne peroksydazy i katalazę. Oba typy
występują zarówno u zwierząt, jak i u roślin,
Peroksydazy chronią organizm przed szkod-
liwymi nadtlenkami. Nagromadzenie się nad-
tlenków moŜe prowadzić do tworzenia wolnych
rodników, co z kolei moŜe być przyczyną uszko-
dzenia błon itp. i jednym z czynników prowa-
dzących do miaŜdŜycy i nowotworów (p. rozdz.
16).-
Peroksydazy redukują nadtlenki,
uŜywając wielu róŜnych związków jako
akceptorów elektronów
Aczkolwiek pierwotnie sądzono, Ŝe są en-
zymami roślinnymi, peroksydazy znajdują się
w mleku, w leukocytach, płytkach krwi i innych
tkankach metabolizujących eikozanoidy (p. str.
290). Grupą prostetyczną peroksydaz jest pro-
tonem, który przeciwnie niŜ w większości hemo-
protein jest luźno związany z apoproteiną.
W reakcji katalizowanej przez peroksydaze.
nadtlenek wodoru jest redukowany kosztem
róŜnych związków, np. askorbinianu, chinonów
i cytochromu c, które działają jako biorcy
elektronów. Reakcja katalizowana przez perok-
sydaze jest złoŜona, ale jej ogólny zapis moŜna
przedstawić następująco:
JPEROKSYDAZA
H2O2 2 H2O + A
W erytrocytach i innych tkankach, peroksydaza
glutationu, zawierająca selen jako grupę pro-
stetyczną, katalizuje w obecności zredukowane-
UTLENIANIA BtOLOGiCZNE / 143
go glutationu rozkład H2O2 i nadtlenków lipi-
dów, zapobiegając w ten sposób utlenieniu
lipidów błonowych i hemoglobiny przez nad-
tlenki (p. str. 233).
Katalaza uŜywa nadtlenku wodoru
zarówno jako donora, jak i akceptora
elektronów
Katalaza jest hemoproteiną zawierającą
4 grupy hemowe. Wykazuje ona aktywność
peroksydazową oraz dodatkowo moŜe katali-
zować reakcję, w której jedna cząsteczka H3O2
jest substratem oddającym elektrony, a druga
cząsteczka H2Oi jest utleniaczem, czyli akcep-
torem elektronów. W warunkach in vivo katala-
za wykazuje zwykle aktywność peroksydazową.
KATALAZA
2 H2O2 2 H2O + O2
Występowanie katalazy stwierdzono we
krwi, szpiku kostnym, błonach śluzowych, ner-
kach i wątrobie. Przyjmuje się, Ŝe rozkłada ona
nadtlenek wodoru tworzony w reakcjach oksy-
daz. W wątrobie oraz wielu innych tkankach
wykazano w komórkach obecność peroksyso-
mów, które charakteryzują się duŜą aktywnoś-
cią oksydaz i katalazy. Ten fakt sugeruje, Ŝe
zgrupowanie enzymów wytwarzających H2O2 z
enzymem rozkładającym nadtlenek wodoru
jest biologicznie korzystne (ryc. 13-6). Poza
AH 2 A
- H2O5 I KATALAZA 2H;O
Ryc. 13-6. Rola katalazy w procesie rozkładu
nadtlenku wodoru.
enzymami peroksysomalnymi, wytwarzającymi
nadtlenek wodoru, źródłem H2O2 mogą być
reakcje katalizowane przez mitochondrialny
i mikrosomalny układ transportujący elektrony
oraz oksydazę ksantynową.
144 / ROZDZIAŁ 13
OKSYGENAZY KATALIZUJĄ
BEZPOŚREDNIE PRZENIESIENIE
I PRZYŁĄCZENIE TLENU 00
CZĄSTECZKI SUBSTRATU
Oksygenazy uczestniczą raczej w syntezie lub
degradacji wielu róŜnych typów metabolitów,
a nie w procesach dostarczających komórce
energii. Enzymy tej grupy katalizują reakcje
przyłączenia tlenu do cząsteczki substratu. Rea-
kcja przebiega dwuetapowo: 1) wbudowanie
tlenu do centrum katalitycznego enzymu i 2)
reakcja redukcji lub przeniesienia związanego
z enzymem tlenu do substratu. Oksygenazy
moŜna podzielić na 2 podgrupy.
Dioksygenazy (transferazy tlenu,
prawdziwe oksygenazy) przyłączają do
substratu oba atomy tlenu
Podstawowa reakcja przebiega następująco:
A + 02 AO2
Do tej podgrupy naleŜą enzymy zawierające
Ŝelazo, np. dioksygenaza homogentyzynowa (ok-
sydaza, p. str. 369) i dioksygenaza 3-hydroksy-
antrani łanowa (oksydaza, p. str. 376) z wątroby
oraz enzymy wykorzystujące hem, np. diok-
sygenaza L-trj ptofanowa (pirolaza tryptofano-
wa, p. str. 376) z wątroby.
Monooksygenazy (oksydazy
o mieszanej funkcji, hydroksylazy)
wbudowują do substratu tylko 1 atom
tlenu
Drugi atom tlenu ulega redukcji do wody, co
wymaga udziału dodatkowego donora elektro-
nów lub kosubstratu
A— H + O2 + ZH2 A—OH + H 2 O + Z
NADH
Amlnooksydaza Itp.
Flawoproleina
Flawroprotelna,
■A
NADPHf-*
Ryc. 13-7. Mikrosomalnyjańcuch przenoszący elektrony. Zaznaczono miejsce hamowania przez cyjanek
(CN>.
Mikrosomalne systemy
monooksygenaza-cytochrom P-450
katalizują hydroksylację wielu leków
Monooksygenazy te występują w mikroso-
mach wątroby razem z cytochromem P-450
i cytochromem b 5 . Zarówno NADH, jak
i NADPH dostarczają równowaŜników redu
kujących do redukcji tych cytochromów (ryc.
13-7), które z kolei są utleniane przez substraty
w wieloetapowym procesie enzymatycznym
określanym mianem cyklu hydroksylacyjnego
(ryc. 13-8). "
IHYDHOKSYLAZA [
Lek-H O2+ 2Fe + ZH
z+
(P-4S0)
(P-450)
Wśród leków metaboiizowanych przez ten
układ enzymatyczny znajdują się: benzopiren,
aminopiryna, anilina, morfina i benzofetamina.
Wiele leków, np. fenobarbital, moŜe wywoły- ■
wać indukcję syntezy enzymów mikrosomal-
nych i cytochromu P-450.
Mitochondrialne układy
monooksygenaza-cytochrom P-450
katalizują reakcje hydroksylacji
steroidów
Te układy enzymatyczne występują w tkan-
kach steroidogenicznych, takich jak kora nad-
nerczy, jądra, jajniki, łoŜysko. Biorą one udział
w biosyntezie hormonów sterośdowych z chole-
sterolu (hydroksylacja na C22 i C20 w procesie
odszczepiania łańcucha bocznego oraz w pozy-
cji l i p i 18). Nerkowe systemy monooksygena-
za-cytochrom P-450 katalizują la- i 24-hydro-
ksylacje 25-hydroksychotekalcyferolu, a układ
wątrobowy katalizuje hydroksylację w pozycji
26 w procesie biosyntezy kwasów Ŝółciowych.
CN"
Cyt b»-ł*- Desaturaza Efearolio-
CoA 9
Cvt P-450-^ Hydroksylacja
. Feroksydacja lipidów
Oksygenaza hem u
 UTLENIANIA BIOLOGICZNE / 145

SubstratA-H

P-450-A-H
| REDUKTAZA NADPH-CylP^t50 I
NADP + ^ -

A-OH
■ P-450-A-H

Ryc 13-8. Mikrosomalny cykl hydroksylacyjny. Przedstawiony układ jest typowy dla hydroksylaz
steroidowych kory nadnerczy. Mikrosomalny system hydroksylacyjny w wątrobie nie wymaga udziału
białka Ŝelazosiarkowego (Fe^). Zaznaczono miejsce hamowania przez
tlenek węgla (CO).
Wewnętrzna
błona
mitochondriaina Strona^
wewnętrzna
umiejscowione na wewnętrznej powierzchni mi-
Jabłczan tochondrialnej błony wewnętrznej: swoistą
względem NADP flawoproteine mającą FAD,
Strona zewnętrzna białko Fe2S2 (adrenodoksynę) i cytochrom P-
450 (ryc. 13-9).
lzocytry-
nlan

Ryc. 13-9. WOLNY RODNIK PONADTLENKOWY

Mitochondnalny MOśE BYĆ ODPOWIEDZIALNY ZA
układ monooksyge-
naza-cytochrom P- 450.
TOKSYCZNOŚĆ TLENU
Fe2S2- białko
Tlen jest substancją potencjalnie toksyczną.
Hydroksysteroid Jego toksyczność wiązano dotychczas z tworze-
niem H2O:- Ostatnio jednak, uwzględniając
Ŝelazosiar-kowe (adrenodoksyna). PoniewaŜ łatwość, z jaką tlen w tkankach ulega redukcji
NADP{H) nie moŜe przejść przez bfonę do wolnego anionorodnika ponadtlenkowego
mitochondrialna, źródła równowaŜników {C>2~') i występowanie u organizmów tlenowych
redukujących są ograniczone do takich (ale nie u beztlenowców bezwzględnych) dys-
substratów, jak jabłczan i izocytrynian, które mogą mutazy ponadtlenkowej, przypuszcza się, Ŝe tok-
być utleniane przez wewnątrzmitochondriat-ne syczność tlenu wynika z przemiany jego w po-
dehydrogenazy współdziałające z NADP. nadtlenek. Dotychczas brak jednak bezpośred-
nich dowodów toksyczności ponadtienku.
Ponadtlenek powstaje wówczas, gdy zredu-
kowane flawiny, znajdujące się np. w oksydazie
W korze nadnerczy zawartość mitochondrjlal- ksantynowej, ulegają jednoetektronowej reok-
nego cytochromu P-450 jest 6-krotnie większa sydacji przez tlen cząsteczkowy. Ponadtlenek
od ilości cytochromów łańcucha oddechowego. powstaje równieŜ z tlenu cząsteczkowego pod-
Układ monooksygenazy zawiera 3 składniki czas jednoetektronowych utieniań zachodzą-
cych w łańcuchu oddechowym:

II) — Bicthcmia
146 / ROZDZIAŁ 13
Enzym-H2 + O2 --------- * Enzym-H + O2~ + H+
Ponadtlenek moŜe redukować cytochrom
c będący w formie utlenionej:
2+
3
Cytc<Fe +> Cytc(F« )
lub moŜe być usuwany przez swoisty enzym
— dysmutazę ponadtlenkową.
DYSMUTAZA
PONADTLENKOWĄ
2" +2H + H2O2 + O2
W tej reakcji ponadtlenek działa zarówno
jako utleniacz, jak i reduktor. Chemiczne dzia-
łanie ponadtlenku w tkankach wzmacnia się
w wyniku reakcji łańcuchowej wolnych rod-
ników. Przypuszcza się, ŜeO2~' związany z cy-
tochromem P-450, jest związkiem pośrednim
w reakcji aktywacji tlenu w procesie hydro-
ksylacji (ryc. 13-8).
Wydaje się, Ŝe funkcja dysmutazy ponadtien-
kowej polega na ochronie organizmów tleno-
wych przed cytotoksycznym działaniem ponad-
tlenku. Enzym występuje w wielu róŜnych kom-
partmentach komórkowych. Enzym cytoplaz-
matyczny składa się z 2 podjednostek zawierają-
cych po jednym jonie Cu2+ i Zn3+, podczas gdy
enzym mitochondrialny zawiera Mn2+ podob-
nie jak enzym bakteryjny. Fakt ten potwierdza
hipotezę, Ŝe mitochondria rozwinęły się z Proca-
ryota, które weszły w symbiozę z Protoeucaryo-
ta. Dysmutaza występuje we wszystkich głów-
nych tkankach tlenowych. Aczkolwiek przenie-
sienie zwierząt do atmosfery składającej się
w 100% z tlenu powoduje adaptacyjne zwięk-
szenie ilości enzymu, zwłaszcza w płucach, to
jednak przedłuŜony pobyt w tej atmosferze
prowadzi do uszkodzenia płuc i śmierci. Prze-
ciwutleniacze, np. a-tokoferol (witamina E),
działają równieŜ jako wychwytywacze wolnych
*
rodników, takich jak O2~" i ograniczają tok-
syczność tlenu (p. rozdz. 54).
PODSUMOWANIE
1. W układach biologicznych, tak jak w che
micznych, utlenieniu (utracie elektronów) za
wsze towarzyszy redukcja biorcy elektronów.
2. Oksydoreduktazy dzieli się na 4 grupy:
oksydazy, dehydrogenazy, peroksydazy i ok-
sygenazy.
3. Oksydazy i dehydrogenazy spełniają róŜne
funkcje w metabolizmie, ale obie klasy en
zymów odgrywają zasadniczą rolę w oddycha
niu.
4. Peroksydazy chronią organizm przed
uszkodzeniem przez woine rodniki, a oksygena-
zy pośredniczą w hydroksylacji leków.
PIŚMIENNICTWO
Bonnett R: Oxygen activation and tetrapyrroles.
Essays Biochem 1981;17:1.
Ernster L (editor): Bioenergetics. Elsevier, 1984.
Fleisher S, Packer L (editors); Biologica) oxidations,
mierosomal, cytochrome P-450, and other hemo-
protein systems. In: Methods in Enzymology. Vol
52. Biomembranes, part C. Academic Press, 1978.
Friedovich I: Superoxide dismutases. Annu Rev Bio-
chem 1975;44:147.
Nicholls DG: Cytochromes and Celi Respiration.
Carolina Biological Supply Company, N. Caro-
lina, 1984.
Salemme FR: Structure and function of cytochromes
c. Annu Rev Biockem 1977;46:299.
Tolbert NE: Metabolic pathways in perosisomes and
g]yoxysomes. Annu Rev Biochem 1981;5©:133.
Tyler DD, Sutton CM: Respiratory enzyme systems
in mitochondrial membranes. Page 33 in: Mem-
branę Structure and Function. Vol 5. Biltar EE
(editor). Wiley, 1984.
White RE, Coon MJ: Oxygen activation by cyto-
chrorae P-450. Annu Rev Biochem 1980;49:315.
Fosforylacja oksydacyjna i
mitochondrialne systemy
transportujące
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Mitochondrion określa się mianem „sifowni"
komórki, poniewaŜ wewnątrz tej organelli za-
chodzi wychwytywanie większości energii po-
chodzącej z utleniań tkankowych. Mitochond-
rialny proces wytwarzania bogatoenergetycz-
nego związku (ATP), sprzęŜony z oddychaniem,
określa się mianem fosforylacji oksydacyjnej.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Fosforylacja oksydacyjna umoŜliwia organi-
zmom tlenowym związać znacznie większą
część dostępnej energii swobodnej substratów
oddechowych w porównaniu z organizmami
beztlenowymi. Przebieg tego procesu wyjaśnia
teoria chemiosmotyczna. Niektóre leki (np.
amobarbital) i trucizny (np. cyjanek, tlenek
węgla) hamują iaricuch oddechowy i wtórnie
fosforylację oksydacyjną, zwykle z fatalnymi
następstwami. Obecnie znamy wiele wad dzie-
dzicznych, dotyczących składników mitochon-
drialnego łańcucha oddechowego i fosforylacji
oksydacyjnej. Wady te ujawniają się w postaci
iniupatii, encefalopalii, a często i kwasicy mle-
czanowej.
ŁAŃCUCH ODDECHOWY ZBIERA
I UTLENIA RÓWNOWAśNIKI
REDUKUJĄCE
Cała uŜyteczna energia, uwalniana podczas
utleniania kwasów tłuszczowych i aminokwa-
sów, oraz niemal cała energia z utleniania
14
węglowodanów jest dostępna w obrębie mito-
chondriów w postaci równowaŜników reduku-
jących ( —H lub elektrony). Mitochondria za-
wierają zespół katalizatorów, nazwany łańcu-
chem oddechowym. Zbiera on i przenosi rów-
nowaŜniki redukujące, kierując je do ich koń-
cowej reakcji z tlenem, w której powstaje woda.
Mitochondria zawierają równieŜ układ enzyma-
tyczny gromadzący uwalnianą energię swobod-
ną w postaci bogatoenergetycznego wiązania
fosforanowego. Poza tym zawierają one układy
enzymatyczne warunkujące wytwarzanie więk-
szości równowaŜników redukujących zbiera-
nych przez łańcuch oddechowy. Są to enzymy
P-oksydacji i cyklu kwasu cytrynowego. Ten
ostatni układ jest końcowym szlakiem metabo-
licznym wspólnym dla utleniania wszystkich
głównych składników pokarmowych. Powiąza-
nia te przedstawiono na ryc. 14-1.
SKŁADNIKI ŁAŃCUCHA
ODDECHOWEGO
SĄ UPORZĄDKOWANE
W KOLEJNOŚCI WZRASTAJĄCYCH
POTENCJAŁÓW RED. OKS.
Zasadnicze składniki łańcucha oddechowego
przedstawiono na ryc. 14-2. Wodory lub elektro-
ny przepływają stopniowo przez łańcuch odde-
chowy — od składników bardziej elektroujem-
nych do bardziej elektrododarniego tlenu. Roz-
piętość red.-oks. układu od NAD+/NADH do
O2/2H2O wynosi 1,1 V (p. tab. 13-1).
Główny łańcuch oddechowy w mitochond-
riach katalizuje ciąg reakcji, przebiegających od
dehydrogenaz, współdziałających z NAD, przez
148 / ROZDZIAŁ 14

POKARM I
Kwasy tłuszczowe ATP
Ttuszcze—.®
p- Oksydacja
Glicerol

Węgło- -g
woda my—* . Glukoza itp
g
1

Łańcuch oddechowy
I ADP
. Aminokwasy Białka — i-

Pozamitochondrialne źródła
równowaŜników redukujących

Ryc. 14-1. Rola mitochondrialnego łańcucha oddechowego w przekształcaniu energii chemicznej

poŜywienia w ATP. Utlenianiu większości składników pokarmu towarzyszy wytwarzanie równowaŜników
redukujących (2H), które są zbierane przez łartcuch oddechowy w cełu ich utlenienia i sprzęŜonego z tym
wytwarzania ATP.
Cytochromy

-^l^-
Substral Y

H+ H+ 2H+ 2H
Ryc. 14-2. Przenoszenie
równowaŜników redukujących w łańcuchu oddechowym.

Pro I i na Bursztynian
3-Hyd ro k sy acyl o-Co A Cholina
3-Hyd roksymaślan
Glutami niań Fp
Jabtczan (FAD) FeS
Izocytrynian Acyło-CoA
\..

-Cyt ■Cytc
Cu

Glice ro lo-3-f osf o ran Sarkozyna Dl

metyl og li cyna

Ryc. 14-3. Składniki mitochondrialnego łańcucha oddechowego. FeS uczestniczy w transporcie

elektronów, zbierając je z flawoproteiny lub cytochromu b: Cyt — cytochrom, ETF — flawoproteina
przenosząca elektrony, FeS — białko Ŝe I a zos i arko we, Fp — flawoproteina, Q — ubichinon.
 FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 149

OH
Forma całkowicie utleniona. Forma samlchlronowa Forma zredukowana,
oŜyli chfnonowa (wolny radnik} czyli chinolowa (hydrochincn)

Ryc. 14-4. Struktura ubichinonu (Q), n — liczba jednostek izoprenoidowych; waha się ona w granicach
6—10, tj. Q6-io-

flawoproteiny i cytochromy do tlenu cząstecz- flawoproteinami) i 7. cytochromem b. Zarówno

kowego, Nie wszystkie substraty są związane siarka, jak i Ŝelazo uczestniczą w jednoelek-
z łańcuchem oddechowym przez dehydrogena- tronowym mechanizmie oksyd o redukcyjnym
zy współdziałające z NAD; niektóre ze względu (ryc. 14-5).
na ich bardziej dodatnie potencjały red.-oks.
(np. fumaran/bursztynian; P- tab. 13-1) wiąŜą
się bezpośrednio z dehydrogenazami będącymi
fiawoproteinami, które z kolei są związane
z cytochromami łańcucha oddechowego (ryc.
14-3).
Poza wspomnianymi przenośnikami w łań- Pr—Cvl-S
cuchu oddechowym znajduje się dodatkowy
przenośnik łączący flawoproteiny z cytochro-
mcm b, białkiem o najniŜszym potencjale ok-
sydo/edukcyjnym w Łańcuchu cytochromo-
wym. Ten dodatkowy przenośnik, który na-
zwano ubichinonem lub CoQ (koenzymem Q; p.
ryc. 14-4), występuje w mitochondriach w wa-
runkach tlenowych w utlenionej formie chino-
nowej, a w warunkach beztlenowych w zredu-
kowanej formie chinolowej, Ubichinon jest Ryc, 14-5. Kompleks białka Ŝelazosiarkowego
składnikiem lipidów mitochondrialnych, zawie- (^6484).®— siarka nietrwała w środowisku kwaś-
rających przede wszystkim fosfolipidy, tworzące nym, Pr — apoprotein3, Cys — reszta cysteinowa.
część struktury błony mitochondrialnej. Stru- Niektóre białka Ŝeiazosiarkowe zawierają 2 atomy
ktura koenzymu Q jest bardzo podobna do Ŝelaza i 2 atomy siarki
budowy witamin K i E; podobna jest równieŜ do
plastochinonu znajdującego się w chloroplas-
tach. Wszystkie te związki charakteryzują się
poliizoprenoidowym fańcuchem bocznym. Na rycinie 14-3 przedstawiono, zgodnie
W mitochondriach koenzym Q występuje z współczesnymi poglądami, sekwencję zasad-
w znacznym stechiometrycznym nadmiarze niczych składników łańcucha oddechowego. N a
względem pozostałych członów łańcucha od- elektroujemnym końcu łańcucha dehydrogeńa-
dechowego. Ten fakt sugeruje, Ŝe jest on rucho- zy katalizują przeniesienie elektronów z sub-
my m_ elementem łańcucha oddechowego i Ŝe stratów na NAD łańcucha. Sposoby tego prze-
zbiera on równowaŜniki redukujące z bardziej noszenia mogą być dosyć róŜne, a-Ketokwasy
nieruchomych kompleksów flawoproteinowych — pirogronian i a-ketoglutaran — mają własne
i przenosi je na cytochromy. kompleksy dehydrogenaz, zawierające liponian
Innym składnikiem, występującym równieŜ w 1 FAD, które pośredniczą w przenoszeniu elek-
preparatach łańcucha oddechowego jest bial-c tronów na NAD łańcucha oddechowego. Inne
(Fe:S; Ŝelazo niehemowe). J l i i dehydrogenazy, np. dehydrogenaza h( + )-3-hy-
(metało- droksyacylo-CoA, D(—)-3-hydroksymaśIanowa,
150 / ROZDZIAŁU

prolinowa, glutami ni a nowa, jabtczanowa lub z tlenem cząsteczkowym. Enzym _ten_zawięra

izocytrynianowa, przenoszą elektrony bezpo-
średnio na NAD łańcucha oddechowego.
Zredukowany NAD łańcucha oddechowego
jest z kolei utleniany przez dehydrogenazę
NADH, która jest metalofloawoproteiną. En-
zym ten zawiera Fe:S i FMN i jest ściśle
związany z łańcuchem oddechowym. Przenosi
on równowaŜniki redukujące na koenzym Q.
Koenzym Q stanowi w łańcuchu oddechowym
równieŜ punkt zbiorczy dla równowaŜników
redukujących, pochodzących z innych substra-
tów, które przez flawoproteinowe dehydroge-
nazy kontaktują się bezpośrednio z łańcuchem
oddechowym. Takimi substratami są burszty-
nian, cholina, giiceróló:5-Fósibran;~sarkozyna,
dimetyloglicyna i acylo-CoA (ryc. 14-3). W de-
hydrogenazach tych substratów część flawino-
wą stanowi FAD.
Elekt£o^y_zCoQ przepływają następnie przez.
y h H y ^ 7 y T y e n cząsteczkowy.
Cytochromy są ułoŜone zgodnie ze wzrastają-
cym potencjałem oksydoredukcyjnym. Znajdu-
jący się na końcu łańcucha cytochrom aa3(ok-
sydaza cytochromowa) odpowiada za ostatecz-
ne połączenie równowaŜników redukujących
miedź, składnik wielu oksydaz. Oksydaza cyto-
chromowa ma bardzo duŜe powinowactwo do
tlenu, co pozwala na funkcjonowanie łańcucha
oddechowego z maksymalną szybkością, aŜ do
momentu, w którym tkanka zostanie całkowicie
pozbawiona tlenu. PoniewaŜ jest to reakcja
nieodwracalna (jedyna w łańcuchu), nadaje ona
kierunek przemieszczania się równowaŜników
redukujących w łańcuchu oddechowym i do
sprzęŜonego z nim wytwarzania ATP. Organi-
zacja strukturalna łańcucha oddechowego była
przedmiotem wielu hipotez. Istotnym odkry-
ciem było stwierdzenie niemal starych stosun-
ków molowych miedzy składnikami łańcucha
oddechowego. Funkcjonalnie i strukturalnie
składniki łańcucha oddechowego są zgrupowa-
ne w wewnętrznej błonie mitochondrialnej w 4
lipidowo-białkowc kompleksy łańcucha od-
dechowego. PowyŜsze dane wskazują, Ŝe prze-
nośniki mają w błonach określoną orientację
przestrzenną. Cytochrom c jest jedynym roz-
puszczalnym cytochromem i tak jak koenzym
Q wydaje się być bardzo ruchomym skład-
nikiem łańcucha oddechowego łączącym nieru-
chome kompleksy (ryc, 14-6).

&&
Malonian
Kompleks II

Bursztynian
Karboksyna ■

TTFA H;S
BAL CO* CN * ,'x
Kompleks IV I
Antymycyna
Cyt a Cyt
Kompleks II! I
NADH
yt b, FeS. Cyt c,

Związki
rozprzęgające Plerycydyna A Amobarbltal
I Związki
rozprzęgające
^ _ 1 _ ^ R o t e n o n Oligomyoyna" i J ' O
^\
O ligo mycy na
AD P + P , ATP ADP + P,
ATP ADP + P, ATP
Miejsce sprzęgająca 1 Mtejsce sprzęgające 2
Miejsce sprzęgające 3

Ryc. 14-6. Proponowane miejsca hamowania (0) tańcucha oddechowego prze* niektóre leki, substancje
chemiczne i antybiotyki. Zaznaczono „miejsca sprzęgające", które tworząc gradient protonowy wspierają
fosforylację. BAL (dimerkaprol); TTFA jest czynnikiem chelatującym Fe, Kompteks I — oksydo/eduktaza
NADH : ubichinon; kompleks tl •— oksydoreduktaza bursztynian : ubichinon; kompleks III —oksydoreduk-
taza ubichinot: utleniony cytochrom c; kompleks IV — oksydoreduktaza zredukowany cytochrom c: tlen.
Inne skróty jak na ryc. 14-3, ____________________________ ____________

ŁAŃCUCH ODDECHOWY
UMOśLIWIA ZMAGAZYNOWANIE
ZNACZNEJ CZĘŚCI ENERGII
CHEMICZNEJ UTLENIAM
BIOLOGICZNYCH
ADP jest cząsteczką, która wiąŜe w postaci
bogatoenergetycznych fosforanów część energii
swobodnej uwalnianej w procesach katabolicz-
nych. Powstający ATP moŜe z kolei przekazać
tę energię swobodną procesom wymagającym
energii. Stąd teŜ ATP bywa nazywany „monetą
obiegową" komórki (p. ryc. 12-8).
Wjęakcjach glikolizy powstają 2 bogatoener-
gęticznejrugy fosforanowe, co jest równowaŜ-
ne ok. 61 kJ/moI glukozy (p. tab. 19-1). Wynika
z.tęgo^Ŝe ilość energii wychwytywanej w proce-
sie glikolizy, w reakcjach fosforylacji substrato-
wej, jest mata, jako Ŝe 1 mol glukozy,"ulegając
całkowitemu spaieniu dostarcza ok. 2780 kJ.
Reakcje cyklu kwasu cytrynowego, końcowego
szlaku całkowitego uflemania"glukozy, obej-
mują 1 .^tap fosforylacii — przekształcenie
y n
sukcynylo-CoA w bursztyniajŁ_co pozwala wy-
tworzyć następne 2 boga to energetyczne wiąza-
"hia__fosforaiiowe na moTglukozy, Wszystkie
wspomniane powyŜej fosfbrylacje zachodzą na
po4pjnje_jybstratu. Wyniki badań prowadzo-
nych na nie naruszonych oddychających mito-
chondriach wykazują, Ŝe utlenieniu substratów
J ^ A D k ^ h ^ i " ) ń h
oddechowy towarzyszy wbudowanie 3 mol fos-
foranu nieorganicznego w 3 mol ADP i po-
wstanie w ten sposób 3 mol ATP na kaŜde ]j2
mol zuŜytego O2, tzn. stosuneTt P:O = 3 (ryc.
14-6). JeŜeli natomiast substrat ulega utlenieniu
przy udziale dehydrogenazy flawinowej, po-
wstaje tylko 2 mol ATP, a stosunek P:O = 2.
Reakcje te są znane jako fosforyiacje oksydacyj-
ne (fosforylacjc na poziomie łańcucha oddecho-
wego). Uwzględniając reakcje odwodorowania
w szlaku katabolicznym glukozy zarówno w gli-
kolizie, jak i w cyklu kwasu cytrynowego oraz
fosforyiacje substratowe moŜna obliczyć, Ŝe
niemal 42% energii swobodnej, pochodzącej ze
spalenia glukozy, zostaje związane w postaci
bogatoenergetycznych wiązań fosforanowych.
Jest oczywiste, ze to łańcuch oddechowy od-
powiada za znaczną część puli tworzonego ATP.
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 151
KONTROLA ODDYCHANIA W
MITOCHONDRIACH
ZABEZPIECZA STAŁE
DOSTARCZANIE ATP
Szybkość oddychania mitochondriów moŜe
być kontrolowana przez stęŜenie ADP. Dzieje
się tak, poniewaŜ utlenianie i fosforyłacja są ze
sobą ściśle sprzęŜone, tzn. utlenianie w łańcuchu
oddechowym nie moŜe zachodzić bez towarzy-
szącej fosforylacji ADP. Chance i Williams
podali 5 czynników, które mogą kontrolować
szybkość oddychania w mitochondriach {tab.
14-1).
Tabela 14-1. Stany kontroli oddechowej
Czynniki ograniczające szybkość
oddychania
Sta 1 Brak ADP i substratu
n
Sta 2 Brak tylko substratu
n
Sta 3 Aktywność samego łańcucha oddecho-
wego, gdy wszystkie substraty i ADP są
obecne w stęŜeniach wysycających
Sta 4 Brak tytko ADP
n
Sta 5 Brak tylko tlenu
n
Zasadniczo większość komórek w okresie
spoczynkowym znajduje się w stanie metaboli-
cznym 4, w którym szybkość oddychania zaleŜy
od dostępności ADP. W czasie wykonywania
pracy następuje przemiana" ATP w ADP, co
powoduje zwiększenie szybkości oddychania,
a to z kolei prowadzi do uzupełnienia zapasu
ATP (ryc. 14-7). NaleŜy dodać, Ŝe w pewnych
warunkach szybkość funkcjonowania łańcucha
oddechowego moŜe zaleŜeć równieŜ od stęŜenia
fosforanu nieorganicznego. Gdy szybkość od-
dychania się zwiększa (np. podczas pracy),
metabolizm komórki zbliŜa się do stanu 3 lnb
stanu 5, wówczas łańcuch oddechowy albo
osiąga stan wysycenia, albo pO2 zmniejsza się
poniŜej Km dla cytochromu ay Niewykluczone,
Ŝe sprawność przenośnika ADP/ATP, który
ułatwia wejście cytoplazmatycznego ADP do
wnętrza mitochondrionu, moŜe być czynnikiem
ograniczającym szybkość fosforylacji oksyda-
cyjnej.
Proces utleniań biologicznych, w których
energia swobodna, powstała w wyniku utlenia-
nia składników pokarmowych, staje się dostęp-
na i moŜe być związana, przebiega stopniowo,
152 / ROZDZIAŁ 14
Procesy zuŜywające energię
SUBSTHAT
T
\
Ryc. 14-7. Rota ADP w kontroli oddechowej.
wydajnie (40—45%) i podlega kontroli — a nie
wybuchowo, nieskutecznie i w sposób niekont-
rolowany. Pozostała energia swobodna, która
nie została związana w formie bogatoenergety-
cznego wiązania fosforanowego, uwalnia się
w postaci ciepła. Nie znaczy to, Ŝe jest „straco-
na", gdyŜ dzięki temu układ oddechowy, jako
całość, jest dość egzoergiczny, aby być w stanie
nierównowagi, co pozwala na ciągły jedno-
kierunkowy przepływ elektronów i stałe zaopa-
trywanie komórki w ATP. U zwierząt stałociep-
lnych zapewnia to utrzymanie odpowiedniej
temperatury ciała.
WIELE ZNANYCH TRUCIZN
TO INHIBITORY ŁAŃCUCHA
ODDECHOWEGO
Wiele informacji dotyczących łańcucha od-
dechowego uzyskano po zastosowaniu związ-
ków, których przypuszczalne miejsce działania
przedstawiono na ryc. 14-6. Do celów opiso-
wych związki te moŜna podzielić na inhibitory
łańcucha oddechowego, inhibitory fosforylacji
oksydacyjnej i związki rozprzęgające fosforyla-
cję oksydacyjną.
Inhibitory, które hamują oddychanie przez
blokowanie łańcucha oddechowego, działają
w 3 miejscach. W miejscu pierwszym działają,.
barbiturany (np. amobarbital), antybiotyk piery-
cydyna A oraz jad rybi — rotenon. Inhibitory te
hamują utlenianie substratów.Hofe kontaktują
się bezpośrednio z łańcuchem oddechowym
przez NAD-zaJeŜne dehydrogenazy, jak np. 3-
hydroksymaślan.
Ciepto
Dimerkaprol i antymycyna AJiamują łańcuch
oddechowy między cytochromem.b a cytochro-
mem c. Klasyczne trucizny, jak H2S, tlenek
węgla i cyjanki hamują oksydazę cytócEfomo-
wą. Karboksyna i TTFA swoiście hamują prze-
niesienie równowaŜników redukujących z dehy-
drogenazy bursztynianowej na koenzym (^
natomiast malonian jest inhibitorem kompety-
cyjnym dehydrogenazy bursztynianowej.
Antybiotyk oUgomycyna całkowicie hamuje
utlenianie i fosforylację w nie uszkodzonych
mitochondriach. JednakŜe, w obecności .związ-
ku rozprzęgającego — di nitrofenolu — zachodzi
utlenia,nie_hez. towarzyszącej fosforylacji, co
wskazuje, Ŝe oligomycyna nie działa bezpośred-
nio" na łańcuch oddechowy, lecz na etapie
fosforylacji (p. ryc. 14-8).
Atraktylozyd hamuje fosforylację oksydacyj-
ną, "która zaleŜy od transportu nukleotydów
adeninowych przez wewnętrzną błonę mito-
chondrialną. Przyjmuje się, Ŝe hamuje on prze-
nośnik nukleotydów adeninowych, odpowie-
dzialny za transport ADP do wnętrza, a ATP na
zewnątrz mitochondrionu (p. ryc. 14-16).
Działanie związków rozprzedających polega
na „odłączeniu" procesu utleniania w łańcuchu
oddechowym od fosforylacji. Wskutek tego
oddychanie przebiega w sposób niekontrolowa-
ny, poniewaŜ stęŜenie ADP lub P, nie ogranicza
juŜ szybkości oddychania. Najczęściej stosowa-
nym związkiem rozprzęgającym jest 2,4-dini-
trofenol, ale takŜe inne związki działają w podo-
bny sposób, np. dinitrokrezol, pentachlorofenol
i CCCP (m-chlorokarbonyiocyjanidofenylohy-
drazon). Ten ostatni jest ok. 100-krotnie aktyw-
niejszy od dinitrofenolu.
 :
ADP
Stan 4
A"
i prowadzi do tworzenia jonów wodorowych,
i Stan 3
ADP
\ błony mitochondriałnej. RóŜnica potencjałów
f
\ (v
\ Związek razprzegąjący
d B \Stan4
"c i Ollgomycyna ^1
i | Związek 1
i
S > \i rozprzęgający \
5 Łańcuch oddechowy jest
i
3 czenie protonów (H +)1n£|^wjiait4£z>iblony sprzę-
Minuty
Ryc. 14-8. Kontrola oddechowa w mitochond-
riach. Doświadczenie A: na wykresie przedstawio-
no szybkość zuŜycia tlenu w stanie 4, która ulega
przyspieszeniu po dodaniu ADP. Gdy cały egzo-
genny ADP zostanie ufosforylowany do ATP, wó-
wczas szybkość oddychania maleje do wartości
w stanie 4. Dodanie związku rozprzedającego, np.
dinitrofenolu, uniezaleŜnia oddychanie od fosfory-
lacji. W doświadczeniu B: dodanie oNgomycyny
hamuje fosforylację dodanego uprzednio ADP
i w związku z tym obserwujemy hamowanie od-
dychania. Dodanie z kolei związku rozprzedającego
zwiększa szybkość zuŜycia tlenu, poniewaŜ unieza-
leŜnia oddychanie od fosforylacji.
TEORIA CHEMIOSMOTYCZNA
WYJAŚNIA MECHANIZM
SPRZĘśENIA UTLENIANIA Z
FOSFORYLACJA
W ciągu ubiegłych lat przedstawiono wiele
hipotez dotyczących sprzęŜenia utleniania z fos-
forylacją. MoŜna je podzielić na 2 zasadnicze
grupy. Hipotezy sprzęŜenia chemicznego postu-
lowały bezpośrednie sprzęŜenie chemiczne na
wszystkich etapach procesu, tak, jak ma to
miejsce w reakcjach tworzących ATP w glikoli-
zie. JednakŜe hipotezy te odrzucono, poniewaŜ
nie udało się nigdy wyizolować bogatoener-
getycznych pośredników, które miały łączyć
utlenianie z fosfory lacją.
Według innych hipotez energia pochodząca
z utleniania jest przechowywana w stanach
konformacyjnych cząsteczek. Zmiana konfor-
macji miała prowadzić do tworzenia bogato-
energetycznych wiązań fosforanowych.
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 153
Teoria chemiosmotyczna postuluje, Ŝe utle-
nianie przenośników w łańcuchu oddechowym
które są wyrzucane na zewnątrz sprzęgającej
elektrochemicznych, wynikająca z asymetrycz-
nego rozmieszczenia jonów wodorowych (pro-
tonów, H+), jest zuŜywana następnie do napę-
dzania mechanizmu odpowiedzialnego za two-
rzenie ATP (ryc 14-9).
pompą protonową
Według Mitchella, pierwotnym etapem pro-
cesu fosforylacji oksydacyjnej jest przemiesz-
gającej (tzn. wewnętrznej hłoriy mitochondriał-
nej) napędzane przez utleniania w łańcuchu
oddechowym. KaŜdy z kompleksów łańcucha
oddechowego I, III i IV (p. ryc. 14-6} działa jako
pompa protonowa. Postulował on równieŜ, Ŝe
błona jest zasadniczo nieprzepuszczalna dla
jonów, a zwłaszcza dla protonów, które groma-
dzą się na zewnątrz błony, wytwarzając trans-
membranową róŜnice potencjału elektrochemicz-
nego (AU,H+). Na tę róŜnicę składa się potencjał
chemiczny (róŜnica pH) oraz potencjał elekt-
ryczny. RóŜnica potencjału elektrochemicznego
jes^zuŜywana-przez błonową syntazę ATP (syn-
taza ATP, transportująca H+), która w obecno-
ści ADP i Pj wytwarza ATP (ryc. 14-9). Nie ma
tu więc bogatoenergetycznego pośrednika
wspólnego dla utleniania i fosforylacji, jak to
sugerowano w hipotezie sprzęŜenia chemicz-
nego.
Według pierwotnej wersji teorii łańcuch od-
dechowy jest tak ułoŜony w błonie, Ŝe tworzy
3 pętle utłeniająco-redukcyjne (o/r). Na rycinie
14-10 przedstawiono schematycznie pojedynczą
pętlę zawierającą przenośnik wodoru i przenoś-
nik elektronów. JednakŜe ten wymóg trudno
było pogodzić w pełni ze znanymi składnikami
błonowych kompleksów łańcucha oddechowe-
go, np. kompleks IV nie zawiera przenośnika
wodoru. Co więcej, nie jest znana dokładna
liczba protonów pompowanych przez kaŜdy
kompleks, przypadająca na kaŜdy transporto-
wany elektron. Na rycinie 14-11 przedstawiono
cykl Q, wyjaśniający moŜliwy mechanizm pom-
powania protonów przez kompleks III.
Powierzchnię błony wewnętrznej pokrywają
Jednostki fosforylujące" odpowiedzialne za
biosyntezę ATP (ryc. 14-12). KaŜda z nich
składa się z wielu róŜnych białek. Hydrofilowy
154 / ROZDZIAŁ 14

O lig o mycy na

Błona
sprzęgająca

Ubtahfnon

Cytochrom c
Byc. 14-9.
ZałoŜenia teorii

NA
chemiosmotycznej ZEWNĄTRZdotyczącej fosforytacji
+
oksydacyjnej. F1( Fo, czynniki białkowe warunkujące fosforylację Syntaza ATP, transportująca H (FiFo),
działa jako wtórna pompa protonowa. Pierwotna pompa protonowa funkcjonuje w wyniku sprzęŜenia
utleniania z przemieszczeniem protonów z wewnętrznej na zewnętrzną powierzchnię błony. To
+
przemieszczenie H prowadzą kompleksy łańcucha oddechowego I, III i IV, z których kaŜdy działa jako
+
pompa protonowa. Związki rozprzęgające, takie jak di nitrofenol, powodują „przeciek" H przez błonę,
skutkiem czego jest zanik elektrochemicznego gradientu protonów. Oligomycyna swoiście blokuje
+
transport H przez Fo.

NA ZEWNĄTRZ BŁONA WEWNĄTRZ

SPRZĘGAJĄCA

Ryc. 14-10. Pętla oksydoredukcyjna (o/r) przemieszczająca protony (teoria criemiosmotyczna).

 FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 155

CYTOZOL WEWNĘTRZNA
(NA ZEWNĄTRZ) BŁONA MITOCHONDRIALNA

Ryc. 14-11. Pompujący protony cykl koenzymu Q. QH* jest zakotwiczony po obu stronach btony przez
przyłączenie się do białka wiąŜącego Q, natomiast CIH2 i Q są ruchome. Cytochromy zaznaczono
odpowiednio jako b, c-|.

B
:
U8Ł0NA - j
rinr Działanie
ultradźwiękami
ZEWNĘTRZNA
f BŁONA*--*]
WEWNĘTRZNA
Jednostki
fosforylujące

BŁONA
ZEWNĘTRZNA

Cząstki submitochondrialne
powstałe z fragmentów błony
wewnętrznej
Ryc. 14-12. Budowa błon mitochondrialnych. Cząstki submitochondrialne są „przenicowane", tzn, mają
odwróconą orientację błony, a więc i odwrócony błonowy gradient protonów. Na ich powierzchni
zewnętrznej znajdują się Fi. Taki preparat pozwala prowadzić badania zamkniętych systemów błonowych.
* * I
■■- Jt3>/
156 / ROZDZIAŁ 14
Pj ADP
+
Ryc. 14-13. Syntaza ATP, transportująca H (Mitchell).
kompleks tych białek określa się mianem Fj
(czynnik sprzęgający I; ang. factor 1); wystaje
on w kierunku małriks i wy|fa7il]jei aktywność
_syntązyATP (ryc. t4-9).JEtje5tpołąc2.ony przez
tzw. szyjkę (ang. stalk) z—błonowym f hydro-
fobowym) kompleksem-biaŁŁ-owym. Tkanym FD
(czynnik sprzęgający wiąŜący oligomycyne),
który prawdopodobnie zajmuje całą szerokość
błony (ryc. 14-9). Protony przechodzą przez
kompleks Fo— F, (syntazę. ATP, transportują-
£&Ji+), co umoŜliwia syntezę ATP z ADP i Pj.
Ciekawe, Ŝe podobne jednostki fosforylujące
znaleziono na wewnętrznej powierzchni błony
plazmatycznej bakterii i na zewnętrznej powie-
rzchni błony tylakoidowej chloropiastów. Cha-
rakterystyczne, Ŝe błonowy gradient protonów
skierowany jest w mitochondriach i bakteriach
z zewnątrz do wewnątrz, ale w odwrotnym
kierunku w chloroplastach.
Mechanizm sprzęŜenia przemieszczania pro-
tonów z anizotropowym (wektorowym) ukła-
dem syntezy ATP nie jest wyjaśniony. Jeden
7. modeli proponowanych przez Mitchella jest
przedstawiony na ryc. 14-13. Para protonów
atakuje jeden z tlenów P,, tworząc wodę i aktyw-
ny Pj, który natychmiast reaguje z ADP, two-
rząc ATP. Wyniki innych badań wskazują, Ŝe
bezpośrednia reakcja syntezy ATP nie jest głów-
nym etapem wymagającym dostarczenia energii
— jest nim raczej etap uwalniania ATP z cent-
rum aktywnego syntazy. Niewykluczone, Ŝe
wymaga to konformacyjnych zmian cząsteczki
Dane doświadczalne potwierdzają
teorię chemiosmotyczną
1. Dodanie protonów (kwasu) do środowis-
ka inkubacyjnego zawierającego mitochondria
prowadzi do wytwarzania ATP.
ATP
Pj + ADP
2. Fosforylacja oksydacyjna nie zachodzi
w układach rozpuszczalnych, w których nie ma
moŜliwości występowania wektorowej syntazy
ATP, Aby fosforylacja oksydacyjna mogła za
chodzić, w układzie inkubacyjnym muszą być
zamknięte pęcherzyki błonowe (ryc. 14-9).
3. Składniki łańcucha oddechowego są uło
Ŝone w błonie w sposób asymetryczny (poprze
czna asymetria), co jest zgodne z wymaganiami
teorii chemiosmotycznej.
Teoria chemiosmotyczną
wyjaśnia zjawisko kontroli
oddechowej
Powstała wskutek przemieszczania protonów
róŜnica potencjałów elektrochemicznych po
obu stronach błony hamuje dalsze przenoszenie ~
równowaŜników redukujących przez łańcuch
oddechowy dopóty, dopóki nie zostanie ona
rozładowana w wyniku wstecznego transportu
protonów przez błonę przy udziale wektorowej
syntazy ATP. To z kolei zaleŜy od dostępności
ADP i Pi.
Tłumaczy działanie związków
rozprzęgających
Te związki (np. dinitrofenol) są amfipatyczne
(p. str. 190) i zwiększają przepuszczalność błony
mitochondrialnej d!a protonów (ryc. 14-9),
zmniejszając w ten sposób potencjał elektro-
chemiczny i „zwierając" syntazę ATP. Dlatego
teŜ w ich obecności utlenianie moŜe przebiegać
bez fosforylacji.
Tłumaczy istnienie mitochondrialnych
układów transportujących na zasadzie
wymiany przeciwprądowej
Te układy transportujące są konsekwencją
wymogu, Ŝe aby utrzymać gradient elektro-

chemiczny błona sprzęgająca musi być nieprze-
puszczalna dla protonów i innych jonów (patrz
poniŜej).
WZGLĘDNA
NIEPRZEPUSZCZALNOŚC
WEWNĘTRZNEJ BŁONY
MITOCHONDRIAŁNEJ
NARZUCA POTRZEBĘ OBECNOŚCI
PRZENOŚNIKÓW
Systemy transportu wymiennego znajdują się
w błonie i katalizują wymianę przeciwprądową
anionów z OH~ oraz kationów z H + . KaŜdy
z tych systemów jest niezbędny do zachowania
równowagi elektrycznej i osmotycznej podczas
pobierania i uwalniania zjonizowanych meta-
bolitów.
Roz m i eszczen ie c ha rakterystycz nych
enzymów, tzw. znacznikowych,
w przedziałach rozdzielonych błonami
mitochondrialnymi
Mitochondria mają błonę zewnętrzną prze-
puszczalną dla większości metabolitów, błonę
wewnętrzną, która jest wybiórczo przepuszczal-
na i pofałdowana w tzw. grzebienie, oraz ma-
cierz .wewnątrz mitochondrionu (ryc. 14-12).
Działając na mitochondrion digitoniną moŜna
usunąć z niego błonę zewnętrzną, której en-
zymami znacznikowymi są monoaminooksyda-
za, syntetaza acyio-CoA, acylotransferaza gli-
cerolo fosforanowa, acylotransferaza lizofosfa-
tydowa i ibsfolipaza A2, W przestrzeni między-
błonowej znajduje się kinaza adenylanowa oraz
CYTOZOL
NAD GI icerolo-3-fosfo ra n
DEHYDROGENAZA
GLICEROLO-3-FOSFORANOWA
Dlhydroksyacetono
fosforan "*■
Ryc. 14-14. Mostek glicerolofosf ora nowy {układ wahadłowy glicerolo-3-fosforan : dihydroksyacetono-
fosforan) transportujący równowaŜniki redukujące z cytozolu do mitochondrionu. PoniewaŜ mitochond
rialna dehydrogenaza giicerolo-3-fosforanowa znajduje się na zewnętrznej powierzchni btony wewnętrz
nej, układ ten nie wymaga transportu substratów przez błonę.________________________________
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 157
kinaza kreatynowa. W Wonie wewnętrznej jest
nagromadzony fosfolipid — kardiolipina.
W macierzy mitochondriainej znajdują się
rozpuszczalne enzymy cyklu kwasu cytrynowe-
go i enzymy P-oksydacji kwasów tłuszczowych.
Oba procesy wymagają udziału układów trans-
portujących metabolity oraz nukleotydy przez
wewnętrzną błonę mitochondrialną. Dehydro-
genaza bursztynianowa znajduje się na wewnęt-
rznej powierzchni mitochondriainej błony we-
wnętrznej, gdzie przenosi równowaŜniki redu-
kujące bezpośrednio na ubichinon łańcucha
oddechowego, z pominięciem kompleksu I łań-
cucha oddechowego. Na powierzchni matryk-
sowej wewnętrznej błony mitochondriainej
znajduje się równieŜ dehydrogenaza 3-hydro-
ksymaślanowa. Na zewnętrznej powierzchni
błony wewnętrznej zlokalizowana jest dehyd-
rogenaza glicerolo-3-fosforanowa, co pozwala
jej uczestniczyć w „mostku" glicerolofosforano-
wym (układ wahadłowy glicerolofosfuran-dihyd-
roksyaceton, ryc. 14-14).
Utlenianie pozamitochondrialnego
NADH odbywa się za pośrednictwem
„mostków" substratowych
Wewnętrzna błona mitochondrialna nie jest
przepuszczalna dla NADH, który jest stale
wytwarzany w cytozolu w reakcji szlaku glikoli-
tyczncgo, katalizowanej przez dehydrogenazę
gliceraldehydo-3-fosforanową (p. ryc. \9-2).Je-
dńakŜe w warunkach tlenowych pozamitochon-
drialny NADH nie gromadzi się i ulega przypu-
szczalnie utlenieniu w mitochondrialnym łań-
cuchu oddechowym. RozwaŜano kilka mecha-
nizmów, według których ten proces mógłby
WEWNĘTRZNA BŁONA MłTOCHONDRIALNA
GI icerolo-3-f osf oran FAD
DEHYDROGENAZA
GLICEROLO-3-FOSFORANOWA
■Dlhydroksyacetonofosforan FADH2
t
Łańcuch
oddechowy
 158 / ROZDZIAŁ 14
CYTOZOL BŁONA
NAD ł Jabłczan,
OEHYDROG
NADH Szczawiooc a-KG
+ H+
AMIN0TRANS
Glutaminian Asp
Ryc. 14-15. Mostek jabłczanowo-asparaginianowy (układ wahadłowy jabłczan : asparaginian) przeno-
szący równowaŜniki redukujące z cytozolu do mttochondrionu. 1 — przenośnik a-ketoglutaranowy,
2 — przenośnik glutaminianowo-asparaginianowy (przenoszący z glutaminianem proton, symport).
przebiegać. Jednym z nich jest przenoszenie
równowaŜników redukujących przez błonę mi-
tochondriałną za pośrednictwem par substra-
tów sprzęŜonych odpowiednimi dehydrogena-
zami. Niezbędnym warunkiem przebiegu tego
procesu jest obecność swoistej dehydrogenazy
po obu stronach wewnętrznej błony mitochond-
rialnej. Na rycinie 14-14 przedstawiono mecha-
nizm przenoszenia przy uŜyciu „mostka" glice-
rolofosforano wego. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe
w związku z tym procesem zostaną wytworzone
tylko 2, a nie 3 mol ATP na atom zuŜytego
tlenu, poniewaŜ enzym mitochondrialny jest
flawoproteiną związaną z łańcuchem oddecho-
wym bez udziału NAD. U niektórych gatunków
aktywność FAD-zaleŜnego enzymu (mitochon-
drialnego) zmniejsza się po tyreoidektomii
i zwiększa po podaniu tyroksyny. ChociaŜ obec-
ność tego układu wahadłowego wykazano
w mięśniach skrzydłowych owada i w mięśniu
białym i moŜe on mieć znaczenie w wątrobie, to
w innych tkankach (np. w mięśniu sercowym)
stwierdza się niedobór mitochondrialnej dehyd-
rogenazy glicerolo-3-fosforanowej. Przeto uwa-
Ŝa się, Ŝe bardziej uniwersalny jest układ trans-
portujący wykorzystujący jabłczan i dehydroge-
nazy jabłczanowe, cytoplazmatyczną i mito-
chondrialną. Ten „mostek" (układ wahadłowy
jabłczan : asparaginian) przedstawiono na ryc.
14-15, ZłoŜoność tego układu wynika z nie-
MITOCHONDRION
^J a b ł c za n NAD*
Szczawiooctan
DEHYDROG
Glutaminian
a-KG AMINOTHANSFERAZA
Asp
przepuszczalności wewnętrznej błony mitochon-
drialnej dla szczawiooctanu. Szczawiooctan,
kosztem glutaminianu, musi najpierw ulec
transaminacji do asparaginianu, z którego po
jego przejściu przez błonę mitochondrialną zo-
stanie w cytozolu odtworzony szczawiooctan.
Transport jonów w mitochondriach
jest procesem wymagającym
dostarczenia energii
Aktywnie oddychające mitochondnaj wjctó-
rych zachodzi fosforylacja oksydacyjna, utrzy-
mują lub gromadzą kationy, takie jak K+,Na+,
Ca2 + i Mg2 + oraz P*. RozprzęŜenie fosforylacji
oksydacyjnej za pomocą dinitrofenolu prowa-
dzi do ucieczki jonów z mitochondrionu, ale
pobieranie jonów ze środowiska nie jest hamo-
wane przez oligomycynę, co sugeruje, Ŝe energia
konieczna do procesu transportu nie pochodzi
z bogatoenergetycznego wiązania fosforanowe-
go, powstającego podczas fosforylacji ADP.
Przyjmuje się, Ŝe wymianę kationów napędza
pierwotna pompa protonowa.
Układy transportujące zabezpieczają
równowagę elektryczną i osmotyczną
po obydwu stronach błony
mitochondrialnej (p. ryc. 14-16)
Wewnętrzna błona mitochondrialną swobo-
dnie przepuszcza elektrycznie obojętne małe

Wewnętrzna
NA ZEWNĄTRZ błona WEWNĄTRZ
mltochondrlalna N-
Ety)orraieimłd
OH"
H3PO4"
N-Etyloma!eJmld i
Hyd r o teycyn am on lan
Pirogronian"
Jabtazan1"
_Jabłczan'-
Cytrynian*-+
ł wymaga na wymianę jabłczanu. Transport ac-
H
Jablczarr
et-Ketoglutaran1" .
ADP 3" ■
■ATP*
Atraktylozyd i
Byc. 14-16. Układy przenośnikowe w błonie mi-
tochondrialnej, 1 ~ przenośnik fosforanowy,
2 — sprzęŜony transport (symport) pirogro-
nianu, 3 — przenośnik anionów dikarboksylo-
wych, 4 — przenośnik anionów trikarboksylo-
wych, 5 — przenośnik a-ketoglutaranowy, 6 — prze-
nośnik nukleotydów adeninowych, Zaznaczono
miejsca hamowania (0) przez N-etylomaleimid,
hydroksycynarnonian i atraktylozyd, W błonie znaj-
dują się równieŜ (nie pokazano) przenośniki: gluta-
minianowo-asparaginianowy (ryc. 14-15), gluta-
minowy, ornttynowy i karrtitynowy (ryc. 24-1).
cząsteczki, takie jak tlen, woda, CO2 i NH3,
oraz kwasy monokarboksylowe, takie jak 3-hy-
droksymasłowy, acetooctowy i octowy. Długo-
łańcuchowe kwasy tłuszczowe są przenoszone
do mitochondriów jako pochodne karnityny (p.
ryc. 24-1), a specjalny przenośnik w wewnętrz-
nej bionie rnitochondrialnej umoŜliwia sprzęŜo-
ny transport pirogronianu z H+ {kotransport,
symport), co jest równoznaczne ze zuŜyciem
transmembranowego gradientu protonów.
Aniony dikarboksylowe i trikarboksylowe oraz
aminokwasy wymagają swoistych przenośni-
FOSFORYLACJA OKSYDACYJNA / 159
ków lub układów transportujących, ułatwiają-
cych ich transport przez błonę. Okazuje się, Ŝe
aniony monokarboksylowe przenikają przez
błonę łatwiej ze względu na mniejszy stopień
dysocjacji tych kwasów. UwaŜa się, Ŝe nie-
zdysocjowany i dobrze rozpuszczalny w lipi-
dach kwas jest tym rodzajem cząsteczki, która
przechodzi przez błonę lipidową.
Transport anionów dikarboksylowych i tri-
karboksylowych jest ściśle związany z przeno-
szeniem fosforanu nieorganicznego. Ten ostatni
łatwo przechodzi przez błonę jako jon HZPO~,
wymieniając się z OH". Pobranie jabłczanu
przez przenośnik anionów dikarboksylowych
wymaga na wymianę fosforanu nieorganicz-
nego po przeciwnej stronie błony. Pobranie
cytrynianu, izocytrynianu, lub ds-akonitanu
przez transporter anionów trikarboksylowych
ketoglutaranu równieŜ zachodzi na zasadzie
wymiany z jabłczanem. Dzięki uŜyciu mechani-
zmów wymiany przeciwp radowej (antyport) zo-
staje więc zachowana równowaga osmotyczna.
Transport cytrynianu przez wewnętrzną błonę
mitochondrialną zaleŜy nie tylko od przenosze-
nia jabłczanu, lecz takŜe od transportu fos-
Wewnętrzna
NA ZEWNĄTRZ ^„a WEWNĄTRZ
mliocriondrialna
F
1
}
t
ATP""
_J
j
0
"l
)
Ryc. 14-17. Współdziałanie przenośnika fosfora-
nowego (1) z przenośnikiem nukleotydów adeni-
nowych (2) podczas syntezy ATP. Przedstawiony
+
sprzęŜony transport (symport) H /Pj jest odpo-
wiednikiem przeć i wtrans portu (antyport) Pj/OH~
(ryc. 14-16). Na kaŜdą zsyntetyzowaną w mito-
chondriach i uwalnianą cząsteczkę ATP, mitochon-
drion pobiera 3 protony. Natomiast pobiera tylko
2 protony, jeŜeli zsyntetyzowana cząsteczka ATP
zostanie zuŜyta wewnątrz mttochondrionu.
160 / ROZDZIAŁ 14
forami nieorganicznego. Przenośnik nukleoty-
dów adeninowych umoŜliwia wymianę ATP
z ADP, ale nie z AMP. Pozwala on wyjść
cząsteczce ATP z mitochondrionu do pozamito-
chondrialnych miejsc zuŜywających energię
oraz zapewnia powrót ADP do wnętrza mito-
chondrionu, gdzie słuŜy do syntezy ATP (ryc.
14-17), Na+ moŜe wymieniać się z H + , zuŜywa-
jąc gradient protonów. UwaŜa się, Ŝe aktywny
transport Ca 2h do mitochondriów zachodzi
z przemieszczeniem I ładunku (uniport). praw-
dopodobnie na zasadzie antyportu CaJ + /H+,
Uwalnianie wapnia z mitochondriów jest ułat-
wione przez wymianę z Na+.
Jonofory umoŜliwiają swoistym
kationom transport przez błonę
Jonofory uzyskały taką nazwę ze względu na
ich zdolność do kompleksowania swoistych
kationów i ułatwiania ich transportu przez
błony biologiczne. Ta właściwość jonoforów
wynika z ich lipofilowego charakteru, który
umoŜliwia penetrację błon lipidowych, takich
jak błona mitochondrialna. Za przykład moŜe
posłuŜyć walinomycyna umoŜliwiająca przecho-
dzenie K+ przez błonę mitochondriainą. w na-
stępstwie czego dochodzi do rozładowania po-
tencjału błonowego między środowiskiem ze-
wnętrznym i wewnętrznym mitochondrionu.
Nigerycyna równieŜ działa jako jonofor dla K+,
ale na zasadzie wymiany z H + . Prowadzi to do
zniesienia transmembranowego gradientu pH.
W obecności walinomycyny i nigerycyny, zo-
staje wyeliminowany zarówno potencjał błono-
wy, jak i gradient pH i stąd całkowite hamowa-
nie fosforylacji. Klasyczne związki rozprzęgają-
ce, takie jak dinitrofenol, są w rzeczywistości
jonoforami protonowymi.
Transhydrogenaza transportująca H*
wytwarza wewnątrzmitochondrialny
NADPH
Znajdująca się w wewnętrznej błonie mito-
chondrialnej energetycznie zaleŜna transhydro-
genaza katalizuje przeniesienie H+ z wewnątrz-
mitochondrialnego NADH na NADP, tworząc
NADPH, który jest sprzęŜony z przemiesz-
czeniem protonów ze środowiska zewnętrznego
do wnętrza mitochondrionu. Wydaje się, Ŝe
enzym działa jako energetycznie zaleŜny bufor
red.-oks. i jako źródło NADPH dla enzymów
wewnątrzmitochondrialnych, takich jak dehyd-
rogenaza glutaminianowa i hydroksylazy uczes-
tniczące w syntezie steroidów.
Niedoczynność łańcucha oddecho wego
jest przyczyną choroby
Niedobory lub brak większości oksydore-
duktaz łańcucha oddechowego są przyczyną
śmiertelnej miopatii tnitochondrialnej niemowląt
i dysfunkcji nerek. MELAS (miopatia mito-
chondrialna, encefalopatia, kwasica mkczano-
wa i udar) jest dziedzicznym zespołem chorobo-
wym, wynikającym z niedoboru oksydoreduk-
tazy NADH; ubichinon {kompleks 1) lub ok-
sydazy cytochromowej. Opisano wiek chorób
spowodowanych niedoborem któregoś z en-
zymów mitochondrialnych (Scholte).
PIŚMIENNICTWO
Boyer PD: The unusual enzymology of ATP synthase.
Biochemistry 1987;26:8503. Cross RL: The
mechanism and regulation oT ATP
synthesis by FrATPases. Annu Rev Biochem
1981;50:<581. Hatefi Y: The mitochondrial
electron transport
and oxidative phosphorylation system. Annu
Rev Biochem 1985;54:1015. Hinkle PC,
McCarty RE: How cells make ATP.
Sci Am (March) 197K;238:104. Mitchcll P:
BCeilin's respiratory chain concept
and its chemiosmotic consequences. Science
1979;206:1148. Nicholls DG: Bioenergetics: An
introduetion to
the Chemiosmotic Theory. Academic Press,
1982. Prince RC: Tbe proton pump of
cytochrome
oxidase. TIBS 1988;13:159.
Schohe HR, et al: Defects in oxidative phos-
phorylation. Biochemical iiwestigations in skeletal
muscle and expression of the lesion in
other cells. / Inher Metab Dis 1987;I0, Suppl
1:81. Tyler DD: The mitochondrial ATP
synthase.
Page 117 in: Membranę Structure and Func-
tion, Vol. 5. Bittar EE (editor). Wiicy, 1984.
Tyler DD, Sutton CM: Mitochondrial trans-
porting systems. Page 181 in: Membranę
Structure and Function. Vol 5. Bittar EE
(editor). Wiley, 1984.
Węglowodany o znaczeniu
fizjologicznym 15
Peter A. Mayes, PhD, DSc

WPROWADZENIE WĘGLOWODANY SĄ
ALDEHYDOWYMI LUB
Węglowodany są szeroko rozpowszechnione KETONOWYMI POCHODNYMI
w świecie roślinnym i zwierzęcym. Odgrywają ALKOHOLI
one rolę zarówno strukturalną, jak i metabo- WIELOHYDROKSYLOWYCH
liczną. W roślinach glukoza jest syntetyzowana
z dwutlenku węgla i wody w procesie fotosyn- Węglowodany klasyfikuje się następująco:
tezy i przechowywana jako skrobia lub ulega
przekształceniu w błonnik szkieletu roślinnego. Monosacharydy są to węglowodany,
Zwierzęta mogą syntetyzować niektóre węglo- które nie ulegają hydrolizie do form
wodany, wykorzystując do tego celu tłuszcz prostszych. Na podstawie liczby atomów
i białka, ale większa część węglowodanów zwie- węgla moŜna je podzielić na triozy, tetrozy,
rzęcych jest pochodzenia roślinnego. pentozy, heksozy i hcptozy; oraz na aldozy
i ketozy zaleŜnie od obecności grupy aldehydo-
wej lub ketonowej. Przykładami są:
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Aldoza
Triozy (C3H6O3) Ketoz
Znajomość struktury i właściwości węglowo-
danów fizjologicznie waŜnych jest niezbędna do a
Tetrozy (C.H.OJ Aldehyd
zrozumienia ich roli w ekonomii organizmu Pentozy (CBH10Os) Dihyd
ssaków. Glukoza jest najwaŜniejszym węglowo- Heksozy (C6H12O0) ro-
danem, poniewaŜ większość węglowodanów za- glicerynowy
wartych w pokarmach wchłania się do krwio- ksyaceton
biegu jako glukoza lub jest przekształcana w nią Erytroza Erytruloza
w wątrobie, a w organizmie z glukozy mogą Ryboza Rybuloza
powstać wszystkie inne cukry. Glukoza jest Glukoza Fruktoza
istotnym źródłem energii w tkankach, ssaków (z Disacharydy to węglowodany, które
wyjątkiem przeŜuwaczy) i uniwersalnym „paii- podczas hydrolizy rozpadają się na
wem" dla płodu. Jest ona przekształcana w inne 2 cząsteczki takich samych lub róŜnych
cukry odgrywające swoiste role, np. glikogen monosacharydów. Przykładami są sacharo-
jako spichlerz; ryboza w kwasach nukleino- za, laktoza i maltoza.
wych; galaktoza w laktozie mleka, w pewnych Oligosacharydy to cząsteczki, które
lipidach złoŜonych oraz w połączeniu z biał- podczas hydrolizy rozpadają się na 3—6
kami w glikoproteinach i proteoglikanach. Do jednostek monosacharydowych. Przy-
chorób związanych z zaburzeniami węglowo- kładem moŜe być maltotrioza*.
danów zalicza się cukrzycę, galaktozemic, zabu- Polisacharydy w wyniku hydrolizy
rzenia spichrzania glikogenu i nietolerancję mle- rozkładają się na ponad 6 cząsteczek
ka. monosacharydów. Przykładami polisacha-
rydów, które mogą być liniowe lub rozgałęzio-

* NaleŜy podkreślić, Ŝe nie jest to trioza, ale

trisacharyd zbudowany z 3 reszt a-glukozy.
II — Biochemia
162 / ROZDZIAŁ 15

ne, są skrobie i dekstryny. Niekiedy określa się frakcji promieni rentgenowskich ustalono, Ŝe
je jako heksozany lub pentozany, w zaleŜności ten sześcioczłonowy pierścień zawierający
od rodzaju monosacharydów otrzymywanych 1 atom tlenu, w rzeczywistości istnieje w formie
w wyniku hydrolizy. krzesełkowej (ryc. 15-1C).

Cukry występują w formie róŜnych ro-

GLUKOZA JEST GŁÓWNYM
MONOSACHARYDEM
Struktura glukozy moŜe być przedsta-
wiona 3 sposobami
ChociaŜ wzór strukturalny w formie prostego
łańcucha (aldoheksoza, ryc. 15-1 A) pozwala
zrozumieć niektóre właściwości glukozy, to
strukturą uprzywilejowaną termo dynamicznie
i warunkującą jej pozostałe właściwości chemi-
czne jest forma cykliczna. W większości przy-
padków wzór strukturalny glukozy moŜe być
przedstawiony jako płaski pierścień narysowa-
ny perspektywicznie, jak zaproponował Ha-
worth (ryc. 15-1B). Na podstawie analizy dy-
0
11
II -H
■c
H— -OH
2
C glukozy, przedstawiono na ryc. 15-2. Ustawie-
H- -OH
«C
dzajów izomerów
Związki o takim samym wzorze struktural-
nym, ale róŜnej konfiguracji przestrzennej są
znane jako stereoizomery. Warunkiem powsta-
nia izomerów przestrzennych są asymetryczne
atomy węgla (atomy węgla połączone z 4 róŜ-
nymi atomami lub grupami). Liczba moŜliwych
izomerów danego związku zaleŜy od liczby
asymetrycznych atomów węgla (n) i równa się
2n. Glukoza, z 4 asymetrycznymi atomami
węgla, ma 16 izomerów. WaŜniejsze rodzaje
izomerów glukozy są następujące:
1. Izomery konf iguracyjne D i L. Okre-
ślenie izomerujako formy D lub jej lustrzanego
odbicia jako formy L jest uwarunkowane prze-
strzennym podobieństwem do macierzystego
związku rodziny węglowodanów, trójwęglowe-
go cukru — aldehydu glicerynowego (gliceroza
jest nazwą nie wskazaną). Formy L i D tego
cukru, wraz z odpowiadającymi im izomerami

i <C —H C—H I H-C

e
CH,OH I —OH
CHjOH
'CHjOH
Aldehyd D-gtfoeryrtowy
Aldehyd L-pllcerynowy (D-G!loeroza)

C —H
'C-H I H- C
t HO- —OH
J (
C-H S
I H- C- HO—C —H
OH i H-C
I HO—
«C -H
I *C —H Ć m
I 'CHsOH —OH
H-C I
CH,OH
a-D-Glutoza
L-Glukoza D- Glukoza
Ryc. 15-1. a-D-Glukoza. A — forma łańcuchowa,
B — wzór rzutowy Hawortha, C — konformacja Ryc. 15-2. D- i L-lzomery aldehydu glicerynowe-
krzesełkowa. go i glukozy.
 WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 163

nie grup — H i -OH wokół atomu węgla (tj.

5 atomu, węgla w glukozie) przylegającego do
końcowego węgla pierwszorzędowego alkoholu
warunkuje przynaleŜność cukru do szeregu D lub
L. JeŜeli grupa — OH przy tym atomie węgla
(atomie odniesienia) znajduje się po stronie Plran Fu ran
prawej (jak przedstawiono na ryc. 15-2), to
cukier naleŜy do szeregu D; jeśli grupa — OH
znajduje się po stronie lewej, to cukier naleŜy do
HOCHj
szeregu L. Większość monosacharydów wystę- I
pujących u ssaków ma konfigurację D, a en- HOCH
HCOH
zymy warunkujące ich metabolizm są swoiste
dla tej konfiguracji.
Obecność asymetrycznych atomów węgla nada-
je równieŜ cząsteczce aktywność optyczną. Gdy
strumień światła spolaryzowanego przechodzi
przez roztwór izomeru optycznego, wówczas
H OH
płaszczyzna polaryzacji przechodzącego światła
spolaryzowanego moŜe zostać skręcona w pra- n-OGIukopIranoza ■i- D- GI u kołu ranoza
wo, prawoskrętność (+), lub w lewo, lewoskręt-
ność (—). Związek moŜe być oznaczony D(—), Ryc. 15-3. Postacie pira noŜowa i furanozowa
D( + ), L( —) lub L(-t-), co wskazuje na jego glukozy.
pokrewieństwo strukturalne 2 aldehydem D-
lub L-gliceryn owym, oraz wskazuje, Ŝe wykazu-
je on niekoniecznie ten sam kierunek skręca lno-
ści optycznej co aldehyd, np. naturalnie wy-
stępującą formą fruktozy jest D(—) izomer.
Mieszanina równych ilości izomerów
D i L nie wykazuje Ŝadnej aktywności optycz-
nej, gdyŜ aktywności kaŜdego z izomerów wza-
jemnie się znoszą. Mieszaninę taką nazywamy OH H
racemiczną lub DL-mieszaniną. Związki otrzy-
mywane syntetycznie są z konieczności racemi- a-D-FruktopIranoza
czne, poniewaŜ kaŜdy z izomerów powstaje
z taką samą łatwością.
2. Piranozowe i furanozowe formy
pierścieniowe. Podstawą terminologii jest
fakt, Ŝe trwale struktury pierścieniowe mono
sacharydów są podobne do struktury pierście
nia piranu lub furanu (ryc. 15-3). Ketozy mogą
równieŜ występować w formach pierścienio
wych (np. D-fruktofuranoza lub D-fruktopira- OH H a - D-
noza) (ryc. 15-4). W przypadku znajdującej się Fru ktof u r an oza
w roztworze glukozy, ponad 99% jej cząsteczek
znajduje się w postaci piranozowej; a więc mniej Ryc. 15-4. Postacie pira noŜowa i furanozowa
niŜ 1% znajduje się w postaci furanozowej. fruktozy.
3. a i p Ano mery. Struktura pierścieniowa
aldozy jest półacetalem, poniewaŜ została utwo
rzona w wyniku reakcji grupy aldehydowej asymetryczny (anomeryczny atom węgla). Wyni-
z grupą alkoholową (ryc. 15-5). Podobnie pierś kiem tego jest powstanie mieszaniny zawie-
cieniowa struktura ketozy jest półketalem. Kry rającej a-glukopiranozę (36%) i P-glukopira-
staliczna glukoza jest a-D-glukopiranozą. nozę (63%) oraz śladowe ilości oc i P anomerów
W roztworze zachowuje się struktura cykliczna, glukofuranozy (1%). Ustalaniu się równowagi
ale pierwszy atom węgla (karbonylowy) staje się w tym układzie towarzyszy zmiana skręcalności
optycznej (mutarotacja), w miarę otwierania się
164 / ROZDZIAŁ 15

HOCH HOCH, prostolańcuchowa cząsteczka acykliczna, acz-

HO\OH kolwiek analiza polarograficzna wykazała, Ŝe
H/H \OH najwyŜej 0,0025% glukozy istnieje w formie
\ / acyklicznej. Rotacja optyczna obserwowana
HO\OH H/H w roztworach glukozy jest prawoskretna; z tego
powodu w praktyce klinicznej często uŜywa się
H OH WH OH
nazwy dekstroza zamiast glukoza.
4. Epimery. Izomery róŜniące się konfigu
«r-D-Glukoplranoza
(fl-anomer)
/f-OGIukopIranoza racją — OH i — H przy atomach węgla 2, 3 lub
(0-anomer) 4 glukozy nazywamy epimerami. NajwaŜniej
Acykliczna forma szymi biologicznie epimerami glukozy są man-
aldehydowa
noza i galaktoza, utworzone przez epimeryzację
Ryc. 15-S. cc- i p-stereoizomery odpowiednio przy węglu 2 i 4 (ryc. 15-6).
D- glukopiranozy. 5. Izomery konstytucyjne — aldoza,
Mechanizm mutarotacji. ketoza. Fruktoza ma ten sam wzór cząstecz
kowy co glukoza, lecz róŜni się wzorem struk
turalnym. Przy drugim atomie węgla cząsteczki
pierścienia pó lace tal owego i jego fruktozy znajduje się potencjalna grupa ketono
odtwarzania, wraz ze zmianami połoŜenia grup wa (ryc. 15-7), natomiast glukoza zawiera po
— H i — OH przy pierwszym atomie węgfa. tencjalną grupę aldehydową w pozycji 1 (ryc.
Pośrednikiem w tym procesie jest 15-8).
przypuszczalnie uwodniona
Wiele monosacharydów to związki
fizjologicznie waŜne
Pochodne trioz powstają w wyniku metaboli-
cznej degradacji glukozy w ciągu glikolitycz-

HOCH, HOCH
H OH a-

D-Galaktoza

Ryc. 15-6.

Epirneryzacja

glukozy
H H a-

D-Mann ola

CH3OH
i
CH,OH c=o
CHiOH CHjOH C=OI HO—C—H
i HO— C— H
I
c=o ć=o H—C —OH
H—C —OH
I H—C
I H-C —OH
CH,OH HO —C — H — OH
I H —C—OH I H—C
C=O H - C - OH —OH
i H-C -OH CH,OH
CH,OH CH,OH CHiOH
CH,OH

Dihydroksyaceton D-(Jsyluloza D-Rybuloza D-Fruktoza D-Sedoheptuloza

Ryc. 15-7. Przykłady ketoz o znaczeniu fizjologicznym.

 WĘGLOWODANY O ZNACZENIU RZJ O LOGICZNYM / 165
CHO

H-C-OH
CH,OH
Aldehyd D-gllcarynowy

" CHO * CHO

HO-Ć-H H-C-OH
H-C-OH H-C-OH
CHjOH CHiOH
D-Treoza D-Erytroza

CHO
ł
CHO CHO
ł
CHO
HO-Ć-H H-Ć -OH HO-Ć-H H-Ć -OH
LJA /* LJ
HO-Ć-H H-Ć-OH H-Ć -OH
j
n v^ w n
H -C -OH H-C -OH H-Ć -OH H-C -OH
ĆH3OH CH.OH CHiOH CHjOH
D-LIksoza D-Ksyloza D-Arablnoza D-Ryboia

CHO
r 1
H-C-OH HO-C-H H-Ć-OH
HO-Ć-H HO-C-H HO-Ć-H
HO-Ć-H H-Ć-OH H-Ć-OH
H-C-OH H-C-OH H-Ć-OH
ĆH,OH CH,OH CH,OH
O-Galakloza D-Mannoza D -Glukoza

Ryc. 15-8. WspółzaleŜności strukturalne szeregu D. D-Treoza nie ma znaczenia fizjologicznego.

aldoz
Szereg utworzono przez teoretyczne dodawanie jednostki CH2O do grupy -CHO cukru.
nym. Pochodne trioz, tetroz, pentoz i 7-wcg- coo-
lowego cukru (sedoheptulozy) powstają w pro-
cesie degradacji glukozy w cyklu pentozofos-
foranowym. Pentozy są istotnym składnikiem
nukleotydów, kwasów nukleinowych i wielu
koenzymów (tab. 15-1). 2 heksoz najwaŜniejsze
fizjologicznie są; glukoza, galaktoza, fruktoza OH OH
i mannoza (tab. 15-2).
Na rycinie 15-8 przedstawiono strukturę zna- Ryc. 15-9. a-D-Glukuroman (z lewej) 1 p-L-iduro-
czących biochemicznie aldoz, a ryc. 15-7 budo- nian (z prawej).
wę 5 waŜnych w metabolizmie ketoz.
WaŜną rolę odgrywają kwasy karboksylowe
pochodne glukozy, takie jak D-glukuronian Cukry tworzą glikozydy, reagując z
(uczestniczący w tworzeniu gtukuronidów i wy- innymi związkami lub między sobą
stępujący jako składnik glikozaminoglikanów) Glikozydy są to związki powstające w wyniku
i jego pochodne metaboliczne, L-iduronian kondensacji między grupą hydroksylową, znaj-
(skiadnik glikozaminoglikanów) (ryc, 15-9) dującą się na anomerycznym atomie węgla
i L-gulonian (metabolit szlaku kwasu uronowe- monosacharydu lub reszty monosacharydowej,
go; p. ryc. 22-1). a drugim związkiem, którym moŜe — lecz nie
166 / ROZDZIAŁ 15

Tabela 15-1. mające znaczenie fizjologiczne

Pentozy Występowanie Znaczenie biochemiczne Znaczenie kliniczne
Cukier

D-Ryboza Kwasy nukleinowe Składnik strukturalny

kwasów nukleinowych i
koenzymów, np. ATP,
NAD, NADP, flawoprote-
in. Metabolit pośredni w
cyklu pentozofosfora-
rrowym
D-Rybuloza Powstaje w procesach Związek pośredni w cyklu
metabolicznych pentozofosforan owym
D-Arabinoza Guma arabska Składnik glikoprotein
Gumy śliwkowa i
czereśniowa
D-Ksyloza Gumy drzewne Składnik głikoprotein
proteoglikany,
glikozaminoglikany
D-Liksoza Mięsień sercowy Składnik liksoflawiny izo-
lowanej z mięśnia serco-
wego człowieka
L-Ksyluloza Związek pośredni szlaku <wasu uronowego Pojawia się w moczu
w pentozurii wrodzonej

Tabela 15-2. mające znaczenie fizjologiczne

Heksozy Źródło Znaczenie biochemiczne Znaczenie kliniczne
Cukier

D-Glukoza Soki owocowe. „Cukier" organizmu. Pojawia się w moczu

Hydrolizat skrobi, sa-
charozy, maltozy i laktozy
D- Fruktoza Soki owocowe. Miód.
Hydrolizat sacharozy
i inuliny (z bulw karczo-
chów)
D-Galaktoza Hydrolizat laktozy
D-Mannoza Hydrolizat gum i martno-
zanów roślinnych
musi (w przypadku aglikonu — być inny mono-
sacharyd. JeŜeli drugą grupa jest hydroksyl, to
wiązanie O-gliknzydowe jest połączeniem aceta-
lowym, poniewaŜ jest ono wynikiem reakcji
Przenoszony przez krew. (giukozuria) w wyniku
pobierany i wykorzysty- zwiększenia stęŜenia
wany przez tkanki glukozy we krwi (hiper-
glikemia) w cukrzycy
W wątrobie i jelitach Dziedziczna nietoleran-
przekształca się w gluko- cja fruktozy jest przyczy-
zę i tak zuŜywa ją orga- ną akumulacji fruktozy
nizm i hipoglikemit
W wątrobie ulega prze- Zaburzenia jej metaboli-
kształceniu w glukozę zmu prowadzą do galak-
i jest metabolizowana. tozemii i zaćmy
Syntetyzowana w gru-
czole sutkowym tworzy
laktozę mleka. Składnik
glikolipidów i glikopro-
tein
Składnik wielu glikopro-
tein
między półacetalową grupą hydroksylową a in-
ną grupą — OH.
JeŜeli częścią hemiacetalową jest glukoza, to
utworzony związek jest glukozydem; jeśli galak-
 WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 167

HO/CH.OH

OH H OH OH
Ryc, 15-10. Streptomycyna (z lewej) i ouabaina (z prawej).

toza — galaktozydent, itd. JeŜeli drugą grupą
jest amina, powstaje wiązanie N-glikozydowe,
np. między adeniną a rybozą w takich nuk-
leotydach, jak ATP (p. ryc. 12-5).
Glikozydy są składnikami wielu leków i przy-
praw korzennych oraz tkanek zwierzęcych.
Aglikonem moŜe być metanol, glicerol, steroł,
fenol lub zasada, np. adenina. Wszystkie gliko-
zydy, waŜne w medycynie ze względu na ich
działanie na mięsień sercowy (glikozydy naser-
cowe), zawierają, jako składnik aglikonowy,
steroidy. NaleŜą tu pochodne naparstnicy i stro-
fantusa, takie jak ouabaina będąca inhibitorem
Na+/K+-ATPazy błon komórkowych. GUko-
zydami są niektóre antybiotyki, np. streptomy-
cyna (ryc. 15-10).
Deoksycukrem jest równieŜ L-fukoza (p. ryc.
15-17), składnik glikoprotein, oraz 2-deoksy-
glukoza, znany inhibitor metabolizmu glukozy.
Aminocukry (heksozoaminy) są
składnikami glikoprotein,
gangliozydów i glikozaminoglikanów
Przykładami aminocukrów występujących
w przyrodzie są D-glukozamina (ryc. 15-12),
D-galaktozamina i D-mannozamina. Glukoza-
mina jest składnikiem kwasu hialuronowego.
Galaktozamina (chondrozamina) jest składni-
kiem chondroityny (p. rozdz. 54),
HOCH

Deoksycukrom brak atomu tlenu

W deoksycukrach grupę hydroksylową przy-
łączoną do pierścienia zastąpił atom wodoru.
Deoksycukry otrzymuje się w wyniku hydrolizy
pewnych biologicznie waŜnych związków. Przy-
kładem jest deoksyryboza (ryc. 15-11) występu-
jąca w kwasach nukleinowych (DNA). Ryc. 15-12. Giukozamina (2-amino-D-glukopira-
noza) (anomer a). Galaktozamina jest 2-amino-D-
-galaktopiranozą. Zarówno giukozamina, jak i ga
laktozamina występują jako N-acetylowe pochod
ne w większości węglowodanów złoŜonych, np.
w glikoproteinach. ____________

Niektóre antybiotyki (erytromycyna, karbo-

OH H mycyna) zawierają w swojej cząsteczce amino-
cukry. UwaŜa się, Ŝe aktywność lecznicza zwią-
Ryc. 15-11. 2- Deoksy- D-rybofuranoza (ano-
mer ji),
zana jest z obecnością aminocukrów w cząstecz-
kach tych antybiotyków.
168 / ROZDZIAŁ 15

NAJWAśNIEJSZYMI disacharydów tworzy się na podstawie ich mo-

DISACHARYDAMI SĄ MALTOZA.
SACHAROZA I LAKTOZA
Disacharydy są cukrami złoŜonymi z 2 reszt
monosacharydowych połączonych wiązaniem
glikozydowym (ryc. 15-13). Nazwę chemiczną
nocukrowych składników. WaŜnymi fizjologi-
cznie disacharydami są maltoza, sacharoza,
laktoza i trehaloza {tab. 15-3).
W wyniku hydrolizy sacharozy powstaje mie-
szanina zwana „cukrem inwertowanym", gdyŜ
powstająca w czasie hydrolizy silnie lewoskręt-

Maltoza Trehaloza

A --- \
iOH
1
—o—'
H OH H OH

0-a-0-Glukoplranozylo-(1-
ł4)-a-D-giukopiranoza
H OH H

0-a-OGIukoplranozyto-(1-ł1)-«-[>-g!ukoplranozyd

Celobioza

HOCH2

HO

H OH OH H H OH OH

O-/t-D-Fru ktof u ra n ozylo-(2 -• 1 )-a - D-g I u to p I ran ozyd

Laktoza

H OH H OH

O-0-D-GaJal<taptranozylo-(1-.4)-£-D-gfukopiranoza

Ryc. 15-13. Struktura typowych disacharydów. Przedrostek a i p odnosi się do konfiguracji przy
anomerycznym atomie węgla(*). JeŜeli węgiel anomeryczny drugiej reszty uczestniczy w tworzeniu
wiązania glikozydowego, to ta|ją resztę glikozydową nazywa stę furanozydem lub piranozydem. W odróŜ-
nieniu od większości innych cukrów, cukier nie mający wolnej potencjalnej grupy aldehydowej lub
ketonowej na węglu anomerycznym nie wykazuje właściwości redukujących.
 WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 169

Tabela 15-3. Disacharydy

Cukier Źródło Znaczenie kliniczne

Maltoza Produkt trawienia amylazą lub hydrolizy

skrobi. Kiełkujące ziarna zbóŜ i słód
Laktoza Mleko MoŜe pojawiać się w moczu podczas
ciąŜy. Przy niedoborze laktazy, zabu-
rzenie wchłaniania prowadzi do bie-
gunki i wzdęcia
Sacharoza Cukier trzcinowy i z buraków cukro- Przy niedoborze sacharazy, zaburzenie
wych. Sorgo, ananasy, marchew wchłaniania prowadzi do biegunki
i wzdęcia
Trehaloza Grzyby i droŜdŜe. Główny cukier hemo-
limfy owadów.

na fruktoza powoduje zmianę (inwersję) skrę-
cał no ści optycznej pierwotnie prawoskrętnej
sacharozy.
POLISACHARYDY PEŁNIĄ FUNKCJE
ZAPASOWE I STRUKTURALNE
Do polisacharydów zalicza się następujące
waŜne fizjologicznie węglowodany:
Skrobia. Ma budowę łańcucha a-glikozydo-
weg"b. Takie związki, rozpadające się w trakcie
hydrolizy tylko na cząsteczki glukozy, są homo-
polimerami zwanymi glukoza na mi tub glukana-
tni. Skrobia jest najwaŜniejszym źródłem węg-
lowodanów w poŜywieniu i znajduje się w ka-
szach, ziemniakach, roślinach strączkowych
i innych warzywach. Dwoma głównymi skład-
nikami skrobi s ą: amylo z a (15 20%),two rŜąca
nierozgałęzioną strukturę helikoidalną (ryc. 15-
-14), oraz amylopektyna (80—85%), tworząca
łańcuchy rozgałęzione. W tej ostatniej do łań-
cucha głównego są przyłączone wiązaniem 1 -+ó
łańcuchy boczne; jedno odgałęzienie przypada
na 24—-30 reszt glukozowych połączonych wią-
zaniami l-*4.
Glikogen (ryc. 15-15). Jest zapasowym polisa-
charydem organizmów zwierzęcych. Często na-
zywa się go skrobią zwierzęcą. Ma strukturę
bardziej rozgałęzioną niŜ amylopektyna, bo-
wiem jedno odgałęzienie przyłączone do łań-
cucha głównego wiązaniem a(l -»-6)-glikozydo-
wym przypada na 10—18 reszt a-D-glukopi-
ranozowych połączonych wiązaniami a(l-»4)--
glikozydowymi,
Inulina. Jest polisacharydem występującym

Ryc. 15-14. Struktura skrobi. A — amyloza o strukturze spiralnego zwoju, B — amylopektyna

z rozgałęzieniami przyłączonymi wiązaniami 1 -»6. ____
170 / ROZDZIAŁ 15

REGION ZEWNĘTRZNY

Ryc. 15-15. Cząsteczka glikogenu. A — struktura ogólna, B — powiększona struktura w punkcie

rozgałęzienia. Liczby w A oznaczają kolejne etapy wzrostu cząsteczki. R — pierwotna reszta glukozy
zawierająca, jako jedyna w cząsteczce glikogenu, redukującą grupę przy Cv Rozgałęzienia są bardziej
róŜnorodne niŜ to przedstawiono na tej rycinie: wartość stosunku wiązań 1 -* 4 do wiązań 1 -* 6 waha się
w granicach 10—18.

w bulwach i korzeniach dalii, karczochów i mni- pularnych rozpuszczalnikach. Tworzy, zbudo-

szka lekarskiego. Ulega ona hydrolizie do fruk-
tozy, jest więc fruktozanem. Ten cukier zapaso-
wy, w odróŜnieniu od skrobi ziemniaków, jest
łatwo rozpuszczalny w ciepłej wodzie i bywa
uŜywany w badaniach fizjologicznych do okreś-
lenia szybkości filtracji w kłębuszkach nerko-
wych.
Dekstryny. Są substancjami powstającymi
podczas częściowej hydrolizy skrobi. Pierwszy-
mi produktami trawienia skrobi, tworzonymi
w wyniku skracania łańcuchów bocznych amy-
lopektyny, są dekstryny graniczne.
Błonnik (celuloza). Jest głównym składnikiem
podporowym u roślin. Nie rozpuszcza się w po-
wane z jednostek p-D-glukopiranozowych, po-
łączonych wiązaniami P(l-ł4), długie, proste
łańcuchy wzmocnione krzyŜowymi wiązaniami
wodorowymi. Błonnik nie jest trawiony w prze-
wodzie pokarmowym wielu ssaków, w tym
człowieka, z powodu braku hydrolazy działają-
cej na wiązania p. Jest waŜnym składnikiem
„objętościowym" poŜywienia. W Ŝołądku prze-
Ŝuwaczy i innych trawoŜernych występują mik-
roorganizmy zdolne rozbić wiązanie p, co po-
zwala wykorzystać bionnik jako znaczące źród-
ło energetyczne.
Chiryna. Jest waŜnym polisacharydem struk-
turalnym u bezkręgowców. Znajduje się ona np.
 WĘGLOWODANY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM I 171

C hity na w pancerzach skorupiaków i owadów. Struk-

HOCH2 HOCH,
turalnie chityna składa się z jednostek N-acety-
H lo-D-glukozaminy, połączonych wiązaniami
P(l-*4)-glikozydowymi (ryc. 15-16).
Glikozamiaogliksny (mukopohsacharydy).
Składają się z łańcuchów węglowodanów złoŜo-
nych, charakteryzujących się zawartością ami-
nocukrów i kwasów uronowych. Po przyłączeniu
tych łańcuchów cukrowych do cząsteczki białka
HN*CO«CH3 H HN»CO*CH3 powstaje składnik zwany proteoglikanem. Ra-
zem z elastyną i kolagenem, elementami struk-
N-Acetyloglukozamina N-Acełylogiu Kozami na turalnymi takich tkanek, jak kość, tworzą sub-
stancję podstawową, czyli kitową. Znaczna licz-
Kwas hiahironowy ba grup — OH i ładunków ujemnych, które
przez odpychanie utrzymują w cząsteczce łań-
cuchy węglowodanowe osobno, powoduje, Ŝe
glikozaminoglikany mają właściwość zatrzymy-
wania znacznej ilości wody oraz pęcznienia
i dzięki temu zdolność do nadawania właściwo-
ści amortyzujących lub poślizgowych innym
strukturom. Przykładem są kwas hiałuronowy,
siarczan chondroityny i heparyna (ryc. 15-16),
omówienie szczegółowo w rozdz. 57,
Glikoproteiny (mukoproteiny). Występują
w róŜnych płynach i tkankach, w tym w błonach
HOCH, komórkowych (p. rozdz. 43 i 57). Są to białka
złoŜone zawierające w róŜnych ilościach węglo-
COO" wodany, przyłączone jako krótkie lub długie
(do 15 jednostek) rozgałęzione lub nierozgałę-
H OH Kwas /(-g luku ran owy N- zione łańcuchy. Łańcuchy takie nazywa się
Acatylogukozamlna zwykle łańcuchami oligosacharydowymi. Skła-
dniki cukrowe obejmują:
4-Siarczan chondroltyny
Heksozy
(Uwaga: występuje równieŜ 6-siarczan) Galaktoza (Gal)
Mannoza (Man)
HOCH, Acetyloheksozaminy
H N-Acetyloglukozarnina N-Acetylogalaktozarriina
HN- (GIcNAc) (GaiNAc)
COCH3
Pentozy
Arabinoza (Ara) Ksyloza (Xyi)
H OH
Metylopentozy
Kwas 0- L-Fukoza (Fuc; p. ryc, 15-17)
glukuronowy Siarczan N-
acatylogalaktozaminy Kwasy sjałowe
Pochodne N-acylowe kwasu neuraminowego, np.
kwas N-acetyloneuraminowy (NeuAc; p. ryc. 15-18),
Heparyna główny kwas sjalowy.

Dojrzale glikoproteiny, oprócz kolagenu, nie

zawierają glukozy i w przeciwieństwie do gliko-
H/H \H Hy /aminoglikanów i proteogiikanow nie zawierają
"O. kwasów uronowych.
Kwasy sjalowe. Są N- lub O-acylowymi po-
chodnymi kwasu neuraminowego (ryc. 15-18).
H Kwas
NH«SOneuraminowy
3~ OSĄ1
Hjest 9-węglowym cukrem,
Suttonowana giukozamina Sulfonowany kwas Iduronowy

Ryc. 15-16. Struktura niektórych polisacharydów

złoŜonych.
172 / ROZDZIAŁ 15

stanowią węglowodany, które znajdują się

Jtrs- w glikoproteinach i gliko lipid ach. Ich obecność

na zewnętrznej powierzchni błony plazmatycz-
nej (glikokaliks) wykazano przy uŜyciu lektyn
O\H HO/0 roślinnych, aglutynin białkowych, które wią-
W
OH H
Ŝą się swoiście z pewnymi resztami glikozylowy-
mi, np. kimkanawalina A jest swoista w stosun-
ku do reszt a-glukozy 1 owych i a-mannozylo-
Ryc. 15-17. (i-L Fukoza (6-deoksy-p-L-galakto- wych.
za). Glikoforyna. Jest główną integralną gliko-
proteiną błony ludzkich erytrocytów. Zbudo-
wana ze 130 reszt aminoacylowych tkwi w bło-
Ac —NH COCT
nie lipidowej tak, Ŝe zarówno z zewnętrznej, jak
i z wewnętrznej (cytoplazmatycznej) powierz-
chni błony wystają wolne części polipeptydowe.
Łańcuchy sacharydowe są przyłączone tylko do
części N-końcowej, znajdującej się na zewnątrz
powierzchni zewnętrznej błony (p. rozdz, 43).
OH H
Ryc. 15-18. Struktura kwasu N-acetyloneurami- PIŚMIENNICTWO
nowego (kwasu sjalowego). Ac = CH3-CO-.
Advances in Carbohydrate Chemistry. Academic
Press, 1945—current. Collins PM (editor);
Carbokydrates. Chapman
którego strukturę moŜna wyprowadzić, tączac & Hali, 1987. Ferrier RJ, Collins PM;
mannozaminę (epimer glukozaminy) z pirogro- Monosaccharide Chemistry.
nianem. Kwasy sjalowe są składnikami zarów- Penguin Books, 1972. Hughes RC: The comple*
no glikoprotein jak i gangliozydów. carbohydrates of mam-
malian celi surfaces and their biological roles.
Essays Biochem 1975;11:1. Lindahl U, Hook M:
Glycosaminoglycans and their
WĘGLOWODANY ZNAJDUJĄ SIĘ binding to biological macromolecules. Annu Rev
W BŁONACH KOMÓRKOWYCH Biochem 1978;47:385. Pigman WW, Horton D
(editors): The Carbohydrates.
Lipidową strukturę błon komórkowych opi- Vols — 1A and 1B. Academic Press, 1972.
sano w rozdz. 16 i 43. Analiza składników błon Rees DA: Poiysaccharide Shapes. Wiley, 1977.
komórkowych ssaków wykazuje, Ŝe ok. 5% Sharon N: Carbohydrates. Sci Am 1980;245:90
Lipidy o znaczeniu
fizjologicznym
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Lipidy są heterogenną grupą związków rze-
czywiście lub potencjalnie pokrewnych kwasom
tłuszczowym. Mają one wspólną cechę, którą
jest t) względna nierozpu szcza Iność w wodzie
oraz 2) rozpuszczalność w rozpuszczalnikach
niepolarnych, takich jak eter, chloroform i ben-
zen. Do lipidów zalicza się wiec thiszcze, oleje,
woski i związki pokrewne.
Lipidy są waŜnymi składnikami pokarmów
nie tylko ze względu na ich duŜą wartość
energetyczną, lecz takŜe dlatego, Ŝe w tłuszczach
zawartych w naturalnych pokarmach znajdują
się -witaminy rozpuszczalne w tłuszczach oraz
niezbędne (tzw. egzogenne) kwasy tłuszczowe.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
W organizmie tłuszcze słuŜą jako wydajne
źródło energii zarówno bezpośrednio, jak i po-
tencjalnie, gdy odłoŜone są w tkance tłuszczo-
wej. Tłuszcze tkanki podskórnej i gromadzące
się wokół pewnych narządów słuŜą jako izolator
termiczny, a lipidy niepolarne jako izolatory
elektryczne pozwalające na szybkie rozprzest-
rzenianie się fal depolaryzacyjnych wzdłuŜ mie-
linowych włókien nerwowych. Zawartość tłusz-
czów jest wyjątkowo duŜa w tkance nerwowej.
Połączenia tłuszczu z białkiem (lipoproteiny)
stanowią waŜne składniki komórkowe występu-
jące zarówno w błonie komórkowej, jak i w mito-
chondriach, a takŜe słuŜą jako środki transportu
lipidów w osoczu krwi. Znajomość biochemii
lipidów jest konieczna do zrozumienia wielu
bieŜących zagadnień biomedycznych, np. otyło-
ści, miaŜdŜycy oraz roli róŜnych wielonienasyco-
nych kwasów tłuszczowych zarówno w Ŝywieniu,
jak i w zdrowiu.
16
LIPIDY DZIELI SIĘ NA
PROSTE I ZŁOśONE
Zmodyfikowana klasyfikacja lipidów wg
Bloora jest następująca:
A. Lipidy proste: estry kwasów tłuszczowych
z róŜnymi alkoholami.
1. Thiszcze właściwe — estry kwasów tłu
szczowych z glicerolem. Tłuszcze występujące
w stanie płynnym nazywa się olejami.
2. Woski — estry kwasów tłuszczowych
z długołańcuchowymi alkoholami monohydro-
ksylowymi.
B. Lipidy złoŜone: estry kwasów tłuszczowych
zawierające, oprócz alkoholu i kwasów tłu
szczowych, jeszcze grupy dodatkowe.
1. Fosfolipidy — lipidy zawierające oprócz
kwasów tłuszczowych i glicerolu, resztę kwasu
fosforowego. Często zawierają one zasadę azo
tową i inne podstawniki.
a. Glieerofosfolipidy — alkoholem jest glice-
rol.
b. Sfingofosfolipidy — alkoholem jest sfin-
gozyna.
2. Glikolipidy (glikosfingolipidy) — lipidy za
wierające kwas tłuszczowy, sfingozynę i wę
glowodany,
3. Inne lipidy złoŜone — takie lipidy, jak
sulfolipidy i aminolipidy. W tej grupie moŜna
umieścić równieŜ lipoproteiny.
C. Prckursory i pochodne lipidów: nakŜą tu
kwasy tłuszczowe, glicerol, steroidy, alkohole
inne niŜ gHcerol i sterole, aldehydy tłuszczowe,
związki ketonowe (p, rozdz. 24), węglowodory,
witaminy rozpuszczalne w tłuszczach i hor
mony.
Ze względu na brak ładunku w cząsteczkach,
acylogiicerole (glicerydy), cholesterol i estry
cholesterolu określa się mianem lipidów obojęt-
nych.
174 / ROZDZIAŁ 16
KWASY TŁUSZCZOWE SĄ
ALIFATYCZNYMI KWASAMI
KARBOKSYLOWYMI
Kwasy tłuszczowe występują głównie w for-
mie zestryfikowanej w naturalnych tłuszczach
i olejach, ale w surowicy krwi występują i są
transportowane w formie niezestryfikowanej
jako wolne kwasy tłuszczowe. Kwasy tłuszczowe
występujące w tłuszczach naturalnych są zwykle
pochodnymi nierozgałęzionych łańcuchów wę-
glowodorowych i zawierają parzystą liczbę ato-
mów węgla, poniewaŜ są syntetyzowane z jedno-
stek dwuwęglowych. Ich łańcuch moŜe być
nasycony (brak wiązań podwójnych) lub niena-
sycony (z jednym, lub więcej, wiązaniem po-
dwójnym).
Nazwy kwasów tłuszczowych
wyprowadza się od odpowiednich
węglowodorów
Według najczęściej uŜywanej nomenklatury
nazwę systematyczną kwasu tłuszczowego two-
rzy się od nazwy węglowodoru o tej samej
liczbie atomów węgla przez dodanie końcówki
-owy do nazwy węglowodoru (nomenklatura
genewska). Tym sposobem nazwa kwasu nasy-
conego kończy się na -anowy np. oktanowy,
a kwasu nienasyconego z wiązaniami podwój-
nymi na -enowy, np. oktadekenowy (kwas ole-
inowy).
Numerację atomów węgla rozpoczyna się od
węgla grupy karboksylowej (węgiel nr 1). Atom
węgla przylegający do węgla karboksylowego
(nr 2) jest równieŜ znany jako węgiel a. Atom
węgla nr 3 jest węglem p, a atom węgla w grupie
metylowej znajdującej się na dystalnym końcu
łańcucha nazywa się węglem w lub n-atomem
węgla.
W uŜyciu jest kilka sposobów wskazywania
liczby i połoŜenia wiązań podwójnych; np. A9
oznacza wiązanie podwójne między atomami
węgla 9 i 10 kwasu tłuszczowego; to9 wskazuje
wiązanie podwójne przy węglu 9, licząc od
atomu węgla co. Na ryc. 16-1 przedstawiono
powszechnie uŜywane sposoby wskazywania
liczby atomów węgla, liczby i połoŜenia wiązań
podwójnych w cząsteczce kwasu tłuszczowego.
U zwierząt dodatkowe wiązania podwójne są
wprowadzane tylko miedzy istniejącym wiąza-
niem podwójnym (np. (o9, ro6 lub ca3) a węglem
karboksylowym, wynikiem czego są 3 serie kwa-
sów tłuszczowych, znane odpowiednio jako
rodzina o>9, 006 i co3.
CH3(CH2),CH = CH(CHj)7COOH
lub
a>9,C18:1 lub n-9, 18:1
CH3CH2CH,CH2CH£H2CHJCH2CH = CH(CH2)7COOH
n 17 10 9 1
Ryc. 16-1. Kwas oleinowy, n-9 (n minus 9).
Nasycone kwasy tłuszczowe nie
zawierają wiązań podwójnych
Nasycone kwasy tłuszczowe moŜna trakto-
wać jako pochodne kwasu octowego, pierw-
szego przedstawiciela szeregu. W tabeli 16-1
przedstawiono przykłady kwasów tego szeregu.
Inne długołańcuchowe kwasy tłuszczowe z
tego szeregu występują przewaŜnie w woskach.
Wyodrębniono równieŜ kilka kwasów tłusz-
czowych o łańcuchu rozgałęzionym zarówno
z materiału roślinnego, jak i zwierzęcego.
Nienasycone kwasy tłuszczowe
zawierają jedno lub więcej wiązań
podwójnych (p. tab. 16-2)
Kwasy te moŜna podzielić na podgrupy ze
względu na ich stopień nienasycenia.
A. Kwasy jednonienasycone (monoetenoidy,
kwasy monoetenowe) zawierające jedno wiąza
nie podwójne.
B. Kwasy wielonienasycone (polienoidy, kwa
sy polienowe) zawierające więcej wiązań po
dwójnych.
C. Eikozanoidy. Grupa związków, pochod
nych ikoza-(20-C) polienowych kwasów tłusz
czowych, obejmująca prostanoidy i leukotrieny
(LT). Do prostanoidów zalicza się prostaglan-
dyny (PG), prostacykliny (PGI) i tromboksany
(TX). Terminu „prostaglandyny" uŜywa się
często nieściśle jako określenia ogólnego obej
mującego wszystkie prostanoidy.
Prostagiandyny. Odkryto pierwotnie w nasie-
niu, ale obecnie wiadomo, Ŝe występują prak-
tycznie we wszystkich tkankach ssaków, działa-
jąc jako miejscowe hormony lokalne; wykazują
one istotne aktywności fizjologiczne i farmako-
logiczne. In vivo są one syntetyzowane z 20-C
wielonienasyconych (ikozanowych) kwasów
tłuszczowych (np. kwasu arachidonowego).
Pierwszy etap biosyntezy polega na cyklizacji
środkowej części łańcucha i utworzeniu pierś-
 LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 175

Tabela 16-1. kwasy tłuszczowe

Nasycone
Nazwa Liczba
zwyczajowa atomów
kwasu węgla

Mrówkowy* 1 Uczestniczy w metabolizmie reszt Ci (mrówczanu)

Octowy 2 Główny produkt końcowy fermentacji węglowodanów u prze-
Ŝuwaczy-
Propionowy 3 Końcowy produkt fermentacji węglowodanów u przeŜuwa-
+
czy
Masłowy 4 Wpewnych tłuszczach w mafych ilościach (zwłaszcza w
Walerianowy 56 maśle). > Końcowy produkt fermentacji węglowodanów u
1
Kapronowy przeŜuwaczy "

Kaprylowy (oktanowy) a ^W wielu tłuszczach (łącznie z masłem) w małych

>
10 ilościach, zwłaszcza w tłuszczach roślinnych
Kaprynowy (dekanowy)
Laury no wy 12 Spermacet, cynamon, nasiona palmy, olej kokosowy, owoc
wawrzynu
Mirystynowy 14 Gałka muszkatołowa, nasiona palmy, olej kokosowy, mirt
1 Powszechnie występujące we wszystkich tłuszczach zwie-f
Palmitynowy 16 rzęcych i roślinnych
Stearynowy 18
Arachidowy 20 Olej arachidowy
(ikozanowy)
Behenowy 22 Nasiona
Lig npc ery nowy 24 Cerebrozydy, olej arachidowy

* Tylko kwas mrówkowy, bez pochodnych alkilowych. +

RównieŜ w okręŜnicy człowieka.

cienia cyklopentanowego (ryc. 16-2). Pokrewny

szereg związków, tj. tromboksaiiy wykryte
w płytkach krwi, ma pierścień cyklopentanowy
coo- przerwany atomem tlenu (pierścień oksanowy)
(ryc. 16-3), Trzy róŜne ikozanowe kwasy tłusz-
czowe dają początek 3 grupom eikozanoidów
z charakterystyczną liczbą wiązań podwójnych
Ryc. 16-2. Prostaglandyna E2 (PGE2). w łańcuchach bocznych, np. PGj, PG2, PG>
Byc. 16-3. Tromboksan A2 (TXA2). Zmiany dotyczące podstawników przyłączo-
nych do pierścieni są przyczyną istnienia róŜ-
nych typów podstawienia oznakowanych A,
B itd. w kaŜdym szeregu prostaglandyn i trom-
boksanó w. Typ „E" prostagland yn (jak
COCr w PGE2) ma grupę ketonową w pozycji 9,
natomiast typ „F" ma grupę hydroksylową
w tej pozycji. Lcukotrkny są trzecią grupą
pochodnych eikozanoidów powstających raczej
przez szlak lipooksygenazy niŜ przez cyklizację
łańcucha kwasu tłuszczowego (ryc. 16-4). Leu-
176 / ROZDZIAŁ 16

Tabela 16-2. Nienasycone kwasy tłuszczowe występujące w pokarmach i mające znaczenie fizjologiczne

Liczba atomów C
oraz liczba i Nazw a Na zw a
Szereg W ystępowanie
pozycja wiązań zw yczajowa systematyczna
podwójnych

Kwas y monoenowe (z 1 podwójn ym wiązaniem)

16:1; 9 w7 Palmitooleinowy cis - 9 - H eksa de ke n o w y Niemal we wszystkich
tłuszczach
18:1; 9 w9 Oleinowy cis - 9 - 0 kta d eke n owy Prawdopodobnie najbar-
dziej rozpowszechniony
kwas tłuszczowy w tłusz-
czach naturalnych
18:1; 9 w9 Ela i dyn owy frans- 9 • 0 ktadeken o wy Tłuszcze przeŜuwaczy
i utwardzane
22:1;13 u9 Erukowy c/s-13-Dokozenowy Oleje rzepakowy i gorczycz-
ny
24:1;15 w9 Nerwonowy c«-15-Tetrakozenowy W cerebrozydach

Kwasy drenowe (z 2 podwójnymi wiązaniami)

18:2; 9, 12 cis,cis-B,12-Oktadeka- Oleje: kukurydziany, arachi-

dienowy dowy, bawełniany, sojowy
i wiele innych roślinrfych

Kwasy trienowe (z 3 podwójnymi wiązaniami)

18:3; 6, 9, 12 Y-Linolenowy 6,9,12-Oktadekatrienowy Niektóre rośliny, np. olej

z wiesiołka. Niewielkie ila-
ści w tłuszczach zwierzę-
cych
18:3; 9, 12, 15 et-Linolenowy 9,12,15-Oktadekatrienowy Często występuje z kwasem
linolowym, zwłaszcza
w oleju lnianym

Kwasy tetraenowe {z 4 podwójnymi wiązaniami)

20:4; 5, 8, 11, 14
Arachidonowy 5,8,11,14- Ikozatetraeno- Występuje z kwasem lino-
nowy lowym, zwłaszcza w oleju
arachidowym; istotny skła-
dnik fosfolipidów zwierzę-
cych

Kwasy pentaenowe (z 5 podwójnymi wiązaniami)

20:5; 5, 8, 11, 14, Timnodonowy 5,8,11,14,17-lkozapenta- Istotny składnik olejów ry-
17 enowy bich, np. tranu dorszowego
22:5; 7, 10, 13, Klupanodono- 7,10,13,16,19-Dokoza- Oleje rybie, fosfolipidy w
16, 19 pentaenowy mózgu

Kwasy heksaenowe {z 6 podwójnymi wiązaniami)

22:6; 4, 7, 10, 13, Cerwonowy 4,7,10,13,19-Dokozahek- Oleje rybie, fosfolipidy
16, 19 saenowy w mózgu
 LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 177

COO"

Postać trans
(kwas eialdynowy)

Ryc. 16-4. Leukotnen A4 (LTA4).

kotrieny izolowane z leukocytów charakteryzu-

ją się obecnością 3 sprzęŜonych wiązań podwój-
nych.

Większość naturalnie występujących

nienasyconych kwasów tłuszczowych
ma podwójne wiązanie cis
Łańcuchy węglowe nasyconych kwasów tłu-
szczowych po rozciągnięciu w niskich tempera-
turach przyjmują konformację typu zygzak.
W wyŜszych temperaturach niektóre wiązania
ulegają rotacji, powodując skrócenie łańcucha,
co wyjaśnia, dlaczego błony biologiczne stają się
cieńsze wraz ze wzrostem temperatury. Typ
izomerii geometrycznego, w jakim występują
nienasycone kwasy tłuszczowe, zaleŜy od usta-
wienia atomów lub grup wokół osi wiązania
podwójnego. Jeśli łańcuchy węglowe znajdują
się po tej samej stronie wiązania, to wiązanie ma
konfigurację cis, jak w kwasie oleinowym; jeśli
po przeciwnych stronach — trans, jak w kwasie
elaidynowym, sztucznym izomerze kwasu olei-
nowego (ryc. 16-5). Prawie wszystkie występu-
jące w przyrodzie nienasycone długołańcucho-
we kwasy tłuszczowe mają konfiguracje cis;
łańcuchy węglowodorowe cząsteczek są „zgię-
te" w miejscu podwójnego wiązania o 120°.
Kwas oleinowy ma więc kształt litery L, nato-
miast kwas elaidynowy mając podwójne wiąza-
nie trans, pozostaje „prosty". Zwiększenie licz-
by wiązań podwójnych cis w kwasach tłusz-
czowych pozwala na róŜnorodność konfiguracji
przestrzennych cząsteczki, np. kwas arachido-
nowy, z 4 wiązaniami podwójnymi cis, moŜe
mieć kształt „supła" lub litery „U", To moŜe
mieć istotne znaczenie dla molekularnego upa-
kowania w błonie i dla ułoŜenia przestrzennego
kwasów tłuszczowych w bardziej złoŜonych
cząsteczkach, takich jak fosfolipidy. Obecność
wiązań podwójnych trans będzie zmieniać te
przestrzenne współzaleŜności. Kwasy tłuszczo-
we o konfiguracji trans występują w pewnych
pokarmach. Większość z nich powstaje jako
produkt uboczny podczas wysycania kwasów
 coo- coo-
Ryc. 16-5. Izomery geometryczne kwasu tłusz-
9
czowego A ,18:1 (kwasy oleinowy i elaidynowy).
tłuszczowych w procesie uwodornienia, czyli
„utwardzania" naturalnych olejów w zakła-
dach produkujących margarynę. Dodatkowa
niewielka część kwasów tłuszczowych trans po-
chodzi ze spoŜywanych tłuszczów przeŜuwaczy,
u których powstają one w źwaczu w wyniku
działania mikroorganizmów.
Zarówno fizyczne, jak i fizjologiczne
właściwości kwasów tłuszczowych są
warunkowane długością i stopniem
nienasycenia ich łańcucha
Temperatura topnienia kwasów tłuszczo-
12 — Biochemia
'CH 3 -O-C-R,
wych o parzystej liczbie węgli wzrasta wraz
z długością łańcucha i obniŜa się zgodnie z jego
nienasyceniem. Triacyłoglicerol, zawierający
tylko nasycone kwasy tłuszczowe o 12 atomach
węgla lub dłuŜsze, występuje w stanie stałym
w temperaturze ciała, natomiast jeŜeli wszystkie
3 reszty kwasów tłuszczowych są 18:2 jest
w stanie płynnym do temperatury poniŜej 0°C.
O
[I
O 11
R»-C-O-CH O
u
*CH, -
O - C - R , Ryc. 16-6. Trtacyloglicerol.
178 / ROZDZIAŁ 16
W rzeczywistości naturalne acyloglicerole za-
wierają mieszaninę kwasów tłuszczowych dob-
raną zgodnie z funkcją lipidu. Lipidy błon,
które muszą być płynne w zakresie temperatur
środowiska, są bardziej nienasycone niŜ lipidy
zapasowe. Lipidy tkanek naraŜonych na schło-
dzenie, np. u zwierząt podczas snu zimowego
lub w kończynach zwierząt, są w wyŜszym
stopniu nienasycone.
Pewne alkohole i aldehydy występują
w naturalnych lipidach
Alkohole. Do alkoholi występujących
w cząsteczkach lipidów naleŜy glicerol, chole-
sterol i występujące zwykle w woskach wyŜsze
alkohole (np. alkohol cetylowy, Cj6H33OH)
oraz dolichol, alkohol poliizoprenoidowy (p.
ryc. 16-27).
Aldehydy tłuszczowe. Kwasy tłuszczowe
mogą zostać zredukowane do aldehydów tłusz-
czowych. Związki te znaleziono w tłuszczach
naturalnych w formie wolnej lub związanej.
TRIACYLOGLICEROLE
(TRIGLICERYDY)* TO GŁÓWNA
FORMA ZAPASOWA KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH
Triacyloglicerole są estrami alkoholu — gli-
cerolu z kwasami tłuszczowymi. W naturalnie
występujących tłuszczach procent cząsteczek
triacyloglicerolu, w których glicerol jest zestry-
fikowany 3 takimi samymi kwasami, jest bardzo
mały. Niemal wszystkie one są acyloglicerolami
mieszanymi.
Gdyby wszystkie 3 kwasy tłuszczowe ozna-
czone na ryc. 16-6 jako R, były kwasami
stearynowymi, tłuszcz nazywałby się tristeary-
ną, poniewaŜ składałby się z glicerolu zestryfi-
kowanego 3 resztami kwasu stearynowego. Na
rycinach 16-7 i 16-8 przedstawiono przykłady
acylogliceroli mieszanych.
* Monoglicerydy, diglicerydy i triglicerydy zgod-
nie z obecną standardową terminologią Międzynaro-
dowej Unii Chemii Czystej i Stosowanej (IUPAC)
oraz Międzynarodowej Unii Biochemicznej (IUB)
określa się odpowiednio jako "monoacyioglicerole,
diacyloglicerole i triacyloglicerole.
O 'CH2 -O-C-C,7H»
C„H l t -C-O-'ĆH 0
>CHa -0-C — C„H3S
Ryc. 16-7. 1,3-Distearynopalmityna.
C„H„-C-O-iCH O
a
CH,-O-C-C„H 1 ,
Ryc. 16-8. 1,2-Distearynopalmityna.
Atomy węgla 1 i 3 w cząsteczce
glicerolu nie są identyczne
Aby jednoznacznie ponumerować atomy wę-
gla glicerolu, stosuje się system -sn- (stereoche-
miczne numerowanie), np. 1,2-distearoilo--3-
palmitoilo-OT-glicerol (przedstawiony,wzorem
projekcyjnym równieŜ na ryc. 16-9). Nale-
i II
HjC-O-C-R,
i
O Rs-C- i
OI i
H'Ć-0-C-R-,
Ryc. 16-9. Triacylo-s/ł-glicerol.
Ŝy podkreślić, Ŝe węgle 1 i 3 cząsteczki glicerolu
nie są identyczne, jeŜeli ogląda się trójwymiaro-
wy model cząsteczki. Enzymy bez trudu rozpoz-
nają je i są prawie zawsze swoiste względem
jednego lub drugiego węgla, np. glicerol jest
zawsze fosforylowany przez glicerokinazę na
sn-i dając glicerolo-3-fosforan, a nigdy glicero-
lo-l-fosforan.
W tkankach znaleziono równieŜ częściowe
acyloglicerole, tzn. mono- lub diacyloglicerole,
w których glicerol jest zestryfikowany 1 lub
2 kwasami tłuszczowymi. Mają one szczególne
znaczenie w syntezie i hydrolizie triacyloglice-
roli.

FOSFOLIPIDY SĄ GŁÓWNYM
SKŁADNIKIEM LłPIDOWYM BŁON
Do grupy fósfolipidów zalicza się: 1) kwas
fosfatydowy i fosfatydyloglicerol, 2) fosfatydy-
locholinę, 3) fosfatydyloetanoloaminę, 4) fos-
fatydyloinozytol, 5) fosfatydyloserynę, 6) lizo-
fosf o lipidy, 7) plazmalogeny i 8) sfingomieliny.
Wszystkie te związki są fosf o glicerydami,
oprócz sfingomidin, których cząsteczki nie za-
wierają glicerolu. Mogą one być traktowane
jako pochodne kwasu fosfatydowego (ryc.
16-10), w którym fosforan jest zestryfikowany
z grupą -OH odpowiedniego alkoholu.
o
II
O CHi-O-C-R, II
1 R 2 -C-O-CH
I li
CH2-O-P~O I
Ryc. 16-10. Kwas fosfatydowy
Kwas fosfatydowy jest kluczowym związ-
kiem pośrednim w syntezie triacylogliceroli
oraz fosf o glicerydów, ale w tkankach występuje
w niewielkich ilościach.
Kardiolipina jest istotnym lipidem błon
mitochondrialnych
Kwas fosfatydowy jest prekursorem fosfaty-
dyloglicerolu, który z kolei w mitochondriach
ulega przekształceniu w kardiolipinę (ryc. 16--
11).
i ■ I<4Ś u
f H-C-OH
Fosfatydyloglicerol
Bisfosfatydyloglicerol (kardiolipina)
Ryc. 16-11. Kardiolipina (bisfosfatydyloglicerol}.
LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 179
Fosfatydylocholiny (lecytyny)
występują w błonach komórkowych
Fosfatydylocholiny są to fosf o glicerydy za-
wierające cholinę (ryc. 16-12). Są one przewaŜa-
jącymi ilościowo lipidami błon komórkowych
O
1 "
O CH;.-O-C-R,
3
CH2-O-P-OTCH£-CH2~N~CH3
x
*^^^H c \-\ ■
Cholina
Ryc. 16-12. 3-Fosfatydylocholina.
i stanowią duŜą część zasobów choliny w or-
ganizmie, Cholina odgrywa waŜną rolę w prze-
wodnictwie nerwowym oraz jako zapas labil-
nych grup metylowych. Dipalmitoilolecytyna
jest bardzo aktywnym związkiem powierzch-
niowo czynnym (surfaktant), zmniejszającym
napięcie powierzchniowe pomiędzy fazą tkanki
płucnej i fazą gazów oddechowych i zapobiega-
jącym sklejaniu się wewnętrznych powierzchni
płuc. Brak surfaktantu w płucach wcześniaków
jest przyczyną zespołu błon szklistych, którego
zasadniczym objawem jest zespól niewydolno-
ści oddechowej. Większość fosfolipidów ma
nasycony rodnik acylowy w połoŜeniu Cls a ro-
dnik nienasycony w połoŜeniu C2 glicerolu.
Fosfatydyloetanoloamina (kefaiina)
Kefaliny róŜnią sic od fosfatydylocholiny
tylko tym, Ŝe zamiast choliny zawierają etanolo-
aminę (ryc. 16-13).
■■■ii
CH2— O-P—O—CH2 O
i u
O O H-C-O-C-Ra
180 / ROZDZIAŁ 16

Lizofosfolipidy są związkami
Etanoloamina pośrednimi w metabolizmie
fosfoglicerydów
Ryc. 16-13. 3-Fosfatydytoetanoloamina Są to fosfoacyloglicerole zawierające w swojej
cząsteczce tylko jedną resztę acylową, np. lizole-
cytyna, uczestnicząca w metabolizmie i prze-
kształcaniu fosfolipidów (ryc. 16-16).
Fosfatydyloinozytol jest prekursorem 0 IICH2-O-C-R
wtórnych przekaźników
Występuje tu stereoizomer ino2ytolu, mioi-
nozytol (ryc. 16-14). Fosfatydyloinozytoto-4,5-bis- CH2-O-P-S-CH3-CHi-N-ĆHa
fosforan jest waŜnym składnikiem fosfolipidów | ^
błon komórkowych. Po pobudzeniu komór-
ki przez właściwy hormon jest hydrolizowany
do diacyloglicerolu i inozytolo-tris-fosforanu. Cholina
z których kaŜdy działa jako wewnątrzkomór- Ryc. 16-16. Lizolecytyna.
kowy sygnał, czyli drugi posłaniec (p. str. 594).

Plazmalogeny występują w mózgu

1
i mięśniach
O CH,—O—C—Rt Związki te stanowią co najmniej 10% fos-
ii I
2
R 2 -C-O- CH
folipidów mózgu i mięśni. Strukturalnie plaz-
malogeny przypominają fosfatydyloetanolpami-
Ryc. 16-14. 3-Fosfatydyloinozytol. nc. ale przy C, zamiast wiązania estrowego,
występującego w większości acylogliceroli, mają
wiązanie eterowe. Zazwyczaj rodnikiem alkilo-
wym jest nienasycony alkohol (ryc. 16-17).
Fosfatydyloseryna W niektórych przypadkach etanoloamina moŜe
W większości tkanek występuje fosfatydylose- być zastąpiona choliną, seryną lub inozytolem.
ryna, która zamiast etanoloaminy ma serynę
(ryc. 16-15). Wyizolowano równieŜ fosfolipidy
zawierające treoninę.
OO
Rj-C-O-CH {
CH2-O-C-R, 3
CH2-O-P-i
i
,1 !t .-. Ł:- I ■III V.____________ O'
: Etanoloamina
C H 2-O-P- O-C H2-C H-C OO" Kwas plazmenowy

Ryc. 16-17. Plazmalogen (plazmenyloelanolo-

O 'CHi-O-C-R, amina).

Sfingomieliny równieŜ występują w

( Seryna układzie nerwowym
Sfingomieliny wykryto w duŜych ilościach
Ryc. 16-15. 3-Fosfatydyloseryna^ _____
w mózgu i tkance nerwowej. W wyniku hydrolizy
sfingomielin otrzymuje się kwas tłuszczowy,
kwas fosforowy, cholinę i złoŜony amirioalkohol
— sfingozynę (ryc. 16-18), W lipidach tych nie
występuje glicerol. Amidowe połączenie sfingo-

R J - C - O - CH
 LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 181

Ceramid

Sfingozyna
H
? H
CH 3 - (CH s ),s-CH=CH-CH-CH-N-
ĆH;

Kwas tłuszczowy Ó
Kwas fosforowy

Cholina

Ryc. 16-18. Sfingomielina.

zyny z kwasem tłuszczowym nazywa się cerami-
dem; struktura tego typu występuje równieŜ
w glikolipidach (p, poniŜej).
GLIKOLIPIDY
(GLIKOSFINGOLIPIDY) SĄ
ISTOTNYM SKŁADNIKIEM
TKANKI NERWOWEJ I BŁON
KOMÓRKOWYCH
Glikolipidy są szeroko rozpowszechnione
w kaŜdej tkance organizmu, zwłaszcza w tkance
nerwjowej takiej jak mózg. Znajdują się głównie
w zewnętrznej warstwie błony plazmatycznej,
z której wystają ich. łańcuchy oligosacharydo-
we, tworząc sacharydy powierzchni komórki.
Głównymi glikolipidami zwierzęcymi są gli-
kosfingolipidy. Zawierają one ceramid i jedną
lub więcej cząsteczek cukru. Dwoma najprost-
szymi glikolipidami są gaiaktozyloceramid i glu-
kozyloceramid. Galaktozyloceramid jest głów-
nym gJikosfingolipidem mózgu i innych tkanek
nerwowych, ale we względnie małych ilościach
występuje on wszędzie. Zawiera sporo charak-
terystycznych Ci4 kwasów tłuszczowych. Gala-
ktozyłoceramid (ryc. 16-19) moŜe zostać prze-
kształcony w sulfogalaktozyloceramid (klasycz-
ny sulfoglikozylosfingolipid; dawniej sulfatyd),
który występuje obficie w mielinie. Glukozylo-
ceramid jest przewaŜającym prostym glikosfln-
golipidem tkanek pozanerwowych, aJe w ma-
łych ilościach znajduje się równieŜ w mózgu.
Bardziej złoŜonymi glikosfmgolipidami są gan-
gliozydy, pochodne glukozyloceramidu. Gang-
liozyd jest glikosfingolipidem zawierającym do-
datkowo jedną lub więcej reszt kwasu sjalowego.
Kwas N-acetyloneuraminowy (NeuAc; p.
rozdz. 15) jest zasadniczym kwasem sjalowym
występującym w tkankach ludzkich. Ganglio-
zydy występują w duŜych stęŜeniach równieŜ
w tkance nerwowej. Wydaje się, Ŝe pełnią one
funkcje receptorowe i inne. Najprostszym gang-

Sfingazyna
___ A
OH O
I H II
3—(CH2)12-CH= CH-CH-CH—N—C- CH(OH) -

GalaWoza Kwas tłuszczowy,

np. kwas cerebronowy

O-CH,

H OH
Ryc. 16-19. Struktura gaiaktozyloceramidu (galaktocerebrozyd, R = H) i sulfogalaktozyloceramidu
(dawniej sulfatyd, R = SO|~).
182 / ROZDZiAŁ 16

liozydem występującym w tkankach jest GM3-Zawiera on

ceramid, 1 cząsteczkę glukozy, 1 cząsteczkę galaktozy i 1
cząsteczkę NeuAc. W uŜytym tu skrótowym zapisie
gangliozydu: G oznacza gangliozyd, M = monosjalo, a cyfra
arabska wskazuje kolejność lokowania się na
chromatogramach cienkowarstwowych. Na rycinie 16-20
przedstawiono strukturę GM], bar- Rvc. 16-21. Szkielet (rdzeń)
steroidowy. dziej złoŜonego gangliozydu będącego pochodną GM3. G
M| jest związkiem dosyć interesują-

Ŝe zaznaczono inaczej; tzn. nie jest to pierścień

Caramid-Glukoza-Galaklcwa -N-Acetylo- GalaMoza
(Acy<o- galaktozamlna
NeuAc sflngozyna)
lub
Cer-GIc-Gal-GalNAc-Gal
I NeuAc
Ryc. 16-20. Gangliozyd GM1, monosjaloganglio-
/yd.
cym biologicznie, jako Ŝe jest on znanym recep-
torem dla toksyny cholery w jelicie cienkim.
Inne gangliozydy mogą zawierać w swojej cząs-
teczce od jednej do 5 reszt sjalowych, tworzą-
cych odpowiednio di-, trisjalogangliozydy itd.
STEROIDY PEŁNIĄ WIELE WAśNYCH
FUNKCJI FIZJOLOGICZNYCH
Cholesterol jest prawdopodobnie najbardziej
znanym steroidem ze względu na jego udział
w rozwoju miaidiycy. Odgrywa on bardzo waŜ-
ną rolę biochemiczną, poniewaŜ jest prekur-
sorem wielu równie waŜnych steroidów, takich
jak kwasy Ŝółciowe, hormony kory nadnerczy,
hormony płciowe, witaminy D, glikozydy naser-
cowe, sitosterole w świecie roślin i niektóre
alkaloidy.
Wszystkie steroidy mają podobny rdzeń cyk-
liczny, przypominający fenantren (pierścienie
A, B i C), do którego jest dołączony pierścień
cyklopentanu (D). Atomy węgla w rdzeniu
steroidowym są numerowane tak, jak pokazano
na ryc. 16-21.
Przy rozpatrywaniu wzorów strukturalnych
steroidów naleŜy zwrócić uwagę, Ŝe prosty
pierścień heksagonalny oznacza całkowicie na-
sycony pierścień 6-węglowy ze wszystkimi war-
tościowościami wy sycony mi wodorem, chyba
benzenowy. We wzorze zaznacza się wszystkie
wiązania podwójne. Boczne grupy metylowe
przedstawia się w postaci wiązań pojedynczych
nie połączonych na dalszym końcu (metyl).
Występują one typowo w pozycji 10 i 13 (two-
rząc 18 i 19 atom węgla), W pozycji 17 występuje
zwykle łańcuch boczny (jak w cząsteczce chole-
sterolu). JeŜeli związek zawiera 1 lub więcej
grup hydroksylowych, a Ŝadnej grupy karbony-
lowej lub karboksylowej, jest sterolem i jego
nazwa ma końcówkę — ol.
Ze względu na asymetrię cząsteczki
steroidu moŜliwe jest istnienie wielu
stereoizomerów
KaŜdy z pierścieni sześciowęglowych rdzenia
steroidowego moŜe istnieć w trójwymiarowej
konformacji krzesełkowej lub lódeczkowej (ryc.
16-22).
Konformacja, Krzesełkowa"
Konformaoja
.(Maczkowa" Ryc. 16-22. Konformacje stereo
izomerów.
W steroidach naturalnych wszystkie pierś-
cienie występują właściwie w formie krzeseł-
kowej, która jest bardziej stabilną konformacją.
Poszczególne pierścienie mogą znajdować się
względem siebie w konformacji cis lub trans
(ryc. 16-23).
 LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 183

Byc. 16-23. Siereochemta steroidów: (A) konfiguracja trans między wszystkimi sąsiadującymi pierś-
cieniami; (B) konfiguracja cis między pierścieniami A i B.

W naturalnych steroidach sposób połączenia

pierścieni A i B moŜe być cis lub trans, nato-
miast między B i C jest trans, a połączenie CjD
jest trans, z wyjątkiem glikozydów nasercowych
i jadów wydzielanych przez ropuchy. Wiązania
utrzymujące podstawniki nad płaszczyzną pier-
ścieni przedstawia się linią ciągłą (p1), natomiast
wiązania łączące grupy znajdujące się pod płasz-
czyzną pierścieni linią przerywaną (a). W steroi-
dzie "5a, pierścień A przyjmuje zawsze konfor- Ryc. 16-24. Cholesterol.
mację trans względem pierścienia B, natomiast
w steroidzie 5P — zawsze cis. Grupy metylowe,
przyłączone do atomów węgla Ci0 i Cu, są
niezmiennie w konfiguracji p.

Cholesterol jest istotnym składnikiem

wielu tkanek
Cholesterol jest szeroko rozpowszechniony
we wszystkich komórkach organizmu, a zwłasz-
cza w tkance nerwowej. Jest jednym z waŜniej-
szych składników błon plazmatycznych i lipo-
protein surowicy krwi. Występuje zwykle w po-
łączeniu z kwasami tłuszczowymi jako ester
cholesterolu. Jest w tłuszczach zwierzęcych, lecz
nie ma go w tłuszczach roślinnych. 3-Hydroksy--
5,6-cholesten (ryc. 16-24) to nazwa systematy-
czna cholesterolu.
Ergosterol jest prekursorem witaminy D
Ergosterol występuje w roślinach i droŜdŜach
i jest waŜnym prekursorem witaminy D (ryc.
16-25). Naświetlanie promieniami nadfioleto-
wymi powoduje otwarcie pierścienia B (p. ryc.
54-6) w wyniku czego związek nabywa właś-
ciwości przeciwkrzywiczych.
HORyc. 16-25.
Ergosterol
Koprosterol znajduje się w kale
Koprosterol (koprostanol) powstaje w jelicie
w wyniku bakteryjnej redukcji podwójnego
wiązania Cs—C6 cholesterolu i jest wydalany
w kale.
Prekursorem poliprenoidów i choleste-
rolu jest ten sam związek
Poliprenoidy, chociaŜ nie są steroidami, są im
pokrewne (p. ryc. 28-3), poniewaŜ są syntetyzo-
wane, podobnie jak cholesterol (ryc. 16-26),
184 / ROZDZIAŁ 16

CH3 PEROKSYDACJA LIPIDÓW JEST

I -CH=C-
CH=CH-
Ryc. 16-26. Jednostka izoprenowa.
z 5-wcglowej jednostki izoprenowej. NaleŜy do
nich ubichinon (p.str. 149), składnik mitochon-
drialnego łańcucha oddechowego, oraz długo-
łańcuchowy alkohol dolichol (ryc. 16-27), który
,OH
Ryc. 16-27. Dolichol — alkohol C95,
uczestniczy w syntezie glikoprotein, przenosząc
reszty oligosacharydowe na reszty asparaginy
łańcucha poiipeptyd owego (p. rozdz. 57). Gru-
pa roślinnych izoprenoidów obejmuje kauczuk,
kamforę, rozpuszczalne w tłuszczach witaminy
A, D, E i K oraz P-karoten (prowitaminę A).
ŹRÓDŁEM WOLNYCH RODNIKÓW IN
VIVO
Peroksydacja (autooksydacja) lipidów nara-
Ŝonych na działanie tlenu jest przyczyną nie
tylko psucia się Ŝywności (jełczenie), lecz takŜe
uszkodzenia tkanek in vivo, które z kolei moŜe
być przyczyną odczynów zapalnych, nowotwo-
rów, miaŜdŜycy, starzenia się itp. Szkodliwe
działania są inicjowane przez wolne rodniki
(ROO*, RO*, OH*) powstające podczas tworze-
nia nadtlenków kwasów tłuszczowych, zawiera-
jących wiązania podwójne oddzielone grupą
metylenową, a więc takie jak te, które znajdują
się w naturalnych wielo nienasyconych kwasach
tłuszczowych (ryc. 16-28). Peroksydacja lipi-
dów jest procesem lawinowym, zapewniającym
ciągłą dostawę wolnych rodników, które ini-
cjują następne reakcje peroksydacji. Pełny pro-
ces moŜe być zapisany następująco:
1. Inicjacja peroksydacji lipidów. Wytwarzanie
R' z prekursora.
ROOH + metal<«>+
X'+ RH-R* +XH
Rozprzestrzenianie peroksydacji lipidów:
ROO'+ RH-ROOH+ R\ ttd.

H H

+R-
H H
Endonad tlenek WodoronadUenek
Aldehyd malonowy
ROOH

Ryc. 16-28. Peroksydacja tipidów. Reakcje inicjuje światło lub jony metali. Aldehyd matonowy powstaje
tylko z kwasów tłuszczowych mających 3 lub więcej wiązań podwójnych. Miarą peroksydacji lipidów jest
ilość powstającego aldehydu malonowego oraz etanu lub pentanu powstających odpowiednio z 2 koń-
cowych węgli kwasów u3-tłuszcz owych lub z końcowych 5-węgli kwasów a>6-tłuszczowych.
 LIPIDY O ZNACZENIU FIZJOLOGICZNYM / 185

3. Zakończenie: dzieiania i identyfikacji lipidów oparte na klasy-

ROCT+ ROO°->ROOR+ O, cznych procedurach chemicznych, takich jak
ROCT+ R' .ROOR R*+ krystalizacja, destylacja i ekstrakcja rozpusz-
R'^RR czalnikiem. Szczególnie uŜyteczna do rozdziału
róŜnych klas lipidów jest chromatografia cien-
PoniewaŜ molekularnym prekursorem dla kowarstwowa (TLC), a do rozdziału poszczegól-
inicjacji procesu jest zazwyczaj wodoronad- nych kwasów tłuszczowych — chromatografia
tlenek ROOH, peroksydacja lipidów jest roz- gazowo-cieczowa (GLC; ryc. 16-29). Przed uŜy-
gałęzionym procesem łańcuchowym z poten- ciem tych technik lipidy ekstrahuje się z tkanek
cjalnymi skutkami niszczycielskimi. W celu ko- nieodwodnionych układem rozpuszczalników,
ntroli i ograniczenia peroksydacji lipidów zaró- opartym zwykle na mieszaninie chloroformu
wno ludzie, jak i natura uŜywają związków z metanolem (2:1).
przeciwutleniających. Propyiogalusan, butylo-
wany hydroksyanizol (BHA) i butylowany hyd-
roksytoluen (BHT) są przeciwutleniaczami uŜy- Detektor
wanymi jako dodatki (środki konserwujące) do Gaz
Ŝywności. Naturalnie występującymi przeciwut-
leniaczami są witamina E (tokoferol), która jest
rozpuszczalna w lipidach, oraz moczan i wita-
mina C, które są rozpuszczalne w wodzie. p-
Karoten wykazuje właściwości przeciwutle-
niacza przy małym pOz.
Przeciwutleniacze dzielą się na 2 klasy: 1)
przeciwutleniacze zapobiegające, które zmniej-
szają szybkość inicjacji peroksydacji i 2) prze-
ciwutleniacze przerywające proces lawinowy,
które utrudniają rozprzestrzenianie peroksyda-
cji. Przeciwutleniacze zapobiegające obejmują
katalazę i inne peroksydazy, które reagują PróbKa
z ROOH, oraz związki chelatujące jony metali, Rajestrator kreślący
takie jak DTPA (dietylenotriaminopentaoctan)
i EDTA (etylenodiaminotetraoctan). Przeciw-
utleniacze przerywające rozprzestrzenianie pe- Ryc. 16-29. Schemat chromatografu gazowo--
roksydacji są często fenolami lub aminami cieczowego. Po prawej stronie ryciny przedsta-
aromatycznymi. In vivo głównymi przeciwut- wiono chromatogram rozdziału cHugołańcucho-
wych kwasów tłuszczowych (jako estrów metylo-
leniaczami przerywającymi rozprzestrzenianie wych).
są: dysmutaza ponadtlenkowa (p, str. 146),
która działa w fazie wodnej, wychwytując wolne
rodniki ponadtknkowe (Oi*), być moŜe mo- Chromatografia gazowo-cieczowa polega na
czan oraz witamina E, która działa w fazie fizycznym rozdziale ruchomej fazy gazowej
tipidowej, wychwytując rodniki ROO*. przez adsorpcję na fazie stacjonarnej, zawierają-
Peroksydacja jest katalizowana in vivo rów- cej obojętne ciało stałe, takie jak Ŝel krzemion-
nieŜ przez związki hemowe i przez lipooksygena- kowy lub obojętne ziarna glinki ogniotrwałej
zy znajdujące się w płytkach krwi i leukocytach, pokrytej nielotną cieczą (np. smarem lub olejem
itp. silikonowym). W praktyce szklaną lub metalo-
wą kolumnę napełnia się nieczynnym ciałem
stałym, a mieszaninę metylowych estrów kwa-
DO ROZDZIAŁU I IDENTYFIKACJI sów tłuszczowych odparowuje się na jednym
LIPIDÓW W MATERIALE końcu kolumny, która na całej swej długości nia
BIOLOGICZNYM UśYWA SIĘ METOD temp. 170—225°C(ryc. 16-29). Stale przepływa-
CHROMATOGRAFICZNYCH jący strumień gazu obojętnego, np, argon lub
■——

hel, powoduje przesuwanie się lotnych estrów

Obecnie metody chromatograficzne coraz wewnątrz kolumny. Podobnie jak w przypadku
częściej wypierają z uŜycia starsze metody roz- innych rodzajów chromatografu, rozdział paru-
jących estrów kwasów tłuszczowych zaleŜy od
róŜnic powinowactwa składników mieszaniny
186 / ROZDZIAŁ 16
gazowej do fazy stacjonarnej. Ga2y silniej przy-
ciągane przez fazę stacjonarną wolniej przesu-
wają się w kolumnie i dlatego znajdą się na
końcu kolumny później od gazów przyciąga-
nych stosunkowo słabiej. Poszczególne estry
kwasów tłuszczowych, wydostające się z kolum-
ny, wykrywa się metodami fizycznymi lub che-
micznymi i zapisuje automatycznie w postaci
pików ukazujących się w róŜnym czasie w zaleŜ-
ności od siły, z jaką poszczególne estry kwasów
tłuszczowych są zatrzymywane przez fazę sta-
cjonarną (ryc. 16-29). Powierzchnia pod kaŜ-
dym pikiem jest proporcjonalna do stęŜenia
poszczególnego składnika mieszaniny. Identyfi-
kację kaŜdego składnika przeprowadza się
przez porównanie z wzorcowym chiomatogra-
mem standardowej mieszaniny o znanym skła-
dzie. Na drodze strumienia gazu moŜna umieś-
cić, oprócz detektora masy, równieŜ detektor
mierzący radioaktywność. W ten sposób moŜna
zmierzyć swoistą radioaktywność kaŜdego wy-
dzielonego składnika.
Zaletą chromatografii gazówo-cieczowej jest
jej niezwykła czułość, która pozwala uŜywać
bardzo małych ilości mieszaniny do rozdziału,
a takŜe to, Ŝe kolumny chromatograficzne mogą
być uŜywane wielokrotnie. Za pomocą tej tech-
niki wykazano w tłuszczach naturalnych obec-
ność wielu dotychczas niewykrytych róŜnych
kwasów tłuszczowych.
Chromatografię cienko warstwową (TLC)
przeprowadza się na płytkach szklanych po-
krytych cienką warstwą adsorbentu, zwykle
Ŝelu krzemionkowego. Po osuszeniu adsorben-
tu, płytki ogrzewa się w cieplarce w standar-
dowej temperaturze przez standardowy czas. Po
oziębieniu na „aktywowaną" płytkę nakrapia
się mieszaninę lipidów rozpuszczonych we właś-
ciwym rozpuszczalniku. Po odparowaniu roz-
puszczalnika brzeg płytki, najbliŜszy miejsca
naniesienia próbki, zanurza się w odpowiedniej
mieszaninie rozpuszczalników i pozostawia
w zamkniętym naczyniu do czasu, aŜ czoło
rozpuszczalnika znajdzie się blisko górnego
brzegu płytki. Płytkę osusza się i miejsce roz-
dzielonych substancji ustala się przez „zwęg-
lenie" (spryskując powierzchnię płytki kwasem
siarkowym, a następnie ogrzewając) lub przez
fiuorescencję (z dichlorofluoresceiną), albo po
reakcji z parami jodu (ryc. 16-30).
Estry
cholesterolu Czoło
rozpuszczalnika
Trlacylogllcerole
m
Kwasy HUSZCZOWB
(wolne)
Cholesterol 1,3-
ii
5P
DlacyloQllcwole 1,2-
DlacyloBH08role
Monoacytogjlcerole
Fosfo lipidy
Miejsce
naniesienia
Ryc. 16-30. Rozdział głównych
klas lipidów przy uŜyciu chromatografii
cienkowarstwowej. Właściwym układem
rozpuszczalników dla powyŜszego rozdziału była
mieszanina heksan : eter etylowy : kwas
mrówkowy w stosunku objętościowym 80:20:2.
AMFIPATYCZNE LIPIDY
SAMOORIENTUJĄ SIĘ NA GRANICY
OLEJ : WODA
Tworzą one błony, micele, liposomy i
emulsje
Lipidy są na ogół nierozpuszczalne w wodzie,
gdyŜ przewaŜają w ich cząsteczkach grupy nie-
polarne (węglowodory). JednakŜe kwasy tłusz-
czowe, fosfolipidy, sfingolipidy, kwasy Ŝółciowe
i, w mniejszym stopniu, cholesterol zawierają
grupy polarne. Dlatego część cząsteczki jest
hydrofobowa, czyli nierozpuszczalna w wodzie,
a inna część jest hydrnfilowa, czyli rozpuszczalna
w wodzie. Tego rodzaju cząsteczki określa się
jako amtlpatyczne (ryc. 16-31). Ustawiają się
one na granicy faz woda: olej w ten sposób, Ŝe
ich grupy polarne znajdują się w fazie wodnej,
a niepolarne w fazie olejowej. UwaŜa się, Ŝe
podstawową strukturą błon biologicznych jest
podwójna warstwa takich polarnych lipidów (p.
rozdz. 42). Lipidy polarne znajdujące się w śro-
dowisku wodnym w stęŜeniu krytycznym two-
rzą micele. Przyłączanie się soli kwasów Ŝół-
ciowych do miceli i liposomń w i tworzenie miceli
mieszanych z produktami trawienia tłuszczu
 LIPIDY O ZNACZENiU FIZJOLOGICZNYM / 187

LIPID AMFIPATYCZNY
A
Grupy polarne,
czyli hydrofitowa
Grupy nie polarna,
czyli hydrofobowe
Faza wodna
Faza wodna
OOOOOO Faza wodna

L1POSOM
(JEDNOWARSTWOWY)
.Olej*, czyli laza
E

uouuoo
Faza wodna PODWÓJNA
WAHSTWA LIPIDOWA
EMULSJA OLEJU W WOOZIE
D

Faza
nie po I ar na

Fala
wodna

Przedzi Podwójna
ał warstwa llpldowa
wodny
LiPOSOM
(WIELOWARSTWOWY)
Ryc. 16-31. Powstawanie błon lipidowych, miceli, emulsji i liposomów z lipidów amftpatycznych, np.
fosfolipidów. ____________________________________

ułatwia wchłanianie lipidów z jelita. Liposomy PIŚMIENNICTWO

moŜna otrzymać działając ultradźwiękami na
amfipatyczne lipidy w środowisku wodnym.
Liposomy są utworzone z podwójnej warstwy
lipidowej, otaczającej część środowiska wod-
nego. Potencjalnie, zwłaszcza gdy połączy się je
ze swoistymi tkankowo przeciwciałami, mogą
być one uŜyteczne klinicznie jako przenośniki
leków w krwiobiegu, trafiając do odpowiednich
narządów. Emulsje są cząstkami duŜo więk-
szymi, powstającymi zwykle z lipidów niepolar-
nych znajdujących się w środowisku wodnym.
Są one stabilizowane przez środki emulgujące,
takie jak lipidy polarne (np. lecytyna), które
tworzą warstwę powierzchniową oddzielającą
główną masę fazy niepolarnej od fazy wodnej
(ryc. 16-31).
Christie WW: LipidAnalysis. 2nd ed. Pergamon Press,
1982. Cotgreave 1A et al: Host biochemical defence
mecha-
nisms against prooxidants. Annu Rev Pharmacol
Toxicol 1988;28:189. Frankel EN: Chemistry of
free radical and singlet
oxidation of lipids. Próg Lipid Res 1985;23:197.
Gunscone FD, Harwood JL, Padley FB: The Lipid
Handbook. Chapraan & Hali, 1986. Gurr AI,
James AT: Lipid Biochemistry: An Introduc-
lion. 3rd ed. Wiiey, 1980. Hawthorne JN, Ansell
GB (editors): Phospholipids,
Elsevier, 1982. Johnson AR, Davenport JB:
Biochemistry and Met-
hodołogy of Lipids. Wiley, 1971. Vance DE, Vance
JE {editors}: Biochemistry of Lipids
and Membranes. Benjamin/Cummings, 1985.
 Zarys przemian
17 pośrednich
Peter A. Mayes, PhD, DSc

WPROWADZENIE jest synteza białek. Energia swobodna, napę-

Losy składników diety po strawieniu i absor-
pcji składają się na przemiany pośrednie. Stano-
wią więc one szeroką dziedzinę, która usiłuje nie
tylko opisać szlaki metaboliczne indywidual-
nych cząsteczek, lecz takŜe próbuje zrozumieć
współzaleŜności między nimi oraz mechanizmy,
które regulują przepływ metabolitów przez te
szlaki. Szlaki metaboliczne dzieli się na 3 kate-
gorie (ryc. 17-1): 1. Szlaki anaboliczne prowa-
dzące syntezy związków tworzących strukturę
ciała i warsztat metaboliczny. Takim szlakiem
dzająca te procesy, pochodzi z drugiej kategorii
szlaków. 2. Szlaki kataboliczne dotyczą proce-
sów oksydacyjnych, które uwalniają energię
swobodną zwykle w postaci fosforanu bogato-
energetycznego lub równowaŜników redukują-
cych, np. łańcuch oddechowy i fosforylacja
oksydacyjna. 3. Szlaki amfiboliczne mają więcej
niŜ jedną funkcję i biegną na „skrzyŜowaniu
dróg" metabolicznych, działając jako łączniki
między ciągami anabolicznymi i katabo licz-
nym, np. cykl kwasu cytrynowego.

Białka,
węglowodany,
lipidy,
kwasy nukleinowe Itp.

Inne
Cząsteczki Trawienie Cząsteczki Wchłanianie Szlaki procesy
pokarmu prostsze amfl bo Heine endoerglczne

Ryc. 17-1.3 główne kategorie szlaków meta bo licznych. Szlaki

kataboliczne uwalniają energię swobodną w formie równowaŜników
redukujących (2H) lub fosforanu bogBioenergetycznego (~ P). Energia
ta warunkuje przebieg szlaków a na bo licznych. Szlaki amfiboliczne działają
jako łączniki między szlakami 2 pozostałych kategorii.
 ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 189

ZNACZENIE BIOMEDYCZNE wynikającej z nieprawidłowego metabolizmu

Znajomość metabolizmu zdrowego zwierzę-
cia jest warunkiem wstępnym do pełnego zro-
zumienia wielu stanów chorobowych. Prawid-
łowa przemiana obejmuje zmiany metabolizmu
i jego adaptację w okresach głodzenia, wysiłku,
ciąŜy i laktacji. Zaburzenia metabolizmu mogą
być wynikiem np. niedoborów Ŝywieniowych,
braku enzymu lub nieprawidłowego wydziela-
nia hormonu. WaŜnym przykładem choroby,
(choroby metaboliczne), jest cukrzyca.
PODSTAWOWE SZLAKI
METABOLICZNE PRZETWARZAJĄ
GŁÓWNE PRODUKTY TRAWIENIA
Podstawowy typ metabolizmu w tkankach
jest warunkowany rodzajem diety. Ssaki, takie
jak człowiek, muszą przetwarzać wchłaniane
w przewodzie pokarmowym produkty trawie-

Pokarmy

Glikogen
Glukoza 3CO,

Gl u
kozotosfora

Cykl pentnzof
osf oran owy
s
(3 -------- - ^ -------»- Rybozofosforan

' Acytoglteerol

Trlozofosforany
Mleczan
Kwasy tłuszczowe
Cholesterol

Plrogronian.

Ryc. 17-2. Ogólny schemat metabolizmu węglowodanów i jego główne produkty końcowe.
190 / ROZDZIAŁ 17

Trlacyloglicerol Steroidy
(tłuszcz)
Cholesterol

Cti oieslerologeneza

Ketogeneza

Pokarmy
Związki ketonowe

Ryc. 17-3. Ogólny schemat metabolizmu kwasów tłuszczowych i jego główne produkty końcowe.
Związki ketonowe to acetooctan, 3-hydroksymaślan aceton

Białka pokarmów

Białka tkankowe
I
Aminokwasy Nisbialkowe
pochodne azotowe

TFWNSAMINACJA

2CO,
Ryc. 17-4. Ogólny schemat przemiany aminokwasów i jej główne produkty końcowe.

nia pokarmów — węglowodanów, lipidów i bia-
łek. Głównie są to (odpowiednio): glukoza,
kwasy tłuszczowe z glicerolem oraz aminokwa-
sy. U przeŜuwaczy (i w mniejszym stopniu
u innych trawoŜernych) błonnik diety ulega
trawieniu przez symbiotyczne mikroorganizmy
do niŜszych kwasów tłuszczowych (octowego,
propionowego, masłowego), a tkanki tych zwie-
rząt są przygotowane metabolicznie do zuŜycia
niŜszych kwasów tłuszczowych jako zasadni-
czych substratów. Wszystkie produkty trawie-
nia są przetwarzane we właściwych szlakach
metabolicznych do wspólnego produktu — ace-
tylo-CoA, który ulega następnie całkowitemu
utlenieniu w cyklu kwasu cytrynowego (p. ryc.
14-1 oraz 17-2, 17-3 i 17-4).
Metabolizm węglowodanów dotyczy
głównie glukozy (p. ryc. 17-2)
Glukoza jest metabolizowana we wszystkich
komórkach ssaków w procesie glikolizy do
pirogronianu i mleczanu. Aby wejść do tego
szlaku glukoza musi ulec fosforylacji. Glikoliza
moŜe przebiegać w nieobecności tlenu (anaero-
bowo), ale końcowym produktem jest wtedy
tylko mleczan. Tkanki, które mogą zuŜywać
tlen (aerobowe), są zdolne do metabolizowania
pirogronianu do acetylo-CoA, który z kolei
moŜe 'wejść do cyklu kwasu cytrynowego, ule-
gając całkowitemu utlenieniu do CO3 i H2O
z uwolnieniem znacznej ilości energii swobod-
nej, wykorzystanej do syntezy ATP w procesie
zwanym fosforylacją oksydacyjną (p. ryc. 18-2).
Glukoza jest więc główną cząsteczką energety-
czną wielu tkanek. Uczestniczy ona (i pewne jej
metabolity) równieŜ w innych procesach, a mia-
nowicie: i. W przemianie do jej zapasowego
polimeru — glikogenu, zwłaszcza w mięśniach
szkieletowych i w wątrobie. 2. W cyklu pen-
tozofosforano wy III, który bierze początek od
metabolitu pośredniego glikolizy. Cykl jest do-
stawcą równowaŜników redukujących (2H) do
biosyntezy np. kwasów tłuszczowych — oraz
jest źródłem rybozy koniecznej w procesach
syntez nukleotydów i kwasów nukleinowych. 3.
Fosfotriozy uczestniczą w tworzeniu glicerolo-
wej części acylogliceroli (tłuszczu). 4. Pirogro-
nian i metabolity pośrednie cyklu kwasu cyt-
rynowego dostarczają szkieletów węglowych do
syntezy aminokwasów, a acetylo-CoA jest jed-
nostką budującą długołaricuchowe kwasy tłusz-
czowe i cholesterol będący z kolei prekursorem
wszystkich steroidów syntetyzowanych w or-
ganizmie.
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 191
Metabolizm lipidów dotyczy głównie
kwasów tłuszczowych i cholesterolu
(p,ryc.17-3)
Źródłem dlugołańcuchowych kwasów tłusz-
czowych jest albo synteza de novo z acetylo-CoA
pochodzącego z przemiany węglowodanów, al-
bo lipidy z pokarmów. W tkankach kwasy
tłuszczowe mogą zostać utlenione do acetylo--
CoA (fi-oksydacja) lub ulec estryfikacji do
acylogliceroli, które w postaci triacylogliceroli
(tłuszcz) stanowią główną rezerwę energetyczną
organizmu, Acetylo-CoA, wytwarzany w pro-
cesie jł-oksydacji, ma kilka waŜnych przezna-
czeń:
1. Tak jak w przypadku acetylo-CoA po
chodzącego z przemiany węglowodanów, ulega
całkowitemu utlenieniu do CO2 i H2O w cyklu
kwasu cytrynowego. Kwasy tłuszczowe są bar
dzo wydajnym tkankowym źródłem energetycz
nym, dostarczając znacznych ilości energii zaró
wno w procesie p-oksydacji, jak i w cyklu kwasu
cytrynowego.
2. Są one źródłem atomów węgla dla chole
sterolu i innych steroidów.
3. W wątrobie jest z nich wytwarzany aceto-
octan, macierzysty związek ketonowy*. Zwią
zki ketonowe rozpuszczalne w wodzie są alter
natywnym paliwem tkankowym, które w pew
nych warunkach (np. w głodzeniu) staje się
waŜnym źródłem energii.
Metabolizm większości aminokwasów
wymaga transaminacji (p. ryc. 17-4)
Aminokwasy są konieczne do biosyntezy
białka. Niektóre z nich muszą być obowiązko-
wo doprowadzone z poŜywieniem (aminokwasy
niezbędne lub egzogenne), poniewaŜ tkanki są
niezdolne do ich syntezy. Pozostałe, czyli amino-
kwasy endogenne, są równieŜ dostarczane z po-
karmem, ale mogą być takŜe wytwarzane w or-
ganizmie z węglowych związków pośrednich
w procesie transaminacji, wykorzystującym azot
aminowy z występujących w nadmiarze innych
aminokwasów. Po deaminacji aminokwasów
nadmiar azotu aminowego jest usuwany jako
* Jako związki ketonowe naleŜy rozumieć nie tylko
związki zawierające grupę ketonową (acetooctan,
aceton), lecz takŜe P-hydroksymaślan. W tyrn sensie
określenie „związki ketonowe" pokrywa się z treścią
określenia angielskiego „ketonc bodies" — ciała
ketonowe (przyp, wyd.).
192 / ROZDZIAŁ 17
mocznik. Szkielety węglowe powstające w wyni-
ku transaminacji są: 1) utleniane do COi w cyk-
lu kwasu cytrynowego, 2) wykorzystane do
syntezy glukozy (glukoneogeneza) lub 3) ulegają
przemianie w związki ketonowe.
Poza niezbędnym udziałem w syntezie białka,
aminokwasy są równieŜ prekursorami wielu
innych waŜnych związków, np. puryn, pirymi-
dyn i hormonów, takich jak adrenalina lub
tyroksyna.
Szlaki metaboliczne mogą być badane
na róŜnych poziomach organizacji
Dotąd patrzyliśmy na metabolizm zachodzą-
cy w całym organizmie. Umiejscowienie szla-
ków metabolicznych i ich integrację ustala się za
pomocą badań na niŜszych poziomach organi-
zacji, a mianowicie: 1. Na poziomie tkanki
i narządu — określa się rodzaj substratów
wchodzących i metabolitów opuszczających
tkanki lub narządy i podaje ogólny opis ich
przemian. 2. Na poziomie subkomórkowym —
kaŜda struktura subkomórkowa (np. mito-
chondrium) lub kompartment komórki (np.
cytozol) pełni swoiste funkcje biochemiczne.
JELITO CIENKIE
Ryc. 17-S. Transport i los głównych substratów i metabolitów węglowodanowych i amtnofcwasowych.
Uwaga: w mięśniu wolna glukoza występuje w niewielkich stęŜeniach, poniewaŜ po wniknięciu do
komórki ulega natychmiast fosforylacji.
które tworzą część subkomórkowego zestawu
szlaków metabolicznych.
KrąŜenie krwi integruje metabolizm na
poziomie tkanki i narządu
Aminokwasy powstające w procesie trawienia
białek pokarmowych oraz glukoza powstająca
w wyniku trawienia węglowodanów są wchła-
niane z jelita do krwi Ŝyły wrotnej wątroby. To
gwarantuje, Ŝe zarówno te metabolity jak i inne
rozpuszczalne w wodzie produkty trawienia są
początkowo kierowane do wątroby (ryc. 17-5).
Podstawową funkcją metaboliczną wątroby jest
regulowanie stęŜenia większości metabolitów
we krwi, zwłaszcza glukozy i aminokwasów. W
przypadku glukozy odbywa się to przez
wychwytywanie nadmiaru glukozy i przekształ-
canie jej w glikogen (gUkogenogeneza) lub
w tłuszcz (lipogencza). Pomiędzy posiłkami,
w celu uzupełnienia stęŜenia glukozy we krwi,
wątroba uwalniają ze zmagazynowanego gliko-
genu (glikogenoliza) lub, wraz z nerką, prze-
kształca metabolity niecukrowe, takie jak mle-
czan, glicerol i aminokwasy, w glukozę (gluko-
neogeneza). Utrzymanie właściwego stęŜenia
anina itn. '#. ■ \'.''. ^
fosforan o^yk.-j
^ S l lSllkogen
koW///
5
S^
____ ___

glukozy we krwi jest konieczne ze względu na
pewne tkanki (np. mózg lub erytrocyty), dla
których jest ona obligatoryjnym źródłem ener-
gii. Do zadań wątroby naleŜy równieŜ syn-
tetyzowanie głównych białek osocza krwi (np.
albuminy) oraz deaminatja aminokwasów będą-
cych w nadmiarze, i związane z tym tworzenie
mocznika. Ten ostatni jest transportowany
z krwią do nerek i wydalany.
Mięśnie szkieletowe uŜywają glukozy jako
paliwa, wytwarzając z niej mleczan i CO2.
Magazynują glikogen z przeznaczeniem na źró-
dło energii do skurczu mięśnia oraz syntetyzują
białka mięśniowe z aminokwasów osocza. Mię-
śnie stanowią ok. 50% masy ciała, przeto re-
prezentują znaczny zapas białek, który moŜe
być wykorzystany do zaopatrzenia osocza
w aminokwasy, zwłaszcza przy niedoborach
pokarmowych.
Z lipidów (ryc. 17-6) po strawieniu powstają
monoacyloglicerole i kwasy tłuszczowe. W ko-
mórkach jelitowych zachodzi resynteza lipidów,
które po połączeniu z białkiem są wydzielane
w formie lipoprotein, znanych jako ehylomik-
rony, początkowo do układu chłonnego, a na-
Ryc. 17-8. Transport i losy głównych substratów i metabolitów liptdowych: WKT — wolne kwasy
Glukoza Kwasy
^tłuszczowe
MG — monoacyloglicerol,
— lipoproteiny o bardzo malej gęstości.
13 — Biochemia
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 193
stępnie do krwiobiegu. Wszystkie rozpuszczal-
ne w lipidach hydrofobowe produkty trawienia
(np. cholesterol), wchodzą w skład lipoprotein,
co ułatwia ich transportowanie miedzy tkan-
kami w środowisku wodnym — osoczu. Triacy-
loglicerol chylomikronów, w odróŜnieniu od
glukozy i aminokwasów, nie jest wychwytywa-
ny przez wątrobę. Jest on metabolizowany przez
tkanki pozawątrobowe przy udziale Kpazy lipo-
proteinowej, która hydrolizuje triacyloglicerol,
uwalniając kwasy tłuszczowe, które są następ-
nie wbudowywane do lipidów tkankowych lub
utleniane jako źródło energii. Innym waŜnym
źródłem długołańcuchowych kwasów tłuszczo-
wych jest synteza (lipogeneza) z węglowodanów,
głównie w tkance tłuszczowej i w wątrobie.
Triacyloglicerol tkanki tłuszczowej stanowi
zasadniczą rezerwę energetyczną w organizmie.
W następstwie jego hydrolizy (lipolizy) kwasy
tłuszczowe są uwalniane do krwiobiegu jako
woine kwasy tłuszczowe. Są one wychwytywane
przez większość tkanek (ale nie przez mózg
i erytrocyty) i estryfikowane do acylogliceroli
lub utleniane, jako główne źródło energetyczne
do CO2 i H^O. W wątrobie zachodzą 2 szlaki
JELITO CIENKIE
tłuszczowe, LPL — lipaza lipoproteinowa,
TG — triacyloglicerol, VLDL
____________
194 / ROZDZIAŁ 17

o dodatkowym znaczeniu: 1. NadwyŜka triacy- Na poziomie subkomórkowym:

loglicerolu, będąca zarówno wynikiem lipoge-
nezy, jak i podaŜy wolnych kwasów tłuszczo-
wych, jest wydzielana do krwiobiegu w postaci
Kpoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL: ang.
very Iow density lipoprotein). Ten triacylo-
glicerol ulega przemianom podobnym do tych
z chylomikronów. 2. Częściowe utlenianie wol-
nych kwasów thiszczowych pozwala wytwarzać
związki ketonowe (ketogeneza). Związki keto-
nowe są transportowane do tkanek pozawąl-
robowych, gdzie są wykorzystywane jako inne
waŜne źródło energii.
gltkoliza przebiega w cytozolu, a
cykl kwasu cytrynowego w
mitochondriach
Główne funkcje biochemiczne składników
subkomórkowych i organelli komórki przed-
stawiono w tab. 2-4. JednakŜe, większość ko-
mórek jest podporządkowana wyspecjalizowa-
nym funkcjom róŜnych tkanek i zmierza do
uwydatnienia pewnych szlaków metabolicz-
nych i ograniczenia innych. Rycina 17-7 ilust-
ruje zasadnicze szlaki metaboliczne, ze spec-
jalnym uwzględnieniem umiejscowienia we-

CYTOZOL
Gtikogen
, Białko
AA / J^ybosom
Cykl
per loŜof ostoranowy / .:-.Siateczka.-
\śród p I azm a tyczn a /

Glicerofosforan Triacytogliceral Kwasy tłuszczowa

\ G ii cero I

Ryc. 17-7. Wewnątrzkomórkowe umiejscowienie i

integracja gjównych szlaków metabolicznych w
Fosfoenolopirogronian Meczan
\ T
Pirogronian

wątrobowej
komórce
miąŜszowej. AA -> —
przemiana jednego lub
więcej
aminokwasów
Szczawiooctan Acetyio-CoA

AA
Fumaran Cytrynian

Sukcynylo-CoA a-Ketoglutaran

AA

M1TOCHONDRIUM
egzogennych, AA *+ — przemiana jednego lub więcej
aminokwasów endogennych.

wnątrzkomórkowego oraz ich integrację w wą-
trobowej komórce miąŜszowej.
Wyraźnie widoczna jest centralna rola mito-
chondrium. Jest on siedliskiem krzyŜujących się
torów metabolicznych węglowodanów, lipidów
i aminokwasów. Mieszczą się w nim m.in.
enzymy cyklu kwasu cytrynowego, łańcucha
oddechowego z syntazą ATP, P-oksydacji kwa-
sów tłuszczowych i ketogenezy. Dodatkowo jest
on punktem zbiorczym dla powstających pod-
czas transaminacji szkieletów węglowych ami-
nokwasów przekazywanych następnie do pro-
cesu syntezy aminokwasów endogennych.
W cytozolu zachodzą: glikohza, cykl pen-
tozo fosforan owy i synteza kwasów tłuszczo-
wych. NaleŜy podkreślić, Ŝe w glukoneogenezie
nawet substancje, które są wytwarzane w cyto-
zolu, takie jak mleczan i pirogroniatt, muszą
wejść do mitochondrium, aby ulec przemianie
w szcza wio octan, nim zostaną przekształcone
w glukozę.
Błony siateczki śródplazmatycznej zawierają
układ enzymatyczny katalizujący biosyntezę
acylogliceroli. Rybosomy z kolei są miejscem
syntezy białka.
NaleŜy zdać sobie sprawę, Ŝe transport meta-
bolitów o róŜnej wielkości, ładunku i rozpusz-
czalności przez błony oddzielające struktury
subkemórkowe wymaga złoŜonych mechaniz-
mów. Niektóre z nich przedstawiono przy opisie
błony mitochondrialnej (p. rozdz. 14), a pozo-
stałe w następnych rozdziałach.
PRZEPŁYW METABOLITÓW
W SZLAKACH METABOLICZNYCH
MUSI BYĆ REGULOWANY
W SPOSÓB ZHARMONIZOWANY
Regulacja całkowitego przepływu metaboli-
tów przez szlak metaboliczny sprowadza się
często do kontroli tylko jednej lub prawdopo-
dobnie dwóch kluczowych reakcji ciągu, katali-
zowanych przez „enzymy regulatorowe". Naj-
waŜniejsze w kontroli całkowitej szybkości szla-
ku metabolicznego są czynniki fizykochemiczne
kontrolujące szybkość reakcji enzymatycznej,
np. stęŜenie substratu (p. rozdz. 10). Natomiast
temperatura i pH, czynniki, które mogą wpły-
wać na aktywność enzymatyczną, mają niewiel-
kie znaczenie regulacyjne u kręgowców stałocie-
plnych ze względu na stałą wartość tych para-
metrów. (Jednak naleŜy zwrócić uwagę na zmia-
ny pH w przewodzie pokarmowym i ich wpływ
na trawienie [p. rozdz. 56]).
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 19S
Reakcje, które zachodzą w stanie
nierównowagi nadają kierunek
szlakom metabolicznym i są
potencjalnymi punktami ich kontroli
W reakcji zachodzącej w stanie równowagi
szybkości reakcji w obydwu kierunkach są
jednakowe i dlatego nie obserwuje się Ŝadnego
przepływu w jakimkolwiek kierunku. Wiele
reakcji w szlakach metabolicznych jest „reak-
cjami równowagi":
A «—► B «—* C <—. D
In vivo, w warunkach stanu stacjonarnego (ang.
steady state), prawdopodobnie przepływ netto
będzie zachodził ze strony lewej na prawą
w przypadku ciągłego dostarczania A i ciągłego
usuwania D. Taki szlak mógłby funkcjonować,
ale kontrola przepływu przez regulację aktyw-
ności enzymu nie byłaby tu celowa, gdyŜ zwięk-
szenie aktywności słuŜyłoby tylko do przyspie-
szenia osiągnięcia stanu równowagi.
Zazwyczaj w szlaku metabolicznym jedna
albo więcej reakcji zawsze jest w stanie nierów-
nowagi. W reakcjach tych stęŜenia reagentów są
dalekie od stanu równowagi, W wyniku dąŜenia
do osiągnięcia stanu równowagi powstają duŜe
straty energii swobodnej, wydzielanej w postaci
ciepła, która nie moŜe być ponownie wykorzys-
tana. Powoduje to, Ŝe tego typu reakcja jest
zasadniczo nieodwracalna, np.:
Ciepło
Reakcja
nierównowagi
Taki szlak ma kierunek i zachodzi w nim
przepływ metabolitów, ale przy braku kontroli
szlak wyczerpuje się sam. Enzymy katalizujące
reakcje w warunkach nierównowagi występują
zwykle w mniejszych stęŜeniach i podlegają
innym mechanizmom kontroli. Przypomina to
otwieranie i zamykanie jednokierunkowego"
wentyla, stwarzając moŜliwość kontroli prze-
pływu netto.
Reakcją powodującą przepływ jest
ta pierwsza reakcja w ciągu, która
jest wysycona substratem
MoŜna ją zidentyfikować jako reakcję nierów-
nowagi, w której K^ enzymu jest znacznie
mniejsza od fizjologicznego stęŜenia substratu.
Przykładem takiej reakcji powodującej prze-
pływ jest pierwsza reakcja w glikolizie katalizo-
wana przez heksokinaze (p. ryc. 19-2).
196 / ROZDZIAŁ 17

MECHANIZMY ALLOSTERYCZNY wolne kwasy tłuszczowe. To zaleŜy równieŜ od

I HORMONALNY MAJĄ
DUśE ZNACZENIE
W METABOLICZNEJ KONTROLI
REAKCJI ENZYMATYCZNYCH
Na rycinie 17-8 przedstawiono hipotetyczny
szlak metaboliczny A, B, C, D, w którym
reakcje A <-> B i C «-» D zachodzą w stanie
równowagi, a B -* C jest reakcją „nierów-
nowagi". Przepływ w tym szlaku moŜe być
regulowany przez dostępność substratu A, a za-
leŜy od dostarczania go z krwi, co z kolei zaleŜy
od spoŜycia odpowiedniego pokarmu lub od
pewnych kluczowych reakcji, które wytwarzają
i uwalniają substraty do krwi. Przykładem tego
są 2 reakcje powodujące przepływ — jedna
katalizowana przez fosforylazę w wątrobie (p.
ryc. 20-1), która dostarcza giukozę do krwi,
oraz druga, katalizowana przez lipazę wraŜliwą
na hormony (p. ryc. 27-8), która dostarcza
zdolności substratu A do przenikania przez
błonę komórkową. Przepływ moŜe być równieŜ
warunkowany przez sprawność usuwania koń-
cowego produktu D i dostępność kosubstratu
lub kofaktorów oznaczonych na rycinie jako
Xi Y.
Enzymy katalizujące reakcje nierównowagi
są często białkami allosterycznymi podiegający-
mi kontroli przez efektory ailosteryczne szybko
działające przez sprzęŜenie zwrotne (ang. feed--
back) albo przez sprzęŜenie ku przodowi (ang.
feed-forward) (p. rozdz. 10). Często końcowy
produkt szlaku biosyntezy hamuje aktywność
enzymu katalizującego pierwszą reakcję tego
szlaku, np. dlugołańcuchowe kwasy tłuszczowe
hamują karboksylazę acetylo-CoA. Inne me-
chanizmy kontroli zaleŜą od działania hormo-
nów reagujących na potrzeby całego organizmu.
Są znane róŜne mechanizmy działania hormo-
nów (p. rozdz. 44). Jednym z nich jest kowalen-

Nieaktywny
enzym,

(Y)
+
Ca* /kalmodulina- 0 © •cAMP
Btona komórkowa
Inhibicja ailosteryezna
Aktywny
przez ujemne
[Enzym,]

Aktywacja ailosteryezna sprzęŜenie zwrotne

przez dodatnie
sprzęŜenie ku przodowi
Ryb osom a I na biosynteza
nowego białka
lub © enzymatycznego

Jądrowa biosynteza

Indukcja
mHNA
Represja

Ryc. 17-8. Mechanizmy kontroli reakcji enzymatycznych. Liczby w kółkach wskazują moŜliwe miejsca
działania hormonów. CD—zmiany przepuszczalności błony, © — przemiana postaci nieaktywnej w postać
aktywną enzymu, ® — zmiana szybkości translacji mRNA na poziomie rybosomu, © — indukcja
biosyntezy mRNA. © — represja biosyntezy mRNA. ____________________________________

cyjna modyfikacja enzymu przez fosforylację lub
defosforylację jego cząsteczki. Jest ona szybka
i często zachodzi za pośrednictwem drugiego
posłańca — cAMP, który z kolei powoduje
przekształcenie enzymu nieaktywnego w enzym
aktywny. To przekształcenie jest przeprowa-
dzane albo przez kinazę białek cAMP-zaleŜną,
która fosforyzuje enzym, lub przez swoistą
fosfatazę, która defosforyluje enzym. Aktywną
formą enzymu moŜe być albo jego cząsteczka
ufosforylowana, jak w enzymach szlaku de-
gradacji (np. fosforylaza a), albo cząsteczka
defosforylowana, jak w enzymach procesów syn-
tez (np. glikogenowa syntaza a).
Niektóre enzymy regulatorowe mogą być
fosforylowane bez pośrednictwa cAMP i zaleŜ-
nej od cAMP kinazy białek. Te enzymy reagują
na inne sygnały metaboliczne, takie jak stosu-
nek [ATP]/[ADP] (np. dehydrogenaza pirogro-
nianowa; ryc. 19-6) lub kinaza białek kont-
rolowana przez Ca2+/kalmodulinę (np. kinaza
fosforylazy; p. ryc. 20-6).
Synteza enzymów kontrolujących szybkość
szlaku moŜe być regulowana hormonalnie. Po-
niewaŜ dotyczy to syntezy nowego białka, nie
ZARYS PRZEMIAN POŚREDNICH / 197
jest to zmiana szybka, Jęcz jest częstą reakcją na
zmianę odŜywiania. Hormony mogą działać
jako induktory lub represory syntezy mRNA
w jądrze komórkowym lub jako stymulatory
translacji w procesie syntezy białka na poziomie
rybosomów (p. rozdz. 41 i 44).
Znamienną cechą, która ułatwia kontrolę
metabolizmu, jest to, Ŝe szlak degradacji sub-
stratu nie jest prostym odwróceniem syntezy.
Zwykie w grę wchodzą 2 całkowicie oddzielne
ciągi, z których kaŜdy podlega oddzielnej regu-
lacji, np. synteza i rozpad glikogenu (ryc. 20-1).
PIŚMIENNICTWO
Cohen P: Control ofEnzyme Actinty, 2nd ed. Chap-
man & Hal), 1983. Hue L, Van de Werve G
(editors): Short-Term
Regulation of Liver Metabolism. Elsevier/North
Holland, 1981. Newsholme EA, Crabtree B:
Flus-generating and
regulatory steps in metabolic control. Trends Bio-
hm
Newsholme EA, Start C: Regulation in Metabolism,
WiJey, 1973.
 Cykl kwasu cytrynowego.
18 Katabolizm acetylo-CoA
Peter A. Mayes, PhD, DSc

WPROWADZENIE kowanych nieprawidłowości enzymów cyklu;

Cykl kwasu cytrynowego (cykl Krebsa, cykl
kwasów trikarboksylowych) jest ciągiem reakcji
zachodzących w mitochondriach, w wyniku
których reszty acetylowe ulegają katabolizmo-
wi z uwolnieniem równowaŜników wodoro
wych. Utlenieniu tych ostatnich towarzyszy
uwolnienie przewaŜającej części energii swobo
dnej zawartej w spalanych substratach. Reszty
acetylowe występują w formie acetylo-CoA
(CH3-CO-S-CoA, aktywny octan), estru koen
zymu A. Jednym ze składników CoA jest wita
mina ... kwas pantotenowy.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Zasadnicza rola cyklu kwasu cytrynowego
polega na działaniu jako wspólny szlak koń-
cowy utleniania węglowodanów, lipidów i bia-
łek. Wynika to z faktu, Ŝe glukoza, kwasy
tłuszczowe oraz niektóre aminokwasy są tneta-
bolizowane .do acetylo-CoA lub związków po-
.Średnich cyklu. Cykl odgrywa równieŜ istotną
rolę w jlukoneogenezie, tran sam i nacji, deami-
nacji T lipogenezie. ChociaŜ niektóre z tych
procesów zachodzą w wielu tkankach, to jedy-
nym narządem, w którym wszystkie te procesy
zachodzą w znaczącym stopniu, jest wątroba.
StącfteŜ uwidaczniają się głębokie następstwa
wówczas, gdy np. znaczna liczba komórek
wątrobowych jest uszkodzonych lub zastąpio-
nych tkanką łączną, jak ma to miejsce w ostrym
zapaleniu lub marskości wątroby. Pośrednim
dowodem, świadczącym o Ŝyciowym znaczeniu
cyklu kwasu cytrynowego, jest fakt, Ŝe u ludzi
odkryto bardzo niewiele genetycznie uwarun-
tego typu nieprawidłowości są przypuszczalnie
nie do pogodzenia z prawidłowym rozwojem
organizmu.
CYKL KWASU CYTRYNOWEGO
DOSTARCZA SUBSTRATU
DLA ŁAŃCUCHA ODDECHOWEGO
Istotą cyklu jest połączenie czas teczki *acety-
lo-CoĄ z 4-węglowym dikarboksylowym kwa-
sem szczawiooctowym; czego wynikiem jest
powstanie 6-węglowego kwasu trikarboksy(owe-
go — cytrynianu. Następuje po tym ciąg reakcji,
w czasie których odłączają się 2 cząsteczki CO2
i odtwarza się szczawiooctan (ryc. 18-1). Szcza-
wiooctan spełnia tu właściwie funkcję katalitycz-
ną, poniewaŜ tylko niewielkie jego ilości są
konieczne do ułatwienia przemiany znacznej
liczby jednostek acetylowych w CO2.
AoatykJ-CoA
Co-A
Szczawiooctan Cytrynian
(CJ
Ryc. 18-1. Cykl kwasu cytrynowego. Katalityczna
rola szczawiooctanu.
 CYKL KWASU CYTRYNOWEGO / 199

Cykl kwasu cytrynowego jest integralni} częś-
cią procesu, w wyniku którego przewaŜająca
cześć energii swobodnej, uwalnianej podczas
utleniania węglowodanów, lipidów i amino-
kwasów, staje się dostępna. W wyniku działania
w cyklu swoistych dehydrogenaz podczas utle-
niania acetylo-CoA powstają równowaŜniki re-
dukujące w postaci wodpru lub elektron ów^Ta
. równowaŜniki redukujące wchodzą patem do
łańcucha oddechowego, gdzie w procesie fps-
forylacji oksydacyjnej są wytwarzane duŜe ilości
ATP <ryc. 18-2; p. równieŜ rozdz. 14). Ten
aerobowy proces wymaga tlenu, jako ostatecz-
nego utleniacza równowaŜników redukujących.

2H
Bursztynlan NAD
Sukcynylo-CoA
lCA

Fosforylacja
' oksydacyjna

Łańcuch
i ---- ? txl<techowy

Anaarobloza
(htpoksja, anoksja)

Węglowodany Białka Lipidy

Flawoproteina
Cytoctirom
Fosforan
bogat o energetyczny

Ryc. 18-2. Cykl kwasu cytrynowego: główny szlak katabolizmu acetylo-CoA w organizmach aero-
bowych. Acetylg-CoA, produkt katabolizmu węglowodanów, białek i lipidów, wchodzi do cyklu.wraz
z H2O, ulegając utlenieniu do ĆOZ z jednoczesnym uwolnieniem równowaŜników redukujących (2H).
Późniejsze utlenienie 2H w łańcuchu oddechowym jest sprzęŜone z fosforylacją AD P do ATP. KaŜdy obrót
cyklu generuje 11 ~ ® pnez fosfory I a cjf oksydacyjną oraz 1.— ® przez fosforylację substratową (konwer
sję sukcynylo-CoA do bursztynianu)J ____________________________________________________________________________________________
 200 / ROZDZIAŁ 18
Stąd teŜ brak (anoksja) lub częściowy niedobór
e (hipoksja) O2 jest przyczyną całkowitej lub częś-
ciowej inhibicji cyklu.
Enzymy cyklu kwasu cytrynowego znajdują
sic~w macierzy mitochondrialnej albo w formie
wolnej, albo przyłączone do wewnętrznej po-
wierzchni wewnętrznej błony mitochondrialnej,
co ułatwia przenoszenie równowaŜników redu-
kujących na.odpowiednie enzymy łańcucha od-
dechowego, umiejscowionego równieŜ w wewnę-
trznej błonie mitochondrialnej.
REAKCJE CYKLU KWASU
CYTRYNOWEGO UWALNIAJĄ
RÓWNOWAśNIKI REDUKUJĄCE I
CO a (p. ryc. 18-3)
Enzym kondensujący — syntaza cy trynianowa
— katalizuje inicjującą cykl kondensację acely-
lo-CoA ze szczaswfloctąnem* i powstanie cyt-
rynianu przez utworzenie" wiązania wę-giel-
węgiel między atomem węgla grupy metylowej
acety]o-CoA a atomem węgla grupy kar-
bonylowej szczawiooctanu. Po reakcji konden-
sacji, w której powstaje cytrylo-CoA, następuje
jiyjlroliza wiązania tioestrowego CoA połączo-
na ze znaczną utratą energii swobodnej w po-
staci ciepła, co zapewnia przebieg reakcji do
końca.
Acetylo-CoA+Szczawiooctan+H.,0 -> ->
Cytrynian+ Co-A
nie izocytrynianu związane z łańcuchem od-
Cytrynian ulega przekształceniu w izocyi- dechowym odbywa się niemaJ wyłącznie przy
rynian pr2ez enzym akonitazę (hydrataza akoni- udziale enzymu zaleŜnego od NAD+.
tanowa), która zawiera Ŝelazo, jakujop Fe2 + ,
w formie białka Ŝclazo-siarkowegofFeiSJT^rŜe^
miana ta zachodzi w 2 etapach :_dehydratacji do
ds-akonitanu pozostającego w^pbłączeniu Ŝ en~
zymem i ponownej rehydratacji do izocytrynia-
nu.
Cw-akonitan - — jf fzocytryniarc
7i Cytrynian
związany z enzymemj
* Z okólnika nr 200 Komitetu Wydawców Bio-
chcmical Joumals Recommendations (]975): „Zgod-
nie ze standardową konwencją biochemiczną koń-
cówka -an (np. palmitynian) oznacza dowolną mie-
szaninę wolnego kwasu i jego form(y) zjonizowa-
nych(ej) (w zaleŜności od pH), w której nie wy-
szczególnia się kationów". Tę samą konwencję przyję-
to w tej ksiąŜce dla wszystkich kwasów karboksy-
1 owych.
Reakcja jest wraŜliwa na fluorooctan, który
w formie fluoroacetylo-CoA kondensuje ze
szczawiooctanem, tworząc fluorocytryman. Ten
ostatni hamuje akonitazę, powodując akumu-
lację cytrynianu.
Wyniki doświadczeń z uŜyciem związków
pośrednich znakowanych węglem lłC wska-
zują, Ŝe akonitaza reaguje z cytrynianem w spo-
sób asymetryczny. Enzym zawsze działa na tę
część cząsteczki cytrynianu, która pochodzi ze
szczawiooctanu. Fakt ten był zaskakujący, po-
niewaŜ kwas cytrynowy wydawał się być związ-
kiem symetrycznym. Okazało się (gdy cząstecz-
kę rozpatruje się w 3 wymiarach), Ŝe 2 grupy
— CH2COOH nie są przestrzennie identyczne
w odniesieniu do grup —OH i —COOH. Na-
stępstwa asymetrycznego działania akonitazy
moŜna ocenić, śledząc losy znakowanego acety-
lo-CoA w cyklu kwasu cytrynowego przed-
stawionego na ryc. 18-3. MoŜJiwe, Ŝe CŁs-akoni-
tan nie jest koniecznym związkiem pośrednim
miedzy cytrynianem a izocytrynianem, lecz
w rzeczywistości stanowi boczne odgałęzienie
głównego szlaku.
Izocytrynian przy udziale dehydrogenazy izo-
cytrynianowej ulega odwodornieniu i powstaje
szczawiobursztyńian. Znane są 3 róŜne dehyd-
rogenazy izocy tryniano we. Jedna, swoista
względem NAD", znajduje się tylko w
chondriach. Pozostałe 2 enzymy są swoiste
względem NADP+, jeden z nich znajduje się ?
(Irilgi W rytmniii. TTtWia-
+
Izocytrynian + NAD .—> *—*
Szczawiobursztyńian <—►
(związany z enzymem) i—>tx-
+
Ketoglutaran + COa+ NADH + H
ksylacji do a-ketoglutaranu w reakcji kąjaj^o-
wąnej takŜe przez dehydrogenazę izocytrynia-
nową. WaŜnym składnikiem tej reakcji jest
Mnz+ (lub Mg?.jt)j Wydaje się, Ŝe.s_zczawk>bur-
sztynian pozostaje związany z enzymem jako
związek pośredni w ogólnej reakcji.
Towstały a-ketogtutaran ulega dekarbo ksyla-
cji oksydacyjnej w sposób analogiczny do dekar-
boksylacji oksydacyjnej pirogronianu (p. ryc.
19-5) — oba substraty są a-ketokwasami.
:-Ketoglutaran + NAD* + Co-A -» -*
+
Sukcynylo-CoA + COa + NADH + H
 CYKL KWASU CYTRYNOWEGO / 201

JABŁ.CZANOWA
CH 3 ~ COCT NADH
+ HłSzczawlooctanHJ° HO—C-COO"
CH5-COCT
Cytrynian
JAKONITAZA]

Fluorocytrynian
C—COO
JJH-COCT
Cis-a. koni tan
t

DEHYDROG
BURSZTYNIANOWA

HO-CH-COO
izocytrynian
DEHYDROGENAZA
IZOCYTRYNIANOWA1

r
O-C-S-CoA
Sukcynylo-CoA p
Szczawic-
DEHYDROGENAZY bursztynian
K- DEHYDROGENAZA
KETOGLUTARANO OC a- IZOCYTRYNIANOWA
Ketoglutaran

DEHYDROGENAZA
OWA |

Ryc. 18-3. Cykl kwasu cytrynowego (cykl Krebsa). Utlenianie NADH i FADH2 w łańcuchu oddechowym
umoŜliwia syntezę ATP w procesie fosforylacji oksydacyjnej, W celu łatwiejszego śledzenia losów
acetylo-CoA w cyklu, atomy węgla rodnika acetylowego oznakowano na węglu karboksyiowym
{uŜywając znaku [*]) i na węglu metylowym {uŜywając znaku [ •] ) W jednym obrocie zostają uwolnione
2 atomy węgla w postaci CO2, W pierwszym obrocie cyklu le uwolnione atomy nie pochodzą
zacetyio-CoA, który bezpośrednio wszedt do cyklu, ale z lej części cząsteczki cytrynianu, która pochodzi ze
szczawtooctanu. JednakŜe, po pierwszym pełnym obrocie cyklu, odtworzony szczawiooctan jest juŜ
znakowany, stąd teŜ w następnym obrocie cyklu uwolnieniu ulega znakowany CO^. PoniewaŜ bursztynian
jest związkiem symetrycznym, a dehydrogenaza bursztyn ianowa nie rozróŜnia 2 grup karboksylowych, na
tym etapie dochodzi do „przypadkowości" znakowania, w wyniku czego wszystkie 4 atomy węgla
szczawiooctan u okazują się być znakowane po jednym obrocie cyklu. W wyniku glukoneogenezy część
węgl i znakowanego szcza wtooctanu moŜe się zna leźć w glukozie i glikogenie (p. ryc 21 -1). Stereochemi-
czne aspekty cyklu kwasu cytrynowego omówił Grevrl(e (1968). Na rycinie zaznaczono miejsca
hamowania (O) przez fluorocytrynian, malonian i arsenin.
202 / ROZDZIAŁ 18

Reakcja katalizowana przez kompleks dehyd- Pierwszą reakcję odwodoraiejH^J^^izuje de-

rogenazy a-ketoglu tara nowej £akŜe__»;^ma-ga hydrogeriaza burszry niannwa. która jest związa-
obecności identycznych kofaktorów, tj. difos- na_ z wewnętrzną.jowierzchnia:,wawl^4ee&eT
fotiaminy, Ijponianu, NAD+, FAD i "CoA. Błony mitn^nnHpalinpj w nńrń?r\ipr\h\ nńj^
"Wj ej_wy ni kupo wstaj e sukcynylo-CoA, tioester
zostałych enzymów cyklu, które znajdują się
zawierający wiązanie bogatoenergetyczne. Ró- Śt to jedyna reakcja odwodor-y
wnowaga tej reakcji jest tak znacznie przesunięta
kwasu cytrynowego, w której następuje
na korzyść tworzenia sukcynylo-CoA, Ŝe bezpośrednie przeniesienie wodoru z substratu
naleŜy ją uwaŜać za fizjologicznie jednokierun-
na flawoproteinę bez udziału NAD + Enzym
kową. Tak jak w przypadku utleniania piro- zawiera FAD i białko Ŝelazo siarkowe (Fe:S).
gronianu (p, str. 214), reakcję tę hamuje arsenin,
Wynikiem odwodornienia jest powstanie
powodując nagromadzenie się su.bstratu, ot-ke^fumaranu. Dane uzyskane z doświadczeń z
toglutarann. izotopami wykazały, Ŝe enzym jest stereo-
W następnym etapie cyklu sukcynylo-CoA specyficzny względem atomów wodoru w poło-
jpstaje przekształcony w bursztyniań pr7«z en-Ŝeniu trans na węglach metylenowych bursz-
zym tiokinazę bursztyn Janową (syntetazę suk- tynianu. Dodanie malonianu. lub szczawiooc-
cynylo-CoA). tanu hamuje kompetycyjnie dehydrogenazę bur-
sztymanową, powodując nagromadzenie się bur-
Sukcynylo-CoA + Pj + GDP <—•
sztynianu.
«—» Bursztynian + GTP + CoA
Fumaraza (hydrataza fumaranowa) katalizuje
reakcję przyłączenia cząsteczki wody do fuma-
Reakcja ta wymaga GDP lub IDP, które ranu, dając jabłezan.
w obecności fosforanów nieorganicznych zo-
stają przekształcone odpowiednio w GTP lub Fumaran + HaO <—> L-Jabłezan
TYP. W cyklu kwasu cytrynowego jest to jedyny Oprócz swoistości dla L-izomeru jabłezanu,
przypadek powstawania bogatoenergetyczncgo fumaraza katalizuje przyłączenie j:jem£ató.w_
mazania fosforanowego na poziomie substratu. wody do podwójnego wiązania fumaranu
Występuje on dlatego, Ŝe uwolnienie energii w konfiguracji trans. Jabłezan ulega przekształ-
swbbodnejw reakcji dekarboksylacji oksyda- ceniu przez dehydrogenazę jablczanową w szcza-
cyjnej a-ketoglutaranu jest wystarczające do wlooctan w reakcji wymagającej obecności
dodatkowego utworzenia wiązania bogatoener- NAD+.
getycznego, oprócz wytwarzania NADH (rów-
nowaŜnik 3~®). Przy udziale kioaz^^lifos^ L-Jabłczan + NAD+
fonukleozydowej (p. str. [37) z GTP lub ITP Szczawiooctan + +
+
NADH + H
moŜe powstawać ATP,. m>.:

GTP + ADP GDP+ ATP
W tkankach po za wątrobowych reakcją alter-
natywną, katalizowaną przez transferazę CoA
sukcynylo-CoA: acetooctan (tioforaze), jest prze-
miana sukcynylo-CoA w bursztynian sprzęŜona
z przekształceniem acetooctanu w acetoacetylo-
-CoA (p, str. 268). W wątrobie stwierdza się
równieŜ aktywność deacylazy, która powoduje
nieznaczną hydrolizę sukcynylo-CoA do bursz-
tynianu i CoA.
35Ldalszych_przemianach bursztynian ulega
odwodornicniu, po którym następuje przyłącze-
nie cząsteczki wody oraz jeszcze jedno odwo-
dornienie prowadzące do odtworzenia szcza-
wiooctanu.
Bursztynian + FAD <-^> Fumaran + FADH2
Aczkolwiek równowaga tej reakcji jest znacznie
przesuniętajv_stron^ jabłezanu, zachodzi ona
jednak w kierunku szczawi o octanu, poniewaŜ
związek ten, wraz z drugim produktem reakcji
(NADH), jest ciągle usuwany w następnych
reakcjach.
Enzymy cyklu kwasu cytrynowego, z wyjąt-
kiem dehydrogena^a-TteTo^tutara^no^eji bTJrsZ-
tyaianowcj*,występują równieŜ poza mitochon-
driarniT ŁhociaŜ katalizują one podobne reak-
cje, niektóre z enzymów, np. dehydrogenaza
jabłezanowa, nie muszą być w rzeczywistości
tymi samymi białkami, co enzymy mitochond-
rialne o tej samej nazwie.
* Powinna być równieŜ wymieniona syntaza cy-
trynianowa (przyp.
 CYKL KWASU CYTRYNOWEGO / 203

KAśDY OBRÓT CYKLU KWASU NIEKTÓRE WITAMINY ODGRYWAJĄ

CYTRYNOWEGO UMOśLIW IA KLUCZOWĄ ROLĘ W CYKLU KWASU
SYNTEZĘ 12 CZĄSTECZEK ATP CYTRYNOWEGO

W_jvyniku utleniań katalizowanych przez Cztery rozpuszczalne witaminy kompleksu

dehydrogenazy cyklu kwasu cytrynowego, zo- B maJ4 określone rok w funkcjonowaniu cyklu
s t a j ą w y t wo r z o n e 3 c z ą s t e c z k i N A D H i kwasu cytrynowego. Są to: I) ryboflawina w for-
1 F.4DH2 na kaŜdą cząsteczkę acetylo-CoA mie dinukleotydu flawinoadeninowego_(jFĄD),
TĆataboIiźówaną w jednym obrocie cyklu. Te kofaktor w kompleksie dehydrotzcnazy «-keto-
równowaŜniki redukujące są przenoszone do glutarano..weji w dehydrogenazic burszty-nta no-
łańcucha oddechowego w wewnętrznej błonie wej, 2) niacjTia w formie dinukleotydu nikotyao-
mitochondrialnej (ryc. 18-2). Podczas wędrówki a ni i do u dt ni nowego (NAD), koenzym dla 3 dehy-
w łańcuchu, równowaŜniki redukujące z NADH drogenaz cyklu: dehydrogenazy i/oe>tryniuno-
generują 3 boga t o e ne rgety czn e wiązania fos-" wej, kompleksu dehydrugenazy .r-ktitoglutarano-
foranowe powstające w procesie fostorylaćji wej i dehydrogenazy jaWczanowej, 3) tiamina
oksydacyjnej wskutek fosforylacjf AD? do (witamina B,), jak£ difosfo tiamina, koenzym
ATP (p. rozdz. 14). Natomiast FADH, daje procesu dekar boksy lacjiw" reakcji dehydroge-
tylko 2 bo^tgenerąerycznejffi^zataTT&sfera nazy ot-ketoglutaranowej, 4) kwas pantotenowy,
nowe, gdyŜ przenosi swą siłę redukcyjną na jako C2ęść koenzymu A, kofaktor związany
CoQ, omijając w ten sposób pierwsze miejsce z „aktywnymi" resztami kwasów karboksylo-
fosforylacji oksydacyjnej w łańcuchu oddecho- wych, takich jak acetylo-CoA i sukcynylo-CoA.
wym (p. ryc. 14-6). JDalsze bogatoenc rgety czne
wiązanie fosforanowe.-powstaje na poziomie
samego cyklu (tj. na poziomie subs trat u) pod- CYKL KWASU CYTRYNOWEGO
czas przemiany sukcynylo-CoA w bursztynian. ODGRYWA WĘZŁOWĄ ROLĘ
Prz^-kaŜdym obrocie cyklu powstaje więc 12 METABOLICZNĄ
cząsteczek ATP {tab. 18-1)!
Niektóre szlaki metaboliczne kończą się na
związku pośrednim cyklu kwasu cytrynowego,
a inne szlaki wywodzą się z tego cyklu. Dotyczy
to takich procesów, jak: glukoneogcneza^ trans-
Tabela 18-1. Wytwarzanie ATP przez cykl kwasu aminacja, deaminacja i synteza kwasów,.tłusz-
cytrynowego __________ —- ------------------ czowych. Jak widać cykl kwasu cytrynowego
Enzym Sposób Liczba odgrywa role zarówno w procesach oksydacyj-
katalizujący wytwarzania utworzonych nych, jak i w procesach syntez, a zatem jest
reakcję ~P cząsteczek ATP amilbolicztiy. PoniŜej przedstawiono podsumo-
wanie tej dwoistej roli cyklu.
Dehydrogenaza Utlenianie NADH
izocytrynianowa włańcuchu odde-
chowym 3 Cykl kwasu cytrynowego ma udział w
Kompleks Utlenianie MADH giukoneogenezie, tran sam i nacji i
dehydrogenazy wtańcuchu odde- deaminacji
3-ketoglutarano- chowym 3 Wszystkie waŜniejsze metabolity ryWlu, od
wej „Cytrynianu do szczawiooctanu, są potencjalnie
Tiokinaza Fosforylacja g! ukogennc. gdyŜ mogą zwiększyć wytwarzanie
bursztyn janowa substratowa 1 glukozy w wątrobie lub nerce, narządach zawie
Dehydrogenaza Utlenianie rających pełny zestaw enzymów niezbędnych do
bursztynianowa FADH2 w łańcu-
przeprowadzenia glukoneogenezy (p. str. 226).
chu oddecho- Kluczowym enzymem, umoŜliwiającym przejś
wym 2 cie z cyklu do głównego szlaku glukoneogenezy,
Dehydrogenaza Utlenianie NADH jest kar boksy kiiiiizii fosfoenolopirogr omanowa,
ablczanowa w łańcuchu odde-
katalizująca reakcję dekarboksylacji szczawic:-
chowym 3 octanu do fosfoenolopirogronianu z GTP jajko
źródłem fosforanu bogatoenergetycznego (ryc.
Zysk 12 T8-4). ' -
204 / ROZDZIAŁ 18
Hlstydyna
Prollna
Hydroksyprollna Mleczan
Seryna Cysta!
na Trsonlna
Gtloyna
)\ & ,JV f
Tryptofan. Pirogronian

KARBOKSYLAZA
KARBOKSYLAZA FOSFOENO PIHOGHONIANOWA
LOPIHOGRONIANOWA
Fosfeanolo-
plrogrnnlanln "^

Tyrozyna
Fenyloalanina

Glutamina f
Arglnln. J

Ryc. 18-4. Uczestnictwo cyklu kwasu cytrynowego w transaminacji i glukoneogenezie. Grubsze strzałki
wskazują główny szfak glukoneogenezy.

Szczawiooctan ł GTP-» W reakcjach katalizowanych przez truns a mi-

-» Fosfoenoloptrogronian + CO3+ GDP
Wprowadzenie do cyklu następuje jako wynik
kilku róŜnych reakcji. Jedną z najwaŜniejszych
jest tworzenie szczawi o octanu w reakcji kar-
boksylacji pirogronianu katalizowanej przez
karboksylazę pirogronianową.
na/y (aminotransferazy) wytwarza się; pirogro-
nian z alaniny, szczawiooctan z asparaginianu
oraz a-ketoglutaran z glutaminianu. PoniewaŜ
reakcje te są odwracalne, cykl słuŜy równieŜ jako
źródło szkieletów węglowych do syntezy amino-
kwasów endogennych, np.:

ATP + COa + HaO + Pirogronian ■ Asparaginian + Pirogronian

-» Szcza wiooctan + ADP + P|
Reakcję tę uwaŜa się za waŜną w utrzymaniu
odpowiedniego stęŜenia szczawiooctanu dla re-
akcji kondensacji z acetylo-CoA. JeŜeli nagro-
madza się acetylo-CoA, to działa on jako allo-
steryczny aktywator kaiboksylazy pirogronia-
nowej, zapewniając w ten sposób dopływ szcza-
wiooctanu. Mleczan, waŜny substrat glukoneo-
genezy, wchodzi dó^ cykl u w^wyniku przemiany
w pirogronian i szczawiooctan.
*—> Szczawiooctan + Alanina
Glutaminian + Pirogronian-
<—»a-Ket oglu taran + Alanina
Inne aminokwasy wspierają glukoneogeneze,
poniewaŜ cały ich szkielet węglowy lub jego
cześć po deaminacji lub transaminacji zasila
cykl kwasu cytrynowego. Przykładami s$ ąlą-
nina, cysteina^glicyjia, hydroksyprolina, sery-
oa, treońma i^yptofaiir któie ulegaią" prze-

^rmnina htetyrlyna "
"glutamina i prolina. które"poprzez glutaminian
przechodzą w a-ketoglu\ąran; izołeucyna, me-
tionina i walina, które tworzą sukcynylo-CoA;
tyt6fcyjia"T"ienyIoai an i n"a. z którjcE powstaje
fumaran (p. ryc. 18-4). Substancje tworzące
pirogronian mogą ulec całkowitemu utlenieniu
dp^CO^jeśli ulegną przekształceniu w acetylo--
CoA przez kompleks dehydrogenazy pirogro-
nianowej, lub teŜ mogą trafić do glukoneogene-
zy przez karboksylację do szczawi o octanu.
" Szczególne znaczenie dla przeŜuwaczy ma
przemiana propionianu, będącego głównym
produktem glikogennym fermentacji węglowo-
danów w Ŝwaczu przeŜuwaczy, w sukcynylo--
CoA poprzez metyloma)onylo-CoA (p. ryc,
21-2).
Cykl kwasu cytrynowego uczestniczy
w biosyntezie kwasów tłuszczowych
(p. ryc. 18-5)
Acetylo-CoA, utworzony z pirogronianu
w wyniku działania kompleksu dehydrogenazy
piróg ronią nowej, stanowi podstawowy element
do syntezy długo łańcuch owych kwasów tłusz-
czowych u nieprzeŜuwaczy. (U przeŜuwaczy
acetylo-CoA powstaje bezpośrednio z octanu).
Glukoza i
- Pirogronian
DEHYDROGE-
NAZA PIROGRO
NIANOWA
Saczawioocian Cykl kwasu
cytrynowego
CO,
BŁONA MITOCHONDRIALNĄ
CYKL KWASU CYTRYNOWEGO / 205
PoniewaŜ dehydrogenaza pirogronian owa jest
enzymem mitochóndrialnym, a enzymy katali-
zujące syntezę kwasów tłuszczowych znajdują
się poza mitochondriami. acetylo-CoA musi
zostać przetransportowany przez nieprzepusz-
czalną dla niego błonę mitochondrialną. Doko-
nuje się to przez utworzenie z acetylo-CoA
cytrynianu w cyklu kwasu cytrynowego, następ-
nie przetransportowanie cytrynianu z mitochon-
drium i w końcu utworzenie acetylo-CoA w cy-
tozolu przez rozszczepienie cytrynianu w reakcji
katalizowanej przez enzym Uazę ATP: cytrynia-
nową.
Cytrynian + ATP + CoA-
-» Acetylo-CoA + Szczawiooctan + ADP+ P.
Regulacja cyklu kwasu cytrynowego
zaleŜy głównie od podaŜy utlenionych
kofaktorów
Bez wątpienia w większości tkanek, w któ-
rych zasadnicza funkcja cyklu kwasu cytryno-
wego polega na dostarczeniu energii, „kontrola
oddechowa" przez łańcuch oddechowy T fos-
forylację oksydacyjną jest nadrzędnym elemen-
tem regulacji aktywności cyklu kwasu cytryno-
wego. Aktywność cyklu jest więc bezpośrednio
Siczawlodan
LIA2A ATP:
CYTHYNIANOWA
Cytryn łan
Ryc. 18-5. Udział cyklu kwasu
cytrynowego w procesie
syntezy kwasów
tłuszczowych z glukozy
{p. teŜ
ryc. 23-5).
Kwasy tłuszczowe
Acetylo-CoA
206 / ROZDZIAŁ 18
zaleŜna od podaŜy utlenionych kofatetorów
dehydrogenaz (np. NAD), ta z kolei, ze względu
na sprzęŜenie utleniania z fosforylacją, zaleŜy
od dostępności ADP, a w końcu takŜe od
szybkości zuŜywania ATP. Szybkość wykony-
wanej pracy, w wyniku której zuŜywa się ATP,
warunkuje zatem zarówno szybkość oddycha-
nia, jak i aktywność cyklu kwasu cytrynowego
pod warunkiem, Ŝe tlen jest dostępny. Poza tą
ogólną lub zgrubną kontrolą, właściwości nie-
których enzymów cyklu sugerują, źe regulacja
moŜe mieć miejsce na poziomie samego cyklu.
W tkance, takiej jak mózg, która jest zaleŜna
w znacznym stopniu od węglowodanów dostar-
czających acetylo-CoA, kontrola cyklu kwasu
cytrynowego moŜe zachodzić na etapie dehyd-
rogenazy pirogronianowej. W samym cyklu
niektóre enzymy wykazują wraŜliwość na
stan energetyczny wyraŜony stosunkiem
[ATP]/[ADP] i [NADH]/[N AD+]. I tak syntaza
eytrynianowa jest hamowana allosterycznie
przez ATP i długołaricuchowe acylo-CoA. Al-
losteryczna aktywacja przez ADP mitochond-
rialnej dehydrogenazy izocytrynianowej zaleŜ-
nej od NAD jest znoszona przez ATP i NADH.
Kompleks dehydrogenazy tx-ketoglutaranowej
wydaje się być pod analogiczną kontrolą, jak
dehydrogenaza pirogronianowa. Dehydroge-
naza bursztynianowa jest hamowana przez
szczawiooctan, a dostępność szcza wi o octanu,
kontrolowana przez dehydrogenazę jabłezano-
wą,.zalęŜy.od stosunku [NADH]/[NAD], Ponie-
waŜ wartość Km syntazy cytrynianowej dla
szczawiooctanu jest tego samego rzędu, co jego
stęŜenie wewnatrzmitochondrialne, to wydaje
się, Ŝe stęŜenie szczawiooctanu moŜe odgrywać
pewną rolę w regulacji szybkości powstawania
cytrynianu. Jak na razie nie rozstrzygnięto,
który z powyŜej wymienionych mechanizmów
funkcjonuje w warunkach in vivo.
PIŚMIENNICTWO
Baldwin JE, Krebs HA: The cvolution of metabolic
cydes. Naturę 1981;291:381. Boyer PD (editor):
The Enzymes, 3rd ed. Academic
Press, 1971. Goodwin TW (editor): The
Metabolic Rołes of Cit-
rate. Academic Press, 1968. Greville G"D: Vol 1, p
297, in: Carbohydrate Metabo-
Hsm and hs Disorders. Dickens F, Randle PJ,
Whelan WJ (editors). Academic Press, 1968. Kay
J, Weitzman PDJ (editors): Kreb's Citric Acid
Cyde - Half a Century and Still Turning. Bio-
chemical Society of London, 1987. Lowenstein
JM (editor): Citric Acid Cyde: Control
and Compartmentalion. Dekker, J969. Lowenstein
JM (editor): Citric Acid Cyde. Vol 13 in:
Methods in Enzymology. Academic Press, 1969.
Srere PA: The enzymology of the formation and
breakdown of citrate. Adv Enzymol I975;43:57.
Glikoliza i utlenianie
piróg ronianu
Peter A, Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Wszystkie tkanki wymagają pewnej minimalnej
podaŜy glukozy, ale dla niektórych tkanek (np.
dla mózgu i erytrocytów) jest to wymóg
zasadniczy. GlikolizaJesL^ównym szlakiem
r ^ ? T h i k i h
■Komórkach. Jest to wyjątkowy szlak, poniewaŜ
moŜe on przebiegać zarówno w warunkach tleno-
jłjchjaerobowych), jak i beztlenowych (anaero-
bowych).
ZNACZENIE BIOMED/CZNE
Glikoliza jest nie tylko podstawową drogą
metabolizmu glukozy prowadzącą do wytwa
rzania acetylo-CoA i utleniania w-cyklu-kwasu
cjffynowcgo. lecz takŜe stanowi główny szlak,
metabolizmu fruktozy i galaktozy i nięto tlen, znika glikogen, a pojawia się mleczan
y g
pokarmowego. Jej zasadnicze znaczenie bio-
medyczne wynika z faktu, Ŝe glikoliza moŜe
dostarczać _&!£■ w BWobecnoścDtoua^cqrpo,T.
zwala mięśniom szkieletowym funkcjonować
sprawnie przy niedostatecznych procesach
aerobowych i co pozwala tkankom z duŜą
aktywnością glikolityczną przetrwać epizod
Beztlenowy. Odwrotnie, mięsień sercowy, przy-
stosowany do warunków tlenowych, charak-
teryzuje się względnie mała aktywnością glikoli-
tyczną i słabą zdolnością przetrwania w warun-
Jtach niedotlenienia. Znamy niewielką liczbę
chorób, w których stwierdzono brak aktywno-
ści enzymów glikolizy (np. kinazy pirogronia-
nowej); zasadniczym ich objawem jest niedo-
krwistość hemolityczna. W szybko rosnących
komórkach nowotworowych, glikoliza przebiega
ze znacznie większą szybkością niŜ wymaga tego
19
cykl kwasu cytrynowego. Znaczy to, Ŝe wy-
twarzanie pirogronianu przewyŜsza zdolność
jego metabolizowania. W rezultacie prowadzi
to do nadmiernego wytwarzania mleczanu
i miejscowego zakwaszenia środowiska w guzie,
a to z kolei moŜe mieć następstwa w terapii
pewnych typów nowotworów. Kwasica mlecza-
nów u moŜe wynikać z wielu przyczyn, włącznie
z niedoborem dehydrogenazy pirogronianowej.
GLIKOLIZA MOśE PRZEBIEGAĆ W
WARUNKACH BEZTLENOWYCH
JuŜ we wczesnym okresie badań nad glikolizą
zauwaŜono, Ŝe proces fermentacji w droŜdŜach
jest podobny do rozpadu glikogenu w mięśniu.
Stwierdzono, Ŝe gdy mięsień kurczy się w środo-
wisku beztlenowym, tzn. takim, z którego usu-
jako główny produkt końcowy. Gdy tlen jest
dostępny, czyli istnieją ponownie warunki tle-
nowe, pojawia.-sje.glikjo.gen, natomiast mleczan
.znika. JeŜeli jednak skurcz następuje w warun-
kach tlenowych, to mleczan się nie gromadzi,
a głównym produktem glikolizy jest pirogro-
nian; ten ostatni nie akumuluje się, poniewaŜ
jest utleniany dalej do CO2 i wody (ryc. 19-1).
Na podstawie tych obserwacji przyjęto rozdział
metabolizmu węglowodanów na fazę tlenową
i beztlenową. Jednak tego typu zróŜnicowanie
jest arbitralne, gdyŜ reakcje w procesie glikolizy,
przebiegające zarówno w obecności, jak i przy
braku tlenu, są takie same z wyjątkiem ich
intensywności oraz produktów końcowych. Je:
Ŝeli.tlęnjest dostęnny-tyJko^r-zez-króiki-okres,
to jest. ograniczona peoksydacja NADH po-
wstałego w czasie glikolizy. W tych warunkach
208 / ROZDZIAŁ 19
Gllkogen
Ryc. 19-1. Uproszczony schemat glikolizy. Q —
zablokowane w warunkach beztlenowych lub przy
braku mitochondriów, np. w erytrocytach.
NADH jest utleniany w reakcji redukcji piro-
gronianu do rn]eczanu,7a_tak utworzony_NAD_..
umoŜliwia dalszy przebieg glikolizy (ryc, 19-1),
W ten sposób glikoliza moŜe zachodzić w wa-
runkach beztlenowych, lecz ma to swoją cenę
— dochodzi do ograniczenia ilości energii uwal-
nianej na mol utlenianej glukozy. W konsek-
wencji, aby wytworzyć tę samą ilość energii,
więcej glukozy musi ulec glikolizie w warunkach
beztlenowych niŜ w warunkach tlenowych.
CIĄG REAKCJI W GLIKOLIZIE
TO GŁÓWMY SZLAK ZUśYCIA
GLUKOZY
Ogólne równanie glikolizy do mleczanu jest
następujące:
Ryć. 19-2. Szlak glikolizy. ® ------- PO3 , P, — H0P0| , 9 — hamowanie. * Atomy węgla 1 — 3
fruktozobisfosforanu tworzą hydroksyacetonofosforan, natomiast węgle 4 — 6 tworzą giicera)dehydo-3--
fosforan. Przedrostek bis- (jak w fruktozobisiosforanie) wskazuje, Ŝe grupy fosforanowe są od-
separowane, natomiast określerile difosforan, np. w difosforanie adenozyny, wskazuje Ŝe są bezpośrednio
ze sobą połączone.
Glukoza + 2 AOP + 2 Pf -*
-» 2 L(+)-Ml«aan + 2 ATP + 2 H3O
Wszystkie_ enzymy- ■ szlaku -glikojitycznego
(ryc. 19-2) znajdują się w pozamitochondrialnej
rozpuszczalnej frakcji komórkowej.jK.c^tozplu.
Katalizują one reakcje zachodzące podczas
przemiany glukozy do pirogronianu i mleczanu
następująco:
Glukoza wchodzi do szlaku glikołitycznego
przez fosforylację do glukozo-6-fosforanu: Za- -
chodzi to przy udziale enzymu heksokinazy, a
w hepatocytach przy udziale glukokinazy,
k*torej aktywność jest indukowana i modyfiko-
wana w wyniku zmian odŜywiania. Jak»-dawca
P
fnsfhranp pnrr^frny jggf AT J* jak W Wielu
reakcjach związanych z fosforylacją, regguje-on
w formie kompleksu Mg^ATP. \f reakcji zuŜy-
wa sie 1 bogatoenergetyczne wiązanie fosfora-
nowe ATP i powstaje ADP._Reakgji tej towarzy-
szy znaczna strata energii swobodnej w postaci
ciepła i dlatego w warunkach fizjologicznych
moŜe być ona traktowana jako reakcja nieod-
wracalna. Heksokirta7M jp&t .hamawana w SpO-
sób izosteryczny przez produkt reakcji glultpzo-
-6-fosforan.
Glukoza + ATP-—*
-» Glukozo-6-fosforan + ADP
r wy stepująca we wszystkich ko-
mórkach, z wyjątkiem komórek parenchymal-
nych wątroby, ma duŜe powinowactwo (mata
wartość Km) do jej substratu, tj, glukozy. Jej
rola polega na zapewnieniu dostarczenia gluko-
■ZXjjo_ tkanek. Nawet przy małych stęŜeniach
glukozy we krwi, przez fosforylację wszystkich
jej cząsteczek wnikających do komórki, jest
moŜliwe utrzymywanie duŜego gradientu stęŜe-
nia glukozy między krwią a środowiskiem we-
wnątrzkomórkowym. Heksokinaza działa za-
równo na a, jak i p anomer glukozy i moŜe
równieŜ katalizować fosforylację innych hek-
soz, jednak ze znacznie mniejszą szybkością niŜ
fosforylację glukozy.
Funkcia ęlukokinazy iest usuwanie glukozy
Z krwi po spoŜyciu posiłków. W przeciwieństwie
 GLIKOUZA I UTLENIANIE PIROGRONIANU / 209

Gtifcogen Glukozo-

1-fosforan

[ HEKSOKINAZA ] CHjL Q _ c
| GLUKOKINAZA j J—- 0 12OMEHA2A CHa-O-©
Hy FOSFOHEKSOZOWA ^OH
+
Mg'
H H
HO\? y0H OH

H 0H ATP
H OH it-D- ATP ADP
■-D-G lu kozo-6-f osf oran ;ł- V FOSFOFRUKTOKINAZA
Glukoza
coo-
H-C-OH i OH H D-

CH,-O- MUTA2A

D-F r u kicz o -1.6-b i sf o sf o ran

FOSFOGUCERYNIANOWA

Jod oo otan CHjOH Dlhyd

roksy aoeto nofoslo r
FOSFO- ALDEHYDO-3-FOSFORANOWA FrukJczo-6-łosforan
■

GLICERYNIANOWA

coo- ERAZA
___
, | \
2-Fnsfogllcerynian g , __ ■

ADP 1,3-Blsfostogl icery n

lan
—-5 3-Fos1oglioeryniari
H-Ć-O-®
ĆH,OH
Fluorek Mltochondrlalny y: o£
-H;O I ENOLAZA łańcuch
coo-
Ć-0-® 3ATP
II
CH,
3ADP + P-
KINA2A
.
PtROGRONIANOWĄ
Fosfoenolo piróg ron lan
Utlenianie w
cyklu kwasu
cytrynowego
-A D P
Mg1 NADH+H^ NAD +

coo-
ATP

Samorzutnie
coo-
i U
0EHYDH0G6NAZA
MLECZANOWA
CH3
Ć-OH -CH, (Keton)
(Enol) Plrogfonian Plrogronlan
coo-
Ryc. 19-2 HO-C-H

14 Biochemia
Ć
210 / ROZDZIAŁ 19
do heksokinazy ma ona duŜą wartość Km dła
glukozy i działa optymalnie przy stęŜeniu gluko-
zy we krwi wynoszącym powyŜej 5 mmol/1 (p.
ryc. 21-5). Jest swoista względem fliulfozy
Glukoz o-6-fosforan jest waŜnym związkiem
łączącym wiele szlaków metabolicznych (gli-
koliza, glukoneogeneza, cykl pentozofosfora-
nowy, glikogcneza i glikogenoliza). W glikoli-
zie jest ona przekształcana w fruktozo-6-fos-
foran przez izomeryzację aldozowo-ketozową
przy udziale izomerazy fosfoheksozowej. Prze-
mianie tej ulegaJyIkjDjąjm£nier_glukozó-6-fos-
...D-Głukozo-6-fosforan <—»
*—> a>D-Fruktozo-6-fosforan
Po tej reakcji następuje druga fosforylacja z
udziałem ATP, katalizowana przez enzym
fosfofruktokinazę (fosfofruktokinazc-1), two-
rząca fruktozo-l,6-bisibsforan. Fosfofrukloki-
nazajest zarówno enzymem allosterycznym, jak
i indukowanym, którego aktywność odgrywa
główną rolę w regulacji szybkości glikolizy.
Reakcja katalizowana przez fosfofruktokinazę
e być uwaŜana za nieodwracalną w warunkach
fizjoJogicznych.
D-Fruktozo-6-fosforan + ATP >
■ D - F ruktozo-1,6-bisf osforan
Fruktozo-l,6-bisfosforan jest rozszczepiany
przcz aldolazę (aldolazę fruktozo-1,6-bisf o sfo-
ranową) na 2 fosfotriozy, glicfiraldehydo-3-fos-
foran i dihydroksyacetonofosforan.
D-Fruktozo-1,6-bisfosforan «—►
<-^>Gliceraldehydo-3 -fosforan +
+ Dihydroksyacetonof osforan
Stwierdzono występowanie kilku róŜnych al-
dolaz; wszystkie zawierają 4 podjednostki.
W większości tkanek występuje aldolazą A,
natomiast w wątrobie i nerce występuje dodat-
kowo aldolaza B. ChociaŜ fruktozofosforany
występują w komórce głównie w formie furano-
zowej, to z izomerazą fosfoheksozową, fosfo-
fruktokinazą i aldolaza wiąŜą się w formie
łańcuchowej.
Gliceraldehydo-3-fosforan oraz dihydroksy-
acetonofosforan przekształcają się jeden w dru-
gi pod wpływem enzymu izomerazy fosfotriozo-
wej.
D -Gliceraldehydo-3-f osforan *—►
«—► Dihydroksyacetonofosforan
Następny etap glikolizy to utlenienie glicer-
aldehydo-^Tosforanu do J^^BisfbsfogUcer^
nianu. Dzięki aktywności izomerazy TosTotrio-
zowej równieŜ dihydroksyacetonofosforan^
przechodząc uprzednio w gliceraldehydo-3-fo-
sforan, jest utleniany do 1,3-bisfosfoglicerynianu,
D-Gliceraldehydo-3-fosforan + NAD * + +
+
Pj.—.1,3-bisfosfoglicerynian +NADH + H
Kn^ym warunkujący utlenianie—dehydroge-
naza gliceraldehydo-3-fosforanowa —jest zaleŜny
od NAD. Strukturalnie składa się on z 4
identycznych polipeptydów (monomerów) two-
rzących tetramer. KaŜdy polipeptyd zawiera 4
grupy -SH, znajdujące się w resztach cysteiny
łańcucha polipeptydowego. Jedna z grup -SH
znajduje się w centrum katalitycznym enzymu.
Początkowo substrat łączy się z tą resztą -
SH, tworząc tiohemiacetal, który w wyniku
utlenienia ulega przekształceniu w bogato-
energetyczny tioester; wodór oderwany w czasie
tego utleniania jest przenoszony na NAD
związany z enzymem. Wytworzony NADH
nie jest tak mocno związany z enzymem jak
NAD. Dlatego teŜ NADH moŜe być łatwo
zastępowany przez następną cząsteczkę NAD, W
końcu w reakcji fosforolizy, przy udziale
nieorganicznego fosforanu (P;), tworzy się" 1,3-
bisfosfoglicerynian i wolny enzym z odtworzoną
grupą -SH (ryc. 19-3). Energia uwalniana w
czasie utleniania zostaje zatrzymana najpierw w
formie bogatoenergetycznego wiązania
siarczkowego, a po jego fosforolizie w formie
bogatoenergetycznego wiązania fosforanowego
w pozycji 1 1,3-bisfosfogIicerynianu. Ten_„
bogatoenergetyc2ny fosforan znajdzie się na-
stępnie w ATP w wyniku katalizowanej przez
kinaze fosfoglicerynianową reakcji zachodzącej w
obecności ADP i tworzącej J-fosfoglicery-nian.
1,3-bisfosfoglicerynian-)- ADP «—»
<—• 3-fosfoglicerynian+ ATP
PoniewaŜ z cząsteczki glukozy podlegającej
glikolizie powstają 2 cząsteczki fosfotrioz, na
tym etapie wytwarzają się równieŜ 2 cząsteczki
ATP na cząsteczkę glukozy; jest to przykład
fosforylacji „na poziomie substratu" (fosforyla-
cja substratowa).
W przypadku obecności arseniami, współ-
zawodniczy on w powyŜszych reakcjach z fos-
foranem nieorganicznym (Pj), tworząc 1-arse-
 GLIKOUZA I UTLENIANIE PIROGRONIANU / 211

H-C-0
NAD+)
H-C-OH
i
CH-O-(P) S-Enz
G! fceraldehyd o-3-fosf □ ra n H-C-O H
- H-C-O H
CHrO-(P-

Kompleks enzym -substrat

HS-Enz

nzym Utlenianie
sabstratu przez
związany NAtT
o-®
H - C -O H
CH,-O-(P) Intefmedlat bogatoeneroełyczny
1,3-Blsfostoglloerynlan

Hyc-. 19-3. Mechanizm

utleniania gliceraldefiydo-3-
fosforanu. Em ~~
dehydrogenaza
gliceraldehydo-3--fosforanu. Enzym
jest hamowany przez
jodooctan wiąŜący się z grupą -SH, W ten sposób jodooctan moŜe hamować glikolizę.

no-3-fosfoglicerynian, który spontanicznie hyd- hamowana przez fluorki; ta właściwość moŜe

rolizuje, dając 3-fosfoglicerynian i ciepło, bez
tworzenia ATP. Jest to waŜny przykład zdolno-
ści arsenianu do rozprzęgania utleniania i fos-
forylacji.
Powstający w powyŜszych reakcjach 3-jps-
fogliceryhian jest przekształcany w 2-fosfo-
glicerynian przez enzym mutaze fosfoglicerynia-
nową. Prawdopodobnie 2,3-bisfosfoglicerynian
(dawniej określany jako difosfoglicerynian,
DPG) jest związkiem pośrednim w tej reakcji.
3-Fosfoglicerynian *—f2-Fosfoglr cery niań
Następny etap glikolizy jest katalizowany
przez enolazę, którą powoduje odłączenie wo-
d^,_pr_zernieszczenie energii wewnątrz cząste-
czki, przejście fosforanu w pozycji 2 w stan
bogatoenergetyczny i w rezultacie tego utwo-
rzenie fosfoenolopirogronianu. Enoląza, jest
być wykorzystana w sytuacji, gdy zachodzi
potrzeba zahamowania glikolizy, np. w próbce
krwi w celu oznaczenia w niej stęŜenia glukozy.
Aktywność enzymu zaleŜy od obecności Mg2 +
lub Mn2+.
2-Fosfoglicerynian «-»
*-* Fosfoenolopirogronian + H2O
Następnie fosforan bogatoenergetyczny jest
przenoszony z fosfoenolopirogronianu na ADP
przez enzym kinazę pirogronianową, tworzący
na tym etapie 2 cząsteczki ATP na cząsteczkę
utlenianej glukozy. Utworzony w tej reakcji
enolopirogronian przekształca się spontanicznie
w formę ketonową pirogronianu. Jest to kolejna
reakcja, której towarzyszy znaczna utrata ener-
gii swobodnej w postaci ciepła i musi być ona
traktowana jako fizjologicznie nieodwracalna.
212 / ROZDZIAŁ 19

Fosfoenolopirogronian + ADP -* ca_regulacji glikolizy. Komórki, mające róŜne

-» Pirogronian + ATP systemy~enzyriiatyczne, pozwalające na alter-
natywny przebieg nieodwracalnych reakcji ka-
Teraz stan red.-oks. tkanki jest czynnikiem talizowanych przez wyŜej wymienione enzymy,
decydującym, który z 2 moŜliwych szlaków mają moŜliwość dokonywania w szlaku glikoli-
metabolicznych zajdzie. JeŜeli przewaŜają wa- tycznym przesunięcia metabolitów w kierunku
ranki beztlenowe, to uniemoŜliwiona jest reok- syntezy (glukoneogenezy). Te reakcje oraz regu-
sydacja NADH w łańcuchu oddcdumym-pczez lacja glikolizy i regulacja glukoneogenezy są
przeniesienie równowaŜników redukujących na przedstawione w rozdz. 21.
tlen. Pirogrojiiaji ulega redukcji przez NADH
rjrprpiwyfiTpi w reakcji katalizowanej przez W glikolizie zachodzącej
dehydrogenazę mleczanów ą. Opisano izozymy w erytrocytach reakcja kinazy
tego "enzymu i ich znaczenie kliniczne (p. str. 82). fosfog li cery nia nowej moŜe być
ominięta
+ W erytrocytach wie\u gatunków ssaków do-
Pirogronian + NADH + H ~
<-.L(+)-Mleczan + NAD* chodzi do ominięcia reakcji katalizowanej przez
kinazę fosfoglicerynianowa. W tym przypadku
Reoksydacja NADH w reakcji powstawania energia swobodna wiązania bogatoenergetyczi.
mleczanu, przez odtworzenie NAD+ potrzeb- nego 1,3-bisfosfoglicerynianu zostaje rozpro-
nego w następnym cyklu reakcji katalizowanej szona w postaci ciepła (ryc. 19-4). Dodatkowy
przez dehydrogenazę gliceraldehydo-3-fosfora-
nową, umoŜliwia przebieg glikolizy w nie- ------- Glukoza
obecności tlenu. Tkanki funkcjonujące w warun-
kach niedotlenienia wytwarzają więc mleczan H-C-GH
(ryc. 19-2). Dotyczy to zwłaszcza mięśni szkiele-
towych, gdyŜ szybkość wykonywanej przez mię-
Gl fceraldehyd o-3-fosforan
śnie pracy nie jest ograniczona przez ich stan
oksygenacji. Nadmierne ilości utworzonego NAD*
mleczanu moŜna stwierdzić w tkankach oraz we DEHYDROGENAZA
krwi i w moczu. W _ervtrocvtach ^ikgjizajjiawet GLICERALDEHYOO-3-FOSFORANIOWA
w warunkach tlenowych, kończy się zawsze 'NADH + H*
utworzeniem mleczanu, z powodu braku w tych
komórkach mitochondriów, które zawieraj4
system enzymatyczny utleniający pirogronian.
Jedynie w erytrocytach ssaków ok^90% cał- H-C-OH MUTAZA
BISFOSFO
kowitego zapotrzebowania energetycznego po-
krywa glikolizaJ_Coza mięśniem szkieletowym
i erytrocytami, tkankami, które równieŜ czerpią
energię głównie z glikolizy i wytwarzają mle- 1.3-BtefoBfoglicerynlan
czan, są: mózg, jelito, rdzeń nerki, siatkówka
1 skóra. Wątroba, nerki i serce zwykle pobierają ADP,
KINAZA
mleczan i utleniają go, ale w warunkach niedo-
FOSFOGLICEHYNIANOWA
tlenienia narządy te mogą wytwarzać mleczan.

Glikoliza jest regulowana

na 3 etapach obejmujących reakcje
J
COO" H-C-
Gl I cer o I o-2,3-b I sf osf o ra n

„nieodwracalne"
ChociaŜ większość reakcji glikoli ty cznych OH CH2-O-
jest odwracalna, to jednak 3 z nich są wyraźnie (F FOSFATAZA 2^-BISFOSFO-
GUCERYN1AN0WA
egzoergiczne i z tego powodu muszą być uwaŜa- 3-Fosfogllcerynlan
ne za rgakcj£jftzjologicznie nieodwracalne. Są to Pfrogronlan
reakcje katalizowane przez heksokinazę (i glu-
kokinazę),"ibsfofruktokinazę 'i kinazę pirogro- Ryc. 19-4. Szlak 2,3- bisfosfoglicerynianowy w
nianowa,. Reakcje te stanowią zasadnicze miejs- erytrocytach.
 GLIKOLIZA I UTLENIANIE PIROGRONIANU / 213
enzym, imitasa ■faisfosfpglieerynianowa, katali-
zuje przekształcenie 1.3-bisfosfoglJccryniami
w 2.3 - b i stos fbgl u: e ry ni an. Ten ostatni u lega prze-
mianii: do .i-loslosilicciynianu prze/ fosfatazę
~TfośiSgBcerynianową, której aktywność
wykazuje cząsteczka mutazy bisfosfoglicerynia-
nowej. W związku z utratą bogatoenergetycz-
nego wiązania fosforanowego proces glikoiizy,
przebiegający z udziałem tych reakcji, nie daje
zysku energetycznego w postaci ATP. JednakŜe
moŜe to być korzystne dla erytrocytów, ponie-
waŜ pozwala na przebieg glikolizy nawet w wa-
runkach minimalnego zapotrzebowania na
ATP. Poza tym 2,3-bisfosfoglicerynian, wystę-
pujący w komórce w duŜym stęŜeniu, łączy się
7. hemoglobiną, powodując zmniejszenie jej po-
winowactwa do tlenu i przesuniecie krzywej
dysocjacji oksyhemoglobiny w prawo. W_,Jten
sposób w erytrocytach ułatwia on uwalnianie
tlenu z oksj hemoglobiny (p. rozdz. 7).
UTLENIANIE PIROGRONIANU DO
ACETYLO-CoA JEST
NIEODWRACALNYM PROCESEM
ŁĄCZĄCYM GLIKOLIZĘ Z CYKLEM
KWASU CYTRYNOWEGO
AUy.piiogroniaajnógł wejść do cyklu kwasu
cytrynowego, musi najpierw zostać przetrans-
portowany do wnętrza mitochondrium przez
przenośnik pirogronianowy, który umoŜliwia
przejście pirogronianu przez wewnętrzną Honę
mitochondrialną. W tym procesie transportowi
cząsteczki pirogronianu towarzyszy transport
1 protonu (kotransport). Tego typu mechanizm
transportu określa się mianem symportu (p. ryc.
14-15). Wewnątrz mitochondrium pirogrogjfrn
do acetylo-
;CpA. Reakcja ta jest katalizowana przez kilka
róŜnych enzymów, działających kolejno w kom-
pleksie wieloenzymatycznym. Enzymy te okreś-
la_sic-zbk>rowo mianem kompleksu dehydroge-
nazy pirogr omanowej, który jest analogiczny do
kompleksu dehydrogenazy a-ketoglutarano-
wej w cyklu kwasu cytrynowego (p. str. 199).
Pirjagnjniarijyilega.4ekarboksylacji do hydro-
ksyetyłowej pochodnej pierścienia tiazolowego
difosfoLićtmmy związanej z enzymem, która
reaguje z kolei z utlenionym lipoamidem, two-
rząc acetylolipoamid (ryc. 19-5). W obecności
acetylotransfcrazy dihydroliponianowcj acetylo-
lipoamid reaguje z koenzymem A., tworząc
acetylo-CoA i zredukowany lipoamid. Gdy
ten ostatni zostanie ponownie utleniony przez
flawoprofeinę, w obecności dehydrogęnazy di-
hydroliponianowej, cykl reakcji jest" za-
kończony! Ostatecznie zredukowana flawopro-
teina jest utleniana-pfzezr.:NAD, który z kolei
przenosi równowaŜniki redukujące do łańcucha
oddechowego.
+
Pirogronian + NAD + CoA -•
+
-» Acetylo-CoA + NADH + H + COa
Kompleks_dshydrogenazy pirogronianowej
składa się z szeregu łańcuchów polipeptydo-
wych. kaŜdego z 3 składowych enzymów, ułoŜo-
nych w regularny układ przestrzenny. Ruchy
kaŜdego z enzymów są ograniczone, a metaboli-
ty pośrednie nie dysocjują swobodnie, lecz po-
zostają przyłączone do enzymów. Taka organi-
zacja kompleksu enzymatycznego, w którym
substraty są przekazywane z jednego enzymu na
następny, powoduje zwiększenie szybkości rea-
kcji i uniemoŜliwia przebieg reakcji ubocznych,
a w konsekwencji zwiększa wydajność ogólną
procesu.
NaleŜy zaznaczyć, Ŝe system dehydrogenazy
pirogronianowej jest wystarczająco elektro-
ujemny względem łańcucha oddechowego, aby
generować zarówno zredukowany koenzym
(NADH), jak i dodatkowo bogatoenergetyczne
wiązanie tioestrowe w acetylo-CoA.
Dehydrogenaza pirogronianowa jest
regulowana przez hamowanie
produktami końcowymi oraz przez
modyfikacje kowalencyjne
pehydrogenaza pirogronianowa jest hamo-
wana przez produkty jej reakcji, acetylo-CoA
oraz NADH (ryc. 19-6). Jest ona równieŜ
regulowana przez ATP-zaleŜną fosforylację,
katalizowaną przez kinazę, co prowadzi do
zmniejszenia aktywności oraz przez defosfory-
lację przy udziale fosfatazy, co z kolei prowadzi
do zwiększenia aktywności dehydrogenazy.
Kinaza ulega aktywacji przy zwiększeniu
wartości stosunków facetyIo-CoAj/XCoA],
[NADHJ/tNAD1-] lub [ATP]/[ADP] Dęhydro-
genaza pirogronianowa — a zatem i glikoli/a
— jest więc hamowana nie tylko przez potencjał
bogatoenergetyczny, lecz takŜe w warunkach,
gdy zachodzi utlenianie kwasów tłuszczowych,
w czasie którego zwiększają się wartości wyŜej
wymienionych stosunków,.. W- -głodzeniu do-
chodzi do zmniejszenia ilości aktywnej formy
enzymu, a po podaniu insuliny obserwuje się
214 / ROZDZIAŁ 19

Dltosfotlamlna
w formie karbanionu
S C H -{ C H S ) 4 -C O O -
C=Ć-CH,-CH,- O-®-®

DEHYDROGENAZA
PlROGFIONIANOWA

Oifosforiydroksy-
etylotiamina
DEHYDflOGENAZA
P1R0GR0NIAN0WA

Związek pośredni DEHYDFIDGENAZA

PIROGRONIANOWA
Utleniony lipoamid

ACETYLOTRANSFERAZ O II S -C —
O A CH 3
II
CnA-S-C-CHjCKHYDHOLIPONWNOWA Aoetyto-
lipoamld
Aeetylo-CoA.

[4
Zredukowany lipoamid
DEHYDROGENAZA
DIHYDflOLIPONIANOWA

NAD*

NADH

Ryc. 19-5. A. Dekarboksylacja oksydacyjna pirogronianu przez kompleks dehydrogertazy pirogroniano-

wej, B, Kwas liponowy. Kwas li porto wy jest połączony wiązaniem amidowym z resztą lizyny acetylotrans-
ferazy będącej składnikiem kompleksu enzymatycznego. _____________________________________________________

zwiększoną aktywność w tkance (ale iwej pirogronianu i kwasicy mleczanowej, często

me w wątrobie).
Zahamowanie utleniania pirogronianu
prowadzi do kwasicy mleczanowej
Arsenin i jony rtęciowe, kompleksując grupę
— §H kwasu liponowego, hamują dehydroge-
nazę pirogronianową i, tak jak niedobór tiami-
ny w diecie, powodują nagromadzenie się piro-
gronianu. NiedoŜywieni alkoholicy mają 7wyk-
te niedobór darniny i jeŜeli poda się im glukozę,
to dochodzi do szybkiego nagromadzania się
śmiertelnej. Kwasica mleczanowa, zwłaszcza po
obciąŜeniu glukozą, jest jednym z objawów
u osób z dziedzicznym niedoborem dehydroge-
nazy pirogronianowej. Opisano wady genetycz-
ne dotyczące niemal kaŜdego z enzymów meta-
bolizujacych węglowodany; kaŜda z nich jest
związana z odpowiednią chorobą u ludzi. Dzie-
dziczny niedobór aldolazy A oraz niedobór
kinazy pirogroniano wej w erytrocytach wywo-
łuje niedokrwistość hemolityczną.
 GUK0L1ZA I UTLENIANIE PiROGRONIANU / 215
Piróg ronian

Piróg ronlan

ATP

PDH -a-(Aktywny PDHb

DEFOSFOEN2YM) (nieaktywny FOSFO ENZYM)
Insulina
(w tkance
tłuszczowej)

NAD ł GcA
H,0

Ryc. 19-6. Regulacja dehydrogenazy piróg roni a nowej (PDH).

Strzałki faliste dotyczą efektów allo-sterycznych. A — regulacja przez hamowanie produktami
końcowymi, B — regulacja przez wzajemną przemianę postaci aktywnej i nieaktywnej enzymu.

Utlenienie cząsteczki glukozy 30,5 kJ, to energia magazynowana w postaci

dostarcza 38 mol ATP w warunkach
tlenowych i tylko 2 mol ATP w
nieobecności tlenu
Gdy 1 cząsteczkę glukozy spali się w kalory-
metrze do CO2 i wody, uwolni się ok. 2780 kJ
ciepła. Gdy utlenianie zachodzi w tkankach,
wówczas część tej energii nie jest rozpraszana
bezpośrednio w postaci ciepła, lecz zostaje „za-
chowana" w postaci bogatoenergetycznych
wiązań fosforanowych. KaŜdej _ cząsteczce
glukozy utlenionej do CO2 i wody to~warzyszy
^wytworzenie—3fr-vBSg.l-.ATP.—:Zakładając, Ŝe
kaŜde wiązanie bogatoenergetyczne odpowiada
ATP, przypadająca na cząsteczkę utleniojieL
glukozy, wynosi 1159 kJ, czyli stanowi ok.
41,7% całkowitej energii spalania. Większość
ATP tworzy się podczas fosforylacji oksydacyj-
nej wwyniku reoksydacji zredukowanych koen-
zymów w łańcuchu oddechowym. Pozostały
ATP jesMvytwarzany przez fosforvfaj|j^ sub-
stratową (p^oŜ3Ŝ~T^rr-W-ta^e^T^ :TpTzed^
stawiono reakcje warunkujące wytwarzanie bo-
gatoenergetycznego fosforanu podczas utlenia-
nia glukozy i zysk energetyczny w warunkach
tlenowych oraz beztlenowych.
216 / ROZDZIAŁ 19

Tabela 19-1. Wytwarzanie bogatoenergetycznych wiązań fosfo ran owych podczas kata boi iz mu glukozy
Szlak Reakcja, którą Sposób Liczba ~ (J)
przemian katalizuje: wytwarzania tworzonych na
mol glukozy
Giikoliza Dehydrogenaza gliceraldehydo- Utlenienie 2 NADH w 6
-3-fosforanowa łańcuchu oddechowym
Kinaza fosfoglicerynianowa Fosforylacja substratowa 2
Kinaza pirogronianowa Fosforylacja substratowa 2
10
ZuŜycie ATP w reakcjach katalizowanych przez heksokinazę i fosfofruktokinazę -2
Zysk 8

Dekarboksylacja Kompleks dehydrogenazy Utlenienie 2 NADH w 6

oksydacyjna pirogronianowej łańcuchu oddechowym
Dehydrogenaza izocytrynia- Utlenienie 2 NADH w łańcuchu 6
nowa oddechowym
Cykl kwasu Dehydrogenaza a-keto- Utlenienie 2 NADH w 6
giutaranowa tańcuchu oddechowym
cytrynowego Tiokinaza bursztyntanowa Fosforylacja substratowa 2
Detiydrogenaza bursztynia- Utlenienie 2 FADH2 w 4
nowa łańcuchu oddechowym
Dehydrogenaza jabłczanowa Utlenienie 2 NADH w 6
łańcuchu oddechowym
Zysk 30

Ogólny bilans w warunkach tlenowych 38

Ogólny bitans w warunkach beztlenowych 2

' Przyjęto, Ŝe NADH powstający w glikolizie przekazuje wodory do wnętrza mitochondriów przy udziale
mostka jabłczanowego (p. ryc. 14-15). Przy uŜyciu mostka fosfoglicerynianowego powstałyby tylko
2 ~ © na mol NADH, stąd całkowity zysk wyniósłby 36 zamiast 38. W kalkulacji pominięto niewielką stratę
+
ATP (ok, 1 mol ATP) wynikającą z transportu do wnętrza mitochondriów H z pirogronianem oraz
ł
podobnego transportu H w działającym mostku jabłczanowym

PIŚMIENNICTWO Greenberg DM {editor): MetaboHc Patkways, 3rd ed,

Boitcux A, Hess B: Design of glycolysśs. Phil Trans
R Soc LonOm 3 imO93i5.
Blass JP: Disorders of pyriwate metabolism. Neuro-
logy 1979;29:280. Boyer PD (editor): The
Enzymes, 3rd ed. Vols 5—9.
Academic Prcss, 1972. Dickens F, Randle PJ,
Whelan WJ (editors): Car-
bohydrate Mewholism and Its Disorders. 2 vols.
Acadcmic Press, 1968.
Vol. 1. Academic Press, 1967. Randle PJ, Steiner
DF, Whelan WJ (editors): Car-
bohydrate Metabolism and Its Disorders. Vol 3.
Academic Press, 1981. Scriver CR (editor);
MetaboHc Basis of Inherited
Disease. McGraw HjU, óth ed. 1989. Sols A:
Multimodulation of enzymeactivity. Curr Top
Celt Reg 1981;19:77. Veneziale CM (editor): The
Regulatwn ofCarbohyd-
rate Formation and Utiiizaiion in Mammals. Uni-
versity Park Press, 1981.
Metabolizm glikogenu
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Glikogen jest główną formą magazynowania
węglowodanów u zwierząt i jest odpowiedni-
kiem skrobi u roślin. Występuje głównie w wąt-
robie (do 6%) i w mięśniach, gdzie rzadko
przekracza 1%. Jednak mięśnie, z powodu
duŜej masy, zawierają 3—4-krotnie większy
zapas glikogenu niŜ wątroba (tab. 20-1). Gliko-
gen, podobnie jak skrobia, jest rozgałęzionym
polimerem ot-glukozy (p. ryc. 15-15).
Tabela 20-1. Magazynowanie węglowodanów
u przeciętnego dorosłego człowieka (70 kg) w sta-
nie postabsorpcyjnym
Glikogen wątroby Glikogen 4,0% = 72 g'
mięśni Glukoza 0,7% = 245 g*
pozakomórkowa 0,1% = 10 g"
327 g
Masa wątroby 1800 g
Masa mięśni 35 kg
Całkowita objętość 10 I
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Glikogen mięśni jest łatwo dostępnym źród-
łem jednostek heksozowych do glikolizy w sa-
mym mięśniu. Glikogen wątroby głównie maga-
zynuje i eksportuje jednostki heksozowe w celu
utrzymania fizjologicznego stęŜenia glukozy we
krwi, zwłaszcza między posiłkami. Po 12—18 h
głodzenia wątroba staje się niemal zupełnie
pozbawiona glikogenu, podczas gdy glikogenu
w mięśniach znacznie ubywa tylko po długo-
trwałym intensywnym wysiłku. Choroby spich-
rzania glikogenu są to dziedziczne zaburzenia,
charakteryzujące się wadliwą mobilizacją gli-
20
kogenu i odkładaniem nieprawidłowych postaci
glikogenu, co prowadzi do osłabienia mięśni,
a nawet zgonu.
GLIKOGEN WYSTĘPUJE GŁÓWNIE
W MIĘŚNIACH I W WĄTROBIE
W szlaku biosyntezy glikogenu bierze
udział specjalny aktywny nukleotyd
glukozy (p. ryc. 20-1) '
Glukoza jest fosibrylowana do glukozo-6--
fosforanu w reakcji, która jest równieŜ pierwszą
reakcją szlaku glikolizy z glukozy. Ta reakcja
jest katalizowana przez beksokinazę w mięśniu i
przez glukakinaze w wątrobie. Glukozo-6--
fosforan jest zmieniany w glukozo-1-fosforan
w reakcji katalizowanej prze2 fosfoglukomu-
tazę. Sam enzym jest fosforylowany w przebie-
gu reakcji, a grupa fosforanowa bierze udział
w reakcji odwracalnej, w której związkiem
pośrednim jest glukozo-l,6-bisfosforan.
Enz-P + Glukozo-6 fosforan <-t
♦* Enz + Glukozo-1,6-bisfosforan «■»
*+ Enz-P + Glukozo-1-fosforan
Następnie glukozo-1-fosforan reaguje z ury.-
dynotriibsforanem (UTP), aby utworzyć urydy-
aodifosfoglukozę (UDPGic)* {ryc. 20-2).
* Są równieŜ znane i inne związki będące nuk-
leozydodifosfopochodnymi cukrów, up. UDPGal.
Ponadto ten sam cukier moŜe być połączony z róŜ-
nymi nukleotydami, np. glukoza moŜe być przyłączo-
na do urydyny Gak to pokazano powyŜej), aie takŜe
do nukleotyd u guanozy nowego, tymidy nowego, ade-
nozyno w ego lub cytydynowego.
218 / ROZDZIAŁ 20
(jednostki
Gllkogen (jednostki
glukozylowe 1 -*i i 1 -*6)

SYNTAZA
Enzym rozgałęziający
GUKOGENOWA
Insulina
I
glukozylowe 1-UDP i©
. Prlmer ^
gllkogenu Q ł ©
_cAMP ------- ~—*Ą FOSFORYLAZA

Glukagon TRANSFERAZA
ATP G
Adrenalina
ENZYM L
U rydyno d ifosf ag I u ko za ODGAŁĘZIAJĄCY L
J
(UDPGIc)
KANOWA
KINAZA K
Wolna glukoza
z enzymu
odgałęziającego
Do gltkollzy I szlaku pentozofosforan
ADP
oweg o

MgI+ USLUKOKINAZA
GI u k oz o-1 -
ATP

FOSFOGL
UKOMUTA
GI u kozo-
6-łostoran
NUKLEOZYDODH * - H,0
GLUKOZO-6--

FOSFORANOWA
ADP
FOSFATAZA
14 Glukoza
Ryc. 20-1. Szlak glikogenogenezy i glikogenolizy w wątrobie. 2 bogatoenergetyczne fosiorany są
zuŜywane przy wbudowaniu 1 mola glukozy w glikogen. © — pobudzenie, © — hamowanie. Insulina
zmniejsza stęŜenie cAMP jedynie wówczas, gdy było ono uprzednio zwiększone działaniem glukagonu lub
adrenaliny, tzn. jest antagonistą ich działania. Glukagon działa na mięsień sercowy, ale nie na mięśnie
szkieletowe. "Transferaza glukanowa i enzym odgałęziający wydają się być 2, oddzielnymi aktywnościami
tego samego enzymu.

Reakcja pomiędzy glukozo-1-fosforanem

Uracyl
i urydynotrifosforanem jest katalizowana przez
.CHjOH
enzym pirofosforylazę UDFGlc.
H/ł—OH
IY3H HZ II II UTP + Glukozo-1-fosforan « UDPGIc + PP.
HO^rfO-P-O— P-O-CH
T^^ I i
H OH O" O" Następująca potem hydroliza nieorganicznego
pirofosforanu pod wpływem nieorganicznej Ryboza
pirofosfatazy przesuwa reakcję na prawą stronę
równania.
Glukoza Ryc. 20-2. Urydynodifosfoglukoza {UDPGIc).
T
Dlfosforan Urydyna

Działaniem enzymu syntazy glikogenowej, C,
aktywnej, glukozy UDPGlc tworzy wiązanie
glikozydowe z C4 końcowej reszty glukozowej
glikogenu, uwalniając urydyn od i fosforan
(UDP). Aby zainicjować tę reakcję, musi być
obecna istniejąca juŜ wcześniej cząsteczka gliko-
genu, czyli primer. Sam primer (wymawiaj
prajmer) glikogenu moŜe być utworzony na
szkielecie białkowym, co moŜe być procesem
podobnym do syntezy innych glikoprotein (p.
rozdz. 57).
UDPGlc + (C6)„ -* UDP + (C6)n+1
Glikogen Glikogen
Częścią mechanizmu rozgałęziania jest
odłączenie istniejących juŜ łańcuchów
glikogenu
Dodawanie reszty glukozy do istniejącego juŜ
łańcucha glikogenowego, czyli primera, nastę-
P.ujej!3._ nieredukującym zewnętrznym końcu
cząsteczki tak, Ŝe „gałęzie" „drzewa" glikogenu
wydłuŜają sie wraz z sukcesywnym po wsta wa-
niem wiązań I ->4 fryc. 20-3), Gdy łańcuch
zostanie przedłuŜony do co najmniej 11 reszt
glukozowych, wówczas inny enzym, enzym roz-
gałęziający (amylo [l-+4i->[l->6]-łransglukozy-
daza) przenosi część łańcucha I ->4 (długości co
najmniej 6 reszt glukozowych) na sąsiedni łań-
cuch, tworząc wiązanie l-*-6 i ustanawiając
w ten sposób punkt rozgałęzienia w cząsteczce.
Rozgałęzienia wzrastają poprzez dalsze doda-
wanie jednostek l-»4 glukozylowych i dalsze
rozgałęzienia. Wraz ze zwiększeniem liczby nie-
redukujących reszt końcowych zwiększa się
o_o Wiązanie giukazydowe 1 -»4 o
Reszty glukozy nie znakowane
Oło Wiązania glukozydowe 1-*6 •
Fteszty glukozy znakowane WC
Ryc. 20-3. Biosynteza glikogenu. Mechanizm rozgałęziania został wyjaśniony przez dodawanie gfukozy
znakowanej 14C.
METABOLIZM GLIKOGENU / 219
w cząsteczce całkowita liczba miejsc zdolnych
do reagowania, przyspieszając zarówno gliko-
genogenezę, jak i glikogenolizę. Działanie en-
zymu rozgałęziającego badano na Ŝywym or-
ganizmie zwierzęcym, podając glukozę znako-
waną i4C, a następnie badając glikogen wątroby
w odpowiednich odstępach czasu (ryc, 20-3).
GLIKOGENOLIZA NIE JEST
ODWRÓCENIEM
GLIKOGENOGENEZY, LECZ JEST
ODRĘBNYM SZLAKIEM REAKCJI
W szlaku degradacji jest zawarty
mechanizm odgałęziania (p. ryc. 20-1)
Etapem ograniczającym szybkość glikogeno-
lizy jest reakcja katalizowana przez fosforytazę.
(Ce ) n + Pj -* (Ce ) n-, + Glukozo-1-fosforan
Glikogen Glikogen
Ten enzym jest swoisty dla fosfor o litycznego
rozkładu (fosforolizy) wiązań od-+4 w glikoge-
nie z wytworzeniem glukozo-1-fosforanu.
Z najbardziej zewnętrznych łańcuchów cząste-
czki glikogenu są usuwane reszty glukozylowe,
aŜ do pozostania ok. 4 reszt glukozy po kaŜdej
stroaie rozgałęzienia l-*6 (ryc. 20-4). Inny
enzym (a-[l->4]->a-[l -*4]-transferaza glukano-
wa) przenosi jednostkę trisacharydową z jed-
nego rozgałęzienia na inne, odsłaniając punkty
rozgałęzienia 1-+6. Hydroli ty czne rozbicie wią-
zań l->6 wymaga działania swoistego enzymu
220 / ROZDZIAŁ 20
FOSFORYLAZA TRANSFEHAZ
A wodowanych działaniem cAMP (3', 5'-cykliczny
GLUKANOWA
ENZYM
ODGAŁĘZIAJĄCY
ł Reszty glukozy połączone
Q_Q r wiązaniami (jtukozydowyml
Reszty glukozy połączone
wiązaniami glukozydawyml 1 -»6
Ryc. 20-4. Etapy glikogenolizy.
odgałęziającego (amy)o-[1 -►ńj-glukozydazy). Po
usunięciu rozgałęzienia moŜe postępować dal-
sze działanie fosforylazy. Wspólne działanie
fosforylazy i wspomnianych innych enzymów
prowadzi do całkowitego rozkładu glikogenu.
Reakcja katalizowana przez fosfoglukomutazę
jest odwracalna, wobec czego z glukozo-1-fos-
foranu moŜe być wytwarzany glukozo-6-fos-
forau, W wątrobie i w Derce (ale nie w mięśniach)
"cTIzym' glukozo-6-fosfataza,
który usuwa fosforan z glukozo-6-fosforanu,
umoŜliwiając powstającej gJukozie dyfundowa-
nic z komórki do krwi. Jest to końcowy etap
glikogenolizy wątrobowej, która odzwierciedla
się zwiększeniem stęŜenia glukozy we krwi.
CYKLICZNY AMP INTEGRUJE
REGULACJĘ GLIKOGENOLIZY
I GLIKOGENOGENEZY
Główne enzymy kontrolujące metabolizm
glikogenu, tj. fosforylaza glikogenowa i syntaza
glikogenowa, są regulowane przez złoŜoną serię
reakcji, wśród których są zarówno mechanizmy
allosteryczne (p. str. 123) jak i modyfikacje
kowalencyjne, polegające na odwracalnej fos-
forylacji i defosforylacji enzymatycznego białka
(p. str. 127).
Wiele kowalencyjnych modyfikacji jest spo-
kwas adenylowy; cykliczny AMP) (p. ryc. 20-5
i str. 594). cAMP jest wewnątrzkomórkowym
pośrednikiem" albo drugim posłańcem, przez
który działa wiele hormonów. Tworzy się on
z ATP pod wpływem enzymu cyklazy adenyla-
nowej, występującej na wewnętrznej powierz-
chni błony komórkowej. Cyklaza adenylanowa
jest aktywowana takimi hormonami, jak ad-
renalina i noradrenalina, działającymi przez re-
ceptory P-ad ren ergi czne w błonie komórkowej,
a ponadto w wątrobie glukagonem działającym
przez niezaleŜny receptor glukagonu. Fosfodies-
teraza rozkłada cAMP i to właśnie aktywność
tego enzymu utrzymuje normalnie małe stęŜenie
cAMP. Wykazywano, Ŝe insulina zwiększa ak-
tywność tego enzymu w wątrobie, zmniejszając
w ten sposób stęŜenie cAMP.
NH,
I II ;H
"W
■CHj
-O-P»O /S \
\H H/
■ i ■— n ■■■■ J ^>. rtu
OH
Ryc. 20-5. Kwas3',5'-adenylowy (cykliczny AMP,
cAMP). ____________ _________________
Fosforylaza wątroby róŜni się od
fosforylazy mięsni
W wątrobig fosforylaza istnieje zarówno
w postaci aktywnej, jak i nieaktywnej. Aktywna
fosforylaza (fosforytaza a) ma jedną z grup
hydroksylowych seryny ufosforylowaną przez
wytworzone wiązanie estrowe. Działaniem swo-
istej fosfatazy (fbsfataza-1 białek), enzym ten
zostaje unieczynniony, przez przekształcenie go
w fosforylazę b, w reakcji polegającej na hydro-
litycznym usunięciu fosforanu z reszty seryny.
Reaktywacja wymaga refosforylacji z udziałem
ATP i swoistego enzymu kinazy fosforylazy.

Mięśniowa fosforylaza jest immunologicznie
i genetycznie odmienna od wątrobowej. Jest
dimerem, a kaŜdy monomer zawiera 1 mol
fosforanu pirydoksalu. Występuje w..2 posta-
ciach, jako fostoryla/a a, która jest ufosforylo-
wana i aktywna zarówno w obecności, jak
1 nieobecności AMP (jej allosterycznego mody
fikatora), oraz fosforylaza b, która jest zdefos-
forylowana i aktywna jedynie w obecności
AMP, co ma miejsce w czasie wysiłku, kiedy
stęŜenie AMP się zwiększa. Fosforylaza a jest
normalną fizjologicznie aktywną formą enzy
mu.
Aktywacja mięśniowej fosforylazy
odbywa się z udziałem cAMP
Fosforylaza w mięśniu jest aktywowana przez
adrenalinę (ryc. 20-6)! JednakŜe nie jest to
.działanie bezpośrednie, lecz przez eAMP.
Zwiększenie stęŜenia cAMP aktywuje cAMP-
-zaleŜną kinazę białek, enzym o raczej szerokiej
swoistości. Ta kinaza katalizuje fosforylację,
z udziałem ATP, nieaktywnej kinazy b fos-
forylazy do aktywnej kinazy a fosforylazy, która
z koJei przez kolejną fosforylacje aktywuje
fosforyiazę b do fosfory Jazy a.
Nieaktywna cAMP-zaleŜna kinaza białek
ma 2 pary podjednostek. kaŜda para składa
się z podjednostki regulacyjnej (R), która wiąŜe
2 mol cAMP, oraz podjednostki katalitycz
nej (C), która ma miejsce aktywne. Połącze
nie z cAMP powoduje dysocjację komplek
su R 2 C 2 , uwalniając aktywne monomery C
(p. str. 596).
B,Ca + 4cAMP »2C + 2{R~cAMPt)
Nieaktywny Aktywny
enzym
enzym
2 fosforylazy (ryc. 20-6).
Ca synchronizuje aktywację
fosforylazy ze skurczem mięśnia
Glikogenoiiza wjnigśniu^ zwiększa się kil-
kasetkrotnie bezpośrednio po rozpoczęciu skur-
czu mięśnia. Przyczynia się do tego szybka
aktywacja kinazy fosforylazy przez CaJ~., ten
sam sygnał, który inicjuje skurcz. Mięśniowa
kinaza fosforylazy ma 4 typy podjednostek: ot,
(J, y i 5, w strukturze, którą moŜna, przedstawić
jako (apy§)4. Podjednostki a i p mają reszty
seryny, które są fosforylowane wskutek działa-
nia cAMP-zaleŜnej kinazy białek. Podjednostka
p wiąŜe 4 Ca2+ i jest identyczna z białkiem
wiąŜącym Ca2+ — kalmoduliną (p. str. 595).
Związanie Ca2ł aktywuje katalityczne miejsce
METABOLIZM GLIKOGENU / 221
podjednostki y jedynie wówczas, gdy cząsteczka
znajduje się w zdefo'sforylowanej konfiguracji b.
JednakŜe ufosforylowana postać a jest w pełni
aktywna w obecności Ca2 + . Jest waŜne, źe
kalmoduiina jest podobna w swojej strukturze
do TpC, białka wiąŜącego Ca2+ w mięśniach.
Dodatkowa cząsteczka kalmoduliny lub TpC
moŜe oddziaływać z kinaza fosforylazy, powo-
dując dalszą aktywację. Aktywacja skurczu
mięśnia i glikogenolizy jest więc dokonywana
przez to samo białko wiąŜące Ca2+, zapewniając
w ten sposób synchronizację tych procesów.
Glikogenoiiza w wątrobie moŜe być
niezaleŜna od cAMP
Pomimo, Ŝe głównym działaniem glukagonu
w wątrobie jest powodowanie powstawania
cAMP i aktywacja fosforylazy, badania wyka-
zały, Ŝe receptory a, są głównymi pośrednikami
pobudzenia glikogenolizy przez aminy katecho-
lowe. Bierze w tym udział niezaleŜna od cAMP
mobilizacja Ca3+ z mitochondriów do cyto-
zolu, w następstwie czego następuje pobudzenie
wraŜliwej na CV + kalniotfullnę kinazy fostory-
lary. NiezaleŜną od cAMP glikogenolizę wywo-
łują równieŜ wazopresyna, oksytocyna i angio-
tensyna II, działające przez wapń albo przez
fosfatydyloinozytolobisfosforan,
Inaktywacja fosforylazy następuje pod
wpływem fosfatazy-1 białek
Zarówno fosforylaza a, jak i kinaza a fos-
forylazy są defosforylowane i inaktywowane
przez fosfatazę-1 białek. Fosfataza-ł białek jest
hamowana przez białko zwane inhibitorem-1
które jest aktywne jedynie wówczas, gdy zo-
stanie ufosforylowane działaniem cAMP-zaleŜ-
nej kinazy białek, W ten sposób cAMP kont-
roluje zarówno aktywację, jak i inaktywację
Aktywność syntazy glikogenowej i
fosforyłazy są regulowane wspólnie
(p. ryc. 20-7)
Podobnie jak fosforylaza, syntaza glikogeno-
wa występuje w stanie ufosforylowanym i nie
ufosforylowanym. JednakŜe, odmiennie niŜ
w przypadku fosforylazy, aktywną formą jest
zdefosforylowany enzym (syntaza a glikogeno-
wa), który moŜe być zinaktywowany do syntazy
b glikogenowej przez fosforylacje 7 reszt seryny
wskutek działania co najmniej 6 róŜnych kinaz
białek. Wszystkie 7 miejsc fosforylacji znajduje
się na kaŜdej z 4 identycznych podjednostek
 Ryc. ZO-6. Kontrola fosforylazy w mięśniu (n = liczba reszt glukozy). Ciąg reakcji
ułoŜonych jako kaskada pozwala na zwielokrotnienie (wzmocnienie) sygnału hormonal
nego na kaŜdym etapie, _________
B
Adrenalina 73
O
/t-recepior N
□
©
Nieaktywna Aktywna
cyklaza- cyklaza
adenylanowa adenytanowa

G!lkogen|rg
+
G!lkogen(B+11
|F05FOOIESTERAZA I
ATP cAMP ----------------------------------------------*■ 5'-AMP
Nieaktywna KINAZA
BIAŁEK ZALEśNA
ODcAMP
Aktywna KINAZA
BIAŁEK ZALEśNA
OOeAMP
FOSFOHYLAZA a
(aktywna)
KALMODULINOWY
SKŁADNIK KINAZY
lnhlbttor-1 FOSFORYLAZY
(nieaktywny)
FOSFATAZA-1
KINAZA b FOSFORYLAZY KINAZA a FOSFORYLAZY
(nieaktywna) (aktywna) BIAŁEK
ATP-

ADP FOSFORYLAZA b
(nieaktywna)
FOSFATAZA-1
BIAŁEK

lnhlbltor-1 ufoeforylowany
(aktywny)
Glukozo-1 -fosforan
 METABOLIZM GLIKOGENU / 223

Adrenalina

/(-receptor

Nieaktywna Aktywna
eyklaza ---------- eyklaza
adenylanowa adenylanowa

O
F05F0DIESTERAZA
ATP cAMP •- 5' A MP
ATP SYNTAZA b SYNTAZAa
GLIKOGENOWA KINAZA
FOSFATAZA GLIKOGENOWA J
FOSFORYLAZY (aktywna) Ca
(nieaktywna) BIAŁEK
0
Nieaktywna Aktywna KINAZA
KINAZA BIAŁEK BIAŁEK ZALEśNA
Glu kozo-6-fosforan
ZALEśNA OD CAMP OD cAMP Gllkogenln]
+ UDPG
lnhlbltor-1
nieaktywny)
KINAZA BIAŁEK ZALEśNA
OD KALMODULINY
ADP
FOSFATAZA-1
BIAŁEK

lnhlbltor-1 u fosfory Iow any

(aktywny)

Ryc. 20-7. Kontrola syntazy glikogenowej w mięśniu (n = liczba reszt glukozy). Ciąg reakcji ułoŜony
w kaskadę powoduje wzmocnienie na kaŜdym etapie, pozwalając na to, Ŝe zaledwie nanomolowe ilości
hormonu powodują znaczne zmiany stęŜenia glikogenu, GSK — kinaza -3, -4 i -5 syntazy glikogenowej,
węŜykowate strzałki — aktywacja allosteryczna.

enzymu. Dwie spośród wspomnianych kinaz takŜe hamujące działanie na tworzenie siebie
białek są zaleŜne od Ca2 + ,/kalmoduliny (jedna z samego, a insulina takŜe pobudza wytwarzanie
nich to kinaza fosforyiazy). Inna z kinaz to glikogenu w mięśniu przez sprzyjanie defos-
cAMP-zaleŜna kinaza białek, która pozwala na forylacji i wobec tego aktywacji syntazy b gliko-
to, aby działanie hormonalne wywierane za po- genowej. Defosforylacja syntazy b glikogeno-
średnictwem cAMP powodowało hamowanie wej zwykle odbywa się podczas działania fos-
syntezy glikogenu, zsynchronizowane z aktywa- fatazy-1 białek, która pozostaje pod kontrolą
cją glikogenolizy. Pozostałe kinazy są znane cAMP-zaleŜnej kinazy białek (ryc. 20-7).
jako kinaza-3, kinaza-4 i kinaza-5 syntazy gli-
kogenowej.
Glu kozo - 6-fo sfora n jest allosterycznym ak-
tywatorem syntazy b glikogenowej, powodują-
cym zmniejszenie Km dla UDP-glukozy i po-
zwalającym na syntezę glikogenu pod wpływem
u fos fory Iow a nego enzymu. Glikogen wywiera
 224 / ROZDZIAŁ 20

REGULACJA METABOLIZMU leŜnej kinazy białek. Wobec tego zahamowanie

GLfKOGENU JEST EFEKTYWNA
DZIĘKI RÓWNOWADZE MIĘDZY
AKTYWNOŚCIAMI SYNTAZY
GLfKOGENOWEJ I FOSFORYLAZY (p.
ryc. 20-8)
Syntaza glikogenowa i fosforyiaza są zarów-
no pod kontrolą substratów (przez allosterię),
jak i pod kontrolą hormonalną. Nie tylko
fosforylaza jest aktywowana przez zwiększenie
stęŜenia cAMP (przez kinazę fosforyiazy), ale
w tym samym czasie syntaza glikogenowa jest
zamieniana w postać nieaktywną; obydwa sku-
tki osiąga się za pośrednictwem cAMP-za-
glikogenolizy wzmaga efektywną glikogenoge-
neze, natomiast zahamowanie glikogenogenezy
zwiększa netto glikogenolizę. Istotne dla regula-
cji metabolizmu glikogenu jest stwierdzenie, Ŝe
defosforylacja fosfory]azy a, kinazy fosforyiazy
i syntazy b glikogenowej dokonuje się wskutek
działania 1 enzymu o szerokiej swoistości
— fosfatazy-1 białek. Z kolei fosfataza-1 biatek
jest hamowana przez cAMP-zaleŜną kinazę bia-
łek poprzez inhibitor-1 (ryc, 20-8). Wobec tego
synchronicznie moŜe zostać przerwana glikoge-
noliza, a wzmoŜona glikogenogeneza i odwrot-
nie, poniewaŜ kluczem do regulacji obydwóch
tych procesów jest aktywność cAMP-zaleŜnej

FOSFODIESfTERAZA
Adrenalina
(wątroba. ■*» cAMP -*- 5-AMP lnhlbllor-1

KINAZABWLEK
ZALEśNA
OD OAMP

Glukoza (wątroba)

Inhibitor 1
ufosiorylowany

Byc. 20-8. Skoordynowana kontrola glikogenotizy i glikogenogenezy przez kinazy biatek zaleŜne od
cAMP. Reakcje, które prowadzą do gtikogenolizy, w rezultacie zwiększenia stęŜenia cAMP/zaznaczono
grubymi strzałkami, a te, które są hamowane, zaznaczono przerywanymi strzałkami. Dzieje się odwrotnie,
gdy stęŜenie cAMP zmniejsza się w wyniku aktywności f osf od testera zy, co prowadzi do glikogenogenezy.

kinazy białek. Zarówno kinaza fosforylazy,
jak i syntaza glikogenu mogą być odwracalnie
fosforyiowane w więcej niŜ 1 miejscu przez
odrębne kinazy i fosfatazy. Te wtórne fosfo-
rylacje modyfikuj;} wraŜliwość pierwot-
nych miejsc fosforylacji na fosforylację i defos-
forylaeję. Jest to znane jako wielomiejscowa
fosfory lacja,
Głównym czynnikiem, który kontroluje
metabolizm glikogenu w wątrobie, jest
stęŜenie fosforyłazy a
Ten enzym jest nie tylko etapem ograni-
czającym szybkość glikogenolizy, lecz takŜe jest
inhibitorem aktywności fosfatazy-1 białek,
przez co kontroluje syntezę glikogenu (ryc.
20-8). Inaktywacja fosforylazy zachodzi jako
wynik all o sferycznego hamowania przez glu-
kozę wówczas, gdy jej stęŜenie zwiększa się po
posiłku. Aktywacja jest powodowana pr2ez 5'-
AMP jako reakcja na wyczerpanie się ATP.
Podanie insuliny powoduje niezwłoczną inak-
tywację fosforylazy z następującą aktywacją
syntazyglikogenowej. Do osiągnięcia tych dzia-
łań insuliny niezbędna jest obecność glukozy.
Enzymy rozgałęziający i odgałęziający nie są
regulowane.
CHOROBY SPICHRZANIA
GLIKOGENU SĄ DZIEDZICZNE
Termin „choroba spichrzania glikogenu" jest
ogólną nazwą uŜywaną do opisania grupy zabu-
rzeń dziedzicznych, charakteryzujących się od-
kładaniem nieprawidłowego rodzaju lub nie-
prawidłowych ilości glikogenu w tkankach.
W typie 1 glikogenozy (choroba von Cierkego)
zarówno kpjnórkj wątroby, jak i komórki kana-
lików krętych nerki są^ w charakterystyczny
sposób przeładowane glikogenem. JednakŜe te
magazyny glikogenu me są dostępne, co uwida-
cznia się występowaniem hjgoglikemii i bra-
kiem uwalniania glukozy pod wpływem takich
bodźców, jak adrenalina lub glukagon. U cho-
rych tych obserwuje się takŜe ketozę i hiper-
lip.emiL.co jest charakterystyczne~aTa"Ófgai)iz-
mu pozbawionego węglowodanów. W wątro-
bie, nerce i w ścianie jelit aktywność glukozo-6--
fosfatazy jest skrajnie mała lub w ogóle jej nie
ma.
Typ II (choroba Pompego) jest zgubny i chara-
kteryzuje się niedoborem lizosomalncj a-l-»4-
i l-*6-glukozydazy {kwaśnej maltazy), której
15 — Biochemia
METABOLIZM GLIKOGENU / 225
funkcją jest degradowanie glikogenu nagroma-
dzającego się w Uziomach.
Typ 11.1 (graniczna dekstrynoza; choroba For-
besa albo Coriega) charakteryzuje się brakiem
enzymu odgałęziającego, co powoduje nagro-
madzanie charakterystycznego rozgałęzionego
polisacharydu.
Tj_pJV (amylopektynoza: choroba Andersena)
wynika z nieobecności enzymu rozgałęzi ające-
go^czego rezultatem jest to, Ŝe gromadzi się
polisacharyd mający niewiele punktów rozgałę-
zienia. Zgon następuje zwykle w pierwszym
roku Ŝycia z powodu niedomogi serca lub
wątroby.
Brak mięśniowej fosforylazy (miofosforyla-
zy) jest przyczyną glikogenozy typu V (glikoge-
noza z niedoboru miofosforylazy; zespół McArd-
le'a). Chorzy wykazują zwykle znacznie zmniej-
szoną tolerancję na wysiłek. ChociaŜ ich mięśnie
szkieletowe wykazują nienormalnie duŜą zawar-
tość glikogenu (2,5—4,1%), w krwi tych cho-
rych po wysiłku wykrywa się tylko w niewielkim
stęŜeniu mleczan lub teŜ całkowicie go brak.
Wśród chorób spichrzenia glikogenu opisano
takŜe niedobór fosforyiazy w wątrobie (typ VI;
choroba Hersa), niedobór fosfofruktokinazy
w mięśniach i w erytrocytach (typ VII; choroba
TaruPego) oraz glikogenozę, w której występu-
je niedobór wątrobowej kinazy fosforylazy
(typ VIII). Donoszono równieŜ o niedoborach
kinazy adenylanowej i cAMP-zaleŜnej kinazy
białek.
PIŚMIENNICTWO
Cohen P: Conirol ofEnzyme Acthity, 2nd ed. Chap-
man & Hali, 1983. Cohen P: Thc role of protein
phoaphorylation in the
hormonal control of enzyme activity. Eur J Bio-
chem 1985; 151:439. Exton JH: Molecular
mechanisms involved in a-ad-
renergic responses. Mol Cel! Endocrinoi 1981;
23:233. Geddes R: Glycogcn: A metabolic
viewpoint. Bio-
science Rep 1986;6:415. Hers HO: The control of
glycogen metabolism in the
liver. Annu Rev Biochem 1976;45:167. Randle PJ,
Steiner DF, Whelan WJ (editors): Car-
bohydrate Metabolism and Its Disorders. Vol 3.
Academic Press, !98i. Siriver CR et al (editor):
The Metabolic Basis of
Inherited Disease, 6th ed. McGraw-Hill, 1989.
Sperlmg t), de Vries A (editors): Inborn Errors of
Metabolism in Man. Karger, 1978.
 Glukoneogeneza i kontrola
21 stęŜenia glukozy we krwi
WPROWADZENIE
W procesie glukoneogenezy_ uczestniczą
wszystkie "mechanizmy ~i s~zlaki odpowiedzialne
za przekształcenie związków nie węglowo dano-
wych.w glukozę lub glikogen,_Gtówny_mi_s_ub-
stratami dla glukoneogeMeŜy są glikogenne ani-
nokwasy, mleczan, glicerolj (istotny u przeŜu-
waczy) propionian. Głównymi tkankami.
w których odbywJTśię ten proces, są wątroba
ingJŁjgdyŜ one właśnie zawierają pełen zestaw
niezbędnych do tego enzymów.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Glukoneogeneza zaspokaja zapotrzebowanie
organizmu na glukozę wówczas, gdy. węglowo-
dany nie są dostępne w wystarczającej ilości
z dostarczanych pokarmów. Ciągłe dostarczanie
glukozy jest niezbędne jako źródło energii,
zwłaszcza dla układu nerwowego i dla eryt-
rocytów. PoniŜej pewnego krytycznego stęŜenia
glukozy we krwi występuje zaburzenie czynności
mózgu, które w warunkach cięŜkiej hipo-
glikemii moŜe prowadzić do śpiączki i zgonu.
Glukoza jest takŜe potrzebna w tkance tłusz-
czowej jako źródło glicerolu glicerydów i praw-
dopodobnie odgrywa rolę w utrzymaniu od-
powiedniego stęŜenia związków pośrednich cy-
klu cytrynianowego w wielu tkankach. Wiado-
mo, Ŝe nawet w warunkach, w których tłuszcze
mogą pokrywać większość zapotrzebowania
energetycznego organizmu, zawsze istnieje pew-
ne podstawowe zapotrzebowanie na glukozę.
W dodatku glukoza jest jedynym źródlem.sner-
gii dla mięśnia szkieletowego w warunkach
beztlenowych. Jest_ prekursorem cukru mleka_
Peter A. Mayes, PhD, DSc
( ą X i y X ^ J l ^ J ^ ę i pobierana
przez płód. EodfiS!^ glukoneogenezy są takŜe
usuwane z krwi produkty metabolizmu innych
tkanek, np. mleczan wytwarzany przez mięśnie i
erytrocyty oraz glkerol, który jest stale
wytwarzany przez tkankę tłuszczową. Propio-
nian. główny glikogenny kwas tłuszczowy, wy-
twarzany podczas trawienia węglowodanów
przez przeŜuwacze, jest najwaŜniejszym, sub-
stratem glukoneogenezy u tych gatunków.
GLUKONEOGENEZA OBEJMUJE
REAKCJE GLIKOLIZY, CYKLU
CYTRYNIANOWEGO ORAZ NIEKTÓRE
REAKCJE SPECJALNE (p. ryc. 21-1)
Bariery termodynamiczne zapobiegają
prostemu odwróceniu glikolizy
Krebs zwracał uwagę na to, Ŝe bariery ener-
getyczne nie pozwalają na proste odwrócenie
glikolizy: 1) pomiędzy pirogronianiem a fos-
foenolopirogronianem, 2) pomiędzy fruktozo-
-1,6-bisfosforanem a fruktozo-6-fosforanem. 3}
pomiędzy glukozo-6-fosforanem a glukozą: oraz
4) pomiędzy glukozo-1-fosforanem a glikoge-
nem. Wszystkie te reakcje nie są w stanie
równowagi, uwalnla}ą~cl:uŜą ilość energii w po-
staci ciepła i wobec tego są fizjologicznie nieod-
wracalne. Są one omijane poprzez specjalne
reakcje.
Pirogronian i fosfoenolopirogronian.
W mitochondriach znajduje się enzym karbok-
sylaza pirogronianowa, który w obecności ATP,
jednej z witamin B — biotyny. — oiaz^COi,.
przekształca pirogronian w szczawiooctan.
Funkcją biotyny jest związanie CO3 na enzymie
 GLUKONEOGENEZA I KONTROLA STĘśENIA GLUKOZY WE KRWI / 227
przed przyłączeniem go_do pirogronianu. Drugi
:iuj m karLoi^^4ft»z»fo^enolopirogroriiano
wa, katalizuje przekształcenkjzczawiogctan.u.
do rosibepolopirogroiuanu. W tej reakcji jest
niezbedjLy.bogato-energetyczny fosforan w po-
staci GTP lub-ITP. a uwalnia.si? GO.. Wobec
tego, za pomocą tvch 2 enzymów i dehyd-
rogenazy mleczanowej, mliyTan moŜt- hyć
^ ^ p goięrjia^kury i królika
W-wa karbok-
sykinaza fosfoeri ol ii)ii rtwwMua.no.wa jest enzy-
mem mi loch ond Halnym i fosfoenolopirogro-
nian jest transportowany do cytozolu w celu
przekształcenia go w fruktozo- 1,6-bisfosforan
przez odwrócenie glikolizy. U szczura i u myszy
len cnzvm jest w cvlo7ohi. a 1 e.. szcza wi noc ran nie
dyCuadiĄ]e]a^twQ.iLJJiaQdig.ndriów, Dostępne są
natomiast alternatywne środki do osiągnięcia
tego samego skutku końcowego; polegają one
na przekształceniu szcza wio octan u w związki,
które mogą łatwo dyfundować z mitochond-
riów, i późniejszej rekonwersji do szczawiooc-
tanu w pozamitochondrialnej części komórki.
Takim związkiem jest jabłezan, którego tworze-
nie ze szczawiooctanu w mi loch on dri ach i re-
konwersja do szczawiooctanu w pozamitochon-
drialnym kompartmencie przebiega z udziałem
dehydrogenazy jabłezanowej. W_w^trobje_czło-
i i i i k ^ morskiejj_wołu_teiL enzym jest
chojidrjaroi -i Qtazolem.
Fruktozo-6-fosforan i fruktozo-1,6--
bisfosforan. P£zekszUiceni£_iruklozo-l,ć-
-bisfosibraiiu ..do. fruktozo-ń-fosforanu ko-
nieczrie_ dq_osiagnięcia odwrócenia ^likolizy^
jest katalizowane przez swoisty enzym fruk-
tozJir.lU6-bisfosfąt^S. Jest to kluczowy enzym
takŜe z innego punktu widzenia, poniewaŜ jego
obecność warunkuje _.to, czy dana tkanka jest
/dolna do biosyntezy glikogenu nie tylko z piro-
gromanu, lecz takŜe z fosfotrioz. Enzym len
\vy stępuje, w. wątrobie i w iiertctch, wykazano
jego występowanie takŜe w mięśniu szkieleto-
wy ni. U w;iŜa się, ze nie występuje on w mięśniu
.serc.uw^KLLW mięśniu"gładkim.
Glukozo-6-fosforan i glukoza. jYz_e r
k_sztaicenie—gJukjOZOj^fosforanu _w__jgl_ukozę
jest _ katalizowane przez inna .aiwrintTi fnc-
falsizę glukozo-6-fosfatazc. Występuje ona
hi i \« nerkąf h ale nie ma jej w mięśniu
i w tkance tłuszczowej. Obecność jej podwala
tkance na_oddawaiiie„glukQzy do krwi.
Glukozo-1 -fosforan i glikogen. Roz-
talizowany przez fosforylaze. Biosynteza gli-
kogenu odbywa się całkiem odmiennym szla-
Jdem, przez utworzenie urydynodifosfoglukozy
i z udziałem syntazy glikogenowej (p. ryc: 20-1).
Te kluczowe enzymy pozwalają na to, Ŝe
odwrócenie glikolizy odgrywa zasadniczy rolę
w glukoneogenezie. ZaleŜności między gluko-
..neagenezą a flakiem glik o litycznym przedsta-
wiono na ryc. 21-1. Aminokwasy glikogenne po
transaminacji lub dcaminacji tworzą albo piro-
gronian. albo stają się członami cyklu kwasu
cytrynowego. Wobec tego powyŜej opisane rea-
kcje są odpowiedzialne za przekształcenie w glu-
kozę lub glikogen zarówno aminokwasów gli-
kogennych, jak i mleczanu. Wiadomo, Ŝe mle-_
cjąn przekształca się w pirogronian i wnika do
mitochondriów przed przekształceniem do szcza-
wiooctanu i ewentualnym przekształceniem
w glukozę.
Propitmian jest głównym źródłem glukozy u
przeŜuwaczy i wchodzi do głównego szlaku
glukoneogenezy przez cykl kwasu cytrynowego po
przekształceniu w sukcynylo-CoA. _Pxapio-niań
jest najpierw aktywowany z udziałem ATP i CoA
przez odpowiednią syntetazę acylo-CoA.
Propionylo-CoA, produkt tej reakcji, uczestniczy
w reakcji wiązania -CQ^ katalizowanej przez
karboksylazę propionylo-CoA, czego wynikiem jest
wytworzenie D^jnelyljQnia=..... lonyb-CoA (ryc.
21-2). Ta reakcja jest analogiczna do reakcji
wiązania CO2 do acetylo-CoA przez karboksylazę
acetylo-CoA (p. rozdz. 23), w której powstaje
pochodna malonylowa, co wymaga udziału
jednej z witamin — biotyn^ — jako koenzymu.
D-Metylomalonylo-CoA musi być zamieniony w
jego stereoizomer L-metylomalonylo-CoA przez
racemaze mety-lomalonylo-CoA, zanim nastąpi
ostateczna izomeryzacja do sukcynylo-CoA.
katalizowana przez izomerazę metylomalonylo-Co
A, wymagającą witaminy B12 jako koenzymu.
Wynikiem niedoboru witaminy B12 u ludzi i
zwierząt jest wydalanie duŜych ilości
metylomalonianu (acy-duria metylomalonowa).
ChociaŜ przemiana do bursztynianu jest
głównym szlakiem metabolicznym propionia-
nu, to jednak moŜe on zapoczątkowywać,
w tkance tłuszczowej i gruczole sutkowym,
wytwarzanie kwasów tłuszczowych o nieparzys-
tej liczbie atomów węgla. Kwasy tłuszczowe C, 5
i C 17 znajdują się w tłuszczach, zwłaszcza
u przeŜuwaczy.
Glicerol jest produktem metabolizmu tkanki -
tłuszczowej i tylko te tkanki, które mają enzym
228 / ROZDZIAŁ 21

Glukoza ATP
J!gLUKOZt>6-f OSFATAZA oiu i««o-
JGLUKOKINAZAl
o- ^ s
|j H2O ^_ | HEKSOKIKAZA]
Aop

j
-fosforan J?
t
Glikogen
AMP e
rp
FHUKTOZO-1,6-
FruktozoH|,6--
blsfosforan"
AMP \e \
B(SFOSFATAZA
T A
fFOSFOFRUKTOKINAZA
Gliceroloaldshyd o-
ADP
3- fo sf o ran
Fruktozo- „_^ ___ CAMP
- 2.6-btefosforan (glukagon)
FruWozo--
^6-blsfosforan
P-dihydroksyacetor;
e 1,3-BtetosfogH(»rynlan
! DEKYDHOGENA2A
KADH
GLICEROLO-.-
cAMP
FOSFORANOWA
(glukagon)
ATP 3-
Foefogllcerynlan
GI!cerolo-3-fosforan
KINAZA

ATP A

2-Fo8fogllo«ynlen
cAMP
(glukagon;
■ Fosfoenoloplrogronian |0 Q /

Alanina
. GDP + CO, Kwasy
tłuszczowa
Plrogronlan— L Mleczan
Cytrynian
NADH

KARBOKSYU\ZA
PtROGRONIANOWA

Cykl kwaau cylrynowago a-

kstoglutaran

-ADP f /
 GLUKONEOGENEZA i KONTROLA STĘśENIA GLUKOZY WE KRWI / 229

Hyc. 21 -1. Główne szlaki i regulacja glukoneogenezy i glikolizy w wątrobie. Punkty wejścia giikogennych
aminokwasów po ich transaminacji są zaznaczone znaczkami s—* (p. teŜ ryc. 18-7). Kluczowe enzymy
glukoneogenezy są obwiedzione podwójną ramką. ATP niezbędny do glukoneogenezy powstaje
w procesie utleniania kwasów tłuszczowych o długim łańcuchu węglowym. Propionian ma ilościowe
znaczenie jedynie u przeŜuwaczy. WęŜykowatymi strzałkami zaznaczono efekty allosteryczne, a strzałkami
z przerywaną linią — kowalencyjną modyfikację przez odwracalną fosforylację. DuŜe stęŜenia alaniny
działają jak „sygnał do glukoneogenezy" przez zahamowanie glikolizy na etapie kinazy pirogronianowej.
KARBOKSYLAZA I CH3
CoA»SH
PROPIONYLO-
CoA '
H-C-COO"
CO-S-Co A
D-Mstyto-
maionylo-CoA

RACEMAZA
METYLOMALONYLO-CoA
IZOMEHAZA
coo- METYLOMALONYLO-CoA CH,
intermedlaty cyklu
ĆHj "** Koenzym B„
kwasu cytrynowego
^OOC-Ć-H
CO- S- C oA CO-S-CoA
Sukcynylo-CoA L-Metyfomalonylo-CoA

Ryc. 21-2. Metabolizm propionianu.

aktywujący go, kinazę glicerolową, mogą go stęŜeń substratów we krwi, spowodowane

zjiŜjttfeewać. Enzym ...tflii, wyTtiagaja6Ł-..AIT,
znajduje się poza innymi tkankami takŜe w wąt-
robie i w nerce. Kinaza Hiceroinwa, ^trilizi^ie,
zamianę glicerolu w glicerolo-3-ibsfonia. Łączy
się to z etapem triozofosforanów szlaku glikoli-
tycznego, gdyŜ gjicerolo^fosioran moŜe.hyi
utleniony __djŁ__dih^droksyacetonofosforan\]
przez NAD+ w obecności dehydrogenazy glice-
rolo-Ś^^^nUffief Wątroba i nerka są zdolne
do zamiapy ąliceralii w -glukozc krwi dzięki
y ^ y y ^ _ z y ^ i y _
zymów^jkolizy i swoistych enzymów, szlaku
glukoneogenezy, fruktozo-ł,6-bisfosfatazy
i glukozo-6-fosfatazy (ryc. 21-1).
zmianami ich dostępności z pokarmów, mogą
zmieniać szybkość wydzielania hormonów,
które z kolei wpływają na przebieg szlaków
metabolicznych, zmieniając często aktyw-
ność kluczowych enzymów w taki sposób, Ŝe
dąŜą one do skompensowania pierwotnych
zmian w dostępności substratu. MoŜna ziden-
tyfikować 3 typy mechanizmów odpowiedzial-
nych za regulację aktywności enzymów uczest-
niczących w metabolizmie węglowodanów,
a wymienionych w tab. 21-1: 1) zmiany szybko-
ści syntezy enzymu, 2) kowalencyjna modyfika-
cja przez odwracalną fosforylację oraz 3) efekty
allosteryczne.

Indukcja i represja kluczowych

GLIKOLiZA I GLUKONEOGENEZA enzymów nie jest szybka, ale
DZIELĄ TEN SAM SZLAK. MUSZĄ zachodzi w ciągu kilku godzin
BYĆ WOBEC TEGO WZAJEMNIE W tabeli 21-1 wymieniono niektóre z tych
KONTROLOWANE lepiej udokumentowanych zmian aktywności en-
zymów, co do których wiadomo, Ŝe zachodzą
Zmiany w dostępności substratów są albo w róŜnych warunkach metabolicznych. Infor-
bezpośrednio, albo pośrednio odpowiedzialne macja w tej tabeli odnosi się głównie do wątro-
za większość zmian w metabolizmie. Wahania by. Enzymy tutaj zaangaŜowane katalizują reak-
230 / ROZDZIAŁ 21
Tabela 21-1. Enzymy regulacyjne adaptacyjne u szczura (głównie w wątrobie)

Aktywność
przy
karmie- głodze- Induktor Rep resor Aktywator Inhibitor
niu wę- niu
glowo- i w cu-
danami krzycy
Enzymy glikogenogenezy, glikolizy utleniania pirogron i anu

Układ syntazy t 1 Insulina Insulina Glukagon (cAMP),

glikogenowej fosforylaza, gliko-
gen
Heksokinaza *Glukozo-6-fosfo-
ran
Glukokinaza t 1 Insulina Glukagon (cAMP)

Fosfofruktoki- T I Insulina *AMP, "fruktozo- 'Cytrynian (kwasy

naza-1 -6-fosforan, *Pj tłuszczowe, ciała
*fruktozo-2,6- ketonowe), *ATP,
-bisfosforan glukagon (cAMP)
Kinaza pirogro- t 1 Insulina, fruktoza Glukagon (cAMP) *Fruktozo-1,6- ATP, alanina, gluka-
nianowa -bisfosforan gon (cAMP), adre-
nalina
Dehydrogenaza I I CoA, NAD, insu- Acetylo-CoA,
pirogron Janowa lina', ADP, piro- NADH, ATP (kwa-
gron ian sy tłuszczowe.
ciała ketonowe)

Enzymy glukoneogenezy

Karboksylaza I T Giukokortykoidy, Insulina *Acetylo-CoA *ADP

pirogron i a nowa glukag on, adrena-
lina {cAMP)
Karboksykinaza 1 I Giukokortykoidy, Insulina Glukagon?
fosfoenolopiro- glukagon, adre-
gronianowa nalina (cAMP)
Fruktozo-1,6-bis- I I Giukokortykoidy, Insulina Glukagon (cAMP) *Fruktozo-1,6-bis-
fosfataza glukagon, adre- fosforan, *AMP,
nalina (cAMP) fruktozo-2,6-bis-
fosforan
Glukozo-6-fosfa- 1 T Giukokortykoidy, Insulina
taza glukagon, adre-
nalina (cAMP)

Enzymy szlaku pentozofosforanowego i lipogenezy

Dehydrogenaza Insulina
glukozo-6-fos-
T 1
foranowa
I I
Dehydrogenaza Insulina
6-fosfoglukonia-
nowa
I i
„Enzym jabłcza- Insulina
nowy"
 _________________ GLUKONEOGENEZA I KONTROLA STĘśENIA GLUKOZY WE KRWI / 231
cd. tab. 21 -1
Aktywność
przy
karmie- głodze- Induktor
niu wę- niu
glowa - i w cu-
danami krzycy
ATP-liaza cytry- T 1 Insulina
nianowa
Karboksylaza t I Insulina?
acetylo-CoA
Syntaza kwasu T I Insulina?
tłuszczowego
Ali o sferyczny " W tkance tłuszczowej, ale nie w
wątrobie
cje^nie będące w sianie równowagi i moŜna je
uwaŜać raczej za fizjologicznie przebiegające :,w
jedną stronę" niŜ osiągające stan równowagi.
Często wymienione w niej procesy są wzmoc-
nione, poniewaŜ aktywność enzymów katalizu-
jących zmiany w odwrotnym kierunku ulega
równoczesnym zmianom (ryc. 21-1). Jest waŜne,
aby kluczowe enzymy zaangaŜowane w od-
powiedni szlak metaboliczny ulegały w sposób
skoordynowany aktywacji lub hamowaniu.
W tabeli 21-1 pokazano, Ŝe tak jest rzeczywiście.
Wszystkie enzymy uczestniczące w zuŜywaniu
glukozy (tj. enzymy glikolizy i lipogenezy) stają
się bardziej aktywne wówczas, gdy występuje
obfitość glukozy, natomiast w tych warunkach
enzymy odpowiedzialne za wytwarzanie gluko-
zy podczas glukoneogenezy wykazują małą ak-
tywność. Wydzielanie insuliny, które jest wraŜ-
liwe na stęŜenie glukozy we krwi, wzmaga
biosyntezę enzymów odpowiedzialnych za gli-
kolizę. Podobnie wydzielanie insuliny przeciw-
działa pobudzaniu enzym ów; odpowiedzialnych
za glukoneogeneze, a zachodzącej jako efekt
działania glikokortykosteroidów i cAMP po-
wstającego pod wpływem glukagoiiu. Wszyst-
kim tym działaniom, które mogą być wyjaś-
nione indukcją lub represją enzymów, moŜna
zapobiec działaniem czynników blokujących
biosyntezę białka, takich jak puromycyna i etio-
nina. Wykazano, Ŝe jest regulowany mRNA
tych enzymów i Ŝe zachodzi modulacja ekspresji
ich genów.
Rep resor Aktywator Inhibitor
ADP
* Cytrynian, Długotań cuch owy
insulina acylo-CoA,
cAMP, glukagon
Obydwie dchydrogenazy cyklu pentozofos-
foranowego mogą być zaliczone do enzymów
adaptacyjnych, gdyŜ ich aktywność zwiększa się
u dobrze odŜywionych zwierząt oraz po poda-
niu insuliny zwierzęciu z cukrzycą. Aktywność
tych enzymów jest mała w cukrzycy i w okresie
głodzenia. Podobnie zachowują się „enzym jabł-
czanowy" i ATP-zaleŜna liaza cytrynianowa, co
wskazuje na to, Ŝe te 2 enzymy są raczej
zaangaŜowane w lip o genezę niŜ w glukoneoge-
nezę.
Kowalencyjna modyfikacja przez
odwracalną fosfory iację zachodzi
szybko
Glukagon, a_3'.imii£jszj:tn,stopniu adrenalina,
hamują glikoli/ę, natomiast pobudzają glukone-
ogenezę w wątrobie przez zwiększenie stęŜenia
cAMP, który z kolei aktywuje cAMP-zaleŜną
Klnazę białek, doprowadzając do foslbrylacji i
inaktywacji kinazy pirogronianowej. Obydwa te
hormony wpływają równieŜ na stęŜenie fruk-
tozo-2,6-bisf o sfor an u i w^obec tego na glikolizę
i gluk one o genezę w sposób wyjaśniony poniŜej.
Aliosteryczna modyfikacja jest
równieŜ szybka
Znane są przykłady z metabolizmu węglowo-
danów, ilustrujące allosteryczną regulację en-
zymu. W procesie glukoneogenezy synteza
szczawiooetanu z wodorowęglanu i pirogronia-
hu, Aktora jest katalizowana przez karboksylazę
232 / ROZDZIAŁ 21
pirogi omanowy, wymaga obecności acetyl o-Co A
jako aktywatora allosterycznego. Dodanie ace-
tyl o-Co A powoduje zmianę czwartorzędowej
struktury białka, zmniejszając wartość Km dla
wodorowęglanu. To działanie ma waŜne na-
stępstwa dla samoregulacji przemian pośred-
nich: gdy powstaje acetylo-CoA z pirogronianu,
przez aktywację karboksylazy pirogroniano-
wej, zapewnia on niejako automatycznie do-
starczanie szczawiooctanu i wobec tego moŜ-
liwość swojego dalszego utleniania w cyklu
kwasu cytrynowego. Aktywacja karboksylazy
pirogronianowej i równoczesne hamowanie de-
hydrogenazy pirogronianowej przez acety-lo-
CoA, powstający z utjeniania kwasów tłusz-
czowych, pomaga wyjaśnić oszczędzające dzia-
łanie utleniania kwasów tłuszczowych na utle-
nianie pirogronianu w wątrobie i pobudzenie
glukoneogenezy wątrobowej. Odwrotny stosu-
nek między aktywnością dehydrogenazy piro-
gronianowej a karboksylazy pirogronianowej za-
równo w wątrobie, jak i w nerce zmienia
metaboliczne losy pirogronianu wówczas, gdy
tkanka przechodzi z utleniania węglowodanów
podczas glikolizy na gl ukoneogenezę. Taka
zmiana ma miejsce przy przechodzeniu stanu
poresorpcyjnego w stan głodu (ryc. 21-1). Zasa-
dniczą rolą utleniania kwasów tłuszczowych
w pobudzaniu glukoneogenezy jest dostarcza-
nie ATP, potrzebnego w reakcjach karboksy-
lazy pirogronianowej i kar boksy kinazy fosfo-
enolopirogronianowej.
Innym enzymem, który podlega kontroli na
zasadzie hamowania zwrotnego, jestJfosjMruk-.
tokinaza (fosfofrukrokinaza-1). Zajmuje ona
kluczową pozycję w regulacji glikolizy. Fosfo-
fruktokinaza-1 jest hamowana przez cytrynian
i przez ATP, natomiast jest aktywowana przez
AMP. AMP działa jak wskaźnik stanu ener-
getycznego komórki. Obecność kinazy adenyla-
nowej w wątrobie i w wielu innych tkankach
pozwala na szybkie osiągnięcie równowagi rea-
kcji:
ATP + AMP 2ADP
Kiedy ATP jest zuŜywany w procesach wy-
magających energii, czego rezultatem jest po-
wstawanie ADP, wtedy zwiększa się [AMP].
PoniewaŜ w stanic równowagi [ATP] moŜe być
50-krotnie większe od [AMP], małe cząstkowe
zmniejszenie [ATP] spowoduje wielokrotne
zwiększenie [AMP]. DuŜa zmiana w [AMP] jest
zatem wyrazem tego, Ŝe działa ona jako wzmac-
niacz malej zmiany w [ATP]. Ten mechanizm
pozwala na to, Ŝe aktywność fosfofruktokinazy-
-1 jest bardzo czuła nawet na małe zmiany
w stanie energetycznym komórki i Ŝe kontroluje
ona ilość węglowodanów ulegających giikolizie
przed wejściem do cyklu kwasu cytrynowego.
Zwiększenie stęŜenia AMP moŜe być równieŜ
wyjaśnieniem, dlaczego glikoliza zostaje pobu-
dzona w czasie niedotlenienia, gdy [ATP] male-
je. Równocześnie AMP aktywuje fosforylazę,
wzmagając glikogenolizę. Inhibicja fosfofruk-
tokinazy-1 przez cytrynian i ATP mogłaby być
jeszcze jednym wyjaśnieniem oszczędzającego
działania utleniania kwasów tłuszczowych na
utlenianie glukozy, a takŜe wyjaśnieniem efektu
Pasteura; ten ostatni jest zjawiskiem hamowa-
nia beztlenowego (anaerobowego) metabolizo-
wania glukozy przez jej aerobowe utlenianie (w
cyklu kwasu cytrynowego). Konsekwencją za-
hamowania aktywności fosfofruktokinazy-1
jest nagromadzenie glukozo-6-fosforanu, który
z kolei hamuje dalsze pobieranie glukozy w
tkankach po za wątrobowych przez allosterycz-
ne hamowanie heksoldnazy.
Fruktozo-2,6-bisfosforan odgrywa
wyjątkową rolę w regulacji
glikolizy i glukoneogenezy
Najbardziej skutecznym pozytywnym efektom
cemall o sferycznym fosfofruktokinazy-1, a in-
hibitorem fruktozo-1,6-bis fosfatazy w wątro-
bie, jest fmktozo-2,6-bisfosforan. śnosj^onjha;
mowanie fosfolruktokinazy-l przez ATP i po-
woduje zwiększenie powinowactwa do fruk-
tozo-6-fosforanu. Powoduje
trjzo-jjć-Jbisfosfatazy przez zwiększenie warto-
ści K„, dla fruktozo-l,6-bisfosforanu. Jego stę-
Ŝenie jest zarówno pod kontrolą substratową
(allosteryczną), jak i hormonalną (modyfikacja
kowalencyjna) (ryc. 21-3).
Fruktozo-2,6-bisfosforan powstaje przez fos-
forylację fruktozo-6-fo sforami działaniem ?5s-
fofruktokinazj-2, Zo^samo białko enzymatycz-
ne jest odpowiedzialne równieŜ za jego rozpad,
poniewaŜ ma takŜe aktywność fruktozo-lłó-bis-
fosfatazy. Ten bifunkcyjny enzym jest pod allo-
steryczną kontrolą fruktozo-6-fósTo7anu7Tćtó-
regó" zwiększone stęŜenie występująre~przx;pb-
fitości glukozy, a więc w stanie poposiłkowym
pobudza kinazę oraz hamuje fosfatazę. JeŜeli
natomiast występuje niedobór glukozy, gluka-
gon pobudza wytwarzanie cAMP, aktywując
cAMP-zaleŜną kinazę białek, która z kolei
inaktywuje fosfofruktokinazę-2 oraz aktywuje
fruktozo-2,6-bisibsfatazę przez fosforylację.
 GLUKONEOGENEZA I KONTROLA STĘśENIA GLUKOZY WE KRWI / 233
Glukoza I
Glikogan
KINAZA BIAŁEK
ZALEśNA 00 cAMP
Fr u Ktoz o-6-f □ sio ran
Glukagon
Fru ktozo-1,6-bisf osforan
Piróg ronlan
Ryc. 21-3. Kontrola gtikolizy i glukoneogenezy
w wątrobie przez fnjktozo-2,6-bisfosforan ibifunk--
Gy^hy enzym PFK-2/F-2,6-Pazę <6-fosfofrukto-2--
kinazę/fruktozo-2,6-bisfosfatazę). PFK — fosfo-
fruktokinaza (S-fosfofrukto-1-kinaza), F-1,6-Paza
— fru ktozo-1,6- bisfosfataza. Strzałki węŜykowate
oznaczają efekty allosteryczne.
Przy nadmiar/i- glukozy zwiększa sig więc stęŜe-
nie fniktozu-2.(t-hisfostoriinu, pobudzając gUko-
lize przez aktywację fosfofruktokinazy-1 oraz
hamowanie fniktoziMj6-bisfosfatazy. W warun-
kach niedoboru-^glukozy gkjkoneogeneza jest
pobudzana przez zmniejszenie stęŜenia fruk-
tozo-2,6-bisfosforan u, który inaktywujc fosfo-
lr.uktoJunazę-1 oraz znosi hamowanie fruktozo-
-1.6-bisfostatazy. Ten mechanizm zapewnia tak-
Ŝe to, Ŝe gobudzeoie glikogenoUzj; glukagonem
w_wątrobie prowadzi raczei do uwalniania gluko-
zy niŜ do wzmoŜonej gtikolizy.
Cykle substratowe (daremne)
pozwalają na subtelne dostrajanie
W wielu punktach kontrolnych glikolizy i me-
tabolizmu glikogenu są zawarte cykle fosforyla-
cji i defosforylacji, np. glukokinaza/glukozo-6-
-fosfataza; fosfofruktokinaza- l/fruktozo-1,6--
bisfosfataza; kinaza pirogronianowa/karbo-
ksylaza pirogronianowa/karboksykinaza fosfo-
enolopirogronianowa. Gdyby były one pozos-
tawione bez kontroli, wówczas stanowiłyby
ilościowo pokaźne cykle daremne, których re-
zultatem końcowym byłaby jedynie hydroliza
ATP. To, Ŝe tak się nie dzieje na wielką skalę,
zabezpieczają róŜne mechanizmy kontrolne,
dzięki którym jedno ramię cyklu jest hamowane
wówczas, gdy przeciwne ulegają pobudzeniu
zgodnie z potrzebami tkanki i całego organiz-
mu. JednakŜe w pewnych przypadkach moŜe
istnieć korzyść z tego, Ŝe cykl przebiega swobod-
nie. Na przykład w cyklu foslbfruktokina-za-
l/fruktozo-1.6-bisfosfataza, zachodzi wzmoc-
nienie efektu allosterycznego modyfikatora fru-
ktozo-2,6-bisfosforan u, powodując większy
przepływ metabolitów w którymkolwiek kieru-
nku, niŜ miałoby to miejsce bez udziału cyklu
substratowego. To „subtelne dostrajanie" kon-
troli metabolicznej zachodzi jedynie kosztem
utraty pewnej ilości ATP.
STĘśENIE GLUKOZY KRWI
JEST PRECYZYJNIE REGULOWANE
W WĄSKICH GRANICACH
W stanie poabsorpcyjnym stęŜenie glukozy
u ludzi i u wielu ssaków waha się w granicach
4,5- 5,5 mmoi/L Pa.spoŜyc|uposiłku3!ęglmja>
Hanowego moŜe się ono zwiększać do 6,5—7,2
jńmoj/L-W czasie głodzenia stęŜenie glukozy
zmniejsza się do"ok, JT-PT,? mmol/l. StęŜenie
glukozy we krwi ptaków jest znacznie większe
(14,0 mmol/l), a u przeŜuwaczy znacznie mniej-
sze (2,2 u owiec a 3,3 mmol/l u bydła). Te
normalnie mniejsze stęŜenia wydają się być
związane z faktem, Ŝe u przeŜuwaczy właściwie
wszystkie węglowodany pokarmu fermentują
do niŜszych (lotnych) kwasów tłuszczowych,
które w duŜej mierze zastępują glukozę jako
główne metaboliczne źródło energii tkanek
w okresie między posiłkami. Gwałtowne zmniej-
234 / ROZDZIAŁ 21
szenie stęŜenia giukozyjwęjawgowoduje drga-
wki, podobnie~jak™przy przedawkowaniu in-
suliny, ze względu na bezpośrednie uzaleŜnienie
mózgu od dostawy glukozy. JednakŜe znacznie
mniejsze stęŜenia glukozy mogą być dobrze
tolerowane pod warunkiem, Ŝe pozwoli się na
stopniową adaptację; np. szczury zaadaptowa-
ne do diety boga to tłuszcz owej zachowują się
zupełnie normalnie przy tak małym stęŜeniu
glukozy we krwi, jak 1,1 mmol/1.
GLUKOZA KRWI POCHODZI
Z POKARMÓW, GLUKONEOGENEZY
I GLIKOGENOLIZY
Glukoza węglowodanów w spoŜy-
tych pokarmach. Większość węglowodanów
po Łtrawie-niu pokarmów~tó glukoza,
galąktoza
1 fruktoza. Są one transportowane do wątroby
przez Ŝyłę wrotną. G a laktoza i fruktoza są
łatwo przekształcane w wątrobie w glukozę (p.
rozdz. 22).
Glukoza pochodząca z róŜnych związ-
ków glukogennych, które ulegają glu-
koneogenezie (ryc. 18-7 i 21-1). Są to związki
2 kategorii: 1) ulegające bezpośredniemu prze
kształceniu w glukozę bez znaczącej recykliza-
cji, np. niektóre aminokwasy i propionian i 2)
związki będące produktami częściowego meta
bolizmu glukozy w niektórych tkankach, które
po dostaniu się do wątroby i nerek są prze
kształcane w glukozę. 1 tak mleczan, powstały
z glukozy w mięśniach i erytrocytach, jest
transportowany do wątroby i nerek, gdzie jest
przekształcany w glukozę. W ten sposób ta
ostatnia dostając się do krwi staje się ponownie
dostępna dla tkanek do utleniania. Ten proces
jest znany jako cykl Cori lub cykl kwasu mle
kowego (ryc. 21-4). GUcerol do syntezy tria-
cylogliceroli tkanki tłuszczowej pochodzi z glu
kozy krwi. Acyloglicerole tkanki tłuszczowej
ciągle ulegają hydrolizie, wytwarzając gjicerol,
który nie moŜe być zuŜytkowany przez tkankę
tłuszczową i wobec tego dyfunduje do krwi.
Jest on ponownie przekształcany w glukozę
przez mechanizmy glukoneogenezy w wątrobie
i w nerce (ryc. 21-1). Istnieje zatem ciągły
cykl, w którym glukoza jest transportowana
z wątroby i nerek do tkanki tłuszczowej, a gli-
cerol powraca z tkanki tłuszczowej do wymie
nionych narządów, aby ulec resyntezie do glu
kozy.
Wśród aminokwasów transportowanych
z mięśni do wątroby w czasie głodzenia _p_rge-
waŜa alanina! DopfowacTzifoTo do postulowa-
nia istnienia cyklu glukozowo-alaninowego.
przedstawionego na ryc. 21-4, w wyniku które-
go glukoza z wątroby przepływa do mięśni
L utworzeniem tam pirogronianu ulegającego
transaminacji do alaniny. Alanina jest następnie
transportowana do wątroby, aby w procesie
glukoneogenezy przekształcić się ponownie
w glukozę. W ten sposób dokonuje się transport
azotu aminowego z mięśni do wątroby oraz
wolnej energii z wątroby do mięśni. Energia
potrzebna do wątrobowej syntezy glukozy z pi-
rogronianu pochodzi z utleniania kwasów tłusz-
czowych.
Glukoza powstająca z glikogenu,
wątroby podczas glikogenolizy, (p.
rozdz. 20).
Metaboliczne i hormonalne
mechanizmy kontroli stęŜenia
glukozy we krwi
Utrzymywanie stałego stęŜenia glukozy we
krwi jest jednym z najbardziej precyzyjnie regu-
lowanych mechanizmów homeostatycznych i to
takim, w którym odgrywa rolę zarówno wąt-
roba, jak i tkanki pozawątrobowe, a takŜe wiele
hormonów. Przez komórki wątrobowe wydaje
się swobodnie przenikać glukoza, podczas gdy
komórki tkanek poza wątrobowych są dla niej
stosunkowo nieprzenikalne. Wynikiem tego jest,
Ŝe przechodzenie przez błony komórkowe jest
etapem ograniczającym szybkość pobierania
glukozy przez tkanki pozawątrobowe. Po wnik-
nięciu do komórki glukoza jest szybko fosforylo-
wana działaniem heksokinazy. Jest prawdopo-
dobne, Ŝe na pobieranie glukozy przez wątrobę
i jej oddawanie z wątroby do krwi bardziej
bezpośredni wpływ wywierają aktywności nie-
których enzymów i stęŜenia kluczowych związ-
ków pośrednich. StęŜenie glukozy we krwi jest
jednak waŜnym czynnikiem kontrolującym szyb-
kość pobierania glukozy zarówno przez wątrobę,
jak i przez tkanki pozawątrobowe,
Glukokinaza jest waŜnym regulatorem
stęŜenia glukozy we krwi po posiłku.
NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe heksokinaza jest ha-
mowana działaniem glukozo-6-fosforanu. Ten
ostatni metabolit moŜe więc wywierać pewne
hamowanie zwrotne na pobieranie glukozy przez
tkanki pozawątrobowe zaleŜne od fosfory! o warna
glukozy działaniem heksokinazy. Wątroba nie
podlega takiemu ograniczeniu, poniewaŜ glukoki
nic jest wraŜliwa na działanie gmkozo-6-
 Pirogronian .* .i^—i--!-—..«•■>•—--»•»■——ii-»»'.«"i*'

Ryc. 21-4. Cykl kwasu mlekowego (Cori) i cykl ala ni nowo- glukozowy.
236 / ROZDZIAŁ 21
.100 Heksokinaza
■
50 o
o
GlukoKinaza
0 5 10 15 20 25
Glukoza krwi, mmoi/1
Ryc. 21-5. Zmiany aktywności fosforylującej glu-
kozę heksokinazy i glukokinazy w zaleŜności od
zwiększającego się stęŜenia glukozy we krwi. Km
heksokinazy dla glukozy wynosi 0,05 mmol/i, a Km
glukokinazy 10 mmol/l.
-fosforanu. Glukokinaza, która ma większą
wartość Km (mniejsze powinowactwo) dla glu-
kozy niŜ heksokinaza, zwiększa swoją aktyw-
ność wraz ze zwiększeniem stęŜenia glukozy
w przedziale fizjologicznych stęŜeń tego związ-
ku (ryc. 21-5) i wydaje się w swoisty sposób
sprzyjać pobieraniu glukozy do wątroby,
w przypadku jej duŜego stęŜenia występującego
w Ŝyle wrotnej po posiłku węglowodanowym.
Brak glukokinazy u przeŜuwaczy, u których
niewiele glukozy przechodzi z jelita do krąŜenia
wrotnego, wydaje się potwierdzać tę funkcję
tego enzymu.
Przy prawidłowym stęŜeniu glukozy w krąŜą-
cej krwi (4,5—5,5 mmol/l), wątroba wydaje się
być producentem glukozy. JeŜeli jednak stęŜe-
nie gJukozy się zwiększa, to wydalanie glukozy
przez wątrobę ustaje, a przy duŜym stęŜeniu
pobiera ona glukozę z krwi. Ustalono, Ŝe
u szczura szybkość oddawania glukozy przez
wątrobę staje się równa szybkości pobierania
przy stęŜeniu w Ŝyle wrotnej wątroby równym
8,3 mmol/l.
Insulina odgrywa centralną rolę w re-
gulacji stęŜenia glukozy we krwi. Poza
bezpośrednim wpływem hiperglikemii na pobie-
ranie glukozy zarówno przez wątrobę, jak i
tkanki obwodowe, zasadniczą rolę w regulacji
stęŜenia gJukozy we krwi odgrywa hormon
insulina. Wytwarzają ją komórki B wysp trzust-
kowych, a wydziela się do krwi wskutek bez-
pośredniej reakcji na hiperglikemię. Jej stęŜenie
we krwi zmienia się równolegle ze stęŜeniem
glukozy, a szybkim skutkiem jej podania jest
hipoglikemia. Do substancji pobudzających wy-
dzielanie insuliny naleŜą takŜe aminokwasy,
wolne kwasy tłuszczowe, ciała ketonowe, gluka-
gon, sekretyna oraz lek tolbutamid. Adrenalina
i noradrenalina blokują uwalnianie insuliny.
Insulina pobudza natychmiast pobieranie glu-
kozy przez takie tkanki, jak tkanka tłuszczo-
wa i mięśniowa. To działanie jest spowodo-
wane wzmoŜonym transportem przezbłono-
wym glukozy uwarunkowanym przeniesie-
niem transportera insulinowego z wnętrza ko-
mórki do błony plazmatycznej. Insulina nie ma
natomiast bezpośredniego wpływu na penetra-
cję glukozy do komórek wątrobowych. To
stwierdzenie jest zgodne z faktem, Ŝe szybkość
metabolizmu glukozy w komórkach wątro-
bowych nie jest ograniczana ich przenikalnoś-
cią. JednakŜe insulina wpływa pośrednio na
pobieranie glukozy przez wątrobę, działając
na enzymy kontrolujące glikolizę i glikogeno-
genezę.
Glukagon jest hormonem wytwarzanym
przez komórki A wysp trzustkowych. Jego
wydzielanie jest pobudzane przez hipoglikemie.
Gdy dostanie się do wątroby (przez Ŝyłę wrot-
ną), pobudza glikogenolizę przez aktywację
fosforylazy. Większość endogennego giukago-
nu jest usuwana z krąŜenia przez wątrobę.
Odmiennie niŜ adrenalina, glukagon nie ma
wpływu na fosforylazę mięśni. Glukagon
wzmaga równieŜ glukoneogenezę z aminokwa-
sów i mleczanu. Zarówno glikogenoliza wąt-
robowa, jak i glukoneogeneza uczestniczą w hi-
perglikemizującym działaniu glukagonu, które-
go działania są przeciwne do insuliny.
Przedni płat przysadki mózgowej wydziela
hormony, które zwiększają stęŜenie glukozy
krwi, a więc działają antagonistycznie w stosun-
ku do insuliny. Są to: hormon wzrostu, kor-
tykortofina (ACTH) i zapewne inne czynniki
„diabetogenne". Wydzielanie hormonu wzros-
tu pobudza hipoglikemia. Hormon wzrostu
zmniejsza pobieranie glukozy przez niektóre
tkanki, np. przez mięśnie. Niektóre z tych
działań mogą być nie bezpośrednie, wiadomo
bowiem, Ŝe hormon wzrostu mobilizuje z tkanki
tłuszczowej wolne kwasy tłuszczowe, które sa-
me zmniejszają zuŜycie glukozy. Długotrwałe
podawanie hormonu wzrostu prowadzi do cuk-
rzycy. Hormon wzrostu wywołując hiperghke-
mię, pobudza wydzielanie insuliny, powodując
czasami wyczerpanie komórek B (i w konsek-
wencji cukrzycę).
 GLUKONEOGENEZA I KONTROLA STĘśENIA GLUKOZY WE KRWI / 237
Glikokortykosteroidy (11-oksosteroidy) są
wydzielane przez korę nadnerczy i są istotne dla
metabolizmu węglowodanów. Podanie tych ste-
roidów pobudza glukoneogenezę. Zwiększenie
glukoneogenezy jest wynikiem zwiększonego
katabolizmu białek w tkankach, zwiększonego
pobierania aminokwasów przez wątrobę i zwię-
kszonej aktywności amino tran sfe raz i innych
enzymów wątrobowych związanych z gluko-
neogenezą. Ponadto glikokortykosteroidy ha-
mują zuŜycie glukozy w tkankach pozawątrobo-
wych, działają więc anłagonistycznie w stosunku
do insuliny.
Adrenalinę wydziela rdzeń nadnerczy* pod
wpływem bodźców stresogennych (strach, pod-
niecenie, krwotok, hipoglikemia, hipoksja itd.).
Pobudza ona glikogenoiizę w wątrobie i mięśniu
wskutek pobudzenia fosforylazy. Brak gluko-
zo-6-fosfatazy w mięśniach sprawia, Ŝe glikoge-
noliza wiąŜe się z powstawaniem mleczanu,
podczas gdy w wątrobie głównym jej produk-
tem jest glukoza, co jest przyczyną zwiększenia
stęŜenia glukozy we krwi.
Hormony tarczycy powinny być równieŜ roz-
patrywane jako wpływające na stęŜenie glukozy
we krwi. Istnieją dane doświadczalne przema-
wiające za tym, Ŝe tyroksyna ma działanie
diabetogenne, a usunięcie tarczycy przeciwdzia-
ła rozwojowi cukrzycy. ZauwaŜono równieŜ
całkowity brak glikogenu w wątrobach zwierząt
z tyreotoksykozą. U chorych z nadczynnością
tarczycy stęŜenie glukozy we krwi na czczo jest
zwiększone, natomiast jest zmniejszone u cho-
rych z niedoczynnością tego narządu. NaleŜy
jednak dodać, Ŝe u chorych z nadczynnością
tarczycy utylizacja glukozy przez tkanki jest
normalna lub zwiększona, natomiast u chorych
z hipotyreozą jest zmniejszona. Chorzy z niedo-
czynnością tarczycy są znacznie bardziej wraŜ-
liwi na hipoglikemiczne działanie insuliny niŜ
osoby zdrowe lub chorzy z hipertyreozą.
Glukozuria występuje wówczas, gdy
jest przekroczony próg nerkowy dla
glukozy
Kiedy stęŜenie giukozy we krwi zwiększa się
do stosunkowo duŜego, wtedy równieŜ nerka
działa regulująco na glikemię. Glukoza jest
wciąŜ przesączana w kłębuszkach nerkowych,
ale normalnie powraca w całości do krwi,
ulegając wchłanianiu zwrotnemu w kanalikach
nerkowych. Wchłanianie zwrotne glukozy
wbrew gradientowi stęŜeń jest energochłonne
i wymaga obecności ATP w komórkach kanali-
kowych. Zdolnoić kanalików nerkowych do
wchłaniania zwrotnego glukozy jest ograniczo-
na do ok. 350 mg/min. Gdy stęŜenie glukozy we
krwi jest zwiększone, ilość przesączanej w kłę-
buszkach nerkowych glukozy przekracza poje-
mność resorpcyjną kanalików nerkowych
w stosunku do glukozy i wówczas stwierdza się
obecność glukozy w moczu, czyli glukozurię.
U osób zdrowych glukozuria pojawia się wtedy,
kiedy stęŜenie glukozy we krwi Ŝylnej jest więk-
sze niŜ 9,5—10mmol/l. To stęŜenie jest nazywa-
ne progiem nerkowym dla glukozy.
Glukozurię moŜna wywołać u zwierząt do-
świadczalnych floryzyną, która hamuje układ
reabsorbujący w kanaliku. To zjawisko jest
znane jako glukozuria nerkowa. Glukozuria
pochodzenia nerkowego moŜe być wynikiem
wrodzonych wad kanalikowych, moŜe teŜ być
nabyta jako wynik procesów chorobowych.
Stwierdzenie glukozurii jest często objawem cuk-
rzycy (diabetes mellitus).
Niedobór fruktozo-1,6-bisfosfatazy
powoduje laktacydozę i hipogtikemię
Blokowanie glukoneogenezy przez niedobór
tego enzymu nie pozwala na przekształcanie
w wątrobie mleczanu i innych substratów glu-
kogennych w glukozę. Ten stan moŜe być
kontrolowany przez karmienie pokarmami
o duŜej zawartości węglowodanów.
MOśNA SIĘ PRZEKONAĆ O
ZDOLNOŚCI ORGANIZMU DO
ZUśYWANIA GLUKOZY,
OZNACZAJĄC JEGO TOLERANCJĘ
NA GLUKOZĘ
Wskaźnikiem tolerancji glukozy jest przebieg
krzywej stęŜenia glukozy we krwi po podaniu
określonej ilości glukozy (ryc. 21-6). Diabetes
mellitus (cukrzyca, moczówka słodka) charak-
teryzuje się zmniejszoną tolerancją na glukozę
spowodowaną niedostatecznym wydzielaniem
insuliny (cukrzyca typu 1 albo cukrzyca in-
sulinozaleŜna; ang.: insulin-dependent diabetes
mellitus. IDDM). Charakteryzuje się ona zwię-
kszonym stęŜeniem giukozy we krwi (hiper-
giikemia) oraz glukozuria (cukromoczem),
a mogą jej towarzyszyć zmiany metabolizmu
tłuszczu. Tolerancja glukozy jest zmniejszona
nie tylko w cukrzycy typu I, lecz takŜe w stanach
uszkodzenia wątroby oraz w niektórych zakaŜe-
niach, w cukrzycy typu II (cukrzycy niezaleŜnej
238 / ROZDZIAŁ 21
1 2
Czas (h)
Ryc. 21-6. Test tolerancji glukozy. Krzywe stęŜenia
glukozy we krwi osoby zdrowej i u chorego na
cukrzycę po doustnym podaniu 50 g glukozy.
ZauwaŜ początkowe duŜe zwiększenie stęŜenia
glukozy u chorego na cukrzycę. Kryterium normal-
ności jest powrót stęŜenia glukozy do początkowej
wartości w ciągu 2 h.
od insuliny; ang.: non-insulin-dependent diabe-
tes mellitus, NIDDM), której towarzyszy zwykle
otyłość i zwiększone stęŜenie wolnych kwasów
tłuszczowych po podaniu niektórych leków
oraz niekiedy równieŜ w miaŜdŜycy. Cukrzyca
moŜe równieŜ wystąpić w nadczynności przy-
sadki lub kory nadnerczy ze względu na an-
tagonizm hormonów tych gruczołów wydziela-
nia wewnętrznego w stosunku do działania
insuliny.
Insulina zwiększa tolerancję glukozy. Wstrzy-
knięcie insuliny zmniejsza zawartość glukozy
we krwi i powoduje zwiększenie jej zuŜywania
oraz magazynowania w formie glikogenu w wą-
trobie i w mięśniach. Nadmiar insuliny moŜe
spowodować cięŜką hipnglikemię, prowadzącą
do drgawek, a nawet do śmierci, jeŜeli nie poda
się szybko glukozy. Zwiększoną tolerancję glu-
kozy obserwuje się w niedoczynności przysadki
i kory nadnerczy, co moŜna przypisać zmniej-
szeniu normalnego antagonistycznego działa-
nia kortyzolu w stosunku do insuliny, wskutek
czego dochodzi do względnego jej nadmiaru.
PIŚMIENNICTWO
Krebs HA: Gluconeogenesis. Proc R Soc London
(Biol) 1964;159:545. Ncwsholme EA, Chaliss
RAJ, Crabtrcc B: Substratc
cycles: Thcir role in improving sensitivity in mcta-
bolic control. Trmds Biochem Sci 1984;9:277,
Newsholme EA, Start C: Regulation in Metabolism.
Wiley, 1973. Pagliara AS et al: Hepatic fruL-tose-
1,6-Diphosphata-
se deficiency, a cause of laciic acidosis and hypo-
glycemia in infaticy. ■/ Ciin Invest 1972;51:2l 15.
Pilkis SJ, El-Maghrabi MR, Claus TH: Hormonal
rcgulation of licpaiic gluconeogenesis and glycoly-
sis. Anrtu Rev Biochem 1988;57:755. Watford M:
What is the metabolic fate of dietary
glucosc? Trends Biochem Sci 1988;13:329.
Szlak pentozofosforanowy
oraz inne szlaki przemiany
heksoz
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Szlak pentojofosforanowy aie generuje ATP,
ale spełnia '2 główne tuli keje: l)j&#miuza
NADJffl dk takich redukujących syntez, jak
Biosynteza kwasów tłuszczowych i steroidów
oraz 2) dostarcza rybozy do biosyntezy nuk-
lcotydówTkwifsow riukieinowych.
Glukoza, fruktoza i galaktoza są ilościowo
najwaŜniejszymi heksozami wchłanianymi
z pfzewodu pokarmowego. Pochodzą one od-
powiednio ze skrobi, sacharozy i laktozy zawar-
tych w poŜywieniu. Specjalne szlaki metabolicz-
ne rozwinęły się, zwłaszcza w wątrobie, do
przemiany fruktozy i galaktozy w glukozę.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Niedobory pewnych enzymów szlaku pen-
tozofosforanowego są główną przyczyną hemo-
iizy erytrocytów, występującej w jednym z ty-
pów niedokrwistości hemolitycznej Głównym
zaangaŜowanym w tym enzymem jest dehyd-
rogenaza glukozo6-fosfora nowa. AŜ u 100 min
ludzi na świecie moŜna wykazać genetycznie
uwarunkowane małe stęŜenie tego enzymu.
Głównymi szlakami metabolicznymi zuŜywa-
nja glukozy są glikoliza i szlak pentozofosfora-
no"włl~- ilościowo mniej znaczące, ale bardzo
waŜne dla wydalania obcych organizmowi zwią-
zków (ksenobiotyków) w postaci glukuronidów
jest wytwarzanie kwasu glukuronowego z gluko-
zy w szlaku kwasów uronowych. Zaburzenia
tego szlaku są przyczyną samoistnej pentozurii.
Całkowity brak jednego z enzymów tego szlaku
22
u wszystkich naczelnych sprawia, Ŝe kwas
askorbinowy (witamina C) jest niezbędnym
składnikiem pokarmu dla ludzi, ale nie dla
większości ssaków. Niedobory enzymów meta-
bolizmu fruktozy .i galaktozy prowadzą do
takich chorób metabolicznych, jak samoistna
fruktozuria i galaktozemia Fruktoza bywa uŜy-
wana w Ŝywieniu pozajelitowym, ale w duŜym
stęŜeniu moŜe ona powodować uszczuplenie
puli nukleotydów adeninowych w wątrobie
i martwicę wątroby.
SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY
WYTWARZA NADPH ORAZ RYBOZĘ
Szlak pentozofosforanowy (spięcie heksozo-
mo no fos fora nowe) jest alternatywną drogą
utleniania glukozy. Jest to proces wielocyklicz-
ny, w którym z 3 cząsteczek glukozo-6-fos-
foranu powstają 3 cząsteczki CO2 i 3 reszty 5-
węglowe. Te ostatnie zostają tak przetworzone,
Ŝe regenerują się z nich 2 cząsteczki glukozo--6-
fosforanu i wytwarza się 1 cząsteczka związku
pośredniego glikolizy — gliceraldehydo-3--
foslbranu. PoniewaŜ z 2 cząsteczek giiceral-
dehydo-3-fosforanu moŜe regenerować gluko-
zo-6- fosforan, w szlaku pentozofosfora nowym
moŜe zachodzić całkowite utlenienie glukozy.
+
3(Glukozo-6-fosforan) + 6 NADP -» ->
3 COa + 2 (Glukozo-6-fosforan) +
- Gliceraidehydo 3-fosforan + 6 NADPH +
+
+ 6H
240 / ROZDZIAŁ 22

KOLEJNE REAKCJE SZLAKU pentozofo sfora nowego akceptorem wodoru

PENTOZOFOSFORANOWEGO
ZACHODZĄ W CYTOZOLU
Enzymy^szlaku pentozofosforanowego, po-
dobnie jak TglikoTizy, znajdują się w cytozolu.
Utlenianie, tak jak w glikolizie, odbywa się przez
oSwodorowanie, jednakŜęjw przypadku szlaku
jest NAPD, a nie NAD.
Sekwencję reakcji szlaku moŜna podzielić na
2 etapy: oksydacyjny i nieoksydacyjny. W pierw-
szym glukozo-6-fosforan ulega odwodorowa-
nhi i dekafboksylacji, przechodząc w pentoze
— rybulozo.-5-fosforan. W drugim etapie rybu-
lozo-5-fosforan ulega przekształceniu z powro-

HjO V lub Ca"

f
NADP HYDROLAZA COO"
HO-C-H GLUKONO-
NADPH+H^ LAKTONOWA H-C-OH
HO-C-H H-Ć- 6- f osi o g HO-C-H
lukonolakton
DEHYDROGENAZA
H-C-OH

4
GLUKOZO-6-- H-C-OH
FOSFORANOWA
OH I
6-Fosfogtukonlan
HO-Ć-H Q H-
— NADP1
C-OH I
DEHYDROGENAZA 6- Mg 1 ; Mn ! ;
H-i ---- 1 FOSFOGLUKDNIANOWA lub Ca**
CHj-O-l
^D-G lu kozo-6-fosfo ran

NADPH +
H+

CHOH KETOIZOMERAZA CH,OH H-C-OH

I
11 RYBOZO-S-- i
FOSFOflANOWA
c=o C=O
C-OH H-C- H-C-OH
H-C-OH H-C-OH H-Ć-OH
i
H-C-OH i CH, -O -(P )
C H , - 0 - ( F Forma enotlowa Rybulozo-5-fosforan
i
3-Kato-B-f oafogl u ko n la n
3-EPIMERAZA HYBUL020-5-F0SF0RAN0WA
*CH2OH i

O -T - H
HO-C-H
H^C-OH
H^ t^1^ (JM > H-C-
Ć
H-C K syl u I o zO-5-f osf o r an
OH H-C-OH
CHj-O-
Rybozo^Si-ftwfora n
Sadoheptu loŜo -7-f osto ra n

K
H- C-OH
"CH2-O~® Gl
lcaraldehydo-3-tosfo ra n

PRPP
Ryc. 22-1. Szlak pentozofosforanowy. P ------ POf, PRPP — 5-fosforybozylo-i-pirofosforan.
 SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 241

H-"Ć-OH
"CH.OH -f Sliceraldehyda-
•CHjOH
•3-1o«toran
HOJC-H
|THANSALDOLAZA|
H-Ć-OH ~*____ O C H
H-Ć-OH
H-Ć-OH H-C = O H-Ć-
T H-^t-OH
H-iC-OH
CH,-O-® Sadoheplulozo- OH H-Ć-OH ł
CH,0H
7-fosforan
*CHaOH
CH, -O-(P) FruktoiD-6-iosforan
ć
4 Etyt roz o-4-1o sto r an

HO-C-H H-Ć-OH
CH,-O-<g)
Ksyiuiozo-5-fostoran
| TRAN8KET0LAZA
Tlamlrw- ®j
Mg' ł
H-C=O
H-C-OH
Ryc. 22-1 cd. Szlak CH,-O-®
pentozofosforanowy,
SilcerakJBhydo-3-fosłofan
ćo
HO-C-H
H-C-OH
H-Ć-OH

FruKtozo-S-losforan

tem_dp5!ukozQ-i-ibsforanu w całej serii reakcji, rząc epimer ksylulozo-5-fosforan będący keto-

głównie z udziałem 2 enzymów; transkętotazy
UransaMolazy (ryc. 22-1).
Etap oksydacyjny wytwarza NADPH
Odwodorowanie glukozo-6-fo sforanu do 6-
fosfoglukonianu zachodzi przez utworzenie 6-
fosfoglukonolaktonu katalizowane przez de-
hydrogentizę glukQzo-6-fo$foranową, enzym za-
leŜny od NADP. Hydrolizę 6-fosibglukonolak-
tonu katalizuje hydrolaza glukonol a klonowa
Drugi etap oksydacyjny jest katalizowany przez
dehydrogenazę 6-fosfoglokonianową, która po-
trzebuje NADP+ jako akceptora wodoru. Dalej
następuje dekarboksyjacja_z_ wy tworzeniem ke-
lopentozy — rybuiozo-5-ibsforanu. Reakcja
zachodzi prawdopodobnie w 2 etapach przez
związek pośredni 3-keto-6-fosfoglukonian.
Etap nieoksydacyjny wytwarza
prekursory rybozy
Rybulozo-5-fosforan jest substratem dla 2
róŜnych enzymów, 3-Epimeraza ryhulozo-5-fos-
foranowa zmienia konfiguracje wokół C3, two-
pentozą, Ketoizomeraza rybozo-5-fosfora-
nowa zamienia rybulozo-5-fosforan.w odpowie-
dnią aldopentoze, rybozo-5-fosforan.
Transketolaza przenosi jednostkę 2-węglową
zawierającą węgle 1. i .2 ketozy na aldehydowy
węgiel cukru — aldozy. Powoduje ona .zatem
zamianę cukcu ketozj w aldozę uboŜszą-o-2-ato-
my węgla, a równocześnie zamienia cukier al-
dozę w ketozę bogatszą o 2 atomy węgla.
Reakcja wymaga udziału jednej z witamin
B — darniny — jako koenzymu w postaci
difosforanu tiaminy, a takŜe jonów Mg2:. Prze-
noszona jednostka 2-weglowa jest prawdopo-
dobnie glikolaldehydem związanym do difos-
foranu tiaminy, tzn. jest „aktywnym glikolal-
dehydem". Transketolaza katalizuje więc prze-
niesienie opisanej jednostici"2*węglowej z ksylu-
lozo-5-fosforanu na ryb ozo-5-fosforan, two-
rząc 7-węgiową ketozę sedoheptulozo-7-fosfo-
ran oraz aldozę gliceraldehydo-3-fosforan. Te
2 produkty wchodzą następnie w inną reakcję,
znanąjakotransaldolacja. Transaldolaza umoŜ-
liwia przeniesienie jednostki 3-węglowej „ak-

l<> Biochemia
242 / ROZDZIAŁ 22

GI ukozo-6-fosf o ran Gl ufco zo-6-fosforan Glukozo-6-fosforan -

ł
-N AD P* NADP* NADP

DEHYDROGENAZA
GLUKOZO-6-- *■ NADPH
FOSFORANOWA - NADPH >■ NADPH + H*

6-Fosfogukonlan e-Fosfoflukonian 6-Fosfoglukonian

- NADP* NADP* NADP*

DEHYDROGENAZA
6-FOSFOGLLJKO-
N1ANOWA
+
» NADPH + H NADPH+ H* ^" NADPH

1i ^ CO2 k
COj * CO,
Ryb u lozo-5-tostoran Rybulozo-S-fosfcran Rybulozb-5-taatoran
C,

|3-EPIMERA2A~| | 3-EPIMERA2AJ
KETOIZOMERAZA

Rybozo-5-f osf o ra n
Ksylulozo-5-fosforan
Ksytu lozo-S-tosf o ran
C

TRANSKETOLAZA

f
Gllcef aldehyd o-3-fosforan Sedoheptulazo-7-fosforan
Ci 1 C,
TRANSALDOLAZA

f
Fruktozo-6-fosloran C« Erytrozo-4-tosforan

TFIANSKETOLAZA
Gl I ce r aldehyd o-3-f o sfa ra n

Fru ktoz o-6-f osfo ran

IZOMERAZA
FOSFOTRIOZOWA
ALDOLAZA

, Fruklozo-1,6-btefosforanu
IZOMERAZA IZOMEHAZA
FOSFOHEKSOZOWA FOSFOHEKSOZOWA
FHLTKTOZO-1,6--
BISFOSFATAZA

/j Fruktozo-6-fosforanu
IZOMEHAZA
FOSFOHEKSOZOWA

GI ukozo-6-fostoran Gl ukozo-6-fosforan Vj Glut<ozo-6-fofiforanu

Ryc. 22-2. Schemat przebiegu szlaku pentozof osforan owego i jego połączeń ze szlakiem glikolizy.
 SZLAK PEIMTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 243

tywnegodihydroksyacetonu" (węgli l-3)_zketo- dehydrogenazy ghitaminianowej, albo zredu-

zy, którą1 jest sedoheptulozo-7-fosforan, na al- kowanego glutationu w erytrocytach. Jest pra-
dozę gliceraldehvdo-3-fosforan. aby_utworzyć wdopodobne, Ŝe obecność aktywnej lipogenezy
ketozę — fruktozo-6-fosforan i 4-węglową al- albo układu zuŜywającego NADPH pobudza
dozę — ery trozo-4-fosforan. rozkład. glukozy w szlaku pentozofosforano-
Następnie zachodzi dalsza reakcja, znów wym. ZuŜywanie NADPH dostarcza bowiem
z udziałem transketolazy, w której ksylulozo-5- NADP, którego stęŜenie jest normalnie bardzo
Ti JFuŜy jako da_w_c_a „aktywnego gli - mafe ze względu na nierównowagowy charakter
kolaldehydu". W tym przypadku utworzony pierwszych reakcji szlaku. RównieŜ synteza
uprzednio eryfrozo-4-fosforan jest akcpptnjeay ■ dehydrogenaz glukozo-6-fosforanowej i 6-fos-
Produktami wymienionej reakcji są fruktozo-6-- foglukonianowej moŜe być indukowana przez
fosforan i gIiccraldehydo-_3-fosforan. insulinę wydzielaną w warunkach związanych
Aby glukoza u legia_ całkowitemu utlenieniu ze „stanem sytości" (tab. 21-1).
do CO, w szlaku pentozofosforanowym, nie- h i
j bJ ™ tkance enzymów prze- Ryboza moŜe być syntetyzowana
k sz t nic aj ą c y e h gl i ce ra I dc h y d o - 3 - fo s f oran w g lu - we wszystkich tkankach
j^zo-6-fosforan..Są to enzymy szlaku giikolizy, SzJak pentozo fosforan o wy dostarcza ryhozy
dz^aja^e.\£o£LwŁQinyjn kierunku, i dodatkowo do syntezy nukleotydów i kwasów nukleino-
enzym glukoneogenezy frtiktozo-l,6-bisfosfata- wych (ryc. 22-1). Źródłem jes.t rybozo-5-fas^
Ł-A. Schemat tego szlaku przedstawiono na rye. foran. który reaguje z ATP, tworząc PRPP
uŜywany w biosyntezie nukleotydów (p. str.
427). Tkanka mięśniowa ma bardzo niewielkie
2 najwaŜniejsze szlaki katabolizmu ilości dehydrogenaz glukozo-6-fo sfora nowej
glukozy mają niewiele ze sobą i 6-fosfoglukonianowej. Mięsień szkieletowy,
wspólnego podobnie jak większość innych tkanek, jest
ChociaŜ niektóre metabolity są wspólne, np. jednak zdoiny do syntetyzowania rybozo-5-fos-
glukozo-6-fosforan, to jednak szlak pectozo- foranu na potrzeby syntezy nukleotydów. Od-
i bywa się to przez odwrócenie nie oksydacyjnego
^xJ£liJq etapu szlaku pentozofo sfora nowego z uŜyciem
"DTI^jerue następuje w pierwszych reakcjach fruktozo-6-fosforanu. Oznacza to, Ŝe nie jest
Z udziałcin~RKDP. a nieNAD. a CO3, który konieczny kompletny funkcjonujący szlak pen-
w ogóle nicjeśt produktem giikolizy, jest chara- tozofosforano wy, aby tkanka mogła syntetyzo-
kterystycznym pr^ukteatszłafea=--pentozofos- wać fosforany rybozy.
fofahowego. ATP nie powstaje w szlaku pen- Ryboza nie jest znaczącym składnikiem krą-
tozofos fora nowym, podczas gdy jego generacja Ŝącej krwi. Wobec tego tkanka musi sama
jest zasadniczą funkcją giikolizy. Fosforany zaspokajać zapotrzebowanie na ten waŜny pre-
rybozy powstają w szlaku pentozo fosforano- kursor nukleotydów.
wym, ale me w glikolizie.

RównowaŜniki redukujące SZLAK PENTOZOF0SF0RAN0WY

są wytwarzane w tych tkankach,
które są wyspecjalizowane
w syntezach redukujących
Oznaczenia aktywności szlaku pentozofos-
foranowego w róŜnych tkankach wskazują na
jego znaczenie metaboliczne. Jest on aktywny
w wątrobie, tkance tłuszczowej, korze nadner-
czy, w tarczycy, erytrocytach, jądrze i w gruczo-
le sutkowym w okresie laktacji. Brak jest jego
_le sutkowym po_ga okresem wn"^ występuje w
mięśniu
szkielet o wy rn. Wszystkie tkanki, w których ten
szlak"jest aktywny, zuŜywają NADPH do syn-
tez redukujących, np. do syntezy kwasów tłusz-
czowych, steroidów, aminokwasów szlakiem
WSPOMAGA PEROKSYDAZĘ
GLUTATIONOW Ą W OCHRONIE
ERYTROCYTÓW PRZED HEMOLIZĄ
Szlak pentozofosforanowy w erytrocytach
dostarcza NADPH do redukcji utlenionego
glutationu (G-S-S-G) do glutationu zreduko-
wanego (2G-SH). Redukcja ta jest katalizowana
przez reduktazę gluta tionową. enzym będący
flawoproteiną zawierającą FAD. Z kolei zredu-
kowany glutation usuwa H 2 O 2 z erytrocytu
w reakcji katalizowanej przez peroksydazę gtu-
tationową, enzym zawierający pierwiastek śla-
dowy selen.
244 / ROZDZIAŁ 22
+
G-S-S-G + NADPH + H —. 2G-SH + NADP+
REDUKTAZA
OLUTATIONOWA
FAD
2G-SH + G-S-S-G + 2H,0
PEROKSYDAZA
GLUTATIONOWA
SELEN
Ta reakcja jest waŜna, poniewaŜ nagromadze-
nie H2O2 moŜe skrócić czas Ŝycia erytrocytów,
zwiększając szybkość utlenienia hemoglobiny
do methemoglobiny. W niektórych populacjach
występuje mutacja charakteryzująca się niedo-
borem dehydrogenazy di!ki>/i>-6-fosforanowej,
czego konsekwencją są zaburzenia w wytwarza-
niu NADPH. To zaburzenie charakteryzuje się
hemolizą erytrocytów wówczas, gdy osobnik
z tą wadą jest naraŜona na działanie takich
utleniaczy, jak lek przeciwzimniczy — pryma-
china, kwas acetylosalicylowy lub sulfonamidy,
albo spoŜywa pewien gatunek fasoli (Viciafaba
— fawizm).
Peroksydaza glutationowa jest naturalnym
przeciwutleniaczem znajdującym się w wielu
tkankach. Oprócz H3O2, działa ona równieŜ na
nadtlenki organiczne. Razem z witaminą E jest
częścią układu ochronnego przeciw peroksyda-
cji lipidów (p, str. 185). Donoszono o związku
między występowaniem niektórych nowotwo-
rów a małym stęŜeniem selenu we krwi i (lub)
małą aktywnością peroksydazy glutationowej.
Oznaczanie aktywności transketolazy we
krwi odzwierciedla stopień niedoboru tiaminy.
Jedynym stanem, w którym aktywność tego
enzymu jest zwiększona jest niedokrwistość
złośliwa.
GLUKURONIAN, PREKURSOR
PROTEOGLIKANÓW I
SPRZĘGNIĘTYCH GLUKURONIDÓW,
JEST PRODUKTEM SZLAKU KWASU
URONOWEGO
Poza opisanymi wyŜej głównymi szlakami
metabolizmu glukozo-6-fosforanu istnieje
szlak,- w którym -glukoza, jest przemieniana
w kwas glukuronowy, kwas askorbinowy i pen-
tozy, nazywany szlakiem kwasu uranowego. Jest
on takŜe alternatywnym szlakiem utleniania
glukozy, ale, podobnie jak szlak pentozofos-
foranowy, nie prowadzi do wytwarzania ATP.
W szlaku-kwasu.JirQn.owJego„.glu;kuronian
pQWStaje-z,_glukQzy w wyniku reakcji pokaza-
nych na ryc. 22-3. Glukozo-6-fosforan jest
przekształcany w glukozo-1-fosforan, który na-
stępnie reaguje z urydynotrifosforanem (UTP),
tworząc aktywny nukleotyd — urydynodifos-
loglukozę (UDPGlcK Ta ostatnia reakcja jest
katalizowana przez enzym urydylilotransferazę
glukozo-1-fosforanowa (polifosfory!azę UT3F'
glukozową). Wszystkie etapy, aŜ do tego miejs-
ca, są identyczne z tymi, które uprzednio opisa-
no jako szlak glikogenogenezy w wątrobie.
UDPGlc jest utleniana w dwuetapowym proce-
sie do glukuronianu. Produktem utleniania,
które jest katalizowane przez dehydrogenazę
UPPglukozową, jest UDP-glukuronian.
UDP-gliikuroman jest „aktywną" formą glu-
kuntnianu w reakcji whudowywania glukuro-
nianu w proteoglikany lub dla reakcji, w któ-
rych glukuronian jest sprzęgany z takimi sub-
stratami, jak hormony steroidowe, niektóre leki
lub bilirubina (p. ryc. 34-13).
W NADPH-zaleŜnej reakcji glukuronian jest
redukowany do L-gulonianu {ryc. 22-3). Ten
ostatni związek jest bezpośrednim prekursorem
askorninianu u zwierząt zdolnych do syntetyzo-
wania tej witaminy. U człowieka i innych nacze-
lnych, jak równieŜ u świnki morskiej, kwas
askorbinowy nie moŜe być syntetyzowany ze
względu na brak enzymu oksydazy [-oulonolak-
tonowej.
Gulonian jest utleniany do 3-keto-L-gulonia-
nu, który jest dekarboksylowany do pentozy
— L-ksylulozy. Związkiem pośrednim szlaku
pentozofosforanowego jest D-ksyluloza. W rea-
kcjach przedstawionych na ryc. 22-3 z ketogulo-
nianu powstaje natomiast L-izomer ksylulozy.
W celu połączenia tych 2 szlaków niezbędne jest
przekształcenie L-ksylulozy do jej izomeru D.
Zachodzi ono w wyniku NADPH-zaleŜnej re-
dukcji do ksylitolu, który jest następnie utlenia-
ny w reakcji NAD-zaleŜnej do D-ksylulozy, Ten
ostatni związek, po przekształceniu do D-ksylu-
lozo-5-fosforanu jest dalej metabolizowany
w szlaku pentozofosforanowym.
Przerwanie ciągłości szlaku kwasu
uranowego jest powodowane wadami
enzymatycznymi i przez niektóre leki
W samoistnej pentozurii, rzadkiej chorobie
dziedzicznej, pojawiają się w moczu, znaczne
ilości L-ksylulozy. Obecnie się uwaŜa, Ŝe przy-
czyną tego jest brak u chorych z pentozurią
enzymu niezbędnego do przeprowadzenia redu-
 SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 245
3-Keto-L-gulonian

PKOFOSFO HYDRO
LAZA UDPGIc

Urydyn od ifosf og iu koza Urydynodlfosfo-

(UOPGlc) glukuronian

O
9
c-o- c-o-
HO-C-H
c=o Ć=0 HO-Ć-H
H-C-OH H-C-OH HO-C-H
HO-Ć-H HO-Ć-H - H-C-OH
L-Kiylulon *CH;OH HO-Ć-H
•CHjOH
C-Gulonlan
Szczawian

Glikolan
+ L-GulonolaMon
C02

BLOK U CZŁOWIEKA i

t
4 BLOK U NACZELNYCH ^~
BLOK Aldehyd gllkolowy I SWWW MORSKIEJ
W PENTOZURI! t
D- Ksyl u loŜo -1 -f osf o ran
2-Keto-L-gulonoiakton

*CH2OH
•CHjOH
NADPH + H+ C=O
I O
NADP +
J> HO-Ć-H D-Ksyjuloza [2H] C
HO-C-H
H-C- OH H-Ć-OH
HO-Ć HO-C H-Ć H O - C - H •ĆH,OH J_ 0=Ć
0=Ć H-
L-Askorbinlan
ĆH,OH HEDUKTAZA 0- ĆHsOH Ć HO-
ATp
KsyMol KSYLULOZOWA Ć-H
AOP ' D-Ksylu
lozo-5-fosfo ran L-Dehyd roaekor bl nlan
Szła ntozofwfo
Rye. 22-3. Szlak kwasu uranowego. * — losy węgla 1 glukozy, © ------ P03

kcji L-ksylulozy do ksylitolu. Pozajelitowe po- binianu. Donoszono, Ŝe aminofenazon i fena-

danie ksylitoJu moŜe prowadzić do oksalozy,
łącznie z odkładaniem się złogów szczawianu
wapnia w mózgu i w nerkach. Wynika to
z przekształcenia D-ksylulozy do szczawianu,
przez kolejne tworzenie ksylulozo-1-fosforanu,
aldehydu glikolowego i glikolanu.
RóŜne leki wzmagają szybkość wchodzenia
glukozy do szlaku kwasu uronowego, np. poda-
nie barbitalu lub chlorobutanolu szczurom po-
woduje znaczne zwiększenie przekształcania
glukozy do glukuronianu, L-gulonianu i askor-
zon zwiększają wydalanie L-ksylulozy u osób
z pentozurią.
SPOśYCIE DUśYCH ILOŚCI
FRUKTOZY MA GŁĘBOKIE
KONSEKWENCJE METABOLICZNE
SpoŜycie pokarmów o duŜej zawartości sa-
charozy jest przyczyną duŜego napływu fruk-
tozy (i glukozy) do Ŝyły wrotnej i wątroby.
246 / ROZDZIAŁ 22

ATP
Gllkogen

Gtu kozo-6-fosf □ ran

i

GLUKOZO-6-
tZOMERAZA
FOSFOHEKSOZOWA DEHYDROGENAZA

Ffuktozo-6-fosforan

FflUKTOZO-1,6- FOSFOFRUKTOKINAZA

t
BISFOSFATAZA BLOK PRZY SAMOISTNEJ
FRUKTOZURII

Fruttozo-I-fosforan
Fru ktozo-1 ,&- blstosf c ran

BLOK PRZY DZIEDZICZNEJ

NIETOLERANCJI FRUKTOZY
[ALDOLAZA B|
Fosto dłhyd roKsyacełon

[ALDOLAZA A |
1ALDOLAZA"B1 IZOMERAZA
FOSFOTRIOZOWA

Gllcer a H ehyd o-3-fosforan ATP D-Oileeraldenyd

| TRIOZOKINAśA]

2-Fosfagllcerynlan

Plrogronlan
Ryc. 22-4. Metabolizm fruktozy, Aldolaza A znajduje się we wszystkich tkankach, z wyjątkiem wątroby,
w której występuje jedynie aldotaza B.

Fruktoza znacznie szybciej niŜ glukoza ulega
glikolizie w wątrobie. Jest to spowodowane tym,
Ŝe omija ona etap metabolizmu glukozy katali-
zowany przez fosfofniktokinazę. Na tym etapie
zachodzi bowiem kontrola metaboliczna szyb-
kości katabolizmu glukozy. Pozwala to na
pobudzenie przez fruktozę szlaków metabolicz-
nych w wątrobie, prowadzących do wzmoŜonej
syntezy kwasów tłuszczowych, estryfikacji kwa-
sów tłuszczowych i wydzielania VLDL oraz do
zwiększenia stęŜenia triacylogliceroli w surowi-
cy krwi. Nadmiar glukozy^dostający się do
krwiobiegu, pobudza wydzielanie insuliny, co
wzmaga wszystkie w. procesy.
Fruktoza moŜe być fosforylowana do fruk-
tozo -6-fo sfora mi. Proces ten jest katalizowany
przez ten sam enzym - heksokjnazę, który
katalizuje fosforylaqe glukozy (lub mannozy)
{p. ryc. 22-4), JednakŜe powinowactwo tego
enzymu do fruktozy jest bardzo małe w porów-
 SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 247
naniu z powinowactwem do glukozy. Dlatego
wydaje się mało prawdopodobne, aby to była
główna droga zuŜytkowania fruktozy.
Inny enzym,^fi]!^ctokinaza^wystcpujący_w wą-
Jrobae_katalizuje przeniesienieTósfbranu z ATP
na fruktozę, ale z wytworzeniem fruktozo-1--
fhsŁiraiiu. Jego występowanie wykazano rów-
nieŜ w nerkachi \y jelitach. Enzym ten nie
fosforyluje glukozy. W odróŜnieniu od glukoki-
nazy, na jego aktywność nie wpływa głodzenie
ani insulina, co moŜe tłumaczyć, dlaczego fruk-
toza znika z normalną szybkością z krwi cho-
rych na cukrzycę. K.™ tego enzymu pochodzące-
go z wątroby dla fruktozy jest bardzo mała, co
wskazuje na duŜe powinowactwo enzymu do
substratu. Wydaje się, Ŝe to jest wjainie_głó.wria
dr-Oga-Jhsfbrjdficji fruktozy. Samoistna frukto-
zuria_jęst wynikiem braku fruktokinazy watro
bovffij.. -
Fruktozo-1-fosforan jest rozkładany do al-
deTryduD-glicerynowego i dihyBrbksyącstono-
fmforanujyjgalccu^lfFital^riwaripj p^e? aldola-
zc B, enzym znajdujący się w wątrobie. Ten
enzjQL_.. atakuje równieŜ fruktozo-1,6--
bisfoslbran. Jego brak jest przyczyną wrodzonej
nietolerancji fruktozy. Aldehyd D-gliceryno-: ■
/
Y?.kuj.e moŜliwość wejścia do sekwencji reakcji
szlaku gl'^gljzj{ dzięki innemu enzymo-wi
obecnemu w wątrobie, triokinazie, która
katalizuje jego fosforylację do gliccraldehydo-3--
foslbranu. Dwie fosfotriozy: dihydroksyaceto-
nolosforan i gliceraldehydo-3-fosforan mogą
być katabolizowane w szlaku glikolitycznym
albo mogą łączyć się ze sobą pod wpływem
aldolazy i być przetworzone w glukozę. To
ostatnie jest losem większości fruktozy metabo-
lizowanej w wątrobie.
Jedną L konsekwencji wrodzonej nietoleran-
cji fruktozy i innej choroby spowodowanej
niedoborem fruktozo-l,6-bisfosfatazy jest indu-
kowana fniVtr>7iiJjiipnpljl<,piiiia, pnmmuy.wy-
stępowania duŜych zapasów glikogenu.-5^apew-
ne nagromadzanie się fruktozo-1-fosforanu
i fruktózo-l,6-bisfosforanu hamuje aktywność
fosforylazy wątrobowej przez mechanizmy al-
losteryczne.
JeŜeli zwierzęciu doświadczalnemu usunąć
jelito i wątrobę, to przemiana wstrzykniętej
fruktozy w glukozę nie zachodzi i zwierzę
popada w hipoglikemię, jeśli nie podać mu
glukozy. JednakŜe stwierdzono, Ŝe ludzka nerka
moŜe przekształcać fruktozę do glukozy i mle-
czanu. U ludzi, ale nie u szczurów, znaczna ilość
fruktozy pochodząca z rozpadu spoŜytej sacha-
rozy jest przemieniana w jelicie do glukozy,
zanim dostanie się do krąŜenia wrotnego.
Wolna fruktoza znajduje się w płynie nasien-
nym i jest wydzielana w nader duŜych ilościach
do płodowego krąŜenia zwierząt kopytnych
1wielorybów, u których gromadzi się w płynach
owodniowym i omoczniowym.
Fruktoza i sorbitol uczestniczą w
patogenezie zaćmy cukrzycowej
Zarówno fruktoza jak i sorbitol znajdują się
w ludzkiej soczewce, w której ich stęŜenie zwięk-
sza się w cukrzycy, i mogą one mieć udział
w patogenezie zaćmy cukrzycowej. Szlak sor-
bitolowy (poliolowy), którego nie ma w wąt-
robie, jest odpowiedzialny za powstawanie &«-
ktozy z glukozy (ryc. 22-4). U chorych na
cukrzycę jego aktywność się zwiększa, w miarę
zwiększania stęŜenia glukozy we krwi, w tkan-
kach, które nie są wraŜliwe na insulinę, tj.
w soczewce, nerwach obwodowych i kłębusz-
kach nerkowych. Glukoza jest redukowana do
sorbitolu, przez reduktazę aldozową z udziałem
NADPH. Następnie sorbitol jest utleniany do
fruktozy przez dehydrogenazę sorbitolową (de-
hydrogenazę L-iditolową, zwaną takŜe poliolo-
wą), w obecności NAD. Sorbitol nie przenika
łatwo przez błony komórkowe i dlatego groma-
dzi się w tkankach, powodując ich uszkodzenie
w mechanizmie osmotycznym. Równocześnie
zmniejsza się stęŜenie mioinozytolu. U szczurów
2cukrzycą moŜna zapobiec nagromadzaniu się
sorbitolu w tkankach, niedoborowi mioinozy
tolu i powstawaniu zaćmy cukrzycowej, stosu
jąc inhibitor reduktazy aldozowej.
Reduktaza aldozową znajduje się w łoŜysku
owiec i jest odpowiedzialna za wydzielanie
sorbitolu do krwi płodowej. Dehydrogenaza
sorbitolowa w wątrobie oraz w wątrobie płodu
jest odpowiedzialna za przemianę sorbitolu do
fruktozy. Ten szlak jest równieŜ odpowiedzial-
ny 2a występowanie fruktozy w płynie nasien-
nym. Po doŜylnym podaniu sorbitolu jest on
raczej przekształcany do fruktozy niŜ do gluko-
zy. Po doustnym podaniu sorbitolu znaczna
jego część nie wchłania się i ulega w jelicie
grubym fermentacji pod wpływem bakterii do
takich produktów, jak octan i H2. Bóle brzucha
spowodowane nietolerancją sorbitolu mogą być
wywołane „wolnymi od cukru" środkami sło-
dzącymi zawierającymi sorbitol.
248 / ROZDZIAŁ 22

GALAKTOZA JEST POTRZEBNA DO (UDPGal) i glukozo-1-fosforan. W reakcji tej

SYNTEZY LAKTOZY, GLIKOLIPIDÓW,
PROTEOGLIKANOW I
GLIKOPROTEIN
Galaktoza powstaje w jelitach w następstwie
hydrolizy disaćnarydu — lalctozy, tj. cukru
zawartego w mleku. W wątrobie jest ona łatwo
przemieniana w glukozę. Zdolność wątroby do
dokonania takiej przemiany moŜe być mier-
nikiem sprawności czynności wątroby i jest
podstawą testu tolerancji galaktozy. Szlak prze-
miany galaktozy w glukozę przedstawiono na
ryc. 22-5.
W reakcji 1 galaktoza jest fosforylowana
przez galaktoklnazę z uŜyciem ATP jako dawcy
fosforanu. Produkt tej reakcji galaktozo-1-fos-
foran reaguje z urydynodifosfoglukozą
(UDPGlc), tworząc urydynodtfosfogalaktozę
(reakcja 2), katalizowanej przez urydylilotrans-
ferazc galaktozo-1 -fosforanową, galaktoza jest
przenoszona na miejsce glukozy zawartej,
w UDPGlc. Przemiana galaktozy w glukozę
(reakcja 3) jest katalizowana przez epimerazę.
Jej produktem jest UDPGlc. Epimeryzacja pra-
wdopodobnie odbywa się przez utlenienie i re-
dukcję na C4, z udziałem NAD jako koenzymu.
W końcu (reakcja 4) glukoza jest uwalniana
jako glukozo-1-fosforan prawdopodobnie po
inkorporacji do glikogenu i następującej potem
fo sforo lizie.
Reakcja 3 jest swobodnie odwracalna. W ten
sposób glukoza moŜe być przemieniana w gala-
ktozę, tak Ŝe obecność gotowej galaktozy nie
jest niezbędna w pokarmach.
Galaktoza jest potrzebna w organizmie nie
tylko przy tworzeniu laktozy, lecz takŜe jako

Galaktoza

ATP

Ni
Mg'*
GALAKTOKINAZA|(2J

ADP-*
Gal aktozo-1 -
UDPGlc
fosforan
URYDYLOTRANSFERAZA
UDPGal
1-FOSFOGAtAKTOZOWA UDP
Glukozo-1 -fosforan
4-
5) Ł Laktoza
EPIMEHA2A NAD'
IMYDYNODIFOSFO-
GALAKTOZOWA LAKTOZY
Glukoza ] FOSFORYLAZA ]
UDPGlc

PBOFOSFOHYLAZA
UDPGlc

UTP
Gllkogen

ATP HEKSOKINAZAI ADP

lub
I

Glukoza GluKOZO-

6LUK0KINAZA

Ryc. 22-5. Szlak przemiany galaktozy w glukozę oraz syntezy laktozy.

 SZLAK PENTOZOFOSFORANOWY ORAZ INNE SZLAKI PRZEMIANY HEKSOZ / 249

■y. Gllkogen _
c Gl u kozo-1 -fosforan #*
w
i

ATP ADP i
Glukoza ^* "^- Glukozo-6-tostoran

Cykl kwasu
Gllkollza cytrynowego
Fruktozo-d-fosforan Plrogrontan COŹ+HŹO
— Glutamina

ATP ADP IAMINOTHANSFERAZA]

■ Glutamin lan
UTP
^M^Ę
Glukozoamino-
FOSFOGLUKO- -1-fosforan j Glukozoamlna *
Glukozoamlna MUTAZA
PJ I
Acetylo-CoA
e
Glukozoamino-6- ■* -
ATP ADP fosforan
Acetylo-CoA

r+Acetylo- k. N-Acetyio- -glukozoamłno--

glukozoamlna 6-fosfaran glukazoamlno-■1
Gllkozam! nogi łkany
-fosforan
(np, heparyna)
UTP
EPIMERAZA ]

N-Acstylo-
mannozcamino- UDP- — Gllkozam Inogtlkany
-5-fosioran N-acaty log a! a Kl ozoami n a (kwas hiaiuronowy,
Fosfoenotoplrogronian ■ gllkoprotelny)
NAO+ I EPIMERAZA I

9-Fosforan kwasu UDP-

N-aoetylcrieuraminowego -N-aoatylogalaWozoamina

- UJsmny
e (inhlbujacy)
afekt allosteryezny

Kwas GtlkozoamlnogJlkany
slalowy, fchonaroltyny),
gangliozydy, gllkoprotalny
gllkoprotalny

Ryc. 22-6. Zestawienie wzajemnych powiązań w metabolizmie aminocukrów. * Analogiczna do UDPGIc.

Inne nukleotydy purynowe lub pirymidynowe mogą być podobnie związane z aminocukrami. Przykładami
są tymidynodifosfo{TDP)-glukozoamina oraz TDP-N-acetyloglukozoamina. ____________________

składnik glikolipidów (cerebrozydów), proteo- Niedobory enzymatyczne szlaku

glikanów i glikoprotein.
Przy syntezie latriozy w gruczole sutkowym,
glukoza ^jest przemieniana w UDPGal pod
wpływem opisanych powyŜej enzymów.
UDPGal łączy się z glukozą tworząc laktozę.
Proces ten jest katalizowany przez syntazę lak-
tozową.
galaktozowego są przyczyną
galaktozemii
Niezdolność do metabolizowania galaktozy
występuje w galaktozemiach, które mogą być
powodowane wrodzoną wadą kaŜdego z en-
zymów zaznaczonych na ryc. 25-5 cyframi 1, 2,
3, chociaŜ niedobór urydylilotransferazy (2) jest
250 / ROZDZIAŁ 22
najlepiej poznany. Gal a ktoza której stęŜenie
we krwi się zwiększa, jest w oku redukowana
przez reduktaze aldozową do odpowiedniego
poliolu (galaktytolu). Gromadzenie się galak-
tytolu w rogówce jest przyczyną występowania
zaćmy. W przypadku wady ury dylil o tran sfe ra-
zy ogóiny stan chorego jesi cięŜki, poniewaŜ
nagromadza się galaktozo-1 -fosforan, co po-
zbawia wątrobę zapasów nieorganicznego fos-
foranu. Końcowym skutkiem tej wady jest
niedoczynność wątroby i zaburzenia umysłowe.
Przy wrodzonym niedoborze urydylilotrans-
ferazy galaktozo-1-fosforanowej, dotyczącym
zarówno wątroby, jak i erytrocytów (reakcja 2),
epimeraza (reakcja 3) jest obecna w dostatecznej
ilości, tak Ŝe chorzy z tą postacią galaktozemii
mogą tworzyć UDPGal z glukozy. Wyjaśnia to,
dlaczego u dotkniętych tą wadą dzieci jest
moŜliwy normalny wzrost i rozwój, pomimo
stosowania diety wolnej od galaktozy w celu
zwalczania objawów choroby. Opisano kilka
wad genetycznych, które polegają raczej na
zmniejszonej ilości transferazy niŜ na jej cał-
kowitym braku. PoniewaŜ enzym normalnie
występuje w nadmiarze, zmniejszenie jego ak-
tywności do 50% lub nawet mniejszej nie powo-
duje klinicznych objawów choroby, która poja-
wia się jedynie u homozygot. U niektórych
chorych niedobór epimerazy dotyczy jedynie
erytrocytów, a nie wątroby lub innych tkanek.
W tych stanach choroba przebiega bezobjawo-
wo.
Glukoza jest prekursorem
wszystkich aminocukrów
(heksozoamin) (p. ryc. 22-6)
Aminocukry są waŜnymi składnikami gliko-
prntein (p. rozdz. 57), niektórych glikosfingolipi-
dów (np. gangliozydów) (p. rozdz. 16) oraz
glukozoaminoglikanów (p. rozdz. 57). Główny-
mi aminocukrami są glukrwoamina, gnlaklozu-
amina i mannozoamina (wszystkie są heksozo-
ammami) oraz związek 9-węglowy - kwas sjalo-
wy. Głównym kwasem sjalowym znajdywanym
w tkankach człowieka jest kwas N-acetyloneu-
raminowy (NeuAc). Zestawienie relacji po
między aminocukrami przedstawiono na ryc.
22-6. NajwaŜniejsze są następujące fakty: 1.
Glukozoamina jest głównym ammocukrem. Po
wstaje ona jako glukozoam ino- 6 -fosforan
z fruktozo-6-fosforanu przy uŜyciu glutaminy
jako dawcy grupy aminowej. 2. Aminocukry
występują głównie w formie N-acetylowanej.
Dawcą grupy acetylowej jest acetylo-CoA. 3.
N-Acetylomannozoammo-6-fosforan powstaje
przez epimeryzację ghikozoam ino -6 -fosforan u.
4. NeuAc powstaje przez kondensację man-
nozoamino-6-fosforanu z fosfoenolopirogro-
nianem. S. Galaktozoamina powstaje przez epi
meryzację UDP-N-acetyloglukozoaminy
(UDPGlcNAc) do UDP-N-acetylogalaktozo-
aminy (UDPGałNAc). 6, Nukleotydosacha-
rydy są wykorzystywane do biosyntezy gliko-
protein i innych złoŜonych związków. WaŜnymi
nukleotydami zawierającymi aminocukry
są: UDPGlcNAc, UDPGalNAc oraz CMP-
-NeuAc.
PIŚMIENNICTWO
Huijing F: Textbook ermrs>: Galaetose metabo-
lism and galactosemia. Trends Biochem Sei
James HMeLal: Models forthemetabolicproduction
of oxalate from xylitol in humans. Aust. J Exp Biol
MedSci 1982;60:!17. Ka.dor PF: The role of
aldose reductase in the
development of diabetic complications. Med Res
Rev 1988;8:325. Macdonald I, Vrana A {editors}:
Metabolk Effects of
Dietary Carbohydrates. Karger, 1986. Randle PJ,
Steiner DF, Whclan WJ (editors): Car-
bohydrate Metabolizm and Its Disorders. Vol 3.
Academic Press, 1981. Sperling O, de Vries A
(editors): Inborn Errors of
Metabolism in Man. K_arger, 1978. Various
authora: In: The Metabolic Basis oflnheńted
Dhease, 6th ed. Serwer CR et al (editors).
McGraw-Hill. 19S9. Wood T: The Pentose
Phosphate Palhwaw Aeademit;
Press; 1985.
Biosynteza kwasów
tłuszczowych
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Podobnie jak przy innych procesach degrada-
cji i syntezy (np. przy glikogenolizie i glikogeno-
genezie), do niedawna uwaŜano, Ŝe synteza
kwasów tłuszczowych (iipogeneza) jest po pro-
stu odwróceniem ich utleniania. Jednak obecnie
wydaje się, Ŝe mitochondrialny układ syntezy
kwasów tłuszczowych, zawierający pewne mo-
dyfikacje szlaku P-oksydacji, jest odpowiedzial-
ny jedynie za przedłuŜanie (elongację) istnieją-
cych juŜ kwasów tłuszczowych o średniej długo-
ści łańcucha. Natomiast zupełnie odmienny
i bardzo aktywny układ pozamitochondrialny
jest odpowiedzialny za kompletną syntezę pal-
mitynianu z acetylo-CoA. Aktywny uktad elon-
gacji łańcucha występuje równieŜ w siateczce
śródplazmatycznej wątroby.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Istnieje ogromna róŜnorodność między ga-
tunkami zarówno co do rozmieszczenia szlaku
lipogenetycznego w róŜnych tkankach, jak i głó-
wnych substratów do syntezy kwasów tłusz-
czowych. V szczura, gatunku, który dostarczył
najwięcej wiadomości o lipogenezie. szlak ten
jest obficie reprezentowany w tkance tłuszczo-
wej i w wątrobie, podczas gdy u człowieka
tkanka tłuszczowa nie jest istotnym miejscem
lipogenezy, a wątroba ma stosunkowo małą
aktywność. U ptaków Iipogeneza jest ograni-
czona do wątroby, gdzie jest ona szczególnie
istotna w tworzeniu jaj. U większości ssaków
pierwotnym substratem do lipogenezy jest glu-
koza, ale u przeŜuwaczy rolę tę przejmuje octan,
który jest głównym związkiem o znaczeniu
23
energetycznym wytwarzanym zpoŜywienia. Po-
niewaŜ u człowieka szlak lipogenezy moŜe mieć
ograniczone znaczenie, nie jest zaskakujące, Ŝe
nie donoszono dotychczas o istotnych choro-
bach z nim związanych. JednakŜe róŜnorodna
jego aktywność u poszczególnych osobników
moŜe być w istotny sposób znacząca dla istoty
i rozmiarów otyłości.
GŁÓWNY SZLAK SYNTEZY KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH DE NOVO
(LIPOGENEZY) WYSTĘPUJE W
CYTOZOLU
Ten układ występuje w wielu tkankach, łącz-
nie z wątrobą, nerkami, mózgiem, gruczołem
sutkowym i tkanką tłuszczową. Do jego funkc-
jonowania są potrzebne takie kofaktory, jak
NADPH, ATP, Mn2 + , biotyna, i HCO7 (jako
źródło CO2). Bezpośrednim substratem jest
acetylo-CoA, a końcowym produktem jest wol-
ny palmitynian. Te cechy odróŜniają znacząco
lipogeneze od p-oksydacji.
Wytworzenie malonylo-CoA jest
początkowym i kontrolującym etapem
w syntezie kwasów tłuszczowych
Wodorowęglan, jako źródło CO2, jest po-
trzebny w początkowej reakcji do karboksylacji
acetylo-CoA do malonylo-CoA w obecności
ATP i karboksylazy acetylo-CoA. Biotyna, bę-
dąca jedną z witamin, jest niezbędna do działa-
nia karboksylazy acetylo-CoA (ryc. 23-1). En-
zym ten ma zmienną liczbę identycznych pod-
jednostek, w kaŜdej są zawarte: biotyna, kar-
boksylaza biotyny, białko nośnikowe karbo-
ksybiotyny, transkarboksylaza, jak równieŜ al-
252 / ROZDZIAŁ 23
CH 3 - CO -S -Co A
Aoetyio-CoA
Enz-biotyna-COO-
/£♦■ ADP+Pi ATP+HCO," + Era-Wotyna Ryc. 23-1. Biosynteza
malonylo-CoA. Enz — karboksytaza acetylo-CoA.
losteryczne miejsce regulatorowe. Jest to wiec
białko wieloenzymowe. Reakcja zachodzi
w 2 etapach: 1) karboksylacja biotyny (z udzia-
łem ATP, p. ryc. 53-13) oraz 2) przeniesienie
karboksylu na acetylo-CoA z wytworzeniem
malonylo-CoA.
Kompleks syntazy kwasu
tłuszczowego jest polipeptydem
zawierającym 6 enzymów
Wydają się istnieć 2 typy układu syntazy
kwasu tłuszczowego znajdującego się w rozpusz-
czalnej części komórki, U bakterii, roślin i niŜ-
szych form poszczególne enzymy układu są
oddzielne, a reszty acylowe występują w połą-
czeniu z białkiem nazywanym białkiem przeno-
szącym acyl (ACP, ang.: Acyl Carrier Protein).
JednakŜe u droŜdŜy, ssaków i ptaków układ
syntazy jest kompleksem wieloenzymowym,
którego nie moŜna rozdzielić bez utraty aktyw-
ności, a ACP jest częścią tego kompleksu. ACP
zarówno bakterii, jak i kompleksu wieloen-
zymowego zawiera witaminę — kwas panto-
tenowy w postaci 4'-fosfopanteteiny (p. ryc.
53-6). W układzie tym ACP przejmuje rolę
CoA.
Połączenie wszystkich enzymów określonego
szlaku metabolicznego w jedną funkcjonalną
jednostkę wieloenzymową sprawia, Ŝe taki szlak
jest bardzo wydajny i wolny od interferencji ze
strony innych współzawodniczących o substra-
ty procesów, przez co osiąga się, bez koniecz-
ności wytwarzania barier przepuszczalności,
kompartmentację procesu w komórce. Inną
zakta istnienia pojedynczego polipeptydu wie-
loenzymowego jest to. Ŝe wszystkie enzymy
kompleksu są syntetyzowane w sposób skoor-
dynowany.
Kompleks syntazy kwasu tłuszczowego jest
dimerem (ryc. 23-2). U ssaków obydwa mono-
mery są identyczne, kaŜdy z nich stanowi godny
■» - -O O C - CH 2 - CO -S - Co A
Malotiyla-CoA
Enz-btotyna
uwagi pojedynczy polipeptyd, zawierający
wszystkie 6 enzymów syntazy kwasu tłuszczo-
wego oraz ACP z grupą — SH 4-fosfopan-
teteiny. W bezpośrednim sąsiedztwie tej grupy
znajduje się inna grupa tiolowa reszty cysteiny,
połączonej z syntazą 3-ketoacylową (enzymem
kondensującym) drugiego monomeru (ryc. 23--
2). PoniewaŜ obydwie grupy sulfhydrylowe
uczestniczą w aktywności syntazy, jedynie cały
dimer jest aktywny.
Na początku inicjująca cząsteczka acetylo--
CoA łączy się z grupą — SH cysteiny, co jest
katalizowane przez transacylazę acetylową (ryc.
23-3). Malonylo-CoA łączy się z sąsiadującą
grupą — SH 4'-fosfopanteteiny naleŜącej do
ACP drugiego monomeru, co jest katalizowane
przez transacylazę malonylową i wytwarza się
aeetylo-(acylo)-malonyloenzym. Niedawne pra-
ce wykazały, Ŝe najprawdopodobniej transacy-
laza acetylową i transacyłaza malonyiowa jest
tym samym enzymem (jak to pokazano na ryc.
23-2 i 23-3). Grupa acetylową atakuje grupę
metylenową reszty malonylowej w reakcji kata-
lizowanej przez syntazę 3-ketoacylu i uwalnia
COa, tworząc 3-ketoacyloenzym (acetoacetylo-
enzym). To uwalnia grupę — SH cysteiny, zwią-
zaną dotychczas przez grupę acetylową. Dekar-
boksylacja pozwala na zajście reakcji do końca
dzięki temu, Ŝe działa jako siła pociągająca całą
sekwencję reakcji. Powstała grupa 3-ketoacylo-
wa zostaje zredukowana, odwodniona i ponow-
nie zredukowana, aby utworzyć odpowiedni
nasycony acyto-S-enzym. Te reakcje są analogi-
czne do tych, które zachodzą w p-oksydacji,
z wyjątkiem tego, Ŝe 3-hydroksykwas jest izo-
merem D(—) a nie L( +), oraz Ŝe NADPH słuŜy
jako dawca wodoru, a nie NADH w obu
redukcjach. Nowa cząsteczka malonylo-CoA
łączy się z grupą — SH 4'-fosfopanteteiny, wy-
pierając nasyconą resztę acylową na wolną
grupę —SH cysteiny. Ta sekwencja reakcji
 Podział
funkcjonalny

4'-F osfop a ntetaln a

Podział
SH
SH podjednostek

4'-F(»topani8telna
w
o
1
5
>

I
Ryc. 23-2. Wieloenzymowy kompleks syntazy kwasu tłuszczowego. Kompleks jest dimerem o 2 identycznych monomerach polipeptydowych, 1 i 2, kaŜdy
składający się z 6 oddzielnych aktywności enzymatycznych i białka przenoszącego acy I (ang.: AcylCarrier Protein—ACP). Cys-SH —grupa sulf hydry Iowa
I
c
cysteiny. Grupa -SH 4'-fosfopanteteiny jednego monomeru jest w bliskim sąsiedztwie grupy -SH cysteinylowej reszty syntazy ketoacylowej drugiego <
monomeru, co sugeruje ułoŜenie „głowa do ogona" obu monomerów w stosunku do siebie. Szczegółowe ułoŜenie sekwencji enzymów w kaŜdym n
z monomerów jest hipotetyczne (na podstawie danych Tsukamoto). ChociaŜ kaŜdy z monomerów zawiera wszystkie cząstkowe aktywności ciągu reakcji,
rzeczywista funkcjonalna jednostka składa się z połowy monomeru współdziałającej z komplementarną polową drugiego monomeru. Wobec tego
IM
2 łańcuchy acylowe są wytwarzane równocześnie. W
W
 Acetylo-CoA

Pan — SH Matonyio-CoA
HS-c
HS -P a n
Przeniesienie C„ z
Wisloenzymowy
kompleks syntazy
kwasu tłuszczowego
CoA (Cj albo

cn)
- C l ) - Cys — S~C — O1 3

Aoyto (aoetylo Jmalonylo-enzym

SYNTAZA 3-
*co. KETOACYLOWA

Cys - SH

O
-( a }-Pan— S ~ C — CH2 — C — CH3
3- Kato acylc-enzy m
(aceto acetyio-enzy m)
NADPH + H+
REDUKTAZA 3-
KETOACYLOWA
NADP+

s-SH
O OH I
CH,
W
-T2_)-Pan-S~C-CH2-CH-
D(-)-3-HydroksyacyloB nzym

HYDRATAZA
Dehydrogenaza
izooytrynlanowa

i-SH

-(2)- Pan -S ~ C - CH = CH - CH,

2,3-Nlenasycony acytoenzym
NADPH t H+
REDUKTAZA ENOILOWA
NADP + ^~

H,0
SH "(T>Cy S -
Tloesleraza
V
J-—-^
Po 7-Krotnym cyklicznym praejtclu przez eta^
-( 2 }-Pan-S ~C—CH2 —CHa—CH3
Acyloenzym
PalmKynlan

Ryc. 23-3. Biosynteza kwasów tłuszczowych o dtugim łańcuchu. Szczegóły wskazują, jak dodawanie
reszty malonylowej powoduje, Ŝe łańcuch acylowy wydłuŜa się skokowo po 2 atomy węgla Ćys — reszta
cysteiny, pan — 4'-fosfopanteteina. Szczegóły budowy dimeru syntazy kwasu tłuszczowego przed-
stawiono na ryc. 23-2. (J) i (2) przedstawiają poszczególne monomery syntazy kwasu tłuszczowego.
2 łańcuchy acyiowe są syntetyzowane równocześnie na 1 dłmerze przy uŜyciu kaŜdej pary grup SH
Cys/pan.

ATP + CoA AMP + PP:
Palmltynlan.
SYNTETAZA
ACYLO-CoA
Ryc. 23-4. Los palmitynianu po jego biosyntezie
powtarza się jeszcze 6 razy, za kaŜdym razem
włącza się nowa reszta malonylowa, aŜ do
powstania ló-węglowego (palmityłowego) rod-
nika. Jest on uwalniany z kompleksu enzymaty-
cznego działaniem 6. enzymu znajdującego się
w kompleksie, tioesterazy (deacylazy). Wolny
palmitynian musi zostać zaktywowany do acy-
lo-CoAzanim będzie mógł wejść do jakiegokol-
wiek innego szlaku metabolicznego. Zazwyczaj
jego losem jest estryfikacja do acylogliceroli
(ryc. 23-4).
W gruczole sutkowym istnieje oddzielna tioe-
steraza swoista dla reszt acylowych C8, C10 lub
C12, które następnie znajdują się w tłuszczu
mleka. W gruczole sutkowym przeŜuwaczy ten
enzym jest częścią kompleksu syntazy kwasu
tłuszczowego.
Wydają się istnieć 2 centra aktywności w jed-
nym dimerycznym kompleksie, które działają
niezaleŜnie, tworząc równocześnie 2 cząsteczki
palmitynianu. PoniŜej przedstawiono sumary-
cznie równanie całkowitej syntezy palmitynianu
z acetylo-CoA i malonylo-CoA:
CH,CO-S-CoA + 7HOOC-CH 3 C0-S-CoA t
+ 14NADPH + 14H+ ->
^CHatCHJ^COOH + 7CO 3 + 6H 2 O +
1
+ SCoA-SH + 14NADP
Z acetylo-CoA, uŜytego jako cząsteczka ini-
cjująca, tworzą się atomy węgla 15 i 16 pal-
mitynianu. Dodawanie wszystkich następnych
jednostek dwuwęglowych odbywa się przez
uprzednie tworzenie malonylo-CoA. Jako cząs-
teczka inicjująca w wątrobie i gruczole sut-
kowym ssaków moŜe działać butyrylo-CoA.
JeŜeli propionylo-CoA działa jako cząsteczka
inicjująca, powstają dlugołańcuchowe kwasy
BIOSYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH / 255
AcyloglicerolB
Estry cholesterolu
Estryfikacja
Paimltollo-CoA
Elongacja łańcucha,
desaturacja
Acylo-CoA
tłuszczowe o nieparzystej liczbie atomów węgla.
Występują one zwłaszcza u przeŜuwaczy, u któ-
rych propionian powstaje pod wpływem działa-
nia mikroorganizmów w Ŝwaczu.
Głównym źródłem równowaŜników
redukujących (NADPH) jest szlak
pentozofosforanowy
NADPH jest zaangaŜowany, jako koenzym,
w redukcję zarówno 3-ketoacylopochodnych,
jak i acylowych pochodnych 2,3-nienasyco-
nych. Oksydacyjne reakcje szlaku pentozofos-
foranowego (p. str. 240) są głównym źródłem
wodorów niezbędnych do redukcyjnej syntezy
kwasów tłuszczowych. Jest znamienne, Ŝe tkan-
ki, które wykazują aktywny szlak pentozofos-
foranowy, są takŜe tkankami wyspecjalizowa-
nymi w aktywnej lipogenezie; są to wątroba,
tkanka tłuszczowa i gruczoł sutkowy w okresie
laktacji. Co więcej, obydwa szlaki metaboliczne
znajdują się w pozamitochondrialnej przestrze-
ni komórki, lak Ŝe nie istnieją błony, ani inne
bariery do przenoszenia NADPH/NADP od
jednego szlaku do drugiego. Innymi źródłami
NADPH jest reakcja, która przekształca jabł-
czan w pirogronian, katalizowana przez „enzym
jabłczanowy" (dehydrogenaza jabłczanowa de-
karboksylująca) (ryc. 23-5) oraz pozamitochon-
drialna reakcja dehydrogenazy izocytrynianowej
(prawdopodobnie nie jest to istotne źródło).
Acetylo-CoA jest głównym budulcem
kwasów tłuszczowych
Jest on wytwarzany z węglowodanów przez
utlenianie pirogronianu wewnątrz mitochond-
riów. JednakŜe acetylo-CoA nie przenika swo-
bodnie do kompartmentu pozamitochondrial-
nego, zasadniczego miejsca syntezy kwasów
tłuszczowych. Aktywność pozamitochondrial-
256 / ROZDZIAŁ 23

Glukoza

Glukozo-6-
fosforan

Fruktozo-
6-fosforan

Glloeraldeh
yd o-3-
DEHYDROGENAZA
3-FOSFOGUCE-
HALDEHYDOWA

Cytrynian

WEWNĘTRZN Strona zewnętrzna

A BŁONA OEHYDROGENAZA
MITOCHON IZOCYTRYNtANOWA
A DEHYDR0G6MAZA S
DRIALNA PtROGHONIANOWA^
Piróg rc n
ian. -:' ; ' - ' '

;y-Vj
rsrtmntan
Cykl
kwasu

mmmmK
 Paimltynla n

Ryc. 23-5. Dostarczanie acetyl o-Co A i NADPH dla lipogenezy. PP — sztak pentozofosforanowy:
T— przenośnik trikarboksylanów, K —- przenośnik a-ketoglutaranu.

nej liazy ATP-cytrynianowej, podobnie jak
i „enzymu jabłczanowego", zwiększa się w sta-
nie dobrego odŜywienia, zachowując się równo-
legle do aktywności układu syntetyzującego
kwasy tłuszczowe (tab. 21-1). Obecnie uwaŜa
się, Ŝe zuŜywanie pirogronianu do lipogenezy
odbywa się przez cytrynian. Ten szlak obejmuje
glikolizę, po której następuje oksydacyjna dekar-
boksylacja do acetylo-CoA wewnątrz mito-
chondrium i następnie kondensacja ze szcza-
wiooctanem do cytrynianu, jako część szlaku
kwasu cytrynowego. Potem następuje tramslo-
kacja cytrynianu do kompartmcntu pozamito-
chondrialnego, gdzie, w obecności CoA i ATP,
 BIOSYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH / 257

ulega on rozszczepieniu do acetylo-CoA i szcza- 0

l
wiooctanu, co jest katalizowane przez liazę + •CH1-»C -S-CoA
ATP-cytrynianową. Ten aeetylo-CoA jest wów- I
'COOH
czas dostępny do tworzenia malonylo-CoA Malonylo-CoA
i syntezy palmitynianu (ryc. 23-5). Szczawiooc- Acylo-CoA
tan moŜe tworzyć jablczan pod wpływem dzia-
łania NADH-zaleŜnej dehydrogenazy jabłcza-
nowej, po czym następuje wytwarzanie SYNTAZA
NADPH pod wpływem enzymu jabłczanowe- 3-KETOACYLO-CoA Co A*SH+ ł CO,
go. Ten NADPH z kolei staje się dostępny do
lipogenezy. Ten szlak jest sposobem przeniesie-
nia równowaŜników redukujących z pozamito-
chondrialnego NADH na NADP. Inną alter-
R -CH, -O C I -'ICHI -*C - S - CoA 3-
natywą dla jablczanu jest jego przetranspor-
towanie do mitochondrium, gdzie moŜe on Koioaoylo-CoA
przejść ponownie w szczawiooctan. NaleŜy
zwrócić uwagę, Ŝe przenośnik cytrynianu (trikar-
boksylanów) ■•' błonie mitochondrialnej wyma- ■NAOPH +
ga jabłczanu do wymiany z cytrynianem (p. ryc. REDUKTAZA 3-
KETOACYLO-CoA
14-16).
U przeŜuwaczy niemal nie ma liazy ATP--
cytrynianowej ani enzymu jabłczanowego, praw-
dopodobnie dlatego, Ŝe u tych gatunków octan H O
(pochodzący z Ŝwacza) jest głównym źródłem R-tHj-^H-fCHjJC - S-CoA
acetylo-CoA. PoniewaŜ octan jest pozamito-
3-HydroksyacyloXoA
chondrialnie aktywowany do acetylo-CoA, nie
ma potrzeby, aby wnikał on do mitochondriów
i tworzył cytrynian przed inkorporacją w długo-
łańcuchowe kwasy tłuszczowe. U tych gatun-
ków, ze względu na brak enzymu jabłczanowe- HYDRATAZA
go, znacznie większe znaczenie ma wytwarzanie
NADPH działaniem pozamitochondrialnej de-
hydrogenazy izocytrynia nowej.

Elongacja łańcucha kwasów ^CH-Jfi - S-CoA

tłuszczowych zachodzi w siateczce 2,3-N<enasycony ac/lo^CoA
śródplazmatycznej
Ten szlak (elongacyjny układ mikrosomainy)
przekształca acylo-Co A-pochodne kwasów tłu- NADPH + H +
szczowych w pochodne acylowe, mające o 2 ato- REDUKTAZA
my węgla więcej, przy uŜyciu malonylo-CoA 2,3-NSENASYCONYCH
jako dawcy acetylu oraz NADPH jako czyn- ACYLO-CoA
NADP*
nika redukującego. Związkami pośrednimi
w tym procesie są tioestry CoA. Grupy acylowe,
które mogą działać jako cząsteczki inicjujące,
obejmują serię nasyconych kwasów tłuszczo- :-JCH,-?<!!~S-CoA
wych od Clo wzwyŜ, jak równieŜ nienasycone Acylo-CoA
kwasy thiszczowe. Głodzenie w znacznej mierze
znosi elongację łańcucha. Eiongacja stearylo--
CoA w mózgu przyspiesza się w okresie mieli-
nizacji, aby dostarczyć kwasów tłuszczo-
wych C22 i C24, które występują w sfingolipi-
dach (ryc. 23-6). Ryc. 23-6. Mikrosomalny układ elongacji łańcu-
cha {elongaza).
258 / ROZDZIAŁ 23
STAN ODśYWIENIA REGULUJE
LIPOGENEZĘ
Wiele zwierząt, łącznie z człowiekiem, przyj-
muje pokarm jako oddzielone czasem posiłki
i dlatego magazynuje wiele energii pochodzącej
z poŜywienia, aby móc ją uŜytkować między
posiłkami. Proces lipogenezy dotyczy prze-
kształcenia glukozy i takich związków pośred-
nich, jak pirogronian, mleczan i acetylo-CoA
w tłuszcz, co stanowi anaboliczną fazę tego
cyklu. Stan odŜywienia organizmu i tkanki jest
głównym czynnikiem kontrolującym szybkość
lipogenezy. I tak szybkość ta jest duŜa u dobrze
odŜywionego zwierzęcia, którego dieta zawiera
duŜo węglowodanów. Zmniejsza się w warun-
kach ograniczonego dostarczania energetycz-
nego pokarmu, pokarmu boga to tłuszczowego,
lub gdy istnieje niedobór insuliny, jak to jest
w cukrzycy. Warunki te są związane ze zwięk-
szonym stęŜeniem wolnych kwasów tłuszczo-
wych w osoczu. Regulacja mobilizacji wolnych
kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej jest
opisana w rozdz. 27.
Istnieje odwrotna zaleŜność miedzy wątrobową
lipogenezą a stęŜeniem wolnych kwasów tłuszczo-
wych w surowicy (ryc. 23-7). Największe zaha-
mowanie lipogenezy występuje w zakresie
zmian stęŜeń wolnych kwasów tłuszczowych
o 0,3—0,8 jamot/ml osocza. StęŜenia te w osoczu
krwi zmieniają się o podany zakres podczas
przejścia ze stanu sytości w stan
głodzenia. 2,0 3,0
0.5 1J0
WKTw surowicy (fimol/ml)
Ryc. 23-7. Bezpośrednia inhibicja
wątrobowej lipogenezy przez wolne kwasy
tłuszczowe. Lipo-genezę oceniano oznaczając
3
wbudowywanie trytu H2O do wolnych kwasów
tłuszczowych w perfun-dowanej wątrobie. WKT —,
wolne kwasy tłuszczowe. (Doświadczenia z
laboratorium autora wspólnie z D.L. Toppingiem).
Tłuszcze zawarte w poŜywieniu powodują takŜe
zmniejszenie lipogenezy w wątrobie. JeŜeli ich
zawartość w poŜywieniu przekracza 10%, to nie
ma przekształcania węglowodanów poŜywienia
w tłuszcze. Lipogenezą jest większa wówczas,
gdy sacharoza zastąpi glukozę w pokarmie,
poniewaŜ fruktoza omija etap kontrolny gliko-
iizy, jakim jest fosforruktokinaza i zalewa szlak
lipogenezy (p. ryc. 22-4).
LIPOGENEZĄ JEST REGULOWANA
POPRZEZ MECHANIZMY
KRÓTKOTERMINOWE I
DŁUGOTERMINOWE
Synteza długołańcuchowa kwasów tłuszczo-
wych w trybie krótkotrwałym jest kontrolowa-
na przez allosteryczne i kowalencyjne modyfi-
kacje enzymów, a w dłuŜszym czasie przez
zmiany szybkości syntezy i degradacji odpowie-
dnich enzymów.
StęŜenie cytrynianu i acylo-CoA
reguluje karboksylazę acetylo-CaA
Reakcja ograniczająca szybkość szlaku lipo-
genezy znajduje się na etapie karboksylazy
acetyio-CoA. Ta karboksylaza jest aktywowana
przez cytrynian, którego stęŜenie się zwiększa
w stanie dobrego odŜywienia i który jest wskaź-
nikiem obfitego dostarczania acetylo-CoA. Jed-
nakŜe jest ona hamowana działaniem cząste-
czek acylo-CoA o długim łańcuchu węglowym,
co jest przykładem hamowania zwrotnego przez
końcowy produkt ca^go ciągu reakcji. Wobec
tego, jeŜeli nagromadza się acylo-CoA, ponie-
waŜ nie jest on dostatecznie szybko estryfikowa-
ny, automatycznie zmniejsza się synteza no-
wych kwasów tłuszczowych. Podobnie, gdy
acylo-CoA nagromadza się w wyniku wzmoŜo-
nej lipolizy lub dopływu wolnych kwasów tłusz-
czowych do tkanki, wówczas równieŜ następuje
zahamowanie syntezy nowych cząsteczek kwasu
tłuszczowego. Acylo-CoA moŜe równieŜ ha-
mować transporter trikarboksy łanów i wobec
lego zapobiegać wychodzeniu cytrynianu z mi-
tochondriów do cytozolu.
Dehydrogenaza piróg ronią nowa jest
takŜe regulowana przez acylo--CoA
Istnieje odwrotna zaleŜność między stęŜe-
niem wolnych kwasów tłuszczowych, a propor-
cją aktywnej postaci dehydrogenazy pirogro-

nianowej do nieaktywnej, co reguluje dostęp-
ność ace.tylo-CoA dla lipogenezy. Acylo-CoA
powoduje zahamowanie aktywności dehydro-
genazy pirogronianowej przez hamowanie wy-
miennego transportera ATP-ADP wewnętrznej
błony mitochondrialnej, co prowadzi do zwięk-
szenia wewnątrzmitochondrialnego stosunku
[ATP] / jADP] i w konsekwencji do przekształ-
cenia aktywnej postaci dehydrogenazy pirogro-
nianowej w nieaktywną (p. ryc. 24-4). Ponadto
utlenianie acylo-CoA, spowodowane zwiększo-
nym stęŜeniem wolnych kwasów tłuszczowych,
moŜe powodować zwiększenie stosunku [acety-
lo-CoA] / [CoA] oraz [NADH] / [NAD+] w mi-
tochondriach hamując w ten sposób dehyd-
rogenazę pirogronianową.
Hormony regulują równieŜ lipogenezę
Insulina pobudza lipogenezę za pomocą kilku
mechanizmów. Wzmaga transport glukozy do
komórki (np. w tkance tłuszczowej) i przez to
zwiększa dostępność zarówno pirogronianu do
syntezy kwasów tłuszczowych, jak i glicerolo-3--
fosforanu do estryfikacji kwasów tłuszczo-
wych. Insulina zmienia nieaktywną postać de-
hydrogenazy pirogronianowej w aktywną, ale
czyni to w tkance tłuszczowej, a nie w wątrobie.
Ponadto karboksylaza acetyl o-Co A jest enzy-
mem, który moŜe być regulowany przez od-
wracalną fosforylację. Insulina aktywuje kar-
boksylazę acetylo-CoA, zapewne przez akty-
wację fosfatazy białek. TakŜe insulina, przez jej
zdolność zmniejszania stęŜenia cAMP w komór-
ce, hamuje lipolizę i przez to zmniejsza stęŜenie
acylo-CoA o długim łańcuchu węglowym, bę-
dącego inhibitorem lipogenezy. Za pomocą tego
samego mechanizmu insulina staje się antagoni-
stą działania glukagonu i adrenaliny, które ha-
mują karboksylazę acetylo-CoA, a więc i lipo-
genezę, dzięki zwiększeniu stęŜenia cAMP
i umoŜliwieniu cAMP-zaleŜnej kinazie białek
unieczynnienie enzymu przez fosforylację.
Ostatnio opisano AMP-zaleŜną kinazę Wa-
tek, która wykrywa stan małej energii w komór-
ce, wykazując wraŜliwość na zwiększone stęŜe-
nie AMP. Ta nowa kinaza takŜe inaktywuje
BIOSYNTEZA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH / 259
przez fosforyiacj^ karboksyiaze acetylo-CoA.
Ponadto aminy katecholowe hamują ten enzym
przez receptory a-adrenergiczne i kinazę białek
zaleŜną od Ca2+/kalmoduliny.
U przeŜuwaczy octan, a nie glukoza, jest
materiałem wyjściowym do lipogenezy. Następ-
stwem tego jest to, Ŝe u tych zwierząt wiele
mechanizmów regulacyjnych z udziałem mito-
chondriów nie ma zastosowania.
Zarówno kompleks syntazy
kwasu tłuszczowego jak i
karboksylaza acetylo-CoA są
ezymami adaptacyjnymi
Adaptują się one do fizjologicznych potrzeb
organizmu przez zwiększenie ich całkowitej
ilości w stanie sytości, a zmniejszenie w głodzie,
karmieniu tłuszczem i w cukrzycy. Insulina jest
waŜnym hormonem powodującym indukcję
biosyntezy enzymu, a przeciwdziała temu glu-
kagon. Musi upłynąć kilka dni, aby te działania
uwidoczniły się i wzmagały bezpośredni i na-
tychmiastowy efekt wolnych kwasów tłuszczo-
wych oraz takich hormonów, jak insulina i glu-
kagon.
PIŚMIENNICTWO
Goodridge AG: Fatty acid synthesis in eukaryotes.
Page 143 in: Biochemistry ojLipids andMembranes.
Vance DE, Vance JE (editors). Benjamin/Cum-
mings, 1985. Goodridge AG: Dietary regulalion
of gene expres-
sion: Enzymes involved in carbohydrate and lipid
metabolism. Annu Rev Nuir 1987; 7:157. Hardie
DG, Carling D, Sim ATR: The AMP-ac-
tivated protein kinase: a multisubsiratę regulator
of lipid metabolism. Trends Biochem Sci 1989; 14;
20. Singh N, Wakil SJ, Stoops JK: On the
question of
half-or full-site reactivity of animal fatty acid
synthetase. J Biol Chem 1984; 259:3605.
Tsukamoto Y et al: The architecture of the fatty acid
synłhetasecotccia. JBkAChem 1983; 258:15312.
Wakil SJ, Stoops JK, Joshi VC: Fatty acid synthesis
and its regulation, Annu Rev Biochem 1983; 52:537.
 24 Utlenianie kwasów
tłuszczowych: Ketogeneza
WPROWADZENIE
Kwasy tłuszczowe są utleniane zarówno do
acetylo-CoA, jak i są syntetyzowane z acetylo--
CoA. Jakkolwiek materiał wyjściowy jednego
procesu jest identyczny z produktem drugiego
procesu, a chemiczne etapy pośrednie zaan-
gaŜowane w obydwa procesy są porównywalne,
to jednak utlenianie kwasów tłuszczowych nie
jest zwyczajnym odwróceniem ich biosyntezy,
lecz zupełnie odmiennym procesem, zachodzą-
cym w innym kompartmencie komórki. Od-
dzielenie utleniania kwasów tłuszczowych od
ich biosyntezy umoŜliwia indywidualną kont-
rolę kaŜdego z tych procesów i ich integrację
z potrzebami tkanki.
Utlenianie kwasów tłuszczowych zachodzi
w mitochondriach. W kaŜdym jego etapie uczes-
tniczy pochodna acylo-CoA i kaŜdy etap jest
katalizowany przez oddzielny enzym. Koen-
zymami tego procesu są NAD i FAD. W wyni-
ku utleniania kwasów tłuszczowych powstaje
ATP. W odróŜnieniu od utleniania, biosynteza
kwasów tłuszczowych (lipogeneza) odbywa się
w cytozolu. Uczestniczą w niej acylowe pochod-
ne związane z wieloenzymowym kompleksem,
NADP jako koenzym, i jest potrzebny ATP
oraz jon wodorowęglanowy. Utlenianie kwa-
sów tłuszczowych jest procesem aerobowym,
wymagającym obecności tlenu.
ZNACZENIE
BIOMEDYCZNE
WzmoŜone utlenianie kwasów tłuszczowych
jest charakterystyczne dla stanu głodzenia i cuk-
rzycy (diabetes mellitits/. Jest ono przyczyną
Peter A. Mayes, PhD, DSc
powstawania ciał ketonowych* w wątrobie
(ketoza). Ciała ketonowe są kwasami. JeŜeli są
wytwarzane w nadmiarze przez długi czas, jak
to ma miejsce w cukrzycy, to mogą być przy-
czyną kwasicy ketonowej (ketoacidosis), która
nie leczona moŜe być zgubna w skutkach.
PoniewaŜ glukoneogeneza jest zaleŜna od utle-
niania kwasów tłuszczowych, kaŜde zmniejsze-
nie ich utleniania prowadzi do hipoglikemii.
Taka sytuacja ma miejsce w róŜnych stanach
niedoboru karnityny lub enzymów istotnych
w utlenianiu kwasów tłuszczowych (np. pal-
mitoilotransferazy karnitynowej), albo pfzy za-
hamowaniu utleniania kwasów tłuszczowych
spowodowanym truciznami (np. hipoglicyną).
UTLENIANIE KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH ZACHODZI
W MITOCHONDRIACH
Kwasy tłuszczowe są transportowane
we krwi jako wolne kwasy tłuszczowe
(WKT, FFA)
Określenie „wolne kwasy tłuszczowe" (ang.
free fatty acids) odnosi się do kwasów tłuszczo-
wych, które występują w stanie niezestryfikowa-
nym. Alternatywnymi skrótami są UFA (ang.
*W języku polskim określenie „ciała ketonowe"
(ketone bodies) było wielokrotnie przedmiotem kry-
tyki. Zastąpiono je określeniem „związki ketonowe",
mając na myśli 3 substancje, tj. aceton, acetooctan
i p-bydroksymaślan. Określenie „ciała ketonowe"
pozostawiono na wyraźne Ŝyczenie Tłumacza (przyp.
red. i wyd.).
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 261
unesterified fatty acids) lub NEFA (ang. non--
estenfię.d fatty acids). W osoczu WKT o dłuŜ-
szym łańcuchu węglowym są związane z al-
buminą, zaś w komórkach z białkiem wiąŜącym
kwasy tłuszczowe albo z białkiem Z. W rzeczy-
wistości kwasy te nigdy nie występują w stanie
„wolnym1'. Kwasy tłuszczowe o krótszym łań-
cuchu są lepiej rozpuszczalne w wodzie i wy-
stępują w postaci niezjonizowanych kwasów
lub anionów kwasu tłuszczowego.
Kwasy tłuszczowe muszą być
aktywowane, aby mogły być
metabolizowane
Podobnie jak to ma miejsce z przemianą
glukozy, kwasy tłuszczowe muszą najpierw
w reakcji z udziałem ATP zostać zamienione
w aktywny metabolit, aby mogły reagować
z enzymami odpowiedzialnymi za ich dalszy
metabolizm. W całym szlaku całkowitej de-
gradacji kwasów tłuszczowych jest to jedyny
etap, który wymaga energii zawartej w ATP.
W obecności ATP i koenzymu A, enzym — syn-
tetaza acylo-CoA (tiokinaza) — katalizuje prze-
mianę kwasu tłuszczowego, tj. wolnego kwasu
tłuszczowego w „aktywny kwas tłuszczowy'*,
czyli w acylo-CoA. Reakcja ta jest związana
z wydatkiem 1 bogatoenergetycznego wiązania
fosforanowego.
SYNTETAZA
ACYLO-CoA
Kwas tłuszczowy + ATP + Co A ---------------»
- Acylo-CoA + PP, + AMP
Obecność pir o fosfatazy nieorganicznej spra-
wia, Ŝe aktywacja przebiega do końca dzięki
ułatwieniu utraty dodatkowego bogatoenerge-
tycznego wiązania fosforanowego pirofosfora-
nu. W rzeczywistości w czasie aktywacji kaŜdej
cząsteczki kwasu tłuszczowego są wiec wydat-
kowane 2 bogatoenergetyczne wiązania fosfora-
nowe.
PPi + HaO
PIR0FOSFATA2A
NIEORGANICZNA
Syntetazy acylo-CoA występują w siateczce
śródplazmatycznej, w obrębie mitochondriów
i na zewnętrznej błonie mitochondrialnej. Opi-
sano kilka syntetaz acylo-CoA. KaŜda z nich
jest swoista wobec kwasów tłuszczowych
o określonej długości łańcucha.
Kwasy tłuszczowe o długim łańcuchu
przenikają przez wewnętrzną błonę mi-
tochondrialną jedynie w połączeniu
z karnityną
Karnityna (p- hy droksy-y-trimety loamino-
maślan), (CH 3 ) 3 N+-CH 2 -CH(OH)-CH 2 -—
COO~, jest szeroko rozpowszechniona, a
szczególnie obficie występuje w mięśniach.
Jest syntetyzowana z iizyny i metioniny w wąt-
robie i nerkach. Aktywacja niŜszych kwasów
tłuszczowych i ich utlenianie moŜe zachodzić
w mitochondriach niezaleŜnie od karnityny.
W odróŜnieniu od krótkołańcuchowych kwa-
sów tłuszczowych WKT o długim łańcuchu nie
wnikają do mitocbondriów i nie są utleniane bez
uprzedniego przekształcenia w acylo karnityny.
Acylo-CoA + Karnityna --------------------------►
PALMITOILOTRANSFERAZA
KARNITYMOWA
> Acylo karnityna + CoA
Enzym, palmitoilotransferaza karnitynowa 1,
znajdujący się po wewnętrznej stronie zewnętrz-
nej błony mitochondrialnej, katalizuje prze-
kształcenie długołańcuchowych acylo-CoA
w acylokarnitynę, która przenika do mitochon-
driów, przez co kwasy tłuszczowe stają się
dostępne dla enzymów szlaku p-oksydacji.
Translokaza karnitynoacylokarnitynowa działa
jako błonowy wymienny przenośnik karnityny.
Transport acy lokami ty ny do wnętrza mito-
chondriów jest sprzęŜony z przeniesieniem
1 cząsteczki karnityny na zewnątrz. W mito-
chondrium acylokarnityna reaguje z CoA,
w wyniku czego powstają acylo-CoA i wolna
karnityna uwalniane do macierzy mitochond-
riainej. Reakcja ta jest katalizowana przez pal-
m i to i to transfer a «■ ka mity nową II, związaną
z wewnętrzną powierzchnią wewnętrznej błony
mitochondrialnej (ryc. 24-1).
W mitochondriaeh występuje jeszcze inny
enzym, acetylotransferaza karnitynowa, katali-
zujący przenoszenie grup acy 1 owych o krótkim
łańcuchu węglowym między CoA a kamityną.
Funkcja tego enzymu jest niejasna. Jest moŜ-
liwe, Ŝe ułatwia on transport grup acetyl owych
przez błonę mitochondrialną.
Acetylo-CoA + Karnityna
ACETYLOTRANSFERAZA
KARNITYMOWA
Acetylokarnttyna +■ CoA
262 / ROZDZIAŁ 24

Strona
CoA p-Oksydacja kwasów tłuszczowych
FFA
zewnętrzna polega na kolejnym odczepianiu r
SYNTETAZA
uwalnianiu acetyło-CoA
ACYLO-Co/ł W p-oksydacji (ryc. 24-2) odczepiane są od
ZEWNĘTRZNA ■-tM
BŁONA l.>'£i;.'>j cząsteczek acylo-CoA, począwszy od końca
MITOCHONDFNALNA karbonylowego, reszty dwuwęglowe. Łańcuch
jest rozrywany pomiędzy atomami węgla a (2)
1 p (3) i stąd nazwa ^-oksydacja. Powstające
■ . - . ■ ■ - . . : . . :

Acytokarnltyna
jednostki dwuwęglowe to cząsteczki acetylo-
PALMITOILO- -CoA; tak wiec z palmitoilo-CoA tworzy się
RANSFERAZA S cząsteczek acetylo-CoA.
KARNffY-
NOWAf
W cyklicznej sekwencji reakcji są
RANSLOKAZA, wytwarzane NADH i FADH 2
WEWNĘTRZNA
KARNITYNA-- > i ł B Ł O N A , ^. Kilka enzymów, znanych pod zbiorczą na-
ACYLO- MITOCHONDRIALNA zwą „oksydaza kwasów thiszczowych", znaj-
RNITYN
duje się w macierzy mitochondrialnej w pobliŜu
PALMITO1LO- łańcucha oddechowego (który jest umiejscowio-
Strona TRANSFERAZA
wewnętrzna RNITY-A l l ny w wewnętrznej Honie mitochondrialnej).
Katalizują one utlenianie acyio-CoA do acety-
Karnityna
lo-CoA, co wiąŜe się z fosforylacją ADP do
A cv I o kar nity na
ATP (ryc. 24-3).
Acylo-CoA
Po wniknięciu reszty acylowej przez wewnęt-
rzną błonę mitochondrialną za pośrednictwem
0-OksydtcJa uktadu transportującego karnitynę i po od-
Ryc. 24-1. Rola karnityny w transporcie długo- tworzeniu acyio-CoA, następuje oderwanie
łańcuchowych kwasów tłuszczowych przez we- 2 atomów wodoru od atomów węgla 2 (a) i 3 (p),
wnętrzną błonę mitochondrialną. Oługołańcucho- katalizowane przez dehydrogenazę acylo-CoA.
wy acylo-CoA nie moŜe przenikać przez wewnętrz- W wyniku tej reakcji powstaje A2-tranj-enoilo-
ną błonę mitochondrialną, ale produkt jego meta- -CoA. Koenzymem tej dehydrogenazy jest fla-
bolizmu, acylokarnityna, ma tę zdolność. woproteina zawierająca FAD jako grupę pro-

CO-S-CoA
Acetylo-CoA
Kolejne usuwanie jednostek
dwuwęglowych
co-s-coA+a

8 CH3-CO-S-CoA
Acetylo-CoA
Ryc. 24-2. Ogólny schemat [i-oksydscji kwasów tłuszczowych.
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 263

Kwas tłuszczowy

CoA-SH ATP

SYNTETAZA
ACYLO-CoA ^ł* AMP-ł- PP,
i. 0
Aoyto-Co* R^CHr *CHrC - S -CoA
(Aktywny Kwas tłuszczowy) i
(zewnętrzna) strona
cytoplazmatyczna
WEWNĘTRZNA BLDNAMITOCHONDHIALNA TRANSPOHTER KARNITYNOWY
(wewnętrzna) strona
mltochoncfrlatna
'CH j -C - S-CoA

(Flawoprotaina)
DEHYDBOGENAZA] 2~(P;
ACYLO-OoA
-»-H,0
Łańcuch Q
oddechowy
A'-S»n*Enolło-CoA R-S CH = CoA
H -C -S -

H,0
HYDRATAZA
A"ENOILO-CnA

?H ł
-CoA RJCH-JCH
3 -C- S -C o A

DEHYDROGENAZA L( 3-© (4)

+ )-^KYDROKSYACYLO-CoA
H,0
Łańcuch
«:« oddechowy
»Xatoacylo-CoA R -3

CoA-SH
3-KETOACYLOTIOLAZA
TIOLAZA
2CO,

Ryc. 24-3. [J-Oksydacja kwasów tłuszczowych. Długołańcuchowy acylo-CoA przechodzi cyklicznie przez
reakcje 2-5, a w kaŜdym cyklu jest odczepiany acetylo-CoA działaniem tiolazy (reakcja 5). Gdy pozostanie
reszia acyiowa o długości jedynie 4 atomów węgla, wówczas w reakcji 5 wytwarzają się 2 cząsteczki
acetylo-CoA
264 / ROZDZIAŁ 24
stetyczną. Reoksydacja tej grupy prostetycz-
nej przez łańcuch oddechowy wymaga pośred-
nictwa innej fiawoproteiny nazwanej flawo-
proteiną przenoszącą elektrony. Wysyccnic po-
dwójnego wiązania i wytworzenie 3-hydroksya-
cylo-CoA odbywa się przez przyłączenie cząste-
czki wody, co katalizowane jest przez enzym
hydratazę A2-enoilo-CoA. Pochodna 3-hydro-
ksylowa ulega dalszemu odwodorowaniu na
węglu 3 pod wpływem dehydrogenazy L(+)-3--
hydroksyacylo-CoA, W wyniku tej reakcji po-
wstaje odpowiedni 3-ketoacylo-CoA. W reakcji
tej MAD, a nie FAD jest koenzymem uczest-
niczącym w odwodorowaniu. W końcu 3-ketoa-
cylo-CoA jest rozrywany w pozycji 2,3 przez
tiolazę (3-ketoacylotiolazę aibo poprą wnie: ace-
tyl o trans ferazę acetylo-CoA), katalizującą tio-
lityczne rozerwanie wiązania z udziałem drugiej
cząsteczki CoA. Produktami tej reakcji są acety-
lo-CoA i acylo-CoA zawierający o 2 atomy
węgla mniej niŜ pierwotna cząsteczka acy-lo-
CoA, która uległa utlenieniu. Utworzony w
reakcji rozszczepienia acylo-CoA ponownie
wchodzi w szlak oksydacyjny rozpoczynający
się reakcją 2 (ryc. 24-3), W ten sposób długi
łańcuch kwasu tłuszczowego moŜe zostać cał-
kowicie rozłoŜony na acetylo-CoA (jednostki
C2), PoniewaŜ acetylo-CoA moŜe być utleniony
do CO2 i wody w cyklu kwasu cytrynowego
(który takŜe jest umiejscowiony w mitochond-
riach), kwasy tłuszczowe mogą ulegać całkowi-
temu utlenieniu.
W wyniku utleniania kwasów
tłuszczowych o nieparzystej liczbie
atomów węgła powstaje cząsteczka
propionylo-CoA
Kwasy tłuszczowe o nieparzystej liczbie ato-
mów węgla są utleniane w szlaku p-oksydacji
z wytwarzaniem acetylo-CoA, aŜ do pozostania
trójwęglowej reszty propionylo-CoA. Ten zwią-
zek jest przekształcany do sukcynylo-CoA, me-
tabolitu będącego związkiem pośrednim cyklu
cytrynianowego (p. teŜ ryc. 21-2). Wobec tego
reszta propionylowa z kwasów tłuszczowych
o nieparzystej liczbie atomów węgla jest jedynym
fragmentem kwasów tłuszczowych, który jest
glukogenny.
Utlenianie kwasów tłuszczowych
powoduje powstanie wielu cząsteczek
ATP
Transport elektronów w łańcuchu oddecho-
wym ze zredukowanych fiawoproteiny i NAD
prowadzi do syntezy 5 bogatoenergetycznych
wiązań fosforanowych (p. rozdz. 14) na kaŜdą
z pierwszych 7 cząsteczek acetylo-CoA utwo-
rzonych przez P-oksydację palmitynianu
( 7 x 5 = 35), W sumie wytwarza się 8 mol acety-
lo-CoA, z których kaŜdy moŜe dostarczyć 12
wiązań o duŜej energii przez utlenienie w cyklu
cytrynianowym. Ogółem powstaje więc
8 x 1 2 = 96 wiązań bogatoenergetycznych po-
chodzących z utlenienia cząsteczek acetylo--
CoA utworzonych w wyniku rozpadu palmity-
nianu. Po odjęciu 2 wiązań bogatoenergetycz-
nych na początkową aktywację kwasu tłusz-
czowego zysk netto wynosi 129 wiązań bogatoe-
nergetycznych na mol utlenionego palmitynia-
nu albo 129 x 30,5 = 3935 kJ. Swobodna energia
spalania kwasu palmitynowego wynosi 9791
kJ/mol, wobec czego w omawianym procesie
przetworzeniu na energię zawartą w bogatoene-
rgetycznych wiązaniach fosforanowych ulega
ok. 40% całkowitej energii spalania kwasu
tłuszczowego.
Kwasy tłuszczowe o bardzo długim
łańcuchu są utleniane w
peroksysomach
W peroksysomach zachodzi zmodyfikowana
forma p-oksydacji. Produktami jej są acetylo--
CoA i K2O2 (H2O2 powstaje na etapie działania
dehydrogenazy związanej z flawoproteiną).
Ten szlak nie jest bezpośrednio powiązany z fos-
forylacją i wytwarzaniem ATP, ale pomaga
utlenić kwasy tłuszczowe o bardzo długim łań-
cuchu (np. C20) C22). Jest on indukowany przez
spoŜycie pokarmów o duŜej zawartości tłusz-
czu, a takŜe przez leki o działaniu hipolipemicz-
nym, np. klofibrat.
Enzymy zawarte w peroksysomach nie ataku-
ją kwasów tłuszczowych o krótszym łańcuchu.
Sekwencja P-oksydacji kończy się na oktanoilo-
-CoA. Grupy oktanoilowe i acetylowe są usu-
wane z peroksysomów w postaci oktanoilo-
i acctylokamityny, a następnie sa utleniane
w mitochondriach.
ot- i (o-OKSYDACJA KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH SĄ
WYSPECJALIZOWANYMI SZLAKAMI
Ilościowo p-oksydacja w mitochondriach jest
najwaŜniejszym szlakiem utleniania kwasów
tłuszczowych. JednakŜe w mózgu wykryto oc--
oksydację, tj. proces usuwania po 1 atomie
węgla od karbonylowego końca cząsteczki. Ten
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 265
proces nie wymaga przekształcenia kwasów
tłuszczowych w pochodną Co A i nie wiąŜe się
z wytwarzaniem bogatoenergetycznych fosfora-
nów.
tó-Oksydacja jest normalnie szlakiem o bar-
dzo niewielkim znaczeniu. Uczestniczą w niej
układy hydroksylujące zawierające cytochrom
P-450 siateczki śródpiazmatycznej. Grupa
— CH3 jest przekształcana w grupę — CHjOH,
a następnie utleniana do — COOH i w ten
sposób powstaje kwas dikarboksylowy. Jest on
utleniany przez B-oksydacje zwykle do kwasów
adypinowego (C6) i suberynowego (C8), które
są wydalane z moczem.
WADLIWE UTLENIANIE KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH JEST PRZYCZYNĄ
CHORÓB METABOLICZNYCH
Niedobór karnityny moŜe występować zwła-
szcza u noworodków, a szczególnie u wcześ-
niaków. MoŜe on być spowodowany niedo-
stateczną biosyntezą karnityny albo jej utratą
przez nerki. Utratę moŜe takŜe spowodować
hemodializa lub acyduria spowodowana kwa-
sami organicznymi. Karnityna jest wówczas
wydalana po sprzęgnięciu z kwasami organicz-
nymi. W wymienionych stanach zachodzi po-
trzeba uzupełnienia karnityny, podobna do
potrzeby uzupełnienia niedoborów witamino-
wych w pokarmach. Objawami niedoboru kar-
nityny są: okresowa hipoghkemia, spowodowa-
na zmniejszoną glukoneogenezą (uwarunkowa-
ną zmniejszonym utlenianiem kwasów tłusz-
czowych), upośledzona ketogeneza w obecności
zwiększonego stęŜenia WK.T w osoczu, osłabie-
nie mięśni oraz spichrzanie Jipidów w tkankach
miąŜszowych. Leczenie polega na doustnym
podawaniu karnityny. Objawy niedoboru kar-
nityny są podobne do zespołu Reye'a, w którym
stęŜenie karnityny jest prawidłowe. Przyczyna
zespołu Reye'a jest nieznana.
Niedobór wątrobowej palmitoilotransferazy
karnitynowej jest przyczyną hipoglikemii i małe-
go stęŜenia związków ketonowych w osoczu,
podczas gdy niedobór mięśniowej palmitoilo-
transferazy karnitynowej charakteryzuje się nie-
prawidłowym utlenianiem kwasów tłuszczo-
wych, co powoduje napadów o występujące
osłabienie mięśni i mioglobinurię. Mechanizm
działania hipoglikemizującego pochodnych sul-
fonyl o mocznika (gliburyd i tolbutamid) poJega
min. na zmniejszeniu utleniania kwasów tłusz-
czowych uwarunkowanym hamowaniem pal-
mitoilotransferazy karnitynowej.
Jamajska choroba wymiotna jest spowodowa-
na spoŜywaniem niedojrzałych owoców drzewa
akee, zawierających toksynę hipoglicyn, która
inaktywując dehydrogenazę acylo-CoA hamuje
P-oksydację i powoduje hipoglikemię.
Acyduria dik ar boksytów a charakteryzuje się
wydalaniem &>-dikarboksylowych kwasów
0 długości łańcucha Ce do C,o i hipoglikemią.
Jest ona spowodowana brakiem mitochondrial-
nej dehydrogenazy acylo-CoA swoistej dla sub-
stratów o średniej długości łańcucha. Brak tego
enzymu upośledza p-oksydację, ale wzmaga
(o-oksydację kwasów tłuszczowych o długim
1 średnim łańcuchu, które są następnie
skracane
podczas P-oksydacji do kwasów dikarboksyio-
wych o średniej długości łańcucha i są wydalane
z moczem.
Choroba Rei suma jest rzadkim zaburzeniem
neurologicznym spowodowanym nagromadza-
niem się kwasu fitanowego, powstałego z fitolu,
składnika chlorofilu występującego w pokar-
mach roślinnych. Kwas fitanowy zawiera grupę
metylową przy węglu 3, która blokuje p-ok-
sydację. U osób zdrowych początkowa a-ok-
sydacja usuwa grupę metylową. Osoby z choro-
bą Refsuma mają dziedziczną wadę cc-oksyda-
cji, która jest przyczyną nagromadzania się
kwasu fitanowego w tkankach.
Zespół Zellwegera {mózgo wo-wątrobo wo-ner-
kowy) występuje u osób z rzadko stwierdzanym
wrodzonym brakiem peroksysomów we wszyst-
kich tkankach. Gromadzą się u nich kwasy
polienowe C26—C33w tkance mózgowej, gdyŜ
nie ma w tej wadzie zdolności do utleniania
kwasów tłuszczowych o długim łańcuchu w pe-
roksysomach.
UTLENIANIE NIENASYCONYCH
KWASÓW TŁUSZCZOWYCH ODBYWA
SIĘ W ZMODYFIKOWANYM SZLAKU
8- OKSYDACJI
Nienasycone kwasy tłuszczowe związane es-
trowo z CoA są degradowane przez enzymy
uczestniczące normalnie w p-oksydacji, aŜ do
etapu powstania A3-cn-acylo-CoA albo A4-cis--
acylo-CoA, zaleŜnie od pozycji podwójnego
wiązania (ryc. 24-4). Pierwszy z tych związków
jest izomeryzowany (izomeraza A3-m -+ A2--
trałts-euoilo-CoA) do odpowiedniego etapu A2--
trans-enoUo-CoA p-oksydacji, aby następnie
 266 / ROZDZIAŁ 24

cis cis Ryc. 24-4. Kolejność reakcji zachodzących pod-

:-s- czas utleniania nienasyconych kwasów tłuszczo-
wych, np. kwasu finolowego. Kwasy tłuszczowe
i
A -cis lub kwasy tłuszczowe tworzące A*-as-enoi-
Linolalto-CoA
3 cykle /J-oksydacji lo-CoA, wchodzą do szlaku w pokazanym miejs-
cu.
3-Acetylo-CoA
cis cis ulec hydratacji i dalszemu utlenieniu. KaŜdy
A*-c«-acylo-CoA pozostający w tym szlaku,
czego przykładem jest przemiana kwasu linole-
tf-cts-Cć-cis-O l«n o Ilo-Co A nowego (ryc. 24-4), albo wchodzący w szlak na
tym etapie (3-oksydacji jest przekształcany do
IZOMERAZA A2-(fanj-A+-c/.c-dienoilo-CoA przez dehydro-
A'-cfc (albo genazę acylo-CoA, Ten związek pośredni jest
przekształcany do A3-/rans-enoilo-CoA pod
as
wpływem redukta/y A2-trans-A4-cis-dienoilo--
CoA — enzymu zaleŜnego od NADP. Izo-
meraza A3-c/5-*A;:-ffa«5-enoilo-CoA atakuje
równieŜ podwójne wiązanie óP-trcms, powodu-
A1- trans~ó?-cts-D leno Ilo-Co A [etap /J-oksydaejl jąc powstanie A2-mzns-enoilo-CoA, związku
odpowiadający AMrans-enoilc-CoAi pośredniego P-oksydacji.

1 cykl ^-oksydacji Mikrosomalna peroksydacja

Acetylo-CoA wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych jest zaleŜna od NADPH
cs
' NADPH-zaleŜna peroksydacja nienasyco-
nych kwasów thaszczowych jest katalizowana
C-S-CoA przez enzymy mikrosomalne. Przeciwutleniacze
O A*- DEHYDflOGENAZA BHT (butylowany hydroksytoluen) i a-tokofe-
//a/7*A4-rfs-Dl8nollo-CoA ^ ACYLO-CoA rol (witamina E) hamują mikrosomalna perok-
H + +NA0PH-O . Ał-c/s-Enollo-CoA
sydację lipidów.
RE
DUKTAZA
KETOGENEZA ZACHODZI WÓWCZAS,
GDY NATĘśENIE UTLENIANIA
* C-S-CoA KWASÓW TŁUSZCZOWYCH W
WĄTROBIE JEST DUśE

A^frans-Enollo-CoA W pewnych warunkach metabolicznych,

IZOMERAZA Ał-c/9- związanych z duŜym natęŜeniem utleniania
{albo A*-irans-ENOILO- kwasów tłuszczowych, wątroba wytwarza zna-
CoA czne ilości acetooctanu i D(-)-3-hydroksymaś-
O lanii (P-hydroksymaślanu). Acetooctan ulega
// C-S-CoA ciągłej samoistnej dekarboksylacji, dając ace-
ton. Te 3 substancje są znane pod wspólną
nazwą ciała ketonowe (nazywane takŜe związ-
kami acetonowymi, lub niewłaściwie „ketona-
mi"*) (ryc. 24-5). Acetooctan i 3-hydroksymaś-

4 cykle ^-oksydacji
•J * Termin „ketony" nie powinien byc uŜywany,
poniewaŜ 3-hydroksymaśIan nie jest ketonem, a we
krwi jest wiele ketonów, które nie są związkami
(ciałami) ketonowymi, np. pirogronian, fruktoza.

4-Aoe(ylo-CoA
 UTLENIANiE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH:
KETOGENEZA / 267

stosunkiem [NAD+] do [NADH], tj. stanem

red.-oks. Stosunek [3-hydroksymaślan]; [aceto-
octan] w krwi waha się w granicach 1:1—10:1.
StęŜenie całkowite ciał ketonowych we krwi
dobrze odŜywionych ssaków normalnie nie
przekracza 0,2 mmol/L Jest ono nieco większe
O II CH,-C-CH,-
u przeŜuwaczy dzięki tworzeniu 3-hydroksyma-
COO" ślanu z kwasu masłowego (produktu fermen-
Acetooctan DEHYDHOGENAZA tacji w Ŝwaczu) w ścianie Ŝwacza. U człowieka
D(-}3-HYDROKSY- utrata ciał ketonowych z moczem wynosi zwyk-
MAS ŁANOWA le mniej niŜ 1 mg/24 h. Stany zwiększonego
NAD H + H stęŜenia ciał ketonowych we krwi określa się
jako ketonemię (hiperketonemię), zaś zwięk-
ł
NAD szone ich wydalanie z moczem jako ketouuric.
CH,-CH- Oba te stany określa się jako ketozę. Kwasy
acetooctowy i 3-hydroksymasłowy są umiar-
CH,-
kowanie mocnymi kwasami i są zbuforowane,
COCT DMa- gdy występują we krwi lub w tkankach. Jednak-
Hydroksyinaślan Ŝe w stanach zwiększonego wydalania nadmia-
ru obu tych związków dochodzi do utraty
Ryc. 24-S. Wzajemne zaleŜności ciał ketonowych. kationu buforującego (pomimo zwiększonego
Dehydrogenaza D(-)-3-hydroksymaślanowa jest wytwarzania amoniaku w nerce). W konsek-
enzymem mitochondrialnym. wencji dochodzi do stopniowego wyczerpania
rezerwy alkalicznej i do rozwoju kwasicy keto-
nowej. Wystąpienie kwasicy ketonowej moŜe
lan są wzajemnie w siebie przekształcane działa- być fatalne w skutkach u chorych z niewyrów-
niem mitochondrialnego enzymu dehydrogena- naną cukrzycą.
zy D(-)-3-hydroksymaślanowej. Równowaga tej
reakcji jest kontrolowana mitochondrialnym

2COi 2CO,

Ryc. 24-6. Powstanie, zuŜywanie i wydalanie ciał ketonowych. Główny szlak jest zaznaczony ciągłymi
strzałkami
268 / ROZDZIAŁ 24
Najprostsza postać ketozy występuje przy
głodzeniu, kiedy dochodzi do wyczerpania się
zapasów węglowodanowych i do zwiększenia
stęŜenia wolnych kwasów tłuszczowych. KaŜdy
inny stan, w którym występuje ketoza, nie róŜni
się jakościowo od tego modelu metabolicznego,
ale ilościowo moŜe być tak nasilony, Ŝe jest
przyczyną stanów chorobowych obserwowa-
nych np. w cukrzycy {diabetes mellitus), w za-
truciu ciąŜowym u owiec i ketozie u mlecznych
krów. Postacie ketozy pozbawione znaczenia
chorobowego stwierdza się u osób Ŝywionych
dietą o duŜej zawartości tłuszczu oraz po wyko-
naniu cięŜkiego wysiłku u niektórych osób
będących na czczo.
In vivo wątroba wydaje się być jedynym
narządem u nieprzeŜuwaczy wydzielającym
znaczne ilości ciał ketonowych do krwi. Poza-
wątrobowe tkanki zuŜywają ciała ketonowe
jako substraty energetyczne. Pozawątrobowe
źródła ciał ketonowych, występujące u prze-
Ŝuwaczy w okresie sytości nie mają znaczącego
udziału w powstawaniu ketozy u tych gatun-
ków.
Wypływ ciał ketonowych z wątroby do tka-
nek pozawątrobowyeh jest wynikiem aktyw-
nego mechanizmu enzymatycznego pobudzają-
cego wytwarzanie ciał ketonowych w wątrobie
oraz małej aktywności w tym narządzie en-
zymów odpowiedzialnych za ich zuŜytkowanie.
Odwrotna sytuacja ma miejsce w tkankach
pozawątrobowych (ryc. 24-6).
3-Hvdroksy-3-metyloglutarylo-CoA
(HMG-CoA) jest związkiem pośrednim
na szlaku ketogenezy w wątrobie
Enzymy odpowiedzialne za powstawanie
ciał ketonowych są związane głównie z mito-
chondriami. Pierwotnie sądzono, Ŝe tylko 1 czą-
steczka acetooctanu moŜe powstać z końco-
wych 4 węgli kwasu tłuszczowego podczas jego
utleniania. Później, aby wyjaśnić powstawanie
większych niŜ równowaŜne ilości acetooctanu
z I cząsteczki kwasu tłuszczowego o długim
iańcuchu, jak i moŜliwość tworzenia ciał keto-
nowych 2 kwasu octowego, zaproponowano,
Ŝe jednostki C2 powstające w p-oksydacji mogą
ze sobą kondensować, tworząc acetooctan.
Taki proces moŜe być wynikiem odwrócenia
reakcji katalizowanej przez tiolazę, w której
2 cząsteczki acetylo-CoA kondensują tworząc
acetoacetylo-CoA. Acetoacetylo-CoA, który
jest związkiem wyjściowym do ketogenezy,
mógłby więc powstać albo bezpośrednio pod-
czas p-oksydacji, albo jako wynik kondensacji
acetylo-CoA (ryc. 24-7). Zaproponowano
JLszlalagowstawania acetooctapH ? fgetff"^^-
lo-CoA.?terwszv"z'nicn"ma bvć prosta deacyla-
■cjąTDrugrszlak (ryc. 24-8) obejmuje kondensa-
cję acetoacetylo-CoA z jeszcze 1 cząsteczką
acetylo-CoA i wytworzenie HMG-CoA. Reakcję
tę katalizuje syntaza 3-hydroksy-3-metylo-
glutarylo-CoA. Obecność w mitochondriach in-
nego enzymu, liazy 3-hydroksy-3-metyloghtfa-
rylo-CoA, umoŜliwia odczepienie acetylo-CoA
od HMG-CoA z pozostawieniem wolnego ace-
tooctanu. Atomy węgla odczepione jako cząs-
teczka acetylo-CoA pochodzą z pierwotnej czą-
steczki acetoacetylo-CoA (ryc. 24-8). Obydwa
te enzymy muszą być w ntitochondriach, aby
zachodziła ketogeneza. Ma to miejsce jedynie
w wątrobie i w nabłonku Ŝwacza.
Obecnie przewaŜa opinia, Ŝe szlak HMG--
CoA jest główną drogą tworzenia ciał keto-
nowych. ChociaŜ podczas głodu występuje zna-
czne zwiększenie aktywności liazy HMG-CoA,
dane doświadczalne nie sugerują, aby byl to
enzym ograniczający szybkość ketogenezy.
Acetooctan jest przetwarzany do D(-)-3-hyd-
roksymaślanu przez dehydrogenazę D(-)-3-hyd-
roksymaślanową, która występuje w mitochon-
driach wielu tkanek, łącznie z wątrobą. D(-)-3--
Hydroksymaślan jest ilościowo dominującym
ciałem ketonowym występującym we krwi
1 w moczu w ketozie.
Ciała ketonowe są wykorzystywane
jako materiał energetyczny przez
tkanki pozawątrobowe
ChociaŜ wątroba jest wyposaŜona w aktywny
mechanizm enzymatyczny potrzebny do wy-
twarzania acetooctanu z acetoacetylo-CoA, to
raz powstały acetooctan nie moŜe być w zasa-
dzie w wątrobie ponownie reaktywowany.
W cytozolu komórek wątrobowych zachodzi
znacznie mniej aktywny proces biosyntezy cho-
lesterolu, dla którego acetoacetylo-Co A jest
prekursorem. Wszystko to sprawia, Ŝe w wąt-
robie przewaŜa powstawanie acetooctanu nad
jego utylizacją.
W tkankach pozawątrob owych zachodzą
2 reakcje, w których acetooctan jest aktywowa
ny do acetoacetylo-Co A. W jednej z nich uczest
niczy sukcynylo-CoA i enzym transfera/a bursz
tyny ło-CoA-acetoacetylo-Co A. Enzym ten kata
lizuje przeniesienie CoA z sukcynylo-CoA na
acetooctan z wytworzeniem acetoacetylo-Co A
i wolnego bursztynianu.
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 269

CH3COCHaCOO CHaC0O" D(-)-3-HydroksymaśIan moŜe być bezpo-

Acetooctan I średnio aktywowany w tkankach pozawątro-
CH a CO-S-CoA bowych przez odpowiednią syntetazę; jed-
Sukcvnylo-CoA nakŜe przemiana do acetooctanu z udzia-
CH3COCH3CO-S-CoA łem dehydrogenazy D(-)- 3 -hydro ksym a siano-
wej i NAD+, z następującą potem aktywacją do
acetoacetylo-CoA, jest waŜniejszą drogą dalszej
ITRANSFCRAZACOAI przemiany hydroksymaślanu. Acetoacetylo--
CHaCOO" CoA powstały w tych reakcjach jest rozszcze-
i piany do acetylo-CoA działaniem tiolazy i utle-
CHaCOO" niany w cyklu kwasu cytrynowego, jak to
Bursztynian przedstawiono na ryc. 24-7.
Acetoa cetylo -CoA Ciała ketonowe są utleniane w tkankach
Druga reakcja polega na aktywacji acetooctanu pozawątrobowych proporcjonalnie do ich stę-
przez ATP w obecności CoA, katalizowana jest Ŝenia we krwi. Są one utleniane preferencyjnie
przez syntctazę acetoacetjlo-CoA, przed glukozą i WKT. Kiedy stęŜenie ciał
ketonowych we krwi zwiększa się, zwiększa się
SYNTETAZA ich utlenianie, aŜ do stęŜenia ok. 12 mmol/l,
ACETOACETYLO-CoA w którym wysycają one układy utleniające. Gdy
CH 3COCH ICOO"+ ATP+ CoA- SH to nastąpi, znaczna ilość pobieranego przez
Acetooctan
zwierzę tlenu moŜe być zuŜywana do utleniania
ciał ketonowych.
- CH3COCHJCOSCoA+AMP+ A
ceto a c et y I o - C o A

FFA
ATP-v SYNTETAZA
CoA ACYLO-CoA
AMP+ PPt
Ettryflkacja Tfiacylogilcaro
Acyto-CoA
l fosioiipld
^-Oksydacja
•[AMrtylo-CoA).

|DEACYLAZA|
"7T"
H,0 CoA

SYNTAZA
HMG-CoA
ITPLAZAI
H,O- 3-HydrDk£y-3-
\ Pula me!ylo-
aeetylo-CoA
\ glutar^o-CoA
* (HMG-CoA)
LIAZA
Acetylo-CoA HMG-CoA

I kwasu! DEHYDROGENAZA D (-)3--

cytrynowego HYDROKEYWASLANOWA

2CO, D(-)3My0roksyfna4ian

Rve. 24-7. Szlak ketogenezy w wątrobie. WKT — wolne kwasy tłuszczowe, HMG — 3-hydroksy-3--
metylogiuiaryl.
270 / ROZDZIAŁ 24

O O
CHJ-C-CHJ-C-S -CoA HjO 3 -*C-S —CoA
Acetoacetylo-CoA Awtylo-CoA

V_______
SYNTAZA HMG-CoA

OH O
I li
CH,- C - CHi —C-S-CoA
"Ć H , -* C O O -
3-Hyd ro ksy-3-m styl og! u ta rył o-CoA

LSAZA HMG-CoA

H.-C-S — <
i
CH 3 - C CH 3 -C~S —CoA

Acełooctan Acetylo-CoA

Byc. 24-8. Powstawanie acetooctanu przez pośrednie wytwarzanie HMG-CoA.

Większość danych doświadczalnych prze- KETOGENEZA JEST REGULOWANA

mawia za tym, Ŝe kctonemia jest powodowana
raczej nadmiernym wytwarzaniem ciał ketono-
wych w wątrobie niŜ upośledzonym ich zuŜywa-
niem przez tkanki pozawątrobowe. Wyniki do-
świadczeń na szczurach z usuniętą trzustką
przemawiają jednak za tym, Ŝe w cięŜkiej cuk-
rzycy ketoza moŜe być pogłębiana zmniejsze-
niem katabolizowama ciał ketonowych.
Przy umiarkowanej ketonemii utrata ciał
ketonowych z moczem stanowi zaledwie niewie-
lki procent całkowitego ich wytwarzania i utyli-
zacji. PoniewaŜ ciała ketonowe zachowują się
w nerkach podobnie jak związki „progowe" (w
rzeczywistości nie istnieje prawdziwy próg ner-
kowy dla tych metabolitów), przy czym po-
szczególne gatunki i poszczególni osobnicy wy-
kazują znaczne róŜnice indywidualne; cięŜkość
ketozy naleŜy oceniać na podstawie nasilenia
ketonemii, a nie ketonurii.
Podczas gdy utlenianie acetooctanu i D(-)-3-
-hydroksymaślanu w tkankach pozawątrobo-
wych przebiega nader sprawnie, utlenianie ace-
tonu in vivo jest raczej trudne.
NA 3 KLUCZOWYCH ETAPACH
1. Pierwsze miejsce kontroli ketogenezy znaj
duje się w tkance tłuszczowej. Retoza nie wy
stąpi in vivo, jeŜeli nie ma równoczesnego zwięk
szenia stęŜenia krąŜących wolnych kwasów tłu
szczowych, które pochodzą z lipolizy triacylo-
gliceroli w tkance tłuszczowej. Kwasy tłusz
czowe są prekursorami ciał ketonowych w wąt
robie. Wątroba zarówno w fazie sytości, jak
i w czasie głodzenia ma zdolność wychwytywa
nia ok. 30% lub więcej kwasów tłuszczowych
z krwi docierającej do tego narządu. Przy
duŜych stęŜeniach wolnych kwasów tłuszczo
wych we krwi ich napływ do wątroby jest
znaczny. Wobec tego dla kontroli ketogenezy
znacząca jest rola czynników regulujących mobi
lizację wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki
tłuszczowej (ryc. 24-9).
2. Losy wychwytywanych przez wątrobę wo
lnych kwasów tłuszczowych mogą być dwojakie
po wstępnej ich aktywacji do acylo-CoA. Mogą
one zostać zestryfikowane, głównie do triacylo-
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 271
gliceroli i fosfolipidów, lub teŜ ulegają fi-ok-
sydacji do CO, względnie do związków ketono-
wych. Wydolność estryfikacji, jako czynnika
przeciwketogennego, zaleŜy od dostępności
w wątrobie prekursorów glicerolo-3-fosforanu.
Jednak w głodzonych perfundowanych wąt-
robach dostępność glicerolo-3-fosforanu nie
jest czynnikiem ograniczającym estryfikację
WKT. Nie rozstrzygnięto ostatecznie, czy ta
dostępność w wątrobie jest w ogóle czynnikiem
ograniczającym szybkość estryfikacji. Nie ma
równieŜ pewnych informacji, czy aktywność in
vivo enzymów uczestniczących w estryfikacji
jest czynnikiem ograniczającym szybkość tego
procesu. Wydaje się, Ŝe nim nie jest, gdyŜ nie
zdarza się spichrzanie w wątrobie ani wolnych
kwasów tłuszczowych, ani związków pośred-
nich na drodze ich estryfikacji (p. ryc. 26-1).
UŜywając perfundowanej wątroby wykaza-
no, Ŝe narząd ten. pochodzący od dobrze kar-
Trlacyloglioerol
TKANKA TŁUSZCZOWA
© Llpoliza
WKT
KREW
WKT
Cykl kwasu
cytrynowego
Ketogeneza
CO,
Ciała ketonowe
Ryc. Z4-9. Regulacja ketogenezy. 1-3— 3-węz-
łowe etapv szlaku metabolizmu wolnych kwasów
tłuszczowych (WKT), które dete/minują wielkość
ketogenezy. _______ ___________
mionyeh szczurów, estryfikuje znacznie więcej
kwasów tłuszczowych znakowanych 14C niŜ
wątroba szczurów głodzonych, w której nie
zestryfikowany nadmiar wolnych kwasów tłu-
szczowych jest utleniany do 14CO;, lub 14C--
ciał ketonowych. Te wyniki tych badań
moŜna wyjaśnić tym, Ŝe aktywność palmitoilo-
transferazy I kamity nowej, umiejscowionej
w zewnętrznej błonie mitochondrialnej, reguluje
wnikanie grup acylowych o długim łańcuchu do
wnętrza mitochondriów przed ich fi-oksyda-cją
(p. ryc. 24-1). Aktywność tego enzymu jest
mała w stanie sytości, gdy utlenianie kwasów
tłuszczowych jest małe, natomiast duŜa przy
głodzeniu, kiedy zwiększa się utlenianie kwasów
tłuszczowych. Malonylo-CoA, początkowy me-
tabolit w biosyntezie kwasów tłuszczowych (p.
ryc, 23-1), którego stęŜenie zwiększa się w stanie
sytości, jest inhibitorem wymienionej pataitoi-
lotransferazy, przez co ustaje p-oksydacja.
W warunkach sytości zachodzi więc aktywna
lipogeneza i jest duŜe stęŜenie malonylo-CoA,
hamującego palmitoilotransferazę I (ryc. 24--
10). Wolne kwasy tłuszczowe, wnikające do
wątroby przy ich małym stęŜeniu w osoczu, są
niemal w całości estryfikowane do acyl o gliceroli
i wydalane z wątroby do krwi w postaci lipo-
protein o bardzo małej gęstości (VLDL), Na
początku głodzenia, kiedy stęŜenie wolnych
kwasów tłuszczowych w osoczu się zwiększa,
zahamowana zostaje karboksylaza acetylo--
CoA i stęŜenie malonylo-CoA się zmniejsza.
W następstwie tego procesu odblokowaniu ule-
ga palmiloilotransferaza kani i ty nowa, co po-
zwala na zwiększenie utleniania acyl o-Co A. Te
zdarzenia nasilają się w stanach głodzenia,
kiedy zmniejsza się stosunek [insulina] / [gluka-
gon], przez co zwiększa się lipoliza w tkance
tłuszczowej, natomiast zahamowaniu ulega ka-
rboksylaza acetylo-CoA w wątrobie (p. ryc. 24-
10).
3. Acetylo-CoA, powstały w procesie P-ok-
sydacji, jest utleniany w cyklu kwasu cytryno-
wego albo wchodzi w szlak ketogenezy wy-
twarzający ciała ketonowe. Gdy stęŜenie wol-
nych kwasów tłuszczowych w surowicy się
zwiększa, wówczas proporcjonalnie więcej kwa-
sów tłuszczowych jest przekształcanych w ciała
ketonowe, a mniej jest utlenianych w cyklu
cytrynianowym do CO7. Proporcja acetylo-CoA,
napływającego do szlaku ketogenezy i szlaku
utleniania do CO2, jest tak regulowana, Ŝe
całkowita energia swobodna zgromadzona
w postaci ATP w wyniku utleniania kwasów
 27 2 / ROZDZIAŁ 24

WKT

KREW
VLDL

WĄTROBA
WKF
Węglowodany —»• Acetyto-CoA
ł Estryłlkacja
^ , , Acylo-CoA -------------------- Acytagllcerole
KARBOKSYLAZA
ACETYLD-CoA

Insulina
Cylosol
Glukagon

Matonylo-CoA ______ PALMITOILOTRANSFERAZA

O. KARNITYNOWA I
.Acylo-CoA
[ 0-Oksydacja

Milochondrlum
Aootylo-CoA —

Ketoganeza

Ciała ketonowe

Ryc. 24-10. Regulacja utleniania dtugołańcuchowych kwasów tłuszczowych w wątrobie. WKT —wolne
kwasy tłuszczowe, VLDL — lipoproteiny o bardzo malej gęstości. Dodatnie (©) i ujemne (©) efekty
regulacyjne są przedstawione przerywanymi liniami, a przepływ substratów iiniami ciągłymi. __________

tłuszczowych pozostaje stalą. Całkowitemu utle-
nieniu 1 mol palmil ynianu towarzyszy wytwarza-
nie netto 129 mol ATP, gdy proces ten zachodzi
poprzez ft-oksydację i wytworzenie CO^ w cyklu
kwasu cytrynowego (p. wyŜej). JeŜeli końcowym
produktem przemiany palmitynianu jest acetooc-
tan ilość powstałego ATP wynosi tylko 33 moi.
Ilość powstającego ATP zmniejsza się nawet do
21 mol, gdy produktem końcowym jest 3-hydro-
ksymaśtan. Ketogeneza moŜe więc być uwaŜana
za mechanizm, który umoŜliwia wątrobie utle-
nienie zwiększających się ilości kwasów thisz-
czowych w układzie skojarzonych oksydacyj-
nych fosforylacji, bez zwiększenia całkowitego
wydatku energetycznego.
Wysuwano kilka innych hipotez w celu wyja-
śnienia przełączania utleniania kwasów tłusz-
czowych ze szlaku prowadzącego do CO2 na
szlak ketogenezy. Teoretycznie zmniejszenie
stęŜenia szczawi o octanu, zwłaszcza w mito-
chondriach, mogłoby zmniejszać zdolność cyk-
lu kwasu cytrynowego do metaboltzowania
acetylo-CoA. Takie zmniejszenie moŜe się zda-
rzać wtedy, kiedy dochodzi do zwiększenia
stosunku [NADH] / [NAD+], spowodowanego
intensywniejszą p-oksydacją. Krebs sugerował,
 UTLENIANIE KWASÓW TŁUSZCZOWYCH: KETOGENEZA / 273
Ŝe wzmoŜona glukoneogeneza, na szlaku której
występuje takŜe szczawiooctan, jest przyczyną
zmniejszenia stęŜenia tego związku, co moŜe
być powodem cięŜkich postaci ketozy występu-
jącej w cukrzycy, a takŜe ketozy u bydła.
JednakŜe Utter i Keech wykazali, Ŝe karbok-
sylaza pirogronianowa, katalizująca przemianę
pirogronianu w szczawiooctan, jest aktywowa-
na przez acetylo-CoA. Wynika stad, Ŝe w razie
występowania znacznych ilości acetyl o-Co A są
niezbędne dostatecznie duŜe ilości szczawiooc-
tanu w celu zainicjowania reakcji kondensacji,
rozpoczynającej cykl kwasu cytrynowego.
PIŚMIENNICTWO
Boyer Pd (editor): The Enzymes, 3rd ed. Vol 16 of
Lipid Enzymology. Academic Press, 1983,
1S — Biochemia
Debeer LJ, Mannaerts GP: The mitochondrial and
peroxisomal pathways of fatty acid oxidation in rat
liver. Diabete Metab (Paris) 1983;9;134. Mayes
PA, Laker ME: Regulation of ketogenesis in
the liver. Biochem Soc Trans 1981;9:339,
McGarry JD, Foster DW: Regulation ofhepatic fatty
acid oxidation and ketone body production. Annu
Rev Biochem 1980;49:395. Pandę SV, Parvin R:
Page 143 in: Carnitine Biosyn-
thesis, Metabolium. and Functions, Frenkel RA,
McGarry JD (editors). Academic Prcss, 1980.
Schulz H: Oxidation of fatty acids. Page 116 in:
Biochemistry ofLipids and Membranes. Vance DE,
Vance JE (editors). Benjamin/Cummings, 19S5.
Various authors: In: Tke Metabolit- Basia of Inherited
Disease, 6th ed. Scriver CR et ul (editors).
McGraw-Hill, 1989. Vianey-LiaudCetal:
Theinborn errorsofmitochon-
driai fatty acid osidation. / Inher Metab Dis
1987;1O: Suppl 1:159.
 Metabolizm nienasyconych
25 kwasów tłuszczowych
i eikozanoidów
WPROWADZENIE
W porównaniu z roślinami tkanki zwierzęce
mają ograniczoną zdolność desaturacji kwasów
tłuszczowych. Stwarza to konieczność przyj-
mowania w pokarmie pewnych wielo nienasyco-
nych kwasów tłuszczowych głównie pochodze-
nia roślinnego. Te egzogenne kwasy tłuszczowe
umoŜliwiają powstawanie ikozanowych (C20)
kwasów tłuszczowych, z których pochodzą
związki znane jako eikozanoidy. NaleŜą do nich
prostaglandyny, tromboksany i leukotrieny.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Zawartość nienasyconych kwasów tłuszczo-
wych w tłuszczu wyznacza jego temperaturę
topnienia, a więc i jego płynność. Fosfolipidy
błony komórkowej równieŜ zawierają nienasy-
cone kwasy tłuszczowe istotne do utrzymania
odpowiedniej płynności błony. DuŜy stosunek
stęŜenia wielo nie nasyconych kwasów tłuszczo-
wych do nasyconych (stosunek P:S) w pokar-
mach jest waŜnym czynnikiem do zmniejszenia
stęŜenia cholesterolu w surowicy krwi za pomo-
cą diety i uwaŜa się, Ŝe działa korzystnie w zapo-
bieganiu chorobie niedokrwiennej serca. Pro-
staglandyny i tromboksany są miejscowymi
hormonami, które w miarę potrzeby są szybko
syntetyzowane i działają blisko miejsca swojej
syntezy, Niesteroidowe Leki przeciwzapalne, ta-
kie jak kwas acetylosalicylowy, działają na
zasadzie hamowania syntezy prostaglandyn.
Prostaglandyny odgrywają fizjologiczną rolę
głównie jako modulatory aktywności cyklazy
Peter A. Mayes, PhD, DSc
adenylanowej, np. 1) w regulacji agregacji pły-
tek krwi oraz 2) w hamowaniu działania hor-
monu antydiuretycznego w nerkach. Leuko-
trieny mają właściwości kurczenia mięśni gład-
kich, a takŜe właściwości chemotaktyczne, co
sugeruje, Ŝe mogą one odgrywać waŜną rolę
w reakcjach alergicznych i zapalnych. Mieszani-
nę leukotrienów zidentyfikowano jako wolno
reagującą substancję anafilaksji (SRS-A). Przez
zmianę proporcji róŜnych wielo nienasyconych
kwasów tłuszczowych w diecie jest moŜliwe
wpływanie na typ syntetyzowanych eikozanoi-
dów. Wskazuje to na moŜliwość wpływania na
przebieg choroby przez zmiany składu diety.
NIEKTÓRE WfELONIENASYCONE
KWASY TŁUSZCZOWE NIE MOGĄ
BYĆ SYNTETYZOWANE PRZEZ SSAKI
I SĄ NIEZBĘDNYMI SKŁADNIKAMI
POKARMU
Niektóre długołańcuchowe nienasycone
kwasy tłuszczowe, mające znaczenie metaboli-
czne u ssaków, przedstawiono na ryc. 25-1.
(Przegląd nazewnictwa kwasów tłuszczowych
omówiono w rozdz. 16).
Inne C20 kwasy polienowe, kwasy C22 i C2A
moŜna równieŜ znaleźć w tkankach. Mogą one
powstawać z kwasów olejowego, linolowego
i a-linolenowego przez elongację łańcucha. Na-
leŜy zauwaŜyć, Ŝe wszystkie podwójne wiązania
w naturalnie występujących kwasach tłuszczo-
wych mają konfigurację cis.
Kwasy palmitoolejowy i olejowy nie naleŜą
do kwasów egzogennych, poniewaŜ tkanki są
 METABOLIZM NIENASYCONYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDÓW / 275

rych wiadomo, Ŝe są niezbędnymi składnikami

/WWVW\ COOH poŜywienia dla wielu gatunków zwierząt, łącznie
16 9 z człowiekiem i muszą być dostarczane z pokar
Kwas palmltoolejowy (a> 7, 16:1 A") mem; nazywa się je przeto egzogennymi kwasa
Kwas olejowy (w 9,18:1, A") mi tłuszczowymi. Kwas linolowy nie jest syn
tetyzowany u człowieka i dlatego musi być
COOH dostarczany w gotowej postaci w poŜywieniu.
Kwas arachidonowy moŜe być jednakŜe wy
twarzany z kwasu linolowego u większości
ssaków (p. ryc. 25-4). U zwierząt podwójne
wiązanie moŜe być wprowadzane do pozycji A4,
COOH A5, A6 i A9 (licząc od końca karboksylowego;
AAAAAAA/ p.
rozdz. 16), ale nigdy poza pozycję A9. Odmien
*Kwas llnolawy {as 6, 18:2, nie jest u roślin, które są zdolne do wprowadza
nia nowych podwójnych wiązań w pozycje As,
A9, A12 i A15 i wobec tego mogą syntetyzować
egzogenne (niezbędne w pokarmie zwierzęcym)
/WWWWNA COOH kwasy tłuszczowe.
18 15 12 9
Stearoito-CoA + Enzym
'Kwas «-llno(enowy (a» 3, 18:3, £*■*«) COOH

20
'Kwas arachidonowy (co 6, 20:4,
THANSFERAZA
ACYLOWA
CoA-SH

'COO

H Kwas elkozapenlaenowy (m 3, 20:5, A**"'

1t1T
) Stearollo-Enzym

Byc. 25-1. Budowa niektórych nienasyconych

kwasów tłuszczowych. ChociaŜ atomy węgla są HYDROKSYUKZA
numerowane konwencjonalnie, tzn. od węgla kar- Cytbs * .
boksylowego, liczby poprzedzone grecką literą at +
NAD
(np. to7 w kwasie palmitoolejowym) oznaczają
pozycje liczoną od odwrotnego końca {końcowej
grupy metylowej) cząsteczki. Informacja zawarta Hyd roksyslearoilo-Enzym
w nawiasach wskazuje, Ŝe np. kwas a-linolenowy
ma podwójne wiązania począwszy od C3, licząc od
końca metylowego, ma 18 atomów węgla i 3 po-
dwójne wiązania oraz Ŝe te podwójne wiązania są HYDRATAZA
umiejscowione przy 9,12 i 15 atomie węgla, licząc
od końca karboksylowego. Znak * oznacza, Ŝe dany
związek jest „egzogennym kwasem tłuszczowym".

Olallo-Enzym

zdolne do wprowadzania podwójnego wiązania

w pozycji A9 do odpowiedniego nasyconego
TRANSFEHAZA
kwasu tłuszczowego. Doświadczenia ze znako- ACYLOWA
wanym kwasem palmitynowym wykazały, Ŝe
znacznik łatwo pojawia się w kwasie palmito-
otejowym i olejowym, ale nie ma go w kwasach
Oleilo-CoA + Enzym Ryc 25-2. Uktad
linolowym, ot-linolenowym ani arachidonowym.
9
Są one jedynymi kwasami tłuszczowymi, o któ- mikrosomalnej A -desaturazy.
 •
276 / ROZDZIAŁ 25

MONONIENASYCONE KWASY W SYNTEZIE

TŁUSZCZOWE SĄ SYNTETYZOWANE
PRZEZ UKŁAD A9-DESATURAZY
UwaŜa się Ŝe wiek tkanek, łącznie z wątrobą,
ma zdolność tworzenia mono nienasyconych
kwasów tłuszczowych z odpowiednich kwasów
nasyconych. Pierwsze podwójne wiązanie jest
wprowadzane do nasyconego kwasu tłuszczo-
wego niemal zawsze w pozycji A9. Układ en-
zymatyczny — A9-desaturaza — (ryc. 25-2)
w siateczce śródplazmatycznej katalizuje prze-
kształcenie palmitoilo-CoA w palmitooleilo--
CoA albo stearoilo-CoA w oleilo-CoA. Do
reakcji jest niezbędny tlen oraz NADH albo
NADPH. Enzymy uczestniczące w tej reakcji
wydają się być typowymi enzymami układu
monooksygenazy zawierającego cytochrom b;
(hydroksylaza).
WIELONIENASYCONYCH KWASÓW
TŁUSZCZOWYCH UCZESTNICZĄ
UKŁADY ENZYMATYCZNE
DESATURAZY 1 ELONGAZY
Dodatkowe wiązania podwójne, wprowadza-
ne do istniejących juŜ niononienasyconych kwa-
sów tłuszczowych, zawsze (z wyjątkiem bak-
terii) są od siebie przedzielone grupą metyleno-
wą. U zwierząt dodatkowe wiązania podwójne
są zawsze wprowadzane między istniejące po-
dwójne wiązanie a grupę karhoksyIową, ale u roś-
lin mogą być wprowadzane między istniejące
wiązanie podwójne i węgiel to (koniec metylo-
wy). PoniewaŜ zwierzęta mają A9-desaturazę,
są one zdolne do kompletnej syntezy rodziny a>9
(kwasu olejowego) nienasyconych kwasów tłu-
szczowych przez kombinację elongacji i desatu-

ELONGAZA | A'-DESATURAZA
Kwas A'-DESATURAZA
olejowy
Rodzlna ■ 20:2 22:4
18:1 - 20i3 -----------^ 22:3
A'-DE5ATURAZA

18:2.

ELONGAZA \

ELONGAZA
20:1

22:1
' Spichrza nie przy
niedoborze kwasów
tłuszczowych egzogennych

B_0NGAZA
Ai
24:1

Rodzina
Kwas lin o Iowy
18:2------ -.— 18:3 -20:3 -20:4 22:5
ELONGAZA

20:2
/e

Kwas a-llnolenowy
Rodzina 22:6
18:3 18:4 20:4 20:5 -*- 22:5 •
(D 3
---------------------------

Ryc. 25-3. Biosynteza wielonienasyconych kwasów tłuszczowych rodzin u9, w6 oraz co3. KaŜdy z etapów
jest katalizowany przez mikrosomalne układy elongacji albo desaturacji. Ilość wielonienasyconych
kwasów tłuszczowych »9 staje się znacząca jedynie wówczas, gdy kwasy linolowy i ot-linolenowy zostają
wyłączone z diety. Dzieje się tak dlatego, Ŝe kaŜda z przedstawionych serii współzawodniczy o te same
układy enzymatyczne, a powinowactwa zmniejszają się począwszy od mZ aŜ do <»>9. © —■ hamowanie.
 METABOLIZM NIENASYCONYCH KWASOW TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDÓW / 277

Llnolelto-CoA (A^-oktadefcadfenolto-CoA)
Oj + NADH + H + ,

y-Lfnoteno(to-CoA(4**"-aktadekatrlenollo-CoA)

(Malonyto-CoA, NADPH)

C-S — CoA

Arachldonollo-CoA (A""'1*-«lkozatetraenollo-CoA)

Ryc. 25-4. Przemiana kwasu linolowego do arachidonowego. U kotów nie zachodzi ta przemiana, gdyŜ
6
nie mają one A -desaturazy i muszą wobec tego otrzymywać arachidonian z pokarmem. ____________

racji łańcucha (ryc. 25-3). PoniewaŜ jednak nie
są one zdolne do syntetyzowania ani kwasu
linolowego ((06), ani a-linolenowego (co3), gdyŜ
nie mają potrzebnych do tego odpowiednich
desaturaz, te kwasy muszą być dostarczone
w pokarmach, aby mogła zachodzić synteza
innych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych
rodziny w6 i o>3. Linolenian moŜe być przemie-
niony w arachidonian (ryc. 25-4). W szlaku tym
dochodzi najpierw do odwodorowania estru
kwasu linolowego z CoA i utworzenia Y-linole-
nianu, po czym następuje dodanie jednostki
dwuwęglowej przez przyłączenie malonylo-CoA
w mikrosomalnym układzie elongacyjnym (p.
str. 257). W wyniku tych reakcji powstaje
ikozatrienian (dihomo-y-linolenian), który
przez dalsze odwodorowanie tworzy arachido-
nian. Układ odwodorowujący jest podobny do
tego, który opisano powyŜej dla nasyconych
kwasów tłuszczowych. Z powyŜszego wynika,
Ŝe przy dostatecznej podaŜy kwasu liścio-
wego kwas arachidonowy przestaje być kwasem
egzogennym.
Aktywność układu desaturacji i eiongacji jest
znacznie zmniejszona w stanie głodzenia i przy
braku insuliny.
278 / ROZDZIAŁ 25
OBJAWY NIEDOBORU WYSTĘPUJĄ
WÓWCZAS, GDY BRAK JEST W
POKARMACH EGZOGENNYCH
KWASÓW TŁUSZCZOWYCH (EFA)
W 1928 r. Evans i Burr zauwaŜyli, Ŝe szczury
karmione oczyszczoną dietą bezlipidową, do
której dodano witaminę A i D, wykazują zmnie-
jszone tempo wzrostu i upośledzoną reproduk-
cję. Późniejsze prace wykazały, Ŝe ten zespół
niedoboru moŜna wyleczyć przez dodanie do
diety kwasów linolowego, a-linolenowego i ara-
chid ono wego. Dalsze objawy zespołu niedoboru
egzogennych kwasów tłuszczowych to łuszczą-
ca się skóra, martwica ogona i uszkodzenie
układu moczowego, ale choroba nie jest śmier-
telna. Leczące ten zespół kwasy tłuszczowe
występują w duŜym stęŜeniu w róŜnych olejach
roślinnych (p. str. 175), a w niewielkich tylko
ilościach w produktach zwierzęcych.
Funkcje egzogennych kwasów tłuszczowych
wydają się być róŜnorodne, chociaŜ niezbyt
dobrze określone, z wyjątkiem znaczenia, jakie
mają w tworzeniu prostaglandyn i leukotrie-
nów. Egzogenne kwasy tłuszczowe występują
w strukturalnych lipidach komórki i mają zna-
czenie w utrzymaniu strukturalnej integralności
błon mitochondrialnych.
Kwas arachidonowy występuje w błonach
komórkowych i stanowi 5—15% wszystkich
kwasów tłuszczowych w fosfolipidach. Kwas
dokozaheksaenowy (DHA: a>3,20:6), który jest
syntetyzowany z kwasu a-linolenowego lub
otrzymywany bezpośrednio z tłuszczu ryb, wy-
stępuje w duŜych stęŜeniach w siatkówce, korze
mózgu, w jądrach i w spermie. DHA jest przede
wszystkim potrzebny do rozwoju mózgu i jest
dostarczany poprzez łoŜysko i z mlekiem.
Aby spełnić wiele funkcji strukturalnych eg-
zogenne kwasy tłuszczowe występują w fos-
folipidach głównie w pozycji 2. W niedoborze
egzogennych kwasów tłuszczowych endogenne
polienowe kwasy tłuszczowe z rodziny 0)9 za-
stępują egzogenne kwasy w fosfolipidach w in-
nych złoŜonych lipidach i w błonach. Takim
polienowym kwasem tłuszczowym jest kwas
Ai'811ikozatrienowy (ryc. 25-3). Oceny stopnia
niedoboru egzogennych kwasów tłuszczowych
moŜna dokonać, oznaczając stosunek stęŜenia
trienów do tetraenów (arachidonianu) w oso-
czu.
U ludzi spoŜywających pokarmy pozbawione
egzogennych kwasów tłuszczowych zauwaŜono
zmiany skórne oraz upośledzenie transportu
lipidów. Objawów takich nie stwierdzono u do-
rosłych pozostających na zwykłej diecie. Jednak
u dzieci otrzymujących poŜywienie ubogie
w tłuszcze obserwowano zmiany skórne, które
ustępowały po podaniu linolenianu. Niedobory
dające się przypisać brakowi egzogennych kwa-
sów tłuszczowych, łącznie z kwasem a-linoleno-
wym mogą wystąpić takŜe u chorych Ŝywionych
przez dłuŜszy czas doŜylnie płynami z małą
zawartością egzogennych kwasów tłuszczo-
wych. Temu niedoborowi moŜna zapobiec
przez podawanie egzogennych kwasów tłusz-
czowych w ilości 1—2% całkowitego zapo-
trzebowania energetycznego.
Kwasy tłuszczowe o konfiguracji trans
mogą konkurować z kwasami
tłuszczowymi cis
Śladowe ilości nienasyconych kwasów tłusz-
czowych o konfiguracji trans powstają w tłusz-
czach przeŜuwaczy, gdzie występują dzięki dzia-
łaniu mikroorganizmów znajdujących się
w Ŝwaczu. Obecność duŜych ilości trans niena-
syconych kwasów tłuszczowych w częściowo
uwodorowanych olejach roślinnych (np. wmar-
garynie) nasuwa wątpliwości odnośnie do bez-
pieczeństwa ich stosowania jako dodatków po-
karmowych. Skutki długotrwałego ich spoŜy-
wania przez ludzi są trudne do ocenienia, cho-
ciaŜ juŜ od wielu lat są one składnikami poŜy-
wienia człowieka. W czasie autopsji w tkankach
człowieka stwierdza się do 15% nienasyconych
kwasów tłuszczowych o konfiguracji trans. Do-
tychczas nie opisano powaŜnych ujemnych sku-
tków ich występowania. Są one metabolizowa-
ne raczej w sposób bardziej podobny do nasyco-
nych kwasów tłuszczowych niŜ do cis nienasy-
conych. MoŜe to być spowodowane ich podob-
ną prostolań cuch ową konformacją (p. rozdz.
16). Wielonienasycone kwasy tłuszczowe o kon-
figuracji trans nie mają działania egzogennych
kwasów tłuszczowych. Mogą one antagonizo-
wać metabolizm tych ostatnich, pogłębiając
niedobór egzogennych kwasów tłuszczowych.
Nieprawidłowy metabolizm
egzogennych kwasów tłuszczowych
występujący w niektórych chorobach
Poza niedoborem egzogennych kwasów tłu-
szczowych i zmianami w proporcji zawartości
poszczególnych wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych, spowodowanym długotrwałym
wadliwym odŜywianiem, nieprawidłowy meta-
bolizm egzogennych kwasów tłuszczowych
 METABOLIZM NIENASYCONYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDÓW / 279

stwierdzono u chorych z torbielowatym włók- Arachidonian, zwykle pochodzący z pozycji

nieniem trzustki, w acrodermatitis enteropa-
thtca, zespole wątrób owo-nerkowym, zespole
Sjógrena-Larssona, wieloukładowym zwyrod-
nieniu nerwów, chorobie Crohna, marskości
wątroby, alkoholizmie oraz zespole Reye'a.
DuŜe stęŜenie polienowych kwasów tłuszczo-
wych o bardzo długim łańcuchu węglowym
stwierdzono w mózgu chorych z zespołem Ze-
llwegera (p. str. 265). SpoŜywanie pokarmów
o duŜym stosunku P;S (wielonienasycone : na-
sycone kwasy tłuszczowe) zmniejsza stęŜenie
cholesterolu surowicy, zwłaszcza cholesterolu
LDL. Jest to korzystne z punktu widzenia relacji
zachodzącej między stęŜeniem cholesterolu w su-
rowicy a chorobą niedokrwienną serca.
EIKOZANOIDY POWSTAJĄ
Z C3O-WIEL0NIENASYC0NYCH
KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
Arachidonian i niektóre inne C10 kwasy
tłuszczowe, z wiązaniami podwójnymi poprze-
dzielanymi grupami metylenowymi, są źródłem
powstawania eikozanoidów, fizjologicznie i far-
ma kologicznie czynnych związków znanych ja-
ko prostaglandyny (PG), tromboksany (TX)
i leukotrieny (LT) (p. rozdz. 16).
2 fosfatydylodiacylogliceroli błon plazmatycz-
nych w wyniku działania fosfolipazy A2 (p. ryc.
26-5), jest substratem do syntezy PG2, TXj oraz
LT4. Szlaki ich metabolizmu są róŜne. Biosyn-
teza PG i TX2 (prostanoidów) współzawodniczy
0 substrat, tj. arachidonian, z syntezą serii LT4.
Te 2 szlaki są znane jako szlaki cyklooksygenazy
1 lipooksygenazy (ryc. 25-5).
Istnieją 3 grupy eikozanoidów (kaŜda zawie-
rająca PG, TX i LT) syntetyzowane odpowied-
nio z 3 egzogennych kwasów tłuszczowych:
linolanu, arachidonianu i a-Hnolenianu (ryc. 25--
6).
SZLAK CYKLOOKSYGENAZY JEST
ODPOWIEDZIALNY ZA BIOSYNTEZĘ
PROSTANOIDÓW
Biosynteza prostanoidów (ryc. 25-7), podczas
której dochodzi do zuŜycia 2 cząsteczek O2, jest
katalizowana przez syntazę endoperoksydu pro-
staglandyny, wykazującą 2 oddzielne aktywno-
ści enzymatyczne, cyklooksygenazy i peroksyda-
zy. Produkt szlaku cyklooksygenazy, endopero-
ksyd (PGH), jest przemieniany do prostagJan-
dyn D, E i F, a takŜe do tromboksanu (TXA2)
i prostacykliny (PGI2). KaŜdy rodzaj komórki

RóŜne bodźce,
FoEtolipId błonowy np. anglotensyna
II, twadyktntna.
adrenalina,
irombina
FOSFOLIPAZA
A,

KortykoBteroltJy
przeciwzapalne
Arachidonian

UPOKSYGENA2A

Leukotrieny Prostaglandyny Kwas acetylosalicylowy

i tromboksany Indomstacyna

Ryc. 25-5, Przemiana kwasu arachidonowego do prostaglandyn i tromboksanów szlakiem cyklook-

sygenazy oraz do leukotrienów szlakiem I i po k sygenazy. Na rycinie pokazano, dlaczego steroidy, które
hamują całkowite wytwarzanie eikozanoidów, są lepszymi czynnikami przeciwzapalnymi niŜ kwas
acetylosalicylowy i podobne do niego leki, które hamują tylko szlak cyklooksygenazy. UwaŜa się, Ŝe
steroidy przeciwzapalne hamują fosfolipazę Az przez to, Ŝe indukują inhibitorowe białko lipokortynę.
280 / ROZDZIAŁ 26

Pokarm

Llinolan

I-2H :
Pros!anofdy;
y-Unolenian POD,
J+2C PGE,

COOH

8,11,14-
Eikozatrienoart (d th
omo-y-l in ols n ian)

LTD,

GRUPA3
Prostanoidy;
. PG D,
PGE,
Ei kc zatet raanoan
|+2C PG13
3

Oktadekatettaenaan -2H
-COOH . _-----
TXAj,
T-2H Leukatrieny
5 8, 11, 14, 17--
ot-Linolenian Elkozape nlaen o a n LTCS
©

Dieta
c
Ry - 25-6. 3 grupy eikozanoidów i ich biosyntetyczne pochodzenie. PG — prostaglandyna, PGI
— prostacykltna, TX — tromboksan, LT — leukotrien, 1 —szlak cyklooksygenazy, 2—szlak Itpotcsygenazy
Indeks we frakcji dolnej oznacza całkowitą liczbę podwójnych wiązań w cząsteczce i serię, do której ten
związek naleŜy.

wytwarza tylko 1 typ prostanoidu. Kwas acety-
losalicylowy hamuje cyklooksygenazę i podob-
nie działa indometacyna.
Aktywność egzogennych kwasów
tłuszczowych jest skorelowana z
wytwarzaniem prostagłandyn
Jakkolwiek istnieje znaczna korelacja między
aktywnością poszczególnych egzogennych kwa-
sów tłuszczowych a ich zdolnością do prze-
kształcania się w prostaglandyny nie wydaje się,
aby egzogenne kwasy tłuszczowe wywierały
wszystkie swoje fizjologiczne efekty przez
biosyntezę prostagłandyn. Rola egzogennych
kwasów tłuszczowych w powstawaniu błon nie
ma związku z tworzeniem prostagłandyn. Pod
wpływem prostagłandyn nie dochodzi do cofa-
nia się objawów niedoboru egzogennych kwa-
sów tłuszczowych zaś zespół niedoboru egzo-
gennych kwasów tłuszczowych nie jest spowo-
dowany dhigo trwałym hamowaniem syntezy
prostagłandyn.
Cyklooksygenaza jest „enzymem
samobójczym"
„Wyłączenie" syntezy prostagłandyn zacho-
dzi częściowo dzięki godnej uwadze właściwości
cyklooksygenazy, mianowicie enzym ten wyka-
 METABOLIZM NIENASYCONYCH KWASOW TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDÓW / 281

COOH

Ryc. 26-7.
Przemiana kwasu
Kwas
9 acetylosalicylowy
Indomalacyna
arachidonowego do
prostaglandyrt i
tromboksanów serii 2.
STNTETAZA
PROSTACYKLINOWA

COOH

SYNTETAZA
TROMBOKSANOWA

COOH
PG
—

prosta-glandyna, TX — tromboksan, PGI — prostacyklina, HHT — hydroksyheptadekatrienoan. *

Obydwie te aktywności są związane z jednym enzymem — syntazą endoperoksydów prostaglandyn
owych. Podobne przemiany zachodzą z prostaglandynami i tromboksanami serii 1 i 3.

zuje 2dolność katalizowania samozagłady, czyli Tromboksany i prostacykliny są więc antagoni-

jest ona „enzymem samobójczym". Inaktywa-
cja raz powstałych prostaglandyn jest szybka.
Przyczyną tego jest prawdopodobnie obecność
w większości tkanek ssaków dehydrogenazy 15-
hydroksyprostag landy nowej. Wykazano, Ŝe
zablokowanie tego enzymu sulfasalazyną lub
indometacyną moŜe przedłuŜyć biologiczny
okres póltrwania prostaglandyn w organizmie.
Prostanoidy są substancjami o
duŜej aktywności biologicznej
Tromboksany są syntetyzowane w płytkach
krwi. Przy uwolnieniu powodują skurcz
naczyń i agregację płytek. Prostacykliny (PGI2)
są wytwarzane przez ściany naczyń krwionoś-
nych i są silnymi inhibitorami agregacji płytek.
stami. Niewielką zapadalność na choroby serca,
występowanie zmniejszonej agregacji płytek
i przedłuŜonego czasu krzepnięcia u grenlandz-
kich Eskimosów przypisuje się duŜemu spoŜy-
ciu olejów rybnych zawierających kwas tłusz-
czowy 20:5 w3 (EPA albo kwas ikozapentaeno-
wy), który jest wyjściowym związkiem do syn-
tezy serii 3 prostaglandyn (PG3) oraz trombok-
sanu TX3 (ryc. 25-6). PG3 i TX3 hamują
uwalnianie arachidonianu z fostblipidów i two-
rzenie PG2 oraz TX2. PGI3 ma takie samo silne
działanie przedwagregacyjne płytek krwi jak
PGI2, natomiast TXA3 jest słabszym czynni-
kiem agregującym płytki krwi niŜ TXA2. W re-
zultacie przewaŜa więc działanie hamujące agre-
gację płytek krwi. Ponadto w osoczu Eskimo-
282 / ROZDZIAŁ 25
COOH
Gtlcyna

Kwas glutaminowy ' ---------* — + - J ^ ^

COOH
fl

EJ OH
Leukotrlen C,

COOH
COOH
Leukotrlen E,
OH NH,1

A
o s

Leukotrion

D,

Glleyna

Cystelna
Ryc. 25-8.
Przemiana
kwasu
arachido-
nowego do
feukotrienó
w serii 4
szlakiem
lipoksygen
azy HPETE
—
hydroperok
sy-
eikozatetra
enoan,
HETE —
hydroksyei-
kozatetraen
oan.
Niektóre
podobne
prze
miany
zachodzą
z
leukotrien
ami serii
3 i 5. 1 —
Peroksydaz
a, 2 —
epok-
sydohydrol
aza
leukotrienu
A,, 3 —
S-
transferaza
glutationow
a; 4 — y-
glu-
tamylotrans
feraza, 5 —
dipeptydaz
a cys-
teinyłoglicy
nowa. ____
 METABOLIZM NIENASYCONYCH KWAS0W TŁUSZCZOWYCH I EIKOZANOIDOW / 283
sów stwierdza się małe stęŜenia cholesterolu,
triacylogliceroli, LDL i VLDL, natomiast zwię-
kszone stęŜenie lipoprotein o duŜej gęstoś-
ci (HDL). Taki profil stęŜeń wymienionych
lipidów zdaje się przeciwdziałać powstawaniu
miaŜdŜycy naczyń i występowaniu zawałów
serca.
Zaledwie 1 ng/m] niektórych prostaglandyn
powoduje skurcz mięśni gładkich u zwierząt.
Potencjalnymi wskazaniami do stosowania pro-
staglandyn m.in. są: zapobieganie zapłodnieniu,
sprowokowanie porodu przy ciąŜy donoszonej,
przerwanie ciąŜy, złagodzenie bólu u chorych
z chorobą wrzodową Ŝołądka, łagodzenie pro-
cesów zapalnych, ciśnienia tętniczego krwi, dy-
chawicy oskrzelowej oraz obrzęków błony ślu-
zowej nosa.
Prostaglandyny zwiększają stęŜenie cAMP w:
płytkach krwi, tarczycy, ciałku Ŝóhym, koś-
ciach płodowych, w przysadce gruczołowej
i w płucach, natomiast zmniejszają go w komór-
kach kanalików nerkowych i w tkance tłusz-
czowej.
LEUKOTRIENYSĄ SYNTETYZOWANE
W SZLAKU LIPOKSYGENAZY
Lenkotrieny są rodziną skoniugowanych trie-
nów powstających z kwasów ikozanowych
w szlaku lipoksygenazy w leukocytach, komór-
kach mastocytoma, płytkach krwi i w makro-
fagach, jako reakcja zarówno na bodźce im-
munologiczne, jak i nieimmunologiczne. Trzy
róŜne lipoksygenazy (dioksygenazy) katalizują
przyłączanie tlenu do atomu węgla w pozy-
cjach 5, 12 i 15 kwasu arachidonowego, powo-
dując powstanie hydroperoksydów (HPETE).
Jedynie 5-lipoksygenaza bierze udział w po-
wstawaniu leukotrienów. Najpierw powstaje
leukotrien A4, który jest metabolizowany albo
do leukotrienu B4, albo do leukotrienu C4 (ryc.
25-8). Leukotrien C4 powstaje przez połączenie
z glutationem wiązaniem tioeterowym. Nastę-
pujące potem odczepienie glutaminianu i glicy-
ny powoduje kolejno powstanie leukotrienu D4
i leukotrienu E4.
Leukotrieny są silnymi regulatorami
wielu procesów chorobowych
Wolno reagująca substancja anafilaksji
(SRS-A) jest mieszaniną leukotrienów C4, D4 i
E4. Ta mieszanina Jeukotrienów jest 100-1000--
krotnie silniejszym czynnikiem kurczącym
mięśnie oskrzeli niŜ histamina lub niektóre
prostaglandyny. Te leukotrieny, razem z leuko-
trienem B4, zwiększają przepuszczalność na-
czyń krwionośnych oraz wywołują chemo-
taksję i aktywację leukocytów. Wydaje się, Ŝe
związki te są więc waŜnymi regulatorami wielu
procesów chorobowych przebiegających ze sta-
nami zapalnymi oraz uczestniczą w reakcjach
nadwraŜliwości bezpośredniej, takich jak dy-
chawica oskrzelowa. Leukotrieny są aktywne
w stosunku do naczyń, zaś 5-lipoksygenazę
wykazano w ścianie naczyń tętniczych.
PIŚMIENNICTWO
Hammarstróm S: Leukotrienes. Annu Rev Biochem
1983;52:355. Holman RT: Controi of
polyunsaturated acids in
tissue lipids. J Am Coli Nutr 1986;5:183. Kinsella
JE: Food components with potential thera-
peutic benefits: The n-3 polyunsaturated fatty acids
of fish oils. Food Technology 1986;40:89. Lagarde
M, Gualde N, Rigaud M: Metabolicinterac-
tions between eicosanoids in blood and vascular
cells. Biochem J 1989;257:313. Moncada S
(editor): Prostacyclin, thromboxane and
leukotrienes. Br Med Buli I989;39:2O9. Neuringer
M, Anderson GJ, Connor WE; The essen-
tiality of a-3 fatty acids for the devdopment and
function of the retina and brain. Annu Rev Nutr
1988;8:517. Piper P: Formation and actions of
leukotrienes.
PhyswlRev 1984;64:744. Smith WL, Borgeat P:
The eicosanoids. In: Biochemis-
try of Lipids and Membranes. Vance DE, Vance JE
(editors). Benjamin/Cummings, 1985.
 OC Metabolizm acylogliceroli
£*" i sfingolipidów
WPROWADZENIE
Acyloglicerole stanowią większość lipidów
organizmu. Triacyloglicerole są głównymi lipi-
dami tłuszczu zapasowego organizmu i zawar-
tego w pokarmach. W dodatku acyloglicerole,
zwłaszcza fosfolipidy, są głównym składnikiem
błon plazmatycznych i innych błon Ŝywych
organizmów. Fosfolipidy biorą takŜe udział
w metabolizmie wielu lipidów. Glikosfingolipi-
dy, które zawierają reszty sfingozyny i cukru,
jak równieŜ kwasów tłuszczowych, stanowią
5—10% lipidów błon plazmatycznych.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Rola triacyloglicerolu w transporcie i spich-
rzaniu lipidów oraz w patogenezie róŜnych
chorób, takich jak otyłość, cukrzyca i hiper-
lipoproteinemie, jest szczegółowo opisana w
dalszych rozdziałach. Fosfoglicerole, fosfosfin-
golipidy i glikosfingolipidy są amfipatycznymi
lipidami i dlatego są idealnie dopasowane do
tego, aby spełniać funkcję głównych składni-
ków lipidowych błon plazmatycznych. Niektóre
fosfolipidy spełniają specjalne funkcje, np. dipa-
1 m i t o i 1 o 1 ecy t y n a (dipa 1 mi toi lof o sf at y d y loch oli -
na) jest głównym składnikiem surfaktantu
płucnego, którego brak u wcześniaków jest
przyczyną zespołu niewydolności oddechowej
Byc. 26-1. Biosynteza triac^loglicerolu i fosfolipidów. 1 — szlak monoacyloglicerolowy, 2 — szlak
glicerolofosf ora nowy, 3 — szlak dihydroksyacetonofosforanowy. Diacy logi icerołotransferazy fosfoetano-
loaminowej nie ma w wątrobie.
Peter A. Mayes, PhD, DSc
(RDS) u noworodków. Fosfolipidy inozytolo-
we są prekursorami wtórnych przekaźników
działania hormonu, a czynnik aktywujący płytki
krwi jest alkilofosfolipidem, Glikosfmgolipi-dy,
występujące w zewnętrznej warstwie błony
plazmatycznej z ich oligosacharydowymi łań-
cuchami wystającymi na zewnątrz, tworzą cześć
glikokaliksu powierzchni komórki. UwaŜa się,
Ŝe są one waŜne: 1) w komunikowaniu się
komórek i kontakcie międzykomórkowym, 2)
jako receptory dla toksyn bakteryjnych (np.
toksyny, która powoduje cholerę) oraz 3) jako
substancje grupowe krwi ABO. Opisano ok. 12
glikolipidowych chorób spichrzeniowych (np.
choroba Gauchera, choroba Tay-Sachsa); są
one spowodowane niedoborem glikolipido-
wych hydrolaz normalnie występujących w lizo-
somach.
KATABOLIZM ACYLOGLICEROLI
NIE JEST ODWRÓCENIEM ICH
BIOSYNTEZY
Katabolizm triacy logliceroli zaczyna się
od hydrolizy
Triacyloglicerole muszą zostać zhydrolizo-
wane przez odpowiednią lipaze do ich skład*
ników, tj. kwasów tłuszczowych i glicerolu
zanim nastąpi dalszy ich katabolizm. Taka
hydroliza (lipoliza) zachodzi głównie w tkance
 AOP NAD*

HjC-OH DEHYDROGENAZA
HjC-OH GLICEROLO-3-
I HO-
C-H - HO-C-H -■ FOSFORANOWA - Ghfcc iiz.a
I -3-tosforan
H,C-OH KINAZA HZC-O- H,C--O-©
GUCEROLOWA Acylo-CoA (głownie Di hydro ksyaoet ono-
Gllcero!
nasycony) -fosforan
ACYLOTRANSFERAZAI Acylo-CoA (zwykle nienasycony)
© GLICEROLO--a- ACYLOTRANSFERAZA
fOSFORANOWA
® DIHYDROKSYACETONO-
FOSFORANOWA
~* CoA NADPH ». H"*
** CoA
O HjC-
O
O-C-R,-*- II

HjC-O-C-H,
HO-CH REDUKTA2A 1-ACYLO-
DIHYDROKSYACETONO C=O
n,—c—o— c— H ® -FOSFORANOWA
1-AcvlogllGero]o- H,C-O-®
O HjC-OH t-Acylod I hyd rpksy--acetonofosfofan
ff
(lizofosfatydan)
2- U D n oa cy I og I łce ro!
^Acylo-CoA (flłdwnle nlenasyoony)
©
ACYLOTRANSFEflAZA
Acylo-CaA 1-ACYLOGLICEROLO--
ACYLOTRAMSFI 3-FOSFORANOWA
Lipidy eterowe
MpNOACYLOGLICE- i ~^CoA
S OLOWA (w jelicie) ■ O
C hol Ina It HjC-
(otanoloamina) O-C-R,
fii-C~O-c-H
II I _
O H,C-O-® —
1,2-DI acyl ogl ioe r o I o1 o sf o ra n CTP
FOSFOHYOROLAZA
(fosfatydan, kwasFOSFATY0AN0WA
fosfatydowy)

Fosfocholma i to
sto e t an o lo a m i n a ■

CYTYDYLO-
TRANSFERAZA
FOSFOCHOLINOWA
PP,
CDP-crrallna
(CDP-etanoloamlna)
DlACYLOGLICEROLCh
TRANSFERAZA-
F0SFOCHOLIN0WA

CYTYDYLOTRANSF6RAZA
l_CTP-

HjC-O-C-R,
Hj-C-O-C-H
FOSFATYOANOWA_ _
O HSC-O-® -PP,
Chollna (elan o Kardioliplna
loa mina) ACYLOTRANSFERAZA (NOZYTOLOTRANSF
H c-o-c-n, ERAZA CDP-
Fosfatvdv1ocriolina DIACYLOGLICEROLOWA?
Rj-C-O-C-H
DIACYLOGLICEHOL
OWA
O ■
M;C-O-®-©ATP ADP
OCytydyna
M
CD P-d lacv!og
P llcoro I—
HjC-O-C-
>— Inozytol R, -S- -<H;C-O-C-R,
l
Hj-C-O-C-H O
................ Rj-C-O-C-H n,-c-o-c-H
O H;C — O-C— R O H;C-O- o HjC-o-@-lnoz/tol-® Fo
Trlacylogltoerot
sfalyclylol nozytolo-4-fosforan
inozytot
Fostatydylolnozylol
(foafatytMoetan oloaml na) [KINAZA |
Seryna ADP ■*' •
Fosfalydyloelanoloamlna
H;C-O-Ć-R,
Foafatydyloseryna Etan oi oa ml na
R,-C-O-C-H
o H,c-o-@-inozytol®

Fosfatydyło In oŜyto lo-4,5- blsfosfor an

286 / ROZDZIAŁ 26
tłuszczowej. Uwolnione w wyniku lipolizy wol-
ne kwasy tłuszczowe dostają się do osocza, gdzie
występują w postaci związanej z albuminą.
Następnie wolne kwasy tłuszczowe są wychwy-
tywane przez tkanki i utleniane lub ponownie
estryfikowane. Wiele tkanek (łącznie z wątrobą,
sercem, nerkami, mięśniami szkieletowymi, płu-
cami, gonadami męskimi, mózgiem i tkanką
tłuszczową) ma zdolność utleniania kwasów
tłuszczowych o długim łańcuchu węglowym,
chociaŜ mózg niezbyt łatwo pobiera je z krwi.
ZuŜytkowanie glicerolu zaleŜy od tego, czy
dana tkanka ma konieczny do tego aktywujący
enzym kinazę glkerolową (ryc. 26-1). Enzym ten
wykazano w znacznych ilościach w wątrobie,
nerkach, jelitach, brunatnej tkance tłuszczowej
i w gruczole sutkowym w okresie laktacji.
KWAS FOSFATYDOWY JEST
WSPÓLNYM PREKURSOREM
BIOSYNTEZY TRIACYLOGLICEROLI I
FOSFOGLICEROLI
ChociaŜ reakcję hydrolizy triacyloglicerolj
z udziałem lipazy moŜna odwrócić w warun-
kach laboratoryjnych, nie jest to jednak mecha-
nizm, przez który acyloglicerole są syntetyzo-
wane w tkankach. Zarówno kwasy tłuszczowe,
jak i glicerol muszą zostać zaktywowane przez
ATP zanim będą mogły być wbudowane do
acylogliceroli. Kinaza glicerolowa katalizuje
aktywację glicerolu do sn-glicerolo-3-fosfora-
nu. JeŜeli tego enzymu nie ma lub jego aktyw-
ność jest mała, jak to ma miejsce w mięśniach
lub w tkance tłuszczowej, większość glicerolo-3--
fosforanu musi pochodzić ze związku pośred-
niego glikolizy — dihydroksyacetonofosforantt,
który przekształca się w glicerolo-3-fosforan
przez redukcję z NADH, katalizowaną przez
dehydrogenazę gliceroIo-3-fosforanową (ryc,
26-1).
Biosynteza triacylogliceroli. Kwasy
tłuszczowe są aktywowane do acylo-CoA pod
wpływem enzymu syntetazy acylo-CoA z udzia-
łem ATP i CoA (p. str. 261). 2 cząsteczki
acylo-CoA wiąŜą się z glicerolo-3-fosforanem,
tworząc fosfatydan (l,2-diacyloglicerolo-3-fos-
foran). Reakcja ta przebiega w 2 etapach przez
lizofosfatydan i jest katalizowana najpierw
przez acylołransferazę gIicerolo-3-fosforanową,
a następnie przez acylotransferazę l-acyloglice-
rolo-3-fosforanową (acylotransferazę lizofosfa-
tydanową). Pod wpływem fosfohydrolazy fos-
fatydanowej fosfatydan jest przekształcany do
1,2-diacyloglicerolu. W błonie śluzowej jelita
istnieje szlak monoacyloglicerolowy, w którym
monoacyloglicerol jest przekształcany do 1,2-
diacyloglicerolu pod wpływem acylotrans-
ferazy mo no ac>log lice rolo w ej. Następna cząs-
teczka acylo-CoA wchodzi w reakcję z diacylog-
licerolem, tworząc triacyloglicerol. Reakcja ta
jest katalizowana przez acylotransferazę diacy-
loglicerolową. Większość aktywności tych en-
zymów jest umiejscowiona w siateczce śródplaz-
matycznej komórek, chociaŜ niektóre z nich
znajdują się w mitochondriach, np. acylotrans-
feraza glicerolo-3-fosforanowa. Aktywność fos-
fohydrolazy fosfatydanowej występuje głównie
we frakcji supernatantu pozbawionej struktur
subkomórkowych, ale pewne jej ilości są zwią-
zane z błonami. Dihydroksyacetonofosforan
moŜe być acylowany i przemieniany do lizofos-
fatydanu po redukcji przez NADPH. Ilościowe
znaczenie tego szlaku przemiany jest kontrowe-
rsyjne. Ten szlak wydaje się być bardziej istotny
w peroksysomach, gdzie uczestniczy w syntezie
lipidów eterowych.
Biosynteza fosfogliceroli. Te fosfoiipi-
dy są syntetyzowane albo z fosfatydanu, np.
fosfatydyJoinozytol, albo z 1,2-diacyloglicerolu,
np. fosfatydylocholina i fosfatydyloetanoloa-
mina. W syntezie fosfatydyloinozytolu, cytydy-
notrifosforan (CTP), bogatoenergetyczny fos-
foran wytwarzany z udziałem ATP (p, str. 137)
reaguje z fosfatydanem, tworząc cyłydynodifos-
fodiacyloglicerol (CDP-diacyloglicerol). Osta-
tecznie ten związek reaguje z inozytolem w reak-
cji katalizowanej przez CDP-diacylogliceroio-
transferazę inozytolową, tworząc fosfatydyioi-
nozytol (ryc. 26-1). Przez kolejne fosforylacje
fosfatydyloinozytol jest przekształcany naj-
pierw do fosfatydyloinozytolo-4-fosforanu,
a następnie do fosfatydyloinozyto!o-4,5-bisfos-
foranu. Ten ostatni jest rozkładany do diacylo-
glicerolu i inozytolotrisfosforanu po zadziała-
niu na komórkę hormonu, który zwiększa stęŜe-
nie Ca2+, np. wazopresyny. Te 2 produkty
odgrywają rolę drugiego przekaźnika w działa-
niu hormonu.
W biosyntezie fosfatydylocholiny i fosfatydy-
loetanoloaminy (lecytyn i kefalin) cholina lub
etanoloamina muszą najpierw zostać
przekształcone w „aktywną choiinę" lub „ak-
tywną etanoioaminę". Jest to proces 2-etapowy,
w którym zachodzi najpierw reakcja z ATP,
z wytworzeniem odpowiednich monofosfora-
nowych pochodnych, a następnie reakcja z CTP
 METABOLIZM ACYLOGLICEROLI I SFINGOLIPIDÓW / 287
z wytworzeniem cytydynodifosfocholiny (CDP-
-choliny), lub cytydynodifosfoetanoloaminy
(CDP-etanoloaminy). W takiej postaci cholina
lub etanoloamina reagują z 1,2-diacylogiicero-
lera w ten sposób, Ŝe ufosforylowana zasada
(fosfbchoiina albo fosfoetanoloamina) jest
przenoszona na 1,2-diacy logi ice roi z wytworze-
niem albo fosfatydylocholiny, albo fosfatydylo-
etanoloaminy. Cytydylotransferaza wydaje się
być regulacyjnym enzymem szlaku biosyntezy
fosfatydylocholiny.
Fosfatydyloseryna powstaje z fosfatydylo--
etanolaminy w bezpośredniej reakcji z seryną.
Fosfatydyloseryna moŜe odtwarzać fosfatydy-
loetanoloaminę przez dekarboksylację, W wąt-
robie występuje alternatywna droga umoŜliwia-
jąca bezpośrednią przemianę fosfatydyloetano-
loaminy w fosfatydylocholinę przez kolejne
metylacje reszty etanoioaminowej przy uŜyciu
S-adenozylometioniny jako dawcy grup mety-
lowych. Z kolei grupa metylowa w metioninie
moŜe pochodzić z metylo-H+-fołianu (p. ryc.
53-15). Pomimo tych moŜliwych szlaków wy-
twarzania choliny. jest ona uwaŜana za eg-
zogenny składnik poŜywienia dla wielu gatun-
ków ssaków, chociaŜ nie ustalono tego dla
człowieka.
Fosfolipidem występującym w mitochond-
riachjest kardiolipina (difosfatydyloglicerol, p.
str. 179). Powstaje ona z fosfatydyloglicerolu,
który jest syntetyzowany z CDP-diacyloglicero-
lu (ryc. 26-1} oraz glicerolo-3-fosforanu we-
dług schematu przedstawionego na ryc. 26-2.
CDP-dlacylogltoeral
Ryc. 26-2. Biosynteza kardioiipiny.
CMP -
CMP
Kardiolrpma sn-Gllcerolo-
Surfaktant płucny. Jest wydzieliną powierzch-
niowo aktywną, złoŜoną głównie z lipidu z nie-
wielką ilością białka i węglowodanów. Zapobie-
ga ona zapadaniu się pęcherzyków płucnych.
Aktywność surfaktantu jest przypisywana głó-
wnie obecności fosfolipidu — dipalmitoilofos-
fatydylocholinie, który jest syntetyzowany krót-
ko przed porodem u donoszonego dziecka.
Niedobór surfaktantu w płucach wielu niedo-
noszonych noworodków jest przyczyną zespołu
niewydolności oddechowej (RDS). Podawanie
naturalnego lub sztucznego surfaktantu ma
korzystne działanie terapeutyczne.
Biosynteza eterowych fosfolipidów
glicerolowych oraz plazmalogenów.
Plazmalogenowy diacyloglicerol jest to taki
związek, w którym w pozycji 1 (lub 2) glicerolu
znajduje się reszta alkenylowa, zawierająca wią-
zanie aldehydogenne eteru winylowego (-
CHj - O - CH = CH - R). Prekursorem części
glicerolowej jest dihydroksyacetonofosforan
(ryc. 26-3), który reaguje z acylo-CoA, tworząc
1-acylodihydroksyacetonofosforan. Następnie
zachodzi reakcja wymiany między grupą acylo-
wą i alkoholem o długim łańcuchu węglowym
z wytworzeniem 1 -alkilodihydroksyacetonofos-
foranu (mającego wiązanie eterowe). Związek
ten w obecności NADPH jest przemieniany
w l-alkiloglicerolo-3-fosforan. Po następnej
acylacji, w pozycji 2, utworzony l-alkilo-2-acy-
loglicerolo-3-fosforan (analogiczny do fosfaty-
danu z ryc. 26-1), jest hydrolizowany z wytwo-
rzeniem pochodnej glicerolu pozbawionej re-
szty fosforanowej. Plazmaiogeny powstają
przez desaturację odpowiednich pochodnych
z fosfoetanoloamina (ryc. 26-3). Znaczną część
fosfolipidów w mitochondriach stanowią plaz-
maiogeny. Czynnik aktywujący płytki krwi
(PAF) jest syntetyzowany z odpowiedniej po-
chodnej fosfocholinowej, a zidentyfikowano go
jako l-alkilo-2-acetylo-i7j-glicerolo-3-fosfocho-
linę. Jest on wytwarzany przez wiele komórek
krwi oraz inne tkanki. Powoduje on agregację
płytek krwi w tak małych stęŜeniach, jak
10"11 mol/l. Ma on takŜe właściwości hipo-
tensyjne i wrzodotwórcze.
Fosfolipazy pozwalają na degradację
oraz przemodelowanie
glicerolofosfolipidów
Degradacja wielu złoŜonych cząsteczek
w tkankach przebiega do całkowitego ich roz-
łoŜenia, np. białka są rozkładane do amino-
kwasów. Wobec tego moŜna określić czas ob-
 H 3 C-O-C-R, R,-(CH ; I,-OH NADPH-fH4 NAOP +
HiCOH Acylo-CoA H
_I H^C-O-ICH^-
ml ACYLO R,

A ;YLÓ- I I
SFEHA2AI H,C~O-(p)
~
|RH>UKTAZA|
HOOC-R,
i -Al ki I o g I icero lo-3-f osf o ra n r
DihydrokByaeetono- 1-Acytodl hydro ksy-
aceton ofoaforati Acyto-CoA
fosforan aoetonofosforan
ACYLO-
TRANSFERA2,

CMP CDP-etanoloamlna
lfRj-C-O-C- k. l O H;C- O H^C-O
H \ J - i - i II
R,
I
Ł1ACVLC>GLICEROLO -C-O -C -H
1-Alki!o-2-acy!ogl(cerolo--
TRANSFERAZA HjC-OH IP0SF0HYDR0LA2AI I
FOSFOETANOLO-
a-insfoetafwłDamlna AM1NOWA 1-Alkilo-2-acy1oglicerol HjC-0-® 1 - Alkilo-2-acy
-CDP-chollna
log lloeroło-3-tosfof an
DiACYLOGLICEHOLO-
NADPH, O* TFIANSFERAZA
FOSFOCHOLINOWA CMP
Alktlodiacylogllcerole

[DESATURAZA I

O HiC-O-CH-CH-ft, O H^-O-ICH^-R, R) COOH

;
CO V
HUC-O-
HjC-G-ICHA-R!
HO-C-H
I FOSF0L1PA2A |
Cholina
1 -Alkarylo-E-aeylogllcorolo-
- 3-f osf oatanoloamlna, 1-Alkilo-2-acylog!icerolo- Cholina
plaŜ mato gen 3-fosfocholina
i-Aikilo-2-iizoglioerolo-
Acetylo-CoA w 3-fosfcchalina
ACYLOTRANSFERAZA |
O HjC — O-
II i
H^-C-O-C-H
Ryc. ?6-3. Biosynteza lipidów eterowych, plaz-
malogenów i ciynrrika aktywującego płytki {PAF).
Cholina
W szlaku syntezy PAF rfe novo acetylo-CoA jest
wbudowywany w etapie*, unikając ostatnich 1 -A Ikllo -2-acety lo g I icef o I a-3-iosf oc hol i na
2 etapów pokazanych tutaj. PAF
 METABOLIZM ACYLOGLICEROLI I SFINGOLIPiDÓW / 289

o
O HjC-O-C-fi, FOSFOLIPAZA A,J
II I
ij -C-O-C-H
HjC-O-(P)-Cf)ollna —0-- C
— R, FÓSFOLIPAśAD I
Fosfatydyloohollna H,0
R 3 —C--O-C -H
jFOSFOLIFAZAA; |
O
Acylo-CoA
HjC-0 + P -+ O ZASADA
—I AZOTOWA
O
FD3FOLIPAZA A,
H,C-O-C-R 1 HO-
OH H3 C-O-®- | FOSFOLIPAZA C |
CHolina
Ryc. 26-5. Miejsca hydfolitycznego działania fos-
Lizofosfatydylocholina (> iz o lecytyna) folipaz na substrat fosfolipidowy.
H,0
ILIZOFOSFOLIPAZA
Alternatywnie lizofosfolipid (np. lizolecyty-
R, -COOH
na) moŜe być atakowana przez lizofosfoiipazę
(fosfolipazę A^, która usuwa pozostałą grupę
H2C-OH 1 -acylową, pozostawiając glicerol połączony
HO-C-H losfodiestrowo z odpowiednią zasadą. Ten
l
ostatni związek moŜe być rozkładany przez
Gl ioery lofosfocho lina
odpowiednią hydrolazę z uwolnieniem
glicero-Io-3-fosforanu i zasady. Fosfolipaza Aj
HYDROLAZA
działa na wiązanie estrowe w pozycji 1
GUCERYLO- fosfolipidów (ryc. 26-5). Fosfolipaza C atakuje
FOSFOCHOLtNOWA wiązanie estrowe w pozycji 3, uwalniając 1,2-
diacylo-glicerol i ufosforylowaną zasadę. Jest
to jedna z głównych toksyn wytwarzanych
HO-C-H + Chollna przez bakterie. Fosfolipaza D jest enzymem
opisywanym głównie u roślin, a katalizującym
HjC-O-® src-G
odhydrolizo-wanie zasady azotowej od
I icero I o-3-f o sio ran fosfolipidów.
R yc. 26- 4. Metab oli zm l ustći t yu yl i j Ui oiii i y (l u ^yt y Lizo lecytyna moŜe powstawać alternatywną
ny). drogą, z udziałem acylotransferazy lecytyna:
: cholesterol (LCAT), Ten enzym, występujący
w osoczu, a syntetyzowany w wątrobie, katali-
rot u (turnover time) dla takich cząsteczek. zuje przeniesienie 1 reszty kwasu tłuszczowego
ChociaŜ fosfolipidy są aktywnie degradowane, z pozycji 2 lecytyny na cholesterol z wytworze-
kaŜda cześć składowa ich cząsteczki ulega ob- niem estru cholesterolowego. Enzym ten ma być
rotowi (rozpadowi i re syn tezie) z odmienną odpowiedzialny za duŜą ilość estru cholestero-
szybkością, np. czas obrotu grupy fosforanowej lowego zawartego w li po proteinach osocza.
jest inny niŜ czas obrotu grupy 1-acylowej, Jest Następstwa niedoboru LCAT są dyskutowane
to spowodowane obecnością enzymów, które na str. 321
umoŜliwiają częściową degradację z następują- A C E T Y LO T B A N S F E R A Z A
cą zaraz po niej resyntezą (ryc. 26-4). Fos- L ECYT YNA— CHO L EST ERO L

folipaza Aj katalizuje hydrolizę wiązania est- Lecytyna + cholesterol

rowego w pozycji 2 gl icero lofosfolipid ów z wy-
tworzeniem wolnego kwasu tłuszczowego i lizo-
fosfolipidu, który moŜe zostać ponownie acylo-
wany przez acylo-CoA w obecności acylotrans-
ferazy.
19 — Biochemia
Lizolecytyna + Ester cholesterolowy
Nasycone kwasy tłuszczowe o długim łań-
cuchu występują przewaŜnie w pozycji 1 fos-
folipidów, podczas gdy wielo nienasycone kwa-
sy (np, prekursory prostaglandyn) są wbudowa-
290 / ROZDZIAŁ 26

ne raczej w pozycji 2. Wbudowywanie kwasów sforanem pirydoksalu, aminokwas seryna łączy

tłuszczowych do lecytyny odbywa się przez
kompletną syntezę fosfolipidu, przez transacy-
lacje między estrami cholesterolu i lizolecytyną
i przez bezpośrednią acylacje lizolecytyny
z udziałem acylo-CoA. Wobec tego moŜliwa jest
ciągła wymiana kwasów tłuszczowych, zwłasz-
cza gdy chodzi o wprowadzanie egzogennych
kwasów tłuszczowych do cząsteczek fosfolipi-
dów.
sie z palmitoilo-CoA, tworząc po odłączeniu
CQ2 3-ketosfinganine. Sama sfingozyna po-
wstaje po etapie redukcji, o którym wiadomo Ŝe
uczestniczy w nim NADPH jako dawca wodo-
rów. Potem następuje etap oksydacyjny, analo-
giczny do etapu P-oksydacji z udziałem dehy-
drogenazy acylo-CoA, w którym uczestniczy
enzym będący flawoproteiną.
Ceramid (N-acylosfingozyna) powstaje pr2ez
połączenie acylo-CoA i sfingozyny (ryc. 26-7).

WSZYSTKIE SFINGOLIPIDY Sflngomlellna

POWSTAJĄ Z CERAMIDU Acylogllcerol

Aminoalkohol sfingozyna (ryc, 26-6) jest syn- Fosfatydylochnilna

tetyzowany w siateczce śródplazrnatycznej. Po
zaktywowaniu, polegającym na połączeniu z fo-
Sflngozyna -- ^ Ceramid , -»■ SfingomWIna
NH3+
Acyfo-CoA CoA CDP- CMP
-oholfna
CH 3-<CH
Palmltollo-CoA Ryc. 26-7. Biosynteza ceramidu i sfingomieliny.

Grupą acylową często jest reszta długołańcu-

chowego kwasu nasyconego lub monoenowego.
Sfingomieliny są fosfolipidami (p. str. 181)
CoA • SH powstającymi w wyniku reakcji ceramidu
z CDP-choliną albo z fosfatydylocholiną; pier-
wsza reakcja jest analogiczna z tą, jaka zachodzi
podczas biosyntezy fosiatydy locho liny (ryc.
26-1).
3-Ketosiinganina
■NADPH+H Glikosfingolipidy są połączeniem
REDUKTAZA 3- ceramidu z jedną lub wieloma resztami
KETOSRNGANINOWA cukrowymi
NADP + W wielu glikosfingolipidach, zwłaszcza
w mózgu, jest charakterystyczne występowanie
I I OH
kwasów tłuszczowych C24 (kwasów lignocery-n
NHa + owego, cerę brono we go i nerwonowego).
Dlhydrosflngozyrta Kwas lignocerynowy(C23H47COOH) jest w ca-
łości syntetyzowany z acetylo-CoA. Kwas cerę-
REDUKTAZA bronowy jest 2-hydroksypochodną kwasu lig-
SFINGANINOWA \ nocerynowego i jest z niego syntetyzowany.
Kwas nerwonowy (C;3H4;COOH) jest mono-
nienasyconym kwasem i powstaje przez elonga-
cję kwasu olejowego.
I I OH
NH3 + Najprostszymi glikosfingolipidami (cerebro-
Sflngozyna
zydami) są galaktozyloceramid (GalCer) i gluko-
zyloceramid (GlcCer). GalCer jest głównym
Ryc. 26-6. Biosynteza sfingoz/ny. Fp-flawoprote- lipidem mieliny, podczas gdy GlcCer jest głów-
ina. nym glikosfingolipidem tkanek pozanerwo-
wych oraz prekursorem większości bardziej
 METABOLIZM ACYLOGLICEROLI I SFINGOUPiDÓW / 291

UDPGIc

[EPIMERAZA|
Acyl-CoA CoA UDPGal UDP PAPS
f Galaktozyloceramld ( Sulfogalaklozyloceramid
Sfngozyna ^> * », Cerami d —^-*- (cerebrazyd) ------------- ^-*- (aurtaNdl
(sulfatyd)

Ryc. 26-8. Biosynteza galaktozyloceramidu i jego siarczanowej pochodnej, PAPS — „aktywny siarczan'
fosfoadenozyno-B-tosfosiarczan.

Acylo-CaA CoA UOPGIc UDP UDPGal UDP

Stingozyna Ceramtd L Glukozyla-

ceramid -
(Cer-Glc)
Cer-
GIcGal

Prosty gangilozyd CMP-NeuAc

(mon QS ialogan g I! ozyd)

Cer-GIcGal-GalNAc-Gal
(GMI)
--------- Ne!,Ac CM
P

UDP

UDP-N-acBtylo-
'— UDPGal UDP galaktazoamina

WyŜsze ganfllbzydy Cer-GIc-Gal-GalNAc Cer-GIc-Gal

[disialo-1 trisialogangllozydy) I I
NeuAc
NeuAc

Ryc. 26-9. Biosynteza gangliozydów. NeuAc — kwas N-acetyloneuraminowy

złoŜonych glikosfingolipidów. Epimeraza ury- w biosyntezie innych suliblipidów, tj. sulfo(gala-

dynodifosfogalaktozowa (ryc. 26-8) katalizuje
epimeryzację glukozy do galaktozy, przekształ-
cając urydynodifosfoglukozę (UDPGIc) w ury-
dynodifosfogalaktozę (UDPGal). W mózgu re-
akcja przebiega podobnie do przedstawionej na
ryc. 22-5 dla wątroby i gruczołu sutkowego.
Galaktozyloceramid powstaje w wyniku reakcji
między ceramidem i UDPGal. Sulfagalaktozy-
loteramid jest rezultatem dalszej reakcji z 3'--
fosfoadenozyno-5'-fosfosiarczanem (PAPS; „-
aktywny siarczan"). PAPS uczestniczy takŜe
kto)głicerololipidów i estrów siarczanowych ste-
roidów,
Gangliozydy są syntetyzowane z ceramidu
przez stopniowe przyłączanie zaktywowanych
cukrów (np. UDPGIc i UDPGal) oraz kwasu
sjalowego, którym zwykle jest kwas N-atetylo-
ne u mm i na wy (ryc. 26-9). MoŜe powstawać wiele
gangliozydów o coraz większej masie cząstecz-
kowej. Większość enzymów przenoszących cuk-
ry z nukleotydocukrów (glikozylotransferazy)
jest umiejscowiona w aparacie Golgiego.
292 / ROZDZIAŁ 26

Glikosfingolipidy są składnikami zewnętrznej FOSFOLIP1DY I SFINGOLIPIDY

warstwy błony plazmatycznej i są waŜnymi
strukturami uczestniczącymi w kontakcie mię-
dzykomórkowym i komunikowaniu się komórek.
Niektóre z nich są antygenami, np. antygen
Forssmana i antygeny układu grupowego krwi
ABO, Podobne łańcuchy oligosacharydowe wy-
stępują w glikoproteinadi błon komórkowych.
Niektóre gangliozydy funkcjonują jako recep-
tory toksyn bakteryjnych (np. toksyny cholery,
która następnie aktywuje cyklazę adenylano-
wą).
UCZESTNICZĄ W PATOGENEZIE
STWARDNIENIA ROZSIANEGO I
LIPIDOZ
Pewne choroby charakteryzują się występo-
waniem nieprawidłowych ilości wspomnianych
powyŜej lipidów w tkankach, często w tkance
nerwowej. Choroby te moŜna podzielić na
3 grupy: 1) prawdziwe choroby demielinizacyj-
ne, 2) sfmgoiipidozy oraz 3) leu kody strofie.
W stwardnieniu rozsianym, które jest chorobą

Tabela 26-1. Zestawienie sfingolipidoz

Choroba Niedobór enzymu Nagromadzający się lipid Objawy kliniczne
Fukozydoza oc-Fukozydaza Cer-GIc-Gal-GalNAc-GaljFuc Zwyrodnienie mózgu, przy-
Izoantygen H kurczę mięśniowe, gruba
skóra
Uogólniona gang- Gurf)-galaktozyda- Cer-Glc-Gal(NeuAc)-GalNAc|Gal Niedorozwój umysłowy, po-
liozydoza GM1-Gangliozyd większenie wątroby, znie-
kształcenia kośćca
Choroba Tay-Sach- Hekso2oaminidaza A Cer-Glc-Gal(NeuAc)jGalr\!Ac Niedorozwój umysłowy,
sa GM2Gangliozyd ślepota, osłabienie mięśni
Odmiana choroby Heksozoaminidaza Cer-GIc-Gal-GalJGalNAc Takie same, jak w chorobie
Tay-Sachsa albo A i B Globozyd plus G^2 gangliozyd Tay-Sachsa, ale postępują-
choroba Sandhoffa ce znacznie szybciej
Choroba Fabry'ego u-Galaktozydaza Cer-GIc-GalJGal Wykwity skórne, niedo-
Globotriaozylocefamid czynność nerek (pefne ob-
jawy tylko u osobników
męskich, gen recesywny
związany z chromosomem
X)
Lipid oia laktozy- Laktozydaza cerami- Cer-Glc|Gal Postępujące uszkodzenie
doceramidowa dowa (f}-galaktozy- Laktozydoceramid mózgu, powiększenie wąt-
daza) roby i Śledziony
Leukodystrofia Ary losu Ifataza A Cer-GaljOSOj 3- Niedorozwój umysłowy,
metach romatyczn a Sulfogalaktozyloceramid a u dorosłych zaburzenia
psychiczne, demielinizacja
Choroba Krabbego p-Galaktozydaza Ce^Gal Niedorozwój umysłowy,
Galaktozyioceramid prawie zupełny brak mieli-
ny
Choroba Gauchera p-Glukozydaza CeriGlic Glukozy Powiększona wątroba i śle-
loceramid dziona, ubytki osteolitycz-
ne kości długich. U dzieci
niedorozwój umysłowy
Choroba Mieman- Sfingomielinaza CerjP-cholina Powiększona wątroba i śle-
na-Picka Sfingomielina dziona, niedorozwój umys-
łowy; zgon we wczesnym
okresie Ŝycia
Choroba F3fbera Ceramidaza AcyljSfingozyna Chrypka, zapalenie skóry,
Cera m id zniekształcenie kośćca, nie-
dorozwój umysfowy, zgon
we wczesnym okresie Ŝycia
NeuAc — kwas N-acetyloneu/aminowy, Cer — ceramid; Glc — glukoza, Gal — galaktoza, Fuc — fukoza. Wiązania
oznaczone j są miejscami reakcji katalizowanej przez enzym, którego niedobór występuje
 METABOLIZM ACYLOGL1CEROLI I SFINGOLIPIDOW / 293
demielinizacyjną, stwierdza się utratę z substan-
cji białej zarówno fosfolipidów (zwłaszcza plaz-
malogenu etanoloaminowego), jak i sfmgolipi-
dów. Wynikiem tego jest zbliŜenie składu che-
micznego substancji białej mózgu do składu
substancji szarej. W substancji białej u takich
chorych moŜna stwierdzić obecność estrów cho-
lesterolu, chociaŜ normalnie ich tam nie ma,
a w płynie mózgów o- rdzeniowym występuje
zwiększone stęŜenie fosfolipidów.
Sfingoiipidozy są grupą chorób dziedzicz-
nych, często ujawniających się juŜ w dziecińst-
wie. Choroby te zalicza się do duŜej grupy
zaburzeń lizosomalnych.
Choroby charakteryzujące się spichrzaniem
lipidów mają kilka stałych cech: 1. W róŜnych
tkankach stwierdza się spichrzanie złoŜonych
lipidów, w których skład wchodzi wspólny
składnik —■ ceramid. 2. Szybkość syntezy spich-
rzanego lipidu jest porównywalna do szybkości
u zdrowych osób. 3. Enzymatycznym defektem
jest niedobór swoistego hydrolityczneg© enzymu
lizosomalnego, niezbędnego do rozkładania na-
gromadzanego lipidu. 4. Stopień niedoboru ak-
tywności enzymu, warunkującego spichrzanie
lipidu, jest podobny we wszystkich tkankach
chorego z ttj. wadą. Na podstawie tej jednakowej
aktywności opracowano metody rozpoznawa-
nia, -dzięki którym stało się moŜliwe równieŜ
wykrycie heterozygotycznych osób z tymi nie-
prawidłowościami genetycznymi, odpowiedzia-
lnymi za przenoszenie choroby, a takŜe wy-
kazanie występowania dystrofii sfmgolipidowej
u nienarodzonego płodu. Zestawienie najwaŜ-
niejszych lipidoz przedstawiono w tab. 26-1.
Skutkiem licznych postaci niedoboru sulfataz
jest spichrzanie w tkankach sulfogalaktocera-
midu, estrów siarczanowych steroidów i proteo-
glikanów. Jest to spowodowane złoŜonym nie-
doborem arylosulfataz A, B i C oraz sulfatazy
steroidowej.
PIŚMIENNICTWO
Boyer PD (editor): The Enzymes, 3rded. Vol 16: Lipid
Enzymoiogy. Academic Press, 1983. Brady RO:
Sphingolipidoses. Annu Rev Biochem
1978;47:Ó87. Hawthorne JN, Ansell GB (editors):
Phosphoiipids.
Bfeevier, 1982. Snyder F: Biochemistry of platelet-
activating factor.
PSEBM 1989; 190:125. Various authors: In: The
Metaboik Basis oflnherited
Disease, óth ed. Scriver CR et al (editors).
McOraw-Hill, 1989. Various authors: Metabolism
of triacylglycerols; pho-
spholipid metabolism; ether-linked glyrerolipids;
sphingolipids. In: Biochemisiry of Lipids and Hor-
mones. Vance DE, Vance JE (editors). Benja-
min/Cummiugs, 1985. VanGolde LMG.
Batenburg JJ, Robertson B; The
pulmonary surfaelant system: biochemical aspects
and functional significance. Physiol Rev
1988;68:374.
Watts RWE, Gibbs DA: Lysosomal Storage Diseases:
Biochemical and Clinical Aspects. Taylor & Fran-
cis, London, 1986.
 Transport i magazynowanie
lipidów
WPROWADZENIE
Tłuszcze wchłonięte z pokarmów i lipidy
syntetyzowane przez wątrobę i tkankę tłusz-
czową muszą być transportowane między róŜ-
nymi tkankami i narządami, aby mogły być
zuŜytkowane i magazynowane. PoniewaŜ lipidy
są nierozpuszczalne w wodzie, powstaje pro-
blem, jak je transportować w środowisku wod-
nym, jakim jest osocze krwi. Zosta! on roz-
wiązany dzięki asocjacji niepoiarnych lipidów
(triacylogliceroli i estrów cholesterolu) z amfi-
patycznymi lipidami (fosfolipidami i choleste-
rolem) oraz z białkami, przez co powstają
mieszające się z wodą lipoproteiny.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
U zwierząt wszystkoŜernych, takich jak czło-
wiek, spoŜywających posiłki przedzielone okre-
sami postu, nadmiar energii zostaje zmagazyno-
wany w fazie anabolicznej procesu karmienia,
po której następuje okres negatywnej równo-
wagi energetycznej, w czasie którego organizm
czerpie potrzebną mu energię ze swoich zapa-
sów węglowodanowych i tłuszczowych. Lipo-
proteiny pośredniczą między tymi cyklami,
transportując lipidy z jelita (w postaci chylomi-
kronów) i z wątroby (w postaci lipoprotein
o bardzo małej gęstości — VLDL) do większo-
ści tkanek, gdzie są utleniane, lub do tkanki
tłuszczowej, gdzie są magazynowane. Z tkanki
tłuszczowej tłuszcz jest mobilizowany jako wol-
ne kwasy tłuszczowe (WKT), które, dostając się
do krwi, łączą się z albuminami surowicy.
Nieprawidłowości przemiany lipidów mogą być
spowodowane zaburzeniami syntezy lub utyli-
Peter A. Mayes, PhD, DSc
zacji lipoprotein i mogą powodować róŜne
hipolipoproteinemie lub hiperlipoproteinemie.
Najbardziej powszechna z nich występuje u cho-
rych na cukrzycę (diabetes melłitus), u których
niedobór insuliny jest przyczyną nadmiernej
mobilizacji WKT oraz zmniejszonego zuŜyt-
kowywania chylomikronów i VLDL, prowa-
dzących do powstawania hipertriacyloglicerole-
mii. Większość innych stanów patologicznych
dotyczących zaburzeń transportu lipidów jest
uwarunkowana dziedzicznymi wadami syntezy
części apoproteinowej lipoprotein, kluczowych
enzymów ich przemiany lub receptorów lipo-
protein. Niektóre z tych wad powodują hiper-
cholesterolemic i przedwczesną miaŜdŜycę (athe-
rosclerosis). Nadmierne spichrzanie tłuszczów
jest cechą otyłości, której jedna z postaci jest
spowodowana wadliwą termogenezą induko-
waną dietą w brunatnej tkance tłuszczowej.
LIPIDY SĄ TRANSPORTOWANE W
OSOCZU JAKO LIPOPROTEINY
Zidentyfikowano 4 główne grupy
lipoprotein
Przez wyekstrahowanie lipidów osocza od-
powiednim rozpuszczalnikiem tłuszczowym
i po rozdziale wyciągu na poszczególne klasy
lipidów moŜna wykazać w nim obecność triacy-
logikeroli, fosfolipidów, cholesterolu i estrów
cholesterolu oraz niewielkie ilości niezestryfiko-
wanych, długołańcuchowych kwasów tłuszczo-
wych (wolnych kwasów tłuszczowych), które
stanowią mniej niŜ 5% całkowitej ilości kwasów
tłuszczowych występujących w osoczu. Ta frak-
cja wolnych kwasów tłuszczowych (WKT; ang.
Free Fatty Acids — FFA) jest najbardziej aktyw-
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 295
Tabela 27-1. Lipidy osocza krwi u człowieka
Lipid mmol/l
Średnio zakres
Triacyloglicerol 1,6 0,9-2,0
+
Całkowite fosfolipidy 3,1 1,8-5,8
Całkowity cholesterol 5,2 2,8-8,3
Wolny cholesterol (nie-- 1,4
0,7-2,7
zegtryf i kowany}
ł
Wolne kwasy tłuszczowe 0,4 0,2-0,6
(niezestryfikowane)
Z catej ilości kwasów tłuszczowych 45% znajduje
się w triacyloglicerolach, 35% w fosioiipidach, 15%
występuje jako estry cholesterolu, a mniej niŜ 5% to
wolne kwasy tłuszczowe
+
* Waha się w zaleŜności od stanu odŜywienia
Oznaczone jako fosfor lipidowy
ną metabolicznie frakcją lipidów osocza. StęŜe-
nie głównych klas lipidów osocza krwi przed-
stawiono w tab. 27-1.
Czysty tłuszcz ma gęstość właściwą mniejszą
od wody. Wobec tego obserwuje się malejącą
gęstCść w miarę zwiększania proporcji lipidu do
białka w lipoproteinach (tab. 27-2). Tę cechę
fizyczną wykorzystano do rozdziału lipoprotein
osocza metodą ultra wirowani a. Szybkość, z jaką
kaŜda lipoproleina wznosi się przez roztwór
NaCl (gęstość właściwa 1,063) moŜe być wyra-
Ŝona w jednostkach flotacji Svedberga (Sf).
Jedna jednostka Sf jest równa 10-11 cm/s/
/dyna/g w temp. 26°C, Skład róŜnych frakcji
lipoproteinowych otrzymanych metodą wiro-
wania przedstawiono w tab. 27-2. Z tabeli tej
wynika, Ŝe róŜne klasy chemiczne lipidów wy-
stępują w większości frakcji lipoproteinowych
w róŜnych ilościach. PoniewaŜ frakcje lipo-
proteinowe o określonych gęstościach spełniają
określone funkcje fizjologiczne, sama analiza
chemiczna lipidów osocza (z wyjątkiem WKT),
dostarcza tylko niewielu informacji o ich zna-
czeniu w patofizjologii.
Poza zastosowaniem technik polegających na
wykorzystaniu róŜnic gęstości, lipoproteiny
moŜna rozdzielić na podstawie ich właściwoś-
ci elektroforę ty cznych na a-, 0- oraz pre-P-
-li po proteiny (ryc. 27-1) i moŜna je zidentyfiko-
wać dokładniej za pomocą immunoelektrofore-
Gęstość
_ Miejsce
, starlu
<0,96 Chylomlkrony
1,006-1,063 ^Lipoproteiny
iLDL) < 1.006 Pre-/Hipoprotalny
(VLDL)
1,063-1,21 (HDL) a-LIpoprotelny
Ryc. 27-1. Elektroforetyczny rozdział lipoprotein
Poza WKT zidentyfikowano 4 główce grupy
lipoprotein o waŜnym znaczeniu fizjologicznym
oraz diagnostycznym. Są to: 1) chylomikrony,
powstające z wchłanianych w jelicie triacylo-
gliceroli, 2) lipoproteiny o bardzo małej gęstości
(VLDL lub pre-P-lipoproteiny), pochodzące
z wątroby i spełniające funkcję eksportera tria-
cylogliceroli z tego narządu, 3) lipoproteiny
0małej gęstości (LDL lub P-lipoproteiny), będą
ce przedstawicielem końcowych produktów ka-
tabolizmu VLDL oraz 4) lipoproteiny o duŜej
gęstości (HDL lub a-lipoproteiny), biorące
udział w metabolizmie VLDL i chylomi kranów,
a takŜe w przemianie cholesterolu. Triacylo
glicerol jest głównym lipidem chyJomikronów
1VLDL, podczas gdy cholesterol i fosfolipidy są
dominującymi składnikami lipidowymi odpo
wiednio LDL i HDL (tab. 27-2).
Amfipatyczne lipidy są istotnymi
składnikami lipoprotein
Typowa iipoproteina — taka jak chyloinik-
ron lub VLDL — składa się z rdzenia lipidowe-
go, zawierającego głównie triacyloglicerole i est-
ry cholesterolu, otoczonego pojedynczą warstwą
powierzchniową złoŜoną z cząsteczek amfipaty-
cznyeh fosfolipidów i cholesterolu. Te cząsteczki
są tak ułoŜone, Ŝe ich grupy polarne są skiero-
wane na zewnątrz, do środowiska wodnego, tak
jak w błonie komórkowej (p. str. 187),
Białkowe części lipoprotein są znane jako a
po lipoproteiny lub apoproteiny Stanowią one
ok. 60% masy niektórych HDL, a zaledwie 1%
masy chyl orni kro nów. Niektóre apolipoprotei-
ny są ściśle zintegrowane z częścią lipidową, tak
Tabela 27-2. Skład lipoprotein osocza u człowieka
S
Źródło Średnica Gęstość . Skład
[nm]
Frakcja Białko Całkowi- Procent całkowitych lipidów
[%] te lipidy
[%] Triacy- Fosfoli Estry Choleste Wolne
loglice- pidy choleste rol kwasy
rol rolu (wolny) tłusz-
czowe
Chylomikrony Jelito 90-1000 < 0r95 0.95- > 400 1-2 98-99 88 8 20 3 18
Lipopfoteiny o bar- Wątroba 90-93 26 15
30-90 1,006 20-400 7-10 56 9 1
dzo małej gęstości i jelitu 89 34
(VLDL) VLDL i chy- 25-30 1,006-1,019 11 29
Lipoprotetny o po- 13 28 10
lomikrony 79 67 48
średniej gęstości VLDL 20-25 1,019-1,063 12-20 2- 2133 16 11
(IDL) Wątroba i 43 10
Lipoproteiny o małej 43 1 31
jelito. 10-20 1,063-1,125 57 99 13 0
gęstości (LDL) VLDL? 12 6
7,5-10 46 0 60
Lipoproteiny o duŜej Chylomi- 29 0
gęstości HDLj krony? 1,125-1,210 >
100
Tkanka
HDL3 WKT— tłuszczowa 1,2810

albumina

WKT — wolne kwasy tłuszczowe. VHDL (ang.; very high density lipoproteins) jest niewielką frakcją o gęstości 1,21 -1,25,
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 297
Obwodowa apolipo protein a (np,
Apo-C}
Jednowarstwowa błona
Wolny
cholesterol
c- 27-2. Uogólniona
zauwaŜyć podobieństwa Integralna s apoll
badania wskazują, Ŝe po proteina "V,, {np.
apo-B)
triacyloglicerolu
małe ilości wolnego cholesterolu występują w warstwie rdzeniowej.
Ŝe nie moŜna ich usunąć z cząstek lipopro-
teinowych, podczas gdy inne mogą być swobod-
nie przenoszone do innych lipoprotem (ryc.
27-2),
Skład apolipoprotein jest
charakterystyczny dla danej
lipoproteiny
W kaŜdej lipoproteinie występuje 1 lub więcej
apolipoprotein (białek lub polipeptydów). We-
dług nomenklatury ABC główną apolipoprotei-
nę HDL (ot-lipoproteiny) określa się jako apoli-
poproteinę A. Główną apolipoproteina. LDL
(P~hpoproteiny) jest apolipopro_tęinajgv. która
znajduje się równieŜ w VLDL i w chylomik-
ronach. JednakŜe apo B chylomikronów (B-48)
jest mniejsza niŜ apo B pochodząca z LDL lub
VLDL (B-100). B-48 jest syntetyzowana w jeli-
cie, natomiast B-100 w wątrobie (u szczura
wątroba wydaje się syntetyzować 2arówno
B-48, jak i B-100).
Apo B-100 jest zapewne najdłuŜszym łań-
cuchem ze znanych pojedynczych łańcuchów
polipeptydowych, złoŜonym z 4536 reszt ami-
nokwasowych. Apo B-48 (mająca wielkość 48%
apo B-100) jest syntetyzowana na tym samym
mRNA, co apo B-100. Zapewne w jelicie kodon
stop, którego nie ma w odpowiednim DNA
genomu, jest wprowadzany do RN A w procesie
zbudowana głównie
Fosfotlpld
z
Trlacylogllcerol
lipidów
amflpatycznych
budowa lipoproteiny osocza. NaleŜy
'Rdzeft złoŜony '
głć wni e
z nie polarnych
lipidów
z bfoną plazmatycz-ną. Niedawne
niewielkie ilości estrów cholesterolu i
znajdują się w powierzchniowej warstwie, a
posttranskrypcyjnej jego obróbki w taki spo-
sób, Ŝe translacja zatrzymuje się na reszcie
aminokwasu 2153. Apolipoproteiny C-I, C-II
i C-HI są małymi polipeptydami swobodnie
dającymi się przenosić między róŜnymi lipo-
proteinami (tab. 27-3). Węglowodany stanowią
ok. 5% masy apo-B i zawierają mannozę,
galaktozę, fukozę, glukozę, glukozoaminę oraz
kwas sjalowy. Niektóre lipoproteiny są więc
takŜe glikoproteinami. W lipoproteinach oso-
cza znaleziono równieŜ inne apolipoproteiny.
Jedną z nich jest bogata w argininę apolipo-
proteina E wyizolowana z VLDL i HDL. Za-
wiera ona argininę w ilości aŜ 10% wszystkich
aminokwasów i stanowi 5—10% wszystkich
apolipoprotein VLDL u zdrowych osób. Nad-
mierne jej ilości stwierdza się u chorych z hiper-
lipoproteinemia. typu III o szerokim paśmie P-
VLDL.
Apolipoproteiny spełniają róŜne funkcje: 1)
są kofaktorami enzymów, np. C-Il jest kofak-
torem Jipazy lipoproteinowej, AA acylotrans-
ferazy lecytynaxholesterol, 2) mogą działać
jako białka przenoszące lipid y, np. apo
D w HDL, 3) działają jako Ugandy w interak-
cjach z receptorami lipoprotein w tkankach, np.
apo B-100 i apo E w interakcji z receptorami
LDL, apo E z receptorami remnantów, a apo
A-I z receptorami HDL,
298 / ROZDZIAŁ 27

Tabela 27-3. Apolipoproteiny lipoprotein osocza

człowieka
Apo 1 i pop rotei na Li po proteina Masa cząstecz- Dodatkowe uwagi
kowa {Da)
A-l HDL, chylomikrony 28000 Aktywator acylotransferazy lecytyna:
cholesterol (LCAT)
A-ll HDL, chylomikrony 17000 Zbudowana z 2 identycznych mono-
merów połączonych mostkiem disiar-
czkowym. inhibitor LCAT?
B-100 LDL, VLDL. IDL 550000 Syntetyzowana w wątrobie. Ligand
dla receptora LDL
B-48 Chylomikrony, chyiomi- 260000 Syntetyzowana w jelicie
krony resztkowe
Cl VLDL, HDL 7 600 MoŜliwe, Ŝe aktywator LCAT
C-ll VLDL, HDL, chylomikrony 8 800 Aktywator poza wątrobowej lipazy li-
po proteinowej

c-m VLDL, HDL, chylomikrony 8750 Wiele postaci pohmorficznych zaleŜ-

D Subfrakcja HDL
E (bogata w argmi- VLDL, HDL, chylomikrony,
ne) chylomikrony resztkowe
nie od zawartości kwasów sjalowych
20000 MoŜliwe, ze identyczna z białkiem
przenoszącym estry cholesterolu
34 000 Obecna w nadmiarze w (5-VLDL u
chorych z hiperlipoproteinemią typu
III. Jest to jedyna apolipoproteina
znajdująca się w HDL c u zwierząt
z hipercholesterolemią wywołaną
dietą Ligand dla receptora remnan-
tów chylomikronów w wątrobie i dla
receptora LDL

WOLNE KWASY TŁUSZCZOWE SĄ w fazie poposiłkowej i do 0,7 ^mol/ml i 0,8

BARDZO SZYBKO
METABOLIZOWANE
Wolne kwasy tłuszczowe (WK.T, FFA, nieze-
stryfikowane kwasy tłuszczowe) osocza pocho-
dzą z lipolizy triacylogliceroii w tkance tłusz-
czowej albo powstają w wyniku działania lipazy
lipoproteinowej w czasie wychwytywania tria-
cylogliceroli osocza prze2 tkanki. W surowicy
występują one w połączeniu z albuminą w stęŜe-
niach wahających się miedzy 0,1—2 u.mol/ml
osocza. Są to głównie długołańcuchowe kwasy
tłuszczowe znajdowane w tkance tłuszczowej
(np. palmitynowy, stearynowy, olejowy, pal-
mitoolejowy, hnolowy i inne wielonienasycone
kwasy tłuszczowe) oraz w niewielkich ilościach
róŜne inne długołań cuch owe kwasy tłuszczowe.
Opisano miejsca wiąŜące dla kwasów tłusz-
czowych na albuminie mające róŜne powinowa-
ctwo. W warunkach sytoścL notuje się małe
stęŜenie wolnych kwasów tłuszczowych w suro-
wicy. Zwiększa się ono do ok. 0,5 jimol/ml
u.mol/ml w stanie całkowitego głodu. W niewy-
równanej cukrzycy stęŜenie ich moŜe się zwięk-
szyć do 2 ^mol/ml. StęŜenie WKT zmniejsza się
tuŜ po jedzeniu i zwiększa się przed następnym
posiłkiem. U takich zwierząt jak przeŜuwacze,
odŜywiających się w sposób ciągły i u których
zachodzi nieprzerwany napływ składników po-
karmowych 7 jelita do krwi, stęŜenie wolnych
kwasów tłuszczowych w osoczu jest małe.
Szybkość usuwania wolnych kwasów tłusz-
czowych z krwi jest wyjątkowo duŜa. Część
WKT pobranych przez tkanki jest utleniana
i pokrywa w głodzie 25—50% zapotrzebowania
energetycznego organizmu. Pozostała część po-
branych WKT jest estryfikowana. Iloraz odde-
chowy (RQ), oznaczony w okresie głodu, wska-
zuje na to, Ŝe spalaniu ulega znacznie więcej
tłuszczów niŜ to wynika z ilości utlenionych
wolnych kwasów tłuszczowych. Na t£ róŜnicę
składa się utlenianie estrów lipidowych pocho-
dzących z krąŜącej krwi lub obecnych w tkan-
kach. Ostatnie ma szczególnie znaczenie w mieś-
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 299

niach szkieletowych i w sercu, gdzie mogą do roli albumin surowicy w pozakomórkowym

występować w dość znacznych ilościach zapasy
lipidu w komórkach mięśniowych.
Obrót (ang. turnover) wolnych kwasów tłusz-
czowych jest wprost proporcjonalny do stęŜenia
wolnych kwasów tłuszczowych. Oznacza to, Ŝe
szybkość wytwarzania wolnych kwasów tłusz-
czowych w tkance tłuszczowej jest czynnikiem
kontrolującym stęŜenie wolnych kwasów tłusz-
czowych w osoczu, co z kolei determinuje pobie-
ranie wolnych kwasów tłuszczowych przez inne
tkanki. Stan odŜywienia nie wydaje się mieć
wielkiego wpływu na frakcje wolnych kwasów
tłuszczowych pobieranych przez tkanki, wpływa
natomiast na proporcje ilości kwasów tłuszczo-
wych utlenianych w stosunku do estryfikowa-
nych. W stanie głodzenia więcej kwasów tłusz-
czowych się utlenia niŜ w stanie sytości,
W cytozolu komórek większości tkanek
stwierdzono obecność białka wiąŜącego kwasy
tłuszczowe, czyli białka Z. UwaŜa się, Ŝe rola
tego białka w wewnątrzkomórkowym transpor-
cie wolnych kwasów tłuszczowych jest podobna
transporcie długolańcuchowych kwasów tłusz-
czowych.
TRIACYLOGLICEROLE SĄ
TRANSPORTOWANE Z JELITA W
CHYLOMI KROWACH, A Z WĄTROBY
W LIPOPROTEINACH O BARDZO
MAŁEJ GĘSTOŚCI
Jak sama nazwa wskazuje, chylomikrony
znajdują się w chłonce, czyli limfie (łac: chyluś).
Powstają one jedynie w układzie odprowadzają-
cym chlonke z jelita. Są odpowiedzialne za
transport wszystkich lipidów zawartych w po-
karmach do układu krąŜenia. W chłonce stwier-
dza się równieŜ mniejsze cząstki lipoproleinowe
o nieco większej gęstości, wykazujące fizyko-
chemiczną charakterystykę cząstek VLDL.
Skład chemiczny tych mniejszych cząstek przy-
pomina raczej chylomikrony niŜ VLDL, wska-
zując na to, Ŝe powinno się je uwaŜać raczej za

Światło jelita

Kanalik
Ŝółciowy
Komórka
śrńdblonka

E
Włosowate naczynie Naczynie llmfatyczne prowadzące
Krwionośne do przewodu piersiowego Światło zatoki Ŝylnej

Ryc. 27-3. Tworzenie i wydzielanie (A) chyiomtkronów przez komórki jelita oraz (B) lipoprotein o bardzo
małej gęstości przez komórkę wątrobową. RER — szorstka siateczka śródpiazmatyczna, SER — gładka
siateczka śródplazmatyczna, G — aparat Golgiego, N —jądro, C — chylomikrony, VLDL— lipoproteiny
o bardzo małej gęstości, E —śródbłonek, SD — przestrzeń okotozatokowa {Dissego) zawierająca osocze
krwi. Rycina jest schematycznym przedstawieniem zdarzeń, które moŜna zobaczyć w mikroskopie
elektronowym. __________________________________________________________________
300 / ROZDZIAŁ 27
małe chylomikrony niŜ za VLDL. Ich wytwa-
rzanie odbywa się nawet w okresie głodzenia,
a ich lipidy pochodzą głównie z Ŝółci i z wy-
dzieliny ścian jelita. Ilość wytwarzanych chylo-
mikronów o normalnej wielkości zwiększa się
z ilością triacylogliceroli wchłoniętych ze światła
jelita. Większość VLDL osocza jest pocho-
dzenia wątrobowego. Są one przenośnikami
triacylogliceroli z wątroby do tkanek poza wąt-
robowych.
Istnieje wiele podobieństw w mechanizmie
wytwarzania chylomikronów przez komórki
jelita i VLDL przez hepatocyty wątroby (ryc.
27-3). Apoiipoproteina B jest syntetyzowana
przez rybosomy w szorstkiej siateczce śródplaz-
matycznej i wbudowywana do lipoprotein
w gładkiej siateczce śródplazmatycznej, która
jest głównym miejscem syntezy triacylogliceroli.
Następnie lipoproteiny przechodzą przez apa-
rat Golgiego. gdzie — jak się sądzi — do
lipoproteiny przyłączane są reszty cukrowcowe.
Chylomikrony albo VLDL są uwalniane z ko-
mórki jelita lub wątroby przez fuzję pęcherzyka
wydzielniczego z błoną komórkową (zjawisko
to określa się jako odwrotną pinocytozę). Chy-
TGidłety.
Receptor remnantów
ohylomikronu (Apo-E)
Chyjo mikron
świeŜo utworzony
JELFTO
CIENKIE
losy chylomikronów. A — apolipoproteina A, B-48 — apoiipoproteina B-48, © —
apolipoproteina C, E — apolipoproteina E, HDL — lipoproteina o duŜej gęstości,
TG — triacylo-giicerol, C — cholesterol i estry cholesterolu, P — fosfolipid. Przedstawiono tytko
ilościowo dominujące lipidy.
lomikrony przechodzą do przestrzeni między
komórkami jelitowymi, skąd dostają się do
układu limfatycznegojelita. VLDL są wydziela-
ne przez komórki miąŜszu wątrobowego do
przestrzeni okolozatokowej (Dissego), skąd do-
stają się do zatok wątrobowych, przenikając
przez okienka śródbłonka naczyń. Podobieńst-
wa pomiędzy tymi dwoma procesami i mechani-
zmami anatomicznymi są uderzające, gdyŜ
— pomijając gruczoł sutkowy — jelito i wąt-
roba są jedynymi tkankami, z których są wy-
dzielane lipidy w postaci lipoprotein. Niezdol-
ność cząstek lipidowych o rozmiarach chylomi-
kronów i VLDL do przechodzenia przez komó-
rki śródbłonka naczyń włosowatych, bez uprze-
dniej hydrolizy, jest prawdopodobnie przyczy-
ną, dla której tłuszcze pokarmowe dostają się do
krąŜenia poprzez układ limfatyczny (ductus
thoracicus), a nie przez układ Ŝyły wrotnej.
ChociaŜ zarówno chylomikrony, jak i VLDL
izolowane z krwi zawierają apoli po proteiny
C i E, lipoproteiny te i.n statu nascendi zawierają
ich bardzo niewiele albo wcale. Wydaje się więc,
Ŝe do chylomikronów i VLDL syntetyzowanych
de novo przyłączanie polipeptydów apo C r apo
Romnant Glloerol
chytomlkronu
27-4.
TKANKI
POZAWĄTFIOBOWE
ILIFAZA LIPOPHOTEINOWAl
-Kwasy
tłuszczowe
Metaboliczne
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 301

świeŜo wytworzona
VLDL

"KANKI
POZAWĄTHOBOWE
Receptor LDL
Apo-B-1QO Apo-E

Kwasy tłuszczowe

Cholesterol WĄTHOBA

Receptor LDL
. Kwasy ~
tłuszczowe

I w tkankach pozawąlrobowych IDL Jremnant VLDL)

(np. w limfocytach, fibro toastach)
drogą endocytozy
Gllcerol
TKANKI

POZAWĄTROBOWE

Rvc. Z7-5. Metaboliczne losy lipoprotein o bardzo małej gęstości (VLDL) i biosynteza lipoprotein o małej
gęstości (LDL). A — apolipoproteina A, B-100 — apolipoproteina B-100, © — apolipoproteina C,
E — apolipoproteina E, HDL— lipoproteina o duŜej gęstości, TG —triacyloglicerol, IDL — lipoproteina
o pośredniej gęstości, C — cholesterol i estry cholesterolu, P — fosfolipid. Pokazano jedynie lipidy
przewaŜające ilościowo.

E z HDL zachodzi dopiero wówczas, gdy
chylomikrony i VLDL znajdują się w układzie
krąŜenia (ryc. 27-4 i 27-5). Bardziej szczegółowy
opis czynników kontrolujących wątrobowe wy-
dzielanie VLDL podano niŜej.
Apo B jest istotna w tworzeniu chylomik-
ronów i VLDL. W a beta li pop rotę ine mii (rzad-
kiej chorobie) apo B nie jest syntetyzowana;
hpoproteiny zawierające tę apolipo proteinę nie
są wytwarzane, przez co dochodzi do spich-
rzania lipidów w jelitach i w wątrobie.
KATABOLIZM CHYLOMIKRONOW I
LIPOPROTEIN O BARDZO MAŁEJ
GĘSTOŚCI JEST SZYBKIM
PROCESEM
Oczyszczanie krwi z chylomikronów, ozna-
czane znikaniem znakowanych chylomikronów
z krąŜenia, jest szybkie. Biologiczny okres pół-
trwania tych cząstek jest rzędu minut u ma-
łych zwierząt (np. u szczura) i nieco dłuŜszy
u większych zwierząt (np. u człowieka), u któ-
rych i tak wynosi mniej niŜ 1 h. Większe cząstki
są szybciej katabolizowane niŜ małe. JeŜeli
podać doŜylnie chylomikrony ze znakowanymi
kwasami tłuszczowymi triacyloglicerolu, to ok.
80% znakowanych kwasów stwierdza się w tka-
nce tłuszczowej, sercu i mięśniach, a ok. 20%
w wątrobie. PoniewaŜ doświadczenia z perfun-
dowaną wątrobą wykazały, Ŝe wątroba nie me-
tabolizuje w istotnym stopniu chylomikronów ani
VLDL, obecność znakowanych kwasów w wąt-
robie jest zapewne zjawiskiem wtórnym i po-
chodzi z przemiany tych lipoprotein w tkankach
pozawątrobowych.
Triacyloglicerol chylomikronów i VLDL
jest hydrolizowany przez lipazę
lipoproteinową
Istnieje znamienna korelacja między zdolnoś-
cią tkanek do wbudowywania kwasów tłusz-
czowych z triacylogliceroli lipoprotein a aktyw-
302 / ROZDZIAŁ 27
nością enzymu lipa/y lipoproteinowej. Ten en-
zym ic:iL umiejscowiony na ścianach włosowa-
tych naczyń krwionośnych zakotwiczony proteo-
glikanowym łańcuchem siarczanu heparanu.
Jego obecność wykazano w wyciągach z serca,
tkanki tłuszczowej, śledziony, płuc, rdzenia ne-
rki, aorty, przepony oraz gruczołu sutkowego
w okresie Laktacji. Prawidłowa krew nie zawiera
znaczących ilości tego enzymu, jednak po
wstrzyknięciu heparyny lipaza li po protein owa
zostaje uwolniona do krwiobiegu z jej zakot-
wiczenia siarczanem heparanu. Procesowi temu
towarzyszy klarowanie iipemicznego osocza.
Lipaza jest równieŜ uwalniana z wątroby po
podaniu duŜych ilości heparyny (lipaza wąt-
robowa uwalniana heparyną), ale ten enzym ma
właściwości odmienne od lipazy lipoprotcino-
wej i nie reaguje łatwo z chyl om ikro na mi.
Do aktywności lipazy lipoproteinowej są po-
trzebne, jako kofaktory, fosjfolipidy oraz apoli-
poproteina C-II. Apo C-II ma swoiste miejsce
wiązania fosfolipidu, przez które jest ona zwią-
zana z lipoproteiną. A zatem chylomikrony
i VLDL dostarczają enzymowi potrzebnemu do
przemiany tych lipoprotein zarówno kofakto-
rów, jak i substratu. Hydroliza zachodzi wów-
czas gdy lipoproteiny są przyłączone do enzymu
na powierzchni śródblonków. Triacyloglicerol
jest hydrolizowany stopniowo poprzez diacy lo-
glicerol do monoacylogiicerolu, który w końcu
jest hydrolizowany do glicerolu i wolnego kwasu
tłuszczowego. Niewielka ilość uwolnionych
kwasów tłuszczowych wraca do krwiobiegu,
gdzie jest wiązana z albuminą, ale znaczna
większość z nich jest transportowana do tkanki
(ryc. 27-4 i 27-5). Lipaza lipoproteinowa serca
ma małą wartość Km dla triacyloglicerolu, pod-
czas gdy Km tego enzymu w tkance tłuszczowej
jest 10-krotnie większa. Gdy stęŜenie triacylo-
gliceroli osocza zmniejsza się przy przejściu ze
stanu sytości w stan głodu, wówczas sercowy
enzym pozostaje nadal wysycony substratem,
natomiast wysycenie enzymu w tkance tłusz-
czowej zmniejsza się, co sprawia, Ŝe następuje
intensywniejsze pobieranie kwasów tłuszczowych
przez serce niŜ przez tkankę tłuszczową. Podob-
ne odwrócenie kierunku pobierania kwasów
tłuszczowych następuje podczas laktacji, w cza-
sie której zmniejsza się aktywność lipazy lipo-
proteinowej w tkance tłuszczowej, a zwiększa
się w gruczole sutkowym, pozwalając na pobie-
ranie długołańcuch owych kwasów tłuszczo-
wych, z triacylogliceroli lipoprotein potrzebnych
do syntezy tłuszczu mleka.
W tkance tłuszczowej insulina zwiększa syn-
tezę lipazy lipoproteinowej w adypocytach i jej
przemieszczanie do powierzchni luminarnej
śródbłonka naczyń włosowatych.
Działanie lipazy lipoproteinowej
powoduje powstawanie resztkowych
lipoprotein (remnantów)
Wynikiem działania lipazy lipoproteinowej
jest utrata z chylomikronów ok. 90% triacylo-
gliceroli i utrata apo C (która powraca do
HDL), ale nie apo E, która pozostaje połączona
z powstałymi cząstkami, określonymi jako re-
tnnanty chylomikronów lub chylomikrony re-
sztkowe (od angielskiego „remnant" - pozos-
tałość, resztka). Te cząstki mają średnicę o poło-
wę mniejszą niŜ pierwotne chylomikrony. Na
skutek utraty triacylogliceroli są one bogatsze
w cholesterol i estry cholesterolu (ryc. 27-4).
Podobne zmiany zachodzą w VLDL, które
zamieniają się w remnanty VLDL, określane
jako IDL (od angielskiej nazwy intermediate--
density lipoproteins, czyli lipoproteiny o po-
średniej gęstości) (ryc. 27-5).
Wątroba jest odpowiedzialna za
wychwytywanie remnantów
lipoprotein
Remnanty chylomikronów są wychwytywa-
ne przez wątrobę, a zawarte w nich estry
cholesterolu i triacyloglicerole są hydrolizowa-
ne i meiabolizowane. Wychwytywanie to wyda-
je się odbywać za pośrednictwem receptora
swoistego dla apo E {ryc. 27-4),
Badania z uŜyciem VLDL zawierających zna-
kowaną apo B-100 wykazały, Ŝe VLDL są
prekursorami IDL oraz LDL. Tylko 1 cząstecz-
ka apo B-100 występuje w kaŜdej z wymienio-
nych lipoprotein i ta cząsteczka pozostaje nie
zmieniona w czasie przekształcania lipoprotein.
KaŜda cząstka LDL pochodzi więc od pojedyn-
czej cząstki VLDL (ryc. 27-5). IDL są prze-
kształcane jedną z 2 moŜliwych dróg. Mogą one
być wychwytywane bezpośrednio przez wąt-
robę za pośrednictwem receptorów LDL (wią-
Ŝących apo B-100 i apo E), lub teŜ mogą być
przekształcane w LDL. U szczura większość
apo B z VLDL pojawia się w wątrobie, a tylko
niewielki procent w LDL. MoŜe to być spowo-
dowane faktem, Ŝe u szczura część cząstek
VLDL zawiera apo B-48 zamiast apo B-100.
JeŜeli wątrobowy receptor dla apo E wyklucza
wychwytywanie cząstek zawierających apo B-
100, ale me cząstek zawierających apo B-48,
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 303
to jest to wytłumaczeniem większego usuwania
przez wątrobę szczura I DL i mniejszego wy-
twarzania LDL u szczurów.
LDL SĄ METABOLIZOWANE ZA
POŚREDNICTWEM RECEPTORA LDL
Jak to opisano wyŜej, większość LDL po-
wstaje 2 VLDL; istnieją jednak dowody na to, Ŝe
pewna ich iJość jest wytwarzana bezpośrednio
przez wątrobę. Okres połowicznego znikania
z krwi apoproteiny B-100, występującej w LDL,
wynosi ok. 2,5 dnia.
Badania w hodowli fibroblastów, limfocytów
i komórek mięśni gładkich tętnic, a takŜe wątro-
by wykazały istnięnje_swQisiy_ch miejsc wiąŜą-
cych, czyli receptorów LDL, tzw. receptorów
B-100 E. Receptor ten tale nazwano, poniewaŜ
jest on swoisty dla apo B-100, ale nie dla apo
B-48, a w pewnych warunkach wiąŜe lipoprotei-
ny bogate w apo E. W apo B-48 brakuje domeny
znajdującej się przy karboksylowym końcu apo
B-100, która zawiera ligand dla receptora LDL.
W rodzinnej hipercholesterolemii występuje wa-
da tych receptorów. Około 50% LDL ulega
degradacji w tkankach pozawątrobowych, a po-
zostałe 50% w wątrobie. Istnieje dodatnia kore-
lacji między występowaniem miaŜdŜycy naczyń
wieńcowych a stęŜeniem LDL w osoczu. Dalsza
dyskusja na temat regulacji receptora LDL p.
str. 319.
HDL UCZESTNICZĄ ZARÓWNO W
METABOLIZMIE
TRIACYLOGLICEROLU, JAK I
CHOLESTEROLU
HDL są syntetyzowane i wydzielane zarówno
w wątrobie, jak i w jelicie (ryc. 27-6). JednakŜe
HDL nowo wytworzone (świeŜo wydzielone)
w jelitach nie zawierają apolipoproteiny C ani
E, a jedynie apolipoproteinę A. Apo C i apo E są
więc syntetyzowane w wątrobie i przenoszone
do jelitowych HDL wówczas, gdy te ostatnie
znajdą się w osoczu. Główną funkcją HDL jest
działanie jako składowisko dla a po li po protein
C i E, które są potrzebne w metabolizmie chylo-
mikronów i VLDL (p, ryc. 27-4 i 27-5).
Nowo wytworzone HDL składają się z dys-
koidalnych podwójnych błon fosfolipidowych
zawierających apolipoproteinę i wolny chole-
sterol. Te lipoproteiny są podobne do cz4Stek
znajdujących się w osoczu chorych z niedobo-
rem enzymu acyibtransferazy lecytyna : chole-
sterol (LCAT) oraz w osoczu chorych na Ŝół-
taczkę zastoinowij. LCAT oraz jej aktywator
— apolipoproteina A-1 wiąŜą się z tym tworem
dyskoidalnym. Katalizowana przez LCAT rea-
kcja zamienia fosfolipid i wolny cholesterol
znajdujące się na powierzchni HDL w estry
cholesterolu i łizolecytynę. Niepołarne estry
cholesterolu przemieszczają się do hydrofobo-
wego wnętrza struktury bilamelarnej, a lizolecy-
tyna zostaje przeniesiona na albuminę osocza.
Reakcja postępuje dalej i wytwarza niepolarny
rdzeń, który rozpycha podwójną błonę cząstek
aŜ do ukształtowania się sferycznego pseudo-
micelarnego HDL, pokrytego błoną złoŜoną
z polarnych lipidów i apolipoprotein. Zestryfi-
kowany cholesterol moŜe być przenoszony
z HDL do lipoprotein o mniejszej gęstości, np.
do chylomikronów, VLDL i LDL, za pośred-
nictwem białka przenoszącego estry cholesterolu
(apo D), które jest jeszcze jednym składnikiem
HDL. Białko przenoszące estry cholesterolu
umoŜliwia więc transport estrów cholesterolu
HDL do wątroby poprzez resztkowe chylo-
mikrony i VLDL albo przez wychwytywanie
LDL w wątrobie. Układ LCAT uczestniczy
więc w usunięciu nadmiaru niezestryfikowa-
nego cholesterolu z lipoprotein i z tkanek.
Wątroba, a moŜliwe Ŝe i jelita, wydają się być
miejscem końcowej degradacji apolipoprotein
HDL. Nie jest jasne, czy w tym procesie ucze-
stniczy swoisty receptor dla HDL, czy dla apo A.
Zaproponowano istnienie cyklu HDL, od-
powiedzialnego za transport cholesterolu z tka-
nek do wątroby (szczegóły są przedstawione na
ryc. 27-6). To wyjaśnia, dlaczego stęŜenie HDLj
w osoczu zmienia się odwrotnie proporcjonalnie
do stęŜenia chylomikronów i VLDL, a wprost
proporcjonalnie do aktywności lipazy lipoprotei-
nowej. StęŜenia HDL (HDL2) są odwrotnie pro-
porcjonalne do częstości występowania miaŜdŜy-
cy naczyń wieńcowych być moŜe dlatego, Ŝe
odzwierciedlają one wydajność usuwania chole-
sterolu z tkanek. HDL,; znajdują się we krwi
zwierząt, u których występuje indukowana dietą
hipercholesterolemia. Ta lipoproteina jest
szczególnie bogata w cholesterol, a jej jedyną
apolipoproteina jest apo E. Jest ona wychwyty-
wana przez wątrobę poprzez receptor remnan-
tów wiąŜący apo E oraz poprzez receptory
LDL. To właśnie dlatego te ostatnie bywają
czasem oznaczane jako receptory wiąŜące apo
B-100 E. Płytki miaŜdŜycowe mają komórki,
304 / ROZDZIAŁ 27

Clttci
I Kwasy Ŝółciowe

Dyskoldatna
nowe postacie HDL

Dwu warstwa
fosiollpidowa

Ryc. 27-6.
Metabolizm
lipoprotein o duŜej
gęstości (HDL).
HRHL — lipaza
uwalnialna przez
heparynę, LCAT—
acylotransferaza
lecytyna : cholesterol,
LPL — lipaza
tipoproteinowa, C —
cholesterol, CE —
estry cholesterolu, PL
Chylomlkron
y VLDL
— fosfolipid, WKT — wolne kwasy
tłuszczowe, A-l — apolipoproteina A-l.
Na rycinie przedstawiono rolę 3
enzymów HRHL, LCAT i LPL w
postuiowanym cyklu HDL, słuŜącym do transportowania cholesterolu z tkanek do wątroby HDL2, HDL3
— p. tab. 27-2. Poza triacyloglicerolem, HRHL hydrofizuje fosfolipidy na powierzchni HDL2, uwalniając
cholesterol, który jest wykorzystywany przez wątrobę. Równocześnie powstają mniejsze cząstki o
większej gęstości. Aktywność HRHL zwiększa się pod wpływem aridrogenów, a maleje pod wpływem
estrogenów, co moŜe być przyczyną większego stęŜenia HDL2w osoczu kobiet.

które wychwyciły tyle cholesterolu, Ŝe zmieniły
się w przeładowane estrami cholesterolu komó-
rki piankowate. Większość tych komórek po-
chodzi z makrofagów, które pochłonęły nie-
prawidłowe, bogate w cholesterol lipoprote-
iny, takie jak chemicznie zmodyfikowane LDL
lub p-VLDL(p. str. 319). Makrofagi wydzielają
zarówno cholesterol (przekazując go odpowied-
niemu biorcy, takiemu jak HDL), jak i apo E.
Ta apolipoproteina E, po odpowiednim przetwo-
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 305
rŜeniu w obecności LCAT, moŜe być źródłem
bogatej w cholesterol HDLC. HDLC mogłaby
więc być waŜnym ogniwem w przemieszczaniu
cholesterolu z tkanek do wątroby („odwrócony
transport cholesterolu").
Wszystkie lipoproteiny osocza są. wzajemnie ze
sobą powiązanymi ogniwami jednego lub kilku
cykli metabolicznych, a wszystkie razem są od-
powiedzialne za złoŜony proces transportu lipi-
dów w osoczu.
WĄTROBA ODGRYWA GŁÓWNĄ
ROLĘ W TRANSPORCIE
I METABOLIZMIE LIPIDÓW
Uprzednio sądzono Ŝe większość przemian
lipidów odbywa się w wątrobie. Odkrycie, Ŝe
większość tkanek ma zdolność całkowitego
utleniania kwasów tłuszczowych oraz nagroma-
dzona z czasem ilość informacji o tym, Ŝe
tkanka tłuszczowa jest nadzwyczaj aktywnym
metabolicznie narządem, zmusiły do zmodyfi-
kowania tego poglądu o dominującej roli wąt-
roby. JednakŜe koncepcja, przypisująca wąt-
robie bardzo waŜną i jedyną w swoim rodzaju
rolę w przemianie lipidów, pozostaje nadal
obowiązująca. Wątroba sprawuje następujące
bardzo waŜne funkcje w przemianie lipidów: 1)
ułatwia trawienie i wchłanianie lipidów z prze-
wodu pokarmowego, dlatego Ŝe wytwarza Ŝółć
zawierającą cholesterol i sole kwasów Ŝółcio-
wych syntetyzowane w wątrobie (p. str. 345), 2)
wątroba ma aktywne układy enzymatyczne nie-
zbędne do syntetyzowania i utleniania kwasów
tłuszczowych (p. rozdz. 23 i 24), syntetyzowania
triacylogliceroli, foslblipidów (p. rozdz. 26)
i cholesterolu (rozdz. 27), 3) syntetyzuje lipo-
proteiny osocza (opisane w tym rozdziale), 4)
przekształca kwasy tłuszczowe w ciała ketono-
we (ketogeneza) (p. rozdz. 24), 5) odgrywa
integrującą rolę w przemianie lipoprotein oso-
cza (patrz ten rozdział).
Istnieje zaleŜność między
wydzielaniem VLDL przez wątrobę
a składem spoŜytych pokarmów
PowyŜej opisano procesy komórkowe uczest-
niczące w tworzeniu i wydzielaniu VLDL (str.
322). Wątrobowe triacyloglicerole są bezpośred-
nimi prekursorami triacylogliceroli zawartych
w VLDL osocza krwi (ryc. 27-7). Biosynteza
triacylogliceroli stanowi bezpośredni bodziec
do tworzenia i wydzielania VLDL: Kwasy tłusz-
20 — Biochemia
czowe uŜyte do syntezy wątrobowych triacylo-
gliceroli pochodzą z 2 moŜliwych źródeł: 1)
z syntezy w wątrobie z acetylo-CoA pochodzą-
cego z węglowodanów oraz 2) z kwasów tłusz-
czowych wychwytywanych z krąŜenia. Pierwsze
źródło dominuje w stanie sytości, gdy synteza
kwasów tłuszczowych zachodzi intensywnie,
a stęŜenie kwasów tłuszczowych wkraŜącej krwi
jest małe. PoniewaŜ normalnie w tych warun-
kach triacyloglicerole nie gromadzą się w wąt-
robie, naleŜy sądzić, Ŝe są przez nią wydalane
w postaci VLDL z taką samą szybkością, z jaką
są syntetyzowane. Natomiast w czasie głodze-
nia, podczas spoŜywania pokarmów bogatych
w tłuszcze lub w cukrzycy stęŜenie krąŜących
wolnych kwasów tłuszczowych jest zwiększone
i więcej kwasów jest wychwytywanych przez
wątrobę. W tych warunkach lipogeneza jest
zahamowana i wolne kwasy tłuszczowe są głów-
nym źródłem kwasów tłuszczowych zawartych
w triacyloglicerolach wątroby oraz VLDL. Me-
chanizmy enzymatyczne uczestniczące w syn-
tezie triacylogliceroli i fosfolipidów opisano na
slr. 286. Czynnikami, które powodują zarówno
zwiększenie syntezy triacyloglicerolu, jak i wy-
dzielania VLDL w wątrobie, są: 1) stan sytości,
a nie głodzenia, 2) karmienie pokarmami o du-
Ŝej zawartości węglowodanów (zwłaszcza, gdy
zawierają one sacharozę lub fruktozę), prowa-
dzące do znacznej lipogenezy i estryfikacji kwa-
sów tłuszczowych, 3) duŜe stęŜenie krąŜących
we krwi wolnych kwasów tłuszczowych, 4)
spoŜywanie etanolu oraz 5) duŜe stęŜenie in-
suliny, a małe stęŜenie glukagonu, co wzmaga
syntezę i estryfikację wolnych kwasów tłusz-
czowych, a hamuje ich utlenianie.
Brak równowagi między
wytwarzaniem triacylogliceroli a ich
wydzielaniem jest przyczyną
stłuszczenia wątroby (ryc. 27-7)
Z rozmaitych powodów lipidy, głównie jako
triacyloglicerole, mogą sie nagromadzić w wąt-
robie. Znaczne ich spichrzenie jest uwaŜane za
stan chorobowy. Gdy nagromadzanie się lipi-
dów ma charakter przewlekły, dochodzi do
rozwoju zmian włóknistych, przechodzących
w marskość (cirrhosis) i upośledzających czyn-
ność wątroby.
WyróŜnia się 2 główne typy stłuszczenia
wątroby:
1. Pierwszy typ jest związany ze zwiększonym
stęŜeniem wolnych kwasów tłuszczowych osocza,
spowodowanym mobilizacją tłuszczów z tkanki
306 / ROZDZIAŁ 27

VLDL HDL

KREW ŚwiaŜo wytworzona

Apo-C
' Apo-E*
J
VLDL

Kwas
orotowy

Reszty A po-A
glikozylowe Apo-C
Apo-E
Gładka Tatra chlorek węgla
siateczka Puromycyna
l n
śródplazmatyczna Etlonlna ^ <
Syntez
a
i f§ blatka
Apo-B-100 ■
\ f
Apo-C
Poiirybosomy
Apo-E
OD
ou
Szorstka siateczka
śródplazmatyczna świeŜy taft
cuch
policeptydowy

Karmienie cholesterolem
niedobór EFA

Niedobór
ofiollny
1,2-Dlaoylogllcerol CDP-chollna Fosfochollna . Chollna

Etanol

Acyto-CoA _». Utlenianie

WKT Llpogeneza z
węglowodanów

Ryc. 27-7. Synteza lipoprotein o bardzo malej gęstości (VLDL) oraz prawdopodobne miejsca działania
czynników powodujących spichrzanie triacylogliceroii i stłuszczenie wątroby EFA — egzogenne kwasy
tłuszczowe, WKT — wolne kwasy tłuszczowe, HDL — iipoproteiny o duŜej gęstości, ApoA — apolipo-
proteina A, ApoB — apolipoproteina B, ApoC — apolipoproteina C, ApoE — apolipoproteina E.
Zaznaczone szlaki są podstawą dla zdarzeń przedstawionych na ryc. 27-3 B.

tłuszczowej albo z hydrolizą triacylogliceroli nadąŜa za napływem wolnych kwasów tłusz-

lipoprotein lub chylomikronów przez Iipa2ę
lipoproteinową tkanek poza wątrobowych.
Zwiększone ilości wolnych kwasów tłuszczo-
wych osocza są wychwytywane przez wątrobę
i estryfikowane. Wytwarzanie lipoprotein nie
czowych, co jest przyczyną nagromadzania się
triacylogliceroli i stłuszczenia wątroby.
Ilość triacyloglicerohi w wątrobie znacznie się
zwiększa podczas głodzenia oraz spoŜywania
pokarmów o duŜej zawartości tłuszczów.
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 307
W wielu stanach (np. w głodzeniu) jest zaburzo-
na zdolność wydzielania VLDL przez hepatocy-
ty. MoŜe to być spowodowane małym stęŜeniem
insuliny i upośledzoną syntezą białka. W niewy-
równanej cukrzycy {diabetes mellitus), w zatruciu
ciąŜowym u owiec i w ketozie bydła nacieczenie
tłuszczami moŜe być tak znaczne, Ŝe powoduje
widoczną bladość lub tłuszczowaty wygląd i po-
większenie wątroby.
2. Drugi typ stluszczenia wątroby jest zwykle
spowodowany metabolicznym blokiem wytwa-
rzania lipoprotein osocza, co pozwala na na-
gromadzenie się tnacylogliceroli w wątrobie.
Teoretycznie to upośledzenie moŜe być spowo-
dowane a) zablokowaniem syntezy apohpo-
protein, b} zablokowaniem tworzenia iipopro-
tein z lipidu i apolipoproteiny, c) niedoborem
w dostarczaniu fosfolipidów, które są w lipo-
proteinach lub d) niewydolnością samego me-
chanizmu wydzielania.
Typem stłuszczenia wątroby, który byt przed-
miotem licznych badań u szczura, jest stłusz-
czenie wywoływane niedoborem choliny i dlate-
go związek ten bywa nazywany czynnikiem
lipotropowym. PoniewaŜ do syntezy choliny są
potrzebne labilne grupy metylowe, których da-
wcą jest metionina w procesie transmetylacji (p.
rozdz. 32 i 33), niedobór choliny w rzeczywisto-
ści jest spowodowany niedostatkiem grup mety-
lowych tego typu, jaki zawiera metionina. Suge-
rowano kilka róŜnych mechanizmów, które
mogłyby wyjaśnić rolę choliny jako czynnika
lipotropowego, m.jn. taki, Ŝe brak choliny po-
woduje niedobór fosfolipidów niezbędnych do
syntezy lipoprotein.
Antybiotyk puromycyna hamuje biosyntezę
białka i powoduje stłuszczenie wątroby oraz
znaczne zmniejszenie stęŜenia VLDL u szczu-
rów. Innymi związkami o podobnym działaniu
są: elionina {kwas cc-amino-y-merkaptoetylo-
masłowy). tetrachlorek węgla, chloroform, fos-
for, ołów i arsen. Cholina nie chroni organizmu
przed toksycznym działaniem tych czynników,
ale wydaje się przyspieszać proces zdrowienia.
Jest bardzo prawdopodobne, Ŝe tetrachlorek
węgla wpływa równieŜ na sam mechanizm wy-
dzielania lub na łączenie się lipidu z apolipo-
proteiną. Działanie tetrachlorku węgla nie jest
bezpośrednie, ale zaleŜy od przekształcenia jego
cząsteczki. Prawdopodobnie polega ono m.in.
na tworzeniu wolnych rodników, które uszka-
dzają lipidy błon siateczki śródplazmatycznej,
tworząc nadtlenki lipidowe. Uzupełnienie diety
witaminą Ejest czynnikiem ochronnym przeciw
peroksydacji lipidów indukowanej tetrachlor-
kiem węgla. UwaŜa się Ŝe działanie etioniny
polega na zmniejszeniu dostępności ATP. Wy-
nika to z tego, Ŝe etionina, zastępując metioninę
w S-adenozylometiomnie, wiąŜe pewną część
dostępnej puli adenylanów i zapobiega tworze-
niu się ATP. Kwas orotowy takŜe powoduje
stłuszczenie wątroby. W tym przypadku VLDL
gromadzi sie w aparacie Golgiego. Dlatego
uwaŜa się, Ŝe kwas orotowy zaburza glikozyla-
cję lipoprotein i hamuje ich uwalnianie, co jest
przyczyną znacznego zmniejszenia się w osoczu
stęŜenia lipoprotein zawierających apo B.
Niedobór witaminy E nasila martwicę wątro-
by występującą w przebiegu jej stłuszczenia
wywołanego brakiem chohny. Podanie witami-
ny E lub selenu ma ochronne działanie przeciw
peroksydacji lipidów. Tłuszczowe nacieczenie
wątroby moŜe być spowodowane — poza nie-
doborem białka — takŜe niedoborem egzogen-
nych kwasów tłuszczowych i witamin (np. kwa-
su hnolowego, pirydoksyny i kwasu pantoteno-
wego). UwaŜa się Ŝe niedobór egzogennych
kwasów tłuszczowych upośledza syntezę fos-
folipidów. To sprawia, Ŝe takie substancje, jak
cholesterol, które współzawodniczą o niezbędne
dla estryfikacji egzogenne kwasy tłuszczowe,
mogą takŜe powodować stłuszczenie wątroby.
Etanol takŜe powoduje stłuszczenie
wątroby
Alkoholizm powoduje spichrzenie thiszczów
w wątrobie, hiperlipemię i ewentualnie mars-
kość wątroby {cirrhosis hepatis). Dokładny me-
chanizm długotrwałego działania etanolu jest
wciąŜ niepewny. Nie jest jasne, czy w procesie
spichrzania thiszczów jakąś rolę odgrywa dodat-
kowa mobilizacja wolnych kwasów tłuszczo-
wych, chociaŜ wielokrotnie wykazano, Ŝe poje-
dyncza toksyczna dawka etanolu, podana
szczurowi, powoduje zwiększenie stęŜenia wol-
nych kwasów tłuszczowych w osoczu. JednakŜe
spoŜywanie etanolu przez dłuŜszy okres powo-
duje spichrzenie kwasów tłuszczowych, w wą-
trobie, które raczej pochodzą z endogennej
syntezy niŜ z mobilizacji z tkanki tłuszczowej.
Po spoŜyciu alkoholu nie stwierdza się upo-
śledzenia syntezy białka w wątrobie. Istnieją
przekonujące dowody na to, Ŝe utlenianie eta-
nolu w wątrobie wzmaga syntezę triacylo-
gliceroli i hamuje utlenianie kwasów tłuszczo-
wych oraz zmniejsza aktywność cyklu cytrynia-
nowego. Zmniejszenie aktywności tego cyklu
jest spowodowane utlenianiem etanolu przez
308 / ROZDZIAŁ 27
dehydrogenazę alkoholową, co prowadzi do nad-
miernego wytwarzania NADH.
DEHYDROGENAZA
ALKOHOLOWA
CH,-CH*-OH
Etanol
+
-.--------- , CHj- CHO + NADH + H
Aldehyd
octowy
Powstający w tej reakcji NADH współzawo-
dniczy z równowaŜnikami redukcyjnymi po-
chodzącymi z utleniania innych substratów o ła-
ńcuch oddechowy, hamując w ten sposób utle-
nianie tych substratów. Zwiększenie stosunku
[NADH]/[NAD+] powoduje przesunięcie w le-
wo równowagi jablczan ^ szcza wio octan, co
moŜe zmniejszyć aktywność cyklu cytryniano-
wego. Sumarycznym skutkiem zahamowania
utleniania kwasów tłuszczowych jest wzmoŜe-
nie estryfikacji kwasów tłuszczowych do triacy-
logliceroli, co wydaje się być przyczyną stłusz-
czenia wątroby. W wyniku utleniania etanolu
powstaje najpierw aldehyd octowy, który jest
utleniany w mitochondriach do kwasu octowe-
go przy udziale dehydrogenazy aldehydowej.
Innymi skutkami spoŜywania etanolu moŜe być
m.in. zwiększona lipogeneza i zwiększona syn-
teza cholesterolu z acetylo-CoA. Zwiększony
stosunek [NADH]/[NAD+] powoduje takŜe
zwiększenie stosunku [mleczan]/[pirogronian],
czego wynikiem jest hiperlaktacydemia, która
z kolei jest przyczyną 2mniejszenia zdolności
nerek do wydalania kwasu moczowego. Upo-
śledzenie wydalania kwasu moczowego jest pra-
wdopodobnie przyczyną pogorszenia się dny
moczanowej po wypiciu alkoholu. ChociaŜ głó-
wna droga przemiany etanolu przebiega szla-
kiem dehydrogenazy alkoholowej, pewna jego
ilość jest metabolizowana przez układ mikro-
somalny zaleŜny od cytochromu P-450, w któ-
rym uczestniczą takŜe NADPH i O2. Aktyw-
ność tego układu zwiększa się w przewlekłym
alkoholizmie i moŜe być przyczyną zwiększenia
metabolicznego usuwania etanolu z krwi w tych
warunkach, na co wskazują zwiększone stęŜenia
aldehydu octowego i octanu.
CH 3 -CH a 0H + NADPH + H
Etanol
-* CH,-CHO Aldehyd 2HaO
octowy
TKANKA TŁUSZCZOWA
JEST GŁÓWNYM MAGAZYNEM
TRIACYLOGLICEROLI
W ORGANIZMIE
Zapasy triacylogliceroli w tkance tłuszczowej
ulegają ciągle lipolizie (hydrolizie) i reestryfika-
cji (ryc. 27-8). Te 2 procesy nie są prostym
odwróceniem tej samej reakcji. Przebiegają one
całkowicie odmiennymi szlakami zawierający-
mi inne pośrednie związki i inne enzymy. Wiele
czynników Ŝywieniowych, metabolicznych i hor-
monalnych, które regulują przemianę tkanki
tłuszczowej działa albo na proces estryfikacji,
albo na lipolizę. Wypadkową tych 2 procesów
jest wielkość puli wolnych kwasów, tłuszczo-
wych w tkance tłuszczowej. Pula ta determinuje
stęŜenie wolnych kwasów tłuszczowych krąŜą-
cych w osoczu. PoniewaŜ stęŜenie wolnych
kwasów tłuszczowych ma bardzo duŜy wpływ
na metabolizm innych tkanek, zwłaszcza wątro-
by i mięśni, czynniki działające w tkance tłusz-
czowej i regulujące wypływ z niej wolnych kwa-
sów tłuszczowych, wywierają wpływ sięgający
daleko poza samą tkankę tłuszczową.
Dostępność glicerolo-3-fosforanu
reguluje estryfikację. Lipoliza jest
kontrolowana przez lipazę wraŜliwą na
hormony
W tkance tłuszczowej triacylogltcerol jest
syntetyzowany z acylo-CoA i glicerolo-3-fos-
foranu według mechanizmu przedstawionego
na ryc. 26-1. PoniewaŜ w tkance tłuszczowej
aktywność enzymu kinazy glicerolowej jest ma-
ła, glicero! nie moŜe być wykorzystany w znacz-
niejszym stopniu do estryfikacji z acylo-CoA.
Dlatego pod względem dostarczania glicerolo-3--
fosforanu tkanka tłuszczowa jest zaleŜna od
glikoiizy i od dostępności glukozy.
Triacyloglicerol jest hydrolizowany pod
wpływem lipazy wraŜliwej na hormony. Produk-
tami tej reakcji są wolne kwasy tłuszczowe i gli-
cerol. Lipaza ta jest odmienna od lipazy lipo-
proteinowej, która katalizuje hydrolizę triacylo-
gliceroli zawartych w iipoproteinach przed ich
wychwytem przez tkanki pozawątrobowe (p.
str. 302). GJicerol, nie mogąc być wykorzystany
przez tkankę tłuszczową, przenika do osocza
krwi, skąd jest wychwytywany i zuŜytkowywa-
ny prze2 takie narządy, jak wątroba i nerka,
które mają aktywną kinazę giicerolową. Wolne
kwasy tłuszczowe powstające w procesie lipo-
lizy mogą być ponownie przekształcone w tkań-
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANfE LIPIDÓW / 309

Glukoza G lice roi

Ryc. 27-8. Metabolizm tkanki tłuszczowej. Upaza wraŜliwa na hormony jest aktywowana przez ACTH,
TSH, glukagon, adrenalinę, noradrenalinę i wazopresyne, zaś hamowana przez insulinę, prostag landy nę
E, i kwas nikotynowy. Szczegóły powstawania glicerolo-3-fosforanu z produktów pośrednich glikolizy
przedstawiono na ryc. 26-1. PPP — szlak pentozofosforanowy, TG — triacyloglicerol, WKT — wolne
kwasy tłuszczowe, VLDL — lipoproteina o bardzo małej gęstości.

ce tłuszczowej w acylo-CoA działaniem syci- stęŜenia wolnych kwasów tłuszczowych w oso-

tetazy acylo-CoA i mogą być reestryfikowane
z glicerolo-3-fosforanem, tworząc triacyloglice-
rol. W tkance tłuszczowej istnieje zatem ciągły
cykl lipolizy i reestryfikacji. Gdy szybkość reesl-
ryfikacji nie jest dostatecznie duŜa, aby zrów-
nowaŜyć szybkość lipolizy, wówczas dochodzi
do nagromadzenia wolnych kwasów tłuszczo-
wych, które przenikają do osocza, gdzie wiąŜą
się z albuminą i sa. przyczyną zwiększenia
czu. Są one najwaŜniejszym źródłem energety-
cznym dla wielu tkanek.
Zwiększony metabolizm glukozy
zmniejsza uwalnianie wolnych
kwasów tłuszczowych
Przy zwiększeniu zuŜycia glukozy przez tkan-
kę tłuszczową zmniejsza się wypływ z niej
wolnych kwasów tłuszczowych. Pomimo tego
310 / ROZDZIAŁ 27
utrzymuje się uwalnianie glicerolu. Sugeruje to,
Ŝe hamujący wpływ glukozy na uwalnianie
wolnych kwasów tłuszczowych nie jest spowo-
dowany zmniejszeniem lipolizy. UwaŜa się, Ŝe
jest to spowodowane dostawą glicero-lo-3-
fosforanu, który nasila procesy estryfikacji
wolnych kwasów tłuszczowych po ich uprzed-
nim przekształceniu w acylo-CoA.
Glukoza w tkance tłuszczowej moŜe wcho-
dzić w wiele szlaków metabolicznych, łącznie
z utlenianiem do CO2 poprzez cykl cytryniano-
wy, z utlenianiem poprzez szlak pentozofos-
foranowy, przekształceniem w długołańcucho-
we kwasy thiszezowe oraz wytworzeniem acylo-
glicerolu poprzez glicerolo-3-fbsforan. Gdy zu-
Ŝycie glukozy jest duŜe. wówczas większa część
pobranej glukozy jest utleniana do CO2 i prze-
twarzana w kwasy thiszczowe. JeŜeli jednak cał-
kowite zuŜycie glukozy się zmniejsza, większość
jej jest przekształcana w glicerolo-3-fosforan,
wykorzystywany do estryfikacji z acylo-CoA.
Proces ten pomaga-zminimaiizować wypływ wol-
nych kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej.
Wolne kwasy tłuszczowe są
wychwytywane przez tkanki w wyniku
aktywności lipazy lipoprotei nowej
W tkance tłuszczowej istnieje więcej niŜ 1 pula
wolnych kwasów tłuszczowych. Wykazano, Ŝe
pula wolnych kwasów tłuszczowych (ryc. 27-8,
pula 1) powstająca w wyniku lipolizy triacylo-
gliceroli, jest tą samą pulą, która dostarcza
kwasów tłuszczowych do estryfikacji. Jest to
takŜe ta sama pula, z której wolne kwasy tłusz-
czowe są uwalniane do osocza. JednakŜe kwasy
tłuszczowe pobierane z osocza w wyniku działa-
nia lipazy lipoproteinowej na triacyloglicerole
chylomikronów lub VLDL nie mieszają się z pu-
lą 1, zanim nie zostaną wbudowane w triacylo-
glicerole, lecz przechodzą przez bardzo małą pulę
2, o bardzo duŜej liczbie obrotów (krótkim
okresie półtrwania).
HORMONY REGULUJĄ
MOBILIZACJĘ TŁUSZCZÓW
Insulina zmniejsza uwalnianie wolnych
kwasów tłuszczowych
Na szybkość uwalniania wolnych kwasów
tłuszczowych z tkanki tłuszczowej działa wiele
hormonów, które wpływają^albo na szybkość
estryfikacji, albo na szybkość lipolizy. Insulina
hamuje uwalnianie wolnych kwasów tłuszczo-
wych z tkanki tłuszczowej, czego następstwem
jest zmniejszenie stęŜenia wolnych kwasów tłusz-
czowych w osoczu. Wzmaga ona lipogenezę
i syntezę acyloglicerolu oraz nasila utlenianie
glukozy do CO2 w szlaku pentozofosforano-
wym. Te działania insuliny są zaleŜne od obecno-
ści glukozy. W duŜej mierze mogą one być
wyjaśnione pobudzającym wpływem insuliny na
pobieranie glukozy przez komórki tkanki tłusz-
czowej. To działanie insuliny polega na spowo-
dowaniu przemieszczania przenośników glukozy
z aparatu Golgiego do błony plazmatycznej.
Wykazano równieŜ, Ŝe insulina wzmaga aktyw-
ność dehydrogenazy pirogronianowej, karhoksy-
lazy acetylo-CoA oraz acylotransferazy glicerolo--
3-fosforanowej, wzmacniając przez to skutki
wynikające ze wzmoŜonego pobierania glukozy,
zwiększające wytwarzanie kwasów tłuszczowych
i acylogliceroli. Wiadomo, Ŝe wymienione powy-
Ŝej 3 enzymy są regulowane w sposób skoor-
dynowany przez modyfikacje kowalencyjne, tj.
przez mechanizm fosforylacji i defosforylacji.
Zasadniczym działaniem insuliny w tkance
tłuszczowej jest hamowanie aktywności lipazy
wraŜliwej na hormony. W wyniku tego działania
zmniejsza się uwalnianie nie tylko wolnych kwa-
sów tłuszczowych, lecz takŜe glicerolu. Tkanka
tłuszczowa jest znacznie bardziej wraŜliwa na
działanie insuliny niŜ wiele innych tkanek, co
wskazuje na tkankę tłuszczową jako główne miejs-
ce działania insuliny In vivo-
DuŜa liczba hormonów ma zdolność
pobudzania lipolizy
W odróŜnieniu od insuliny, inne hormony
przyspieszają uwalnianie wolnych kwasów tłusz-
czowych z tkanki tłuszczowej i zwiększają stęŜe-
nie wolnych kwasów tłuszczowych w osoczu
dzięki temu, Ŝe zwiększają szybkość hydro-
lizy spichrzanych triacylogliceroli (ryc. 27-9).
Wśród tych hormonów znajdują sie m.in. ad-
renalina, noradrenalina, glukagon, kortykotro-
fina (ACTH), <x- oraz p-melanotrofina (MSH),
tyreotrofina (TSH), hormon wzrostu (GH) i wa-
zopresyna. Wiele z nich aktywuje lipazę wraŜ-
liwa, na hormony. W celu osiągnięcia optymal-
nego skutku w wielu 2 tych procesów lipolizy
jest potrzebna obecność glikokortykoidów i hor-
monów tarczycy. Same te hormony nie wzma-
gają w znaczny sposób lipolizy, ale działają
ułatwiająco lub permisywnie w stosunku do in-
nych lipolitycznych czynników wewnątrzwy-
dziel niczych.
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 311

/ ACTH, \ WKT +
Adrenalina, I TSH, ) insulina, proatag landy na E„ diacylaglicerol
nnradrenalina Nglukagon' Kwas nikotynowy
Blokery ■'© \ 0-
adrenergiczns j^ ATP
WKT +
Hormony--^) \©
monoacylogllcerol
tarczycy \
CYKUAZA l"acylog licerolawa b
G.TPADENYLANOWA --—WKT-*-' wraŜliwa na hormony
ATP
WKT +
Hormon
WZf08tu ,- glicerol
')& eJ
inhibitory"' ,-"'"*!
syntezy ,'' cAMP-zaleŜna kJnaza białek
białka / Adenozyna
Metyloksantyrty (np.
cAMP ■Llpaza triacyloglicero
kofeina} ..©_ FOSFODIES-
Iowa a wraŜliwa na Fosfataza
TEFIAZA hormony (aktywna) lipazy
ADP
x
Insulina
Hormon Llpaza THIACYLO
tarczycy dlacylogllcerolowa
monoacylo- -
5'AMP
gHeerolowa GLICEROL

^ 'Inhibitory
Glukokortykoldy biosynt ezy białka

Ryc. 27-9. Kontrola lipolizy w tkance tłuszczowej, TSH — tyreotropina, WKT — wolne kwasy tłuszczowe.
ZauwaŜ kaskadową sekwencję reakcji zmierzającą do zwielokrotnienia na kaŜdym etapie. Bodziec
lipolityczny jest „wyłączony" przez: 1) usunięcie hormonu pobudzającego, 2) działanie fosfatazy lipazy,
3) hamowanie lipazy i cyklazy adenylanowej działaniem duŜych stęŜeń WKT, 4} hamowanie cyklazy
adenylanowej dziafaniem adenozyny oraz 5) usunięcie cAMP w reakcji katalizowanej przez fosfod ieste raŜę,
ACTH, TSH i glukagon raczej nie mogą aktywować cyklazy adenytanowej in i/ivo, gdyŜ niezbędne do tego
stęŜenia hormonu//? vitro są znacznie większe niŜ znajdywane w krąŜeniu Pozytywne (©) i negatywne (G)
skutki regulacyjne są zaznaczone przerywanymi liniami, a przepływ substratów ciągłymi liniami.

Te hormony, które szybko pobudzają lipolizę,
np. aminy katecholowe, czynią to pobudzając
aktywność cyklazy adenylanowej, enzymu, który
przemienia ATP w cAMP. Ten mechanizm jest
analogiczny do tego, który jest odpowiedzialny
za hormonalne pobudzenie glikogenolizy (p.
rozdz. 20). cAMP, pobudzając cAMP-zaleŜną
kina/ę białek, przekształca nieaktywną, wraŜliwą
na hormon, lipazę triacyloglicerolową w aktyw-
ną lipazę. Lipoliza jest w duŜej mierze kont-
rolowana przez ilość cAMP znajdującego się
w tkance. Wobec tego procesy, które rozkła-
dają lub chronią przed rozkładem cAMP, mają
wpływ na lipolizę. cAMP jest rozkładany do
5'-AMP przez enzym fosfodiesterazę cykli-
cznego 3',5'-nukleotydu. Ten enzym jest hamo-
wany przez metyloksantyny, takie jak kofeina
i reoillina. Wiadomo, Ŝe picie kawy zawierającej
kofeinę powoduje zwiększenie WKT w osoczu
człowieka.
Insulina działa antago ni stycznie w stosunku
do hormonów Iipolityc2nych. Obecnie się uwaŜa,
Ŝe lipolka moŜe być bardziej wraŜliwa na stęŜe-
nie insuliny niŜ proces zuŜywania glukozy i est-
ryfikacja kwasów tłuszczowych. Przeciwli-
polityczne działania insuliny, kwasu nikoty-
nowego i prostaglandyny E, mogą być spowo-
dowane hamowaniem syntezy cAMP w miej-
scu działania cykJazy adenyJanowej. Insulina
pobudza takŜe fosfodiesterazę. MoŜliwe mecha-
312 / ROZDZIAŁ 27
niŜmy działania hormonów tarczycy na lipazę
polegają na zwiększeniu stęŜenia cAMP, uwa-
runkowanym ułatwionym przenikaniem bodźca
z miejsca na receptorze, umiejscowionego po
zewnętrznej stronie błony komórkowej, do miej-
sca cykJazy adenylanowej umiejscowionej po
wewnętrznej stronie błony, a takŜe na hamowa-
niu aktywności fosfodiesterazy. Pobudzający
wpływ hormonu wzrostu na lipolizę jest powol-
ny. ZaleŜy on od syntezy białek uczestniczących
w wytwarzaniu cAMP. Glikokortykosteroidy
pobudzają lipoiizę poprzez syntezę de now biał-
ka lipazy w sposób niezaleŜny od cAMP, co
moŜe być hamowane przez insulinę. Te fakty
pomagają wyjaśnić rolę przysadki mózgowej
i kory nadnerczy w pobudzaniu mobilizacji
tłuszczów.
Współczulny układ nerwowy, wskutek uwal-
niania noradrenaliny w tkance tłuszczowej, od-
grywa główną rolę w mobilizacji wolnych kwa-
sów tłuszczowych, działając tonizująco na ten
proces nawet przy braku wzmoŜonej aktywności
nerwowej. Wobec tego wzmoŜoną lipolizę, spo-
wodowaną wieloma czynnikami opisanymi po-
wyŜej, moŜna zredukować lub nawet całkowicie
zahamować przez odnerwienie tkanki tłuszczo-
wej, przez blokadę zwojów współczulnych hek-
sametonium lub przez zuboŜenie zapasów nora-
drenaliny rezerpiną.
U RÓśNYCH BADANYCH GATUNKÓW
WYKSZTAŁCIŁY SIĘ ROZMAITE
MECHANIZMY SŁUśĄCE SUBTELNEJ
KONTROLI METABOLIZMU TKANKI
TŁUSZCZOWEJ
Tkanka tłuszczowa człowieka nie wydaje się
być waŜnym miejscem lipogenezy. Wskazuje na
to obserwacja, Ŝe nie ma znaczącego wbudo-
wywania znaczników do długołańcuchowych
kwasów tłuszczowych ze znakowanej glukozy
lub pirogronianu. Ponadto ATP-zaleŜna liaza
cytrynianowa, kluczowy enzym lipogenezy,
wydaje się być nieobecna w tkance tłuszczowej,
a w wątrobie wykazuje bardzo małą aktyw-
ność. Inne enzymy, np. dehydrogenaza gluko-
zo-6-fosforanowa i enzym jabłezanowy, których
aktywność u szczura ulega adaptacyjnym zmia-
nom zaleŜnym od zwiększającej się intensyw-
ności lipogenezy, nie ulegają podobnym zmia-
nom w tkance tłuszczowej człowieka. W związku
z tym sugerowano, Ŝe u człowieka istnieje
„zespół nadmiaru węglowodanów", spowodo-
wany wyjątkowym ograniczeniem zdolności or-
ganizmu do usuwania nadmiaru węglowo-
danów przez lipogenezę. U ptaków lipogeneza
jest ograniczona do wątroby, gdzie jest ona
bardzo istotna, poniewaŜ dostarcza lipidów po-
trzebnych do tworzenia jaj pobudzonego przez
estrogeny.
Ludzka tkanka tłuszczowa nie jest wraŜliwa
na działanie większości hormonów lipolitycz-
nych, poza aminami katecholowymi. Dalszymi
ciekawostkami są: brak reakcji lipolitycznej na
działanie adrenaliny u królika, świnki morskiej,
świni i kurczęcia, bardzo znaczne działanie lipo-
lityczne glukagonu u ptaków, przy braku prze-
ciwlipolitycznego działania insuliny oraz brak
syntezy acylogliceroiu i glicerolu z glukozy u go-
łębia.
Biorąc pod uwagę głębokie zaburzenie meta-
bolizmu występujące w cukrzycy (które jest
spowodowane głównie zwiększonym uwalnia-
niem wolnych kwasów tłuszczowych z ich maga-
zynów) oraz fakt, Ŝe podanie insuliny w duŜej
mierze poprawia le zaburzenia, naleŜy wysnuć
wniosek, Ŝe insulina odgrywa pierwszoplano-
wą rolę w regulacji metabolizmu tkanki tłusz-
czowej.
BRUNATNA TKANKA TŁUSZCZOWA
POBUDZA TERMOGENEZĘ
Brunatna tkanka tłuszczowa uczestniczy
w metabolizmie szczególnie wówczas, gdy jest
konieczne wytwarzanie ciepła. Ten fakt tłuma-
czy, Ŝe ta tkanka jest bardzo aktywna metaboli-
cznie u niektórych gatunków zwierząt w okresie
budzenia się ze snu zimowego, u zwierząt naraŜo-
nych na zimno (termogeneza bezdrŜeniowa)
oraz przy wytwarzaniu ciepła, u noworodków.
ChociaŜ nie jest to pierwszoplanowa tkanka
u ludzi, ostatnio wykazano, Ŝe jest aktywna
u osób zdrowych, u których wydaje się ona
odpowiadać za „termogenezę indukowaną przez
dietę". Ten fakt tłumaczy, dlaczego niektóre
osoby mogą Jeść i nie być otyłymi". Godne
uwagi jest to, Ŝe ilość brunatnej tkanki tłusz-
czowej jest mniejsza lub w ogóle brak jej u ludzi
otyłych. Brunatną tkankę tłuszczową charak-
teryzuje dobrze rozwinięte ukrwienie, duŜa za-
wartość mitochondriów i cytochromów, ale mała
aktywność syntazy ATP. Metabolicznie przewa-
Ŝa utlenianie zarówno glukozy, jak i kwasów
tłuszczowych.
 TRANSPORT I MAGAZYNOWANIE LIPIDÓW / 313
WEWNĘTRZNA
STRONA BŁONA STRONA Noradrenalina, uwalniana z zakończeń ner-
ZEWNĘTRZNA MITOCHONDRIALNA WEWNĘTRZNA wów współczułnycli, jest waŜna do wzmoŜenia
lipolizy w brunatnej tkance tłuszczowej. Utle-
Noradrenallna nianie i fosforylacja nie są skojarzone w bru-
9 F
\ I ° KffN natnej tkance tłuszczowej, czego wyrazem jest
brak wpływu dinitrofenolu na zuŜycie tlenu
cAMP f I ------------------------------ 1 i. ATP
, Hl i brak kontroli oddechowej wywieranej przez
ADP. Fosforylacje, które zachodzą, mają
miejsce na poziomie substratu, np. w reakcji
katalizowanej przez tiokinazę bursztynianową
Ciepło oraz w glikolizie. W procesie utleniania wytwa-
rza się więc duŜo ciepła, a tytko niewiele energii
swobodnej jest wiązane w postaci ATP. W katego-
riach teorii chemiosmotycznej dzieje się tak,
Laficuch
oddechowy
Ŝe gradient stęŜeń protonów, istniejący nor-
Trfaoyfo. malnie po obydwóch stronach wewnętrznej
błony mJtochondrialnej skojarzonych mitochon-
driów, w brunatnej tkance tłuszczowej ulega
ciągłej dyssypacji działaniem ciepłotwórczego
WKT białka termogeniny, którego mechanizm działa-
nia polega na tworzeniu drogi swobodnego
Tarmogsnlna
przenikania protonów przez błonę. Wyjaśniało-
RównowaŜniki by to pozorny brak efektu związków rozkojarza-
Acyio-CoA -*-j redukcyjne
jacych (ryc. 27-10).

C PIŚMIENNICTWO
iepło
JMuKeotydy
purynowe
Transporter
karnltynowy
^Oksydacja
Ryc. 27-10. Termogeneza w brunatnej tkance tłusz-
czowej. Aktywność łańcucha oddechowego wy-
twarza ciepło, prowadząc równocześnie translokację
protonów (p. str. 151). Gdy te protony wracają do
kompartmentu wewnątrzmitochondrialnego za po-
średnictwem termogeniny, następuje rozproszenie
ciepła, zamiast wytwarzania ATP, które zachodzi
wówczas, gdy protony powracają za pośrednictwem
F^syntazy ATP. JeŜeli brunatna tkanka tłuszczowa
ł Sparks JD, Sparks CE: Apolipoprotein B and lipo-
nie jest pobudzana, to przejście H przez termo-
geninę jest zahamowane przez nukleotydy puryno-
we. Pod wpływem noradrenaliny ta inhibicja zostaje
zniesiona, gdyŜ są wytwarzane wolne kwasy tłusz-
czowe (WKT) i acylo-CoA. ZauwaŜ podwójną rolę
acylo-CoA, z jednej strony ułatwiają działanie ter-
mogeniny, z drugiej zaś dostarczają równowaŜni-
ków redukujących dla łańcucha oddechowego. Za-
znaczone są pozytywne (©) i negatywne (0) skutki
regulacyjne.
Borensztajn J (edilor): Lipoprotein Lipase. Eveuer
Publishers, Chicago, 1987. Brewer HB, et al:
Apolipoproteins and lipoproteins in
human plasma: An overview. Clin Chem
1988;34:B4. Brown Ms, Goldsten JL: Lipoprotein
metabolisra in
the macrophage: Implication for cholesterol deposi-
tion in atherosclerosis. Amtu Rev Biochem
1983;52:223. Eisenberg S: High densiiy
lipoprotein metabolism.
J Lipid Res 1984;25:1017. Fielding CJ, Fielding
PE: Metabolism of cholesterol
and lipoproteins. Page 404 in: Biochemiitry of&ptds
and Membmnes. Vance DE, Vance JE (editors).
Benjamin/Cummings, 1985. Himms-Hagen J:
Brown adipose tissue metabolism
and thermogenesis. Ann Rev Nutr I985;5:69. Liber
CS: Biochemical and molecular basis of alcohol-
-induced injor>- to liver and other tissues. New Eng
JMed 1988:319:1639.
protein metabolisra, Ath Lipid Res 19S5;21:t.
28 Synteza, transport
i wydalanie cholesterolu
WPROWADZENIE
Cholesterol występuje w tkankach oraz w li-
poproteinach osocza jako wolny cholesterol
albo w połączeniu z kwasami tłuszczowymi
o długim łańcuchu węglowym jako estry chole-
sterolu. Jest on syntetyzowany w wielu tkan-
kach z acetyl o-Co A i ostatecznie wydalany
z organizmu z Ŝółcią jako cholesterol lub sole
kwasów Ŝółciowych. Cholesterol jest prekur-
sorem wszystkich innych steroidów w organiz-
mie, takich jak: korty kos teroidy, hormony
płciowe, kwasy Ŝółciowe i witamina D. Jest
typowym produktem metabolizmu zwierzęce-
go, a więc znajduje się w pokarmach pochodze-
nia zwierzęcego, takich jak: Ŝółtko jaja, mięso,
wątroba i mózg.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Cholesterol jest amfipatycznym lipidem i ja-
ko taki jest istotnym strukturalnym składni-
kiem błon oraz zewnętrznej warstwy Hpoprotein
osocza. Ponadto lipoproteiny transportują wol-
ny cholesterol w krąŜącej krwi, gdzie wymienia
się on, na zasadzie równowagi, z cholesterolem
innych lipoprotein i błon. Cholesterol zestryfi-
kowany jest postacią zapasową cholesterolu
znajdującego się w większości tkanek. Jest on
transportowany jako „cargo" w rdzeniu Iipo-
protein osocza .fCDD jest pośrednikiem w pr^Ł
noszeniu cholesterolu i estrów cholesterol u do
wielu Tkanek. Wolnycholesterol jest usuwany
z tkanek przez fHDJ^ i transportowany do
wątroby, gdzie jest przekształcany w kwasy
Ŝółciowe. Cholesterol jest głównym składni-
kiem kamieni Ŝółciowych. JednakŜe najwaŜniej-
Pater A. Mayes, PhD, DSc
sza jego rola w procesach patologicznych pole-
ga na uczestniczeniu w powstawaniu miaŜdŜycy
{(itherosderosis) Ŝyciowo waŜnych tętnic, stając
się przyczyną chorób naczyń mózgowych, tętnic
wieńcowych i naczyń obwodowych. Nasilenie
miaŜdŜycy naczyń wieńcowych wykazuje doda-
tnią korelację ze stosunkiem stęŜenia chole-
sterolu LDL do cholesterolu HDL.
CHOLESTEROL POCHODZI MNIEJ
WIĘCEJ W TEJ SAMEJ ILOŚCI Z
POKARMÓW CO I Z BIOSYNTEZY
Około połowa cholesterolu organizmu czło-
wieka pochodzi z syntezy (ok. 500 mg/24 h),
pozostała zaś ilość jest dostarczana z pokar-
mem. Około 50% syntetyzowanego cholestero-
lu pochodzi z wątroby, 15% z jelit, zaś znaczna
część pozostałej ilości syntetyzowanego w or-
ganizmie cholesterolu pochodzi ze skóry.
Praktycznie wszystkie tkanki zawierające ko-
mórki jądrzaste są zdolne do syntetyzowania
cholesterolu. Za syntezę jest odpowiedzialna
zarówno frakcja mikrosomalna (siateczka śród-
plazmatyczna), jak i frakcja cytozolowa ko-
mórki.
Źródłem wszystkich atomów węgla
cholesterolu jest acetylo-CoA
Biosynteza cholesterolu moŜe być podzielona
na 5 etapów.
1. Najpierw następuje synteza mewalonianu, 6-
węglowego związku powstającego z acetylo--
CoA (ryc. 28-1). 2. Następnie dochodzi do wy-
tworzenia jednostki izoprenoidowej z mewalo-
nianu przez utratę COZ (ryc. 28-2). 3. 6 jedno-
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 315

zolowy — tiola/a. W wątrobie acetoacetylo--

C H 3 -C -S -C o A CoA moŜe powstawać alternatywnie w taki
2-Acatylo-CoA sposób, Ŝe acetooctan wytworzony w szlaku
ketogenezy wewnątrz mitochondrium (p. rozdz.
| TIOLAZA | 24) dyfunduje do cytozolu. gdzie moŜe być
CoA-SH aktywowany do acetoacetylo-CoA działaniem
CH3 O
syntazy acetoacetylo-CoA. Reakcja ta wymaga
ot * CM obecności ATP i CoA. W wyniku kondensacji
Ć - CH ; - C~ S- Co A acetoacetylo-CoA z kolejną cząsteczką aceiylo--
0 Acetoacełylo-CoA CoA (reakcje te katalizuje syntaza HMG-CoA)
powstaje HMG-CoA.
o HMG-CoA jest przekształcany w mewalo-
ĆH3-°£!-S-CoA nian w 2-etapowej redukcji z udziałem NADPH
Acetylo-CaA
i mikrosomalnego enzymu reduktazy HMG--
SYNTAZA KMG-CoA CoA. Reakcja ta jest uwaŜana za etap ograni-
CH, C o A . S H O czający szybkość szlaku biosyntezy cholesterolu
l
, o (ryc. 28-1).
O • Ol * :-! | Etap 2. Z mewalonianu powstają ak-
- OO C-CH; - C-CHj - C - S -Co A I
OH tywne jednostki izoprertoidowe. Mewa-
3-Hydrofoy-3-metylaglutaryto-CaA (HMG-CoAJ lonian jest fosforylowany przez ATP z wy-
tworzeniem kilku aktywnych ufosforylowanych
IREDLKTAZA HMG-CoA związków pośrednich (ryc. 28-2). Przez dekar-
2NADPH+2H1
boksylację powstaje aktywna jednostka izopre-
Cholesterol 0 noidowa — izopentenylopiro fosforan.
Mewastaryna
Lowastafyrra ^ 2 NA DP + Etap 3. 6 jednostek izoprenoidowych
c • + C0 A . S H OCH^ tworzy skwalen. W tym etapie dochodzi do
-OOC-CH 2 - C - C H . - C H ^ O H kondensacji 3 cząsteczek izopentenylopirofos-
I OH foranu z powstaniem pirofosforanu famezylu.
Mewalonlan Odbywa się to wskutek izomeryzacji izopen-
tenylopirofosforanu, w czasie której dochodzi
Ryc. 28-1. Biosynteza mewalonianu. HMG — re- do przesunięcia wiązania podwójnego i wy-
szta 3-hydroksy-3-metyloglutarylowa. Reduktaza tworzenia pirofosforanu dimetyloalilu. Z kolei
HMG-CoAjest hamowana przez cholesterol i me- następuje kondensacja z inną cząsteczką izo-
tabolity grzybów, mewastatynę (Compactin) i lo- pentenylopiro fosforanu i wytworzenie 10-węg-
wastatyne (Mevinolin), które działają kompetycyj- lowego związku pośredniego, pirofosforanu
nie w stosunku do HMG-CoA. geranylu (ryc, 28-2). W wyniku dalszej kon-
densacji z izopentenylopirofosforanem po-
wstaje pirofosforan farnezylu. 2 cząsteczki
stek izoprenoidowych kondensuje tworząc pro- pirofosforanu farnezylu kondensują przy
dukt pośredni — skwalen. 4, Skwalen cyklizuje końcu piro fosforanowym. W tej reakcji naj-
i powstaje macierzysty steroid — lanosterol. 5. pierw odszczepia się 1 pirofosforan i powstaje
Z lanosterolu powstaje cholesterol w wyniku pirofosforan preskwalenu, po czym następuje
kilku dalszych reakcji związanych z utratą redukcja z udziałem NADPH i oderwanie
3 grup metylowych (ryc. 28-3). pozostałej reszty piro fosforanowej. Produk-
Etap 1. Z acetylo-CoA powstaje tem tych reakcji jest skwalen. MoŜe istnieć
HMG-CoA i mewalonian Szlak prowadzą- alternatywny szlak zwany „spięciem trans--
cy przez HMG-CoA (3-hydroksy-3-metyloglu- metyloglutakonylanowym". W tym szlaku
tarylo-CoA) przebiega według tej samej sek- jest eliminowana znaczna część (5% w wątrobie
wencji reakcji, jaka została opisana w rozdz. 24 w stanie sytości, a do 33% w wątrobie w stanie
przy syntezie ciał ketonowych w mitochond- głodzenia) pirofosforanu dimetyloalilu, który
riach. PoniewaŜ synteza cholesterolu jest wraca do HMG-CoA przez (rans-3-metyloglu-
procesem pozamitochondrialnym, te 2 szlaki takonylo-CoA. Ten szlak moŜe mieć znaczący
przebiegają oddzielnie. Na początku 2 cząste- wpływ regulacyjny na sumaryczną szybkość
czki acetylo-CoA kondensują tworząc acetoa- syntezy cholesterolu.
cetylo-CoA. Reakcję te katalizuje enzym cyto-
316 / ROZDZIAŁ 28
ATP ADP
CH3 OH
CH, OH
-ooc \r CH,

CH 5 CH : OH
KINAZA ^L_-OOC
MEWALONIANOWA CH2
\if \ / \ CH,
C
O
5-Fosforan mewalonianu ATP
-C PJ
Mewalonian
KINAZA
FOSFOMEWALONIANOWA

ADP
ADP
CH3 CH3 OH

ATP

CH, CH; O-®-® AA

H5 CH2 5-
3-Fosto-5-plrofosłoran rnawalonlanu ~ Plrofosforan
COj+Pj mewalonlanu
HMG-CoA
DEKARBOKSYLAZ
A
CH3 PIROFOSFOMEWA-
Spięcie trans- ' I
-matylogluta- ^ ___ C
konłanowa / ^ / \ ° ° IZOMEflAZA
^
IZOPENTENYLO-
CH, Pirofostoran DtFOSFORANOWA Piralosforan
3,3-dimetyloallilu Izopentenylu
'Izopentenylo-IRNA
___ JL _
OS-PRENYLO-
TRANSFERAZA

CH3 CH3

CH3 CH CH, CH
Pirofosforan geranylu
Hem a
CIS-PRENYLO-
TRANSFERAZA

Łańcuch boczny __
ubichlnonu ^—
»-
Skwalen
Ryc. 28-2. Biosynteza
skwa len u, ubichinonu
idoMcholu, HMG — reszta 3-
hydroksy-3-
meiylo'gluiarylo- wa: x—
cytokinina. Reszta
farnezylowa jest obecna w
hemie a oksydazy cyto
chrom owej. Węgiel
zaznaczony * staje się C,, lub
C12 w skwatenie. Syntetaza
skwalenowa jest enzymem
mikrosomainym;
wszystkie inne enzymy zaznaczone na schemacie są rozpuszczalnymi białkami cytozolowymi. _________
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 317

CH,
O • ul • O T» ol * a ^"1
CH 3 -°C~S-CoA- " OOC -CH!-C -CH3 -CH20H l CHa~C =
CH — CH;—
OH
Acetylc-CoA Jednoalka
Mewalontan
ca H,0 izoprenoldowa

Daamosterol
CH,
(24-ae hyd r oe ho I astero i)

*aH "^ ^=c"'

H2C

LANOSTEROLOCYKLAZ
A O KSY DOSKWALENOW
A

HO

Cholesterol

Ryc. 28-3. Biosynteza cholesterolu. Ponumerowane pozycje oznaczają numery atomów węgla pierścienia
steroidowego. 'Odnosi się do znakowania skwalenu na ryc. 28-2.

Etap 4. Skwaien jest przekształcany skwalenową, W trakcie cykiizacji, katalizowanej

w tanosterol. Skwaien ma budowę przypomi-
nającą pierścień steroidowy (ryc. 28-3). Przed
zamknięciem pierścienia skwaien jest przekszta-
łcany w 2,3-tlenek. Reakcję tę, zachodzącą
w siateczce śród plazma ty cznej, katalizuje ok-
sydaza o mieszanej funkcji zwana epoksydazij
przez lanosterolocyklazę 2,3-oksydoskwatenową,
grupa metylowa przy C14 zostaje przeniesiona
do C]3, a grupa metylowa z C8 na CM.
Etap 5. Lanosterol jest przekształca-
ny do cholesterolu. W tym ostatnim etapie
(ryc, 28-3) przejście lanosterolu w cholesterol
318 / ROZDZIAŁ 28
zachodzi w błonach siateczki śródplazmatycz-
nej i obejmuje zmiany w pierścieniu steroido-
wym oraz w łańcuchu bocznym. Grupa metylo-
wa przy C,4 zostaje utleniona do CO2 i powstaje
14-demetyloianosteroI. Podobnie 2 grupy mety-
lowe przy C4 zostają usunięte, czego wynikiem
jest zymosterol. Z zymosterolu tworzy się przez
przesunięcie podwójnego wiązania z pozycji
pomiędzy Cg i C9 do pozycji pomiędzy C3 a C7,
A7>24-cholestadienol. Na tym etapie powstaje,
przez dalsze przesunięcie podwójnego wiązania
w pierścieniu B do pozycji między C; a Cfi —jak
w cholesterolu — des most er o I W końcu, po
redukcji podwójnego wiązania w łańcuchu bo-
cznym, powstaje cholesterol. Reakcja ta moŜe
zachodzić na kaŜdym etapie biosyntezy chole-
sterolu. Dokładna kolejność, w jakiej rzeczywiś-
cie zachodzą opisane powyŜej etapy, nie jest
znana z pewnością.
Jest prawdopodobne, Ŝe związki pośrednie od
skwalenu do cholesterolu są związane ze swois-
tym białkiem nośnikowym, znanym jako białko
przenoszące skwalen i steroJe. To białko wiąŜe
sterole i inne nierozpuszczalne lipidy, umoŜ-
liwiając im wchodzenie w reakcje w wodnej fazie
komórki. Ponadto jest prawdopodobne, Ŝe cho-
lesterol, właśnie w formie związanej ze specjal-
nym białkiem nośnikowym, jest przekształcany
w hormony steroidowe i w kwasy Ŝółciowe,
a takŜe uczestniczy w tworzeniu błon i lipo-
protein.
Pirofosforan farnezylu jest związkiem
wyjściowym do wytwarzania innych
waŜnych związków izoprenoidowych
Pirofosforan farnezylu jest kluczowym zwią-
zkiem, od którego rozgałęziają się szlaki syntezy
innych poliizoprenoidów, dolicholu i ubichino-
nu. Alkohol poliizoprenylowy — dolichol (p.
str. 184 i str. 756) powstaje przez dalsze dołącza-
nie, maksymalnie 16 reszt, izopentenylopiro fos-
foranu, natomiast łańcuch boczny ubichinonu
(p. str. 149) przez dołączenie dalszych 3—7
takich jednostek.
SYNTEZA CHOLESTEROLU JEST
REGULOWANA IMA ETAPIE
REDUKTAZY HMG-CoA
Synteza cholesterolu jest regulowana blisko
początku szlaku na etapie reduktazy HMG--
CoA. U_. .głodzonych zwierząt stwierdza się
znaczne zmniejszenie aktywności reduktazy
JJMG-CoA, co wyjaśnia fakt zmniejszania syn-
tezy cholesterolu w czasie głodzenia. Istnieje
mechanizm sprzęŜenia zwrotnego, dzięki które-
mu rcduklazŁt IIMG-CoA w wątrobie jest ha-
mowana przez cholesterol — główny produkt
szlaku. PoniewaŜ nie udało się wykazać bezpo-
średniego hamowania enzymu przez choleste-
rol, wydaje się moŜliwe, Ŝe cholesterol (albo jego
metabolit, np. sterol z wprowadzonym dodat-
kowo tlenem) działa albo przez represję syntezy
nowego białka reduktazy, albo przez indukcję
syntezy enzymów rozkładających istniejącą re-
duktazę. Syntezą cholesterolu jest równieŜ ha-
mowana przez cholesterol zawarty w LDL,
wychwytywany przez receptory LDL (receptory
apo-B-100, E). Istnieją okołodobowe wahania
dotyczące zarówno szybkości syntezy chole-
sterolu, jak i aktywności reduktazy HMG-CoA.
Wpływ cholesterolu na aktywność reduktazy
moŜe jednak wystąpić szybciej, niŜ to moŜna by
wyjaśnić zmianami szybkości syntezy białka.
Podanie insuliny lub hormonu tarczycy z wiek-
sza~a~k~tywność reduktazy HMCŁCoA, podczas
gdy glukagon i gluko korty kos teroidy ją zmniej-
szają. HMG-CoA występuje zarówno w postaci
aktywnej, jak i nieaktywnej. Te postacie mogą
odwracalnie w siebie przechodzić działaniem
mechanizmów fosforylacji — defosforylacji.
Niektóre z tych mechanizmów mogą być zaleŜ-
ne od cAMP i przez to wraŜliwe na glukagon,
a moŜliwe, Ŝe i na insulinę (ryc. 28-4).
Wpływ zmiennych ilości cholesterolu spoŜy-
tych w pokarmach na endogenne wytwarzanie
cholesterolu badano u szczurów. Przy podaŜy
jedynie 0,05% cholesterolu w diecie, 70-80%
cholesterolu zawartego w wątrobie, jelicie cien-
kim i nadnerczach pochodziło z biosyntezy
w organizmie, natomiast gdy stęŜenie chole-
sterolu w poŜywieniu zwiększono do 2% jego
endogenne wytwarzanie było mniejsze Wydaje
się, Ŝe jest hamowana jedynie wątrobowa syn-
teza cholesterolu. Doświadczenia z perfundo-
waną wątrobą wykazały, Ŝe bogate w chole-
sterol resztkowe chylomikrony wychwytywane
przez wątrobę (p. str. 303) hamują syntezę
sterol i.
Próby zmniejszenia stęŜenia cholesterolu
w osoczu u ludzi przez zmniejszenie podaŜy
cholesterolu w pokarmach dają zmienne wyni-
ki. Na ogół zmniejszenie ilości cholesterolu
w diecie o 100 mg powoduje zmniejszenie jego
stęŜenia w surowicy o ok. 0,13 mmcrt/1.
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 319

KINAZA
AT REDUKTAZY
P (nieaktywna)
KINAZA
KINAZY
REDUKTAZY
FOSFATAZY
— Insulina
?
BIAŁEK

ADP
KINAZA
e
HEDUKTAZY
H,0
(aktywna)

ADP
ATP, Glukagon I

HMG-CoA
REDUKTAZ FOSFATAZY BEDUKTAZA Utosforylowany f
A HMG- HMG-CoA inhlbltor-1 "* cAMP
♦ J CoA
(aktywna)
BIAŁEK
(nieaktywna)
Cholesterol

e
Oksy ster ole
Synteza

Ryc. 28-4. MoŜliwe mechanizmy regulacji syntezy cholesterolu przez reduktazę HMG-CoA. Insulina
odgrywa dominującą rotę w porównaniu z glukagonem.

WIELE CZYNNIKÓW WPŁYWA NA wem cholesterolu z błon komórkowych do

RÓWNOWAGĘ CHOLESTEROLU W
TKANKACH
Na poziomie tkanki rozwaŜa się następujące
procesy jako stanowiące o równowadze chole-
sterolu komórkowego {ryc. 28-5).
Zwiększenie stęŜenia cholesterolu w komór-
kach moŜe być spowodowane: 1) pobieraniem
przez receptory, np. za pośrednictwem recep-
tora LDL, lipoprotein zawierających choleste-
rol, 2) pobieraniem przez komórkę lipoprotein
zawierających cholesterol bez pośrednictwa re-
ceptorów, 3) wychwytywaniem przez błonę ko-
mórkową wolnego cholesterolu z lipoprotein
bogatych w cholesterol, 4) syntezą cholesterolu
oraz 5) hydrolizą estrów cholesterolu przez
enzym esteraze cholesterolową.
Zmniejszenie zawartości cholesterolu w ko-
mórkach moŜe być spowodowane: 1) wypły-
lipoprotein o małym potencjale cholesterolo-
wym, zwłaszcza do HDLj albo do cząstek HDL
świeŜo syntetyzowanych de novo (proces ten jest
pobudzany przez LCAT-acylotransferazę lecy-
tyna: cholesterol), 2) estryfikacją cholesterolu
przez ACAT (acylotransferazę acylo-CoA:cho-
lesterol) oraz 3) zuŜywaniem cholesterolu do
syntezy innych steroidów, takich jak hormony
lub kwasy Ŝółciowe w wątrobie.
Receptor LDL jest intensywnie
regulowany
Receptory LDL (apo B-100, E) znajdują się
na powierzchni komórek we wgłębieniach, które
są pokryte od strony cytozolowej błony
komórkowej białkiem zwanym klatryną. Rece-
ptor jest glikoproteiną przezbłonową, a jej
miejsce wiąŜące apo B-100 jest umiejscowione
na N-koricu wystającym na zewnątrz komórki.
320 / ROZDZIAŁ 28

BŁONA KOMÓRKOWA

Ftewptcty U3L
(Apo-B-100, E)
w opfaszczortym
zagłębieniu

LDL

HDL
Ryc. 28-5. Czynniki wpływające na równowagę cholesterolu na poziomie komórki. C — cholesterol,
CE — estry cholesterolu, ACAT — acylotransferaza acylo-CoA : cholesterol, LCAT — acytotransferaza
lecytyna : cholesterol, A-l — apolipoproteina A-l, LDL — lipoproteina o małej gęstości, VLDL
— lipoproteina o bardzo małej gęstości.

Receptor reaguje z ligandem LDL, tj. apo-B--
100. Cząstka LDL w całości jest wchłaniana
przez endocytozę. Jest ona następnie rozkłada-
na w Jizosomach, który to rozkład obejmuje
zarówno hydrolizę apoproteiny, jak i estrów
cholesterolu. Cholesterol jest następnie prze-
mieszczany do cytozolu komórki. Receptory nie
są rozkładane, lecz wracają na powierzchnię
komórki. Ten napływ cholesterolu do komórki
hamuje aktywność reduktazy HMG-CoA i syn-
tezę cholesterolu oraz pobudza aktywność
ACAT. Wydaje się, Ŝe liczba receptorów LDL
na powierzchni komórki jest regulowana zgod-
nie z zapotrzebowaniem komórki na cholesterol
niezbędny do budowy błon i syntezy hormonów
steroidowych. Napływ cholesterolu do komórki
zmniejsza więc liczbę receptorów LDL — zjawi-
sko nazywane po angielsku „down reguiation"
(ryc. 28-5).
Receptor apo B-100, E jest receptorem LDL
o „duŜym powinowactwie" i moŜe być wysyco-
ny w większości zaistniałych warunków. Poza
tym wydają się istnieć receptory LDL o „małym
powinowactwie", jak równieŜ szlak wnikania
cholesterolu do komórki za pomocą mechaniz-
mu niereceptorowego, określany jako „szlak
oczyszczający" („scavenger pathway"), który
nie jest regulowany.
TRANSPORT CHOLESTEROLU
MIĘDZY TKANKAMI ODBYWA SIĘ
ZA POŚREDNICTWEM LIPOPROTEIN
OSOCZA (p. ryc. 28-6)
U ludzi stęŜenie całkowitego 'Cholesterolu
w osoczu wynosi ok. 5,2 mmo[/l; zwiększa się
ono z wiekiem, wykazując duŜą zmienność
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 321

osobniczą. Większość cholesterolu znajduje się
w osoczu w posUici ^estryfikowanej. Chole-
sterol jest transportowany
i]ni<!i
w lipoproteinach
osocza, a
^ W warunkach,
w których dominująca, lipoproteiną osocza jest
VLDL, większa ilość cholesterolu przypada na
K Trakcję. Cholesterol spoŜyty wraz z pokar-
mami dopiero po kilku dniach miesza sie (osią-
ga równowagę) z cholesterolem osocza, a po-
trzeba kilku tygodni, aby osiągnął stan równo-
wagi z cholesterolem tkanek. Obrót cholestero-
lu w wątrobie jest stosunkowo szybki w porów-
naniu z biologicznym okresem półtrwania cho-
lesterolu w całym organizmie człowieka, który
wynosi kilka tygodni. Wolny cholesterol w oso-
czu i w wątrobie osiąga stan równowagi w ciągu
godzin.
Estry cholesterolu zawarte w poŜywieniu są
hydrolizowane do wolnego cholesterolu, który

KRĄśENIE JELIT OWO-WĄTROBOWE

ZYLA WROTNA WĄTROBY PoŜywlente (0,5 g/24 h)
C

JELITO

t i
C Kwasy (0,5 g/24
h) Ŝółciowo (0^ g/Z4
h) Kat

Hyc. 28-6. Transport cholesterolu między tkankami u ludzi, C — wolny cholesterol, CE — estry
cholesterolu, VLDL — lipoproteiną o bardzo malej gęstości, I DL— lipoproteiną o pośredniej gęstości, LDL
— lipoproteiną o malej gęstości, HDL — lipoproteiną o dueej gęstości, ACAT — acylotransferaza
acylo-CoA : cholesterol, LCAT ...acy I otrą n sfera za lecytyna : cholesterol, A-l — apotipoproteina A-l,
D — apolipoproteina D, LPL — lipaza lipoproteinowa. ____________
Biochemia
322 / ROZDZIAŁ 28
miesza się z wolnym cholesterolem z poŜywienia
i cholesterolem Ŝółci, zanim wchłonie się z jelita
razem z innymi lipidami. Następnie miesza sie
z cholesterolem syntetyzowanym w jelitach i zo-
staje wbudowany do chylornikronów. Z wchło-
niętego w jelitach cholesterolu 80—90% zostaje
zestryfikowane z dhigołańc uch owymi kwasami
tłuszczowymi w błonie śluzowej jelit. Sterole
roślinne (sitosterole) słabo wchłaniają się
w przewodzie pokarmowym. Gdy chylomik-
rony reagują z lipazą lipoprofeinową i powstają
resztkowe chylomikrohy, wówczas następuje
utrata jedynie ok. 5% estrów cholesterolu.
Reszta jest wychwytywana przez wątrobę, gdy
resztkowe chyloralkrony reagują- iieceptorem
-flEŚLJL—i_ hydrolizowana do wolnego chole-
sterolu, VLDL powstałe w watro biejr^nśpg r-
tiuą cholesterol rtn osonzn If-rlna'lc7e u 1iiH?i jpst
to głównie wolny cholesterol, gdyŜ aktywność
ACAT w wątrobie jest mała. Lstry cholesterolu
zawarte w VLDL pochodzą głównie z działania
LCAT w osoczu. Większość cholesterolu zawa-
rtego w VLDL pozostaje w resztkowych VLD L.
które są wychwytywane przez wątrobę albo
przetwarzane do LDL. Te ostatnie z kolei wiąŜą
się z receptorami LDL wątroby i tkanek po/a-
wątrobowych.
LCAT jest odpowiedzialna za
powstawanie większości estrów
cholesterolu osocza
U ludzi aktywność LCAT osocza jest od-
powiedzialna praktycznie za obecność wszyst-
kich estrów cholesterolu w osoczu. (Tak nie
jest u innych gatunków, takich jak szczur,
w którego wątrobie jest znaczna aktywność
ACAT, pozwalająca na znaczny eksport estrów
cholesterolu w VLDL syntetyzowanych de no-
vo). Aktywność LCAT jest związana z typem
HDL zawierającym apo A-L Gdy cholesterol
zawarty w HDL zostaje zestryfikowany, wy-
twarza się gradient stęŜenia wciągający wolny
cholesterol z tkanek i z innych lipoprotein do
cząstek HDL (ryc. 28-6). W wyniku tych proce-
sów gęstość właściwa HDL się zmniejsza, two-
rząc tzw. HDL,, o której się sadzi „..Ŝe do-
starcza cFolesterolu do wątroby__(ryc- 28-6).
HDL spełnia więc waŜną funkcję w odwróconym
transporcie cholesterolu, tj. procesie, przez któ-
ry cholesterol tkanek jest przemieszczany do
wątroby.
Białko przenoszące estry cholesterolu
ułatwia przenoszenie estrów
cholesterolu między lipoproteinami
To białko, znajdywane w osoczu ludzi, lecz
nie u szczurów, jest takŜe związane HDL i wy-
daje się być identyczne z apo D. Ułatwia ono
przenoszenie estrów cholesterolu z HDL do
VLDL, LDL, a w mniejszym stopniu do chylo-
mikronów w wymianie za triacyloghcerol. Zno-
si ono w ten sposób hamowanie w obrębie HDL
aktywności LCAT produktem reakcji katalizo-
wanej przez ten enzym. U ludzi duŜa ilość
estrów cholesterolu, utworzonych działaniem
LCAT w HDL, trafia do wątroby poprzez
resztkowe VLDL (IDL) albo LDL (p. ryc.
28-6).
CHOLESTEROL, PRZEZNACZONY DO
WYDALENIA Z ORGANIZMU, MUSI
WEJŚĆ DO WĄTROBY I BYĆ
WYDALONY Z śÓŁCIĄ ALBO JAKO
CHOLESTEROL, ALBO JAKO KWASY
śÓŁCIOWE (ICH SOLE)
W ciągu jednego dnia z organizmu wydala się
ok. 1 g cholesterolu. Prawie połowa, po prze-
kształceniu w kwasy Ŝółciowe, wydala się z ka-
łem. Pozostała ilość jest wydalana w postaci
obojętnych steroidów. Znaczna część choleste-
rolu wydalana z Ŝółcią ponownie wchłania się
w jelitach. UwaŜa się, Ŝe przynajmniej pewna
ilość cholesterolu, który jest prekursorem stero-
li występujących w kale, pochodzi z błony
śluzowej jelita. Koprostanol jest głównym stero-
lem w kale. Jest on wytwarzany z cholesterolu
w dolnych odcinkach jelita pod wpływem dzia-
łania miejscowej flory bakteryjnej. DuŜa część
wydalanych z Ŝółcią soli kwasów Ŝółciowych
jest reabsorbowana do krąŜenia wrotnego, a na-
stępnie wychwytywana przez wątrobę i ponow-
nie wydalana z Ŝółcią. Zjawisko to jest znane
jako krąŜenie jelito wo-wątro bo we. Sole_kw_asów
Ŝółciowych lub ich pochodne, które nie zostały
wchłonięte w jelitach, są wydalane z kałem. Sole
kwasów Ŝółciowych ulegają przemianom pod
wpływem bakterii jelitowych, tworząc wtórne
kwasy Ŝółciowe.
Kwasy Ŝółciowe są wytwarzane z
cholesterolu
Pierwotne kwasy Ŝółciowe są „syntetyzowa-
ne w wątrobie z cholesterolu w kilku etapach
pośrednich. Kwas cholowy jest kwasem Ŝółcio-
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 323

ł
NADPH + H NADP*

}7g- e OH
HYDROKS
Cholesterol Witamina C
7cc- Hyd ro Ksyc h o I estero I

Kwas gllkocholowy śółciowe I

|12i-HYDROKSY-|
LA7A
,I+
Oj
+
NADPH + H
2 CoA-SH

Kwas taurocholowy
(pbrwotny kwas iótelowy)

Kwas lauro-
Cholollo-CoA i glikochenodeoksycholowy
j^N^N, COOH (pierwotne kwasy ióteiowe}

rrj Oekonrugscja 7o-

dehycfrokaylacja

Kwas deoksycholowy
(wlórny kwas Ŝófolowy)
HO COO
(pierwotny kwas Ŝółciowy) j-^Y]
Dekonlugacja
-------------------»
7«-de hyd ro ksylacja

Kwas lltocholowy
(wtOrny kwas śółciowy)

Rye. 28-7. Biosynteza i degradacja kwasów Ŝółciowych. 'Katalizowane przez enzymy bakteryjne.

wym występującym w Ŝółci w największej ilości.
Zarówno kwas cholowy, jak i chenodeoksycho-
lowy powstają ze wspólnego prekursora, który
sam pochodzi z cholesterolu (ryc. 28-7).
7a-Hydroksylacja cholesterolu jest pierwszą
reakcją w szlaku biosyntezy kwasów Ŝółcio-
wych i to właśnie ta reakcja jest etapem ograni-
czającym nasilenie całego szlaku. Reakcja ta jest
katalizowana przez 7<x-hydroksylazc, która jest
enzymem mikrosomalnym. Wymaga ona udzia-
łu tlenu, NADPH i cytochromu P-450. Enzym
ten wydaje się być typową monooksygenazą,
podobnie jak i enzymy dalszych etapów hydro-
ksylacyjnych. Niedobór witaminy C zaburza
tworzenie kwasów Ŝółciowych na etapie 7ot--
hydroksyłacji, prowadzi do spichrzania choie-
324 / ROZDZIAŁ 28
sterolu i miaŜdŜycy naczyń u świnek morskich
chorych na gnilec.
Szlak biosyntezy kwasów Ŝółciowych roz-
gałęzia się we wczesnych stadiach i jedna droga
prowadzi do kwasu cholowego, charakteryzują-
cego się obecnością dodatkowej grupy a-OH
w pozycji 12, druga zaś do kwasu chenode-
oksycholowego. Poza tą róŜnicą, w obydwóch
szlakach zachodzą podobne reakcje hydroksy-
lacji i skracania łańcucha bocznego (ryc. 28-7),
tak Ŝe powstają typowe struktury kwasów Ŝół-
cio wyc h z gr up a mi a - O H w p o z ycj a c h
3 i 7 i z całkowicie wysyconym pierścieniem
steroid owym.
Kwasy Ŝółciowe przechodzą do Ŝółci jako
połączenia z glicyną lub z tauryną. UwaŜa się, Ŝe
nowo syntetyzowane kwasy Ŝółciowe w komór-
ce wątrobowej występują jako tioestry CoA, tj,
jako choloilo-CoA albo chenodeoksycholoilo--
CoA (ryc. 28-7). Pochodne CoA powstają przy
udziale enzymu aktywującego występującego
w mikrosomach wątroby. Inny enzym katalizu-
je połączenie odpowiednich pochodnych CoA
z glicyną lub z tauryną, tworząc kwasy gliko-
cholowy lub glikochenodeoksycholowy oraz
taurocholowy lub taurochenodeoksycholowy.
Są to tzw. pierwotne kwasy Ŝółciowe. U ludzi
stosunek glicyny do tauryny w tych połącze-
niach wynosi normalnie 3:1.
PoniewaŜ Ŝółć zawiera znaczne ilości jonów
sodowych i potasowych, a jej pH jest zasadowe,
naleŜy przyjąć, Ŝe kwasy Ŝółciowe i ich połącze-
nia występują w postaci soli, diatego niekiedy
jest uŜywany termin „sole kwasów Ŝółciowych".
Pewna część pierwotnych kwasów Ŝółcio-
wych moŜe podlegać dalszym przemianom w je-
licie, dzięki aktywności bakterii jelitowych. Te
przemiany mogą obejmować od szczepienie
przyłączonej uprzednio glicyny i tauryny oraz
grupy 7a-OH. W ten sposób powstają wtórne
kwasy Ŝółciowe, kwas deoksycholowy z kwasu
cholowego i litocholowy z kwasu chenodeoksy-
cholowego (ryc. 28-7).
Prawie wszystkie kwasy Ŝółciowe
powracają do wątroby w krąŜeniu
jelito wo- wątrobowym
ChociaŜ produkty trawienia tłuszczu, łącznie
z cholesterolem, zostają wchłonięte w począt-
kowych 100 cm jelita cienkiego, pierwotne
i wtórne kwasy Ŝółciowe są wchłaniane wyłącz-
nie w jelicie krętym. W krąŜeniu wrotnym wraca
do wątroby ok. 98—99% kwasów Ŝółciowych
wydzielonych do światła jelita. Zjawisko to jest
znane jako krąŜenie jelitowo-wątrobowe. Jed-
riafcŜe kwas-łitochołowy, ze względu na jego
nierozpuszczałność, nie wchłania się zwrotnie
w znaczniejszych ilościach.
Niewielka część soli kwasów Ŝółciowych, mo-
Ŝe tak niewiele jak 500 mg/24 h, unika wchłania-
nia zwrotnego i jest eliminowana z kałem. Jak-
kolwiek jest to niewielka ilość, to jednak jest to
główna droga eliminacji cholesterolu. KrąŜenie
jelitowo-wątrobowe kwasów Ŝółciowych jest tak
wydajne, Ŝe kaŜdego dnia stosunkowo mała pula
kwasów Ŝółciowych (ok. 3—5 g) moŜe cyklicz-
nie przejść przez jelito 6—10 razy z niewielką
tylko ich utratą w kale, wynoszącą nie więcej niŜ
1—2% ilości, która przeszła przez krąŜenie
jelitowo-wątrobowe. Jednak kaŜdego dnia taka
sama ilość kwasów Ŝółciowych, Jaka została
utracona z kałem, jest syntetyzowana w wątrobie
z cholesterolu, tak Ŝe wielkość puli kwasów
Ŝółciowych jest stała, nad czym czuwa układ
kontrojny oparty na sprzęŜeniu zwrotnym.
Synteza kwasów Ŝółciowych jest
regulowana na etapie 7tx-hydroksylazy
Głównym etapem ograniczającym szybkość
biosyntezy kwasów Ŝółciowych jest reakcja ka-
talizowana przez 7a-hydroksylaze, a w biosyn-
tezie cholesterolu jest to etap katalizowany
przez reduktaze HMG-CoA (ryc. 28-1). Aktyw-
ności tych 2 enzymów często ulegają równoleg-
łym zmianom, co sprawia, Ŝe trudno stwierdzić,
czy hamowanie syntezy kwasów Ŝółciowych ma
miejsce pierwotnie na etapie działania reduktazy
HMG-CoA, czy na etapie reakcji 7ot-hydroksyla-
zy. Obydwa enzymy ulegają takim samym oko-
łodobowym zmianom aktywności, jednak pobu-
dzający wpływ karmienia cholesterolem na ak-
tywność 7a-hydroksylazy wydaje się być raczej
reakcją na samą aktywność enzymu niŜ wyni-
kiem zwiększonej dostępności substratu. Kwasy
Ŝółciowe z pewnością wywierają zwrotny wpływ
hamujący na aktywność 7a-hydroksylazy, ale
mechanizm tego hamowania nie wydaje się być
bezpośrednim działaniem alłosterycznym. Pod
tym względem powrót kwasów Ŝółciowych do
wątroby, przez krąŜenie jelitowo-wątrobowe,
stanowi waŜny czynnik kontroli, który, jeśli
zostaje przerwany, prowadzi do aktywacji 7a--
hydroksylazy. Niedawne badania wykazały, Ŝe
7a-hydroksylaza (jak równieŜ reduktaza HMG-
-CoA) moŜe być regulowana przez kowalencyjną
fosforylację i defosforylację. W odróŜnieniu od
reduktazy HMG-CoA, postać ufosforylowana
7cc-hydroksylazy jest bardziej aktywna.
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 32S
Hipercholesterolemię moŜna leczyć
przez przerwanie krąŜenia jelitowo-
- wątrobowego kwasów Ŝółciowych
Znaczne zmniejszenie stęŜenia cholesterolu
osocza moŜna osiągnąć za pomocą Ŝywicy cho-
lestyraminy (Questran) lub chirurgicznie przez
wyłączenie jelita krętego. Obydwa sposoby po-
wodują zablokowanie wchłaniania zwrotnego
kwasów Ŝółciowych. Wówczas, w wyniku znie-
sienia hamowania zwrotnego, wywieranego
przez kwasy Ŝółciowe, przemiana cholesterolu
w kwasy Ŝółciowe znacznie się zwiększa w dąŜe-
niu do utrzymania stałej puli kwasów Ŝółcio-
wych. W następstwie tego zwiększa się liczba
receptorów LDL w wątrobie, powodując
wzmoŜone wychwytywanie LDL przez hepato-
cyty i w konsekwencji zmniejszenie stęŜenia
cholesterolu w osoczu.
StęŜenie cholesterolu w surowicy jest
skorelowane z częstością
występowania miaŜdŜycy tętnic i z
chorobą niedokrwienną serca
Spośród lipidów surowicy najczęściej wska-
zywano na cholesterol jako najbardziej zaan-
gaŜowany w tę zaleŜność. JednakŜe i inne
parametry, takie jak stęŜenie triacylogliceroli
w surowicy, wykazują podobne koreiacjevCho-
rzy 2 chorobą tętnic mogą mieć jedną z na-
stępujących nieprawidłowości: 1) zwiększone
stęŜenia VLDL przy prawidłowych stęŜeniach
LDL, 2) zwiększone stęŜenie LDL przy prawid-
łowych stęŜeniach VLDL, 3) zwiększenie stęŜeń
obydwu frakcji lipoprotein. Występuje wównieŜ
odwrotna zaleŜność między stęŜeniami HDL
(HDL2) a chorobą niedokrwienną serca. Nie-
którzy badacze uwaŜają, Ŝe progn o stycznie naj-
bardziej znaczący jest stosunek cholesterol
LDL : HDL. Tę zaleŜność moŜna wyjaśnić,
biorąc pod uwagę proponowane role frakcji
LDL w transporcie cholesterolu do tkanek,
a frakcji HDL, działającej jako czyściciel chole-
sterolu, w odwrotnym kierunku (w transporcie
cholesterolu z tkanek do wątroby).
MiaŜdŜyca naczyń charakteryzuje się odkła-
daniem cholesterolu i estrów cholesterolu z lipo-
protein zawierających apo B-100, w tkance
łącznej ścian naczyń tętniczych. Chorobom,
w których występują długotrwałe zwiększenia
stęŜenia VLDL, 1DL lub LDL we krwi (np.
cukrzycy, nerczycy lipidowej, hipotyreozie i in-
nych stanach przebiegających z hiperlipidemią),
towarzyszy zwykle przedwczesna lub cięŜsza
miaŜdŜyca.
Jak wykazują badania doświadczalne, podat-
ność na rozwój miaŜdŜycy zaleŜy od gatunku
zwierząt. Króliki, świnia, małpa i człowiek są
gatunkami, u których miaŜdŜycę moŜna wywo-
łać karmieniem cholesterolem. Szczur, pies i kot
są pod tym względem odporne. Tyroidektomia
lub podawanie leków pochodnych tiouracylu
umoŜliwia wywołanie miaŜdŜycy u psa i szczu-
ra. Małe stęŜenie cholesterolu we krwi jest
charakterystyczne dla nadczynności tarczycy.
Zmiany w składzie diety odgrywają
waŜną rolę w zmniejszaniu stęŜenia
cholesterolu w surowicy
Czynniki dziedziczne mają największy wpływ
na stęŜenie cholesterolu we krwi. Z czynników
środowiskowych i pokarmowych, które powo-
dują zmniejszenie stęŜenia cholesterolu we krwi,
najkorzystniejszym czynnikiem jest zastąpienie
w diecie pewnej ilości nasyconych kwasów
tłuszczowych wielontenasyconynii i mononiena-
syconymi kwasami tłuszczowymi. Naturalnie
występujące oleje, które zawierają wieloniena-
sycone kwasy tłuszczowe w duŜych ilościach, to
olej słonecznikowy, z nasion bawełny, kukury-
dzy i soi, zaś olej z oliwek zawiera znaczne ilości
mononienasyconych kwasów tłuszczowych.
W odróŜnieniu od wymienionych olejów, mas-
ło, tłuszcz wołowy i olej kokosowy zawierają
duŜe ilości nasyconych kwasów tłuszczowych.
Sacharoza i fruktoza mają większy wpływ na
zwiększenie stęŜenia lipidów we krwi, zwłaszcza
triacylogliceroli, niŜ inne węglowodany.
Przyczyna, dla której wielonienasycone kwa-
sy tłuszczowe powodują zmniejszenie stęŜenia
cholesterolu wciąŜ nie jest jasna. Wysunięto
wiele hipotez w celu wyjaśnienia tego zjawiska,
min, przypuszcza się, Ŝe pobudzają one wydala-
nie cholesterolu do jelita i pobudzają utlenianie
choiesteroJu do kwasów Ŝółciowych. Jest cał-
kiem moŜliwe, Ŝe estry cholesterolu z wielo-
ntenasyconymi kwasami tłuszczowymi są szyb-
ciej metabolizowane przez wątrobę i inne tka-
nki, co mogłoby zwiększać szybkość ich obrotu
i wydalania. Inne dane świadczą o tym, Ŝe
działanie to jest głównie spowodowane przemie-
szczaniem cholesterolu z osocza do tkanek,
poniewaŜ wielonienasycone i mononienasycone
kwasy tłuszczowe zwiększają liczbę receptorów
LDL, przez co zwiększają szybkość kataboliz-
mu LDL, natomiast nasycone kwasy tłuszczo-
we mają odwrotne działanie na liczbę recep-
torów LDL. Nasycone kwasy tłuszczowe powo-
dują takŜe powstawanie mniejszych cząstek
326 / ROZDZIAŁ 28
VLDL, które zawierają stosunkowo więcej cho-
lesterolu i są zuŜywane przez tkanki pozawąt-
robowe z mniejszą szybkością niŜ większe cząs-
tki. Takie zmiany mogą sprzyjać aterogenezie.
Styl Ŝycia wpływa na stęŜenie
cholesterolu w surowicy
Wśród innych czynników, o których się sądzi,
Ŝe uczestniczą w powstawaniu choroby niedo-
krwiennej serca naleŜy wymienić nadciśnienie
tętnicze, palenie tytoniu, otyłość, brak ruchu
i picie miękkiej wody, a nie twardej. Zwięk-
szenie stęŜenia wolnych kwasów tłuszczowych
osocza, pobudzające wydzielanie VLDL przez
wątrobę do krwi, jest kolejnym czynnikiem
zwiększającym stęŜenie triacylogliceroli i chole-
sterolu w osoczu. Czynnikami prowadzącymi
do większych albo zmieniających się stęŜeń
wolnych kwasów tłuszczowych są m.in. stres
emocjonalny, nikotyna pochodząca z palenia
papierosów, picie kawy i spoŜywanie kilku
duŜych posiłków zamiast częstego przyjmowa-
nia małych ilości pokarmów. Kobiety w okresie
premenopauzalnym wydają się być chronione
przed wieloma tymi szkodliwymi czynnikami
być moŜe dlatego, Ŝe mają one większe stęŜenie
HDL niŜ męŜczyźni i kobiety w okresie pome-
nopauzalnym.
Kiedy dieta zawodzi moŜna stosować
leki hipolipemizujące, które zmniejszą
stęŜenie cholesterolu w surowicy
O wielu lekach wiadomo, Ŝe blokują tworze-
nie cholesterolu na róŜnych etapach szlaku jego
biosyntezy. Wiele z tych leków ma działanie
szkodliwe, ale pochodzące z grzybów inhibitory
reduktazy HMG-CoA mewastattn i lowastatin
zmniejszają stęŜenie cholesterolu LDL, powo-
dując niewiele działań niepoŜądanych. Sitoste-
rol jest czynnikiem zmniejszającym stęŜenie
cholesterolu, działającym przez blokowanie
wchłaniania cholesterolu z przewodu pokar-
mowego. śywice, takie jak kolestypol i chole-
styramina (Questran), zapobiegają wchłanianiu
soli kwasów Ŝółciowych, łącząc się z nimi, przez
co zwiększają ich utratę z kałem. Hipolipemizu-
jące działanie klofi bratu i gemfibrozylu polega
m.in. na pobudzeniu utleniania napływających
do wątroby wolnych kwasów tłuszczowych, a nie
na ich estryfikacji, przez co zmniejsza się wy-
dzielanie przez wątrobę VLDL zawierających tria-
cyloglicerol i cholesterol. Ppnadto wymienione
leki ułatwiają hydrolizę triacylogliceroli VLDL
przez lipazę lipoproteinową. Probucol wydaje się
zwiększać katabolizm LDL w sposób niezaleŜ-
ny od receptorów. Kwas nikotynowy zmniejsza
napływ do krwi i wątroby WKT, dzięki temu, Ŝe
hamuje lipolizę w tkance tłuszczowej, a tym
samym wytwarzanie VLDL w wątrobie.
Pierwotne zaburzenia lipoprotein
osocza (dyslipoproteinemie) są
dziedziczne
Pewna liczba osób ma wrodzone wady prze-
miany lipoprotein, prowadzące do stanu hipo-
lipoproteinemii albo hiperlipoproteinemii. Wie-
le innych osób z takimi chorobami, jak cuk-
rzyca, niedoczynność tarczycy i miaŜdŜyca, ma
nieprawidłowe profile lipoprotein o we osocza,
które są bardzo podobne do występujących
w pierwotnych wrodzonych wadach przemiany
lipoprotein. Praktycznie kaŜde z tych pierwo-
tnych zaburzeń jest spowodowane wadą na
którymś z etapów tworzenia, transportu albo
rozkładania lipoprotein (p. ryc. 27-4, 28-5
i 28-6). Nie wszystkie te zaburzenia są szkod-
liwe.
A. Hipolipoprotsinemie
1. Abetalipoproteinemia. Jest to readka
choroba wrodzona charakteryzująca się bra
kiem (J-lipoprotein (LDL) w osoczu. Lipidy we
krwi występują w bardzo małych stęŜeniach
— zwłaszcza acyloglicerole, których praktycz
nie nie ma, poniewaŜ nie są syntetyzowane
chylomikrony ani VLDL. W tej wadzie dochodzi
do spichrzania acyloglicerolu zarówno w ścia
nach jelit, jak i w wątrobie. Abetalipoproteine
mia jest spowodowana wadą syntezy apoli-
poproteiny B.
2. Rodzinna hipobetalipoproteinemia.
W hipobetalipoproteinemii stęŜenie LDL wy
nosi 10—50% stęŜenia prawidłowego, ale two
rzenie chylomikronów zachodzi. NaleŜy więc
sądzić, Ŝe apo-B jest istotna dla transportu
triacylogliceroli. Większość osób z tą wadą jest
klinicznie zdrowa i cieszy się długim Ŝyciem.
3. Rodzinny niedobór -/-lipoprotein
(choroba wyspy Tangier). U osób homo-
zygotycznych prawie nie ma w osoczu HDL, zaś
w tkankach stwierdza się nagromadzenie estrów
cholesterolu. Nie ma zaburzenia w tworzeniu
chylomikronów, ani wydzielaniu VLDL przez
wątrobę. Jednak w obrazie elektro foretycznym
nie ma pre-pMipoprotein, ale zamiast tego stwie
rdza się szerokie pasmo fi, zawierające endogen
ny triacyloglicerol. Dzieje się tak dlatego, Ŝe
prawidłowe pasmo pre-p zawiera inne apoJipo-
proteiny normalnie dostarczane przez HDL.
 SYNTEZA, TRANSPORT I WYDALANIE CHOLESTEROLU / 327
U chorych występuje skłonność do rozwinięcia
się hipertriacylogiicerolemii, spowodowanej
brakiem apo-C-II, która normalnie aktywuje
lipaze li po pro lei nową.
B. Hiperlipoproteinemie
1. Rodzinny niedobór Hpazy lipopro-
tetnowej (typ < ) ■ Ten stan charakteryzuje się
bardzo powolnym klirensem chylomikronów
z krąŜenia, prowadzącym do nienormalnie du
Ŝych stęŜeń chylomikronów w osoczu. MoŜe
być takŜe zwiększone stęŜenie VLDL, nato
miast zmniejszone LDL i HDL. Ten stan jest
indukowany spoŜywaniem tłuszczów. MoŜna
go skorygować przez zmniejszenie w diecie
ilości tłuszczów, a zwiększenie ilości złoŜo
nych węglowodanów. Pewna odmiana tej cho
roby jest spowodowana niedoborem apo-C-II,
potrzebnej jako kofaktor lipazy lipoprote-
inowej.
2. Rodzinna hipercholesterolemia
(typ II) . Chorzy charakteryzują się hiperbeta-
lipoproteinemią (LDL), która jest przyczyną
zwiększonego stęŜenia całkowitego cholestero
lu. MoŜe takŜe wystąpić tendencja do zwięk
szenia stęŜenia VLDL (w typie Ilb). U chorych
moŜe wystąpić nieco zwiększone stęŜenie triacy-
loglkerolu, chociaŜ osocze — w odróŜnieniu od
innych typów hiperlipoproteinemii — pozostaje
przejrzyste (klarowne). Powszechnym zjawis
kiem jest odkładanie się lipidów w tkankach,
np. w postaci Ŝółtaków (xanthoma) lub ognisk
miaŜdŜycowych (atheroma). Typ II hiperlipo
proteinemii moŜe takŜe powstać jako zjawisko
wtórne u chorych z niedoczynnością tarczycy.
Choroba jest spowodowana zmniejszonym kli
rensem LDL z krąŜenia uwarunkowanym wad
liwymi receptorami LDL. Wada ta jest związana
ze zwiększeniem częstości występowania miaŜ
dŜycy. W leczeniu moŜe być przydatne zmniej
szenie podaŜy cholesterolu i nasyconych kwa
sów tłuszczowych. Inną chorobą wywołującą
hipercholesterolemię, ale spowodowaną inną
przyczyną, jest choroba Wolmana (choroba spi-
chrzania estrów cholesterolu). Jest ona spowo
dowana niedoborem hydrolazy estrów chole
sterolu w lizosomach takich komórek, jak fibro-
blasty, które normalnie metabolizują LDL.
3. Rodzinna hiperlipoproteinemia ty
pu III (choroba szerokiego pasma p,
choroba upośledzonego usuwania re
mnantów, rodzinna dysbetaltpopro-
teinemia) Ten stan charakteryzuje się za
równo zwiększeniem stęŜenia resztkowych
chylomikronów, jak i remnantów VLDL; są to
lipoproteiny o gęstości mniejszej niŜ 1,019,
a charakteryzujące się w elektroforogramie
jako szerokie pasmo p (p-VLDL). Powodują
one hipercholesterolemię i hipertriacyloglicero-
lemię. Występują Ŝóltaki (xanthoma) i miaŜ-
dŜyca zarówno tętnic obwodowych, jak i tętnic
wieńcowych. Zalecane jest leczenie, polegające
na redukcji masy dała i stosowaniu diety zawie-
rającej złoŜone węglowodany, nienasycone
kwasy tłuszczowe oraz mało cholesterolu. Cho-
roba jest spowodowana wadliwym metaboliz-
mem remnantów w wątrobie, uwarunkowanym
obecnością nieprawidłowych apo £, które zwykle
występują w 3 izoformach: E2, E3 i E4. U cho-
rych z typem III hiperlipoproteinemii występuje
tylko forma E2t która nie reaguje z receptorem
E.
4. Rodzinna hipertriacyloglioerolemia
(typ IV). Ten stan charakteryzuje się duŜymi
stęŜeniami endogennie wytwarzanych triacylo-
gliceroli (VLDL). U chorych z tą wadą stęŜenie
cholesterolu zwiększa się proporcjonalnie do
hipertriacyloglicerolemii. Często występuje nie
tolerancja glukozy. Zarówno LDL, jak HDL
występują w stęŜeniach poniŜej normy. Ten pro
fil lipoproteinowy często jest powiązany z wy
stępowaniem choroby niedokrwiennej serca, in-
sulinoniezaleŜnej cukrzycy typu II, otyłości oraz
wielu innych stanów, łącznie z alkoholizmem
oraz przyjmowaniem gestagenów. Leczenie pier
wotnej hiperiipoproteinemii typu IV polega na
redukcji masy ciała, zastąpieniu prostych węg
lowodanów w diecie węglowodanami złoŜonymi,
spoŜywaniu pokarmów zawierających nienasy
cone tłuszcze i mało cholesterolu, a takŜe na
stosowaniu leków hipolipemizujących.
5. Rodzinna hiperlipoproteinemm ty
pu V. Profil lipoproteinowy osocza jest złoŜo
ny, gdyŜ występuje zarówno zwiększone stęŜe
nie chylomikronów, jak i VLDL, co powoduje
zarówno hipertriacyloglicerolemię, jak i hiper
cholesterolemię. StęŜenia LDL i HDL są małe.
śółtaki są częste, ale występowanie miaŜdŜycy
nie jest uderzająco częste. Tolerancja glukozy
jest zmniejszona i często związana z występowa
niem otyłości i cukrzycy. Przyczyna występowa
nia tego stanu, który ma charakter rodzinny, nie
jest jasna. Leczenie polega na redukcji masy
ciała i stosowaniu w diecie niezbyt duŜej ilości
węglowodanów i tłuszczów.
Sugerowano, Ŝe dalszą przyczyną hiperlipo-
proteinemii jest nadmierne wytwarzanie apo B,
co moŜe być przyczyną zwiększonego stęŜenia
VLDL i LDL w osoczu.
328 / ROZDZIAŁ 28
6. Rodzinna hiperalfalipoproteinemia.
Jest to rzadki stan związany ze zwiększonym
stęŜeniem HDL, okazujący się być dobroczynny
dla zdrowia.
C. Rodzinny niedobór acylotransf era-
zy lecytyna: cholesterol (LCAT). U osób
z tą wadą stęŜenie estrów cholesterolu i Hzolecy-
tyny jest małe, natomiast cholesterolu i lecytyny
zwiększone. Osocze często jest mętne. Niepra-
widłowości występują takie w lipoproteinach.
Jedna z frakcji HDL zawiera dyskowate struk-
tury ułoŜone w stosy lub rulony, które są
najwidoczniej świeŜo powstałymi HDL niezdol-
nymi do pobrania cholesterolu ze względu na
nieobecność LCAT. Występuje takŜe nieprawi-
dłowa subfrakcja LDL, lipoproteina X, skąd-
inąd znajdywana jedynie u chorych z cholestazą.
VLDL są takŜe nieprawidłowe, wędrujące w ele-
ktroforezie z p-lipoproteinami (|3-VLDL). Cho-
rzy z chorobami miąŜszu wątrobowego takŜe
wykazują zmniejszenie aktywności LCAT i nie-
prawidłowości w lipidach surowicy i lipoprotei-
nach.
PIŚMIENNICTWO
Bjórkhem I, Akerlund JE: Studies on the link between
HMG-CoA reductase and cholesterol 7a-hydro-
xylase in rat liver, /. Lipid Res 1988;29:136.
Brown MS, Goldstein JL: Lipoprotein metabolism in
the macrophage: lmplications for cholesterol depo-
sition in atherosclerosis. Annu Rev Biochem
1983;52:223.
Fears R, Sabinę JR (editors): Cholesterol 7tt.-Hydro-
xylase (7v.-Manooxygenase). CRC Press, 1986.
Fielding CJ, Fielding PE: Mefabolism of cholesterol
and lipoproteins. Page 404 in: Biochemistry of
Lipids and Membranes. Vance DE, Vance JE
(editors). Benjamin/Cummmgs, 1985.
Kane JB, Havel RJ: Treatment of hypercholesterole-
mia. Annu Rev Med 1986;37:427.
Mahley RW, Innerarity TL: Lipoprotein receptors
and cholesterol homeostasis. Biockim Biophys Acta
1983;737:197.
NIH Publication No 88-2925: Report of the Expert
Panel on Detection, Evaltmtian and Treatment of
High Blood Cholesterol in Adults. January, 1988.
Rudney H, Sexton RC: Regulation of Cholesterol
Biosynthesis, Annu Rev Nutr 1986;6:245.
Integracja metabolizmu i
dostarczanie substratów
energetycznych do tkanek
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Węglowodany i Hpidy spełniają wiele funkcji
strukturalnych i metabolicznych. Największy
wpływ tych związków na metabolizm i zdrowie
polega jednak na tym, Ŝe są głównymi sub-
stratami energetycznymi zawartymi w pokar-
mach. Regulacja dopływu tego źródła energii
i sposób, w jaki jest on zintegrowany z innymi
tkankowymi substratami energetycznymi, są
w centrum zainteresowania badaczy, poniewaŜ
wkraczają one w wiele innych procesów meta-
bolicznych i mają związek z chorobami metabo-
licznymi.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
W stanie dodatniej równowagi energetycznej
znaczna część energii pobranej z pokarmami
jest magazynowana jako glikogen albo jako
tłuszcze. Jednak w wielu tkankach, nawet w sta-
nie sytości, kwasy tłuszczowe są utleniane prefe-
rencyjnie w stosunku do glukozy, co zaznacza
się szczególnie w warunkach niedoboru ener-
getycznego lub przy głodzeniu. Ma to na celu
zaoszczędzenie glukozy dla tych tkanek (np. dla
mózgu i erytrocytów), które potrzebują glukozy
w kaŜdych warunkach. Mechanizmy regulacyj-
ne, często za pośrednictwem hormonów, zapew-
niają więc dostawę źródła energii dla wszystkich
tkanek i w kaŜdym czasie, począwszy od stanu
sytości aŜ do stanu całkowitego głodu. Załama-
nie się tych mechanizmów zdarza się jako
skutek nierównowagi hormonalnej (np. in-
dukowanej niedoborem insuliny w cukrzycy),
29
jako wynik zaburzeń równowagi metabolicznej
spowodowanej intensywną laktacją {np. chara-
kteryzującą się ketozą u bydła), albo jako wynik
zwiększonego zapotrzebowania metaboliczne-
go występującego podczas ciąŜy, a będącego np.
przyczyną zatrucia ciąŜowego u owiec. Wszyst-
kie te stany są patologicznymi postaciami ze-
społu głodzenia, występującego jako powik-
łanie wielu zespołów klinicznych przebiegają-
cych ze zmniejszonym łaknieniem.
NIE WSZYSTKIE Z GŁÓWNYCH
SKŁADNIKÓW POKARMOWYCH
ULEGAJĄ WZAJEMNYM
PRZEKSZTAŁCENIOM (p. ryc. 29-1)
Fakt, Ŝe zwierzęta mogą się stać otłuszczone,
gdy karmi sieje dietą o przewadze węglowoda-
nów, wskazuje na łatwość przekształcania węg-
lowodanów w tłuszcze. JednakŜe, jak to juŜ
wspomniano, u ludzi istnieją zapewne ograni-
czone moŜliwości przekształcania glukozy
w kwasy tłuszczowe. Najbardziej znaczącą rea-
kcją w tym względzie jest przemiana pirogronia-
nu do acetylo-CoA, poniewaŜ właśnie acetylo--
CoA jest materiałem wyjściowym do syntezy
długołańcuchowych kwasów tłuszczowych. Od-
wrotny proces, tj. przemiana kwasów tłusz-
czowych w glukozę nie zachodzi, poniewaŜ
reakcja katalizowana przez dehydrogeaazę piro-
groniaaową jest zasadniczo nieodwracalna, co
zapobiega bezpośredniemu przekształcaniu
acetylo-CoA w pirogronian. Ponadto nie moŜe
zachodzić przekształcenie (sumarycznie) acety-
lo-CoA w szczawiooctan, nawet przez cykl
330 / ROZDZIAŁ 29

Węglowodany Tłuszcze

( GHkogen v Glukoza /
Trlacylogiieeroi

Seryna

Tryptolan

Treonina
\

Glioyna

Fenyloalanlna
Tyrozyna
Hydroksyprollna Leucyna^

Szczaw! ooclan \

Asparaglnlan
Fanyloalanina
Cylrynlan

1 -»- Fu maran
Cykl
kwasu
cytrynowego

Tyrozyna Izoleucyna a-Katoglutaran

\
Proplony(o-CoA Arginina
Sukcyny(o-CoA Glutami
Glutamlnlan
(

t \t
Proplonlan
Wallna
Węgle m1 -to3 kwasów Prollna
Ornltyna
\

I— Metlonlna
tłuszczowych o nieparzystej kolbie
atomów wf flta
Htstydyna
1
Hydroksyprollna

Ryc. 29-1. I nterkon wersja głównych składników pokarmowych.

cytrynianowy, gdyŜ 1 cząsteczka szczawiooc-
tanu jest niezbędna do kaŜdej reakcji konden-
sacji z acetylo-CoA, podczas gdy w cyklu rege-
neruje się tylko 1 cząsteczka szczawiooctanu.
Z podobnych powodów nie moŜe zachodzić
netto przekształcenie kwasów tłuszczowych o pa-
rzystej liczbie atomów węgla (które wytwarzają
acetylo-CoA) w glukozę lub glikogen. jedynie
końcowy trójwęglowy fragment kwasu tłusz-
czowego o nieparzystej liczbie atomów węgla
jest glukogenny. Jest nim propionylo-CoA, po-
wstający jako końcowy produkt p-oksydacji
 INTEGRACJA METABOLIZMU I DOSTARCZANIE SUBSTRATÓW ENERGETYCZNYCH / 331
tych kwasów. Jest jednak moŜliwe występowa-
nie znakowanych atomów węgla kwasu tłusz-
czowego w glikogenie po przejściu przez cykl
cytrynianowy. Dzieje się tak dlatego, Ŝe szcza-
wiooctan jest związkiem pośrednim zarówno
cyklu kwasu cytrynowego, jak i szlaku ghiko-
neogenezy. Glicerol, będący częścią triacylo-
glicerolu, moŜe brać udział w tworzeniu glukozy
po aktywacji do glicerolo-3-fosforanu.
Wiele spośród szkieletów węglowych amino-
kwasów endogennych moŜe powstać z węg-
lowodanów przez cykl kwasu cytrynowego
i transaminację. Przez odwrócenie tych proce-
sów z aminokwasów glikogennych powstają
szkielety węglowe, które są albo metabolitami
cyklu cytrynianowego, albo ich prekursorami.
Są one zatem łatwo przekształcane drogą gluko-
neogenezy w glukozę i w glikogen. Aminokwasy
ketogenne są przemieniane do acetooctanu,
który jak i inne ciała ketonowe jest metabolizo-
wany w tkankach pozawątrob owych, tworząc
acetylo-CoA.
Z tych samych powodów, dla których kwasy
tłuszczowe nie mogą być przetwarzane w węg-
lowodany, nie moŜe równieŜ zachodzić prze-
miana kwasów tłuszczowych do aminokwasów
glikogennych. Nie jest równieŜ moŜliwe od-
wrócenie szlaku rozkładu aminokwasów keto-
genhych i innych naleŜących do niezbędnych
składników poŜywienia, tzw. aminokwasów eg-
zogennych. Przemiana szkieletów węglowych
aminokwasów glikogennych do kwasów tłusz-
czowych jest moŜliwa albo przez utworzenie
pirogronianu i acetylo-CoA, albo przez od-
wrócenie pozamitochondrialnych reakcji cyklu
cytrynianowego od a-ketoglutaranu do cytry-
nianu, a następnie zadziałanie ATP-zaleŜnej
liazy cytrynianowej i wytworzenie acetylo-CoA
(p. rozdz. 23), Jednak w większości warunków
naturalnych, np. w okresie głodzenia, rozpado-
wi białek i aminokwasów towarzyszy rozpad
tłuszczów. Sumarycznie więc przekształcanie
aminokwasów w tłuszcze nie jest procesem
ilościowo znaczącym, moŜe z wyjątkiem przy-
padków, w których zwierzęta są karmione dietą
bogatą w białko.
EKONOMIA PRZEMIANY
WĘGLOWODANÓW ł LIPIDÓW
OBEJMUJE CAŁY ORGANIZM
Glukoza jest metaboliczną
koniecznością w kaŜdym stanie
odŜywienia
Opisano uprzednio wiele szczegółów współ-
zaleŜności między przemianą węglowodanów
i tłuszczów w róŜnych tkankach, zwłaszcza
łatwe przetwarzanie wielu substancji glukogen-
nych w glukozę i w glikogen przez glukoneogc-
neze. Glukoneogeneza jest bardzo waŜna, po-
niewaŜ niektóre tkanki i typy komórek, łącznie
z ośrodkowym układem nerwowym i erytrocy-
tami, są znacznie bardziej zaleŜne od ciągłego
dostarczania glukozy niŜ inne. Pewien minimal-
ny dopływ glukozy do tkanek pozawątrobo-
wych jest prawdopodobnie niezbędny do utrzy-
mania odpowiednich stęŜeń szczawiooctanu,
aby zachować integralność cyklu cytrynianowe-
go. Ponadto glukoza wydaje się być głównym
źródłem glicerolo-3-fosforanu w tych tlcankach,
które są pozbawione aktywności kinazy glicero-
lowej. Istnieje zatem pewne minimalne i obli-
gatoryjne utlenianie glukozy w kaŜdych warun-
kach. DuŜe ilości glukozy są takŜe niezbędne do
odŜywiania płodu i do syntezy laktozy mleka.
Pewne dodatkowe mechanizmy, poza gluko-
neogeneza, zapewniają dostarczanie glukozy
w okresach jej niedoboru. Dzieje się to przez
oszczędzanie utleniania glukozy kosztem innych
substratów.
Preferencyjne zuŜywanie ciał
ketonowych i wolnych kwasów
tłuszczowych oszczędza glukozę w
celu spełnienia przez nią jej
istotnych funkcji
Ciała ketonowe i wolne kwasy tłuszczowe
powodują oszczędniejsze utlenianie gJukozy
w mięśniach, upośledzając: jej wnikanie do
komórek, fosforylację do glukozo-6-fosforanu,
reakcję katalizowaną przez fosfofruktokinazę
i reakcję oksydacyjnej dekarboksylacji pirogro-
nianu. Utlenianie wolnych kwasów tłuszczo-
wych i ciał ketonowych powoduje zwiększe-
nie wewnątrzkomórkowego stęŜenia cytrynia-
nu, który z kolei jest allosterycznym inhibito-
rem fosfofruktokinazy. Te i inne obserwacje,
które wykazały, Ŝe w perfundowanym sercu
acetooctan jest utleniany preferencyjnie w sto-
sunku do wolnych kwasów tłuszczowych, uza-
sadniają wniosek, Ŝe w warunkach niedobo-
332 / ROZDZIAŁ 29

Acyio-CoA GHcerolo-3-fosforan

//TKANKĄ/
TŁUSZCZOWA

/POZAWATRCIBOWE'//'
np. MIĘSIEŃ SESCOWY''

VLDL

związki ketonowe WKT łłttłłi Glukoza

r
■ — «^ i
Gllcerolon3-foeforan
Acylo-CoA

>

2CO3
Glikogen

Giukozo-6-fciHtoran
Aminokwasy,
mleczan

Ryc. 29-2. Metaboliczne zalftŜności między tkanką tłuszczową, wątrobą i tkankami poza wątrobowym i.
Zakropkowane przestrzenie przedstawiają obszary działania lipazy lipoproteinowej ściany naczyń włoso-
watych, WKT — wolne kwasy tłuszczowe, VLDL — Iipoproteiny o bardzo malej gęstości.
 INTEGRACJA METABOLIZMU I DOSTARCZANIE SUBSTRATÓW ENERGETYCZNYCH / 333
ru węglowodanów dostępne substraty energety-
czne są utleniane w następującej kolejności prefe-
rencyjnej: 1) ciała ketonowe (i prawdopodob-
nie inne krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe,
np. octan), 2) wolne kwasy tłuszczowe oraz 3)
glukoza. Nie oznacza to, Ŝe utlenianie określo-
nego substratu energetycznego całkowicie wy-
klucza utlenianie jakiegokolwiek innego (ryc.
29-2). Te mechanizmy funkcjonują w sposób
bardziej zaznaczony w tych tkankach, które ma-
ją znaczną wydolność tlenowej przemiany kwa-
sów tłuszczowych, np. w sercu i we włóknach
mięśniowych typu powolnego (czerwonego) niŜ
w tkankach z małą wydolnością, np. we włók-
nach mięśniowych typu szybkiego (białego).
Połączenie efektu woinych kwasów tłuszczo-
wych (polegającego na oszczędzaniu zuŜywania
glukozy przez serce i mięsień) oraz efektu zao-
szczędzonej glukozy (hamowania mobilizacji
wolnych kwasów tłuszczowych z tkanki tłusz-
czowej) nazwano cyklem glukoza-kwasy tłusz-
czowe.
1 G utógon osacza
"xV/'
/\
yf
__ i
ć-i -------
c—--N •£ V
\\ \ •/
/J ?
Glukoza Krwi
^-/
Godzfny gtodzertta
Ryc. 29-3. Względne zmiany parametrów metabolicznych po rozpoczęciu głodzenia.
W CZASIE GŁODZENIA NASTĘPUJE
CIĄGŁE DOSTARCZANIE
SUBSTRATÓW ENERGETYCZNYCH
DLA TKANEK
U zwierząt karmionych dietą bogatą w węg-
lowodany jest oszczędzane utlenianie kwasów
tłuszczowych. Dzieje się tak dlatego, poniewaŜ
jest hamowana lipoliza w tkance tłuszczowej
pod wpływem duŜych stęŜeń glukozy i insuliny.
Skutkiem tych procesów jest małe stęŜenie wol-
nych kwasów tłuszczowych (ryc. 29-3). Gdy
zwierzę przechodzi ze stanu sytości do stanu
głodzenia, wówczas dostępność glukozy z poka-
rmu się zmniejsza, przez co zostaje uruchomio-
ny glikogen wątroby w celu utrzymania od-
powiedniego stęŜenia glukozy we krwi. StęŜenie
insuliny we krwi się zmniejsza, natomiast stęŜe-
nie giukagonu się zwiększa. PoniewaŜ zuŜycie
glukozy w tkance tłuszczowej zmniejsza się,
a działanie insuliny hamujące lipolizę staje się
mniejsze, następuje mobilizacja tłuszczów
w postaci womych kwasów tłuszczowych i glice-
rolu. Wolne kwasy tłuszczowe są transportowa-
ne do tkanek, gdzie są utleniane ajbo estryfiko-
12-24
334 / ROZDZIAŁ 29
wane. Glicerol, po aktywacji do glicerolo-3--
fosforanu, włącza się głównie w wątrobie
i w nerkach w pulę węglowodanową. Podczas
tej fazy przejściowej od stanu sytości do stanu
całkowitego głodzenia, endogenne wytwarzanie
glukozy nie nadąŜa za jej zuŜywaniem i utlenia-
niem, poniewaŜ zapasy glikogenu wątroby zo-
stają wyczerpane. Odzwierciedleniem tych pro-
cesów jest zmniejszenie stęŜenia glukozy we
krwi oraz mobilizacja tłuszczów, zachodząca
z coraz to większą szybkością. Jednak juŜ po
kilku godzinach stęŜenia wolnych kwasów tłu-
szczowych i glukozy stabilizują się na poziomie
charakterystycznym dla stanu na czczo (odpo-
wiednio 0,7— 0,8 inmol/1 oraz 3,3—3,9 mmol/1).
NaleŜy załoŜyć, Ŝe w tym stadium w całym
organizmie zwierzęcia nastąpiło zrównowaŜenie
między dostawą glukozy, a zapotrzebowaniem
tkanek na jej zuŜytkowanie i utlenianie. Stan taki
osiąga się przez zwiększone utlenianie wolnych
kwasów tłuszczowych i ciał ketonowych oraz
ograniczenie utleniania glukozy do moŜliwego
minimum. Ta subtelna równowaga zostaje zabu-
rzona w stanach, w których zapotrzebowanie na
glukozę jest zwiększone, lub gdy uŜytkowanie
glukozy przez tkanki jest upośledzone. W takich
przypadkach dochodzi do dalszej mobilizacji
tłuszczów. Dostarczanie węglowodanów przez
tkankę tłuszczową w postaci glicerolu jest waŜną
funkcją, poniewaŜ jest to jedyne źródło węg-
lowodanów, oprócz glukoneogenezy z białek, w
głodującym organizmie dla tych procesów,
które muszą zuŜytkowywać glukozę. U człowie-
ka w długotrwałym głodzie zmniejsza się gluko-
neogeneza z białek wskutek zmniejszonego uwal-
niania aminokwasów, zwłaszcza alaniny z mię-
śni. Towarzyszy temu adaptacja mózgu do za-
stąpienia około polowy utlenianej glukozy utlenia-
niem ciał ketonowych.
Ketoza jest metaboliczną
adaptacją do głodzenia
Pierwotną funkcją ketogenezy jest usuwanie
z wątroby nadmiaru węgli kwasów tłuszczo-
wych w postaci związków, które są łatwo utle-
niane przez tkanki pozawątrobowe zamiast
glukozy. Ketoza jest rezultatem zmniejszonej
dostępności węglowodanów. Zwiększenie keto-
genezy powoduje (p. ryc. 24-9 i 24-10); 1.
Nierównowaga między estryfikacją a lipolizą
w tkance tłuszczowej, czego następstwem jest
uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych do
krąŜenia. Wolne kwasy tłuszczowe są głównym
substratem do wytwarzania ciał ketonowych
w wątrobie. Oznacza to, Ŝe wszystkie czynniki
metaboliczne i wewnątrzwydzielnicze, wpływa-
jące na uwalnianie wolnych kwasów tłuszczo-
wych z tkanki tłuszczowej, wpływają równieŜ na
ketogenezę. 2. Podczas wnikania wolnych kwa-
sów tłuszczowych do wątroby równowaga mię-
dzy ich estryfikacją a utlenianiem zaleŜy od
palmitoilotransferazy karnitynowej I, której
aktywność jest pośrednio zwiększana przez
zwiększenie stęŜenia wolnych kwasów tłuszczo-
wych i zwiększenie stosunku [glukagon]: [insu-
lina]. 3. Przy zwiększonym utlenianiu kwasów
tłuszczowych większa ich ilość przetwarza się
w ciała ketonowe, a mniej tworzy się CO2.
Proces ten jest regulowany w taki sposób, Ŝe
całkowite wytwarzanie ATP w wątrobie pozos-
taje stałe.
Uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych
z tkanki tłuszczowej w stanie głodu moŜe być
kontrolowane przez sprzęŜenie zwrotne, pole-
gające na tym, Ŝe ciała ketonowe i woine kwasy
tłuszczowe bezpośrednio pobudzają trzustkę do
wytwarzania insuliny.
W większości przypadków uwalnia się nad-
miar wolnych kwasów tłuszczowych w stesun-
ku do zapotrzebowania na ich utlenianie, przez
co znaczna ich część jest estryfikowana nawet
w czasie głodzenia. PoniewaŜ wątroba wychwy-
tuje i estryfikuje znaczną część kwasów tłusz-
czowych uwalniających się z tkanki tłuszczowej,
moŜna powiedzieć, Ŝe ten narząd odgrywa istot-
ną rolę regulacyjną w usuwaniu nadmiaru wol-
nych kwasów tłuszczowych z krąŜenia. Gdy
podaŜ węglowodanów jest wystarczająca, wów-
czas większość napływających kwasów tłusz-
czowych jest estryfikowana w wątrobie i następ-
nie eksportowana z wątroby jako VLDL, które
są zuŜytkowywane przez inne tkanki. W przy-
padku nadmiernego napływu wolnych kwasów
tłuszczowych wątroba dysponuje alternatywną
drogą ich przemiany, tj. ketogenezą, która po-
zwala wątrobie kontynuować eksport większo-
ści napływających kwasów tłuszczowych w po-
staci łatwej do zuŜytkowania przez tkanki poza-
wątrobowe i to w kaŜdym stanie odŜywienia.
Większość powyŜszych procesów przedsta-
wiono na ryc. 29-2. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe
istnieje cykl węglowodanowy, obejmujący uwa-
lnianie glicerolu z tkanki tłuszczowej i jego
przetworzenie w wątrobie do glukozy. Powsta-
ła w ten sposób glukoza wraca ponownie do
tkanki tłuszczowej, zamykając cykl. Inny cykl,
cykl Hpidowy, obejmuje uwalnianie wolnych
kwasów tłuszczowych przez tkankę tłuszczową,
 INTEGRACJA METABOLIZMU 1 DOSTARCZANIE SUBSTRATOW ENERGETYCZNYCH / 335
ich przetransportowanie do wątroby i estryfika-
cję w tym narządzie oraz powrotny transport
powstałych estrów do tkanki tłuszczowej w po-
staci VLDL.
Patologiczna ketoza
jest spowodowana
zwielokrotnionym działaniem
czynników powodujących
ketozę głodową
Ketoza występująca w głodzie i przy kar-
mieniu tłuszczami jest stosunkowo łagodna,
w porównaniu ze stanem spotykanym w niewy-
równanej cukrzycy, zatruciu etaŜowym u owiec
albo w ketuzie u bydła w okresie laktacji. Główną
przyczyną tych stanów jest jeszcze znaczniejsza
niedostępność węglowodanów dla tkanek niŜ
w łagodnych stanach ketozy. W łagodniejszych
postaciach cukrzycy, przy karmieniu tłuszczami
i w przewlekłym głodzeniu, glikogen występuje
w wątrobie w zmiennych ilościach, natomiast
stęŜenie wolnych kwasów tłuszczowych jest
mniejsze, co prawdopodobnie jest przyczyny
mniej cięŜkiej ketozy występującej w tych sta-
nach.
W cukrzycy typu I brak (albo względny brak)
insuliny prawdopodobnie wpływa na tkankę
tłuszczową bardziej niŜ na jakąkolwiek inną
tkankę, z powodu niezwykłej wraŜliwości tej
tkanki na ten hormon. Skutkiem tego jest
uwalnianie wolnych kwasów tłuszczowych
w ilościach powodujących zwiększenie ich
stęŜenia w osoczu krwi do wartości przekracza-
jących 2-krotnie prawidłowe stęŜenie na czczo
u osób zdrowych. Występuje równieŜ wiele
zmian aktywności enzymów w wątrobie, nasila-
jących glukoneogenezę i eksport glukozy do
krwi pomimo występowania znacznej hiper-
glikemh.
W ketozie przeŜuwaczy zachodzi intensywne
pobieranie glukozy z krwi przez płody bliźniacze
lub proces intensywnej laktacji (ryc. 29-2).W
rezultacie rozwija się krańcowa hipoglikemia,
połączona z niezwykle małą ilością glikogenu
w wątrobie. Ketoza powstająca w tych warun-
kach bywa bardzo cięŜka. W miarę rozwoju
hipoglikemii zmniejsza się wydzielanie insuliny,
przez co zmniejsza się nie tylko zuŜywanie
glukozy, lecz równocześnie wzmaga się lipoliza
w tkance tłuszczowej. Kobiety w ciąŜy często
mają łagodną ketozę.
W nie leczonej cukrzycy typu I zgon jest
spowodowany powikłaniami kwasicy uwarun-
kowanej długotrwałą utratą zasad, niezbędnych
do zobojętnienia kwaśnych związków ketono-
wych wydalanych z moczem (p. rozdz. 62.
Przypadek 8: Cukrzyca przebiegająca z kwasicą
ketonową). W zatruciu dąŜowym owiec zgon
następuje szybko z powodu cięŜkiej hipoglike-
mii.
PIŚMIENNICTWO
Caprio S et al: Oxidative fuel metabolism during mild
nypoglycemia: critical role free fatty acids. Am
J Physiol 1989:256:E413. Cohen P: Comroi of
Enzyme Activitv, 2nd ed. Chap-
man & Hali, 1983. Hue L, Van de Werve G
(editors): Short-Term
Regulation of Liver Metabolism. Elsevier/North
Holland, 1981. Knopp RH et al: Lipoprotein
metabolism in pregnan-
cy, fat transport to the ferus and the effects of
diabetes. Biol Neonate 1986;5O:297. Maycs PA,
Laker ME: Regulation of ketogenesis in
the liver. Biochem Soc Trans 1981;9:339.
McGarry JD, Foster DW. Regulation of hepatic fatty
acid oxidation and ketone body produetion. Annu
Rev Biochem 1980;49:395. Siess EA, Kientsch-
Engel Rl, Wieland OH: Concent-
ration of free oxaloacetate in the mitochondrial
compartment of isolated liver cells. Biochem J
1984;218:171. Zorzano A et al: Effects of
starvation and exercise on
concentrations of citrate, hexose phosphates and
glycogen in skeletal muscle and heart; Evidence for
selectivc operation of the ghicose-fatty acid cycle.
Biochem J 1985;232:585.
CZĘSC
Metabolizm białek aminokwasów

Biosynteza aminokwasów,
które nie muszą być 30
dostarczane w poŜywieniu
Victor W. Rodwell, PhD

WPROWADZENIE mie, jako o „nie podstawowych" i „nie niezbęd-

nych" (tab. 30-1). ChociaŜ w sensie Ŝywienia
Często mówi się o aminokwasach, które terminy te są poprawne, zaciemniają one pod-
muszą być dostarczone w poŜywieniu, jako stwową, biologiczną naturę wszystkich 20 ami-
o „podstawowych" i „niezbędnych", i o amino- nokwasów. MoŜna udowodnić, Ŝe aminokwa-
kwasach niekoniecznie występujących w pokar- sy, których nie trzeba dostarczać w poŜywieniu
są waŜniejsze dla komórki od tych, które muszą
być dostarczone w poŜywieniu, skoro organiz-
Tabela 30-1. Zapotrzebowanie na aminokwasy my (np. człowiek) zatraciły zdolność syntezy
u człowieka ostatniej, ale nie pierwszej grupy.
Aminokwasy, które Aminokwasy, które PoniewaŜ ksiąŜka ta kładzie nacisk na proce-
muszą być dostarczo- nie muszą być dostar- sy metaboliczne tkanek ludzkich, będzie tu
ne w poŜywieniu czona w poŜywieniu omówiona tylko biosynteza aminokwasów,
Arginina* Alanina które nie muszą być dostarczone w poŜywieniu,
Histydyna* Asparagina a nie będziemy omawiać tych, które są biosyn-
Izoieucyna Asparaginian tetyzowane przez rośliny i mikroorganizmy,
Leucyna Cysteina i muszą być dostarczone w poŜywieniu.
Lizy na Glutaminian -
Metionina Glutamina
Fenyloalanina Glicyna ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Treonina Hydroksyprolina"
Tryptofan Hydroksylizyna**
Znaczenie medyczne materiału zawartego
Walina Prolina
Seryna w tym rozdziale wiąŜe się ze stanami niedoboru
Tyrozyna aminokwasów, które mogą wynikać z faktu, Ŝe
konieczne w poŜywieniu aminokwasy nie wy-
'Częściowo niezbędny w poŜywieniu. Syntety- stępują w poŜywieniu lub występują w niedo-
zowany z niedostateczną szybkością, aby podtrzy-
mać rozwój dzieci.
statecznych ilościach. PoniewaŜ pewne zboŜa są
"Niekonieczny do syntezy białka, ale tworzący stosunkowo ubogimi źródłami tryptofanu i lizy-
się podczas zmian potranslacyjnych kolagenu. ny, moŜe wystąpić stan dramatycznego niedo-

22 - Biochemia
338 / ROZDZIAŁ 30

boru tych aminokwasów w regionach, w któ-
rych poŜywienie opiera się na tych zboŜach i nie
jest uzupełniane przez takie źródła białka, jak
mleko, ryby i mięso.
Kwashiorkor i wyniszczenie (ang. marasmus)
są endemiczne w pewnych regionach Afryki
Zachodniej. Kwashiorkor pojawia się wówczas,
gdy dziecko po odjęciu od piersi matki przecho-
dzi na dietę skrobiową ubogą w białko. W wyni-
szczeniu istnieje niedobór zarówno energetycz-
nego poŜywienia, jak i swoistych aminokwa-
sów.
cia jest ujemna, a nie zerowa, poniewaŜ or-
ganizm zuŜywa ATP i środki pokarmowe na
syntezę niepotrzebnego DNA. Liczba enzymów
wymagana przez komórki prokariotyczne do
biosyntezy aminokwasów niezbędnych w poŜy-
wieniu jest ogromna w porównaniu z liczbą
enzymów potrzebną do syntezy aminokwasów,
które nie muszą być dostarczone w poŜywieniu
(tab. 30-2). To sugeruje, Ŝe poŜyteczne dla
przeŜycia organizmu jest utrzymanie zdolności
wytwarzania „łatwych" aminokwasów, nato-
miast strata zdolności do syntezy „aminokwa-
sów trudnych".

PODCZAS EWOLUCJI ZWIERZĘTA

WYśSZE TRACĄ ZDOLNOŚĆ DO WIĘKSZOŚĆ AMINOKWASÓW,
BIOSYNTEZY AMINOKWASÓW, KTÓRE NIE MUSZĄ BYĆ
KTÓRYCH TWORZENIE WYMAGA DOSTARCZANE W POśYWIENIU,
DŁUGIEGO CIĄGU REAKCJI TWORZY SIĘ Z AMFIBOLICZNYCH
ZWIĄZKÓW POŚREDNICH W
Istnienie zapotrzebowania na poŜywienie su- KRÓTKICH SZLAKACH
geruje, Ŝe zaleŜność od dostarczania z zewnątrz ANABOL1CZNYCH
potrzebnego związku pośredniego moŜe mieć
większą wartość do utrzymania się przy Ŝyciu Z 12 aminokwasów, które nie muszą być
niŜ zdolność do jego biosyntezy. JeŜeli swoisty dostarczone w pokarmie (tab. 30-1), 9 tworzy
intermediat występuje w poŜywieniu, to or- się z amfibolicznych związków pośrednich. Po-
ganizm, który moŜe go syntetyzować, rozmna- zostałe 3 (Cys, Tyr, Hyl) tworzą się z amino-
Ŝając się przekazuje przyszłym pokoleniom in- kwasów, które muszą być w poŜywieniu.
formację genetyczną o ujemnej wartości tej Dehydrogenaza glutaminianowa., syntetaza
zdolności dla przeŜycia. Zdolność ta dla preeŜy- glutaminowa i transaminazy zajmują centralną
pozycję w biosyntezie aminokwasów. Wyni-
kiem ich wspólnego działania jest katalizowanie
Tabela 30-2. Enzymy biorące uctzial w syntezie przekształcenia nieorganicznego jonu amono-
aminokwasów z amfibolicznych związków pośred- wego w organiczny azot a-aminowy róŜnych
nich aminokwasów.
Glutaminian. Redukcyjna aminacja a-ke-
Liczba enzymów potrzebna do syntezy toglutaranu jest katalizowana przez dehydroge-
Aminokwasy, które Aminokwasy, które nie nazę glutaminianową (ryc.
muszą być dostarczone muszą być dostarczone 30-1). W dodatku do NAD(P]-
w poŜywieniu w poŜywieniu NAD(P)H + H
Arg1 7 Ala 1
His 6 Asp 1
Thr 6 Asn= 1
Met 5 (4 wspólne) Glu 1
Lys 8 Gin' 1
Ile 8 (6 wspólnych) Hyl3 1
Val 1 (7 wspólnych) Hyp4 1
Leu 3 (7 wspólnych) Pro1 3 Ryc. 30-1.
Phe 10 Ser 3 NH, '■
Trp 5 (8 wspólnych) Gly= 1 Reakcja
59 Cys6 2 dehydrogenazy
Tyr'_ 1 glutaminiano-wej. Redukcyjna aminacja a-
17 ketoglutaranu przez NHl zachodzi kosztem
1 2 3 4 ! 6
NAD(P)H.
z Glu. z Asp, z Lys. z Pro. z Ser. z Ser. plus S-
a 7
. z Phe.

NH+
O wykorzystuje jako źródło azotu raczej glutami-
NH.
Mg-ATP Mg-ADP+P;
Ryc. 30-2. Reakcja syntetazy glutaminowej.
tworzenia L-glutaminianu z amfi bo licznego
związku pośredniego a-ketoglutaranu, reakcja
ta stanowi kluczowy, pierwszy etap w biosyn-
tezie wielu dodatkowych aminokwasów.
Glutamina. Biosynteza glutaminy z gluta-
minianu jest katalizowana przez syntetazę glu-
taminową (ryc. 30-2). Reakcja wykazuje zarów-
no podobieństwa, jak i róŜnice w porównaniu
z reakcją katalizowaną przez dehydrogenazę
glutaminianową. Obie reakcje wbudowują azot
nieorganiczny -—jedna w grupę aminową, dru-
ga w wiązanie amidowe. Obie reakcje są połą-
czone z reakcjami wysoce egzoergicznymi:
w przypadku dehydrogenazy glutaminianowej
z utlenieniem NAD(P)H, a w przypadku syn-
tetazy glutaminowej — hydrolizą ATP.
Alanina i asparaginian. L-alanina po-
wstaje w wyniku transaminacji pirogronianu,
natomiat w wyniku transaminacji szczawiooc-
tanu tworzy się L-asparaginian (ryc. 30-3).
Przeniesienie grupy a-aminowej glutami niań u
na te amfiboliczne związki pośrednie ilustruje
zdolność transaminaz do kierowania jonu amo-
nowego, przez glutaminian, w oc-aminowy azot
aminokwasów.
Plrogronlan Q
GlulubAsp ot-Ketoglutaran
lubazczawiooctan
Ryc. 30-3. Tworzenie alaniny przez transami nację
pirogronianu. Donorem grupy aminowej moŜe być
glutaminian lub asparaginian. Innym produktem
jest a-ketoglutaran lub szczaw i oo etan.
BIOSYNTEZA AMINOKWASÓW / 339
Asparagina. Synteza asparaginy z aspara-
ginianu, katalizowana przez syntetazę asparagi-
nowa (ryc. 30-4), przypomina syntezę glutami-
ny (ryc. 30-2). Tym niemniej enzym ssaków
nę niŜ jon amonowy; syntetaza asparaginowa
u ssaków nie przyłącza nieorganicznego azotu,
natomiast bakteryjna syntetaza asparaginowa
wykorzystuje jon amonowy i wskutek tego
przyłącza azot. Tak jak w przypadku innych,
reakcji, w których tworzy się PPj: hydroliza PP;
do P| przez pirofosfatazę zapewnia, Ŝe reakcja
jest silnie uprzywilejowana energetycznie.
Mg-ATP
NH,+ NH,+
H,N
O
L-Asparaglnlan L-Asparagina
R —NH3+-
Mg-AMP + PP,
Ryc. 30-4. Reakcja syntetazy asparaginowej. Na-
leŜy zwrócić uwagę na podobieństwa i róŜnice
w porównaniu z reakcją syntetazy glutaminowej
(ryc. 30-2).
Seryna. Seryna tworzy się ze związku po-
średniego glikolizy — D-fosfoglicerynianu (ryc.
30-5). Grupa ot-hydroksylowa jest utleniana
przez NAD+ do grupy ketonowej, a następnie
podlega transaminacji, tworząc fosfoserynę. Ta
jest wówczas defosforylowana, dając serynę.
Głicyna. Synteza glicyny w tkankach ssa-
ków jest prowadzona kilkoma drogami. Cyto-
zol wątroby zawiera Lransaminazy glicynowe,
które katalizują syntezę glicyny z glioksalanu
i glutaminianu lub alaniny. W przeciwieństwie
do większości reakcji transaminacji, ta silnie
uprzywilejowuje syntezę glicyny. Dwoma doda-
tkowymi waŜnymi szlakami tworzenia glicyny
u ssaków jest jej synteza z choliny (ryc. 30-6)
i z seryny przez reakcję katalizowaną przez
hydroksymetylotransferazę serynową (ryc. 30--
7).
Prolina. U ssaków i niektórych innych form
Ŝycia prolina tworzy się z glutaminianu wskutek
odwrócenia reakcji kataboiizmu proliny (ryc.
30-8).
340 / ROZDZIAŁ 30

OKSYDAZA
SARKO2YNOWA i

o
3- Fosf o- D-g! loory nlan

L--NAD +

9
(P)-O o
Fosfo hyd ro teyplrog ron lan

DEHYDROGENAZA
ALDEHYDU BETAINY

NH,+

Fosfo-L-swyna

OKSYDAZA
Ryc. 30-5. Biosynteza seryny. a-AA — a-amino- DIMETYl.OGLlCYNOWA
kwasy, a-KA — a-ketokwasy.

Cysteina. Cysteina, której obecność w po-

Ŝywieniu nie jest konieczna, tworzy się z metio-
niny (koniecznej w poŜywieniu) i seryny (nieko-
niecznej w poŜywieniu). Metionina ulega naj- ICHjO)
pierw przemianie w homocysteinę przez S-ade- Formaldahyd i
nozylometionine i S-adenozylohomocysteinę NHJ
(p. rozdz. 32). Przekształcenie homocysteiny
i seryny w cysteinę i homoserynę przedstawiono
Silcyna
na ryc. 30-9.
Tyrozyna. Tyrozyna powstaje z fenyloala- Ryc. 30-6. Powstawanie glicyny z cboliny.
niny w reakcji katalizowanej przez hydroksyla-
zę fenyloalaninową (ryc. 30-10). Podczas gdy
fenyloalanina jest aminokwasem niezbędnym
w poŜywieniu, tyrozyna nim nie jest — dostar- wać w poŜywieniu fenyloalaniny. Kompleks
czone poŜywienie powinno zawierać odpowied- hydroksylazy fenyloalaninowej jest oksygenazą
nie ilości fenyloalaniny. Reakcja jest nieod- o mieszanej funkcji, występuje w wątrobie ssa-
wracalna, dlatego tyrozyna nie moŜe zastępo- ków, ale nie występuje w innych tkankach.
 BIOSYNTEZA AMINOKWASÓW / 341

Metyteno- NH,*
H^-follan
i NH +
! HO ] O
+/ L-
Glteyna
Seryna

Ryc. 30-7. Reakcja hydroksym etyl otrą nsf era zy se-

rynowej. Reakcja jest łatwo odwracalna. H4-fo)ian
— tetrahydrofolian.
O

L-GkJtamlnten

L-Glutam/lo-y-eemialoohyd

L-Cysteina

Seryna
L-Homowryna

Ryc. 30-9. Przekształcenie homocysteiny i seryny

w homoserynę i cysteine. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe
A'-Pirolldyno-5-karboksyian
podczas gdy siarka cysteirty pochodzi z transsui-
fu racji z metioniny, szkieletu węglowego dostarcza
seryna.

ostatecznie w NADPH, natychmiast dostarcza

L-Prollna
Ryc. 30-8. Biosynteza proliny zglutaminianu przez
odwrócenie reakcji katabolizmu proliny.
Reakcja polega na wbudowaniu jednego atomu
tlenu w pozycjepara fenylo alaniny, podczas gdy
drugi atom jest redukowany z utworzeniem
wody (ryc. 30-10). Moc redukcyjną, zawartą
tctrahydrobiopteryna. przypominająca pterydy-
ne kwasu foliowego.
Hydroksyprolina. PoniewaŜ prolina słuŜy
jako prekursor hydroksyproliny, prolina i hyd-
roksyprolina naleŜą do rodziny glutaminianu.
ChociaŜ w tkankach ssaków występuje zarówno
3-, jak i 4-hydroksyprolina, wszystkie podane
niŜej fakty dotyczą tylko Ŝran.s-4-hyclroksy-
proliny,
Hydroksyprolina, podobnie jak hydroksyli-
2yna, jest prawie wyłącznie związana z kolage-
nem, białkiem występującym w największej iloś-
342 / ROZDZIAŁ 30
NADP+ NADPH+H+
Tetrahydro- Dmydra-
blopteryna biopteryna
L-Fanyloalanlna L-Tyroiyna
H 0H
OH ÓH
Tatra hyd ro bi o ptery n a
Ryc. 30-10. Reakcja hydroksylazy fenyloalanino-
wej. Biorą udział 2 róŜne enzymy. Enzym II katalizuje
redukcję dihydrobiopteryny przez NADPH i enzym
I — redukcję O2 do H2O oraz fenyloalaniny do
tyrozyny Reakcja ta wiąŜe się z zaburzeniami meta-
bolizmu fenyloalaniny omawianymi w rozdz. 32.
i-Ketoglularan [ "OJ-Bursztyn la n
Ryc. 30-11. Reakcja hydroksylazy prolilowej. Sub-
stratem jest peptyd bogaty w prolinę. Podczas
przebiegu reakcji tlen cząsteczkowy wbudowuje się
zarówno do bursztynianu, jak i do proliny (wykaza-
13
no wykorzystując izotop tlenu O2).
ci w tkankach ssaków. Kolagen zawiera ok. 1/3
glicyny, 1/3 proliny i hydroksyproliny. Hydro-
ksyprolina, która stanowi wiele reszt amino-
kwasowych kolagenu, chroni potrójny heliks
kolagenu przed trawieniem przez proteazy.
W przeciwieństwie do grup hydroksylowych
hydroksylizyny, które słuŜą jako miejsca przyłą-
czenia reszt galaktozyd owych i glukozowych,
grupy hydroksylowe hydroksyproliny kolagenu
nie są podstawione.
Wyjątkową cechą metabolizmu hydroksy-
proliny i hydroksylizyny jest to, Ŝe jeśli amino-
kwasy te pochodzą z białka przyjmowanego
poŜywienia, to nie są włączane do kolagenu. Nie
ma Ŝadnego tRNA zdolnego przyłączyć hydro-
ksyprolinę i hydroksylizynę i wbudować je
w wydłuŜający się łańcuch polipeptydowy. Pro-
lina zawarta w pokarmie jest prekursorem hyd-
roksyproliny kolagenu, natomiast lizyna — pre-
kursorem hydroksylizyny kolagenu. Hydroksy-
lacje proliny lub lizyny katalizuje hydroksylaza
prolilowa lub hydroksylaza lizylowa, enzymy
związane z frakcją mikrosomalną wielu tkanek
(skóry, wątroby, płuc, serca, mięśni szkieleto-
wych i zi a minujących ran). Enzymy te są hydro-
ksylazami peptydowymi, poniewaŜ hydroksyla-
cja zachodzi tylko po wbudowaniu proliny
i lizyny do polipeptydu.
Obie hydroksylazy są oksygenazami o mie-
szanej funkcji, które wymagają w dodatku do
substratu obecności tlenu cząsteczkowego,
askorbinianu, Fe2"1" i a-ketoglutaranu. Inten-
sywniej badano hydroksylazę prolilowa, ak
okazuje się, Ŝe hydroksylaza lizylowa jest bar-
dzo podobna. Na kaŜdy mol hydroksylowanej
proliny, 1 mol oc-ketoglutaranu ulega dekarbok-
sylacji do bursztynianu. Podczas tego procesu
1 atom tlenu cząsteczkowego wbudowuje się
w prolinę i 1 w bursztynian (rys. 30-11).
Hydroksylizyna. 5-Hydroksylizyna (a,e--
diamino-S-hydroksykapronian) występuje
w kolagenie, ale nie występuje w większości
innych białek ssaków, Hydroksylizyna kolage-
nu pochodzi bezpośrednio z lizyny, ale nie
z hydroksylizyny poŜywienia. Zanim lizyna
ulegnie hydroksylacji musi być wbudowana
w peptyd. HydroksyJacje peptydu lizylowego
katalizuje wówczas hydroksylaza lizylowa, ok-
sydaza o mieszanej funkcji, analogiczna do
hydroksylazy prolilowej (ryc. 30-11).
7-Ketokwasy 3 aminokwasów o
rozgałęzionych łańcuchach bocznych
mogą zastąpić w poŜywieniu człowieka
odpowiadające im aminokwasy
ChociaŜ leucyna, walina i izoleucyna są dla
ludzi i innych wyŜszych zwierząt aminokwasa-
mi, które muszą być dostarczone w pokarmie,
tkanki ssaków mają transaminazy, które od-

wracalnie katalizują wzajemne przemiany wszy-
stkich 3 aminokwasów i odpowiadających im
a-ketokwasów. Dlatego odpowiednie a-keto-
kwasy mogą zastępować w poŜywieniu odpo-
wiadające im aminokwasy.
Histydyna i arginina są uwaŜane jako
aminokwasy częściowo niezbędne w
poŜywieniu
Arginina, aminokwas który musi być dostar-
czony w poŜywieniu dla rozwoju człowieka,
moŜe być syntetyzowana przez szczury, ale
w ilościach niewystarczających do prawidłowe-
go wzrostu.
Histydyna, podobnie jak arginina, nie jest
całkowicie niezbędna w poŜywieniu. W nieobec-
ności histydyny u dorosłych ludzi i-dorosłych
szczurów była utrzymywana przez krótki okres
równowaga azotowa. Rosnące zwierzę wymaga
jednak w poŜywieniu histydyny. JeŜeli badania
BIOSYNTEZA AMINOKWASÓW / 343
byłyby prowadzone w dłuŜszych okresach, jest
prawdopodobne, Ŝe ujawniłoby się zapotrzebo-
wanie na histydynę równieŜ u dorosłego czło-
wieka.
PIŚMIENNICTWO
Cardinale GJ, Udenfriend S: Prolyl hydroxylase. Adv
Eniymol 1974;41:245. Mercer LP, Dodds SJ,
Smith DI: Dispensable, indis-
pensable, and conditionally indispensable amin o
acid ratios in the diet. Chapter 1 in Vol. 1 of;
Adsorption and Utilization of Amino Acids. Fried-
man M (editor). CRC Press. 1989. Rosenberg
LE. Serwer CR: Disorders of amino acid
metabolism. Chapter 11 in: Metaboiic Control and
Disease. Bondy PK, Roscnberg LE (editors). Saun-
ders, 1980. Tyler B: Regulation of the
assimilation of nitrogen
tompounds. Annu Rev Biochem 1978;47:1127.
 Katabolizm białek
31 i azotu aminokwasów
WPROWADZENIE
W tym rozdziale będzie omówiony sposób,
w jaki azot jest usuwany z aminokwasów i prze-
kształcany w mocznik oraz problemy medyczne
pojawiające się wskutek zaburzeń tych reakcji.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Amoniak, pochodzący głównie z a-amino-
wego azotu aminokwasów, jest dla ludzi poten-
cjalnie toksyczny. Mechanizmy, które powodu-
ją, Ŝe amoniak jest toksyczny, nie są całkowicie
poznane. Człowiek usuwa amoniak przez prze-
kształcenie go w nietoksyczny związek chemicz-
ny — mocznik. Prawidłowy przebieg szlaku
metabolicznego, który przekształca amoniak
w mocznik — cykl mocznikowy —jest istotny
do utrzymania zdrowia. W warunkach, w któ-
rych funkcja wątroby jest powaŜnie zagroŜona,
np. u chorych z zaawansowaną marskośdą
wątroby (gdzie prawidłowe hepatocyty są za-
stąpione przez fibrobiasty i kolagen) lub ostrym
zapaleniem wątroby — stęŜenie amoniaku we
krwi się zwiększa, co w rezultacie powoduje
objawy kliniczne. W przypadku nielicznych
dzieci urodzonych z brakiem aktywności jed-
nego z enzymów cyklu mocznikowego właściwe
leczenie wymaga zrozumienia biochemii syn-
tezy mocznika.
WYMIANA BIAŁKA ZACHODZI
WE WSZYSTKICH FORMACH śYCIA
Białka Ŝywych komórek są stale odnawiane
przez wymianę białka, nieprzerwany proces de-
gradacji i następnie resyntezy z wolnych amino-
Victor W. Rodwełt, PhD
kwasów. Fizjologiczne znaczenie wymiany biał-
ka jest wykazane przez jej obecność we wszyst-
kich formach Ŝycia, nawet u bakterii rosnących
logarytmicznie w bogatym podłoŜu. ChociaŜ
wymiana obejmuje zarówno syntezę, jak i de-
gradację białek, rozdział ten omawia degradację
białek i aminokwasów. Syntezę białek opisano
w rozdz. 40.
Klinicyści i dietetycy uŜywają
swoistych terminów w celu
scharakteryzowania róŜnych stanów
bilansu azotowego
Swoiste terminy opisują stan metabolizmu
azotu u ludzi. Bilans azotowy dotyczy róŜnicy
między całkowitym azotem spoŜytym a cał-
kowitym azotem wydalonym. Przyjęcie więcej
azotu niŜ wydalenie stanowi dodatni bilans
azotowy, stan typowy dla rosnącego dziecka lub
kobiety w ciąŜy. W równowadze azotowej, typo-
wej dla dorosłego człowieka, ilość azotu spoŜy-
tego odpowiada ilości azotu wydalonego w kale
i moczu. Ujemny bilans azotowy, w którym ilość
azotu wydalonego przewyŜsza ilość azotu spo-
Ŝytego, charakteryzuje pewnych chorych po
operacjach, chorych z zaawansowanym rakiem
i osoby, które przyjmują nied o stateczną ilość
azotu (np. w kwashiorkor) lub dietę ubogobiał-
kową.
KaŜdego dnia dorośli degradują 1—2%
białka ich organizmu
Wymiana 1—2% całkowitego białka ciała
dziennie u zdrowego człowieka wynika głównie
z degradacji białka mięśni. 75—80% uwolnio-
nych aminokwasów jest wówczas ponownie
wykorzystywanych do syntezy białka. Azot
pozostałych jest katabolizowany do mocznika.
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 345
Białko
organizmu
Degradacja Ponowne
białka
wykorzystanie
(2 0 -3 5g do syntezy
azotu nowego białka
dziennie) (15 - 2B g azotu
dziennie)
Aminokwasy
Kalabollzm (5 — 7 g
azotu dziennie)
Ryc. 31 -1. ZaleŜności ilościowe zachodzące mię-
dzy obrotem białek i aminokwasów.
a szkielety węglowe do amfibolicznych związ-
ków pośrednich (ryc. 31-1). W społeczeństwie
zachodnim ta dzienna strata wynosi do 30—40 g
białka lub 5—7 g azotu.
Szybkość degradacji białka znacznie się
róŜni między białkami oraz w róŜnych
stanach fizjologicznych
Poszczególne białka są degradowane z róŜną
szybkością. Średnia szybkość degradacji białka
w danej komórce, tkance lub w całym organiz-
mie odzwierciedla średnią wartość dJa róŜnych
białek. Szybkość degradacji lub połowicznego
rozpadu białek w odpowiednich tkankach od-
powiada ich fizjologicznemu wymaganiu. Śred-
nia szybkość degradacji moŜe być niezmiernie
duŜa, gdy tkanka ulega powaŜnemu struktural-
nemu przekształceniu (np. tkanka macicy pod-
czas ciąŜy lub tkanka ogona kijanki podczas
metamorfozy). Degradacja białek mięśni szkie-
letowych takŜe się zwiększa podczas ostrego
głodzenia.
Okres połowicznego rozpadu białek
waha się od 30 min do powyŜej 150 h
PoniewaŜ in vivo szybkość degradacji białka
odpowiada kinetyce reakcji I-rzędu, wraŜliwość
enzymu aa degradację jest wyraŜona przez jego
okres połowicznego rozpadu — tt„. Jest to czas
wymagany do zmniejszenia jego stęŜenia do 50%
wartości początkowej. Okres połowicznego roz-
padu enzymów wątroby waha się od mniej niŜ
40 min do powyŜej 150 h. Wiele kluczowych
enzymów regulatorowych wykazuje krótki
okres połowicznego rozpadu. Na przykład t,,2
oksygenazy tryptofanowej i transaminazy tyro-
zynowej wynosi ok. 2 h, a tm reduktazy HMG--
CoA moŜe wynosić tylko 30 min. Te wartości
wyraźnie kontrastują z okresem połowicznego
rozpadu powyŜej 100 h dJa aldolazy, dehyd-
rogenazy mleczanowej i cytochromów. Dome-
ny bogate w Pro, Ser, Asp i Glu, określane jako
sekwencje PEST, występują w białkach z krót-
kim okresem połowicznego rozpadu. W reakcji
na potrzeby fizjologiczne szybkość degradacji
kluczowych enzymów regulatorowych moŜe
być przyspieszona lub opóźniona, zmieniając
stęŜenie enzymu i stąd podzielenie metabolitów
między róŜne szlaki metaboliczne.
Aminokwasy przyjęte w nadmiarze w
stosunku do potrzeb są degradowane,
a nie przechowywane
Utrzymanie zdrowia typowego zachodniego
dorosłego człowieka wymaga 30 — 60 g białka
dziennie lub jego równowaŜników w postaci
wolnych aminokwasów. Niemniej jakość białka
(proporcja niezbędnych aminokwasów w poŜy-
wieniu względem ich proporcji w syntetyzowa-
nych białkach) ma szczególne znaczenie. Nad-
miar aminokwasów nie jest magazynowany. Bez
względu na ich pochodzenie, te które bezpo-
średnio nie zostały włączone do nowego białka
są szybko degradowane. SpoŜycie nadmiaru
aminokwasów nie słuŜy zatem Ŝadnemu poŜyte-
cznemu celowi, który nie moŜe równie dobrze
być spełniony i przy niŜszym nakładzie przez
węglowodany i lipidy.
PROTEAZY I PEPTYDAZY
DEGRADUJĄ BIAŁKA DO
AMINOKWASÓW
Analogicznie do procesów zachodzących
w przewodzie Ŝołądkowo-j elito wy m, proteolity-
czne trawienie endogennych białek w obrębie
komórek wymaga proteaz i peptydaz. We-
wnątrzkomórkowe proteazy hydrolizują wewnę-
trzne wiązania peptydowe białek, tworząc pep-
tydy. Te peptydy są wtedy degradowane do
wolnych aminokwasów przez peptydazy. En-
dopeptydazy przecinają wewnętrzne wiązania
w peptydach, tworząc krótsze peptydy, Amino-
peptydazy i karboksypeptydazy usuwają wów-
czas odpowiednio aminokwasy z N- i C-końców
peptydów. Ostatecznymi produktami są wolne
aminokwasy.
346 / ROZDZIAŁ 31

Białka są degradowane na szlaku się do białka przeznaczonego do degradacji na

ATP-zaleŜnym i ATP-niezaleŜnym
Wewnątrzkomórkowe białka komórek euka-
riotycznych są degradowane w 2 głównych
szlakach. Pozakomórkowe, związane z błoną,
i długo Ŝyjące białka wewnątrzkomórkowe są
degradowane w organeliach komórkowch, na-
zwanych lizosomami, w procesach ATP-niezale-
Ŝnych. Przeciwnie, degradacja nieprawidłowych
i innych krótko Ŝyjących białek wymaga ATP
i ubikwityny, i przebiega w cytozolu.
Receptory asjaloglikoprotein
hepatocytów przyłączają i internalizują
glikoproteiny przeznaczone do
degradacji
Jakie czynniki „wyznaczają" białko do szyb-
kiej degradacji? Dla białek w krąŜeniu (np.
pewnych hormonów peptydowych) strata cząs-
teczki kwasu sjalowego, od końców niereduku-
jacych ich łańcuchów oligosacharydowych, syg-
nalizuje ich degradację. Te pozbawione kwasu
sjalowego glikoproteiny są rozpoznawane przez
asjaloglikoproteinowy receptor hepatocytów
i internalizowane. Wówczas są one degradowa-
ne w lizosomach przez proteazy zwane katep-
synami.
Ubikwityna „wyznacza" wiele
wewnątrzkomórkowych białek do
degradacji
Wiele wewnątrzkomórkowych białek jest
„wyznaczanych" do degradacji przez ubikwity-
nę, małocząs teczko we (8,5 kD) białko występu-
jące we wszystkich komórkach eukariotycz-
nych. Pierwszorzędowa struktura ubikwityny
jest bardzo konserwatywna. Tylko 3 z 76 reszt
aminokwasowych róŜni ubikwitynę droŜdŜową
od ludzkiej. Cząsteczki ubikwityny przyłączają
drodze reakcji zaleŜnych od ubikwityny. Są one
przyłączane w 3-etapowym procesie, kończą-
cym się utworzeniem wiązania izopeptydowego
między końcem karboksylowym ubikwityny
i g-aminową grupą reszty iizyny w białku (ryc.
31-2). To czy białko zostanie zmodyfikowane
przez ubikwitynę zaleŜy od rodzaju aminokwa-
su obecnego na jego N-końcu. Reakcja z ubi-
kwityną jest opóźniana przez N-końcową resztę
metioniny i seryny, a przyspieszana przez resztę
kwasu asparaginowego i argininy.
ZALEśNIE OD ICH NISZY
EKOLOGICZNEJ, ZWIERZĘTA
PRZEKSZTAŁCAJĄ AZOT W RÓśNE
PRODUKTY KOŃCOWE
Zwierzęta przekształcają azot z aminokwa-
sów i innych źródeł w jeden z 3 produktów
końcowych: amoniak, kwas moczowy lub mocz-
nik. Który z produktów przewaŜa u róŜnych
zwierząt, zaleŜy od dostępności wody w ich
specyficznej niszy ekologicznej. Organizmy
amonoteliczne, ryby kostnoszkieletowe, wyda-
lają azot jako amoniak. Ich nisza wodna, zmu-
szająca do ciągłego usuwania wody, ułatwia
stałe wydalanie bardzo toksycznego kompo-
nentu — amoniaku. Natomiast zwierzęta lądo-
we przekształcają azot albo w kwas moczowy
(urykoteliczny tryb Ŝycia), albo w mocznik (or-
ganizmy ureoteliczne). Ptaki, które muszą zaró-
wno zachowywać wodę, jak i utrzymywać małą
masę ciała są urykoteliczne. Kwas moczowy,
stosunkowo nierozpuszczalny produkt końco-
wy, jest wówczas wydalany jako półstałe guano.
Zwierzęta lądowe, a takŜe człowiek, są ureoteli-
czne, przekształcające azot w dobrze rozpusz-
czalny nietoksyczny związek — mocznik. Nie-

o o
1. UB—C—O" + E, -SH + ATP -»AMP + PP, + UB—C—S—E1
O O
2. UB—C—S—E, + E, -SH -* E, -SH + UB-C—S—E,
O E O H
3. UB—C-^S—E2+ H2N—E— Białko 4 Ej -SH + UB—C—N-e— Białko
c. 31-2. Reakcje cząstkowe w przyłączaniu ubikwityny (UB) do białka. 1. Terminalna grupa
karboksylowa COOH ubikwityny tworzy wiązanie tioestrowe z grupą -SH enzymu E, w reakcji kierowanej
przez przekształcenie ATP wAMPi PP,. 2. Reakcja wymiany tioestru przenosi zaktywowang ubikwitynę na
enzym E;. 3. Enzym E3 katalizuje transfer ubikwityny na e-aminowe grupy lizyny docelowego białka.
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 347
zwykle mała toksyczność mocznika jest niejed-
nokrotnie zaciemniona przez zwiększone stęŜe-
nie mocznika we krwi osób z chorobami nerek.
To zwiększone stęŜenie mocznika we krwi jest
konsekwencją, ale nie przyczyną, chorób nerek.
BIOSYNTEZA MOCZNIKA
PRZEBIEGA W KILKU ETAPACH
Ze względów dydaktycznych omówienie bio-
syntezy mocznika podzielono na 4 etapy: 1)
transaminacja, 2) deaminacja oksydacyjna, 3)
transport amoniaku i 4) reakcje cyklu mocz-
nikowego. Rycina 31-3 wiąŜe te zagadnienia
w całkowity katabolizm azotu aminokwasowe-
go. ChociaŜ kaŜdy etap odgrywa takŜe rolę
w biosyntezie aminokwasów, najpierw zostanie
rozpatrzony z perspektywy ich katabolizmu.
i-Ketokwas
a-Aminokwas
a-Ketoglutaran
Transami nacja
L-G lutami nian
NH3
Deamlnacja
oksydacyjna
Cykl nweanlkowy
CO,
Mocznik
Ryc. 31 -3. Ogólny przepływ azotu w kataboiizmie
aminokwasów.
USUNIĘCIE GRUPY < AMINOWEJ
JEST WSTĘPNĄ REAKCJĄ
KATABOLIZMU AMINOKWASÓW
Wolne aminokwasy? pochodzące z egzogen-
nych białek poŜywienia lub z degradacji białek
endogennych w procesach opisanych powyŜej,
są metabolizowane w identyczny sposób. Ich a-
aminowy azot jest najpierw usuwany albo
przez transaminację albo przez deaminację ok-
sydacyjną. Powstały węglowy „szkielet" jest
wówczas degradowany w szlakach, które będą
opisane w następnym rozdziale. W tym roz-
dziale omówiono los samego azotu.
Fosforan pirydoksalu jest obecny
w miejscu katalitycznym
wszystkich transaminaz
Fosforan pirydoksalu tworzy istotny część
miejsca katalitycznego transaminaz i wielu in-
nych enzymów, których substratami są amino-
kwasy. We wszystkich reakcjach aminokwa-
sów, zaleŜnych od fosforanu pirydoksalu, wstę-
pnym etapem jest tworzenie związku pośred-
niego — zasady Schiifa — połączonego z en-
zymem. Ten związek pośredni, stabilizowany
pr2ez interakcję z kationowym regionem miejs-
ca aktywnego, moŜe być przekształcany w spo-
sób, który obejmuje uwolnienie ketokwasu
z utworzeniem związanego z enzymem fosfora-
nu pirydoksaminy. Połączona aminowa forma
koenzymu moŜe wówczas tworzyć z ketokwa-
sem analogiczny związek pośredni typu zasady
Schiffa. Podczas transaminacji przyłączony ko-
enzym słuŜy jako przenośnik grup aminowych.
Wobec tego, Ŝe stała równowagi dla większości
reakcji transaminacji jest bliska 1, transamina-
cja jest procesem łatwo odwracalnym. To po-
zwala Łransaminazom funkcjonować zarówno
w kataboiizmie, jak i biosyntezie aminokwa-
sów.
Transaminacja kieruje azot
::-aminokwasów do
glutaminianu
Transaminacja, katalizowana przez transa-
minazy lub aminotransferazy, obejmuje wzajem-
ne przemiany pary aminokwasów i pary keto-
kwasów. Są to głównie a-aminokwasy i a-keto-
kwasy (ryc. 31-4).
Dwie transaminazy, transaminaza alanina--
pirogronian (transaminaza alaninowa) i trans-
aminaza glu tam i nian-a-ke to glut ara n (transa-
minaza glutaminianowa), występujące w więk-
szości tkanek ssaków, katalizują przeniesienie
grup aminowych z większości aminokwasów,
tworząc alaninę (z pirogronianu) i glutaminian
(z ce-ketoglutaranu) (ryc. 31-5).
Transaminazy są swoiste tylko dla,
jednej pary -aminokwasów i a-keto-
kwasów. KaŜda transaminaza jest swois-
ta dla danej pary aminokwasów i ketokwa-
sów jako jednej pary substratów, ale nieswoista
348 / ROZDZIAŁ 31

i hydroksyprolinę. Transaminacja nie jest ogra-

niczona do grup a-aminowych. 8-Aminowa
grupa ornityny (ale nie e-aminowa grapa lizyny)
łatwo ulega transaminacji, tworząc 7-semialde-
hyd glutaminianu (p. ryc. 32-3). W pewnych
stanach chorobowych stęŜenie transaminaz w su-
rowicy jest zwiększone (p. Suplement).

OKSYDAZA L-AMINOKWASOWA
o o RÓWNIEś PRZEKSZTAŁCA
Ryc. 31-4. Transaminacja. Reakcję przedstawiono 5-AMINOKW ASY W
dla dwóch a-aminokwasów i dwóch ot-ketokwa- ct-KETO KWASY
sów. Grupy nie ot-aminowe lub karbonylowe rów-
nieŜ uczestniczą w transaminacji, chociaŜ stosun- Tlenowa przemiana wielu aminokwasów
kowo rzadko. Reakcja jest łatwo odwracalna ze w odpowiadające im ketokwasy zachodzi w wą-
stalą równowagi równą ok. 1. trobie i nerkach ssaków. ChociaŜ prawie cala
aktywność w stosunku do a-aminokwasów jest
wynikiem wspólnego działania transaminaz
Plrogronlan i dehydrogenazy L-glutaminianowej, w wąt-
robie i nerkach ssaków jest równieŜ aktywna
oksydaza L- i D-aminokwasowa, enzym bardzo
rozpowszechniony u innych zwierząt i drobno-
L-Alanlna ustrojów.
a-Ketoglutaran
Oksydazy aminokwasowe są
autoutleniającymi się
a flawoproteinami
- Zredukowany FMN lub FAD oksydaz ami-
A nokwasowych jest ponownie utleniany bezpo-
m
l średnio przez tlen cząsteczkowy, tworząc nad-
n tlenek wodoru (H2 Oj) bez udziału cytochro-
o
k
w
a
s

L-Glutamlnłan a-Ketokwas a-Am ino kwas

a-Ketokwas

Ryc. 31-5. Transaminazaalaninowa (gfira) itrans-

amtnaza glutaminianowa (dói).

dla innej pary, którą moŜe tworzyć jakikolwiek

OKSYDAZA
aminokwas z odpowiadającym mu ketokwa- AMINO-
sem. PoniewaŜ alanina jest takŜe substratem KWASOWA
w reakcji transaminazy glutaminianowej, cały
azot aminowy z aminokwasów, które mogą
ulegać transaminacji, moŜe być gromadzony Riw|n(ł

w glutaminianie. Jest to waŜne, poniewaŜ L-

glutaminian jest jedynym aminokwasem w ko- O
mórkach ssaków ulegającym deaminacji oksyda- a-lmtnokwas
cyjnej ze znaczną szybkością. Tworzenie amo- ■HjO
niaku z grup tx-aminowych przebiega więc głów- NH„* -*' ■ O
nie poprzez przemianę w azot a-aminowy L-
glutaminianu. KATALAZA
C
Transaminacja nie jest ograniczona 140, 11O a-Katokwas
do grup a-aminowych. Substratamj w Ryc. 31-6. Deaminacja
transaminacji jest większość aminokwasów oksydacyjna katalizowana
(ale nie wszystkie). Wyjątki obejmują lizynę, przez oksydazę L-aminokwasową (oksydoreduk-
treoninę oraz cykliczne iminokwasy — proline taza L-a-aminokwas: O2). a-lminokwas w nawia
sie nie jest trwałym produktem pośrednim.______
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 349
mów Jub innych przenośników elektronów (ryc.
31-6). Kata luz a, która powszechnie występuje
w tkankach, szczególnie w wątrobie, rozkłada
toksyczny H2O2 do O2 i H^O. ChociaŜ reakcje
oksydazy a min o kwasowej są odwracalne,
w nieobecności katalazy a-ketokwasowy pro-
dukt jest nieenzymatycznie dekarboksylowany
przez H2O2 z utworzeniem kwasu karboksylo-
wego uboŜszego o jeden atom węgla. Niemniej
jest wątpliwe, czy ta dekarboksylacja zachodzi
w jakimś duŜym stopniu w nie uszkodzonych
tkankach ludzkich.
W reakcji oksydazy aminokwasowej (ryc.
31-6) aminokwas jest najpierw odwodorowany
przez flawoproteine oksyda2y, tworząc a-imi-
nokwas. Ten spontanicznie przyłącza cząstecz-
kę wody i rozkłada się na odpowiedni a-keto-
kwas z utratą oc-iminowego azotu w postaci jonu
amonowego.
DEHYDROGENAZA L-
GLUTAMINIANOWA ZAJMUJE
CENTRALNĄ POZYCJĘ W
METABOLIZMIE AZOTU
Grupy aminowe większości aminokwasów
w wyniku transaminacji są ostatecznie przeno-
szone*na a-ketoglu taran z utworzeniem L-glu-
taminianu (ryc. 31 -3). Uwolnienie azotu amino-
wego jako amoniaku jest katalizowane przez
dchydrogenazę L-glutaminianową, enzym o du-
Ŝej aktywności, rozpowszechniony w wielu tka-
nkach ssaków (ryc. 31-7). Dehydrogenaza glu-
taminianowa wątroby jest enzymem regulato-
rowym, na którego aktywność wpływają allos-
teryczne modyfikatory, takie jak ATP, GTP
i NADH, które hamują enzym i ADP, który go
aktywuje. Pewne hormony mają wpływ na
aktywność dehydrogenazy glutaminia nowej in
vuro.
NAD(P}+
L-Glutamlnlan a-KefogJutarari
Ryc. 31-7. Reakcja katalizowana przez dehyd-
f
rogenazę L-gtutaminianową. NAD(P) oznacza,
+
Ŝe kosubstratem moŜe być albo NAD , albo
NADP+. Reakcja jest odwracalna, ale stalą równo-
wagi uprzywilejowuje tworzenie giutaminianu.
Dehydrogenaza ^lutaminianowa wykorzys-
tuje jako kosubstratNAD+ lubNADP +. Rea-
kcja jest odwracalna i przebiega zarówno w ka-
taboJizmie, jak i biosyntezie aminokwasów. Jej
zadaniem jest nie tylko oddzielenie azotu od
giutaminianu i wbudowanie go do mocznika
(kataboiizm), lecz takŜe katalizowanie aminacji
a-ketoglutaranu przez wolny amoniak (p.
rozdz. 30).
AMONIAK WE KRWI POCHODZI
TAKśE Z AMONIAKU
UTWORZONEGO PRZEZ BAKTERIE
JELITOWE
Amoniak* wchłania się z jelita do krwi Ŝyły
wrotnej, w której stęŜenie amoniaku jest więk-
sze niŜ we krwi krąŜenia ogólnego. W warun-
kach prawidłowych wątroba szybko usuwa
amoniak z krwi Ŝyły wrotnej, tak Ŝe krew
opuszczająca wątrobę (i w rzeczywistości cała
krew obwodowa) jest faktycznie pozbawiona
amoniaku. Jest to waŜne, skoro nawet znikome
ilości amoniaku są toksyczne dla ośrodkowego
układu nerwowego. Przy powaŜnym upośledze-
niu funkcji wątroby lub rozwinięciu obocznyeh
połączeń między Ŝyłami wrotną i krąŜenia duŜe-
go (jak to moŜe zachodzić w marskości wątro-
by), krew wrotna moŜe ominąć wątrobę, przez
co stęŜenie amoniaku we krwi krąŜenia ogól-
nego moŜe się wówczas zwiększyć do poziomu
toksycznego.
Zatrucie amoniakiem jest groźne dla
Ŝycia
Do objawów zatrucia amoniakiem naleŜą
drgawki, bełkotliwa mowa, upośledzenie ostro-
ści widzenia, a w cięŜkich przypadkach śpiączka
i zgon. Objawy te przypominają symptomy
zespołu śpiączki wątrobowej, które występują
wówczas, gdy stęŜenie amoniaku we krwi i pra-
wdopodobnie w mózgu jest zwiększone. UwaŜa
się, Ŝe zatrucie amoniakiem jest czynnikiem
etiologicznym śpiączki wątrobowej. Zatem le-
czenie jej polega na stosowaniu metod zmniej-
szających stęŜenie amoniaku we krwi.
* Obecny w fizjologicznym pH prawie wyłącznie
jako jon amonowy ^
350 / ROZDZIAŁ 31
TWORZENIE I WYDALANIE
AMONIAKU PRZEZ NERKI
UTRZYMUJE RÓWNOWAGĘ
KWASOWO-ZASAD OWĄ
Zawartość amoniaku we krwi Ŝyl nerkowych
przewyŜsza jego stęŜenie w tętnicach nerkowych
wskazując, Ŝe nerki wytwarzają amoniak, który
przechodzi do krwi. JednakŜe wydalanie do
moczu amoniaku wytwarzanego przez komórki
kanalików nerkowych stanowi najwaŜniejszy
aspekt metabolizmu amoniaku nerkowego.
Wytwarzanie amoniaku, waŜny mechanizm ka-
nalików nerkowych w regulacji równowagi
kwasów o-zasad owej i zatrzymywania katio-
nów, znacznie się zwiększa w kwasicy metaboli-
cznej i maleje w zasadowicy. Ten amoniak nie
pochodzi z mocznika, lecz z wewnątrzkomór-
kowych aminokwasów, zwłaszcza glutaminy.
Uwalnianie amoniaku jest katalizowane przez
nerkową glutaminazę (ryc. 31-8).
ChociaŜ amoniak moŜe być wydalany jako
sole amonowe — szczególnie w kwasicy meta-
bolicznej — większość jego jest wydalana w po-
staci mocznika, głównego składnika azotowego
moczu. Amoniak, stale produkowany w tkan-
kach, ale obecny tylko w śladowych ilościach we
krwi obwodowej (100 — 200 u.g/1), jest szybko
usuwany z krąŜenia przez wątrobę i przekształ-
cany w glutaminian, glutaminę lub w mocznik.
L-Glutamlnlari
Ryc. 31 -8. Reakcja katalizowana przez glutamina-
ze zachodzi w zasadzie nieodwracalnie w kierunku
tworzenia glutaminianu i HH^. NaleŜy zwrócić
uwagę, Ŝe usuwany jest azot amidowy, a nie azot
s-aminowy.
Syntetaza glutaminowa przekształca
amoniak w nietoksyczną glutaminę do
transportu między tkankami
O usuwaniu amoniaku przez dehydrogenaze
glutaminianową wspomniano powyŜej. Two-
rzenie glutaminy jest katalizowane przez syn-
tetazę glutaminową (ryc. 31-9), enzym mito-
chondrialny, występujący w największych iloś-
ciach w tkance nerkowej. Synteza wiązania
amidowego glutaminy dokonuje się kosztem
hydrolizy ATP do ADP i P ; . Reakcja jest
dlatego silnie uprzywilejowana w kierunku syn-
tezy glutaminy.
II C II O
O
L-
„u,
Glutamlnlan
Mg-ATP
SYNTETAZA
GLUTAMINOWA
Mg-AOP
NH*
H^
L-Glutamirta
RYC. 31-9. Reakcja katalizowana przez syntetazę
glutaminową. Reakcja silnie uprzywilejowuje syn-
tezę glutaminy.
Glutaminaza i asparaginaza uwalniają
amoniak z glutaminy i asparaginy
Uwalnianie azotu amidowego glutaminy
w formie amoniaku zachodzi w wyniku hydro-
litycznego usunięcia amoniaku, katalizowanego
przez glutaminazę (ryc. 31-8). W reakcji katali-
zowanej przez glutaminazę, w odróŜnieniu od
reakcji katalizowanej przez syntetazę glutami-
nową, nie biorą udziału nukleotydy adeninowe.
Glutaminaza sprzyja tworzeniu glutaminianu,
nie ma natomiast wpływu na syntezę glutaminy.
Syntetaza glutaminowa i glutaminaza kataiizu-
ją wzajemną przemianę wolnego jonu amono-
wego i glutaminy (ryc. 31-10) w sposób przypo-
minający wzajemną przemianę glukozy i gluko-
zo-6-fosforanu katalizowaną przez glukokinazę
i glukozo-6-fosfataze (p. rozdz. 18). Reakcja,
analogiczna do reakcji katalizowanej przez glu-
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 351
Glu
Glu + Mg-ATP Mg-ADP + P:
N \ i.'
Jon Glutamina
amonowy
H,0
Ryc. 31 -10. Wzajemna przemiana amoniaku i glu-
taminy katalizowana przez syntetaze glutaminową
i glutaminazę, Obie reakcje przebiegają w kierun-
kach wskazanych strzałkami. Glutaminaza katalizu-
je wyłącznie deamidację glutaminy, natomiast syn-
tetaza glutaminowa — wyłącznie syntezę glutami-
ny z glutarninianu. Glu — glutaminian.
taminazę, jest katalizowana przez L-asparagi-
nazę zwierząt, roślin i bakterii. Zarówno aspa-
raginaza, jak i glutaminaza były badane jako
czynniki przedwnowotworowe, gdyŜ pewne no-
wotwory wykazują nieprawidłowo duŜe zapot-
rzebowanie na glutaminę i asparaginę.
Wątroba przekształca amoniak
w mocznik
Podczas gdy w mózgu głównym mechaniz-
mem usuwania amoniaku jest tworzenie gluta-
miny, w wątrobie najwaŜniejszym szlakiem jest
tworzenie mocznika. Tkanka mózgowa moŜe
tworzyć mocznik, chociaŜ to nie odgrywa więk-
szej roli w usuwaniu amoniaku. Tworzenie
glutaminy w mózgu musi być w nim poprze-
dzone przez syntezę glutarninianu, poniewaŜ
jego ilość dostarczana przez krew jest niewystar-
czająca w obecności duŜego stęŜenia amoniaku
we krwi. Bezpośrednim prekursorem glutarni-
nianu jest a-ketoglutaran, W ten sposób tworze-
nie glutaminy z amoniaku mogłoby szybko
pozbawić cykl kwasu cytrynowego związków
pośrednich, chyba Ŝe mogą one być zastąpione
przez związki pośrednie powstałe przez przyłą-
czenie CO2, tj. szczawiooctan powstały z prze-
kształcenia pirogronianu (p. rozdz. 18). W móz-
gu rzeczywiście zachodzi w duŜym stopniu
wbudowywanie CO2 w aminokwasy, prawdo-
podobnie w cyklu kwasu cytrynowego, i po
wniknięciu amoniaku więcej szczawi o octanu
włącza się w syntezę glutaminy (a nie asparagi-
nianu) przez a-ketoglutaran.
MIĘDZYNARZĄDOWA WYMIANA
UTRZYMUJE STAŁE STĘśENIE
KRĄśĄCYCH AMINOKWASÓW
Utrzymanie stanu stacjonarnego stęŜeń ami-
nokwasów w osoczu między posiłkami zaleŜy
od równowagi netto między aminokwasami
uwolnionymi z endogennych zapasów białko-
wych i wykorzystanymi przez róŜne tkanki.
Mięśnie wytwarzają więcej niŜ 50% całkowitej
puli wolnych aminokwasów, podczas gdy wąt-
roba jest miejscem enzymów cyklu moczniko-
wego niezbędnych do usuwania odpadków azo-
towych. Dlatego mięśnie i wątroba odgrywają
główną rolę w określeniu stęŜenia krąŜących
aminokwasów i ich wymianie.
Mięśnie. Alanina i glutamina odpowiadają
za ok. 50% całkowitego azotu ot-a mi no kwaso-
wego uwolnionego z tkanki mięśniowej. Nato-
miast mięśnie stale wychwytują z krąŜema małe
ilości seryny, cysteiny i glutaminianu.
Wątroba i jelito. Wątroba i jelito (tkanki
trzewne) nieprzerwanie pobierają z osocza zna-
czne ilości alaniny i glutaminy, główne amino-
kwasy uwalniane przez mięśnie. Wątroba jest
najwaŜniejszym miejscem wychwytywania ala-
niny, zaś jelito — glutaminy. W jelicie większość
grup aminowych glutaminy uwalnia się z tej
tkanki jako alanina lub wolny amoniak. Seryna
jest takŜe wychwytywana przez te same tkanki
trzewne, jak równieŜ przez mięśnie.
Nerki. Nerki są głównym źródłem uwal-
niania seryny; ponadto uwalniają one małe, ale
znaczące, ilości alaniny. Nerki pobierają z krą-
Ŝenia glutaminę, prolinę i glicynę. W ten sposób
istnieje dość ścisła zgodność między uwalnia-
niem większości aminokwasów z mięśni szkiele-
towych i ich wychwytywaniem przez tkanki
trzewne.
Mózg. Wychwytywanie waliny przez mózg
przewyŜsza pobieranie wszystkich innych ami-
nokwasów przez ten narząd. Zdolność mózgu
szczura do utleniania aminokwasów o rozgałę-
zionym łańcuchu (leucyna, izoleucyna i walina)
jest co najmniej 4-krotnie większa niŜ mięśni
i wątroby. ChociaŜ w stanie poresorpcyjnym
znaczne ilości tych aminokwasów o rozgałęzio-
nym łańcuchu są uwalniane z mięśni, nie są one
pobierane przez wątrobę i dlatego istnieje moŜ-
liwość, Ŝe mózg jest głównym miejscem ich
wykorzystania.
352 / ROZDZIAŁ 31

ZłoŜony układ wymiany Alanina, która okazuje się być środkiem

międzyn a rządowej charakteryzuje
stan po resor pcyjny
Rycina 3 1 - 1 1 podsumowuje stan poresorp-
cyjny. Wolne aminokwasy, szczególnie alanina
i glutamina, są uwalniane do krąŜenia z mięśni.
Wątroba
Ryc. 31-11, Międzyn a rząd owa wymiana amino-
kwasów w stanie poresorpcyjnym. Wykazano klu-
czową role alaniny wśród aminokwasów uwol-
nionych z mięśni i jelita t wychwytywanych przez
wątrobę. (Reprodukowano za zgodą z: Felig P.:
Metabolizm aminokwasów u człowieka. Annu.
Rev. Biochem, 1975; 44:937, Copyright 1975 przez
Annual Reviews. Inc).
transportu azotu w osoczu, jest wychwytywana
głównie przez wątrobę.
Glutamina jest pobierana przez jelito i nerki,
które przekształcają znaczną jej cześć w alaninę.
Glutamina słuŜy takŜe jako źródło amoniaku
do wydalania przez nerki.
Nerki stanowią główne źródło seryny wy-
chwytywanej przez takie tkanki jak
wątroba i mięśnie.
Aminokwasy o rozgałęzionym łańcuchu,
zwłaszcza walina, są uwalniane przez mięśnie
i pobierane głównie przez mózg.
Alanina słuŜy jako kluczowy prekursor glu-
kozy pochodzenia biaikowego, tj. kluczowy
aminokwas glukoneogeniczny (ryc. 31-12). W
wątrobie szybkość syntezy glukozy z alaniny i
seryny jest duŜo większa niŜ obserwowana w
przypadku wszystkich innych aminokwasów.
Zdolność wątroby do glukoneogenezy z alaniny
jest ogromna, aie nie osiągnie ona nasycenia, aŜ
stęŜenie alaniny nie będzie równe 9 mmol/1, tj.
20—30-krotności jej poziomu fizjologicznego.
Przewaga alaniny nad innymi a-aminokwasami
wychwytywanymi z mięśni odzwierciedla jej
syntezę w mięśniu przez łransaminację piro-
gronianu.

WĄTROBA MIĘSIEŃ

Gfukoza

iPlrogronian
_Mocznik

Alanina

Aminokwasy
Alanina

Ryc. 31-12. Cykl glukoza-alanina. Alanina jest syntetyzowana w mięśniach, przez transami nację
pochodzącego z glukozy pirogronianu, uwalniana do krwtobiegu i wychwytywana przez wątrobę.
W wątrobie szkielet węglowy alaniny jest przekształcany w glukozę, która uwalniana do krwiobiegu jest
wychwytywana przez mięSnie i wykorzystywana do resyntezy alaniny. (Reprodukowano za zgodą z:
Felig P,: Metabolizm aminokwasów u człowieka. Ann u. Rev. Biochem. 1975; 44:938, Copyright 1975
przez Annual Reviews. Inc).
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 353
-Ala
Ryc. 31-13. Miedzy
aminokwasów zaraz
Między
narządowa
wymiana
rozgałęzionych
aminokwasów
60%
następuje po
Mięsień
posiłku
Po przyjęciu boga to białkowego posiłku, tka-
nki trzewne uwalniają aminokwasy, głównie
z łańcuchem rozgałęzionym (ryc. 31-13), nato-
miast mięśnie szkieletowe równieŜ głównie je
wychwytują. Aminokwasy te po przyjęciu po-
karmu są takŜe utleniane w mięśniach i praw-
dopodobnie słuŜą jako główne donory grup
aminowych w transaminacji pirogronianu do
alaniny.
Aminokwasy o rozgałęzionym łańcuchu od-
grywają specjalną rolę w metabolizmie azotu
zarówno na czczo, kiedy dostarczają mózgowi
źródła energii, jak i po posiłku, kiedy są wy-
chwytywane głównie przez mięśnie i zachowane
przez wątrobę. W mięśniach wydają się one
stanowić waŜne źródło energii oraz azotu.
MOCZNIK JEST GŁÓWNYM
KOŃCOWYM PRODUKTEM
KATABOLIZMU AZOTU U LUDZI
Umiarkowanie aktywny męŜczyzna, spoŜy-
wający dziennie ok. 300 g węglowodanów, 100 g
tłuszczowi lOOgbiałka, musi wydalać ok. 16,5 g
azotu w ciągu doby, przy czym 95% tej ilości
jest wydalane przez nerki i pozostaie 5% z ka-
lem. Głównym szlakiem wydalania azotu u ludzi
jest mocznik syntetyzowany w wątrobie, uwal-
niany do krwi i wydalany przez nerki. U ludzi
pozostających na diecie spoŜywanej w państ-
wach zachodnich, mocznik stanowi 80—90%
wydalanego azotu.
23 — Biochemia
narządowa wymiana
po posiłku.
Mocznik
tworzy się z
amoniaku,
dwutlenku
węgla i
Wątroba
asparaginianu
w reakcjach cyklu mocznikowego
Na rycinie 31-14 przedstawiono reakcje
i związki pośrednie w biosyntezie 1 mola mocz-
nika z 1 mola jonu amonowego, dwutlenku
węgla (aktywowanego przez Mg2+ i ATP) oraz
a-aminowego azotu asparaginianu. Cały proces
wymaga 3 moli ATP (2 z nich są przekształcane
do ADP + Pi, a 1 w AMP + PP() i sukcesywnego
udziału 5 enzymów katalizujących reakcje po-
numerowane na ryc. 31-14. Z 6 aminokwasów,
uczestniczących w syntezie mocznika, 1 (N--
acetyloglutaminian) działa jako aktywator en-
zymu, a nie jako związek pośredni. Pozostałe
5 — asparaginian, arginina, ornityna, cytrulina
i argininobursztynian—wszystkie działają jako
nośniki atomów, z których ostatecznie powstaje
mocznik. Dwa z nich (asparaginian i arginina)
występują w białkach, podczas gdy pozostałe
3 (ornityna, cytrulina i argininobursztynian) nie
wchodzą w skład białek. Główną funkcją meta-
boliczną tych 3 ostatnich aminokwasów u ssa-
ków jest udział w syntezie mocznika. NaleŜy
zwrócić uwagę, Ŝe wytwarzanie mocznika jest
częściowo procesem cyklicznym. Ornityna wy-
korzystana w reakcji 2 jest regenerowana w rea-
kcji 5. W ten sposób podczas syntezy mocznika
nie ma Ŝadnych strat lub zysków ornityny,
cytruliny, argininobursztynianu lub argininy;
natomiast zuŜywa się jon amonowy, CO2, ATP
i asparaginian.
354 / ROZDZIAŁ 31

2Mg-ATP

2M9-ADP + P,

HC-COO-
OOC-CH
TRANSKAflBAMOILAZA
ORNfTYNOWA
Fu maran

coo -

CH Z -NH
C COO"
QY\ Arglnlnobursztynmn

SYNTETAZA AHGININO-
BURSZTYNIANOWA
coo-

Mg-ATP AMP + Mg-PP,

COO" -C-
H

C O O " L-
Asparagl rtian

Ryc. 31-14. Reakcje i produkty pośrednie biosyntezy mocznika. Grupy aminowe biorące udział
w tworzeniu mocznika zaciemniono. * Enzymy mitochondrialne.

Synteza karbamoiłofosforanu z jonu ksylowym a bezwodnikiem kwasu fosforowego.

amonowego i dwutlenku węgla
wymaga 2 cząsteczek ATP
Tworzenie karbamoiłofosforanu jest katali-
zowane przez syntetazę karbamoilofosforanową,
enzym występujący w mitochondriach wątroby
wszystkich organizmów ureotelicznych, łącznie
z człowiekiem. 2 mole ATP, ulegające w czasie
tej reakcji hydrolizie, dostarczają siły napędo-
wej do syntezy 2 wiązań kowalencyjnych w kar-
bamoilofosforanie — wiązania amidowego
i mieszanego wiązania między kwasem karbo-
Oprócz Mg2 + wymagany jest kwas dwukarbo-
ksylowy. preferencyjnie N-acetyloglutaminian.
Jego obecność powoduje głęboką zmianę kon-
formacyjnij w strukturze syntetazy karbamoilo-
fosforanowej, w wyniku której pewne grupy
suifhydrylowe zostają wyeksponowane, inne
schowane, a ponadto wpływa on na powinowa-
ctwo enzymu do ATP.
Syntetaza karbamoilofosforanowa działa
w połączeniu z mitochondrialną dehydrogenazą
glutaminianową, przenosząc azot z glutaminia-
 KATABOLIZM BIAŁEK I AZOTU AMINOKWASÓW / 355
nu (i tym samym ze wszystkich aminokwasów;
p. ryc. 31-3) na karbamoilofosforan i w końcu
na mocznik. Podczas gdy stalą równowagi
reakcji katalizowanej przez dehydrogenaze glu-
taminianową sprzyja raczej tworzeniu glutami-
nianu — niŜ amoniaku, to usuwanie amoniaku
przez syntetazę karbamoilofosforanową i utle-
nianie a-ketoglutaranu przez enzymy cyklu
kwasu cytrynowego w mitochondriach powo-
dują uprzywilejowanie katabolizmu glutami-
nianu. Działanie to zwiększa obecność ATP.
który, oprócz tego Ŝe jest substratem w syntezie
karbamoilofosforami, pobudza jednokierunko-
wo aktywność dehydrogenazy glutaminianowej
w stronę tworzenia amoniaku.
Kondensacja karbamoilofosforanu z
ornityną tworzy cytrulinę
Utworzenie cytruliny +P( wskutek przenie-
sienia reszty karb amo ii owej z karbamoilofos-
foranu na ornitynę katalizuje transkarbamoila-
za L-ornitynowa z mitochondriów wątroby.
Reakcja jest bardzo swoista dla ornityny i rów-
nowaga reakcji przechyla się znacznie w stronę
syntezy cytruliny (ryc. 31-14).
Kondensacja cytruliny
z asparaginianem tworzy
arguiinobursztynian
W reakcji katalizowanej przez syntetazę ar-
gininobursztynianową asparaginian i cytrulina
łączą się razem przez grupę aminową asparagi-
nianu. Reakcja wymaga ATP i jej równowaga
przechyla się znacznie w stronę syntezy ar-
gininobursztynianu (ryc. 31-14).
Rozszczepienie argininobursztynianu
tworzy argininę i fumaran
Odwracalne rozszczepienie argininoburszty-
nianu do argininy i fumaranu katalizuje ar-
gininobursztynaza, enzym wątroby i nerek ssa-
ków. Reakcja przebiega na zasadzie eliminacji
trans. Utworzony fumaran moŜe w reakcjach
katalizowanych przez fumarazę i dehydrogena-
ze jablczanową przekształcić się w szczawiooc-
tan, który ulega trans animacji, regenerując
asparaginian.
Rozszczepienie argininy uwalnia
mocznik i odtwarza ornitynę
Reakcja ta zamyka cykl mocznikowy i rege-
neruje ornitynę, substrat dla reakcji 2. Hydro-
lityczne rozszczepienie grupy guanidynowej ar-
gininy katalizuje arginaza występująca w wąt-
robie wszystkich organizmów ureotelicznych.
Mniejsze ilości arginazy występują takŜe w tka-
nce nerkowej, mózgu, gruczołach sutkowych,
tkance jąder i skórze. Co2+ lub Mn2+ aktywują
arginazę wątroby ssaków. Ornityną i lizyna są
potencjalnymi inhibitorami kompetycyjnymi
argininy.
ZNANE ZABURZENIA
METABOLICZNE SĄ ZWIĄZANE Z
KAśDĄ REAKCJĄ CYKLU
MOCZNIKOWEGO
Szybkość syntezy mocznika ograniczają re-
akcje katalizowane przez syntetazę karbamoilo-
fosforanową (reakcja 1), transkarbamoilazę or-
nitynową (reakcja 2) i arginazę (reakcja 5) (ryc.
31-14). PoniewaŜ cykl mocznikowy przekształ-
ca toksyczny amoniak w nietoksyczny mocznik,
wszystkie zaburzenia syntezy mocznika powo-
dują zatrucie amoniakiem. NajcięŜsze zatrucia
występują w przypadkach, gdy blok metaboli-
czny dotyczy reakcji 1 lub 2 poniewaŜ w wyniku
syntezy cytruliny występuje pewnego stopnia
kowalencyjne wiązanie amoniaku z węglem.
Klinicznymi objawami wspólnymi dla wszyst-
kich zaburzeń cyklu mocznikowego są: wymioty
w wieku niemowlęcym, unikanie pokarmów
bogatobiałkowych, ataksja przerywana, nerwo-
wość, letarg i opóźniony rozwój umysłowy.
Objawy kliniczne i leczenie wszystkich 5 omó-
wionych poniŜej zaburzeń są podobne. Znaczną
poprawę obserwuje się przy spoŜywaniu pokar-
mów o małej zawartości białka, co moŜe w du-
Ŝym stopniu zapobiec uszkodzeniu mózgu. Aby
uniknąć gwałtownego zwiększenia stęŜenia
amoniaku we krwi, poŜywienie naleŜy rozłoŜyć
na częste, niewielkie posiłki.
Hiperamonemia typu I. Opisano ok. 24
przypadków niedoboru syntetazy karbamoilo-
fosforanowej (reakcja 1, ryc. 31-14). Jest to
prawdopodobnie zaburzenie rodzinne.
Hiperamonemia typu I I . Zaburzenie to
jest związane z chromosomem X i powoduje je
niedobór transkarbamoilazy ornitynowej (reak-
cja 2, ryc. 31-14). U matek takŜe występuje
hiperamonemia i niechęć do pokarmów bogato-
białkowych. Stałym objawem jest zwiększone
stęŜenie glutaminy we krwi, płynie mózgowo--
rdzeniowym i moczu. Przypuszczalnie odzwie-
rciedlą to zwiększoną syntezę glutaminy przez
syntćjaSe glutaminową spowodowaną zwięk-
szony natęŜeniem amoniaku w tkankach.
356 / ROZDZIAŁ 31
Cytrułinemia. To rzadkie zaburzenie jest
prawdopodobnie dziedziczone jako cecha rece-
sywna. Znaczne ilości (1—2 g na dobę) cytruliny
wydalają się z moczeni i zarówno w osoczu, jak
i w płynie mózgowo-rdzeniowym stęŜenie cyt-
ruliny jest znacznie zwiększone. U 1 chorego
zaobserwowano całkowity brak aktywności
syntctazy argminobursztynianowej (reakcja 3,
ryc. 31-14). U innego Kmdla cytmliny była 25
razy większa od wartości prawidłowej. Sugeruje
to mutację powodującą znaczną, ale nie ,,letal-
ną", modyfikację miejsca katalitycznego syn-
tetazy.
Cytrulina (i argininobursztynian; p. niŜej)
moŜe słuŜyć jako nośnik azotu, skoro zawiera
ona azot przeznaczony do syntezy mocznika.
Podawanie argininy zwiększa u tych chorych
wydalanie cytruliny. Podobnie podawanie ben-
zoesanu nasila wbudowywanie azotu amoniaku
w hipuran przez glicyne fp. ryc. 33-1).
Acyduria argininobursztynianowa. Ta
rzadka, recesywnie dziedziczna choroba, chara-
kteryzująca się zwiększonym stęŜeniem argini-
nobursztynianu we krwi, płynie mózgowo-rdze-
niowym i moczu, często wiąŜe się z występowa-
niem łamliwych, rosnących kępkami włosów
(trichorrhexis nodosa). ChociaŜ są znane zarów-
no wczesne, jak i późniejsze początki choroby,
pojawia się ona zawsze w 2 roku Ŝycia i za-
zwyczaj kończy się zgonem w dzieciństwie.
Acyduria argininobursztynianowa jest skut-
kiem braku aktywności argininobursztynazy (re-
akcja 4, ryc, 31-14). Hodowane fibroblasty
skóry zdrowych ludzi zawierają ten enzym,
natomiast nie stwierdza się jego obecności w fib-
roblastach chorych z acydemią argininobursz-
tynianowa.. Argininobursztynaza nie występuje
równieŜ w mózgu, wątrobie, nerkach i eryt-
rocytach chorych z tym zaburzeniem. ChociaŜ
moŜna je łatwo zdiagnozować. na podstawie
dwuwymiarowej chromatografii bibułowej mo-
czu, po wybarwieniu pojawiają się nieprawid-
łowe plamki z powodu tendencji argininobursz-
tynianu do tworzenia cyklicznych bezwodni-
ków, to potwierdzeniem rozpoznania jest po-
miar erytrocytarnego stęŜenia argininobursz-
tynazy. W celu wczesnego wykrycia zaburzenia,
ten test moŜna przeprowadzić na krwi z pępowi-
ny. PoniewaŜ argininobursztynaza jest obecna
w komórkach z płynu owodniowego, moŜliwa
jest równieŜ diagnoza przez nakłucia owodni.
Z powodów opisanych przy omawianiu cyt-
rulinemii, podawanie argininy i benzoesanu
sprzyja znacznemu wydalaniu azotu równieŜ
u tych chorych.
Hiperargininetnia. To zaburzenie w syn-
tezie mocznika charakteryzuje sie zwiększonym
stęŜeniem argininy we krwi, płynie mózgowo--
rdzeniowym, małym stęŜeniem arginazy w ery-
trocycie (reakcja 5, ryc. 31-14) i składem amino-
kwasów w moczu przypominającym lizyno-cys-
tynurię. Prawdopodobnie skład ten odzwier-
ciedla współzawodnictwo argininy z Hzyną i cys-
ty ną w reabsorpcji w kanaliku nerkowym.
U chorych z hiperargininemią ubogobiałkowa
dieta zmniejsza stęŜenie amoniaku w osoczu
i powoduje zanik profilu aminoacydurii, obser-
wowanej w lizyno-cystynurii.
PIŚMIENNICTWO
Adams E, Frank L: Metabolism of proline and the
hydroxyprolines. Annu Rev Biochem 19K0;49:1005.
Batshaw ML et al: Treatment of inbom errors of urea
synthesis: Actwation of alternative pathways of
waste nitrogen synthesis and escretion, JV Engl
J Med 1982;3«i:1387. Felig P: Amino acid
metabolism in man. Annu Rev
Biochem 1975;44:933. Msall M et al: Neurologie
outeome in chiidren with
inborn errors of urea synthesis: Outeome of urea-
-cydeenzymopathies. NEnglJMed 1984;3Jft]500.
Rosenberg LE, Scriver CR: Disorders of amino acid
metabolism. Chapter 11 in: Metabotic Contro! and
Disease. Bondy PK, Rosenberg LE (cditors). Saun-
ders, 1980. Stanbury JB et al: The Mctabolk
Basis oj htherited
Disease, 5th ed. McGraw-Hill, 1983. Torchinsky
YM: Tran sami na tion: Its discovery, bio-
logicai and clinical aspects (1937-1987). Trends
Biochem Sci 1987:12:115. Wellner D, Meister A:
A s«rvey of inborn errors of
amino acid metabolism and transport in man. Annu
Rev Biochem 19S1;5O:911.
Katabolizm szkieletów
węglowych aminokwasów
Victor W. Rodweil, PhD
WPROWADZENIE
Ten rozdział dotyczy przekształcenia szkiele-
tów węglowych, pospolitych L-aminokwasów
w amfiboliczne związki pośrednie oraz chorób
metabolicznych lub „wrodzonych wad metabo-
lizmu" skojarzonych z tymi szlakami metaboli-
cznymi.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Historycznie niektóre zaburzenia w metaboli-
zmie aminokwasów odegrały kluczową rolę
w wyjaśnieniu szlaków, w których u zdrowego
człowieka aminokwasy ulegają przemianie.
Choroby te naleŜą do rzadkości i wydaje się
mało prawdopodobne, aby miała z nimi do
czynienia, większość lekarzy praktyków. Zabu-
rzenia te jednak stary się groźnym wyzwaniem
dla psychiatry, pediatry, konsultanta z genetyki
albo biochemika. Wykrywa się je najczęściej
u dzieci. Niejednokrotnie są przyczyną śmierci
we wczesnym wieku i nie leczone powodują
często nieodwracalne uszkodzenia mózgu. Is-
totne jest wczesne ich rozpoznanie i natychmias-
towe, jeŜeli to moŜliwe, podjęcie właściwego
leczenia. Niektóre enzymy związane z wadami
metabolizmu aminokwasów dają się wykryć
w hodowli komórek płynu owodniowego, wo-
bec tego moŜliwa jest diagnostyka prenatalna
przez nakłucie o wodni. Obecne leczenie polega
przede wszystkim na stosowaniu diety ubogiej
w aminokwasy, których katabolizm jest uszko-
dzony. Technologia rekombinacji DNA moŜe
ewentualnie dostarczyć środka korygujące-
go wady genetyczne w wyniku „terapii geno-
wej".
Te zaburzenia metaboliczne są wyrazem mu-
32
tacji genetycznych powodujących wytwarzanie
białek o zmodyfikowanych strukturach pierw-
szorzędowych. Podczas gdy niektóre zmiany
w sekwencji aminokwasowej enzymów mają
tylko niewielki wpływ albo nawet nie okazują
Ŝadnego wpływu, inne mogą głęboko naruszać
strukturę trzeciorzędową centrów katalitycz-
nych lub regulatorowych. Zmodyfikowany lub
zmutowany enzym moŜe mieć zmienioną skute-
czność katalityczną (mała wartość Vmai(S, bądź
duŜa Km), albo zaburzoną zdolność wiązania
allosterycznego regulatora jego aktywności.
RóŜnorodne mutacje mogą wywoływać te samą
chorobę, np, jakaś mutacja, która znacznie
zmniejsza funkcję katalityczną liazy arginino-
bursztynianowej (p. ryc. 31-14), wywoła wadę
metaboliczną znaną jako kwasica (acydemia)
argininobursztynianowa. Jest jednak wielce nie-
prawdopodobne, aby wszystkie przypadki tej
kwasicy reprezentowały tę samą zmianę struk-
tury pierwszorzędowej liazy argininoburszty-
nianowej. Na poziomie cząsteczek są to odręb-
ne choroby molekularne. Niektóre znane zabu-
rzenia metabolizmu aminokwasów omówio-
no w tym rozdziale. Po inne przykłady Czytel-
nik powinien sięgnąć do waŜniejszych publi-
kacji przeglądowych, które specjalizują się
w tym zagadnieniu, np. Scriver i wsp. The
Mełabolic Basie of Inherited Disease, wyd. 6,
1989.
AMINOKWASY SĄ PRZEMIENIANE W
SUBSTRATY DO BIOSYNTEZY
WĘGLOWODANÓW I LIPIDÓW
Prace badawcze z okresu 1920—1940 doty-
czące odŜywiania, potwierdzone przez doświad-
czenia przeprowadzone w latach 1940—1950,
358 / ROZDZIAŁ 32

Ac8ioacetyto-CoA

Asparagmtan

Lys Phe Trp

Asn
Tyr Ryc. 32-1. Amfiboliczne produkty pośrednie po-
Tabela 32-1. Losy szkieletów węglowych po- wstające ze szkieletu węglowego aminokwasów.
wszechnie występujących L- a -aminokwasów
kwas moŜe być przemieniany bąóŜ w węg-
Aminokwasy przekształcone w amfiboliczne lowodan (13 aminokwasów), tłuszcz (1 amino-
związki pośrednie tworzące kwas), bądź w oba typy tych związków (5 amino-
glikogen tłuszcza glikogen i kwasów) (tab. 32-1). Rycina 32-1 przedstawia
(aminokwasy (aminokwasy tłuszcze przebieg owych wzajemnych przekształceń.
(aminokwasy
glukogenne) ketogenne) i ketogenne}
Ala Hyp Leu Ile REAKCJĄ WSTĘPNĄ DLA WIELU
Arg Met Lys AMINOKWASÓW JEST USUNIĘCIE
Asp Pro Phe AZOTU (-AMINOWEGO
Cys Ser Trp
Glu Thr Tyr Usunięcie azotu ac zazwyczaj (ale nie zawsze,
Glv Val przykładem: prolina, hydroksyprolina, lizyna)
His obejmuje transaminację. A20t ten, jak tylko
zostanie usunięty, moŜe być wykorzystany
w procesach anabolicznych (np. w biosyntezie
z uŜyciem aminokwasów znakowanych izoto- białka) Jub przekształcony w mocznik i wydalo-
powo, podtrzymały pogląd, o wzajemnej prze- ny. Pozostający szkielet węglowy, wolny od
kształca Iności atomów węgla tłuszczu, węglo- azotu, w większości przypadków jest utlenio-
wodanu i białka oraz ustaliły, Ŝe kaŜdy amino- nym węglowodorem, ulegającym degradacji do
ainfibolicznych związków pośrednich w reak-
 KATAB0L1ZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 359

H.O PYR ALA

CT

|ASPARAGINAZA I H - C - l AMINOTRANSFERAZ/ C-0

COO
COO" L-
L-Asparaginian
cocr
Asparaglna Szczawiooctan

NH. PYR ALA c=o

CHj, I
H,o COO" a-
CH;
AMINOTRANSFBWA Ketag tu taran
V L-Giulamlnlan
GLUTAMINAZA coo
COO" L-
Glutamlna
-

Ryc, 32-2. Katabolizm L-asparaginy (góra) i L-glutaminy (dól) w amfiboliczne związki pośrednie. PYR
— pirogronian, ALA — L-alanina. Zaciemnienie grup funkcyjnych na tej rycinie i następnych uwydatnia
części cząsteczek ulegające przemianie chemicznej.

cjach podobnych do tych, przy udziale których
inne utlenione węglowodory są katabolizowa-
ne.
Deamidacja asparaginy dostarcza
asparaginianu, który ulega
transami nacji, tworząc szczawiooctan
Wszystkie 4 węgle asparaginy i asparaginianu
przekształcają się w szczawiooctan przy udziale
asparaginazy i aminotransferazy (ryc. 32-2, gó-
ra).
Nie jest znana wada metaboliczna związana
z tym krótkim szlakiem kata bo licznym. Wada
w transaminacji moŜe mieć konsekwencje, które
nie są do pogodzenia z Ŝyciem, poniewaŜ amino-
transferazy spełniają centralne funkcje zarówno
w anabolizmie, jak i w katabolizmie.
Deamidacja glutaminy dostarcza
glutaminianu, który ulega
transami nacji, tworząc a-ketoglutaran
Katabolizm glutaminy i glutaminianu prze-
biega podobnie jak asparaginy i asparaginianu,
ale z powstaniem ct-ketogmtaranu (2-okso-
glutaranu*) (ryc. 32-2. dól). Wprawdzie zarów-
no glut a mi niań, jak i asparaginian są substrata-
mi dla tej samej aminotransferazy, deamidację
asparaginy i glutaminy katalizują odrębne en-
zymy: glutaminaza i asparaginaza.
Przyp. tłum.
Prawdopodobnie z powodów podanych po-
wyŜej dla asparaginy i asparaginianu nie są
znane wady metaboliczne szlaku katabolicz-
nego glutamina—glutaminian.
Wszystkie 5 atomów węgla proliny
tworzą -j-ketoglutaran
Prolina utlenia się do dehydroproliny, która
po przyłączeniu cząsteczki wody tworzy y-se-
mialdehyd glutaminianu. Ulega on utlenieniu
do glutaminianu i transaminacji do ot-keto-
glutaranu (ryc. 32-3, na lewo).
Opisano 2 genetycznie odrębne hiperproline-
mie, obie jako wyraźnie autosomalne cechy
recesywne. Pomimo opóźnienia w rozwoju
umysłowym w połowie znanych przypadków,
Ŝaden typ nie zagraŜa Ŝyciu.
Hiperprolinemia typu I. Miejscem bloku
metabolicznego w tej hipcrprolinemii jest dehy-
drogenaza prolinowa (ryc. 32-3). W przeciwień-
stwie do hiperprolinemii typu II, brak tu uszko-
dzenia katabolizmu hydroksyproliny. Hetero-
zygoty typu I wykazują tylko łagodną hiper-
prolinemię. Model zwierzęcy, mysz Pro/Re, ma
tylko 10% aktywności dehydrogenazy prolino-
wej prawidłowej wątroby,
Hiperprolinemia typu I I . Blok metaboli-
czny jest umiejscowiony w dehydrogenazie, któ-
ra katalizuje utlenianie 7-semialdehydu gluta-
minianu do glutaminianu (ryc. 32-3). Enzym ten
funkcjonuje w katabolizmie hydroksy proliny
(p. niŜej). Okazuje on zatem wpływ zarówno na
360 / ROZDZIAŁ 32
DEHYDROGENAZA REAKCJA L-Ornltyna NH/
PROLINOWA NIEENZYMATYCZNA

a-Keloglutaran

AMINOTHANSFERAZA

y-Se ml aldehyd L-glutamlnlanu

NAD"1
0EHYDH0GENA2A
SEMIALDEHYDO-L-
-GLUT AMINOWA
NADH+H+

CH

L-Glutammlan
i

^-
Pyr
AMIŃOTRANSFEHAZA|
(

^-
Ala
O

n-Ketoglutaran

Ryc. 32-3. Katabolizm proliriy (na lewo) 1 L-argininy (na prawo) w a-ketoglularan. Cyfry w kółkach
zaznaczają miejsca wad metabolicznych. 1 — hiperprolinemia typu I, 2 — hiperprolinemia typu II,
3 — hiperargininemia (p. rozdz. 31),
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 361

katabolizm proliny, jak i hydroksyproliny,

a mocz zawiera A^pirolinoO-hydroksy^-kar-
boksytan, kataboiit hydroksyproliny (p. ryc.
32-12). Heterozygoty typu II, niepodobnie do
heterozygot typu I, nie wykazują Ŝadnej hiper-
prolinemii.

Arginaza przekształca argininę w

ornitynę, która, ulegając transaminacji AMONIAKO-
LIAZA
na węglu s, tworzy oc-ketoglutaran HISTYDYNOWĄ
Wprawdzie arginina i histydyna równieŜ two-
rzą a-ketoglutaran, najpierw z tych 6-węglo-
wych aminokwasów muszą zostać usunięte:
1 atom węgla oraz 2 (histydyna) lub 3 (arginina)
atomy azotu. W przypadku argininy proces ten
wymaga tylko 1 etapu; hydroli ty czne go usunię-
cia grupy guanidynowej. katalizowanego przez
arginazę. Produkt reakcji, ornityna, ulega wte- HYDRATAZA
dy transaminacji na grupie 5-amitiowej, two- UR0KAN1AN0WA
rząc y-semialdehyd glutaminianu, który prze- (UROKANAZA)
kształca się w a-ketoglutaran w sposób opisany
powyŜej dla proliny (ryc. 32-3).

Hiperargininemię, zaburzenie metaboliczne

spowodowane niedoborem arginazy, omówio-
no w rozdz. 31 wraz z wadami metabolicznymi
cyklu mocznikowego,

Katabolizm histydyny ostatecznie

dostarcza oc-ketoglutaranu
W przypadku histydyny usuniecie zbędnego
atomu węgla oraz azotu wymaga 4 reakcji (ryc.
32-4). Deaminacja histydyny wytwarza uroka-
nian. Przekształcenie urokanianu w 4-imidazo-
Iono-5-propioaian, katalizowane przez uroka- O o
nazę, obejmuje zarówno przyłączenie cząsteczki N- Fo rm Im inog! utam i n ia n (Figlu)
wody, jak i wewnątrzcząsteczkowa reakcję ok- H,folian -
sydoredukcyjną. Wprawdzie 4-imidazolono-5--
FORM1MINOTRANS FEH AZA
propionian moŜe sie włączyć w dodatkowe GLUTAM1NIAN0WA
szlaki metaboliczne, jego przekształcenie N°-Formi(nino -
w a-ketoglutaran obejmuje hydrolizę do N- H,folian
formiminoglutaminianu, a następnie prze-
niesienie grupy formiminowej na węgiel ot tet-
rahydrofolianu, z utworzeniem N5-fonnimino-
tetrahydrofolianu. U chorych z niedoborem
kwasu foliowego zachodzi częściowe lub cał- 4 a
L-G lutami niań
kowite zablokowanie tej oslatniej reakcji
i N-formiminoglutaminian (Figlu) jest wydala-
[AMINOTRANFERAZAJ
Rvc. 32-4. Katabolizm L-histydyny w a-keto-
gfutaran. Reakcja katalizowana przez amonia-ko-
liazę histydynową (Inaczej: histydaza — nazwa nie ■O
zatecana) reprezentuje miejsce prawdopodobnej V
wady metabolicznej w histydynemii. 6 4
a-Kato gluta ran
362 / ROZDZIAŁ 32
ny w moczu. To stało się podstawą testu na
niedobór kwasu foliowego. Polega on na wy-
krywaniu w moczu N-formiminoglutaminianu
po wprowadzeniu duŜej dawki histydyny.
Histydynemia jest dziedziczona jako auto-
somalna cecha recesywna. Ponad polowa do-
tkniętych nią osób jest opóźniona w rozwoju
umysłowym i wykazuje charakterystyczną wadę
wymowy. W uzupełnieniu do zwiększonych
zawartości histydyny we krwi i w moczu zwięk-
sza się wydalanie imidazolopirogronianu (który
w barwnej próbie z chlorkiem Ŝelazowym moŜe
być pomylony z fenylopirogronianem i stać się
przyczyną błędnego rozpoznania fenyloketonu-
rii). Metaboliczną wadą w histydynemii jest
niedostateczna aktywność w wątrobie amonia-
ko-liazy histydynowej (inaczej: histydazy — na-
zwa nie zalecana), co uszkadza przekształcanie
histydyny w urokanian (ryc. 32-4). Sprzyja to
transami nacji do imidazolopirogronianu.
W moczu wydala się nadmiar imidazolopirog-
ronianu, a takŜe produktów jego redukcji, tj.
imidazolooctanu oraz imidazolomleczanu.
Wydatne zwiększenie wydalania histydyny
cechuje prawidłową ciąŜę. Jest to odzwiercied-
leniem zmian w czynności nerek.
6 AMINOKWASÓW TWORZY
PIROGRON1AN
Wszystkie atomy węgla glicyny, alaniny, cy-
steiny i seryny — ale tylko 2 atomy węgla
treoniny — formują pirogronian, który moŜe
być następnie przekształcony w acetylo-CoA.
L-Treonina
I łowych stęŜeniach glicyny w osoczu, wydalanie
Glicyna
I L-Sery na L-
Cysty na
I i
L- Alanina -• Pirogronian*-L-Cystei na
I w kanalikach nerkowych.
Acetylo-CoA
Katabolizm glicyny przebiega
z udziałem rozszczepiającego
ją systemu
Wprawdzie glicyna moŜe utworzyć pirogro-
nian w wyniku przekształcenia w serynę (ryc.
32-5), główny szlak katabo]izmu glicyny u krę-
gowców obejmuje przekształcenie w CO2, NH +
i Ns, N'°-metylenotetrahydrofolian, katalizo-
Mety ten o-
H^Folian H41o!lan
m Gil cyna
O
L-Seryna
Ryc. 32-5. Łatwo odwracalna reakcja hydroksy-
metylotransferazy serynowej. H4 foilan — tetrahyd-
rololian.
wane przez kompleks syntazy glicynowej. Ta
odwracalna reakcja (ryc. 32-6) pod niektórymi
względami przypomina przemianę pirogronia-
nu w acetylo-CoA przy udziale enzymów kom-
pleksu dehydrogenazy pirogronianowej. Oba
kompleksy stanowią makromolekularne agre-
gaty w mitochondriach wątroby. Reakcje sys-
temu rozszczepiającego glicynę są prawdopodob-
nie główną drogą nie tylko w katabolizmie
glicyny, lecz takŜe seryny u ludzi i wielu innych
kręgowców.
Glicynuria. To rzadko występujące zabu-
rzenie charakteryzuje się nadmiernym wydala-
niem glicyny w moczu i tendencją do tworzenia
szczawianowych kamieni nerkowych. Wydaje
się ona być cechą dominującą, prawdopodobnie
sprzęŜoną z chromosomem X. Przy prawid-
tego aminokwasu w moczu sięga 8,1—13,5
mmol/24 h (600—1000 mg/24 h), wobec czego
glicynurię przypisuje się niewydolności wchła-
niania zwrotnego (Inaczej: reabsorpcji) glicyny
Pierwotna hiperoksaluria. Charaktery-
zuje się ciągłym, wzmoŜonym wydalaniem
w moczu szczawianów, niewspółmiernym do
ich pobierania w poŜywieniu. W następstwie
postępującej obustronnie szczawiano-wapnio-
wej kamicy moczowej, wapnicy nerek {neph-
rocakinosis) i nawracającego zakaŜenia dróg
moczowych dochodzi w dzieciństwie lub we
wczesnej młodości do zgonu z powodu niewy-
dolności nerek lub nadciśnienia. Nadmiar
szczawianów najwidoczniej pochodzi z glicyny,
która moŜe ulec deaminacji do glioksylanu,
prekursora szczawianu. Wada metaboliczna
jest zaburzeniem przemiany glioksyjanu zwią-
zanym z zaburzeniem w katabolizmie glio-
ksylanu, którego nadmiar utlenia się do szcza-
wianu.
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 363

H.Follan

PLP
,O~ + NAD ■*- NH4+ + NAOH + H+
SYNTAZA GLICYNOWA
o
Gllcyna
Ryc. 32-6. Odwracalne przesunięcie glicyny przez mitochondrialny kompleks syntazy glicynowej. PLP
— fosforan pirydoksalu.

NH ■

HX
T
HO O o NH

L-Seryna L-Alanina
c
' -c-°"
DEHYDRATAśA 1
SERYNOWA

Ryc. 32-7. Przemiana alaniny i seryny w pirogronian. Reakcje katalizowane zarówno przez aminotrans-
ferazę alaninową, jak i dehydratazę serynową wymagającą fosforanu pirydoksalu. Reakcja katalizowana
przez dehydratazę serynowg przebiega z usunięciem cząsteczki H2O z seryny, tworząc nienasycony
aminokwas. Ten jest przeorganizowany w cc-iminokwas, który samorzutnie hydrolizuje do pirogronianu
i amoniaku. Glu — glutami niań, oc-KG — a-ketoglutaran.

Tran sam i nacja alaniny dostarcza Reduktaza cystynowa redukuje

pirogronianu
Pirogronian utworzony w wyniku transami-
nacji alaniny (ryc. 32-7) moŜe być dekarbok-
sylowany do acetylo-CoA, w reakcji katalizo-
wanej przez kompleks dehydrogenazy pirogro-
nianowej.
Prawdopodobnie, z przyczyn wymienionych
przy katabolizmie glutaminianu i asparaginia-
nu, nie wykryto Ŝadnego metabolicznego zabu-
rzenia w katabolizmie a-alaniny.
Katabolizm seryny przebiega poprzez
jej przekształcenie w glicynę
Przemiana seryny w pirogronian, katalizowa-
na przez dehydratazę serynową, enzym z fos-
foranem pirydoksalu, obejmuje usunięcie cząs-
teczki wody i hydrolityczną stratę amoniaku
z intermediatu aminokwasu (ryc. 32-7). Wpraw-
dzie w wątrobie szczura i świnki morskiej prze-
kształcenie seryny w pirogronian katalizuje de-
hydrataza serynową, u człowieka i wielu innych
kręgowców seryna rozpada się głównie do glicy-
ny oraz N5,N1(1-metylenotetrahydro foliami.
Reakcję początkową katalizuje hydroksymety-
lotransferaza serynowa (ryc. 32-5). Dalszy kata-
bolizm seryny pokrywa się z katabolizmem
glicyny {ryc. 32-6).
cystynę do cysteiny
Siarka, podobnie jak węgiel i azot, ulega
ciągłej recyklizacji w biosferze w wyniku ze-
spolonych aktywności metabolicznych organiz-
mów prokariotycznych i eukariotycznych. Ssa-
ki uczestniczą w tym cyklu przez katabolizm
organicznych związków siarki w nieorganiczne.
Na przykład człowiek wydala 20—30 mmol
siarki na dobę, przewaŜnie w postaci nieor-
ganicznych siarczanów.
Głównym katabolicznym przeznaczeniem cy-
styny u ssaków jest jej przekształcanie w cys-
teinę, katalizowane przez reduktazę cystynowa
(ryc. 32-8). Katabolizm cystyny łączy się następ-
nie z katabolizmem cysteiny.
Przekształcenie cysteiny w pirogronian
moŜe obejmować wstępną reakcję
utleniania
Katabolizm cysteiny odbywa się w 2 szla-
kach: bezpośredniego utleniania (suliinian cys-
teiny) i szlaku transaminacji (3-merkaptopiro-
gronian). Przekształcanie cystyny w sulfinian
cysteiny (ryc. 32-9) jest katalizowane przez
dioksygenazę cysteinową, enzym wymagający
Fe2+ i NAD(P)H. Dalszy katabolizm cysteino-
sulfinianu obejmuje prawdopodobnie transami-
364 / ROZDZIAŁ 32

1 &
REDUKTAZA CYSTYNOWA!
N

! CH, O
NADH + H
ł
NAD
ł
" i
L- II
II O
Cyslyna Ryc. 32-8. Reakcja
L-Cystelna
katalizowana przez reduktaze cystynowa

+
NH3

T
O
Cystelna
[O]
DIOKSYGENAZA \
CYSTEINOWA
a-K eto kwas

AMiNOTRANSFERAZA

{(-Aminokwas J
L-Cysteinosulfinlfln

9 0 C
H,C'^C' " II
a-Aminokwas O

Plrogronian 3-Markaptoptrcgranian
(tło piróg ronlan) C

2H NADH DEKYDROGENAZA
0-Sufflnylopirooronlan [SWHKOTHANSFE MLEC2AN0WA
H
DESULFINAZA
h 2" +
HXS NAD
3
1
HS
3-Merkaptomleczan
C
A
Plrogronlan
Ryc. 32-9. Katabolizm L-cysteiny na szlaku bezpośredniego utlenienia (cysteinosulfinian) (na lewo) oraz
na szlaku transaminacji (3-merkaptopirogronian) (naprawo), p-sulfinylopirogronian jest przypuszczalnym
związkiem pośrednim. Utlenienie siarczynu, utworzonego w ostatniej reakcji na szlaku bezpośredniego
utleniania, jest katalizowane przez oksydazę siarczynową, st-KA — a-ketokwas, a-AA — a-aminokwas.
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 365

nację do [ł-sulfinylopirogronianu, chociaŜ ten
katabolit powinien być jeszcze wyizolowany.
Przekształcenie p-sulfinylopir ogromami wpiro-
gronian i suMInian moŜe nie być katalizowane
enzymatycznie. Desulfinacja zachodzi niezwyk-
le szybko, nawet w nieobecności katalizy en-
zymatycznej.
Wstępna transaminacja cysterny
dostarcza 3-merkaptopirogronianu
Swoiste aminotransferazy: cysteinowa oraz
glutaminianowa bądź asparaginianowa z wąt-
roby i nerek ssaków katalizują odwracalną
transaminację cysteiny w 3-merkaptopirogro-
nian (tiolopirogronian) (ryc. 32-9). Cząsteczka
3-merkaptopirogronianu moŜe następnie zo-
stać zredukowana przez dehydrogenazę L-mle-
czanową. Produkt, 3-merkaptomleczan, prawi-
dłowy składnik moczu ludzkiego w postaci jego
mieszanego disiarczku z cysteiną, wydala się
w zwiększonych ilościach z moczem chorych Ł
disulfidurią merkaptomleczano-cysteinową. Al-
ternatywnie, 3-merkaptopirogronian ulega de-
sulfuracji (odsiarczaniu, ij. reakcji odszczepie-
nia atomu siarki*^ tworząc pirogronian i H2S
(ryc. 32-9).
W tabeli 32-2 podsumowano znane zaburze-
nia katabolizmu aminokwasów siarkowych.
Cystynuria (cystyno-lizynuria) W tej
dziedzicznej chorobie metabolicznej wydalanie
cystyny z moczem przewyŜsza 20—30-krotnie
wartości prawidłowe. Towarzyszy temu rów-
nieŜ znaczne zwiększenie wydalania lizyny, ar-
gininy i ornityny, co sugeruje upośledzenie
mechanizmów wchłaniania zwrotnego w ner-
kach tych 4 aminokwasów. „Cystynuria" jest
więc nazwą niewłaściwą. Cystyno-lizynuria mo-
Ŝe być teraz preferowanym terminem opisowym
tej choroby.
Z powodu względnej nierozpuszczalności cy-
styny, u chorych z cystynuria wytrąca się ona
w kanalikach nerkowych i tworzy kamienie
cystynowe. Gdyby nie moŜliwość takiego powi-
kłania, cystynuria byłaby zupełnie nieszkodliwą
wadą.
Przyp. tlura.

Tabela 32-2. Wrodzone wady w metabolizmie aminokwasów zawierających kę

Nazwa siai Wada Odsyłacze
Hornocystynuria 1 f)-syntaza cystati on inowa Ryc 30-9, reakcja 1
5 T0
Homocystyrturia II Reduktaza N ,N -mety len otetra hydro-
folianowa
s
Homocystynuria III Mała aktywność transmetylazy N -mety-
lotetrahydrofoliano-homocystei nowej
wskutek niezdolności do syntezy merylo-
kobalaminy
s
Homocystyrturia IV Mała aktywność transmetylazy N -mety-
lotetrahycirofoliano-homocysteinowej
wskutek zaburzenia wchłaniania kobala-
mirsy w jelicie
Hipermeiioninemia Adenozylotransferaza metioninowa wąt- Ryc. 32-22
roby*
Cysta tionimiria y-Liaza cystationinowa (cystationaza) Ryc. 30-9, reakcja 2
Sulftturia (sulfocysieinuria) Oksydaza siarczynowa Ryc. 32-9, legenda
Cysrynoza 2Laburzenie funkcjonowania lizosomów
Disulfidurią 3-merkaptopirogro- Siarkotransferaza 3-merkaptopirogro- Ryc. 32-9
niano-cysteinowa nianowa
Syndrom niedostatecznej absorp- Niewydolność wchłaniania metioniny
cji metioniny z jelita
MoŜe równieŜ występować w cystationirturii, tyrozynemii i nietolerancji na fruktozę.
366 / ROZDZIAŁ 32

C H 2 -$ -S - C H 2 wstawać kosztem cysteiny, zmniejsza skłonność

HCNH3+ CH2 do tworzenia kryształów cystyny i kamieni.
COO- HCNH,' Cystynoza (choroba spichrzania cys-
tyny). W cystynozie, która jest równieŜ choro-
ćoo- bą dziedziczną, kryształy cystyny odkładają się
w wielu tkankach i narządach (szczególnie
(Cystelna) (Homocysteina} w układzie siateczko w o-śródbłonko wy m). To-
warzyszy jej zazwyczaj uogólniona aminoaey-
Ryc. 32-10. Mieszany disiarczek cysieiny i homo- duria. Inne czynności nerek są równieŜ przewaŜ-
cysteiny.
nie uszkodzone, a chorzy zwykle umierają we
wczesnym wieku z wszystkimi objawami ostrej
niewydolności nerek.
Mieszany disiarczek L-cysteiny i L-homocys- Homocystynurie. Częstotliwość występo-
teiny (ryc. 32-10), występujący w moczu cho- wania tych wrodzonych wad katabolizmu me-
rych z cystynurią, jest nieco lepiej rozpuszczalny tioniny ocenia się na ok. 1/160000 urodzeń. Ho-
niŜ cystyna. Rozległość, w jakiej on moŜe po- mocystyna (do 2,22 mmol/24 h = 300 mg/24 h),

HO ^H +

Treonina

O LALDOLAZA
^H3+ ROZSZCZEPIENIE
TREONINOWA
GLICYNY CO 2 + NH4 +
CH3 +Metylen o-
(P- W- 32- H4fo1lan
Aldefryd octowy
FAD O
Gllcyna
EHYDROGENAZA
ALDEHYDOWA
HYDROKSYME7YLO-
THANSFERAZA
SEHYNOWA
H 4 Foi l an * /

Mg-ATP H2C
HO
L-Seryna
(p. ryc. 32-7)
Mg-ADP DEHYDHATAZA
NH4- SEHYNOWA
NADH+H
i-CoA NAD" O
O
Aoetyto-CoA
CO,
CoA«SH
Pircgronian
DEHYDBOGENAZA
PIROGHONIANOWA

Ryc. 32-11. Przemiana treoniny i glicyny w serynę, pirogronian i acetylo-CoA, fB 10

-Hłfolian
— formylo[5-10]tetrahydrofolian
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 367

w niektórych przypadkach wraz z S-adenozylo-

metioniną jest wydalana z moczem, a stęŜenie
metioniny w osoczu się zwiększa.
Homocystynuria powoduje przynajmniej
4 wady metaboliczne (tab. 32-2). Kliniczne
objawy towarzyszące homocystynurii typu I to:
zakrzepica, osteoporoza (zrzeszotnienie kości),
zwichnięcie soczewek w oczach oraz często DEHYDROGENAZA
HYDROKSYPROLINOWA
opóźniony rozwój umysłowy. Znane są 2 po-
stacie tej choroby, tj. wraŜliwa i niewraŜliwa na
witaminę Bfi. Zmianom chorobowym zapobiega
stosowanie diety z matą zawartością metioniny,
a duŜą — cysteiny, jeŜeli zostało rozpoczęte
odpowiednio wcześnie. Inne typy homocysty-
nurii odzwierciedlają wady w cyklu remetylacji
(tab. 32-2). L-A'-P iro II no -3-hyd roksy-5-karbo ksyl an

Aldolaza treoninowa inicjuje

REAKCJA
katabolizm treoniny NIEENZYMATYCZNA
Przy udziale aldolazy treoninowej treonina
rozszczepia się do glicyny oraz aldehydu oc- OH
towego, który tworzy następnie acetylo-CoA (ryc. 4

32-11). Katabolizm glicyny omówiono powyŜej.

y-Semlaldehyd y-hydroksy-L-gtutaminianu
Katabolizm hydroksyproliny
przypomina katabolizm proliny NAD1
Cząsteczka 4-hydroksy-L-proliny przekształ- [2) [DEHYDROGENAZA
ca się w pirogronian i glioksylan (ryc, 32-12),
Mitochondrialna dehydrogenaza katalizuje
przekształcenie hydroksyproliny w L-A1-piro-
!ino-3-hydroksy-5-karboksylan. Pozostaje on c^ cHf
w nieenzymatycznej równowadze z Y-semial- cr
dehydem 7-hydroksy-L-glutaminianu, utwo- 11 n
rzonym po dodaniu cząsteczki wody. Semial- o o
dehyd utlenia się do odpowiedniego kwasu Erylro-y-hyd ro kay- L-glutamlnian a-
karboksylowego, e ry tro-y- hy dr oksy- L-gluta-
minianu i ulega transaminacji do a-ket0-7-hyd- KA
[AM1NOTRANSFERAZA|
ro ksyglutaranu. Rozszczepienie typu aldolowe-
go dostarcza glioksylanu oraz pirogronianu.
Hiperhydroksyprolinemia. Charaktery- o
zuje się duŜym stęŜeniem 4-hydroksy pro liny
w osoczu. Miejscem zaburzenia metabolicznego
tej autosomalnej cechy recesywnej jest dehyd-
rogenaza 4-hydroksy pro linowa (ryc. 32-12).
W przeciwieństwie do hiperprolinemii typu II,
c k'°- i
«-Keło-y-hydrokByglutaran
nie towarzyszy temu uszkodzenie katabolizmu
ALDOLAZA

Ryc. 32-12. Związki pośrednie w katabolizmie L-

hydroksyproliny, st-KA — a-ketokwas, a-AA — a- M,
aminokwas. Cyfry w kółku reprezentują miejsca
II o
Glioksylan O
wad metabolicznych: 1 — hiperhydroksyproline- Pirogronian
mia, 2 — hiperhydroksyprolinemia typu II.
368 / ROZDZIAŁ 32
proliny, poniewaŜ zaatakowany enzym funk-
cjonuje jedynie w katabolizmie hydroksyproli-
ny. Stan ten nie ma Ŝadnego wpływu na metabo-
lizm kolagenu i, podobnie do hiperproHnemii,
wydaje się być nieszkodliwy.
12 AMINOKWASÓW TWORZY
ACETYLO CoA
Wszystkie aminokwasy tworzące pirogro-
nian (alanina, cysteina, cystyna, glicyna, hydro-
ksyprolina, seryna i treonina) dostarczają acety-
lo-CoA (przypomnij dehydrogenazę pirogro-
nianową). Ponadto 5 aminokwasów formuje
acetylo-CoA bez wstępnego wytwarzania piro-
gronianu. Te obejmują fenytoalaninę, tyrozynę,
tryptofan, lizyne i leucynę.
5 kolejnych reakcji przekształca
tyrozynę w fumaran i acetooctan
Kilka związków pośrednich metabolizmu ty-
rozyny (ryc. 32-13) odkryto podczas badania
choroby genetycznej u ludzi — alkaptonurii.
Chorzy z alkaptonurią wydzielają homogen-
tyzynian w moczu i wiele poŜytecznych infor-
macji uzyskano przez ich odŜywianie prekur-
sorami homogentyzynianu.
Transaminacja tyrozyny dostarcza
p-hydroksyfenylopirogronianu. Transa-
minację tyrozyny do p-hydroksyfenylopiro-
gronianu katalizuje aminotransferaza tyrozy-
nowa (aminotransferaza tyrozyna: a-ke togi u ta-
ran), tj. ulegający indukcji enzym wątroby ssa-
ków.
Dioksygenaza4-hydroksyfenylopiro-
gronianowa (inaczej: hydroksylaza p-hydro-
ksyfenylopirogronianowa). metaloproteina
zawierająca miedź, utlenia p-hydroksy-
fenylopirogronian do homogentyzynia-
nu. ChociaŜ ta reakcja (ryc. 32-13) wydaje się
obejmować hydroksylację /7-hydroksyfenylopi-
rogronianu w połoŜeniu orto, z towarzyszącą
oksydacyjną utratą węgla karboksy 1 owego,
w rzeczywistości polega ona na wędrówce łań-
cucha bocznego. Hydroksylacja pierścienia
i wędrówka łańcucha bocznego zachodzi w spo-
sób zgrany. Ze względu na to, Ŝe fizjologicznym
czynnikiem redukującym jest askorbinian, cho-
rzy z gnilcem (szkorbutem) wydalają niecał-
kowicie utlenione produkty metabolizmu tyro-
zyny.
Enzym 1,2-dioksygenaza homogenty-
zynianowa (inaczej: oksydaza homogentyzy-
nianowa — nazwa nie zalecana), metaloproteina
zawierająca Ŝelazo, otwiera pierścień aromatycz-
ny. Pierścień benzenowy homogentyzynianu zo-
staje rozerwany, formując maleiloacetooctan
w reakcji oksydacyjnej katalizowanej przez
1,2-dioksygenazę homogentyzymanową wątroby
ssaków.
Izomeryzacja z następczą hydrolizą
tworzy fumaran oraz acetooctan. Prze-
kształcenie maleiloacetooctanu w fumaryloace-
tooctan, czyli izomeryzację cis w trans, katalizu-
je izomeraza cis, trans maleiloacetooctanowa.
W wyniku hydrolizy fumaryloacetooctanu,
przy udziale hydrol azy fumaryloacetooctanowej
(inaczej: fumaryloacetoacetazy), powstaje fu-
maran i acetooctan. Acetooctan moŜe następnie
przekształcić się w acetylo-CoA i octan w reak-
cji, którą katalizuje acylotransferaza acetylo--
CoA (inaczej: p-ketotiolaza — nazwa nie zale-
cana) (p. rozdz. 23).
Kilka zaburzeń metabolicznych
charakteryzuje się tyrozynemią,
tyrozynurią i fenyloacydurią
Tyrozynemią typu I (tyrozynoza).
W tyrozynozie nagromadzenie metabolitów
niekorzystnie wpływa na aktywność kilku en-
zymów i systemy transportu. Patofizjologia jest
zatem złoŜona. Wada metaboliczna tkwi przy-
puszczalnie w hydrolazie fumaryloacetooctano-
wej (ryc. 32-15) i prawdopodobnie równieŜ
w hydrolazie maleiloacetooctanowej. Znane są
zarówno ostre, jak i przewlekłe postacie tyrozy-
nozy. W ostrej tyrozynozie u niemowiąt wy-
stępuje biegunka, wymioty, „zapach przypomi-
nający kapustę" oraz brak prawidłowego roz-
woju i wzrostu. Zgon z powodu niewydolności
wątroby, w przypadku nie leczonej ostrej tyro-
zynozy, następuje w ciągu 6—8 miesięcy, W ty-
rozynemii przewlekłej podobne, ale łagodniej-
sze, objawy prowadzą do zgonu w wieku 10 lat.
W osoczu zwiększa się stęŜenie tyrozyny
(0,33—0,67 mmol/l = 6—12 mg/dl) jak równieŜ
dodatkowych aminokwasów, szczególnie me-
tioniny. Leczenie obejmuje dietę z małą zawar-
tością tyrozyny i fenyloalaniny, a niekiedy takŜe
metioniny.
Tyrozynemia typu II (zespół Richne-
ra-Hanharta). Prawdopodobnym umiejsco-
wieniem wady metabolicznej w tyrozynemii
typu II jest aminotransferaza tyrozynowa wąt-
roby (ryc. 32-13). Klinicznie stwierdzone zmia-
ny obejmują: zwiększone stęŜenie tyrozyny
w osoczu (0,22—0,27 nunol/l=4—5 mg/dl)
 [O) DIOKSYGENAZA <
FEMYLOPIHOGRON1ANOWA Homogantyzynlan
V Giutaiinn
1,2-
DIOKSYGENAZA (O! Askorbinian, 'CO,
XH, g CH, 2 O"
Tc^ **c MX
M U II
AMINO-
TRANSFERAZA o o I ł-HYOROKSY-l
RONLANOWA 1
TYROZYNOWA
p-
o
Maldloacetoodan
(przepisano)

II
IZOMERAZA Cis. trans O O CD
MALEILO- O
ACETOOCTANDWA Fumaryloacetooctan O
tnOMOGENTYZYNIANOWA
r;
Maleiloacetaoctan N

~ CoA O
O
H;O Aoełylo-CoA
Fumaran o
\ + c
Aoetoootan
X - O
FUMARYL .T
!J
ACYLOTRAMSFEHAZA
ACETYLO-CoA O I
Octan -z.
o

Hyc. 32-13. Związki pośrednie w katabolizmie tyrozyny. Wszystkie reakcje, oprócz katalizowanej przez acylotrartsferaze acetylo-CoA, omówiono
w tekście. Ponumerowano atomy węgla związków pośrednich, aby Czytelnik mógł śledzić ostateczny los kaŜdego z nich (p. teŜ ryc. 32-15). ot-KG-
— a-ketoglutaran, G)u — glutaminian, PJ.P — fosioran pirydoksatu. Cyfry w kółkach reprezentują prawdopodobne miejsca wad metabolicznych: s
1 — tyrozynemta typu II, 2 — tyrozynemia noworodków, 3 — alkaptonuria, 4 — tyrozynemia typu I lub tyrozynoza. __________________________
370 / ROZDZIAŁ 32
uszkodzenia narządu wzroku i skóry oraz umiar-
kowane opóźnienie rozwoju umysłowego. Ty-
rozyna jest jedynym aminokwasem, którego
stęŜenie w osoczu ulega zwiększeniu. Jednak
tzw. klirens nerkowy i wchłanianie zwrotne
tyrozyny pozostają w granicach prawidłowych.
Metabolitami występującymi w osoczu są: ^-
hydroksyfenylopirogronian, />-hydro ksyfeny-
lomleczan, /?-hydroksyfenylooctan, N-acetylo-
tyrozyna i tyramina (ryc. 32-14).
Tyrozynemia noworodków (neonata-
łna). Jak sądzi się, zaburzenie to jest wynikiem
względnego niedoboru hydroksylazy p-hydro-
ksyfenytopirogronianowej (ryc. 32-13). Zwięk-
szają się stęŜenia tyrozyny i (enyloalaniny we
krwi, a w moczu — tyrozyny, />-hydroksyfeny-
DEKARBOKSYLAZA
TYROZYNOWA
OKSYOAZA TYHAMINOWA
DEHYDROGENAZA
NADH+H
OH
N-Acety] o-L-ty rozyn a
p-Hyd ro ksyfenylooctan
p
Ryc. 32-14. Alternatywne katabolity tyrozyny; p-hydroksyfenyloacetaldehyd tworzy sie jako związek
pośredni podczas utleniania tyraminy do p-hydroksyfenylooctanu.
looctanu, N-acetylotyrozyny i tyraminy. Lecze-
nie polega na stosowaniu diety ubogiej w biał-
ko.
Alkaptonuria. To wrodzone zaburzenie
metaboliczne, odnotowane juŜ w XVI stuleciu,
scharakteryzowano w 1859 r. Choroba ma duŜe
znaczenie historyczne, stała się bowiem pod-
stawą idei Garroda dotyczących zaburzeń me-
tabolicznych. Najbardziej charakterystycznym
objawem klinicznym alkaptonuni jest ciemnie-
nie moczu przechowywanego na powietrzu.
W późniejszym stadium choroby następuje uo-
gólniona pigmentacja tkanki łącznej (ochrono-
za) i pewna postać zapalenia stawów. Wadą
metaboliczną jest brak 1,2-dioksygenazy homo-
gentyzynianowej (ryc. 32-13). Substrat, homo-
AMINOTHANSFERAZA
TYHOZYNDWA
OH
p-Hyd ro ksyfenyl oplfogranian
-NADH + H-
DEHYDROGENAZA I
OH
p-Hyctfoksyfenyfom leozan
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 371
gentyzynian, przechodzi do moczu, w którym
w obecności powietrza utlenia się do ciemno-
brązowego barwnika. Opisano ponad 600 przy-
padków alkaptonurii. Częstość jej występowa-
nia szacuje się na 2—5/1000 000 urodzonych
dzieci. Alkaptonuria dziedziczy się jako auto-
somalna cecha recesywna. Dotychczas nie jest
dostępne Ŝadne diagnostyczne postępowanie
w celu wykrycia heterozygot.
Mechanizm ochronozy obejmuje utlenianie
homogentyzynianu prze2 lakkazę (inaczej: ok-
sydazę polifenolową — nazwa nie zalecana),
tworzącą octan benzochinonu, który polimery-
zuje i wiąŜe się z wielkocząs teczkami tkanki
łącznej.
Octan banzochinonu
Hydroksylacja fenyloalaniny tworzy
tyrozynę
Fenyloalanina jest najpierw przekształcana
w tyrozynę przez 4-monooksygenazę fenyloala-
ninową (inaczej: hydroksylaza fenyloalanino-
wa) (p. ryc. 30-10). Wzór znakowania w amfi-
bolicznych produktach, fumaranie i acetooc-
tanie(ryc. 32-15), jest więc taki sam jak w przy-
padku tyrozyny (ryc. 32-13).
r ,ĆH,-COO-
+
CH, CH,
H" "ĆOO-
Fumaran Aeetooctan Dwutlenek węgla
Ryc. 32-15. Ostateczne losy kaŜdego węgla feny-
toalaniny. Obraz znakowania izotopowego w osta-
tecznych katabolitach lenyloalaniny (i tyrozyny).
Liczne zaburzenia metaboliczne
cechują szlaki katabolizmu
fenyloalaniny
Główne zaburzenia metaboliczne z uszko-
dzoną zdolnością przekształcania fenyloalaniny
w tyrozynę (p. ryc. 30-12) mogą być sklasyfiko-
wane w 3 obszerne grupy: wady w 4-monook-
sygenazie fenyloalaninowej (hiperfenyloalani-
nemia typu I lub klasyczna fenyloketonuria),
wady w reduktazie dihydrobiopterynowej (hi-
perfenyloalaninemia typu II i III) oraz wady
w biosyntezie dihydrobiopteryny (hiperfenyloal-
aninemia typu IV i V). Zidentyfikowano jeszcze
dodatkowe typy (tab. 32-3).
Główną konsekwencją nie leczonej hiperfeity-
loalaninemii typu I (klasycznej fenyloketonurii;
skrót — PKU) jest niedorozwój umysłowy.
Dodatkowe kliniczne objawy obejmują ataki
padaczkowe, psychozy, wyprysk oraz zapach
„mysi". Mogą one jednakŜe nie pojawić się
w przypadku wczesnego rozpoznania i podjęcia
właściwego leczenia. Ze względu na to, Ŝe
dostępność modeli zwierzęcych i bezzwłoczna
interwencja dietetyczna mogą zapobiec inaczej
nieuniknionemu opóźnieniu w rozwoju umys-
łowym, fenyloketonuria słuŜyła jako model
w badaniach takiego niedorozwoju związanego
z chorobami metabolicznymi. W klasycznej
fenyloketonurii, dziedzicznym zaburzeniu o częs-
totliwości występowania 1/10000 urodzonych
dzieci, stęŜenie komponentu I, tj. 4-monook-
sydazy fenyloalaninowej wątroby (p. ryc. 30-10)
stanowi w przybliŜeniu średnio 25% normy
i enzym ten jest niewraŜliwy na regulację po-
przez fenyloalaninę. Ze względu na uniemoŜ-
liwione przekształcenie fenyloalaniny w tyrozy-
nę, u chorych wytwarzane są alternatywne kata-
'CO,
bolity(ryc. 32-16). Zaliczają się do nich: fenylo-
pirogronian (z deaminacji fenyloalaniny), feny-
lomleczan (z redukcji fenylopirogronianu) i fe-
nylooctan (z dekarboksylacji i utlenienia fenylo-
pirogronianu). DuŜa część fenylooctanu wydala
się z moczem w postaci fenyloacetyl o glutaminy.
Tabela 32-4 ilustruje chemiczny obraz krwi
i moczu chorego z fenyloketonuria. Wprawdzie
fenylopirogronian moŜna oznaczyć za pomocą
prostego biochemicznego testu plamkowego,
ostateczne rozpoznanie wymaga wykrycia zwię-
kszonego stęŜenia fenyloalaniny w osoczu.
Pogorszeniu sprawności umysłowej dzieci do-
tkniętych fenyloketonuria daje się zapobiec,
jeŜeli spoŜywa się pokarmy z bardzo małą
zawartością fenyloaianiny. Przestrzegania diety
moŜna zaprzestać w wieku 6 lat, kiedy to duŜe
372 / ROZDZIAŁ 32

Tabela 32-3. Hiperfenyloalaninemie"

Typ Przypadek Wada Leczenie

Fenyloketonuria Brak 4-monooksygenazy Dieta z matą zawartością

lenyloalaninowej feny loalaniny
Uporczywa hiperfenyloalamnemia Niedobór 4-monooksygena- śadne, albo czasem leczenie
zy fenyloalaninowej dietetyczne
Przejściowa łagodna hiperfenyło- Opóźnienie w dojrzewaniu Jak w typie II
alaninemia 4-monooksygenazy lenylo-
alaninowej
IV Niedobór reduktazy dihydroptery- Niedobór lub brak reduktazy Dopa, 5-hydroksytryptofan,
dy nowej d i hy d ro pteryd y n o w e j karbidopa
V Anormalna funkcja dihydrobio- Wada w syntezie dihydrobio- Dopa, 5-hydroksytryptofan,
pteryny pteryny karbidopa
VI Uporczywa hiperfenyłoalaninemia ? Katabolizm tyrozyny Zmniejszone pobieranie fe-
i tyrozynemia nyloa taniny
VII Przejściowa neonatalna tyrozy- Zahamowanie dioksygenazy Witamina C
nemia 4 - hyd roksy f en y I o p i rog ro -
nianowej
VIII Dziedziczna tyrozynemia Niedobór:
dioksygenazy 4-hydro- Dieta z małą zawartością
ksyfenyiopirog ronią - tyrozyny
nowej
cytoplazmatycznej ami-
noiransferazy tyrozyno-
wej
fumaryloacetoacetazy Dieta z małą zawartością
tyrozyny oraz wstrzykiwanie
glutationu

* Zmodyfikowano i reprodukowano za zgodą z: Tourian A, Sidbury JB: Phenytketonuria and

hyperphenylalaninemia; s. 273 w: Stanbury JB i wsp. (redaktorzy); The Metabolic Basis of tnherited
Disease, wyd. 5, McGraw-Hill, 1983.

Tabela 32-4, Metabolity fenyloalaniny, które gromadzą się w osoczu i moczu chorych na fenytoketonurię
Metabolit Osocze mmol/l (mg/ctl) Mocz mmol/l (mg/dl)

prawidłowe chory na feny lo- prawidłowy chory na fenylo-

ketonu ric ketonurie

0,06-0,12 0,91-3,82 1,82 (30) 18,2-66,6

Fenyloalanina (1-2)
■p
(15-63) 5,22-7,83 (300-1000)
0,18-1,08 (200-300) 18,2-133,3
(0,3-1,8) (300-2000)
Fenylopirogronian 17,6-33,3
(290-550)
Fenyiomleczan zwiększenie
52,7 (2400)
Fenylooctan
Fenyloacetylo-
glutamina
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 373
Fen y to a cety I og I utam i n a
+
NH3 L-
Fenyloalanina
ot-Ketoglutaran
CONH,
Ryc. 32-16. Alternatywne szlaki katabolizmu feny-
loalaniny w fenyloketonurii Reakcje zachodzą rów-
nieŜ w wątrobie osób zdrowych, lecz mają znikome
znaczenie w obecności funkcjonującej hydroksyla-
zyfenyloalaninowej. Glu — glutaminian, Gin—glu-
tamina.
stęŜenia fenyloalaniny i jej pochodnych prze-
stają być groźne dla mózgu.
Wprawdzie zawartość fenyloalaniny w oso-
czu oznacza się za pomocą zautomatyzowanej
mikrometody, w której na jedno oznaczenie
potrzeba zaledwie 20 ul krwi, nieprawidłowe
duŜe stęŜenia fenyloalaniny we krwi noworod-
ków mogą wystąpić dopiero w 3. lub 4. dniu
Ŝycia, a nie bezpośrednio po urodzeniu. Co
więcej, u dzieci urodzonych przedwcześnie pró-
ba daje niekiedy wynik fałszywie dodatni mi
skutek opóźnionego dojrzewania enzymów
uczestniczących w katabolizmie fenyioalaniny.
UŜyteczny, ale mniej wiarygodny, masowy test
polega na wykryciu w moczu zwiększonego
stęŜenia fenylopirojjronianu na podstawie reak-
cji z chlorkiem Ŝelazowym. Podawanie fenylo-
alaniny chorym na fenyloketonurię mogłoby
spowodować przedłuŜające się zwiększenie za-
wartości tego aminokwasu we krwi, dowodzące
zmniejszonej tolerancji na fenyl o alaninę. Jed-
nakŜe u rodziców dzieci chorych na fenyloketo-
nurię takŜe stwierdzono nieprawidłowo małą
tolerancję na wstrzykniętą fenyloałaninę i duŜe
stęŜenie fenyloalaniny na czczo. Defektywny
gen odpowiedzialny za fenyloketonurię moŜe
być w ten sposób wykryty biochemicznie u feno-
typowo prawidłowych rodziców heterozygoty-
cznych.
śaden azot lizyny nie uczestniczy w
transami nacji
Ssaki przekształcają nietknięty szkielet L-li-
zyny w a-aminoadypinian i cc-ketoadypinian
(ryc. 32-17) poprzez sacharopinę (ryc. 32-18),
produkt pośredni w biosyntezie lizyny u grzy-
bów. Cząsteczka L-lizyny kondensuje najpierw
z a-ketoglutaranem, tworząc zasadę Schiffa. Ta
ulega redukcji do sacharopiny przez dehyd-
rogenazę, a następnie utlenieniu przez drugą
oksydoreduktazę. W wyniku przyłączenia cząs-
teczki wody tworzy się L-glutaminian i 5-semi-
aldehyd L-a-aminoadypinianu. Czysty wynik
tego ciągu reakcji jest równowaŜny usunięciu
atomu azotu w pozycji e z lizyny wskutek
transaminacji. Niezbędnymi koenzymami jed-
nak w tej reakcji są NAD+ i NADH.
Dalszy katabolizm a-aminoadypinianu obej-
muje transaminację do a-ketoadypinianu, pra-
wdopodobnie z następującą oksydacyjną dekar-
boksylacją do glutarylo-CoA. Podczas gdy lizy-
na jest zarówno glikogenna, jak i ketogenna,
natura kolejnych katabolitów glutarylo-CoA
u ssaków pozostaje nieznana.
Dwie rzadko występujące nieprawidłowości
metaboliczne wynikają z zaburzonego prze-
kształcenia L-lizyny i a-ketoglutaranu w sacha-
ropinę (ryc. 32-18).
HjC-NH3+ COO" COO
C C
lCH)
coo- coo- c=o
ćoo-
L-Lizyna
a-Aminoadypinian a-Ketoadypinian
Ryc. 32-17. Przemiana L-lizyny w a-aminoadypi-
nian i a-ketoadypinian. Wielokrotne strzatki repre-
zentują wielokrotne reakcje.
a-Ketoglutaran O; C
„. ■

NAOH+H+ NAD+"O"

NH+ „CK P"

CH:
DEHYDROGENAZA

L-LIzyna
■ T S^CHAROPINOWA
TWORZĄCA L-LIZYNĘ
Sacharopina

CH
C^ -CH' -CH'^ -
NAD+ NADH+H+ - Q NH*
? CH, i
D NH
EHYOROGENAZA
SACHAROPINOWA CH^ n- L-ot-Am inoadypinian
TWORZĄCA L-
GLUTAMINIAN

L-B-arninoadyplniianu

Glu ° A
CoA*SH
\^r P2 CH -CO, +H»O
|AMINOIRANSFERAZAl
a-Ketoadyplnian co, Glu(afylo-CoA

Ryc. 32-18. Katabolizm L-lizyny. (a-KG —a-ketoglutaran, Glu^glutaminian, PLP — fosforan pirydoksalu). Cyfry w kotkach wskazują prawdopodobne miejsca
wad metabolicznych: 1 — okresowa hiperlizynemia z hiperamonemią i 2 uporczywa hiperlizynemia bez hiperamonemii. __________
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 375
Okresowa hiperlizynemia z towarzy-
szącą hiperamonemią. W okresowej hiper-
lizynemii spoŜycie prawidłowych ilości białka
wywołuje hiperlizynemię. Hiperamonemią po-
wstaje wtedy w wyniku kompetycyjnego zaha-
mowania aktywności arginazy wątroby przez
zwiększenie stęŜenia lizyny w tkankach. Terapia
płynami oraz ograniczenie pobierania łizyny
łagodzi zarówno hiperamonemię, jak i jej ob-
jawy kliniczne. Przeciwnie, stosowanie obciąŜe-
nia lizyną przyspiesza wystąpienie przełomu
i śpiączki.
Nawracająca hiperlizynemia bez hi-
peramonemii. Niektórzy chorzy są opóźnieni
w rozwoju umysłowym. Nie towarzyszy temu
Ŝadna hiperamonemią, nawet jako reakcja na
obciąŜenie lizyną. Katabolity lizyny mogą lub
nie mogą nagromadzać się w płynach biologicz-
nych. UwaŜa się, Ŝe nawracająca hiperlizynemia
dziedziczy się jako autosomalna cecha recesyw-
na. Oprócz uszkodzenia przekształcenia lizyny
i a-ketoglutaranu w sacharopine, niektórzy
chorzy wydają się mieć dodatkową wadę prze-
kształcania sacharopiny w L-glutaminian 16-se-
mialdehyd a-amiaoadypinianu (ryc. 32-18).
Katabolizm tryptofanu inicjuje 2,3-
dioksygenaza tryptofanowa,
metaloproteina zawierająca
Ŝelazoporf i rynę
Połączenia atomów węgla zarówno łańcucha
bocznego, jak i pierścienia aromatycznego mo-
gą ulegać kompletnej degradacji do amfibolicz-
nych związków pośrednich na szlaku kinureni-
nowo-antranilanowyin (ryc. 32-19) o waŜnym
znaczeniu nie tylko w rozkładzie tryptofanu,
lecz takŜe w przekształcaniu tego aminokwasu
w nikorynainid (amid nikotynianu).
Enzym 2,3-dioksygi'naza tryptofanowa (ina-
czej: oksygenaza tryptofanowa lub pirolaza
tryptofanowa — nazwy nie zalecane) katalizuje
rozszczepienie pierścienia indolowego z wbudo-
waniem 2 atomów tlenu cząsteczkowego, co
wytwarza N-formylokinureninę. Ta 2,3-diok-
sygenaza, Ŝelazoporfirynowa metaloproteina,
jest indukowana w wątrobie przez kortyko-
steroidy nadnerczy oraz tryptofan. Znaczna
porcja nowo syntetyzowanego enzymu wystę-
pujewpostaci utajonej, wymagającej aktywacji.
Tryptofan równieŜ stabilizuje go na degradację
proteolityczną. Pochodne kwasu nikotynowe-
go, włączając NADPH, hamują 2,3-dioksyge-
nazę tryptofanowa na zasadzie sprzęŜenia zwro-
tnego.
Hydrolityczne usunięcie grupy formylowej
z N-formy)okinureniny, katalizowane przez for-
Fnamidazę (inaczej: formylazę kinureninową
— nazwa nie zalecana) wątroby ssaków dostar-
cza kinureniny (ryc. 32-19). Enzym ten katalizu-
je podobne reakcje z róŜnymi formyloaminami
aromatycznymi.
Kinurenina moŜe ulec dezaminacji w wyniku
transaminacji grupy aminowej bocznego łań-
cucha do ketoglutaranu. Powstała pochodna
ketonowa, 2-amino-3-hydroksybenzoilopiro-
gronian, traci cząsteczkę wody i spontaniczne
zamknięcie pierścienia tworzy kwas kinurenowy,
produkt uboczny, który nie powstaje w głów-
nym szlaku katabolizmu tryptofanu (ryc. 32--
19). Dalszy metabolizm kinureniny obejmuje
przekształcenie jej w 3-hydroksykimireninę,
a następnie w 3-hydroksyantraniian. Hydroksy-
lacja wymaga tlenu cząsteczkowego w reakcji
zaleŜnej od NADPH, przypominającej hydro-
ksylację fenyloalaniny (p. rozdz. 30).
Alternatywny metabolit tryptofanu,
ksanturenian, nagromadza słę przy
niedoborze witaminy B6
Kinurenina i hydroksykinurenina są prze-
kształcane w hydroksyantranilan prze2 kinure-
ninazę, enzym z fosforanem pirydoksalu. Nie-
dobór witaminy B6 powoduje częściową niewy-
dolność w katabolizmie tych pochodnych kinu-
reninowych, które przedostają się do róŜnych
tkanek pozawątrobowych, gdzie są przekształ-
cane w ksanturenian (ryc. 32-20). Ten nienor-
malny metabolit występuje w moczu w przypad-
ku niewystarczającego przyswajania z poŜywie-
nia witaminy Bf). OdŜywianie nadmiarem tryp-
tofanu wywołuje wydalanie ksanturenianu przy
niedoborze witaminy Bć.
U wielu zwierząt przekształcanie tryptofanu
w kwas nikotynowy powoduje, Ŝe dostarczanie
tej witaminy w poŜywieniu staje się zbyteczne.
Tryptofan moŜe całkowicie zastąpić tę wita-
minę u szczurów, królików, psów i świń; u czło-
wieka i innych zwierząt tryptofan zwiększa
wydalanie z moczem pochodnych kwasu nikoty-
nowego (np. N-metylonikotynamidu). W przy-
padku niedoboru witaminy Be synteza NAD + i
NADP+ moŜe być upośledzona w wyniku
niedostatecznej przemiany tryptofanu w kwas
nikotynowy do wytwarzania nukleotydów piry-
dynowych. Synteza tych nukleotydów przebie-
ga prawidłowo przy dostarczeniu odpowiedniej
ilości kwasu nikotynowego, nawet w nieobec-
ności witaminy B6.
 +
NH3

NH3+
Mrćwcian
Oz L-Klnurenlna
V
2.3-DIOKSYGENAZA
FORMAMIDAZA
TRYPTOFANOWA
(Indukowana)

L-Tryptofan N-Formylo- L-klnurenina

-i * ■

H3C HjO
IjjjHBBjjjjfl
*
A
O, KINUREN1NAZA O
VNADPH + H + ,
3-MONOOKSYGENAZA V
KINURENINOWA 3.4-DIOKSTGENAZA 3-
NH3+ HYDROKSYANTHANILOWA
2-Akro lei lo-3-am in of u m aran
OH
3-L-Hydroksyk In u roni na V
T NADH+H+
NAD+ I
CH2
NAD(P) <
CO;

o-^- A __ 1
1
""NHJ NH,*

°1\O
Szozawlokrotonian
CH, Serr (aldehyd 2-amlno- NADIP)H + H +
HaC cfaicte-mukonlanu
A ___
i
-CH; (p. ryc, 34-18)
! + H jO

no a-Ketoadypin!an
a-Ketoadypinlan Ryc. 32-19. Katabolizm tryptofanu. PLP — fosforan
(przepisano)
pirydoksalu.
 KATABOLIZM
AMINOKWASÓW / 377
O"
HO
Ksanturenian
Ryc. 32-20. Powstawanie kwasu ksanturenowego
w sianie niedoboru witaminy B6. Przekształcenie
metabolitu tryptofanu 3-hydroksykinureniny
w 3-hydroksyantranilan jest upośledzone (p. ryc.
32-19). DuŜa jej część przekształca się zatem
w ksanturenian.
CHbroba Hartniipa, dziedziczne zaburzenie
metabolizmu tryptofanu, charakteryzuje się
wysypką skórną przypominającą pelagrę, na-
wracającą ataksją móŜdŜkową i upośledzeniem
urny sto wy m. Mocz zawiera zwiększone iiości
indolooctami (a-N [ind o lo-3-acetyl o] glutami-
ny) oraz tryptofanu.
METIONINA, 1ZOLEUCYNA I WALINA
SĄ KATABOLIZOWANE DO
SUKCYNYLO-CoA
Wprawdzie sukcynylo-Co A (bursztynylo--
CoA) jest amfibolicznym produktem końco-
wym katabolizmu metioniny, izoleucyny i wali-
ny, w rzeczywistości przemianie ulega tylko
część ich szkieletu węglowego (ryc. 32-21).
W tworzeniu sukcynylo-CoA uczestniczą tylko
4
/s atomów węgla waliny, 3/s tych atomów
metioniny i jedynie ich polowa w przypadku
izoleucyny. Atomy węgla karboksylowego
wszystkich 3 aminokwasów tworzą. CO2. Koń-
cowe 2 atomy węgla izoleucyny formują acety-
lo-CoA, a grupa metylowa metioniny jest usu-
wana w całości jako taka.
SZKIELETÓW WĘGLOWYCH
Metionlna
S
- C OCM,
,
n-
i-'
Ket
oglu
tara
CO,
- AcCoA
Izoleuoyna--------------- ». Proplonylo-CoA
-CO,
Walina Metylo ma lo nyl □- CoA
I
Sukcynylo-CoA
Ryc. 32-21. Ogólny metabolizm metioniny, izo-
leucyny i waliny
To, co następuje w dalszym tekście, dotyczy
tylko przekształcenia metioniny oraz izoleucy-
ny w propionylo-CoA, a waliny — w metylo-
malonylo-CoA.
Reakcje prowadzące do propionylo-CoA
przez metyl omal onylo-Co A do sukcynylo-CoA
omówiono w rozdz. 23, w związku z kataboliz-
mem propionianu i kwasów tłuszczowych o nie-
parzystej liczbie atomów węgia.
Atomy węgla metioniny tworzą
propionylo-CoA poprzez
homocysteinę, cystationinę i ,-
ketoglutaran
Cząsteczka L-metioniny kondensuje naj-
pierw z ATP, tworząc S-adenozylometioninę*,
„aktywną metioninę" (ryc. 32-22). Aktywowa-
na grupa S-metylowa moŜe być przenoszona na
róŜne akceptory. Usunięcie grupy metylowej
wytwarza S-adenozylohomocysteinę. Hydroli-
za wiązania S-C dostarcza L-homocysteiny oraz
adenozyny. Homocysteina łączy się następnie
z seryną, tworząc cystationinę (ryc. 32-23).
W wyniku hydrol i tycznego rozszczepienia cys-
tationiny powstaje L-homoseryna i cysteina,
tak Ŝe ostatecznym wynikiem jest przekształ-
cenie homocysteiny w homoserynę, a seryny
w cysteinc. Te 2 reakcje uczestniczą zatem
* Związkami, których grupy metylowe pochodzą
z S-adenozylometioniny są: betainy, cholina, kreaty-
na, epinefryna, melatonina, sarkozyna, aminokwasy
N-melylowane oraz wiele alkaloidów pochodzenia
roślinnego.
378 / ROZDZIAŁ 32
coo
- <-H3N-C-H
■13N-Ć-H
HSO
ADENOZYLOTRANSFEHAZA
L-METIONINOWA
L-Metionina
Ryc. 32-22. Utworzenie S-adenozy!ometioninY. ~ CH3 reprezentuje duŜy potencja) transferu „aktywnej
metioniny".
równieŜ w biosyntezie cysteiny z seryny (p.
rozdz. 30). Homoserynę przekształca w a-keto-
maślan y-liaza cyst a ti o ni nowa (inaczej: deami-
naza homoserynowa — nazwa nie zalecana)
(ryc. 32-24), Przekształcenie a-ketomaślanu
w prflpionylo-CoA przebiega na sposób ok-
sydacyjnej karboksylacji a-ketokwasów (np.
pirogronianu. a-ket o glut ara mi) w celu utworze-
nia pochodnych acylo-CoA.
Metaboliczne zaburzenia katabolizmu metio-
niny przedstawia tab. 32-2.
2 POCZĄTKOWE REAKCJE
KATABOLICZNE SĄ WSPÓLNE DLA
WSZYSTKICH 3 ROZGAŁĘZIONYCH
AMINOKWASÓW
Katabolizm leucyny, waliny oraz izoleucyny
obejmuje początkowo te same reakcje. Następ-
nie szkielet kaŜdego aminokwasu wchodzi na
swój własny unikatowy szlak prowadzący do
amfibolicznych związków pośrednich (ryc. 32--
25 i 32-26). Charakter tych amfibolicznych
produktów końcowych określa, czy dany ami-
nokwas jest glukogenny (walina), ketogenny
(leucyna) lub dwojaki (izoleucyna). Wiele z tych
reakcji dokładnie przypomina reakcje kataboliz-
IDU kwasów tłuszczowych o łańcuchach prostych i
rozgałęzionych. Numery reakcji w dalszym
tekście odpowiadają numeracji reakcji na ryc.
32-26 — 32-29.
COO
CHS
+ rr,
CHS
•■S------ CH Adenina
t CH
HO OH
S-Ade n ozylo-L- rnatlo n I n
a (, aktywna metlonina")
Ten sam enzym wydaje się katalizować
transaminację wszystkich
3 aminokwasów rozgałęzionych
Za odwracalną transaminację (reakcja 1, ryc.
32-26) wszystkich 3 rozgałęzionych aminokwa-
sów przypuszczalnie odpowiada jedna amino-
transferaza. Ze względu na odwracalność owej
reakcji dobowe zapotrzebowanie na te amino-
kwasy w poŜywieniu mogą pokryć odpowiednie
a-ke tok wąsy.
Oksydacyjna dekarboksylacja
rozgałęzionych 3-ketokwasów jest
analogiczna do przekształcenia
pirogronianu w acetylo-CoA
Dehydrogenaza a-ketokwasu o łańcuchu roz-
gałęzionym (reakcja 2, ryc. 32-26), wewnątrz-
mitochondrialny kompleks wieloenzymowy,
katalizuje oksydacyjną dekarboksylację a-keto-
izokaproniami (z leucyny), ct-keto-|3-metylowa-
lerianianu (z izoleucyny) i a-ketoizowaleriania-
nu (z waliny). Podjednostki kompleksu dehyd-
rogenazy a-ketokwasu są analogiczne do kom-
pleksów dehydrogenazy pirogronianu: dekar-
hoksylaza a-ketokwasu, transacylaza i dehyd-
rogenaza dihydrolipoilowa. Tak, jak w przypa-
dku dehydrogenazy pirogronianowej, kom-
pleks jest inaktywowany, kiedy ulega fosforyla-
cji przez ATP i kinazę białek. NiezaleŜna od
Ca2+ fosfataza fosfoproteinowa katalizuje jego
defosforylację i towarzyszącą temu reaktywa-
cję. Stan fosforylacji moŜe w ten sposób regulo-
wać katabolizm aminokwasów rozgałęzionych.
Kinazę białek hamują: ADP, produkty a-keto-
kwasów o łańcuchu rozgałęzionym,' czynniki
hipolipemiczne, jak klofibrat i dichlorooctan,
a takŜe tloestry koenzymu A (np. acetoacetylo-
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 379

+
HO NH3
c
II O
,cr
I II
L-Metionina
H
- O
ATP L-Hornoseryna

H3O
S-Aden ozy I o-L-metionl n a ^-
Akceptor
'CH-
] Nfc CH,-Akoeptor S- II o
Aden ozy lo-L-h om ocystei n a

H3C \ W

lenozyna

T .
H

o
CT

-
1
UL
lit 7
1^ L-Homocysteina ||
H3CV
CYSTATIONtNOWA
+
NH3 L- •H,0 - 0
Seryna / -H 2 O

i +
\ ►NH4
S
>
(

Cystationina
NHn CH
2 II

11

a-Ketorna4fan
0
9
NH„ Ryć. 32-24. Przekształcenie L-homoseryny wa-ke-
KtH3+ tomaślan katalizowane przez y-liazę cystationino-
a-Kelomaślan (p.ryc. 31-24)
L-Cysteina wą (inaczej: deaminazę homoserynową — nazwa
nie zalecana).

-CoA). Spośród cx-ketokwasów o łańcuchu roz-

gałęzionym najpotęŜniejszym inhibitorem jest
a-ketoizokapronian(a-ketoteucyna).
"CH 2 ^ ^S-CoA Proplonylo-CoA
Odwodorowanie rozgałęzionych
tioestrów acylo-CoA jest analogiczne
Ryc. 32-23. Przekształcenie mationiny w propio- do reakcji w katabolizmie kwasu
nylo-CoA. tłuszczowego
Reakcja 3 jest analogiczna do odwodorowa-
nia tioestrów acylo-CoA o prostym łańcuchu
w katabolizmie kwasów tłuszczowych. Wpraw-
380 / ROZDZIAŁ 32

Lsucyna, wal i na, izoleueyna Ryc. 32-25. Kataboiizm aminokwasów o łańcu-

chach rozgałęzionych Reakcje 1 -3 są wspólne dla
© wszystkich 3 aminokwasów. Pogrubione linie prze-
cinające strzałki zaznaczają miejsca bloków meta-
bolicznych w 2 chorobach rzadko występujących
Odpowiednie a-ketokwasy
u ludzi. Przy 2 — choroba z moczem o zapachu
syropu klonowego, wada w metabolizmie 3 amino-
kwasów; przy 3 — kwasica izowaferianowa, wada
w kataboiizmte leucyny.
COj + odpowiednie
tioealry acylo-CoA

T<
Odpowiednie a-, 0-nienasycone
tloestry acylo-CoA
Val /

Leu
Sukcynylo- Propionylo-CoA + acetylo-CoA
Ryc. 32-26. Analogiczne pierwsze 3 reakcje w ka-
-CoA
p-Hyd ro ksy-P-metylo g lu ta ry tabolizmie leucyny, waliny oraz izoleucyny. ZauwaŜ
lo-CoA analogię w reakcjach 2 i 3 do katabolizmu kwasów
tłuszczowych. Ta analogia jest kontynuowana, jak
wykazanow następnych rycinach. a-KA — ot-keto-
kwas, a-AA — a-aminokwas.

CH,
,CH
H3C I
L-Leuoyna O CH3 CH3 O
a- L-Wallna L-l Zole u cyn a
Ketokwas H3C. -*- «-Ketokwas x-Ke!okwas

0 ^*- a-Arnlnokwas
O. - a-Aminokwas
O
-CH V II
"N- ŁI -''■
H3C
a- K et o iz □ ka p r o n i a n -
CoA*SH x- Keto
<t- Keto-^- metylowa ler ia n i an --
CoA.SH

CH3 o
H3C
Izowaterylo^CoA
H3C
S-CoA CH3 a-Metylo
■12H] O butyrylo-Co A
CH:i
I [2H]
\* Ln 5 — t.oA
^-Metylo kroto nylo- CoA
Izowalerianian
■CoA.SH
■S~CoA CH3
TyaWo-CoA
MetaakrylNo-CoA
 KATABOLIZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 381

dzie pojedynczy enzym moŜe katalizować od-
wodorowanie wszystkich 3 rozgałęzionych tioe-
strów acylo-CoA, pośredni dowód implikuje
konieczność przynajmniej 2 enzymów, W acy-
tlemii i/o walerianowej, po spoŜyciu pokarmów
bogatych w białko, nagromadza się we krwi
izowalerianian (produkt deacylacji izowalerylo--
CoA). Nie dochodzi w niej do zwiększenia
ilości innych rozgałęzionych a-ketokwasów.
3 reakcje są swoiste dla katabolizmu
leucyny
Reakcja 4L, karboksylacja |i-metylo-
krotonylo-CoA. Kluczowym spostrzeŜe-
niem, które doprowadziło do wyjaśnienia keto-
gcnnego działania leucyny, było odkrycie, Ŝe
1 mol CO2 był „umocowany" (tj. związany
kowalencyjnie) z kaŜdym molem grupy izo-
propylowej (z terminalnej grupy izopropylowej
leucyny) przekształconej w acetooctan. To wbu-
dowanie CO2 (reakcja 4L, ryc. 32-27) wymaga
obecności biotynylo-CO2 i tworzy (ł-metylo-
glutakonylo-CoA.
Reakcja 5L, uwodnienie p-metytogluta-
konylo-CoA. Produkt, p-hydroksy-p-me-
tyloglutarylo-CoA, jest prekursorem zarów-
no związków ketonowych (reakcja 6L, ryc.
32-27), jak i mewalonianu, a stąd choleste-
rolu oraz innych poliizoprenoidów (p. rozdz.
29).
Reakcja 6L, rozszczepienie p-hydro-
ksy-p-metyloglutaryia-CoA. Rozszcze-
pienie f3-hydroksy-P-metylogrutarylo-CoA na
acetylo-CoA i acetooctan zachodzi w mito-
chondriach wątroby, nerek i serca. To tłumaczy
silne ketogenne działanie leucyny, poniewaŜ
oprócz 1 mola acetooctanu powstającego
z 1 mola leucyny moŜe się utworzyć lji mola

0-Metylokro1onylo-CoA

■ Biotynylo- Mg-ADP+Pi
*CD

. Blotyna Mg-ATP

^-MetytoglutakonylchCoA

rHi
OH
C

0-Hyd ro ksy-^rnety lo g I utaryio-C oA

O
9
'O' O CH.
r*
1
r
CH
Acetoootan Acetylo-
CoA

Ryc. 32-27. Katabolizm fi-rnetylokrotonylo-CoA pochodzącego z L-leucyny. * Atomy węgia

pochodzące z CO,.
382 / ROZDZIAŁ 32

związków ketonowych z pozostałego produktu, o

acetylo-CoA (p. rozdz. 29). li

4 reakcje są swoiste dla katabolizmu

CH3 Metakrylilo-
wafiny
CoA
Reakcja 4V. uwodnienie metyloakry-
lilo-CoA. Reakcję tę, która z dość duŜą szyb-
kością zachodzi nieenzymatycznie, katalizuje
hydrataza enoilo-CoA, hydrolaza o szerokiej HO
swoistości dla tioestrów L-p-hydro ksyacy-lo-
CoA mających 4—9 atomów węgla.
Reakcja 5V, deacylacja [l-hydroksy- I
izobutyrylo-CoA. Tioester Co A nie jest sub- CH3 ^-
stratem dla następnej reakcji (reakcja 6V, ryc. Hydroksylzobutyryto-CoA
32-28), wobec tego musi on najpierw ulec deacy-
lacji do p-hydroksyizomaślanu (reakcja 5V. ryc.
32-28) przy udziale deacylazy, dla której drugim
substratera jest jedynie P-hydroksypropionylo--
CoA.
Reakcja 6V, utlenienie (>-hydroksy-
I
izomaślanu. Odwracalne, zaleŜne od NAD"*", CH-,
utlenienie pierwszo rzędowej grupy alkoholowej /I-Hyd ro ksyizo m as I an
p-hydroksyizomaślanu do aldehydowej (reak-
cja 6V, ryc. 32-28) tworzy semialdehyd metylo-
malonianu. NADH + H +
O
Reakcja 7V, los semialdehydu mety- O
lomalonianu. Przypuszczalnym przeznacze- I! II
HC,
niem semialdehydu metylomalonianu jest trans- ■CH
aminacja i przekształcenie do sukcynylo-CoA. I
CH3
Transaminacja tworzy a-aminoizomaślan, pra-
Semialdehyd
widłowy aminokwas moczu (reakcja 7V, ryc, -AA a-
metylom alanian u
32-28). Drugie główne przeznaczenie obejmuje
oksydacyjną acylację do metylomalonylo-CoA COASH KA
oraz izomeryzację do sukcynylo-CoA (reakcje NADI
8V i 9V, ryc. 32-28). Izomeryzacja (reakcja 9V, NH3I O
ryc. 32-28) wymaga obecności koenzymu ade- H,C.
■CH ' S - C o A
nozynokobalaminy i jest katalizowana przez
mutazę metylomaionylo-CoA. Ta reakcja ma CoAS" I CH3 I CH3
duŜe znaczenie nie tylko w katabolizmie waliny Metylomalonylo-CoA 0-Aminolzomaślan
lecz takŜe dla propionylo-CoA, katabolitu izo-
leucyny (ryc. 32-29). Przy niedoborze kobalami- KOENZYM B1(
ny (witaminy B|2) aktywność ulega uszkodze-
niu. To powoduje „Ŝywieniową wadę metaboli- O
czną" u przeŜuwaczy, wykorzystujących pro- I
pionian (z fermentacji w Ŝwaczu) jako źródło I
energii. Przegrupowanie do sukcynylo-CoA od-
bywa się wskutek wewnątrzcząsteczkowego
przesunięcia grupy karboksylo-CoA. HSC S-CoA

3 reakcje są swoiste dla katabolizmu

izoleucyny
Badania nad odŜywianiem zwierząt ziden-
tyfikowały początkowo izoleucynę jako gluko-
genną i w niewielkim stopniu ketogenną. Syn-
Sukcynylo-CoA
Ryc. 32-28. Dalszy katabolizm metakry!ilo-CoA
utworzonego z L-waliny (p. ryc. 32-26). a-KA —
»-ketokwas, s-AA — a-aminokwas.
 KATABOLiZM SZKIELETÓW WĘGLOWYCH AMINOKWASÓW / 383
Acetylo-CoA »
CH3
Tyglilo-CoA
Propionylo-CoA
Ryc. 32-29. Dalszy katabolizm tyglilo-CoA po-
wstałego z L-izoleucyny.
H,C
s-Metyl o-0 -hyd ro teybutyrylo-CoA
[2H]
O waliny do a-ketoizowalerianianu (reakcja 1,
li
CH3
a ■ M ety I o actrtoa cety I o-Co A
tezę glikogenu z izoleucyny potwierdzono póź-
niej posługując się D2O. Zastosowanie znako-
wanych l4C-intermediatów oraz skrawków wąt-
roby dowiodło, Ŝe szkielet izoleucyny ulega
rozszczepieniu na acetylo-CoA i propionylo--
CoA (ryc. 32-29).
Reakcja 41, uwodnienie tyglilo-CoA.
Reakcję tę, podobnie jak analogiczna w katabo-
lizmie waliny (reakcja 4V, ryc. 32-28) katalizuje
hydrataza enoilo-CoA (inaczej: krotonaza
— nazwa nie zalecana).
Reakcja 51, od wodorowa nie ::-mety
lo-p-hydroksybutyrylo-CoA. Jest ona
analogiczna do reakcji 5V w katabolizmie wali-
ny (ryc. 32-28).
Reakcja 61, tioliza s-metyloacetoace-
tylo-CoA. Rozszczepienie tiolityczne wiąza-
nia łączącego węgle 2. i 3. w cząsteczce a-mety-
loacetylo-CoA przypomina tiolizę acetoacety-
lo-CoA przez acetyl o tran sferazę acetylo-CoA
(inaczej: (3-ketotioIazę). Produkty: acetylo-CoA
(ketogenny) i propionylo-CoA (glukogenny)
nadają izoleucynie właściwości ketogenne i glu-
kogenne.
Kilka zaburzeń metabolicznych wiąŜe
S~CoA
się ze szlakiem katabolicznym
aminokwasów o łańcuchu
rozgałęzionym
Hiperwalinemia. Ta rzadko występująca
choroba metaboliczna, charakteryzująca sie
zwiększonym stęŜeniem w osoczu waliny (ale
nie leucyny lub izoleucyny) jest wyrazem nie-
zdolności do przeprowadzenia transami nacji
ryc. 32-26). Transaminacja leucyny oraz izo-
leucyny pozostaje nieuszkodzona.
Choroba „moczu o zapachu syropu
klonowego" (ketonuria łańcuchów roz-
gałęzionych). Najbardziej charakterystyczną
właściwością tej dziedzicznej choroby (występu-
jącej z częstotliwością 5—10/1 000 000 urodzeń)
jest zapach moczu przypominający zapach sy-
ropu klonowego lub przypalonego cukru. Za-
wartość leucyny, izoleucyny, waliny oraz ich
oc-ketok wąsów w osoczu i w moczu jest znacznie
zwiększona. W moczu są równieŜ obecne mniej-
sze ilości ct-hydrok syk wąsów o łańcuchu roz-
gałęzionym, utworzonych w wyniku redukcji
a-ketokwasów.
Choroba uwidacznia sie pod koniec pierw-
szego tygodnia Ŝycia pozamacicznego. Oprócz
opisanych wyŜej zaburzeń biochemicznych nie-
mowie z trudem daje się karmić, moŜe wymioto-
wać i być w letargu. Rozpoznanie przed pierw-
szym tygodniem Ŝycia jest moŜliwe tylko za
pomocą analizy enzymatycznej. Rozległe
uszkodzenia mózgu występują u dzieci przeŜy-
wających. Dzieci nie leczone umierają zwykle
pod koniec pierwszego roku Ŝycia.
Wada biochemiczna polega na braku lub
znacznym zmniejszeniu aktywności dekarbok-
sylazy a-ketokwasowej, która katalizuje prze-
miany wszystkich 3 a-ketokwasów o łańcuchu
rozgałęzionym do CO2 oraz tioestrów acylo--
CoA (reakcja 2, ryc. 32-26). Mechanizm za-
trucia pozostaje nieznany.
Rozpoczęcie leczenia w pierwszym tygodniu
Ŝycia moŜe w znacznym stopniu zapobiec stra-
384 / ROZDZIAŁ 32
szliwym skutkom tej choroby. Pokarmy biał-
kowe zastępuje się mieszaniną oczyszczonych
aminokwasów, spośród których eliminuje się
leucynę, izoleucynę I walinę.
JeŜeli tylko stęŜenie tych aminokwasów
w osoczu zmniejszy się poniŜej poziomu prawid-
łowego, chorzy powracają do diety w postaci
mleka oraz innych pokarmów w ilościach po-
krywających, lecz nie przekraczających, zapot-
rzebowanie na aminokwasy o łańcuchach roz-
gałęzionych. Nie ma Ŝadnych kryteriów, kiedy
— jeŜeli w ogóle jest to moŜliwe — moŜna
złagodzić ograniczenia Ŝywieniowe.
Nawracająca ketonuria łańcuchów
rozgałęzionych. Ta odmiana choroby „mo-
czu o zapachu syropu klonowego", jest zapewne
konsekwencją mniej groźnej strukturalnej mo-
dyfikacji dekarboksylazy oc-ketokwasowej. Po-
niewaŜ chorzy mają upośledzoną, niemniej jed-
nak wyraźną zdolność do katabolizmu leucyny,
waliny oraz izoieucyny, objawy choroby „mo-
czu o zapachu syropu klonowego" występują
w późniejszym okresie Ŝycia i tylko przejściowo.
W przypadku terapii Ŝywieniowej rokowania
dla tych chorych są pomyślni ej s ze.
Choroba, .moczu o zapachu syropu klonowe-
go" oraz nawracająca ketonuria rozgałęzionych
łańcuchów odzwierciedlają mutacje powodują-
ce róŜne zmiany w strukturze pierwszorzedowej
tego samego enzymu. Prawdopodobnie szeroki
zakres aktywności, od otwartej choroby przez
objawy nawracające do wartości prawidłowych,
zdarza się u poszczególnych chorych.
Acydemia izowalerianowa. Istotnymi
zmianami są: woń „serowa" oddechu i płynów
ustrojowych, wymioty, kwasica i śpiączka wy-
wołana nadmiernym spoŜyciem białka. Uszko-
dzonym enzymem jest dehydrogenaza izowale-
rylo-CoA (reakcja 3, ryc. 32-26). W ten sposób
nagromadza się izowalerylo-CoA, który hydro-
lizuje do izowalerianianu i wydala z moczem
oraz potem.
Zaburzenia w katabolizmie
metylomalonylo-CoA odzwierciedlają
niewydolność w przemianie witaminy
B12 do jej koenzymu
Przekształcenie w amfiboliczne intermedia-
ty propionylo-CoA (pochodzącego z izoieucy-
ny, metioniny, łańcucha bocznego cholesterolu
oraz kwasów tłuszczowych o nieparzystej licz-
bie atomów węgla) obejmuje zaleŜną od biotyny
karboksylację do metylomalonylo-CoA. Mety-
lomalonylo-CoA powstaje równieŜ z waliny
bezpośrednio (tj. bez uprzedniego utworzenia
propionylo-CoA). W reakcji zaleŜnej od koen-
zymu witaminy Bi3 metylomalonylo-CoA izo-
meryzuje następnie do sukcynylo-CoA. Chorzy
z niedoborem witaminy B^ wydalają z moczem
metylomalonian. Ta acyduria metylomalonia-
nowa ustępuje po podaniu wystarczających
ilości witaminy B]2.
Acydamia propionianowa. Niedobór
karboksylazy propionylo-CoA charakteryzuje
się duŜym stęŜeniem propionianu w surowicy.
Leczenie polega na przestrzeganiu diety mało-
białkowej i stosowaniu środków przeciwdziała-
jących kwasicy metabolicznej.
Acyduria metylomaionowa. Znane są 2
postacie. Jedna reaguje na farmakologiczne
stęŜenie witaminy B]2. Typ drugi wymaga lecze-
nia za pomocą masywnych dawek witaminy B^
(1 g na dobę).
PIŚMIENNICTWO
Cooper AJL; Biochermstry of the sulfur-containing
amino acids. Annu Rev Biochem 1983;52:187.
Paxton R, Harris RA: Isolation of rabbit liver bran-
ched chain a-ketoacid dehydrogenase and regula-
tion by phosphorylation. J Blol Chem
1982;257:14433. Paxton R, Harris RA: Regulation
of branched-chain
a-ketoacid dehydrogenase kinase. Arch Biochem
Biophys 1984;231:48. Rosenberg LE, Serwer CR:
Disorders of amino acid
naetabolisin. Chapter 11 in: Metaboiic Control and
Bueme. Bondy PK, Rosenberg LE (editors). Saun-
ders, 1980. Scriver CR et al (editors): The
Metabołic Basis oj
Inherited Disease, 6th ed. McGraw-HM, 1989.
Wellner D, Meister A: A survey of inborn errors of
amino acid metabolismand transport in man. Annu
Rev Biochem (981:50:911.
Przemiana aminokwasów
w wyspecjalizowane produkty 33
Victor W. Rodwell, PhD

WPROWADZENIE GLICYNA UCZESTNICZY W

BIOSYNTEZIE HEMU, PURYN,
Aminokwasy stanowią główne źródło azotu POŁĄCZEŃ GL1CYNOWYCH
dla zwierząt i słuŜą jako prekursory dla innych IKREATYNY
składników azotowych. Większość z nich to
związki nieami no kwasowe, wobec czego omó- Synteza hemu. Atomy węgla ot i azotu
wienie ich zbiega się ze szlakami metabolicz- glicyny są wykorzystywane w syntezie porfiry-
nymi przedstawionymi w innych rozdziałach nowej części hemoglobiny (p. rozdz. 34), Atom
tego podręcznika. Fizjologicznie waŜne produ- azotu w pierścieniu pirolowym pochodzi z azotu
kty pochodzące z aminokwasów to: hem, pury- glicyny, a przylegający atom węgla — z węgla
ny, pirymidyny, hormony i neuroprzekaźniki
(neur o transmitery), włączając biologicznie ak-
tywne" peptydy. Ponadto wiele białek zawiera
aminokwasy, które zostały zmodyfikowane O"
w celu wypełnienia swoistych funkcji, np. zwią-
zania wapnia lub poprzecznego połączenia,
i w ten sposób reszty aminokwasowe w tych
białkach słuŜą jako prekursory dla owych zmo-
dyfikowanych reszt. Występują takŜe małe pep- Mg-ATP
tydy lub cząsteczki peptydopodobne nie syn- Mg-ADP + P,
tetyzowane na rybosomach, które wykonują
swoiste czynności w komórce.

ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Histamina, biologicznie aktywna amina,
utworzona w wyniku dekarboksylacji histy-
dyny, odgrywa główną rolę w reakcjach aler-
gicznych. Swoiste neuroprzekaźniki pocho-
CoA-SH
dzące z aminokwasów obejmują: y-amino-
maśian z giutaminianu, 5-hydroksytryptami-
nę (serotoninę) z tryptofanu oraz dopaminę,
noradrenaiinę i adrenalinę z tyrozyny. Wiele
leków stosowanych w leczeniu stanów neuro-
logicznych i psychiatrycznych wpływa na me-
tabolizm wymienionych wyŜej neuroprzekaź- Hipuran Ryc.
ników.
33-1. Biosynteza hipuranu

25 — Biochemia
386 / ROZDZIAŁ 33

ot glicyny. Węgiel a jest równieŜ źródłem ato-

mów mostków metylenowych łączących pierś-
cienie pirolowe.
Zaburzenia metabolizmu hemu są omówione
w rozdz. 34.
Synteza nukleotydów purvnowych.
Cała cząsteczka glicyny tworzy pozycje 4,
5 i 7 w szkielecie purynowym (p. rozdz. 36). Ergotloneina
Tworzenie połączeń glicynowych. Gli-
cyna wiąŜe się z kwasem cholowym w kwas
Ŝółciowy glikocholowy. Z benzoesanem glicyna -cHrNH'+
tworzy hipuran (ryc. 33-1). Zdolność wątroby
do ilościowej przemiany benzoesanu w hipuran NH
wykorzystywano dawniej jako próbę czynnoś-
ciową wątroby.
Synteza kreatyny. Sarkozyna (N-metylo- CH;
glicyna), składnik kreatyny, pochodzi z glicyny o
i S-adenozylometioniny. Karnozyna

-ALANINA JEST GŁÓWNYM

AMINOKWASEM OSOCZA

Alanina wraz z glicyna stanowi znaczną część

azotu aminowego w osoczu ludzkim. Alanina
jest równieŜ głównym składnikiem ścian komó-
rek bakteryjnych, częściowo jako D-izomer:
39—50% u Streptococcus faecalis i 67% u Sta-
phylococcus aureus.
SSAKI TWORZĄ |i-ALAI\HNĘ
Z URACYLU I KATABOLIZUJĄ JĄ
PRZEZ SEMIALDEHYD MALONIANU
W tkankach znajduje się niewiele wolnej P-
alaniny, znacznie więcej występuje w postaci p-
alanylowych dipeptydów oraz koenzymu A
(p. ryc. 18-6).
Wprawdzie mikroorganizmy wytwarzają p-
alaninę przez dekarboksylację p-asparaginia-
nu, fi-alanina tkanek ssaków pochodzi głównie
z katabolizmu uracylu, karnozyny i anseryny
(ryc. 33-2).
Katabolizm p-alaniny u ssaków obejmuje
transaminację do semialdehydu malonianu,
który utlenia się do octanu i dalej do CO2.
W rzadko występującym zaburzeniu meta-
bolicznym, jakim jest hiper-p aiartinemia do-
chodzi do zwiększenia stęŜenia P-alaniny w pły-
nach ustrojowych oraz w tkankach. StęŜenia
tauryny i P-aminoizomaślanu są równieŜ zwięk-
szone.
Anse ry na
O.
NH
I
CH
O
Homo kar n ozyn a
Ryc. 33-2. Związki spokrewnione z histydyną.
Prostokąty ujmują komponenty nie pochodzące
z histydyny.
KARNOZYNA JEST DIPEPTYDEM
(3-ALANYLOWYM
P-Alanina występuje głównie jako karnozyna,
dipeptyd ludzkich mięśni szkieletowych (ryc.
33-2). Ściśle spokrewniony dipeptyd (3-alanyJo-
wy, anse ry na (N-metylokarnozyna, ryc. 33-2),
występuje obficie u gatunków, u których mięś-
nie szkieletowe odznaczają się szybką czyn-
nością skurczową (kończyny królika, mięśnie
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 387
piersiowe ptaków). Brak jej w mięśniach czło-
wieka. W ten sposób moŜe on spełniać funkcje
fizjologiczne odrębne od karnozyny.
P-Alanylo-imidazol buforuje pH mięśnia
szkieletowego kurczącego się beztlenowo. Kar-
nozyna i a n sery na wzmagają aktywność
ATPazy miozynowej in vitro. Oba dipeptydy
chelatują równieŜ miedź i pobudzają pobieranie
związków miedzi.
Dipeptydy p-alanylowe są
syntetyzowane i degradowane na
krótkich szlakach
Karnozyna powstaje z p-alaniny i L-histydy-
ny w reakcji wymagającej ATP, katalizowanej
przez syntetazę karnozyny:
ATP + L-Histydyna + [3-Alanina >
-» AMP + PP + Karnozyna
Anseryna powstaje z karnozyny (donorem
grupy metylowej jest S-adenozylometionina)
w reakcji katalizowanej przez N-metylotrans-
ferazę karnozynową:
S-Adenozylometionina + Karnozyna -» -»
S-Adenozyiohomocysteina + Anseryna
Ogólna reakcja obejmuje związany z enzy-
mem p-alanyloadenyian.
Karnozyna jest hydrolizowana do p-alaniny
i L-histydyny przez występujący w surowicy
metaloenzym związany z cynkiem—dipeptydazę
aminoacylohistydynową (inaczej: karnozynaza
lub hydrolaza karnozynową — nazwy nie zaleca-
ne) . Niedobór tego enzymu w surowicy to zaburze-
nie dziedziczne, prawdopodobnie autosomalne,
recesywne, charakteryzujące się uporczywą kar-
nozynurią i sporadycznie równieŜ hiperkarnozy-
nemią. Karnozynuria utrzymuje się nawet po
wyłączeniu karnozyny z poŜywienia.
Reakcja na dietę karnozynową ułatwia
rozpoznanie choroby Hartnupa
Tkanka nerki i enterocyty jelitowe pobierają
karnozynę i i p-alaninę za pomocą nośników
błonowych, które rozróŜniają jeden substrat od
drugiego i oba od innych dipeptydów. Zdolność
do zróŜnicowanego pobierania P-alaniny od
karnozyny znalazła zastosowanie do zidentyfi-
kowania choroby Hartnupa, dziedzicznego
zaburzenia w transporcie niektórych obojęt-
nych a-aminokwasów (p. rozdz. 32). U osób
z chorobą Hartnupa reakcja histydynemii jest
prawidłowa, jeŜeli Icarnozyna znajduje się w po-
karmie, ale jest osłabiona po podaniu L-his-
tydyny.
Homokarnozyna jest dipeptydem
ośrodkowego układu nerwowego
Fizjologiczna funkcja homokarnozyny (y--
aminobutyrylo-L-histydyny; ryc. 33-2), dipep-
tydu ośrodkowego układu nerwowego, spok-
rewnionego strukturalnie i metabolicznie z kar-
nozyną, nie jest znana. Ten dipeptyd y-amino-
maślanu i L-histydyny występuje w tkance
mózgu ludzkiego, gdzie jego stęŜenie zmienia się
wraz z badanym obszarem. Biosynteza homo-
karnozyny w ludzkim mózgu wydaje się być
katalizowana przez syntetazę homo karnozyno-
wą. Dipeptydaza aminoacylohistydynową su-
rowicy nie hydrolizuje jednak homokarnozyny.
FOSFORYLOWANE RESZTY
SERYLOWE I TREONYLOWE
WYSTĘPUJĄ W WIELU BIAŁKACH
DuŜo cząsteczek seryny w fosfoproteinach
występuje w postaci O-fosfoseryny. Sery na
uczestniczy w syntezie sfingozyny (p. rozdz. 26)
oraz puryn I pirymidyn. Węgiel jest źródłem
grup metylowych tyminy (i choliny) oraz ato-
mów węgla w pozycjach 2 i 8 rdzenia purynowe-
go (p. rozdz. 36).
Treonina nie ulega tran sam i nacji, wobec cze-
go D-izomer i ot-ketokwas nie są wykorzy-
stywane przez ssaki. W niektórych białkach
treonina występuje jako O- fosfo treonina.
S-ADENOZYLOMETIONINA
STANOWI GŁÓWNE ŹRÓDŁO GRUP
METYLOWYCH W BIOSYNTEZIE
Metioninę, jako donora grup metylowych,
omówiono w rozdz. 32. W postaci S-adenozylo-
metioniny jest ona głównym źródłem grup
metylowych w organizmie, które mogą być
wykorzystywane zarówno w postaci nie naru-
szonej, jak i po utlenieniu. Węgiel grupy metylo-
wej moŜe takŜe posłuŜyć do utworzenia reszty
jednowęglowej, łączącej się z glicyną w procesie
syntezy seryny, Metionina funkcjonuje jako S-
adenozylometionina w charakterze prekursora
dla 1,3^diaminopropanu, części poliamin
sperminy i spermidyny (p. niŜej).
388 / ROZDZIAŁ 33

SIARCZAN ZAWARTY W MOCZU boksylaza histydynowa, występujący w więk-

POCHODZI GŁÓWNIE Z CYSTEINY
Siarczan zawarty w moczu powstaje niemal
całkowicie z utlenienia cysteiny. Siarka metioni-
ny (jako homocysteiny) jest przenoszona na
serynę (p. ryc. 30-9) i w ten sposób przyczynia
się pośrednio do puli siarczanów zawartych
w moczu (tj. za pośrednictwem cysteiny). L-
Cysteina słuŜy jako prekursor tioetanoloami-
nowcj części koenzymu A oraz tauryny, która
sprzęga się z kwasami Ŝółciowymi, formując np.
kwas taurocholowy.
szości tkanek, katalizuje dekarboksylację his-
tydyny.
Do związków histydynowych występujących
w organizmie naleŜą: ergotioneina, w erytrocy-
tach i w wątrobie, karnozyna i anseryna (ryc.
33-2). Prawdopodobnie z anseryny pochodzi
1-metylohistydyna występująca w moczu ludz-
kim. W nim zidentyfikowano takŜe 3-metylo-
histydynę w ilości 3,2 mmol/1 (= ok. 50 mg/dl).
Pojawia się ona w niezwykle małych iiościach
w moczu chorych na chorobę Wilsona (p. rozdz.
58).

ARGININA PRZEZ ORNITYNĘ JEST

DEKARBOKSYLACJA HISTYDYNY
TWORZY HISTAMINĘ
Histamina pochodzi z histydyry w wyniku jej
dekarboksylacji katalizowanej w tkankach ssa-
ków przez dekarboksylazę [.-aminokwasów aro-
matycznych. Enzym ten powoduje równieŜ de-
karboksylacje cząsteczek: dopa, 5-hydroksy-
tryptofanu, fenyloalaniny, tyrozyny i tryp-
tofanu (p. niŜej). Dekarboksylację hamują
oc-m etyl oaminok wąsy, które w ten sposób zna-
lazły zastosowanie w klinice jako czynniki ob-
niŜające ciśnienie krwi. Odmienny enzym, dekar-
PREKURSOREM PO LI AM IN
Arginina słuŜy jako dawca grupy formamidy-
nowej w syntezie: kreatyny u Naczelnych (p.
ryc. 33-10) oraz streptomycyny u Streptomyc.es.
Inne jej przeznaczenia obejmują przekształca-
nie, przez ornitynę, w putrescynę, sperminę
i spermidynę (ryc. 33-3) oraz biosyntezę fos-
foranu argininy (funkcjonalnego analogu fos-
foranu kreatyny) w mięśniach bezkręgowców.
W uzupełnieniu do jej roli w biosyntezie
mocznika (p. rozdz. 31), ornityna_(z metioniną)
stanowi prekursor występujących powszechnie

JBiałka|

I Prollnal

y-Śemialdehyd
glutamimanu Putrescyna,
sperm idyna
spermlna

Glutamin ian

Ryc. 33-3. Metabolizm argininy, ornityny i proliny. W tkankach ssaków zachodzą wszystkie reakcje
zaznaczone strzałkami ciągłymi. Synteza putrescyny i sperminy przebiega zarówno u 'ssaków, jak
i u bakterii. Fosforan ornityny występuje w mięśniach bezkręgowców, gdzie funkcjonuje jako fosfagen
analogiczny do fosforanu kreatyny w tkankach ssaków.______________________________
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 389
A' B

\ t'

H,
r"* LJ "^^ "1" r* Ul i* W Kl
CH^ CH^ H3*

1,3-Oiaminopropan (A) Spermidyna

A B A
,1, ______

Spermina J
1,4-Diaminobutan (B) ^c< - N H ;
(pulrescyna)

1,5-Diaminopenian
(kadaweryna}

Ryc. 33-4. Struktury naturalnych poliamin ZauwaŜ, Ŝe spermidyna i spermina są polimerami diamino-
propanu (A) i diaminobutanu (B). Diaminopentan {kadaweryna) równieŜ występuje w tkankach ssaków.

u ssaków (i bakterii) pojiamin: sperm idy ny
i sp^n^ny (ryc. 33-4). Zdrowi ludzie biosyn-
tetyzujt) w przybliŜeniu 0,5 mmol sperminy
dziennie. Farmakologiczne dawki poliamin ob-
niŜają temperaturę i ciśnienie.
Spermidyna i spermina biorą udział w róŜno-
rodnych procesach fizjologicznych, które laczy
wspólna nić — ścisłe powiązanie z proliferacją
i wzrostem komórkowym. One są czynnikami
wzrostu w hodowlach komórek ssaków i bak-
terii uczestniczących w stabilizacji nie naruszo-
nych komórek, organelii subkomórkowych
oraz błon. W konsekwencji ich mnogich ładun-
ków dodatnich poliaminy asocjuja. chętnie z po-
lianionami, np. DNA i RNA, i są zaangaŜowa-
ne w takie fundamentalne procesy, jak stymula-
cja biosyntezy DNA i RNA, stabilizacja DNA
oraz upakowanie DNA w bakteriofagu. Polia-
miny mają takŜe róŜnorodny wpływ na syntezę
białka i działają jako inhibitory enzymów, włą-
czając kinazy białek.
Wprawdzie obecnie nie jest moŜliwe wytłu-
maczenie (w precyzyjnych określeniach mecha-
nistycznych) sposobu oddziaływania poliamin
na jakieś swoiste procesy metaboliczne, istotna
ich natura w metabolizmie ssaków została prze-
konywająco udokumentowana przez doświad-
czenie następującego typu. Początkowa reakcja
w biosyntezie poliamin jest katalizowana przez
dekarboksylazę ornitynową (ryc. 33-5). Doda-
nie do hodowli komórek ssaków inhibitorów
aktywności dekarboksylazy ornitynowej (np.
L-metyloornityny lub difluorometyloornityny)
wyzwala nadprodukcję dekarboksylazy ornity-
nowej. To sugeruje istotną rolę fizjologiczną
tego enzymu, którego jedyną znaną funkcją jest
biosynteza poliamin.
Biosynteza poliamin jest waŜna
dla wzrostu komórek i tkanek
Na rycinie 33-5 podsumowano biosyntezę
poliamin w tkankach ssaków. ZauwaŜ, Ŝe część
putrescynowa spermidyny i sperminy pocho-
dzi z L-ornityny, a fragment diaminopropa-
nowy z L-metioniny przez uformowania związ-
ku pośredniego S-adenozylometioniny. Dekar-
boksylaza orni ty no w a i de kar boksy laza S-ade-
nozylometioninowa są to indukowane enzymy
z krótkimi okresami półtrwania. Przeciwnie,
syntazy sperminowe i spermidynowe nie są
enzymami ani indukowanymi, ani niezwykle
łabilnymi.
Spośród enzymów biosyntezy poliamin u ssa-
ków 2 (dekarboksylaza ornitynową i dekarbo-
ksylaza S-adenozylometioninowa) budzą zain-
teresowanie ze względu na regulację ich obu, jak
równieŜ moŜliwość ich wykorzystania w che-
mioterapii kierowanej enzymatycznie. Biologi-
czny okres półtrwania dekarboksylazy ornity-
nowej (w przybliŜeniu 10 min) jest krótszy od
390 / ROZDZIAŁ 33

Metionina + Mg-ATP

. Mg-PP;

CH,

OEKAfIBOKSYLAZA
OHNITYNOWA

OHOH
S-Aden ozy lometion in a

OEKARBOKSYLAZA S-ADE-
NOZYLOMETIONINOWA

coo~

Dekarboksylowana S-
adenozylamettonlna

SYNTAZA
SPERMIDYNOWA

OHOH
Metylo-
tloadencTyna

Spennldyna

Da karbo ksylowan a S-
adenozylometlonina-

SYNTAZA
SPEHMINOWA
Melylo-
tloadenozyna

Spermina

Ryc. 33-5. Związki pośrecTnie i enzymy uczestniczące w biosyntezie spermidyny i sperminy. Grupy
metylenowe podano w postaci skrótowej, aby ułatwić uwidocznienie całości procesu.
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 391

biologicznego okresu półtrwania jakiegokol-

wiek innego znanego enzymu ssaków, a jej
aktywność szybko i gwałtownie reaguje na wiele
bodźców. Zwiększenie aktywności dekarbok-
sylazy ornitynowej 10—200-krotne następuje
szybko po podaniu hodowanym komórkom
ssaków hormonu wzrostu, kortykojteroidów,
testosteronu lub naskórkowego czynnika wzro-
stu, Poliaminy wprowadzone do hodowli ko-
mórkowej pobudzają syntezę białka o nazwie
antyzym (ang. antizyme), które wiąŜe się z de-
HA NH3
+

karboksylazą ornitynową i hamuje jej funkcje. Aldehyd fi-amInopro-

plonlanu
Aktywność dekarboksylazy ornitynowej wyda-
je się być kontrolowana w wyniku oddziaływa-
nia białko-białko, przypominającego regulację
aktywności trypsyny przez białkowe inhibitory
trypsyny. Difluorometyloornityna, „samobój-
czy inhibitor" dekarboksytazy ornitynowej, była
wykorzystywana do wyizolowania linii ko-
mórkowych mutantów, które wytwarzają
w nadmiernych ilościach dekarboksylazę or-
Aldehyd 0-aminopro-
nitynową i hamują replikację komórki przez pionianu
chemioterapię kierowaną enzymatycznie..
Dekarboksylaza S-adenozylometioninowa,
jedyny znany enzym eukariotyczny ze związa-
nym pirogronianem jako niezbędnym kofak-
Puirsscyna
torem (dekarboksylazy zwykle zawierają fos-
foran pirydoksalu, którego brak w dekarbok-
sylazie S-adenozylometioninowej), ma krótki
biologiczny okres póttrwania (1—2 h) i reaguje
na promotory wzrostu komórkowego w sposób
jakościowo podobny do karboksylazy ornity-
nowej. Zarówno jednak szybkość, jak i rozleg- NH+ +CO3
łość są mniej dramatyczne. Dekarboksylaza S- Ryc. 33-6. Katabolizm poliamin. Aby ułatwić
adenozylometioninowa (ryc. 33-5) ulega za- przedstawienie procesu struktury podano w -formie
hamowaniu przez dekarboksylowaną S-adeno- skrótowej. ___ _____________________
zylometionine i jest aktywowana przez putres-
cyne.

Produkty katabolizmu poliamin są Z TRYPTOFANU WYTWARZA

wydalane z moczem
Na rycinie 33-6 przedstawiono katabolizm
poliamin w tkankach ssaków. Enzym, oksy^daza
poliaminowa, występujący w peroksysomach
wątroby i utlenia sperminę do spermidyny, a na-
stępnie sperm idy nę do putrescyny, Obie części
diaminopropanowe są przekształcane w alde-
hyd P-aminopropionowy. Następnie putrescy-
na jest częściowo utleniana do MHj iCC^przez
mechanizmy, które pozostają do wyjaśnienia.
Jednak główne części putrescyny i spermidyny
są wydalane z moczem w postaci koniugatów
(związków sprzęŜonych), przede wszystkim ja-
ko pochodne acetyl owe.
SIĘ SEROTONINA
Drugi szlak metabolizmu tryptofanu obej-
muje jego hydroksylację do 5-hydroksytryp-
tofanu. Utlenienie tryptofanu do pochodnej
hydroksylowej przebiega analogicznie do prze-
miany fenyloalaniny w tyrozynę (ryc. 30-10),
a 4-monooksygenaza fenyloalaninowa katali-
zuje równieŜ hydroksylację tryptofanu. W wy-
niku dekarboksylacji 5-hydroksy tryptofanu po-
wstaje 5-hydroksytryptamina (serotonina) (ryc.
33-7), waŜny czynnik zwęŜający naczynia
krwionośne i stymulator skurczu mięśni gład-
kich.
392 / ROZDZIAŁ 33

5-Hydroksytryptofan
O, 5-Hydroksytryptamina
>
5-Hydroksyindolo-
Wydalane -3-octan
jako koniugaty

Wydalany Melatonina Wydalany

w postaci sprzęŜonej (N-acetylo-5-meioKsyserotonlna) w postaci sprzęŜonej

Ryc. 33-7. Biosynteza i metabolizm melatoniny. [NH*] — przez transami nację, MAO — oksydaza
aminowa (oksydaza monoaminowa — nazwa nie zalecana).

Dekarboksylaza 5-hydroksytryptofanowa, kwasów moŜe równieŜ katalizować dekarbok-

która wytwarza serotonine z hydroksytryptofa- sylacje 5-hydroksytryptofanu.
nu, występuje w nerkach (psa i świnki morskiej), Większość serotoniny jest w wyriiku oksyda-
w wątrobie i Ŝołądku. Szeroko rozpowszech- cyjnej deaminacji przemieniana do 5-hydroksy-
niona dekarboksylaza aromatycznych amino- indolooctanu. Katalizuje tę reakcję oksydaza
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 393
aminowa (inaczej: oksydaza monoaminowa
— nazwa' nie zalecana) (ryc. 33-7). Do in-
hibitorów tego enzymu naleŜy iproniazyd. Po-
budzenie psychiczne, wywołane przez podanie
tego leku, jest przypisywane jego zdolności
przedłuŜania pobudzającego działania serotoni-
ny przez hamowanie aktywności oksydazy ami-
nowej. W prawidłowym moczu ludzkim wydala
się dziennie 10,52—42,06 umol (2—8 mg) 5-hy-
droksyindolooctanu.
Zwiększone wytwarzanie serotoniny
zachodzi w złośliwym rakowiaku
Znacznie zwiększone wytwarzanie serotoni-
ny występuje w złośliwym rakowiaku (argentaf-
finoma), chorobie charakteryzującej się szero-
kim rozprzestrzenieniem się komórek nowo-
tworowych wytwarzających serotoninę w tkan-
ce srebrochłonnej jamy brzusznej. Rakowiak
jest rozpatrywanyjako zaburzenie metabolizmu
tryptofanu, w którym, znacznie większa niŜ
zwykle, część puli tego aminokwasu ulega prze-
mianie na szlaku hydroksyjndolowym. W wa-
runkach prawidłowych tylko 1% tryptofanu
przekształca się w serotoninę, ale u chorego na
rakowiaka przemianie tej ulega nawet 60%
tryptotanu. Takie przesunięcie metabolizmu
znacznie zmniejsza wytwarzanie kwasu nikoty-
nowego z tryptofanu, co w konsekwencji moŜe
spowodować wystąpienie objawów pelagry,
a takŜe uiemnego bilansu azotowego. Innymi
metabolitami serotoniny, zidentyfikowanymi
w moczu chorych na rakowiaka, są; 5-hydro-
ksyindoloaceturan (połączenie glicyny z 5-hyd-
roksyindołooctanem) oraz N-acetyl o sero toni -
na sprzęŜona z kwasem glukuronowym.
Melatonina wytwarza się podczas
N-acetyiacji serotoniny
Melatonina powstaje z serotoniny w wyniku
N-acetylacji z następczą metylacją grupy 5-hyd-
roksylowej (ryc. 33-7). Proces ten zachodzi
w tkance szyszynki. W uzupełnieniu do metyla-
cji N-acetyloseryny, zachodzi równieŜ bezpo-
średnia metylacją serotoniny oraz jej metaboli-
tu — 5-hydroksyindolooctanu (ryc. 33-7).
Serotonina i 5-metyloksytryptarnina są prze-
kształcane w odpowiednie kwasy pod wpływem
oksydazy aminowej. Z krwiobiegu melatonina
jest wychwytywana przez wszystkie tkanki, włą-
czając mózg, ale ulega szybkiej przemianie
w wyniku hydroksylacji w pozycji 6, z nas-
tępczym sprzęŜeniem z siarczanem (70%)
i kwasem glukumnowym (6%). Część puli
melatoniny przekształca się w związki niein-
dolowe.
Metabolity tryptofanu są wydalane z
moczem i kałem
Tryptofan moŜe ulegać przemianie w kilka
pochodnych indolowycfi (33-7). Produktami
końcowymi tych przekształceń, pojawiającymi
się w moczu, są przede wszystkim: 5-hydro-
ksyindolooctan, główny końcowy produkt szla-
ku prowadzącego od hydroksytryptofanu do
serotoniny, oraz indolo-3-octan, powstający
w wyniku dekarboksyiacji i utlenienia indolopi-
rogronianu, ketokwasu pochodzącego z tryp-
tofanu.
Nerki i wątroba ssaków oraz bakterie z kału
ludzkiego dekarboksylują tryptofan do tryp-
taminy, która moŜe być dalej utleniania do
indolooctanu. Chorzy z fenyloketonurią wyda-
lają zwiększone ilości indolooctanu (oraz in-
dolomleczanu, powstającego w wyniku redukcji
indolopirogronianu).
MELANINY SĄ POLIMERAMI
KATABOLITÓW TRYPTOFANU
Biosynteza melaniny jest skomplikowana
wskutek wydłuŜonych i rozgałęzionych szlaków
biosyntezy złoŜonych chemicznych struktur he-
teropolimerów mekniny, a takŜe ich nieroz-
puszczalności, co utrudnia określenie ich struk-
tury. Melaniny są syntetyzowane w melanoso-
mach — cząstkach związanych z błonami w ob-
rębie melanocytów. Sądzi się, Ŝe powstający
polimer eumelaniny wychwytuje wolne rodniki
i ulega częściowej degradacji przez H2O2, wy-
twarzany podczas procesu autooksydacji. Feo-
melaniny i eumelaniny wchodzą w kompleks
z białkami macierzy melanosomalnej, wytwa-
rzając melanoproteinę.
Na rycinie 33-8 przedstawiono znane związki
pośrednie oraz reakcje w biosyntezie eumelani-
ny i feomdaniny. Reakcję początkową katalizu-
je monooksygenaza monofenolowa (inaczej:
tyrozynaza — nazwa nie zalecana), enzym zale-
Ŝny od miedzi. Reakcja katalizowana przez ten
enzym ulega zaburzeniu w oezno-skórnym al-
binizmie tyrozynazo-ujemnym (p. niŜej).
 Związek pośredni
benzoliazyny

TH1CHOCHROMY

MONOOKSYGENAZA
MONOFENOLOWA
p
(3,4- d i hyd ro ksyfen yloalan fn a)
OKSYDAZA
KATECHOLOWA
zredukowany "\ Dopachinon

MELANINY TYPU
MIESZANEGO

Ryc. 33-8. Poznane związki pośrednie i reakcje w biosyntezie eumeianin i feomelanin. Polimery melaniny
zawierają zarówno eumelaninę, jak r feomelaninę w zmiennych proporcjach. Strzałki kreskowane
wskazują, które związki pośrednie przyczyniają się do syntezy eumelanin w róŜnych proporcjach. Cyfry
w kółkach wskazują na prawdopodobne regulatorowe reakcje szlaku biosyntetycznego. Reakcja 1,
katalizowana przez monooksygenazę monoienolową i oksyda2ę katecholową (ogółem: tyrozynazę), jest
wadliwa (niepełna) w ty rozynazo- ujemnym albinizmie oczno-skórnym.
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 395

Kilka wad w biosyntezie melaniny moŜe

spowodować albinizm
Termin „albinizm" obejmuje wiele objawów S-Adefiozylohomocystaina
klinicznych, charakteryzujących hipomelanozę
powstającą z dziedzicznych wad komórek bar-
wnikowych (melanocytów oczu j skóry). Jest
znane kilka poŜytecznych modeli albinizmu jr- H, • bioptaryna
3-MONOOKSY-
u gryzoni. GENAZA
Objawy kliniczne, wspólne dla wszystkich 10 TYROZYNOWA
H. ■ bloptaryna
postaci albinizmu oczno-skórnego, obejmują
osłabione zabarwienie skóry i oczu. Wszystkie
10 postaci moŜna zróŜnicować na podstawie ich
właściwości klinicznych, biochemicznych, ultra-
slrukturalnych i genetycznych.
U albinosów tyrozynazo-ujemnych (inaczej:
tyrozynazo-negatywnych) jest całkowity brak
widocznego barwnika. Cebulki włosów u tych
chorych nie są zdolne do przekształcenia in vitro
dodanej tyrozyny w barwnik, a ich melanocyty
zawierają bezbarwne melanosomy.
Albinosi tyrozyn a/ o -doda tui (inaczej: tyrozy-
nazo-pozytywni) mają nieco barwnika, chociaŜ
moŜe być on niewidoczny u „białych" niemow-
ląt. Barwa włosów waha się od białoŜółtej do
jiisnobrązowej i bywają zabarwione znamiona.
Melanocyty cebulek włosów mogą zawierać TRANSFERAZA N-
lekko zabarwione melanosomy, które prze- Dopamlna
kształcają ta vitro tyrozynę w czarną eumelani-
ne.
Bielaetwo oczne zdarza się albo jako cecha
autosomalna recesywna, albo sprzęŜona z chro-
mosomem X. Melanocyty u albinosówz bielact-
wem ocznym u heterozygot sprzęŜonych z chro-
mosomem X (ale nie u autosomalnych recesyw-
nych) zawierają makromelanosomy. Siatkówki
oczu u heterozygot Ŝeńskich z bielactwem ocz-
nym sprzęŜonym z chromosomem X (odmiana
Nettleship) wykazują mozaikowy wzór rozmie-
szczenia barwnika związany z przypadkową
inaktywacją chromosomu X. Precyzyjne zabu- METYLOFENYLO
rzenia metaboliczne, prowadzące do hipomela- ETANOLOAMINOWA
nozy w bielactwie ocznym, pozostają nieznane. OH
Adrenalina
Aibinoidyzm oczno-skórny jest dziedziczony
jako autosomalna cecha recesywna, U chorych,
poza rzadkimi wyjątkami, nie występuje oczopląs,
światłowstręt i zmniejszona ostrość widzenia. Ryc. 33-9. Przemiana tyrozyny w adrenalinę i nor-
adrenalinę w komórkach nerwowych i nadnerczy.
PLP — fosforan pirydoksalu.
Z TYROZYNY WYTWARZA SIĘ
ADRENALINA I NORADRENALINA

Tyrozyna jest prekursorem adrenaliny i nora-

drenąliny,-iŁtóre"ś^Tcyiw"afŜane w komórkach
pochodzenia nerwowego. ChociaŜ DOPA jest
396 / ROZDZIAŁ 33

NH,
H,N+ =
(Nerki)
TflANSAMIDYNAZA
AGRININO-GLI CYNOWA

I +
r
H,N-CH2-COO' Ornltyna
HNCH,.COO "
Glikocyjamina
Glicyna (guanidynooctan)
ćoo- (Wątroba)
(i. aktywnej met
L-Arginlna i o ni ny') ATP
S-Adanozylo-
METYLOTRANSFERAZA
metionlna

homocystelna ADP
REAKCJA
NIEENZYMATYCZNA
W MIĘŚNIU

r
HN=C HN;

CH;
Pi+HsO tC
N
CH-,
Kreatynina Ryc. 33-10. Biosynteza CH3
Fosforan kreatyny
kreatyny i kreatyniny.

Bursztyn lan

DEKARBOKSYLAZA [A MIN OT R ANSF ERAZ A ]

L-GLUTAMINIANOWA a-AA

coo-
y-HydroKsymaS!an

CHS
coo-
DEHYDROGENAZA a-Ketoglutaran
MLECZANOWA

DEHYDflOGENAZA
SEMIALDEHYDU
BURSZTYNIANOWEGO

coo-
Semlaldehyd bursztyn łanu

Ryc. 33-11. Metabolizm y-aninomaślanu. a-KA — a-ketokwasy, a-AA — ^-aminokwasy, PLP — fosfo-
ran pirydoksalu.
 PRZEMIANA AMINOKWASÓW W WYSPECJALIZOWANE PRODUKTY / 397
związkiem pośrednim w powstawaniu zarówno
melańiny ■ w melanocytach, jak i adrenaliny
w komórkach neuronowych, odmienne enzymy
przeprowadzają reakcje hydroksylacji w róŜ-
nych typach komórkowych. Enzym 3-raonook-
sygenaza tyrozynowa (inaczej: hydroksylaza ty-
rozyny nazwa nic zalecana) tworzy cząsteczkę
DOPA w komórkach neuronalnych i nadnerczy
na szlakach wiodących do wyprodukowania
noradrenaliny (ryc. 33-9).
Dekarboksylaza DOPA, enzym zaleŜny od
fosforan u pirydoksal u, wytwarza dopaminę. Ta
ostatnia ulega dalszej hydroksylacji przez p-mo-
nooksydazę dopaminową (inaczej: p-oksydazę
dopaminową — nazwa nie zalecana), enzym
zaleŜny od miedzi, który wydaje się wykorzys-
tywać witaminę C, aby wytworzyć noradrenali-
ne. W rdzeniu nadnerczy N-metylotransferaza
fenyloetanoloaminowa posługuje się S-adeno-
zylometioniną do metylacji pierwszorzędowej
aminy noradrenaliny, w celu utworzenia ad-
renaliny (ryc. 33-9).
Tyrozyna jest równieŜjirekursorem hormo-
syny (p. rozdz. 47).
WYDALANA KREATYNINA JEST
ODZWIERCIEDLENIEM MASY
MIĘŚNIOWEJ
Kreatyna występuje w mięśniach, mózgu
i krwi zarówno jako fosfokreatyna, jak i w sta-
nie wolnym. Śladowe ilości kreatyny są równieŜ
w prawidłowym moczu. Kreatynina, bezwodnik
kreatyny, jest wytwarzana w znacznej mierze
w mięśniu w wyniku nieodwracalnego nieen-
zymatycznego odwodnienia fosfokreatyny (ryc.
33-10). Wydalanie dobowe kreatyniny w moczu
przez daną osobę jest w znacznym stopniu stałe,
nie zmienia się z clnia na dzień oraz pozostaje
proporcjonalne do masy mięśni.
W biosyntezie kreatyny uczestniczą bezpo-
średnio 3 aminokwasy, tj. glicyna, arginina
i metionina. Pierwszą reakcją jest tran sam idy na-
cja, tj. przeniesienie grupy amidynowej z ar-
gininy na glicynę z utworzeniem guanidynooc-
tanu (glikocyjaminy). Zachodzi ona w nerce,
a nie w wątrobie ani w mięśniu sercowym.
Synteza kreatyny kończy się w wątrobie reakcją
metylacji glikocyjaminy przy udziale „aktywnej
metioniny" {ryc. 33-10).
UTWORZONY Z GLUTAMINIANU y-
AMINOMAŚLAN ULEGA
PRZEMIANIE DO SEMIALDEHYDU
BURSZTYNIANU
Cząsteczka y- amin o mas łanu (GABA) po-
wstaje w wyniku dekarboksylacji L-glutaminia-
nu, w reakcji katalizowanej przez enzym zaleŜny
ód fosforanu pirydoksalu, dek ar boksy lazę L-
glu ta minia nową (ryc. 33-11). Ta dekarbok-
sylaza znajduje się w tkankach ośrodkowego
układu nerwowego, głównie w substancji szarej.
Dwie kolejne, mniej waŜne, reakcje równieŜ
przekształcają putresycynę w y-aminomaślan.
Jedna obejmuje deaminację przez fyksydarzę
aminową (oksydazę diaminową — nazwa nie
zalecana), druga wykorzystuje N-acetylowane
produkty pośrednie. Względne znaczenie tych
3 szlaków biosyntezy y-aminomaślanu zmienia
się wśród tkanek i wraz ze stadium rozwojo-
wym. Na przykład arnityna (ryc. 33-5) jest
skutecznie przekształcana w y-aminomaślan
w tkance embrionalnej siatkówki kury oraz
w zakończeniach nerwowych dojrzałego móz-
gu.
Katabolizm y-aminomaślanu (ryc. 33-11)
obejniuje transaminację katalizowaną przez
aminotransferazę y-aminoma sianową do se-
mialdebydu bursztynianu. Semialdehyd bursz-
tynianu moŜe być redukowany do y-hydro-
ksymaślanu w reakcji katalizowanej przez dehy-
drogenazę L-mleczanową lub utleniany do pro-
duktu pośredniego cyklu cytrynian owego, bur-
sztynianu, a następnie do CO2 i H2O.
Wraz z anionami innych aminokwasów y-ami-
nomaśian jest sfabo transportowany przez ko-
mórkowe błony plazmatyczne. StęŜenia y-ami-
nomaślan u w moczu zmieniają się bezpośrednio
z jego stęŜeniami w surowicy. Wprawdzie wada
biochemiczna nie została sprecyzowana, moŜe
być jednak wynikiem upośledzonej transamina-
cji y-aminomaślanu do semialdehydu bursz-
tynianu.
PIŚMIENNICTWO
Scriver CR et al (editors): The Metabolic Basis of
Inherited Diseasa, 6th ed. McGraw-Hill, I9S9.
Tabor CW, Tabor H: Polyamines. Annu Rev Biochem
19S4;53:749.
34 Porfiryny i barwniki
Ŝółciowe
Robert K. Murray, MD, PhD

WPROWADZENIE styczną właściwością porfiryn jest tworzenie

W rozdziale tym omówiono biochemię por-
firyn i barwników Ŝółciowych. Te 2 zagadnienia
są ze sobą ściśle powiązane, poniewaŜ hem jest
syntetyzowany z porfiryn i Ŝelaza, a produktami
jego degradacji są barwniki Ŝółciowe i Ŝelazo.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
kompleksów z jonami metali, które łączą się
z atomami azotu pierścieni pirolowych. Przy-
kładami są takie Ŝelazo porfiryny, jak hem he-
moglobiny oraz porfiryna zawierająca magnez,
tj. chlorofil, barwnik roślin zielonych biorący
udział w fotosyntezie.
W przyrodzie metaloporfiryny występują
w postaci sprzęŜonej z białkami, tworząc liczne

Znajomość biochemii porfiryn i hemu stano-

wi podstawę do zrozumienia róŜnorodnych
HC XH
funkcji hemoprotein w organizmie (udział N
w transporcie tlenu, transporcie elektronów, H
metabolizmie leków itd.). Grupą chorób Plrol
spowodowanych zaburzeniami w biosyntezie
porfiryn są porfirie. ChociaŜ nie naleŜą one do
powszechnych, spotyka się je u pacjentów der- H
matologów, hepatologów i psychiatrów. Znacz- c
nie bardziej powszechnymi, z klinicznego punk-
tu widzenia, są Ŝółtaczki spowodowane zwięk-
szonym stęŜeniem bilirubiny w osoczu. Większa .ĆH
zawartość bilirubiny w osoczu, będąca wyni- IV H HNN
kiem zwiększonego wytwarzania lub niewydol- ?HC—C
ności wydalania bilirubiny, jest obserwo- C=CH &
wana w przypadku licznych chorób — od H H
wirusowego zapalenia wątroby do nowotwo- • t
rów trzustki.
Porfifyna
METALOPORFIRYNY SĄ ZWIĄZKAMI (C„HltN.)
WAśNYMI W PRZYRODZIE Ryc. 34-1. Cząsteczka porfiryny Pierścienie ozna-
czono cyframi rzymskimi I, II, III, IV, a pozycje
Porfiryny są związkami cyklicznymi, zbudo- podstawników w pierścieniach pirolowych cyframi
wanymi z 4 pierścieni pirolowych połączonych arabskimi 1. 2, 3, 4, 5, 6, 7, S. Mostki metinowe
mostkami metinowymi (ryć 34-1). Charaktery- (-HC=) określono jako a, 3, y, 6,

związki odgrywające istotną rolę w procesach
biologicznych. NaleŜą do nich:
Hemoglobiny- Są to Ŝelazo po rfiryny zwią-
zane z białkiem globiną. Mają zdolność od-
wracalnego wiązania tlenu. SłuŜą jako środek
transportu tlenu we krwi (p. rozdz. 7). Strukturę
hemu przedstawiono na ryc, 7-2.
Erytrokruoryny. Są to białka Ŝelazoporfi-
rynowe występujące we krwi i w płynach tkan-
kowych niektórych bezkręgowców. Funkcja ich
odpowiada funkcji hemoglobin.
Mioglobiny. Są to białka oddechowe wy-
stępujące w komórkach mięśni kręgowców
i bezkręgowców. Cząsteczka mioglobiny przy-
pomina podjednostkę hemoglobiny.
Cytochromy. Są to białka biorące udział
w transporcie elektronów w reakcjach utle-
niaj ąco-red u kujących. WaŜnym przykładem
jest cytochrom c o masie cząsteczkowej ok.
13 000 i jednym atomie Ŝelaza na cząsteczkę,
Katalazy. Są to enzymy Ŝelazo porfiry no we
rozkładające nadtlenek wodoru; niektóre z nich
1 2
A P
6 5 Ryc. 34-2. P A
Uroporfiryna III.
A P t k __
A A
P *
P A
Uroporfiryna I
P M
M
M M
[ P
i P
P M
Koproporfiryna III
Koproporfiryna I
Ryc. 34-3. Uroporfiryny i koproporf iryny.
PORHRYNY I BARWNIK! śÓŁCIOWE / 399
otrzymano w postaci krystalicznej. W roślinach
aktywność katalazy jest bardzo mała, ale podo-
bne funkcje pełni enzym Ŝelazo porfiry no
wy - peroksydaza.
2,3 Dioksyyenaza tryptofanowa. En-
zym Ŝelazo porfiry nowy katalizujący utlenianie
tryptofanu do formy loki nureniny.
Naturalne porf iryny zawierają łańcuchy
boczne podstawione do szkieletu porf i
nowego
Porfiryny występujące w przyrodzie są związ-
kami, w których 8 atomów wodoru porfiny,
oznaczonych na ryc. 34-1, jest podstawionych
róŜnymi łańcuchami bocznymi. W celu prostego
przedstawienia tych podstawień Fischer zapro-
ponował uproszczony wzór, w którym mostki
metinowe są pominięte, a kaŜdy pierścień pirolu
ma postać klamry z zaznaczonymi pozycjami
łańcuchów bocznych numerowanymi jak na
ryc. 34-2. Na rycinach 34-2—34-4 przedstawio-
no róŜne porfiryny (A [octan] = — CH2COOH;
P [propionian]= -CH 2 -CH 2COOH; M [me-
tyl] = -CH3; V [winyl] = -CH = CH2).
Przedstawione na ryc. 34-2 ułoŜenie podstaw-
ników A i P w uroporfirynie jest asymetryczne
(w pierścieniu IV kolejność ułoŜenia łańcuchów
kwasu octowego i propionowego jest odwróco-
na), Porfiryny z tym typem asymetrii podstaw-
ników są określone jako porfiryny typu III.
Porfiryny z całkowicie symetrycznym ułoŜe-
niem podstawników są natomiast określane
jako porfiryny typu L W przyrodzie występują
A
Uroporfiryny wykryto po raz
pierwszy w moczu, ale nie jest to
Jedyne miejsce Ich występowania
P
P A
Uroporfiryna III
P
Koproporfiryny po raz pierwszy
wyizolowano z kału, ale znajdują
sie one takŜe w moczu
M
400 / ROZDZIAŁ 34
M V
M 1V
I
P V
P M P M
Protoporfiryna lii (IX) {macierzysta Hem hemu)
porfiry na dla hemoglabiny)
Ryc. 34-4. Przyuczenie do protoporfiryny z utworzeniem hemu.
Ŝelaza
porfiryny typu I i Ul, przy czym porfiryny typu
III są znacznie bardziej rozpowszechnione
i istotne, poniewaŜ naleŜy do nich hem (ryc.
34-3).
Hem i jego bezpośredni prekursor — proto-
porfiryna IX (ryc. 34-4) są porfirynami typu III
(tj. grupy metylowe rozmieszczone są asymet-
rycznie, jak w koproporfirynie typu III). Jed-
nakŜe zalicza sieje czasami do szeregu IX, gdyŜ
były oznaczone jako dziewiąte w serii izome-
rów postulowanych przez Hansa Fishera, pio-
niera w dziedzinie badań chemii porfiryn.
UKŁAD PORFIRYNOWY HEMU
JEST SYNTETYZOWANY
Z SUKCYNYLO-CoA I GLICYNY
Syntezę porfiryn w Ŝywych komórkach prze-
analizowano na przykładzie hemu, Ŝelazoproto-
porfiryny hemoglobiny. Dwoma związkami
wyjściowymi są: sukeynylo-CoA, pochodzący
z cykiu kwasu cytrynowego zachodzącego w mi-
tochondriach i glicyna. Niezbędny jest równieŜ
fosforan pirydokśalu, który „aktywuje" glicy-
ne. Produktem reakcji kondensacji sukcynylo--
CoA i glicyny jest kwas a-amino-fS-ketoadypi-
nowy, który natychmiast jest dekarboksylowa-
nydo kwasu 8-ami no lewul ino wego (ALA) (ryc.
34-5). Etap ten katalizuje syntaza ALA, która
jest enzymem kontrolującym nasilenie biosyntezy
porfiryn w wątrobie ssaków. Syjiteza^ALA,
zachodzi w rmtochcndriach, W cy_tozolu, przy
udziale syntazy porfobilinogen owej, konden-
sują 2 cząsteczki ALA, tworząc porfobilinogen
(PBG) i 2 cząsteczki wody (ryc. 34-5). Syntaza
porfobilinogen owa jest enzymem zawierającym
cynk, a hamuje ją ołów.
Kondensacja 4 cząsteczek PBG prowadzi do
utworzenia tetrapirolu, tj. porfiryny (ryc. 34-6).
M V
M M
(FERRECHELATAZAJ
1 i
(grupa prosietyczna
X?_4,„CZftsteczki. kondensują liniowo, tworząc
łańcuchowy tetrapirol - hydroksymetylenobi-
lan. Reakcję katalizuje syntaza u roporfiry no ge-
nowa I, znana równieŜ jako deaminaza por-
fobilinogcnowa. Hydroksymetylenobilan ulega
samorzutnej cyklizacji do uroporfirynogemi
I (lewa strona ryc. 34-6) lub jest przekształcany
w uroporfirynogen III pod wpływem syntazy
uroporfirynogenowej I i kosyntazy uroporfiry-
nogenowej III (prawa strona ryc. 34-6). W wa-
runkach fizjologicznych powstaje prawie wy-
łącznie izomer uroporfirynogen u typu III, ale
w niektórych porfiriach (omawianych poniŜej)
tworzą się równieŜ izomery porfiry no genów
typu I.
W uroporfirynogenach pierścienie pirolowe są
połączone mostkami metylenowymi (— CH2 —),
które nie tworzą układu sprzęŜonych wiązań
podwójnych. Dlatego teŜ związki te (jak wszyst-
kie porfirynogeny) są bezbarwne. Porfirynoge-
ny łatwo utleniają się do odpowiednich por-
firyn. Reakcje utleniania katalizuje światło
i utworzone porfiryny.
Uroporfirynogen III przekształca się w ko-
proporfirynogen III w wyniku dekarbokśylacji
łańcuchów kwasu octowego do grup metylo-
wych^ Reakcję katalizuje dekarboksylaza jiropor-
firynogenowa, która przekształca równieŜ~uro-
porfirynogen I w kopro porfiry no gen I (ryc,
34-7). Koproporfirynogen III wnika do mito-
chondriów, gdzie powstaje protoporfirynogen
nT,"a następnie protoporfirynaJII^Wydaje się,
Ŝe ta przemiana zacfiocIzT w kilku etapach.
Znajdująca się w mitochondriach oksydaza ko-
proporfirynogenowa katalizuje dekarboksylację
i utlenianie 2 łańcuchów kwasu propionowego
z utworzeniem protoporfirynogęnu. Substra-
tem dla tego enzymu jest wyłącznie kopropor-
firynogen typu III, co mogłoby tłumaczyć brak
naturalnego występowania p roto porfiryny
 PORFIRYNY I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 401

COOH COOH COOH

SYNTAZA SYNTAZA
Sukcynylo-CoA
(„aktywny"
CHj CHJ

C=O
5-AMINOLE-
WULIMANOWA U ^AMINOLE-
WULINiANOWA
bursztyn tan) CoA-SH CH,
; S-CoA CH,
+ 1
Fosforan
C=O
H-C-l
CO,
c=o
-♦-H-C-NH,
f i plrydoksalu
H
Glicyna
JH- a-Ami n o-
a-Aminolewulinlan (ALA)
I
i.-
-
C~NH,
COOH
COOH i COOH
CH, t
COOH COOH CH,
CH, ĆH* CH,
J_ ć-- C
SYNTAZA
P0RF08ILIN0- I CH
GENOWA
CH,
ŃH,
NH
NH,

2 cząsteczKI j- Porto bili nogen

arnlnolewullnlanu (prekursor plrolu)

Ryc. 34-5. Biosynteza porfobilinogenu. Syntaza 8-aminolewulinianowa znajduje się w mitochondriach,

podczas gdy syntaza porfobilinogenowa w cytozolu.

typu I. Utlenianie protoporfirynogenu do pro- a nie odpowiadające im porfiryny, są związka-

toporfiryny katalizuje inny enzym mitochond-
rialny — oksydaza protoporfirynogenowa.
W wątrobie ssaków warunkiem przekształcenia
koproporfirynogenu w protoporfirynę jest obe-
cność tlenu cząsteczkowego.
Tworzenie hemu polega na wbudowaniu Fe
do protoporfiryny
Końcowy.eLąp syntezy_hemu,p.olega-na wbu-
dowaniu jonu Ŝelazawego do protoporfiryny
w reakcji katalizowanej przez syntazę hemową,
czyli fcrrechelatazę, umiejscowioną w mito-
cbondriach (ryc. 34-4).
Zestawienie etapów biosyntezy pochodnych
porfiryny z PBG przedstawiono na ryc. 34-8.
Biosynteza hemu zachodzi w większości tkanek
ssaków, z wyjątkiem dojrzałych erytrocytów,
które nie zawierają mitochondriów.
Opisane powyŜej porfirynogeny są bezbarw-
ne i, w porównaniu z odpowiadającymi im
barwnymi porfirynami, zawierają 6 dodatko-
wych atomów wodoru. Wiadomo obecnie,
Ŝe te zredukowane porfiryny (porfirynogeny),
26 - Biochemia
mi pośrednimi w biosyntezie protoporfiryn i he-
mu.
Kluczowym enzymem regulującym
biosyntezę hemu jest syntaza ALA
Reakcją ograniczającą syntezę hemu jest
kondensacja sukcynylo-CoA i glicyny 2 utwo-
rzeniem ALA, katalizowana przez syntazę kwa-
su 5-aminolewulinowego (syntaza ALA) (ryc,
34-5). Syntaza ALA jest enzymem podlegają-
cym regulacji. UwaŜa się, Ŝe hem, przypuszczal-
nie przez cząsteczkę aporepresora, dzialajako_
ujemny regulator; . . gromadzenia sfę syntazy
ALA. Mechanizm represji i derepresji przed-
stawiono schematycznie na ryc. 34-9. MoŜliwe,
Ŝe na tym etapie ma miejsce równieŜ hamowanie
na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego, lecz główny
wpływ regulujący hemu polega na tym, Ŝe
sz^bkość^agromadząnia się syntazy ALA zna-
cznie się zwiększa w nieobecności hemu, a male-
je w jego obecności. Syntazę ALA Z wątroby
ssaków charakteryzuje szybki obrót metaboli-
czny (okres póltrwania wynosi ok. 1 h) właściwy
 A cząsteczki
porfociiinogenu
SYNTAZA
4NH, UROPORFI-
RYNOGENOWA

Hyd roksy metylen o b ila

SYNTA2A UR0POR-
SAMORZUTN FIRYNOGENOWA I
A KOSYNTAZA
CYKL1ZACJA UROPORFIRYNO-
GENOWA lll

n (łańcuchowy
tetrapirol)
Uroporflrynagan Uroporflrynogen
typu i typu II!
Ryc. 34-6. Przekształcenie porfobilinogenu w uroporfirynogeny.

„
A Wk ------ ,P
l—
r
1 4CO3

IV
■L II
M

u
mIV ni p
Pi—, A lll

|DEKARBOKSYLAZA |
Uroporfirynogen I Ko pro porfiry nogen I
UROPORFIRYUOGENOWA

M
iv
TT M

P
4COj
IM

A
Uroporflrynogen lll Koproporfirynogen lll

Ryc. 34-7. Dekarboksylacja uroporfirynogenów do koproporfirynogenów w cytozolu. A — octan,

M — metyl, P — propionian.
 PORFIRYNy I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 403

Porto bil ino gen

SYNTAZA
UROPORFłRYNDGENOWA I
Hyd ro ksymety len obi! an Światło
KOSYNTAZA
UROPORFIRYNOGENOWA II!

SYNTAZA UHOPORFIRYNOGENOWA I ■-»„ SAMORZUTNIE

s
6HUroporfiryna -o- \
Umpoffirynogen Uroporfirynogen I Uroporftryna
Światło 1
DEKARBOKSYLAZA URO
6H PO RFIR YNO GEN OWA
4CO5

Koproporfiiyna -^-^— Koproporfirynogen Koproporfirynogen ^ » Koproparflryna

IM Światło
I Światłe |

OKSYDAZA
KOPROPORFiRYNOGENOWA

Protoporfirynogen III

Lub światło In vltro

OKSYDAZA
PROTOPORFIRYNOGENOWA

Protoporfiryna I

Fe!
FERRECHELATAZA

Hem

Ryc. 34-8. Eiapy biosyntezy pochodnych porfiryny z porfobilinogenu.

dla enzymów katalizujących reakcje ogranicza- pleksów chelatowych działa synergicznie na

jące tempo przemian. indukcję syntazy ALA w wątrobie, a steroidy
Wiele ksenobiotyków (p. rozdz. 60) powodu- ułatwiają derepresję syntazy ALA wywołaną in
je znaczne zwiększenie stęŜenia syntazy ALA vivo lekami. Podanie hematyny zapobiega nato-
w wątrobie człowieka. Większość tych związ- miast derepresji syntazy ALA, jak równieŜ
ków jest metabolizowana w wątrobie przy innych hemoprotein w wątrobie, wywołanej in
udziale swoistej hemoproteiny, tj. cytochromu vivo lekami.
P-450. Metabolizm ksenobiotyków pociąga za Znaczenie niektórych z tych mechanizmów
sobą zwiększone wykorzystanie hemu przez regulacyjnych omówiono w części poświęconej
cytochrom P-450, powodując zmniejszenie we- chorobom sklasyfikowanym jako porfirie.
wnątrzkomórkowego stęŜenia hemu, co z kolei
wpływa na derepresję syntazy ALA i przy-
spieszenie syntezy hemu zgodnie z zapotrzebo-
waniem komórki.
Indukcja syntazy ALA w wątrobie zaleŜy od
wielu innych czynników. Glukoza zapobiega
indukcji syntazy ALA, Ŝelazo w postaci kom-
404 / ROZD2IAŁ 34

Hemoproteiny PORFIRYNY SĄ BARWNE

11 ł FLUORYZUJĄ
Porfirynogeny są bezbarwne, podczas gdy
Białka
porfiryny są barwne, W badaniach porfiryn i ich
Hem pochodnych duŜe znaczenie mają charakterys-
------------------- presor
. tyczne widma pochłaniania zarówno w świetle
widzialnym, jak i nadfioletowym. Przykładem
FEHRECHELATAZA moŜe być krzywa absorpcji roztworu porfiryny
a. w 5% kwasie solnym (ryc. 34-10). Na szczegól-
ną uwagę zasługuje wyraźne pochłanianie w pa-
Protoportlryna It! śmie o długości ok. 400 nm, charaktery styczne
dla pierścienia porfirynowego niezaleŜnie od
OKSYDAZA PROTOPOfr
7. FIRYNOGENOWA
rodzaju łańcuchów bocznych porfiryn. To pas-
mo pochłaniania jest określone mianem pasma
Protoporf rynogen |]| Soreta od nazwiska jego odkrywcy.
Porfiryny rozpuszczone w mocnych kwasach
OKSYDAZA r.OPROPOR-6 nieorganicznych lub rozpuszczalnikach organi-
FIRYNOGENOWA
cznych i naświetlone światłem UV wykazują
Kaproporfitynoflen III silną czerwoną fluorescencję. Jest ona tak chara-
kterystyczna, Ŝe jest często wykorzystywana do
DEKARBOKSYLAZA URO- wykrywania małych ilości wolnych porfiryn.
Is PORFIRYNOGENOWA Absorpcja i fiuorescencja porfiryn są spowodo-
Uroporfirynogen Uli
wane obecnością wiązań podwójnych. Jak juŜ
wspomniano, redukcja (w wyniku przyłączenia
KOSYNTAZA imDPORFl-, wodoru) mostków metinowych (—HC=) do
RYNOGENOWA III metylenowych (— CH2 —) prowadzi do powsta-
nia bezbarwnych związków zwanych porfiryno-
Hyctraksymetylanobi la n genami.
SYNTAZA UROPORFI-a
RYNOGENOWA I Porfiryny i ich prekursory wykrywa stę
za pomocą spektrofotometrii
Porfobilmogen Wykrywanie obecności koproporfiryn i uro-
porfiryn jest istotne z klinicznego punktu widze-
SYNTAZA PORFO- nia, gdyŜ związki te są wydalane w zwięk-
2 BILINOGENOWA
szonych ilościach w przypadku porfirii. Obecne
ALA w moczu i kale związki moŜna rozdzielić za
pomocą ekstrakcji odpowiednią mieszaniną
SYNTAZA ALA
rozpuszczalników, a następnie zidentyfikować

Sukcynylo-CoA + Glteyna

Ryc.34-9. Metabolity pośrednie, enzymy i regula-

Ą /
cja syntezy hemu. Numeracja enzymów zgodna \
z numeracją w tab, 34-1. Brak enzymów 2-8
powoduje porfirie. Regulacja syntezy hemu od- 3 /
bywa się na poziomie symazy ALA za pomocą
mechanizmu represja-de represja przez łiem i jego
hipotetyczny aporepresor. Linie przerywane wska- " f \ A
zują negatywną (—) regulację przez represję.
J
V
1
\ /
^ s
Ryc. 34-10. Widmo absorpcji hematoporfiryny
(0,01% roztwór w 5% HCt) 300 400 500 600 700
Długość fali (nm)

i oznaczyć ilościowo metodami spektrofotomet-
rycznymf.
Stosując odpowiednie testy kolorymetryczne
moŜna równieŜ oznaczyć w moczu ALA i PBG.
PORFIRIE SĄ CHOROBAMI
GENETYCZNYMI ZWIĄZANYMI Z
METABOLIZMEM HEMU
Porfiife.naleŜa. do grupy chorób wrodzonych
związanych zjabujrzejjiamilnetarjolizmu hemu,
wynikających z mutacji genów odpowiedzial-
nych za syntezę enzymów uczestniczących
w biosyntezie hemu. ChociaŜ nie występują one
powszechnie, naleŜy je brać pod uwagę, a szcze-
gólnie w pewnych okolicznościach (np. w diag-
nostyce róŜnicowej ostrego brzucha lub róŜno-
rodnych zaburzeń o charakterze neuropsychicz-
nym), aby uniknąć niewłaściwego postępowa-
nia z chorymi. Przypuszcza się, Ŝe król Jer2y III
chorował na porfirię mieszaną, która mogła być
przyczyną jego okresowych odosobnień na za-
mku Windsor i pewnych jego poglądów odnoś-
nie do amerykańskich kolonistów. TakŜe nad-
wraŜliwość skóry na światło (powodująca ak-
tywność nocną) i cięŜkie zniekształcenia wy-
stępujące u niektórych ofiar wrodzonej porfirii
erytropoetycznej sugerowały, Ŝe osoby te mogły
być prototypami wilkołaków.
Biochemia tkwi u podstaw przyczyn,
rozpoznawania i leczenia porfirii
Biorąc pod uwagę zmniejszenie aktywności
kaŜdego z enzymów 3--8 na ryc. 34-9 (p. tab.
34-1) wyróŜnia się 6 typów porfirii. Oznaczenie
aktywności 1 lub kilku z tych enzymów w od-
powiednim materiale (np. erytrocytach) jest
podstawą diagnostyki porfirii. Dotychczas nie
stwierdzono przypadków z małą aktywnością
enzymu 1 (syntaza ALA), a zmniejszenie aktyw-
ności enzymu 2 (syntaza porfobilinogenowa)
jest zjawiskiem obserwowanym bardzo rzadko.
Porfirię dziedziczy się autosomalnie dominu-
jąco, z wyjątkiem wrodzonej porfirii erytropoe-
tyc2nej, którą dziedziczy się w sposób recesyw-
ny. Nieprawidłowości w genach odpowiedzial-
nych za syntezę enzymów biorących udział
w biosyntezie hemu określa się technikami
rekombinacji DNA.
Podobnie, jak w przypadku większości cho-
rób wrodzonych, kliniczne objawy porfirii są
wynikiem nagromadzenia metabolitów poprze-
dzających blok enzymatyczny lub braku metabo-
PORFIRYNY I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 405
litów występujących za blokiem enzymatycz-
nym.
Jeśli wada metaboliczna dotyczy początko-
wych etapów biosyntezy hemu, tj. poprzedzają-
cych tworzenie porfiry no genów (np. enzymu 3 na
ryc. 34-9, porfiria ostra przerywana) następuje
nagromadzenie ALA i PBG w tkankach i pły-
nach ustrojowych (ryc. 34-11). Zarówno kaŜdy
z tych związków, jak i oba razem oddziałują
toksycznie na nerwy brzuszne i ośrodkowy
układ nerwowy, powodując bóle brzucha i ob-
jawy neuropsychiczne charakterystyczne dla te-
go typu porfirii. Biochemicznym podłoŜem tych
objawów jest prawdopodobnie hamujący
wpływ ALA na aktywność ATPazy w tkance
nerwowej i (lub) wychwytywanie ALA przez
mózg, powodujące w bliŜej nie wyjaśniony
sposób poraŜenie przewodnictwa.
Blok enzymatyczny występujący w później-
szych etapach szlaku powoduje nagromadzenie
porfirynogenów określonych na ryc. 34-9
i 34-1!. Produkty ich utlenienia, czyli odpowie-
dnie porfiryny, powodują nadwraŜliwość skóry
na światło widzialne o długości fali ok. 400 nm.
Porfiryny eksponowane na światło o tej długo-
ści fali przechodzą w stan wzbudzenia i reagują
z tlenem cząsteczkowym, wytwarzając rodniko-
we formy tlenu, które uszkadzają lizosomy
i inne organelle komórkowe. Uwolnione en-
zymy powodują zmiany w skórze, aŜ do po-
wstawania blizn.
Innym kryterium klasyfikacji porfirii moŜe być
rodzaj tkanki lub komórki, w których występują
nieprawidłowości metaboliczne. Są to przede
wszystkim tkanki i komórki szczególnie aktyw-
ne w syntezie hemu, takie jak szpik kostny
syntetyzujący znaczne ilości hemoglobiny w cią-
gu doby oraz wątroba bardzo aktywnie syn-
tetyzująca cytochrom P-450. Zgodnie z tą klasy-
fikacją wyróŜnia się porfirię eryrropoetyczne,
wątrobowe oraz erytropoeryczno-wąrrobowe
(postacie mieszane). Typy porfirii naleŜące do
kaŜdej z tych klas przedstawiono w tab. 34-1.
Przyczyny ujawniania się w przypadku okreś-
lonej porfirii zaburzeń metabolicznych, głównie
w jednym typie tkanek, nie są do końca wyjaś-
nione. Przypuszcza się, Ŝe wynika to z róŜnej
aktywności enzymów syntezy hemu w róŜnych
tkankach i komórkach.
Jak juŜ wspomniano, syntaza ALA jest klu-
czowym enzymem regulującym szlak biosyn-
tezy hemu. ChociaŜ enzym ten nie jest bezpo-
średnią przyczyną 6 omawianych typów por-
firii, jego regulacja stanowi podstawę zrozumie-
406 / ROZDZIAŁ 34

Tabela 34-1. Główne objawy porfirii

■Wada enzymatyczna Porfiria Wyniki testów
typ i (klasa) objawy kliniczne laboratoryjnych
3. Syntaza uroporfiryno- Porfiria ostra prze- Bóle brzucha PBG w moczu +
genowa 1 rywana (wątrobowa) Zaburzenia neuropsy- Uroporfiryna w moczu
chiczne Brak +
nadwraŜliwości skóry
na światfo
4. Kosyntaza uropor- Wrodzona porfiria NadwraŜliwość skóry Uroporfiryna w moczu
firynogenow3 IM erytropoetyczna na światło + PBG w moczu
(erytropoetyczna)
5. Dekarboksylaza uro- Porfiria skórna późna NadwraŜliwość skóry Uroporfiryna w moczu
porfirynogenowa (wątrobowa) na światło + PBG w moczu

6, Oksydaza kopropor- Koproporfiria wro- NadwraŜliwość skóry PBG w moczu +

firynogenowa dzona (wątrobowa) na światło Bóle Uroporfiryna w moczu
brzucha Zaburzenia + Koproporfiryna w kale
neuropsy-chiczne +

7. Oksydaza protopor- Porfiria mieszana NadwraŜliwość skóry PBG w moczu +

firynogenowa (wątrobowa) na światło Bóle Uroporfiryna w moczu
brzucha Zaburzenia + P rato porfiry na w kale
neuropsy-chiczne +

8. Ferrechelataza Protoporfiria erytro- NadwraŜliwość skóry P rato porfiry na w kale

poetyczna (erytropo- na światło + P rato porfiry na w
etyczno-wątrobowa) erytrocytach +

Tabela zawiera wyniki badań biochemicznych typowych dla ostrych stanów porfirii. W okresie utajenia
wyniki niektórych oznaczeń mogą być prawidłowe.
* Numeracja enzymów odpowiada numeracji na ryc. 34-9.

Mutacja W DMA

Nieprawidłowoścl w obrębie
enzymńw syntezy hemu

Nagromadzanie ALA oraz RBG I Nagromadzenie

(lub) zmniejszenie stęŜenia hemu porfirynogenow w
w komórkach i płynach skórze
ustrojowych i tkankach

Samorzutne utienianie
Zaburzenia neuropaycniozne
porfirynogenow do porfiryrr

NadwraŜliwaścskorynaiwiatło

Ryc. 34-11. Biochemiczne podstawy głównych objawów klinicznych porfiru


nia tych chorób. Syntaza ALA ulega zarówno
indukcji,'jak i represji, a jej aktywność w pew-
nych warunkach moŜe się znacznie zwiększyć
(aŜ do 50 razy). Wiele leków (np. barbiturany,
gryzeofulwina) indukuje syntaze ALA. Mecha-
nizm tej indukcji w większości przypadków
polega na indukcji cytochromu P-450 (p. rozdz.
60), a zwiększone zapotrzebowanie na hem
powoduje derepresję (indukcję) syntazy ALA.
U chorych z porfirią zwiększenie aktywności
syntazy ALA prowadzi do zwiększenia stęŜenia
potencjalnie szkodliwych prekursorów hemu
poprzedzających blok metaboliczny. Przyjmo-
wanie leków, które indukują cytoehrom P-450
(induktory mik roso mai ne), moŜe więc wywołać
napad porfirii.
Podstawą rozpoznania swoistej postaci por-
firii są; wywiad dotyczący samego chorego i wy-
wiad rodzinny, badania przedmiotowe chorego
i odpowiednie testy laboratoryjne. Główne dane,
dotyczące 6 postaci porfirii, przedstawiono
w tab. 34-1. Zatrucie ołowiem moŜe równieŜ
wpływać na metabolizm hemu w wyniku wiąza-
nia ołowiu z grupami SH takich enzymów, jak
ferrechelataza czy syntaza porfobilinogenowa.
Powoduje to zwiększenie zawartości protopor-
firyny w erytrocytach oraz ALA i kopropor-
firyny w moczu.
NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe w przyszłości moŜ-
liwe będzie leczenie porfirii na poziomie genu.
Tymczasem leczenie ma charakter objawowy.
Chorzy powinni unikać środków znieczulają-
cych oraz leków, w tym równieŜ alkoholu, które
indukują cytochrom P-450. Przyjmowanie du-
Ŝych ilości pokarmu bogatego w węglowodany
(obciąŜenie glukozą) lub podawanie hematyny
(wodorotlenek hemu) moŜe powodować repre-
sję syntazy ALA, a tym samym zmniejszać
tworzenie szkodliwych prekursorów hemu.
W przypadku chorych z wraŜliwością skóry na
światło korzystne jest stosowanie {3-karotenu;
związek ten zmniejsza wytwarzanie wolnych
rodników, zmniejszając tym samym nadwraŜ-
liwość skóry na światło. Pomocne mogą być
równieŜ ekrany słoneczne eliminujące zakres
światła widzialnego.
PRODUKTEM KATABOLIZMU
HEMU JEST BILIRUBINA
U dorosłego człowieka fizjologicznie w ciągu
godziny rozpada się 1—2xlO9 erytrocytów.
W ciągu dnia osoba o masie ciała 70 kg metabo-
PORFIRYNY I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 407
iizuje ok. 6 g hemoglobiny. C_zejć_ białkowa
—jilobina — moŜe być ponownie wykorzystana
jako taka lub w formie jej składowych amino-
kwasów, a ŜeUzo_hęm.Qwe jest włączane w ogól-
na pule Ŝelaza w organizmie, równieŜ w celu
ponownego wykorzystania. Natomiast pozba-
wiona Ŝelaza cześć porfirynowa hemu jest de-
gradowana, głównie w komórkach siateczko-
wo-śródbłonkowych wątroby, śledziony i szpi-
ku kostnego.
Katabolizm hemu, pochodzącego ze wszyst-
kich hemoprotein, jzachodzi we frakcji raikro-
somalnej komórek siateczkowo-śródbłon-
kowych przez złoŜony układ enzymatyczny,
określany mianem oksygenazy hemowej. Dzia-
łanie oksygenazy hemowej poprzedza zwykle %/■
utlenienie Ŝelaza w hemie do formy Ŝelazowej l
z utworzeniem heminy oraz luźne połączenie
z"albuminą do methemalbuminy. Oksygenaza
Uemawa jest indukowana pod wpływem sub-
suatu i jest sprzęŜona z mi krosom alnym łań-
cuchem przenoszenia elektronów. Jak przed-
stawiono na ryc. 34-12, w obecności NADPH
hemina ulega redukcji, po czym — równieŜ przy
udziale NADPH — do wiązania a-metinowego
między I i II pierścieniem pirolowym porfiryny
przyłącza się grupa hydroksylowa, a jon Ŝelaza-
wy jest ponownie utleniany do jonu Ŝelazowego.
W konsekwencji w obecności tlenu uwalnia się
jon Ŝelazowy i odłącza się tlenek węgla, a w wyni-
ku rozerwania pierścienia tetrapirolowego po-
wstaje równomolarna ilość biliwerdyny lX-a.
Hem pełni w tej reakcji funkcję katalizatora.
U ptaków i płazów zielona biliwerdyna IX-tx
wydala się; u_ ssaków reduktaza bili werdy nowa
^Hjjki^ip mostek m et ino w. y .miedzy pierścienia-
mi pirolowymi III i IVdo grupy metylenowej,
tworząc bilirubinę IX ^- barwnik Ŝółty (ryc.
34-12).
Ocenia się, Ŝe 1 g hemoglobiny dostarcza 59,9
jrniol ( = 35 mg) bilirubiny. Dobowe wytwarza-
nie bilirubiny u człowieka wynosi ok.
427,5—598,5 urnol < = 250—350 mg).
Chemiczne przekształcenie hemu do bilirubi-
ny przez komórki siateczkowo-śródbłonkowe
moŜna obserwować in vivo na przykładzie
krwiaka, w którym purpurowa barwa hemu
przechodzi powoli w Ŝółte zabarwienie bilirubi-
ny.
Dalszy metabolizm bilirubiny zachodzi głów-
nie w wątrobie. MoŜna w nim wyróŜnić 3 proce-
sy: 1) wychwytywanie bilirubiny przez komórki
miąŜszowe wątroby, 2) sprzęganie bilirubiny
w siateczce śródplazmatycznej gładkiej i 3)
408 / ROZDZIAŁ 34

Hen-

HN

i
l Hemina
t
HN
-N
|Ji H
/= p
p
p^
11 rf
HN

■NADPH
i
-NADP -t Bilirubina IX-
a

p
nr? Vi
HN NADP-

^J
NADPH -
^

I
HŃ H
V

\ HN m
Fea+ (ponownie wykorzystywany) \ =
n i CO (wydychany) /

■NADPH Ji _
r
NADP

I
Biliwerdyna IX —a
—
i r ■-
Ny

m
Bvc. 34-12, Schemat mikrosomalnego układu oksygertazy hemowej (zmodyfikowany wg Schmida R.,
McDonougha A. F. w: The Porphyrins. Dolphin D. [red.]. Academic Press, 1978).

wydalanie sprzęŜonej bilirubiny w Ŝółci. KaŜdy
z tych procesów będzie rozpatrywany oddziel-
nie.
Bilirubina jest wychwytywana
przez wątrobę
SJaifeo~tozpti szczał na w osoczu i wodzie biliru-
bina wiąŜe się z białkami osocza, a głównie
z albuminą. KaŜda cząsteczka albuminy ma
1 miejsce o duŜym i 1 miejsce o małym powino-
wactwie do bilirubiny. W przeliczeniu na 1000
ml osocza ok. 427,5 umol( = 250 mg) bilirubiny
wiąŜe się silnie z albuminą w miejscu jej duŜego
powinowactwa do bilirubiny. Nadmiar bilrrubi-
ny wiąŜe się tylko luźno i tym samym łatwo
ulega odłączeniu i dyfuzji do tkanek. Niektóre
związki, takie jak antybiotyki i leki,
współzawodniczą z bilirubiną o miejsce o du-
Ŝym powinowactwie w albuminie. Związki te
mogą zatem wypierać bilirubinę z połączenia
z albuminą, odgrywając duŜą rolę klinicz-
ną.
 PORFIRYNY I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 409

W^ wątrobie bilirubina odłącza się od al- Tworzenie diglukuronidu bilirubiny przebie-

buminy ,i przy udziale nieswoistego układu^' ga w pobliŜu bieguna Ŝółciowego hepatocytu
przenośnikowego przenika przez biegun naczy- (otaczającego kanalik Ŝółciowy) przy udziale
niowy hepalocytu do wnętrza komórki. Ten UDPglukuronozylotransferazy lub enzymu ka-
układ ułatwiający transport charakteryzuje się talizującego przekształcenie 2 cząsteczek mono-
duŜą wydajnością i nawet w warunkach patolo- glukuronidu bilirubiny w 1 cząsteczkę digluku-
gicznych nie ogranicza szybkości i przemian ronidu bilirubiny i 1 cząsteczkę niesprzęŜonej
bilirubiny. bilirubiny (ryc. 34-14). Dalszą charakterystykę
PoniewaŜ układ ułatwiający transport umoŜ- układu sprzęgania bilirubiny przedstawiono
liwia utrzymanie równowagi bilirubiny po obu w czcści poświęconej wrodzonym zaburzeniom
stronach bieguna naczyniowego hepatocytu, sprzęgania bilirubiny.
bilans wychwytywania bilirubiny zaleŜy od jej Aktywność UDPglukuronozylotransferazy
usuwania w wyniku dalszych etapów szlaku jest indukowana przez wiele stosowanych w kli-
metabolicznego. nice leków jak fenobarbital.

Sprzęganie bilirubiny Bilirubina wydziela się do

zachodzi w wątrobie
w \y^{rnhif w wyniku przyłączenia grup
polarnych, bilirubina .przekształcą się w postać
rri7pns7r;7tiir^] w \yp/ł-rig i '"jfdziela się do Ŝółci.
rozpuszczalności w wodzie,
czyli zwiększenia polarności bilirubiny, dgko-
nuje się w wyniku sprzęgania i przebiega, przy-
najmniej początkowo, w siateczce śródplazma-
f. F r 7 V udziale swoistycn enzy-
_ y j g E J . F y y
mów. U ssaków większość bilirubiny wydala się
dp Ŝółci w postaci diglukur""idn h^nNny (ryc.
34-13)! Tworzenie' pośredniego monoglukuro-
nidir bilirubiny jest katalizowane przez urydy-
nodifosfoglukuronozylotransferazę (U DPglu-
kuronozylotransferazę), enzym występujący
w siateczce śródplazmatycznej gładkiej w praw-
dopodobnie więcej niŜ jednej postaci. Reakcję
przedstawiono na ryc. 34-14. Zachodzi ona
przede wszystkim w wątrobie, ale takŜe w ner-
kach i błonie śluzowej jelita. Nieprawidłowe
stęŜenie sprzęŜonej bilirubiny w surowicy czło-
wieka jest głównie związane z obecnością mono-
glukuronidów.
Ŝółci
Wydzielanie sprzęŜonej bilirubiny do Ŝółci
przebiega wbrew gradientowi stęŜeń na zasadzie
transportu aktywnego, który prawdopodobnie
spełnia funkcję regulującą dla całego metaboliz-
mu bilirubiny w wątrobie. Transport sprzęŜonej
bilirubiny do Ŝółci jest indukowany przez te
same leki, które indukują proces sprzęgania
bilirubiny. Układy sprzęgania i wydzielania
bilirubiny stanowią więc skoordynowaną jed-
nostkę funkcjonalną.
W warunkach fizjologicznych praktycznie
cala (> 97%) bilirubina wydzielana do Ŝółci jest
w postaci sprzęŜonej. Znaczne ilości bilirubiny
niesprzęŜonej w Ŝółci moŜna znaleźć jedynie po
fototerapii.
Wątroba dysponuje wieloma układami wy-
dzielającymi do Ŝółci produkty metabolizmu
związków występujących naturalnie oraz pre-
paratów farmaceutycznych. Niektóre z nich są
wspólne z układem wydzialającym diglukuro-
nid bilirubiny, podczas gdy inne działają nieza-
leŜnie.

o
-OOC<CHjOLC-O-C C-0 -C|CH;O)4COO-

M
H

H M
H

Ryc. 34-13. Struktura digiukuronidu bilirubiny (bilirubina sprzęŜona, bezpośrednia). Kwas glukurono-
wy wiąŜe się estrowo z 2 resztami kwasu propionowego, tworząc acyloglukuronid.
410 / ROZDZIAŁ 34

DEHYDflOGENAZA
LIDPlto
UDP-glukoza. ■♦■ Kwas UDP-glukuronowy

ł
2NADł 2NADH +2H

UOP-GLUKURONOZYLO-
Kwas UDP-glukuronowy TflANSFERAZA Monog I uku ro ni d bilirubiny

Bilirubina UDP

UDP-GLUKURONOZYLO
TRANSFERAZA Dlglukuronid bilirubiny
Kwas UD P-glu kuro nawy
+ GLUKURONOZYLO UDP
Monoglukuronid bilirubiny
TRANSFERAZA
2 cząsteczki monogiukurortWu GLUKURON1DU
bilirubiny Oiglukuronid bilirubiny
BILIRUBINY
+
Bilirubina

Ryc. 34-14. SprzęŜenie bilirubiny z kwasem glukuronowym. Donor gtukuronianu, kwas UDP-gfukuro-
nowy, tworzy się z UOP-glukozy

SprzęŜona bilirubina jest redukowana kach nieprawidłowych, zwłaszcza przy wytwa-

do urobilinogenu przez bakterie
jelitowe
W miarę, jak sprzęŜona bilirubina dociera do
jelita krętego i jelita grubego, swoiste enzymy
bakteryjne (p-glukuronidazy) usuwają kwas glu-
kuronowy, a flora bakteryjna kału redukuje
barwnik do bezbarwnych związków tetrapiro-
lowych, zwanych urobilinogenami (ryc. 34-15).
W jelicie kretyni oraz w jelicie grubym pewna
część urobilinogenów wchłania się i ponownie
wydala z wątroby, stanowiąc krąŜenie jelitowo--
wątrobowe barwników Ŝółciowych. W warun-
M
H,C
N OH M M
rzaniu nadmiernej ilości barwników Ŝółcio.wych
Jub w przypadku choroby wątroby upośledzają-
cej krąŜenie jęli to wo-watro bo we, następuje wy-
dalanie urobilinogenu równieŜ z moczem.
W warunkach fizjologicznych większość bez-
barwnych urobilinogenów. powstałych w ókręŜ-
nicy pod wpływem flory bakteryjnej występują-
cej w kale, utlenia się do urobilin (związków
barwnych) i wydala z kalem (ryc. 34-15). Utle-
nianie pozostałych urobilinogenów powoduje
ciemnienie kału na powietrzu.

NH HN
H \=\

CHj

P
Sterkobllinogen
M (L-u robi lin ogan)

Ryc. 34-15. Struktura niektórych barwników


HIPERBILIRUBINEMIA WYWOŁUJE
śÓŁTACZKĘ
Zwiększenie stęŜenia bilirubiny we krwi po-
wyŜej 17 umol/1 (=1 mg/dl) nazywamy hiper-
bilirubinemią. Hiperbilirubinemia moŜe być
wynikiem wytwarzania większej ilości bilirubiny
niŜ wydala zdrowa wątroba lub teŜ skutkiem
niewydolności uszkodzonej wątroby do wydala-
nia bilirubiny powstającej w ilościach prawid-
łowych. Przyczyną liiperbilirubinemii, jeśli nie
stwierdza się uszkodzenia wątroby, moŜe być
równieŜ zaczopowanie przewodów Ŝółciowych
wątroby, uniemoŜliwiające wydalanie Ŝółci. We
wszystkich tych przypadkach bilirubina groma-
dzi się we krwi i po przekroczeniu pewnego
stęŜenia dyfunduje do tkanek, powodując ich
zaŜółcenie. Zjawisko to określa się mianem
Ŝółtaczki.
Oznaczenie stęŜenia bilirubiny w surowicy
ma ogromne znaczenie w badaniach klinicznych
Ŝółtaczek. Van den Bergh jako pierwszy wpro-
wadził metodę ilościowego pomiaru zawartości
bilirubiny w surowicy, wykorzystując test Ehr-
licha na bilirubinę w moczu. Test Fhrlicha
polega na reakcji diazowanego kwasu sulfanilo-
wego (odczynnik diazowy Ehrlicha) i bilirubiny
z utworzeniem czerwono-purpurowego związ-
ku arowego. W oryginalnej metodzie Ehrlicha
do rozpuszczenia zarówno bilirubiny, jak i od-
czynnika diazowego wykorzystywano metanol.
Przypadkowe pominięcie przez Van den Bergha
metanolu podczas oznaczania barwników Ŝół-
ciowych w Ŝółci doprowadziło do wykrycia, Ŝe
reakcja barwna zachodzi „bezpośrednio". Po-
stać bilirubiny reagującą w nieobecności meta-
nolu określono jako „bezpośrednią". Następnie
stwierdzono, Ŝe taka sama reakcja zachodzi
takŜe w surowicy chorych z Ŝółtaczką mechani-
czną. Niemniej dodawanie metanolu było nadal
konieczne przy oznaczaniu bilirubiny w surowi-
cy prawidłowej oraz bilirubiny występującej
w zwiększonej ilości w surowicy chorych z Ŝół-
taczką hemolityczną, u których nie stwierdzono
niedroŜności przewodów Ŝółciowych. Postać
bilirubiny, którą moŜna było oznaczyć jedynie
po dodaniu metanolu, określono jako „pośred-
nią".
Obecnie wiadomo, Ŝe bilirubina pośrednia jest
bilirubiną „wolną" (niesprzęŜona.), która prze-
chodzi do tiepatócytów z komórek siateczko-
wo-śró~dbłoukowych, gdzie powstaje w wyniku
rozpadu układu porfirynowego hemu. Ponie-
waŜ ta bilirubina nie rozpuszcza się w wodzie,
PORFIRYNY I BARWNIKI śÓŁCIOWE / 411
reakcja z odczynnikiem diazowym wymaga
obecności metanolu. W wątrobie bilirubina
wolna łączy się z kwasem glukuronowym i w po-
staci sprzęŜonej, jako glukuronid bilirubiny,
wydziela się do Ŝółci. Bilirubina sprzęŜona, jako
rozpuszczalna w wodzie, reaguje bezpośrednio
z odczynnikiem diazowym, a więc „bilirubina
bezpośrednia" Van den Bergha odpowiada bili-
rubinie sprzęŜonej (glukuronid bilirubiny).
W zaleŜności od typu bilirubiny występującej
w osoczu, tj. bilirubiny niesprzęŜonej lub biliru-
biny sprzęŜonej, hiperbilirubinemie moŜna
sklasyfikować odpowiednio jako hiperbilirubi-
nemie retencyjną (miąŜszową) oraz hiperbilirubi-
nemie zwrotną (zastoinową), w której następuje
wtórne wchłanianie się barwnika do krwi.
Tylko bilirubina niesprzęŜona moŜe przenikać
pr/c/ barierę krew-mózg do ośrodkowego ukła-
du nerwowego; a zatem encefalopatia spowodo-
wana hiperbilirubinemia (kemicterus) moŜe
wystąpić wyłącznie w przypadku retencji biliru-
biny, czyli niesprzęŜonej hiperbilirubinemii. Tyl-
ko sprzęŜona bilirubina moŜe pojawić się w mo-
czu. Zgodnie z tym Ŝółtaczka z obecnością
barwników Ŝółciowych w moczu występuje tylko
w przypadku hiperbilirubinemii sprzęŜonej
(zwrotnej), a. Ŝółtaczka bez barwników Ŝółcio-
wych w moczu w przypadku nadmiaru bilirubi-
ny niesprzęŜonej.
Hiperbilirubinemia niesprzęŜona
Ze względu na duŜą wydajność metabolizo-
wania bilirubiny w wątrobie, nawet w przypad-
ku znacznej hemolizy, hiperbilirubinemia nie-
sprzęŜona jest zazwyczaj niewielka < 68,4
umol/1 (= <4 mg/dl). JednakŜe upośledzenie
metabolizowania bilirubiny, na skutek wady
nabytej bądź wrodzonej nieprawidłowości, mo-
Ŝe spowodować wystąpienie hiperbilirubinemii.
Najczęściej spotykanymi przyczynami hiperbi-
lirubinemii niesprzęŜonej są:
„śółtaczka fizjologiczna" noworod-
ków. Ten przejściowy stan jest najczęstszą
przyczyną hiperbilirubinemii niesprzęŜonej.
Jest ona wynikiem nadmiernej hemolizy i nie-
dojrzałości układu wątrobowego do wychwyty-
wania, sprzęgania i wydzielania bilirubiny.
Zmniejszona jest nie tylko aktywność UDPglu-
kuronozylotransferazy, ale przypuszczalnie ró-
wnieŜ synteza substratu dla tego enzymu, czyli
kwasu UDPgiukuronowego. Ze względu na
fakt, Ŝe zwiększone stęŜenie bilirubiny jest spo-
wodowane przez bilirubinemię niesprzęŜona,
moŜe ona przenikać przez barierę krew-mózg,
412 / ROZDZIAŁ 34
gdy jej zawartość w osoczu przekroczy ilość
silnie wiązaną przez albuminę 340 — 428 jimol/1
(= 20 — 25 mg/dl). Następstwem toksycznego
działania bilirubiny jest kernicterus, Ŝółtaczka
jąder podstawnych mózgu, powodująca upo-
śledzenie umysłowe. Skuteczne jest podawanie
fen o bar bi tal u, ze względu na jego zdolność
indukowania układu metabolizującego bilirubi-
nę niesprzęŜoną. Ponadto fototerapia światłem
widzialnym (przez niewyjaśniony dotychczas
mechanizm) pobudza wydzielanie przez wąt-
robę bilirubiny niesprzęŜonej w wyniku prze-
kształcenia pewnej ilości bilirubiny w inne po-
chodne wydalane w Ŝółci, takie jak fragmenty
maleimidowe i izomery geometryczne.
Zespół Criglera-Najjara, typ I; wro-
dzona Ŝółtaczka niehemolityczna. Zespół
Criglera-Najjara typu I jest rzadkim zaburze-
niem dziedziczonym jako cecha recesywna au-
tosomalna, ujawniającym się u człowieka na
skutek wady metabolicznej w sprzęganiu biliru-
biny. Charakteryzuje się on cięŜką Ŝółtaczką
wrodzoną z powodu braku aktywności UDPglu-
kuronozylotransferazy w wątrobie. Choroba
/. vykle kończy się zgonem w ciągu pierwszych
15 miesięcy Ŝycia, chociaŜ istnieją doniesienia
o nastolatkach, u których choroba nie ujawniła
się aŜ do okresu dojrzewania płciowego. Dzieci
te poddawano fototerapii powodującej pewne
zmniejszenie stęŜenia bilirubiny w osoczu. Fe-
nobarbital nie wpływa na tworzenie glukuroni-
dów bilirubiny u chorych z zespołem Criglera--
Najjara typu I. U chorych nie leczonych stęŜe-
nie bilirubiny w surowicy przewyŜsza zwykle
340 umol/1 ( = 20 mg/dl).
Zespół Criglera-Najjara, typ I I . Wydaje
się, Ŝe to zaburzenie wrodzone wynika z lŜejszej
wady genetycznej w systemie sprzęgania biliru-
biny i ma znacznie łagodniejszy przebieg. StęŜe-
nie bilirubiny w surowicy nie przekracza za-
zwyczaj 340 |omol/l ( = 20 mg/dl), niemniej cała
bilirubina jest gromadzona w postaci niesprzę-
Ŝonej. W Ŝółci chorych stwierdza się mono-
glukuronid bilirubiny, co pozwala przypusz-
czać, Ŝe wada genetyczna dotyczy UDPglukuro-
nozylotransferazy wątrobowej, która dołącza
drugą resztę glukuronianu do monoglukuronidu
bilirubiny. Chorzy z tym zespołem reagują na
podawanie duŜych dawek fenobarbitalu.
Zespół Gilberta. Zespół Gilberta stanowi
niejednorodną grupę zaburzeń, z których więk-
szość uwaŜa się obecnie za wynik hemolizy
wyrównawczej związanej z'hiperbilirubinemią
niesprzęŜoną. Stwierdza się takŜe nieprawid-
łowości klirensu wątrobowego bilirubiny, będą-
ce wynikiem upośledzenia wychwytywania biliru-
biny przez komórki miąŜszowe wątroby, jak
równieŜ zmniejszoną aktywność UDPglukurono-
zylotransferazy bilirubiny.
Hiperbilirubinemia toksyczna. Hiper-
biiirubinemia niesprzęŜoną moŜe być wynikiem
zaburzenia czynności wątroby, wywołanego
przez takie toksyny, jak: chloroform, arsfena-
mina. tetrachlorek węgla, acetaminofen, wirus
zapalenia wątroby, marskość lub zatrucie grzy-
bami z rodzaju Amanita, ChociaŜ większość
z tych nabytych zaburzeń jest skutkiem uszko-
dzenia komórek miąŜszowych wątroby, towa-
rzyszy im często niedroŜność przewodów Ŝół-
ciowych w obrębie wątroby powodująca wy-
stępowanie hiperbilirubinemii sprzęŜonej,
Htperbilirubinemię sprzęŜoną
moŜna wykryć badając mocz
PoniewaŜ bilirubina sprzęŜona jest rozpusz-
czalna w wodzie, moŜna ją wykryć w moczu
chorych z hiperbilirubinemia sprzęŜoną; dlate-
go teŜ mówi się o nich często, Ŝe mają Ŝółtaczkę
z wydalaniem barwników Ŝółciowych z moczeni (z
cholurią). Najczęściej spotykanymi przyczyna-
mi hiperbilirubinemii sprzęŜonej są:
Przewlekła Ŝółtaczka samoistna (ze-
spół Dubina-Johnsona). To zaburzenie,
dziedziczone jako cecha autosomalna recesyw-
na, charakteryzuje się hiperbilirubinemia sprzę-
Ŝoną w dzieciństwie lub u dorosłego człowieka.
Hiperbilirubinemia jest wynikiem upośledzenia
wydzielania wątrobowego bilirubiny sprzęŜonej
do Ŝółci. Wada ta nie ogranicza się do bilirubiny,
ale dotyczy takŜe wydzielania estrogenów
i związków stosowanych w testach klinicznych,
takich jak barwnik bromosulfoftaleina.
Cechą znamienną u chorych z zespołem Du-
bina-Johnsona jest obecność w hepatocytach
środkowego obszaru zrazika nietypowego, do-
tychczas nie zidentyfikowanego pigmentu.
NiedroŜność przewodów Ŝółciowych.
Hiperbilirubinemię sprzęŜoną wywołuje takŜe
zablokowanie przewodów Ŝółciowych wątrobo-
wych lub przewodu Ŝółciowego wspólnego.
UwaŜa się, Ŝe przechodzenie barwników Ŝół-
ciowych z krwi do komórek wątroby przebiega
prawidłowo, lecz nie są one wydzielane. Kon-
sekwencją tego zaburzenia jest wchłanianie bili-
rubiny sprzęŜonej do Ŝył wątrobowych i naczyń
chłonnych.
Wszystkie postacie poza wątrób owych Ŝółta-
czek mechanicznych (zaporowych, zastoino-
 PORHRYNY 1 BARWNIKI śÓŁCIOWE / 413

Tabela 34-2. Wyniki analizy biochemicznej pacjentów zdrowych oraz z trzema róŜnymi rodzajami
ł
Ŝółtaczek
Surowica Mocz Mocz Kał
Stan zdrowia
bilirubina urobilinogen bilirubina urobilinogen
Prawidłowy Bezpośrednia: Brak
1,7-6,8 umol/l 0-6,75 67,48-472,4
umol/24 h (40-
(0,1 -0,4 mg/dl) nmol/24h (0-4 280 mg/24 h)
Pośrednia: 3,4-12
umol/l (0,2-0,7 mg/24 h)
mg/dl)
Niedokrwistość Zwiększenie stęŜenia Brak Zwiększenie
hemolityczna pośredniej
Zapalenie wątroby Zwiększenie stęŜenia Zwiększenie Występowanie Zmniejszenie
bezpośredniej i
pośredniej Zwiększenie
śółtaczka Zwiększenie stęŜenia Występowanie Ilości śladowe
mechaniczna bezpośredniej lub brak
Brak

* Najczęściej występującą przyczyną Ŝółtaczki mechanicznej (pozawątrobowej) jest rak głowy trzustki
oraz kamienie w przewodach Ŝółciowych

wych) oraz niektóre postacie Ŝółtaczki miąŜ-
szowej (postacie cholestatyczne) charakteryzu-
jące się hiperbittrubinemią sprzęŜoną, określa
się mianem Ŝółtaczki cholestatycznej.
Występowanie urobilinogenu w moczu
jest wskaźnikiem klinicznym
Zazwyczaj w moczu znajduje się jedynie
śladowe ilości urobilinogenu. W przypadku
całkowitego /a czopów ani a przewodu Ŝółciowe-
go nie stwierdza się w ogóle urobilinogenu
w moczu, poniewaŜ bilirubina, z której po-
wstaje, nie przedostaje się do jelita, gdzie mogła-
by być przekształcona w urobilinogen, W takim
przypadku obecność w moczu bilirubiny, przy
braku urobilitiogenu, wskazuje na Ŝółtaczkę
mechaniczną śródwątrobową lub pozawąlrobo-
wą.
W Ŝółtaczce hemolitycznej zwiększone wy-
twarzanie bilirubiny prowadzi do zwiększonego
wytwarzania urobilinogenu, który pojawia się
w moczu w duŜych ilościach. W moczu chorego
na Ŝółtaczkę hemolityczna. bilirubina zazwyczaj
nie występuje (niesprzęŜona bilirubina nie prze-
nika bowiem do moczu), tak Ŝe zwiększenie
wydalania urobilinogenu i brak bilirubiny w mo-
czu sugerują występowanie Ŝółtaczki hemolitycz-
nej. WzmoŜony, z jakichkolwiek przyczyn, pro-
ces niszczenia krwinek (np. niedokrwistość złoś-
liwa) powoduje równieŜ zwiększenie urobilino-
genu w moczu.
W tabeli 34-2 podsumowano wyniki analizy
biochemicznej chorych z róŜnymi rodzajami
Ŝółtaczek: niedokrwistością hem o lityczną
(przyczyna przedwątrobowa), zapaleniem wąt-
roby (przyczyna wątrobowa) i zaczopowaniem
przewodu Ŝółciowego wspólnego (przyczyna
za wątrobowa).
PIŚMIENNICTWO
Billett,HH, Porphyrias; Inbornerrorsinhemeprodu-
etion. Hosp Pract 1988; 41:60. Goldberg A et al:
Porphyrin metabolism and Ibe
porphyrias. In: Oxford Textbook of Medianę. 2nd
ed- Weatherall DJ et al (editors). Oxford University
Press, 1987. Kappas A, Sassa S, Anderson KE:
The porphyrias.
In:'-The Metabolu■ Basis of Inherited Disease, 5th et.
Sta^ury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
Meyer UA, Porphyrias. In: Harrison's Principles of
Internat Medii-me, l l t h ed. Braunwald E et al
(editors). McGraw-Hill, 1987. Wolkoff AW,
Chowdliury JR, Arias IM. Hereditary
jiiundice a.nd disorders of bilirubin metabolism. In:
The MetaboJic Basis of btheriied Disease, 5th ed,
Stanbury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
CZĘŚĆ IV
Budowa, czynność i replikacja
makrocząsteczek informacyjnych
Nukleotydy
Victor W. Rodwell, PhD
WPROWADZENIE
Nukleotydy biorą udział w róŜnych proce-
sach biochemicznych. Najlepiej jest poznana
rola nukleotydów purynowych i pirymidyno-
wych* jako monomerycznych prekursorów
RNA i DNA, Jednak rybonukleotydy purynowe
to takŜe wszechobecne źródła duŜej energii
(ATP), sygnały regulatorowe (cykliczny AMP
[cAMP] i cykliczny GMP [cGMP]), a takŜe
komponenty koenzymów FAD, NAD+ oraz
NADP+, a S-adenozy lornet ionina jest donorem
grup metylowych. Nukleotydy pirymidy no we,
oprócz tego, Ŝe stanowią monomeryczne preku-
rsory syntezy kwasów nukleinowych, są takŜe
półproduktami o duŜej energii, takimi jak
UDP-glukoza i UDP-galaktoza, biorącymi
udział w metabolizmie węglowodanów, oraz
CDP-acyloglicerol w syntezie tłuszczów.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Heterocykliczne zasady purynowe i pirymi-
dynowe są macierzystymi cząsteczkami nuk-
leozydów i nukleotydów. Nukleotydy są
wszechobecne w Ŝywych komórkach, gdzie speł-
niają liczne, kluczowe funkcje, np.: wbudowy-
wanie w kwasy nukleinowe ich rybozowych
(RNA) lub deoksyrybozowych (DNA) postaci,
przenoszenie energii (ATP); są one częściami
35
koenzymów (AMP), akceptorami oksydacyjnej
fosforylacji (ADP). allosterycznymi regulatora-
mi aktywności enzymatycznej i „wtórnymi
przekaźnikami" (cAMP, cGMP). Syntetyczne
analogi naturalnie występujących nukłeotydów
są stosowane w chemioterapii nowotworów
jako inhibitory enzymów i mogą zastąpić
w kwasach nukleinowych naturalnie występują-
ce nukleotydy. W terapii zmierzającej do zaha-
mowania wzrostu komórek rakowych lub nie-
których wirusów często stosowano analogi za-
sad nukleozydów lub nukleotydów, które ha-
mują syntezę DNA lub RNA. Do związków
tych naleŜą: 5-fluorouracyl, 5'-jodo-2'-deoksy-
urydyna, 6-tioguanina, 6-merkaptopuryna, 6-a-
zaurydyna i arabinozyd cytozyny (p. niŜej).
Allopurynol, analog puryny, jest szeroko stoso-
wany w leczeniu dny.
HETEROCYKLICZNE ZASADY
NUKLEOTYDÓW SĄ POCHODNYMI
PURYNY I PIRYMIDYNY
Zasady purynowe i pirymidy nowe (puryny
i pirymidyny) nukleotydów powstają przez pod-
stawienie atomów w aromatycznym pierścieniu
macierzystych heterocykli puryny i pirymidyny
(ryc. 35-1). NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe kierunek,
w którym atomy ó-członowego pierścienia są
oznaczone, jest odwrotny w purynie (przeciwny
416 / ROZDZIAŁ 35

ruchom wskazówek zegara) i inny w pirymidynie

(zgodny ze wskazówkami zegara). JednakŜe
atom 5 (węgiel) jest tak samo oznaczony w obu
II związkach, Puryny i pirymidyny są płaskimi
.CH cząsteczkami — jest to właściwość o duŜym
znaczeniu dla struktury kwasu nukleinowego
(p. rozdz. 38).
Puryna Pirymldyna
Terminy „główne" i „pomniejsze"
Ryc. 35-1. Struktura puryny i
zasady odnoszą się do ich względnej
pirymidyny, pozycje atomów ponumerowano
zgodnie z systemem międzynarodowym.
obfitości, a nie do znaczenia
fizjologicznego
NH, PoniewaŜ w komórkach niektóre puryny i pi-
rymidyny występują w znacznie większej ilości
niŜ inne, zwyczajowo rozróŜnia się puryny
i pirymidyny główne i drugorzędne. Jednak ze
względu na to, Ŝe te dodatkowe puryny i pirymi-
dyny odgrywają takŜe kluczowe role w metabo-
lizmie, to rozróŜnienie polega jedynie na ich
Cytozyna (2-oksy-4- względnej ilości, a nie na ich względnym znacze-
am In op iry m Idyn a)
niu fizjologicznym.
Głównymi purynami i pirymidynami kwa-
sów nukleinowych zarówno u prokariontów,
jak i eukariontów są: puryny — adenina i guani-
na oraz pirymidyny cytozyna, tymi na i uracyl
(ryc. 35-2 i 35-3). Puryny, hipoksantyna i ksan-
tyna (ryc. 35-3), są metabolitami adeniny i gua-
niny, a człowiek wydala utlenioną purynę
Uracyl (2,4-d — kwas moczowy — jako końcowy produkt
Tym In a loksypl ry m i dyna) katabolizmu purynowego.
(2,4-dioKsy-5-
-metyloplrymldyna) Dodatkowe zasady są obecne w DNA i trans-
ferowym RNA (tRNA) zarówno u prokarion-
Ryc. 35-2. 3 główne zasady pirymidynowe wy- tów jak i eukariontów. Inne, których funkcje są
stępujące w nukleotydach. słabo poznane, znajdują się jedynie w kwasach
NH,
nukleinowych bakterii i wirusów. Na przykład
bakteryjny i ludzki DNA zawiera 5-metyIo-
cyfozynę, a fagowy DNA 5-hydroksymetylocy-
tozynę (ryc. 35-4). Drugorzędne zasady mRNA
komórek ssaków to N^-metyloadenina, Nfi, N6--
HjN ~NT NH dimetyloadenina i N7-metyioguanina (ryc. 35--
5).
Adenina (6- Guanina (2- am In o-6-o ksypu ryn
amlnopuryna) a)

CHZOH

Hipoksantyna Ksantyna
(6-oksypuryna) (2,6-dloksypuryna) 5-Metyloeytozyna 5-Hyd roksy mety tocyi ozy na

Ryc. 35-3. Główne zasady purynowe nukleoty- Ryc. 35-4. Struktura 2 rzadkich, naturalnie wy-
dów. stępujących, zasad pirymidynowych.
 NUKLEOTYDY / 417

N',N*-DI metyloaden in a N'-Metylog u an in a

Ryc. 35-5. Struktura 2 rzadkich, naturalnie wy-

stępujących, zasad purynowych.

Metylowane puryny i pirymidyny mają

właściwości farmakologiczne
Metylowane puryny roślinne o właściwoś-
ciach farmakologicznych zawierają: kawa (ko- Tym In a (laktam)
feina czyli 1,3,7-trimetyloksantyna), herbata
(teofilina, czyli 1,3-dimetyloksantyna) i kakao NH
(teobromina, czyli 3,7-dimetyloksantyna) (ryc.
35-6).
Kofeina
(1,3,7-lrimetylo-ksantyna)
Taoftllna (1,3-dlmelylo-
ksantyna)

Adenina (laktam) O Adenina (laktym)

H3C OH(laktym)
Guanina

H,N

Guanina (laktam)

Ryc. 35-7. Postacie tautomeryczne cytozyny, ty-

miny, adeniny i guaniny; wskazano postacie domi-
nujące.

Teobromina
(3,7-dlmetylo-
formą tautomeryczną guaniny i tyminy jest
ksantyna) forma laktamowa. W rozdziale 39 i 41 omówio-
no znaczenie tautomeryzmu laktam/laktym
w parowaniu zasad i mutagenezie.

Ryc. 35-6. Metylowane ksaniyny zawarte w po-

Ŝywieniu. MAŁA ROZPUSZCZALNOŚĆ ZASAD
PURYNOW YCH W KWAŚNYM pH
STANOWI PROBLEM MEDYCZNY
Puryny i pirymidyny wykazują
tautomeryzm typu keto-enol W obojętnym pH najmniej rozpuszczalnymi
Puryny i pirymidyny istnieją w formie lak- zasadami są guanina i hipoksantyna, jednak
tymowej (—OH) lub laktamowej ( = 0) (ryc. guanina w warunkach fizjologicznych nie wy-
35-7). W warunkach fizjologicznych główną stępuje w ludzkim moczu. ChociaŜ sole kwasu
27 — Biochemia
418 / ROZDZIAŁ 35
moczowego (moczący) są względnie rozpusz-
czalne w wodzie w obojętnym pH, kwas moczo-
wy jest nierozpuszczalny w roztworach o niskim
pH (np. w moczu). Ks anty na i kwas moczowy
mogą występować jako składniki kamieni mo-
czowych.
WOLNE PURYNY I PIRYMIDYNY
WYSTĘPUJĄ W ZNACZNIE
MNIEJSZEJ ILOŚCI NIś
ODPOWIADAJĄCE IM NUKLEOZYDY
I NUKLEOTYDY
Nukleozydy (ryc. 35-8) składają się z cukru
(zwykle D-rybozy lub 2-deoksy-D-rybozy) dołą-
czonego do puryny lub pirymidyny przez wzglę-
dnie labilne w środowisku kwaśnym wiązanie
P-N-glikozydowe przy Ne (puryna) lub N1 (piry-
midyna). Głównymi ryb o nukleo Ŝydami są: ade-
nozyna (D-ryboza związana z N9 adeniny),
guanozyna (D-ryboza związana zN' guaniny),
cytydyna (D-ryboza związana z N1 cytozyny)
i urydyna (D-ryboza związana z N1 uracylu).
2'-Deoksyrybonukleozydy składają się z 2-deo-
ksy-D-rybozy związanej z pozycjami opisanymi
wyŜej równieŜ przez wiązanie [i-N-glikozydowe.
OH OH , Cytydyna Ryc. 35-8.
Struktura rybonukleozyctów
Elementy przestrzenne przeszkadzają rotacji
wokół wiązania N-glikozydowego i w natural-
nie występujących nukleozydach dominuje kon-
formacja anty (ryc. 35-9). Jak wskazano
w rozdz. 38, postać anty jest istotna do uplaso-
wania komplementarnych zasad purynowych
i pirymidynowych w dwupasmowym DNA.
Jednak powszechnie stosowane przedstawianie
D-rybozy nakazuje prezentowanie nukleozy-
dów i nukleo ty d ów, w tym i innych rozdziałach,
w mniej popularnej konformacji syn.
Nukleotydy są fosforylowanymi
nukleozydami
Mononukleotydy są to nukleozydy mające
pojedynczy fosforan zamiast grup hydroksylo-
wych cukru (na ogół rybozy lub 2r-deoksyrybo-
zy(ryc. 35-10). Na przykład adenozynomonofos-
foriin (AMP lub adenylan) jest złoŜony z adeni-
ny, rybozy i fosforanu. Jedynymi cukrami,
związanymi zwykle z uracylem i tyminą, są
odpowiednio D-ryboza i 2'-deoksy-D-ryboza.
W tabeli 35-1 przedstawiono zaleŜności między
głównymi purynami i pirymidynami a odpowia-
dającymi im monofosforanami 5-oksy-^ i 5'--
deoksyrybonukleozydów. DNA jest polime-
rem złoŜonym z dTMP, dCMP, dAMP
OH OH
Guanozyna
 NUKLEOTYDY / 419

OH OH

Ryc. 35-9. Konformacje

syn i anty adenozyny

HO

Anty
OH OH

OH

Ryc. 35-10. Struktura kwasu adenylowego (AMP) (po lewej strome) i kwasu 2-deoksyadenylowego;
dAMP (po prawej stronie).

Tabela 35-1. Główne zasady, nukleozydy i nukleotydy

Zasada Rybonukleozyd Rybonukleotyd (5'-monofosforan)

Adenina (A) Adenozyna Adenozyno-5'-monofosforan (AMP)

Guanina (G) Gua noŜyna Gua noŜyno-5'-monof osf ora n (GMP)
Cytozyna (C) Cy ty dyn a Cytydyno-5'-monofosforan (CMP)
U racy I (U) Urydyna Urydyno-5'-monofosforan (UMP)

Zasada Deo k sy ry bon u k I eozy d Deoksyrybonukleotyd (5'-monofosforan)

Adenina (A) Deoksyadenozyna Oeoksyadenozyno-5'-monofosforan (dAMP)

Guanina (G) Deoksyguanozyna Deoksyguanozyno-5'-monofosforan (dGMP)
Cytozyna (C) Deoksycytydyna Deoksycytydyno-5'-monofosforan (dCMP)
Tymina (T) Tymidyna Tymidyno-5-moriofosforan (dTMP)
420 / ROZDZIAŁ 35

i dGMP, a RNA polimerem złoŜonym z UMP, NH

CMP, AMP i GMP.
Od powyŜszych struktur nukleozydów są
wyjątki. Na przykład w tRNA ryboza jest czasa-
mi związana z 5 atomem uracylu przez wiązanie
węgiel-węgiel, a nie jak zwykle przez wiązanie
N-do-C. Ta nietypowa cząsteczka jest pseudo-
urydyną (f). tRNA zawiera dodatkowe niety-
powe nukleotydy, np. TMP, czyli rymine zwią-
zaną z rybozomonofosforanem (ryc. 35-11).
TMP tworzy się po syntezie tRNA na drodze
metylacji UMP przez S-adenozylometioninę.
Podobnie kwas pseudourydynowy (^MP) two-
rzy się przez przegrupowanie w kwasie urydyło-
wym po syntezie cząsteczki tRNA. Ryc. 35-12. Adenozyno-3'-monofosforan (po
Pozycję reszty fosforanowej w nukleotydzie lewej stron/e) i 2'-deoksyadenozyno-5'-monofos-
foran (po prawej stronie).
oznacza się numerem atomu ze znakiem
„prim". Na przykład adenozyna z resztą fos-
foranową związana z 3 atomem węgla cukru
rybozy to adenozyno-3'-monofosforan. Znak bezwodniki mają wysoki potencjał przenosze-
„prim" odróŜnia atomy cukru od atomów nia grupy i Ŝe AG0 dla hydrolizy ATP do ADP
puryn lub pirymidyn, które nie są nim oznacza- wynosi 30 kJ/mol ( = 7 kcal/mol).
ne (ryc. 35-12).
A, G, C, T i U oznaczają odpowiednio Trifosforany nukleozydów uczestniczą
nukleozydy adeniny, guaniny, cytozyny, tyminy w tworzeniu wiązań kowalencyjnych
i uracylu. Przedrostek d wskazuje, Ŝe cukrem PoniewaŜ wszystkie trifosforany puryn i piry-
jest 2'-deoksy-D-ryboza. Skrót ,,MP" (mono- midyn mają wysoki potencjał przenoszenia gru-
fosforan) dodaje się do skrótu oznaczającego py, uczestniczą one w licznych reakcjach, w któ-
nukleotyd. Oznaczenie 5' jest pomijane, gdy rych tworzą się wiązania kowalencyjne. Czoło-
fosforan jest zestryfikowany z węglem 5' rybozy wym przykładem jest polimeryzacja głównych
lub 2'-deoksyrybozy, np. guanozyno-5'-- trifosforanów w trakcie syntezy DNA lub
monofosforan ma skrót GMP. RNA. W dodatku swoiste di- i trifosforany
Dodatkowe reszty fosforowe są związane nukleozydów spełniają swoiste funkcje fizjo-
z cukrem mononukleotydu przez wiązanie typu logiczne w róŜnych tkankach i róŜnych Ŝywych
bezwodnika kwasowego, tworząc di- i trifos- organizmach.
forany nukleozydów, takie jak ADP (adenozy- Pochodne adenozyny. ADP i ATP są
nodifosforan) i GTP (guanozynotrifosforan) odpowiednio substratami i produktami dla fos-
(ryc. 35-13). Warto przypomnieć, Ŝe kwasowe forylacji oksydacyjnej, a ATP jest głównym

!
03P

OH OM OH
f

Ryc. 35-11. Kwas urydylowy (UMP) (po lewej stronie) i kwas tymidylowy (TMP) (po prawej stronie).
 NUKLEOTYDY / 421

Adenina (ryc. 35-14), pośredniczy w wielu procesach

Ftyboza
O" O O-/ wewnątrzkomórkowych. Aktywność cyklazy
HO-P-O-P-O-P HO OH adenylanowej jest regulowana przez złoŜone
II I M
Aaenozyno-
interakcje, a w wielu z nich biorą udział recep-
O O " O tory hormonów (p. rozdz. 44). Wewnątrz-
S'-
komórkowe stęŜenia cAMP (ok. 1 u.mol) są
o ok. 3 rzędy wielkości mniejsze od stęŜeń ATP.
Hydroliza cAMP, katalizowana przez fosfodies-
terazę cAMP (ryc. 35-14) prowadzi "do" wy-
monofo5foran (AMP) tworzenia 5'.-ĄM|\_
Adenazyno-5 - r " Włączanie reszty siarczanowej w wiązanie
estrowe w takich związkach, jak siarczany pro-
difosforan (ADP) Adenozyn o-5'-
teoglikanów (p. rozdz. 43), wymaga najpierw
tr[fosforan (ATP) „aktywacji" reszty siarczanowej w reakcji
z ATP prowadzącej do powstania adenozyno--
Ryc 35-13. Adenozyna, jej monofosforan, difos- 3'-fosfo-5'-fosfosiarczatm (PAPS, czyli fosfoa-
foran i ATP,
denozynofosfosiarczanu) (ryc. 35-15). PAPS
jest teŜ substratem w reakcji wiązania siar-
czanów.
wewnątrzkomórkowym przenośnikiem wolnej
S-Adenozylunietionina (ryc 35-16). Postać
energii. Średnie wewnątrzkomórkowe stęŜenie
aktywnej metioniny słuŜy jako donor grup
ATP, występującego w największych ilościach
wolnego mikleotydu komórek ssaków, wynosi metylowych w reakcjach metylacji i jako źródło
ok. 1 mmol. propylaminy do syntezy poliamin (p. rozdz. 33).
- Cykliczny AMP (cAMP, czyli adenozyno-
3', 5'-mo no fosforan), wytworzony z ATFw rea-
kcji katalizowanej przez cyklazę adenylanową AMP-P-P

ATP ATP
CYKLAZA
ADENYLANOWA
-pp,
ADP

(ATP)
J
Adenina-Hyboza- © -O -S03 "

N N Ryo. 35-15. Powstawanie adenozyno-3'-fosfo--

5'-fosfosiarczanu.
O-------- CH, NH2

-o-p=o
N
Ć r>
O
H Cykliczny 3',5'~AMP

H,0
FOSFO-
DIESTERA2A coo-
CH -CH,-CH 3
AMP i
NH3+ + l\ /
Ryc. 35-14. Powstawanie cAMP z ATP z udzia- HO OH
łem cyklazy adenyfanowej i hydroliza cAMP przez
fosfodiesterazę cAMP. Metionina Adenozyna

Ryc. 35-16. S-Adenozylometionina.

 422 / ROZDZIAŁ 35

Pochodne gua noŜyny, Utlenianie a-keto-
glutaranu do sukcynylo-CoA wymaga fosfory-
lacji GDP do GTP. GTP jest konieczny do
aktywacji cyklazy adenylanowej przez niektóre
hormony i słuŜy zarówno jako allosteryczny
regulator, jak i źródło energii do syntezy białek
na polisomach. GTP odgrywa zatem waŜntj rolę
w utrzymaniu środowiska wewnętrznego.
Cykliczny GMP (cGMP, czyli guanozyno--
3\5'-monofosforan) (ryc. 35-17) jest takŜe syg-
nałem wewnątrzkomórkowym, czyli wtórnym
przenośnikiem (messenger) zewnątrzkomórko-
wych zmian, cGMP jest tworzony z GTP przez
cyklazę guanylanową. Podobnie jak cyklaza
adenylanowa, cyklaza guanylanowa jest regulo-
wana przez róŜne efektory, z hormonami włącz-
nie. Podobnie jak cAMP, cGMP jest takŜe
katabolizowany przez fosfodiesterazę do jego
5'-monofosforanu, GMP.
takŜe przez deaminację AMP, a reakcja przebie-
gająca w tkance mięśniowej stanowi część cyklu
nukleotydów purynowych (ryc. 35-18). Amina-
cja IMP, odtwarzająca AMP, wymaga amonia-
ku pochodzącego z asparaginianu. Defosforyla-
cja IMP daje nukleozyd inozynowy (rybonuk-
leozyd hipoksantyny), związek pośredni re-
akcji rezerwowej cyklu purynowego (p. rozdz.
36).
Pochodne uracylu. Pochodne UDP--
cukier biorą udział w epimeryzacji cukru (np.
wewnętrzne przekształcenie glukozo- i gaiak-
tozo-1-fosforanu), a UDP-glukoza jest dono-
rem glikozylu w biosyntezie glikogenu i disacha-
rydów glikozydowych. Związki UDP-cukry
biorą takŜe udział w biosyntezie oligosachary-
dów glikoprotein i proteoglikanów (p. rozdz.
55). Wreszcie UDP-kwas glukuronowy jest do-
norem kwasu giukuronowego w reakcjach ko-

Tabela 35-2. Wiele koenzymów i związków po-

krewnych jest pochodnymi adenozyno-monofos-
foranu
NH,
R-
Adsnozyna
D-Ryboza

Ryc. 35-17. Cykliczny 3',5'-guanozynomonofos-

foran (cykliczny GMP, cGMP)

Pochodne hipoksantyny. Rybonukleo-

tyd ksantyny (IMP, czyli i noŜy niań) jest prekur- Koenzym R R' R" n
sorem wszystkich rybonukleotydów puryno- Aktywna metionina Metionina* H H 0
wych syntetyzowanych de noro. IMP powstaje H
Adenylany amino- Aminokwas H 1
kwasów
Aktywny siarczan H 1
3', 5'-Cykliczny AMP H H PO^-
NAD" .. H H 2
NADP + •• PO*- H 2
FAD .. H H 2
*• AMP CoA SH H PO=" 2
..
I IAZA ADFNV|_O-
BURSZTYNtANOWA

GTP
Zastępuje resztę fosforanową.
Ryc. 35-18. Cykl nukieotydów purynowych. R jest pochodną witaminy B.
 NUKLEOTYDY / 423

niugacji, takich jak tworzenie glukuromdu bili-

rubiny (p. rozdz. 34).
Pochodne cytozyny. CTP jest potrzebny
do biosyntezy w tkankach zwierzęcych niektó-
rych fosfoglicerydów. Reakcje obejmujące cera-
mid i CDP-cholinę są odpowiedzialne za syn-
tezę sfingomieliny i innych podstawionych sfm-
gozydów. Opisano cykliczne nukleotydy po-
chodne cytydyny, analogiczne do takich po-
chodnych adenozyny i guanozyny.

Wiele koenzymów jest pochodnymi HO 5-J od o-2-d

nukleotydów
Liczne koenzymy zawierają nukleotydy oraz eoksyu ry dyn a
związki podobne do nukleotydów purynowych
i pirymidy nowych (tab. 35-2). SH

SYNTETYCZNE ANALOGI
NUKLEOTYDÓW MAJĄ
ZASTOSOWANIE W MEDYCYNIE
KLINICZNEJ
6-Merkaptopuryna
Syntetyczne analogi puryn i pirymidyn, nuk-
leozydów i nukleotydów są szeroko stosowane Ryc. 35-19. Syntetyczne analogi pirymidyn {u
w medycynie doświadczalnej i klinicznej. Zwykle góry) i syntetyczne analogi puryn (u dołu). ____
stosuje się je w celu wyjaśnienia roli nuk-
leotydów jako komponentów kwasów nuklei-
nowych niezbędnych dia wzrostu i podziału stępują grupy tiolowe, mają szerokie zastoso-
komórek. Aby komórka mogła się podzielić, wanie kliniczne. Analogi takie jak 5- lub ó-azau-
musi być zreplikowany DNA. Wszystkie prekur- rydyna, 5- lub 6-azacytydyna i 8-nzaguanina
sory DNA — prawidłowe deoksyry bo nukleoty- (ryc. 35-20), w których heterocykliczny atom
dy puryn i pirymidyn — muszą być zatem węgla w pierścieniu zastąpiono atomem azotu
dostępne. Jednym z najbardziej waŜnych skład- mają równieŜ zastosowanie kliniczne.
ników farmakopei onkologicznej jest grupa Purynowy analog 4-hydroksypirazolopiry-
syntetycznych analogów puryn i pirymidyn i ich midyna (allopurynol), stosowany w leczeniu
nukleozydów. hiperurykemii i w skazie moczanowej, hamuje
W podejściu farmakologicznym uŜywa się
analogu, w którym została zamieniona albo hete- >
rocykliczna struktura pierścienia albo cząsteczka H
cukru tak, aby uzyskać działanie toksyczne, gdy HO OH
analog jest wbudowany w swoiste składniki 6-Azaurydyna 8-Azaguanina
komórki. Wiele z tych działań odzwierciedlają
2 procesy: 1) zahamowanie przez lek swoistych Ryc. 35-20. 6-azaurydyna i 8-azaguanina.
enzymów niezbędnych do syntezy kwasów nuk-
leinowych lub 2) wbudowanie metabolitów leku
w kwasy nukleinowe, gdzie zaburzają one paro-
wanie zasad niezbędne do prawidłowego prze-
noszenia informacji. Jako przykład moŜna po-
dać 5-fluoro- lub 5-jodo pochodne uracylu lub
deoksyurydyny, które spełniają funkcję odpo-
wiednio analogu tyminy i tymidyny (ryc. 35-19).
H 5-
Zarówno 6-tioguanina, jak i ó-merkaptopuryna,
w których grupy hydroksylowe w pozycji 6 za- Fluorouracyl

6-Tioguanina
424 / ROZDZIAŁ 35

0 0 0
II II II
B-R-0 — P—0-P-0-P-0-
I I I
Allopurynol o- o- o-
(laktym)
Maelerzysty trlfosforan nukleozydu

0 0 0
II II II
B-R-0-P-O-P-CH^-p-O-
1 I I
o- o- o-
Pochodna ^^met/lenowa

B II0 0
II H ||
Arabinozylo- B—R—0—P—O—P—N-P—0
cytozyna I I I
HO H
o- o- o-
Pochodna

Ryc. 35-Z2. Syntetyczne pochodne trifosfora-

nów nukleozydów niezdolne do hydrol i tycz n eg o
oddzielenia końcowej reszty fosforanowej. B —
zasada purynowa lub pirymidynowa, R — ryboza
lub deoksyryboza. Pokazano macierzysty trifosfo-
ran nukteozydu ulegający hydrolizie {u góry) oraz
nie ulegające hydrolizie p,7-metyleno (środek)
i p,7-imino (dóf) pochodne.

sowanym miejscowo w opryszczkowym za-

Azatiopryna
Rye. 35-21. 4-Hydroksypirazoiopirymidyna (al-
lopurynol). arabinozylocytozyna (cytarabina) iaza-
tiopryna.
de novo biosyntezę puryny i oksydaze ksan-
tynową. Nukleozydy zawierające jako cząstecz-
kę cukrową arabinozę zamiast rybozy, np. cyta-
rabina (arabinozylocytozyna, Ara-C) są stoso-
wane w chemioterapii nowotworów i zakaŜe-
niach wirusowych (ryc. 35-21).
Azatiopryna, która jest katabolizowana do
6-merkaptopuryny, ma zastosowanie w trans-
plantacji narządów dla supresji reakcji immu-
nologicznego odrzucenia przeszczepu. Między
licznymi analogami nukleozydów, mających
aktywność przeciwwirusową, 5-jododeoksyury-
dyna (patrz wyŜej) jest skutecznym lekiem sto-
paleniu rogówki — zakaŜenie rogówki przez
wirus opryszczki.
Liczne analogi rybonukleotydów puryn
i pirymidynr z nieu legającym i hydrolizie gru-
pami di- i trifosforanowymi, zostały zsyn-
tetyzowane do uŜytku in vitro. Analogi te
pozwalają badaczowi oznaczyć, czy dane bio-
chemiczne skutki działania di- i trifosfonuk-
teozydów wymagają hydrolizy albo czy skutki
przez nie wywołane polegają na zajęciu swois-
tych miejsc wiąŜących nukleotydy w cząstecz-
kach enzymów lub białek regulatorowych. Na
rycinie 35-22 przedstawiono nieulegające hyd-
rolizie analogi GTP.
PIŚMIENNICTWO
Mainwanng WIP, Parrish JH, Pickering JD. Mann
NH; Nucleic Acid Biochemistry and Molecular
Biology. Blackwell Scientific Publications. !982.
Metabolizm nukleotydów
purynowych
i pirymidynowych
Victor W. Rodwell, PhD
WPROWADZENIE
W rozdziale tym omówiono trawienie, bio-
syntezę i kataboiizm nukleotydów purynowych
i pirymidynowych oraz wybrane choroby zwią-
zane z wadami genetycznymi w tych procesach.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
A«i nukleotydy dostarczane z poŜywieniem,
ani ich macierzyste zasady purynowe i pirymi-
dynowe nie są wbudowywane zarówno w kwasy
nukleinowe tkanek ludzkich, jak i w pochodne
puryn i pirymidyn, np. w ATP, NAD + albo
koenzyn A. Nawet jeśli dostarczone poŜywienie
jest bogate w nukleoproteiny, organizm ludzki
buduje składniki kwasów nukleinowych tkanek
z amfi bo licznych związków pośrednich. Ta syn-
teza de novo pozwala na wbudowanie do DNA
analogów puryn i pirymidyn, mających potenc-
jał leków przcciwnowotworowych. Stopień syn-
tezy oksy- i deoksyrybonukleotydów puryno-
wych i pirymidynowych jest precyzyjnie regulo-
wany przez mechanizmy, które zapewniają wy-
tworzenie tych związków w odpowiednich iloś-
ciach i w czasie odpowiednim do zmiennego
zapotrzebowania fizjologicznego. Te mechaniz-
my obejmują szlaki awaryjne typu „salvage"
(reakcje rezerwowe) dla reutytizacji zasad pury-
nowych i pirymidynowych uzyskanych in vivo
przez degradację kwasów nukleinowych.
Choroby ludzi, związane z nieprawidłowoś-
ciami metabolizmu puryn i pirymidyn, obej-
mują skazę moczanową, zespół Lescha-Nyhana,
niedobór deaminazy adenozynowej i niedobór
fosforylazy nukleozydowej puryn.
*%/*
36
PURYNY I PIRYMIDYNY NIE SĄ
NIEZBĘDNE W LUDZKIM
POśYWIENIU
Podczas gdy zwierzęta przyjmują kwasy nuk-
leinowe i nukleotydy z poŜywieniem, przeŜycie
nie zaleŜy od wchłaniania i zuŜytkowania tych
związków, poniewaŜ człowiek i większość krę-
gowców łatwo syntetyzują de novo nukleotydy
purynowe i pirymidynowe z ich amfi bo licznych
związków pośrednich. Organizm ludzki prze-
mienia większość puryn uzyskanych z pobra-
nych nukleoprotein w kwas moczowy (ryc.
36-1). Niewiele (lub wcale) puryn i pirymidyn
pobranych z poŜywieniem jest wbudowanych
do kwasów nukleinowych tkanek, natomiast
związki podane pozajelitowe są wbudowywane,
dlatego wbudowywanie wstrzykniętej [3H] ty-
midyny bezpośrednio do nowo syntetyzowane-
go DNA stanowi szeroko uŜywaną technikę
oznaczania stopnia syntezy DNA zarówno in
vivo, jak i in ritro.
ENZYMY PRZEWODU
POKARMOWEGO DEGRADUJĄ
POBRANE KWASY NUKLEINOWE DO
PURYN I PIRYMIDYN
Kwasy nukleinowe, wyzwolone ze strawio-
nych nukleoprotein przez proteolizę w przewo-
dzie pokarmowym, są degradowane do mono-
nukleotydów przez rybonukleazy, deoksyrybo-
nukleazy i polinukleotydazy, Nukleotydazy
i fosfatazy hydrolizują mononukleotydy do
nukleozydów, które są albo absorbowane albo
dalej degradowane do zasad purynowych i piry-
midynowych przez fosforylazy jelitowe. Zasady
426 / ROZDZIAŁ 36

OH OH
Adenozyna

DEAMINAZA
ADENOZYNOWA HOH2C

C
H nf"

T L>
HOH.C - H
OH OH
Guanozyna
-P
FOSFORYLAZA
NUKLEOZYDOWA PURYN
Hybozo-1-fosforan

FOSFORYLA2A
Rybozo-1- NUKLEOZYOOWĄ PUHYN
fosforan
OKSYDAZA
KSANTYNOWA

Hipoksantyna Ksantyna Guanina

H„0 + 0,
OKSYDAEA
KSANTYNOWA
H,0 V

Kwas moczowy

RYC. 36-1. Wytwarzanie kwasu moczowego z nulOeozydów purynowych przez zasady purynowe
— hipoksantynę, ksantynę i guaninę. Deoksyrybonukleozydy purynowe są degradowane przez ten sam
szlak metaboliczny i enzymy, które znajdują się w błonie śluzowej przewodu pokarmowego ssaków.
 METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I P1RYMIDYNOWYCH / 427
purynowe, utlenione do kwasu moczowego (ryc.
36-1), mogą być absorbowane, a następnie
wydalane z moczem.
ZWIERZĘTA TWORZĄ NUKLEOTYDY
Z AM FI BO LICZNYCH ZWIĄZKÓW
POŚREDNICH
Człowiek i inne ssaki syntetyzują nukleotydy
purynowe z amfibolicznych związków pośred-
nich w ilościach wystarczających zarówno do
syntezy kwasów nukleinowych, jak i do dodat-
kowych czynności wymienionych w rozdz. 35.
U niektórych kręgowców biosynteza nukleoty-
dów słuŜy dodatkowym celom. ChociaŜ ssaki
i inne zwierzęta ureoteliczne wydalają odpady
azotowe w postaci mocznika, zwierzęta urykote-
liczne (ptaki, gady, plaŜy) wydalają odpady
azotowe jako kwas moczowy. PoniewaŜ reakcje
syntezy de novo nukleotydu purynowego są
analogiczne u organizmów ureotelicznych i ury-
kotelicznych, Ŝywe organizmy urykoteliczne
muszą przeto syntetyzować nukleotydy puryno-
we w względnie większym stopniu.
Inozynomonofosforan (IMP),
macierzysty mononukleotyd
purynowy, tworzy się z amfibolicznych
związków pośrednich
Na długo zanim poznano detale wydłuŜonej
drogi biosyntezy IMP, badania przy uŜyciu
znaczników izotopowych pozwoliły na ziden-
tyfikowanie źródła kaŜdego z atomów w zasa-
dzie purynowej (ryc. 36-2). Te wczesne badania
izotopowe utorowały drogę do odkrycia reakcji
i związków pośrednich omawianych niŜej. W te-
Glutamina
Gllcyna
N'.N"-
Ns-Formylo. Metenylo-
tetrahytiro- tetrahydro-
folian folian
Ryc. 36-2. Pochodzenie atomów azotu i węgla
w pierścieniu purynowym. Atomy 4, 5 i 7 (przy-
ciemnione) pochodzą z glicyny.
kście podanym niŜej cyfry arabskie poszczegól-
nych akapitów odpowiadają ponumerowanym
reakcjom na ryc. 36-3, a cyfry rzymskie związ-
ków odpowiadają strukturom związków po-
średnich z tej ryciny.
Przeniesienie pirofosforanu z ATP do
C-l D-rybozo-5-fosforanu (I) tworzy 5-fosfory-
bozylo-I-pirofosforan, PRPP (II), takŜe związek
pośredni dla NAD + , NADP + i biosyntezy
nukleotydu pirymidynowego.
Przekształcenie PRPP (II) i glutaminy do
5-fosfo-P-D-rybozyloaminy (III) obejmuje wy
rugowanie pirofosforanu przez azot amidowy
glutaminy z inwersją konfiguracji przy C-l.
Kształtuje to wiązanie P-N-glikozydowe koń
cowego nukleotydu.
Kondensacja glicyny ze związkiem (III)
daje glicynoamidorybozylo-S-fosforan (IV)
I wnosi 3 atomy, które ostatecznie staną się
atomami C-4, C-5 i N-7 puryny.
Przeniesienie na związek (4) grupy for-
mylowej z N5,NIO-metenylotetrahydrofolianu
(N5N10-metenylo-THF) tworzy formyloglicy-
noamidorybozylo-5-fosforan (V) i dodaje C-8
do przyszłej zasady purynowej.
Dodanie do związku (V) grupy amido
wej pochodzącej z glutaminy daje formylo-
glicynoamidorybozyJo-5-fosforan (VI) i wnosi
atom N, który stanie się N-3 w pierścieniu
purynowym.
Eliminacja cząsteczki wody, której towa
rzyszy zamknięcie pierścienia imidazolowego.
w y t wa rza ami no i mi da zo lory boŜy lo-5-fosforan
(VII). Początkową reakcją, która wymaga ATP,
jest przeniesienie grupy fosforanowej z ATP do
oksogrupy związku (VI). Atak nukleofilowy
przez przyległy azot grupy aminowej przemiesz
cza P., czemu towarzyszy zamknięcie pierścienia
imidazolowego.
Dodanie do związku (VII) CO2, reakcja,
która nie potrzebuje ani ATP, ani biotyny, daje
a m i noimidazo lok a rbo k sy lo-ry boŜy lo-5-fosfora n
(VIII). Dodany węgiel stanie się atomem C-6
puryny.
Reakcja 8 i 9 przypomina przekształ
cenie orni ty ny w argininę w cyklu moczniko
wym (ryc. 31-13). Kondensacja asparaginianu
ze związkiem (VIII) tworzy aminuimidazolo-
bursztynylokarboksyamidorybozylo-S-fosforan
(IX) i wprowadza N-l do pierścienia purynowe
go.
Grupa bursztynowa w związku (IX) od
dziela się jako fumaran, dając aminoimida-
zolokarboksyamidorybozylo-5-fosforan(X).
 ) —O-CHj
NH,
ATP AMP
SYNTETATAZA PRPP
OH OH
a-O-
) —O —CH, ©-O-CHj NH N",NM-Metenylo-
Glutamina Glutamin tan H lolian H tallan
4
Rybozo-5-f DS1CP ran (I)

AMIDOTRANSFERAZA FOHMYLOTRANSFERAZA
GLLTTAMYLO-PRPP
OH OH OH OH
PRPP 5-F osf o-0-D-rybozyioa mina Gllcynoamldo-
rybozylo-5-feaforan
(II) (III)
()V)
H
-ooc
L ^ C ^^
R-5-

Fomiylogłlcynaiiildo-
rybozylo-5-fosłoran
(V)
Glutamina
ATP
Asparaglnlan I
CH2 Glutamin i an -

-ooc
coo- -ooc
I CH CO, H3O
Fumaran
HC
I f ATP, Mg=
Zamknięcie
+

HN N
-OOC ooc H,O pierścienia
~ R-5-®
i m idazo I □ bu rszty ny to karb □ - Amlno im id azo lo kar bo ksy Aminoimidazo lory Formyloolteynamldyno-
® ksyamldorybozyio-5-fosto ra n lanorybozy to-5-fosf o ran boŜy io-5-fosioran rybozylo-5-fostoran
(IX) (VIII) (VII) (VI)
LtAZA ADENYLD-
BURSZTYNWNOWA
O N'°-Formylt>-H,folian H 4foltan O
(
X H,0 II
II Cl- I
HN'
| FORMYLOTRANSFERAśA]

H
II CH )
Zamkniecie pierścienia
1 II CH

Amlnoimidazoto kafbo -ksyam i a Inozynomonotostoran (IUP)

ory bozylo-5-f o s f a ran (XII)
R-5-®
Amidolmldazolokarbo -
ksyam i d o ryb ozylo -5-f osf □ r a r.
Ryc. 36-3. Szlak de novo biosyntezy
puryn z 5-łosłory-boŜy i ATP. (Objaśnienie
patrz w tekście). ®— PO^" lub
 METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH / 429
Formylowanie związku (X) przez N10-
-formylo-THF daje amidoimidazolokarnoksya-
midorybozylo-5-fosforan (XI). Nowy węgiel bę
dzie stanowi! C-2 w szkielecie puryny.
Zamknięcie pierścienia związku (XI)
daje pierwszy nukleotyd purynowy, kwas inozy-
nowy (XII) (monofosforan inozyny, czyli IMP).
Wielofunkcjonalne polipeptydy
powstałe przez fuzje genów katalizują
liczne reakcje w biosyntezie
nukleotydów purynowych
U prokariontów kaŜda reakcja pokazana na
ryc. 36-3 jest katalizowana przez róŜny polipep-
tyd. JednakŜe u eukariontów fuzja genów data
w wyniku ewolucji pojedyncze polipeptydy z licz-
nymi funkcjami katalitycznymi. Taka ewolucja
niesie 2 główne korzyści. Pierwsza dotyczy
skatalizowania metabolitów. Bliskość miejsc
katalitycznych sąsiadujących aktywności zape-
wnia fizyczną bliskość danego produktu do
miejsca aktywności katalitycznej, dla którego
jest on substratem. Druga korzyść wynika z te-
go, Ŝe fuzja genów zapewnia wytwarzanie jed-
nakowych iiości róŜnych aktywności katalitycz-
ooc-c-c-coo- -ooc-c-c-coo-
H, I
H2O
GTP, Mg2
R-5-®
SYNTETAZA ADENYLO-
BURSZTYNWNOWA
Inozynomon otfosforan
(IMP]
NAD*
-N i
Ksantozy no mo nofoaforan
(XMP)
Ryc. 36-4. Przekształcenie IMP w AMP i GMP.
nych. Na rycinie 36-3 przedstawiono, jak 3 wie-
lofunkcjonalne polipeptydy u eukariontów ka-
talizują więcej niŜ ] reakcję. Są to syntaza 5' -
fosfory boŜy loami noimidazolo wa (kata lizuje
reakcję 3,4 i 6), syntaza 5'-fosfory boŜy loaminoi-
mid azolo bursztyny lok ar boksy a mi do wa (k a t a J i -
Ŝuje reakcję 7 i 8) i syntaza IMP (katalizuje
reakcję 10 i 11).
Leki, które interferują z metabolizmem
tetrahydrofolianu (THF) mogą
blokować biosyntezę nukleotydu
pury nowego
Dwa atomy węgla, włączone podczas reakcji
4 i 10, które stają się atomami 8 i 2 pierścienia
purynowego, pochodzą z N5,N10-metenylo--
THF i NJ0-formylo-THF. N5,N'°-metenylo--
THF jest tworzony przez utlenienie NS,N10--
metyleno-THF. JednakŜe raz zsyntetyzowany
N 5 ,N 10 -metenylo-THF jest zaangaŜowany
w syntezę puryn albo bezpośrednio, albo po
przekształceniu do N10-formylo-THF. Zaha-
mowanie syntezy tych związków tetrahydrofo-
lianowych moŜe zatem hamować syntezę puryn
de novo.
H H "OOC-
C = C —COO"
J_
LIAZA ADENYLO-
BUHSZTYNIANOWA
Ad
e
Adenyloburs2t>nian
n ozyno mo
(AMPs}
notorforan
(AMP)
R-S-(£>
Guanozynomonotosforan
(GMP)
430 / ROZDZIAŁ 36
Utlenianie i aminacja IMP daje AMP
iGMP
Na rycinie 36-4 są naszkicowane reakcje
i związki pośrednie, przez które IMP jest zamie-
niane do AMP i GMP; cyfry arabskie odnoszą
się do tych reakcji.
Dodanie asparaginianu do IMP daje
adenylobursztynian. Reakcja ta, katalizowana
przez syntetazę adenylobursztynianową, z grub
sza przypomina reakcje 8, ale wymaga ona
swoiście GTP; wymóg ten stwarza potencjalne
miejsce do regulacji syntezy nukleotydu adeniny
(p. niŜej).
Odłączenie fumaranu daje adenozyno-
-5'monofosforan (AMP). Reakcja ta jest katali
zowana przez liazę adenylobursztynianową, ten
sam enzym, który katalizuje reakcję 9.
Utlenienie IMP przez NAD+, katalizo
wane przez dehydrogenaze IMP, daje ksantozy-
nomonofosforan (XMP).
Wprowadzenie grupy aminowej, po
chodzącej z grupy amidowej glutaminy, biegnie
analogicznie do reakcji 5.
Niektóre analogi glutaminy hamują
biogenezę nukleotydu purynowego
Liczne anty metabolity, będące analogami
glutaminy, są efektywnymi inhibitorami bio-
syntezy nukleotydu purynowego. Azaseryna
(Odiazoacetylo-L-seryna) jest antagonistą glu-
taminy, szczególnie w reakcji 5. Diazonorleucy-
na [(6-diazo-5-okso)-L-norleucyna] blokuje rea-
kcje 2, a 6-merkaptopuryna, oprócz innych
działań, hamuje reakcje I 3 i l4.Kwasmikofeno-
lowy swoiście hamuje reakcje 14.
Przekształcenie AMP i GMP do ich di-
i trifosforanów zachodzi stopniowo
Przekształcenie AMP i GMP do odpowied-
nich im di- i trifosforanów nukleozydów za-
chodzi w 2 etapach {ryc. 36-5). Sukcesywne
przeniesienie grup fosforowych z ATP jest kata-
lizowane odpowiednio przez kinazę nukleozydo-
monofosforanową i kina/ę nukleozydod ifosfora-
no wą. Enzym, który fosforyluje adenylan, jest
takŜe nazywany miokinazą.
ATP ADP ATP ADP
Monofoeioran V ^^ Dlfosforari V ^» Trifosforan
Ryc. 36-5. Przekształcenie monofosforanu nuk-
leozydu do di- i trifosforanu
PURYNY I ICH NUKLEOZYDY MOGĄ
BYĆ PRZEMIENIANE BEZPOŚREDNIO
DO MONONUKLEOTYDOW PRZEZ
REAKCJE TYPU „SALVAGE"
Przekształcenie wolnych puryn i nukleozy-
dów purynowych wprost w mononukleotydy
przez reakcję typu ,.salvage" (reakcja rezer-
wowa) wymaga znacznie mniej energii niŜ syn-
teza nukleotydów de novo. Ilościowo waŜniej-
szym mechanizmem jest fosfory boŜy lacj a wolnej
puryny (Pu) przez PRPP, dająca 5'-mononuk-
leotyd (Pu-RP).
Pu + PP-RP -. PP, + Pu-RP
Fosforybozylację zasady purynowej katalizu-
ją 2 enzymy zaleŜne od PRPP: fosforybozylo-
transferaza adeninowa, która zamienia adeninę
w AMP (ryc. 36-6), i fosforybozylotransferaza
hipoksantynowo-guaninowa, która katalizuje
dodanie PRPP do hipoksantyny lub guaniny,
w wyniku czego powstaje IMP lub GMP (ryc.
36-7).
r* PRPP P
C rys v
J H
FOSFORYBOZY-
LOTRANSFERAZA
ADENINOWA
AMP
Ryc. 36-6. Fosfory boŜy I a ej a adeniny jest katalizo-
wana przez fosforybozylotransferazę adeninową.
Drugi mechanizm typu „salvage" obejmuje
bezpośrednią fosforylację rybonukleozydu pury-
nowego (PuR) przez ATP
PuR + ATP -* ADP + PuR-P
Kinaza adenozynowa katalizuje fosforylację
adenozyny i deoksyadenozyny do AMP lub
dAMP, podczas gdy kinaza deoksycytydynowa
 METABOLIZM NUKLEOTYDOW PURYNOWYCH 1 PIRYMIDYNOWYCH / 431

Dostępność PRPP jest głównym

PflPP PP determinantom nasilenia biosyntezy
nukleotydów purynowych
Synteza de novo IMP zuŜywa 6 mol równo-
N
■CV 'O-jP-OCH
waŜników ATP + glicynę, glutaminę, meteny-
lo-THF i asparaginian. Aby uzyskać wydajne
zuŜytkowanie zasobów, jest zatem konieczne,
Hipoksantyna aby komórki regulowały de novo biosyntezę
puryn. Głównym detcrminantcm nasilenia syn-
FOSFORYBOZYLOTHANSFERAZA
HIPOKSANTTNOWO-GUANINOWA HO HO tezy de novo nukleozydów purynowych jest stęŜe-
IMP nie PRPP. To stęŜenie z kolei jest determinowa-
ne przez względną szybkość syntezy PRPP, jego
zuŜytkowanie i degradację. Stopień syntezy
PRPP zaleŜy zarówno od dostępności rybozo-5-
-fosforanu, jak i od aktywności syntetazy
PRPP. Aktywność syntetazy PRPP jest wraŜ-
liwa na stęŜenie fosforanu i rybonukleotydów
purynowych, które działają jako regulatory
allosteryczne (ryc. 36-8). ZuŜytkowanie PRPP

Rybozo-5-f osfo ran

GMP
0
Hyc. 36-7. Fos fory boŜy la c;a hipoksantyny t guani-
ny prowadzi do utworzenia odpowiednio IMP PRPP
i GMP. Obie reakcje są katalizowane przez fos-
fory boŜy I otrą nsfe raŜę tiipoksantynowo-guanino-
wą.' 5-Fosforybazyloaml na

fosforyluje deoksycytydynę, de o ksy adenozynę

i 2'-deoksyguanoŜynę odpowiednio do dCMP,
dAMP i dGMP.

BIOSYNTEZA WĄTROBOWYCH IMP

NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH
JEST DOKŁADNIE REGULOWANA
ADP GDP
Wątroba ssaków, główne miejsce syntezy de
AMP
noro nukleotydów purynowych, dostarcza za-
sad purynowych i ich nukleozydów, które two- ATP
rzą rezerwę do zuŜytkowania w tkankach nie- GTP
zdolnych do ich syntezy de novo. Na przykład
w tkance mózgowej jest małe stęŜenie amido- Ryc. 36-8. Kontrola nasilenia syntezy de novo
transfera2y PRPP, a tkanka mózgowa człowie- nukleotydów purynowych. Linie ciągłe przedsta-
wiają ciąg reakcji chemicznych, a linie przerywa-
ka przynajmniej częściowo zaleŜy od egzogen- ne ilustrują zahamowanie (Q) przez sprzęŜenie
nych puryn. Erytrocyty i granulocyty obojet- zwrotne przez końcowe produkty szlaku. Reakcje
nochłonne nie mogą syntetyzować 5-fosforybo- ® i © są katalizowane odpowiednio przez synteta-
zyloaminy i dlatego muszą korzystać z egzogen- zę PRPP i amid otrą nsierazę glutamino-PRPP.
nych puryn do syntezy nukleotydów puryno-
wych. Jednak krąŜące limfocyty mają pewną
zdolność do syntezy puryn cle novo.
432 / ROZDZIAŁ 36
odzwierciedla głównie aktywność reakcji rezer-
wowych (typu „salvage") dia hipoksantyny
i guaniny, a tylko wtórnie stopień syntezy puryn
de noro. Ten wniosek wynika z obserwacji, Ŝe
stęŜenie PRPP w erytrocytach i fibroblastach
w hodowlach pochodzących od męŜczyzn
z wrodzonym niedoborem fosforybozylotrans-
ferazy hipoksantynowo-guaninowej było wielo-
krotnie zwiększone.
AMP i GMP regulują przez sprzęŜenie
zwrotne amidotransferazę
glutamylo-PRPP
Amidotransferaza glutamylo-PRPF (reakcja
2, ryc. 36-3), pierwszy enzym wyłącznie zaan-
gaŜowany w syntezie puryn de navo, jest wraŜ-
liwa na zwrotne zahamowanie przez nukleotydy
purynowe, szczególnie AMP i GMP, które ha-
mują, współzawodnicząc z PRPP (ryc. 36-8).
Jednak regulacja syntezy puryn de novo przez
amidotransferazę ma prawdopodobnie mniej-
sze znaczenie fizjologiczne niŜ regulacja syn-
tetazy PRPP.
SprzęŜenie zwrotne AMP i GMP
reguluje ich syntezę z IMP
Dwa mechanizmy regulują przekształcanie
IMP do GMP i AMP (ryc, 36-9). AMP przez
sprzęŜenie zwrotne reguluje syntetaze adenylobu-
rsztynianową, a GMP przez sprzęŜenie zwrotne
hamuje dehydrogenazę IMP. Co więcej, prze-
IMP-
Ryc. 36-9. Regulacja przemiany IMP do nuk-
leotydów adenozyny i guanozyny. Linie ciągłe
przedstawiają ciąg reakcji che/nicznych. a linie
przerywane regulację zarówno przez dodatnie (©),
jak i ujemne (0) sprzęŜenie zwrotne.
kształcenie IMP w adenylobursztynian na dro-
dze do syntezy AMP wymaga GMP, a prze-
kształcenie ksantynianu (XMP) w GMP wyma-
ga ATP. Wzajemna regulacja między przemiana-
mi w metabolizmie IMP słuŜy więc osłabieniu
syntezy jednego nukleotydu purynowego wów-
czas, gdy zachodzi niedobór drugiego nukleotydu.
Fosfory boŜy łotra n sferaza h ipo k sa ntyn owo -gu-
aninowa, która przemienia hipoksantynę i gua-
ninę odpowiednio do IMP i GMP (ryc. 36-7),
jest takŜe hamowana przez te same nukleotydy.
REDUKCJA NDP DAJE dNDP
Redukcja deoksyrybonukleotynów puryn
i pirymidyn przy węglu 2'rybozy odpowied-
niego difosforanu rybonukleotydu (NDP) jest
katalizowana przez kompleks reduktazy rybo-
nukleotydowej (ryc. 36-10). System ten działa
jedynie w komórkach, które aktywnie syntety-
zują DNA przed podziałem komórek. Redukcja
wymaga tioredoksyny (białkowy kofaktor), re-
duktazy tioredok synowej (flawoprotema)
i NADPH. U niektórych bakterii, ale nie u ssa-
ków, reakcja ta wymaga takŜe kobalaminy
(witaminy B12). Zredukowana tioredoksyna,
uzyskana z utlenionej tioredoksyny w reakcji
katalizowanej przez NADPH: reduktaza tiore-
doksynowa, jest bezpośrednim czynnikiem redu-
kującym NDP (ryc. 36-10).
REDUKTAZA HYBO
NUKLEOTYOOWA
□ifoaforan
rybonukieozydu
0 (fosforan
2 -deoksyrybo-
nukleozydu
Tioredoksyna Tloredoksyna u Kanion a
zredukowana
NADP NADPH + H+
Ryc. 36-10. Redukcja difosforanów rybonukleo-
zydudodifosforanów2'-deoksyrybonukleozydów.
 METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH / 433
CDP
-** 2'dCDP-
3(=)R
ATP
!*,
UDP- -»-—».-
fi
b
GDP- *>2'dGD
ADP
Ryc. 36-11. Regulacja redukcji purynowych i piry-
m i d y n o w y c h ry b o n u k l e o t y d ó w d o o d p o w i e d n i c h
2'-cieoksyrybonukleotydów. Linie ciągle przedsta-
wiają ciąg reakcji chemicznych, a linie przerywane
ujemne (Q) lub dodatnie (©) sprzęŜenie zwrotne.
Redukcja difosforaaów rybonukleozydów
(NDP) do difosforanów deoksyrybonukieozy-
dów podlega złoŜonej regulacji (ryc. 36-11),
w wyniku której uzyskuje sie zrównowaŜone
wytwarzanie deoksyrybonukleotydów dla syn-
tezy DNA.
ORGANIZM LUDZKI KATALIZUJE
PURYNY DO KWASU MOCZOWEGO
Podczas gdy niŜsze naczelne i inne ssaki
katabolizują kwas moczowy, przez hydrolizę
katalizowaną urykazą, dalej do końcowego
rozpuszczalnego w wodzie produktu alantoiny
(ryc. 36-12), końcowym produktem kataboliz-
mu puryn w organizmie ludzkim jest kwas
moc2owy. Gady, ptaki i plaŜy, które podobnie
jak człowiek nie mają urykazy, wydalają kwas
moczowy i guanine jako produkty końcowe
katabolizmu zarówno puryn, jak i białka.
Guanina i hipoksantyna tworzą kwas moczo-
wy z ksantyny w reakcji katalizowanej przez
guanazę i oksyda/ę ksantynową wątroby, jelita
— Biochemia
-*■
Kwas moczowy
tO] + H2O ^
LJHYKA2A
CO.
H H
Alantoina
R y c , 3 6 - 1 2 . P rz e k s z t a ł c e n i e kw a s u m o c z o w e g o
w aia mó mę.
cienkiego i nerek (ryc. 35-1). Oksydaza ksan-
tynowa jest potencjalnym miejscem farmakolo-
gicznej interwencji u chorych z hiperurykemią
i skazą moczanową (por, niŜej).
TWORZENIE WIĄZANIA P-N-
GLIKOZYDOWEGO WYSTĘPUJE W
PÓ2NYCH ETAPACH BIOSYNTEZY
NUKLEOTYDÓW PIRYMIDYNOWYCH
Synteza de novo nukleozydów pirymidyno-
wych i purynowych obejmuje róŜne wspólne
prekursory: PRPP, glutaminę, CO2, asparagi-
nian. a dla nukleotydu tymidyny pochodne
tctrahydrotolianu. Uderzająca róŜnica między
tymi procesami biosyntezy polega na tym, Ŝe
podczas, gdy fosforan rybozy jest integralną
częścią najwcześniejszego prekursora w syntezie
nukleotydu purynowego (p. ryc. 36-3), przyłą-
czeni? cząsteczki fosforanu rybozy do N-3 zasady
pi rym idy nowej zachodzi w późnej fazie biosyn-
tezy (ryc. 36-13).
Cyfry arabskie w akapitach poniŜej odpowia-
dają numerom reakcji na ryc. 36-13.
(1) Synteza pierścienia pirymidynowego za-
czyna się od utworzenia karbamoilofosforanu z
glutaminy, ATP, CO2 w reakcji katalizowanej
przez cytoplazmatyczną syntaze karbamoilofos-
furanową. Przeciwnie, syntaza karbamoilowa,
biorąca udział w syntezie mocznika, jest en-
434 / ROZDZIA Ł 36

CO; + Glutamina + ATP

SYNTETAZA
KARBAMOILO-
FOSFORANOWA

-n-c
°
4
KARBAMOILO-
THANSFERAZA DIHYDRO-
ASPARAGINIANOWA o-c. OROTAZA
H

T
"a" COO" H
T
H
COO"

Kwas Kwaa dlhydro-

Karbamoilo- Kwas karbamoilo- orotowy
fosforan asparaginowv asparaginowy (DHOH)
(CAP) (CAA) +
NAD -
DEHYDROGENAZA
DIHYDROOROTANOWA
ł
NADH + H -

CO, PRPP

DEKARBOKSYU\ZA FOSFOHYBOZYLO- COO'

OROTYDYNO-5- TRANSFERAZA
-FOSFOHANOWA OROTANOWA
Kwas orotowy
OMP (OA)

UDP-
(Dlfosforan
REDUKTAZA
HYBONUKLEOTYDOWA

UTP dUMP
i 1
ATP ^- N ,N °-Metyleno
Glutamina

SYNTETAZA H,follan H,tollan

TYMIDYLłNOWA

Ryc. 36-13. Szlak biosyntezy nukleotydów pirymidynowych.

 METABOLIZM NUKLEOTYDÓW PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH / 435
zymem mitochondrialnym. Ta kompartmenta-
cja zabezpiecza niezaleŜną dostawę fosforanu
karbamoilu dla tych procesów.
Kondensacja karbamoilofosforanu z as-
paraginianem tworzy karbamoiloasparaginian
w reakcji katalizowanej przez karbamoilo-
transferazę asparaginianową.
Zamkniecie pierścienia przez utratę wo
dy, katalizowane przez dihydroorotazę, prowa
dzi do utworzenia kwasu dihydroorotowego.
Odjęcie wodorów od atomów węgla
5 i 6 przez NAD + wprowadza wiązanie podwój
ne, tworząc kwas octowy. Ta reakcja jest katali
zowana przez mitochondrialny enzym dehyd-
rogenazę dihydruorotanową Wszystkie inne en
zymy biorące udział w syntezie de novo pirymi-
dyn są enzymami cytoplazmatycznymi.
Dodanie cząsteczki rybozofosfo ran owej
z PRPP tworzy wiązanie p-N-glikozydowe z po
wstaniem orotydynomonufosforanu (OMP). Re
akcję tę, analogiczną do reakcji lrans-rybo-
zylacji na ryc. 36-7, katalizuje fosforybozylo-
transferaza orotanowa.
Podczas dekarboksylacji orotanu po
wstaje lirydynomonofosforan (UMP) — pierw
szy rzeczywisty rybonukleotyd pirymidynowy.
(7 i 8) Po przeniesieniu reszty fosforanowej
z ATP tworzy się UDP i UTP w reakcjach
analogicznych do reakcji fosforylacji monofos-
fbranów nukleozydów purynowych (ryc. 36-5).
(9) UTP jest aminowany do CTP przy
udziale glutaminy i ATP.
Redukcja difosforanów rybonukleoty-
dów (NDP) do odpowiednich dNTP zachodzi
w reakcjach analogicznych do reakcji dla nuk-
leotydów purynowych (p. ryc. 36-10 i 36-11).
dUMP moŜe przyjąć resztę fosforano
wą z ATP, tworząc dUTP (nie pokazano).
Alternatywnie, poniewaŜ dUMP jest substra-
tem dla dTMP, dUDP jest defosforylowany do
dUMP.
Metylacja dUMP przy C-5 przez N10-
-metyleno-TNF, katalizowana przez syntetazę
tymidylanową, powoduje utworzenie tjmidyla-
nu (tymidynomonofosforan, dTMP).
Przeciwnowotworowy lek
metotreksat blokuje redukcję
dihydrofolianu
. Reakcja 12 na ryc. 36-13 jest jedyną reakcją
w biosyntezie nukleotydu pirymidyny, która
wymaga pochodnej tetrahydrofolianu. Podczas
procesu przeniesienia reszta metylenowa N5,
NIO-metyJeno-THF jest redukowana do reszty
metylowej, a nośnik tetrahydrofolianowy jest
utleniany do dihydrofoUanu. Aby zaszła dalsza
synteza, dihydrofolian musi być zredukowany
do tetrahydrofolianu w reakcji katalizowanej
przez reduktazę dihydrofolianową. W związku z
tym komórki dzielące się, które muszą wy-
twarzać TMP i dihydrofolian, są szczególnie
wraŜliwe na inhibitory reduktazy dihydrofolia-
nowej. Jednym z takich inhibitorów jest meto-
treksat (ametopteryna) szeroko stosowany lek
przeciwnowotworowy.
RYBO-IDEOKSYRYBONUKLEOTYDY
URACYLU I CYTOZYNY SĄ
SUBSTRATAMI W REAKCJI
REZERWOWEJ PIRYMIDYNY
Podczas gdy komórki ssaków nie maja efek-
tywnej drogi do zachowania rezerw wolnych
zasad pirymidynowych, reakcje rezerwowe
przemieniają rybonukleozydy pirymidynowe,
urydynę i cytydynę, oraz deok syry bonu kle ozy-
dy, tymidynę i deok sycy ty dynę, w odpowiednie
nukleotydy(ryc. 36-14). 2'-Deoksycytydynajest
fosforylowana przez kinazę deoksycytydynową,
enzym, który takŜe fosforyluje deoksyguanozy-
ATP ADP
Urydyna- -••U MP
KINAZA UHYDYNOWO-
CYTYDYMOWA
Cytydyna -
Tym idy na -diMp
ATP AD?
KINAZATYMIDYNOWA I
ATP ADP
DeoksycylyOyna. -dCMP
|KINAZA DEOKSYCYTYDYNOWĄ]
Ryc. 36-14. Reakcje kinaz nukleozydów pirymidy-
nowych odpowiedzialne za tworzenie monofos-
foranów nukleozydów pirymidynowych.
436 / ROZDZIAŁ 36
nę i deoksy adenozynę. Fosfory boŜy łotra nsfera-
za orotanowa (reakcja 5, ryc. 36-13), enzym
biorący udział w syntezie de novo nukleotydów
pirymidyny, moŜe syntetyzować OMP z kwasu
orotowego.
ANALOGI PIRYMIDYNY
SĄSUBSTRATAMI DLA NIEKTÓRYCH
ENZYMÓW SYNTEZY NUKLEOTYDU
Pl RYM I DYMOWEGO
Podczas gdy fosforybozylotransferaza oroto-
nianowa nie moŜe uŜywać normalnych zasad
pirymidynowych jako substratów, katalizuje
ona jednak przekształcenie allopurynolu (4-hyd-
roksypirazolopiramidyna) do nukleotydu,
w którym rybo zofosfo ran jest dołączony do N-l
pierścienia pirymidy nowego allopurynolu. Tak-
Ŝe lek przeciwnowotworowy 5-fIuorouracyl jest
fosfory boŜy Iow any przez fosfory boŜy łotr ansfe-
razę orotanowa.
KATABOLIZM PłRYMIDYN
WYTWARZA PRODUKTY
ROZPUSZCZALNE W WODZIE
K atabolizm pirymidyn. który zachodzi głów-
nie w wątrobie, prowadzi do wytworzenia łatwo
rozpuszczalnych produktów końcowych (ryc.
36-15). Kontrastuje to z katabolizmem puryn,
w wyniku którego powstaje bardzo słabo roz-
puszczalny kwas moczowy i moczan sodu.
Uwolnienie CO2 (wydalonego przez oddycha-
nie) z węgla (C2) rdzenia pirymidyny Teprezen-
tuje główny szlak dla katabolizmu uracylu,
cytozyny i tyminy. P-Alanina j p-aminoizomaś-
lan są końcowymi produktami katabolizmu
cytozyny, uracylu i tyminy.
Wydalanie (3-aminoizomaślanu zwiększa się
w białaczce i po ekspozycji promieniami X z po-
wodu zwiększonego niszczenia komórek i ich
DNA. Nieprawidłowe duŜe wydalanie p-ami-
noizomaślanu, spowodowane recesywną eks-
presją genu, zachodzi u hetcrozygotycznego
potomstwa (heterozygot), skądinąd zdrowych
osobników. Około 25% badanych osób, z po-
chodzenia Chińczyków i Japończyków, stale
wydala duŜe ilości P-aminoizomasianu. Cho-
ciaŜ wiemy mało, jak organizm ludzki degraduje
p-aminoizomaślan, nerka śwjni metabolizuje go
przez transaminację do semialdehydu metylo-
malonianu. Po utlenieniu do propionianu ten
semialdehyd tworzy sukcynylo-CoA (p. ryc.
21-2).
Pseudourydyna jest wydalana w stanie
nie zmienionym
PoniewaŜ Ŝaden z enzymów u ludzi nie katali-
zuje hydrolizy lub fosforolizy pseudourydyny,
ten niezwykły nukleotyd, który po raz pierwszy
wykryto w moczu ludzi, u osób zdrowych jest
wydalany z moczem w stanie nie zmienionym.
BIOSYNTEZA NUKLEOTYDÓW
PIRYMIDYNOWYCH JEST
REGULOWANA ZARÓWNO NA
POZIOMIE EKSPRESJI GENU, JAK I
AKTYWNOŚCI ENZYMATYCZNEJ
Dwa pierwsze enzymy biorące udział w bio-
syntezie nukleotydów pirymidy nowych są wra-
Ŝliwe na regulację allosteryczną. Co do regulacji
przez ekspresję genu, 3 pierwsze i 2 ostatnie
enzymy są regulowane przez skoordynowaną
represję i derepresję. Syntetaza karhamoilofos-
forano w a jest hamowana przez UTP C nuk-
leotydy purynowe, a aktywowana przez PRPP
(ryc. 36-16). Karbamoilotransferaza asparagi-
iiianowa jest bardzo wraŜliwa na hamujące
działanie CTP. Właściwości allosteryczne kar-
bamoilotransferazy asparaginianowej u proka-
riontów stanowią klasyczny obiekt badań allos-
terii.
ZRÓWNOWAśONE WYTWARZANIE
PREKURSORÓW KWASÓW
NUKLEINOWYCH WYMAGA
SKOORDYNOWANEJ KONTROLI
BIOSYNTEZY NUKLEOTYDÓW
PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH
Biosynteza pirymidyny i biosynteza puryn
biegnie równolegle, jeśli weźmie się pod uwagę
stosunki molowe; sugeruje to skoordynowaną
kontrole obu tych procesów, Syntetaza PRPP
(reakcja 1, ryc. 36-3), enzym, który katali-
zuje reakcję wytwarzania podstawowego prekur-
sora obu procesów, podlega zahamowaniu
przez sprzęŜenie zwrotne zarówno przez nuk-
leotydy purynowe, jak i pirymidy no we oraz
aktywacji przez PRPP. Są więc liczne miejsca,
w których zachodzi krzyŜowa regulacja między
syntezą nukleotydów purynowych i pirymidy-
n owych.
 METABOLIZM NUKLEOTYDOW PURYNOWYCH I PtRYMIDYNOWYCH I 437

Tymlna

-~.
+
NADPH + H

Di hyd roty mina

Dihydrouracyl COO'

0-llretdopropionian N-k a r
ba m o ilo-^-al a n I n a
H5N
i

^Alanina J O'
H,Nł - CH, - CH2 - COO" ^ H
HZO / ^-Ureidolzomaślan (N- Garbarń o
Ho-0-am ino -
Izomaślan)
H3N+ -CH;,-CH—
COO
CH3
^-Aminoizomaślan
Ryc. 36-15. Rozkład pirymidyn.

SKAZA MOCZANOWA JEST szego protonu z kwasu moczowego (pK = 5,75)

ZABURZENIEM KATABOLiZMU
PURYNOWEGO
Tak jak dla. kaŜdego słabego kwasu względne
proporcje niezdysocjowanego kwasu (kwas mo-
czowy) i jego sprzęŜonej zasady (moczan sodu)
zaleŜą od pH. W fizjologicznych wartościach
pH musimy rozwaŜyć jedynie dysocjację pierw-
poniewaŜ drugi proton (pK=]0,3) dysocjuje
przy wartościach pH znacznie wyŜszych od pH
jakiegokolwiek płynu ustrojowego. W płynach
ustrojowych występuje więc kwas moczowy
i jego sól monosodowa. W hiperurykemii stęŜe-
nie moczanu sodu w surowicy przewyŜsza gra-
nice rozpuszczalności. Kryształy moczanu sodu
mogą się zatem tworzyć w tkankach miękkich
438 / ROZDZIAŁ 36

NuKleotycfy natomiast kwas moczowy występuje w płynie

purynowe-------„
kanalikowym kanalików nerkowych znajdują-
cych się za odcinkiem kanalików zakwaszają-
cych mocz. Powstawanie kamieni złoŜonych
z kwasu moczowego moŜna więc zahamować
PRPP ------ przez alkalizację moczu.

Metody izotopowe pozwalają zmierzyć

ogólnoustrojowa, pulę moczanów
, ATP + Rybozo--
5-toaforan
Po doŜylnym podaniu (1!N)-kwasu moczo-
wego osobom zdrowym i chorym na skazę
Asparaginian
moczanową, stopień rozcieńczenia izotopu uŜy-
wa się do wyliczenia ogól noust rojowej wymie-
nialnej puli moczanów. Pula ta u zdrowych
męŜczyzn wynosi 7,08 mmol (=1200 mg),
a u zdrowych dorosłych kobiet 3,54 mmol
( = 600 mg), natomiast u chorych ze skazą
moczanową bez guzków dnawych 11,8—23,6
mmol ( = 2000-^000 mg), a nawet 182,9 mmol
( = 31 000 mg) u chorych z cięŜką skazą mocza-
nową z guzkami dnawymi.
Moczan sodu jest aktywnie reabsorbowany
i częściowo wydzielany w kanaliku proksymal-
nym. W pętli nefronu zachodzi dalsze wydziela-
ne moczanów do światła nefronu, natomiast
w kanaliku krętym dystalnym zachodzi ponow-
ne, chociaŜ tylko częściowe, jego wchłanianie
zwrotne. Wydalanie netto kwasu moczowego
z moczem u zdrowego człowieka wynosi 2,36—
© O —3,54 mmoł/24 h (= 400—600 mg/24 h). Wiele
ATP + COj +
Glutamina związków farmakologicznych i naturalnie wy-
stępujących wpływa na wchłanianie nerkowe
UDP i wydalanie moczanu sodu. Na przykład kwas
TDP acetylosalicylowy w duŜych dawkach hamuje
"TMP- dUDP kompetycyjnie zarówno wydzielanie moczanów
przez kanaliki nerkowe, jak i jego wchłanianie
Ryc. 36-16. Kontrola syntezy nukleotydu pirymi- zwrotne.
dynowego. Linie ciągłe ilustrują ciąg reakcji chemi-
cznej. Linie przerywane pokazują pozytywną (©)
i negatywną (©) regulację przez sprzęŜenie zwrot-
ne.

• —CTP Kryształy moczanowe mają znaczenie

diagnostyczne w skazie moczanowej
i stawach w postaci depozytów, określanych W skazie moczanowej znaczenie diagnostycz-
jak~o "guzki dnawe. Proces ten wywołuje ostrą ne ma uwidocznienie w granulocytach obojęt-
reakcję zapalną, ostre (moczanowe) zapalenie
nochłonnych w płynie stawowym, w świetle
stawów, które moŜe przejść w przewlekłe (mo-
spolaryzowanym i w mikroskopie świetlnym,
czanowe) zapalenie stawów.
iglastych, intensywnie świecących podwójnie
załamujących światło kryształów moczanu so-
Podczas gdy mocz o pH 5 moŜe być wysycony
du. Kryształy mają barwę Ŝółtą, gdy ich długa
moczanami do stęŜenia 892 umol/1 ( =1 5
oś jest równoległa, lub niebieską, gdy oś jest
mg/dl), w moczu o pH 7 rozpuszcza się 8922--
prostopadła do płaszczyzny światła spolaryzo-
11896 umol/I (=150—200 mg/dl) moczanów.
wanego.
W moczu prawidłowym, o pH najczęściej niŜ-
szym od 5,75, przewaŜa kwas moczowy. W od-
cinkach kanalików nerkowych proksymalnie
połoŜonych w stosunku do kanalika dystalnego
i zbiorczego (gdzie głównie zachodzi zakwasze-
nie moczu) w moczu występuje moczan sodu,
_______________ METABOLIZM NUKLEOTYD&W PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH /
439

Tabela 36-1. Dziedziczne zaburzenia metabolizmu purynowego i towarzyszące im nieprawidłowości

enzymatyczne
Zaburzenie Uszkodzony Charakter Charaktery styka Typ
kliniczne enzym uszkodzenia zaburzenia klinicznego dziedziczności
Dna Mad aktywność (zwię- Nadmierne wytwarzanie i nadmier- SprzęŜony z chromo-
Syntetaza PRPP kszenie Vmaks.) ne wydalanie pufyn somem X recesywny
Dna Oporność na zaha- Nadmierne wytwarzanie i nadmier- SprzęŜony z chromo-
Syntetaza PRPP mowanie w reakcji ne wydalanie puryn somem X recesywny
sprzęŜenia zwrotnego

Dna Mała Km dla rybozo- Nadmierne wytwarzanie i nadmier- Prawdopodobnie sprzę-

Syntetaza PRPP ■5-fosforanu ne wydalanie puryn Ŝony z chromosomem
X recesywny

Dna Częściowy niedobór Nadmierne wytwarzanie i nadmier- SprzęŜony z chromo-

HGPRTaza* ne wydalanie puryn somem X tecesywny

Zespół Lescha-Ny- Zupełny niedobór Nadmierne wytwarzanie i nadmier- SprzęŜony z chromo-

hana HGPRTaza ne wydalanie puryn; poraŜenie mó- somem X recesywny
ŜdŜkowe i samookaleczenia

Niedobór immu- CięŜki niedobór Niedobór immunologiczny zfozony Autosomalny recesy-

nologiczny Deaminaza adeno- (komórki T i B), deoksyadenozy- wny
zynowa nuria

Niedobór immu- CięŜki niedobór Niedobór komórek T, inozynuria, Autosomalny recesy-

nologiczny Fosforylaza nuk- deoksyinozynuria, guanoiynuria, wny
ieozydowa puryn deoksygua noŜyn uria, hipouryke-
mia

Kamica~nerkowa Zupełny niedobór Kamica nerkowa 2,8-dihydroksy- Autosomalny recesy-

Fosforybozylotran- adeninowa wny
sferaza adenino-
wa
Ksantynuria Zupełny niedobór Kamica nerkowa ksantynowa, hi- Autosomalny recesy-
Oksydaza ksanty- pourykemia wny
nowa
* HGPRTaza = ło sf o ry boŜy I otrą n sferaza hipoksantynowo-guaninowa.

ZABURZENIA W METABOLIZMIE Tabela 36-2. Klasyfikacja chorych z hipemrykemią

PURYN OBEJMUJĄ CHOROBY
PRZEBIEGAJĄCE Z HIPERURYKEMIĄ
LUB HIPOURYKEMIĄ
Zaburzenia w metabolizmie puryn (tab. 36-1)
obejmują choroby przebiegające z hiperuryke-
mią lub hipourj kemią oraz choroby charak-
teryzujące się niedoborem immunologicznym.
Hiperurykemie mogą być dalej klasyfikowane
na podstawie wydalania z moczem prawidło-
wych lub nadmiernych (ponad 3,54 mmol/
24 h = 600 mg/24 h) ilości moczanów (tab. 36-2).
Niektóre zaburzenia są spowodowane swois-
tymi niedoborami enzymatycznymi. W innych
hiperurykemia jest zjawiskiem wtórnym, np.
I. Prawidłowe wydalanie moczanów; upośledzo-
ne wydalanie nerkowe odpowiedzialne za zwię-
kszone stęŜenie moczanów w surowicy
II. Nadmierne wydalanie moczanów z powodu
nadmiernego wytwarzania
A Wtórna zmiana towarzysząca innym choro-
bom, np nowotwory, łuszczyca
B Znane niedobory enzymatyczne odpowie-
dzialne za nadmierne wytwarzanie 1
Nieprawidłowości syntezy PRPP
2. Niedobory fosforybozylotransferazy hi-
poksantynowo-guaninowej
3. Niedobory g!ukozo-6-fosfatazy
C. Uszkodzenia nieznane
440 / ROZDZIAŁ 36
spowodowanym nowotworem lub łuszczycą,
charakteryzującymi się wzmoŜonym obrotem
tkankowym.
Zespół Lescha-Nyhana jest przejawem
całkowitego braku
fosforybozylotransferazy
hipoksantynowo-gua ni nowej
Zespół Lescha-Nyhana jest następstwem bra-
ku aktywnej fosforybozylotransferazy hipoksan-
tynowo-gua ninowej (HGPRTazy), enzymu „re-
zerwowego1' szlaku syntezy puryn (ryc. 36-7).
To zaburzenie recesywne, dziedzicznie sprzęŜo-
ne z chromosomem X, charakteryzuje uszko-
dzenie ośrodkowego układu nerwowego, prze-
biegające z choreoatetozą i zwiększonym napię-
ciem mięśniowym, znaczną hiperurykemią
z nadmiernego wytwarzania, połączoną często
z kamicą moczanową i zespoiem samookalecze-
nia. Mniej szkodliwym mutacjom, w wyniku
których powstaje częściowy niedobór
HGPRTazy, towarzyszy u męŜczyzn znaczna
hiperurykemia, przebiegająca bez wyraźnych
objawów klinicznych. Nadmierne wytwarzanie
puryn w niedoborze HGPRTazy jest wyrazem
oszczędzania PRPP w szlaku rezerwowym syn-
tezy puryn z następującym zwiększeniem we-
wnątrzkomórkowego stęŜenia PRPP.
Chorobę von Gierkego charakteryzuje
nadmierne wytwarzanie puryn i
hiperurykemia
Nadmierne wytwarzanie puryn i hiperuryke-
O ^ ^ t gluko-
^ ^ ^ ^ g moŜe witaminy B12, gdy ta ostatnia powoduje
zo- ó-fosfatazy) są zjawiskami wtórnymi w od-
nięsjeniudo wzmoŜonego wytwarzania rybozo-
-5-fcsforanu, prekursora PRPP. Współtowa-
rzysząca kwasica mleczanowa podwyŜsza jed-
ynak nerkowy próg wydalania moczanów, przy-
czyniając się do gromadzenia moczanów w ca-
łym organizmie.
Hipourykemie powstają w wyniku
nadmiernego wydalania lub
zmniejszonego wytwarzania kwasu
moczowego
Psy daimatyriskie, które niekompletnie reab-
sorbują kwas moczowy, wydalają moczany
i kwas moczowy w nadmiarze w stosunku do ich
stęŜenia w surowicy. Podobne wady obserwuje
się u ludzi z hipourykemią.
Hipourykemia towarzyszy niedoborowi
oksydazy ksanty nowej
Hipourykemią i wzmoŜone wydalanie hipo-
ksanfyny i ksantyny jest związane z niedoborem
oksydazy ksantynowej, spowodowanym albo
wadą genetyczną, albo cięŜkim uszkodzeniem
wątroby. W powaŜnym niedoborze oksydazy
ksantynowej u chorych "moŜe wystąpić zwięk-
szona ksantynuria i kamica ksantynowa.
Wady genetyczne powodują niedobór
deaminazy adenozynowej i fosforylazy
nukleozydowej puryn
Niedobór deaminazy adenozynowej jest zwią-
zany z cięŜkim złoŜonym niedoborem immuno-
logicznym, chorobą, w której zarówno lim-
focyty pochodzenia grasiczego (komórki T), jak
i pochodzenia szpikowego (komórki B) są nieli-
czne i wykazują zaburzenia czynności. Niedo-
bór fosforyiazy nukleozydowej puryn jest zwią-
zany z powaŜnym niedoborem limfocytów po-
chodzenia grasiczego przy prawidłowej czynno-
ści komórek B. Oba zaburzenia są autosomalne
i recesywne. Zaburzenia immunologiczne wyni-
kają ?e spichrzenia dGTP i dATP, które hamują
allosterycznie reduktazę rybonukleotydową
i przez to pozbawiają komórki prekursorów
DNA, szczególnie dCTP.
Niedobór puryn u ludzi
występuje rzadko
Stany niedoboru purynowego u łudzi są-ogra-
niczone do sytuacji przypisywanych przede
wszystkim niedoborom kwasu foliowegoj być
wtórny niedobór pochodnych folianów.
NADMIERNE WYTWARZANIE
KATABOLITÓW PIRYMIDYNOWYCH
JEST RZADKO ZWIĄZANE ZE
ZNACZĄCYMI KLINICZNIE
NIEPRAWIDŁOWOŚCIAMI
Produkty-katabołizmu pirymidyny, odwrot-
nie niŜ puryny, są rozpuszczalne "wwodzie.
Dlatego nawet w przypadku, gdy zachodzi
nadmierne wytwarzanie pirymidyny rzadko po-
jawiają się wykrywalne klinicznie nieprawid-
łowości (tab. 36-3). W hiperurykemii, której
towarzyszy nadmierne wytwarzanie PRPP, za-
chodzi nadmierne wytwarzanie nukleotydów
pirymidynowych i zwiększone wydalanie fi-ala-
niny. PoniewaŜ do syntezy tymidylanu jest
 METABOLIZM NUKLEOTYDOW PURYNOWYCH I PIRYMIDYNOWYCH / 441

Tabela 36-3. Wrodzone zaburzenia metabolizmu pirymidyn i towarzyszące im nieprawidłowości

enzymatyczne
Zaburzenie Uszkodzony Cechy zaburzeń Typ
kliniczne enzym klinicznych dziedziczności

Acyduria p-amino- Transami naza Brak objawów, częste zaburzenie Autosomalny rece-
izomaślanowa u ludów Wschodu sywny
Orotoacyduria Fosfory bozylotransfera - Kryształy kwasu orotowego w moczu Autosomalny ręce -
typu I ;a orotowa i dekarbok- i niedokrwistość megaioblastyczna. sywny
sylaza o roty dyl a nowa Niedobór immunologiczny Remisja
po podaniu doustnym urydyny
Orotoacyduria Dekarboksylaza oroty- Orotydynuria i acyduria orotowa, nie- Autosomalny ręce-
typu II dylanowd dokrwistość megaioblastyczna Re- sywny
misja po podaniu doustnym urydyny
Niedobór karbamoi- Karbamoilotransferaza Nietolerancja białek, encefalopatia SprzęŜony z chro-
iotransferazy ornity- ornitynowa wątrobowa i acyduria orotowa o lek- mosomem X recesy-
nowej kim nasileniu wny

potrzebny N5,N10-metyleno-THF, zaburzenia Niedoborowi enzymu cyklu

w metabolizmie folianów i witaminy B12 powo-
dują niedobory dTMP (w przypadku niedoboru
witaminy B, 2 przez mechanizm pośredni). Acy-
duria P-aminomaślanowa była omówiona po-
przednio w związku z katabolizmem pirymidyn.
Acyduria orotowa, która towarzyszy zespołowi
Reye'», jest prawdopodobnie procesem wtór-
nym, wynikającym z niezdolności silnie uszko-
dzonych mitochondriów do zuŜytkowania kar-
bamoilofosforanu, który moŜe wówczas być
dostępny do nadmiernego wytwarzania cyto-
zolowego kwasu orotowego.
mocznikowego towarzyszy wzmoŜone
wydalanie prekursorów pirymidyny
WzmoŜone wydalanie kwasu orotowego,
uracylu i urydyny opisano u chorych z niedobo-
rem wątrobowego mitochondriałnego enzymu
karbamoilotransferazy ornitynowej. Nagroma-
dzony fosforan karbamoilu, substrat tego en-
zymu, przechodzi do cytozolu, gdzie jest uŜyty
do syntezy nukleotydów pirymidynowych. Po-
wstająca w wyniku tego słaba acyduria orotowa
wzmaga się wówczas, gdy chorzy spoŜywają
poŜywienie z duŜą zawartością azotu.

Chorzy na orotoacydurię są pi rym Leki mogą eliminować acydurię

idy nowy mi auksotrofami,
reagującymi na nukleozydy
pirymidynowe w poŜywieniu
W częściej występującym typie I tej choroby
stwierdza się niedobór zarówno fosfory boŜy lo-
transferazy orotanowej, jak i dekarboksylazy
orotydy łanowej (reakcja 6, ryc. 36-13). Głów-
nym wydalanym nieprawidłowym produktem
jest kwas orotowy. Oba typy chorych są aukso-
trofami, którzy reeagują na podaną urydynę.
Znacznie zwiększona aktywność karbamoilo-
transferazy asparagi niań owej i dihydroorotazy
u chorych z orotoacyduria typu I powraca do
normy po doustnym podaniu urydyny.
orotowa
Analogpuryny allopurynol(p. ryc. 35-21) jest
inhibitorem oksydazy ksantynowej stosowanej
w leczeniu skazy moczanowej, Allopurynol,
substrat fosfory boŜy 1 o transferazy orotanowej
(reakcja 5, ryc, 36-13) hamuje kompetytywnie
fosfory boŜy lację naturalnego substratu kwasu
orotowego. Ponadto powstający produkt nuk-
leotydowy hamuje dekarboksylazę orotydylano-
wą (reakcja 6, ryc. 36-13) wy twarzając orotoacy-
durię lub orotydynurię. PoniewaŜ szlak biosyn-
tezy de novo nukleotydu pi rym idy nowego przy-
stosowuje się do takiego hamowania, organizm
ludzki jest tylko przejściowo pozbawiony nuk-
ieotydów pirymidynowych we wczesnym okre-
sie leczenia.
6-A/aury dyna, po przekształceniu do 6-azau-
rydylanu, kompelytywnie hamuje dekarboksy-
442 / ROZDZIAŁ 36
lazę orotydylanową (reakcja 6, ryc. 36-13) silnie
wzmagając wydalanie kwasu orotowego i oro-
tydyny.
PIŚMIENNICTWO
Ames BN, Cathcarl R, Sthwiers E, Hochstein P: Uric
acid provides an anlioxidant defense in huraans
against oxidant- and radical-caused aging and
cancer: A hypoLhesis. Proc Nati Acad Sci USA
19S1; 78:6858.
Benkovic SJ: The transfomiylase enzymes in de novo
purine biosynthesis. Trends Biochem Sci 1984;9:320.
Holmgren A: Thioredoxin. Annu Rev Biochem 1985;
54:237. Joties M: Pyrimidine nucleotide
biosynthesis in ani-
mal cells. Annu Rev Biochem 1980; 49:253. Martin
DW Jr, Gelfand EW: Biochemistry of diseases
of immunodevelopment. Annu Rev Biochem 1981;
50:845. Schinke RT: Methotrexate resistance and
gene amp-
lification. Mechanisras and implications. Cancer
1986; 57:1912. Seegmiller JE: Overview of the
possible relation of
defects in purine metabolism to imraune deficiency.
Ann NY Acad Sci 1985; 45:9. Stanbury JB et al
(editors): The Metaboiic Basis of
Inherited Disease, 5th ed. McGraw-Hill, 1983.
Struktura i funkcja
kwasów nukleinowych
Dary! K. Granner. MD
WPROWADZENIE
Odkrycie, Ŝe informacja genetyczna jest zako-
dowana wzdłuŜ cząsteczki polimeru, złoŜonej
z 4 rodzajów jednostek monomerycznych, jest
wielkim osiągnięciem naukowym tego stulecia.
Ta cząsteczka polimeru, DNA, jest chemiczną
podstawą dziedziczności. Składa się ona z genów,
podstawowych jednostek informacji genetycz-
nej. Geny kontrolują syntezę róŜnych typów
RJSA, większość z nich bierze udział w syntezie
białek. Geny nie działają autonomicznie; ich
replikatja i funkcja są kontrolowane przez słabo
jeszcze poznane sprzęŜenia zwrotne, w których
same produkty genów odgrywają krytyczną
rolę. Wiedza o strukturze i funkcji kwasów
nukleinowych jest podstawowa do zrozumienia
genetyki i stanowi podstawę do dalszych badań.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Chemiczna podstawa dziedziczności i chorób
genetycznych jest zawarta w strukturze DNA.
Główny szlak informacyjny (tj. kierowanie
przez DNA syntezą RNA, który z kolei kieruje
syntezą białek) został juŜ wyjaśniony. Wiedza ta
została uŜyta dla sprecyzowania fizjologii ko-
mórkowej i patofizjologii chorób na poziomie
molekularnym.
DNA ZAWIERA INFORMACJĘ
GENETYCZNĄ
Fakt, Ŝe DNA zawiera informację genetyczną
wykazali po raz pierwszy w 1944 r. w serii
doświadczeń Avery, MacLeod i McCarty. Za-
37
obserwowali oni, Ŝe genetyczna determinacja
otoczki swoistych pneumokoków moŜe być
przeniesiona do innych pneumokoków o wyraź-
nie odmiennym typie otoczki przez wprowadze-
nie oczyszczonego DNA od pierwszych do
drugich. Autorzy ci określili czynnik, który
dokonuje tej zmiany, jako „czynnik transfor-
mujący" (później wykazano, Ŝe był to DNA).
W późniejszym okresie ten typ manipulacji
genetycznej stal się pospolity. Podobne do-
świadczenia wykonano ostatnio posługując się
droŜdŜami, hodowanymi w kulturach komór-
kami ssaków i zarodkami owadów oraz gryzoni
jako biorców, a klonowanym DNA jako dawcą
informacji genetycznej.
DNA składa się z 4 deoksynukleotydów
Chemiczną naturę jednostek deoksynukJeo-
tydowych DNA — deoksyadenylan, deoksygua-
nylan, deoksycytydylan i tymidylan — opisano
w rozdz. 35. Te monomeryczne jednostki DNA
są utrzymane w postaci polimeru przez mostki
3', 5'-fosfodiestrowe, tworząc w ten sposób
pojedyncze pasmo przedstawione na ryc. 37-1.
Treść informacyjna DNA (kod genetyczny) iest
zawarta w'"seTiwencji, w której te monomery
- deoksyrybonukleotydy purynowe i pirymi-
dynowe — są zorganizowane. Cząsteczka poli-
meru DNA, jak to pokazano, jest polarna; na
jednym końcu ma grupę 5'-hydroksylową lub
fosforanową, a na drugim grupę 3'-fosforanową
lub hydroksylową. Znaczenie tej popularności
zostanie wyjaśnione w dalszej części rozdziahi.
PoniewaŜ informacja genetyczna jest zawarta
w kolejno ułoŜonych jednostkach monomerycz-
nych w cząsteczkach polimeru, musi istnieć
mechanizm reprodukowania, czyli replikowa-
nia tej swoistej informacji mającej bardzo duŜy
 / ROZDZIAŁ 37

H
H \. yl
3' H

Ryc. 37-1. Segment jednego pasma cząsteczki DNA, w której zasady purynowe i pi rym idy no we: adenina
(A), tymina (T), cytozyna (C) i guartina (G) są połączone przez fosfod iestro we wiązania (szkielet) między
resztami 2'-deoksyrybozylowymi związanymi z zasadami przez wiązanie N-glikozydowe. Zwróć uwagę, Ŝe
szkielet wiązań fosfod i estrowych wykazuje polarność (tj, ukierunkowanie).

stopień wierności. Ten wymóg, razem z danymi
uzyskanymi za pomocą dyfrakcji promieni
X przez cząsteczkę DNA, i spostrzeŜenia Char-
gaffa, Ŝe w cząsteczkach DNA stęŜenie nuk-
leotydów deoksy a de noŜy nowych (A) równa się
stęŜeniu nukleotydów tymidynowych (T)
iA^JJ^ji stj^eniejiukleotydów deoksyguano-
zynowych (G) równa się stęŜeniu nukleotydów
deoksycytydynowych (C) (G = C) pozwoliły za-
proponować we wczesnych latach 50. model
dwupasmowej cząsteczki DNA. Propozycję ta-
ką przedstawili Watson,~Crick i Wilkins. Mo-
del, który ci uczeni zaproponowali, przedsta-
wiono na ryc. 37-2. 2 pasma prawoskrętnej
dwupasmowej cząsteczki są utrzymane przez
wiązania wodorowe między zasadami puryno-
wymi a pi rym idy no wy mi odpowiadających so-
bie cząsteczek linijnych. Wytworzenie par mię-
dzy nukleotydami purynowymi a pirymidyno-
wymi naprzeciwległych pasmach jest bardzo
swoiste i zaleŜy od wiązań wodorowych
A i T oraz G i C (ryc. 37-3).
W dwupasmowej cząsteczce ograniczenia na-
rzucone przez moŜliwość rotacji wokół wiąza-
nia fosfodiestrowego, uprzywilejowana konfi-
guracja antywiązania glikozydowego (p. ryc.
35-9) oraz dominujące tautomery (p. ryc. 35-4)
4 zasad (A, G, T i C) pozwalają tylko na
sparowanie A wyłącznie z T i G wyłącznie z C,
jak to przedstawiono na ryc. 37-3, Takie ograni-
czenie w parowaniu zasad wyjaśnia wcześniej-
szą obserwację, Ŝe w_dwupasmowej cząsteczce
DNA ilość A równa się ilości T, a ilość G równa
się ilości C. 2 pasma, z których kaŜde jest
polarne, w dwupasmowej cząsteczce są przeciw-
ległe; tj. jedno pasmo biegnie w kierunku 5' do
3', a drugie w kierunku 3' do 5'. Jest to
analogiczne do 2 równoległych ulic, z których
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH / 44S

3,4 nm
2,0 nm

Rowek
mniejszy I
większy

nm
Ryc. 37-2. Model Watsona-Cricka dwupasmowej helikalnej struktury postaci B DNA. Na lewo: Schemat
struktury. Strzałka pozioma pokazuje szerokość (średnicę) podwójnego heliksu (2,0 nm), a strzałka
pionowa długość jednego petnego zwoju heliksu (3,4 nm). Centralna oś podwójnego heiiksu jest
pokazana jako pionowa linia. Krótkie strzałki wskazują polarność przeciwległych pasm. (A — adenina,
C — cytozyna; G — guanina; T — tymina; P — fosforan, S — cukier [deoksyryboza]). Na prawo: Model
przestrzenny struktury DNA. (Zdjęcie wg James D, Watson, Molecutar Biology of the Gene, 3rd ed.
Copyright © 1976, 1970, 1965, by W. A. Benjamin, Inc, Menlo Park, CalifJ. ______________________

kaŜda jest jednokierunkowa, ale ruch na nich
biegnie w odwrotnych kierunkach. W dwupas-
mowych cząsteczkach DNA informacja genety-
czną mieści się w sekwencji nukleotydów na
jednym paśmie, nazywanym pasmem matryco-
wym; przeciwległe do niego pasmo jest pasmem
kodującym, poniewaŜ odpowiada ono trans-
kryptowi RNA, który z kolei koduje białko.
Na rycinie 37-3 przedstawiono, jak 3 wiąza-
nia wodorowe utrzymują nukleotyd deoksygua-
nozynowy z nukleotydem deoksycytydyno-
wym, podczas gdy druga para, para A-T. jest
połączona 2 wiązaniami wodorowymi. Wiąza-
nie G^T jest więc mocniejsze o ok. 50%. Z po-
woduiej dodatkowej siły wiązali, a takŜe z po-
wodu interakcji typu „stacking" regiony DNA
o duŜej liczbie wiązań G-C są bardziej oporne
na denaturację, czyli „topnienie", niŜ regiony
o duŜej liczbie wiązań A-T.
DNA istnieje w postaci kilku
dwupasmowych helikalnych struktur
Dotychczas opisano 6 postaci cząsteczek
DNA (A do E i Z), ale większość z nich
znaleziono tylko w rygorystycznych warunkach
doświadczalnych. Postacie te odróŜnia; 1) liczba
par zasad, które zajmują kaŜdy zwój heliksu, 2)
nachylenie, czyli kąt między kaŜdą parą zasad,
3) średnica heliksu cząsteczki i 4) kierunek
skrętu (prawy lub lewy) podwójnego heliksu
(tab. 37-1). Niektóre z tych postaci ulegają
przekształceniu wewnętrznemu przez zmianę
takich warunków, jak stęŜenie soli i hydratacja.
MoŜliwe, źe takie przekształcenie wewnętrzne
moŜe się zdarzać in vivo.
Posfoć B, powszechnie dominująca postać
DNA w warunkach fizjologicznych (małe stęŜe-
nie soli, duŜy stopień hydratacji), ma wielkość
skoku 3.4 nm na kaŜdy zwój (ryc. 37-2). W ob-
446 / ROZDZIAŁ 37

CH3 jające 2 stosy i reprezentujące szkielet fosfodies-

Trówy.
O-. Odmianą tej podstawowej struktury jest po-
stać A, której powstaniu sprzyja środowisko
N N„
nieco niniej uwodnione i o większej liczbie
jonów Na+ i K + . Ta prawoskrętna struktura
Cukier
zajmuje więcej miejsca niŜ postać B, ma więcej
O par zasad na 1 skręt i przypomina strukturę
Tymidyna
dwupasmowego RNA i podwójnego hybrydu
DNA-RNA. Postacie C—E są takŜe prawo-
Adenozyna skrętne, obserwuje się je w bardzo swoistych
warunkach doświadczalnych i sądzi się, Ŝe nie
istnieją one in vivo.
Formy Z-DNA są podwójnymi lewoskręt-
nymi heliksami, w których szkielet fosfodiest-
rowy biegnie zygzakiem („zigzag1") wzdłuŜ cząs-
teczki -- stąd nazwa Z-DNA. Z-DNA jest
najmniej skręcony (12 pzna 1 zwój), jego heliks
ma najmniejszą znaną średnicę i jedynie 1 rowek
(p. niŜej). Z-DNA egzystują jako sekwencje
powtarzających się naprzemiennych deoksynu-
kleotydów purynowych i pirymidy nowych (GC
lub AC). lecz wymagają one takŜe warunków
stabilizujących. Do warunków stabilizujących
zalicza się m.in.: 1) obecność duŜego stęŜenia
soli lub swoistych kationów, takich jak sper-
Ryc. 37-3. Wzajemne parowanie między deok- mina lub spermidyna, 2) duŜy stopień ujemnego
syadenozyna. i tymidyna. obejmuje wytworzenie skręcenia DNA (p. rozdz. 38), 3) wiązanie
2 wiązań wodorowych 3 takie wiązania tworzą się białek swoistych dla Z-DNA i 4) zmetylowanie
między deoksycytydyną i deoksyguanoŜyną. Linie pozycji przy C5 niektórych nukleotydów deok-
przerywane przedstawiają wiązania wodorowe. sycytydynowych w sekwencji naprzemiennej.
W DNA cząsteczką cukrową jest 2-deoksyryboza, Z-DNA moŜe powodować skutki regulatoro-
podczas gdy w RNA — D-ryboza.
we zarówno~w obszarze proksymalnym, jak
i dystalnym w stosunku do swego połoŜenia.
Niektóre białka, które wiąŜą się w mniejszym
rowku B-DNAj prawdopodobnie nie mogą się
rębie kaŜdego zwoju mieści się lOpar zasad (pz) wiązać z postacią Z. W dodatku odwrócenie
(liczba ta moŜe się zmieniać między 10,0-—10,6 (rewersja) gostaci Z do postaci B-DNA, zdarze-
pz na kaŜdy zwój), kaŜda z płaskich zasad m.6,. które moŜe zajść w następstwie utraty grup
uktada się jedna nad drugą,, przypominając metylowych z 5-metylodeoksycytydyny, zacho-
2 skręcające się stosy monet przyłoŜonych bok dzi prawdopodobnie wskutek róŜnic w skręca 1-
<Jb boku. Na kaŜdym poziomie 2 stosy są ności DNA w obszarze dystalnym do aktual-
złączone wiązaniami wodorowymi między dwo- nego miejsca zajmowanego przez Z-DNA, Jak
ma monetami z 2 przeciwległych stosów, a takŜe to będzie omawiane niŜej, torsyjne skręcanie
utrzymywane przez 2 prawoskrętne wstęgi owi- i rozkręcanie, jak. teŜ metylacja deoksycytydyny
mogą wpływać na aktywność genów.
Tabela 37-1. Cechy niektórych struktur DNA
Istnienie Z-DNA wykazano w chromoso-
Liczba Odległość mach muszki owocowej {Drosophila), posługu-
Typ Kierunek par między Średnica jąc się przeciwciałami, które rozpoznają i wiąŜą
skrętu zasad sąsiednią heliksu się do Z-DNA. Ludzki DNA -ma- regiony,
na 1 zwój parą zasad rozproszone w obrębie genomu, stanowiące
A Prawy 11 0,256 nm 2,3 nm potencjalne odcinki do utworzenia postaci Z-
B Prawy 10 Cr,338 nm 1,9 nm DNA; mogą równieŜ istnieć warunki stabili-
Z Lewy 12 0,371 nm 1,8 nm zujące tę postać.
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH / 447
Denaturacja (topnienie) DNA
jest uŜywana do analizy jego
struktury
Dwupasmowa struktura DNA w roztworze
moŜe być "stopiona przez podwyŜszenie tem-
peratury lub zmniejszenie stęŜenia solj_ W tym
procesie nie tylko 1 pasmu zasad odrywają się
od siebie, lecz takŜe same zasady zmieniają
płaszczyznę wzajemnego połoŜenia, podczas
gdy są one stale jeszcze związane, jako polimer,
szkieletem wiązań fosfodiestrowych. Takiej de-
naturacji cząsteczki DNA towarzyszy zwięk-
szenie optycznej wartości absorpcji zasad pury-
nowych i pirymidynowych; zjawisko to określa
się jako efekt hiperchromiczny denaturacji.
Dwupasmowa cząsteczka DNA, dzięki efek-
towi typu ,,stacking" (oddziaływania między
sąsiadującymi parami zasad) i dzięki wiązaniom
wodorowym między zasadami, tworzy sztywne
twory paJeczkowe; w roztworze ma duŜą lep-
kość, która zmniejsza się po deoaturacji.
Podczas denaturacji pasma danej cząsteczki
DNA oddzielaja^_się od siebie w pewnym prze-
dztał^Lejn2e_ralury. Punkt środkowy przejścia
temperatury nazywa się temperaturą topnieniu.
czyli T m. ffiactoieJjŁjialeŜy od składu zasad
.. stęŜenia soli w roztworze. ONA
0 duŜej liczbie par G-C, które mają 3 wiązania
wodorowe, topią się w wyŜszej temperaturze niŜ
DNA .o duŜej liczbie par A-T, które mają
2 wiązania wodorowe. Dziesięciokrotne zwięk
szenie stęŜenia jednowartościowych kationów
powoduje zwiększenie wartości Tm o 16,6°C.
Formamid, który jest często uŜywany w do
świadczeniach z rekombinowanym DNA, des
tabilizuje wiązania wodorowe między zasadami
1 przez to zmniejsza wartość Tm. Pozwala to na
oddzielenie pasm DNA albo hybrydów DNA-
-RNA w znacznie niŜszej temperaturze i mini
malizuje pęknięcia pasm, które zachodzą w wy
sokich temperaturach.
Cząsteczka DNA ma rowki
Szczegółowe badanie modelu DNA, przed-
stawione na ryc. 37-2, ujawnia rowek większy
i rowek mniejszy wijące się wzdłuŜ cząsteczki
równolegle do szkieletu fosfodiestrowego. Biał-
ka mogą oddziaływać swoiście z eksponowany-
mi atomami nuklcotydów (zwykle przez wiąza-
nia wodorowe) w obrębie tych rowków i przez
to rozpoznawać i wiązać ze swoistymi sekwen-
cjami nukleotydowymi, bez rozrywania sparo-
wanych zasad w dwupasmowej cząsteczce
DNA. Jak to omawiano w rozdz. 39 i 41, białka
regulatorowe przez takie oddziaływanie mogą
kontrolować ekspresję swoistych genów.
DNA istnieje w postaciach
zrelaksowanej i silnie skręconej
(postać kłębka)
W niektórych organizmach, takich jak _bak-
_Ieikl._w bakteriofagach i licznych wirusach
zwierzęcych typu DNA końce cząsteczek DNA
wiąŜą się, tworząc zamkniętą cząsteczkę kolistą
nie mającą końca. To oczywiście nie zaburza
polarności cząsteczek, ale eliminuje wolne 3' i 5'
grupy hydroksylowe i fosforowe, „Zamknięte
cząsteczki koliste istnieją w postaci zrelaksowa-
nej (rozluźnione) i w postaci bardzo skręconej.
Nadmierne skręcenia są wprowadzone wow-
"fiźas, gdy zamknięta kolista cząsteczka jest
skręcona wokół swej własnej osi, lub teŜ gdy jest
skręcona cząsteczka linijna dwupasmowego
DNA, której końce są zakotwiczone. Ten pro-
ces, wymagający energii, wprowadza napięcia
do cząsteczki; czym większa iiczba „superskrę-
tów" tym większe napięcie, czyli torsja (przetes-
tuj to na gumowej taśmie). Ujemne siinejzwoie
tworzą się wówczas, gdy cząsteczka prawo-
skrętnego dwupasmowego heliksu, znajdowana
w B-DNA, jest skręcona w kierunku odmien-
nym od kierunku wskazówek zegara. Taki
DNA nazywa się rozwiniętym. Energia potrzeb-
na do uzyskania tego stanu jest w pewnym
sensie zmagazynowana w superskretach. Przejś-
cie zatem do innej postaci, które wymaga ener-
gii, jest ułatwione przez rozkręcenie. Jednym
z takich przejść jest oddzielenie pasm, co jest
niezbędne do replikacji DNA i transkrypcji.
DNA w postaci superskrętów jest zatem prefe-
rowaną postacią istniejącą w układach bio-
logicznych. Enzymy, które katalizują topologi-
czne zmiany DNA są nazywane topoizomeraza-
mi. Topoizomerazy mogą wprowadzać rozluź-
nienie albo superskręty w cząsteczce DNA.
Najlepiej scharakteryzowaną topoizomerazą
jest giraza bakteryjna, która wprowadza negaty-
wne superskręty w DNA przy uŜyciu ATP jako
źródła energii.
DNA SŁUśY JAKO MATRYCA
DO REPLIKACJI I TRANSKRYPCJI
Informacja genetyczna zmagazynowana
w sekwencji nukleotydowej DNA słuŜy 2 celom.
Jest ona źródiem informacji do syntezy wszyst-
kich cząsteczek białkowych komórki i organiz-
448 / ROZDZIAŁ 37

mu oraz dostarcza informacji dziedziczonej STARE NOWE STARE

przez komórki potomne i potomstwo. Obie te
funkcje stawiają wymóg, Ŝe DNA musi słuŜyć
jako_matryca w pierwszym przypadku do
transkrypcji informacji na RNA, a w drugim do
replikacji informacji dla 2 potomnych .cząs
teczek DNA. -———
IComplementarność w dwupasmowym mo-
delu DNA Watsona i Cricka silnie sugeruje, Ŝe
replikacjii DNA zachodzi w sposób semikonser-
dwupasmowej
ddŜ]I~i~aT

p
macierzystej cząsteczki DNA oddŜ]eIa~5ię~aaT
~s"węgo_ komplementarnego pasma w czasie re-
plik acjj, wówczas kaŜde z nich słuŜy jako mat-
ryca, na której syntetyzuje się nowe pasmo
komplementarne (ryc. 37-4). Dwie wytworzone
na nowo dwupasmowe siostrzane cząsteczki
DNA* kaŜda zawierająca 1 paSDSP Osompłemen -
tarnc..a.nie identyczne) z macierzystej dwupas-
mn.wej.cząstęczki DN A, są następnie sortowane
rmpjlm/ 7 *ifrtoouif komórki frvc 37~51 K.riLŜtiTi z
komórek potomnych zawiera cząsteczki DNA z
informacją identyczną z tą, jaką miała cząsteczka
macierzysta.
Półzachowawczy (sem i konserwatywny) chara-
kter replikacji DNA^ wykazali jednoznacznie
u bakterii Escherichid~~ćdtł~ Meselson i Stahl
w klasycznym doświadczeniu, stosując cięŜki
izotop azotu i techniki wirowania równowaŜ-
nego. Pod względem chemicznym DNA E. coli
jest identyczny z DNA człowieka, choć oczywiś-
cie sekwencje nukleotydów róŜnią się, a ludzka
STARE NOWE NOWE
komórka zawiera 1000 razy więcej DNA niŜ
bakteria. Chemia replikacji DNA u prokarion-
tów, takich jak E. coli, jest identyczna z chemią
replikacji u eukariontów z ludzkimi włącznie,
mimo, Ŝe enzymy prowadzące reakcje syntezy
DNA są róŜne. Wszelkie spostrzeŜenia odnoś-
nie do natury chemicznych reakcji kwasów
nukleinowych u prokariontów bardzo praw-
dopodobnie stosują się teŜ do eukariontów.
Istotnie, doświadczenia Meselsona i Stahla.
wykonane na komórkach ssaków, dały wyniki
porównywalne do tych, jakie otrzymano przy
uŜyciu E. coli.
Ryc. 37-4. Dwupasmowa struktura DNA i funkcja
matrycowa kaŜdego starego pasma, na której jest
RNA RÓśNI SIĘ OD DNA POD syntetyzowane nowe komplementarne pasmo
WZGLĘDEM WŁAŚCIWOŚCI (zaciemnione). (Wg James D. Watson Molecular
CHEMICZNYCH Biology of the Gene. 3rd ed. Copyright © 1976,
1970, 1965, by W. A. Beniamin, Inc, Menlo Park,
Calif)
Kwas rybo nukleino wy (RNA) jest polime-
rem złoŜonym z rybo nukleotydów pury nowych
i pirym idy nowych, połączonych między sobą
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH

Oryginalna
cząsteczka
macierzysta

Drugie pokolenie
Pierwsze pokoleń id
cząsteczek
siostrzanych
cząsteczek stost
rŜanych
Konserwatywny

Sarn (konserwatywny
.. (
Ryc. 37-5. Oczekiwane rozmieszczenie pasm macierzystych DNA w przypadku sem i konserwatywnego
i konserwatywnego mechanizmu replikacji. Pasma macierzyste są oznaczone jako linie pełne, pasma
syntetyzowane od nowa jako Finie otwarte Mechanizm repiikacji DNA jest semikonserwatywny.
(Przerysowane i zreprodukowane za zgodą z: Lehninger A. L: Biochemistry, 2nd ed. Worth, 1975).

prz&z 3', 5; wiązania fosfodiestrowe^.aaalo.gicz- 4.._PoniewaŜ cząsteczka RNA jest pojedyn-

ne da.lych, które występują w DNA (ryc. 37-6).
RNA, chociaŜ ma wiele wspólnych cech z DNA,
ma teŜ swoiste róŜnice:
1. W RNA cząsteczką cukru,,/ którą są
związane losforany oraz zasady purynuwe i piry-
P"^ygfl»fi*i^t.rybyza, a nie 2-deoksyryboza jak
_w_DNA.
Komponenty pirymidynowe w RNA róŜnią
się od tych, które występują w DNA. ChociaŜ
RNĄ^zawiera rybonukleotydy adeniny, guani-
ny i cytozyny, to nie zawiera ty miny ,_z wyjąt
kiem rzadkiego przypadku wymienionego poni
Ŝej. Zamiast tynuny RNA zawiera rybonuk-
leotjd uracylu.
RNA występuje jako pasmo pojedyncze,
ppdczas_.gdy DNA występuje jako clwupas-
mowjLcząsteczka helikalna. JednakŜe w okreś
lonych sekwencjach, zawierających komplemen
tarne zasady o odwrotnej polarności, pojedyn
cze pasmo RNA, jak to przedstawiono na ryc.
37-7, jest zdolne do zawinięcia się na nim
saaiym, tak jak spinka do włosów, przyjmując
w ten sposób cechy struktury dwupasmowej.
czym pasmem komplementarnym tylko do 1 z
2 pasm genu, iJość guaniny nie musi się
równać ilości cytozyny, ani ilość adeniny nie
musi się równać ilości uracylu.
5. RNA moŜe być hydrolizowany przez odczyn
zasadowy do 2\ f cyklicznych dicstrów mono-
nukieotydów, związków, które nie powstają po
działaniu aa DNA alkaliami, poniewaŜ DNA
nie ma grup 2'-hydroksylowych. Labilność
RNA w stosunku do środowiska zasadowego
jest uŜyteczna zarówno dla diagnostyki, jak i dla
analizy.
Informacja w pojedynczym paśmie RNA jest
zawarta w sekwencji nukleotydów puiynowych
i pirymidynowych („struktura pierwszorzędo-
wa") w obrębie tego polimeru. Sekwencja £a jest
komplementarna do matrycowego pasma genu,
z którego była przepisana. Ze względu na tę
komplementamość, cząsteczka RNA moŜe się
swoiście wiązać według reguły parowania zasad
do jej matrycowego pasma DNA; nie będzie się
ona wiązała („hybrydyzowała") z drugim (ko-
dującym) pasmem tego genu. Sekwencja cząste-

29 — Biochemia
450 / ROZDZIAŁ 37

NH2

Ryc. 37-6. Segment cząsteczki kwasu rybonukleinowego (RNA), w której zasady purynowe i pirymidyno-
we — adenina (A), uracyl (U), cytozyna (C) i guanina (G) są utrzymywane razem przez wiązania
fosfod i estrowe między resztami rybozylowymi związanymi z zasadami wiązaniami N-glikozydowy-
mi. Zwróć uwagę, Ŝe polimer wykazuje polarność oznaczoną przez reszty fosforanowe związane w po-
zycji 3' i 5'.

czijiJŁNA (z wyjątkiem U, które zastępuje T) nego RNA (mRNAj na swoistą sekwencję

jest taka sama, jak kodującego pasma genu (ryc.
37-8).
Prawie wszystkie rodzaje z licznych
rodzajów RNA są związane z niektórymi
aspektami syntezy białek
Cząsteczki cytoplazmatycznego RNA, które
słuŜą jako matryce do syntezy białek (tj. te,
które przenoszą informacje z DNA do ośrod-
ków syntetyzujących białko) są nazwane infor-
macyjnym RNA lub mRNA (ang. messenger
RNA). Liczne inne cząsteczki cytoplazmatycz-
nego RNA (rybosomalny RNA, czyli rRNA)
odgrywają rolę strukturalną przez co biorą
udział w tworzeniu rybosomów (system orga-
nelli do syntezy białek) alboFsłuŜą jako cząste-
czki łącznika (tRNA) do translacji informacyj-
spo! i mery zo wanych aminokwasów.
Znaczna część RNA syntetyzowanego na
matrycy DNA w komórkach eukariotycznych,
w tym równieŜ w komórkach ssaków, jest
degradowana w obrębie jądra i nigdy nie słuŜy
jako jednostka strukturalna lub informacyjna
w cytoplazmie komórkowej.
W komórkach ludzkich istnieją drobnocząs-
teczkowe jądrowe RNA (smali nuclear RNA,
sriRNA), które nie są bezpośrednio włączone
w proces syntezy białek, ale odgrywają rolę
w przekształcaniu (processing) RNA i budowie
komórkowej. Te stosunkowo małe cząsteczki
zawierają 90—300 nukleotydów (tab. 37-3).
Materiałem genetycznym niektórych wiru-
sów zwierzęcych i roślinnych jest RNA, a nie
DNA. Choć niektóre wirusy RNA nigdy nie
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEINOWYCH /,

RNA jest zorganizowany w kilka

unikatowych struktur
Pętla We wszystkich organizmach prokariotycz-
nych i eukariotycznych istnieją 3 główne klasy
RNA: informacyjny RNA (mRNA), transfero-
C —G wy RNA (tRN A) i rybosomalny RNA (rRNA).
C —G Szypuła KaŜda z tych klas róŜni się od innych wielko-
G —C ścią, funkcją i ogólną stabilnością.
A—U Informacyjny RNA (mRNA). Ta klasa
A—U
RNA jest najbardziej heterogenna odnośnie do
A —U
wielkości i stabilności. Wszystkie cząsteczki tej
U G
U G
klasy funkcjonują jako przenośniki informacji
C C
z genu do ośrodków syntetyzujących białko,
G-C gdzie kaŜda z nich słuŜy jako matryca, na której
U —A poiimeryzują"arńmokwasy w swoistej sekwencji,
U —A aby utworzyć swoistą cząsteczkę białkową jako
U C końcowy produkt genu (ryc. 37-9).
U —A Informacyjny RNA, zwłaszcza u eukarion-tów,
C — G ma niektóre charakterystyczne cechy che-
G-C miczne. Koniec 5' cząsteczki mRNA jest opa-
trzony „czapeczką" („kapturkiem", ang. cap)
z.kjŜonąz tritosforanu 7-metyloguanozyny, któ-
ry jest przyłączony do przyległego 2'-O-metylo-
rybomikleozydu do jego grupy 5'-hydroksylo-
Ryc. 37-7. Schematyczny obraz dru go rzędowej wej przez 3 reszty fosforanowe (ryc. 37-10).
struktury cząsteczki jednopasmowego R MA, w któ-
Cząsteczki mRNA zawierają często wewnętrzne
rej wytworzyła się szypuła i pętla {struktura spinki
do wtosów) wskutek wewnątrzcząsteczkowego
ó-metyloadenylany i inne nietylowane nukleo-
parowania zasad. tydy 2'-O-rybozy.,,Czapeczka" prawdopodob
ywarolę w rorpo/nanin mRNA przez
nie ądpry
mają przepisanej swojej informacji na cząste- a tAkŜ&pomagaw-sta-
czki DNA, liczne zwierzęce wirusy RNA bilizacji mRNA poprzez 5^egzonukleaz.
— zwłaszcza retrowirusy (np. wirus HIV, czyli „Maszyneria" syntetyzująca białko rozpoczyna
AIDS) - są przepisane przez RNA-zaleŜną translacje mRNA na białko od końca 5 r , czyli
polimęrazę DNA, tj. tzw. odwrotną transkryp- końca z „czapeczką", metylo-wanych
tązc na DNA, w wyniku tego powstaje dwupas- nukleotydów. Drugi koniec większości mRNA,
mowa, kopia DNA genomu RNA. W licznych koniec 3 -hydroksylowy, ma dołączony polimer
przypadkach powstający dwupasmowy przepi- zbudowany z 200—250 nukleotydów
sany DNA jest włączony (integrowany) w ge- adenylowych. Swoista funkcja tego „ogona"
nom gospodarza i następnie słuŜy jako matryca poli(A) na 3'-hydroksylowym końcu cząsteczek
do ekspresji genów, z której takŜe mogą być mRNA nie jest w pełni poznana, ale wydaje się,
przepisane wirusowe genomy RNA. Ŝe
y niw swoistyrfi mRNA-Chroniąc
ppjpd g^kiem

Pasma DNA:

Kodujące — 5'-TGG A A T T G T G A G C G G A T A A C A A T T T C A C A C A G G A A A C A G C T A T G A C C A T G - 3 '

Matryco we-- 3 - A C C T T A A C A C T C G C C T A T T G T T A A A G T G T G T C C T T T G T C G A T A C T G G T A C - 5 '
Tran skrypt 5
1
pAU UGUGA6CGGAU A A C A A U U U C A C A C A G G A A A C A a C U A U G A C C A U B 3'
RNA

Ryc. 37-8. WspółzaleŜności między sekwencjami transkryptu RNA i jego genu, w którym pokazano
kodujące i niekodujące (matrycowe) pasma oraz ich polarność. Transkrypt RNA o polarności 5' do 3' jest
komplementarny do pasma matrycowego o poiarności 3' do 5'. Zwróć uwagę, Ŝe sekwencja w transkrypcje
RNA i jego poiarność jest taka sama, jak pasma kodującego, z wyjątkiem U w transkrypcie zastępującym
T w genie. _____ _____ ___________________________
452 / ROZDZIAŁ 37

DNA

mRNA
5'. . 3'

Synteza białek na matrycy mRNA

Rybosom

Ryc. 37-9. Ekspresja informacji genetycznej DNA w formie transkryptu mRNA Ten ostatni jest następnie
przepisany (translacja) przez rybosomy na cząsteczkę swoistego białka

H,N
NH,

Ryc. 37-10. Struktura „czapeczki" dołączonej do

końca 5' większości cząsteczek eukariotycznego
informacyjnego RNA. Trifosforan 7-metyloguano-
zyny jest związany z końcem 5' mRNA, który zwykle
zawiera nukleotyd purynowyzmetyiowany w pozy-
cji 2 rybozy (nukleotyd 2-0-metylopuryny).
O'
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW NUKLEiNOWYCH / 453
Niektóre cząsteczki mRNA,
włączając^? to niektóre mRNA histonów, nie
mają poli(A). Ogon poli(A) moŜe tworzyć wią-
zania na zasadzie parowania zasad z polimera-
mi oligodeoksytymidyny, związanej ze stałym
podłoŜem, np. celulozą, i dzięki temu moŜe być
uŜyty do oddzielenia cząsteczek mRNA od
innych rodzajów RNA.
Cząsteczki mRNA cytoplazmy komórek ssa-
kówrwłączając komórki ludzkie, nie są produk-
tami bezpośrednio syntetyzowanymi na mat-
rycy DNA, ale.sa_ tworzone przez przeksztai-
■cenkuz.prekursorowej cząsteczki przed wejś-
ciem do cytoplazmy. W jądrach ssaków bezpo-
średnie produkty transkrypcji genów stanowią
wigc 4. klasę cząsteczek RNA. Te jądrowe
cząsteczki RNA są bardzo heterogenne co do
wielkości i są całkiem duŜe. Cząsteczki jąd-
rowegojięteragennegp fiNAihnRNA) mają masę
cząsteczkową powyŜej 107, podczas gdy masa
cząsteczkowa (MW) cząsteczek mRNA jest na
ogól mniejsza niŜ 2 x 106. Jak to przedstawiono
w rozdz. 39, cząsteczki hnRNA podiegaja_gb-
róbce do cząsteczek mRNA. kflóre następnie
wnikają do cytoplazmy i słuŜą jako matryce do
syntezy białek.
RNA transferowy (tRNA). Cząsteczki
tRNAskladająsięzok. 75nukleotydów.S.a_aaę
j (p. rozdz. 39). Cząsteczki
p wewnątrecziisteczkowych wiązań wodorowych mię-
tRNA kd li i l b
sluŜą_JąJ^ft.iaeaM-kt-do translacji in.lbr-iriacjL,
zawartej w sekw-encji^ nukleotydow inRNA na
swoiste aminokwasy. W kaŜdej komórce
istnieje przynajmniej 20 rodzajów cząsteczek
tRNA i przynajmniej 1 (a często kilka)
odpowiada kaŜdemu z 20 aminokwasów po-
trzebnych do syntezy białka. ChociaŜ kaŜda
swoista cząsteczka tRNA róŜni się od innych
sekwencją nukleotydową, to cząsteczki tRNA
jako klasa mają wiele wspólnych cech. Struk-
tura pjerwszorzędowa, tj. sekwencja nukleoty-
dową, wszystkich cząsteczek tRNA pozwala na
sfałdowanie ich, a wewnątrzcząs teczko wa kom-
pletne ntarność zasad pozwala wytworzyć dru-
gorzędową strukturę, która jest podobna do
.liścia koniczyny (ryc. 37-11).
Wszystkie cząsteczki tRNA zawierają 4 głów-
ne ramiona. Kumie akceptorowe składa sie z szy-
puty utworzonej ze sparowanych zasad, która
kończy się sekwencją CCA (5'-3'). Aminokwasy
wiąŜą się swoimi grupami karboksylowymi
przez wiązanie estrowe do grupy 3'-hydroksylo-
wej reszty adenozylowej. Inne ramiona mają
„szypuły ze sparowanych zasad i pętle zasad nie
T
Ramię - "*
receptorowe •
5'P
Region wiązań
wodorowych
pomiędzy param!
zasad
ię dodatkowe
U \T__?/i— Alkilowa na puryna JM
■■,
Ramię antykodonowe
Ryc. 37-11. Typowy acylo-tRNA, w którym ami-
nokwas (aa) jest związany 3'-końcową sekwencją
CCA, Oznaczono antykodon oraz ramiona T f C
i dihydrouracylowe (DHU), jak równieŜ pozycję
dzy parami zasad. (Wg James D. Watson, Molecular
Biology of tha Gene, 3rd ed. Copyright © 1976,
1970, 1965, by W. A. Benjamtn, Inc, Menlo Park,
Calif.)
sparowanych (ryc. 37-7). Ramię antykodonowe
przy końcu szypuly o sparowanych zasadach
rozpoznaje tryplet nukleotydow, czyli kodon
(omówiono w rozdz. 40) matrycy mRNA. Ma
ono sekwencję nukleotydow komplementar-
nych do kodonu i jest odpowiedzialne za swois-
tość tRNA. Ramię D zostało tak nazwane dzięki
obecności zasady dihydrourydyny, a ramię
T f C ze względu na obecność sekwencji T,
pseudonrydyny i C. podatkowe ramie jest naj-
bardziej zmienną cecną tRNA i stanowi pod-
stawę do klasyfikacji cząsteczek tRNA. Klasa
ljtŁKA (_ok. 75% wszystkich tRŃA) ma dodat-
kowe ramię długości 3 —5 pz. Klasa 2 tRNA ma
dodatkowe ramię długości 13—21 pz i często
strukturę typu szypuła-pętla.
Drugorzędową strukturę cząsteczek tRNA
utrzymują sparowane zasady w tych ramio-
454 / ROZDZIAŁ 37

Tabela 37-2. Części składowe rybosomów ssaków

Komponent Masa Białko RNA
cząstecz-
kowa Liczba Masa Wielkość Masa Liczba
cząstecz- zasad
kowa

40 S pod jednostka 1,4* 106 35 7 x 1 05 18 S 5 7x10! 1900

60 S podjednostka 2,8 x 10s 50 1x-|0 6 S 5,8 S 35000 120
28 S 45000 160
1,6*10fl 4700

Podjednostki rybosomalne są określone stosownie do ich szybkości sedymentacji w jednostkach

Svedberga (40 S lub 60 S). W tabeli przedstawiono całkowitą masę cząsteczkową kaŜdej z nich. Pokazano
równieŜ: liczbę unikatowych białek i ich całkowitą masę cząsteczkową, składowe RNA kaŜdej podjednostki,
ich wielkość (w jednostkach Svedberga), masę cząsteczkową i liczbę zasad.

nach, stanowiąc stałą cechę tRNA. Ramię ak- rybosomalnego RNA, w duŜym stopniu zmety-
ceptorowe ma 7 pz, ramiona T f C i antykodo- lowane, są na terenie jąderka upakowane wraz
nowe — 5 pz, a ramię D3 (lub 4) pz. ze swoistymi białkami rybosomalnymi. W cyto-
ChociaŜ tRNA są trwale u prokariontów, plazmie rybosomy są dość trwale i zdolne do
u eukariontów są one nieco mniej trwałe. Od- wejścia w wiele cykli transiacyjnych. Funkcje
wrotnie jest z mRNA, który jest nietrwały RNA w rybosomie
u prokariontów, ale na ogół trwały w organiz- ^ j ^ ^ j g y
mach eukariotycznych. nie są w pełni poznane, lecz są one niezbędne do
Rybosomalny RNA (rRNA). Rybosom uformowania struktury rybosomu i zdają się
jest iiukleoproteinowa sH^^lurfl flylppla7maty- mieć kluczową rolę w wiązaniu mRNA do
czną, iiójra funkcjonuje jako „maszyneria" do rybosomów i w jego translacji.
syntezy białek na matrycach mRNA. Na rybo- Mało cząsteczkowe trwałe RNA.
somacb cząsteczki mRNA i tRNA współdziała- W komórkach eukariotycznych znajdują się
ją w procesie translacji na swoiste cząsteczki w duŜej ilości dyskretne, ewolucyjnie zachowy-
białek informacji przepisanej uprzednio z genu. wane, małocząstęczkowe, trwałe rodzaje RNA.
Składowe komponenty rybosomu ssaków, Większość tych cząsteczek egzystuje w postaci
który ma masę cząsteczkową ok. 4,2 x \06 i szy- rybonukleoprotein i są one rozmieszczone w ją-
bkość sedymentacyjną 80 S (jednostek Svedber- drze, w cytoplazmie albo w obu tych częściach
ga) przedstawiono w tab. 37-2. Rybosom ssa- komórki. Mają one od 90—300 nukleotydów
ków zawiera 2 główne podjednostki nukleo-
proteinowe, większą o masie cząsteczkowej Tabela 37-3. Niektóre rodzaje mat o cząsteczko-
2,8 x 10s (60S) i podjednostkę mniejszą o masie wych, trwałych RNA występujących w komórkach
cząsteczkowej 1.4 x 106 (40S). Podjednostka ssaków
60S zawiera 5S rybosomalny RNA {rRNA), Długość Liczba
5,8S rRNA i 28S rRNA; znajduje się tam takŜe Nazwa (nukleo- cząstecze Umiejscowienie
ponad 50 swoistych polipeptydów. Mniejsza tydów) wk
podjednostka, czyli podjednostka 40S, zawiera komórce
pojedynczą cząsteczkę 18S rRNA oraz ok. 30 U1 165 U10 6 N u kleopi azma/ hn R N A
łańcuchów poiipeptydowych. Wszystkie cząste- U2 188 5*10= Nukleoplazma
U3 216 3* 105 Jądro
czki rybosomalnego RNA, z wyjątkiem 5S U4 139 1 * 10s Nukleoplazma
rRNA, pochodzą z przekształcenia na terenie U5 118 2* 10B Nukleoplazma
jądra pojedynczej prekursorowej cząsteczki 45S U6 106 3*10 ! Ziarnistości
RNA (p. rozdz. 40). Cząsteczka 5S rRNA ma perictiromatynowe
takŜe swoją własną cząsteczkę prekursorową, 4,5 S 91-95 3*10* Jądro i cytoplazma
która jest niezaleŜnie przepisywana. Cząsteczki 7S 280 5*10= Jądro i cytoplazma
7-2 290 1*10E Jądro i cytoplazma
7-3 300 2*10s Jądro
 STRUKTURA I FUNKCJA KWASÓW N U KLE IM OWYCH / 455
i występują w komórce w liczbie
100000- -1000000 kopii. Małe jądrowe
cząsteczki rybonukleoprotein,
często nazywane ,,sniirps" mogą mieć znaczenie
w regulacji genów. Cząsteczka U7 wydaje się
odgrywać rolę w wytworzeniu prawidłowego
końca 3' w histonowym mRNA. Cząsteczki U4
i U6 mogą być potrzebne przy obróbce poli(A),
a cząsteczka Ul jest włączona w wycinanie
intronu i obróbkę mRNA (p. rozdz. 39).
W tabeli 37-3 przedstawiono niektóre cechy
małocząsteczkowych trwałych RNA.
PIŚMIENNICTWO
lluni T: DNA Makes RNA Miiko Protein. Ełsewier,
1983. Rich A et al: The chemistry and biology of left-
handed
Z-DNA. Anrtu Rev Biochem 1984;53:847. Turner
Pr Con trolli ng roi es for snurps. Naturę
!985;31ó:105.
Wa(son JD: The Doubk Helix. Atheneum, 1986.
Watson JD, Crick FHC: Molecular structure of
nucleic acids. Naturę 1953;171:737. Zieve GW:
Two groups of smali stable RNAs. Celi
1981;25:296.
38 Organizacja i replikacja DNA
WPROWADZENIE
W organizmach prokariotycznyćh DNA jest
na ogół nie związany z białkami innymi niŜ te,
które są związane z replikacja i transkrypcją
DNA, W organizmach eukariotycznych duŜa
część DNA jest pokryta róŜnymi białkami.
Białka te i DNA tworzą chromatynę, złoŜoną
strukturę, która umoŜliwia liczne konfiguracje
cząsteczki DNA i takie rodzaje kontroli, które
są unikatowe dla organizmu eukariotycznego.
Informacja genetyczna DNA chromosomu
moŜe być przekazywana przez wierną replikację
(DNA), lub teŜ moŜe podlegać wymianie w licz-
nych procesach, takich jak „crossing over",
rekombinacja i konwersja. Procesy te zabez-
pieczają zdolność do adaptacji i warunkują
róŜnorodność organizmu, aie mogą takŜe pro-
wadzić do powstania procesu chorobowego.
Rephkacja DNA, proces bardzo złoŜony
i uporządkowany, postępuje zgodnie z pokr-
nością 5' do 3' typową dla syntezy RNA opisa-
nej w innych rozdziałach. W komórkach euka-
riotycznych replikacja DNA w chromosomach
zaczyna się w licznych miejscach i postępuje
jednocześnie w obu kierunkach. Do syntezy
i naprawy DNA, procesów postępujących wed-
ług reguły parowania zasad Watsona i Cricka,
potrzebne są liczne enzymy.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Mgtacje są wynikiem zmian w sekwencji
zasad DNA. Mutacje mogą nastąpić w wyniku
nieprawidłowej replikacji, przefitie|SZ£d Łab
iiaprawy DNA i zachodzą z częstością ok. 1 na
kaŜdych 106 podziałów komórkowych. W wyni-
ku mutacji, które zachodzą w kodujących lub
regulatorowych regionach DNA, powstaje nie-
Dary/ K. Granner, MD
prawidłowy produkt genu^ Mutacja w obrębie
komórki rozrodczej będzie przeniesiona na po-
tomstwo (jest to tzw. pionowe przeniesienie
choroby dziedzicznej). Liczne czynniki, obej-
mujące wirusy, związki chemiczne, promienio-
wanie nadfioletowe i promieniowanie jonizują-
ce zwiększają tempo mutacji. Mutacje dotyczą
komórek somatycznych i są. przenoszone na
następne generacje komórek w obrębie organiz-
mu. Jest oczywiste, Ŝe wiele chorób i praw-
dopodobnie większość nowotworów złośliwych
powstaje wskutek horyzontalnej transmisji mu-
tacji.
CHROMATYNA JEST MATERIAŁEM
CHROMOSOMALNYM Z JĄDER
KOMÓREK ORGANIZMÓW
EUKARIOTYCZNYCH
* _ak)a.da. się z bardzo długich
dwupasmow-ych cząsteczek DNA i prawie rów-
nej masy małych białek zasadowych, zwanych
htstonunik jak równieŜ z mniejszej ilości
niehistonowych (większość z nich są to białka
kwaśne i większe niŜ histony) uiiaiejiklŚsiRNA.
Badania chromatyny przy zastosowaniu mikro-
* Tak daleko, jak to jest moŜliwe, dyskusja w tym
rozdziale oraz w rozdz. 39, 40 i 41 będzie się odnosiła
do ssaków, które naleŜą oczywiście do wyŜszych
organizmów eukariotycznych. W pewnych przypad-
kach będzie konieczne odnosić się do spostrzeŜeń
poczynionych na organizmach prokariotycznych, ta-
kich jak bakterie i wirusy. W tych przypadkach będą
to takŜe informacje, które mogą być ekstrapolowane
na ssaki. Podział materiału przedstawionege w rozdz,
37—41 jest cokolwiek arbitralny, a opisane procesy
nie powinny być odbierane jako procesy niezinte-
growane i wzajemnie niezaleŜne.

skopu elektronowego wykazafy zbite, kuliste
cząsteczki, zwane nukleosomami, które mają ok.
10 nm średnicy i są powiązane pasmami DNA
(ryc. 38-1).
----.""
Ryc. 38-1. Zdjęcie z mikroskopu elektronowego
nukleosomów przywiązanych do nici kwasu nuk-
(einowego (DNA), (Biały odcinek odpowiada
2,5 nm.) (Reprodukowane za zgodą z: Oudet P,
Gross-Beliard M., Chambon P.: Electron micros-
copic and biochemical evidence that chromaiin
structure is a repeating unit Celt 1975; 4:281)
Histony są najbardziej obfitymi
białkami chromatyny
Jlistony-^są nieco heterogenne, składają się
z wielu blisko spokrewnionych białek. Wśród
histonów najsłabiej związane z chromałyrtą są
histony HI i dlatego są łatwo usuwane roz-
tworem soli, w wyniku czego chromatyna staje
się rozpuszczalna. Wyizolowany rdzeń nukleo-
.somów zawiera 4 klasy histonów: H2A, H2B,
H3 i H4. Struktura słabo lizy no-bogatych his-
tonów — H2A i H2B — jest w znacznym
stopniu zachowywana (konserwowana) między
gatunkami, podczas gdy struktura arginino--
bogatych histonów — H3 i H4 — jest ściśle
zachowywana między gatunkami. Takie silne
zachowywanie nasuwa wniosek, Ŝe czynność
histonów jest identyczna we wszystkich komór-
kach eukanotycznych i Ŝe cała cząsteczka (his-
tonu) jest włączona swoiście w pełnienie takiej
funkcji. 2/3 końca C cząsteczek histonów ma
zwykły skład aminokwasów, natomiast1 /3 koń-
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 457
ca N ma większość aminokwasów zasadowych.
Wymienione 4 histony rdzenia nuklcosoniu pod-
legają 5 rodzajom modyfikacji w reakcjach kowa-
lencyjnych: acety lacji, metylacji, fos fory lacji,
ADP-ryboŜylaćji i związaniu .kowalencyjnemu
(wyłącznie histonu H2A) z jądrowym białkiem
ubikwityną. Te modyfikacje histonów zapewne
odgrywają pewną mało jeszcze poznaną rolę
w strukturze ehromatyny i w jej czynności.
Histony usunięte z ehromatyny oddziaływają
wzajemnie w bardzo swoisty sposób.Jrj3JJ34,
agregują, tworząc tetramer zawierający po 2 czą-
5iecAi kaŜdego z nich (H3/H4)2, podczas gdy
H2A i H2B tworzą, dimery (H2A-H2B) i wyŜsze
kompleksy oligomerów (H2A-H2B)n. W małym
stęŜeniu soli tetramer H3-H4 nie asocjuje z di-
merem lub oligomerem H2A-H2B, a Hl nie
łączy się wprost z innymi histonami w roz-
tworze.
NukJeosom jest strukturą zawierającą
h i stan i DNA
Gdy tetramer H3-H4 i dimer H2A-H2B są
zmieszane z czystym dwupasmowym DNA,
wówczas obserwuje się ten sam wzór dyfrakcji
promieni X, jak w świeŜo izolowanej chromaty-
nie. Badania w mikroskopie elektronowym po-
twierdzają obecność zrekonstruowanych nuk-
leosomów. Rekonstrukcja nukleosomów z
DNA i histonów H2A, H2B, H3 i H4 nie zaleŜy
od tego, czy róŜne te komponenty pochodzą
z tych samych komórek. Do rekonstrukcji rdze-
nia nukleosomu nie są potrzebne ani histonHl,
ani białka niehistonowe.
W nukleosomie DNA jest dodatkowo nawi-
nięty, jako lewoskrętny heliks, na powierzchni
podobnego do dysku oktameru histonów, skła-
dającego się z tetrameru H3-H4 (H3/H4)2 zaj-
mującego część centralną nukleosomu i 2 dime-
rów H2A-H2B (ryc. 38-2). Histony rdzenia
nukleosomu oddziaływają z DNA na wewnętrz-
nej powierzchni superzwoju.
Sam tetramer (H3/H4)2 narzuca DNA właś-
ciwości podobne do tych, jakie ma cały nuk-
leosom; tetramer odgrywa przeto główną rolę
w tworzeniu nukleosomu. Dodanie 2 dimerów
H2A-H2B stabilizuje pierwotną cząsteczkę
i wiąŜe silnie 2 dodatkowe półskoki spirali
DNA, uprzednio jedynie luźno związane do
tetrameru (H3/H4)3.1,75 saperhelikalnego zwoju
DNA owija się więc wokół powierzchni
oktameru histonu, chroniąc 146 par zasad DNA
i tworząc rdzeń aukleosotnti (ryc. 38-2). Gdy
DNA owija się wokół powierzchni oktameru
458 / ROZDZIAŁ 38
-H1
O klamer 148 par zasad
historio wychronionych (1,75
zwoju
superbelikalnego}
+ H1
166 par zasad (2 skręty
superhetikalne) chronione
□raz eksponowany (nie-
chroniony) DNA łącznikowy
Ryc. 38-2. Model struktury nukleosomu {nalewo)
i części rdzennej nukleosomu (na prawo), w któ-
rych DNA jest owinięte wokół powierzchni płas-
kiego cylindra białkowego składającego się z 2 czą-
steczek kaŜdego z histonów H2A, H2B, H3 i H4.
Histon H1 (obszar zaciemniony) powoduje zwięk-
szenie liczby chronionych par zasad. (Reproduko-
wano za zgodą z: Laskey R. A., Earnshaw W. C:
Nucleosome assembly. Nawre 1980, 286:763).
histonu, tworząc nukleohiston, kolejność kon-
taktu cząsteczki DNA z histonami zachodzi
w następującym porządku:
H2A—H2B—H4—H3—H3—H4—H2B—H2A
Histon Hl wiąŜe się. z DNA wówczas, gdy
cząsteczka DNA wchodzi i wychodzi z rdzenia
nukleosomu w taki sposób, Ŝe łączy 2 zwoje
superspirali DNA długości 166 par zasad, two-
rząc nukleosom (ryc. 38-2).
Formowanie nukleosomów jest prawdopo-
dobnie wspomagane przez kwaśne białko jąd-
rowe nukleoplazminc. Mocne zasadowe histony
mogą wiązać silnie kwaśny DNA przez tworze-
nie mostków typu soli. Oczywiście takie nie-
swoiste oddziaływania histonów z DNA byłyby
destrukcyjne dla tworzenia nukleosomów i fun-
kcji chromatyny. Niikleoplazmina jest penta-
merem kwaśnego białka, które nie wiąŜe się ani
z DNA, ani z chromatyną, ale moŜe oddziały-
wać odwracalnie z oktamerem histonowym
w taki sposób, Ŝe histony nie mogą przylegać
nieswoiście do ujemnie naładowanych powierz-
chni, takich jak DNA. Wydaje się zatem, Ŝe
nukjeopiazmina utrzymuje w iadrze środowisko
jonowe, prowadza^e_(io-siw)isiego_oddziaływa-
riv& histonów i DNA oraz tworzenia nukleoso-
mów. Gdy zostaje .utworzona. struktura~~ńuk-
leosomu, nukleoplazmina zostaje uwolniona
z histołłów. Nukieosomy wykazują preferencję
do pewnych regionów na szczególnych cząstecz-
kach DNA, ale podstawa takiego nieprzypad-
kowego rozmieszczenia nukleosomów, zwane-
go fazowaniem, nie jest znana. Prawdopodobnie
jest to związane ze względną fizyczną giętkością
pewnych sekwencji nukleotydowych, które są
zdolne do przyjęcia formy załamanej (kinking)
w obrębie superspirali.
Dalsze upakowanie nukleosomów w jądrach
jest zaleŜne od interakcji histonów Hl z dwu-
pasmową cząsteczką DNA wiąŜącą nukieoso-
my. Topologia oddziaływania dwupasmowego
DNA z histonami Hl, z wytwarzaniem regio-
nów przerywników między nukleosomami, nie
jest bliŜej poznana.
STRUKTURY WYśSZEGO RZĘDU
DECYDUJĄ O UPAKOWANIU
CHROMATYNY
Chromatyną badana za pomocą mikroskopu
elektronowego wykazuje, oprócz struktury sa-
mych nukleosomów, 2 struktury wyŜszego rzę-
du: nić chromatynową 10 nm i 25- 30 nm.
Struktura podobna do dysku nukleosomu ma
średnicę 10 nm i wysokość 5 nm. Nić 10 nm
składa się z nukleosomów ułoŜonych w taki
sposób, Ŝe ich brzegi się spotykają, a ich płaskie
powierzchnie leŜą równolegle do osi nici (ryc.
38-3). Nić 10 nm jest prawdopodobnie dodat-
kowo skręcona, tworząc 30 nm nić chromatyno-
wą o 6—7 nukleosomach na 1 skok (ryc. 38-3).
KaŜdy zwój superspirali jest względnie płaski,
a powierzchnie nukleosomów następujących po
Oś włókna
Włókno 30 nm
Ryc. 38-3.
Włć kro 10 nm
Proponowana struktura 30 nm włókna
chromatyny, składającego się z 10 nm' włókna
nukleosomatnego dodatkowo skręconego. Oś
30 nm włókna jest prostopadła do płaszczyzny
papieru.

sobie skrętów są prawie równolegle jedna wzglę-
dem drugiej. Histony Hl wydają się stabilizo-
wać nić 30 nm, ale ich pozycja i pozycja
przerywnika DNA o róŜnej długości nie zostały
jeszcze zdefiniowane. Jest moŜliwe, Ŝe nukleoso-
my mogą tworzyć róŜne upakowane struktury.
Aby wytworzyć chromosom mitotyczny 30 nm
nić musi ulec dalszemu, ok. 100-krotnemu,
upakowaniu swojej długości (p. niŜej).
W chromosomach interfazowycti nici chroma-
tyny są zorganizowane w pętle lub jlomeny ,p
długości 30000 100 000 par zasad zakot-
wiczone w jądrze w strukturze szkieletowej (lub
macierzy podporowej). W obrębie tych domen
niektóre sekwencje DNA mogą być umiejs-
cowione w sposób nieprzypadkowy. Sugeruje
się, Ŝe kaŜda wypętlona domena chromatyny
odpowiada oddzielnej funkcji genetycznej za-
wierając zarówno kodujące, jak i niekodujące
regiony genu.
NIEKTÓRE REGIONY CHROMATYNY
SĄ „AKTYWNE"; INNE REGIONY SĄ
„NIEAKTYWNE"
Ogólnie kaŜda komórka indywidualnego or-
ganizmu wielokomórkowego zawiera tę samą
informację genetyczną w postaci takich samych
sekwencji DNA. Zatem róŜnice między róŜnymi
rodzajami komórek w obrębie jednego organiz-
mu mogą być wytłumaczone zróŜnicowaną eks-
presją wspólnej informacji genetycznej. Chro-
matyna zawierająca geny aktywne (tj. chroma-
tyna aktywna transkrypcyjnie) róŜni się pod
wieloma względami od regionów nieaktywnych.
Struktura nukleosomalna aktywnej chromaty-
ny jest zmieniona lub w bardzo aktywnych
regionach jest jej brak. DNA w aktywnej chro-
maty_nie zawiera obszerne regiony (długości ok.
TOOOOO par zasad), które są wraŜliwe na trawie-
nie iiuklca/ą. taką jak DNaza I. WraŜliwość
regionów chromatyny na DNazę I, które są
aktywnie transkrybowane, odzwierciedla raczej
tylko potencjał dla transkrypcji niŜ samą trans-
krypcję, a w wielu systemach jest skorelowana
ze względnym brakiem 5'-metylodeoksycytydy-
ny w DNA.
W obrębie duŜych regionów aktywnej chro-
matyny" istnieją krótkie odcinki o 100—300
nukleotydach, które wykazują nawet większą
{20-krotną) wraŜliwość na DNazę I. Te miejsca
nadwraŜliwe prawdopodobnie wynikają z kon-
formacji strukturalnej, która sprzyja dostępno-
ORGANIZACJA I REFLIKACJA DNA / 459
Jdnukkazy-DN A, Regiony te są zwykle umiejs-
cowione bezpośrednio przed aktywnym genem
i w regionach tych struktura nukleosomalna jest
przerwana w wyniku związania białek niehis-
tonowych (p. rozdz. 39 i 41). Wydaje się, Ŝe
w wielu przypadkach, gdy gen jest zdolny do
transkrypcji, musi on mieć nadwraŜliwe miejsce
w chromatynie w regionie bezpośrednio poprze-
dzającym gen. Białka biorące udział w trans-
krypcji oraz białka zaangaŜowane w utrzymaniu
dostępu do matrycowego pasma DNA biorą
udział w powstawaniu miejsc nadwraŜ-liwych.
Miejsca nadwraŜliwe często dostarczają
pierwszej wskazówki odnośnie do obecności
i umiejscowienia elementu kontrolującego
transkrypcję.
Chromatyna nieaktywna transkrypcyjnie jest
w interiazle gęsto upakowana, co moŜna stwier-
dzić przy uŜyciu mikroskopu elektronowego.
Nazywa sieją heterochromatyną. Chromatyna
aktywna" transkrypcyjnie wybarwia się jako
substancja mniej gęsta i określa się ją jako
euchromatyne. Euchromatyna replikuje się zwy-
kle wcześniej w cyklu komórkowym ssaków niŜ
heterochromatyną (p. niŜej). Są 2 typy hetero-
chromatyny: konstytutywna i fakultatywna,
Heterochromatyną konstytutywna jest zawsze
upakowana, a "więc jest nieaktywna. Hetero-
chromatyne konstytutywną znajduje się w re-
gionach w pobliŜu centromeru i w końcach
chromosomów (w telomerach). He ter ochrom a-
tyoa fakultatywna jest niekiedy skondensowa-
na, ale kiedy indziej jest aktywnie przepisywana,
a. więc nieskondensowana i mająca wygląd
euchromatyny. Spośród 2 Ŝeńskich chromo-
somów X u ssaków 1 chromosom jest prawie
całkowicie nieaktywny transkrypcyjnie i jest
chromosomem heterochromatycznym. Jednak-
Ŝe heterochromatyczny chromosom X ulega
dekondensacji w okresie gametogenezy j staje
się aktywnym transkrypcyjnie we wczesnej emb-
riogenezie; tak więc jest to chromosom o fakul-
tatywnej heterochromatynie.
Niektóre komórki insektów, np. Chironomus,
zawierają chromosomy olbrzymie, które uległy
replikacji w 10 cyklach, ale siostrzane chroma-
tydy nie oddzieliły się. Kopie DNA leŜą jedna
obok drugiej w precyzyjnym układzie i w rezul-
tacie tworzą chromosom prąŜkowany, zawiera-
jący regiony chromatyny skondensowanej i jas-
ne prąŜki chromatyny bardziej rozproszonej.
Transkrypcyjnie aktywne regiony tych chro-
mosomów politenicznych o silnie rozluźnionej
budowie tworzą „pufy" zawierające enzymy
460 / ROZDZIAŁ 38
Ryc. 38-4. Korelacja między aktywnością polime-
razy RNA klasy II a syntezą RNA. U larwy Chirono-
mus tentans wiele genów aktywuje się pod wpły-
wem szoku cieplnego (39X, 30 min). A: Rozmiesz-
czenie RNA polimerazy B (zwanej takŜe klasą II)
w izolowanym IV chromosomie ślinianki. Enzym
uwidoczniono przez immunofluorescencję, stosu-
jąc przeciwciało przeciw pohmerazie. Swoiste prą-
Ŝki w chromosomie IV oznaczono symbolami 5C
i BR3; pufy pokazuje strzałka, B: Auto radiogram
3
chromosomu IV po inkubacji z H-urydyną w celu
wyznakowania RNA. Zwróć uwagę na zgodność
fiuorescencji z obecnością radioaktywnego RNA
(punkty). Odcinek skali =7 \im (Reprodukowano
za zgodą z: Sass H.: RNA polymerase B in potytene
chromosomes. Celi 1982; 28:274. Copyright
© 1982 by the Massachusetts Instituteof Techno-
logy).
odpowiedzialne za transkrypcję; są to miejsca,
gdzie przebiega synteza RNA (ryc. 38-4).
DNA JEST ZORGANIZOWANY W
POSTACI CHROMOSOMÓW
W met a fazie chromosomy ssaków wykazują
2-osiową symetrie z identycznymi siostrzanymi
chromatydami połączonymi w centromerze, któ-
rego względne połoŜenie jest charakterystyczną
cechą danego chromosomu {ryc. 38-5). KaŜda
siostrzana diromatyda zawiera cząsteczkę dwu-
pasmowego DNA, W czasie Lnterfazy upako-
Bp-
Ryc. 38-5. Dwie siostrzane chromatydy ludzkiego
chromosomu Nr12. * 27,850. (Reprodukowanoza
zgodą z: DuPraw E. J.: DNA and Chromosomes.
Holt, Rinehart, and Winston, 1970).
wanie cząsteczki DNA jest mniej zbite niŜ
w skondensowanym chromosomie metafazo-
wym. Chromosomy metafazowe są nieaktywne
transkrypcyjnie.
Ludzki geno m haploidalny skiada się
z 3,5 x 10° par zasad, czyli par
nukleotydów i ok. 1,7 x 107 nukleosomów.
Zatem kaŜda z 23 chromatyd w ludzkim
genomie haploidalnym zawiera średnio 1,5 x
10B nukleotydów w jednej dwupasmowej
cząsteczce DNA. Długość kaŜdej cząsteczki
DNA musi być zredukowana ok. 8000 razy, aby
się wytworzyła struktura skondensowanego
chromosomu interfazowego! W chromosomach,
metafazowych 25— 30 nm nici chro-matynowe
są takŜe sfałdowane w upetlone domeny,
których proksymalne końce są zakotwiczone
do niehistonowego białkowego rusztowania.
Stopień upakowania kaŜdego rzędu struktury
DNA jest podsumowany w tab. 38-1.
Upakowanie nukleoprotein w obrębie chro-
matyd nie jest przypadkowe, o czym świadczy
charakterystyczny wzór po wybarwieniu chro-

Tabela 38-1. Współczynniki upakowania kaŜdego
rodzaju struktur DNA
Współczynnik
Postać w chrnmatynie upakowania
„Nagi" dwupasmowy heliks
1,0
1-10
DNA 10 nm nić nukleosomalna
25—30 nm nić chromatynowa
zawierająca superhelikalne nukleosomy
40-60
Skondensowane pętle chromosomów
rnetafazowych
8000
mosomów swoistymi barwnikami,
takimi jak kwinakryna lub barwnik Giemsy
(ryc. 38-6).
Wzór wybarwiania (prąŜkowania) całego ze-
stawu chromosomów od osobnika do osobnika
w obrębie jednego gatunku jest wysoce po-
wtarzalny; niemniej róŜni się on znacznie od
innych, nawet blisko spokrewnionych, gatun-
ków. Upakowanie nukleoprotein w chromo-
somach wyŜszych organizmów eukariotycz-
nych musi być w jakiś sposób zaleŜne od
gatunkowo swoistych cech cząsteczek DNA.
i
14
*
19 20
Ryc. 38-6. Ludzki kariotyp (człowieka z normalnym zestawem 46 XY), w którym chromosomy
wybawiono barwnikiem wg metody Giemsy i ułoŜono stosownie do Konwencji Paryskiej (Dzięki
uprzejmości H. Ławce i F. Conte),
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 461
WIĘKSZA CZĘŚĆ GENOMU SSAKÓW
NIE JEST TRAlMSKRYBOWANA
Genom haploidaJny kaŜdej komórki ludzkiej
składa się z 3,5 x 10a par zasad DNA podzielo-
nych na 23 chromosomy. Cały genom hap-
loidalny składa się z DNA wystarczającego na
zakodowanie ok. 1,5 min par genów. JednakŜe
badania nad tempem mutacji i złoŜonością
genomów organizmów wyŜszych wybitnie suge-
rują, Ŝe u ludzi występuje tylko ok. 100000
rodzajów podstawowych białek. To nasuwa
wniosek, Ŝe większość DNA nie jest DNA
kodującym, czyli zawarta w nim informacja nie
jest nigdy tłumaczona na sekwencje amino-
kwasów cząsteczki białkowej. Z pewnością pe-
wien nadmiar sekwencji DNA słuŜy do regulacji
ekspresji genów w czasie rozwoju, róŜnicowania
i adaptacji do środowiska. Pewien nadmiar
tworzą sekwencje wtrącone, które rozdzielają
kodujące regiony genu, ale większość nadmiaru
sekwencji składa się z wielu rodzin sekwencji
powtarzających, którym nie przypisuje się jesz-
cze jasno określonych funkcji.
DNA eukariotycznego genomu moŜe być
10 11 \7
16
21
t* •>«
17
4%
22
462 / ROZDZIAŁ 38
podzielony na róŜne „klasy sekwencji". S4 to:
sekwencje unikatowe, czyli niepowtarzające
DNA i sekwencje DNA powtarzające, W geno-
mie haploidalnym unikatowe sekwencje DNA
zawierają zwykle pojedyncze kopie genów ko-
dujących białka. Sekwencje powtarzające DNA
w genomic haploidalnym zawierają sekwencje,
które zmieniają się odnośnie do liczby kopii od
2 aŜ do 107 kopii na 1 komórkę.
Ponad połowę DNA w organizmach
eukariotycznych stanowią sekwencje
unikatowe, czyli niepowtarząjące
Dane szacunkowe (jak równieŜ rozmieszcze-
nie powtarzających DNA) są oparte na licznych
technikach hybrydyzacji DNA-RNA. Podobne
techniki są stosowane do określenia liczby ak-
tywnych genów w populacji unikatowych sek-
wencji DNA. W droŜdŜach, niŜszym organiz-
mie eukariotycznym. występuje ekspresja ok.
4 000 genów. W typowych tkankach wyŜszych
organizmów eukariotycznych (np. wątroba i
nerka ssaków), ekspresji ulega 10 000-15 000
genów.
Regiony kodujące są często
przerywane sekwencjami
wtrąconymi
Kodujące regiony DNA, z których transkryp-
ty ostatecznie pojawiają się w cytoplazmie jako
pojedyncze cząsteczki mRNA, są zwykle po-
przerywane w gen omie duŜymi sekwencjami
wtrąconymi niekodującego DNA. Wskutek tego
pierwotne transkrypty DNA-hnRNA zawierają
niekodujące sekwencje RNA, które muszą być
usunięte w takim procesie, w którym takŜe
zachodzi wzajemne połączenie odpowiednich
segmentów kodujących z wytworzeniem doj-
rzałego mRNA. Większość sekwencji kodują-
cych pojedynczy mRNA jest poprzerywanych
w genomie (a zatem i w pierwotnym transkryp-
cie) przynajmniej przez 1, a w niektórych przy-
padkach aŜ przez 50 niekodujących sekwencji
wtrąconych (introny). W większości przypad-
ków introny są znacznie dłuŜsze niŜ przyległe
regiony kodujące (eksony). Obróbkę pierwo-
tnego transkryptu, która obejmuje zabranie
in tron ów i połączenie przyległych eksonów,
opisano szczegółowo w rozdz. 39.
Funkcja sekwencji wtrąconych, czyli iDtronów
nie jest jasna. Mogą one słuŜyć do rozdzielenia
domen funkcjonalnych (eksonów) zakodowa-
nej informacji w takiej postaci, która pozwala,
aby rearanŜacje genetyczne przez rekombinację
przebiegały szybciej niŜ w przypadku, gdyby
wszystkie regiony kodujące dla danej funkcji
genetycznej były w postaci ciągłej. Takie zwięk-
szone tempo rearanŜacji genetycznej funkcjona-
lnych domen moŜe prowadzić do szybkiej ewo-
lucji funkcji biologicznych.
W ludzkim DNA przynajmniej 20—30%
genomu składa się z sekwencji
powtarzających
Powtarzające sekwencje DNA mogą być ogó-
lnie sklasyfikowane jako umiarkowanie powta-
rzające i często powtarzające. Często powtarza-
jące sekwencje składają się z odcinków o długo-
ści 5—500 par zasad, powtórzonych wiele razy
w postaci tandemu. Sekwencje te są zwykle
zgrupowane w centromerach i telomerach chro-
mosomu i występują w ok. 1—10 min kopii
w genomie haploidalnym. Sekwencje te są trans-
krypcyjnie nieaktywne i mogą odgrywać
w chromosomie rolę strukturalną.
Umiarkowanie powtarzające sekwencje, które
występują w genomie w liczbie mniejszej niŜ 106
kopii na genom haploidalny, nie są zgrupowa-
ne, lecz rozproszone wśród sekwencji unikato-
wych i są klasyfikowane jako krótkie lub długie.
Długie sekwencje rozproszone mają długość
5000—7000 par zasad i występują w genomie
haploidatnym w liczbie 1000—100000 kopii. Te
długie rozproszone sekwencje są otoczone z ka-
Ŝdego końca przez sekwencje powtórzone wprost
(ang, direct repeats) o 30O—600 parach zasad
(ryc. 38-7), które bardzo przypominają długie
końcowe sekwencje powtarzające (ang. long ter-
minal repeats, LTR) występujące na końcach
zintegrowanych DNA retrowirusów, W wielu
przypadkach te długie sekwencje rozproszone
Dtugie rozproszone sekwencja powtarzające (5
- 7tyslęcypar zasad)
abc abc
a'b'c' a'b'c*
Sekwencje -
powtarzające-
proste (300 -60G
par zasad)
Ryc. 38-7. Obraz długich rozproszonych sekwen-
cji powtarzających z końcowymi krótkimi prostymi
sekwencjami powtarzającymi (abc) i ich sekwen-
cjami komplementarnymi (a'b'c').
 ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 463

są transkrybowane przez potimerazę U i zawie-

rają „czapeczki metylacyjne" nieodróŜnialne od
tych zawartych w mRNA.
Krótkie sekwencje powtarzające tworzą rodzi-
ny spokrewnionych, ale indywidualnie róŜnych,
sekwencji o długości od kilku do kilkuset par
nukleotydów. Krótkie sekwencje powtarzające
są aktywnie przepisywane albo jako integralne
składowe intronów, albo jako dyskretne ele-
menty przepisywane przez DNA-zaleŜną poli-
merazę RNA III (p. rozdz. 39). Wśród krótkich
rozproszonych sekwencji powtarzających w ge-
nomie ludzkim rodzina Alu występuje w 500 000
kopii na genom haploidalny i stanowi przynaj-
mniej 3—6% ludzkiego genomu. Składowe lu-
dzkiej rodziny Alu i ich spokrewnione analogi
u innych zwierząt są przepisywane jako integ-
ralne komponenty hnRNA lub jako dyskretne
cząsteczki RNA, zawierające dobrze poznane
4,5S RNA i 7S RNA. Jednostki naleŜące do
tych szczególnych rodzin są bardzo konser-
watywne w obrębie gatunków, jak równieŜ
w obrębie gatunków ssaków. Struktury krót-
kich sekwencji powtarzających, włączając w to
rodzinę Alu, przypominają końcowe sekwencje
powtarzające retrowirusów i mogą być elemen-
tami przemieszczającymi się, zdolnymi do
„przeskakiwania" z róŜnych miejsc do innych
w obrębie genomu (p. niŜej).

MATERIAŁ GENETYCZNY MOśE

PODLEGAĆ ZMIANOM I MOśE
ULEGAĆ REARANśACJI
Zmiany sekwencji zasad purynowych i piry-
midynowych w genie spowodowane zamianą,
ubytkiem lub insercją jednej lub więcej zasad
mogą prowadzić do zmienionego produktu ge-
nu, którym to produktem w większości przypa-
dków jest białko. Taka zmiana materiału gene-
tycznego daje mutację, której następstwa będą
omawiane dokładnie w rozdz. 40.
Rekombinacja chrom os o ma I na
jest jedną z dróg rearanŜacji materiału
genetycznego
Organizmy prokariotyczne i eukariotyczne
wykazują zdolność wymiany informacji genety-
cznej między podobnymi, czyli homologiczny-
mi, chromosomami. Zdarzenie wymiany, czyli
rekombinacja, zachodzi przede wszystkim
w okresie mejozy w komórkach ssaków i wyma-
ga równoległego ustawienia homologicznych
Ryc. 38-8. Proces rekombinacji (crossing over)
między homologicznymi chromosomami prowa-
dzący do powstania rekombinantów chromosomo-
wych.
chromosomów, co prawie zawsze zachodzi
z wielką precyzją.
Na rycinie 38-8 pokazano, jak przebiega
proces ,,crossing-over". Wynikiem tego procesu
jest równa i wzajemna wymiana informacji
genetycznej między homologicznymi chromo-
somami. Jeśli homologiczne chromosomy mają
róŜne allele łych samych genów, crossing-over
moŜe spowodować zauwaŜalne i dziedziczne
róŜnice w sprzęŜeniu genów. W rzadkich przy-
padkach, gdy ułoŜenie homologicznych chro-
mosomów nie jest dokładne, crossing-over lub
zdarzenie rękombinacyjne powodują nierówną
wymianę informacji. Jeden z chromosomów
moŜe otrzymać mniej materiału genetycznego,
a zatem moŜe mieć delecje, podczas gdy drugi
464 / ROZDZIAŁ 38

LEPORE
Ryc. 38-9. Proces nierównowaŜnej rekombinacji w regionie genomu ssaków generujących geny
strukturalne dia hemoglobiny i powstawanie nierównowaŜnych produktów rekombinacji 8-6 Lepore i 0-5
Lepore. Przykłady pokazują miejsca regionów, w których zaszła rekombinacja, (Reprodukowane za zgodą
S
z: Clegg J, B., Weetherall D, J.: |3 Thalassemia: Time for a reappraisal? Lancet 1974; 2:133).

partner pary chromosomów otrzymuje więcej je, 7. genomem bakteryjnym jest wybrane przez
materiału genetycznego w postaci dołączenia 2 mechanizmy. Jeśli bakteriofag zawiera sek-
lub podwojenia (ryc. 38-8), Nierówny crossing-- wencje DNA homologiczne do sekwencji cząste-
over występuje u ludzi, na co wskazuje obec- czki DNA gospodarza, to moŜe zajść zdarzenie
ność hemoglobin typu Lepore lub anty-Lepore. rękombinacyjne analogiczne do zdarzenia, jakie
Nierówny crossing-over oddziałuje na tandemo- zachodzi między homologicznymi chromoso-
wą organizację powtarzających DNA czy to mami. JednakŜe niektóre bakteriofagi syntety-
będą np. spokrewnione geny globiny, jak na ryc, zują białka, które wiąŜą swoiste miejsca
38-9, czy bardziej liczne powtarzające sekwencje
DNA. Nierówny crossing-over, powtarzający
w wyniku „poślizgu", powoduje zwiększenie
lub zmniejszenie liczby kopii rodziny sekwencji
powtarzających i moŜe mieć udział w ekspansji
i utrwalaniu wariantów w obrębie tego upo-
rządkowanego obszaru.

Niektóre wirusy mogą być włączone w

chromosomy
Niektóre wirusy bakteryjne (bakteriofagi) są
zdolne do rekombinacji z DNA bakteryjnego
gospodarza w taki sposób, Ŝe informacja gene-
tyczna bakteriofaga zostaje wbudowana linijnie
do genetycznej informacji gospodarza. Ta in-
tegracja, która jest formą rekombinacji, za-
chodzi w mechanizmie pokazanym schematycz-
nie na ryc. 38-10, Struktura kolistego genomu
bakteriofaga zostaje przerwana, podobnie jak
cząsteczka DNA gospodarza; odpowiednie koń-
ce są ponownie spojone z zachowaniem polar-
=t
ności. W celu uproszczenia, DNA bakteriofaga
jest pokazany jako cząsteczka wyciągnięta („li- I I I
nijna") w postaci zintegrowanej w cząsteczce ć. 38-10. Integracja kołowego genomu (zawie-
bakteryjnego DNA; często pozostaje ona rów- rającego geny A, B i C) z cząsteczką DNA gos-
nieŜ jako zamknięte koło. Miejsce, w którym podarza (zawierającą geny 1 i 2) i następujące
genom bakteriofaga integruje, czyli rekombinu- uboŜenie genów.

w chromosomach bakteryjnych z niehomologi-
cznymi miejscami określonej cząsteczki DNA
bakteriofaga. Integracja taka zachodzi w okreś-
lonym miejscu i nazywa się „miejscowo swois-
ta".
Liczne wirusy zwierzęce, zwłaszcza wirusy
onkogenne, albo bezpośrednio, albo w przypa-
dku wirusów RNA przez transkrypty DNA,
mogą być integrowane w chromosomy komó-
rek ssaków. Integracja DNA wirusów zwierzę-
cych do genomu zwierzęcego na ogół nie jest
„miejscowo swoista".
Transpozycja moŜe wytwarzać
„przekształcone geny"
W komórkach eukariotycznych małe elemen-
ty DNA, które na pewno nie są wirusami, mają
zdolność do transpozycji, czyli opuszczania
i włączania się w obręb genomu gospodarza,
w taki sposób, Ŝe funkcja sąsiadujących sekwen-
cji DNA zostaje naruszona. Te ruchome (mobil-
ne) elementy, są czasami nazywane „skaczącym
DNA", mogą nieść ze sobą flankujące odcinki
DNA i przeto mogą głęboko wpływać na proce-
sy ewolucji. Jak wspomniano wyŜej, rodzina
Alu średnio powtarzających sekwencji DNA
ma charakterystyczne cechy strukturalne, po-
dobne do odcinków końcowych retrowirusów,
które u tych ostatnich s4 odpowiedzialne za
włączanie i opuszczanie genomu ssaków.
Bezpośrednim dowodem na transpozycję in-
nych małych elementów DNA w genomie czło-
wieka było odkrycie „przekształconych genów"
dla cząstek i mm un o globuliny, cząsteczek a-glo-
biny i wielu innych. Te przekształcone geny
składają się z sekwencji DNA identycznych lub
prawie identycznych do tych, jakie znajdują się
w informacyjnym RNA kodującym produkt
odpowiedniego genu, W takich sekwencjach
DNA, nietranskrybowany region 5', region
kodujący bez intronu i 3' sekwencja (poli)A są
ułoŜone w sposób ciągły. Takie szczególne
ułoŜenie sekwencji DNA musiało powstać przez
wsteczną traskrypcję przekształconej cząsteczki
informacyjnego RNA, z której zostały zabrane
regiony intronowe i dodany szlak (poIi)A. Jedy-
nym poznanym mechanizmem, który mógł być
uŜyty do integracji odwrotnego transkryptu do
genomu jest zdarzenie typu transpozycji. Istot-
nie, takie „przekształcone geny" mają krótkie
końcowe sekwencje powtarzające przy kaŜdym
ze swych końców, podobnie jak sekwencje,
które uległy transpozycji u niŜszych organiz-
mów. Niektóre z tych przekształconych genów
30 — Biochemia
ORGANIZACJA I BEPLIKACJA DNA / 465
w trakcie ewolucji zostały przypadkowo zmie-
nione tak, Ŝe obecnie mają nonsensowne kodo-
ny, które uniemoŜliwiają ekspresję tych genów
(p. rozdz. 40). Geny takie określa się nazwą
„pseudogeny".
Konwersja genu powoduje
rearanŜację
Oprócz nierównego ,,crossing-over" i trans-
pozycji, trzeci mechanizm moŜe wpływać na
gwałtowne zmiany w materiale genetycznym.
Podobne do siebie sekwencje na homologicz-
nych lub niehomologicznych chromosomach
mogą przypadkowo wytwarzać miedzy sobą
sparowane struktury dwupasmowe i elimino-
wać wszystkie sekwencje niesparowane. Proces
ten moŜe prowadzić do przypadkowego utrwa-
lenia w rodzinie sekwencji powtarzających jed-
nego lub drugiego wariantu i przez to powodo-
wać, Ŝe sekwencje składowe rodzin powtarzają-
cego DNA stają się jednolite. Ten ostatni proces
nazywany jest konwersją genu.
W diploidalnych organizmach eukariotycz-
nych, takich jak ludzie, komórki, które przeszły
przez fazę S, zawierają tetraploidalną ilość
DNA. Występuje ona w postaci siostrzanych
chromatyd w kaŜdej parze chromosomów. KaŜ-
da z tych siostrzanych chromatyd zawiera iden-
tyczną informację genetyczną, poniewaŜ kaŜda
z nich jest produktem semikonserwatywnej re-
plikacji oryginalnej macierzystej cząsteczki
DNA tego chromosomu. Między tymi genety-
cznie identycznymi siostrzanymi chromały dam i
zachodzi crossing-over. Oczywiście takie wy-
miany siostrzanych chromatyd (ryc. 38-11) nie
mają konsekwencji genetycznych tak długo, jak
długo wymiana jest wynikiem równego cros-
sing-over.
W komórkach ssaków w czasie prawidłowe-
go rozwoju lub róŜnicowania zachodzą niektóre
interesujące rearanŜację genów. Na przykład
u myszy geny VL i CL dla pojedynczej cząsteczki
immunoglobuliny (p. rozdz. 41) są w germinal-
nej linii DNA oddalone od siebie. W DNA
komórek zróŜnicowanych wytwarzających im-
munogiobulinę (komórki plazmatyczne) te sa-
me geny VL i CL fizycznie zbliŜyły się do siebie
w obrębie genomu i utworzyły 1 jednostkę
transkrypcyjną. Jednak nawet wówczas taka
rearanŜacja DNA w czasie róŜnicowania nie
spowodowała ciągłego ułoŜenia genów VL i CL
w cząsteczce DNA. Zamiast tego w cząsteczce
DNA są zawarte rozproszone, czyli wtrącone,
sekwencje o długości ok. 1200 par zasad w miej-
466 / ROZDZIAŁ 38

Ryc, 38-11. Wymiany siostrzanych chromatyd między ludzkimi chromosomami Wymiany wykryło przez
barwienie wg Giemsy chromosomów komórek, które miały 2 cykie replikacji w obecności bromodeok-
syurydyny. Strzałki pokazują niektóre regiony wymian (Dzięki uprzejmości S Wolff i J. Sodycote).

scu lub sąsiedztwie połączenia regionów V i C.
Te wtrącone sekwencje są przepisane na RNA
wraz z genami VL i CL, a sekwencje wtrącone
zostają usunięte z RNA w czasie jego prze-
kształceń w obrębie jądra (p. rozdz. 39 i 49).
SYNTEZA I REPLIKACJA DNA SĄ
ŚCIŚLE KONTROLOWANE
adaniem., replikacji DNA jest
dostarczenie potomstwu mformagi genetycznej
zawartej w"cząsteczćemaderzyslej. Repiikacja
DNA musi więc być kompletna i przeprowa-
dzona z duŜym stopniem wierności, aby utrzymać
stabilność genetyczną w obrębie organizmów i
gatunków. Proces replikacji DNA jest złoŜony i
obejmuje wiele funkcji komórkowych i wiele
procesów weryfikacyjnych, gwarantujących
wierność replikacji. Arthur Kornberg dokonał
pierwszych obserwacji enzymologicznej repli-
kacji DNA u Escherichia coli, a następnie opisał
występowanie w tym organizmie enzymu, na-
zwanego obecnie polimerazą DNA I. Ten en-
zym ma liczne aktywności katalityczne, złoŜoną
strukturę i powinowactwo do trifosforanów 4-
deoksyrybonukleozydów adeniny, guaniny,
cytozyny i tyminy. Reakcja polimeryzacji kata-
lizowana przez polimerazę DNA I u £ colt
słuŜyła jako prototypowa reakcja dla wszyst-
kich polimeraz DNA zarówno u organizmów
prokariotycznych, jak i eukariotycznych, choć
obecnie wiadomo, Ŝe główna rola tej polimerazy
polega raczej na zachowaniu wierności i udziale
w procesach naprawczych niŜ na replikacji
DNA.
Inicjacja syntezy DNA wymaga
zapoczątkowania przez RNA
Inicjacja syniezy pNA (ryc. 38-12) wymaga
zapoczątkowania przez krótkie fragmenty
RNA. o długości ok. 10—200 nukleotydów.
 ■ ' ■

Dołączanie pierwszego dNTP _ ft/> ri" H N* *H

- ^ /W OH H
Ryc. 38-12. Inicjacja syntezy DNA na primerze
RNA i następujące dołączenie drugiego trifosfora-
nu deoksyrybonukleotydu 0 0

DołączanledrugtegodNTP
468 / ROZDZIAŁ 38
Proces zapoczątkowania obejmuje atak nuk-
leofilowy grupy 3'-hydroksylowej primera
j<NA aa a-fosforan trifosforanu deoksynuk-
leozydu z od szczepieniem piro fosforanu. Grupa
3'-hydroksylowa świeŜo przyłączonego mono-
fosforanu deoksyrybonukleozydu staje się wol-
na do przeprowadzenia nukleofilowego ataku
na następny wchodzący trifosforan deoksyry-
bonukleozydu, ponownie na jego resztę a-fosfo-
ranu z od szczepieniem piro fosforanu. Oczywiś-
cie wybór odpowiedniego deoksyry.honukleoty-
du, którego terminalna grupa 3'-hydroksylowa
będzie podlegała atakowi, zaleŜy od odpowied-
niego parowania z siostrzanym pasmem cząste-
czki DNA, stosownie do reguły zaproponowa-
nej pierwotnie przez Watsona i Cricka (ryc.
38-13). Gdy w odpowiednim miejscu .na mat-
rycy jest; umiejscowiona cząsteczka monofos-fJ
ks vrv bonukleozy du adeniny, włącza
Prlmar
RNA
Rosnący polimer
DNA
Dołączanie TTP
Ryc. 38-13. Synteza DNA inicjowana przez primer RNA ilustrująca funkcję matrycową komplementar-
nego pasma macierzystego DNA.
się trifosforan tymidyny w rosnącym nowym
p^mSy- a jego reszta cc-tostóranowa będzie
atakowana pr?e7 grupę .1'-hydroksyl ową mono-
fbsforami deoksyrybonukleraydujwięŜo doda-
nego do polimeru. Przez ten stopniowy proces
ęasmo matrycowe dyktuje, który trifosforan
deoksyrybonukleozydu jest komplementarny
i prze? wiązania wodorowe utrzymuje go w miej-
scu, podczas gdy grupa 3'-hydroksyiowa ros-
nącego pasma atakuje i powoduje inkorporację
nowego nukleotydu do polimeru. Te fragmenty
DNA, które zostają dołączone do cząsteczki
inicjującego RNA, zostały wykryte przez Oka-
zaki i nazywane są obecnie fragmentami Okaza-
ki (ryc. 38-14). U ssaków, gdy powstanie wiele
fragmentów Okazaki, kompleks replikacyjny
zaczyna usuwać primery RNA i uzupełniać
ubytki powstałe przez ich usunięcie odpowied-
nimi deoksynukleotydami, dobieranymi przez

OMA matrycowy
3' ;
5'
Primer Nowo
RNA syntetyzowane
pasmo ONA
Fragmenty Okazak! Ryc. 38-14. Nieciągła polimeryzacja
deoksyrybonukleozydów i tworzenie fragmentów OkazakL
parowanie zasad, a następnie łączenia fragmen-
tów nowo zsyntetyzowanych. DNA przez en-
zymy zwane iiga/ami DNA.
Proces replikacji jest polarny
Jak juŜ wspomniano, cząsteczki DNA są
dwupasmowe i 2 pasma są przeciwrównoległe,
tj. biegną w przeciwnych kierunkach. Replika-
cja..X>NA u prokariontów i eukariontów za-
chodzi równocześnie na obu pasmach. Jednak
w Ŝadnym organizmie nie ma enzymu zdolnego
polimeryzować DNA w kierunku 3' do 5' tak, Ŝe
oba nowo replikujące pasma DNA nie mogą
wydłuŜać się równocześnie w tym samym kie-
runku. Niemniej len sam enzym prowadzi re-
plikacle obu pasm w tym samym czasie.JEajfc
dyngsy-enzym-replikuje Jedno pjtsnio („pasmo
wLadące-")_w_spasób ciągły w kierunku 5' do 3'. tj.
w tym samym kierunku replikacji. Taki sam
enzym prowadzi implikację siostrzanego pasma
Gipftsmfi.opóźnione") w sposób nieciągly polime-
ryzując nukleotydy w krótkich odcinkach
150—250 nukleotydów znowu w kierunku 5' do
3', ale w tym samym czasie synteza biegnie
w kierunku tylnego końca poprzedzającego
primera RNA, a nie w kierunku mozreplikowa-
nej części cząsteczki. Taki proces połowicznej
Początek repllkacjl
3'
51
Ogólny kierunek replikacji Ryc. 38-15. Proces
pótciągtej i jednoczesnej repltkacji obu pasm dwupasmowego DNA.
ORGANIZACJA i REPL1KACJA DNA / 469
lOpz 10 pz
100 pz -----------H h—H
nietiąglej syntezy DNA jest pokazany schematy-
cznie na ryc. 3&-15.
W jądrowym genomie ssaków większość pri-
merów RNA jest usuwanych w trakcie procesu
replikacji, podczas gdy w replikacji mitochon-
drialnego genomu mak odcinki RNA pozostają
jako integralna część zamkniętych kołowych
struktur DNA.
Polimeryzacja i naprawianie DNA
wymaga licznych enzymów
W komórkach ssaków istnieje klasa polime-
raz DNA, zwana polimerazą et, która znajduje
się w jądrze i jest odpowiedzialna za replłkację
chromosomów. 1 cząsteczka polimerazy a jest
zdolna polimeryzować 100 nukleotydów na
sekundę; jest to tempo 10-krotnie mniejsze niŜ
tempo polimeryzacji deoksynukleotydów przez
bakteryjną polimerazę DNA. To zmniejszenie
tempa polimeryzacji moŜe być wynikiem od-
działywań nukleosomów. Nie wiadomo, jak
polimeraza DNA pokonuje nukleosomy w pro-
cesie replikacji DNA. Jednak po zreplikowaniu
DNA budujące się nukleosomy są rozmiesz-
czone przypadkowo na kaŜdej z nici siostrza-
nych. Nowo zsyntetyzowane rdzenie histonów,
w postaci oktameru, dołączają się do drugiego
1
-5' -3
470 / ROZDZIAŁ 38

Początek replikacji

.Bańka replikaoyjna"
Białka

rozwijające u
nasady widełek Kierunki
repllkacyjnych reputacji

Ryc. 38-16. Powstawanie „baniek replikacyjnych" w procesie syntezy DNA. Przedstawiono replikację
w obu kierunkach i proponowane pozycje białek rozwijających w widełkach replikacyjnych.

pasma w miarę posuwania się widełek replika- wodorowe swoich zasad nukleotydów wiąŜe
cyjnych. wprowadzane trifosforany deoksynukleozy-
Poiimeraza o mniejszej masie cząsteczkowej, dów. Oddzielenie dwupasmowego heliksu
tzw. poiimeraza p\ występuje takŜe w jądrach DNA osiąga się przez cząsteczki białka, które
komórek ssaków, ale nie jest odpowiedzialna za stabilizują strukturę je d no pasmową w miarę po-
zwykłą replikację DMA. MoŜe ona słuŜyć suwania się widełek replikacyjnych. Te białka
w procesach naprawczych DNA (p. niŜej). stabilizujące wiąŜą się stechiometrycŜnie"~do_
Mitochondrialna poiimeraza DNA, poiimeraza pojedynczych pasm, nie zaburzając jednocześ-
7, jest odpowiedzialna za replikację miJochond- nie zdolności nukleotydów do pełnienia ich
rialnego genomu, innej cząsteczki DNA, która funkcji matrycowych (ryc. 38-17). Aby uzyskać
istnieje w postaci kolistej. oddzielenie pasm, opróc2 rozdzielenia 2 pasm
Cały genom ssaków replikuje się w ciągu podwójnego heliksu, musi zachodzić proces
9 h — okres potrzebny do utworzenia tetra- rozkręcenia cząsteczki (raz na kaŜde 10 par
ploidalnego genomu z genomu diploidalnego nukleotydów). Biorąc pod uwagę czas, w któ-
w replikującej komórce. Proces ten wymaga rym musi zajść replikacja DNA, proces roz-
obecności licznych miejsc zapoczątkowania re- kręcenia musi zachodzić segmentami. We wszy-
plikacji DNA, które tworzą zgrupowania zawie-
rające ok. 100 takich jednostek replikacyjnych.
Replikacja przebiega w obu kierunkach wzdłuŜ
chromosomu i oba pasma są replikowane jed-
nocześnie. Taki proces replikacji wytwarza „ba-
ńki replikacyjne" (ryc. 38-16).
Liczne miejsca, które słuŜą jako początki
replikacji DNA w komórkach eukariotycznych,
są słabo określone, wyjątek stanowią niektóre
wirusy zwierzęce i droŜdŜe. Jest jasne, Ŝe inicja-
cja jest regulowana zarówno w przestrzeni, jak
i czasie, poniewaŜ zgrupowania przyległych
miejsc rozpoczynają replikację w sposób zsyn-
chronizowany. Sugeruje się, Ŝe funkcjonalne
domeny chroma tyny replikują jako pełne jedno-
stki, co nasuwa wniosek, Ŝe początki replikacji
są umiejscowione swoiście w odniesieniu do Ryc. 38-17. Hipotetyczny schemat działania białka
jednostek transkrypcji. wiąŜącego jednopasmowe sekwencje DNA w re
gionie widełek replikacyjnych. Po związaniu jedno-
W czasie replikacji DNA*2,pasma muszą być pasmowych regionów matrycy i ułatwieniu replika
od siebie oddzielone, aby kaŜde z nich mogło cji białko podlega recyklizacji. (Dzięki uprzejmości
słuŜyć jako matryca, która poprzez wiązania B. Albertsa). ______
 ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 471

stkich organizmach istnieją liczne obrotowe
widełki ,,swivels" rozproszone w cząsteczkach
DNA. Mechanizm funkcji „swivels" polega na
działaniu swoistych enzymów, które wprowa-
dzają przerwy w 1 paśmie rozkręcającego się
podwójnego heliksu, co umoŜliwia postępowa-
niau>rocesu rozkręcania heliksu. Przerwy są
szybko-ponownie spajane bez nakładu energii,
ponjewiti. tworzy się jednocześnie wysokoener-
getyczne, .wiązanie kowalencyjne między prze-
rwanym wiązaniem fosfodiestrowym a enzy-
mem wykazującym aktywność przerywania
I spajania pasma (ang. nicking-sealing enzyme).
finzymy takie są nazwane topoizomerazami
DNA. Proces ten jest przedstawiony schematy-
cznie na ryc. 38-15: i porównany do ATP--
zaleŜnego procesu spajania prowadzonego
przez ligazy DNA. Topoizomerazy są takŜe
zdolne do rozkręcania superzwinietęgo DNA.
Superzwinięty DNA jest strukturą wyŜszego
rzędu kolistych cząsteczek DNA skręconych
wokół środka, jak to pokazano na ryc. 38-19.
W jednym gatunku wirusów zwierzęcych £re.-
trowirusy) istnieje klasa enzymów zdolnych do
syntezy jednopasmowej, a następnie dwupas-
mowej cząsteczki DNA z jednopasmowej mat-
rycy RNA. Ta polimeraza, RNA-zaleŜna poli-
meraza DNA, czyli „odwrotna transkryptaza"
syntetyzuje najpierw hybrydową cząsteczkę
DNA-RNA, wykorzystując genom RNA jako

Stopień 1 Topolzomeraza I DNA Ligaza DNA

E + ATP = E -
(AMP-Enzym)

Istniej E}ce nacięcie

Nacięcie O 3' Jednego pasma
pojedynczego
pasma przez
M
enzym

Sioplen 2

Tworzenie
wiązania wysoko-
energetycznego

Stopień 3

Naprawione nacięcie Naprawione nacięcie

Ryc. 38-18. Porównanie 2 typów reakcji naprawiania nacięć w DMA Ciąg reakcji po stronie prawej jest
katalizowany DNA ligazą; reakcje po stronie lewej topoizomerazą I DNA. (Nieco
zmodyfikowane
i zreprodukowane za zgodą Lehninger A. L: Biochemistry. 2nd ed, Worth, 1975)._________________
472 / ROZDZIAŁ 38
Ryc. 38-19. Superzwoje DNA. Lewoskrętny sole-
noidalny superzwój (na lewo) i forma odwrócona,
prawoskrętny wewnętrznie zwinięty superzwój po-
wstający po usunięciu cylindrycznego rdzenia.
Takie przekształcenie jest analogiczne do tego,
które zachodzi po rozerwaniu nukleosomów w wy-
niku ekstrakcji histonów z chromatyny duŜymi
stęŜeniami soli.
matrycę. Swoisty enzym, RNaza H degraduje
pasmo RNA, a pozostałe pasmo DNA słuŜy
z kolei jako matryca do utworzenia dwupas-
mowej cząsteczki DNA zawierającej informacje
istniejącą pierwotnie w genomie RNA zwierzę-
cego wirusa.
Synteza DNA zachodzi w czasie fazy
S cyklu komórkowego
W komórkach zwierzęcych, włączając takŜe
komórki ludzkie, replikacja DNA genomu za-
chodzi tylko w określonym czasie Ŝycia komó-
rki. C2as ten jest nazwany okresem syntezy albo
fazą g. Okres ten jest zwykle czasowo od-
dzielony od fazy mitotycznej przez okresy,
w których nie zachodzi synteza DNA okreś-
lanych jako przerwa 1 (ang. gapi - - Gi)
i przerwa 2 (ang. gap2 — G:), które mają miejsce
odpowiednio przed i po fazie S (ryc. 38-20).
Komórka reguluje syntezę swego DNA, głów-
nie przez dopuszczenie procesu syntezy tylko
Mitcza
Ryc. 38-20. Cyk) komórkowy w komórkach ssa-
ków. Faza syntezy DNA (faza S) jest oddzielona od
mitozy przez przerwę Gf (gap 1) i przerwę G2 (gap
2). Strzałka wskazuje kierunek progresji cyklu.
w określonych czasach, a synteza DNA za-
chodzi głównie w komórkach przygotowują-
cych się do podziału w procesie mitozy. Regula-
cja wejścia komórki w fazę S obejmuje cykliczne
nukleotydy purynowe i prawdopodobnie sub-
straty do syntezy DNA, ale mechanizm ten nie
jest znany. Liczne wirusy wywołujące nowo-
twory (onkowirusy) są zdolne zmienić lub prze-
rwać ograniczenia, które zwykie kontrolują
wejście komórki ssaków z fazy Gi do fazy S. Ten
mechanizm takŜe nie jest poznany, ale praw-
dopodobnie obejmuje fosforylację swoistych
cząsteczek białek gospodarza,
W czasie fazy S komórki ssaków zawierają
większe ilości polimerazy a DNA niŜ w niesyn-
tetyzujących fazach cyklu komórkowego. Da-
lej, enzymy, które są odpowiedzialne za wy-
tworzenie substratów do syntezy DNA, tj. trifo-s
fora nów deoksyrybonukleozydów, zwiększają
takŜe swoją aktywność, która zmniejsza się po
fazie syntezy, aŜ do ponownego pojawienia sie
sygnału do ponowienia syntezy DNA. W czasie
fazy S jądrowy DNA jest replikowany komplet-
nie raz i tylko raz. Wydaje się, Ŝe raz zrep-
likowanachromatyna jest tak „naznaczona", Ŝe
jej dalsza replikacja jest niemoŜliwa do momen-
tu, aŜ przejdzie ona ponownie przez okres
mitozy. Sugeruje się, Ŝe metylacja DNA moŜe
słuŜyć jako taki kowalencyjnie związany znacz-
nik.
Zwykle dana para chromosomów replikuje
równocześnie i w określonej części fazy S w kaŜ-

dym cyklu replikacyjnym. W obrębie chromo-
somu zgrupowania jednostek replikacyjnych są
replikowane w sposób skoordynowany. Natura
sygnałów, klóre regulują syntezę DNA na tych
poziomach, nie jest znana, ale regulacja wydaje
się być wewnętrzną właściwością kaŜdego in-
dywidualnego chromosomu.
Uszkodzony DNA jest naprawiany przez
enzymy
Utrzymanie integralności informacji w cząs-
teczkach DNA jest problemem o największym
znaczeniu dla przeŜycia poszczególnego organi-
zmu, jak i przeŜycia gatunków. Stąd moŜna
wyciągnąć wniosek Ŝe gatunki, które przeŜyły,
wytworzyły w procesie ewolucji mechanizm do
naprawiania uszkodzeń DNA, zachodzących
w wyniku błędów replikacyjnych lub ujemnych
wpływów środowiskowych. Określono, Ŝe
uszkodzenia w czasie replikacji DNA lub in-
dukowane środowiskowo powodują średnio
6 zmian nukleotydów na rok w komórkach linii
rozrodczej jednego osobnika. Przypuszczalnie
przynajmniej taka sama liczba zmian nukleoty-
dowych, czyli mutacji, musi zachodzić w ciągu
roku równieŜ w komórkach somatycznych.
Jak to opisano w rozdz. 37, główna od-
powiedzialność za wierność replikacji leŜy
w swoistym parowaniu zasad nukleotydów.
Odpowiednie parowanie zaleŜy od obecności
preferowanych postaci tautomerycznych nuk-
leotydów purynowych i p i rym idy nowych (p.
ryc. 35-7), ale równowaga, w której jeden tauto-
mer jest bardziej stabilny niŜ inny, wynosi tylko
104 lub 10s na korzyść tautomeru o większej
stabilności. ChociaŜ wielkość ta nie jest wystar-
czająco korzystna, aby zapewnić wymaganą
wierność, faworyzowanie wybranych tautome-
rów, a zatem odpowiednie parowanie zasad,
moŜe być zapewnione przez 2-krotne monitoro-
wanie procesu parowania 2asad. Takie podwój-
ne monitorowanie zachodzi zarówno w sys-
temach bakteryjnych, jak i systemach komórek
ssaków: po raz pierwszy w trakcie włączania
trifosforanów deoksyrybonukleozydów, a póź-
niej przez ponowną kontrolę i mechanizm wy-
magający energii, który usuwa wszystkie nie-
prawidłowe zasady, które mogą się pojawić
w nowo wytworzonym paśmie. Ten podwójny
proces monitorowania nie pozwala na powsta-
nie błędów z nieodpowiedniego parowania za-
sad z powodu obecności niefaworyzowanych
tautomerów z częstością większą niŜ raz na
kaŜde 108 —101 ° par zasad. U E, coli cząsteczką
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 473
odpowiedzialną za taki mechanizm monitoro-
wania jest aktywność egzonukleazowa 3'-»5'
„wbudowana"' w polimerazę DNA, ale polime-
razy DNA ssaków nie mają takich korekcyj-
nych właściwości nukleazowych. Taką funkcję
naprawczą sprawują inne enzymy.
Uszkodzenia DNA, wywołane przez czynniki
środowiskowe, fizyczne i chemiczne, mogą być
sklasyfikowane jako 4 typy (lab. 38-2). Uszko-
dzone regiony DNA mogą być naprawione,
wymienione przez rekombinację lub zachowane.
Zachowanie regionów uszkodzonych prowadzi
do mutacji i jest potencjalną przyczyną śmierci
komórki. Proces naprawy i wymiany korzysta
z faktu powielenia informacji w dwupasmowej
heliksalnej strukturze DNA. Uszkodzony re-
gion w jednym paśmie moŜe być przywrócony
do swej postaci oryginalnej na podstawie kom-
plementarnej informacji zachowanej w paśmie
nie uszkodzonym.
Kluczem do wszystkich procesów napraw-
czych i rekombinacyjnych jest początkowe roz-
poznanie uszkodzenia i albo naprawienie go w
czasie tego rozpoznania, albo oznakowanie go
do naprawienia w przyszłości. Depurynacja
DNA, która zachodzi spontanicznie dzięki ter-
molabilności wią-zania N-glikozydowego pu-
ryn, zachodzi z prędkością 5000—10000 na
komórkę na dobę w temp. 37°C. Swoiste en-
zymy rozpoznają miejsca depurynowane i za-
Tabefa 38-2. Rodzaje uszkodzeń DNA
I. Zmiana 1 zasady
A. Depurynacja
B. Deaminacja cytozyny do uracylu
C. Deaminacja adeniny do hipoksantyny
D. Alkilacja zasady
E. Insercjo lub delecja nukleotydu
F. Inkorporacja analogu zasady
II. Zmiana 2 zasad
A, Powstanie dimeru tymina-tymina induko
wane promieniowaniem nadfioletowym
B. Wiązanie poprzeczne dwufunkcyjnym
czynnikiem alkilującym
III. Pęknięcie łańcucha
A. Promienie jonizujące
B. Rozpad wiązań losfodiestrowych pod
wpływem radioaktywności
[V. Wiązania poprzeczne
A. Między zasadami tego samego pasma lub
pasm przeciwległych
B. Między DNA i cząsteczkami białka (np. his-
tony)
474 / ROZDZIAŁ 38
stępują je odpowiednimi purynami bezpośred-
nio bez przerwania wiązań fosfodiestrowych.
WDNA zasady, cytozyny i adeniny ulegają
spontanicznej deaminacji z wytworzeniem od-
powiednio uracylu i hipbicsantyny, PoniewaŜ
ani uracyl ani hipoksantyna w warunkach pra-
widłowych nic występują w DNA, nie jest
zaskoczeniem, Ŝe swoiste N-glikozydazy mogą
rozpoznawać te nieprawidłowe zasady i usuwać
je z DNA. Takie usunięcie zasad stanowi ozna-
kowanie miejsca wady i pozwala endonukleazie
apurynowej lub apirymidynowej naciąć odpo-
wiednio szkielet pasma w pobliŜu uszkodzenia.
Następnie kolejne działania egzonukleazy, na-
prawczej polimerazy DNA i ligazy przywracają
DNA jego stan oryginalny (ryc. 38-21). Ta seria
zdarzeń ma nazwę naprawa przez wydęcie.
A T CG G CT t ł A T C C G A T
1 1 1 1 1 1 1 1 1 M I M A
T A G C C G A G T
G G C T A
i Energia cieplna
A T C G G C T U A T C C G A T
1 1 1 1 1 1 ! 1 1 1 1 1 1 1 1
T A G C C G A G T A G G C T A
DNA-GLIKOZYDAZA
URACYLOWA
A T C G G C T U A T C C G A T
M M I I ! 1 1 M 1 M
T A G C C G A G T A G G C T A
NUKLEAZY
A T C G G CT C C G A T M I
II II MM I
T A G C C G A G A G G C T A
T ne przez promienie jonizujące, mogą być na-
i POLIMERAZA DNA +
LIGAZA DNA
A T C G G C T U A T C C G A T
II M II II M I M II
T A G C C G A G T A G G C T A
Ryc. 38-21. Naprawa ONA przez wycinanie. En
zym DNA-glikozydaza uracylowa usuwa uracyl
powstały podczas spontanicznej deaminacji cyto
zyny w DNA. Endonukleaza przecina wiązanie fosfo-
diestrowe w pobliŜu miejsca uszkodzenia; następ
nie, po usunięciu przez endonukleazę kilku zasad,
ubytek jest uzupełniony dzięki.działaniu polimerazy
naprawczej i pasmo jest ponownie spojone przez
ligazę (Dzięki uprzejmości B. Albertsa) _______
W podobnych seriach procesów, obejmujących
pierwotnie rozpoznane uszkodzenia, mogą być
usuwane z DNA alkilowane zasady i analogi
zasad, a cząsteczka DNA jest przywracana do
jej pierwotnej treści informacyjnej.
Naprawa insercji lub delecji nukleotydowych
zachodzi zwykle przez mechanizmy rekombina-
cyjne z równoczesną replikacją lub bez replika-
cji.
Promieniowanie nadfioletowe indukuje wy-
tworzenie dimerów pjrymidyna-pirymidyna.
głównie dimerów 2 przyległych tymin w tym
samym paśmie (ryc. 38-22). Istnieją 2 mechaniz-
Ryc. 38-22. Dimer tym i na-tymi na utworzony po-
D-Ryboza
H3C
D-ftyboza
przez wiązania typu cyklobutanu między po-toŜony-
mi w sąsiedztwie resztami tyminy DNA.
my usunięcia lub naprawienia takich Jirnerów
tymina-tymina. Jeden z nich to mechanizm typu
naprawa przez wycięcie, analogiczny do opisa-
nego wyŜej, a drugi mechanizm p_ol_ega na
fotoreaktywacji światłem widzialnym swoistego
enzymu, który bezpośrednio in situ przekształca
wytworzony dimer do 2 monomerów.
Pęknięcia w pojedynczym paśmie, indukowa-
prawiane przez bezpośrednie spojenie lub przez
rekombinację. Mechanizmy odpowiedzialne za
naprawę wiązań „poprzecznych" między zasa-
dami przeciwległych pasm dwupasmowego heli-
ksu DNA lub między DNA i cząsteczkami
białek są słabo poznane.
Uszkodzenia wywołane promieniami jonizu-
jącymi i przez alkilacje są zwykle naprawiane
przez wycięcie i resynteze krótkich odcinków.
Uszkodzenia promieniowaniem nadfioletowym
i poprzeczne wiązania miedzy pasmami sa na-
prawiane przez wycięcie i resynteze większych

odetrtk&w DNA^W komórkach ssaków replika-
cja naprawcza moŜe być obserwowana jako
nieprogramu warta synteza DNA, tj. inkorpora
cja prekursorów DNA (radioaktywnej tymidy-
ny) do DNA w okresie, w którym komórka nie
jest w fazie S. — ze strony polimerazy połi(ADP-rybozy). Wyda-
Zwiększonej aktywności typu wycięcie—na-
prawa, jako reakcji na czynniki uszkadzające
ONA, towarzyszy w komórkach ssaków zwięk-
szona aktywność enzymu polimerazy poli
(ADP-rybozy). Enzym ten do ADP-rybozylacji
chroma ty ny wymaga koenzymu NAD+. Doda-
jejjn głównie cząsteczkę mono(ADP-rybozy),
nie, w pewnym stopniu takŜe homopolimerowy
łańcuch ADP-rybozy. Nie jest jasne, jaką funk-
cję w procesie wycięcia—naprawy pełni polime-
raza poli{ADP-rybozy} lub jej produkt (ADP--
ryboza). Istnieje czasowa zaleŜność między
zwiększoną aktywnością naprawczą i zwięk-
szeniem aktywności swoistego enzymu. W do-
datku zahamowanie enzymu swoistymi inhibi-
torami zapobiega spojeniu złamanych nici
DNA. Zwiększenie aktywności polimerazy poli
(ADP-rybozy) wydaje się być reakcją na frag-
mentację DNA w jądrze. Taka fragmentacja
moŜe być indukowana pierwotnie przez czyn-
niki fizyczne, takie jak promieniowanie X, lub
wtórnie przez mechanizmy nacinające DNA
jako reakcja na inne czynniki chemiczne lub
fizyczne, takie jak promieniowanie nadfioleto-
we lub związki alkilujące. Aktywność polimera-
zy jest dostatecznie duŜa, aby zmniejszyć ilość
wewnątrzkomórkowego NAD+ w następstwie
uszkodzeń DNA czynnikami środowiskowymi.
Skóra pergaminowa ta barwnikowa {xeroder-
ma pigmentosum) jest aulosomalną, recesywną
chorobą genetyczną. Kliniczne objawy obej-
mują znaczną wraŜliwość na promieniowanie
słoneczne (nadfioletowe) z następującym po-
wstawaniem mnogich nowotworów skóry i przed-
wczesną śmiercią. Wrodzona wada dotyczy
naprawy uszkodzonego DNA. Komórki osób
chorych na xewderma pigmentosum, hodowane
w kulturach, wykazują mafą aktywność w proce-
sie rozbijania dimeru tyminy na drodze fotoreak-
tywacji. Jednak w tej chorobie procesy napraw-
cze DNA są bardzo złoŜone; istnieje przynajm-
niej 7 grup komplementacji genetycznej.
ORGANIZACJA I REPLIKACJA DNA / 475
JWkomórkach pochodzących z większości,
jeśli nie wszystkich, grup komplementacyjnych
xeroderma pigmentosum, w reakcji na ekspozy-
cję na światło nadfioletowe spostrzega się nie-
prawidłową przejściową lub ilościową reakcję
je się, Ŝe nieprawidłowa reakcja przynajmniej
w jednej grupie komplementacji jest spowodo-
wana niezdolnością do nacięcia pasma DNA
w miejscu uszkodzenia, poniewaŜ dodanie deo-
ksyrybonukleazy do wadliwych permeabilizo-
wanych komórek prowadzi do prawidłowego
lub prawie prawidłowego zwiększenia aktywno-
ści polimerazy poli{ADP-rybozy).
U chorych z ataxia teleangiectasia, autoso-
malnej, recesywnej choroby u ludzi powodują-
cej ataksję móŜdŜkową i nowotwory układu
limforetykularnego (chłoniakosiateczkowego),
istnieje wzmoŜona wraŜliwość na uszkodzenia
promieniami X. Chorzy z niedokr wist ością Fan-
coniego, autosomalną niedokrwistością recesy-
wną, charakteryzują się takŜe wzmoŜoną zapa-
dalnością na nowotwory i niestabilnością chro-
mosomalną, wykazują prawdopodobnie wad-
liwą naprawę uszkodzeń wywołanych wiązania-
mi tzw. poprzecznymi. Wszystkim tym 3 ze-
społom klinicznym towarzyszy zwiększona za-
padalność na nowotwory. Jest moŜliwe, Ŝe
w przyszłości zostaną odkryte u ludzi inne
choroby wynikające z zaburzeń zdolności na-
prawy DNA.
PIŚMIENNICTWO
Kornberg, A: / Bied Chem 1988; 263:1. lgo-K-
emenes T, Horz W, Zachau HG: Chromatin.
Annu Re\ Biochem 1982; 51:89. Jelinek WR,
Schmid CW: Repetitive seąuences in
eukaryotic DNA and their cxpression. Annu Rev
Biochem 1982; 51:813. McGhcc JD, Felsenfeld
G: Nucleosome structure.
Annu Rev Biochem 1980; 49:1115. Sancar A,
Sancar G: DNA repair enzymes. Annu Rev
Biochem 1988: 57:29. Campbell JL: Eucaryotjc
DNA replication. Annu Rev
Biochem 1986; 55:733. Gross DS, Garrard WT;
Annu Rev Biochem 1988;
57:159.
39 Synteza, przekształcanie
i metabolizm RNA
WPROWADZENIE I ZNACZENIE DLA
BIOMEDYCYNY
Transkrypcja cząsteczki RNA z DNA jest
bardzo złoŜonym procesem, w który jest włą-
czony jeden z enzymów z grupy polimeraz RNA
oraz liczne towarzyszące białka. Podstawowe
etapy, konieczne do syntezy pierwotnego trans-
kryptu, to inicjacja, elongacja i terminacja.
Najlepiej znany jest etap inicjacji. Zidentyfiko-
wano liczne regiony DNA (na ogół umiejs-
cowione „pod prąd", czyli na lewo od miejsca
inicjacji) oraz czynniki białkowe, które wiąŜą się
do tych sekwencji i regulują inicjację transkryp-
cji. Ten proces jest najlepiej poznany u proka-
riontów i wirusów, ale w ostatnich latach doko-
nano znacznego postępu w poznaniu procesu
transkrypcji w komórkach ssaków. Niektóre
RNA, a zwłaszcza mRNA mają bardzo róŜny
okres przeŜycia w komórce. WaŜne jest po-
znanie podstawowych zasad metabolizmu
RNA, poniewaŜ modulacja tego procesu powo-
duje zmiany w stopniu syntezy białek i w następ-
stwie zmiany metaboliczne. Jest to sposób,
w jaki wszystkie organizmy adaptują się do
zmian w środowisku, a takŜe sposób, w jaki
powstają i utrzymują się zróŜnicowane struk-
tury i funkcje komórki u wyŜszych organizmów
wielokomórkowych.
Cząsteczki RNA syntetyzowane w komór-
kach ssaków są często bardzo róŜne od tych,
które są wytwarzane w organizmach prokario-
tycznych. Odnosi się to zwłaszcza do transkryp-
tów kodujących mRN A. mRJ^Aji,oxgaiiizmów
ptók^aoi^czrj^ch moŜe ulegać translacji w ta-
kiej "postaci,~w jakiej został ^syntetyzowany,
podczas" gdy w komórkach, „śs&JŁp w większość
RNA jest syntetyzowana jako cząsteczki prekur-
Dary/ K, Granner, MD
sajowe, które ulegają przekształceniom .(„ob-
róbce") w dojrzały, aktywny RNA. Błędne
przekształcenie i składanie transkryptów
mRNA jest przyczyną takich chorób, jak nie-
które typy talasemii (p. rozdz. 42).
RNA JEST SYNTETYZOWANY NA
MATRYCY DNA PRZEZ POLIMERAZĘ
RNA
Proces syntezy RNA (transkrypcji RNA) na
matrycy DNA najlepiej scharakteryzowano
w organizmach prokariotycznych. Mimo Ŝe
w komórkach ssaków synteza RNA i prze-
kształcanie transkryptów RNA są róŜne niŜ
w organizmach prokariotycznych, proces syn-
tszy—RNĄj jako taki, jest całkiem podobny
w tych 2 klasach organizmów. Dlatego teŜ opis-
syntezy RNA w organizmach prokariotycznych
odnosi się do organizmów eukariotycznych,
mimo Ŝe enzymy biorące udział w tym procesie i
sygnały regulatorowe są róŜne.
Sekwencja rybonukleotydów w cząsteczce
RNA jest komplementarna do sekwencji deok-
syrybonukleotydów 1 pasma w dwupasmowej
cząsteczce DNA (p. ryc. 37-8). Pasrnov które
ulega transkrypcji na cząsteczkę RN.A nazywa
się matrycowym pasmem DNA. Drugie pasmo
DNA często określa się jako pasmo kodujące
danego genu. Jest ono tak nazwane poniewaŜ,
7 wyjątkiem tego, Ŝe ma T zamiast U, od-
powiada ono dokładnie sekwencji pierwotnego
transkryptu, w którym zawarty jest kod dla
Białka - produktu danego genu. W przypadku
dwupasmowej cząsteczki DNA, zawierającej
liczne geny, pasmo matrycowe dla kaŜdego
z genów niekoniecznie jest tym samym pasmem
 S Y N TE ZA , P R ZEK S ZTA ŁC A N IE I M E TABO L I ZM R N A / 47 7
Gen A Gen B Gen C Gen □
Pasma matrycowe
Ryc. 39-1. Na rycinie tej pokazano, ze geny mogą
być transkrybowane z obu pasm DNA. Strzałki
wskazują kierunek transkrypcji {poiarność}. Zwróć
uwagę, Ŝe pasmo matrycowe jest zawsze odczyty-
wane w kierunku 3'-5'. Pasmo przeciwległe jest
zwane kodującym, poniewaŜ jest ono identyczne
(z wyjątkiem zami any T na U) do t ra nskryp tu
mRNA (pierwotny transkrypt w komórkach euka-
riotycznych), który koduje białkowy produkt genu.
w dwupasmowym heliksie DNA (ryc. 39-1).
Dan£;paspłe-wtiwupasmowej cząsteczce DNA
moŜe więc słuŜyć jako pasmo matrycowe dla
niektórych genów i jako pasmo kodujące dla
innych genów. NaleŜy zwrócić uwagę, Ŝe sek-
wencja nukleotydów transkryptu DNA będzie
taka sama (z wyjątkiem U, która zastępuje T)
jak w paśmie kodującym. Informacja na paśmie
matrycowym jest odczytywana w kierunku 3'
do 5'. ----- -«*.
DNA-zaleŜna polimeraza RNA jest enzymem
odpowiedzialnym za polimeryzację rybonukjeo-
tydjów-6 sekwencji kornplcmentarnej do pasma
m^ixyco.w£gtLgenu (p. ryc. 39-2 i 39-3). Enzym
przyjaczajsic do swoistego miejscajEgjnotpta,
na_p_a^nie_jn,atrycowym. Następuje po tym
itucjiiiaą^syntfiZŁRHA w_.mmkcie startui.pioees
p_ostęj3iyc.dalej, aŜ osiągnie sekwencje teimjna-
cyjne (ryc. 39-3). Jednostka transkrypcji jest to
regifin_I2NA rozciągający się między promoto-
rern_£i lermmatorL-m. Produkt RNA, który jest -
syBtetyztąyany wjąenmku 5"" do 3r, nazywamy
piamaiłuym trangkr^p^i iAT^roani^maJ-h prn-
kariotycznych moŜe on reprezentować produkt
kodowany przez kilka przyległych do siebie
genów; w komórkach ssaków jest to zwykle
produkt pojedynczego genu. Knike.5' pierwo-
tnego transkryptu RNA i dojrzałego cytoplaz-
matycznego RNA są identyczne. Miejsce startu
transkrypcji odpowiada więc imWeotydowi końca
5' roRNA Pierwotne transkryply generowane
KNA 11 są szybko
opatrzone 7-melyloguanozylotrifosforanem (p.
ryc. 37-10) --^czaggczka" któiajutrzymujesię
ryc. 37-10) ^g
i pojawia się na końcu 5' dojrzałego cytoplaz-
matycznego mRNA. Te ,.czapeczki metylacyj-
ne" są przypuszczalnie potrzebne do przekształ-
ceń (obróbki): pierwotnego transkryptu do
Tran skrypt RNA
P
5 P-P-P
Kompleks RNAP
Ryc. 39-2. Polimeraza FINA (RNAP) katalizuje
polimeryzację rybonukleotydów na sekwencje
RNA, które są komplementarne do pasma mat-
rycowego genu Transkrypt RNA ma tę samą poiar-
ność (5' do 3'), co kodujące pasmo DNA, ale
zawiera U zamiast T. RNAP z Escherichia coli składa
się z kompleksu 2 a podjednostek i 2 [} podjednos-
tek (P i p") tworzących kompleks rdzeniowy. Holo-
enzym zawiera podjednostkę 6 w momencie, gdy
kompleks znajduje się w sąsiedztwie miejsca startu
(ok. 10 pz), a następnie transkrypcja postępuje
jedynie przy uŜyciu kompleksu rdzeniowego. „Bań-
ka" transkrypcyjna obejmuje obszar 17 nukleoty-
dów stopionego DNA (zdenaturowanego DNA),
a cały kompleks pokrywa 30-75 pz w zaleŜności od
konłormacji RNAP.
mRNA, do translacji mRNA i do ochrony
mRNA przed atakiem egŜonukieoiitycznym
w kierunku 5 : -* 3'.
RN.Ą.(RHAJEXba-
kterii Escherichia coli występuje ja k& cząsteczka
rfoŜoiiLi z 4 podjedtiostek. 2 z nich są identyczne
Ipodjednostki a), a 2 są podobne co do wielko-
ści, ale nie identyczne (podjednostka p i P') (ryc.
39-2). RNAP zawiera takŜe 2 atomy cynku.
Rdzeń polimerazy RNA posługuje się swoistym
czynnikiem białkowym (czynnik sigma [o]),
który pomaga rdzeniowi enzymu dołączyć się
mocniej do swoistej sekwencji deoksyrybonuk-
leotydowej regionu promotora. Bakterie zawie-
rają wiele czynników o, ?. których kaŜdy działa
jako białko regulatorowe, które modyfikuje
swoistość rozpoznania promotora polimerazy
RNA. Pojawianie się róŜnych czynników a jest
w systemach prokariotycznych skorelowane
w czasie z róŜnymi programami ekspresji ge-
nów, takimi jak rozwój bakteriofagów, sporula-
cja i reakcje na szok cieplny.
478 / ROZDZIAŁ 39

Negatywne czynniki kontrolne: represory

Pozytywne czynniki kontrolne: aktywatory

Holoenzym
pollmerazy RNA
Rdzeń pollmerazy □

+ATP+XTP
2. Inicjaoja nici HNA Uwolnienie sigma
wiązanie nusA
pppApX
4. Termlnacja transkrypcji nici RNA I
uwolnienie enzymu
a Elongacja nici RNA
PPPA
Czynniki sigma
Czynniki term i nacji
CzynnlW antyierrnlnaojt

XTP

Ryc. 39-3. Cykl transkrypcyjny u bakterii. Transkrypcję RNA bakteryjnego przedstawiono w 4 etapach:
1. Wiązanie z matrycą. Polimeraza RNA (RNAP) wiąŜe się z DNA i lokalizuje promotor. Z. Inicjacja
nici. Holoenzym RNAP (rdzeń+czynniki 6) katalizuje przyłączenie pierwszego nukleotydu (zwykle ATP
lub GTP) do drugiego trifosforanu rybonukleozydu z wytworzeniem dinukleotydu, 3. Elongacja nici.
Kolejne reszty nukleotydowe są dołączane do 3'-OH końca powstającej cząsteczki RNA; czynnik
5 dysocjuje od holoenzymu, gdy nić RNA osiągnie długość ok. 10 zasad. 4. Terminacja nici
i uwolnienie enzymu. Ukończona nić RNA i RNAP są uwolnione z matrycy. Regeneruje się hoioenzym
RNAP, który odnajduje promotor i cykl rozpoczyna się od nowa. {Zreprod u kowano z niewielkimi
modyfikacjami z: M, Chamberiin, The Enzymes, vol. XV, 1982). ■ _____

SYNTEZA RNA OBEJMUJE teraz związany w miejscu polimeryzacji na

INICJACJĘ, ELONGACJĘ
ITERMINACJĘ
Proces syntezy RNA pokazany na ryc. 39-3
obejmuje najpierw związanie cząsteczki hoi.opo-
Htnerazy RNA do matrycy w miejscu promoto-
rowym. Po.związaniu następuje zmiana konfor-
macji RNAP, a następnie pierwszy nukleotyd
(zwykle purynowy) wiąŜe się z miejscem inicjacji
p podjednostki enzymu. W obecności 4 nuk-
leÓtydow"RNAP przemieszcza się do drugiej
zasady na matrycy, tworzy się wiązanie fos-
fodiestrowe, a tworzący sie łańcuch RNA jest
~(J podjednostce RNAP. (Nasuwa się analo-
gia "do" miejsc A i P na rybosomie; p. ryc. 40-7
i 40-8).
Inicjacja tworzenia cząsteczki RNA przy jej
końcu 5' następuje z oddzieleniem czynnika-cr,
a elongacja cząsteczki RNA biegnie przeciw-
równolegje do jej matrycy w kierunku od 5'do
jJTEnzym polimeryzuje rybonukleotydy według
swoistej sekwencji dyktowanej przez pasmo
matrycowe i reguły parowania zasad według
Watsona-Cricka. W trakcie reakcji polimeryza-
cji uwalnia się pirofosforan. Zarówno u proka-
riontów, jak i u eukariontów rybonukleotyd
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 479

puiynaw.y-4es.t .zw.ykk pierwszym, który ulega w komórkach eukariotycznych struktura nuk-

polimeryzacji w cząsteczce RNA.
Wmiarę^k4iompl£kjLelongacyjny. zawiera-
jący rdzeń poliinerazy RNA. przemieszcza się
wzdluz cząsteczkiJD2Ś&. jnusi nastąpić roz-
winięcie heliksu DNA, aby udostępnić miejsca
do odpowiedniego parowania zasad do mik-
leotydów ua paśmie matrycowym. Odcinek
rozwijającego się DNA ma stalą wielkość
w okresie transkrypcji, która wynosi ok. 17 par
zasad na cząsteczkę polimerazy. Wydaje się
więc, Ŝe wielkość regionu rozwiniętego DNA
jest dyktowana przez polimerazę i jest niezaleŜ-
na od sekwencji DNA w obrębie kompleksu.
Sugeruje to, Ŝe polimęraza^RNA.jesi.zwi^zana
z aktywnością typu rozwijającego (ang, ,,un-
windase"). która otwiera heliks DNA. Fakt, Ŝe
podwójny heliks musi ulec rozwinięciu, i Ŝe
pasma oddzielają się przynajmniej przejściowo
w okresie transkrypcji nasuwa wniosek, Ŝe
leosomów ulega rozerwaniu.
Termmacja syntezy cząsteczki RNA jesl-wy-
znaczona przez sekwencję na paśmie matryco-
wym cząsteczki DNA, ta sekwencja sygnalna
jest rozpoznana przez białko terminacji na-
zwane czynnikiem rho [p]. Po ukończeniu syn-
tezy cząsteczki RNA rdzeń enzymu (polimera-
zy) oddziela się od matrycy DNA. W obecności
innego czynnika enzym rozpoznaje promotor
i synteza nowej cząsteczki RNA zaczyna się
ponownie. To samo pasmo matrycowe genu
moŜe przepisywać jednocześnie więcej niŜ 1 czą-
steczka polimerazy RNA, ale proces ten jest
sfazowany i rozmieszczony w taki sposób, Ŝe
w danym momencie ulega transkrypcji inna
część sekwencji RNA.
Na rycinie 39-4 przedstawiono zdjęcie prze-
biegu syntezy RNA z mikroskopu elektronowe-
go-

/%^:

Ryc. 39-4. Fotografia z mikroskopu elektronowego ficznych kopii genów rybosomalnego RNA u płazów
w trakcie transkrypcji. Powiększenie ok 6000 x. ZauwaŜ, Ŝe długość transkryptów zwiększa sie, w miarę jak
cząsteczki polimerazy RNA posuwają się wzdłuŜ poszczególnych genów rybosomalnego RNA. Proksymai-
ny, początkowy region transkrybowanego genu ma zatem krótkie przymocowane do genu transkrypty,
podczas gdy znacznie dłuŜsze transkrypty są związane z dystalnym końcem genu. Strzałki pokazują
kierunek (5' do 3) transkrypcji, począwszy od miejsca inicjacji do miejsca terminacji. (Reprodukowano za
zgodą z: Miller O. L. Jr, Beatty B. R,: Portrait of a gene. J. Celi Physiol. 1969, 74 [Suppl. 1]: 225),
480 / ROZDZIAŁ 39
KOMÓRKI SSAKÓW ZAWIERAJĄ
LICZNE DNA-ZALEśNE
POLIMERAZY RNA
Właściwości polimeraz ssaków przedstawio-
no w tab. 39-1. KaŜda z tych DNA-zaleŜnych
polimeraz RNA jest odpowiedzialna za trans-
krypcję róŜnych klas genów. Masa cząstecz-
Tabela39-1. Mianownictwo zwierzęcych DNA-zale-
Ŝnych polimeraz RNA
Klasa WraŜliwość na 3-amanitynę Główny
enzymu produkt
I (A) NiewraŜliwa rRNA
II (B) WraŜliwa na matę stęŜenia
(10" 8 do 10- a mo!/l) hnRNA(mRNA)
III <C) WraŜliwa na duŜe stęŜenia tRNAi5SRNA
kowa (MW) polimeraz
RNA dla 3 głównych klas eukariotycznego
RNA waha się w granicach 500000 — 600 000.
Wszystkie z tych polimeraz mają podstawową
organizację podjed-nostek strukturalnych,
podobną do bakteryjnej polimerazy RNA.
Wszystkie mają 2 duŜe pod-jednostki i kilka
mniejszych podjednostek. Współczesne
badania z zastosowaniem klonowania i
sekwencjonowania DNA wskazują, Ŝe
eukariotyczne polimerazy RNA wykazują duŜe
podobieństwo aminokwasów z prokariotycz-
nymi polimerazami RNA. Funkcje kaŜdej
z podjednostek nie są jeszcze poznane. Niektóre
mogą mieć funkcje regulatorowe, słuŜące poli-
merazie w rozpoznawaniu swoistych sekwencji,
takich jak sygnały promotorowe i sygnały ter-
minacyjne. a-Amanityna, toksyna grzyba Ama-
nita phalloides jest swoistym inhibitorem euka-
riotycznej nukleoplazmatycznej DNA-zaleŜnej
polimerazy RNA (polimeraza RNA II); tok-
syna ta okazała się potęŜnym narzędziem bada-
wczym (tab. 39-1).
NIEKTÓRE SEKWENCJE DNA
SĄ WAśNYMI SYGNAŁAMI
TRANSKRYPCJI
Analiza sekwencyjna DNA swoistych genów,
uzyskana za pomocą technologii rekombinacji
DNA, umoŜliwia rozpoznanie licznych sekwen-
cji waŜnych w procesie transkrypcji genów. Na
podstawie badań licznych genów bakteryjnych
moŜliwe było zbudowanie zgodnych modeli
sekwencji sygnalnych dla inicjacji i termi-
nacji.
Kwestia .jak RNAP znajduje właściwe miejs-
ce dla inicjacji transkrypcji?" nie jest kwestią
błahą, jeśli weźmie się pod uwagę złoŜoność
genomu. Esckerichia coli ma ok. 2 x 103 miejsc
inicjacji transkrypcji w DNA o ok. 4x 10" par
zasad. Sytuacja jest jeszcze bardziej złoŜona
u ludzi, gdzie ok. 105 miejsc inicjacji transkrypcji
jest rozproszonych wśród 3 x 109 par zasad
DNA. RNAP moŜe wiązać się z wieloma regio-
nami DNA, ale przeszukuje ona sekweecje
nt^Az prędkością ok. 103pz/s, a2.domo.jnen.lu,
gdy rozpozna pewne swoiste regiony w.D.N.A.
z którymi wiąŜe się z duŜym powinowactwem.
Region taki jest nazywany promotorem, a zwią-
zanie RNAP z promotorem zapewnia dokładną
inicjację transkrypcji.
Promotory bakteryjne mają długość ok. 40
nukleotydów (40 par zasad, czyli 4 zwoje po-
dwójnego heliksu DNA); jest to region do-
statecznie mały, aby być pokrytym przez cząs-
teczkę holopolimerazy RNA E. coli. Na tym
obszarze promotora są 2 krótkie konserwowane
sekwencje. Około 35 par zasad w górę od
miejsca startu transkrypcji znajduje się sekwen-
cja o 8 parach nukleotydów 5-TGTTGACA-3'
przedstawiona na ryc. 39-5. Bardziej proksyma-
lnie do miejsca startu transkrypcji, ok. 10
nukleotydów w górę, jest sekwencja o 6 parach
nukleotydów bogata w AT "(5r-TATAAT-3r).
Ta ostatnia sekwencja ma niską temperaturę
topnienia, poniewaŜ brak jest w niej par nuk-
leotydów GC. Wskutek tego sekwencja TATA,
czyli ramka Pribnowa, ułatwia dysocjację mię-
dzy pasmem kodującyrrn rnckodującyfHTw;'
nuklgpiydjowej promojhura bezpośrednio „w
3óJ\'_na kodującym paśmie. Inne bakterie mają
odmienne kombinacje (ramki), ale na ogół mają
2 komponenty promotora; mają one tendencje
zajmować tę samą pozycję względem miejsca
startu transkrypcji i we wszystkich przypadkach
sekwencje między ramkami nie są do siebie
podobne.
U E. coli transkrypcyjne rho-zaleŜne sygnały
terminacji mają równieŜ wyraźne sekwencje
zgodne, jak to przedstawiono na ryc. 39-6.
Zachowawczo zgodna (konsensus) sekwencja,
która ma długość 40 par nukleotydów zawiera
przerwaną, odjwrjjceB<j~sdLaKQCJ£^Q^Łóxzojia,
ia
p.tjlępjię^ gar zasad ĄT.
rę jak postępuje transkrypcja przez ten od-
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 481

Miejsce Gtartu
transkrypcji
Tran skrybo wany
region genu

Pasmo kodujące 5' TGTTGACA TATAAT __ z

DNA
Pasmo matrycowe 3'
■*■ +1
Region —35 Region —
K Produkt
51 PPP- •——transkrypcji
(RNA)

Ryc. 39-5. Promotory bakteryjne, takie jak pokazany na tej rycinie promotor E. coli. mają 2 wspólne
regiony wysoko konserwowanych sekwencji nukleotydowych. Regiony te są umiejscowione 35 i 10 pz
w górę (w kierunku 5' pasma kodującego) od miejsca startu transkrypcji, które oznaczono symbolem +1.
Wszystkie nukleotydy w górę od miejsca inicjacji transkrypcji określa się umownie za pomocą liczb
ujemnych. Elementy sekwencji regulatorowych DNA {ramka TATA, itp.) są takŜe umownie podawane
w kierunku 5'do 3', tak jak w paśmie kodującym. Jednak te elementy funkcjonują tytko na dwupasmowym
DNA,

Kierunek transkrypcji

Pasmo kodujące - AGCCCGC GCGGGCT TTTTTTTT-

DNA
Pasmo matrycowe- TCGGGCG CGCCCGA AAAAAAAA-

Pasmo kodujące -
DNA
Pasmo matrycowe- AAAAAAAA-

UUUUUU

Tran skrypt RNA

Ryc. 39-6. Bakteryjny sygnał terminacji transkrypcji w genie zawiera odwróconą sekwencję powtarzającą
się (2 pola objęte ramką) podzieloną łącznikiem, po której następuje ciąg bogaty w pary AT {rycina ugory).
Sekwencja powtarzająca odwrócona po transkrypcji na RNA moŜe generować strukturę drugorzędową
(dwuniciową) w transkrypcje RNA, jak to pokazano w dolnej części ryciny.

powtórzony układ sekwencji W komórkach ssaków sygnały

pt moŜe wyJwo,Ezyć wswnątrzcząs-
teczJcową strukturę petlową, jak to przedsta-
wiono na ryc. 39-6. Transkrypcja biegnie dalej
do regionu AT w końcu genu i tam za pomocą
czynnika białkowego kończącego transkrypcję,
zwanego czynnikiem rho (p), polimeraza RNA
zatrzymuje się i dysoćjuje. a pierwotny irans-
krypt oddziela się od DNA.
31 — Biochemia
transkrypcyjne są, co nie jest
zaskoczeniem, bardziej złoŜone
Jest jasne, Ŝe sygnaiy (sekwencje sygnalne)
w DNA, które kontrolują transkrypcję w ko-
mórkach eukariotycznych, są róŜnego rodzaju.
Dwa fypy sekwencji sygnalnych są umiejsco-
wione w proksymalnym regionie do promotora.
Jedna z nich określa na cząsteczce DNA miejs-
482 / ROZDZIAŁ 39

+1

Region kodujący tk

Ryc. 39-7. Sygnalne elementy transkrypcji i regulatorowe czynniki białkowe wiąŜące DNAwgeniekinazy
tymidynowej (tk) DNA-zaleŜna poiimeraza II RNA wiąŜe się z regionem w dół od regionu ramki TATA
(który wiąŜe czynnik trans^rypcyjny TFIID) i inicjuje transkrypcję od pojedynczego określonego
nukleotydu. Częstość tego zdarzenia zwiększa się wówczas, gdy są obecne elementy c/5 połoŜone w górę
(na lewo) oć początku genu (ramki GC i CAAT). Te elementy sygnalne wiąŜą odpowiednio czynniki
transkrypcyjne Sp1 i CTF i mogą funkcjonować, w połoŜeniu o odwróconej polarności (strzałki).

ty, grŁ>ML.ma_gif .iaiY};f: tramaltrypija, irmg deter- Ta ba la 39-2. Niektóre elementy transkrypcji
minują tak-i^esto ten pr^tlt^ ">■* Taj"^ Na i czynniki, które się z nimi wiąŜą, i które znaleziono
przykład w genie kinazy tymidynowej wirusa w genach ssaków, przepisywane przez polimerazę
RNA II. Sekwencje DNA tych elementów podano
Herpes simplex, który do ekspresji genów po w nawiasach. Mała litera n oznacza kaŜdy z nuk-
sługuje się czynnikami transkrypcyjnymi po ieotydów
chodzącymi od gospodarza, którym jest komór
ka ssaków, znajduje się unikatowe miejsce star Element Czynnik
tu transkrypcji; dokładność transkrypcji z tego TATA box (TATAAT) TFIID
miejsca startu zaleŜy od sekwencji nukleotydo- CAAT box (CCAAT) Białka wiąŜące CAAT
wej — umiejscowionej fó nnkięatydńw w £Órę TGG(n)6.7GCCAA NF1 (czynnik jądiowy)
od miejsca startu (ryc. 39-7). Region ten ma GC box (GGGCGG) Sp1
sekwencje IATAAAAG i wykazuje znaczną Ig oktamer (ATTTCGAT) NFXB (czynnik b genu
homologię do czynnościowo spokrewnionej ra łańcucha^, tmmunoglo-
mki Pribnowa (TATAAT), która u prokarion- buliny)
tów jest umiejscowiona ok. 10 par zasad w górę Element wstrząsu ciepl- Czynnik transkrypcyjny
od punktu startu mRNA. Polimeraza RNA \S nego (Cnn GAAnn wstrząsu cieplnego
prawdopodobnie wiąŜe się do DNA w regionie TTCnnG)
ramki TATA i następnie zaczyna transkrypcję
pasma matrycowego w miejscu odległym o 32 gen podlegający regulacji. Czynniki białkowe
nukleotydy w dół (na prawo'). Ramka TATA określa się jako czynniki typu trans, poniewaŜ
wydaję E pochodzą one od genów umiejscowionych praw-
dopodobnie na innych chromosomach.
Elementy umiejscowione w górę od genu (na
lewo od genu) odpowiadają za wierność i częs-
g tość inicjacji i podlegają rygorystycznym wyma-
mi&jsca startu, określają, jak często ma zacho ganiom zarówno co do ich pozycji, jak i orien-
dzić, zdarzenie transkrypcyjne. Mutacje w tych tacji. Zmiany w pojedynczych zasadach mają
regionach zmniejszają częstość startu transkry dramatyczny wpływ na ich funkcję. Krytyczna
pcji 10—20 razj. l.c.dcmenty DNA nazywają jest odległość tych elementów od miejsca startu
się ramkamipC i CAAT, poniewaŜ występują i w zasadzie nie są one aktywne, jeśli zostanie
tam tego typu sekwencje (tab. 39-2), Jak przed odwrócona ich orientacja normalnie biegnąca
stawiono na ryc. 39-7, j^aŜday tych ramek wi^Ŝe w kierunku 5' do 3' (ryc. 39-8).
unikatowe białki^-Sp^w-pfzypadkoii&fflii GC Trzecia kłasa sekwp.ncii
i Clf lalbó^CTEPB, NF1, NFY) j^_przypadku" noisLiiD^zmacniania lub inicjacji transkrypcji
ramki CAAT. Częstość inicjacji transkrypcji eukariolycznych genów. Elementy te są
jestnastcpslw"ern ruiń7inhni!^-" Ttje.nVi' białkami nazywane w zaleŜności od skut: ku. jaki
_g ONA, podczas gdy oddziaływanie białko- wywołują elementarni (enhancers) lub
-DNA z famicą '1A'1 A"zapewma_wisni0Ść jnic-" tłumiącymi (silencers) t pcję. Elementy te
^ N A określa sie jako elementy znaleziono w róŜnych miejs-
^ ^ ^ j y
o aktywności cis, poniewaŜ są one umiejscowione na
tej samej cząsteczce DNA, na której mieści się
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 483

Ekspresja regulowana Ekspresja podstawowa j

Inne Sekwencje Elementy Elementy

+1
elementy wzmacniające ( w górę od genu bliŜsze genu
(ramka TATA)
regulatorowe +)I
wyciszające (-) HHh (ramka CAAT)
ttp.
Gen strukturalny

V/
------------

1
ukturalny j

Ryc. 39-8. Schematyczny diagram pokazujący transkrypcyjne regiony kontrolne hipotetycznego eukario-
tycznego genu klasy II (dającego jako produkt mRNA}. Taki gen moŜe być podzielony na region
strukturalny i regulatorowy, a miejsce graniczne tych regionów jest zdefiniowane jako miejsce startu
transkrypcji (+1 -w-*). Gen strukturalny zawiera sekwencję DNA, która jest transkrybowana na mRNA,
który ostatecznie ulega translacji na białko. Region regulatorowy składa się z 2 elementów zapewniających
podstawową ekspresje genu Komponent proksymalny, zwykle ramka TATA, kieruje polimerazę II RNA na
odpowiednie miejsce (co zapewnia wierność transkrypcji). Inny komponent, element połoŜony w górę,
określa częstość inicjacji. Spośród tych elementów najlepiej jest poznane białko CAAT, ale występują inne
sekwencje (Sp1, NF1, AP1, itp.), które mogą być uŜyte w róŜnych genach. W regulowanej ekspresji biorą
udział elementy, które wzmacniają (enhancers) lub wyciszają (silencers) ekspresję oraz elementy, które
pośredniczą w reakcji na róŜne sygnały, jak hormony, szok cieplny, metale i związki chemiczne. Swoista
tkankowo ekspresja jest zapewniona takŜe przez swoiste sekwencje tego typu. Jest moŜliwe, Ŝe te
2 regiony regulatorowe nakładają się funkcjonalnie (pokazuje to linia łącząca). ZaleŜności funkcjonalne od
orientacji wszystkich tych elementów pokazują strzałki wewnątrz prostokątów. Na przykład element
proksymalny musi mieć orientację 5' do 3'. Elementy połoŜone w górę od elementów proksymalnych
najlepiej funkcjonują w orientacji 5' do 3', ale niektóre z nich mogą mieć odwróconą orientację
(odwróconą polarność). Linie przerywane pokazują, Ŝe niektóre elementy nie są uplasowane na stałe
w stosunku do miejsca startu transkrypcji. Istotnie, niektóre elementy odpowiedzialne za regulowaną
ekspresję mogą być umiejscowione jako elementy rozproszone wśród elementów uplasowanych w górę
od genu lub mogą być one umiejscowione w dół od miejsca startu transkrypcji (np. w obrębie intronów).

cach zarówno w górę, jak i w dół od miejsca
startu transkrypcji. W odróŜnieniu od elemen-
tów leŜących proksymalnie i w górę od promo-
tora, sekwencje wzmacniające i tłumiące mogą
wywierać swój wpływ takŜe wówczas, gdy są
umiejscowione w odległości setek lub tysięcy
zasad od jednostek transkrypcyjnych umiejs-
cowionych na tym samym chromosomie (cis
sprzęŜonych). Jest zaskakujące, Ŝe sekwencje
wzmacniające i tłumiące są aktywne niezaleŜnie
od ich orientacji (polarności).
Elementy reakcji hormonalnej (dla steroidów,
T3, TRH, cAMP, prolaktyny itp.) działają jako
sekwencje wzmacniające lub tłumiące, albo
w sprzęŜeniu z nimi (p. rozdz. 44). Inne procesy
wzmacniają lub tłumią ekspresję genu, np. reak-
cje na wstrząs cieplny, metale (Cd 2+ i Zn2+) i
niektóre toksyczne związki chemiczne (np.
dioksyna), działając przez swoiste elementy re-
gulatorowe. Tkankowo swoista ekspresja ge-
nów, np. gen albuminy w wątrobie, zachodzi
takŜe przez swoiste sekwencje DNA.
Wspólną cechą tych podstawowych i regula-
torowych elementów jest to, Ŝe zawsze zachodzi
interakcja swoistych białek z sekwencjami
DNA. Wiele takich czynników zidentyfikowa-
no (tab. 39-2), a wielki wysiłek badawczy po-
święca się analizie wpływu oddziaływań białko-
-DNA na transkrypcję genu.
Sygnały terminacji transkrypcji dla eukarioty-
cznej polimerazy RNA klasy II są słabo po-
znane. Jednak wydaje się, Ŝe sygnały terminacji
znajdują się daleko w dół (na prawo) od sekwen-
cji kodujących genów eukariotycznych. Na
przykład sygnał dla terminacji transkrypcji my-
siej P-globiny występuje w licznych miejscach
1000 do 2000 zasad od miejsca, w którym jest
dodawana sekwencja (ogon) poli (A). Niewiele
wiadomo o procesie terminacji ani o tym, czy
w proces ten są włączone swoiste czynniki
terminacji podobne do bakteryjnego czynnika
p. Wiadomo jednak, Ŝe koniec 3' mRNA jest
syntetyzowany_w_jakxesie potranskrypcyjnym
TwyHajejię pr^biegać w 7 fflzftch. Pn przejściu
pomńerazy RNA klasy II regionu jednostki
transkrypcyjnej kodującego 3' końcowy frag-
ment trańskryptu, endonukłeaza RNA przecina
pierwotny transkrypt w miejscu ok. 15 zasad
4-84 / ROZDZIAŁ 39
.w kierunku 3' od sekwencji AAUAAA, która
wydaje się być sygnałem do przecięcia trans-
kryptów eukariotycznych. Wreszcie nowo
utworzony koniec 3' jest poliadenylawany
w nirkieóplazmie, jak to opisano niŜej.
ELEMENTY DNA TYPU CIS W
GENACH KLASY III SĄ
UMIEJSCOWIONE WEWNĄTRZ
GENU
polimcraza RNA klasy III, któ-
ra odpowiada za transkrypcję genów tRNA
geńÓW inałocząsteczkowych RNA (p;- rozdz.
37) rozpoznaje promotor, który jest umiesz
czony wewnątrz genu, który ma ulec ekspresji,
a nie w górę od punktu startu transkrypcji.
W przypadku eukariotycznych genów tRNA są
wewnętrzne oddzielne bloki (A i B) sekwencji,
które działają jako promotor wewnątrzgenowy.
Sekwencje w obrębie bloków A i B w dojrzalej
cząsteczce tRNA znajdują się w regionach dob
rze konserwowanych i biorą udział w wytworze
niu odpowiednio pętli DHU i pętli TłC (ryc.
37-11). Dzięki manipulacji strukturą genów
tRNA wykazano, Ŝe optymalna odległość dla
funkcji promotora między blokami A i B wynosi
30 — 40 par zasad, i Ŝe punkt startu transkrypcji
znajduje się między 10— 16 parą zasad.w górę
od bloku A. Dla genu 5S RNA, który takŜe jest
przepisywany przez polimerazę RNA klasy III,
istnieje swoisty transkrypcyjny czynnik biał
kowy, który prawdopodobnie, przez interakcję
z cząsteczką RNA polimerazy klasy III, umoŜ
liwia dopasowanie jej miejsca katalitycznego do
punktu startu transkrypcji na DNA. Podobny
mechanizm, wykorzystujący swoiste czynniki
transkrypcyjne o aktywności trans, moŜe być
włączony w transkrypcję genu tRNA.
ZANIM CZĄSTECZKI RNA STANĄ SIĘ
CZĄSTECZKAMI AKTYWNYMI
CZYNNOŚCIOWO. CZĘSTO SĄ
PRZEKSZTAŁCANE
W organizmach prokariotycznych pierwotne
transkrypty genów kodujących mRN A są uŜyte
jako matryce do translacji nawet przed ukoń-
czeniem transkrypcji. Dzieje się tak prawdopo-
dobnie dlatego, Ŝe miejsce transkrypcji nie jest
ograniczone do obszaru jądra, jak to ma miejsce
w organizmach eukariotycznych. Zatem w ko-
mórkach prokariotycznych transkr ypcja
i translacja są ze sobą sprzęŜone. W konsekwen-
cji prókariotyczne mRNA podlegają niewiel-
kim modyfikacjom i przekształceniom przed
rozpoczęciem swojej czynności w procesie syn-
tezy białek. Prókariotyczne cząsteczki rRNA
i tRNA są przepisywane w postaci jednostek
znacznie dłuŜszych niŜ ich cząsteczka końcowa.
W istocie liczne jednostki transkrypcji tRNA
zawierają więcej niŜ 1 cząsteczkę. Zatem w or-
ganizmach prokariotycznych do wytworzenia
dojrzałych czynnościowo cząsteczek jest nie-
zbędne przekształcenie prekursorowych cząs-
teczek rRNA i tRNA.
Prawie wszystkie pierwotne transkrypty eu-
kariotyczne RNA podlegają duŜym przekształ-
ceniom w okresie między czasem, w którym
zostają zsyntetyzowane a czasem, w którym
słuŜą swojej funkcji końcowej; przekształce-
niom podlegają zarówno mRNA, jak i cząste-
czki strukturalne, takie jak rRNA, 5S RNA
albo tRNAjfoces.. przekształcenia /ach ody i
głównie w obre-bk jądra. Proces ten obejmuje
dodanie czapeczki metylacj jnej, reakcje nuklco-
litycznc i reakcje łączenia (ligacji), dodanie niik-
leotydów końcowych i modyfikacje nukleozydów.
Jednak wiadomo, Ŝe w komórkach ssaków
50-—70% jądrowego RNA, włączając w to
RNA, które otrzymały czapeczki w końcach 5',
nie znajduje się w cytoplazmatycznym mRNA.
Ten jądrowy ubytek RNA jest znacząco więk-
szy niŜ naleŜałoby tego oczekiwać jedynie jako
wyniku utraty samych sekwencji wtrąconych
(patrz niŜej). Dokładna rola widocznego nad-
miaru transkryptów w jądrze komórek ssaków
nie jest znana.
KODUJĄCE CZĘŚCI (EKSOIUY)
WIĘKSZOŚCI GENÓW
EUKARIOTYCZNYCH SĄ
POPRZEDZIELANE INTRONAMI
W wyniku postępu w technice klonowania
i sekwencjonowania DNA stało się oczywiste,
Ŝe między porcjami wielu^enów kodującyi
arnioakwast (eEsony) są rozproszone długie
sekwencje DNA, które nie niosą informacji
genetycznej ostatecznie przetłumaczonej na sek-
wencję aminokwasów w cząsteczce białkowej
(p. rozdz, 38). W rzeczywistości te sekwencje
przerywają kodujące regiony genów struktura!-
nych. JTerTrtn|cone sekwencje (introny).znajdują
się w-wtększości, ale nie we wszystkich genach
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA f 4«S

wyŜszych organizmów eukariotycznych. Pier- transkryptu, są bardzo heterogenne, w kaŜdym

wotne transkryp ty genów strukturalnych zawie-
nija.RNA komplementarny do sekwencji wtrą-
conych. Icdnakickwcncjc mtronowe w RNA są -
^.wycięte z tTgij^Tr^, g ftrsru™ transkryptu. sa.
jijdra tidpowicdntET5fet!«l»«*j4iilCZ£me (ligacja)
zanim pows, tająca cząsteczka mRJ\A pojawi się
w cytoplazmic, gdzie będzie słuŜyła do translacji
(ryc. 39-9 i 39-101.
Wyjaśniono mechanizmy, przez które intro-
ny są usuwane z pierwotnego transkryptu na
terenie jądra, mechanizmy spajania eksonów
z wytworzeniem „dojrzalej" cząsteczki mRNA
i mechanizmy transportu cząsteczki mRNA do
cytoplazmy. Mimo Ŝe sekwencje nukleotydów
w intronach róŜnych eukariotycznych trans-
kryptów, a nawet te w obrębie pojedynczego
z 2 połączeń ekson-intron (miejsce spojenia)
sekwencje są dobrze konserwowane (sekwencje
konsensus pokazane są na ryc. 39-10). Swoista
struktura, zwana spiiceosomem, bierze udz w
przekształceniu pierwotnego transkryptu na
mRNA. Spliceosomy składają się zpierwotnego
transkryptu, 4 małocząs teczko wy ch RNA (Ul,
U2, U5 i U4/U6) i nieokreślonej liczby biatek.
Cząsteczka Ul snRNAjest komplementarna do
sekwencji konsensus w miejscu składania 5', U2
do miejsca rozgałęzienia, a U5 do miejsca
składania 3'. Te cząsteczki snRNA wnoszą
prawdopodobnie aktywność katalityczną.
Obecnie odkryto, Ŝe w procesie usuwania
sekwencji intronowych z pre-mRNA tworzy sie
niezwykła cząsteczka RNA i przypominająca

Two rzen ie stru ktu ry

Nacięcie przy koficu

3' Intronu

Ugacja ekaonu 1
Cap—[ G-G do Kań ca
S'eksonu Z
Enzymatyczne
strawtenre [ntronii

Ryc. 39-9. Przekształcanie pierwotnego transkryptu (hnRNA) w mRNA. W tym hipotetycznym

transkrypcie lewy koniec intronu jest przecięty (|) i intron tworzy pętlę (lasso) między swoim końcem 5'
i A przy końcu 3' w obrębie sekwencji konsensus UACUAAC. Następuje wówczas nacięcie prawego końca
intronu (O). Powoduje to uwolnienie pętli, która jest strawiona enzymatycznie, a ekson 1 ulega połączeniu
z eksonem 2 przez reszty G.

Sekwencja
kon UAAGU
- -»l Ekson 3'
Intron-
Ryc. 39-10. Sekwencje konsensus w miejscu połączenia.
486 / ROZDZIAŁ 39
lasso. Okazuje się, Ŝe koniec 5' sekwencji wtrą-
conej, łączy się przez wiązanie fosfodiestrowe
2r—-5' z resztą nukleotydu adenylowego 28-37
nukleotydów w górę (na lewo) od końca 3'
sekwencji wtrąconej (intronu). Proces ten i oma-
wiana struktura jest schematycznie przedsta-
wiona na ryc. 39-9.
Wydaje się, Ŝe rozwiązano tajemnicę wzajem-
nych relacji hnRNA i odpowiadającego mu
dojrzałego mRNA w komórkach eukariotycz-
nych. Cza^leczkiJinRNA są pierwotnymi trans-
kryptami oraz produktami swoich wczesnych
przeTĆśztaloent^ó "dodaniu czapeczek i sek-
wencji poli(A) oraz zabraniu części odpowia-
dającej mtronom, cząsteczki te są transpor-
towane do cytoplazmy jako dojrzałe cząsteczki
mRNA.
Przekształcanie cząsteczek hnRNA moŜe po-
tencjalnie shiŜyiTSo regulacji ekspresji genów.
Wykazano, Ŝe alternatywne wzory składania
RNA mogą być przedmiotem kontroli rozwoju
embrionalnego. MoŜna podać liczne przykłady,
ale 3 z nich określają istotę zagadnienia. Na
przykład cytoplazmatyczne mRNA dla a-amy-
lazy w śliniance szczura i wątrobie szczura
róŜnią się sekwencjami 5', podczas gdy pozos-
tała część mRNA genów zawierających region
kodujący i miejsce dodania sekwencji poli(A) są
identyczne. Dalsza analiza wykazała, Ŝe chociaŜ
pierwotne transkrypty są duŜe i nakładające się,
róŜne miejsca składania są uŜyte do połączenia
2 róŜnych czapeczek i sekwencji liderowych do
takiego samego trzonu mRNA. W dodatku
alternatywne wzory składania DNA są uŜyte do
wytworzenia 2 róŜnych mRNA kodujących
cięŜki łańcuch immunog] obu liny —jeden, który
koduje cięŜki łańcuch białkowy związany z bło-
ną i drugi, który koduje cięŜki łańcuch białka
ulegający wydzielaniu (p. rozdz. 41). Składanie
(spajanie) RNA jest zwykle niezbędne w celu
wytworzenia cząsteczek informacyjnego RNA,
a wymóg składania jest dodatkowym mechaniz-
mem zróŜnicowanej regulacji ekspresji genu.
Przynajmniej 1 postać p-talasemii, choroby,
w której gen p-globiny jest silnie wytłumiony,
pojawia się w wyniku zmiany nukleotydów
w miej scu połączenia ekson-intron, co wyklucza
usunięcie intronu i przez to prowadzi do zmniej-
szonej syntezy łańcucha p lub ją wyklucza. Jest
to konsekwencja przerwania normalnej ramki
odczytu w mRNA. Jest oczywiste, Ŝe wada
w podstawowym procesie, jakim jest składanie
RNA, zmniejsza dokładność, jaką musi mieć
proces składania RNA-RNA.
RNA MOśE DZIAŁAĆ JAKO CZYNNIK
KATALITYCZNY
Jako dodatek do katalitycznej aktywności
wnoszonej przez snRNA w kształtowaniu cząs-
teczki mRNA, przynajmniej 3 inne reakcje
przekształcenia RNA są katalizowane przez
RNA. Obserwacje, przeprowadzone na orga-
nellach roślin, droŜdŜy, wirusów i komórek
wyŜszych eukariontów, wykazują, Ŝe RNA mo-
Ŝe działać jako enzym. Odkrycie to zrewoluc-
jonizowało nasze pojęcia o działaniu enzymów
i początkach Ŝycia.
INFORMACYJNY RNA (mRNA)
JEST MODYFIKOWANY NA
KOŃCACH 5' i 3'
Jak wspomniano wyŜej, cząsteczki mRNA
ssaków mają strukturę zwaną czapeczką na
końcu 5' i większość z nich ma sekwencję (ogon)
poli(A) w końcu 3'. Struktura czapeczki jest
dodana do końca 5' nowo przepisywanego
prekursora mRNA w jądrze przed transportem
cząsteczki mRNA do cytoplazmy. Sekwencja
poli(A)(gdy występuje) jest dodana albo w jąd-
rze, albo w cytoplazmie. Wtórne metylacje
cząsteczek mRNA w obrębie grup 2'-hydroksy-
lowych i atomu N6 reszt adenylanowych wy-
stępują po pojawieniu się cząsteczki mRNA
w cytoplazmie. Czapeczka 5' transkryptu RNA
jest niezbędna do wytworzenia kompleksu ry-
bo nukleoprotei nowego, do reakcji składania,
i moŜe być włączona w transport mRNA oraz
rozpoczęcie translacji, a takŜe osłania koniec 5'
mRNA przed atakiem egzonukleaz działają-
cych w kierunku 5'—*3r.
Rola sekwencji poli(A) jest nieznana, ale
wydaje się, Ŝe polega ona na osłonie końca 3'
RNA przed atakiem cgzonukleazy działają-
cej w kierunku 3'-+ 5'. W Ŝadnym przypadku
występowanie lub brak sekwencji poli(A) nie
determinuje, czy prekursorowa cząsteczka obe-
cna w jądrze pojawi się w cytoplazmie, ponie-
waŜ nie wszystkie cząsteczki hnRNA zawierają-
ce sekwencję poli{A) wchodzą w skład cytoplaz-
matycznego mRNA, ani nie wszystkie cytoplaz-
matyczne cząsteczki mRNA zawierają sekwen-
cję poli(A) (histony są najlepiej zauwaŜalnym
przykładem). W komórkach ssaków reakcje
cytoplazmatyczne mogą dodawać i usuwać re-
szty adenylanowe z sekwencji poli(A); procesy
te są związane ze zmianą stabilności mRNA.
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 487
Wielkość cząsteczek cytoplazmatycznego
mRNA, nawet po usunięciu sekwencji poli(A),
jest znacznie większa, często 2—3 razy, od
wielkości wymaganej do kodowania swoistych
białek, dla których stanowią one matrycę. Do-
datkowe nukleotydy występują w regionach nie
ulegających translacji (niekodujących) zarówno
po stronie 5', jak i 3' regionu kodującego;
najdłuŜsze sekwencje nie ulegające translacji
znajdują się zwykle przy końcu 3'. Właściwa
rola tych sekwencji nie jest znana, ale są one
włączone w przekształcanie RNA, transport,
degradację i translację.
Transportujący RNA (tRNA) jest
znacznie modyfikowany
Czas teczki _tRNA, jak to opisano w rozdz. 37
i 40,~sIuŜą jako cząsteczki adaptacyjne do
translacji mRNA na sekwencje aminokwasów
jw^KSEacnTCźąsteczki tRNA zawierają liczne
modyfikacje zasad podstawowych A, U, G i C.
Niektóre" z nich są to proste metylowane po-
chodne, a niektóre mają przekształcone wiąza-
nia glikozydowe. Cząsteczki tRNA u proka-
riontów i u eukariontów są przepisywane w po-
śtaclduŜych cząsteczek prekursorowych, zawie-
rających często więcej niŜ 1 tRNA i wtedy
podlegają przekształceniom nukleolitycznym
i zmniejszeniu wielkości; proces jest katalizowa-
ny przez swoistą klasę rybonukleaz. W dodatku
geny niektórych cząsteczek tRNA mają, bar-
dzo blisko części odpowiadającej pętli antyk o-
donowej, pojedynczy intron o długości 10-—40
nukieotydów. Te introny w genach tRNA są
przepisywane; dlatego teŜ przekształcanie pre-
kursorowych transkryptów wielu cząsteczek
tRNA musi obejmować usunięcie intr.ouów
i odpowiednie rlp^-nie rpginn^ antyjcodoiiowe-
go tak, aby powstała aktywna cząsteczka adap-
tacyjna do syntezy białek. Enzymy nukleolity-
czne, przekształcające prekursory tRNA, roz-
poznają najpewniej 3-wy miarową strukturę,
a nie tylko sekwencję liniową RNA. Dzięki
temu ten układ enzymatyczny przekształca
tylko te cząsteczki, które są zdolne do sfal-
dowania w produkty mające właściwości czyn-
nościowe.
Dalsze modyfikacje cząsteczek tRNA obej-
mują alkilację nukieotydów i dołączenie charak-
terystycznej końcówki C-C-A przy końcu 3'
cząsteczki. Ta końcówka C-C-A jest miejscem
przyłączenia swoistego aminokwasu, który ma
wejść w reakcję polimeryzacji podczas syntezy
białka. Metylacja prekursorów tRNA u ssa-
ków zachodzi prawdopodobnie w jądrze, pod-
czas gdy o"9cTęcie i dołączenie C-C-A są czyn-
nościami cytoplazmatycznymi, poniewaŜ koń-
cówki te mają szybszy metabolizm niŜ same
cząsteczki tRNA. W cytoplazmie komórek ssa-
ków są enzymy niezbędne do dołączenia amino-
kwasów do reszt C-C-A.
Rybosomalny RNA (rRNA) jest
syntetyzowany jako duŜa cząsteczka
prekursorowa
W komórkach ssaków 2 większe cząsteczki
rRNA i 1 mniejsza cząsteczka rRNA są przepi-
sane jako część pojedynczej duŜej cząsteczki
prekursorowej (ryc. 39-11). Cząsteczka prekur-
sorowa jest następnie na terenie jąderka prze-
kształcana, w wyniku czego powstają składowe
RNA dla podjednostek rybosomów znajdują-
cych się w cytoplazmie. Geny rRNA są umiejs-
cowione w jąderkach komórek ssaków. W kaŜ-
dej komórce znajdują się setki kopii tych genów.
Geny rRNA są przepisywane jako jednostki,
z których kaŜda koduje (w kierunku 5'-*3') 18S,
5,_8S i 28S rybosomalny RNA. Pierwotny
transkrypt j?st cząsteczką o masie 45S silnie
z me ty 1 owa ną nartę renie jąderka. Prekursorów a
cząsteczka 45S, dająca ewentualnie segment
28S, zawiera 65 grup metylowych w rybozach
i 5 grup metylowych w zasadach. Metylowane
są tylko te części prekursora, które ewentualnie
staną się stabilnymi cząsteczkami rRNA. Cząs-
teczka prekursorowa 45S jest przekształcana
nukleolitycznie, ale sygnały do tego przekształ-
cania są zupełnie inne niŜ te, które znajdują się
w hnRNA. Stąd przekształcanie nukleolityczne
zachodzi na drodze mechanizmu swoistego i od-
miennego od tego, który jest odpowiedzialny za
przekształcenie hnRNA do mRNA.
Jak przedstawiono na ryc. 39-11 prawie poło-
wa oryginalnego pierwotnego transkryptu jest
degradowana. W czasie przekształcania rRNA
zachodzi dalsza metylacja i ewentualnie na
terenie jad erek łańcuchy 28S łączą się z białkami
rybosomalnymi i tworzą większą podjednostkę
rybosomalną o masie 60S. Cząsteczka 5,8S
rRNA powstaje takŜe z prekursorowego .Rhl A
45S na terenie jąderka i staje się integralną
częścią podjednostki rybosomalnej. Mniejsze
rybosomalne podjednostki (40S) tworzą się
przez połączenie odpowiednich białek ryboso-
malnych z cząsteczką 18S rRNA.
488 / ROZDZIAŁ 39
|5.es
Ryc. 39-11. Schematyczny
obraz

28S
przekształcania rybosomalnego RNA, Końcowe produkty
są pokazane jako zaczernione pałeczki. Seria złoŜonych procesów potranskrypcyjnych, obejmujących
przekształcanie przy uŜyciu auto- i egzonukleolitycznych, swoistych dla RNA, rybonukleaz generuje rR
NA klas 18S, 5,8S i 28. Cząsteczki 5,8S i 28S są związane ze sobą wiązaniami wodorowymi. Na ryc. 39-4
pokazano fotografię z mikroskopu elektronowego rybosomalnych genów w trakcie transkrypcji.

KWASY NUKLEINOWE SĄ TRAWIONE z tych klas znajdują się enzymy zdolne do

PRZEZ SWOISTE NUKLEAZY
Od wielu lat są znane enzymy zdolne do
rozkładu kwasów nukleinowych. Enzymy te są
klasyfikowane w róŜny sposób. Te, które są
swoiste w.stosunku do kwasu_de.Qksyjpy.bonuk-
kinowego nazywa sie deoksyryhonukLeazami, a
te, które swoiście Tiydrolizują kwasy rybonuk-
leinowe są rybonukleazami, W obrębie kaŜdej
rozszczepienia wewnętrznych wiązań fosfodies-
trowych, w wyniku czego powstają końcówki
3'-hydroksylowe i 5'-fosforanowe albo 5'-hyd-
roksylowe i 3'-fosforanowe. Enzymy te nazywa
się endonukleazami. Niektóre z nich zdolne są
do hydrolizy obu pasm dwupasmowej cząste-
czki, podczas gdy inne mogą przecinać pojedyn-
cze pasma kwasów nukleinowych. Niektóre
nukleazy mogą hydrolizować tylko niesparowa-
 SYNTEZA, PRZEKSZTAŁCANIE I METABOLIZM RNA / 489

ne pojedyncze pasma, podczas gdy inne mają
zdolność' hydrolizowania pojedynczych pasm
pozostających w strukturze dwupasmowej cząs-
teczki. Istnieją klasy endonukleaz. _które roz-
poznają swoiste sekwencje w DNA; większość
z nich to endonukleazj restrykcyjne, które obec-
nie stały się waŜnym narzędziem w genetyce
molekularnej i naukach medycznych. W tabeli
42.1 przedstawiono listę niektórych obecnie
znanych endonukleaz restrykcyjnych.
Niektóre nukleazy są zdolne hydrolizować
nukleotyd tylko wówczas, gdy znajduje się on
na końcu cząsteczki; są to egzonukieazy. Eg-
zonukleazy działają tlkoWjectayjiJeruK
y ją y j y j J
. 3' aipo a -» 5 j. u bakterii eg^ortuiOeaza
3'-» 5' jest mtegraTną"ćzęścią replikacyjnej ma-
szynerii DNA, gdzie słuŜy do odcięcia świeŜo
dodanego deoksynukleotydu w przypadku błę-
dnego parowania zasad.
REGULACJA ROZPADU STANOWI
JESZCZE INNY MECHANIZM
REGULUJĄCY ILOŚĆ
INFORMACYJNEGO RNA
ChociaŜ w komórkach ssaków większość
mRNA jest bardzo stabilna (okresy półtrwania
wynoszą godziny) obrót innych jest bardzo
szybki (okresy póhrwania 10 — 30 min). W aie-
których przepadkach stabilność mRNA pod-
lega regulacji. Ma to waŜne implikacje, ponie-
waŜ zwykle mamy do czynienia z prostą zaleŜ-
nością między iJością mRNA a przetłumacze-
niem tego mRNA na kodowane przez niego
białko. Zmiany w stabilności swoistych mRNA
mogą mieć przeto duŜe wpływy na procesy
biologiczne.
Informacyjne RNA egzystują w cytopiazmie
jako cząsteczki rybonukleoproteinowe (RNP).
Niektóre z białek ehronią mRNA przed trawie-
niem przez- Hukleazy, podczas gdy inne mogą
w pewnych warunkach pobudzać atak nuk-
leazowy. Sądzi się, Ŝe mRNA są stabilizowane
łub destabilizowane przez interakcje białek z ich
róŜnymi strukturami i sekwencjami. Niektóre
efektory, np. honnony, mogą regulować stabil-
ność mRNA przez zwiększanie lub zmniejszanie
ilości tych biaiek.
Obecnie wiadomo, Ŝe końce cząsteczek mRNA
odpowiadają za stabilność mRNA (p. ryc. 39-12).
Struktura, zwana czapeczką, w końcu 5r cuka-
riotycznego mRNA zapobiega atakowi 5' eg-
zonukleaz, a sekwencja poli (A) zapobiega
"aktywności 3' egzonukieaz. Zakłada się, Ŝe
w cząsteczkach mRNA mających te struktury
pojedynczy atak endonukleolityczny pozwala
na atak egzonukieaz i strawienie całej cząste-
czki. Sądzi się, Ŝe inne struktury (sekwencje)
w obrębie 5' niekodujących sekwencji (5' NCS),
w obrębie regionu kodującego i w obrębie
3'NCS mogą pobudzać albo zapobiegać temu
początkowemu działaniu endonukleaz (ryc.
39—12). W celu ilustracji podano kilka przy-
kładów.
Usunięcie 5'NCS powoduje 3 — 5-krotne
przedłuŜenie okresu półtrwania c-myc mRNA.
Skrócenie kodującego regionu histonowego
mRNA powoduje przedłuŜenie okresu półtrwa-
oia. Rodzaj autoregulacji stabilności mRNA
pośrednio obejmuje region kodujący. Wolna
tubulina wiąŜe się z pierwszymi 4 aminokwasa-
mi powstającego łańcucha tubuliny, w miarę jak
ten wyłania się z rybosomu. Powoduje to ak-
tywację RNazy związanej z rybosomem, która
następnie trawi mRNA tubuiiny.
Struktury przy końcu 3', łącznie z sekwencją
poli(X7 wymagają tub osłabiają stabilność swoi-
stych mRNA. Brak sekwencji poli(A) jest zwią-
zany z szybkim rozkładem mRNA, a zabranie

Czapeczka ---- 5'NCS Sekwencja 3'NCS --- A-A-A-A-A"

Kodujące

O AUUUA

Ryc. 39-12. Struktura typowego eukariotycznego mRNA pokazująca elementy biorące udział w regulacji
stabilności mRNA. Typowy eukariotyczny mRNA ma 5' niefcoduja.ee sekwencje (5' noncoding sequences,
5' NCS), region kodujący i 3' NCS. Prawie wszystkie eukariotyczne mRNA mają czapeczkę zmodyfikowa-
nych nukleotydów (cap) w końcu 5' i większość ma w końcu 3' trakt („ogon") sekwencji poliadenylo-
wych. Czapeczka u końca 5' i ogon poli (A) u końca 3' chronią mRNA przed atakiem egzonukieaz.
490 / ROZDZIAŁ 39
poli(A) z niektórych RNA powoduje ich des-
tabilizację. Histonowe mRNA nie mają sekwen-
cji poli(A), ale przy końcu 3' mają sekwencję,
która moŜe tworzyć strukturę pętli z szypułą i ta
struktura wydaje się być odpowiedzialna za
oporność na atak egzonukleolityczny. mRNA
histonu H4jest np, degradowany od końca 3' do
5', ale tylko wówczas, gdy zajdzie pojedyncze
przecięcie endonukleolityczne w odległości ok.
9 nukleotydów do końca 3', w rejonie zdolnym
wytworzyć strukturę pętli z szypułą. Struktury
typu pętla z szypulą w obrębie 3* niekodujących
sekwencji końca 3' są takŜe krytyczne dla
regulacji jonami Ŝelaza mRNA kodującego re-
ceptor transferyny. Struktury pętla-szypuła są
równieŜ związane ze stabilnością mRNA u bak-
terii, co sugeruje, Ŝe mechanizm ten jest szeroko
wykorzystywany.
Inne sekwencje końca 3' pewnych eukarioty-
cznychmRNA biorą udział w destabilizacji tych
cząsteczek. Szczególnie interesujące są regiony
bogate w sekwencje AU, z których wiele zawiera
sekwencje (motyw) AUUUA. Sekwencje takie
znajdują się w mRNA, które mają krótki okres
półtrwania i obejmują mRNA dla wielu on-
kogenów i cytokin. WaŜność tego regionu uwy-
pukla doświadczenie, w którym sekwencja od-
powiadająca regionowi niekodującemu 3' krót-
ko Ŝyjącego mRNA,czynnika stymulującego
kolonie (CSF), który zawiera motyw AU U U A,
byta dodana do końca 3' mRNA P-globiny.
Zamiast uzyskania duŜej stabilności taki hyb-
rydowy mRNA |3-globiny stal się krótko Ŝyją-
cym mRNA, CO jest cechą charakterystyczną
mRNA CSF. Z tych kilku cytowanych przy-
kładów jasno wynika, Ŝe liczne mechanizmy
uczestniczą w regulacji stabilności mRNA, po-
dobnie jak liczne mechanizmy biorą udział
w regulacji syntezy mRNA CSF. Skoordyno-
wana regulacja tych 2 procesów daje komórce
znaczną zdolność adaptacyjną.
PIŚMIENNICTWO
Breathnach R, Chambon P: Organization and eipre-
ssion of eucaryotic split genes coding for proteina.
Annu Rev Biochem 1981;5O:349. Dynan WS,
Tjian R: Control of eucaryotic mRNA
synthesis by seąuence specific DNA binding prote-
ins. Naturę (Łondon) 1985i3I6:774. Maniatis T,
Read R; The role of smali nuclear
ribonucleoprotein particles in pre-mRNA splieing.
Naturę (London) 1987:315:671. McClure WR:
Protein-nucleic acid interactions in
transcription: A molecular analysis. Annu Rev
Biochem 1985;54:171. McKnight S, Tjian R:
Transcriptional selectivity of
viral genes ia mammalian cells. Celi 1986; 46:795.
Nevins JR: The pathway of eukaryotic mRNA for-
mation. Annu Rev Biochem 1983,52:44J. Pacigett
RAet al: Splicingof messenger RNA precur-
sors. Annu Rev Biochem 1986;55:1119. Ross J:
The turnover of messenger RNA. Sci Ani
1989;260:48. Ruskin B et al: Excision of an intact
intron as a novel
lariat structure during pre-mRNA splicing in vitro.
Cel! 1984;38:317. Sentenec A: Eucaryotic RNA
polymerases. Crit Rev
Biol 1985;18:31. Shapiro DJ et al: Regulation of
mRNA stability in
eukaryotic cells. Bioessays 1987;6:221, Sliarp PA;
On the origin of RN A splicing and introns.
Celi 1985;42:397.

Synteza białek i
kod genetyczny
Dary! K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Litery A, G, T i C odpowiadają nukleotydom
występującym w DNA. Są one zorganizowane
w 3 literowy kod zwany kodonem, a zbiór tych
kodonów obejmuje kod genetyczny. Linijny
szereg kodonów (gen) określa syntezę róŜnych
cząsteczek RNA, z których większość jest włą-
czona w syntezę białek. Synteza białek zachodzi
w 3 głównych etapach: inicjacji, elongacji i ter-
min acji. Proces ten przypomina replikację
DNA i generalną zasadę transkrypcji i faktycz-
nie przebiega z zachowaniem polarności 5'—3'.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Zrozumienie syntezy białek i wyjaśnienie mu-
tacji było niemoŜliwe zanim nie został wyjaś-
niony kod genetyczny. Kod genetyczny stanowi
podstawę do wyjaśnienia, w jaki sposób wady
w białkach mogą wywoływać choroby genetycz-
ne oraz w diagnostyce i w pewnych przypad-
kach leczenia tych chorób. Ponadto patofiz-
jologia wielu zakaŜeń wirusowych jest związana
ze zdolnością wirusów do przerywania syntezy
białek gospodarza.
INFORMACJA GENETYCZNA
PRZEPŁYWA Z DNA DO RNA ł DO
BIAŁEK
Informacja genetyczna zawarta w sekwencji
nuktetsdytów DNA jest przepisywana w jądrze
komórkowym na swoistą sekwencję nukleoty-
dów w cząsteczce RNA. Sekwencja nukJeoty-
dc-w w transkrypcie RNA jest komplementarna
■
40
do sekwencji nukleotydów w kodującym paśmie
odpowiedniego genu, stosownie do reguły paro-
wania zasad. Wiele róŜnych klas RNA bierze
udział w kierowaniu syntezą białek.
U prokariontów zachodzi linijna współzaleŜ-
ność między genem a informacyjnym RNA
(mRNA) przepisywanym z genu i produktem
nohpeptydowym. Sytuacja ta jest bardziej
sTcompIikowana w komórkach wyŜszych orga-
nizmów eukariotycznych, w których pierwotny
transkrypt, heterogenny jądrowy RNA
(hnRNA), jest znacznie dłuŜszy niŜ dojrzały
mRNA. DuŜa cząsteczka hnRNA zawiera ko-
dujące regiony (eksony), które będą tworzyły
dojrzały mRNA, oraz długie sekwencje wtrąco-
ne (introny), które oddzielają eksony. hnRNA
podlega przekształceniom na terenie jądra i in-
trony, które często stanowią większą część
hnRNA niŜ eksony, zostają usunięte. Eksony są
w tym procesie łączone i tworzą dojrzały
mRNA, który jest transportowany do cy toplaz-
my, gdzie ulega translacji na białko.
Komórka musi mieć niezbędny mechanizm
do dokładnego i wydajnego przetłumaczenia
informacji z nukleotydowej sekwencji mRNA
na sekwencję aminokwasów odpowiedniego
swoistego białka. Wyjaśnienie i zrozumienie
tego procesu, zwanego translacją, było moŜliwe
po złamaniu kodu genetycznego. JuŜ we wczes-
nym okresie badań było wiadomo, Ŝe cząsteczki
mRNA jako takie nie mają powinowactwa do
aminokwasów, a zatem translacja informacji
zawartej w sekwencji nukleotydów mRNA na
sekwencję aminokwasów w białku wymaga po-
średniczącej cząsteczki adaptacyjnej. Taka cząs-
teczka adaptacyjna musi z jednej strony rozpoz-
nać sekwencję nukleotydową, a z drugiej swois-
ty aminokwas. Za pomocą takiej cząsteczki
492 / ROZDZIAŁ 40
adaptacyjnej komórka moŜe wprowadzić ami-
nokwas w odpowiednią pozycję sekwencji biał-
kowej dyktowanej sekwencją nukleotydów
swoistego mRNA, Istotnie funkcjonalne grupy
aminokwasów nie kontaktują się bezpośrednio
z matrycą mRNA.
SEKWENCJA NUKLEOTYDÓW
CZĄSTECZKI mRNA SKŁADA SIĘ
Z SERII KODONÓW, KTÓRE
ODPOWIADAJĄ KAśDEMU
AMINOKWASOWI
Cząsteczki adaptacyjne, biorące udział
w translacji kodbnow na sekwencje aminokwa-
sów w białku, sa cząsteczkami ti
(tRNA). Ryfeosom jest składnikiem komórki, na
którym oddziaTują~ze~roba-róŜGe wspomniane
elementy funkcjonalne, aby złoŜyć cząsteczkę
białka. Liczne rybosomy mogą zbierać się w ze-
społy biorące udział równocześnie w procesie
tłumaczenia pojedynczej cząsteczki mRNA; ze-
społy takie nazywamy poiisoniami. Polisomy
przyłączone do błon cytoplazmy tworzą szorst-
ką siateczkę środplazmałyczną, która słuŜy dla
syntezy integralnych białek błon wewnętrznych
i białek, które będą wydzielone z komórki.
Struktury polisomalne znajdują się takŜe w cy-
toplazmie w postaci wolnej; zachodzi na nich
synteza tych białek, które pozostaną w obrębie
komórki.
Do syntezy zestawu białek, komórkowych
potrzeba 20 róŜnych aminokwasów, dlatego
musi być przynajmniej 20 oddzielnych kodo-
nówj które obejmują kod genetyczny. PoniewaŜ
w mRNA występują tylko 4 róŜne mikleotydy.
na kaŜdy kodon musi przypadać więcej niŜ
1 nukleotyd purynowy lub pi rym idy no wy. Ko-
dony, z których kaŜdy składałby się z 2 flufc-
leotydów, dałyby tylko 16 (4') swoistych kodo-
nów, podczas gdy kodony o 3 nukleotydach
dałyby 64 (43) swoistych kodonów.
W wyniku pierwszych spostrzeŜeń Matthaei
i Nirenberga wiemy obecnie, Ŝe kaŜdy z kodo-
nów ma sekwencję 3 aukJcotydów, czyli kod
składa się z tripletów niikjegfrflów. Złamanie
kodu genetycznego w duŜej mierze zaleŜało od
chemicznej syntezy polimerów nukleotydo-
wych, a zwłaszcza tripletów nukleotydo-
wych.
KOD GENETYCZNY JEST
ZDEGENEROWANY,
JEDNOZNACZNY,
NIENAKŁADAJĄCY SIĘ,
BEZPRZESTANKOWY I
UNIWERSALNY
Trzy spośród kodonów nie kodują swoistego
aminokwasu; nazwano le Kodonami nonsenso-
wnymi. Przynajmniej 2 z tych nonsensownych
kodonów są uŜywane w komórce jako sygnały
terminach'. Określają one, gdzie naleŜy zatrzy-
mać polimeryzację aminokwasów w cząsteczce
białkowej. PózostałyćTi 61 kodonów koduje 20
aminokwasów. W kodzie genetycznym wystę-
puje zatem ląjfeff&ilgffJtfiłjjC;tztl-i Ŝe |igzne j^
n! sam aminokwas, iiada-
nie kodu genetycznego wskazuje, Ŝe 64 moŜliwe
kodony mogą być zgrupowane w 16 rodzin.
Rodzinę tworzą takie kodony, które mają. te
same pierwsze 2 zasady (tab. 40-1). KaŜda
rodzina zajmuje pojedynczą kolumnę między
Imiami poziomymi, np. kodony CCN, gdzie
Ń moŜe być U, C, A i G, definiują rodzinę
umiejscowioną w 2 kolumnie 2 przedziału od
góry. W niektórych rodzinach wszystkie 4 ko-
dony kodują ten sam aminokwas, podobnie jak
członkowie rodziny CC opisani wyŜej. Odnosi
się to do rodzin niemieszanych. Kodonów nie-
mieszanych jest 8 wśród 16 rodzin kodonów
(tab. 40-1). Te rodziny kodonów, które kodują
więcej niŜ 1 aminokwas, określa się jako rodziny
mieszane. W 6 rodzinach, spośród rodzin mie-
szanych, kodony zawierające pirymidynę (U lub
C) w 3 pozycji kodują 1 aminokwas, podczas
gdy kodony zawierające w 3 pozycji purynę (A
lub G) kodują inny aminokwas albo stanowią
sygnał lerminacji łańcucha (tab. 40-1). Pozos-
tałe 2 rodziny — rodzina UG i rodzina AU
— nie wykazują Ŝadnego z tych wzorów i są
unikatowymi. Na ogół więc 3 nukleotyd w ko-
donie jest mniej waŜny niŜ pozostałe 2 w okreś-
leniu swoistego aminokwasu, jaki musi być
wbudowany do białka i zjawisko to odpowiada
głównie za degenerację kodu. Jednak dla kaŜ-
dego swoistego kodonu wskazuje się tylko poje-
dynczy aminokwas; z rzadkimi wyjątkami kod
genetyczny jest jednoznaczny, ti. dany swoisty
kodiiiujesIriEZjpisany dopryedjaiGzegojimino
diiijIriEZjpisany dopryedjaiGzegojimino
kwasu. RozróŜnienie między _dwuznąc_znoscią
a degeneracją jest waŜnyni,. godnym podkreś-
lenia, pojęciem.
Jednoznaczny, ale zdegeneFswafty-kodjaoŜe
być objaśniony w kategoriach molekularnych.
 SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 493

Tabela 40-1. Kod genetyczny kodony w infor- nukleotyd w antykodonie, który rozpoznaje 3.
macyjnym RNA)" zasadę (w kierunku 3') kodonu, moŜe być mniej
Pierwszy Drugi Trzeci dyskryminującym (rodziny mieszane) albo nie-
dyskryminującym (rodziny niemieszane), a mi-
nukleotyd nukleotyd nukieotyd mo to jest w stanie wprowadzić odpowiedni,
U C A G aktualnie potrzebny, aminokwas. Zjawisko to
zmniejsza rygor parowania między 3 zasadą
Phe Ser Tyr Cys U kodonu a komplementarnym nukleotydem
w antykodonie i objaśnia je hipoteza tolerancji
U Pne Ser TVr Cys C („wobble" hypothesis). Zjueltcznymi wyjątkami
Leu Ser Term Term' A
dany swoisty kodon będzie wprowadza! tylko
Leu Ser Term Trp G
1 swoisty aminokwas, chociaŜ .dany swoisty ami-
Leu Pro His Arg U nokwas moŜe być rozpoznany przez więcej niŜ
C Leu Pro His Arg C
1 kodon.
Leu Pro Gin Arg A
"Jak "to wyjaśnimy niŜej odczytywanie kodu
Leu Pro Gin Arg G genetycznego w trakcie procesu synt^^y
jj d ł d j h i
Ile Thr Asn Ser U
A de Thr Asn Ser C
Ile" Thr Lys Arg* A
Met Thr Lys Arg" G

Val Ala Asp Gly U

G Val Ala Asp Gly C
Val Ala Glu Gly A
Val Ala Glu Gly G

* Określenia pierwszy, drugi i trzeci nukleotyd

odnoszą się do indywid ualn ych nukleotydó w
w kodonie tripletowym. U — nukleotyd urydyny;
C — nukleotyd cytydyny, A — nukleotyd adeniny;
G — nukleotyd guaniny; Met — kodon inicjujący
łańcuch peptydowy; Term — kodon kończący łań-
cuch. AUG — triplet kodujący Met, słuŜy jako
kodon inicjujący w komórkach ssaków. (Skróty
aminokwasów są objaśnione w rozdz. 3).
** W mitochondriacb ssaków AUA koduje Met
a UGA — Trp; kodony AGA I AGG słuŜą J3ko
sygnały kończące łańcuch.
Rozpoznanie swoistych kodonów w mRNA
przez adaptacyjne cząsteczki tRNA jest zaleŜne
od ich regionu antykodonowego i reguł swoistego
parowania zasad. KaŜda cząsteczka tRNA za-
wiera swoistą sekwencję komplementarną do
kodonu, którą nazywa się antyk odo nem. Dla
danego kodonn_jw~ -riRNA lylko pojedynczy
roĆTźaj cząsteczki tRNA ma odpowiedni an-
ty kod on. PoniewaŜ kaŜda cząsteczka tRNA
moŜe być obarczona tylko 1 swoistym amino-
kwasem, dlaiego kaŜdy kodon określa tylko
1 aminokwas. Jednak niektóre cząsteczki tRNA
mogą uŜywać antykodonu do rozpoznawania
więcej niŜ 1 kodonu. Jak moŜna zaobserwować
na przykładzie niemieszanych rodzin kodonów,
g ^^y
nie obejmuje Ŝadnych nakładających się kodo-
nów. Kod genetyczny jest wiec kodem nienak-
łaeJającym się. Od momentu, od którego zacznie
się odczytywanie od swoistego kodonu nie ma
znaków przestankowych między kodonami
1 przekaz informacji jest odczytywany z
ciągłej
sekwencji triplctów nukleotydowych, aŜ do cza
su gdy osiągnie się kodon nonsensowny.
Dotychczas sądzono, Ŝe kod genetyczny jest
uniwersalny. Obecnie wykazano, Ŝe grupa cząs-
teczek tRNA w mitochondriach (które zawierają
oddzielny i róŜniący się od cytoplazmatycz-
nego mechanizm translacyjny) u niŜszych i wy-
Ŝszych eukariontów, z człowiekiem włącznie,
odczytuje 4 kodony w sposób inny niŜ cząste-
czki tRNA w cytoplazmie nawet tych samych
komórek. Jak to wynika z tab. 40-1, kodon
AUA jest odczytywany jako Met, a UGA
koduje Trp w mitochondriach u ssaków. Te
2 kodony mieszczą się w 2 rodzinach kodonów
określonych jako unikatowe: w rodzinie UG
i rodzinie AU. Oczywiście w celu zmniejszenia
liczby cząsteczek tRNA, niezbędnych do trans
lacji kodu genetycznego, mitochondria były
zdolne przekształcić rodzinę UG i rodzinę AU
do prostych typów mieszanych. Ponadto kodo
ny AGA i AGG są odczytywane jako sygnały
stop, czyli kodony terminacji łańcucha, a nie
jako kodony Arg. W wyniku tego mitochondria
potrzebują jedynie 22 rodzaje cząsteczek tRNA,
aby odczytać swój kod genetyczny, podczas gdy
system translacji w cytoplazmie ma pełny ze
staw 31 rodzajów cząsteczek tRNA. Oprócz
tego wyjątku kod genetyczny jest uniwersalny.
Częstość, z jaką jest uŜywany kodon kaŜdego
aminokwasu, róŜni się znacznie między gatun
kami i w obrębie róŜnych tkanek tego samego
gatunku. Zestawienia częstości uŜywania kodo-
494 / ROZDZIAŁ 40

nów stają się coraz dokładniejsze w miarę jak
coraz więcej genów jest sekwencjonowanych.
Ma to duŜe znaczenie, poniewaŜ badacze po-
trzebują odtworzyć strukturę mRNA na pod-
stawie dedukcji sekwencji aminokwasów w czę-
ści białka w celu uzyskania, na drodze syntezy,
sondy oligonukleotydowej niezbędnej do roz-
poczęcia procesu klonowania rekombinacyjne-
go DNA.
DLA KAśDEGO Z 20 AMINOKWASÓW
ISTNIEJE PRZYNAJMNIEJ 1 RODZAJ
TRANSFEROWEGO RNA (tRNA)
Cząsteczki tRNA mają zadziwiająco podob-
ne funkcje i trójwymiarowe struktury. Funkcja
cząsteczek rRNA jako adaptatorów wymaga
obarczenia kaŜdego swoistego tRNA swoistym
aminokwasem. PoniewaŜ nie ma powinowact-
wa kwasów nukleinowych do swoistych grup
funkcyjnych aminokwasów, rozpoznania musi
dokonać cząsteczka białka zdolna do rozpoz-
nania swoistej cząsteczki tRNA i swoistego
aminokwasu. Dla tych swoistych funkcji roz-
poznawczych i dla właściwego dołączenia 20
aminokwasów do swoistych cząsteczek tRNA
jest konieczne przynajmniej 20 swoistych en-
zymów. Proces^ rozpoznania i dołączenia ami-
nokwasu (proces oTiarczenla tRNA} przebiega
w 2 etapach dla kaŜdego enzymu swoistego dla
kaŜdego z 20 aminokwasów. Enzymy te są
nazwane syntetazami aminoacyla-tRNA...Two-
rzą one aktywny kompleks pośredni amino-
acylo-AMP-enzym, który przedstawiono na
ryc. 40-1. Swoisty kompleks aminoacylo-ĄMP--
enzym rozpoznaje następnie swoisty tRNA, do
którego dołącza resztę aminoacylową przy po-
zycji 3'-hydroksylowej końcowej adenozyny.
Aminokwas pozostaje przyłączony do swoi-
stegtrtRNĄ wiązaniem estrowym do czasu, aŜ
będzie uŜyty do polimeryzacji w swoistej pozycji
w trakcie tworzenia prekursora polipeptydowe^~
go cząsteczki białkowej.
Na tym etapie naszych rozwaŜań musimy
powrócić do waŜnych regionów cząsteczki
tRNA opisanych w rozdz. 37 (i zilustrowanych
na ryc. 37-11). Ramię tymidyna-pseudoury-
dyna-cytydyna (T?Ć) jest włączone w proces
wiązania aminoacylo-tRNA do powierzchni
rybosomu w miejscu syntezy białka. Ramię
D jest jednym z miejsc istotnych do właściwego
rozpoznania danego rodzaju tRNA przez właś-
ciwą mu syntetazę aminoacylo-tRNA. Ramię
akceptorowe, umiejscowione przy końcu 3'^hy-
droksyloadenozylowym jest miejscem.dołącze-
nia swoistego aminokwasu.
Region antykodonowy składa się z JLouk-
leotydów i jest rozpoznawany przez 3-liteiawy
kodon w mRNA (ryc. 40-2). Sekwencja ta,
odczytywana w pętli antykodonowej w kierun-
ku 3' do 5', składa się z: dowolnej zasady
zmodyfikowanej puryny-X-Y-Z—pirymidyny--
pLrymidyny—5'. Zwróć uwagę, Ŝe kierunek
odczytu antykodonu jest 3' do 5', podczas gdy
kod genetyczny w tab. 40-1 jest odczytywany
w kierunku 5' do 3', poniewaŜ kodon mRNA
i pętla antykodonu w tRNA są przeciwrow-
noJegłe pod względem komplementamości.
Degeneracja kodu genetycznego odnosi się
głównie do ostatniego nukleotydu w triplecie
kodonowym, co sugeruje, Ŝe parowanie zasad
między tym ostatnim nukkoiydem a odpowia-
dającym mu nukleotydem w antykodonie nie
jest precyzyjne. Jak to przedstawiono wyŜej,
zjawisko to objaśnia hipoteza tolerancji; w tym

ATP

AMP + Enz
HOOC-HC-R Enz— Adenina — Ryhoza-O—P— 0-C— CH-R
OH NH.
Enzym (Enz} EnZnAMP-AA
(aktywowany aminokwas)
SYNTETAZA tRNA tR NA -A A
AMINOACYLO-tRNA
Kompleks amlnoacyla--
Aminokwas (AA) AMP-enzym Aminoacylo-tRNA

Ryc. 40-1. Tworzenie aminoacylo-tRNA. Dwustopniowa reakcja przy udziale enzymu syntetazy amino-
acylo-tRNA prowadzi do utworrenia aminoacylo-tRNA. Pierwsza reakcja obejmuje utworzenie kompleksu
AMP-aminokwas-enzym. Taki zaktywowany aminokwas jest przenoszony następnie na odpowiednią
cząsteczkę tRNA. AMP i enzym uwalniają się i enzym moŜe być ponownie uŜyty w reakcji.

kodon
mRNA 5'
i)Ramieantytw<Jonowe
2)RamięT^C
3) Ftamlą O
Ryc. 40-2. Rozpoznanie kodonu przez antykodon
Jednym z kodonów dla fenyloalaniny jest U-U-U.
tRNA obarczony fenyloalaniną (Phe) ma komple-
mentarną sekwencję A-AA, która na zasadzie paro-
wania zasad tworzy kompleks z kodonem. Region
antykodonowy zwykle składa się z sekwencji 7 nu-
kleotydów w kolejności od 3' do 5': nukleotydu
zmiennego (N), zmodyfikowanej puryny (Pu*), X,
Y, Z i 2 pirymidyn (Py).
swoistym miejscu parowania nukleotydu do
nukleotydu kodon i antykodon są w stanie
„rozchwiania". Na przykład 2 kodony dla
argininy A-G-A i A-G-G mogą się wiązać z tym
samym antykodonem mającym uracyl przy
swoim końcu 5'. Podobnie 3 kodony dla glicy-
ny, G-G-U, G-G-C i G-G-A, mogą tworzyć
pary zasad z 1 kodonem C-C-I. „I" jest nuk-
leotydem inozyny, inną jeszcze szczególną zasa-
dą pojawiającą się w cząsteczkach tRNA.
Rozpoznanie kodonu przez cząsteczkę tRNA
nie zaieŜy od aminokwasu, który jest związany
przy końcu 3'-hydroksylowym. Wykazano to
w pomysłowym doświadczeniu przez obarcze-
nie tRNA swoistego dla cysteiny (tRNAcys)
cysteiną radioaktywną. Na drodze chemicznej
reszta cysteinylowa została następnie zmieniona
tak, aby uzyskać cząsteczkę tRNA swoistą dla
cysteiny, ale obarczoną alaniną. Chemiczna
transformacja reszty cysteinylowej do alanilo-
wej nie zmieniła części antykodonowej cysteino-
swoistej cząsteczki tRNA. Gdy taki alanilo--
tRNA^s został uŜyty do translacji hemoglobi-
nowego mRNA, wówczas radioaktywna alani-
na została wbudowana w normalne miejsce
cysteinowe w cząsteczce białka hemoglobino-
wego. Doświadczenie to wykazało, Ŝe pochodna
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 495
nie odgrywa roli w rozpoznaniu kodonu. Jak to
zanotowano wyŜej reszta aminoacylowa nigdy
nie kontaktuje się bezpośrednio z matrycą
mRNA zawierającą kodony.
MUTACJA POWSTAJE W WYNIKU
PEWNYCH TYPÓW ZMIAN, KTÓRE
ZACHODZĄ W SEKWENCJI
NUKLEOTYDÓW
ChociaŜ początkowa zmiana moŜe nie za-
chodzić w kodującym paśmie dwupasmowej
cząsteczki DNA w danym genie, to po replikacji
siostrzane cząsteczki DNA, zawierające muta-
cje w paśmie kodującym, będą się
segregować i pojawią się w populacji
organizmów.
Niektóre mutacje zachodzą na drodze
podstawienia zasad
Zmiany w pojedynczej zasadzie (mutacje pun-
ktowe) mogą być typu tranzycji lub iranswersji.
W pierwszym przypadku dana pirymidyna jest
zamieniona na inną pirimidynę lub dana puryna
jest zamieniona na inną purynę. Transwersje są
to zmiany puryny na 1 z 2 pirymidyn albo
zamiany pirymidyny na 1 z 2 puryn, jak to
przedstawiono na ryc. 40-3.
Tranzyoje Transwersje
Ryc. 40-3. Schematyczne przedstawienie mutacji
typu tranzycji i transwersji. __________
Jeśli sekwencja nukleotydowa genu zawiera-
jąca mutację ulega transkrypcji na cząsteczkę
RNA, to cząsteczka RNA będzie miała zmianę
w postaci komplementarnej zasady w miejscu
odpowiadającym tej mutacji.
Zmiany pojedynczej zasady w cząsteczkach
mRNA mogą powodować róŜne skutki, jeŜeli
ulegną translacji na białko:
1. MoŜe nie wystąpić Ŝaden wykrywalny sku-
tek, poniewaŜ kod jest zdegenerowany. Będzie
to tym bardziej prawdopodobne, gdy zmienio-
na zasada w cząsteczce mRNA jest 3. nuk-
leotydem kodonu. Zgodnie z hipoteza, toleran-
496 / ROZDZIAŁ 40

cji, translacja kodonu jest mało wraŜliwa na
zmianę w pozycji 3.
Skutek typu mutacji sensu (missense)
zajdzie wówczas, gdy odmienny aminokwas
zostanie wbudowany w odpowiednie miejsce
w cząsteczce białka. Taki blednie dobrany
aminokwas, czyli mutacja sensu, w zaleŜnoś
ci od umiejscowienia w swoistym białku moŜe
być akceptowalny, częściowo akceptowalny lub
nie akceptowalny w odniesieniu do funkcji
tej cząsteczki białkowej. Ze szczegółowej ana
lizy kodu genetycznego moŜna wyciągnąć wnio
sek, Ŝe większość zmian w pojedynczej zasa
dzie prowadzi do zastąpienia 1 aminokwasu
przez inny aminokwas mający raczej podobne
grupy funkcjonalne. Jest to bardzo skuteczny
mechanizm, który zapobiega drastycznym
zmianom w fizycznych właściwościach cząste
czki białkowej. Jeśli zachodzi błędny akcep
towalny skutek, to powstająca cząsteczka biał
kowa moŜe nie być odróŜniana od normalnej
cząsteczki. Jeśli zachodzi błąd nie akceptowal
ny, cząsteczka białkowa nie będzie zdolna spra
wować przypisanej jej funkcji.
Kodon typu nonsens moŜe się pojawiać
i powodować przedwczesną terminację w proce
sie wbudowywania aminokwasów do łańcucha
peptydowego, w wyniku czego zostaje wytwo
rzony tylko fragment zamierzonej cząsteczki
białkowej. Jest duŜe prawdopodobieństwo, Ŝe
przedwcześnie ukończona cząsteczka białka lub
fragment peptydu nte będą spełniały przypisa-
nej im funkcji.
Cząsteczka hemoglobiny moŜe być
uŜyta do wykazania skutków zmian w
pojedynczej zasadzie w strukturalnym
genie hemoglobiny
Niektóre mutacje nie powodują widocznego
skutku. Brak skutku wynikającego ze zmiany
w pojedynczej zasadzie moŜe być wykazany
tylko przez sekwencjonowanie nukleotydów
w cząsteczkach mRNA lub w genach hemo-
globiny u duŜej liczby osób mających normalne
cząsteczki hemoglobiny. JednakŜe moŜna dedu-
kować, Ŝe kodon waliny w pozycji 67 łańcucha
P hemoglobiny nie jest identyczny u wszystkich
osób mających normalny łańcuch b1 hemoglobi-
ny. Hemoglobina typu Milwaukee ma w pozycji
67 kwas glutaminowy; hemoglobina typu Bris-
tol ma w tej pozycji kwas asparaginowy. Aby
wyjaśnić zmiany aminokwasu zmianami w poje-
dynczej reszcie kodonu dla aminokwasu 67,
naleŜy wnioskować, Ŝe mRNA kodujący hemo-
globinę typu Bristol zawiera! kodon G-U-U lub
G-U-C zanim wystąpiła zmiana do G-A-U lub
G-A-C, kodonów kodujących kwas asparagi-
nowy (ryc. 40-4). Jednak mRNA kodujący

Hb Milwaukee Hb Bristol HbSydney

Hb A (normalna) /HS7
(Glutamlnlan) Asparaglnlan
Alanina
Walfna

GAU •+ ------------- GUU ----- * - GCU

GAC -* ------------ GUC ----- +- GCC

G A A -* --------------- GUA ----- +~ GCA

GAG ** -------------- GUG ----- »- GCG

Ryc, 40-4. W warunkach prawidłowych walina w pozycji 67 iańcucha p hemoglobiny A moŜe być
kodowana jednym z 4 kodonów pokazanych w prostokącie. W hemoglobinie patologicznej typu
Milwaukee aminokwas w pozycji 67 łańcucha P zawiera gfutaminian kodowany przez G A A lub G A G
— kaŜdy z tych kodonów moŜe powstać z jednostopniowejtranswersji kodonów waliny G- U A lub G-U-G.
Podobnie alanina, obecna w pozycji 67 łańcucha hemoglobiny typu Sydney, mogła powstać-w wyniku
jed nos to pni owej tranzycji jeefnego z 4 kodonów waliny. Jednak reszta asparaginianu w pozycji 67
hemoglobiny typu 8ristol mogła powstać w wyniku jednostopniowej transwersji jedynie z kodonów
waliny G-U-U lub G U C .
 SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 497

hemoglobinę typu Milwaukee powinien mieć mniej w 2 rodzinach Japończyków. Ta hemo-

w pozycji 67 kodon G-U-A lub G-U-G, aby globina ma asparagtne, która zastąpiła łizynę
zmiana w pojedynczym nukieotydzie mogła w pozycji 61 łańcucha p. Odpowiadająca temu
spowodować pojawienie się kodonów kwasu transwersja mogła być albo A-A-A lub A-A-G
glutaminowego G-A-A lub G-A-G. Hemoglo- zamieniona albo na A-A-U lub na A-A-C.
bina typu Sydney, która zawiera alaninę w po- Zastąpienie swoistej lizyny asparaginą pozornie
zycji 67, mogła powstać przez zmianę pojedyn- nie zmienia normalnej funkcji łańcucha P u tych
czego nukleotydu w którymkolwiek z 4 kodo- osobników.
nów waliny (G-U-U, G-U-C, G-U-A lub G-U- Częściowo akceptowalne mutacje
-G), co dało kodony alaniny odpowiednio: G- sensu. Najlepszym przykładem częściowo ak-
C-U, G-C-C, G-C-A lub G-C-G. ceptowalnej mutacji sensu (ryc. 40-5, środek)
jest hemoglobina S (hemoglobina występująca
Podstawienie aminokwasów w niedokrwistości sierpowatej), w której nor-
powoduje mutacje sensu malnie występujący aminokwas w 6 pozycji
Akceptowalne mutacje sensu. Przy- łańcucha p-globiny — kwas glutaminowy został
kładem akceptowalnej mutacji sensu (ryc. 40-5, zastąpiony wahną. Odpowiadająca temu zmia-'
u góry) w strukturalnym genie łańcucha P he- na pojedynczego nukleotydu w kodonie kwasu
moglobiny moŜe być wykryta obecność zmie- glutaminowego G-A-A lub G-A-G byłaby G-
nionej hemoglobiny, o odmiennych właściwoś- U-A lub G-U-G w kodonach waliny. Jest
ciach elektrofbretycznych, która występuje oczywiste, Ŝe te mutacje sensu zaburzają nor-
w erytrocytach z pozoru zdrowego osobnika. malne funkcje i prowadzą do niedokrwistości
Hemoglobinę typu Hikari znaleziono przynaj- sierpowatej, jeŜeli zmutowany gen jest obecny

Cząsteczka białka Aminokwas Kodony

Akceptowalna Hb A łańcuch j AAA lub AAG
mutacja sensu

1
Hb Hikari łańcuch fi
61 hzyna

AAU
IX! lub AAC

Afiparaglna

T
Częściowa HbA, łańcuch £ GAA lub GAG
akceptowalna
mutacja sensu

1
Hb S łańcuch fi Wallna GUA
i I lub GUG

T
Nleakoeplo walna Ct W lub CAC

, I
mutacja sensu
\
58Histydyna W

Hb M (Boston), łańcuch a \0 lub UAC

Tyrozyna

Ryc. 40-5. Przykłady 3 typów mutacji sensu, w wyniku których powstają patologiczne łańcuchy
hemoglobiny. Wskazano zmiany w aminokwasach i moŜliwe zmiany w odpowiadających im kodonach.
Mutacja w łańcuchu p hemoglobiny Hikari ma prawidłowe właściwości fizjologiczne, ale róŜni się pod
względem ruchliwości elektroforetycznej. Hemoglobina S ma mutację w łańcuchu p i zachowuje
częściową funkcję; hemoglobina S wiąŜe tlen, ale w postaci odtlenowanej wytrąca się. Hemoglobina
M Boston zawiera mutację w łańcuchu a, umoŜliwia utlenienie jonu Ŝelazawego hemu do jonu
Ŝelazowego, przez to w ogóle nie moŜe wiązać tlenu. ________________________________

32 Biochemia
498 / ROZDZIAŁ 40
w stanie homozygotyc2nym. Zmiana kwasu
glutaminowego na wahnę moŜe być rozpat-
rywana jako częściowo akceptowana, poniewaŜ
hemoglobina S moŜe wiązać i oddawać tlen,
chociaŜ proces ten nie jest zupełnie normalny.
Nie akceptowane mutacje sensu. Nie
akceptowana mutacja sensu (ryc. 40-5, dól)
w genie hemoglobiny daje niefunkcjonalną czą-
steczkę hemoglobiny. Na przykład mutacje wy-
stępujące w hemoglobinie M generują cząste-
czki, które umoŜliwiają utlenienie Ŝelaza Fei +
reszty hemowej do Fe3+, w wyniku czego
powstaje methemoglobina, Methemogłobina
nie moŜe transportować tlenu (p. rozdz. 7).
Mutacje typu przesunięcia ramki
odczytu powstają w wyniku delecji lub
insercji nukfeotydów w genie i w ten
sposób wytwarzają zmienione
sekwencje nukleotydowe w
cząsteczkach mRNA
W wyniku delecji pojedynczego nukleotydu
w kodującym paśmie genu powstaje zmieniona
ramka odczytu w mRNA. „Maszyneria" uczes-
tnicząca w translacji mRNA nie rozpoznaje
brakującej zasady, poniewaŜ w trakcie odczyty-
wania kodonów nie ma znaków przestanko-
wych. W wyniku tego powstaje głęboka zmiana
w sekwencji spolimeryzowanycb aminokwa-
sów, jak to przedstawiono w przykładzie 1, na
ryc. 40-6. Zmieniona ramka odczytu daje w re-
zultacie zniekształconą translację mRNA na
całym obszarze dystalnym od miejsca delecji
pojedynczego nukleotydu. Nie tylko jest znie-
kształcona sekwencja aminokwasów na obsza-
rze dystalnym od tej deJecji, ale odczytywanie
informacji moŜe takŜe ujawnić nonsensowny
kodon i w ten sposób moŜe zajść synteza
zniekształconego i przedwcześnie ukończonego
polipeptydu w jego końcu karboksylowym
(przykład 3, ryc. 40-6).
Jeśli delecji w genie ulegną 3 nukleotydy albo
wielokrotność 3, to odpowiadający informacyj-
ny RNA, gdy ulegnie translacji, da białko,
w którym brak będzie odpowiedniej liczby
aminokwasów (przykład 2, ryc. 40-6). PoniewaŜ
ramkę odczytu stanowi triplet, faza odczytu nie
zostanie zmieniona dla tych kodonów, które
leŜą dystalnie od miejsca delecji. Jeśli jednak
zachodzi delecja 1 lub 2 nukleotydów tuŜ przed
albo w obrębie normalnego kodonu terminacji
{kodonu nonsensownego),, to moŜe dojść do
zaburzeń w odczytaniu sygnału normalnej ter-
minacji. Taka delecja moŜe prowadzić do od-
czytywania ponad sygnałem terminacji do mo-
mentu, aŜ znajdzie się następny inny kodon
nonsensowny (przykład 1, ryc. 40-6). Dosko-
nałym przykładem takiego zjawiska są dyskusje
poświęcone hemoglobino patiom.
Insercje 1, 2 lub niewiel o krotności 3 nuk-
leotydów do genu dają w wyniku mRNA,
w którym ramka odczytu jest zmieniona w cza-
sie translacji i zachodzi taki sam skutek, jak
w przypadku delecji. MoŜe to być a) zniekształ-
cona sekwencja aminokwasowa dystalna od mie-
jsca insercji, b) generacja kodonu noosensowego
w miejscu insercji 1ub w części dystalnej albo teŜ
niemoŜność rozpoznawania sygnału terminacyj-
nego (reading through). Jeśli po delecji w genie
nastąpi insercją (lub odwrotnie), to taka inser-
cja ponownie ustawi prawidłowo ramkę od-
czytu (przykład 4, ryc. 40-6). Przy translacji
odpowiedniego mRNA uzyska się zniekształ-
coną sekwencję aminokwasową między insercją
a delecja, W obszarze po przywróceniu ramki
odczytu sekwencja aminokwasową będzie pra-
widłowa. MoŜna sobie wyobrazić, Ŝe róŜne
kombinacje delecji i insercji albo delecje i inser-
cje dadzą informację dla białka, którego-część
będzie nieprawidłowa, ale ta część otoczona
będzie przez normalną sekwencję aminokwa-
sów. Takie zjawisko wykazano w sposób prze-
konujący u bakteriofaga T4; odkrycie to dostar-
czyło waŜnego dowodu, Ŝe ramkę odczytu sta-
nowi triplet.
Mutacje supresorowe redukują skutki
mutacji sensu, mutacji nonsensowych
i przesuniecie ramki odczytu
PowyŜsza dyskusja na temat zmienionych
produktów białkowych w wyniku mutacji ge-
nów jest oparta na normalnie funkcjonujących
cząsteczkach tRNA. W organizmach prokario-
tycznych i niŜszych organizmach eukariotycz-
nych odkryto jednak cząsteczki tRNA, które
funkcjonują nieprawidłowo i które same są
wynikiem mutacji. Niektóre z tych nieprawid-
łowych cząsteczek tRNA są zdolne do supresji
skutków mutacji w odległych genach struk-
turalnych. Te supresorowe cząsteczki tRNA,
zwykle powstałe w wyniku zmian w ich regio-
nach antykodonowych, są zdolne do supresji
mutacji sensu, mutacji nonsensownych i mutacji
z przesunięcia ramki odczytu. PoniewaŜ jednak
cząsteczki supresorowego tRNA nie są zdolne
rozróŜnić kodon prawidłowy od kodonu po-
wstałego w wyniku mutacji genu, ich obecność
w komórce prowadzi zwykle do zmniejszonej
 SYNTEZA BIAŁEK i KOD GENETYCZNY / 499

Stan
normalny
| Typ dziki
;

mRNA UAG UUUG AUG GCC UCU UGC A AA GGC UAU AG U AGU UAG...
Poiłpeptyd Met ---- Ala ------Ser ----- Cys ------ Lys------ Gly------ Tyr------Ser ------ Ser STOP

Przykład 1

mRNA UAG UUUG AUG AG.

Pollpeptyd Met- Ala

Sekwencja zniekształcona

Przykład 2
| D8lec]a(-3) |

mRNA UAG UUUG AUG GCC UCU AAA GGC UAU AGU AGU UAG...
Pollpeptyd Met ■Al — Ser — - ---- Tyr --- Ser - S e r STOP
a- — Lys— Gly —

Przyfcteda
I Inaercja (+1} |

mRNA UAG UUUG AUG GCC AGG CUA UAG UAG UUAG...
Pollpeptyd Met— -Leu STOP
Ala-

Sekwencja zniekształcona
Przykt*d4
Insercja )
Deleoja (—1]

mRNA UAG UUUG AUG GCC - UCU - UUG CAA AGG UAU AGU AGU UAG...
Pollpeptyd Met- A l a - Ser- -Leu ---- Gin ----- Arg ------ Tyr----- Ser ------ Ser STOP

SakwencjE zniekształcona

Ryc. 40-6. Wpływ delecji i insercji w genie na sekwencję nukleotydów w transkrypcje mRNA i na
sekwencję aminokwasów w łańcuchu polipeptydowym uzyskanym z mRNA. Strzałki pokazują miejsca
delecji i insercji, a liczby w owalach odpowiadają liczbie usuniętych lub włączonych reszt nuk-
leotydowych.

Ŝywotaości komórki. Na przykład cząsteczki
tRNA tłumiące mutacje nonsensowne mogą
tłumić prawidłowe sygnały terminacji i umoŜ-
liwiać translację mimo obecności kodonu
„stop" („read-through") wówczas, gdy nie jest
to poŜądane. Cząsteczki supresorowego tRNA
typu przesunięcia ramki odczytu mogą odczyty-
wać kodon prawidłowy i składową część przyle-
głego kodonu, dając w len sposób przesunię-
cie ramki takŜe wówczas, gdy nie jest to potrzeb-
ne. Cząsteczki supresorowego tRNA mogą ist-
nieć w komórkach ssaków poniewaŜ u tych
ostatnich zachodzi zjawisko transkrypcji „re-
ad-through".
500 / ROZDZIAŁ 40
Proces syntezy białek, podobnie jak
replikacja DNA i transkrypcja genu,
moŜe być podzielony na 3 fazy: inicjację,
elongację i terminację
W rozdziale 39 opisano ogólne cechy struk-
turalne rybosomów i proces ich montowania.
Te twory ziarniste słuŜą jako „maszyneria", na
której sekwencja nukleotydów mRNA jest tłu-
maczona na sekwencję aminokwasów w okreś-
lonym białku. Translacja mRNA zaczyna się
blisko końca 5' od tworzenia odpowiedniego
końca aminowego cząsteczki białkowej. Infor-
macja jest czytana w kierunku od 5' do 3'
i kończy się utworzeniem końca karboksylowe-
go białka. Ponownie występuje tutaj pojęcie
polarności. Jak to opisano w rozdz. 39, trans-
krypcja genu na odpowiedni mRNA albo jego
prekursor prowadzi najpierw do utworzenia
końca 5' cząsteczki RNA. U prokariontów
pozwala to na rozpoczęcie translacji mRNA
zanim zostanie ukończona transkrypcja genu.
W organizmach eukariotycznych proces trans-
krypcji zachodzi w jądrze komórkowym,
a translacja mRNA zachodzi w cytoplazmie.
Wyklucza to jednoczesną transkrypcję i transla-
cję w organizmach eukariotycznych i umoŜliwia
proces przekształcenia niezbędny do wytworze-
nia dojrzałego mRNA z pierwotnego trans-
kryptu — hnRNA.
Inicjacja obejmuje złoŜone struktury i
białka (p. ryc. 40-7)
Jak to opisano w rozdz. 39 końce 5' w więk-
szości cząsteczek mRNA w organizmach euka-
riotycznych są opatrzone czapeczką metylacyj-
ną. Ta metyloguanozylotrifosforanowa czape-
czka ułatwia wiązanie cząsteczek mRNA do
podjednostki 40S rybosomu. Zanim zostanie
ona związana z 40S rybosomera, ulega modyfi-
kacji dzięki działaniu kilku białek zdolnych do
wiązania się z mRNA: eIF-4A, eIF-4B, eIF-4E
i eIF-4F. Obecność kompleksu eIF-4F wiąŜące-
go czapeczkę, a składającego się z 4 polipep-
tydów (24 kd, 46 kd, 73 kd i 220 kd) jest
niezbędna do inicjacji syntezy białka na mRNA
opatrzonym czapeczką charakterystyczną dla
organizmów eukariotycznych. Pierwszy kodon,
Ryc. 40-7. Schematyczna ilustracja inicjacji syntezy białka na matrycy mRNA zawierającej czapeczkę
metylacyjną na końcu 5' i sekwencję poii(A) na końcu 3'. IF-1, IF-2 i IF-3 przedstawiają odpowiednio
czynnik inicjujący 1, 2 i 3, a struktura podobna do szpilki do włosów z symbolem Met na jednym końcu
ilustruje metionylo-tRNA, Miejsce P i miejsce A są odpowiednio miejscem wiąŜącym peptydylo-iRNA
i aminoacylo-tRNA na rybosomie.
który ulega translacji, to zazwyczaj A-U-G. 18S
rybosomainy RNA (rRNA) podjednostki rybo-
somalnej 40S wiąŜe się z regionem mRNA,
który poprzedza pierwszy kodon ulegający
translacji. To wiązanie mRNA do podjednostki
rybosomalnej 40S wymaga obecności czynnika
białkowego, czynnika inicjacji 3 (IF-3). ^7 W
następnym etapie aminoacylo-tRNA, od-
powiadający pierwszemu kodonowi, wchodzi
w reakcję z GTP i czynnikiem inicjacyjnym
2 (IF-2), tworząc kompleks. Kompleks ten
w obecności czynnika inicjacji 1 (IF-1) dołącza
anty_koilQn_tRNA do 1 kodonujoRNA, two-
rzac-kampieks iniciacyjny z podjednostką 40S
rybosomu. Po uwolnieniu czynników inicjacyj-
nych (IF-l, IF-2 i IF-3) dołącza się podjednost-
ką rybosomalna 60S i GTP ulega hydrolizie,
W ten sposób zostaje ukończone formowanie
rybosomu SOS.
Kompletny rybosom zawiera 2 miejsca dla
cząsteczek tRNA. Miejsce peptydylowe (miejs-
ce P) zawiera cząsteczkę peptydylo-tRNA zwią-
zaną z właściwym kodonem mRNA. Miejsce
aminoacylowe (miejsce A) obejmuje aminoacy-
lo-tRNA związany z odpowiadającym nTu ko-
donem na mRNA. W momencie tworzenia
kompleksu inicjacyjnego na \\ kodonie, cząs-
teczka aminoacylo-tRNA wchodzi w miejsce P,
pozostawiając wolne miejsce A. Ramka odczytu
zostaje więc zdefiniowana popr2ez związanie
tRNA do 1. kodonu mRNA. kodonu, który
ulegnie translacji. Rozpoznanie tego 1. kodonu
inicjującego jest oczywiście zaleŜne od drugo-
rzędowej struktury cząsteczki mRNA, a ponad-
to u prokariontów i być moŜe eukariontów
obejmuje swoistą sekwencję nukleotydów kom-
plementarnych do segmentu 16S (18S) rybo-
somalnego RNA.
U prokariontów w inicjację syntezy większo-
ści, jeśli nie wszystkich, cząsteczek białkowych
jest włączony swoisty aminoacylo-tRNA.
U prokariontów większość białek jest inicjowa-
na N-formylometionylo-tRNA. Mimo Ŝe me-
tionina występuje jako N-końcowy aminokwas
w wielu białkach eukariotycznych, u tych ostat-
nich metionylo-tRNA nie jest formylowany.
U prokariontów N-formylowanie cząsteczki
 SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 501

Kodon Inicjujący 3' Ogon polt(A)

■nHh"
5' Czapeczka
Gm TP-8' C=
AUG

V J tyDoMmu
mHNA
1F-3
l3' IAl n

5'

GTF
— Ił IM
Met
'
•GTP

R yc. 40- 7.
Podjsdnoslka
rybosomu

A
■ + IF-2
+ IM

G^P-fi*

Miejsce P

J
502 / ROZDZIAŁ 40
metionylowej tRNA jawi się jako wiązanie
peptydowe błędnie rozpoznawane przez miejsce
P rybosomu. U prokariontów istnieje takŜe
enzym zdolny do usuwania N-końcowej reszty
formylowej lub N-końcowej reszty metionylo-
wej (albo obu) 2 cząsteczek białkowych, w wielu
przypadkach nawet przed ukończeniem syntezy
cząsteczki białkowej.
Elongacja następuje przez
przemieszczenie (p. ryc. 40-8)
W kompletnym rybosomie SOS, utworzonym
w procesie inicjacji, miejsce A pozostaje wolne.
Związanie odpowiedniego aminoacyio-tRNA
w miejscu A wymaga rozpoznania odpowied-
niego kodonu. Czynnik elongacyjny 1 (EF-1)
tworzy kompleks z GTP i wchodzącym amino-
acylo-tRNA (ryc. 40-8). Kompleks ten pozwala
na wejście aminoacylo-tRNA na miejsce A z je-
dnoczesnym uwolnieniem EF-l-GDP i fosfora-
nu. Jak przedstawiono na ryc. 40-8, EF-l-GDP
ulega recyklizacji do EF-l-GTP przy udziale
innych rozpuszczalnych czynników białkowych
i GTP.
Grupa a-aminowa nowego aminoacylo--
tRNA w miejscu A dokonuje nukleofilowego
ataku na zestryfikowaną grupę karboksylową
peptydylo-tRNA, zajmującego miejsce P. Rea-
kcja ta jest katalizowana komponentem biał-
kowym podjednostki rybosomalnej 60S — pep-
tydylotransferazą. PoniewaŜ aminokwas ami-
noacylo-tRNA jest juŜ „zaktywowany", dla tej
reakcji nie jest wymagane dalsze źródło energii.
W wyniku tej reakcji zachodzi przyłączenie
rosnącego łańcucha peptydowego do tRNA
w miejscu A.
Po usunięciu reszty peptydowej z tRNA
w miejscu P, oswobodzony tRNA szybko dyso-
cjuje i opuszcza miejsce P. Nowo utworzony
peptydylo-tRNA ulega przemieszczeniu z miej-
sca A do pustego miejsca P przy udziale czyn-
nika elongacji 2 (EF-2) i GTP. W procesie
przemieszczania GTP jest hydrolizowany do
GDP i fosforanu. Przemieszczenie nowo utwo-
rzonego peptydylo-tRNA i odpowiedniego ko-
donu na miejsce P uwalnia miejsce A dla
następnego cyklu rozpoznania kodonu przez
aminoacylo-tRNA i dla elongacji.
Związanie reszty aminoacylowej przez cząs-
teczkę tRNA wymaga hydrolizy ATP do AMP,
równowaŜnej hydrolizie 2 ATP do 2 ADP oraz
fosforanów. Wejściu aminoacylo-tRNA na
miejsce A towarzyszy hydroliza jednego GTP
do GDP. Podobnie przemieszczenie nowo
utworzonego peptydylo-tRNA z miejsca A do
miejsca P przez EF-2 powoduje hydrolizę GTP
do GDP i fosforanu. W sumie zapotrzebowanie
energetyczne na wytworzenie 1 wiązania pep-
tydowego obejmuje równowaŜnik energii po-
wstałej z hydrolizy 2 cząsteczek ATP do ADP
i 2 cząsteczek GTP do GDP, czyli hydrolizy
4 bogatoenergetycznych wiązań fosforano-
wych.
Terminacja następuje w momencie,
gdy zostaje rozpoznany kodon
nonsensowny (p. ryc. 40-9)
Po licznych cyklach elongacji, powodujących
spolimeryzowanie aminokwasów w cząsteczkę
białkową, w miejscu A pojawia się nonsensow-
ny terminujący kodon mRNA. W warunkach
prawidłowych nie istnieje tRNA zawierający
antykodon zdolny do rozpoznania takiego syg-
nału terminacji. W komórce istnieją czynniki
uwalniające zdolne do rozpoznania sygnału ter-
minacji w miejscu A (ryc. 40-9). Czynnik uwal-
niający, w połączeniu z GTP i transferazą
peptydyiową, powoduje hydrolizę wiązania
między peptydem a tRNA zajmującym miejsce
P. W wyniku tej hydrolizy z miejsca P uwalnia
się białko i tRNA. W następstwie hydrolizy
i uwolnienia białka oraz tRNA rybosom SOS
dysocjuje do podjednostek 40S i 60S, które
następnie wchodzą ponownie do cyklu. Czyn-
niki uwalniające są zatem białkami, które hyd-
rolizują wiązanie peptydylo-tRNA w momen-
cie, gdy nonsensowny kodon zajmuje miejsce A.
W procesie translacji tej samej cząsteczki
mRNA moŜe brać udział jednocześnie wiele
rybosomów. PoniewaŜ rybosomy mają stosun-
kowo duŜy wymiar cząsteczki, wiąŜą się
z mRNA w odległości nie mniejszej niŜ 80
nukleotydów. Liczne rybosomy związane z tą
samą cząsteczką mRNA tworzą polirybosom
albo „polisom". W systemie nierestrykcyjnym
liczba rybosomów związanych z mRNA (a
zatem wielkość polirybosomów) jest skorelowa-
na dodatnio z długością cząsteczki mRNA.
Oczywiście masa cząsteczki mRNA jest całkiem
mała w porównaniu do masy pojedynczego
rybosomu.
Pojedynczy rybosom ssaków jest zdolny do
wytworzenia ok. 100 wiązań peptydowych
w kaŜdej minucie. Polirybosomy aktywnie syn-
tetyzujące białka mogą egzystować jako wolne
ziarenka w cytoplazmie komórkowej albo mogą
być przyczepione do błoniastych struktur cyto-
plazmatycznych określanych jako siateczka
 3' (AL

GDP

3'(A)„

Ryc. 40-8. Schemat procesu elongacji

pepiydu w trakcie syntezy białka. (Wale
kóika, oznaczone n-1, n, n+1 itd., ozna-
czają reszty aminokwasowe w nowo po-
wstającej cząsteczce białkowej. EF-1
i EF-2 przedstawiają odpowiednio czyn-
nik elongacyjny 1 i 2. Miejsca pepty-
dyio-tRNA i aminoacylo-tRNA na rybo-
somie są odpowiednio oznaczane jako
miejsce P i A.
504 / ROZDZIAŁ 40

Kodon
termlnacyjrty
(nonsensowny)

m
G TP-5

60P +

tRNA

Ryc. 40-9. Schemat ilustrujący proces terminacji syntezy bi3tka. Miejsca peptydylo-tRNA i amtnoacylo--
tRNA są oznaczone odpowiednio jako miejsce P i A. Hydroliza kompleksu peptydylo-tRNA jest
oznaczona jako wejście H2O. Symbole N i C oznaczają odpowiednio aminokwasy na końcu NH3 i
karboksylowym i ilustrują polarność syntezy białka

śródplazmatyczna. Doczepienie ziarnistości po-
lirybosomalnych do siateczki śród plazma ty cz-
nej jest odpowiedzialne za jej „szorstki" wygląd,
co łatwo zaobserwować w mikroskopie elektro-
nowym. Białka syntetyzowane na poliryboso-
mach przyczepionych do siateczki są wydzielane
do wnętrza cystern pomiędzy listkami szorstkiej
siateczki śródplazmatycznej, a następnie ekspor-
towane dalej. Niektóre z produktów białkowych
szorstkiej stateczki śródplazmatycznej są upako-
wywane jako cząsteczki zymogenu w obrębie
aparatu Golgiego w ceiu ewentualnego dalszego
ich eksportu (p. rozdz. 42). Cząsteczki poliryboso-
malne, które znajdują się w cytosolu w stanie
wolnym, są odpowiedzialne za syntezę białek
potrzebnych dla funkcji wewnątrzkomórkowych.
ZłoŜona maszyneria syntezy białka
moŜe być wykorzystana w reakcjach
obronnych organizmu, inicjowanych
zagroŜeniem Środowiskowym, lub
moŜe stać się częścią mechanizmu
chorobowego
Ferrytyna, białko wiąŜące Ŝelazo, zapobiega
osiągnięciu toksycznego stęŜenia zjonizowane-
go Ŝelaza (Fe2+) w obrębie komórek. śelazo
pobudza syntezę ferrytyny przez aktywację
1 lub.więcej białek cytoplazmatycznych, które
następnie mogą się wiązać ze swoistym regio-
nem sekwencji nie ulegających translacji przy
końcu 5' mRNA ferrytyny. Interakcja białko--
mRNA aktywuje ferrytynowy mRNA i powo-
duje jego translację. Taki mechanizm zapewnia
szybką kontrolę syntezy białka, usuwając
Fe 2+ — cząsteczkę potencjalnie toksyczną.
Maszyneria syntezy białka moŜe być takŜe
modyfikowana w procesie, który jest szkodliwy
dla komórki. Wirusy replikują, wykorzystując
procesy komórki gospodarza łącznie z procesa-
mi syntezy białka. Niektóre cząsteczki wiruso-
wego mRNA ulegają translacji znacznie wydaj-
niej niŜ cząsteczki komórki gospodarza (np.
mengońrm, wirus zapalenia mózgu i mięśnia
sercowego). Inne, np. reowirus i wirus opryszcz-
kowego zapalenia jamy ustnej, replikują w spo-
sób nadmierny i ich mRNA współzawodniczą
z cząsteczkami mRNA komórki gospodarza
o ograniczoną ilość czynników translacji. Inne
wirusy hamują syntezę białek komórki gos-
podarza, uniemoŜliwiając wytworzenie połą-
czeń mRNA z rybosomem 40S. Wirus polio
osiąga to przez aktywację proteaz komórko-
wych, które degradują 220 kd składnik kom-
SYNTEZA BIAŁEK i KOD GENETYCZNY / 505
pleksu wiąŜącego czapeczkę z eIF-4F opisanego
wyŜej.
POTRANSLACYJNA MODYFIKACJA
MA WPŁYW NA AKTYWNOŚĆ WIELU
BIAŁEK
Niektóre wirusy zwierzęce, m.in. wirus polio
(wirus typu RNA), syntetyzują długie, policys-
Łronowe białka na 1 długiej cząsteczce mRNA.
Cząsteczki takich białek są następnie przecinane
w określonych miejscach, w wyniku czego po-
wstaje wiele swoistych białek, koniecznych do
funkcji wirusowych. W komórkach zwierzęcych
wiele białek jest syntetyzowanych na 1 matrycy
mRNA jako cząsteczka prekursorowa, która
następnie musi być zmodyfikowana tak, aby
powstało aktywne białko. Przykładem i prototy-
pem jest insulina, która jest białkiem małocząs-
teczkowym mającym dwa łańcuchy polipeptydo-
we zawierające międzycząsteczkowe i wewnątrz-
cząsteczkowe mostki disiarczkowe. Cząsteczka
insuliny jest syntetyzowana jako jednołaricucho-
wy prekursor, czyli prohormon, który fałduje się,
umoŜliwiając powstanie mostków disiarczko-
wych. Następnie swoista proteaza wycina seg-
ment, który łączy 2 łańcuchy tworząc funkc-
jonalną cząsteczkę insuliny (p. ryc. 52-3).
Wiele innych peptydów jest syntetyzowanych
jako proproteiny, które, zanim osiągną bio-
logiczną aktywność, wymagają modyfikacji. Li-
czne potranslacyjne modyfikacje obejmują usu-
nięcie reszt aminokwasowych z końca amino-
wego, co zachodzi przez działanie swoistych
aminopeptydaz. Kolagen, białko występujące
w wielkiej ilości w przestrzeniach pozakomór-
kowych u wyŜszych eukariontów, jest syntety-
zowany jako prokolagen. 3 cząsteczki polipep-
tydu prokolagenu, często nie mające identycz-
nej sekwencji, układają się podłuŜnie, a proces
ten zaleŜy od obecności swoistych peptydów na
końcu aminowym. Następnie swoiste enzymy
przeprowadzają hydroksylację i oksydację swois-
tych reszt aminokwasowych w obrębie cząs-
teczek prokolagenu w celu wytworzenia wiązań
poprzecznych powodujących większą stabil-
ność. Peptydy w końcu aminowym są odcięte od
cząsteczki i w ten sposób tworzy się produkt
końcowy — mocna, nierozpuszczalna cząstecz-
ka kolagenu (p. rozdz. 58). Znane są równieŜ
inne potranslacyjne modyfikacje białek. Na
przykład częste są modyfikacje przez acetylację,
fosforylację i glikozylację.
506 / ROZDZIAŁ 40
WIELE ANTYBIOTYKÓW DZIAŁA
SKUTECZNIE, PONIEWAś HAMUJĄ
ONE WYBIÓRCZO SYNTEZĘ BIAŁKA
BAKTERII
Rybosomy bakterii i rybosomy w mitochond-
riach komórek wyŜszych organizmów eukario-
tycznych róŜnią się od rybosomów opisanych
w rozdz. 37. Rybosom bakteryjny jest mniejszy
(TOS, a nie SOS) i ma róŜny, nieco uproszczony,
zestaw cząsteczek RNA i białek. Te róŜnice
wykorzystano do celów klinicznych, poniewaŜ
wiele skutecznie działających antybiotyków od-
działywuje swoiście z białkami prokariotycz-
nych rybosomów, hamując syntezę białek.
W wyniku takiego oddziaływania zachodzi za-
O"
tRNA- 0-P- O-CH^O.
Rvc. 40-10. Porównanie struktury antybiotyku puromycyny (góra) i 3' końcowej części tyrozylo-tRNA
(cfół).
hamowanie wzrostu lub śmierć bakterii. Więk-
szość najbardziej skutecznych antybiotyków tej
klasy (np. tetracykliny, linkomycyna, erytromy-
cyna i chloramfenikol) nie oddziaływuje ze
swoistymi białkami eukariotycznych cząsteczek
rybosomalnych i przez to nie są one toksyczne
dla eukariontów.
Inne antybiotyki hamują syntezę białka na
wszystkich rybosomach (puromycyna) albo na
rybosomach komórek eukariotycznych (cyklo-
heksymid). Puromycyna, której strukturę
przedstawiono na ryc. 40-10 jest strukturalnym
analogiem tyrozynylo-tRNA. Puromycyna jest
wbudowywana przez miejsca A na rybosomie
do karbok syk o licowego peptydu, ale proces ten
powoduje przedwczesne uwolnienie polipepty-
OCH,
NO

du. Puromycyna, jako analog tyrozynylo--
tRNA, skutecznie hamuje syntezę białka zaró-
wno u prókariontów, jak i eukariontów.
Toksyna błonicy, egzotoksyna Carynebacte-
rium diphteriae, wprowadzona ze swoistym fa-
giem lizogenicznym katalizuje ADP rybozyiację
czynnika EF-2 w komórkach ssaków.Ta mody-
fikacja inaktywuje EF-2 i przez to hamuje
swoiście syntezę białka w komórkach ssaków.
Liczne zwierzęta {np. myszy) są oporne na
toksynę błoniczą. Oporność ta wynika z nie-
zdolności toksyny błoniczej do przejścia przez
btonę komórkową, a nie z niewraŜliwości mysie-
go EF-2 na ADP rybozylację przez NAD w rea-
kcji katalizowanej toksyną błoniczą.
Liczne z tych związków, a zwłaszcza puromycy-
na i cykloheksymid, są klinicznie bezuŜyteczne,
ale były uŜyteczne w celu wyjaśniania roli syntezy
białka w regulacji procesów metabolicznych,
zwłaszcza indukcji enzymów przez hormony.
PIŚMIENNICTWO
BanerjeeAK: 5-Terminalcapstnictureineucaryotic
messenger ribonucleic acids. Microbiot Rev
1980;44:175.
SYNTEZA BIAŁEK I KOD GENETYCZNY / 507
Barrell BG et al: Different pattern of codon recog-
nition by mammalian mitochonrial tRNAs. Proc
Natl Acad Sci USA 77:3164.
Caskey CT: Peptide chain tennination. Trends Bio-
chem Sci 1980;5;234.
Drakę JW, BaltzRHiThebiochemistry ofmutagene-
sis. Annu Rev Biochem 1976;45:1I.
Forget BG: Molecular genetics of human hemoglobin
synthesis. Ann Int Med 1979;91:605.
Kozak M: Comparison of initiation of protein syn-
thesis in procaryotes, eucaryotes and organelles.
Microbiol Rev 1983;47:1.
Maitra U, Stringer EA, Chaudhuri, A: Initiation
factors in protein biosynthesis. Annu Rev Biochem
1982;51:869,
Pelletier J, Sonenberg N: Internal initiation of trans-
lationofeukaryoticmRNAdirectedby asequence
derived from picornavirus mRNA. Naturę (Lon-
donj 1988;334:320.
Schlessinger D; Genetic and antibiotic modification
of protein synthesis. Annu Rev Genet 1974;8:135.
Schneider RJ, Sfienk T: Impact of virus infectioo on
host celi protein synthesis. Annu Rev Biochem
1987^56:317.
Shatkin AJ: mRNA cap binding proteins: Essential
factors for initiating translation. Cel! 1985;4©:223.
Wool I: The structure and function of eukaryotic
ribosomes. Annu Rev Biochem 1979;48:719.
41 Regulacja ekspresji genu
WPROWADZENIE
Organizmy przystosowują się do zmian śro-
dowiskowych przez zmianę ekspresji genów.
Proces zmian ekspresji genów zbadano szczegó-
łowo u bakterii i wirusów; na ogól polega on na
interakcji swoistych białek mających zdolność
wiązania z róŜnymi regionami DNA w bezpo-
średnim sąsiedztwie miejsca startu transkrypcji.
Taka interakcja białek moŜe mieć pozytywny
lub negatywny wpływ na transkrypcję. Komórki
eukariotyczne stosują tę podstawową regułę
regulacji transkrypcji, ale wykorzystują równieŜ
inne mechanizmy. Takie procesy jak: wzmac-
nianie/wyciszanie, ekspresja tkankowoswoista,
regulacja za pomocą hormonów, metali i związ-
ków chemicznych, amplifikacja genów, rearan-
Ŝacja genów oraz modyfikacje potranskrypcyjne
są takŜe uŜywane do kontroli ekspresji genów.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Liczne z mechanizmów kontroli ekspresji
genu są wykorzystywane jako reakcje na hor-
mony i C2ynniki terapeutyczne. Zrozumienie
tych procesów moŜe prowadzić do opracowania
związków, które hamują czynność lub zatrzy-
mują wzrost organizmów chorobotwórczych.
REGULOWANA EKSPRESJA
GENÓW JEST NIEZBĘDNA DO
PROCESU ROZWOJU,
RÓśNICOWANIA I ADAPTACJI
Informacja genetyczna, występująca w kaŜ-
dej komórce somatycznej ^organizmów wielo-
komórkowych, jest praktycznie identyczna.
Wyjątek stanowią nieliczne rodzaje komórek,
Daryl K. Granner, MD
które mają amplifikowane lub przegrupowane
geny do wykonywania swoistych funkcji komó-
rkowych. Ekspresja informacji genetycznej mu-
si być regulowana w czasie ontogenezy i róŜ-
nicowania organizmu i jego komórkowych
komponentów. Aby organizm mógł adaptować
się do środowiska i magazynować energię i sub-
straty odŜywcze, ekspresja informacji genetycz-
nej musi być równieŜ wraŜliwa na sygnały
zewnętrzne. W miarę ewolucji organizmów po-
jawiały się coraz to bardziej skomplikowane
mechanizmy regulacyjne, które dawały organiz-
mowi i jego komórkom moŜliwość takiej reak-
cji, która umoŜliwiała przeŜycie w złoŜonym
środowisku. Komórki ssaków mają ok. 1000
razy więcej informacji niŜ bakteria Escherichia
coli. Znaczna część tej dodatkowej informacji
genetycznej prawdopodobnie słuŜy regulacji
ekspresji genów w czasie róŜnicowania tkanek
i takim procesom biologicznym w organizmie
wielokomórkowym, które zapewniają organiz-
mowi jego przetrwanie w złoŜonych czynnikach
środowiskowych.
W uproszczeniu są 2 typy regulacji genu:
regulacja pozytywna ii regulacja negatywna (tab.
41-1). Gdy ekspresja informacji genetycznej
ilościowo sie zwiększa, dzięki obecności swois-
tego elementu regulatorowego, wówczas regu-
lacja jest pozytywna; gdy ekspresja informacji
genetycznej jest zmniejszona pod wpływem swo-
Tabela 41-1. Wpływ regulacji pozytywnej i
negatywnej na ekspresję genów
Wskaźnik ekspresji genu
Regulacja Regulacja
negatywna pozytywna
Jest regulator Zmniejszenie Zwiększenie
Brak regulatora Zwiększenie Zmniejszenie

istego elementu regulatorowego, wówczas regu-
lacja jest negatywna. Czynnik lub cząsteczka,
które pośfedniczą w regulacji negatywnej są
negatywnym regulatorem, a czynniki pośred-
niczące w regulacji pozytywnej są regulatorami
pozytywnymi. JednakŜe podwójna regulacja ne-
gatywna moŜe działać jako regulacja pozytywna.
Elektor, który hamuje funkcję regulatora nega-
tywnego, ujawnia się wiec jako regulator pozy-
tywny. Wiele regulowanych systemów, które
działają jak systemy indukowane, jest w rzeczy-
wistości systemami ulegającymi derepresji na
poziomie molekularnym. (Opis tych. zjawisk
podano w rozdz. 11).
1 Typ A
c/t genu
1
i
Sygnał
» T yp C
Sygnał
Ryc, 41-1. Schemat aktywacji genu jako reakcja na swoiste sygnały reguiatorowe, takie jak hormon.
REGULACJA EKSPRESJI GENU / SOS
W SYSTEMACH BIOLOGICZNYCH
ISTNIEJĄ 3 TYPY CZASOWEJ
REAKCJI NA SYGNAŁ
REGULATOROWY
Takie 3 typy reakcji przedstawiono schema-
tycznie na ryc. 41-1 jako stopień ekspresji genu
w reakcji na sygnał indukujący w skali czasu.
Reakcja typu A charakteryzuje się wzmoŜoną
ekspresją genu, która zaleŜy od stałej obecności
sygnału indukującego. Gdy sygnał indukujący
jest usunięty, wówczas stopień ekspresji genu
zmniejsza się do wartości podstawowej, ale
ekspresja ta ponownie się zwiększa wskutek
Czas
-fleganaracja-
Czas
Czas
510 / ROZDZIAŁ 41
reakcji na ponowne pojawienie się swoistego
sygnału. Ten typ reakcji często obserwuje się
u wielu wyŜszych organizmów po ekspozycji na
takie czynniki indukujące, jak hormony steroi-
dowe (p. rozdz. 45).
Reakcja typu B wykazuje wzmoŜony przejś-
ciowy stopień ekspresji genu, nawet jako reakcja
na stale trwający sygnał regulatorowy. Gdy
ustaje sygnał regulatorowy i komórka powraca
do stanu prawidłowego, wówczas moŜe mieć
miejsce druga przejściowa reakcja na następny
sygnał regulatorowy. Zjawisko reakcja-odczula
nie-regeneracja cechuje mechanizm działania
środków farmakologicznych, ale jest takŜe ce-
chą wielu procesów zachodzących w warunkach
naturalnych. Ten typ reakcji zachodzi zwykle
w procesie rozwoju organizmu, gdy jest po-
trzebny tylko w okresie przejściowym produkt
określonego genu, mimo trwałej obecności syg-
nału.
Reakcja typu C na sygnał regulatorowy obej-
muje zwiększony stopień ekspresji genu, który
trwa nieskończenie nawet po usunięciu, sygnału.
W takim systemie sygnał działa jak mechanizm
spustowy. Gdy raz ekspresja genu w komórce
zostaje zainicjowana, wówczas ekspresja ta nie
moŜe być zakończona nawet w komórkach
potomnych; jest to zatem zmiana nieodwracal-
na i dziedziczna (w sensie komórkowym).
Organizmy prokariotyczne stanowią
modele do badań regulacji ekspresji
genów w komórkach ssaków
W ciągu ostatnich 20 lat wraz ze zrozumie-
niem, jak przepływa informacja z genu za
pośrednictwem informacyjnego RNA do swois-
tej cząsteczki białkowej, rozwinęła się szczegó-
łowa wiedza o regulacji ekspresji genów w ko-
mórkach prokariotycznych. Większość szcze-
gółowej wiedzy o molekularnych mechaniz-
mach regulacji ograniczała się aŜ do współczes-
nych lat do prokariontów i niŜszych eukarion-
tów. Było to moŜliwe dzięki zaawansowanej
analizie genetycznej, dostępnej przede wszyst-
kim u tych prymitywnych organizmów. Współ-
czesne postępy w technologii rekombinacji
DNA pozwoliły na rozpoczęcie bardziej wy-
szukanej analizy ekspresji genu u ssaków.
W tym rozdziale początkowa dyskusja będzie
się koncentrowała na systemach prokariotycz-
nych. Nie będą dyskutowane bardziej zaawan-
sowane badania genetyczne, ale raczej będzie
dyskutowany problem, który moŜe być nazwa-
ny fizjologią ekspresji genu. Jednak prawie
wszystkie wnioski dotyczące tej Fizjologii uzys-
kano z badań genetycznych.
Zanim wyjaśnimy fizjologię ekspresji genu,
muszą być zdefiniowane niektóre specjalistycz-
ne terminy genetyczne uŜywane w systemach
prokariotycznych.
Cystrun jest najmniejszą jednostką ekspresji
genetycznej. Jak to opisano w rozdz. 11 niektóre
enzymy i inne cząsteczki białkowe są złoŜone
z 2 lub więcej nieidentycznych podjednostek.
Koncepcja „1 gen — 1 enzym" nie jest więc juŜ
obecnie zasadna. Cystron jest jednostką genety-
czną kodującą strukturę podjednostki cząste-
czki białkowej działającej jako najmniejsza jed-
nostka ekspresji genetycznej. Idea 1 gen — 1 en-
zym moŜe być obecnie uwaŜana jako koncepcja
1 cystron — 1 podjednostka.
Gen indukowalny jest to gen, którego ekspre-
sja zwiększa się w wyniku reakcji na swoisty
sygnał regulatorowy — indtiktor.
Ekspresja niektórych genów jest konstytutyw-
na, co oznacza, Ŝe ekspresja ich utrzymuje się na
stałym poziomie i nie podlega regulacji. W wy-
niku mutacji niektóre produkty genów induko-
walnych są syntetyzowane w sposób konstytu-
tywny. Mutację, w której wyniku następuje
ekspresja konstytutywna genu, który ijprzednio
był genem regulowanym, nazywamy mutacją
konstytutywną.
ANALIZA METABOLIZMU LAKTOZY
U E. COLI DOPROWADZIŁA
DO SFORMUŁOWANIA HIPOTEZY
OPERONU
W 1961 r. Francois Jacob i Jacąues Monod
opisali w swojej klasycznej pracy model opero-
nu. Ich hipoteza w duŜej mierze opierała się na
obserwacjach regulacji metabolizmu laktozy
przez bakterie jelitowe Escherichia coli. Mecha-
nizm molekularny odpowiedzialny za regulację
genów biorących udział w metabolizmie laktozy
naleŜy obecnie do najlepiej poznanych mechani-
zmów regulacyjnych w kaŜdym organizmie. Ji-
Galaktozydaza hydrolizuje p-galaktozyd lak-
tozy do galaktozy i glukozy (ryc. 41-2). Gen
strukturalny p-galaktozydazy (gen lac Z) wy-
stępuje łącznie z genem odpowiedzialnym za
przenikanie galaktozy do komórki (Y) i z genem
acetylazy galaktozydowej (A), której funkcja
nie jest dobrze poznana. Geny strukturalne dla
tych 3 enzymów są fizycznie połączone i stano-
wią operon lac. przedstawiony na ryc. 41-3.

Wiązanie /f-gllkozydowe
/f-GALAKTOZYDAZA
H I I H
H HO H HO
OH H;O
Galafctoza
Ryc. 41-2. Hydroliza laktozy do galaktozy i glukozy przez p-galaktozydazę.__________________
Miejsce s Operator
promotora'
Operon lac
Ryc. 41 -3. ZaleŜności przestrzenne połoŜenia genów strukturalnych i regulatorowych operonu lac. Gen
Z koduje Pgataktozydaze, gen Y — permeaze, a gen A — acetylazę. Gen „i" koduje białko represora
operonu lac.
Takie genetyczne uszeregowanie genów struk-
turalnych i ich genów regulatorowych zapewnia
skoordynowaną ekspresję 3 enzymów włączo-
nych w metabolizm laktozy. KaŜdy z tych
sprzęŜonych genów jest przepisywany na wielką
cząsteczkę mRNA, która zawiera iiczne i nieza-
leŜne kodony startu translacji (AUG) i za-
trzymania translacji (UAA) dla kaŜdego cys-
tronu. Taki typ cząsteczki mRNA nazywa się
policystronowym mRNA. Po licy strono we
mRNA występują głównie w organizmach pro-
kariotycznych.
Gdy bakterie E. coli zostają eksponowane na
laktozę lub swoisty analog laktozy, wówczas
ekspresja aktywności p-galaktozydazy, permea-
zy galaktozydowej i acetylazy gal aitozyd owej
zwiększa się 10—100-krotnie. Jest to reakcja
typu A przedstawiona na ryc. 41-1. Po usunięciu
sygnału, tj. induktora, nasilenie syntezy tych
3 enzymów-sie zmniejsza. PoniewaŜ u bakterii
nie zachodzi znaczący rozpad tych enzymów,
stęŜenie fS-galaktozydazy oraz pozostałych 2 en-
zymów pozostaje takie samo, aŜ nie zostanie
zmniejszone przez podział komórkowy.
Gdy bakterie E. coli są eksponowane zarów-
no na laktozę, jak i na glukozę, jako źródła
REGULACJA EKSPRESJI GENU / S11
HO ' H
H HO
CH,OH CH3OH
Laktoza
Glukoza
pen Y
gen A
węgla, to najpierw metabolizują glukozę, na-
stępnie chwilowo ograniczają wzrost do czasu,
aŜ geny operonu lac zostają indukowane i umo-
Ŝliwią metabolizm laktozy. ChociaŜ laktoza jest
obecna od początku fazy wzrostowej bakterii,
komórka nie indukuje enzymów niezbędnych
do katabolizmu laktozy, zanim nie wyczerpie się
glukoza. Fenomen ten początkowo przypisywa-
no represji operonu laktozowego przez pewne
katabolity glukozy; stąd zjawisko to nazwano
represją kataboliczną. Obecnie wiadomo, Ŝe
„represja kataboliczną" w istocie powstaje za
pośrednictwem białka — catabolite gene ac-
tivator protein (CAP) w połączeniu z cyklicznym
AMP {cAMP; p. str. 221). Ekspresja wielu
układów indukowalnych enzymów lub opero-
nów u E. coli i innych prokariontów jest wraŜ-
liwa na represję kataboliczną, co będzie opisane
poniŜej.
Fizjologia indukcji operonu lac jest dobrze
poznana na poziomie molekularnym (ryc. 41--
4). Ekspresja normalnego genu i operonu lac
jest konstytutywna; jest to ekspresja na stałym
poziomie, w wyniku której tworzą się podjed-
nostki represora lac. Cząsteczka represora lac
składa się z 4 identycznych podjednostek
512 / ROZDZIAŁ 41

Operator
Promotor
Gen Z Gen Y Gen A
A.
Poiimeraza RNA nie
moŜe przepisać
operatora lub dystainych
genów (Z,Y/i)
RNA

P odj ednos t k l • •
represora • •
Represor
(tetratrar}
CAP-AMP

Obecny Poiimeraz
Induktor brak Nieak tywn y ^^
glukozy represor • łt.

Białko Białko Siatko

Induktory /t-galak- permeazy acetyl azy
tozydazy

Ryc.41 -4. Mechanizm represji i derepresji operonu laktozy. Gdy brak jest induktora (A) produkty genu „i",
które są syntetyzowane konstytutywnie tworzą cząsteczkę represora, która wiąŜe się z locus operatora
i zapobiega związaniu polimerazy RNA z locus promotora, uniemoŜliwiając następującą transkrypcję
strukturalnych genów Z, Y i A. Gdy induktor jest obecny (B), wówczas konstytutywnie działający gen „i"
wytwarza cząsteczki represora, które są inaktywowane przez induktor i przez to nie mogą wiązać się z locus
operatora, W obecności cAMP i wiąŜącego go białka (CAP) poiimeraza RNA moŜe przepisać strukturalne
geny Z, Y i A, a pot i cy stron owa cząsteczka mRNA moŜe ulec translacji na odpowiadające im cząsteczki
białkowe f)-galaktozydazy, permeazy i acetylazy, umoŜliwiając katabolizm laktozy.

o m.cz. 38 000. Cząsteczka białka represorowe- grubionymi literami na pokazanej wyŜej sek-
go - - produkt genu „i" — ma duŜe powinowac- wencji). W kaŜdym czasie tylko 2 podjednostki
two (Kd ok. \0~lz mol/l) do locus operatora. represora wiąŜą sie z operatorem, a w obrębie
Locus operatora jest to region dwupasmowego regionu długości 17 par zasad przynajmniej
DNA o długości 27 par zasad, mający 2-osiową 1 zasada kaŜdej pary zasad jest włączona w pro-
symetrię rotacyjną (pokazaną jako ciągłe linie ces rozpoznania i wiązania represora lac. Wią-
wokół kropkowanej osi) w regionie obejmują- zanie zachodzi głównie w większym rowku bez
cym 21 par zasad, jak to przedstawiono poniŜej:rozerwania dwupasmowej, opartej na sparowa-
nych zasadach, struktury DNA operatora. Lo-
5'AAT TGTGAGC G GATAACAATT cus operatora jest połoŜony między miejscem
3' TTA ACACTCG C CTATTGTTAA promotora, w którym wiąŜe się DNA-zaleŜna
* poiimeraza RNA w momencie rozpoczynania
Najmniejsza długość operatora dla represora transkrypcji, a miejscem inicjacji transkrypcji
lac, która warunkuje jeszcze skuteczne działa- genu Z, czyli strukturalnego genu p-galaktozy-
nie, wynosi 17 par zasad (zaznaczonych po- 'dazy (ryc. 41-3). Po związaniu się w locus

operatora cząsteczka represora uniemoŜliwia
transkrypcję locus operatora, jak równieŜ dys-
talnych strukturalnych genów Z, Y i A. Cząs-
teczka represora działa wiec tu jako negatywny
regulator; w jej obecności (i w nieobecności
induktora, p. niŜej) jest uniemoŜliwiona ekspre-
sja genów Z, Y i A. W kaŜdej komórce na
1 operator przypada normalnie 20—40 cząs-
teczek tetramerowego represora.
Analog laktozy, który jest zdolny indukować
operon lac, ale jednocześnie sam nie słuŜy jako
substrat do |t-galaktozydazy, stanowi przykład
induktora poronnego. Dodanie laktozy lub in-
duktora poronnego do bakterii, rosnących na
źle uŜytkowanym źródle węgla (np. takim jak
btirsztynian), powoduje szybką indukcję en-
zymów operonu lac. Małe ilości induktora
poronnego lub laktozy są zdolne do wniknięcia
do komórki nawet w nieobecności permeazy.
Zarówno te cząsteczki represora, które są zwią-
zane z loci operatora, jak równieŜ te, które
występują w stanie wolnym w eytozolu mają
duŜe powinowactwo do induktora. Związanie
induktora z cząsteczką represora skomplekso-
waną z operatorem powoduje zmiany konfor-
macyjne w strukturze represora i prowadzi do
dysocjacji jego od DNA. Jeśli DNA-zaleŜna
polimeraza RNA była juŜ wcześniej dołączona
do kodującego pasma w miejscu promotoro-
wym, to transkrypcja zajdzie. Polimeraza gene-
ruje policystronowy RNA, którego koniec 5'
jest komplementarny do pasma matrycowego
operatora. W ten sposób induktor wywołuje
derepresję operonu iac i pozwala na transkryp-
cję strukturalnych genów [S-galaktozydazy, per-
meazy galaktozydowej i acetylazy galaktozydo-
wej. Translacja policystronowego mRNA moŜe
zachodzić nawet wtedy, zanim zakończy się
transkrypcja. Derepresja operonu lac pozwala
komórce na syntezę enzymów niezbędnych do
katabolizy laktozy jako źródła energii. Aby
polimeraza RNA mogła związać się z miejscem
promotorowym, musi być obecne białko CAP
(catabolite gene activator protein), z którym jest
związany cAMP. Odpowiedni mechanizm po-
zwala na gromadzenie przez bakterię cAMP
tylko wówczas, gdy jest ona pozbawiona źródła
węgla. W obecności glukozy lub glicerolu, w stę-
Ŝeniach zapewniających wzrost bakterii, będzie
niedostatek cAMP do związania się z białkiem
CAP. W obecności glukozy i glicerolu brak jest
więc białka CAP wysyconego cAMP i DNA--
zaleŜna polimeraza RNA nie moŜe zainicjować
transkrypcji operonu lac. W obecności kom-
33 Biochemia
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 513
pleksu CAP-cAMP, który wiąŜe się do DNA
w górę od miejsca promo torowego, transkryp-
cja moŜe zachodzić (ryc. 41-4). Regulator CAP-
-cAMP działa więc jako pozytywny regulator,
poniewaŜ jego obecność jest wymagana do
ekspresji genu. Operon lac podlega zarówno
pozytywnej, jak i negatywnej regulacji.
Gdy gen „i" jest zmutowany w ten sposób, Ŝe
jego produkt - represor lac - nie jest zdolny do
związania się z DNA operatora, wówczas w or-
ganizmie zajdzie konstytutywna ekspresja ope-
ratora lac. Odwrotnie, gdy w organizmie zajdzie
mutacja genu „i", uniemoŜliwiająca związanie
induktora z represorem, organizm taki pozos-
tanie w stanie represji nawet w obecności cząste-
czki induktora, poniewaŜ induktor nie moŜe
związać represora w locus operatora w celu
derepresji operonu.
Bakterie wytwarzające w locus operatora
takie mutacje, które nie pozwalają na związanie
przez sekwencje operatora normalnej cząsteczki
represorowej, będą wykazywały konstytutywną
ekspresję genów operonu lac.
Przełącznik genetyczny u bakteriofaga
lambda (X) stanowi wzorzec dla
interakcji białko-DNA w komórkach
eukariotycznych
Niektóre bakterie stanowią źródło wirusów,
które istnieją w stanie uśpienia w chromosomie
bakteryjnym lub mogą replikować w bakterii
i doprowadzać do lizy i zabicia bakteryjnego
gospodarza. Niektóre bakterie E. coli wytwa-
P-giobiny; w wyniku tych mutacji powstaje
— bakteriofaga X. Podczas zakaŜenia wraŜ-
liwych E. coli wirusem X, ten ostatni wstrzykuje
do komórki bakteryjnej linijny, dwupasmowy
genom DNA o długości 45 000 par zasad (ryc.
41-5). W zaleŜności od stanu odŜywczego ko-
mórki bakteryjnej DNA X albo integruje się
z genomem gospodarza (szlak lizogeniczny)
i pozostaje tam w stanie uśpienia do czasu
aktywacji (p. niŜej), albo teŜ zaczyna replikować
się do czasu wytworzenia ok. 100 kopii kom-
pletnego, opakowanego w białko wirusa, który
w tym momencie powoduje liŜę swego gos-
podarza (szlak lityczny). Nowo utworzone cząs-
teczki wirusa mogą następnie zakaŜać inne
wraŜliwe bakterie.
Wirus X,, po integracji z genomem gospoda-
rza pozostaje w stanie uśpienia do momentu,
aŜ lizogeniczny bakteryjny gospodarz bę-
dzie eksponowany na czynniki uszkadzają-
ce DNA, W reakcji na taki bodziec uszka-
514 / ROZDZIAŁ 41

Promieniowanie
nadfioletowe

Byc. 41-5. ZakaŜenie bakterii E. coli fagiem lambda zaczyna się wówczas, gdy cząsteczka wirusa
przyczepia się do komórki bakteryjnej (1) i wstrzykuje swój DNA (linia pogrubiona) do komórki (2).
ZakaŜenie moŜe biec dalej 2 drogami w zaleŜności od tego, które z 2 zestawów genów wirusa zostają
włączone (uaktywnione). Droga hzogeniczna prowadzi do integracji wirusowego DNA z chromosomem
bakteryjnym (4, 5), gdzie wirusowy DNA ulega biernej replikacji wraz z podziałem komórki bakteryjnej.
Drzemiący wirus nazywamy profagiem, a komórkę, która go wytwarza, nazywamy lizogenem. W alter-
natywnej drodze zakaŜenia litycznego wirusowy DNA replikuje samodzielnie (6) i steruje syntezą białek
wirusowych (7) Wytwarza się ok. 100 nowych caąsteczek wirusowych. NamnaŜające się wirusy
doprowadzają do lizy lub rozsadzenia komórki (8). Profag moŜe być „wyind u kowany" takim czynnikiem,
jak promieniowanie nadfioletowe (9). Czynnik indukujący przerzuca przełącznik tak, Ŝe inny zespół genów
ulega włączeniu Wirusowy DNA wypetla się z chromosomu (10) i replikuje; wirus wchodzi na drogę
lityczną. (Reprodukowane za zgodą z: Ptashne M., Johnson A. D., Pabo C. O.: A genetic switch in
a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).

dzający uśpiony bakteriofag zostaje „induko-
wany" i geny jego własnego genomu, niezbędne
do wycięcia go z chromosomu gospodarza,
niezbędne do replikacji jego DNA do syntezy
białek otoczki i enzymów litycznych, zaczynają
być przepisywane i następnie ulegają translacji.
To zdarzenie działa jak spust (trigger) lub
reakcja typu C (ryc. 41-1); tzn. gdy bakteriofag
A. raz zaangaŜuje się w proces indukcji, wówczas
nie ma powrotu do stanu wyjściowego zanim
komórka nie ulegnie lizie, a zreplikowany bak-
teriofag nie zostanie uwolniony. Ten przełącz-
 REGULACJA EKSPRESJI GENU / 515

Gm rsprssora Gen ero

B RNAraprasora --*"-"
0R3 0R2 ORI
J 1111 u j t ] i N i u 11 Ji h i u i N u u i J i ji 1111 y 111 ■ i L n 111111 iii f 11111 n

Promotor repraaora Promotor ero X ero RNA

i l i l i l l i i l i l i l ł 1
i
Ryc. 41-6. Prawy operator (OR) jest pokazany w tej serii rycin z uwidocznieniem coraz większych
szczegółów. Operator jest regionem wirusowego DNA o długości ok. 80 par zasad ( = pz) (A). Po jego
lewej stronie leŜy gen kodujący represor X., po jego prawej stronie gen ero. Gdy region operatora
powiększymy (B), uwidaczniają się jego 3 podregiony OR1, OR2 i OR3r z których kaŜdy ma długość 17 pz.
Są to miejsca sygnalne, do których moŜe wiązać się zarówno represor, jak i białko ero. W miejscach tych
nakładają się 2 promotory: sekwencje zasad, do których wiąŜe się polimeraza RNA w celu przepisania genu
na mRNA (linie faliste), który następnie ulega przetłumaczeniu na białko. Fragment ryciny (C) przedstawia
w powiększeniu miejsce 0R1 wraz z sekwencją zasad. ZauwaŜ, ze w tym regionie chromosomu X oba
pasma DNA słuŜą jako matryca dla transkrypcji {p. rozdz. 39). (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M.,
Johnson A. D., Pabo C. O,: A genetic switch in a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).

nik ze stanu uśpienia albo ze stanu profaga do zasad o podobnej, ale nie identycznej sekwencji
zakaŜenia litycznego jest dobrze poznany na DNA, złączonych jedna z drugą (ryc. 41-6B).
poziomie genetycznym i molekularnym i będzie KaŜdy z tych 3 podregionów, OR1, OR2 i OR3
opisany szczegółowo. moŜe wiązać białko represorowe lub białko ero
Zjawisko przełączenia w bakteriofagi! X za- głównie przez kontakt między represorem
chodzi w obrębie jego dwupasmowej cząsteczki a dwupasmowym heliksem DNA w obrębie
DNA, określanej jako „prawy operator" (OR) rowka większego. Region DNA między genami
0 długości 80 par zasad (ryc. 41-6A), Prawy ero a represorem zawiera takŜe 2 sekwencje
operator jest ograniczony ze strony lewej przez promotorowe, które kierują wiązaniem polime-
gen strukturalny represorał , , a z prawej strony razy RNA o swoistej orientacji wówczas, gdy
przez gen strukturalny kodujący białko regula polimeraza rozpoczyna transkrypcję przyleg-
torowe zwane ero. JeŜeli bakteriofag X jest łych genów. Jeden promotor zawiaduje polime-
w stanie profaga, to jest w stanie zintegrowa raza RNA tak, aby przepisywała ona w kierun-
nym z genomem gospodarza, jedynym genem ku na prawo, a więc przepisywała gen ero i inne
wirusa X, który ulega ekspresji, jest gen re- geny dystalne, podczas gdy inny promotor
presorowy. Gdy bakteriofag znajduje się w sta zawiaduje transkrypcją genu represorowego w
nie wzrostu litycznego, wówczas gen represoro- kierunku na lewo (ryc. 41-6B).
wy nie ulega ekspresji, ale w stanie ekspresji jest Produkt genu represorowego, białko represo-
gen ero oraz wieie innych genów wirusa X. Gdy rowe o 236 aminokwasach, istnieje jako cząs-
gen represorowy jest włączony, wówczas ero jest teczka o 2 domenach, w których domena końca
wyłączony, a gdy gen ero jest włączony, wówczas aminowego wiąŜe się do DNA operatora, a dome-
gen represorowy jest wyłączony. Jak widać te na końca karboksylowego pobudza związanie
2 geny regulują wzajemnie swoją ekspresję jednego białka represorowego z drugim biał-
1 ostatecznie decydują o wyborze kiem, w wyniku czego powstaje dimer. Cząste-
litycznego lub czki represorowe w postaci dimerii wiąŜą się
lizogenicznego wzrostu baktenofaga X. Decyzja z DNA operatora znacznie silniej niŜ postać
o transkrypcji genu represorowego lub transkryp monomeryczna (ryc. 41-7A-C).
cji genu ero jest przykładem przełącznika mole Produkt genu ero, 66 aminokwasowe białko
kularnego. ero ma pojedynczą domenę, ale takŜe wiąŜe się
Region operatorowy moŜe być podzielony na z DNA operatora znacznie silniej jako dimer
3 podregiony, kaŜdy składający się z 17 par
516 / ROZDZIAŁ 41

(ryc. 41-7D). Oczywiście pojedyncza domena 3 podregionów operatora. Związanie represora

białka ero pośredniczy zarówno w wiązaniu
operatora, jak i dimeryzacji.
W bakterii lizogenicznej, tj. zawierającej pro-
faga X., dimer represora K wiąŜe sie preferencyj-
nic do OR) i w czasie tego procesu, przez
działanie kooperatywne, wzmacnia (rzędu 10--
krotnie) wiązanie się innego dimeru represora
do OR2 (ryc. 41-8). Powinowactwo represora do
regionu O R 3 jest najmniejsze z wszystkich
z ORI powoduje 2 główne skutki. Zajęcie pod-
regionu OR1 przez represor blokuje wiązanie
polimerazy RNA do prawego promotora, co
zapobiega ekspresji genu ero. Po wlóre, jak to
wspomniano wyŜej, dimer represora związany
z OR1 wzmacnia wiązanie dimeru represora do
OR2 . Związanie represora do OR2 wywiera
dodatkowy waŜny skutek w postaci wzmoc-
nienia wiązania polimerazy RNA do lewostron-

ero

Byc. 41 -7. Schematyczne struktury molekularne cl (represor I pokazany w Ar B i C) oraz białka ero. Białko
represora X jest łańcuchem polipeptydowym o 236 aminokwasach. Łańcuch ulega sfałdowaniu na
2 podstruktury o kształcie hantli (cięŜarków gimnastycznych): domenę w końcu aminowym (NH2)
i domenę w końcu karboksylowym (COOH). Te 2 domeny są połączone fragmentem łańcucha
polipeptydowego wraŜliwego na przecięcie proteazami (2 strzałki na ryc. A). Cząsteczki pojedynczego
represora (monomery) mają tendencję do asocjowania i utworzenia formy dimeru (B); dimer moŜe
dysocjować, dając ponownie monomery. Forma dimeru jest utrzymywana głównie dzięki kontaktowi
domen w końcu karboksylowym (zakreskowane). Dimery represora wiąŜą się (t mogą opuszczać)
z miejscami sygnalnymi w regionie operatora; ich największe powinowactwo jest do miejsca OR1 (C).
Kontakt z DNA zachodzi przez domenę aminoterminalną cząsteczki represora (zacieniowane). Białko ero
ma pojedynczą domenę odpowiadającą za dimeryzację i inne miejsca promujące wiązanie dimerów do
operatora, zwłaszcza do OR3. (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M., Johnson A. D., Pabo C. O.:
A genetic switch in a bacterial virus. Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).

Ryc. 41 -8. Konfiguracja przełącznika w 4 etapach cyklu Ŝyciowego bakteriofaga X. Droga lizogeniczna (w
której wirus pozostaje w stanie drzemania jako profag) zostaje wybrana wówczas, gdy dimer represora
wiąŜe się z OR1, przez co umoŜliwia związanie OR2 przez inny dimer. W stanie profaga (góra) dimery
represora związane z OR1 i OR2 zapobiegają związaniu się polimerazy RNA z prawym promotorem i blokują
syntezę białka ero (kontrola negatywna). Cząsteczki represora wzmagają takŜe wiązanie polimerazy do
lewego promotora (kontrola pozytywna), w wyniku czego gen represorowy ulega transkrypcji na RNA
(linia falista) i syntetyzuje się więcej cząsteczek represora, utrzymując stan lizogeniczny. Indukcja profaga
następuje po aktywacji proteazy recA przez promieniowanie nadfioletowe, która hydrolizuje monomery
represora. Zostaje przez to przesunięta równowaga między wolnymi monomerami, wolnymi dimerami
i związanymi dimerami, a dimery opuszczają miejsce operatora, Polimeraza nie ma warunków do wiązania
się z lewym promotorem, w wyniku czego nie jest dłuŜej syntetyzowany represor. W miarę postępu indukcji
wszystkie /oc/operatora są opróŜnione z cząsteczek represora, dzięki czemu potimeraza moŜe się wiązać do
prawego promotora i zaczyna syntetyzować się białko ero. W czasie wczesnego wzrostu litycznego
pojedynczy dimer ero wiąŜe się do OR3 — miejscem, do którego białko ero ma największe powinowactwo.
Poiimeraza RNA nie moŜe teraz wiązać się do lewego promotora, ale udostępniony pozostaje prawy
promotor. Polimeraza wiąŜe się do prawego promotora i gen ero oraz inne wczesne geny lityczne ulegają
transkrypcji. Następuje wzrost lityczny. (Reprodukowano za zgodą z : Ptashne M., Johnson A, D,, Pabo C
O.: A genetic switch in a bacterial virus, Sci. Am. /Nov/ 1982; 247:128).
 REGULACJA EKSPRESJI GENU / 517

nego promotora, który nakłada się z podregio-
nem C>R2,i przez to wzmaga transkrypcję i na-
stępnie ekspresję genu represorowego. To
wzmocnienie transkrypcji zachodzi przypusz-
czalnie przez bezpośrednie działanie białko-bia-
tko pomiędzy polimerazą RNA związaną z pro-
motorem a represorem związanym z OR2. Re-
presor X, jest wiec zarówno negatywnym regula-
torem zapobiegającym transkrypcji genu ero,
jak i pozytywnym regulatorem wzmacniającym
transkrypcję swego własnego genu represoro~
wego. To podwójne działanie represora jest
odpowiedzialne za stabilny stan uśpionego bak-
teriofaga X; represor nie tylko zapobiega eks-
presji genów niezbędnych do lizy, lecz takŜe
pobudza ekspresję samego siebie, aby stabilizo-
wać ten stan zróŜnicowania. W przypadku, gdy
stęŜenie białka represora jest bardzo duŜe, wów-
czas represor moŜe się wiązać do OR3 i przez to
zmniejszyć transkrypcję genu represorowego

Profag
OR3 0=2 O„1
Fciimeraza RNA
Indukcja (1]

Pollmeraza RNA

indukcja (2) Polimerazą RNA

\ W W W VT

0*3 0,2 0R1

Promotor represora Promotor ero
Wczesny
wzrost lityczny
Polimeraza HNA

\ V > . \\ Vv. W W W W W

0=3 0H2 0„1

Promotor ropresora Promotor ero
Ryc. 41 -8.
518 / ROZDZIAŁ 41
z lewostronnego promotora do czasu, aŜ stęŜe-
nie represora się zmniejszy i represor oddysoc-
juje od OR3.
Gdy sygnał uszkadzający DNA, taki jak
promieniowanie nadfioletowe, zaatakuje lizo-
geniczną bakterię-gospodarza, wówczas są wy-
twarzane jednopasmowe fragmenty DNA. któ-
re aktywują swoiste proteazy kodowane przez
gen bakteryjny nazwany genem recA(ryc. 41-8).
Aktywowana proteaza recA hydrolizuje tę część
białka represorowego, która wiąŜe domenę czą-
steczki przy końcu aminowym z domeną przy
końcu karboksylowym. Takie ścięcie domen
represora powoduje dysocjację di mero w repre-
sora, co z kolei powoduje dysocjację cząsteczek
represora z OR2 i ewentualnie z OR1. MoŜna
przewidzieć skutki usunięcia represora z OR1 i
z OR2. Polimeraza RNA natychmiast uzyskuje
dostęp do prawego promotora i rozpoczyna
transkrypcję genu ero, a wzmacniające działanie
represora w podregionie OR2 na transkrypcję
w kierunku lewym się zatraca (ryc. 41-8).
Białko ero. uzyskane z nowo przepisywanego
genu ero, wiąŜe się z regionem operatora jako
dimery, ale kolejność jego preferencji jest od-
wrotna niŜ białka represorowego (ryc. 41-8).
Białko ero, wiąŜe się najsilniej do OR3, ale nie ma
skutku współdziałania białka ero w podregionie
OR3 na wiązanie białka ero do OR2. Przy
zwiększających się stęŜeniach ero białko będzie
się wiązało do OR2 i ewentualnie do ORI.
Zajęcie podregionu OR3 przez białko ero
natychmiast wyłącza transkrypcję z lewego pro-
motora a zatem zapobiega dalszej ekspresji genu
represorowego. W ten sposób przełącznik działa
w pełni skutecznie: gen ero jest teraz w stanie
ekspresji, a gen represorowy jest w pełni wyłą-
czony. Zdarzenie to jest nieodwracalne i ekspre-
sja innych genów A, moŜe mieć miejsce jako część
cyklu litycznego. Gdy stęŜenie represora ero
osiąga duŜą wartość, wówczas białko ero zajmie
ewentualnie podregionORl, przez co spowoduje
wyłączenie własnego genu; proces ten jest
niezbędny do oddziaływania na końcowe etapy
cyklu litycznego.
Trójwymiarową strukturę białka ero i białka
represora X poznano dzięki krystalografii przy
uŜyciu promieni X, a modele wiązania tych
białek i skutki opisanych wyŜej zdarzeń genety-
cznych i molekularnych zostały zaproponowa-
ne i przetestowane. Dotychczas system ten
przedstawia najlepiej poznane zdarzenia moleku-
larne związane z regulacją genu.
REGULACJA GENU
U PROKARIONTÓW I EUKARIONTÓW
RÓśNI SIĘ W WIELU WAśNYCH
ASPEKTACH
Oprócz regulacji transkrypcji, komórki euka-
riotyczne stosują róŜne mechanizmy w celu
regulacji ekspresji genu (p. tab. 41-2). W komór-
kach eukariotycznych błona jądrowa fizycznie
Tabela 41 -2. W komórkach eukariotycznych eks-
presja genu jest regulowana przez transkrypcję
i innymi etrogami
Inna metody regulacji
Amplifikacja genu RearanŜacja genu
Przekształcanie RNA Alternatywne
składanie mRNA Transport mRNA z jądra
do cytoplazmy Regulacja stabilności mRNA
rozdziela proces transkrypcji genu od procesu
translacji, poniewaŜ rybosomy znajdują się je-
dynie w cytoplazmie. W_proces ekspresji genów
eukariotycznych włącza się znacznie więcej eta-
pów, zwłaszcza dotyczących przekształceń
RNA, niŜ w proces ekspresji genów prokarioty-
cznych; te etapy mogą stanowić dodatkowe
miejsca na wpływy czynników regulujących
w porównaniu z prokariontami. Etapy prze-
kształcania RNA w komórkach eukariotycz-
nych obejmują modyfikację końca 5' pierwot-
nego transkryptu. dodanie łańcucha poliadeny-
lowego do końca 3' transkryptów oraz wycięcie
regionów intronowych do generowania połą-
czonych eksonów w dojrzałej cząsteczce
mRNA. Dotychczasowa analiza ekspresji genu
eukariotycznego dostarczyła dowodu, Ŝe regu-
lacja zachodzi na poziomie transkrypcji, prze-
kształceń jądrowego RNA i stabilności mRNA,
Wykazano takŜe, Ŝe zachodzi amplifikacja i rea-
ranŜacja genów, co ma wpływ na ekspresję genów.
Dzięki pojawieniu się technologii rekombinacji
(czyli inŜynierii genetycznej) DNA, w obecnych
latach poczyniono znaczny postęp w zro-
zumieniu ekspresji genów eukariotycznych. Je-
dnak wobec faktu, Ŝe większość organizmów
eukariotycznych zawiera znacznie więcej infor-
macji genetycznej niŜ organizmy prokariotycz-
ne, i Ŝe manipulacja genami u tych pierwszych
jest ograniczona, molekularne aspekty regulacji

genów eukariotycznych są znacznie mniej po-
znane niŜ przykłady dyskutowane uprzednio
w tym rozdziale, W następnych podrozdziałach
opisano krótko kilka róŜnych typów regulacji
genów eukariotycznych.
Geny eukariotyczne mogą być
amplif ikowane podczas rozwoju
osobniczego i podczas odczynu na
związki chemiczne
W, okresie wczesnego rozwoju organizmów
wielokomórkowych pojawia się gwałtowne za-
potrzebowanie na swoiste cząsteczki, takie jak
rybosomalny RNA i informacyjny. RNA, do
syntezy biatek, z których tworzą się takie tka-
nki, jak osłonka jajowa. Jednym ze sposobów,
które mogą wzmóc syntezę takich cząsteczek,
jesl: zwiększenie liczby genów dostępnych do
"transkrypcji tych cząsteczek. Wśród powtarza-
jących sekwencji DNA znajdują się setki kopii
genów rybosomalnego RNA i tRNA. Geny te
preegzystują w postaci licznych kopii w materiale
genetycznym gamet i w ten sposób są przeno-
szone z pokolenia na pokolenie w wielkiej
liczbie kopii. W niektórych szczególnych or-
ganizmach, takich jak muszka owocowa (Dro-
saphila) w czasie oogenezy zachodzi amplifika-
cja juŜ uprzednio niewielu istniejących genów,
np. tych, które kodują białka chorionu (osłonki
jajowej). Następnie takie amplifikowane geny,
które powstają prawdopodobnie w procesie
powtarzającej inicjacji w czasie syntezy DNA
(złoŜone banieczki replikacyjne), dostarczają
licznych miejsc do transkrypcji genów (ryc.
38-15 i 41-9).
Geny
s36 $38
nleampllf I kowane
Ryc. 41-9. Schematycina ilustracja ampltfikacji
genów s36 i s38 białka chorionu. (Reprodukowa-
no za zgodą z: Chisholm R: Gene amplificatton
during development. Trends B/ochem. Sci. 1982;
7:161).
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 519
W ostatnich latach było moŜliwe pobudzenie
do amplifikacji określonych genów w komór-
kach ssaków hodowanych w kulturach. W nie-
których przypadkach było moŜliwe uzyskanie
kilkuset kopii swoistych genów podczas eks-
pozycji komórek na zwiększane dawki wybra-
nych związków chemicznych, U chorych otrzy-
mujących metotreksat, w ceiu leczenia nowo-
tworu, obserwowano rozwój oporności na lek
w komórkach nowotworowych wskutek zwięk-
szenia liczby genów kodujących reduktazę dihy-
drofolianową, która jest włączona w metabolizm
metotreksatu. Podobna amplifikacja genów za-
chodzi spontanicznie in vivo, tj. bez dodanego
z zewnątrz czynnika wybiórczego, a nie zamie-
rzone dodatkowe cykle replikacji mogą zostać
„zamroŜone" w genomie pod wprywem presji
odpowiednich czynników wybiórczych.
Utworzenie aktywnych genów
immunoglobuliny obejmuje wybiórczą
rearanŜację DNA
Jedną z najbardziej interesujących i złoŜo-
nych kwestii, podnoszonych w obecnej dekadzie
przez biologów, jest problem genetycznych
i molekularnych podstaw róŜnorodności prze-
ciwciał (p. rozdz. 55). Postępy immunologii
wykazały niezbicie, Ŝe komórki układu obron-
ności humoralnej podlegają róŜnicowaniu, wy-
twarzają przeciwciała o takiej samej swoistości,
ale o róŜnych funkcjach efektorowych. W ciągu
ostatnich lat wiele laboratoriów znacznie się
przyczyniło do zrozumienia podstaw róŜnorod-
ności przeciwciał i regulacji ekspresji genów
immunoglobulinowych w czasie rozwoju i róŜ-
nicowania.
Jak to opisano w rozdz. 39, sekwencje kodu-
jące, odpowiedzialne za powstawanie swoistych
cząsteczek białkowych, nie występują w jednym
bloku u ssaków. Jako pierwsze rozpoznano
kodujące segmenty zmiennej i stałej domeny
lekkiego łańcucha immunoglobuliny znajdujące
się w oddzielnych miejscach w obrębie genomu.
Jak to opisano szczegółowo w rozdz. 55 cząste-
czki immunoglobuliny są złoŜone z 2 typów
łańcuchów polipeptydowych: łańcucha lekkie-
go (L, light) i cięŜkiego (H, heavy) (p. ryc. 55-6).
KaŜdy z łańcuchów L i H jest podzielony na
region zmienny (V) N-końcowy i region stały
(C) przy końcu karboksylowym. Regiony V są
odpowiedzialne za rozpoznanie antygenu (ob-
cych cząsteczek), a regiony stałe za funkcje
etektorowe, które determinują, jak cząsteczka
przeciwciała potraktuje antygen.
520 / ROZDZIAŁ 41

Są znane 3 niesprzęŜone rodziny genów od-
powiedzialnych za strukturę cząsteczki immu-
noglobuliny. 2 rodziny są odpowiedzialne za
łańcuchy lekkie (łańcuchy \ i X ) oraz jedna
rodzina za syntezę cięŜkich łańcuchów.
KaŜdy łańcuch lekki jest kodowany przez
3 oddzielne segmenty: segment zmienny {Vi),
łączący (JL) i stały (CL)- Haploidalny genom
ssaków zawiera ponad 500 segmentów V,,, 5 lub
6 segmentów JL i przypuszczalnie 10 lub 20
segmentów C L. W czasie róŜnicowania łim-
foidalnej komórki B segment VL jest przeniesio-
ny z odległego miejsca tego samego chromo-
somu na pozycję bliŜszą tego regionu genomu,
który zawiera segmenty JL i CL. Taka rearanŜa-
cja DNA umoŜliwia następnie transkrypcję seg-
mentów VL, JL i CL w postaci pojedynczego
prekursora mRNA, który następnie ulega prze-
kształceniu, dając mRNA dla swoistego łań-
cucha lekkiego przeciwciała. Przez rearanŜację
róŜnych segmentów VL, JL i CL w obrębie
genomu układ odpornościowy moŜe dawać

C H1 Zawias C H2 C H3

C„3 Cl C..2b *C2a C

jimRNA

2b mRNA

LVDJ

Byc. 41-10. Zdarzenie rekombinacyjne prowadzące do powstania genu kodującego cięŜki łańcuch
immunoglobuliny (y 2b). A: DNA Unii zarodkowej przed rearanŜacją. Istnieje zespół przynajmniej 50
genów (z których kaŜdy ma krótką sekwencję liderową) kodujących część zmiennego (V) regionu, zespół
segmentów D kodujących głównie 3, region hiperzmienny i w pewnej odległości od niego 4 segmenty J,
które uzupełniają sekwencję kodującą regionu V. Segmenty J leŜą w odległości ok. 8000 zasad od genu Cn,
który jest umiejscowiony na początku zespołu genów kodujących region C łańcucha H immunoglobuliny.
Sekwencje C są poprzerywane sekwencjami niekodującymir dając serię eksonów odpowiadających
domenom oraz zawiasie w sekwencji aminokwasowej regionu C, B: W trakcie pierwszego zdarzenia
translokacyjnego kaŜdy z segmentów V, D i J ulega rekombinacji, dając kompletny łańcuch n jednostki
transkrypcyjnej. Tran skrypt jest kopią pokazanego na rycinie genu, ale sekwencje niekodujące (introny) są
usuwane w procesie składania, który prowadzi do wytworzenia ciągłej kodującej sekwencji umRNA. C:
Drugie zdarzenie translokacyjne, zwane przełączeniem cięŜkiego łańcucha, usuwa segmenty genów C\i,
Cy3i Cyl i umieszcza segment V-D-J i części intronu J-C41 w pobliŜu genu Cy2b. Po transkrypcji introny są
usuwane w trakcie składania mRNA, co prowadzi do uzyskania ciągłej, kodującej sekwencji w y2b mRNA.
(Reprodukowano za zgodą z: Molgaard H. V,: Assembly ot immunoglobulin heavy chain genes. Naturę
1980; 286:659)

niezmiernie róŜnorodną bibliotekę (miliony)
cząsteczek immunoglobulin swoistych antyge-
nowo. Taka rearanŜacja DNA jest określana
jako łączenie V-J łańcucha lekkiego.
Łańcuch cięŜki jest kodowany przez 4 seg-
menty genowe: VH, D (diversity), JH i segment
DNA kodujący CH. Region zmienny łańcucha
cięŜkiego powstaje przez połączenie segmentów
VH z segmentem D oraz JH- Powstały region
DNA VH-D-JH jest następnie dołączony do
jednego z 8 genów CH- Te geny CH (C,,, Q, CT3,
G,l, CY2b, C72a i CE) determinują klasę lub
podklasę cząsteczki immunoglobulin — IgM,
IgG, IgA itd. (p. rozdz. 55). Przykład takiej
rearanŜaeji i procesów przekształcających,
w wyniku których powstaje gen kodujący cięŜki
łańcuch Cy2b, przedstawiono na ryc. 41-10.
W PROCES ROZWOJU
I RÓśNICOWANIA SA WŁĄCZONE
RÓśNE WPŁYWY NA STRUKTURĘ
CHROMATYNY
Większość DNA w komórkach prokariotycz-
nych jest zorganizowana w postaci genów i mat-
ryce te mogą być stale przepisywane. W komór-
kach ssaków sytuacja ta jest bardzo odmienna.
Tutaj stosunkowo mała część całkowitego
DNA jest zorganizowana w postaci genów
i przyległych do nich regionów regulatorowych.
Nieznana jest funkcja nadmiaru DNA (jest to
jeden z powodów, dla którego jest tak duŜe
zainteresowanie sekwencjonowaniem całego ge-
nomu ludzkiego).
Dodatkowy poziom kontroli znajduje się na
poziomie struktury chromatyny. Jak to podano
w rozdz. 38 istnieją duŜe regiony chromatyny,
które są nieaktywne tran skry pcyj nie, podczas
gdy inne regiony są aktywne lub potencjalnie
aktywne. Z nielicznymi wyjątkami kaŜda ko-
mórka zawiera ten sam zestaw genów (z wyjąt-
kiem komórek wytwarzających przeciwciała).
Rozwój wyspecjalizowanych narządów, tkanek
i komórek oraz ich funkcji w organizmie zaieŜy
od zróŜnicowanej ekspresji genów.
Taką zróŜnicowaną ekspresję osiąga się m.in.
przez udostępnienie do transkrypcji róŜnych
regionów chromatyny w komórkach róŜnych
tkanek. Na przykład DNA zawierający zespół
genów P-globiny występuje w „aktywnej" chro-
ma ty nie w retykulocycie, natomiast w komórce
mięśniowej jest w chromatynie „nieaktywnej".
Mechanizmy, które determinują chromatynę
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 521
„aktywną" lub „nieaktywną" nie są znane, ale
prawdopodobnie proces ten polega na interak-
cji białko-DNA.
Ponadto, jak to opisano w rozdz, 38, istnieją
dowody, Ŝe metylacja reszty deoksycytydyno-
wej (w obrębie sekwencji 5' -"CpG-3') w DNA
moŜe wpływać na ogólne zmiany w chromaty-
nie, takie, które wykluczają jej aktywną trans-
krypcję. Na przykład w wątrobie myszy mogą
ulegać ekspresji tyiko niemetylowane geny ry-
bosomalne; są takŜe dowody, Ŝe wiele wirusów
zwierzęcych nie ulega transkrypcji, gdy ich
DNA jest metylowany. JednakŜe nie jest moŜ-
liwe uogólnienie poglądu, Ŝe metylowany DNA
nie jest aktywny trans kry pcyj nie i Ŝe cała nieak-
tywna chromatyna jest metylowana, albo Ŝe
aktywny DNA nie jest metylowany. DNA eu-
kariotyczny, który znajduje się w „aktywnym"
regionie chromatyny, moŜe być przepisywany.
Podobnie jak w komórkach prokariotycznych
promotor narzuca miejsce, w kórym polimeraza
RNA rozpocznie transkrypcję, aJe ten promo-
tor nie moŜe być często zdefiniowany jako
obszar -35 i -10, zwłaszcza w komórkach ssa-
ków (p. rozdz. 39). W komórkach eukariotycz-
nych takŜe czynniki typu trans na ogół po-
chodzą z innych chromosomów (a więc działają
w systemie trans), podczas gdy sprawa ta jest
dyskusyjna w przypadku komórek prokarioty-
cznych zawierających pojedynczy chromosom.
Dodatkową złoŜoność wnoszą elementy/czyn-
niki, które wzmagają lub wyciszają transkryp-
cje, które określają ekspresję swoistą tkankowo
i które modulują działanie wielu cząsteczek
efektorowych.
NIEKTÓRE ELEMENTY DNA
WZMACNIAJĄ LUB WYCISZAJĄ
TRANSKRYPCJĘ GENÓW
EUKARIOTYCZNYCH
Oprócz prostych zmian w chromatynie, które
wpływają na aktywność transkrypcyjną, gro-
madzą się dowody, Ŝe w obrębie DNA znajdują
się elementy, które ułatwiają lub wzmacniają
inicjację transkrypcji w obszarze promotora.
Na przykład u wirusa naczelnych (SV40) jest
region połoŜony ok. 200 pz w górę od promotora
genów wczesnych; region ten, złoŜony z 2 iden-
tycznych tandemowych sekwencji o długości 72
pz, moŜe silnie wzmagać transkrypcję genów in
vivo. KaŜdy z tych elementów o 72 pz moŜe być
podzielony na grupy mniejszych elementów; tak
S22 / ROZDZIAŁ 41
więc niektóre elementy wzmacniające transkry-
pcję mają bardzo złoŜoną budowę. Elementy
wzmacniające transkrypcję (enhancer) róŜnią
się od promotora pod względem 2 znaczących
cech. .Mogą one wywierać pozytywny wpływ na
transkrypcję nawci wówczas, gdy są oddzielone
od promotora przez tysiące par zasad, działają
one bez względu na polarność, a takŜe są
aktywne, jeŜeli znajdują się w górę (5P) lub w dól
(3') od promotora. Sekwencje, wzmacniające
mają charakter ogólny; mogą one pobudzać
kaŜdy promotor, który znajdzie się w ich sąsie-
dztwie. Element wzmacniający virusa SV40
moŜe np. wywierać wpływ na transkrypcje genu
P-globiny przez 200-krotne zwiększenie trans-
krypcji genu w komórkach zawierającego w ob-
rębie tego samego plazmidu zarówno sekwencję
wzmacniającą, jak i gen P-globiny (p. niŜej oraz
ryc. 41-11), Element wzmacniający transkrypcje
nie wydaje się wytwarzać produktów, które
działają na promotor, poniewaŜ jest on aktywny
tylko wówczas, gdy istnieje w obrębie tej samej
cząsteczki DNA, gdzie istnieje promotor (czyli
znajduje się w połoŜeniu cis do promotora).
Obecnie wyizolowano białka wiąŜące sekwencje
wzmacniające, co powinno pomóc w wyjaś-
nieniu mechanizmu działania tych elementów.
Sekwencje wzmacniające wydają się wnosić
nadwraŜliwość na nukleazę w obrębie tych
regionów, w których one się znajdują (p. rozdz.
38). Podsumowanie właściwości sekwencji
wzmacniających przedstawiono w tab. 41-3.
Tabela 41-3. Podsumowanie właściwości sek-
wencji wzmacniających transkrypcję (enhancer)
Właściwości sekwencji wzmacniających
Działają wówczas, gdy są umiejscowione w duŜej
odległości od promotora
Działają wówczas, gdy są umiejscowione w górę
(na lewo) lub w dół (na prawo) od promotora
Działają wówczas, gdy są zorientowane w obu
kierunkach
Działają przez promotory herero logiczne
Działają przez związanie 1 lub więcej białek
Zidentyfikowano takŜe elementy działające
w układzie cis, które zmniejszają lub wyciszają
ekspresję swoistych genów. Tylko nieliczne ta-
kie elementy zostały zbadane tak, Ŝe niemoŜli-
we są uogólnienia co do ich mechanizmu działa-
ma.
Element Promotor Uer strukturalr
odpowiadający
A SV40 $ globlna P globlna
B-
d
SV40 fi globlna fi globlna
D- GRE CAT
Ryc. 41-11. Schematyczne objaśnienie działania
sekwencji wzmacniających transkrypcję {enhan-
cer) i innych regulujących elementów działających
w układzie cis. W tym modelu gen chimeryczny
składa się z genu reportera (genu strukturalnego),
który koduje białko, łatwe do oznaczenia, promoto-
ra, który zapewnia inicjację transkrypcji oraz do-
mniemanego elementu regulatorowego. Przykłady
A i B ilustrują fakt, Ŝe sekwencje wzmacniające
transkrypcję (np. SV40) mogą działać w obu orien-
tacjach i na promotor heterologiczny. Przykład
C pokazuje, Ŝe regulatorowy element meta I ot i o ne i-
ny — mt (który pod wpływem kadmu lub cynku
indukuje transkrypcję endogennego genu mt i syn-
tezę białka wiąŜącego metal) moŜe działać przez
promotor kinazy tymidynowej (łk) w procesie
wzmocnienia transkrypcji genu ludzkiego hormonu
wzrostu (hGH). Konstrukty uzyskane metodą in-
Ŝynierii genetycznej wprowadzono do przedjądrza
męskiego jednokomórkowych embrionów myszy,
które umieszczano w macicy matki zastępczej i uzy-
skiwano zwierzęta transgeniczne. Wśród potom-
stwa uzyskanego w tych warunkach było takie,
które na podanie jonów cynku w wodzie do picia
reagowało zwiększeniem stęŜenia hormonu wzros-
tu w wątrobie. W takim przypadku te zwierzęta
transgeniczne reagowały na duŜe stęŜenie hormo-
nu wzrostu podwojeniem wzrostu w porównaniu
do swego normalnego rodzeństwa w miocie. Przy-
kład D pokazuje, Ŝe element reakcji na glikokor-
tykosteroidy (GRE) będzie działai przez promotor
homologiczny (gen PEPCK) lub heterologiczny i Ŝe
promotor genu PEPCK zawiera takŜe element, który
działa zarówno jako enhancer na poziomie pod-
stawowym, jak i jako element odpowiadający na
cykliczny AMP (CRE).

Swoista tkanko w o ekspresja moŜe być
wynikiem działania sekwencji
wzmacniających lub wyciszających
Poznano obecnie wiele genów, które wytwo-
rzyły elementy wzmacniające umiejscowione
w róŜnych miejscach w stosunku do regionów
kodujących. Oprócz tego, Ŝe elementy wzmac-
niające wzmagają transkrypcję genów, niektóre
z nich mają zdolność wzmacniania transkrypcji
swoistej tkankowe Na przykład element wzma-
cniający, związany -Ł genami immunoglobuliny
i umiejscowiony miedzy regionem J i C, wzmaga
ekspresje tych genów w sposób wybiórczy w ko-
mórkach limfbidalnych. Elementy wzmacniają-
ce związane z genami enzymów trzustkowych sti
zdolne do wzmocnienia transkrypcji nawet
w stosunku do niespokrewnionych, ale fizycznie
sprzęŜonych, genów w sposób swoisty w komó-
rkach trzustkowych myszy, do których specjal-
nie spreparowane konstrukty genu były wpro-
wadzone metodą mikrochirurgii na poziomie
pojedynczej komórki embrionalnej. UŜycie ta-
kiego zwierzęcia transgenicznego okazało sie
bardzo uŜyteczne w badaniach nad swoistą
tkankowo ekspresją genów. Na przykład, gdy
DNA zawierający element wzmacniający swois-
ty dla komórek P trzustkowych (naleŜący do
genu insulinowego) sprzęŜono w wektorze z du-
Ŝym antygenem T wirusa polioma, konstrukcja
taka powodowała u myszy transgenicznych
powstanie nowotworów wywodzących się z ko-
mórek p\ Nowotwory nie rozwijały się w Ŝadnej
innej tkance. Swoista tkankowo ekspresja genu
moŜe być Ŝalem indukowana za pośrednictwem
elementów wzmacniających lub elementów do
nich podobnych.
Geny chimeryczne są uŜywane do
badania elementów wzmacniających i
innych elementów regulatorowych
Przez złączenie regionów DNA podejrzanych
o sekwencje regularowe z róŜnymi genami repo-
rterowymi (geny fuzyjne lub geny chimeryczne)
(p. ryc. 41-11,41-12) moŜna oznaczyć te regiony
w sąsiedztwie genów strukturalnych, które mają
wpływ na ich ekspresję. Fragmenty DNA, które
są podejrzane o funkcje elementów regulatoro-
wych, są wiązane do odpowiedniego genu repo-
rterowego i wprowadzone do komórki gos-
podarza (ryc. 41-11). Podstawowa ekspresja
genu reporterowego będzie się zwiększała, jeśli
fragment DNA zawiera sekwencję wzmacniają-
cą. Dodanie do poŜywki kultur hormonu lub
metalu cięŜkiego będzie powodowało zwięk-
REGULACJA EKSPRESJI GENU / 523
szenie ekspresji genu reporterowego, jeśli DNA
będzie zawierał element reagujący na hormon
lub jony metalu (ryc. 41-12). Umiejscowienie
elementu moŜe być ustalone przez uŜywanie do
konstrukcji coraz to krótszych fragmentów
DNA, delecje lub mutacje punktowe (ryc. 41--
13).
Taka strategia z uŜyciem transfekowanych
komórek w hodowli lub zwierząt transgenicznych
umoŜliwiła identyfikację dziesiątków sekwencji
Promotor testowany Gen reportera wy
5'L J3'
CAT
GEN FUZYJNY:
PHOMOTOR PEPCK
REGULUJĄCY GEN CAT
PEPCK
I TRANSFEKCJA PRZY UśYCIU
DNA STRĄCONEGO CaHPO,
Podzielenie
i ponowne wysiania
Kontrola Hormony
ZBlOR PO 24 h
OZNACZENIE
.AKTYWNOŚCI CAT
Identyfikacja elementów
kontrolnych
Ryc. 41-12. UŜycie genów fuzyjnych do określenia
regulatorowych elementów DNA. Fragment DNA,
uwaŜany za nośnik jednego lub więcej elementów
regulatorowych, jest włączony w wektor plazmido
wy, który zawiera odpowiedni gen reporterowy
kodujący bakteryjny enzym — aminotransferazę
chloramienikotu {CAT). Komórki ssaków nie za
wierają CAT, zatem wykrycie tej aktywności w eks
traktach komórkowych oznacza, Ŝe komórki zostały
skutecznie zakaŜone plazmidem. Zwiększenie ak
tywności CAT ponad poziom podstawowy, np. po
dodaniu hormonu glikokortykosteroidowegoozna
cza, Ŝe region DNA, uŜyty jako insert zawiera
aktywny element reakcji na hormon glikokortyko-
steroidowy {GRE). Mogą być przygotowane inser-
ty zawierające coraz to krótsze fragmenty DNA,
regiony z wewnętrznymi delecjami lub regiony
z mutacjami punktowymi. Takie inserty mogą pre
cyzyjnie określać elementy regulatorowe odpowia
dające na sygnały. ________________________
524 / ROZDZIAŁ 41

INDUKCJA Tabela 41-4. Przykłady białek regulatorowych

KONSTRUKTY GENÓW FUZYJNYCH CAT
transkrypcji, które zawierają róŜne motywy struk-
Hormon: A B C turaine wiąŜące DNA
Białko
o * o
♦ Motyw Organizm regulatorowe
+■ o wiąŜący
Hel rks- skręt- heliks E. cali Represor lac CAP
o
Fag Represory ero, X,
+ tryptofanowyi434
o Ssaki Białka homeo box
? białka po u
S1- CAT}
i i i ii i r Palec cynkowy E. coli Białko genu 32
-1000 -500
(Zinc finger) DroŜdŜe Gal 4
Pozycja nuklaotydu
Drosophita Serertdrpity, Hun-
-I—l --- 1—£±-< --- 1 -- r- chback
O—-i HRE A Xenopus TFIIIA
HRE Ssaki Rodzina recepto-
Ryc. 41-13. HRE C rów steroido-
B
Podejście gen fuzyjny-iransfekcja W celu wych, Sp1
zlokalizowania (A, B i C) elementów reakcji na Zamek leucynowy DroŜdŜe GCN4
hormon. Gen fuzyjny, zbudowany tak, jak to (Leucine zipper) Ssaki C/EBP, Fos,
pokazano na ryc. 41-12, wprowadzono na drodze Jun/Ap1, c-myc,
transfekcji do komórek biorców. Analizując mo- n-myc, l-myc
ment utraty reakcji na odpowiedni hormon (przez
oznaczenie aktywności CAT) w miarę delecji końca
5' moŜna zlokalizować elementy reakcji na swoisty
hormon. Wiązanie musi wykazywać duŜe powino
wactwo do swoistego miejsca w DNA i małe
powinowactwo do innych regionów DNA.
o cechach wzmacniających, wyciszających, ele- Małe regiony białka wchodzą w bezpośre
mentów swoistych tkankowo, elementów rea- dni kontakt z DNA; pozostała cześć białka
gujących na hormony, jony metali, związki moŜe zapewniać odpowiednią informację od
chemiczne itd. Aktywność genów w kaŜdym nośnie do rozpoznania regionu DNA, albo teŜ
momencie przejawia się jako oddziaływanie moŜe być wciągnięta w dimeryzację monome
tych licznych elementów DNA funkcjonujących rów białka wiąŜącego.
w układzie cis z odpowiadającymi im czyn- Oddziaływania białko-DNA są utrzymy
nikami typu trans. Wyzwaniem dla nauki jest wane przez wiązania wodorowe i siły Van der
problem poznania, jak one działają. Waalsa.
Motywy, które znajdują się w tych białkach
są unikatowe; obecność ich w białku o nieznanej
KILKA MOTYWÓW STRUKTURY funkcji moŜe nasuwać przypuszczenie, Ŝe białko
POŚREDNICZY W WIĄZANIU BIAŁEK to wiąŜe sie z DNA.
REGULATOROWYCH DO DNA Białka z motywami heliks-skręt-heliks lub
zamek leucynowy tworzą symetryczne dimery,
Swoistość kontroli transkrypcji wymaga, aby a odpowiadające im miejsca wiąŜące w DNA są
białka regulatorowe wiązały się z duŜym powi- symetrycznymi palindromami. W przypadku
nowactwem do odpowiednich regionów DNA. białek mających motyw palec cynkowy miejsce
Wiadomo, Ŝe 2a wiele z tych swoistych o& wiąŜące powtarza się 2—9 razy. Cechy te po
działywań białko-DNA są odpowiedzialne zwalają na kooperatywne współdziałanie mię
3 unikatowe motywy w strukurze białka: heliks- dzy miejscami wiązania i zwiększają stopień
-skręt-heJiks, palec cynkowy i zamek kucynowy. i powinowactwo wiązania.
Przykłady białek zawierających te motywy są
przedstawione w tab. 41-4. Motyw heliks-skręt-heliks
Porównanie aktywności wiąŜącej białek, któ- (hefix-turn-helix)
re zawierają te motywy, prowadzi do licznych Motyw heliks-skręt-heliks jest pierwszym
waŜnych uogólnień. Oto one: motywem, który opisano i który był najlepiej
 REGULACJA EKSPRESJI GENU / 525

•* Oś symetrii
podwójnej

Ryć. 41-14. Schematyczna ilustracja trójwymiarowej struktury białka ero i jego wiązania do DNA przez
motyw heliks-skręt-heliks. Monomer ero składa się z 3 przeciwrównolegtych płaszczyzn [JJ^ — ft3)
J3he1iksówa (a, a3). Motyw heiika skręt- heliks powstaje wskutek tego, Ŝe heliksy 013 i a2 są utrzymane
pod kąterii 90 urie/-skręt 4 aminokwasów, Heliks a3 białka ero stanowi powierzchnię rozpoznającą DNA
(przyciemnione). 2 monomery asocjują poprzez przeć i wrów no ległe płaszczyzny fo z wytworzeniem
dimeru, który ma 2-krotną symetrię (na prawo). Dimer ero wiąŜe się do DNA przez swoje 1x3 heliksy,
z których kaŜdy kontaktuje się z ok. 5 pz na tej samej powierzchni rowka większego DNA. Odległość między
2 porównywalnymi punktami na 2 heliksach na DNA wynosi 34 A, co odpowiada odległości 1 komplet-
nego zwoju podwójnej spirali DNA. (Dzięki uprzejmości Dr Brian Mathews).

zbadany. Analiza trójwymiarowej struktury Motyw „palec cynkowy"

-wyjawiła, Ŝe kaŜdy z monomerów
srzeciwrównoległych
płaszczyzn
41-14). pjmer powstaje
przez związanie przeciw równo ległych płasz-
czy? 11 fSj. Skręty atjTwbrzą powierzchnię roz-
pozmijącą DNA, a reszta cząsteczki wydaje się
być włączona w stabilizację tych struktur. Śred-
nia średnica skrętu 7 wynosi 120 nm, co od-
powiada w przybliŜeniu szerokości większego
rowka DNA w formie B. Domena kaŜdego
monomeru ero, rozpoznająca DNA, oddziały-
wuje z 5 pz, a miejsca wiąŜące dimer obejmują
340 nm, co pozwala na dopasowanie kolejnych
półskrętów w rowku większym na tej samej
powierzchni (ryc. 41-14). Analiza za pomocą
promieni X represora X, czyli CRP (białko recep-
tora cyklicznego AMP u Escherichia coli), re-
presora tryptofanu i represora faga 434 potwier-
dza dimeryczną strukturę heliks-skręt-heliks.
(zinc finger)
Drugim poznanym motywem wiąŜącym
DNA był motyw „palec cynkowy". Było wiado-
mym, Ŝe białko TFIIIA, które jest pozytywnym
regulatorem transkrypcji genu 5S RNA, wyma-
ga do swej aktywności jonów cynkowych. Ana-
liza strukturalna i biofizyczna wykazały, Ŝe
kaŜda cząsteczka TFIIIA ma 9 jonów cyn-
kowych w powtarzającym się skoordynowanym
kompleksie, utworzonym przez blisko rozmie-
szczone reszty cysteina-cysteina, po których
następuje sekwencja 12-13 aminokwasów, a na-
stępnie para histydyna-histydyaa (ryc. 41-15).
W niektórych przypadkach, mianowicie w przy-
padku rodziny receptorów steroidowych i tar-
czycowych, dublet his-his jest zastąpiony przez
drugą parę cys-cys. Białko zawierające palec
cynkowy wydaje się leŜeć na jednej płaszczyźnie
heliksu DNA, a jego następujące po sobie palce
526 / ROZDZIAŁ 41
, Palce cynkowe" Cys- Cys . Palce cynkowa" Cys-Hls
Ryc. 41 -15. „Palce cynkowe" (zinc finger) stano
wią serie powtarzalnych domen (2-9), z których
kaŜda osadza się w postaci tetraedralnej konfor
macji na atomie cynku. W przypadku TFII1A koor
dynację zapewnia para reszt cysteiny (C) oddzielo
nej przez 12-13 aminokwasów od pary reszt his-
tydyny (H). W,,palcach cynkowych" innych białek
drugą parę takŜe stanowią reszty C. „Palce cyn
kowe" wiąŜą się w rowku większym, przy.czym
przyległe palce wchodzą w kontakt z 5 pz wzdłuŜ tej
samej płaszczyzny hetiksu DNA _______ , ^ „ ^ _
są ułoŜone naprzemiennie w obrębie 1 skrętu
w duŜym rowku. Podobnie jak w przypadku
domeny rozpoznającej, w białku typu heliks--
skręt-heliks kaŜdy palec cynkowy białka
TFIIIA kontaktuje ok. 5 pz DNA. Znaczenie
tego motywu dla funkcji hormonów steroido-
wych podkreśla „doświadczenie przyrody".
Mutacja pojedynczego aminokwasu w 1 z 2 pal-
ców cynkowych białka receptora kalcytriolu
powoduje oporność na działanie tego hormonu
i pojawienie się klinicznego zespołu krzywicy
(rozdz. 48).
Motyw zamek leucynowy
(leucine zipper)
Szczegółowa analiza sekwencji o 30 amino-
kwasach w końcowym karboksyJowym regionie
białka C/EBP. wiąŜącego nukleotydową sek-
wencję wzmacniającą w DNA (enhancer), po-
zwoliła na ujawnienie nowej struktury. Jak to
przedstawiono na ryc. 41-16 region tego białka
tworzy a hdiks, w którym reszty leucynyjaj-
mują cyklicznie powtarzające się miejsca co
aminokwasów. Organizacja taka obejmuje
helikalnych skrętów i 4 powtarzające się
leucyny. Podobne struktury znaleziono w wielu
innych białkach związanych z regulacją trans
krypcji w komórkach ssaków i droŜdŜy. Sądzi
się, Ŝe struktura^, ta .umoŜliwia połączenie, na
wzór zamka błyskawicznego, i utworzenie moc-
nego kompleksu dimerowego przez 2 identycz-
ne monomery, lub teŜ wytworzenie heterodime-
HTfnp. białka Fos i Jun tworzące beterodimer
API {ryc. 41-16). Taka interakcja białko-białko
moŜe słuŜyć do wzmocnienia wiązania oddziel-
nych domen białka, wiąŜących DNA z sekwenc-
jami docelowymi w DNA (ryc. 41-16).
Domeny tych białek regulatorowych,
wiąŜące DNA i mające funkcje
transaktywacji, są oddzielne i nie
oddziałują wzajemnie ze sobą
Związanie białka do DNA wywołuje zmianę
ogólnej konformacji DNA, co pozwala związa-
nemu białku aktywować transkrypcję, lub teŜ te
2 funkcje mogą być obsłuŜone przez oddzielne
i niezaleŜne domeny. Doświadczenia z wymianą
domen sugerują tę ostatnią moŜliwość.
Genowy produkt GALI bierze udział w me-
tabolizmie galaktozy u droŜdŜy. Gen ten jest
pozytywnie regulowany przez białka GAL4,
które wiąŜą się do sekwencji aktywatorowej
(UAS), połoŜonej w górę od genu, przez dome-
nę przy końcu aminowym GAL4. Koniec białka
GAM, o długości 73 aminokwasów, który ma
zdolność wiązania DNA, usunięto i zastąpiono
wiąŜącą DNA domeną białka lex A z E. coli.
W wyniku tego powstała częsteczka, która nie
wiązała się do GALI sekwencji aktywatorowej
UAS i oczywiście, która nie aktywowała genu
GALI (ryc. 41-17). Jeśli jednak do regionu
promotora genu GAL wprowadzono operator
lex A, to powstałe w wyniku tego zabiegu białko
hybrydowe wiązało się do tego promotora (w
obrębie operatora lex A) i aktywowało trans-
krypcję GALI. Doświadczenie to, które po-
wtarzano wielokrotnie (włączając takŜe białka
fuzyjne z glukokortykoidowym receptorem lex
A, które to białka aktywowały w układzie trans
geny reagujące na glukokortykoidy), dostarcza
solidnego dowodu, Ŝe region końca karbo-
ksylowego białka GAL4 powoduje aktywację
transkrypcji. Domeny wiąŜące DNA i mające
funkcje transaktywacji są więc niezaleŜne i nie
oddziałujące wzajemnie. Regiony przy końcu
karboksylowym mają duŜą koncentrację ujem-
nie naładowanych aminokwasów. Domeny te,
często określane jako „kwaśne plamy" albo
„ujemne węzły", prawdopodobnie oddziałują
z dodatnio naładowanymi regionami niektó-
rych komponentów kompleksu transkrypcyj-
nego.
 REGULACJA EKSPRESJI GENU / 527

NH,

NH„

Ryc. 41-16. Motyw „zamka ieucynowego" (leucinezipper). Rycina po stronie lewej {A) pokazuje analizę
helikainego kota karboksylowej części białka C/EBR wiąŜącego DNA. Sekwencja aminokwasów jest
pokazana jako wiązanie koniec do końca biegnąca w dół (pod płaszczyznę papieru) wzdłuŜ osi a-heliksu.
Koło heiikalne składa się z 7 szprych, które odpowiadają 7 aminokwasom obejmującym kaŜdy z 2 skrętów
a-heliksu. ZauwaŜ, Ŝe reszty leucyny (L) pojawiają się w co 7. pozycji. Inne białka mające „zamki
leucynowe" mają podobny układ helikainego koła. Schematyczny model domeny wiąŜącej DNA białka
C/EBP jest pokazany po stronie prawej (B). 2 identyczne łańcuchy polipeptydowe C/EBP są trzymane
w formie dimeru przez domenę „zamka Ieucynowego" kaŜdego z polipeptydów (oznaczonych na rycinie
jako "prostokąty z doczepionymi owalami). Taka struktura jest najwidoczniej wymagana aby utrzymać
domeny wiąŜące DNA kaŜdego polipeptydu (zaczernione prostokąty) w odpowiedniej konformacji
niezbędnej do związania z DNA. (Rycina dzięki uprzejmości Stevena McKinght).

Alternatywne przekształcanie RNA transkrypcje cięŜkiego łańcucha immunoglobu-

stanowi inny mechanizm kontrolny
Komórki eukariotyczne, oprócz wpływania
na wydajność promotora, wykorzystują do kon-
troli ekspresji genów alternatywne przekształ-
canie RNA. Ma to miejsce w odniesieniu do
alternatywnych promotorów, miejsc granicz-
nych intron-ekson lub miejsc poliadenylacji.
Czasami powoduje to heterogennośc transkryp-
tów w komórce, ale znacznie częściej ten sam
pierwotny transkrypt jest przekształcany od-
miennie w róŜnych tkankach. Kilka przykładów
kaŜdego z tych typów regulacji przedstawiono
poniŜej.
UŜycie naprzemiennych miejsc startu trans-
krypcji daje w rezultacie róŜne eksony przy
końcu 5' w mRNA, odpowiadającym amylazie
i lekkiemu łańcuchowi miozyn u myszy, gluko-
kinazy u szczurów oraz alkoholowej dehyd-
rogenazy i aktyny u Drosophila. Wybór alter-
natywnego miejsca poliadenylacji w pierwotnym
liny u daje w wyniku cząsteczki mRNA albo
o długości 2700 zasad (u^), albo o długości 2400
zasad (u.^. W wyniku tego powstają białka
o róŜnych regionach przy końcu karboksylo-
wym, przy czym białko jara pozostaje umocowane
do błony komórkowej limfocytu B, a im-
munoglobulina ujest wydzielana. Alternatywne
składanie i przekształcanie powoduje wytworze-
nie 7 unikatowych mRNA a-tropomiozyny
w 7 róŜnych tkankach. Nie jest jasne, w jaki
sposób zapadają decyzje odnośnie do prze-
kształceń i składania RNA, ani teŜ czy te etapy
mogą być regulowane.
Regulacja stabilności informacyjnego
RNA stanowi inny mechanizm
kontrolny
Stabilność cząsteczek informacyjnego RNA
w cytoplazmie moŜe w sposób oczywisty wpły-
wać na poziom ekspresji genu w kierunku
528 / ROZDZIAŁ 41

GAL4

Aktywny

Ryc. 41 -17. Doświadczenie z wymianą domen wykazujące, Ŝe funkcje wiązania białka do DNA i aktywacji
transkrypcji egzystują jako funkcje oddzielne. Promotor genu GAL1 zawiera połoŜoną na lewo sekwencję
aktywującą {UAS), która wiąŜe regulatorowe białko GAL4 {przykład A). Oddziaływanie GAL4 z tą
sekwencją powoduje pobudzenie transkrypcji genu GALI. Białko fuzyjne, w którym zabrana została
domena GAL4 u końca aminowego i podstawiona regionem wiąŜącym DNA białka lexA E. coli, nie
stymuluje transkrypcji genu GAL1, poniewaŜ domena lexA nie moŜe związać się z UAS {przykład B), Białko
fuzyjne lexA-GAL4 wzmaga transkrypcję genu GAL1 wówczas, gdy do regionu promotora GAL1 wstawi
się sekwencję operatora lexA (przykład C). _______________________________________* _____

pozytywnym lub negatywnym. Zakładając stały
stopień transkrypcji, stabilizacja mRNA będzie
prowadziła do zwiększenia akumulacji mRNA
i odwrotnie. W poprzednim rozdziale omawia-
no mechanizmy biorące udział w regulacji stabi-
lności mRNA. KaŜdy z tych mechanizmów jest
potencjalnym miejscem kontroli, na które mogą
oddziaływać hormony i inne efektory. Niektóre
hormony wpływają na syntezę i degradację
swoistych cząsteczek mRNA. Na przykład est-
radiol przedłuŜa okres półtrwania mRNA wite-
logeniny od kilku godzin do ponad 200 godzin.
Zjawisko to, w powiązaniu z faktem, Ŝe est-
rogeny zwiększają stopień transkrypcji tego
genu rzędu 4—6 razy, powoduje dramatyczne
zwiększenie ilości mRNA witeiogeniny.
PIŚMIENNICTWO
Breitbart RE, Andreadis A, Wadal-Ginard B: Alter-
native splicing: A ubiquitous mechanism for the
generation of multiple protein isoforms from single
genes. Annu Rev Biochent 1987;56:467. Jacob F,
Monod J: Genetic regulatory mechanisms in
protein synthesis. J Mol Biol 1961;3»3TS. Klug A,
Rhodes D: „Zinc fingers": A novel protein
motif for nucleic acid recognition. Trends Biochem
Sci 1987;12. Landschulz WH, Johnson PF,
McKnight SL: The
leucine zipper: A hypothetical structure common to
a new elass of DNA binding proteins. Science
1989;240:1759. McKnight S, Tjian R:
Transcriptional selectivity of
viral genes in mammalian oells. Celi 1986;46:795.
Ptasne M: Gene regulation by proteins acting nearby
and ai a distance. Naturę (London) 1986;322:697.
Ptasne M: A genetic switch. Celi Press and Blackwell
Scientific Publications, 1986. Shimizu A, Honjo
T: Immunoglobulin c)ass swit-
ching. Cdi 1984;3fe801. Schlief R; DNA
binding by proteins. Science
1988;241:1182. Struh) K: ftomoters, activator
proteins and the
mechanism of transcriptional initiation in yeast.
Cel! 1987;49:295. Wu R, Bah! CP, Narang SA:
Lactose operator-
-repressor interaction. Curr Top Celi Reg
1978;13:137.
Technologia rekombinacji DNA
Dary/ K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Technologia rekombinacji DNA, nazywana
często inŜynierią genetyczną, dokonała rewolu-
cji w biologii. Wykazuje ona coraz to większy
wpływ na medycynę kliniczną. Na podstawie
analizy rodowodów i badania białek włączo-
nych w proces chorobowy zgromadzono duŜą
wiedzę o ludzkich chorobach genetycznych, ale
w wielu przypadkach, w których swoista wada
genetyczna jest nieznana, podejście takie nie
moŜe być zastosowane. Nowa technologia po-
konuje te ograniczenia, czerpiąc bezpośrednio
informację z cząsteczki DNA.
Rozdział ten ma za zadanie naświetlenie tego
dość złoŜonego zagadnienia. Przedstawia on
podstawowe koncepcje technologii rekombina-
cji DNA, zastosowanie jej w medycynie klinicz-
nej oraz słownik. Aby ten rozdział był moŜliwie
wyczerpujący znajdą się w nim pewne powtórze-
nia dyskutowane juŜ w innych rozdziałach.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Poznanie technologii rekombinacji DNA jest
waŜne z wielu względów. 3. Eksplozja infor-
macji, dotycząca tej dziedziny jest zdumiewają-
ca. Aby zrozumieć i móc śledzić tę dziedzinę
naleŜy docenić jej podstawowe koncepcje. 2.
Obecnie mamy racjonalne podejście do zro-
zumienia molekularnej podstawy licznych cho-
rób (np. rodzinna hipercholesteroiemia, niedo-
krwistość sierpowata, t&i&semk, fibrosis cystica,
dystrofia mięśniowa). 3. Stosując technikę re-
kombinacji DNA moŜna wyprodukować białka
człowieka w duŜych ilościach, niezbędnych dla
lecznictwa (np. insulina, hormon wzrostu, ak-
tywator plazminogenu). 4. W ten sposób moŜna
uzyskać białka do szczepionek (np. zapalenia
J4 - Biochemia
wątroby typu B) i do testów diagnostycznych
(np. test do wykrywania AIDS). 5. Technologia
rekombinacji DNA jest stosowana w diagnos-
tyce aktualnie występujących chorób i do prze-
widywania ryzyka rozwoju określonej choroby.
6. Specjalne techniki doprowadziły do znaczą-
cego postępu w medycynie sądowej. 7. MoŜe
być opracowane leczenie genowe'niedokrwisto-
ści sierpowa tej, talasemii, niedoboru deaminazy
adenozynowej i innych chorób.
WYJAŚNIENIE PODSTAWOWYCH
CECH DNA DOPROWADZIŁO DO
TECHNOLOGII REKOMBINACJI DNA
DNA jest złoŜonym biopolimerem
zorganizowanym w podwójny hsliks
Podstawowym elementem organizacji jest se-
kwencja zasad purynowych (adeniny [A] lub
guaniny [G]) oraz pirymidynowych (cytozyny
[C] lub tyminy (Tj). Zasady te są dołączone
w pozycji C-1' do cukru deoksyrybozy, a zasady
połączone są razem poprzez wiązanie fosfodies-
trowe, łączące cząsteczki cukru w pozycjach 3'
i 5' (p. ryc. 37-1), Naprzemienne grupy deok-
syrybozy i fosforanowe tworzą szkielet podwój-
nego heliksu (p. ryc. 37-2). Te wiązania 3'-5'
określają takŜe orientację danego pasma w cząs-
teczce DNA, a poniewaŜ 2 pasma biegną w prze-
ciwnych kierunkach określa się je jako przeciw-
równoległe.
Parowanie zasad jest jednym z
najbardziej podstawowych pojęć w
odniesieniu do struktury i funkcji
DNA
Adenina i tymina, podobnie jak guanina
i cytozyna, dzięki wiązaniom wodorowym zaw-
sze występują jako pary (p. ryc. 37-3). Mówimy,
530 / ROZDZIAŁ 42
Ŝe pary te są komplementarne i Ŝe zawartość
guaniny we fragmencie dwupasmowego DNA
będzie zawsze równa zawartości cytozyny
w tym fragmencie; podobnie zawartość tyminy
1 adeniny jest równieŜ jednakowa. Sparowanie
zasad i oddziaływania hydrofobowe miedzy
zasadami utrzymują razem 2 pasma DNA. Te
wzajemne oddziaływania mogą być zmniejszo
ne przez ogrzanie DNA prowadzące do denatu-
racji. Reguły parowania zasad przewidują, Ŝe
2 komplementarne pasma DNA mogą po re-
naturacji ponownie łączyć się dokładnie nuk-
leotyd w nukleotyd; zjawisko to zachodzi wów
czas, gdy temperatura roztworu jest powoli
obniŜana do normalnej temperatury. Faktycz
nie stopień sparowania zasad (albo sparowania
błędnego) moŜe być oznaczany na podstawie
temperatury potrzebnej do procesu denatura-
cji-renaturacji. Segmenty DNA o duŜym stop
niu prawidłowego sparowania wymagają wło
Ŝenia większej energii (ciepła), aby uzyskać
denaturację, albo teŜ mówiąc inaczej ściśle
Sparowany segment wytrzyma wyŜszą tempera
turę zanim pasma ulegną rozdzielaniu. Reakcja
ta jest uŜyta do określenia znacznych róŜnic
między 2 sekwencjami DNA i stanowi podstawę
hybrydyzacji, która jest zasadniczym elementem
procesów opisanych niŜej.
KaŜdy ludzki genom haploidalny zawiera ok.
3 x KF par zasad (pz). Jeśli długość przeciętnego
genu wynosi 3 x 103 pz (3 kilozasady [kz]), cały
genom składałby się z 106 genów, zakładając, Ŝe
nie ma nakładania się genów i Ŝe transkrypcja
przebiega tylko w jednym kierunku. Sądzi się, Ŝe
u człowieka jest tylko ok. 10s genów, a tylko
10% DNA koduje białka. Funkcja pozostałych
90% ludzkiego genomu nie jest jeszcze dokład
nie określona.
Dwupasmowy helikalny DNA jest upakowany
w bardziej zbite struktury za pomocą białek,
głównie białek zasadowych zwanych histonami.
Ta kondensacja moŜe odgrywać rolę regulatora
i z pewnością słuŜy praktycznym celom. Gdyby
DNA występujący w jądrze komórki byl linijnie
rozciągnięty, zajmowałby ok. 1 m długości.
Białka chromosomalne powodują skondenso-
wanie tak długich cząsteczek DNA w taki
sposób, Ŝe DNA zostaje upakowany w jądrze
w objętości kilku jim3.
Geny są zorganizowanymi
elementami DNA
Geny prokariotyczne zwykle składają się
z małego regionu regulatorowego (100—500 pz)
i d uŜego segmentu kodującego białko
(500—10 000 pz). Często kilka genów jest kont-
rolowanych przez pojedynczą jednostkę regula-
torową. Większość genów ssaków ma bardziej
złoŜoną strukturę, w której regiony kodujące są
poprzerywane regionami niekodującymi; te
ostatnie są usuwane w trakcie przekształcania
pierwotnego transkryptu RNA w dojrzały in-
formacyjny RNA (mRNA, messenger RNA).
Regiony kodujące (czyli regiony, które pojawiają
się w dojrzałym RNA) są nazywane eksonami,
a regiony niekoduja.ee, które są wtrącane między
eksony nazywają sie intronami (ryc. 42-1). ln-
trony są zawsze usuwane z prekursorowych
cząsteczek RNA przed ich przemieszczeniem do
cytoplazmy. Proces, w trakcie którego introny
są usuwane z prekursorowego RNA, a eksony
są łączone razem,) nazywamy składaniem jtN_A
(RNA splicing). Nieprawidłowe przekształcanie
pierwotnego transkryptu w dojrzały mRNA
moŜe prowadzić u ludzi do stanów chorobo-
wych (p. niŜej); podkreśla to znaczenie potrans-
krypcyjnego przekształcania RNA. Regiony
regulatorowe swoistych genów eukariotycz-
nych są zwykle umiejscowione w DNA,-który
ogranicza miejsce inicjacji transkrypcji od koń-
ca^ (5' flankujące sekwencje DNA). Czasami
takie sekwencje są znajdywane w obrębie same-
go _ge"fiu albo w regionie, który flankuje komec
3' genu. W komórkach ssaków kaŜdy gen ma
swój własny region regulatorowy. Liczne geny
eukariotyczne (i niektóre wirusy, które repliku-
ją wTcomórkach ssaków) mają specjaJne^egio-
ny, zwane sekwencjami wzmacniającymi (enhan-
cer), które powodują nasilenie stopnia trans-
krypcji. Niektóre geny mają takŜe sekwencje
DNA zwane sekwencjami wyciszającymi (silen-
cers), które zmniejszają transkrypcję. Geny ssa-
ków są złoŜonymi strukturami o wielu kom-
ponentach.
Geny są przepisywane na RNA
Przepływ informacji zachodzi na ogół od
DNA do mRNA i dalej do białka, tak jak to
przedstawiono na ryc. 42-1 i co opisano dokład-
niej w rozdz. 41. Jest to proces ściśle kont-
rolowany, obejmujący wiele złoŜonych etapów,
z których kaŜdy bez wątpienia jest regulo-
wany przez 1 lub więcej enzymów albo innych
czynników; nieprawidłowa funkcja jakiegokol-
wiek z tych etapów moŜe wywołać stan choro-
bowy.
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI

Podstawowy Miejsce Miejsce

. Ftegion region startu dodania
regulatorowy promotora transkrypcji poll(A)
ł Ekaon Ekson

r
5 Intron 3'
Ftegion Region
nleko dujący niekodujący

Transkrypcja
JĄDRO

Pierwotny iransKrypt RNA PPP-J

Modyfikacja
końców 5'l 3'

Tran skrypt zmodyfikowany \A—A

Ogon poli(A)
Czapeczka
Usunięcie intronów i
składania aksonów

Przekształcony Jądrowy mFtNA -AAA—A

_ Transport przez błono________

CYTOPLAZM
i jądrową

-AAA—A
A mRNA
Translacja

Białko COOH

Ryc._42r1. Organizacja jednostki transkrypcyjnej w organizmach eukariotycznych i szlak ekspresji

eukariotycznego genu. Geny eukariotyczne mają regiony strukturalne i regulatorowe. Region strukturalny
składa sie z DNA kodującego i niekodujacych sekwencji DNA u końców 5' i 3'. Region kodujący dzieli się
na 2 części: 1) eksony, które ewentualnie staną się dojrzałym mRNA i 2) introny, które są usuwane
z pierwotnego transkryptu w trakcie iego przekształcenia. Region strukturalny jest ograniczony przy końcu
5' przez miejsce inicjacji transkrypcji, a przy końcu 3' przez miejsce dodania poli (A) lub miejsce terminacji.
Region promotora, który zawiera swoiste sekwencje DNA oddziałujące z róŜnymi czynnikami białkowymi
regulującymi transkrypcję, jest opisany szczegółowo w rozdz. 39 i 41. Transkrypt pierwotny ma specjalną
strukturę, „czapeczkę" przy swym końcu 5' i sekwencje (A)n przy końcu 3'. Transkrypt ten jest
przekształcany w celu usunięcia intronów, a dojrzały mRNA jest następnie transportowany do cytoplazmy,
gdzie ulega przettumaczeniu na białko. ________________________________________. ^ _ _ _ _____

TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA i bakteryjnych DNA w sposób niezaleŜny od

OBEJMUJE IZOLOWANIE
ł MANIPULACJĘ DNA W CELU
UZYSKANIA CZĄSTECZEK
CHIMERYCZNYCH
Izolowanie i manipulacja PNA, włączając
w to spajanie typu koniec do końca sekwencji
Z; róŜnych odległych źródeł, w celu uzyskania
cząsteczek chimerycznych -{np. cząsteczek za-
wierających sekwencje zarówno Judzkich, jak
organizacji sekwencji), jest podstawa techniki
inŜynierii genetycznej. Obejmuje ona liczne,
unikatowe metody i odczynniki.
Enzymy restrykcyjne przecinają
łańcuchy DNA w swoistych
miejscach
Niektóre endonukleazy, czyli enzymy, które
przecinają DNA w swoistych sekwencjach w ob-
rębie cząsteczki (w odróŜnieniu od egzonukleaz,
 532 / ROZDZIAŁ 42

które trawią cząsteczki DNA od- końców), są Tabala 42-1. Wybrane endonukleazy restrykcyjne i
pod stawowym i narzędziami w inŜynierii genety- ich swoiste sekwencje*
cznej. Enzymy te pierwotnie nazwano-enzymami Endonu- Przecinane Pochodzenie
restrykcyjnymi, poniewaŜicŁułbecaość-w-Łianej kleaza sekwencje bakteryjne
bakterii ograniczała wzrost pewnych wirusów
bakteryjnychj zwanych bakteriofagami. Ęnzy-_ 1
Bam Hl G G A T c C Bacillus amylolique-
myrestrykcyjne przecinają DNA na krótkie C C T A G G faciens H
Tcawałki wmiejscsich_sw,Qistych sekwencji, w od-
róŜnieniu do większości metod enzymatycz-
1
Bgl II A 1 A T C T Bacillus globigii
nych, chemicznych lub fizycznych. Jt.tóre przeci- G
nają DNA w miejscach dowolnych. Te.enzymy-- T C T A G A
obronng.(dotychczas wykryto ich ponad 200) T
chroni^JDNA^bakteni gospodarza przed-DNA Eco Rl G 1 A T T C Escherichia coli
obcych organizmów (głównie zakaźnych fa- A
gów). Enzymy te występują jednak w tych C T T A A G RY13
komórkach, które mają towarzyszący enzym i T
zdolny do mctylowania DNA gospodarza, któ-
ry_tp proces /mienia DNA gospodarza w sub- Eco Rll C C T G G Escherichia coli
G G A C C R245
strat nieodpowiedni do trawienia enzymem re-
strykcyjnym. Swoiste dla określonych miejsc T
DNA metylazy i enzymy restrykcyjne występują i
Kind III A A G C T T Haemophilus influ-
zawsze w bakteriach jako pary. T T C G A A enzae Rd
Nazwy enzymów restrykcyjnych pochodzą od
nazwy bakterii, z której /ustały wyizolowane. Na T
Hha I G C G i Haemophilus'
przykład Eco Rl jest enzymem restrykcyjnym C
z Escherichia coli, a Bam HI pochodzi z Bacilius C G C G haemolyticus
amyłoliąuefaciens (tab. 42-1). Pierwsze 3 litery T
w nazwie enzymu restrykcyjnego składają się Hpa i G T T i
A C Haemophilus parain-
z pierwszej litery nazwy rodzaju (E) i pierwszych A
2 liter nazwy gatunku (co). Symbol ten moŜe C A A T T G fiuenzae
być uzupełniony określeniem szczepu (R) i cyfrą T
Mst II C C T \l G G Szczep Microcoieus
rzymską (I) w celu wskazania kolejności, w ja-
kiej enzymy zostały odkryte (np. Eco RI, Eco fA
G G A N C C
RII). ^KaŜdy enzym restrykcyjny rozpoznaje
i przecina sekwencję o długości 4 7 pz w.dwu-
C T G C
r
G Providencia stuanii
£asmow_y.ni DNA. Takie przecięcia DNA dają Pst I i
vv wyniku tępe końce (Kpa 1) lub końce na- A
G A C G T C 164
kładające się, czyli końce lepkie (Bam HI),
zaleŜnie od mechanizmu cięcia; jakim posługuje ri
się enzym (ryc. 42-2). Końce lepkie sa szczeflól- Tag I T c G A Thermus aquaticus
nif* UTrytPrftnii **' 1-T-irnrtriilr "ji h)'hrvriff'"vch. czyli A G C T YTI
chimerycznych, cząsteczek DNA (p. niŜej). Jeśli T
w obrębie danej cząsteczkiDNA nukleotydy są
* A adenina; C cytozyna; G guanina; T tymina.
rozmieszczone przypadkowo, moŜna wyliczyć Strzałki pokazują miejsce przecięcia; w zaleŜności
jak często dany enzym będzie przecinał całą od miejsca przecięcia tworzą się lepkie końce (np.
cząsteczkę DNA, DJa_Jcajd£gajiii£Jsca_w_czas- Bam HI) lub tępe końce (np. Hpa I). Długość
-teczce-DNAsą 4 moŜliwości (A, C, G lub T); rozpoznawalnych sekwencji wynosi 4 pz {Taq I),
ztitpm enTiym restrykcyjny. Vt"<-" T>7poznaje 5 pz (Eco Rll), 6 pz (Eco Rl) lub 7 pz (Mst II).
sekwencje o d h i Z ł ^ i ^ Umowny zapis sekwencji: pasmo górne w kierunku
:
i )N A sreilr^fl r.n p 5' do 3', pasmo dolne 3' do 5 , czyli o odwrotnej
inny enzym, który rozpoznaje sekwencję o_6_pz polarności Zwróć uwagę, Ŝe większość rozpoz-
będzie przecinał raz co 4096 pz (46), f)any nawalnych sekwencji jest sekwencjarni palindro-
mowymi (tj. odczytywane są tak samo w odwrot-
fragmeaL.DNA będzie miał charakterystyczne nych kierunkach na 2 pasmach). Reszty N oznacza-
linijnc ułoŜenie mirjtjr. Hprjjj (jp t]iS7nvcli en- ją, Ŝe moŜe występować tu jakikolwiek nukleotyd.
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI ONA / 533

A. Lepkie, czyli nierówna końce

----- GGATCC — —G
BamHI GATCC-
■CCTAGG — —CCTAG G-
B. Tępń końce
------- GTTAAC — — GTT AAC-
Hpal
---- CAATTG — TTG-

— CAA
---- "\
Ryc. 42-2. Wynik trawienia endonukleazą restrykcyjną. Trawienie endonukleazą restrykcyjną daje
fragmenty DNA z końcami lepkimi, łączącymi się ze sobą (A), lub z końcami tępymi (B). Jest to waŜna
okoliczność do opracowania strategii klonowania.________________________________________

zjmówy-copozwala na konstrukcję map restryk-
cyjnych. Gdy DNA jest trawiony danym en-
zymem, wówczas końce wszystkich fragmentów
DNA będą miały tę samą sekwencję. Uzyskane
fragmenty mogą być wyizolowane przez elekt-
roforezę" na Ŝelu z agarozy lub poliakrylamidu
(przenoszenie fragmentów DNA jest dyskuto-
wane niŜej); jest to podstawowy etap w procesie
klonowania i główne zastosowanie enzymów
restrykcyjnych.
Inne enzymy działające na DNA i RNA są
waŜną częścią technologii rekombinacji DNA.
Liczne z tych enzymów są podane w tym
i następnych rozdziałach (tab. 42-2).

Tabela 42-2. Enzymy stosowane w badaniach techniką rekombinacji DNA*

Enzym Reakcja Podstawowe zastosowanie
Fosfataza alkaliczna Defosforyluje końce 5' DNA i RNA Usuwanie grup 5'-PO4 przed znakowa-
niem kinazą dla uniknięcia samospoje-
nia
Nukleaza BAL 31 Degraduje zarówno 3', jak i 5' końce
DNA Progresywne skracanie cząsteczek DNA
Ligaza DNA Katalizuje wiązania między cząsteczka-
mi DNA Składanie cząsteczek DNA
Polimeraza DNA I Syntetyzuje dwupasmowy DNA z jed-
nopasmowego DNA Synteza dwupasmowego cDNA; nick
translation
DNaza I W odpowiednich warunkach przecina
1 pasmo w DNA Nick translation; mapowanie miejsc
nad wraŜliwych
Egzonukleaza III Usuwa nukleotydy od końców 3' DNA
Sekwencjonowanie DNA; mapowanie
interakcji DNA-biatko
Egzonukleaza X Usuwa nukleotydy z końców 5' DNA
Sekwencjonowanie DNA
Kinaza polinukleotydo- Przenosi końcowy fosforan (pozycja y) H
wa z ATP do grup 5'-OH DNA lub RNA Znakowanie DNA lub RNA P
Odwrotna transkrypta-
za Syntetyzuje DNA ną_matn/C¥JlNA___ Synieza cDNA z mRNA; mapowanie
końca 5' RNA
Degraduje jednopasmowy DNA Usuwanie struktur „spinka do włosów"
Nukleaza Sl w syntezie cDNA; mapowanie RNA
(zarówno końca 5' jak 3')
Dodaje nukleotydy do końców 3' DNA Dodawanie ogonów monopolimero-
Transferaza terminalna wych
'Adaptowano za zgodą z: Emery AEH: Str. 41 w; Introduction to Recombinant DNA. Wiley, 1984.
534 / ROZDZIAŁ 42
W celu uzyskania chimerycznych
cząsteczek DNA stosuje się trawienie i
ponowne spajanie DNA
TedmoJogia spajania DNA przez lepkie koń-
ce jest łatwa, ale często są wymagane specjalne
techniki, aby pokonać problemy nieodłączne
dla tego podejścia. Lepkie końce wektora mogą
się łączyć ponownie same ze sobą bez włączenia
do wektora fragmentów DNA, które zamierza-
liśmy wprowadzić. Fragmenty DNA mogą tak-
Ŝe łączyć sie przez lepkie końce, dając w ten
sposób tandemowe, Ueterogenne inserty. Lep-
kie końce mogą być równieŜ niedostępne albo
mogą występować w nieodpowiednim połoŜe-
niu. Aby ominąć te problemy stosuje się enzym,
który. daje., te.pe~ko.nce,, do których dodaje się
końcówki, stosując enzym
fjgjaze. JeŜeli dodaje się do końców 3' wektora
poli d(G), a poli d(C) do końców 3' obcego
DNA, to 2 cząsteczki mogą się łączyć kaŜda ze
sobą, omijając wyŜej wymienione problemy. Ta
procedura, nazwana dodawaniem ogonów homo-
poiimerów, tworzy miejsce restrykcyjne dla en-
zymu Sma 1, umoŜliwiając w ten sposób łatwe
odzyskanie fragmentu. W niektórych przypad-
kach do tępych końców DNA wiąŜe się łączniki
syntetycznych oligonukleotydów, zawierają-
cych sekwencję dla enzymu restrykcyjnego, któ-
ry nam odpowiada. Bezpośrednie związanie
tępych końców uzyskuje się enzymem bakterio-
fagowym — ligazą T4 DNA. Ta technika,
chociaŜ trudniejsza niŜ wiązanie końców lep-
kich, ma te wyŜszość, Ŝe moŜna łączyć jakiekol-
wiek pary na końcach fragmentu. Wadą tej
techniki jest brak kontroli nad orientacją inser-
tu lub nad liczbą spojonych cząsteczek, a takŜe
trudności w odzyskaniu insertu.
Chimeryczny DNA namnaŜa się
przez klonowanie
Klon jest to duŜa populacja identycznych cząs-
teczek, bakterii lub komórek, które pochodzą od
wspólnego przodka. Klonowanie pozwala na
wyprodukowanie duŜej liczby identycznych
cząsteczek DNA, które następnie mogą być
scharakteryzowane albo uŜyte do innych celów.
Technika ta oparta jest na fakcie, Ŝe chimerycz-
ne, czyli hybrydowe, cząsteczki DNA mogą
posłuŜyć do konstrukcji wektorów klonujących,
którymi są zwykle plazmidy bakteryjne, fagi
albo kosmidy; konstrukcje takie podlegają re-
plikacji w komórce gospodarza pod "kontrolą
swoich własnych systemów. W ten sposób chi-
meryczny DNA jest namnaŜany (amphfikowa-
ny). Ogólną procedurę przygotowania wekto-
rów klonujących przedstawiono na ryc. 42-3.
Bakteryjne plazmidy są to małe, kołowe cząs-
teczki dwupasmowego DNA, których natural-
ną funkcją jest nadawanie komórce gospodarza
Oporności na antybiotyki. Plazmidy mają wiele
właściwości, które są niezwykle uŜyteczne do
konstrukcji wektorów klonujących. Istnieją one
jako pojedyncze lub liczne kopie w obrębie
bakterii i replikują niezaleŜnie od bakteryjnego
DNA. Znane są kompletne sekwencje DNA
licznych plazmidów; dzięki temu dostępne są
precyzyjne miejsca przecięć enzymami restryk-
cyjnymi dla insercji obcego DNA. Plazmidy są
mniejsze niŜ chromosom gospodarza (bakterii)
i przeto moŜna je łatwo oddzielić od bakteryj-
nego DNA, a Ŝądany fragment DNA moŜna
łatwo uzyskać przez przecięcie plazmidu en-
zymem swoistym dla miejsca restrykcyjnego,
w które włączono oryginalny odcinek DNA.
Fagi zawierają zwykle cząsteczki linijnego
DNA, do których moŜe być włączony obcy
DNA w licznych miejscach restrykcyjnych. Chi-
meryczny DNA otrzymuje się po przejściu faga
przez jego cykl lityczny i po uzyskaniu doj-
rzałych zakaźnych cząsteczek fagowych. Wy-
Ŝszość wektorów fagowych polega na tym, Ŝe
podczas gdy plazmidy mogą przyjąć fragmenty
DNA o długości 6—10 kz, fragmenty przyj-
mowane przez fagi mogą mieć długość 10—20
kz; ograniczenie to narzuca ilość DNA, która
moŜe być upakowana w główkę faga.
Jeszcze dłuŜsze fragmenty DNA mogą być
klonowane w kosmidach, które mają kombina-
cję najlepszych cech plazmidów i fagów. Kos-
midy są to plazmidy, które mają sekwencję
DNA, tzw. miejsca cos, niezbędne do upakowa-
nia X DNA do cząsteczki faga. Wektory te rosną
w postaci plazmidów w bakteriach, ale ponie-
waŜ zabiera się z nich większą część niepotrzeb-
nego DNA, więcej chimerycznego DNA moŜe
być upakowane do główki cząsteczki. Wcale
nierzadkie są kosmidy, które niosą inserty chi-
merycznego DNA o długości 35—50 kz. Porów-
nanie tych wektorów p. tab. 42-3.
Insercja DNA do funkcjonalnego regionu
Tabela 42-3. Pospolite wektory do klonowania
Wektor Wielkość insertu DNA
Plazmid pBR322 0,01-10 kz
Charon X 4A 10-20 kz
Kosmidy 35-50 kz
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 535

Restrykcyjn
a
endonukte-
aza Eco Hl

Kałowy plazmidowy DNA Unijny plazmidowy

DNA z lapktml końoaml

I Restrykcyjna
endonukleaza Eco Rl

AATT

TTAA
Fragmenty ludzkiego DNA przecięte
endonukleazą restrykcyjny zawiera-
jące lepkie końca

Cząsteczka plazmidowego DNA z inserlem ludzkiego DNA

(rakom blnantowa cząsteczka DNIA)

Ryc'42-3. UŜycie nukleaz restrykcyjnych w celu uzyskania nowych rekombinacyjnych, czyli chimerycz
nych, cząsteczek DNA Plazmidowy DNA, po wprowadzeniu z powrotem do komórki bakteryjnej (w
procesie zwanym transformacją), replikuje się nie tylko sam, ale replikuje równieŜ fizycznie połączony insert
nowego DNA. PoniewaŜ ponowne połączenie lepkich końców —jak to pokazano — regeneruje tę samą
sekwencję DNA, rozpoznawaną przez pierwotnie uŜyty enzym restrykcyjny, sklonowany insert DNA moŜe
być ponownie precyzyjnie wycięty z kołowego plazmidowego rekombinata tą samą endonukleazą. Jeśli,
jako źródło DNA ludzkiego, uŜyje się mieszaniny wszystkich fragmentów DNA uzyskanych przez trawienie
caiego ludzkiego DNA pojedynczą nukleazą restrykcyjną moŜna uzyskać miliony róŜnych typów
cząsteczek rękombinacyjnego DNA, a kaŜdy z typów będzie czysty (jednorodny) w swoim bakteryjnym
klonie. (Zmodyfikowano i reprodukowano za zgodą z: Cohen S. N.: The maniputation of genes. Sci. AM
(Juty) 1975; 233:34). _______ _____________________

moŜe interferować z czynnością tego regionu,
naleŜy więc uwaŜać, aby nie nastąpiło przer-
wanie podstawowych funkcji wektora. Tę kon-
cepcję wykorzystuje się jednak w technice selek-
cji. Popularny wektor plazmidowy pBR322 ma
geny oporności zarówno dla tetracykliny (tet),
jak równieŜ ampicyliny (amp). Pojedyncze miej-
sce dla enzymu restrykcyjnego Pst I w obrębie
genu oporności na ampicylinę jest uŜywane
zwykle jako miejsce insercji dla fragmentu obce-
go DNA. Oprócz uzyskania lepkich końców
(tab. 42-1 i ryc. 42-2), włączony w to miejsce
obcy DNA przerywa gen oporności na am-
picylinę i sprawia, Ŝe bakteria nosząca taki
plazmid staje się wraŜliwa na ampicylinę (ryc.
42-4). Rodzicielski plazmid, który dostarcza
oporności na 2 antybiotyki moŜe więc być tatwo
oddzielony od chimerycznego plazmidu, który
jest oporny jedynie na tetracyklinę. Dodatko-
wym potwierdzeniem faktu, Ŝe insercja miała
miejsce, moŜe być oszacowanie wielkości plaz-
midowego DNA uzyskane z domniemanego
rekombinantu podczas elektroforezy na Ŝelu
agarozowym, poniewaŜ cząsteczka chimerycz-
nego DNA jest dłuŜsza niŜ DNA wektora
gospodarza.
536 / ROZDZIAŁ 42

Gen oporności Gen oporności

na ampicylinę na tetracyklinę

Następnie
włączyć Insert
DNA po Pst I

PBR322 - gospodarz pBR32E — cząsteczka chimeryczna

Ryc. 42-4. Metoda przesiewu rekombinantów w celu uzyskania włączonych fragmentów DNA. Do
plazmidu pBR322 w unikatowe miejsce Pst I włączono fragment obcego DNA. To wstawienie przerwało
gen kodujący białko wnoszące oporność bakterii gospodarza na ampicylinę. Skutkiem tego .ptazmid
chimeryczny nie jest w stanie przeŜyć po wysianiu na poŜywkę zawierającą ten antybiotyk. Do odróŜnienia
klonów plazmidowych, które zawierają insert, moŜe być zatem zastosowana zróŜnicowana wraŜliwość na
tetracyklinę i ampicylinę.

Klony rekombinantów genomu danego zawiera 10 6 rekombinacyjnych fragmentów

organizmu tworzą jego bibliotekę
Zastosowanie kombinacji enzymów restryk-
cyjnych, i róŜnych wektorów do klonowania
pozwala na upakowanie w wektorach całego
genomu danego organizmu. Zbiór takich róŜ-
nych klonów rekombinantów nazywa się biblio-
teką. Biblioteka genomowajestprzygptpwana
z całkowiiego DNA-linti konioiTioweJJub tkan-
ki. Biblioteka cDNA reprezentuje zbiór mRNA
wdanej tkance. Biłjlioiejyjięnomowe uzyskuje
się dzięki częściowemu trawieniu całkowitego
DNA enzymami restrykcyjnymi, które tną
DNA często, tzn. na krótkie odcinki (np. Sau
IIIA). PoŜądane jest uzyskanie raczej duŜych
fragmentów, tak aby większość genów była
pozostawiona w stanie nie naruszonym. Do
konstrukcji takich bibliotek preferowane są
wektory fago we, poniewaŜ fagi akceptują duŜe
fragmenty DNA (do 20 kz). Ostatecznym celem
jest uzyskanie pełnej biblioteki. Liczba frag-
mentów, niezbędnych dla osiągnięcia tego celu,
jest odwrotnie skorelowana z rozmiarem frag-
mentów i zaleŜna wprost od rozmiaru genomu
(tab. 42-4). Biblioteka genomu ludzkiego, która
o duŜej długości, ma 99% szansę być biblioteką
kompletną. Wobec tego szansę na znalezienie
pojedynczej kopii genu są bardzo duŜe.
Biblioteki cDNA przygotowuje się izolując
najpierw populację cząsteczek mRNA z tkanki,
ąjiastejpnie kopiując te cząsteczki na dwupas-
mowy DNA, stosując (koiejno) odwrotną
'Efanskryptazę i DNA polimerazę. Z przyczyn
technicznych rzadko, uzyskuje .się kopie cDNA
o pełnej długości, tak Ŝe są zwykle klonowane
mniejsze fragmenty DNA. jUaajydj są często
preferowane jako wektory do sporządzania
bibliotek cDNA, poniewaŜ są one wygodniejsze
w..pracy niŜ fagi lub kosmidy, chociaŜ wektory
z róŜnych fagów X mają szczególne zalety do
klonowania DNA (p. niŜej).
Wektorów którym jest aktualnie syntetyzo-
wane białko Ipjz"ezr"gerr3^iEowaaz6ny ieehn o-
logią rekombinacji DNA, nazywa się wektftrem
ekspresyjnym. Takie wektory są obecnie po-
wszechnie stosowane w celu wykrycia swoistych
cząsteczek cDNA w bibliotekach i do produkcji
białek technikami inŜynierii genetycznej. Wek-
tory te są tak konstruowane, aby zawierały

Tabela 42-4. Skład pełnych bibliotek genomo-
wych*
Źródło Pełna biblioteka genomowa
E coli 1 500 Iragmentów 4
DroŜdŜe 500 Iragmentów 50
Drosophila 000 fragmentów 800
Ssaki 000 fragmentów
* Liczba przypadkowych fragmentów (unikato-
wych klonów), które powinna zawierać biblioteka
zapewniająca, Ŝe jest reprezentowany kaŜdy poje-
dynczy gen, jest odwrotnie proporcjonalna do śred-
niej wielkości Iragmentów uŜytych do sporządzenia
biblioteki i wprost proporcjonalna do liczby genów
w organizmie. Liczby podane w tabeli przedstawia-
ją liczbę fragmentów (niezaleŜnych klonów) nie-
zbędnych do uzyskania 99% pewności znalezienia
danej sekwencji DNA w bibliotece rekombinacyj-
nego DNA o średniej wielkości insertu 2x1(r
nukleotydów. RóŜnice wynikają ze zmienności stop-
nia złoŜoności genomu między organizmami.
Liczba niezbędnych klonów jest wyliczona
z wzoru:
N=In (1 - P)
ln(1 — f)
gdzie P jest Ŝądanym prawdopodobieństwem,
a f frakcją całkowitego genomu zawartą w pojedyn-
czym-klonie, W przypadku genomowej biblioteki
ssaków, przedstawionej wyŜej, przyjmując 3x10
9 liotece genomowej. Jeśli sekwencje sondy kom-
nukfeotydów jako wielkość genomu haploidalne-
go, równanie to ma postać jak niŜej:
N = In (1—0,99)
ln 1 s
< —[ 3x10 J
WyŜszość, jaką przedstawia biblioteka zioŜona
z duŜych fragmentów DNA. jest oczywista, gdy
rozwiąŜe się to równanie biorąc wielkość fragmen-
3 4
tów 5 x 10 nukleotydów zamiast 2 x 10 nukleoty-
dów.
bardzo aktywne promotory indukcyjne, odpo-
wiednie i będące w fazie kodony inicjacyjne dla
translacji, sygnały zarówno do transkrypcji, jak
i terminacji translacji oraz, jeśli potrzeba, od-
powiednie sygnały do przekształcania białka.
Niektóre wektory ekspresyjne zawierają nawet
geny inhibitorów proteazy, aby w ten sposób
uzyskać zwiększone ilości końcowego produk-
tu. Wektor X gt 11 jest powszechnie uŜywany do
konstrukcji bibliotek, poniewaŜ akceptuje więk-
sze cząsteczki cDNA, które są replikowane
i tłumaczone na białka; w tym stanie rzeczy
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 537
biblioteki rekombjnacyjne w wektorze X gtll
mogą być przesiewane zarówno sondami
cDNA, jak i sondami przeciwciał.
Biblioteki stosowane do przesiewu
sondami w celu wykrycia swoistych
genów i cząsteczek cDNA
RóŜnorodne cząsteczki mogą być uŜyte jako
„sondy" do poszukiwania swoistych genów lub
cząsteczek cDNA w bibliotekach lub do iloś-
ciowego określenia DNA i RNA rozdzielonych
podczas elektroforezy na róŜnych Ŝelach^^SaŁ-
^fiUfll sf nii "fViłi fra-gmentv DNA liiIT RNA
znakowane przy uŜyciu nukleotydu zawierąją-
fTfjfliM?p Ałiv sonda była uŜyteczna i skuteczna
musi ona rozpoznawać komplementarną sek-
wencję. W celu przeszukiwania biblioteki
cDNA w odniesieniu do długich fragmentów
cDNA lub przeszukiwania biblioteki genomo-
wej w odniesieniu do sekwencji komplementar-
nej kodującego regionu genu mogą być uŜyte
cDNA syntetyzowane na swoistych mRNA
jako matrycach. Popularną techniką wyszuki-
w&nia._.swaislycii genów jest wzięcie krótkiej
sekwencji aminokwasowej i, stosując zestawie-
nie kodonów dla tej sekwencji (p, rozdz. 40),
sporządzenie sondy oligonukłeotydowej, która
wykryje odpowiadający fragment DNA w bib-
plementarnej dokładnie pasują do sekwencji
poszukiwanych, to sondy "o długości 15—20
nukleotydów będą z nimi hybrydyzowały. Son-
dy cDNA są stosowane do wykrywania frag-
mentów DNA metodą Southerna i do wy-
krywania ilościowego RNA.jnetodą Northern.
Techniki „blotting" i hybrydyzacji
pozwalają na uwidocznienie swoistych
fragmentów
TJwadocznienie swoistych fragmentów DNA
i RNA spośród wielu tysięcy „kontaminują-
cych" cząsteczek wymaga uŜycia kilku technik,
które określa się zbiorczym terminem przenie-
sienie plam (błot transfer), Na rycinie 42-5
przedstawiono procedury przeniesienia plam
metodą-Soitfherita (DNA), metodą Northern
(RNA) i Western (białko). (Pierwsza technika
uzyskała nazwę od badacza, który ją opraco-
wał, a inne nazwy wzięły się z laboratoryjnego
Ŝargonu i zostały zaakceptowane). Te metody
są uŜyteczne do oznaczenia liczby kopii genu
w danej tkance albo określenia, czy gen ma duŜe
zmiany strukturalne (delecje, insercje lub rea-
ranŜacje). W pewnych przypadkach, jeśli jest
538 / ROZDZIAŁ 42

Southarn Northe Western

r Białko y^
nn
j
Ŝelowa

\
i 1
W
Przeniesienie
na bibułę

Dodać
IcDNA* IcOfJA* Przeciwciało* |
sondę

OOD CJC3 E=l

Autoradlogram
------

Ryc. 42-5. Technika przenoszenia plam. W technice Southerna, czyli przenoszenia DNA, wyizolowany
z linii komórkowej lub tkanki DNA trawi się jednym lub wieloma enzymami restrykcyjnymi. Mieszaninę
inkubacyjną nanosi się do studzienek w Ŝelu agarozowym lub poliakrylamidowym i eksponuje_na pole
elektryczne prądu stałego. DNA dzięki ładunkowi ujemnemu wędruje w kierunku katody; małe fragmenty
wędrują najszybciej. Po odpowiednim czasie DNA denaturuje się łagodną alkatizacją i przenosi na bkmę
nitrocelulozową (filtr) w postaci dokładnej repliki układu prąŜków na Ŝelu techniką przenoszenia plam
(blotting) opracowaną przez Southerna. DNA wiąŜe się z bibułą przez wygrzewanie i następnie bibułę
eksponuje na znakowaną sondę cDNA, która hybrydyzuje z komplementarnymi fragmentami DNA
związanego z filtrem. Po dokładnym przemyciu bibułę eksponuje się na film rentgenowski, który po
wywołaniu ujawnia swoiste prąŜki odpowiadające fragmentom DNA, które rozpoznały sekwencje cDNA
sondy. Koncepcja techniki przenoszenia plam RNA, czyli metoda Northern jest podobna. Przed
przeniesieniem RNA jest poddany elektroforezie. Technika przeniesienia wymaga nieco odmiennego
postępowania niŜ przeniesienie DNA, aby przede wszystkim zapewnić pozostawienie nietkniętych
cząsteczek RNA; ogólnie metoda ta jest nieco trudniejsza. Przenoszenie plam białek, czyli technika
Western, polega na elektroforezie i przeniesieniu białek na filtr nitrocelulozowy, a następnie uŜycie jako
sondy swoistego przeciwciała lub innych sond molekularnych.

zmieniona swoista zasada, w wyniku czego
zmienia się miejsce restrykcyjne, metody te
mogą wykryć mutację punktową. Techniki
przeniesienia plamy typu Northern i Western są
stosowane do określenia wielkości i ilości swois-
tych cząsteczek RNA i białek.
Hybrydyzacja kolonii lub hyhrydyzacja płyt-
kowa jest metodą za pomocą której identyfikuje
się i oczyszcza swoiste klony. Bakterie są hodo-
wane w postaci kolonii na płytce agarowej,
którą następnie pokrywa się nitrocelulozową
bibułą filtracyjną. Komórki z kaŜdej kolonii
przylepiają się do filtru i są do niego trwale
ufiksowane przez podgrzanie, co jednocześnie
z działaniem NaOH, doprowadza takŜe do iizy
komórek i denaturacji DNA, a następnie po-
zwoli na jego hybrydyzację z sondą. Sondę
radioaktywną dodaje się do filtru i po przemy-
ciu kompleks hybrydowy jest lokalizowany
przez ekspozycję filtru na kliszę fotograficzną.
Po zidentyfikowaniu plamy na auto radio gra-
mie z kolonią, ta ostatnia moŜe być wyodręb-
niona z płytki. Podobna strategia jest stosowa-
na do identyfikacji fragmentów DNA w biblio-
tekach fagowych. Kolejne etapy tej procedury
dają w wyniku wyizolowany klon (kolonie
bakteryjne) lub kolonię pochodzącą z indywi-
dualnego faga.
Wszystkie metody hybrydyzacji, omawiane
w tej części, zaleŜą od swoistych właściwości
parowania zasad komplementarnych pasm
kwasów nukleinowych opisanych wyŜej. Do-
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 539

kładne sparowanie daje łatwo hybrydę oporną
na wysokie temperatury w trakcie reakcji hyb-
rydyzowania i przemywania. Kompleksy takie
tworzą się równieŜ w małych stęŜeniach soli.
Parowanie zasad, przebiegające z mniejszą do-
kładnością, nie toleruje takich ostrych warun-
ków, tj. podwyŜszonych temperatur i małych
stęŜeń soli; w takim przypadku hybrydyzacja
albo nie zachodzi albo hybrydy zostają roze-
rwane w czasie przemywania. Rodziny genów,
mających pewien stopień homologii, mogą być
wykryte przez zmianę ostrości warunków hyb-
rydyzacji i przemywania. To podejście pozwala
takŜe na między gatunkowe porównania danego
genu.
Do analizy cząsteczek
rekombinacyjnego DNA stosuje się
sekwencjonowanie DNA
Segmenty cząsteczek swoistego DNA, uzys-
kane techniką rekombinacyjnego DNA, mogą
być analizowane odnośnie do ich. sekwencji
nukleotydowej. Metoda ta zaleŜy od istnienia
duŜej liczby identycznych cząsteczek DNA,
Wymóg len moŜe być spełniony przez klonowa-
nie danego fragmentu, stosując wyŜej opisane
techniki. Enzymatyczna metoda (metoda San-
gera) sekwencjonowania DNA wykorzystuje
swoiste dideoksynukleotydy, które kończą syn-
tezę pasma DNA w miejscu swoistego nuk-
leotydu w trakcie syntezy pasma na oczysz-
czonej matrycy kwasu nukleinowego. Reakcje
są tak dobrane, Ŝe uzyskuje się populację frag-
mentów DNA reprezentujących zatrzymanie
syntezy na kaŜdym nukleotydzie. Wprowadza-
jąc radioaktywny znacznik w miejsce naprzeciw
miejsca terminacji moŜna uzyskać oddzielne
fragmenty, które są segregowane pod względem
wielkości za pomocą elektroforezy na Ŝelu po-
liakryiamidowym. Po sporządzeniu autoradio-
gramu kaŜdy z fragmentów da pasmo na kliszy
rentgenowskiej. Pasma te, czytane po kolei, dają
sekwencję DNA (p. ryc. 42-6). Obecnie jest
opracowana metoda półautomatycznego sek-

Reakcja: ddATP ddTTP ddCTP Sekwencja oryginalnego pasma

1
ddGTP * -A-G-T-C-T-T-G-G-A-G-C-T-3
-
S 3
t i 11 t
_ _

1
.. •

1
i
1
I

1
I

<
I

i
1

*
1

1
A T
Zasada kończąca
1 A G T C T T G G A G C T

Ryc. 42-6. Sekwencjonowanie DNA metodą opracowaną przez Sangera. Drabinkowy układ prąŜków na
Ŝelu od dotu do góry przedstawia stopniowo wydłuŜające fragmenty pasma oryginalnego DNA. Wiedząc,
która ze swoistych reakcji dideoksynukleotydowych została wykonana w celu uzyskania mieszaniny
fragmentów, moŜna oznaczyć sekwencję nukieotydów od znakowanego końca w kierunku końca
nieznakowanego na podstawie „odczytywania" Ŝelu. Reguły parowania zasad wg Watsona-Cricka (A-T,
G-C) dyktują sekwencję drugiego (komplementarnego) pasma. ______________________________
540 / ROZDZIAŁ 42

wencjonowania DNA. Inna metoda (Maxama

Sekwencja docelowa VW i Gilberta) wykorzystuje metody chemicznego
START
przecinania DNA w miejscu swoistych nuk-
CYKL1 leotydów.

vAW Synteza oligonukleotydów jest

obecnie metodą rutynową
Rutynową metodą laboratoryjną jest zauto-
matyzowana synteza chemiczna umiarkowanie
CYKL 2 VSA/ długich (~100 nukleotydów) oligonukleoty-
dów o precyzyjnej Ŝądanej sekwencji. KaŜdy
cykl syntezy zajmuje kilka minut, tak Ŝe synteza
całej cząsteczki moŜe być wykonana w ciągu
V\A> godzin w zaleŜności od jej długości. Takie
CYKL 3
W\A oligonukleotydy są obecnie konieczne do sek-
wencjonowania DNA, przeszukiwania biblio-
tek., określania przesunięć w mobilności DNA,
polimerazowej reakcji łańcuchowej (p. niŜej)
i licznych innych zastosowań.

Poiimerazowa reakcja łańcuchowa

vw* (PCR) pozwała na amplifikację
sekwencji DNA
Poiimerazowa reakcja łańcuchowa jest meto-
dą słuŜącą do amplifikacji okreslonycrrsekwen-
cji DNA. Swoistość tej reakcji jest oparta na
uŜyciu 2 primerów oligonukieotydowych, które
hybrydyzują do komplementarnych sekwencji
połoŜonych na przeciwległych pasmach DNA
i flankujących interesującą nas sekwencję doce-
lowy (ryc. 42-7), Próbką DNA jest najpierw
podgrzewana, aby..rozdziełić 1 pasińa, następnie
sekwencje primerów wiajj&jjicj DNA i kaŜde
z pasm jest kopiowane przez polimerazę DNA
wv p_ocząwszy od miejsca pnmera. KaŜde z 2 pasm
D.NA słuŜy jako matryca do syntezy nowego
nTrffl
DNA, począwszy od 2 primerów. Powtarzane
cykle denaturacji cieplnej, łączenia primerów do
ich sekwencji komplementarnych i wydłuŜenie
sekwencji primerów przez polimerazę DNA
dają ostatecznie eksponencjalną amplifikację

Ryc. 42-7. UŜycie polimerazowej reakcji łańcu-

chowej do amplifikacji swoistych sekwencji geno-
^AA/ wych. Dwupasmowy DNA jest podgrzewany w ce-
lu rozdzielenia na pojedyncze pasma. Pasma te
wiąŜą 2 określone primery, które są komplementar-
ne do swoistych sekwencji na przeciwległych pas-
WV mach, i które określają fragment przeznaczony do
amplifikacji. Polimeraza DNA wydłuŜa primery
w obu kierunkach i syntetyzuje 2 pasma kom-
plementarne do 2 pasm oryginalnych. Cykl ten
powtarza się wielokrotnie, dając zamplifikowany
produkt o określonej długości sekwencji.
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 541

segmentów DNA o określonej długości. Na. _ rób ^u ludzi. Dwiejechniki pozwalają uzyskać
początku , .stosowania reakcji PCR uŜywano ten cel: hybrydyzacja komórek somatycznych
połimerazy DNA z E. coli; polimeraza była oraz hybrydyzacja in situ. Hybrydyzacja in situ
niszczona przez kaŜdy cykl denaturacji cieplnej. jest najprostszą i najbardziej bezpośrednią pro-
Podstawienie stabilnej termicznie polimerazy cedurą, w której radioaktywna sonda jest doda-
D..NĄ z Thermus aguaticus, organizmu, który wana do rozproszonych na powierzchni szkieł-
Ŝyje i replikuje się w temp. 70-80°C, ominęło ka mikroskopowego chromosomów metafazo-
problem wraŜliwości enzymu na temperaturę wycja,. Dokładne miejsce hybrydyzacji określa
i pozwoliło na automatyzację reakcji PCR, się przez nałoŜenie na szkiełko emulsji foto-
poniewaŜ reakcja prowadzona tą polimerazą graficznej i po ekspozycji porównanie rozmiesz-
moŜe przebiegać w temp. 70°C. Pozwoliło to czenia ziaren w obszarach strukturalnych chro-
takŜe zwiększyć swoistość i wydajność DNA. mosomów. Pozwala to często na umiejscowie-
MoŜna uzyskać zamplifikowane sekwencje nie genu w określonym prąŜku lub regionie
DNA krótkie, np. 50—100 pz oraz długie o 2,5 chromosomu. Niektóre z genów Judzkich,
kpz. 20 cykli w reakcji PCR daje amplifikację umiejscowione za pomocą tej metody, przed-
rzędu ~1G6, a 30 cykli rzędu ~109. Reakcja stawiono w tab. 42-5.
PCR pozwala na amplifikację i analizę DNA W tabeli tej przedstawiono jedynie wybrane
z pojedynczej komórki, cebulki włosowej lub próbki, poniewaŜ dotychczas zmapowano juŜ
.nasienia. Oczywiste jest zastosowanie reakcji setki genów. Mapa genomu ludzkiego będzie
PCR w medycynie sądowej. Metoda PCR jest kompletowana w nadchodzących latach; ist-
takŜe stosowana do: 1) wykrywania czynników nieją takŜe zamierzenia zsekwencjonowania ca-
zakaźnych, zwłaszcza latentnych wirusów, 2) łego genomu ludzkiego. Z dotychczasowych
prenatalnej diagnostyki genetycznej, 3) wykry- badań wyłaniają się następujące wnioski: 1.
wania polimorfizmu alleli, 4) precyzyjnego usta- Geny, które kodują białka o podobnych funkc-
lania typu tkanek do transplantacji i 5) do jach, mogą być umiejscowione na oddzielnych
badań nad ewolucją, stosując archeologiczne chromosomach (a- i P-globiny). 2. Geny, które
próbki DNA. Równie liczne są zastosowania stanowią część rodziny, mogą takŜe mieścić się
techniki PCR do problematyki badań podsta- w oddzielnych chromosomach (hormon wzros-
wowych i z pewnością pojawią się nowe moŜ- tu i prolaktyna). 3. Geny odpowiedzialne za
liwości zastosowania tej metody. wiele chorób dziedzicznych, wywołanych niedo-
borem swoistych białek, włączając w to równieŜ
choroby związane z chromosomem X, są umiej-
PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE scowione w miejscach swoistych. MoŜe naj-
TECHNOLOGII REKOMBINACJI DNA ciekawszy jest fakt, Ŝe dzięki dostępności okreś-
STALE SIĘ ZWIĘKSZA lonych sklonowanych fragmentów restrykcyj-
nych było moŜliwe umiejscowienie chromoso-
Wyizolowanie swoistego genu z całego geno- malne wielu zaburzeń o nieznanym niedoborze
mu wymaga takich technik, które umoŜliwiają białkowym, np. pląsa wica Huntingtona —
wyróŜnienie jednej milionowej części. Identyfi- chromosom 4; mukowiscydoza — chromosom
kacja obszaru regulatorowego, który moŜe mieć 7; torbielowatość nerek u dorosłych — chromo-
długość tylko 10 pz, wymaga czułości wyróŜ- som 16; dystrofia mięśniowa typu Duchenne
niającej 1 część z 3xlO8; taka choroba, jak — chromosom X. Z chwilą umiejscowienia
niedokrwistość sierpowata jest spowodowana wady do regionu DNA, który ma cechy budowy
przez mutację pojedynczej zasady, co wymaga genu (ryc. 42-1) moŜna skonstruować gen syn-
precyzji rzędu 1—3 x 105. Technologia rekom- tetyczny i uzy^.ać jego ekspresję w odpowied-
binacji DNA jest dostatecznie skuteczna, aby nim wektorze oraz określić jego funkcję albo
sprostać tym wymogom. moŜna zsyntetyzować domniemany peptyd na
podstawie dedukcji z układu otwartej ramki
Mapowanie genów pozwala odczytu w obrębie regionu kodującego. Prze-
na umiejscowienie swoistych genów ciwciała przeciwko takiemu peptydowi moŜna
w określonych chromosomach uŜyć w celu zbadania, czy taki peptyd ulega
Umiejscowienie genów unioŜliwia.sp.orządze- ekspresji u zdrowych osobników i czy jest
nie mapy ludzkiego genomu, Pozwala to na nieobecny u osobników z określonym zespołem
uzyskanie uŜytecznych informacji w opisie cho- genetycznym.
542 / ROZDZIAŁ 42

Tabela 42-5. Umiejscowienie genów u człowieka*

Gen Chromosom Choroba

Insulina 11p15
Prolaktyna 6p23-q12
Hormon wzrostowy 17q21 -qter Niedobór hormonu wzrostu
a-Globina 16p12-pter a-Ta I asem i a
P-Globina 11q12 p-Talasemia, niedok-rwtstość sierpowata
Deaminaza adenozynowa 20g13-qter Niedobór deaminazy adenozynowej
Hydroksylaza fenyloalaniny 12q24 Fenyloketonuria
Fosfory boŜy 1 otrą nsferaza hipoksantyno-
wo-guaninowa Xq26-q27 Zespół Lescha-Nyhana
Segment G8 DNA Pląsawica Huntingtona

* Tabela ta przedstawia chromosomalne umiejscowienie niektórych genów i chorób związanych

z niedoborem lub nieprawidłowym wytwarzaniem produktów genowych. Omawiany chromosom jest
wskazany przez pierwszą podkreśloną cyfrę lub literę. Inne cyfry i litery odnoszą się do szczegółowego
umiejscowienia podanego w: McKusick VA: Mendeiian Inheritance in Man, 6 th ed. Johns Hopkins Univ.
Press, 1983.

Określone białka mogą być Technologia rekombinacji DNA

produkowane do celów badawczych
1 diagnostycznych
Praktycznym celem badań nad rekombinacy-
jnym DNA jest uzyskanie materiałów do za-
stosowań w biomedycynie. Ta technologia ma
2 określone zalety: 1, MoŜe ona dostarczyć
duŜych ilości materiału, które nie byłyby moŜ
liwe do otrzymania zwykłymi metodami oczysz
czania (np. interferon, aktywator plazminoge-
nu). 2. MoŜe ona dostarczać ludzkiego materia
łu (np, insulina, hormon wzrostu). Korzyści
w obu tych przypadkach są oczywiste. ChociaŜ
pierwotnym celem jest dostarczenie produktów,
na ogół białek, do leczenia (insulina) lub diag
nostyki (test do wykrywania AIDS) chorób
ludzi i zwierząt lub do celów zapobiegania
(szczepionka przeciwko wirusowi zapalenia wą
troby B), są takŜe inne realne i potencjalne
zastosowania o wartości rynkowej, zwłaszcza
w rolnictwie. Przykładem tego ostatniego za
stosowania są usiłowania uzyskania, na drodze
inŜynierii genetycznej, roślin, które są bardziej
oporne na ekstremalne warunki suszy lub tem
peratury albo bardziej wydolne w asymilacji
azotu.
ma zastosowanie w molekularnej
analizie chorób
Naturalna zmienność genowa. W wa-
runkach naturalnych, podobnie jak w większo-
ści ludzkich struktur, występuje normalna
zmienność sekwencji DNA, .Zmienność w sek-
wencji ,UNA,£zyn polimorfizm. zachodzi z częs-
tością 1 na kaŜdych 500 nukleotydów, czyli ok.
107 razy na genom. Nie ulega wątpliwości, Ŝe
zmienność polega na delecjach i insercjadi
DNA oraz podstawieniach pojedynczych zasad.
U zdrowych ludzi zmiany te zachodzą zwykle
w niekodujących regionach DNA lub w miejs-
cach, które nie wywołują zmian w funkcji
kodowanego białka. Polimorfizm struktury
DNA moŜe mieć związek z niektórymi choroba-
mi i moŜe być uŜyty do poszukiwania swoistego
genu odpowiedzialnego za chorobę, jak to opi-
sano niŜej. Polimorfizm ma takŜe róŜne za-
stosowania w medycynie sądowej.
Zmienność genowa powodująca cho-
robę. Genetyka klasyczna uczy, Ŝe większość
chorób genetycznych jest spowodowana mutac-
jami punktowymi, w wyniku których dochodzi
do syntezy uszkodzonych białek. Podejście to
jest nadal prawdziwe, choć naleŜy tu zazna-
czyć, Ŝe choroba genetyczna moŜe być takŜe
wynikiem dezorganizacji jakiegokolwiek etapu
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 543

przemian opisanych w początkowych ustępach a jego bardziej szczegółową wersję przedstawio-

tego rózdziałuT "ilustrowanych na ryc. 42-1. no na ryc. 42-9. Nieprawidłowe wytwarzanie p-
Zagadnienie to dobrze ilustrują badania nad globiny prowadzi do wielu chorób i jest
genem fi-globiny. Gen ten jest umiejscowiony spowodowane róŜnorodnymi uszkodzeniami
w zespole genów na chromosomie 11 (ryc. 42-8), w obrębie genu i w jego otoczeniu (tab. 42-6).

\ G, A7 t(3
5'-
D D D -B ■3'

Hemoglobino patia
10 kz

0°-Talasemla

Hemoglobina Lepore

Ryc. 42-8. Schematyczny obraz zespołu genów p-globiny i niektórych zaburzeń genetycznych. Gen fi-
globiny jest umiejscowiony w chromosomie 11 w ścisłym powiązaniu z 2 genami y-globiny i genem 8-
globiny. Rodzina genów pjest ułoŜona w kolejności 5'- £-Gy-Ay- f p-S-p-3'. Locus 5 ulega ekspresji we
wczesnym okresie płodowym (c^ £2). Geny y ulegają ekspresji w Ŝyciu płodowym, dając hemoglobinę
płodową (HbF, a2y2)- Hemoglobina osobników dorosłych składa się z HbA(OjP2) li>b HbA2 (o^Sj). Gen f p
jest pseudogenem, który wykazuje homologię sekwencji z p, ale zawiera mutacje, które zapobiegają jego
ekspresji. Delecje (czarne paski) w obrębie (ocus p powodują powstanie §-talasemii (niedobór lub brak
[P°] P-globiny), Delecja genów 5 i P jest przyczyn ą powstania hemoglobiny Lepore (w której obecna jest
tylko hemoglobina a). Inwersja (AyŚP)° w tym regionie (pasek niezaciemniony z napisem „Inwersja")
niszczy funkcje genu i takŜe powoduje talasemie (typ III). KaŜdy z typów talasemii ma tendencję do
występowania w pewnych populacjach, np. delecja (Ay5(ł)° i inwersja pojawiają się u osób z Indii,
Znacznie więcej delecji zmapowano w tym regionie chromosomu i kaŜdej z nich towarzyszy pewien typ
talasemii.

00

00 0
TT T O
AA AA
Ryc. 42-9. Mutacje w genie p-giobiny powodujące taiasemie, Gen P-globiny pokazany jest w orientacji 5'
r
do 3', Pola zakreskowane ilustrują regiony 5 i 3' nie ulegające translacji. Czytając w kierunku od 5' do 3'
— pola zaciemnione są eksonami 1 -3, a przestrzenie niezacienione intronami 1 i 2, Mutacje dotyczące
kontroli transkrypcji ( #) są umiejscowione w regionie DNA flankującym gen od końca 5'. Wskazano
przykładowo zidentyfikowane mutacje nonsensowne (A), mutacje dotyczące przekształceń RNA (O)
i przecinania RNA (O)- W niektórych regionach znaleziono liczne mutacje. Oznaczono je klamrami (,!,).
S44 / ROZDZIAŁ 42
1 procesów, a zwłaszcza delecji, które są przy-
Tabela 6. Zmiany w genie p-
biny
Zmiana Uszkodzona Choroba
funkcja
Mutacje Fałdowanie białka Niedokrwistość
punktowe sierpowata
Kontrola transkrypcji P-Talasemia
Mutacje typu prze-
sunięcia ramki od- p-Talasemia
czytu i nonsensowne
Przekształcanie RNAp-Talasemia
Delecje Wytwarzanie mRNA p°-Ta lasem i a
Hemoglobina
Lepore
Rearan- Wytwarzanie mRNA P-Talasemia
Ŝacje typ III
Mutacje punktowe. Klasycznym przy-
kładem jest choroba zwana niedokrwistością
sierpowata, która jest spowodowana mutacją
pojedynczej zasady w całym genomie złoŜonym
z 3 x l O 9 pz; jest to substytucja T przez
A w DNA, która następnie powoduje zmianę
A na U w mRNA odpowiadającą ć.kodonowi
w genie p-globiny (ryc. 7-20). Zmieniony kodem
określa inny aminokwas (walinę zamiast kwasu
glutaminowego), co powoduje nieprawidłowo-
ści strukturalne C7ąstcczki fi-glohiny. Inne mu-
tacje punktowe w obrębie genu P-globiny i jego
otoczeniu powodują zmniejszenie, a w niektó-
rych przypadkach zatrzymanie wytwarzania
rzają takiego łagodnego („temperate") wirusa
p-talasemia. Talasemie charakteryzują się wa-
dami w syntezie podjednostek hemoglobiny,
a (ł-talasemia powstaje wówczas, gdy jest niedo-
stateczne wytwarzanie p-globiny. Na rycinie
42-9 przedstawiano mutacje punktowe, które
mogą wpływać na wytwarzanie normalnego
mRNA (a zatem normalnego białka), a które są
uwikłane w powstawanie p-talasemii.
Delecje, insercje i rearanŜacje DNA.
Badania bakterii, wirusów, droŜdŜy i muszki
owocowej wskazują, Ŝe fragmenty DNA mogą
w obrębie genomu przemieszczać się z jednego
miejsca na drugie. Delecja krytycznego frag-
■mentu DNA, rearanŜacja DNA w obrębie genu
albo insercja fragmentu DNA do kodującego
lub regulatorowego regionu mogą wywoływać-
takie zmiany w ekspresji genu, które prowadzą
do choroby. Molekularna anafiza p-talasemii
dostarcza znowu licznych przykładów takich
czyną choroby (ryc. 42-8). Zespół genów globi-
ny wydaje się być szczególnie podatny na tego
typu uszkodzenie. Delecje w zespole genów cc-
globiny, umiejscowionym na chromosomie 16,
powodują powstanie ct-talasemii. Istnieją silne
związki etniczne z licznymi typami tych delecji,
tak Ŝe północni Europejczycy, Filipiń-czycy,
rasa czarna i ludzie zamieszkali w rejonie Morza
Śródziemnego mają róŜne typy uszkodzeń, a
wszystkie z nich powodują brak hemoglobiny
A i a-talasemię.
Podobna analiza moŜe być wykonana dla
licznych innych chorób. Mutacje punktowe są
zwykle określane na drodze sekwencjonowania
danego genu, choć przypadkowo, gdy mutacja
niszczy albo stwarza nowe miejsce restrykcyjne,
technika analizy fragmentów restrykcyjnych
moŜe być uŜyta do wykazania uszkodzenia.
Delecje lub insercje DNA, większe niŜ 50 pz,
często są wykrywane techniką „blotting" wed-
ług Southerna.
Analiza rodowodu. Niedokrwistość sier-
powata ponownie dostarcza doskonałego przy-
kładu jak technologia rekombinacji DNA moŜe
być zastosowana do badań nad chorobą u czło-
wieka. Podstawienie T przez A w paśmie mat-
rycowym DNA genu P-globiny zmienia sekwen-
cję w regionie, który odpowiada 6 kodonowi
z sekwencją
1
CCTG A G pasmo kodujące pasmo
G GA C G matrycowe
CDC C
na sekwencję
pasmo kodujące
C C T G T G G G G pasmo matrycowe
A C@C C
i .niszczy miejsce rozpoznania enzymu restryk-
cyjnego Mst II (CCTNAGG; wskazane przez
małą strzałkę pionową; tab.42-1). Inne miejsca
dla Mst II, umiejscowione w kierunku 5' i 3' od
miejsca omawianego (ryc. 42-10), nie są objęte
mutacją, a zatem będą przecięte. W wyniku tego
inkubacja z enzymem restrykcyjnym DNA od
osobników normalnych (AA), heterozygot (AS)
i homozygot (SS) da 3 róŜne wzory prąŜków
uzyskanych metodą Southerna (ryc. 42-10).
Przykład ten ilustruje jak moŜna ustalić rodo-
wód DNA, stosując zasady omówione w tym
rozdziale. Analiza rodowodu jest stosowana
w odniesieniu do licznych chorób genetycznych
i jest najbardziej uŜyteczna w przypadku chorób
 TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 54S

A Miejsca restrykcyjne Mst tl w obrębie I wokot genu /f-globlny

:
Prawidłowy (A) 5 3'
1,15 kz 0,2
kb

Niedokrwlsto&ć 5-
slerpowata (S)
1.35 kz

B. Analiza rodowodu

n-

Wielkość
fragmentu

- 1,35 pz

- 1,15 pz

AS AS SS AA AS Fenotyp

Ryc. 42-10. Analiza rodowodu niedokrwistości sierpowatej. Górny fragment ryciny (A) pokazuje
pierwszą część genu (3-globiny i miejsce restrykcyjne Mst II (f) w genie p-globiny prawidłowym (A) i genie
w niedokrwistości sierpowatej (S), U osób zdrowych trawienie ONA enzymem restrykcyjnym Mst II daje
fragmenty o długości 1,15 kz i 0r2 kz. Zamiany T na A, jakie zachodzą u chorych na niedokrwistość
sierpowatą, usuwają jedno z 3 miejsc restrykcyjnych w obrębie genu fś-globiny, w wyniku czego po
trawieniu Mst 11 powstaje tylko pojedynczy fragment o diugości 1,35 kz, Te róŜnice w długości fragmentów
są łatwo wykrywalne techniką Southerna (B). (Na tej rycinie fragment 0,2 kz wyszedł pozazel). Analiza
rodowodu pokazuje 3 moŜliwości: AA — osoba zdrowa (O); AS — heterozygota {o, |J); SS
— homozygota (■) Podejście to pozwala na prenatalną diagnozę niedokrwistości sierpowatej lub
nosicieli tej choroby («£) __________________^ _ _ _ ^ _________________________________

spowodowanych delecjami i insercjami lub rza- Diagnostyka prenatalna, Diagnostyka

dziej w przypadku zmian w miejscu restrykcyj-
nym, jak to podano na przykładach cytowanych
w tym ustępie. Analiza taka jest ułatwiona przez
zastosowanie reakcji PCR, która moŜe dostar-
czyć dostatecznej ilości DNA dla takiej analizy.
.15 Biocheimj
prenatalna jest moŜliwa w przypadku, gdy jest
znana wada genetyczna i gdy jest dostępna
swoista sonda molekularna. DNA uzyskany
z "niewielkiej ilości (np. 10 ml) płynu owod-
niowego (albo z biopsji kosmówek) moŜe być
546 / ROZDZIAŁ 42

uŜyty do aaalizy metodą Southerna. Piód, ma-
jący wzór restrykcyjny AA (ryc. 42-10), nie jest
chory na niedokrwistość sierpowatą, ani nie jest
jej nosicielem. U płodu mającego wzór SS
rozwinie się niedokrwistość sierpowatą. Obec-
nie są dostępne sondy do tego typu analizy dla
wielu chorób genetycznych.
Polimorfizm długości, fragmentów
restrykcyjnych (RFLP). Przytaczane wyŜej
róŜnice w sekwencjach DNA mogą wynikać ze
zmienności miejsc restrykcyjnych, w wyniku
czego fragmenty restrykcyjne mają róŜne długo-
ści. Wrodzone róŜnice wzoru restrykcyjnego
(np. zmienność w DNA zachodząca w ogólnej
populacji w stopniu większym niŜ 1 %) są znane
jako polimorfizm długości fragmentów restryk-
cyjnych, czyli RFLP (restrietion fragment
length polymorphism). RFLP powstałe w wyni-
ku zmian w pojedynczej zasadzie (np. niedo-
krwfstość sierpowatą) albo w wyniku delecji lub
insercji DNA w obrębie fragmentu restrykcyj-
nego (np. talasemie) są uŜytecznym narzędziem
diagnostycznym, Polimorfizm taki znaleziono
w znanych genetycznych loci, a takŜe w obrębie
sekwencji, których funkcja nie jest znana; tak
więc polimorfizm RFLP moŜe prowadzić do
zniszczenia funkcji genu, lub teŜ nie mieć Ŝad-
nych konsekwencji biologicznych.
Polimorfizmy RFLP są dziedziczne i seg-
regują się według wzoru Mendla. Polimorfizm
RFLP (dotychczas poznano prawie 350) jest
głównie uŜywany w celu określenia chorób
dziedzicznych, w których nie znamy ubytku
funkcji. RFLP moŜe być uŜyty do ustalenia
grap sprzęŜeń, które następnie, w procesie zwa-
nym kroczenie po chromosomie, moŜe ewen-
tualnie określić locus związany z chorobą.
W metodzie kroczenia po chromosomie (ryc.
42-11) fragment przedstawiający 1 z końców
długiego odcinka DNA jest uŜytydo izolowania
innego fragmentu, który pokrywa się z pierw-
szym, ale wychodzi poza jego obręb. Kierunek
tego wyjścia jest określany przez mapowanie
restrykcyjne i proces ten jest powtarzany stop-
niowo, aŜ uzyska się sekwencję stanowiącą
przedmiot zainteresowania. Choroby sprzęŜone
z chromosomem X są szczególnie odpowiednie
do tego typu podejścia, poniewaŜ ekspresji
ulega tylko 1 allel. Dzięki temu ok. 20% wszyst-
kich zdefiniowanych RFLP jest umiejscowio-
nych w obrębie chromosomu X i prawie kom-
pletna mapa sprzęŜeń na tym chromosomie
została opracowana. Stosując technikę RFLP
znaleziono gen dystroiii mięśniowej typu Du-
chenne sprzęŜony z chromosomem X. Podobnie
wadę w pląsawicy Huntingtona umiejscowiono
w końcowym regionie krótkiego ramienia chro-
mosomu 4, a wada wywołująca torbielowatość
nerek jest sprzęŜona z locus a-globiny w chro-
mosomie 16.
Terapia genowa. Choroby wywołane nie-
doborem produktu genowego (tab. 42-5) mogą
być odpowiednie do leczenia zastępczego. Stra-
tegia takiego leczenia polega na sklonowaniu
genu (np. genu, który koduje deaminazę adeno-
zyny) w wektorze, który moŜe być pobrany
przez komórkę gospodarza i włączony do geno-
mu. Komórki prekursorowe szpiku kostnego są

Nienaruszony 5' - —3'

DNA

Fragmenty

Sonda
początkowa

c. 42-11. Technika kroczenia po chromosomie. Zamiar polega na izolowaniu genu X z duŜego odcinka
DNA. Dokładne połoŜenie tego genu nie jest znane, ale jest dostępna sonda (• —) komplementarna do
fragmentu DNA (na rycinie pokazano sondę do końca 5'), jak równieŜ dostępna jest biblioteka zawierająca
serię nakładających się fragmentów DNA. W celu uproszczenia pokazano tylko 5 takich fragmentów.
Początkowo sonda będzie hybrydyzowała tylko z klonami zawierającymi fragment 1, który moŜna
następnie wyizolować i uŜyć'jako sondę do wykrycia fragmentów 2. Tę procedurę powtarza się aŜ do
hybrydyzacji fragmentu 4 z fragmentem 5, który zawiera całą sekwencję genu X.

przydatne do tego celu, poniewaŜ komórki takie
mogą zasiedlić szpik i tam się namnaŜać. Wpro-
wadzony gen moŜe zacząć kierować ekspresją
swego białkowego produktu i w ten sposób
naprawiać ubytek w komórce gospodarza.
Takie zastąpienie genu w komórce somatycz-
nej oczywiście nie moŜe być przekazane potom-
stwu. Opracowano inne strategie do zmiany linii
komórek rozrodczych, ale strategie te zbadano
jedynie na zwierzętach doświadczalnych. Pe-
wien odsetek genów wstrzykniętych do zapłod-
nionego jaja myszy moŜe być włączony do
genomu i moŜna go znaleźć zarówno w komór-
kach somatycznych, jak i komórkach rozrod-
czych. Takie zwierzęta transgeniczne okazały się
bardzo uŜyteczne w analizie swoistych tkan-
kowo wpływów na ekspresję genów oraz wpły-
wu nadmiernego wytwarzania produktów ge-
nowych (np. hormonu wzrostu lub onkogenów)
oraz w poszukiwaniu genów związanych z roz-
wojem osobniczym, procesem, który dotych-
czas było trudno badać. Podejście z uŜyciem
metody transgenicznej zastosowano współcześ-
nie w celu skorygowania wad genetycznych
u myszy. Do zapłodnionych jaj, uzyskanych od
myszy z genetycznym hipogonadyzmem,
wstrzykiwano DNA zawierający kodującą sek-
wencję prekursora białkowego hormonu uwal-
niającego gonadotropine (GnRH). Gen ten
ulegał ekspresji i podlegał prawidłowej regulacji
w podwzgórzu pewnej liczby myszy, a zwierzęta
te były pod wszystkimi względami prawidłowe.
Ich potomstwo nie wykazywało niedoboru
GnRH. Jest to zatem dowód na somatyczną
ekspresję transgenu i na jego egzystencję w ko-
mórkach rozrodczych.
SŁOWNICZEK
Auta radiografia. Wykrywanie cząsteczek radio-
aktywnych (np. DNA, RNA, białko) przez uwido-
cznienie ich elektów na filmie fotograficznym.
Baktertofag. Wirus, który zakaŜa bakterię.
Biblioteka. Zbiór sklonowanych fragmentów,
które reprezentują cały genom. Biblioteki mogą
być albo genomowe (w których są reprezen-
towane zarówno introny, ;ak i eksony oraz inne
sekwencje DNA) lub biblioteka cDNA {w której
są reprezentowane jedynie eksony}.
cDNA. Cząsteczka jedno pasmowego DNA, która
jest komplementarna do cząsteczki mRNA i jest
na niej syntetyzowana przy uŜyciu odwrotnej
transkryptazy
Chimeryczna cząsteczka. Cząsteczka (np.
DNA, RNA, białko) zawierająca sekwencje uzys-
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA / 547
kane z 2 róŜnych rodzajów sekwencji (np. 2 róŜ-
nych genów. .
Endonukleaza. Enzym, który przecina wewnętrz-
ne wiązania DNA lub RNA
Ekson. Sekwencja w genie, która jest reprezen-
towana (ulega ekspresji) w cząsteczce mRNA.
Egzonukłeaza. Enzym, który odcina nukleotydy
w DNA lub RNA od końca 3' lub 5'.
Hybrydyzacja. Swoista reasocjacja komplemen-
tarnych pasm kwasów nukleinowych (DNA
z DNA, DNA z RNA lub RNA z RNA)
łnsert. Dodatkowa sekwencja w DNA na ogół
wprowadzona technikami rekombinacji DNA.
Intron. Sekwencja w genie, która jest przepisana
na RNA, ale wycięta i usunięta przed translacja,
w trakcie przekształcania pierwotnego transkry-
ptu.
Klon. DuŜa liczba komórek lub cząsteczek, które są
identyczne z pojedynczą macierzystą komórką
lub cząsteczką.
Kosmid. Plazmid, do którego włączono sekwencje
DNA bakteriofaga X, które są niezbędne d/a
upakowania DNA (miejsca cos); pozwala to na
upakowanie in vitm plazmidowego DNA.
Lepkie końce DNA. Komplementarne pojedyn-
cze pasma DNA wystające na przeciwległych
końcach dwupasmowej cząsteczki DNA lub wy-
stające z końców róŜnych dwupasmowych cząs-
teczek (p. takŜe tępe końce).
Ligacja. Katalizowane enzymatycznie łączenie
przez wiązania fosfod i estrowe 2 odcinków DNA
lub RNA; odpowiednimi enzymami są ligazy
DNA i RNA.
Nick translation. Technika znakowania DNA
oparta na zdolności polimerazy DNA z £. coli do
degradowania pasma DNA, które zostało nacię-
te, i do następującej resyntezy tego pasma; jeśli
zastosuje się radioaktywne trifosforany nukleo-
zydów, to nowo syntetyzowane pasmo będzie
wyznakowane i będzie mogło być uŜyte |ako
radioaktywna sonda.
Northern błot. Metoda przenoszenia RNA z Ŝełu
agarozowego na błonę (filtr) nitrocelulozową,
na której cząsteczki RNA mogą być wykryte
odpowiednią sondą.
Oligonukleotyd. Krótka zdefiniowana sekwencja
nukleotydów, połączonych typowym wiązaniem
fosfod i estrowym.
Odwrotna transkrypcja. Synteza DNA na mat-
rycy RNA katalizowana odwrotną transkryptazą
Palindrom. Sekwencja dwupasmowego DNA.
która jest taka sama, gdy 2 pasma są czytane
w przeciwnych kierunkach.
Plazmid. Mała, pozachromosomalna, kołowa czą-
steczka DNA, która replikuje niezaleŜnie od DNA
gospodarza.
Polimerazowa reakcja łańcuchowa (PCR).
Enzymatyczna metoda wielokrotnego kopiowa-
nia dwupasmowego DNA, które moŜe stanowić
np. sekwencję określonego genu.
548 / ROZDZIAŁ 42
Pseudogen. Nieaktywny segment DNA powstały
wskutek mutacji aktywnego genu macierzyste-
go.
Rekombinacyjny DNA. Zmieniony DNA, po-
wstały w wyniku msercji sekwencji deoksynuk-
łeotydowych (które uprzednio nie były obecne),
do określonej cząsteczki DNA na drodze reakcji
enzymatycznych lub chemicznych.
Restrykcyjny enzym. Endonukfeaza, która prze-
cina oba pasma DNA w bardzo swoistych miejs-
cach określonych sekwencją zasad.
Sonda. Cząsteczka uŜyta do wykrywania obecno-
ści swoistego fragmentu DNA lub RNA, np.
w kolonii bakteryjnej, sformowana z biblioteki
genetycznej lub w czasie analizy technikami
przenoszenia plam; zwykłe uŜywanymi sondami
są cząsteczki cDNA, syntetyczne oligodeoksy-
nukleotydy o określonej sekwencji i przeciwciała
przeciwko swoistym białkom.
Southern błot. Metoda przenoszenia DNA z Ŝelu
agarozowego na błonę (filtr) nitrocelulozową,
na której DNA moŜe być wykryty przy uŜyciu
odpowiedniej sondy (np. komplementarnego
DNA lub RNA).
Spinka do włosów (hairpin). Dwupasmowy
odcinek utworzony dzięki sparowaniu zasad
między sąsiednimi komplementarnymi sekwenc-
jami pojedynczego łańcucha DNA lub RNA.
Splicing (składanie RNA). Usuwanie intronów
z RNA z jednoczesnym łączeniem eksonów.
Sygnał. Znak pozwalający na obserwację koń-
cowego produktu, gdy np. swoiste sekwencje
DNA lub RNA są wykrywane metodą autoradio-
grafii lub inną metodą. W cełu uzyskania sygnału
stosowana jest zwykle hybrydyzacja z komple-
mentarnym radioaktywnym polinukleotydem
(np. technika Southerna lub technika Northern).
Tandem. Liczne kopie tej samej sekwencji {np.
DNA), które leŜą przyległe jedna do drugiej.
Terminalna transferaza. Enzym, który dodaje
nukleotydy jednego typu (np. reszty deoksyade-
nonukteotydylowe) do końca 3' pasm DNA.
Tępe końce. 2 pasma DNA, mające końce zrów-
nane z sobą (p. lepkie końce).
Transkrypcja. Synteza RNA na matrycy DNA.
Transgeniczny. Termin opisujący wprowadzenie
nowego DNA do komórek rozrodczych przez
wstrzyknięcie do jądra komórki jajowej.
Translacja. Synteza białka na matrycy mRNA.
Wektor. Plazmid lub bakteriofag, do którego moŜe
być wprowadzony obcy DNA w celu sklonowa-
nia.
Western błot. Metoda przenoszenia białka na
błonę (filtr) nitrocelulozową, na której białko to
moŜe być wykryte odpowiednią sondą, np. prze-
ciwciałem.
PIŚMIENNICTWO
Beaudet AL: Bibliography of cloned human and other
selected DNAs. Am J Hunt Genet 1985; 37:386.
Berger SL, Kimmel AR: Guide to Moleculor Cłoning
Techniques, Vol 152, Methods in Enzymology,
Academic Press, New York, 1987. DNA
inmedtcine. Lance* 1984; 2:853,908,966,1022,
1086, 1138, 1194, 1257, 1329, 1380, 1440.
Gusetla JF: Recombinant DNA techniąues in the
diagnosis and treatment of inherited disorders.
J Clin Invest 1986; 77:1723. Kan YW et al:
Pages 275—283 in: Thalossemia:
Recent Advance$ in Detectian and Treatmettt. Cao
A, Carcassi U, Rowley P (edttors). AR Liss, 1982.
Lewin B: Genes III. Wiley, 1987. Maniatis T,
Fritsch EF, Sambrook J: Molecuhr
Cloning, 2nd ed. Cold Spring Harbor Laboratory,
1989. Martin JB, Gusella JF: Huntington's
disease: Pat-
hogenesis and management. N Engl 3 Med 1986:
315:1267. Orkin SH et al: Improved detection
of the sickle
mutation by DNA analysis: Application to prena-
tal diagnosis. N Engł J Med 1982; 307:32.
Watson JD, Tooze J, Kurtz DT: Recombinant DNA:
A Short Course. Freeman, 1983. Weatherall DJ:
The New Genetics and Clinicai Prac-
tice, 2nd ed. Oxford Univ Press, 1986. Yuan R:
Structure and mechanism of multifunctional
restriction endonucleases. Annu Rev Biockem 1981;
50:285.
CZĘŚĆ V
Biochemia zewnątrzkomórkowej
i wewnątrzkomórkowej komunikacji
Btony: struktura, organizacja
i funkcja
Daryl K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Błony są strukturami o bardzo duŜej lep-
kości, chociaŜ wciąŜ jeszcze plastycznymi. Bło-
ny plazmatyczne tworzą zamknięte obszary
wokół komórkowej cytoplazmy, oddzielając je-
dną komórkę od drugiej, umoŜliwiając tym
samym ich indywidualizacje. Błony plazmatycz-
ne charakteryzują się wybiórczą przepuszczal-
nością i działają jako bariery, dzięki którym
moŜliwe jest istnienie róŜnic w składzie wnętrza
i zewnętrznego otoczenia komórki. Wybiórcza
przepuszczalność uwarunkowana jest istnie-
niem kanałów i pomp dla jonów i substratów,
a takŜe obecnością specyficznych Veccptorów
dla odbioru sygnałów, np. hormonów. Błony
plazmatyczne wymieniają takŜe składniki ze
Środowiskiem pozakomórkowym w procesach
egzocytozy i endocytozy, zaś specjalne prze-
strzenie w strukturze błon — złącza szczelinowe
— umoŜliwiają wymianę materiału między
przylegającymi komórkami.
Dzięki istnieniu błon moŜliwe jest takŜe po-
wstawanie wyspecjalizowanych odrębnych ob-
szarów (kompartmentów) wewnątrz komórek.
Takie wewnątrzkomórkowe błony otaczają
wiele morfologicznie odrębnych struktur (orga-
nelli), np. mitochondria, siateczkę śródplazma-
tyczną, siateczkę sarkoplazmatyczną, aparat
43
Golgiego, ziarnistości wy dziel nicze, lizosomy
i błonę jądrową. Błony, lokalizując enzymy
działają jako integralne elementy w stymulacji
sprzęŜenia pobudzenie — odpowiedź oraz są
miejscami transdukcji energii np. w procesach
fotosyntezy i oksydacyjnej fosforyiacji.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Większe zmiany w strukturze błon mogą
zakłócić równowagę wodną i przepływ jonów,
a tym samym kaŜdy z procesów zachodzących
wewnątrz komórki. Specyficzne niedostatki lub
zmiany określonych składników błon prowadzą
do wielu chorób. Przykładami tego są m.in.:
nieobecność w lizosomach kwaśnej maltazy,
wywołująca chorobę związaną z gromadzeniem
glikogenu typu II; brak przenośnika jodkowego
wywołujący wrodzone powiększenie tarczycy
(p, ryc. 47-2); zaburzenie w endocytozie lipo-
protein o małej gęstości, będące przyczyną
hipercholesterolemii i wczesnego rozwoju cho-
roby naczyń wieńcowych. Prawidłowy stan
błon gwarantuje normalne funkcjonowanie ko-
mórek.
550 / ROZDZIAŁ 43

UTRZYMYWANIE NORMALNEGO Tabela 43-1. Porównanie średniego stęŜenia róŜ-

ŚRODOWISKA WOKÓŁ I nych substancji wewnątrz i na zewnątrz komórek
WEWNĄTRZ KOMÓRKI JEST zwierzęcych
WYMOGIEM PODST AWOWYM Substancja Płyn poza- Płyn śród
komórkowy komórkowy
śycie powstało w środowisku wodnym; reak-
Na + 140 mmol/l 10 mmol/l
cje enzymatyczne, procesy komórkowe, sub-
komórkowe i inne rozpoczęły się w tym ośrod- K +
4 mmol/l 140 mmol/l
ku. Skoro większość ssaków Ŝyje w środowisku
Ca 2 + (zjoni- 2,5 mmol/l 0,1 mmol/l
gazowym, to w jaki sposób utrzymywane jest
zowany)
środowisko wodne? To zadanie, dzięki zatrzy-
maniu i kompartmentyzacji wody w organiz- Mg2 1.5 mmol/l 30 mmol/l
mie, spełniają właśnie błony komórkowe. ci- 100 mmol/l 4 mmoi/l
HCO3 27 mmol/l 10 mmol/l
Woda w organizmie jest
kompartmentyzowana 2 mmol/i 60 mmol/l
Woda stanowi ok. 56% beztłuszczowej masy Białka 70 g/l* 160 g/l
ciała ludzkiego i rozmieszczona jest w dwóch
duŜych obszarach. Glukoza 5,5 mmol/l 0-1 mmol/l
Płyn wewnątrzkomórkowy lub śród-
komórkowy (ICF — intracellular fluid). Ten * Dotyczy stęŜenia białka w osoczu. W płynie
śródmiąŜszowym stęŜenie białka jest < 20 g/l
obszar obejmuje -f całkowitej ilości wody i sta- (przyp tłum.}.
nowi środowisko dla; 1) wytwarzania, magazy-
nowania i wykorzystania energii; 2) procesów
samonaprawczych; 3) replikacji i 4) wykonywa- mórki. StęŜenie białek, odwrotnie niŜ glukozy,
nia określonych funkcji. jest większe wewnątrz komórek niŜ w płynie
Płyn zewnątrzkomórkowy lub poza- pozakomórkowym. Skąd taka róŜnica? Przypu-
komórkowy (ECF — extracellular fluid). Ten szcza się, Ŝe pierwotne morze, w którym po-
obszar zawiera ok. y ogól no ustrój owej ilości wstało Ŝycie, było bogate w K+ i Mg2 + . Z tego
wody rozdzielonej między osoczem krwi a kom- teŜ wynika, Ŝe reakcje enzymatyczne i inne
partmentem śródmiąŜszowym. Płyn pozako- procesy biologiczne zachodzą najlepiej w tym
mórkowy jest układem dostawczym. Tą drogą właśnie środowisku i od tego czasu istnieje to
dostarczane są do komórek składniki odŜywcze wysokie stęŜenie tych jonów wewnątrz komó-
(np. glukoza, kwasy tłuszczowe, aminokwasy), rek. Komórki były naraŜone na znaczną selek-
tlen, róŜne jony, w tym pierwiastki śladowe cję w okresie, kiedy morze stopniowo zmieniało
i wiele związków regulujących (hormonów), swój skład i stało się bogate w Na+ i Ca2+. Do
które koordynują funkcje znacznie oddalonych wytworzenia całkowicie nowego zestawu proce-
od siebie komórek. Płyn pozakomórkowy usu- sów biochemicznych i nowej maszynerii fizjo-
wa dwutlenek węgla, substancje odpadowe, logicznej konieczne byłyby ogromne zmiany;
składniki toksyczne i produkty detoksykacji zamiast tego komórki wytworzyły bariery
z bezpośredniego środowiska komórkowego. — błony z wbudowanymi w nie pompami, aby
zachować wewnętrzne mi kro środowisko.
Skład jonowy środowiska
śród kom orkowego róŜni się znacznie
od składu jonowego środowiska BŁONY SĄ ZŁOśONYMI
pozakomórkowego STRUKTURAMI ZBUDOWANYMI
Jak pokazano w tab. 43-1 środowisko we- Z LIPIDÓW, BIAŁEK I
wnętrzne komórki jest bogate w K + i Mg2+, a WĘGLOWODANÓW
podstawowym anionem jest jon fosforanowy.
Płyn pozakomórkowy charakteryzuje się duŜą RóŜne błony wewnątrz komórki i między
zawartością Na+ i Ca2+, a podstawowym anio- komórkami zbudowane są z róŜnych skład-
nem jest tu jon chlorkowy Cl~. NaleŜy zwrócić ników, jak to wykazuje stosunek białek do lipi-
uwagę na stęŜenie glukozy,' które jest większe dów (ryc. 43-1). RóŜnice te nie są zaskakujące,
w płynie pozakomórkowym niŜ wewnątrz ko- jeŜeli bierze się pod uwagę bardzo zróŜnicowane
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 551

85 Kwasy tłuszczowe
lo,23
. Mlellna 0,

Komórki R,-C-O-'CH, I
wątroby
myszy o-
I >>CH,-0-
Pręciki ■0 P-0-Rj
siatkówki
wołu
Erytrocyty 1.1 Alkohol
ludzkie Gllcerol

Ryc. 43-2. Fosfogliceryd z umiejscowieniem kwa-

Ameba 1.3 sów tłuszczowych (R1 i R2), glicerolu i fosforylo-
wanego alkoholu. W kwasie fosfatydowym R3 jest
wodorem.
Komórki 1.5
HeLa

Zewnętrzna błona 1.1 estrowym i jeden fosforylowany alkohol (ryc.

mltochondrlalna 43-2). Wymienione kwasy tłuszczowe są zwykle
cząsteczkami o jednakowej liczbie atomów węg-
Siateczka 2,0 la. Najczęściej występują w nich 14- lub 16--
śródplazmatyczna
węglowe łańcuchy. Kwasy te nie są rozgałęzio-
Wewnętrzna
ne i mogą występować zarówno w postaci
3,2
błona nasyconej, jak i nienasyconej. Najprostszym
mltochondrialna fosfoglicerydem jest kwas fosfatydowy, który
i i i

0 1 2 3
Stosunek białek do lipidów
Ryc:43-1. Stosunek białek do lipidów w róŜnych
błonach. Białka występują w jednakowych iloś
ciach lub przewyŜszają ilości lipidów niemal we
wszystkich błonach. Wyjątkowym odstępstwem
jest mielina, elektryczny izolator występujący
w wielu włóknach nerwowych.
funkcje tych Won. Są one asymetrycznymi zam-
kniętymi strukturami warstwowymi mającymi
powierzchnie zewnętrzne i wewnętrzne. Te war-
stwowe struktury są niekowalencyjnymi zbiora-
mi stabilnymi i aktywnymi biochemicznie.
W błonach zakotwiczone są określone cząste-
czki białek, i tu właśnie pełnią specyficzne
funkcje charakterystyczne dla organelli, komó-
rek, czy teŜ organizmu.
Podstawowymi lipidami błon komórek
zwierzęcych są fosfolipidy,
glikosfingolipidy i cholesterol
Fosfolipidy. Spośród dwóch głównych
grup fosfolipidów występujących w błonach
fosfoglicerydy występują częściej. Składają się
one ze szkieletu glicerolowego, do którego przy-
łączone są dwa kwasy tłuszczowe wiązaniem
4
jest l,2-diacyloglicero-3-fosforanem. Jest to
podstawowy związek pośredni w tworzeniu się
wszystkich innych fosfolipidów (p. rozdz. 25).
W innych fosfolipidach fosforan w pozycji 3 jest
estryfikowany alkoholem, takim jak etanolo-
amina, cholina. seryna, glicerol lub inozytol
(p. str. 173).
Druga klasa fosfolipidów to sfingomieliny,
które mają szkielet sfingozynowy, a nie glicero-
lowy. Kwas tłuszczowy przyłączony jest wiąza-
niem amidowym do grupy aminowej sfingozy-
ny. Pierwszorzędowa grupa hydroksylowa sfin-
gozyny jest estryfikowana przez fosfocholinę.
Sfingomieliny, co odzwierciedla ich nazwa, są
głównymi składnikami osłonek mielinowych.
Glikosfingolipidy. Są lipidami zawierają-
cymi składnik węglowodanowy. Są nimi cereb-
rozydy i gangliozydy, będące równieŜ pochod-
nymi sfingozyny. Cerebrozydy i gangliozydy
róŜnią się od sfingomielin podstawnikiem przy-
łączonym do pierwszorzędowej grupy hydro-
ksylowej sfingozyny. W sfingomielin ach fos-
focholina jest przyłączona do grupy alkoholo-
wej. Cerebrozyd zawiera w tym miejscu poje-
dynczą resztę heksozy będącą glukozą lub gala-
ktozą. Gangliozyd zawiera łańcuch 3 lub więcej
węglowodanów, z których przynajmniej jeden
jest kwasem sjalowym przyłączonym do pierw-
szorzędowego alkoholu, jakim jest sfingozyna.
552 / ROZDZIAŁ 43
Sterole. Najczęściej występującym w bło-
nach sterolem jest cholesterol, który występuje
niemal wyłącznie w błonach plazmatycznych
komórek zwierzęcych, lecz moŜe występować
takŜe, choć w mniejszych ilościach, w mitochon-
driach, aparacie Golgiego i w błonach jąd-
rowych. Cholesterol występuje zwykle w więk-
szej ilości w zewnętrznej stronie błon plaz-
matycznych. Wchodzi on między fosfolipidy
błon kierując swoją grupę hydroksylową w stro-
nę fazy wodnej, a pozostałą część cząsteczki
w stronę dwuwarstwy. W temperaturach powy-
Ŝej przejścia fazowego (patrz dyskusja o modelu
płynnej mozaiki, poniŜej), jego sztywny pierś-
cień sterolowy oddziałuje z łańcuchami acylo-
wymi fosfolipidów, limitując ich ruchliwość
i tym samym zmniejszając płynność błon. Z dru-
giej strony, gdy temperatury zbliŜają się do
temperatury przejścia fazowego, interakcja cho-
lesterolu z łańcuchami acylowymi interferuje
z ich wyrównywaniem (jeden wobec drugiego);
to zjawisko zmniejsza temperaturę, w której
ciecz przechodzi w Ŝel, co obserwuje się przy
utrzymywaniu błon w niŜszych temperaturach.
Błony są amf ipatyczne
Wszystkie podstawowe lipidy występujące
w błonach zawierają zarówno regiony hydro-
fobowe, jak i hydrofilowe, i dlatego nazywane
sa amfipatycznymi. Gdyby hydrofobowe regio-
ny były oddzielone od reszty cząsteczki, byłyby
one nierozpuszczalne w wodzie, ale rozpusz-
czalne w oleju. Odwrotnie, gdyby hydrofilowe
regiony były oddzielone od reszty cząsteczki,
Polarna główka
Niepolarne
węglowodorowe
ogony
S S
Ryc. 43-3. Schematyczne przedstawienie fosfoli-
pidu bądź innego lipidu błon Polarna grupa główki
jest hydrofitowa, a węglowodorowy łańcuch jest
hydrofobowy lub lipofilowy. Kwasy tłuszczowe
w ogonach są nasycone (S) lub nienasycone (U).
Kwasy S są przyłączone do glicerolu przy węglu 1,
a kwasy U przy węglu 2.
byłyby nierozpuszczalne w oleju, a rozpuszczal-
ne w wodzie. Amfipatyczne lipidy błonowe
mają polarne główki i niepolarne ogony, jak to
przedstawiono na ryc. 43-3. Nasycone kwasy
tłuszczowe tworzą proste ogony, podczas gdy
nienasycone kwasy tłuszczowe, które zwykle
występują w błonach w postaci cis. tworzą
skręcone ogony. Im więcej skrętów jest w ogo-
nie, tym mniej gęsto upakowane stają się błony
i tym bardziej są one ciekłe. Detergenty są
amfipatycznymi cząsteczkami waŜnymi zarów-
no w biochemii, jak i w gospodarstwie domo-
wym. Ich struktura cząsteczkowa jest podobna
do struktury fosfolipidów.
Lipidy błon ułoŜone są dwuwarstwowo
Amfipatyczny charakter fosfolipidów sugeru-
je, Ŝe obydwa regiony tych cząsteczek mają
niezgodne rozpuszczalności; jednak w takich
rozpuszczalnikach jak woda fosfolipidy organi-
zują się w postać „zadowalającą" termodynami-
cznie oba regiony, Micella (ryc. 43-4) to właśnie
Ryc. 43-4. Schematyczny przekrój micelli. Polarne
grupy główki znajdują się w wodzie, podczas gdy
hydrofobowe węglowodorowe ogony otoczone są
innymi węglowodorami i dlatego chronione są przed
wodą. Micelie są strukturami sferycznymi.
taka struktura: hydrofobowe regiony są osłonię-
te od wody, podczas gdy hydrofilowe grupy
polarne ulokowane są w środowisku wodnym.
Lipidowa dwu warstwa. Jak wykazali to
biisko 60 lat temu Gorter i Grendel; warstwa
bimolekularna, czy teŜ podwójna, moŜe speł-
niać termodynamiczne wymagania amfipatycz-
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 553

nych cząsteczek w środowisku wodnym. Dwu-
warstwar istnieje jako arkusz, w którym hydro-
fobowe regiony fosfo lipid ów są chronione
przed środowiskiem wodnym, podczas gdy hyd-
rofilowe regiony są zanurzone w wodzie (ryc.
43-5). Tylko regiony hydrofitowe albo naroŜa
Roztwór wodny
cze*
Natychmiast pojawiają się dwie kwestie. Pier-
wsza, ile materiału biologicznego rozpuszcza się
w tłuszczach i tym samym moŜe łatwo przedostać
się do komórki? Gazy, takie jak tlen, dwutlenek
węgla i azot, jako matę cząsteczki reagujące
w niewielkim stopniu z rozpuszczalnikami łat-
wo dyfundują przez hydrofobowe regiony bło-
ny. Łatwo przechodzą przez dwuwarstwy po-
chodne lipidów, np. hormony steroidowe. Or-
ganiczne cząsteczki nie będące elektrolitami
cechują się szybkością dyfuzji zaleŜną od współ-
czynników podziału w układzie olej—woda
(ryc. 43-6); im większa jest zdolność cząsteczki

mu Ul
hydrofobo-
hydratu owa
Roztwór wodny
Ryc. 43-5. Schemat poprzecznego cięcia przez
dwuwarstwę błony utworzonej z cząsteczek fos-
folipidowych. Ogony nienasyconych kwasów tłu-
szczowych są załamane i wymagając więcej miejs-
ca oddalają od siebie polarne główki ułatwiając tym
samym moŜliwość przemieszczeń. To jest przyczy-
ną większej „płynności" błony, (Rycina nieznacz-
nie zmodyfikowana i reprodukowana za zgodą z:
Stryer L, Biochemistry, wyd, 2, Freeman, 1981),
dwuwarstwowego arkusza są eksponowane na
niesprzyjające środowisko, lecz nawet te eks-
ponowane naroŜa mogą być eliminowane dzięki
załamaniu „arkusza" w celu stworzenia zam-
kniętego pęcherzyka bez naroŜy. Zamknięta
dwuwarstwa stanowi jedną z najbardziej istot-
nych właściwości błon. Jest ona nierozpuszczal-
na dla większości rozpuszczalnych w wodzie
cząsteczek, gdyŜ byłyby one nierozpuszczalne
w hydrofobowym wnętrzu dwuwarstwy.
do rozpuszczania się w oleju, tym większa jest
szybkość dyfuzji przez błony.
Druga kwestia dotyczy cząsteczek, które nie
są rozpuszczalne w tłuszczach. W jaki sposób
ukształtowują się przezbłonowe gradienty stę-
Ŝeń dla cząsteczek nierozpuszczalnych w tłusz-
czach? Odpowiedź na to pytanie związana jest
z występowaniem w błonach białek, są one
bowiem takŜe cząsteczkami amfipatycznymi,
które mogą być wbudowane w odpowiednie
regiony amfipatyczne lipidowej dwuwarstwy.
Białka tworzą kanały dla ruchu jonów i małych
cząsteczek, a takŜe słuŜą jako przenośniki dla
większych cząsteczek, które w inny sposób nie
mogłyby przejść przez dwuwarstwe. Proces ten
opisano poniŜej.
Białka błon są związane z lipidową
dwuwarstwa
Fosfolipidy błon działają jako rozpuszczal-
niki dla białek membranowych, tworząc środo-
wisko, w którym białka te mogą pełnić swoje
funkcje. Spośród 20 aminokwasów tworzących
pierwszorzędową strukturę białek grupy funk-
cyjne związane z a atomem węgla są silnie

Tryptolan Indol
I- Glukoza
oza Mocznik
\ Gllcerol

Kr" 10"" 10" 10-*

Wi10" 10-
10=

Wspdłczynnlk przanlkalnoiol (cm/s)

Mała----------------------------- > DuŜa
PrzenikalnoBc

Y 43-6. Współczynniki przenikałności dla wody, niektórych jonów i innych małych cząsteczek
w liptdowych dwuwarstwach błon. Cząsteczki, które szybko przechodzą przez określoną błonę, określa się
jako mające wysoki współczynnik przenikania. (Według: Stryer L, Biochemistry wyd., 2. Freeman, 1981,
nieznacznie zmodyfikowana, za zezwoleniem).
554 / ROZDZIAŁ 43
hydrofobowe w 6 przypadkach, słabo hydro-
fobowe w kilku przypadkach, a w pozostałych
aminokwasach nawet hydrofilowe. Jak to opi-
sano w rozdz. 6, oc-helikalna struktura białek
minimalizuje hydrofllowy charakter wiązań pe-
ptydowych. Tym samym białka mogą mieć
charakter amfipatyczny i tworzą integralną
część błony, gdzie hydrofilowe regiony wystają
zarówno do wnętrza, jak i na zewnątrz, przy
czym hydrofobowe regiony przenikają przez
hydrofobowe wnętrze dwuwarstwy. W istocie,
te części białek membranowych, które przenikają
btony, mają znaczącą ilość hydrofobowych
aminokwasów i duŜą zawartość struktur a-heli-
kalnych lub składających się w arkusze p.
Liczba róŜnych białek w błonie wynosi 6—8
w siateczce sarkoplazmatycznej, a ponad 100
w błonach plazm a tycz nych. W ich skład wcho-
dzą: enzymy, białka transportujące, białka stru-
kturalne, antygeny zgodności tkankowej i rece-
ptory dla róŜnych cząsteczek. PoniewaŜ kaŜda
błona ma róŜny skład białek, nie moŜe istnieć
takie pojęcie jak typowa struktura błon. En-
zymatyczne właściwości kilku róŜnych błon
przedstawiono w tab. 43-2.
Tabela 43-2. Enzymatyczne markery w róŜnych
błonach*
Błony Enzymy
Błona piazmatyczna 5'nukleotydaza Cyklaza
adenylanowa Na7K + -
ATPaza
Siateczka śródplazma- G1 u kozo - 6 - f osf ataza
tyczna
Aparat Golgiego Galaktozylotransferaza
Wewnętrzne btony mi- Syntaza ATP
tochondrialne
' Błony zawierają wiele białek. Niektóre z nich
mają aktywność enzymatyczną, niektóre zlokalizo-
wane są wyłącznie w określonych błonach i dlatego
mogą być uŜyte jako markery śledzenia stopnia
oczyszczania błon.
Błony i ich składniki są dynamicznymi struk-
turami. Lipidy i białka w błonach cechują się
szybkościami obrotu metabolicznego podob-
nymi do tych, jakie występują w innych ob-
szarach komórki. RóŜne lipidy mają róŜne
szybkości obrotu metabolicznego. RównieŜ ró-
Ŝne białka membranowe cechują się znacznym
zróŜnicowaniem szybkości obrotu metabolicz-
nego. Błona sama w sobie moŜe przekształcić się
szybciej niŜ kaŜdy z jej składników. Ten pro-
blem jest dyskutowany z większymi szczegółami
w rozdziale poświęconym endocytozie.
WaŜną cechą błon jest asymetria
Asymetria jest częściowo spowodowana nie-
regularnym rozmieszczeniem białek w błonach.
Asymetria typu wewnątrz—zewnątrz jest takŜe
spowodowana zewnętrzną lokalizacją węglo-
wodanów przyłączonych do białek membrano-
wych. Dodatkowo, specyficzne enzymy są zlo-
kalizowane wyłącznie po stronie zewnętrznej
lub wewnętrznej błon, jak np. w błonach mito-
chondrialnych i plazmatycznych.
Istnieją równieŜ regionalne asymetrie w bło-
nach. Niektóre, np. występujące na kosmko-
wym biegunie komórek śluzówkowych, są wi-
doczne niemal makroskopowo. Inne, takie jak
w złączach szczelinowych, w złączach zwartych
i w synapsach, pojawiają się w mniejszych
regionach błon i generują odpowiednio mniej-
sze lokalne asymetrie.
Istnieje równieŜ asymetria poprzeczna (we-
wnątrz—zewnątrz) fosfolipidów. Zawierające
cholinę fosfolipidy (fosfatydylocho)ina i sfin-
gomielina) zlokalizowane są przede wszystkim
w zewnętrznej molekularnej warstwie: amino-
fosfolipidy (fosfatydyloseryna i etanol o a mi na)
zaś w warstwie wewnętrznej. Cholesterol zasad-
niczo występuje w większych ilościach w warst-
wie zewnętrznej niŜ w wewnętrznej. Oczywiście,
jeŜeli taka asymetria w ogóle istnieje, to ruch-
liwość poprzeczna fosfolipidów membrano-
wych (flip-flop) powinna być ograniczona.
W rzeczywistości, fosfolipidy w syntetycznych
dwuwarstwach cechują się niezwykle powolną
szybkością procesu flip-flop; okres półtrwania
tej asymetrii moŜe wynosić dni lub tygodnie.
Jednak, gdy określone białka membranowe,
takie jak białko błony plazmatycznej erytrocy-
tów, glikoforyna, są sztucznie wbudowane do
syntetycznej dwuwarstwy, częstość procesu flip--
flop fosfolipidów moŜe wzrosnąć nawet 100--
krotnie.
Mechanizmy rządzące asymetrią lipidów nie
są znane. Enzymy związane z syntezą fosfolipi-
dów zlokalizowane są po cytoplazmatycznej
stronie błon pęcherzyków mik roso mai nych.
Przypuszcza się więc, Ŝe istnieją translokazy,
które przenoszą określone fosfolipidy z wewnę-
trznej warstwy do zewnętrznej. RównieŜ specy-
ficzne białka, które w sposób preferencyjny
wiąŜą określone fosfolipidy, mogą występować
w dwóch arkuszach, co prowadzi do asy met-
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 555

rycznego rozmieszczenia cząsteczek lipido- do dwuwarstwy lipidowej. Hydrofilowe zewnę-

wych.
Istnieją integralne i powierzchniowe
białka membranowe
Większość białek membranowych to integral-
ne składniki błon (współdziałają one z fos-
folipidami) i w rzeczywistości wszystkie z tych,
które były dokładnie badane, zajmują 5—10 nm
w poprzek dwuwarstwy. Te integralne białka są
zwykle globularne i amfipatyczne. Składają się
one z 2 hydrofilowych końców rozdzielonych
hydrofobowym regionem, który przecina hyd-
rofobowe wnętrze dwuwarstwy. Im lepiej po-
znaje się strukturę integralnych białek: memb-
ranowych, tym bardziej oczywisty staje się fakt,
Ŝe niektóre z nich (szczególnie cząsteczki trans-
portujące) mogą przenikać przez dwuwarstwę
wiele razy, co przedstawiono na ryc. 43-9,
Integralne białka są asymetrycznie wbudo-
wane w dwuwarstwę błony (ryc. 43-7).
Niektóre białka uzyskały swą asymetryczną
orientację w błonie w czasie ich wbudowywania
trzne regiony amfipatycznego białka, które zo-
stały zsyntetyzowane wewnątrz komórki, mu-
szą przeniknąć przez hydrofobowe wnętrze bło-
ny, aby znaleźć się na zewnątrz niej. Na przy-
kład ankiry na, białko peryferyjne, jest związana
z integralnym białkiem ,,band III" błony eryt-
rocytów. Spektryna, cyt o szkielet owa struktura
wewnątrz erytrocytu, jest związana z ankiryną,
przez co odgrywa waŜną rolę w utrzymaniu jego
dwuwklęsłego kształtu. Cząsteczki immuno-
globulin w błonach plazmatycznych limfocytów
są integralnymi białkami membranowymi i mo-
gą być uwolnione dzięki zrzuceniu z siebie
małych fragmentów błon. Wiele cząsteczek re-
ceptorów hormonalnych to białka integralne,
zaś specyficzne hormony polipeptydowe, które
wiązane są przez te cząsteczki receptorowe,
mogą przez to być uznane za białka peryferyjne.
Białka peryferyjne, takie jak hormony pep-
tydowe, mogą nawet organizować rozmiesz-
czenie białek integralnych, jak np. ich receptory
w płaszczyźnie dwuwarstwy (patrz poniŜej).

Łańcuchy węglowodanowe

Biatka
integralne

Białka peryferyjne

Lipid

Ryc. 43-7. Model płynnej mozaiki opisujący strukturę błon. Błona składa się zdwucząsteczkowej warstwy
lipidów z białkami, które albo są wbudowane do niej, albo związane są z jej cytoplszmatyczną
powierzchnią. Integralne białka błon są silnie zakotwiczone w warstwie lipidowej. Niektóre z tych białek
przenikają błony całkowicie wystając jak gdyby z obu stron~dw u warstwy i nazywane są białkami
transmembranowymi, podczas gdy inne białka zakotwiczone są w zewnętrznej lub wewnętrznej warstwie
lipidowej dwuwarstwy. Luźno związane z wewnętrzną powierzchnią błony są biatka peryferyjne. Wiele
z tych białek i tłuszczów ma wystające na zewnątrz łańcuchy oligosacharydowe. (Według: Junqueira L C,
Carbeiro J., Long J. A.: Basie Histology, wyd, 5, Appletan i Lange, 1986, za zezwoleniem), _________
S56 / ROZDZIAŁ 43
SZTUCZNE BŁONY MOGĄ BYĆ UśYTE
DO BADANIA FUNKCJI BŁON
Sztuczne systemy błonowe mogą być przygo-
towane róŜnymi metodami. Systemy te zasad-
niczo składają się z jednego lub więcej fos-
fohpidów pochodzenia naturalnego lub syn-
tetycznych, które mogą być spreparowane (np.
przez łagodną sonifikację) w postaci sferycz-
nych pęcherzyków, w których lipidy tworzą
dwuwarstwę. Takie pęcherzyki otoczone dwu-
warstwą lipidów nazywamy liposomami.
Niektóre z zalet stosowania sztucznych sys-
temów membranowych w badaniach funkcji
błon opisano poniŜej.
Skład lipidów błon moŜna zmienić, co
pozwala na systematyczne badania wpływu
zmiennego składu lipidów na określone funkcje
błon. Dla przykładu, pęcherzyki mogą być
utworzone wyłącznie z fosfatydylocholiny lub,
alternatywnie, z określonej mieszaniny róŜnych
fosfolipidów. glikolipidów i cholesterolu. Ro
dzaje kwasów tłuszczowych uŜytych lipidów
mogą równieŜ być zmieniane dzięki zastosowa
niu syntetycznych lipidów o znanym składzie,
co umoŜliwia systematyczne badanie wpływu
składu kwasów tłuszczowych na określone fun
kcje błon (np. transport).
Oczyszczone białka membranowe lub en
zymy mogą być wbudowywanc do pęcherzyków
w celu wyjaśnienia, jakie czynniki (np. specyfi
czne lipidy lub pomocnicze białka) są wymaga
ne przez białka, aby przywrócić ich funkcję.
Badania oczyszczonych białek, np. Ca2+/ATP-
-azy siateczki sarkoplazmatycznej, w określo
nych przypadkach sugerowały, Ŝe do regenera
cji pompy jonowej są wymagane tylko pojedyn
cze białko i pojedynczy lipid.
Środowisko tych systemów moŜe być do
kładnie kontrolowane i systematycznie zmienia
ne (np. stęŜenie jonowe). Systemy te mogą być
równieŜ eksponowane na róŜne znane ligandy,
jeŜeli, dla przykładu, liposomy zawierają specy
ficzne receptory białkowe.
Gdy sporządza się liposomy, moŜna „na
ładować"' je określonymi substancjami, np. le
kami lub izolowanymi genami. Istnieje duŜe
zainteresowanie badaniami nad uŜyciem lipo-
somów do dystrybucji leków do określonych
tkanek. Gdyby niektóre składniki (np. przeciw
ciała wobec określonych cząsteczek zlokalizo
wanych na powierzchni komórki) mogły być
wbudowane do liposomów w taki sposób, aby
liposomy te trafiały do określonych tkanek lub
nowotworów, efekt terapeutyczny mógłby być
istotny. DNA zamknięty wewnątrz liposomów
staje się mniej wraŜliwy na ataki nukleaz; to
podejście moŜe być uŜyteczne w terapii genowej.
FUNKCJONALNIE BŁONY SĄ
DWUWYMIAROWYMI
ROZTWORAMI INTEGRALNYCH
GLOBULARNYCH BIAŁEK
ROZPUSZCZONYCH W CIEKŁEJ
FOSFOLIPIDOWEJ MACIERZY
Ten model płynnej mozaiki dotyczący struk-
tury bion został zaproponowany w 1972 r. przez
Singera i Nicolsona (ryc. 43-7). Wcześniejszym
potwierdzeniem tego modelu była szybka i przy-
padkowa redystrybucja gatunkowo specyficz-
nych integralnych białek w błonie plazmatycz-
nej komórki będącej między gatunkową hyb-
rydą utworzoną przez sztuczną fuzję dwóch
róŜnych komórek rodzicielskich. Później wyka-
zano, Ŝe fosfolipidy równieŜ ulegają szybkiej
redystrybucji w płaszczyźnie błony. Dyfuzja ta,
nazywana dyfuzją translacyjną (boczną),*moŜe
być bardzo szybka; w rzeczywistości, jedna
cząsteczka fosfolipidu moŜe w płaszczyźnie bło-
ny przemieszczać się o kilka mikrometrów na
sekundę.
Zmiany fazowe, a tym samym konsystencja
błon, są ściśle zaleŜne od składu lipidów tworzą-
cych je. W lipidowej dwuwarslwie łańcuchy
hydrofobowe kwasów tłuszczowych mogą być
bardzo wyrównane lub uporządkowane dla
zabezpieczenia stosunkowo sztywnej struktury.
Gdy temperatura wzrośnie, hydrofobowe łań-
cuchy boczne przechodzą ze stanu uporząd-
kowanego do stanu nieuporządkowanego uzys-
kując cieczopodobną lub ciekłą konsystencję.
Temperatura, w której struktura przechodzi
z uporządkowanej w nieuporządkowaną, nosi
nazwę temperatury przejścia fazowego. DłuŜsze
i bardziej nasycone łańcuchy kwasów tłusz-
czowych cechują się wyŜszymi temperaturami
przejścia fazowego, tzn. wymagają wyŜszych
temperatur do zmiany struktury na ciekłą.
Nienasycone wiązania, które istnieją w kon-
figuracji cis, powodują upłynnianie dwuwarst-
wy przez zmniejszenie zwartości upakowania
łańcuchów bocznych bez zmniejszania ich hyd-
rofobowości (ryc. 43-3). Fosfolipidy błon ko-
mórkowych zwykle zawierają przynajmniej
1 nienasycony kwas tłuszczowy z przynajmniej
1 wiązaniem podwójnym typu cis.
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 557
Cholesterol działa takŜe jako cząsteczka regu-
lacyjna w błonach, wytwarzając stany pośredniej
płynności. JeŜeli acylowy łańcuch boczny wy-
stępuje w fazie nieuporządkowanej, cholesterol
będzie wywierał wpływ kondensujący; jeŜeli zaś
acylowy łańcuch boczny będzie uporządkowa-
ny lub w krystalicznej fazie, cholesterol wpro-
wadzi nieu po rząd kowanie. Przy duŜych wartoś-
ciach stosunku cholesterol/fosfolipid, tempera-
tury przejścia fazowego są niewyznaczalne.
Płynność Won w istotnym stopniu determinu-
je ich funkcje. JeŜeli płynność ta wzrasta, zwięk-
sza się równieŜ ich przepuszczalność dla wody
i małych hydrofilowych cząsteczek. Ze wzros-
tem płynności błon zwiększa się takŜe mobil-
ność boczna integralnych białek. JeŜeli aktywna
część białka integralnego odpowiedzialna za
określone funkcje znajduje się wyłącznie w jego
regionach hydrofilowych, to zmiana płynności
lipidów będzie prawdopodobnie miała jedynie
niewielki wpływ na aktywność tego białka; jeŜeli
jednak białko to uczestniczy w funkcji transpor-
towej, a biorące udział w transporcie składniki
przenikają przez błonę, to zjawiska zachodzące
w fazie tipidowej mogą w istotny sposób wpły-
wać na szybkość transportu. Wyjątkowo dob-
rym przykładem zmian funkcji wywołanych
zmianami w płynności jest receptor insulinowy
(p. rozdz. 52). Gdy stęŜenie nienasyconych
kwasów tłuszczowych w błonie wzrasta (przy
hodowli komórkowej w poŜywce bogatej w ta-
kie cząsteczki) zwiększa się równieŜ płynność
błony. To zmienia receptor do tego stopnia, Ŝe
wiąŜe on więcej insuliny.
Stan ciekłości i stan mobilności bocznej moŜe
w pewnych warunkach być ograniczony do
określonych regionów w błonie. Przykładem są
interakcje białko-białko, zachodzące w płasz-
czyźnie błony, które powodują, Ŝe integralne
białka tworzą sztywną macierz w przeciwieńst-
wie do częściej spotykanych sytuacji, gdzie
lipidy działają jako macierz. Złącza szczelino-
we, złącza zwarte i regiony zawierające bak-
teriorodopsynę szkarłatnych błon halobakterii
są dobrymi przykładami koegzystencji przyle-
gających do siebie róŜnych macierzy. Niektóre
z oddziaływań białko-białko w płaszczyźnie
błony mogą następować za pośrednictwem pe-
ryferyjnych białek wiąŜących, takich jak prze-
ciwciała lub lektyny, które znane są ze zdolności
do umiejscawiania się na powierzchni błon.
W taki sposób peryferyjne białka, dzięki zdol-
ności do specyficznych przyłączeń, mogą ogra-
niczać ruchliwość białek integralnych w błonie.
TWORZENIE SIĘ BŁON
Oceniając tworzenie błon trzeba wziąć pod
uwagę zarówno lipidy, jak i białka. Omówienie
tych pierwszych będzie krótkie, gdyŜ niewiele
wiadomo o tym, w jaki sposób lipidy są wbudo-
wywane w błony. Więcej uwagi poświęcimy
natomiast wbudowywaniu białek w błony siate-
czki śródplazmatycznej (ER), aparatu Golgiego
(GA) i powierzchni komórek (błony plazmaty-
czne) zwierzęcych. Zostaną omówione takŜe
inne problemy, które pojawiły się przy ocenie
biosyntezy innych błon (np. mitochondriów).
DuŜe znaczenie ma fakt, Ŝe sekwencja specyficz-
nych aminokwasów (lub mannozo-6-fosforanu
w przypadku lizosomów) ukierunkowuje wiele
białek do jedynej w swoim rodzaju lokalizacji
w komórce. Zlokalizowanie takich białek w od-
powiednich organellach następuje za pośrednic-
twem sygnału. Wyjaśnienie sekwencji docelo-
wych ułatwiła w znaczącym stopniu technologia
rekombinacji DNA. UmoŜliwia ona takŜe
wprowadzenie do białek lub wycięcie z nich
określonych sekwencji. Cząsteczki cDNA dla
tak zmienionych białek mogą być wbudowane
do odpowiednich komórek drogą transfekcji;
zmiany w komórkowym rozmieszczeniu są po-
tem wykrywane za pomocą fluoryzujących
przeciwciał lub innymi technikami.
Wydzielane białka zwykle przed opuszcze-
niem komórki przechodzą od siateczki śród-
plazmatycznej (ER) do aparatu Golgiego (GA),
a stąd do błony plazmatycznej (PM) (ER -» GA
-*PM). Ten fakt uzasadnia omawianie nie-
których aspektów ich biosyntezy. Jest oczywis-
te, Ŝe tego rodzaju białka powinny zawierać
specyficzne sekwencje oznaczające, Ŝe są one
zdolne do sekrecji, lub alternatywnie białka te
muszą wykazywać brak sygnałów sprawiają-
cych, Ŝe inne białka stają się rezydentami memb-
ran. Wydaje się, Ŝe dane pozwalające odróŜnić
te dwie moŜliwości będą niedługo dostępne.
Asymetria błon powstaje w czasie
ich tworzenia
Aparat Golgiego i pęcherzyki siateczki śród-
plazmatycznej (ER) wykazują poprzeczną asy-
metrię zarówno lipidów, jak i białek, a asymet-
rie te powstają w czasie fuzji z błonami plaz-
matycznymi. Wnętrze pęcherzyka po fuzji staje
się zewnętrzną stroną błony plazmatycznej,
a cytoplazmatyczna strona pęcherzyka pozos-
taje cytoplazmatyczną stroną błony (ryc. 43-8).
Poprzeczna asymetria w błonach istnieje w pę-
558 / ROZDZIAŁ 43

Zewnętrzna powierzchnia
Białka błonowe

Błona
plazmatyczna
pech
Cytoplazma
Białka
Integralna

Błona
pęcherzyka

Ryc. 43-8. Zlewanie się pęcherzyków z błoną plazmatyczną zachowuje orientację kaŜdego białka
integralnego zakotwiczonego w dwuwarstwie pęcherzyków. Początkowo N-koniec białka skierowany jest
do wnętrza pęcherzyka. Po fuzji N-koniec znajduje się na zewnętrznej powierzchni błony plazmatycznej.
Fakt, Ŝe orientacja białka nie została odwrócona, wynika ze spostrzeŜenia, Ŝe drugi koniec cząsteczki, C-
koniec, jest zawsze zanurzony w cytoplazmie. Światło pęcherzyka i przestrzeń pozakomórkowa są
topologicznie równowaŜne względem opisanego przekształcenia. (Wedtug: Lodish H. F., Rothman J. E.:
The assembfy of celi membranes; Sci. Am. 1979, 240, 43, za zezwoleniem).

cherzykach ER zanim zleją się one z błoną fosfolipidów zlokalizowane są na powierzchni

plazmatyczną, dlatego teŜ głównym problemem cytoplazmatycznej cystern siateczki śródplaz-
montaŜu błon jest sposób, w jaki integralne matycznej. Skoro fosfolipidy zlokalizowane są
białka mogą być wbudowywane asymetrycznie po tej stronie siateczki, wbudowywują się one
w lipidową dwuwarstwe siateczki śródplazma- prawdopodobnie samorzutnie w term ody nami-
tycznej. " cznie stabilne dwucząsteczkowe warstwy, po-
Główną klasą lipidów w błonach są fos- wodując rozrastanie się błony i promując tym
folipidy. Enzymy odpowiedzialne za syntezę samym odłączenie się od niej pęcherzyków lipi-
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 559

N N N N Cytocfirom b,

Pod jednostka
POWIERZCHNIA
POZACYTO-
PLftZMATYCZNA

RoŜna przenośniki (np. glukozy

Neuramidaza wirusa grypy C receptora

Receptory i acetylocholiny
Receptor as]aloglikcp'otemowy Rodopsyna wolowa
i IGF-1
Receptor transteryny
część niezmienna łańcucha HLA—DR

Raca oto r LDL

CięŜki taflCUCtl HLA-A
Hemaglutynina indukowana wirusem grypy

Ryc. 43-9. RóŜnorodność mechanizmów insercji białek do błon. Ta schematyczna reprezentacja

przedstawiająca wiele moŜliwych orientacji pokazuje część peptydu wewnątrz błony jako a-heliksy),
a inne jego części jako linie. N to NH2-koniec, a Cto COOH-koniec. (Według: Wickner W. T., Lodish H. F.:
Multiple mechanisms of protein insertion into and across membranes. Science 1985, 230, 400. Copyright
(C) 1985 by the American Association for ihe Advancement of Sciences, za zezwoleniem).

dowych. Ten proces określa się jako formowanie
błon. Takie pęcherzyki lipidowe rozpoczynają
swoją wędrówkę i zlewają się z innymi błonami,
takimi jak błony aparatu Goigiego. które z kolei
mogą zlewać się z błonami plazmatycznymi.
Białka cytoplazmy, które wychwytują fosfolipi-
dy z jednej błony i przenoszą je do innej
nazywane są białkami wymiany fosfolipidowej.
Prawdopodobnie wpływają one na specyficzny
skład lipidów w róŜnych błonach.
RóŜnorodność dróg, jakimi białka są wbudo-
wywane w błony, pokazano na ryc, 43-9. Mode-
le kaŜdego z tych typów wbudowywania nie
będą przedstawione w tym opracowaniu, zo-
staną natomiast omówione w zarysie problemy
dotyczące wbudowywania białek w błony siate-
czki śródplazma ty cznej i aparatu Golgiego,
a takŜe w błony plazmatyezne.
Hipoteza „sygnałowa" opisuje montaŜ
błon
Hipotezę sygnałową zaproponowali Sabatini
i Blobel. Wykazali oni, Ŝe białka syntetyzowane
na związanych z błoną polirybosomach (np.
białka sekrecyjne, niektóre integralne białka
błon plazmatycznych, błon aparatu Golgiego,
błon siateczki śródplazmatycznej) miały na
N-końcu wydłuŜenie peptydowe, tzw. peptyd
sygnałowy, który był odpowiedzialny za ich
wiązanie z błonami siateczki. Białka, których
synteza przebiegała w całości na wolnych poliry-
bosomach (np, białka cytozolowe, zewnętrzne
białka wewnętrznej strony błon plazma tycz-
nych, mitochondrialne białka kodowane przez
jądrowy DNA, białka peroksysomalne) nie mają
tego sygnałowego peptydu. WaŜnym aspektem
tej hipotezy jest zasygnalizowanie, iŜ wszystkie
cytoplazmatyczne rybosomy mają tę samą
strukturę i Ŝe róŜnice między rybosomami zwią-
zanymi z błoną a wolnymi zaleŜą wyłącznie od
wyŜej omówionych białek, które mają sygnało-
we peptydy. Wiele doświadczeń potwierdziło tę
oryginalną hipotezę. Przebieg syntezy wielu
białek membranowych na polirybosomach
związanych z błonami potwierdza, Ŝe hipoteza
sygnałowa odgrywa istotną rolę w koncepcji
tworzenia błon. Niektóre właściwości peptydów
sygnałowych zostały podsumowane w tab. 43-3.
Rycina 43-10 przedstawia podstawowe cechy
hipotezy sygnałowej w odniesieniu do przenika-
nia białek sekrecyjnych przez błonę ER. Cząste-
czki mRNAdla takich białek mają zakodowane
informacje dla sygnałowego peptydu lokalizu-
jąc go przy N-końcu. Białko wbudowuje sie
560 / ROZDZIAŁ 43

Tabela 43-3. Niektóre właściwości peptydów syg-
nałowych
Zwykte, ale nie zawsze, zlokalizowane są przy
N-końcu
Zawierają ok. 12—25 aminokwasów Metionina
jest zwykle N-końcowym aminokwasem Zawierają
centralny pęk hydrofobowych aminokwasów
Zawierają co najmniej 1 dodatnio naładowany
aminokwas połoŜony blisko N-końca Zwykle
odszczepiają przy C-końcu resztę Ala przy udziale
sygnałowej peptydazy
w błonę równolegle z translacją jego mRNA na
polisomach. Proces ten nazywamy insercją ko-
translacyjną Gdy sygnałowa sekwencja białka
wynurza się z rybosomu, jest ona rozpoznawa-
na przez cząsteczkę rozpoznającą sygnał (SRP
— signal recognition particle), która blokuje
dalszą translacje wtedy, gdy zostało spolimery-
zowanych ok. 70 aminokwasów (40 schowane
w duŜym rybosomalnym kompleksie, a 30 wy-
staje na zewnątrz). Cząsteczka SRP zawiera
6 białek i jest związana z 7S RNA, który jest
ściśle spokrewniony Z sekwencją rodziny Alu
często powtarzającą się w DNA (p. rozdz. 38).
Blok SRP nie jest uwalniany dopóki kompleks
SRP-sekwencja glówna-rybosom jest związany
z tzw. ,.białkiem dokowym" będącym recep-
torem dla SRP na siateczce śródplazmatycznej.
K.otranskcyjna insercja tego białka do siateczki
rozpoczyna się wtedy w tym właśnie miejscu.
Proces wydłuŜania się pozostałej części cząste-
czki białka kieruje powstające białko w całą
szerokość lipidowej dwuwarstwy, gdyŜ rybo-
somy pozostają przyłączone do retikulum.
W ten sposób powstaje szorstka strona siateczki
śródplazmatycznej (ribosome studded ER). Ry-
bosomy pozostają przyłączone do niej w czasie
syntezy białek membranowych, ale są uwal-
niane i rozpadają się na podjednostki, gdy

Peptyd sygnałowy
SRP

Receptor ryb os o mowy Receptor sygnałowy

Ryc. 43-10. Schemat hipotezy sygnałowej dla transportu białek wydzielniczych przez błony siateczki
śródplazmatycznej. Rybosomy syntetyzujące białko przemieszczają się wzdłuŜ informacyjnego RNA
ustalając sekwencję aminokwasów w białku (informacyjny RMA oznaczony jest linią między 5' a 3').
Kodon AUG oznacza stan informacji dla białka. Linia poprzecznie kreskowana, występująca po AUG,
reprezentuje kodony dla sygnałowej sekwencji. W miarę rozrastania się białka i jego wystawania poza duŜą
rybosomalną podjednostkę sygnalna sekwencja jest eksponowana i wiąŜe się z cząsteczką rozpoznającą
sygnał (SRP — signai recognition particle}. Translacja jest blokowana dopóki kompleks nie zwiąŜe się
z „białkiem dokowym" oznaczonym czarnym słupkiem na błonie siateczki śródplazmatycznej. Jest tam
takŜe receptor (nie zaczerniony słupek) dla samego rybosomu. Interakcja rybosomu i powiększającego się
łańcucha peptydowego z błoną siateczki śródplazmatycznej powoduje otwarcie porów, przez które białko
jest transportowane do wewnętrznej przestrzeni śródpiazmatycznej siateczki. W czasie transportu
sygnałowa sekwencja większości białek zostaje usunięta przez enzym zwany sygnałową peptydazą.
Kompletne białko jest albo uwolnione przez rybosom, który potem rozpada się na swoje dwie składowe, tj,
małą i duŜą podjednostkę rybosomu. Koniec biafka znajduje się wewnątrz siateczki śródplazmatycznej.
(Według: Newly madę proteins zip through the celi; Science 1980, 207, 154. Copyright © 1980 by the
American Association for the Advancement of Science, nieznacznie zmodyfikowana, za zezwoleniem).
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 561
synteza białka jest zakończona, ©łowna sek-
wencja jest nacinana przez peptydazę sygnało-
wą, a węglowodan zostaje przyłączony w mo-
mencie, gdy wcześniej zsyntetyzowana część
białka wchodzi do wnętrza siateczki.
Integralne białka membranowe siateczki
śródplazmatycznej, takie jak cytochrom P-450,
nie przenikają całkowicie przez błonę. Zamiast
tego rezydują one w błonie siateczki mając
nienaruszony peptyd sygnałowy. Najwidoczniej
ich przejściu przez tę błonę zapobiega sekwencja
aminokwasów zwana sygnałem stop.
Wydzielane białka przenikają całkowicie
przez membranową dwuwarstwę i są wyrzucane
do światła siateczki. Składniki węglowodanowe
są przyłączone (zwykle przez dolichoio-pirofos-
fo-oligosacharydy, p. rozdz. 57) dopiero wtedy,
gdy białka przechodzą przez wewnętrzną cześć
błony siateczki śródplazmatycznej. Proces ten
nosi nazwę kotranslacyjnej glikozylacji. To jest
przyczyną, Ŝe białka wydzielnicze znajdujemy
w świetle aparatu Golgiego, gdzie ich węg-
lowodanowe łańcuchy są modyfikowane przed
wydzieleniem.
Istnieją powaŜne dowody, Ŝe główna sekwen-
cja wiodąca uczestniczy w procesie insercji
białek do błon siateczki. Zmutowane białka
zawierające zmienioną sekwencję wiodącą,
w której hydrofobowy aminokwas zastąpiony
jest aminokwasem hydrofilowym, nie są wbu-
dowywane w błony siateczki. Białka niemem-
branowe, jak hemoglobina, do których syg-
nałowe sekwencje zostały włączone metodami
inŜynierii genetycznej, mogą być wbudowywane
do błon, a nawet wydzielane.
Białka mogą być wbudowywane do
błon siateczki endoplazmatycznej w
róŜny sposób
Mechanizmy związane z insercją białek do
błon obejmują:
Kotranslacyjną insercję za pośrednictwem
sygnału stop — np. cytochrom P-450 (p. wyŜej).
Syntezę na wolnych polirybosomach i póź
niejsze przyłączenie do błony siateczki śródplaz
matycznej — np. cytochrom b5.
Zatrzymywanie w obrębie siateczki endo
plazmatycznej przez specyficzne sekwencje ami-
nokwasowe. Ostatnie badania wykazały, Ŝe
wiele białek ma sekwencję KDEL (Lys-Asp-
-Glu-Leu) na C-końcu. Ta sekwencja powodu
je, Ŝe będą one przyłączone do wewnętrznej
ściany cysterny siateczki śródplazmatycznej
względnie luźno.
36 - Biochemia
■ 4. Niektóre biajka przeznaczone dla błon
siateczki śródplazmatycznej mogą przejść do
aparatu Golgiego drogą transportu pęcherzy-
kowego, a potem powrócić do siateczki, aby być
do niej wbudowane.
PowyŜsza lista wskazuje, Ŝe w biosyntezę
białek błony siateczki jest włączonych wiele
zróŜnicowanych mechanizmów; podobna sytu-
acja prawdopodobnie występuje i w innych
błonach (np. mitochondrialnych i plazmatycz-
nych). Sekwencje docelowe zostały zidentyfiko-
wane jedynie dla kilku z wymienionych wyŜej
mechanizmów (np. sekwencje KDEL). Wyka-
zano, Ŝe obrót lipidów w błonach siateczki
śródplazmatycznej wątroby szczura jest genera-
lnie znacznie szybszy niŜ obrót białek, co ozna-
cza, Ŝe obrót lipidów i obrót białek są od siebie
niezaleŜne. RównieŜ szybkość obrotu białek
tych błon jest zmienna w szerokim zakresie,
niektóre wykazują szybkie (godziny), inne po-
wolne (dni) obroty. Dlatego teŜ poszczególne
lipidy i białka błon siateczki są wbudowane
w nie w sposób względnie niezaleŜny od siebie;
jest to zjawisko charakterystyczne dla większo-
ści błon.
Białka przemieszczają się przez
komórkowe obszary do właściwych
błon
Schemat ilustrujący moŜliwy przepływ białek
membranowych drogą ER -» GA -» PM poka-
zany jest na ryc. 43-11. Poziome strzałki okreś-
lają etapy transportu, które mogą być niezaleŜne
od sygnałów docelowych. Przepływ określonych
białek membranowych z siateczki do błony plaŜ-
matycznej (opisywany jako przepływ masowy,
gdyŜ nie jest on wybiórczy), moŜe zachodzić bez
Ŝadnych sekwencji docelowych uczestniczących
w tym procesie. Z drugiej strony insercją stałych
białek membranowych do siateczki śródplazma-
tycznej i aparatu Golgiego moŜe zaleŜeć od
specyficznych sygnałów (np. KDEL lub sekwen-
cji stop dla siateczki). Podobnie transport do
Hzosomów i do pęcherzyków wydzielniczych
moŜe takŜe następować za pośrednictwem syg-
nałów (mannozo-6-fosforan w przypadku okreś-
lonych enzymów lizosomalnych).
Podstawowy mechanizm umoŜliwiający do-
tarcie białka syntetyzowanego na związanych
z błonami polirybosomach do struktur aparatu
Golgiego lub błony plazmatycznej drogą prze-
pływu masowego oparty jest na transporcie
pęcherzykowym. Nie wiadomo dziś, w jaki spo-
sób białka syntetyzowane na szorstkiej stronie
562 / ROZDZIAŁ 43

Lizosomy

Siateczka Ap. Go Ig Ap. Ap.GoIglagc

Śród plazma. lego -cis Goiglego - -trans (po-
tycz na {powierz strefa wierzchnia Powierzchnia
ohnla two- przejściowa dojrzewa- komórki
rząca) jąca) -ty
O O
O
Pęcfterzykl
wydztałnlcze

Ryc. 43-11. Przepływ białek błonowych z siateczki śródplazmatycznej na powierzchnię komórki. Poziome
strzałki oznaczają etapy, które zostały uznane za niezaleŜne od sygnałów i dlatego reprezentują one
przepływ masowy. Otwarte pionowe strzałki w kolejnych kwadratach wskazują na retencję białek, które
znajdują się w błonach zaznaczonych organelli. Otwarte pionowe strzałki poza narysowanymi prosto-
kątami wskazują na uwarunkowany sygnałem transport do lizosomów i do zapasowych ziarnistości
sekrecyjnych (Według Pfeffer i Rothman, 1987).

siateczki są wbudowywane do odpowiednich tu pęcherzykowego i losów transportowanych

pęcherzyków. Pęcherzyki uczestniczące w prze-
pływie masowym wydają się być wolne od
klatryny, podczas gdy te pęcherzyki, które
związane są z docelowym transportem białek do
lizosomów i do pęcherzyków wydziel ni czy ch,
wydają się być pokryte tym białkiem. Nie
zostało jeszcze potwierdzone istnienie specyficz-
nych sekwencji, które kodują sygnały wskazują-
ce ich przeznaczenie dla aparatu Golgiego lub
błony plazmatycznej. Wydaje się prawdopodo-
bne, Ŝe niektóre białka przeznaczone do wbudo-
wania do błony plazm a tycz nej drogą transportu
pęcherzykowego mogą nie zawierać specyficz-
nych sygnałów i Ŝe ich ostateczne przeznaczenie
wynika z braku innej moŜliwości. Nie wyjaś-
niono równieŜ dotychczas, czy pojedyncze pę-
cherzyki (łatwo widoczne w mikroskopie elek-
tronowym) zawierają tylko jedno białko czy
wiele białek. Aparat Golgiego pełni dwie waŜne
roie w syntezie błon; 1) uczestniczy w modyfiko-
waniu łańcuchów oligosacharyd owych błon i in-
nych N-wiązanych glikoprotein (rozdz. 57); 2)
bierze udział w sortowaniu róŜnych białek zgod-
nie z ich wewnątrzkomórkowym przeznacze-
niem. Wszystkie składowe aparatu Golgiego
uczestniczą w pierwszym punkcie, podczas gdy
powierzchnia dojrzewania trans aparatu Gol-
giego uczestniczy szczególnie w drugim punkcie
i jest bardzo bogata w pęcherzyki. Określone
białka wewnętrznej strony błony plazmatycznej
mogą być syntetyzowane na wolnych rybo-
somach, a dopiero potem zostają wbudowane
w błony siateczki. Ostatnie osiągnięcia wyko-
rzystujące system in vitro do badania transpor-
przez nie białek powinny wyjaśnić wiele pro-
blemów z tym związanych.
Mitochondrialne białka syntetyzowane
są w mitochondriach i poza nimi *
Mitochondria zawierają wiele białek. Okreś-
lone białka (np. niektóre białka integralne błon)
są syntetyzowane w mitochondriach przy uŜy-
ciu mitochondrialnego układu syntezy białek.
Jednak większość białek syntetyzowana jest na
zewnątrz mitochondriów i muszą one być prze-
niesione do środka. Szczególnie dobrym ukła-
dem dla badań mechanizmów importu takich
białek mitochondrialnych okazały się komórki
droŜdŜy. Największe osiągnięcia zarejestrowano
w badaniach nad białkami występującymi w
mitochondrialnej macierzy (np. podjednostki Fj-
ATP-azy). Te białka są syntetyzowane na
wolnych polirybosomach. Kolejno przechodzą
one przez zewnętrzne i wewnętrzne błony mito-
chondriów, aby dotrzeć do celu. Przypuszcza
się, Ŝe muszą one być w formie niep o fałdowanej,
aby przejść przez te błony. ATP musi być
obecny, aby mógł nastąpić import białek. Nie
jest jeszcze jasne, czy ATP wpływa na potencjał
elektryczny, czy na siły protonomotoryczne
działające w poprzek błony wewnętrznej, czy teŜ
odgrywa on jakąś rolę w rozwijaniu się impor-
towanego biatka. Wykazano, Ŝe te białka zawie-
rają sekwencję sygnałową, o długości do 70
aminokwasów, która musi zawierać takŜe okre-
ślone dodatnio naładowane aminokwasy. Ta
sekwencja jest równoznaczna sygnałowi pep-
tydowemu, kierującemu te białka do macierzy;
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 563
gdy to wydłuŜenie peptydowe zostanie odcięte,
białka te nie będą miały moŜliwości wnikania.
Na powierzchni zewnętrznej błony mitochond-
rialnej istnieją prawdopodobnie receptory dla
importowanych białek. Presekwencja moŜe być
odszczepiona przez metaloproteazy występują-
ce w macierzy. Niektóre inne białka mitochond-
rialne nie zawierają presekwencji, co sugeruje
istnienie wielu mechanizmów i dróg wykorzys-
tywanych przez białka w celu wniknięcia do
mitochondriów.
Szczególnymi przypadkami są lizosomy
i inne organelle
Jak napisano w rozdz. 57, określone hydro-
lazy przeznaczone dla lizosomów zawierają re-
szty mannozo-6-fosforanu, który znakuje je
w szczególnym celu. Coraz więcej dowodów
potwierdza istnienie swoistych sekwencji dla
znakowania białek przeznaczonych dla innych
organelli, takich jak jądra i peroksysomy; pro-
blem ten jest przedmiotem intensywnych badań.
Niektóre z poznanych sekwencji lub sygnałów,
które doprowadzają róŜne białka do ich właś-
ciwych wewnątrzkomórkowych lokalizacji,
przedstawiono w tab. 43-4.
Tabela 43-4. Sekwencje lub związki, które kierują
białka do określonych organelli
Sekwencja lub związek Docelowe organelle
Sekwencja peptydu sy- Błony siateczki
gnałowego
Sekwencja KDEL Luminaina strona
(Lys-Asp-Glu-Leu) błon siateczki
Sekwencja N-końcowa
Mitochondrium
(70-resztowy fragment)
Krótkie sekwencje za- Jądro
sadowych aminokwa-
sów
Mannozo-6-fosforan Lizosomy
WYBIÓRCZOŚC BŁON OKREŚLA ICH
WYSPECJALIZOWANE FUNKCJE
JeŜeli błona plazmatyczna jest względnie nie-
przepuszczalna, to w jaki sposób większość
cząsteczek dostaje się do komórki? W jaki
sposób zapewniona jest wybiórczość tego prze-
nikania? Odpowiedzi na te pytania są waŜne dla
zrozumienia, jak komórki dostosowują się do
stale zmieniającego się środowiska zewnątrz-
komórkowego. Aby złoŜone biologiczne proce-
sy mogły być koordynowane, wielokomórkowe
organizmy muszą takŜe mieć środki dla komu-
nikowania się między przylegającymi i odleg-
łymi komórkami. Te sygnały muszą dotrzeć do
błony i przejść przez nią, lub teŜ muszą powstać
jako konsekwencja pewnych interakcji z błoną.
Niektóre z głównych mechanizmów wykorzys-
tywanych do tych celów przedstawiono w tab.
43-5.
Tabela 43-5. Przenoszenie materiału i informacji
przez błony
Ruch małych cząsteczek przez błony
Dyfuzja (bierna i ułatwiona)
Aktywny transport
Ruch duŜych cząsteczek przez błony
Endocytoza
Egzocytoza
Transmisja sygnałów przez błony
Receptory powierzchni komórek
Transdukcja sygnałów
(np. glukagon -»cAMP)
InPrnalizacjasygnału (sprzęŜonazendocyto-
zą, np. receptor LDL)
Ruch do wewnątrzkomórkowych receptorów {hor-
mony steroidowe; rodzaj dyfuzji)
Międzykomórkowy kontakt i komunikacja
Niektóre małe cząsteczki przechodzą
przez błony
Cząsteczki mogą biernie przenikać przez
dwuwarstwę zgodnie z elektrochemicznym gra-
dientem w wyniku prostej lub ułatwionej dyfu-
zji. To spontaniczne przemieszczanie w kierun-
ku równowagi kontrastuje z aktywnym trans-
portem, który wymaga energii, gdyŜ ruchy są
przeciwne do elektrochemicznego gradientu.
Na rycinie 43-12 przedstawiono schemat tych
zjawisk.
Bierna dyfuzja. Jak opisano powyŜej, nie-
które substancje rozpuszczone, takie jak gazy,
mogą wnikać do komórki dyfundując zgodnie
z elektrochemicznym gradientem przez błonę,
co nie wymaga energii metabolicznej. Prosta
dyfuzja przez błonę jest ograniczona termiczną
„agitacją" danej molekuły, a takŜe przez gra-
dient stęŜeń w poprzek membrany i przez
rozpuszczalność substancji rozpuszczanej
(współczynnik przenikania, ryc. 43-6) w hydro-
fobowym wnętrzu dwuwarstwy błony. Rozpu-
564 / ROZDZIAŁ 43

Transportowana

\
Białko
Kanałowe
Btatko /^
nośnikowe

Dwuwarstwa
n
Gradient
llpidowa elektrochemiczny

/ V \
Prosta Dyfuzja
dyfuzja ułatwiona

Transport bierny Transport aktywny

Ryc. 43-12. Wiele małych nie naładowanych cząsteczek przechodzi swobodnie przez lipidową dwuwarst-
wę. Naładowane cząsteczki, większe nie naładowane cząsteczki i niektóre małe nie naładowane cząsteczki
przenoszone są przez kanały i pory lub przez specyficzne białka transportowe. Bierny transport następuje
zawsze zgodnie z gradientem elektrochemicznym w kierunku równowagi. Aktywny transport zachodzi
w kierunku przeciwnym do elektrochemicznego gradientu i wymaga wydatkowania energii, podczas gdy
transport bierny nie wymaga energii. {Według: Alberts B. i wsp.; Moleculw Biology of the Celi. Garland,
1983, za zezwoleniem).

szczalność jest odwrotnie proporcjonalna do tionowego mają średnicę otworów 5—8 nm i są

ilości wiązań wodorowych, które muszą zostać
rozenvane, aby umoŜliwić substancji rozpusz-
czonej, znajdującej się w zewnętrznej fazie wod-
nej, wbudowanie się w,hydrofobową dwuwarst-
wę. Elektrolity, jako słabo rozpuszczalne w lipi-
dach, nie tworzą wiązań wodorowych z wodą,
ale tworzą otoczki z wody dla hydratacji na
drodze elektrostatycznej interakcji. Wielkość
tej otoczki jest wprost proporcjonalna do gęsto-
ści ładunku jonu. Jony z duŜą gęstością ładunku
mają większą otoczkę hydratacyjną i przez to
mniejszą szybkość dyfuzji. Na+ np. ma więk-
szą gęstość ładunku niŜ K+. Uwodniony jon
sodu jest więc większy niŜ uwodniony jon
potasu i dlatego potas przenika łatwiej przez
błony.
W naturalnych błonach, w przeciwieństwie
do syntetycznych dwuwarstw membranowych,
istnieją przezbłonowe kanały, będące struktura-
mi przypominającymi pory, które zbudowane
są z białek tworzących szlaki wybiórczego prze-
wodzenia jonowego. Kanary przewodzenia ka-
ujemnie naładowane wewnątrz kanału. Przepu-
szczalność kanału zaleŜy od wielkości jonu,
wielkości jego hydratacji i od wartości gęstości
ładunku jonu. Wykazano istnienie specyficz-
nych kanałów dla jonów Na + , K+ i Ca2+.
Błony komórek nerwowych zawierają dobrze
zbadane kanały jonowe, które odpowiedzialne
są za potencjały czynnościowe powstające w po-
przek błony. Aktywność niektórych z tych
kanałów jest kontrolowana przez neurotrans-
mitery; dlatego teŜ aktywność kanałów moŜe
być regulowana. Jeden jon moŜe regulować
aktywność kanału innego jonu. Dla przykładu,
spadek stęŜenia jonu Ca2+ w płynie pozakomó-
rkowym powoduje wzrost przepuszczalności
błon i wzrost dyfuzji jonów Na+. To depolary-
zuje błony i wyzwala bodziec nerwowy. Zjawis-
ko to moŜe tłumaczyć pojawienie się zdręt-
wienia, mrowienia i skurczów mięśni, tak chara-
kterystycznych dla stanów chorobowych prze-
biegających z niskimi stęŜeniami jonów wapnia
w surowicy.
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 565

Kanały są otwarte tylko przez krótki okres,
co znaczy, Ŝe są bramkowane. Bramki mogą
otwierać się lub zamykać. W kanałach bramko-
wanych ligandami określona cząsteczka wiąŜe
się z receptorem i otwiera kanał. Kanały bram-
kowane napięciem otwierają sie (lub zamykają)
w odpowiedzi na zmianę potencjału błonowego.
Niektóre drobnoustroje są zdolne do syntezy
małych organicznych cząsteczek, zwanych jo-
noforami, które funkcjonują na zasadzie ruchu
posuwisto-zwrotnego, „wahadłowego" (zasada
„czółenka") w celu przemieszczania jonów
przez błonę. Jonofory te zawierają hydrofilowe
centra, które wiąŜą okreśJone jony i jednocześ-
nie są otoczone przez peryferyjne regiony hyd-
rofobowe; taka struktura pozwala cząsteczkom
rozpuszczać się dobrze w błonach i dyfundować
przez nie. Inne cząsteczki, jak np. dobrze zbada-
ny polipeptyd gramicydyna, zdolne są do two-
rzenia kanałów. Toksyny bakteryjne, takie jak
toksyna błonicy, i aktywne składniki dopeł-
niacza, mogą wytworzyć duŜe pory w błonie
komórkowej, dzięki czemu moŜliwe staje się
przejście makromolekuł bezpośrednio do płynu
śródkomórkowego.
Podsumowując, czysta dyfuzja substancji za-
leŜy od: 1) jej gradientu stęŜeń w poprzek błony
(substancje rozpuszczane przemieszczają się
w kierunku od duŜych do małych stęŜeń); 2)
pola elektrycznego w poprzek błony (substancje
rozpuszczane przemieszczają się w kierunku
roztworu mającego przeciwny ładunek); 3)
współczynnika przepuszczalności danej sub-
stancji przez błonę; 4) gradientu ciśnienia hyd-
rostatycznego w poprzek błony (wzrost ciś-
nienia spowoduje wzrost szybkości i częstości
zetknięć cząsteczki z błoną); 5) temperatury
(podwyŜszenie temperatury spowoduje wzrost
ruchliwości cząsteczek, co zwiększa częstotli-
wość kolizji między nimi a błoną).
UŁATWIONA DYFUZJA I AKTYWNY
TRANSPORT
Systemy transportowe moŜna opisać w sensie
funkcjonalnym na podstawie liczby przenoszo-
nych cząsteczek oraz na podstawie kierunku
ruchu (ryc. 43-13), lub teŜ uwzględniając, czy
odbywa się on w kierunku uzyskania równo-
wagi, czy odwrotnie. System uniportowy powo-
duje dwukierunkowy ruch określonej cząste-
czki. W systemach kotransportowych przeniesie-
nie jednej substancji rozpuszczonej zaleŜy od
stechiometrycznych równoległych lub kolejno
po sobie następujących przeniesień innych sub-
stancji rozpuszczonych. Symport opisuje ruchy
takich substancji rozpuszczonych w tym samym
kierunku. Przykładem są transporty proton--
węglowodan w bakteriach oraz Na "'"-węglowo-
dan (glukoza, mannoza, galaktoza, ksyloza
i arabinoza), a takŜe Na+-aminokwasowe
transporty w komórkach ssaków. Antyportowe
systemy odpowiedzialne są za ruch dwóch cząs-
teczek w przeciwnych kierunkach (np. Na+ do
środka i Ca2+ na zewnątrz). Cząsteczki, które
nie mogą w sposób samorzutny swobodnie być
przenoszone przez Iipidową dwuwarstwę błon,

JDwuwarstwa
Hpldowa

Unlport Symport Antyport

Kotransport

c. 43-13. Schematyczne przedstawienie rodzajów systemów transportowych, Transportery mogą być

klasyfikowane uwzględniając kierunek ich ruchu, lub teŜ fakt, czy przemieszczana jest jedna czy więcej
specyficznych cząsteczek. (Według: Alberts B. i wsp.; Molecular Biology of łhe Celi. Garland, 1983, za
zezwoleniem).
566 / ROZDZIAŁ 43
czynią to przez asocjację z białkami transpor-
tującymi. W to zjawisko włączone są dwa
procesy: ułatwiona dyfuzja i aktywny transport,
a takŜe bardzo specyficzne systemy transpor-
towe.
Ułatwiona dyfuzja i aktywny transport mają
wiele cech wspólnych. Oba przebiegają z udzia-
łem białek, transportujących i oba wykazują
specyficzność dla jonów, węglowodanów i ami-
nokwasów. Badania mutacji w komórkach bak-
teryjnych i zwierzęcych (włączywszy takie, które
dotyczą chorób u ludzi) potwierdziły te przypu-
szczenia. Ułatwiona dyfuzja i aktywny trans-
port przypominają reakcje substrat-enzym
z wyjątkiem występowania kowalencyjnej in-
terakcji. Podobieństwa są następujące: 1) ist-
nieje specyficzne miejsce wiązania dla substancji
rozpuszczonej; 2) białko transportujące jest
wysycane, dlatego teŜ istnieją maksymalne szy-
bkości transportu (Vmas; p. ryc. 43-14); 3)
istnieje stała wiązania (Km) dla substancji roz-
Dyfuzja
. bierna
2 poprzeczna ruchliwość specyficznych białek
L
Dyfuzja
za pośrednictwem
nośnika
StęŜenie substancji rozpuszczonej
Ryc. 43-14. Porównanie kinetyki dyfuzji z udzia-
łem transportera (ułatwionej) z bierną dyfuzją.
Szybkość ruchu wiej ostatniej jest wprost proporc-
jonalna do stęŜenia substancji rozpuszczonej, pod-
czas gdy proces wykazuje cechy nasycenia, gdy
uczestniczy w nim transporter. Vm3X oznacza mak-
symalną szybkość. StęŜenie w połowie maksymal-
nej szybkości jest zgodne ze stałą wiązania (Km )
Transportera dla substancji rozpuszczonej.
puszczonej i dlatego cały system moŜe być
opisany przez Km (p. ryc. 43-14); 4) struktural
nie podobne inhibitory kompetycyjne blokują
transport. P
Zasadnicze róŜnice są następujące: 1) ułat-
wiona dyfuzja moŜe być dwukierunkowa, pod-
czas gdy aktywny transport przebiega zwykle
w jednym kierunku; 2) aktywny transport zwyk-
le zachodzi w kierunku przeciwnym do pola
elektrycznego lub chemicznego gradientu, dla-
tego teŜ wymaga energii.
Ułatwiona dyfuzja. Niektóre substancje
rozpuszczone dyfundują zgodnie z gradientem
elektrochemicznym przez błonę znacznie szyb-
ciej niŜ moŜna oczekiwać na podstawie ich
wielkości, ładunku lub wartości współczynnika
podziału. Ta ułatwiona dyfuzja cechuje się
odmiennymi właściwościami od tych, które zna-
ne są dla prostej dyfuzji. Szybkość ułatwionej
dyfuzji będącej systemem miiportowym moŜe
osiągnąć stan nasycenia; oznacza to, Ŝe liczba
miejsc biorących udział w dyfuzji określonej
substancji rozpuszczonej jest wielkością skoń-
czoną. Wiele systemów ułatwionej dyfuzji ce-
chuje się stereo specyficznością, jednak podob-
nie jak prosta dyfuzja nie wymagają one energii
metabolicznej.
Jak opisano wcześniej, zewnętrzno-wewnę-
trzna asymetria białek membranowych jest wie-
lkością stałą, a ruchliwość białek w poprzek
(raczej niŜ do) błony jest nieczęsta; dlatego
transportujących nie jest prawdopodobnie uwa-
runkowana procesami ułatwionej dyfuzji, z wy-
jątkiem tych, które uczestniczą w jonoforach
mikroorganizmów, co opisano wcześniej.
Mechanizm „ping-pong" (ryc. 43-15) tłumaczy
ułatwioną dyfuzję. W tym modelu białko
transportujące istnieje w dwu podstawowych
konformacjach. W stanie ,,pong" jest ono eks-
ponowane na duŜe stęŜenia substancji rozpusz-
czonej i cząsteczki tej substancji przyłączają się
do specyficznych miejsc w białku transportują-
cym. Transport zachodzi wtedy, gdy zmiana
/konformacyjna wystawi białko transportujące
w stronę niŜszych stęŜeń substancji rozpusz-
czonej (stan „ping"). Proces ten jest całkowicie
odwracalny i rzeczywisty przepływ w poprzek
błony zaleŜy od gradientu stęŜenia. Szybkość,
z którą substancja rozpuszczona wchodzi do
komórki na zasadzie ułatwionej dyfuzji, wy-
znaczona jest następującymi czynnikami: 1)
gradientem stęŜenia w poprzek błony; 2) ilością
białka transportującego (jest to główny czynnik
kontrolny); 3) szybkością oddziaływania między
substancją rozpuszczoną a białkiem trans-
portującym; 4) szybkością zmiany konforma-
cyjnej obu stanów białka, naładowanego sub-
stancją rozpuszczoną i uwolnionego od sub-
stancji rozpuszczonej.
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 567

oo
Ryc, 43-15. Model „ping-pong" ułatwionej dyfuzji. Białko transportujące (zakreskowane struktury)
w dwuwarstwie lipidowej ascocjuje z substancją rozpuszczoną w wysokich stęŜeniach na jednej stronie
btony. Następnie dochodzi do konformacyjnej zmiany („pong" do „ping") i substancja rozpuszczona jest
rozładowana od strony nowej równowagi Pusty przenośnik powraca wtedy do swojej oryginalnej
konformacji („ping" do „pong"), aby zamknąć cykl przemiany.

Hormony regulują ułatwioną dyfuzję przez STRONA STRONA

zmiany w liczbie dostępnych białek transpor-
tujących. Insulina zwiększa transport glukozy
w tkance tłuszczowej i w mięśniach czerpiąc
białka transportujące z zapasów wewnątrzko-
mórkowych (p. ryc. 52-9). Insulina zwiększa
takŜe transport aminokwasów w wątrobie i in-
nych tkankach. Jedną z koordynowanych akcji
hormonów glikokortykoidowych jest wzmoŜe-
nie transportu aminokwasów do wątroby, gdzie
słuŜą one jako substraty dla procesu glukoneo-
genezy. Hormony wzrostu zwiększają transport
aminokwasów do wszystkich komórek, a est-
rogeny do tych, które znajdują sie w macicy.
Istnieje co najmniej 5 róŜnych układów trans-
portujących dla aminokwasów w komórkach
zwierzęcych. KaŜdy z nich jest swoisty dla grupy
blisko spokrewnionych aminokwasów, a więk-
szość z nich działa w systemie symportu Na+
(ryc. 43-13).
Transport aktywny. Proces aktywnego
transportu róŜni się od dyfuzji tym, Ŝe cząste-
czki przenoszone są niezgodnie z równowagą
termodynamiczną; dlatego teŜ wymagana jest
tu energia. Jej źródłem moŜe być hydroliza.
ATP, ruch elektronów lub światło. Utrzymywa-
nie gradientów elektrochemicznych w układach
biologicznych jest tak waŜne, Ŝe pochłania to
ok. 30—40% energii wydatkowanej w komórce.
W zasadzie komórki utrzymują wewnątrz
niskie stęŜenie Na+ i wysokie stęŜenie K4 (tab.
43-1), wraz z ujemnym potencjałem elektrycz-
nym wewnątrz. Pompą, która utrzymuje te
gradienty, jest A PT-aza, która jest aktywowana
przez Na+ i K+ (ryc. 43-16). ATP-aza ta jest
WEWNĘTRZNA ZEWNĘTRZNA
ATP
+ +
Ryc 43-16. Stechiometria pompy Na /K -ATP--
+
aza. Ta pompa przenosi 3 jony !Ma z wnętrza
komórki na jej zewnętrzną stronę i wprowadza
+
2 jony K z zewnętrznej strony do jej wnętrza na
kaŜdą cząsteczkę ATPhydrolizowartądo AD P przez
związaną z błoną ATP-azę. Strofantyna i inne
glikozydy nasercowe hamują działanie tej pompy
przez oddziaływanie na zewnątrzkomórkową po-
wierzchnię błony (dzięki uprzejmości R. Post).
integralnym białkiem membranowym i do uak-
tywnienia wymaga fosfolipidów. Ma ona katali-
tyczne centra zarówno dla ATP, jak i dla Na+
po cytoplazmatycznej stronie błony, ale miejsce
wiązania K f zlokalizowane jest po zewnętrznej
stronie błony komórkowej. Strofantyna lub
inne giikozydy naparstnicy hamują tę ATP-azę
przez wiązanie do zewnątrzkomorkowych do-
men. Zjawisko to moŜe być antagonizowane
przez zewnątrzkomórkowy K+.
568 / ROZDZIAŁ 43
Przewodzenie bodźców nerwowych
zachodzi w górę i w dół błony
Błona utworzona na powierzchni komórek
neuronalnych utrzymuje róŜnicę potencjałów
elektrycznych miedzy wnętrzem a „zewnęt-
rzem" (napięcie elektryczne) i jest elektrycznie
wzbudzalna. Gdy zostanie pobudzona bodźcem
chemicznym, za pośrednictwem specyficznego
synaptycznego receptora błonowego (patrz dys-
kusja o przenoszeniu biochemicznych sygna-
łów, poniŜej), otwory w błonie otwierają się, aby
umoŜHwić szybkie wnikanie Na+ lub CaJ+
(połączone lub nie połączone z wypływem K+),
Prowadzi to do szybkiego zaniku istniejącego
gradientu napięcia, dzięki czemu ten odcinek
błony ulega depolaryzacji. Pompy jonowe
w Wonie jednak szybko odtwarzają to napięcie.
Gdy duŜe powierzchnie błony ulegają w ten
sposób depolaryzacji, to zaburzenia elektro-
chemiczne przemieszczają się w sposób podob-
ny do fali wzdłuŜ błony generując impuls ner-
wowy. Osłonki mielinowe wytworzone przez
komórki Schwanna pokrywają włókna nerwo-
we tworząc elektryczny izolator, który otacza
większość nerwu i znacznie przyspiesza propa-
gację fali (sygnału) umoŜliwiając wypływ lub
napływ jonów tylko w miejscach błony nie
pokrytych izolatorem. Osłona mtelinowa zbu-
dowana jest z fosfolipidów, głównie z sfin-
gomieliny i cholesterolu, a takŜe z białka i gliko-
sfin go lipidów. Związanych jest z nią zaledwie
kilka białek integralnych lub peryferyjnych; to
one powodują utrzymywanie się razem wielu
membranowych dwuwarstw tworzących hydro-
fobową izolacyjną strukturę, nieprzepuszczalną
dla jonów i wody. Ntektóre choroby, jak stwar-
dnienie rozsiane czy zespół Guillain-Barre, cha-
rakteryzują się demielinizacją i zaburzeniami
przewodzenia nerwowego.
Istnieje kilka mechanizmów transportu
glukozy
W tym rozdziale zostanie omówionych kilka
mechanizmów transportu glukozy. Aby mogła
być ona wykorzystana jako źródło energii, musi
wniknąć do komórki. W adypocytach i w mięś-
niach glukoza wnika do komórek za pośrednict-
wem specyficznego systemu transportowego,
który wspomagany jest przez insulinę. Zmiany
w transporcie są przede wszystkim spowodowa-
ne zmianami Vma:i (prawdopodobnie spowodo-
wane przez większą liczbę1 lub przez bardziej
aktywne przenośniki), ale moŜna takŜe zaobser-
wować zmiany w K„. Transport glukozy moŜ-
na rozpatrywać w róŜnym ujęciu. Jego zasady
opisano wyŜej. Glukoza i Na+ wiąŜą się w róŜ-
nych miejscach na przenośniku glukozowym.
Na+ przenika do komórki zgodnie z elektro-
chemicznym gradientem i pociąga glukozę za
sobą (ryc. 43-17), Dlatego im wyŜszy jest gra-
SWIATŁO JELITA
Glukoza
PŁYN POZAKOM0HK0WY
Ryc. 43-17. Przezkomórkowy ruch glukozy w
komórkach jelita Glukoza przechodzi za jonem Na*
przez luminalną błonę komórek nabłonkowych.
Gradient Na*, który napędza ten aymport, wy
twarza się przez wymianę Na+/K+, zachodzącą na
błonie podstawowej w stronę przestrzeni pO2ako-
mórkowej. Glukoza występująca w wysokich stę
Ŝeniach wewnątrz komórki przemieszcza się zgod
nie z gradientem stęŜeń do płynu poza komórkowe
go na drodze ułatwionej dyfuzji (mechanizm uni-
portu). _____ _____________
dient Na+, tym więcej glukozy wnika do komór-
ki, natomiast gdy stęŜenie Na+ w płynie poza-
komórkowym jest małe, dokomórkowy trans-
port glukozy zatrzymuje się. Dła utrzymania
duŜego gradientu Na+, symport Na+-glukoza
zaleŜny jest od gradientów generowanych przez
pompę Na+/K+, która utrzymuje małe we-
wnątrzkomórkowe stęŜenie Na + . Podobne me-
chanizmy obserwuje się przy transporcie innych
węglowodanów, a takŜe aminokwasów.
Przezkomórkowy transport węglowoda-
nów wymaga jeszcze jednego dodatkowego
składnika: uniportu, który pozwala glukozie
zgromadzonej wewnątrz komórki przemiesz-
czać się przez inne błony w kierunku nowej
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 569

równowagi; zachodzi to np. w jelicie i w komór- DNA do komórki. W takich doświadczeniach

kach nerki.
Komórki transportują przez błony
plazmatyczne takŜe makromolekuły
Endocytoza jest procesem, dzięki któremu
komórki pobierają duŜe cząsteczki. Niektóre
z nich (np. polisacharydy, białka i polinuk-
leotydy) mogą być źródłami składników odŜyw-
czych. Endocytoza stanowi mechanizm regulu-
jący zawartość niektórych składników memb-
ranowych, czego najlepszym dowodem są rece-
ptory hormonów. Jest ona procesem pozwalają-
cym na poznanie większej liczby szczegółów
dotyczących funkcjonowania komórki. DNA
jednego typu komórki moŜe być uŜyty w proce-
sie transfekcji innej komórki i zmienić tym
samym jej funkcje lub jej fenotyp. W tych
doświadczeniach często uŜywany jest specyficz-
ny gen, co pozwala na unikatową drogę badania
i analizowania procesów regulowanych przez
niego. Transfekcja DNA zaleŜy od endocytozy;
endocytoza jest odpowiedzialna za wniknięcie
zwykle wykorzystuje się fosforan wapnia, gdyŜ
CaJ+ pobudza endocytozę i wytrąca DNA, co
ułatwia jego endocytozę. Zarówno endocytoza,
jak i egzocytoza wymagają utworzenia się pę-
cherzyków z błony plazmatycznej lub z błoną
plazmatyczną.
Endocytoza. Wszystkie komórki eukario-
tyczne w sposób ciągły trawią części swoich
bfon. Endocytarne pęcherzyki powstają w mo-
mentach uwypuklania się do wewnątrz segmen-
tów błony plazmatycznej, co powoduje za-
mknięcie w nich niewielkiej objętości płynu
zewnątrzkomórkowego i występujących w nim
składników. Pęcherzyki takie odrywają się od
błony, następuje fuzja membran plazmatycz-
nych i otwór po pęcherzyku w miejscu pierwo-
tnego dośrodkowego wpukienia zasklepia się
(ryc. 43-18). Pęcherzyk taki zlewa się z innymi
strukturami membranowymi, co wyjaśnia
transport zawartości pęcherzyka do innych ob-
szarów komórki, lub nawet poza nią. Większość
pęcherzyków endocytarnych zlewa się z pierwo-

Ryc, 43-18. Dwa typy endocytozy. Endocytarny pęcherzyk (V) tworzy się w wyniku wpuklenia określonej
partii błony plazmatycznej w kierunku cytoplazmy. Endocytoza dotycząca płynów (A) jest przypadkowa
i nieukierunkowana. Endocytoza, w której pośredniczy receptor (B) jest wybiórcza i zachodzi w ciołkach
(CP) pokrytych klatryną (postrzępiona otoczka). Wybiórczość tę zapewnia receptor (czarne kwadraty),
który jest specyficzny dla wielu cząsteczek. W tym ostatnim procesie powstają otulone pęcherzyki (CV).
570 / ROZDZIAŁ 43
tnymi lizosomami, tworząc lizosomy wtórne,
które zawierają enzymy hydrolityczne i tym
samym są wyspecjalizowanymi strukturami wy-
korzystywanymi śród komórkowe Składniki
makromolekularne są trawione i powstają ami-
nokwasy, proste cukry i nukleotydy, które
z kolei dyfundują poza pęcherzyki do cytoplaz-
my, gdzie mogą być ponownie uŜyte. Endocyto-
za wymaga: 1) energii, zwykle pochodzącej
z hydrolizy ATP; 2) Ca2+ w płynie zewnątrz-
komórkowym i 3) kurczliwych elementów w ko-
mórce (prawdopodobnie układów mikrofila-
mentowych).
Istnieją dwa zasadnicze typy endocytozy.
Fagocytoza zachodzi tylko w wyspecjalizowa-
nych komórkach, takich jak makrofagi i granu-
locyty. Fagocytoza związana jest z wchłonię-
ciem duŜych cząsteczek, jak wirusy, bakterie,
komórki i resztki komórek. Makrofagi są nie-
zwykle aktywne w tym procesie i mogą wchło-
nąć substancje, stanowiące nawet 25% swojej
objętości na godzinę. Działając w ten sposób
makrofag moŜe zuŜyć 3% swoich błon płaz-
matycznych w kaŜdej minucie lub całą swoją
błonę w ciągu 30 min.
Pinocyroza jest właściwością wszystkich ko-
mórek i pozwala na pobieranie przez komórkę
płynów i ich zawartości. Tutaj takŜe wyróŜ-
niamy dwa typy. Pinocytoza płynnej fazy jest
niewybiórczym procesem, w którym pobranie
substancji rozpuszczonej przez tworzenie ma-
łych pęcherzyków jest wprost proporcjonalne
do stęŜenia tej substancji w płynie pozakomór-
kowym otaczającym komórkę uczestniczącą
w tym procesie. Tworzenie się tych pęcherzy-
ków jest niezwykle aktywnym procesem. Fibro-
blasty np. zuŜywają swoją błonę plazmatyczną
3 razy szybciej niŜ makrofagi. Proces ten za-
chodzi szybciej niŜ wytwarzanie nowych błon.
PoniewaŜ w procesie pinocytozy całkowita po-
wierzchnia i objętość komórek tylko niewiele sie
zmieniają, błony muszą się odtwarzać na drodze
egzocytozy lub przez recyklizację tak szybko,
jak szybko są usuwane przez endocytozę.
Drugi etap pinocytozy, pinocytoza absorpcyj-
na, jest wybiórczym procesem, w którym uczest-
niczy receptor odpowiedzialny przede wszyst-
kim za pobieranie ma kro molekuł, dla których
istnieje skończona liczba miejsc wiąŜących na
błonie plazmatycznej. Receptory te cechujące
się wysokim powinowactwem, pozwalają na
wybiórczą koncentrację tigandów z medium,
minimalizując pobieranie płynów lub rozpusz-
czonych nie związanych makromolekuł, a takŜe
w znacznym stopniu zwiększają szybkość wni-
kania specyficznych molekuł do komórki. Pę-
cherzyki powstające w czasie pinocytozy absor-
pcyjnej powstają z wpukleń (dołków) błony,
które pokryte są od strony cytoplazmatycznej
materiałem filamentarnym. W wielu układach
tym materiałem filamentarnym jest klatryna;
jest ona prawdopodobnie peryferyjnym biał-
kiem membranowym. Pokryte dołki mogą sta-
nowić nawet 2% powierzchni niektórych komó-
rek.
Na przykład lipoproteiny o małej gęstości
(LDL) i ich receptor (p. rozdz. 26} wnikają
poprzez pokryte dołki zawierające receptor
LDL. Te endocytarne pęcherzyki, zawierające
LDL i jego receptor, zlewają się z lizosomami
w komórce. Receptor jest uwalniany i ponownie
przemieszczany do zewnętrznej błony komór-
kowej, natomiast apolipoproteina LDL jest
degradowana, a estry cholesterolowe są meta-
bolizowane. Synteza receptorów LDL jest regu-
lowana dru go rzędowymi lub trzeciorzędowymi
następstwami pinocytozy, tj. przez produkty
metabolizmu, takie jak cholesterol, uwolnione
w czasie degradacji LDL. Defekty w budowie
receptora LDL lub w jego wnikaniu do komórki
są waŜne z medycznego punktn widzenia i zo-
stały omówione w rozdz. 26.
Inne makromolekuły, w tym wiele hormo-
nów, związane są z procesem absorpcyjnej pino-
cytozy i tworzą receptosomy jako pęcherzyki,
które omijają lizosomy i dostarczają swoją
zawartość do innych wewnątrzkomórkowych
obszarów, takich jak aparat Golgiego.
Absorpcyjna pinocytoza zewnątrzkomórko-
wych glikoprotein wymaga, aby miały one
specyficzny węglowodanowy sygnał rozpozna-
wczy. Te sygnały rozpoznawcze związane są
z membranowymi cząsteczkami receptorów,
które odgrywają rolę analogiczną do tej, jaką
odgrywa receptor LDL. Receptor galaktozylo-
wy na powierzchni hepatocytów jest pomocny
w absorpcyjnej pinocytozie asjaloglikoprotein
z krąŜącej krwi. Kwaśne hydrolazy pobierane
na drodze absorpcyjnej pinocytozy przez fibro-
blasty są rozpoznawane dzięki występowaniu
w nich mannozo-6-fosforanu. Prawdopodobnie
reszta ma nnoz o-6-fosforan owa odgrywa takŜe
waŜną rolę w wewnątrzkomórkowym transpor-
cie kwaśnych hydrolaz do lizosomów, w któ-
rych są one syntetyzowane (p. rozdz. 57).
Nie jest całkowicie wyjaśniony proces en-
docytozy za pośrednictwem receptorów w przy-
padkach wirusów: zapalenia wątroby (uszka-
 BŁONY: STRUKTURA, ORGANIZACJA I FUNKCJA / 571
Egzocytaza
Ryc. 43-19. Porównanie mechanizmów endocytozy i egzocytozy. Egzocytoza wymaga kontaktu dwu
wewnętrznych powierzchni (cytoplazmatyczna strona) monowarstwy, podczas gdy endocytoza jest
wynikiem kontaktu dwóch zewnętrznych powierzchni monowarstwy.
dzających hepatocyty) czy poliomyelitis (uszka-
dzających neurony motoryczne) i AIDS. Tok-
syczność Ŝelaza takŜe rozpoczyna się znacznym
jego pobieraniem przez komórki na drodze
endocytozy.
Egzocytoza. Większość komórek uwalnia
makromolekuły do środowiska na drodze eg-
zocytozy. Proces ten występuje takŜe w zjawisku
remodelowania błon, gdy składniki syntetyzo-
wane w aparacie Golgiego są przenoszone w pę-
cherzykach do błonplazmatycznych. Sygnałem
dla egzocytozy jest często hormon, który, gdy
zwiąŜe się Z receptorem powierzchniowym ko-
mórki, wywołuje lokalne i przemijające zmiany
w stęŜeniu Ca3+. Jony wapnia z kolei urucha-
miają- egzocytozę. Rycina 43-19 przedstawia
porównanie mechanizmów egzocytozy i endo-
cytozy.
Cząsteczki uwalniane przez egzocytoze moŜ-
na zaliczyć do 3 grup: 1) mogą one przyłączać
się do powierzchni komórki i stać się peryferyj-
nymi białkami, np. antygeny; 2) stają się one
częścią zewnątrzkomórkowej macierzy, np. ko-
lagen i glikozaminoglikany; 3) mogą one przejść
do płynu zewnątrzkomórkowego i być sygna-
łem dla innych komórek. Insulina, parathor-
mon i katecholaminy znajdują się w ziarnistoś-
ciach i są poddane obróbce w komórkach, a po
zadziałaniu określonego bodźca zostają uwol-
nione (p, rozdz. 48, 50 i 52).
Niektóre sygnały są przenoszone w
poprzek błon
Sygnały biochemiczne specyficzne, takie jak
neurotransmitery, hormony i immunoglobuli-
ny, wiąŜą się ze swoistymi receptorami (białka
integralne) znajdującymi się po zewnętrznej
stronie błony plazmatycznej, przekazując na-
stępnie informacje poprzez tę błonę do cyto-
plazmy. Mechanizm ten wymaga wytworzenia
szeregu sygnałów, m.in. cyklicznych nukleoty-
Endocytoza
dów, wapnia, fosfozytydów i diacyloglicerolu.
Szczegółowo mechanizm ten omówiono
w rozdz. 45.
Informacja moŜe być przekazana przez
kontakty międzykomórkowe
Istnieje wiele miejsc międzykomórkowych
kontaktów w organizmie metazoicznym. Wy-
maga to kontaktu między błonami plazmatycz-
nymi indywidualnych komórek. Komórki blis-
ko ze sobą sąsiadujące wytworzyły w tym celu
wyspecjalizowane regiony na swoich błonach.
Złącza szczelinowe pośredniczą i regulują prze-
chodzenie jonów i małych cząsteczek przez
wąskie i hydrofilowe wnętrze kanalików, łączą-
cych cytoplazmę przylegających komórek. To
właśnie jest przyczyna, Ŝe jony i małe cząsteczki
mogą przenikać z jednej komórki do drugiej
w sposób kontrolowany.
PIŚMIENNICTWO
Blobel G et al: Tramlocation of proteins across
membranes: The signal hypothesis and beyond,
Symp Soc Exp Biol 1979;33:9. Dautry-Varsat A,
Lodish HF: How receptors bring
proteins and particles into cells. Sci Am (May)
1984;250:52. Dawidowicz EA: Dynamics of
membranę lipid meta-
bolism and turnover. Annu Rev Biochem
1987;56:43. Ellers M, Schatz G: Protein
Unfolding and the
Energetics of Protein Translocation across Bio-
logical Membranes. Celi 1988;52:481. Goldstein
J et al: Receptor-mediated endocytosis.
Annu Rev Cel! Biol 1985;1:1. Lodish HF:
Transport of secretory and membranę
glycoproteins from the rough endoplasmic reticu-
lum to the Golgi: A rale-limiting step in protein
maturation and secretion. J Biol Chem
1988;263:2107.
572 / ROZDZIAŁ 43
Matlin, KS: The sorting of proteins to the plasma
membranę in epithelia! cells. J Celi Biol
1986; 103:2565.
Pfeffer SR, Rothman JE: Biosyntnetic protein trans-
port and sorting by the endoplasmic reticulum and
Golgi. Annu Rev Biochcm 1987;56:829.
Roise D, Schatz G: Mitochondriai preseąuences.
J Biol Chem 19 88; 263:4 509.
Singer SJ, Nicolson GL: The fluid tnosaic model of
the structure of oell membranes. Science
1972;175:720.
•
Stahl P, Schwartz AL: Receptor-mediated endocyto-
sis. J. Clin lnvest 1986;77:657.
Stein WD: Transport and Diffusion Across Celi Memb-
ranes. Academic Press, 1986.
UnwinN, HendersonR: Thestructuresof proteinsin
biological membranes, Sci Am (Feb) 1984;25(h78.
Walter P, Gilmore R, Blobel G: Protein translocation
across the endoplasmic reticulum. Celi 1984;38:5.
Wickner WT, Lodish HF: Multiple mechanisms of
protein insertion into and across membranes. Scie-
nce 1985;230:400.
Charakterystyka układów
hormonalnych
Dary/ K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Celem tego rozdziału jest dostarczenie infor-
macji o zmieniającej się istocie układu we-
wnątrzwydzielniczego i definicjach kilku pod-
stawowych koncepcji, które przewijać się będą
w kolejnych podrozdziałach.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Postęp, jaki dokonał się w zakresie badań nad
funkcjonowaniem układu wewnątrzwy dziel ni-
czego — umoŜliwiający odpowiedzi na pytania,
dlaczego niektóre gruczoły endokrynne znaj-
dują się w sąsiedztwie drugich, w jaki sposób
wytwarzane są hormony, jak równieŜ koncepcje
o występowaniu komórek docelowych, recep-
torów oraz kontroli wydzielania hormonów
opartej na mechanizmach sprzęŜenia zwrotnego
— ma bezpośrednie implikacje kliniczne. Obec-
nie moŜna dokładnie określić przyczyny nie-
których chorób układu wewnątrz wydziel nicze-
go. Wiele z nich spowodowanych jest defektami
receptorowymi, chociaŜ zapewne i inne przy-
czyny tych chorób zostaną wkrótce zidentyfiko-
wane.
WYSPECJALIZOWANE TKANKI
ORGANIZMÓW
WIELOKOMÓRKOWYCH
POTRZEBUJĄ ZŁOśONEJ
KOORDYNACJI
Cechą charakterystyczną ustrojów wieloko-
mórkowych jest występowanie róŜnorodnych
tkanek pełniących swoiste funkcje, niezbędne
44
dla przeŜycia tych organizmów. Konieczne są
równieŜ mechanizmy dla "komunikacji śródko-
mórkowej, zapewniające koordynację procesów
adaptacyjnych na zmiany środowiska zewnętrz-
nego i wewnętrznego. Rozwinęły się dwa ogólne
układy spełniające le czynności. Są nimi: układ
nerwowy, przekazujący sygnały lub informacje
za pośrednictwem niezmieniającego się systemu
strukturalnego oraz układ wewnątrz wy dzielni-
czy, wydzielający róŜne hormony w swoistych
gruczołach, przenoszone jako sygnały do ko-
mórek przylegających lub do tkanek oddalo-
nych od tych gruczołów.
Obecnie wiadomo, Ŝe występuje zadziwiająca
zbieŜność w działaniu tych systemów regulato-
rowych. Regulacja nerwowa jest bardzo waŜna.
I tak np. epinefryna (adrenalina) jest wytwarza-
na i wydzielana przez komórki pozazwojowe
rdzenia nadnerczy, zaś wazopresyna jest syn-
tetyzowana w podwzgórzu i transportowana
aksonami do przysadki nerwowej (tylnej części
przysadki mózgowej), gdzie jest wydzielana do
krwiobiegu. Wiele neuroprzekaźntków (kate-
cholaminy, dopamina, acetylocholina itd.) jest
podobnych do hormonów, jeśli uwzględni się
ich syntezę, uwalnianie, transport i mechanizm
działania. I tak np. aminy katecholowe są
neuroprzekaźnikami dla jednej tkanki zaś hor-
monami dla innych tkanek. Innym takim przy-
kładem jest fakt wykrycia niedawno pewnych
metabolitów steroidów nadnerczowych będą-
cych modulatorami receptorów y-amino-maś-
lanowych (GABA) w mózgu, o działaniu podo-
bnym do barbituranów. W końcu naleŜy wspo-
mnieć, Ŝe niedawno znaleziono w mózgu wiele
hormonów tj. insulinę, ACTH, wazoaktywny
polipeptyd jelitowy (VIP), somatostatynę, hor-
mon uwalniający tyreotropinę (TRH) oraz cho-
574 / ROZDZIAŁ 44
lecystokininę. Do wyjaśnienia pozostaje, czy
wszystkie wymienione hormony syntetyzowane
są w mózgu i czy działają tam jako neuro-
modulatory lub neuroprzekaźniki. Skoro w mó-
zgu wykryto swoiste receptory dla wielu z wy-
mienionych hormonów, moŜliwe jest, Ŝe działa-
ją one w mózgu.
Pojecie „hormon" pochodzi od greckiego
słowa, oznaczającego „pobudzić do działania".
Według klasycznej definicji pod pojęciem hor-
monu naleŜy rozumieć substancję, syntetyzowa-
ną w jednej tkance i przenoszoną krwią do
innego narządu, w którym rozwija swoje działa-
nie. Ta definicja hormonu wykazuje zbyt mały
zakres, wiadomo bowiem, Ŝe hormony mogą
działać równieŜ na przylegające komórki
w określonej tkance (działanie to określa się
jako parakrynne), a nawet na komórki, w któ-
rych są syntetyzowane (działanie to określa się
jako autokrynne).
CECHĄ ZNAMIENNĄ UKŁADU
WEWNĄTRZWYDZIELNICZEGO JEST
JEGO RÓśNORODNOŚĆ
Jedną z najbardziej znamiennych cech układu
wewnątrzwydzielniczego jest to, Ŝe zabezpiecza
ustrój w liczne sposoby rozwiązywania pro-
blemów. Celem tego podrozdziału jest krótkie
przedyskutowanie wybranych przykładów naj-
lepiej ilustrujących róŜnorodność układu we-
wnątrzwydzielniczego .
Gruczoły wewnątrzwydzielnicze są
przewaŜnie pochodzenia
nabłonkowego i rozmieszczone
strategicznie
Gruczoły wydzielania wewnętrznego są naj-
częściej pochodzenia nabłonkowego. Szczegól-
nymi wyjątkami od tej reguły są: komórki
Leydiga wywodzące się z tkanki łącznej gonady
męskiej a wytwarzające testosteron, komórki
ziarniste jajnika, produkujące estrogeny oraz
komórki sekrecyjne przysadki nerwowej, wy-
wodzące się z komórek nerwowych. Grzebień
nerwowy (neural crest) ma być embriologicz-
nym zaląŜkiem licznych rodzajów komórek
endokrynnych. Jeśli to jest prawdą, łatwo sobie
wytłumaczyć związek między ośrodkowym
układem nerwowym a układem wewnątrzwy-
dzielniczym. Skoro tkanka wywodząca się
z grzebienia nerwowego moŜe się pojawić w kaŜ-
dym narządzie, łatwo sobie wytłumaczyć wy-
twarzanie niektórych hormonów w mózgu i tka-
nkach wywodzących się przewaŜnie z jelita
środkowego pierwotnego lub z przedniej części
prajelita. Tłumaczy to równieŜ zespoły ekto-
powej syntezy hormonów, w których zachodzi
wytwarzanie hormonów przez „niewłaściwą"
tkankę (np. wytwarzanie parathormonu lub
ACTH przez komórki raka płuc). Ogólnie bio-
rąc, zespoły te dotyczą raczej ograniczonej
liczby hormonów peptydowych, natomiast licz-
nych i róŜnorodnych tkanek. O ile powszechnie
uwaŜano, Ŝe zespoły te są wyrazem aktywacji
„milczących" genów w obrębie określonej ko-
mórki, obecnie wydaje się, Ŝe zespoły te są
wyrazem aktywacji „uśpionych" komórek wy-
kazujących wspólnych przodków w obrębie
tkanki. Inny dziwny przykład to zespoły wielo-
gruczolakowatości wewnątrz w ydzielniczej (mul-
tiple endocrine neoplasia syndromes — MEN),
w których stwierdza się rodzinne występowanie
nowotworów w kilku gruczołach wewnątrzwy-
dzielniczych równocześnie. Cechą tych zespo-
łów jest nadmiernie wytwarzanie hormonów
peptydowych lub amin katecholowych często
przez jedną i tę samą tkankę.
Komórki wytwarzające hormony nie są roz-
mieszczone przypadkowo. Występują one w róŜ-
nych tkankach dla określonych celów. Lokalne
występowanie wysokich stęŜeń hormonów (tj.
wyŜszych od występujących w osoczu krwi) jest
potrzebne dla swoistych procesów biologicz-
nych. Dla przykładu naleŜy podać, Ŝe miejscowe
stęŜenie testosteronu, niezbędne w procesie sper-
ma to genezy, jest wyŜsze od występującego
w osoczu krwi. Tym faktem naleŜy tłumaczyć
występowanie komórek Leydiga wytwarzają-
cych testosteron tuŜ obok n a sień io wodo w. Do
powstania ciałka Ŝółtego potrzebne jest bardzo
duŜe miejscowe stęŜenie estrogenów. Tłumaczy
to bliskie połoŜenie komórek ziarnistych pęche-
rzyka jajnikowego (Graafa) w stosunku do
ciałka Ŝółtego.
Gros działania insuliny i glukagonu polega
na regulacji wytwarzania glukozy w wątrobie (w
procesie glukoneogenezy — przyp- tłumacza);
dlatego istnieje bliskie powiązanie wysp trzust-
kowych z krąŜeniem wrotnym wątroby. Kor-
tyzoi, który jest niezbędny w duŜych stęŜeniach
w rdzeniu nadnerczy do indukcji N-metylo--
transferazy fenyloetanoloaminowej (jest to en-
zym określający wydajność biosyntezy katecho-
lamin), dociera tam drogą wrotnego układu
naczyniowego, biorącego swój początek w ko-
rze nadnerczy. Istnieje ścisły związek między
 CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 575
podwzgórzem a przednią częścią przysadki mó-
zgowej (przysadka gruczołowa), co sprawia, Ŝe
wysokie stęŜenia bardzo iabilnych hormonów
uwalniających podwzgorza docierają łatwo do
narządu docelowego, tj. do przysadki gruczoło-
wej za pośrednictwem swoistego wrotnego
układu naczyniowego. W końcu naleŜy wspom-
nieć o wyjątkowym rozmieszczeniu swoistych
komórek wysp trzustkowych wobec siebie. Wy-
twarzając miejscowo wysokie stęŜenia somato-
statyny, polipeptydu trzustkowego, glukagonu
i insuliny, sekrecja kaŜdego z tych hormonów
wpływa na wydzielanie pozostałych hormo-
nów.
Biosynteza hormonów i modyfikacja tej
biosyntezy są harmonijnie zgrane ze
swoistymi zadaniami czynnościowymi
tych hormonów
Istnieje wielka róŜnorodność w zakresie struk-
tury chemicznej oraz w mechanizmach biosyn-
tezy i przemian po syntetycznych w odniesieniu
do poszczególnych aktywnych hormonów. I tak
hormony mogą powstawać z prekursorów lipi-
dowych, przez modyfikację struktury amino-
kwasu tyrozyny, lub teŜ drogą syntezy białek
prostych lub złoŜonych (np. glikoprotein).
Hormony mogą być syntetyzowane i wy-
dzielane w swej ostatecznej postaci. Do takich
hormonów naleŜą aldosteron, hydrokortyzon,
trijodotyronina (T3), estradiol i aminy katecho-
lowe. Inne hormony muszą ulec obróbce w ob-
rębie komórki, zanim zostaną wydzielone lub
zanim nabędą pełnej aktywności biologicznej.
Takimi przykładami są: insulina, która jest
syntetyzowana jako proinsulina (jest ona proto-
typem białek prekursorowych) oraz hormon
przytarczyc — parathormon (PTH). Ten osta-
tni wywodzi się z co najmniej dwóch prekur-
sorów peptydowych (prepro- i pro-PTH), z któ-
rych powstaje w pełni aktywna postać hormonu
— przez odcięcie dwóch polipeptydów. Opis
białek prekursorowych, ich syntezy i śródkomór-
kowej obróbki do końcowego produktu przed-
stawiono w rozdz. 43.
Jeszcze bardziej złoŜonym przykładem jest
proopiomelanokortyna (POMC), składająca
się z 285 aminokwasów, a będąca produktem
pojedynczego genu. POMC ulega rozpadowi
z wytworzeniem takich hormonów, jak ACTH,
P-lipotropiny, fS-endorfiny, ot-melanotropiny
(cc-MSH) i P-melanotropiny (P-MSH) oraz in-
nych hormonów poiipeptydowych dotychczas
jeszcze nie zidentyfikowanych. Obróbka (prze-
kształcanie) tej cząsteczki prekursorowej jest
tkankowo swoista '(p. rozdz. 46).
Przykładem moŜe najbardziej drastycznym
występowania duŜego prekursora hormonalne-
go jest tyreoglobulina. Jest to duŜa cząsteczka
białkowa (masa cząsteczkowa wynosi 660000
D) występująca w pęcherzykach gruczołu tar-
czowego. Wśród 5000 aminokwasów cząsteczki
tyreoglobuliny znajduje się 120 reszt tyrozylo-
wych, z których tylko nieliczne ulegają jodo-
waniu w procesie biosyntezy hormonów tar-
czycowych (p. rozdz. 47). Cała cząsteczka tyreo-
globuliny musi ulec degradacji, aby uwolnić
zaledwie kilka cząsteczek tetrajodo- (T4) lub
trijodotyroniny (T3).
Niektóre hormony ulegają konwersji do cząs-
teczek bardziej aktywnych w tkankach obwodo-
wych. Konwersja moŜe zachodzić w narządzie
docelowym, np. konwersja T4 do T3 zachodzi
w wątrobie i przysadce mózgowej, zaś testos-
teronu do dihydrotestosteronu w drugorzędo-
wych tkankach płciowych. Konwersja obwodo-
wa moŜe zachodzić równieŜ w tkankach niedo-
celowych. I tak dehydroepiandrosteron jest
wytwarzany w nadnerczach, natomiast ulega
konwersji do androstendionu w wątrobie. Ten
ostatni metabolit moŜe ulec dalszej konwersji
do testosteronu, estronu lub estradiolu w ady-
pocytaeh, wątrobie lub skórze. Konwersja nie-
aktywnego hormonu w hormon czynny moŜe
zachodzić zarówno w tkankach docelowych jak
i niedocelowych. Przykładem tego jest konwer-
sja witaminy D3 skóry do 25-hydroksycholekal-
cyferolu w wątrobie oraz przekształcanie tego
ostatniego metabolitu do 1,25-dihydroksycho-
lekalcyferolu w nerkach (p. rozdz. 48).
Hormony wydzielane przez bardzo róŜne
tkanki i wykazujące róŜne komórki docelowe
mogą wykazywać podobieństwo strukturalne.
I tak np. hormony glikoproteinowe przysadki
gruczołowej (tyrcotropina — TSH, folitropina
— FSH, lutropina — LH) lub łoŜyska (gonado-
tropina kosmówkowa — HCG) są heterodime-
rami składającymi się z podjednostek a i p, przy
czym podjednostka a jest identyczna we wszyst-
kich wymienionych hormonach.
576 / ROZDZIAŁ 44
DOCELOWYM NARZĄDEM
HORMONÓW MOśE BYĆ WIĘCEJ NIś
JEDNA TKANKA: KONCEPCJA
NARZĄDU DOCELOWEGO
(TARCZOWEGO)
U człowieka występuje ok. 200 rodzajów
zróŜnicowanych komórek. Tylko niektóre
z nich wytwarzają hormony. Występujące
u człowieka 75 bilionów (75 x 10t2) komórek to
komórki docelowe dla jednego lub więcej z ok.
50 znanych hormonów. Hormon moŜe mieć
tylko jedną tkankę docelową, tub teŜ moŜe
oddziaływać na kilka tkanek równocześnie.
Klasyczna definicja jako tkankę docelową okre-
śla taką, która charakteryzuje się unikalną
reakcją biochemiczną lub fizjologiczną na bo-
dziec hormonalny, np. tarczyca jest swoistym
narządem docelowym dla TSH; TSH zwiększa
liczbę i wielkość komórek gronek tarczycowych
i pobudza wszystkie etapy enzymatyczne zwią-
zane z biosyntezą hormonów tarczycowych,
W odróŜnieniu od TSH insulina działa na wiele
tkanek. Pobudza wychwyt glukozy i jej utlenia-
nie w mięśniach, Hpogenezę w tkance tłusz-
czowej, transport aminokwasów do hepatocy-
tów i limfocytów oraz syntezę białek w wątrobie
i mięśniach, Ŝeby wymienić jedynie kilka efek-
tów tego hormonu. Ostatnio, po zidentyfikowa-
niu swoistych receptorów hormonalnych na
powierzchni komórek lub w obrębie komórek,
definicja narządu lub tkanki docelowej została
poszerzona. Obejmuje ona jakąkolwiek tkankę,
wykazującą zdolność wiązania hormonu przez
swoisty receptor, niezaleŜnie od występowania
lub niewystępowania klasycznego efektu bio-
chemicznego lub fizjologicznego dla danego
hormonu (np. wiązanie insuliny przez komórki
śródbłonkowe). Ta definicja takŜe nie jest ideal-
na, ma ona jednak wartość heurystyczną, uzmy-
sławia bowiem, Ŝe nie wszystkie efekty działania
hormonów zostały wyjaśnione.
Ogólna odpowiedź na określony hormon
zaleŜy zarówno od jego stęŜenia we krwi, jak
i od narządu docelowego. Z kolei stęŜenie
miejscowe hormonu w narządzie docelowym
zaleŜy od: 1) nasilenia syntezy i wydzielania
hormonu, 2) odległości dzielącej narząd wy-
dzielania wewnętrznego od narządu docelowe-
go, 3) stałej wiązania lub dysocjacji hormonu ze
swoistymi białkami nośnikowymi osocza (jeśli
takie występują), 4) szybkości konwersji nieak-
tywnego lub słabo aktywnego prekursora w ak-
tywny hormon, oraz 5) szybkości oczyszczania
krwi z danego hormonu poprzez jego wydalanie
z ustroju lub biodegradację (procesy te za-
chodzą głównie w wątrobie i nerkach). Od-
powiedź tkanki docelowej na bodziec hormona-
lny zaleŜy z kolei od 1) względnej aktywności
i (lub) stopnia wysycenia hormonem swoistych
receptorów hormonalnych błon komórkowych,
cytoplazmatycznych lub jądrowych oraz 2) po-
receptorowej amplifikacji lub supresji sygnału
hormonalnego. Zmiany wymienionych czynni-
ków mogą wpływać na nasilenie reakcji in-
dukowanej hormonem w narządzie docelowym
i naleŜy je uwzględnić rozpatrując działanie
klasycznych pętli sprzęŜenia zwrotnego.
WYSTĘPOWANIE ZARÓWNO
UJEMNEGO, JAK I DODATNIEGO
SPRZĘśENIA ZWROTNEGO JEST
MECHANIZMEM KONTROLUJĄCYM
Utrzymywanie się fizjologicznych stęŜeń hor-
monów we krwi jest wynikiem działania róŜno-
rodnych mechanizmów homeostatycznych na
linii gruczoł wydzielania wewnętrznego — na-
rząd docelowy, W mechanizmach tych często
pośredniczy jeden lub więcej gruczołów. Po-
wszechnie występuje kontrola sekrecji hormo-
nów na zasadzie ujemnego sprzęŜenia zwrotnego,
szczególnie w takich układach jak; podwzgórze--
przysadka mózgowa-gruczoł docelowy. Przy-
kład takiego sprzęŜenia zwrotnego przedstawia
ryc. 44-1. Jak widać na rycinie, podwzgórzowy
hormon uwalniający pobudza syntezę i uwal-
nianie hormonu przedniego płata przysadki
mózgowej, który z kolei stymuluje wytwarzanie
hormonu w narządzie docelowym. Wysokie
stęŜenia hormonu tego ostatniego hamują syn-
tezę i działanie hormonu podwzgórzowego,
i odwrotnie, małe stęŜenia pobudzają układ na
poziomie podwzgórza. Wyjątkową cechą tego
szczególnego układu jest to, Ŝe synteza hor-
monu przysadki gruczołowej moŜe się zmniej-
szyć w następstwie działania tzw. krótkiej pętli
sprzęŜenia zwrotnego. Działanie takiego syste-
mu zapewnia precyzyjną kontrolę stęŜenia hor-
monu w osoczu. Pokazuje on, Ŝe w obrębie
jednego układu wewnątrz wy dzielniczego istnie-
je wiele hormonów i wiele tkanek docelowych.
Istnienie takich „pętli" kontroli wydzielania
hormonów wykazano dla nadnerczy, tarczycy
oraz gonady męskiej i Ŝeńskiej.
W innych przypadkach regulacja mechaniz-
 CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 577
PODWZGÓRZE
e
Hormon '
e (PRZEDNI PŁAT PRZYSADKI
uwalniający MÓZGOWEJ)
Krotka pętla
t hormonu.
Ryc. 44-1. Przykład układu
kontrolnego opartego na
zasadzie ujemnego sprzęŜenia
zwrotnego, regulującego
czynność tarczycy, nadnerczy,
NARZĄD DOCELOWY
jajników i gonady męskiej.
mem ujemnego sprzęŜenia zwrotnego jest reali-
zowana za pośrednictwem zmiany stęŜenia
określonych metabolitów lub substratów po-
wstałych w następstwie działania hormonu na
komórkę docelową. I tak np. wzrost stęŜenia
glukozy w osoczu krwi, czyli hiperglikemia,
pobudza uwalnianie insuliny, która z kolei
nasila pobór i utylizację glukozy przez liczne
tkanki; w następstwie tych procesów stęŜenie
glukozy normalizuje się, dzięki czemu uwal-
nianie insuliny maleje, W określonych warun-
kach chorobowych uwalnianie insuliny do krwi
moŜe być nadmierne, co moŜe być przyczyną
wystąpienia hipoglikemii. Odpowiedzią fizjo-
logiczną na taki groźny dla Ŝycia stan jest
uwalnianie amin katecholowych, hormonu
wzrostu, glukagonu, ACTH, wazopresyny i an-
giotensyny II, tj. hormonów zwiększających
stęŜenie glukozy we krwi. Jak widać, rozwinęła
się złoŜona sieć mechanizmów regulujących
stęŜenie krytycznego metabolitu (w omawia-
nym przypadku glukozy) niezbędnego dla czyn-
ności mózgu.
W innych przypadkach hormony działają na
zasadzie dodatniego sprzęŜenia zwrotnego. I tak
na przykład estrogeny i progesteron są potrzeb-
ne do wystąpienia wzrostu sekrecji LH, in-
dukującego owulację oraz powstanie ciałka
Ŝółtego, jak równieŜ dalszą syntezę wymienio-
nych hormonów steroidowych. W wielu przy-
37
padkach pętie sprzęŜenia zwrotnego nie zostały
jeszcze określone,' najczęściej dlatego, Ŝe nie-
znane są końcowe produkty działania
Liczne zjawiska patofizj o logiczne,
takie jak wstrząs, uraz, hipoglikemia, ból i
stres wpływają na czynność osi
podwzgórze-przysadka--narząd docelowy
poprzez oddziaływanie na wyŜsze ośrodki
mózgowe. Wymienione czynniki
pobudzające wykazują znaczny wpływ na
przemianę amin katecholowych i
hormonu wzrostu, jak równieŜ na
czynność kory nadnerczy, tarczycy i
gonad, chociaŜ jeszcze słabo poznano
poszczególne ogniwa działania tych
czynników.
W chorobach wydzielania wewnętrznego
oraz przemiany materii wspomniane mechaniz-
my sprzęŜenia zwrotnego ulegają zaburzeniu.
W celu wykrycia zaburzeń tych układów uŜywa
się testów diagnostycznych odróŜniających sta-
ny fizjologiczne od chorobowych.
RECEPTORY HORMONALNE
ODGRYWAJĄ GŁÓWNĄ ROLĘ
Receptory wykazują zdolność
precyzyjnego odróŜniania cząsteczek
Rycina 44-2 pokazuje główne zasady działa-
nia hormonalnego układu komunikacji. StęŜe-
nie hormonów w płynie pozakomórkowym jest
zwykle bardzo małe i waha się w granicach od
1O"1S do 10~e mol/l. Są to stęŜenia znacznie
niŜsze w porównaniu do stęŜeń licznych, struk-
turalnie podobnych do hormonów cząsteczek
(substancje steroidowe, aminokwasy, peptydy,
białka) i innych substancji krąŜących we krwi.
StęŜenia tych ostatnich wahają się od tO~5 do
10"3 mol/l. Dlatego teŜ komórki docelowe
muszą odróŜnić nie tylko róŜne hormony obec-
ne we krwi w małych stęŜeniach, ale równieŜ
rozpoznać je wśród cząsteczek występujących
w 106 do I09-krotnie większym stęŜeniu. Ten
wysoki stopień dyskryminacji poszczególnych
cząsteczek zapewniają struktury komórkowe
zwane receptorami. Hormony rozpoczynają
swoje działanie biologiczne wiąŜąc się ze swois-
tym receptorem komórkowym. KaŜdy skutecz-
ny układ kontroli musi jednak równieŜ obej-
mować-mechanizmy hamujące efekty hormona-
lne. Zachodzą one zwykle w ten sposób, Ŝe
efektor odłącza się od receptora.
Pod pojęciem komórki docelowej naleŜy ro-
zumieć komórkę wykazującą zdolność wiązania
578 / ROZDZIAŁ 44
A
o /
— ■
2
v— l_J
w 3 4
1
Ryc. 44-2. Swoistość i wybiórczość receptorów hormonalnych. W płynie pozakomórkowym znajduje się
wiele róŜnorodnych cząsteczek, lecz tylko kilka z nich jest rozpoznawanych przez receptory hormonalne.
Receptory te muszą je rozpoznać wśród innych cząsteczek występujących w wysokich stęŜeniach.
Komórka moŜe mieć tylko jeden rodzaj receptora, lub teŜ receptory dla kilku hormonów.
określonego hormonu przez swoisty receptor.
Zjawisko interakcji między hormonem a jego
receptorami moŜna określić ilościowo, uŜywa-
jąc ligandów radioaktywnych, wykazujących
właściwości wiązania hormonów. W badaniach
zjawiska wymienionej interakcji waŜne są na-
stępujące elementy; 1) radioaktywność nie moŜe
zmienić aktywności biologicznej ligandu, 2)
wiązanie musi mieć charakter swoisty, tj. znako-
wany ligand musi zostać wyparty przez nie-
znakowanego agoniśtę lub antagonistę, 3} wią-
zanie musi być „wysycalne" oraz 4) wiązanie
powinno zachodzić w zakresie stęŜeń wywołują-
cych spodziewaną odpowiedź biologiczną.
W obrębie receptora występuje
zarówno domena rozpoznająca,
jak i sygnalizacyjna
Wszystkie receptory, zarówno dla hormonów
polipeptydowych, jak i steroidowych, mają
przynajmniej dwie domeny czynnościowe. Do-
mena rozpoznająca wiąŜe hormon, zaś drugi
obszar receptora wytwarza sygnał łączący pro-
ces rozpoznawania hormonu z jakąś czynnością
śródkomórkową. Proces wiązania hormonu do-
wodzi, Ŝe pewien obszar jego cząsteczki wyka-
zuje strukturę komplementarną do określonego
obszaru cząsteczki receptora. Stopień tej kom-
□
RóŜnorodność
cząsteczek w płynie
pozakomórkowym
--- Hormon
— Rodzaje
2 komórek
plementarnośd określa siłę wiązania hormonu
z receptorem wyraŜoną współczynnikiem powi-
nowactwa (K) (affinity of binding).
JeŜeli natywny hormon wykazuje wartość
K umownie określoną jako 1, inne cząsteczki
naturalne wykazywać będą wartości K od 0 do
1. W rzeczywistości absolutne wartości powino-
wactwa poszczególnych cząsteczek do receptora
mogą się róŜnić 1012-krotnie. Syntetyzowano
nawet Ugandy o względnej wartości K>1. Te
ostatnie uŜywane są w badaniach róŜnych aspe-
któw biologii receptora.
Proces trans du kej i sygnału odbywa się naj-
częściej dwiema drogami. Cząsteczki hormonu
białkowego lub polipeptydowego, lub teŜ amin
katecholowych łącząc się z receptorami zlokali-
zowanymi w błonie plazmatycznej wyzwalają
sygnał regulujący róŜne czynności środkom or-
kowe, najczęściej poprzez zmianę aktywności
jakiegoś enzymu. Hormony steroidowe oraz
tarczycy wiąŜą się z receptorami śródkomór-
kowymi, zaś powstały w ten sposób kompleks
hormon-receptor sam jest sygnałem {patrz ni-
Ŝej)-
Dotychczas poznano sekwencję ami no kwa-
sową wymienionych dwóch domen dla wielu
receptorów wiąŜących hormony polipeptydo-
we, W celu uzyskania zmiany siły wiązania
 CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 579

hormonu do receptora oraz aktywności bio- Tabela 44-1 przedstawia kilka cech tych dwóch
logicznej hormonu dokonano syntezy jego ana- rodzajów białek. Na jedną komórkę przypada
logów róŜniących się od natywnego hormonu tysiące cząsteczek receptorowych wiąŜących
określonymi podstawnikami aminokwasowy- określony iigand (hormon), wykazujących wy-
mi. Receptory hormonów steroidowych mają sokie powinowactwo i wysoką swoistość. Rece-
wiele domen czynnościowych; jedna z nich ptory mogą rozpoznać i wyselekcjonować swoi-
wiąŜe się z hormonem, druga z określonym ste cząsteczki przy gradiencie stęŜenia rzędu 10*
obszarem łańcucha DNA, trzecia pobudza (lub lub 107. Ponadto wiązanie hormonu przez rece-
teŜ hamuje) proces transkrypcji genu, zaś czwar- ptory jest wysycalne przy fizjologicznych stęŜe-
ta moŜe określać powinowactwa (high affmity niach tego hormonu. Interakcje zachodzące
binding) do DNA. między hormonem a receptorem są zaleŜne od
Podwójna funkcja receptora, tj, zdolność siły jonowej, temperatury i pH roztworu. Te
wiązania hormonu i inicjacja określonej czyn- ostatnie cechy są róŜne, choć charakterystyczne
ności środkom orkowej leŜy u podstawy tzw. dla poszczególnych hormonów i ich recepto-
sprzęŜenia receptorowo-efektorowego (receptor- rów. U podstawy wiązania hormonu przez
-effector coupling) stanowiącego pierwszy etap swoisty receptor leŜą mechanizmy hydrofobowe
amplifikacji odpowiedzi hormonalnej. Ta cecha i elektrostatyczne, przez co wiązanie to jest
odróŜnia receptor komórki docelowej od białek szybko odwracalne, z wyjątkiem określonych
nośnikowych osocza, które wprawdzie wiąŜą przypadków.
hormony, lecz nie indukują określonego syg- KrąŜące we krwi hydrofobowe steroidy i hor-
nału hormonalnego. mony tarczycy związane są ze swoistymi biał-
kami transportowymi (nośnikowymi). Ilość
Receptory i białka transportowe białek nośnikowych jest znacznie większa niŜ
(nośnikowe) wykazują działania liczba śródkomórkowych białek receptorowych
wzajemnie się uzupełniające dla tych hormonów; odznaczają się one jednak
WaŜne jest odróŜnienie wiązania hormonów słabszym powinowactwem i mniejszą swoistoś-
przez receptory od łączenia się hormonów z róŜ- cią w porównaniu do receptorów. Białka noś-
nymi białkami transportowymi (nośnikowymi). nikowe, wiąŜąc określony hormon, stanowią
rodzaj puli rezerwowej dla tego hormonu; kom-
pleks białko nośnikowe-hormon nie ulega bo-
Tabela 44-1. Porównanie receptorów hormonal- wiem ani metabolizacji, ani teŜ wydaleniu
nych z białkami nośnikowymi hormonów w osoczu z ustroju. Tylko frakcja hormonu wolnego, nie
krwi związanego z białkami nośnikowymi, wykazuje
Białka nośni- aktywność biologiczną. Hormony peptydowe
Cecha Receptory kowa hormo- i białkowe nie mają białek nośnikowych w oso-
nów w osoczu czu krwi, przez co wykazują znacznie krótszy
StęŜenie Bardzo małe Bardzo duŜe okres półtrwania (wynoszący sekundy lub mi-
(tysiące na (miliardy/fil) nuty) niŜ hormony steroidowe (których okres
jedną komór- półtrwania wynosi kilka godzin).
kę)
Powinowactwo Bardzo duŜe Małe Zatezność między liczbą receptorów
związanych z hormonem a jego
mol/l) mol/l) działaniem biologicznym jest złoŜona
Swoistość wią- DuŜa Mała Jak widać na ryc. 44-3A, stęŜenia hormonu
wykazują często proporcjonalność do nasilenia
zania
swoistego działania biologicznego. Dotyczy to
Wysycenie przy Tak Nie
głównie hormonów steroidowych, ale równieŜ
stęŜeniach fizjo- niektórych hormonów peptydowych. Jest to
logicznych zjawisko zaskakujące, uwzględniając liczne eta-
Odwracał ność Tak Tak py dzielące proces wiązania hormonu przez
wiązania receptor od wystąpienia złoŜonej reakcji na ten
Zdolność wywo- Tak Nie hormon, na którą się składają m.in. indukcja
anta sygnału dla enzymatyczna, rozpad komórki i transport ami-
komórki
580 / ROZDZfAŁ 44
A. Nie ma receptor ów zapasowych
IM-,
50-
i 6 _
......... Efekt2
ir
-log stęŜenia hormonu
Ryc. 44-3. Porównanie wiązania hormonu z jego działaniem bioiogiczym w nieobecności (A) lub
obecności (B, efekt 2) receptorów zapasowych. W niektórych przypadkach efekt biologiczny jest ściśle
sprzęŜony z wiązaniem hormonu przez określoną tkankę, podczas gdy w innych przypadkach efekt
biologiczny wykazuje zjawisko „zapasowych receptorów" (porównaj efekt 1 z efektem 2 na rycinie B).
nokwasów. W innych przypadkach stwierdza
się znamienna dysocjacje między liczbą recep-
torów zajętych przez hormon a biologicznymi
skutkami jego działania, rj. obserwuje się mak-
symalny efekt biologiczny hormonu wtedy, kie-
dy tylko maty odsetek receptorów jest związa-
nych przez hormon (p. ryc. 44-3B, efekt 2).
Receptory bezpośrednio nie uczestniczące w re-
akcji biologicznej na hormon określane są jako
receptory zapasowe (spare receptors).
Obecność receptorów zapasowych obserwuje
się w reakcjach wywołanych przez wiele hor-
monów peptydowych. Sądzi się, Ŝe te receptory
zwiększają wraŜliwość komórki docelowej na
małe stęŜenia hormonu oraz, Ŝe stanowią rezer-
wuar receptorów. Koncepcja występowania re-
ceptorów zapasowych ma charakter operacyjny
i zaleŜy od tego, który aspekt odpowiedzi
hormonalnej jest badany oraz jaka tkanka
w niej bierze udział. Przykładem tego jest wy-
stępowanie wspaniałej zgodności zachodzącej
między wiązaniem LH i wytwarzaniem cAMP
przez komórki ziarniste pęcherzyków jajnika
(przy aktywacji cyklazy adenylanowej przez
jakikolwiek hormon zwykle nie stwierdza się
receptorów zapasowych); natomiast steroido-
geneza, która jest cAMP-zaleŜna, zachodzi
w tych komórkach wtedy, kiedy mniej niŜ 1 %
wszystkich receptorów jest związanych przez
hormon (porównaj efekt !*z efektem 2 przed-
stawionym na ryc. 44-3B). Transkrypcja genu
B. Są receptory zapasowe
= 100-,
Wiązanie
■ Efekn
50-
. --- 1
10 9
------- r
8 7
— log stęŜenia hormonu
dla karboksykinazy fosfoenolopirogroniano-
wej ulega supresji, jeśli liczba receptorów in-
sulinowych na hepatocytach związanych z tym
hormonem jest znacznie mniejsza niŜ 1%, pod-
czas gdy w tymocytach stwierdza się wysoce
znamienną korelację między liczbą receptorów
związanych przez insulinę a nasileniem trans-
portu aminokwasów. Innym przykładem dyso-
cjacji zachodzącej między liczbą związanych
przez hormon receptorów a efektami biologicz-
nymi danego hormonu jest wpływ amin kate-
cholowych na skurcz mięśni, lipolizę i transport
jonów. Przyjmuje się, Ŝe wymienione reakcje
końcowe odzwierciedlają działanie kaskadowe
lubuwielokrorniające tych hormonów. Opisano
występowanie zmiennej czułości poszczegól-
nych reakcji na hormon w obrębie jednej i tej
samej komórki. Przy wzrastającej liczbie zwią-
zanych przez hormon receptorów insulinowych
adypocytów w pierwszej kolejności wzrasta
lipogeneza, a w następnej utlenianie glukozy,
transport aminokwasów i synteza białek.
Liczba receptorów hormonalnych
komórki moŜe się zwiększać (up-
regułation) lub zmniejszać (down -
regułation)
Liczbę receptorów na powierzchni komórki
lub występujących w jej obrębie cechuje stan
dynamiczny; podlega on regulacjom fizjologicz-
nym i moŜe się zmieniać w stanach chorobo-
 CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 581

wych lub pod wpływem zabiegów ieczniczych.
Najwięcej wiadomo o receptorach błony plaz-
ma tycznej. W błonie komórkowej regulacji
podlega zarówno liczba receptorów hormonal-
nych, jak i powinowactwo hormonów do tych
receptorów. Zmiany te mogą być szybkie
i w znamiennym stopniu wpłynjjć na nasilenie
reakcji komórki na działanie hormonu. Na
przykład ekspozycja komórek na agonistów (3-
adrenergicznych przez minuty lub godziny
sprawia, Ŝe stosowanie większego stęŜenia ago-
nisty nie tylko nie nasila aktywacji cyklazy
adenylanowej, lecz nawet moŜe być przyczyną
całkowitej utraty jej aktywności biologicznej.
Ten proces odczulania (desensytyzacji) komórki
na hormon odbywa się dwoma mechanizmami.
Pierwszy polega na utracie receptorów z błony
plazma ty cznej. To zmniejszanie się liczby recep-
torów (down regulation) polega na śródkomór-
kowej sekwestracji receptorów, tj. na oddziele-
niu ich od innych składowych układu odpowie-
dzi hormonalnej, w tym równieŜ na oddzieleniu
podjednostki regulacyjnej cyklazy adenylano-
wej od jej podjednostki katalitycznej (p. rozdz.
45). Usunięcie agonisty ze środowiska powoduje
ponowne pojawienie się receptorów na
powierzchni komórki oraz przywraca wraŜli-
wość komórki na dany hormon. Drugi mecha-
nizmt>dczulania na hormon polega na kowalen-
cyjnej modyfikacji receptora poprzez fosforyla-
cję. Ten zaleŜny qd cAMP proces nie zmienia
liczby receptorów, ani teŜ nie powoduje ich
translokacji. Doświadczenia nad rekonstytucja,
receptora wykazały, Ŝe fosforylowany receptor
nie jest zdolny aktywować cyklazę, tak Ŝe
dochodzi do rozkojarzenia funkcji wiązania
hormonu oraz procesu aktywacji komórki. Zja-
wisko fizjologicznej adaptacji komórek drogą
zmniejszania liczby receptorów (down regula-
tion) obserwuje się między innymi po zadziała-
niu insuliny, glukagonu, tyreoliberyny (TRH),
hormonu wzrostu, LH, FSH i amin katecholo-
wych. Kilka hormonów, takich jak angioten-
syna II i prolaktyna, wykazuje odwrotny wpływ
na liczbę swoich receptorów, tj. hormony te
zwiększają liczbę receptorów (zjawisko to okre-
śla się jako up regulation). Taka zmiana liczby
receptorów moŜe zachodzić w krótkim czasie (w
ciągu minut lub godzin) i najpewniej stanowi
waŜny mechanizm regulacji odpowiedzi bio-
logicznej.
Sposób w jaki utrata receptorów wpływa na
odpowiedź biologiczną indukowaną hormo-
nem, zaleŜy od obecności lub nieobecności
receptorów zapasowych. Rycina 44-4 przed-
stawia wpływ utraty Liczby receptorów do f
wartości normalnej na przebieg krzywej od-
zwierciedlającej zaleŜność efektu biologicznego
od stęŜenia hormonu w obecności i nieobecno-
ści receptorów zapasowych. W nieobecności

A. Nie ma receptorów zapasowych B. Są receptory zapasowe

r r
10 S 8 7
— log (stęŜeńte hormonu)
— log (slęzenle hormon u)

— Prawidłowa liczba receptorów

- - tkrotne zmniejszenie liczby receptorów

Ryc. 44-4. Wpływ 5-krotnego zmniejszenia liczby receptorów na efekt biologiczny układu nie mającego
{A) i mającego (B) receptory zapasowe. _____________________________________
582 / ROZDZIAŁ 44
receptorów zapasowych maksymalna odpo-
wiedź na działanie hormonu wynosi 20% war-
tości obserwowanej przy normalnej liczbie rece-
ptorów (część A ryc. 44-4) (efekt odpowiada
wartości Vmax). W obecności receptorów zapa-
sowych {część B ryc. 44-4) uzyskuje się mak-
symalna reakcję, lecz przy stęŜeniu hormonu
pięciokrotnie większym od pierwotnego stęŜe-
nia skutecznego (efekt analogiczny do efektu
Receptory są białkami
Najwięcej informacji uzyskano na temat rece-
ptora acetylocholi nowego, który łatwo oczyścić
i który występuje we względnie duŜych ilościach
w narządzie elektrycznym węgorza Torpedo
całifomica. Receptor składa się z czterech pod-
jednostek o konfiguracji a.%, p, y, 8. Dwie
jednostki et wiąŜą acetylochohnę. UŜywając
techniki mutagenezy określonych regionów re-
ceptora udało się wykazać, który obszar pod-
jednostki a uczestniczy w formowaniu przez-
blonowego kanału jonowego, pełniącego głów-
ną czynność receptora acetylocholinowego.
Inne receptory występują w bardzo małej
liczbie, stąd teŜ proces ich oczyszczania i chara-
kteryzowania jest trudny. Jednak dzięki tech-
nice rekombinacji DNA, istnieje dzisiaj moŜ-
liwość uzyskania ilości receptorów wystarczają-
cej do badań. Ten fakt sprawił, Ŝe stały się one
przedmiotem intensywnych studiów. I tak rece-
ptor insulinowy jest heterotetramerem (a2, p2),
w którym podjednostki połączone są ze sobą
licznymi wiązaniami dwusiarczkowymi. Pod-
jednostka zewnątrz błon owa a łączy się z in-
suliną, podczas gdy pedjednostka p1, sprzęgająca
zewnętrzną i wewnętrzną warstwę błony,
przekazuje sygnał do komórki, najpewniej za
pośrednictwem komponentu cytoplazmatycz-
nego tego polipeptydu, będącego kinazą tyrozy-
nową. Podobną strukturę wykazują receptory
dla insulinopodobnego czynnika wzrostowego
I (lgF-1), nabłonkowego czynnika wzrostowego
(ECF) oraz lipoprotein o niskiej gęstości (LDL)
(p. ryc. 52-12). Receptory dla innych hormonów
polipeptydowych zostały słabiej scharakteryzo-
wane. Przyjmuje się jednak, Ŝe i one składają sie
z podstawowego komponentu białkowego,
wraŜliwego na działanie róŜnych peptydaz i en-
zymów proteolitycznych.
W wielu przypadkach proces wiązania hor-
monu przez receptor wymaga obecności wiązań
dwusiarczkowych, fosfolipidu i komponentu
węglowodanowego.
Receptory hormonów steroidowych są rów-
nieŜ białkami. W ostatnich latach poznano
funkcję tych cząsteczek, zaś obecnie zaczynamy
poznawać ich strukturę. Dobrym przykładem
jest receptor glukokortykoidowy (ryc. 49-6).
Ma on kilka domen funkcyjnych: 1) domenę
wiąŜącą hormon, zlokalizowaną w C-korico-
wym odcinku, 2) przylegającą do niej domenę
wiąŜącą DNA, 3) obszar rozpoznający, połoŜo-
ny w N-końcowej części cząsteczki, niezbędny
do wiązania odcinka łańcucha DNA i zawiera-
jącego większość domen antygenowych cząste-
czki oraz 4) jedną lub więcej domen aktywują-
cych lub hamujących transkrypcję genu. Ist-
nienie wymienionych domen funkcyjnych po-
twierdzono w badaniach receptorów syntetyzo-
wanych metodami inŜynierii genetycznej za po-
mocą swoistego dla danego receptora cDNA.
Wydaje się, Ŝe róŜne typy receptorów steroido-
wych mają taką samą ogólną strukturę (opisaną
wyŜej) i odznaczają się znaczną homologią
w zakresie sekwencji aminokwasowej w wyŜej
opisanych domenach. Występuje równieŜ god-
na uwagi homologią między wymienioną klasą
receptorów a onkogenem \-erb A.
Nieprawidłowości w strukturze
receptorów hormonalnych uczestniczą
w patogenezie róŜnych chorób
Wyjaśnienie roli receptorów w działaniu hor-
monów było punktem wyjścia do badań nad
rolą nieprawidłowości w zakresie jego funkcji
w patogenezie pewnych chorób. Tabela 44-2
przedstawia 3 ogóme grupy defektów recep-
torowych. W pierwszej przyczyną choroby są
przeciwciała skierowane przeciwko swoistemu
receptorowi hormonalnemu. Przeciwciała nale-
Ŝące do klasy IgG mogą blokować wiązanie się
hormonu ze swoim receptorem (taką sytuację
spotyka się w acanthosis nigricans przebiegają-
cej z insulin o opornością oraz w astmie oskrzelo-
wej), mogą naśladować działanie właściwego
hormonu (przykładem tego jest choroba Grave-
sa-Basedowa) lub przyspieszać obrót metaboli-
czny receptora (na przykład w myasthenia gra-
vis).
W drugiej grupie nie stwierdza się wiązania
hormonu z receptorem. Nie jest jasne, czy
przyczyną tego zjawiska jest brak odpowied-
nich receptorów, lub teŜ receptor jest obecny,
lecz wykazuje określony defekt. Trudności
w tym zakresie wynikają stąd, Ŝe wykrywanie
większości receptorów oparte jest na określaniu
ich powinowactwa do hormonów.
 CHARAKTERYSTYKA UKŁADÓW HORMONALNYCH / 583
Tabela 44-2. Choroby receptorowe
' Choroba Receptor
Choroba Gravesa-Basedowa (nad- Dla TSH
czynność tarczycy)
Acanthosis nigricans z odpornoś- Dla insuliny
cią na insulinę
Myasthenia gravis Dla acetytocholiny
Astma Adrenergiczny
Moczówka prosta nerkowopo-c Dla ADH
ho dna, wrodzona
Zespół femtnizujących jąder Dla androgenów
Rzekoma niedoczynność przytar- Dta PTH
czyc
Krzywica typu II oporna na wita- Dla kalcytriolu (1,25/OH/2D3)
minę D
Otyłość Dla insuliny
Cukrzyca typu II (insulinoniezaleŜ- Dla insuliny
na-NIDDM)
Trzecia grupa obejmuje choroby spowodo-
wano-nieprawidłową regulacją liczby i powino-
wactwa receptorów. Chorzy z otyłością lub
chorzy na cukrzyce typu II i z otyłością często
wykazują objawy nietolerancji glukozy i opor-
ność na insulinę pomimo występowania pod-
wyŜszonych stęŜeń tego hormonu w osoczu.
Chorzy ci wykazują mniejszą liczbę receptorów
insulinowych (indukowanych zjawiskiem
down-regulation) w komórkach docelowych
dla tego hormonu, tj. w adypocytach, hepatocy-
tach i komórkach mięśni szkieletowych. W mia-
rę zmniejszania masy ciała u chorych tych
obserwuje się obniŜanie się stęŜenia insuliny
w osoczu krwi, wzrost liczby receptorów in-
sulinowych w komórkach docelowych dla tego
hormonu, poprawę wraŜliwości na insulinę oraz
zmniejszanie się nietolerancji węglowodanów.
Nowsze badania w dziedzinie biologii moleku-
larnej sugerują, Ŝe nieprawidłowości w zakresie
sprzęŜenia zachodzącego między receptorem
dla czynnika wzrostowego a reakcją komórki
efektorowej mogą być przyczyną niekontrolo-
wanego wzrostu komórek nowotworowych
(złośliwych). Przykłady te są ilustracją wielu
Przyczyna choroby
Przeciwciało pobudza receptor
TSH
Przeciwciało blokuje wiązanie in-
suliny do receptora
Przeciwciało nasila obrót metabo-
liczny receptora acety I oc hol i no-
wego
Przeciwciało blokuje wiązanie
neurotransmitera do receptora
Niedobór receptora
Niedobór receptora
Niedobór receptora i
>
Niedobór receptora
ObniŜone wiązanie hormonu
przez receptor
ObniŜone wiązanie hormonu
przez receptor
chorób indukowanych nieprawidłową funkcją
receptora.
PIŚMIENNICTWO
Ginsberg BH: Synthesis and regulation of receptors
for polypeptide honnones, Pages 59—97 in: Bio-
logicai Regulation and Dewlopment. Vol 3B, Yama-
moto K (editor). Plenum Press, 1985.
Granner DK, Lee F: The multiple endocrine neop-
lasia syndromes. Chapter 76 in: Comprekensive
Textbook of'Oncology. Moosa AR, Robson MC,
Schimpff SC (editors). Williams & Wilkins, 1984.
Mishina M et al: Expression of functional acetyl-
choline receptor frotn cloned cDNAs. Naturę
1984;307:604.
Roth J, Taylor Sl: Receptors for peptide hormones:
Alterations in disease of humans. Annu Rev Physiol
1982;44:639.
Roth i et al: The evolutionary origins of hormones,
neurotransmitters, and othcr ejttracellular messen-
gers. N Eng! J Med 1982;306:523.
Sibley DR, Lefkowitz RJ: Motet ul ar mech ani sms of
receptor desensitization using the p-adrenergic
recepto r-coupled adenylate cyclase system as a mo-
del. Nautre 1985;317:124.
45 Działanie hormonów
WPROWADZENIE
Działanie hormonu na poziomie komórko-
wym zaczyna się od połączenia go ze swoistym
receptorem. Klasyfikacja hormonów moŜe być
oparta na lokalizacji receptorów dla tych hor-
monów lub teŜ na tym, jaki rodzaj sygnału lub
wtórnego przekaźnika pośredniczy w działaniu
hormonu na poziomie komórki. Dotychczas
poznano dokładnie liczne rodzaje wtórnego
przekaźnika, lecz dla wielu hormonów nie zdefi-
niowano jeszcze środkom orkowego sygnału.
Znaczne są postępy w zakresie wyjaśnienia
mechanizmu działania hormonów w obrębie
komórki, szczególnie w odniesieniu do wpływu
tych substancji na ekspresję swoistych genów.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Racjonalna diagnostyka i terapia określonej
choroby opierają się na znajomości jej patofiz-
jologii oraz moŜliwości ilościowej analizy tej
ostatniej. Choroby układu wewnątrzwydzielni-
czego, najczęściej spowodowane nadmiernym
lub niedostatecznym wytwarzaniem określone-
go hormonu, są bardzo dobrymi przykładami
zastosowania wyników badań nauk podstawo-
wych w medycynie klinicznej. Znając ogólne
mechanizmy działania hormonów oraz rozu-
miejąc fizjologiczne i biochemiczne skutki dzia-
łania kaŜdego z nich, moŜna rozpoznać chorobę
endokrynną, będącą następstwem zaburzonej
równowagi hormonalnej oraz skutecznie ją le-
czyć.
Dsryl K. Granner, MD
KLASYFIKACJA HORMONÓW MOśE
BYĆ OPARTA NA RÓśNYCH
PODSTAWACH
Hormony moŜna sklasyfikować na podsta-
wie ich struktury chemicznej lub rozpuszczalno-
ści w róŜnych środowiskach, lokalizacji recep-
tora hormonalnego lub rodzaju sygnału pośred-
niczącego działanie hormonu w obrębie komór-
ki. Tabela 45-1 przedstawia klasyfikację hor-
monów opartą na ostatnich dwóch cechach, zaś
tab. 45-2 ogólne cechy kaŜdej z dwóch grup
wymienionych w pierwszej tabeli.
Hormony grupy I mają właściwości lipofilne
i są, z wyjątkiem Ty i T4, pochodnymi chole-
sterolu. Po wydzieleniu do krwi, zostają one
związane przez białka nośnikowe (transporto-
we), przez co odpada problem ich rozpuszczal-
ności i wydłuŜa się ich okres półtrwania w oso-
czu krwi. Cząsteczki tych hormonów, nie zwią-
zanych z białkami nośnikowymi, łatwo prze-
chodzą przez błony plazmatyczne wszystkich
komórek, łącząc się po drodze z receptorami
cytoplazmatycznymi lub jądrowymi w komór-
kach docelowych.
Przyjmuje się, Ŝe kompleks z!oŜony z hor-
monu i jego receptora spełnia rolę śródkomór-
kowego przekaźnika dla tej grupy hormonów.
Druga duŜa grupa składa się z hormonów
rozpuszczalnych w wodzie wiąŜących się z recep-
torami błony plazma tycz nej komórki docelo-
wej. Hormony, wiąŜące się z błoną plazmatycz-
ną komórek, komunikują się z śródkomórko-
wymi procesami metabolicznymi za pośrednict-
wem cząsteczek, określanych jako drogie prze-
kaźniki (second messenger — sam hormon
określany jest jako pierwszy przekaźnik). Te
ostatnie powstają w wyniku interakcji hormonu
z receptorem. Koncepcja drugiego przekaźnika
 DZIAŁANIE HORMONÓW / 585

Tabela 45-1. Klasyfikacja hormonów oparta na mechanizmie ich działarjia

Grupa I. Hormony wiąŜące się z receptorami śródfcomórkowymi
Estrogeny Kaicytriol [1-25(OH),D3]
Glukokortykoidy Androgeny
Minera lokortykoidy Hormony tarczycy {Ta i Tt)
Progestyny
Grupa II. Hormony wiąŜące się z receptorami powierzchni komórkowej
A. Drugim przekaźnikiem jest cAMP
Hormon adrenokortykotropowy {ACTH) Parathormon
Angiotensyna II Opioidy
Hormon antydiuretyczny (ADH) Acetyl ochot i na
Folitropina (FSH) Glukagon
Gonadotropina kosmówkowa (hCG) Kortykoliberyna (CRH)
Lipotropina (LPH) Kalcytonina
Lutropina (LH) Katecholaminy a-adrenergiczne
Melanotropina (MSH) Somatostatyna
Tyreotropina (TSH) Katecholaminy p-adrenergiczne
B. Drugim przekaźnikiem jest cGMP
Przedsionkowy czynnik natriuretyczny (ANF)
C. Drugim przekaźnikiem są jon wapniowy
lub (i) fosfatydyloinozytydy: Acetylochoiina (receptor rnuskarynowy)
Katecholaminy c^-adrenergiczne Oksytocyna
Cholecystokinina Gonadoliberyna
G astry na Angiotensyna II
Substancja P
Tyreoliberyna (TRH)
Wazopresyna
D. Przekaźnik śród komórko wy jest nieznany
Somatomammotropina kosmówkowa (CS) Nerwowy czynnik wzrostowy (NGP)
Hormon wzrostu (GH) Naskórkowy czynnik wzrostowy (EGF)
Insulina
Czynniki wzrostowe insulinopodobne (IGF-I, Fibrobiastyczny czynnik wzrostowy (FGF)
IGF-II) Prolaktyna
Czynnik wzrostowy pochodzenia płytkowego
(PDGF)
pochodzi z obserwacji Sutherlanda, który wy- IID, tj. dla bardzo ciekawej klasy hormonów.
kazał, Ŝe epinefryna, wiąŜąc się z błoną plaz- Nie będzie zaskoczeniem, jeśli się okaŜe, Ŝe
matyczną erytrocytów gołębia, zwiększa stęŜe- działanie tej grupy hormonów zaleŜy od wielu
nie śródkomórkowcgo eAMP. W serii kolej- mediatorów lub róŜnych mechanizmów. Kilka
nych doświadczeń wykazano, Ŝe cAMP bierze hormonów moŜna zaliczyć do więcej niŜ jednej
udział w działaniu biologicznym licznych hor- grupy. Podana klasyfikacja hormonów zapew-
monów. Hormony, dla których udowodniono ne ulegnie zmianie w miarę uzyskania nowych
w sposób jednoznaczny taki mechanizm działa- informacji.
nia, zestawione są w grupie HA tab. 45-1. Jak
dotychczas tylko dla przedsionkowego hormo-
nu natriuretycznego (ANF) drugim przekaź- HORMONY GRUPY I MAJĄ
nikiem jest cGMP. Zapewne do tej grupy (grupa RECEPTORY ZLOKALIZOWANE
IIB tab. 45-1) dołączą i inne hormony. Okazało SRÓDKOMÓRKOWO ORAZ
się, Ŝe dta wiehi hormonów, dla których za drugi WPŁYWAJĄ NA EKSPRESJĘ GENÓW
przekaźnik uwaŜano cAMP, w rzeczywistości są
nimi jony wapniowe lub (i) metabolity złoŜo- Ogólne zasady działania hormonów tej grupy
nych fosfoinozytydów. Hormony te zestawiono przedstawia ryc. 45-1. Te lipofilne cząsteczki
w pkt. IIC tab. 45-1. Dotychczas nie ziden- przenikają przez błony plazmatyczne wszyst-
tyfikowano drugiego przekaźnika dla grupy kich komórek, wiąŜą się natomiast tylko ze
586 / ROZDZIAŁ 45
A +
Receptor
U „Aktywacja'
Ryc. 45-1. Hormon steroidowy lub tarczycy wiąŜe się ze śródkomórkowym receptorem wywotując zmianę
konformacyjną. Następnie kompleks ten wiąŜe się do swoistego fragmentu nici DNA, tj. do sekwencji
odpowiedzi hormonalnej (hormone response element); w wyniku tej interakcji dochodzi do aktywacji lub
supresji ograniczonej liczby genów.
swoistym receptorem wysokiego powinowact-
wa w komórkach docelowych. Kompleks złoŜo-
ny z hormonu i receptora ulega następnie
„aktywacji" (zaleŜnej od temperatury i siły
jonowej środowiska), w wyniku której zmienia
się jego wielkość, konformacja oraz ładunek
powierzchniowy. W wyniku takich zmian kom-
pleks staje się zdolny do wiązania się z chroma-
tyną. Dla zrozumienia istoty sprawy nie ma
większego znaczenia, czy proces wiązania hor-
monu z receptorem i aktywacja kompleksu
zachodzą w cytoplazmie czy w jądrze komór-
kowym (problem ten jest przedmiotem dys-
kusji). Kompleks hormon-receptor wiąŜe się ze
swoistym fragmentem DNA określanym jako
,,element (lub sekwencja) odpowiedzi hormona-
lnej" {„hormone response element"), aktywując
lub inaktywując określone r geny. Wpływając
w sposób selektywny na transkrypcję okreś-
lonego genu i produkcje odpowiadającego mu
8LONA KOMÓRKOWA
JĄDRO KOMÓRKOWE
Kompleks
hormon —receptor
Sekwencja odpowiedzi hormonalnej
(HRE)
DNA
(chromatyna)
mHNA
Translacja
Swoiste białko
t Odpowleći
metaboliczna
mRNA, zmienia stęŜenia swoistych białek oraz
procesy metaboliczne. Skutek biologiczny kaŜ-
dego hormonu jest wysoce swoisty. Ogólnie
biorąc hormony zmieniają mniej niŜ 1% białek
i mRNA w komórce docelowej. Przedmiotem
dalszej dyskusji będzie głównie działanie steroi-
dów i hormonów tarczycy na poziomie jądra
komórkowego, poniewaŜ zostało ono zupełnie
dobrze poznane. Opisano równieŜ bezpośredni
wpływ wymienionych hormonów na róŜne or-
ganella subkomórkowe i błony. PrzewaŜają
dowody, Ŝe hormony steroidowe wpływają głó-
wnie na transkrypcję genów, chociaŜ mogą one,
podobnie jak liczne hormony innych grup (o-
mawiane niŜej), oddziaływać na „dowolny
etap" szlaku informacyjnego przedstawionego
na ryc. 45-2. ChociaŜ biochemia procesu trans-
krypcji genu w komórkach u ssaków nie została
jeszcze dobrze poznana, moŜna przyjąć ogólny
model wymagań strukturalnych, niezbędnych
 DZIAŁANIE HORMONÓW / 587

Tabela 45-2. Cechy ogólne poszczególnych kłas GEN

hormonów
Grupa 1 Grupa II Transkrypcja
Rodzaj hormo- Hormony steroi- Homnony poli-
nu dowe, jodotyro- peptydowe, biał- TRANSKRYPT r Degradacja
niny, kalcytriol kowe lub gliko- JĄDRO
proteinowe, ami- KOMÓRKOWE Procesy modyfikujące
ny katechdowe
Rozpuszczal- Lipofiłne Hydrofilne Degradacja
ność mRNA
Związanezbia- Tak Nie
ikami przenoś-
nikowymi Transport
Osoczowy okres Długi (godziny do Krótki (minuty)
półtrwanta dni) aktywny z± nieaktywny
mRNA
Lokalizacja re- Śród kom orkowa W błonie plaz- Translacja
CYTO PLAZMA
ceptora matycznej
Charakter dru- Kompleks recep- cAMP, Ca!+, BIAŁKO
giego przekaź- tor-hormon metabolity zło-
nika Ŝonych fosfoi- Ryc. 45-2. „Szlak informacyjny". Hormony mogą
nozytydów i in- oddziaływać na kaŜdy z wymienionych etapów
ne szlaku informacyjnego.

Sekwencja odpowiedz Fragment pro Gen

hormonalnej (HRE) motorowy (PE) ■ i
—\

5' ------ f- ■ -. '. ' . * " ■ ■ j ___________ / / / / / / /

-------5
■ ▲•O 1

1
Miejsce
Inicjacji
transkrypcji
__ I L _ i .

Miejsce
(erminacii
transkrypcji
Strukturalny
fragment nici DNA
Regulatorowy fragment nici DNA Ryc.

45-3. Wymagania strukturalne niezbędne dla procesu hormonalnej regulacji transkrypcji genu.

dia regulacji transkrypcji genu przez hormon
steroidowy lub hormony tarczycy {ryc. 45-3).
Geny te muszą się znajdować w obszarach
„otwartej", trans kry pcyj nie aktywnej chroma-
tyny oznaczonej na ryc. 45-1 jako wystająca
bańka podatnej na trawiące działanie DNA-zy.
Dotychczas przebadane geny wykazują przy-
najmniej dwa oddzielne odcinki regulatorowe
(„obszary kontrolujące"), zlokalizowane w sek-
wencji DNA przylegającej bezpośrednio do
końca 5' regionu inicjacji transkrypcji (ryc.
45-3). Pierwszy z nich, tzw. element promotoro-
wy (PE — promotor element) ma charakter
nieswoisty (generyczny), gdyŜ występuje w ta-
kiej samej lub innej postaci we wszystkich
genach. Ten element określa miejsce wiązania
się poliraerazy RNA II do DNA i tym samym
dokładność inicjacji transkrypcji (p. rozdz. 41).
Drugim fragmentem, poznanym w wielu ge-
nach regulowanych przez hormony steroidowe
jest tzw. sekwencja odpowiedzi hormonalnej
(HRE — hormone response element). Jest ona
umiejscowiona nieco dalej od końca 5' niŜ
odcinek promotorowy (PE) i moŜe się składać
z kilku oddzielnych fragmentów. HRE najpew-
niej moduluje częstość inicjacji transkrypcji
i jest mniej zaleŜny od połoŜenia i orientacji
przestrzennej. Pod tym względem jest podobny
588 / ROZDZIAŁ 45
do fragmentów wzmacniających transkrypcje
(enhancer elements) występujących w innych
genach (p. rozdz. 41). Ogólnie mówiąc HRE
zlokalizowany jest w paśmie DNA przed frag-
mentem inicjacji transkrypcji i oddzielony od
tego ostatniego przez kilkaset nukleotydów.
Dokładne połoŜenie HRE jest róŜne dla po-
szczególnych genów. W niektórych przypad-
kach zlokalizowany jest w obrębie samego genu.
Geny kontrolowane przez kilka hormonów
mają odpowiadającą im liczbowo HRE. Rów-
nieŜ transkrypcja indukowana hormonami pep-
ty do wy mi odbywa się poprzez odpowiedni
HRE, chociaŜ początek inicjacji tego procesu
róŜni sie od wyŜej opisanego dla hormonów
steroidowych, np. wiele hormonów, dla których
drugim przekaźnikiem jest cAMP, oddziałuje
na transkrypcję. W tych przypadkach czynni-
kiem przenoszącym sygnał (podobnym do kom-
pleksu receptor—hormon steroidowy lub hor-
mon tarczycy) jest specjalne białko, określane
jako „białko wiąŜące sekwencję HRE powstałe
pod wpływem cAMP" (cAMP response element
binding protein) (CREB). W tabeli 45-3 podano
sekwencje konsensus DNA dla kilku HRE.
Fragment HRE odznacza się tym, Ŝe wiąŜe się
lepiej z kompleksem hormon—receptor niŜ ota-
czające go fragmenty nici DNA lub DNA
pochodzące z innego źródła. W wyŜej opisanych
przypadkach potwierdzono występowanie tego
rodzaju swoistego wiązania. HRE musi równieŜ
inicjować odpowiedź na działanie hormonu.
Domniemana sekwencja regulatorowego DNA
moŜe być sprzęŜona z genami reporterowymi
dla realizacji takiego działania. Normalnie te
geny fuzyjne (fusion genes) zawierają geny repor-
terowe, na które hormony zwykle nie mają
wpływu. Często geny te nie ulegają normalnej
ekspresji w badanych tkankach. Wśród po-
wszechnie stosowanych genów reporterowych
naleŜy wymienić geny dla: globiny, kinazy tymi-
dynowej, bakteryjnej acetylotransferazy chlo-
ramfenikolowej i lucyferazy. JeŜeli po transfek-
cji genu fuzyjnego do komórki docelowej hor-
mon wykazuje działanie regulujące transkrypcję
genu reporterowego, wówczas moŜna twierdzić,
Ŝe HRE został zdefiniowany. Posługując się
taką techniką moŜna określić wpływ zmian
połoŜenia, orientacji i podstawienia zasad w ła-
ńcuchu DNA na działanie HRE. Przedmiotem
intensywnych badań jest mechanizm wpływu
interakcji kompleksu hormon-receptor z HRE
na proces transkrypcji. Inicjacja transkryptu
jest prawdopodobnym mechanizmem kontroli
Tabela 45-3. Sekwencje DNA dla kilku HRE
Hormon/ HRE Sekwencja DNA*
Elektor
Glukokortykoidy GRE GGTACAnnnTGTTCf
Progestyny PRE _ " _
M i nerałokorty ko - MRE — " . __
idy
Androgeny ARE — " —
Estrogeny ERE AGGTCAnnnTGTCCT
Hormony tarczy- TRE GATCAnnnnnTGACC'
cy
Kwas retinolowy RRE
1
cAMP CRE TGAC GTCA
* Litery oznaczają trifosłorany nukleotydów, „n"
oznacza, Ŝe w tym połoŜeniu moŜe być uŜyty
którykolwiek z czterech nukteotydów. Strzałki skie-
rowane w przeciwnych kierunkach wskazują na
występowanie nieco niedoskonałej, odwróconej
sekwencji palindromowej w wielu HRE; w nie-
których przypadkach te ostatnie określa sie jako
„sekwencję połowicznie wiąŜącą" (haIf-binding
sites"), poniewaŜ kaŜdy z nich wiąŜe jeden mono-
mer receptora. HRE oznaczone jako GRE, PRE,
MRE i ARE wykazują taką samą sekwencję zasad
w nici DNA, Swoistość moŜe być uwarunkowana
Śród kom orkowym stęŜeniem receptora hormonal-
nego lub sekwencją DNA flankującą nie występu-
jącą w sekwencji konsensus. Druga grupa HRE
dotyczy hormonów tarczycy, estrogenów i kwasu
retinotowego. Te HRE są bardzo do siebie podobne
róŜniąc się fragmentem dzielącym połówki palin-
dromowe. Wszystkie te H R t mają sekwencję kon-
sensus, z wyjątkiem HRE dla hormonów tarczycy.
Jego sekwencja odpowiada TRE dla genu hor-
monu wzrostu. Receptor kwasu retinolowego moŜe
wiązać się z taką samą sekwencją jak receptor
hormonów tarczycy. Hormony peptydowe, działa-
jące 2a pośrednictwem zmiany stęŜenia śródkomór-
kowegocAMP, oddziaływują na proces transkrypcji
za pośrednictwem CRE.
tego procesu, chociaŜ moŜliwy jest równieŜ jego
wpływ na proces elongacji i terminacji. Przypu-
szcza sie, Ŝe istnieją sekwencje DNA kont-
rolujące proces transkrypcji, połoŜone w pew-
nym oddaleniu od końca 5* sekwencji syg-
nałowej lub w dół za końcem 3*, albo w obrębie
genu, albo teŜ poza nim. Mogą równieŜ wy-
stępować mechanizmy regulacji typu trans (tj.
przez inne chromosomy).
 DZIAŁANIE HORMONÓW / 589

HORMONY GRUPY (I (HORMONY Odwrotny wpływ na stęŜenie cAMP wykazu-

PEPTYDOWE) MAJĄ RECEPTORY je glukagon (wywołując znaczny wzrost jego
UMIEJSCOWIONE W BŁONIE stęŜenia w wątrobie zaś mały wzrost w mięś-
PLAZMATYCZNEJ I DZIAŁAJĄ ZA niach szkieletowych). Tkanki reagujące na kilka
POŚREDNICTWEM PRZEKAŹNIKÓW hormonów tej samej grupy posiadają niepo-
ŚRÓDKOMÓRKOWYCH wtarzalne receptory sprzęŜone zjedna i tą samą
cząsteczką cyklazy adenylanowej. Najlepszym
Największa liczba hormonów: a) jest roz- tego przykładem jest adypocyt, w którym do-
puszczalna w wodzie, b) nie wiąŜe się z białkami chodzi do aktywacji cyklazy adenylanowej
nośnikowymi (przez co wykazują krótki póło- i wzrostu stęŜenia cAMP pod wpływem takich
kres trwania w osoczu) oraz c) zapoczątkowuje hormonów jak epinefryna. ACTH, TSH, gluka-
odpowiedź hormonalną wiąŜąc się z receptorem gon, MSH iwazopresyna (ADH). Maksymalne
zlokalizowanym w błonie plazmatycznej (tab. efekty działania kilku hormonów działających
45-1 i 45-2). W mechanizmie działania tych równocześnie na komórkę docelową nie mają
hormonów biorą udział śródkomórkowe prze- charakteru addycyjnego. Ponadto działania ni-
kaźniki. szczące jeden rodzaj receptora nie mają wpływu
na odpowiedź komórki indukowaną innymi
Wiełe hormonów działa za hormonami.
pośrednictwem cAMP jako drugiego Układ cyklazy adenylanowej. Składowe
przekaźnika tego układu, występującego w komórkach ssa-
cAMP (cykliczny AMP, kwas 3', 5'-adenylo- ków, przedstawia ryc. 45-4. Interakcja hor-
wy — p. str. 215) jest wszędobylskim nuk- monu ze swoim receptorem jest przyczyną ak-
leotydem powstałym z ATP pod wpływem tywacji lub inaktywacji cyklazy adenylanowej.
działania cyklazy adenylanowej. Odgrywa on W procesie tym pośredniczą przynajmniej dwa
decydującą rolę w działaniu licznych hormo- białka regulatorowe GTP-zaleŜne oznaczone
nów. Pod wpływem tych ostatnich (tab. 45-4) jako Gs (białko pobudzające) i Gi (białko hamu-
śródkomórkowe stęŜenie cAMP zwiększa się jące). KaŜde z tych białek składa się z trzech
tub zmniejsza, przy czym efekt ten moŜe być podjednostek a, p i y. Cyklaza adenylanowa,
róŜny w róŜnych tkankach. I tak epinefryna umiejscowiona na wewnętrznej powierzchni
powoduje duŜy wzrost stęŜenia cAMP w mięś- błony plazmatycznej, katalizuje powstawanie
niach szkieletowych, natomiast względnie małe cAMP z ATP w obecności jonów magnezowych
zmiany stęŜenia tego nukleotydu w wątrobie. (p. ryc. 34-14).
To co pierwotnie uwaŜano za jedno białko
z dwiema domenami funkcyjnymi w rzeczywis-
Tabela 45-4. Subklasyfikacja hormonów grupy tości jest nadzwyczaj złoŜonym układem. W cią-
1I.A (p. tab. 45-1) gu ostatnich 15 lat dzięki licznym badaniom
Hormony pobudza- Hormony hamujące ustalono biochemiczną niepowtarzalność recep-
jące oykiazę adeny- cyklazę adenylano-
tora hormonalnego oraz GTP-zaJeŜne domeny
lanową (Hs) wą (Hj) regulatorowe i katalityczne kompleksu cyklazy
adenylanowej przedstawionej na ryc. 45-4.
ACTH Acetylochoiina Przedstawiony na rycinie model wyjaśnia, w ja-
ADH Substancje ki sposób róŜne hormony peptydowe mogą
Substancje j3-adrener- ctj-adrenergiczne pobudzać (s) lub hamować (i) wytwarzanie
giczne Angiotensyna II cAMP (tab. 45-4).
Kalcytonina Opioidy Dwa równoległe układy, jeden pobudzający
CRH (kortykoliberyna) Somatostatyna (s) i jeden hamujący (i) umiejscowione są na
FSH (folitropina)
Gtukagon
pojedynczej cząsteczce katalitycznej (c). KaŜdy
bCG (gonadorropina z nich składa się z receptora R s lub Rj oraz
kos mówko wa, ludzka) z kompleksu regulatorowego Gs i Gi. Białka
LH (lutropina) regulatorowe Gs i Gj są trimerami z podjednos-
LPH (lipotropirta) tek a, p i y. Podjednostki p i y białka Gs wydają
MSH (melanotropina) się być identyczne z występującymi w białku G;.
PTH (parathormon) Podjednostka a białka Gs (określana jako as)
TSH (tyreotropina) wykazuje masę cząsteczkową równą 45 000 i ró-
590 / ROZDZIAŁ 45

CYTOPU\Z

ATP cAMP

Ryc. 45-4. Sygnał indukowany przez kompleks hormon-receptor przekazywany jest za pośrednictwem
kompleksu białka regulatorowego Gs (pobudzającego) lub Gj (hamującego) na układ cyklazy adenylano-
wej (C), przez co dochodzi do stymulacji (s) lub hamowania (i) produkcji cAMPzATP. (Według: Gilman
A, G.-. G proteins aoddual control of adenylatecyclase. Celi 1984r36,577. Copyright © the Massachusetts
Institute of Technology, za zezwoleniem).

Ŝni się od podjednostki a białka G, (określanego kompleksu Oj-GDP. Reaktywacja podjednostki

jako oij) o masie cząsteczkowej 41 000. Połącze-
nie się hormonu z Rs lub Ri indukuje aktywację
białka G, wyraŜającą się wiązaniem GTP do
podjednostki x(proceg Jen jest zaleŜny od jonów
Mg 2+ ) oraz od szczepieniem podjednostek
P i y od podjednostki a zgodnie z równaniem
GTP
«PY H a-GTP + Py
GTP-aza
Podjednostka Og posiada wewnętrzną aktyw-
ność GTP-azową, zaś jej aktywna postać cts--
GTP ulega inaktywacji przez hydrolizę GTP do
GDP. Z kolei odnowieniu ulega trimeryczna
postać kompleksu Gs. Toksyna cholery, znana
jako nieodwracalny aktywator cyklazy, powodu-
je ADP rybozylacje podjednostki os przez co
inaktywacji ulega CTP-aza, zaś podjednostka ots
zachowuje swoją postać aktywną. Podjednostka
ott takŜe wykazuje aktywność GTP-azową, jed-
nakŜe GDP nie odszczepia się swobodnie od
Oj odbywa się na drodze wymiany GDP na
GTP. Toksyna krztuśca aktywuje cyklazę adeny-
lanową w sposób nieodwracalny poprzez ADP
rybozyiację podjednostki aif przez co uniemoŜ-
liwia aktywacje tej ostatniej. Fluorek sodu,
będący innym nieodwracalnym aktywatorem
cyklazy, przypuszczalnie działa na podjednost-
kę ots lub a*, poniewaŜ wpływa w sposób podob-
ny na kompleksy regulatorowe Gs i Q. Nie
określono dotychczas właściwej roli wymienio-
nych podjednostek ot, p1 i y. Zbadano dwie
moŜliwości. Podjednostki as i a-, w sposób
niekompetycyjny reagują z cyklazą adenylano-
wą (C), wywołując przeciwne efekty. Skutek
netto byłby zaleŜny od stosunku aktywnej po-
staci as do aktywnej postaci OL,. Niestety aktyw-
na postać a, wykazuje słabe działanie hamujące
na C w układach izolowanych. Stąd bardziej
prawdopodobne wydaje się, Ŝe podjednostka
P kompleksu Gj hamuje podjednostkę a s .
W tym modelu podjednostka <*„ wiąŜąc podjed-
nostkę (J, spełniłaby rolę antyinhibitora cyklazy

adenylanowej t jako taka nie wykazałaby Ŝad-
nego bezpośredniego działania.
Wiele składowych układu cyklazy zostało juŜ
oczyszczonych, w tym równieŜ jej podjednostka
katalityczna. Obecnie nie ulega juŜ wątpliwości,
Ŝe istnieje cala rodzina białek G. Transducyna,
będąca białkiem sprzęgającym impuls świetlny
z fotoaktywacją w obrębie siatkówki, jest podo-
bna do białka G cyklazy adenylanowej. Takie
samo podobieństwo wykazują produkty on-
kogenów ras. Niepowtarzalne białko, określane
jako Go, wyizolowane zostało z tkanki móz-
gowej. Inne, słabiej scharakteryzowane białka
tej rodziny, wydają się odgrywać rolę w przez-
błonowym transporcie wapnia i potasu oraz
w przemianie fosfoinozytydów.
Znaczenie tych składników podkreśla niŜej
opisane „doświadczenie przyrody". Rzekoma
iiiedoczynność przytarczyc jest zespołem choro-
bowym charakteryzującym się hipokalcemią
i hiperfosfatemią, tj. głównymi objawami niedo-
czynności przytarczyc oraz innymi wrodzonymi
defektami. Osoby dotknięte tym zespołem nie
wykazują jednak upośledzonej czynności przy-
tarczyc. Wydzielają one duŜe ilości biologicznie
aktywnego PTH. Niektórzy z tych chorych
wykazują jednak oporność narządu docelowe-
go na PTH o charakterze defektu porecep-
torowego. Chorzy ci wykazują częściowy niedo-
bór białka G (prawdopodobnie tylko niedobór
podjednostki as), przez co dochodzi do niewy-
stępowania sprzęŜenia pomiędzy wiązaniem
PTH z receptorem a pobudzeniem cyklazy
adenylanowej. U innych chorych PTH indukuje
powstawanie cAMP, natomiast brak jest od-
powiedzi na ten drugi sygnał w obrębie komó-
rki. Stąd nie jest zaskoczeniem, Ŝe chorzy z rze-
komą niedoczynnością przytarczyc często wy-
kazują równieŜ upośledzoną reakcję na inne
hormony, takie jak TSH, glukagon i związki p-
adrenergiczne (dla których cAMP jest drugim
przekaźnikiem).
Kinaza białek. W komórkach prokariotyc2-
nych cAMP wiąŜe się ze swoistym białkiem
określanym jako kata bo liczne białko regulatoro-
we (catabolite regulatory protein — CRP).
Białko to wiąŜe się bezpośrednio z DNA i wpły-
wa na ekspresję genów. Analogia z opisanym
wyŜej mechanizmem działania steroidów jest
oczywista. W komórkach eukariotycznych
cAMP wiąŜe się z kinazą białek, będącą cząs-
teczką heterotetrameryczną, złoŜoną z dwóch
podjednostek regulatorowych (R) i dwóch pod-
jednostek katalitycznych (C).
DZIAŁANIE HORMONÓW / 591
Reakcję wiązania cAMP przedstawia nastę-
pujące równanie:
4cAMP+ R2Ca i± R2- (4cAMP) + 2C
Kompleks R2C2 nie wykazuje aktywności
enzymatycznej, lecz po związaniu się R z cAMP
dochodzi do odłączenia się R od C, przez co
aktywacji ulega C (ryc. 45-5). Aktywna podjed-
nostka C katalizuje przenoszenie reszty fos-
foranowej z ATP{Mg2+) na serynę lub treoninę
całego szeregu białek. Miejscem fosforylacji jest
zwykle sekwencja -Arg-Arg-X-Ser- i -Lys-Arg-
-S-S-Ser- gdzie w miejscu X moŜe występować
dowolny aminokwas.
Pierwotnie wyróŜniano kinazy białek cAMP-
-załeŜne i cAMP-niezaleŜne. Jak widać w tab.
45-5, problem ten star^się znacznie bardziej
złoŜony po wykazaniu, Ŝe fosforylacja białek
stanowi waŜny mechanizm regulatorowy. Wy-
mienione w tabeli kinazy są niepowtarzalnymi
cząsteczkami róŜniącymi się liczbą podjednos-
tek wchodzących w ich skład, masą cząstecz-
kową, autofosforylacją, wartością Km dla ATP
i swoistością substratową.
W największych szczegółach przebadano
cAMP-zaleŜną kinazę białek I i II. Kinazy te
wykazują taką samą podjednostkę C, lecz skła-
Tabela 45-5. Oczyszczone kinazy białek
Reagujące (wraŜliwe) na hormony
Kinaza zaleŜna od Ca/kalmoduliny
Kinaza zaleŜna od Ca/fosfolipidu Kinaza
II kazeiny
Kinaza typu I i II zaleŜna od cAMP
Kinaza zaleŜna od cGMP
Kinaza tyrozynowa zaleŜna od naskórkowego czyn-
nika wzrostowego
Kinaza zaleŜna od cyklicznego nukleotydu owadów
Kinaza tyrozynowa zaleŜna od insuliny Kinaza
lekkich łańcuchów miozyny Kinaza fosforylazy
Kinaza dehydrogenazy pirogronianowej
Nie wiadomo, czy reagują na hormony
elF-2-a-kinaza zaleŜna od dsRNA e)F-2-a-
kinaza zaleŜna od hemtny Kinaza I
aktywowana przez proteazę Kinaza rod o psy ny
Wirusowa kinaza tyrozynowa typu I, l( i 1(1
Kinazy mogące reagować na hormony
Kinaza I kazeiny
Kinaza II aktywowana przez proteazę
592 / ROZDZIAŁ 45
Białko ATP
Cyklaza
Hormon ■ Hecepior adenyla-
nowa
regula-
torowe
GTP-za |
lezne
FOSFODIESTERAZA
BŁONA
KOMÓRKOWA
Ryc. 45-5. Hormonalna regulacja procesów komórkowych pośredniczonych kinazami biafek zaleŜnymi od
cAMP. cAMP (•) powstały w wyniku działania cyklazy adenylanowej wiąŜe się z podjednostką
regulatorową (R) cAMP-zaleŜnej kinazy białek. Wynikiem tej reakcji jest uwalnianie i aktywacja
podjednostki katalitycznej (C). (Za pozwoleniem J. Corbin).
dają się z róŜnych podjednostek R. Pierwotnie
odróŜniano je na podstawie odmiennego ładun-
ku powierzchniowego i wynikających stąd szyb-
kości elucji z kolumny uŜywając chromatografii
jonowymiennej (typ I jest bardziej kwaśny i ule-
ga elucji przy niŜszych stęŜeniach soli niŜ typ II).
Większość tkanek wykazuje obecność obu po-
staci kinaz, natomiast istnieją znaczne róŜnice
międzygatunkowe i między narządowe w od-
niesieniu do rozmieszczenia tych izozymów.
Ostatnie badania sugerują, Ŝe typ I róŜni się
od typu II reakcją na róŜne kombinacje analo-
gów cAMP. Takie badania mogą być poŜytecz-
ne przy określaniu izozymu pośredniczącego
w swoistej reakcji biologicznej. Istnieją równieŜ
fakty, dowodzące, Ŝe stymulacja hormonalna
swoiście podwyŜsza aktywność albo kinazy ty-
pu I albo typu II.
Wiele innych kinaz białek uczestniczy w me-
chanizmie działania hormonów. Rolę tych kinaz
przedstawiono na ryc. 45-6 i w dalszych częś-
ciach niniejszego rozdziału, (śinazy zaleŜne od
naskórkowego hormonu wzrostowego lub in-
Nieaktywna
kinaza
białek
(•)
Aktywna
kinaza
bUtofc
'
1+ N
Mg -ATP
Blarko Fosfoprotalna
Fosfataza "
Elekty
flzjoloBlczne
suliny są niepowtarzalne dlatego, Ŝe aktywność
enzymatyczna zlokalizowana jest w obrębie
receptora i Ŝe aktywacja kinazy zaleŜna jest od
połączenia się hormonu z receptorem (p. rozdz.
52). Inną wyróŜniającą cechą jest to, Ŝe kinazy te
preferencyjnie katalizują fosibrylację reszt tyro-
zynowych, podczas gdy fosforylacja tyrozyny
nie jest często spotykana w komórkach ssaków.
Rola jaką odgrywają te kinazy białek, fos-
forylujące tyrozynę, a występujące w obrębie
receptora, w mechanizmie działania hormonów
nie jest jasna. MoŜliwe, Ŝe hormon zapocząt-
kowuje kaskadę fosforylacji oraz Ŝe jeden lub
więcej produktów tej kaskady są środkomór-
kowymi przekaźnikami.
Fosfoproteiny. Zakłada się, Ŝe działanie
cAMP w komórkach eukariotycznych odbywa
się za pośrednictwem fosforylacji lub defos-
forylacji białek. Kontrola efektów działania
cAMP, obejmujących tak róŜnorodne procesy,
jak steroidogeneza, wydzielanie, transport jo-
nów, przemiana węglowodanów i tłuszczów,
indukcja enzymatyczna, regulacja genów,
 DZIAŁANIE HORMONÓW / 593

Wieloczynnościowa
Kinaza
kalmoduliny

Ryc. 45-6. Interakcja pewnych hormonów z receptorem powoduje aktywację fosfolipazy C. W procesie
tym uczestniczy swoiste białko G, które równieŜ moŜe aktywować kanał wapniowy. W wyniku działania
11
fosfolipazy C powstaje IP=, który uwalnia jony Ca ' " ze środkom orkowych magazynów oraz diacyloglrcerol
(DAG), aktywujący kinazę białek C. W tym schemacie aktywowana kinaza białek C katalizuje fosforylację
2+
swoistych substratów, które z kolei zmieniają procesy fizjologiczne. Podobnie, równieŜ kompleks Ca -
kalmodulina (Cam) moŜe aktywować swoiste kinazy. W wyniku tych działań substraty ulegają
modyfikacjom, co z kolei zmienia reakcje fizjologiczne.

wzrost komórek i ich replikacja, mogłaby być
zaleŜna od swoistej kinazy białek, swoistej fos-
fatazy lub od swoistych substratów fosforylacji.
W niektórych przypadkach zidentyfikowano
fosfoproteinę, uczestniczącą w określonym szla-
ku metabolicznym. Fosfoproteiny uczestniczące
w większości procesów wymienionych wyŜej
niestety nie są dotychczas znane. Wymienione
substraty mogą być pomocne w określaniu
tkanki docelowej i zapewne determinują nasile-
nia reakcji w obrębie określonej komórki. Wiele
białek moŜe ulec fosforylacji, w tym kazeina,
histony i protamina. Takie fosforylacje mogą
jednak być tylko zjawiskiem wtórnym, chociaŜ
mogą być uŜyteczne przy oznaczaniu aktywno-
ści kinazy białek. Do niedawna, jedynymi dzia-
łaniami cAMP, które bliŜej zdefiniowano, były
jego działania poza jądrem komórkowym. Opi-
sany zostai wpływ cAMP na transkrypcję kilku
genów. Wydaje się, Ŝe w tych przypadkach
cAMP działa za pośrednictwem białka CREB
opisanego wyŜej.
Fosfodiesterazy. Działanie hormonów
wywołujące podwyŜszenie środkomórkowego
stęŜenia cAMP moŜe zostać zakończone kilko-
ma sposobami, w tym poprzez hydrolizę cAMP
katalizowaną przez fosfodiesterazy. Obecność
tych enzymów hydrolitycznych zapewnia szy-
bki obrót sygnału (tj. cAMP) i tym samym
szybkie zakończenie procesu biologicznego in-

— Biochemia
594 / ROZDZIAŁ 45
dukowanego bodźcem hormonalnym, skoro
tylko ten ostatni przestaje działać. Fosfodies-
terazy cAMP występują w postaciach, charak-
teryzujących się niską lub wysoką wartością Km i
podlegają zarówno regulacjom hormonalnym,
jak i przez takie śródkomórkowe przekaźniki
jak jony wapnia (prawdopodobnie działające
poprzez kalmodulinę). Inhibitory fosfodiestera-
zy, w tym szczególnie metylowane pochodne
ksantyny (takie jak kofeina), podwyŜszają śród-
komórkowe stęŜenie cAMP i wywołują efekty
podobne do hormonów lub wydłuŜają działanie
tych ostatnich.
Fosfatazy fosfoprotein. Inny sposób ko-
ntroli działania hormonu polega na regulacji
reakcji defosforylacji białka. Same fosfatazy
fosfoprotein podlegają regulacji przez procesy
fosforylacji i defosforylacji oraz przez inne
róŜnorodne czynniki. Najwięcej wiadomo o roli
fosfatazy w regulacji przemiany glikogenu mię-
śni szkieletowych. W tkance tej opisane zostały
dwa rodzaje fosfataz fosfoprotein owych. Typ
I preferencyjnie defosforyluje podjednostkę
P kinazy fosforylazowej, zaś typ II — defos-
foryluje podjednostkę a. Aktywność fosfatazy
typu I regulują dwa ciepłooporne inhibitory
białkowe. Inhibitor-1 jest fosforylowany i ak-
tywowany przez kinazę białek cAMP-zaleŜną,
podczas gdy inhibitor-2 (który wydaje się być
podjednostką inaktywowanej fosfatazy) ulega
takŜe fosforylacji być moŜe przez kinazę-3 syn-
tazy glikogenowej. W wyniku fosforylacji in-
hibitora-2 dochodzi teŜ do aktywacji fosfatazy.
Pewne fosfatazy mogą atakować swoiste ugru-
powania chemiczne, np. mogą występować fos-
fatazy odszczepiajacc^grupę fosforanową od
reszty tyrozynowej.
Pozakomdrkowy cAMP. Pewne ilości
cAMP opuszczają komórki i mogą być łatwo
wykrywane w płynach pozakomórkowych. Tak
np. w wyniku działania glukagonu na wątrobę
lub wazopresyny i PTH na nerki moŜna stwier-
dzić podwyŜszone stęŜenia cAMP w osoczu
krwi lub w moczu. Fakt ten leŜy u podstawy
testów diagnostycznych mających na celu okre-
ślenie reaktywności narządów docelowych na
ww. hormony. U ssaków pozakomórkowy
cAMP ma znikomą aktywność, lub teŜ nie ma
Ŝadnej aktywności biologicznej. Jest on nato-
miast nadzwyczaj waŜnym przekaźnikiem śród-
komórkowym u niŜszych eukariontów i proka-
riontów.
Jeden hormon uŜywa cGMP
jako drugiego pośrednika
Cykliczny GMP powstaje z GTP pod wpły-
wem cyklazy guanyianowej występującej w po-
staci rozpuszczalnej i związanej z błoną komór-
kową. KaŜdy z tych izozymów wykazuje niepo-
wtarzalne właściwości kinetyczne, fizykochemi-
czne i antygenowe. Przez pewien czas cGMP
uwaŜano za czynnościowego antagonistę
cAMP. Obecnie wydaje się, Ŝe cGMP zajmuje
wyjątkową pozycję w mechanizmie działania
hormonów. Atriopeptyny, rodzina peptydów
wytwarzanych przez kardiomiocyty przedsion-
ków, wywołują natriurezę, diureze i rozszerzenie
naczyń oraz hamują sekrecje aldosteronu. Te
peptydy (np. przedsionkowy czynnik na- *
triuretyczny) wiąŜą się i aktywują cyidazę gna-
nylanową, związaną z błoną plazma tyczną.. W
wyniku tej reakcji wzrasta stęŜenie cGMP, w
niektórych przypadkach aŜ 50-krotnie. Przy-
puszcza się, Ŝe wyŜej wymienione efekty at-
riopeptyn są spowodowane wzrostem generacji
cGMP. Inne fakty wskazują na udział cGMP w
procesie wazodylatacji. Wiele związków, wśród
których znajdują się nitroprusydek, nit-
rogliceryna, azotyn sodu i azydek sodu, powo-
dują rozkurcz miocytów naczyniowych i są
bardzo silnymi lekami rozszerzającymi naczynia
krwionośne. Związki te zwiększają stęŜenie
cGMP aktywując rozpuszczalną postać cyklazy
guanyianowej. Efekt ten nasilają i wydłuŜają w
czasie inhibitory fosfodiesterazy cGMP.
Uwalniające się zwiększone ilości cGMP ak-
tywują cGMP-zaleŜną kinazę białek, która z kolei
katalizuje fosforykcję szeregu białek miocytów
naczyniowych, w tym równieŜ łańcuchów lekkich
miozyny. Przypuszczalnie proces ten uczestniczy
w relaksacji miocytów i wazodylata-
Wiele hormonów działa
za pośrednictwem jonów wapnia
lub fosfoinozytydów
Jon wapniowy jest waŜnym regulatorem: a)
róŜnych procesów komórkowych w tym proce-
su skurczu mięśnia, b) sprzęŜenia zachodzącego
między bodźcem sekrecyjnym a sekrecją, c)
układu krzepnięcia krwi, d) aktywności en-
zymów i pobudliwości komórkowej. Jest on
równieŜ śródkomórkowym przekaźnikiem
w mechanizmie działania hormonów.
Przemiana wapnia. StęŜenie wapnia ogól-
nego w płynie pozakomórk owym wynosi ok,
2,5 mmol/1. Podlega on bardzo ścisłej kontroli

<p, rozdz, 48). StęŜenie śród komórkowego wol-
nego jonu wapniowego jest znacznie niŜsze,
wynosi 0,1—10 umol/1, zaś stęŜenie wapnia
w takich organdlach subkomórkowych jak mi-
tochondria lub siateczka śródplazmatyczna wa-
ha się od 1 do 20 [imol/1. Pomimo występowania
5000—10000-krotnego gradientu między stęŜe-
niem wapnia poza- i środkom orkowego i sprzy-
jającego przezblonowego gradientu elektrycz-
nego, wnikanie Ca2 + do komórek jest utrud-
nione. Istnieją 3 drogi prowadzące do zmiany
stęŜenia Ca2+ w cytoplazmie. Pewne hormony
(hormony klasy IIC tab. 45-1) zwiększają prze-
puszczalność błony komórkowej dla Ca2+,
przez co wzrasta napływ jonów wapnia do
komórki. Proces ten zachodzi najprawdopodo-
bniej za pośrednictwem mechanizmu wymiany
jonów Na+ na Ca2 + , wykazującego znaczną
pojemność, lecz niskie powinowactwo dla jo-
nów C&2 +. Istnieje równieŜ pompa wapniowo--
protonowa (Ca2+/2H+) zaleŜna od ATP-azy,
wyrzucająca jony CaJ + na zewnątrz komórki
mechanizmem wymiany na jony H+. Wykazuje
ona wysokie powinowactwo dla jonów Ca2 + ,
lecz małą pojemność. Jest ona prawdopodobnie
odpowiedzialna za regulację delikatnych zmian
stęŜenia wapnia w cytoplazmie. W końcu jony
wapnia mogą ulec mobilizacji lub odkładaniu
w mitochondriach i siateczce endoplazmatycz-
nej.
Dwie obserwacje przyczyniły się do zrozu-
mienia mechanizmu udziału jonów wapnia jako
śródkomórkowego przekaźnika w działaniu ho-
rmonów. Pierwsza z nich to stwierdzenie szyb-
kich zmian śródkomórkowego stęŜenia wapnia,
które są bezwzględnym dowodem roli jonów
Ca2+ jako przekaźnika śródkomórkowego.
Zmiany takie wykazano róŜnymi technikami,
w tym równieŜ przy uŜyciu Quin 2 lub Fura 2 tj,
związków fluoryzujących, chelatujacych jony
wapnia. UŜywając tych związków moŜna okreś-
lić ilościowo szybkie zmiany stęŜenia jonów
wapnia zachodzące w zakresach poniŜej
1 umol/1.
Drugą waŜną obserwacją, która sugerowała
udział jonów wapnia w mechanizmie działania
hormonów, było poznanie śród komórkowych
obiektów działania tych jonów. Odkrycie Ca2 +--
zaleŜnego regulatora aktywności fosfodiestera-
zy legio u podstawy racjonalnej interpretacji
zjawiska śródkomórkowej interakcji, zachodzą-
cej pomiędzy jonami wapnia a cAMP.
KaImodulina. Jako kalmodulinę określa się
Ca2+-zaleŜne białko regulatorowe o masie cząs-
DZIAŁANIE HORMONÓW / 595
teczkowej 17000, iiomologiczne w swej struk-
turze i czynności do tropiny C będącej białkiem
mięśni. Kalmodulina wykazuje 4 miejsca wiąŜą-
ce CaJ+, po wysyceniu których dochodzi do
znaczącej zmiany konformacyjnej, tak Ŝe więk-
szość cząsteczki przybiera strukturę a-heliksu.
Ta zmiana konformacyjna związana jest przy-
puszczalnie ze zdolnością kalmoduliny do ak-
tywowania lub inaktywowania enzymów. In-
terakcja jonów wapnia z kalmodulina (w wyni-
ku czego dochodzi do zmiany aktywności tej
ostatniej) jest koncepcyjnie podobna do wiąza-
nia cAMP z kinazą białek, przez co ulega ona
aktywacji. Kalmodulina jest często tylko jedną
z licznych podjednostek wielu kompleksów biał-
kowych. Uczestniczy ona szczególnie w regula-
cji aktywności róŜnych kinaz i enzymów syntezy
i rozkładu cyklicznych nukleotydów. Częściową
listę enzymów regulowanych bezpośrednio lub
pośrednio zmianami stęŜenia Ca2+ (najpewniej
za pośrednictwem kalmoduliny) przedstawia
tab. 45-6.
;
Tabela 45-6. Enzymy regulowane przez Ca' /kal-
modulinę
i+
Cyklaza adenyianowa Ca -
za!eŜna kinaza białek
2+
Kinaza białek. Ca /fosfotipidowo-zaleŜna
Fosfodiesteraza cyklicznego nukfeotydu
Dehydrogenaza gliceroto-3-fosf ora nowa
Syntaza glikogenowa
Cyklaza guanylanowa
Kinaza miozyny
NAD-kinaza
Fosfoiipaza A2
Kinaza fosforytazy
Fosfataza 2B fosfoproteinowa
Karboksylaza pirogronianowa
Dehydrogenaza pirogronianowa
Kinaza pirogronianowa
Oprócz działania na enzymy i transport jo-
nów Ca2+ kalmodulina reguluje aktywność
licznych elementów strukturalnych komórki.
Wśród nich naleŜy wymienić kompleks akty-
na-miozyna mięśni gładkich (znajdujący się pod
kontrolą P-adrenergiczną) oraz róŜne procesy,
w których biorą udział mikrofilamenty w nie
kurczących się komórkach (ruchliwość komó-
rek, zmiany konformacyjne, mitozę, uwalnianie
ziarnistości i endocytozę).
596 / ROZDZiAŁ 45
Jony wapnia są mediatorami
działania hormonów
Za udziałem jonów wapnia w mechanizmie
działania hormonów przemawiają następujące
obserwacje: 1) działanie wielu hormonów ulega
osłabieniu w środowisku pozbawionym Ca2 +
lub w stanach zuboŜenia komórek w wapń, 2)
działanie hormonów moŜna naśladować uŜy-
wając substancji zwiększających stęŜenie wap-
nia śródkomórkowego np. jonoforu wapnia
A 23187 oraz 3) działanie hormonów ma wpływ
na napływ wapnia do komórki lub przemiesz-
czenie Ca2+ w obrębie komórki. Procesy te
badano w pewnych szczegółach w przysadce
mózgowej, mięśniówce gładkiej, płytkach i śli-
niankach. Najwięcej jednak wiadomo o udziale
Ca2+ w mechanizmie działania wazopresyny
i katecholamin a-adrenergicznych dotyczącego
regulacji przemiany glikogenu w wątrobie. Po-
kazano to na ryc, 19-5 i 19-7.
Dodanie do izolowanych hepatocytów agoni-
stów at-adrenergkznych lub wazopresyny wy-
wołuje 3-krotny wzrost stęŜenia CaJ+ w cyto-
plazmie (od 0,2 do 0,6 umol/J w ciągu kitka
sekund). Zmiana ta wyprzedza i jest równa
wzrostowi aktywności fosforylazy a, zaś stęŜe-
nia hormonów potrzebnych do wywołania wy-
mienionych efektów są porównywalne. Efekt
działania Ca2+ ulega zahamowaniu przez ctt--
antagonistów, zaś usunięciu hormonu ze śro-
dowiska towarzyszy szybki spadek stęŜenia
Ca2 + w cytoplazmie i aktywności fosforylazy a.
Źródłem jonów Ca2 + są depozyty tego jonu
w organellach śród komórkowych. Są one wy-
starczające do wywołania pierwszych efektów
działania hormonów.^Przy dłuŜszym działaniu
hormonów potrzebny jest zwiększony napływ
Ca2 + do komórki lub hamowanie wypływu tego
jonu z komórki za pośrednictwem pompy wap-
niowej. Aktywność tej ostatniej moŜe zaleŜeć od
wzrostów cAMP towarzyszących ww. zmianom
stęŜenia Ca2+.
Aktywacja fosforylazy jest wynikiem kon-
wersji fosforylazy b do fosforylazy a przez
enzym — kinazę fosforylazy b. Enzym ten
zawiera kalmodulinę w swej podjednostce 8, zaś
jego aktywność wzrasta przy wzroście stęŜenia
Ca2 + z 0,1—1 (imol/1, tj. w zakresie stęŜeń, przy
których hormony zwiększają stęŜenia Ca ł+
w wątrobie. SprzęŜenie występujące między
śródkomórkowym stęŜeniem Ca2 + i aktywacją
fosforylazy nie podlega juŜ wątpliwości.
Aktywność wielu enzymów o znaczeniu kry-
tycznym dla pewnych szlaków metabolicznych
regulowana jest przez zmiany stęŜenia Ca3 + lub
(i) fosforylację tych enzymów. Wśród takich
enzymów wymienić naleŜy m.in. syntazę gliko-
genową, kinazę piróg ronią nową, karboksylazę
pirogronianową, dehydrogenazę glicerolo-6--
fosforanową oraz dehydrogenazę pirogronia-
nową. Nie jest pewne, czy kalmodulina bezpo-
średnio uczestniczy w regulacji wymienionych
enzymów, czy tez uczestniczą w niej niedawno
odkryte kinazy białek, zaleŜne od Ca3+/kal-
moduliny lub Ca^/fosfolipidu.
Przemiana fosfotnozytydu odgrywa
rolę w działaniu hormonów zaleŜnych
a+
od Ca
Musi istnieć sygnał zapewniający komunika-
cję między receptorem hormonalnym błony
komórkowej a śródkomórkowymi rezerwuara-
mi wapnia. Najlepszymi kandydatami na taki
sygnał wydają się być produkty przemiany
fosfoinozytydu. Receptory dla acety locho liny,
hormonu antydiuretycznego i katecholamin oc,--
adrenergtcznych, występujące na powierzchni
błony plazmatycznej, po połączeniu się ze swoi-
mi swoistymi ligandami, są potęŜnymi aktywa-
torami fosfolipazy. Proces wiązania się hor-
monu z receptorem oraz aktywacja fosfolipazy
C są ze sobą sprzęŜone przez unikatowe białko
G (ryc. 45-6). Fosfolipaza C katalizuje hydro-
lizę fosfatydyloinozytoio-4,5-bisfosforanu do
trifosforanu inozytolu i 1,2-diacyloglicerolu
(ryc. 45-7). Choć sam diacyloglicerol moŜe
aktywować kinazę białek C, aktywność tego
enzymu zaleŜy jednak równieŜ od obecności
wolnych jonów wapnia. Trifosforan inozytoiu
jest efektywnym uwalniaczem wapnia ze śród-
komórkowych magazynów, takich jak siatecz-
ka sarkoplazmatyczna i mitochondria. Tak
więc hydroliza fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfos-
foranu jest przyczyną aktywacji kinazy białek
C i wzrostu stęŜenia Ca2 + w cytoplazmie.
W obecności ACTH i cAMP w korze nadner-
czy, angiotensyny, jonów K"1", serotoniny,
ACTH i dibutyrylo-cAMP w warstwie kłęb-
kowatej nadnerczy, LH w jajnikach oraz LH
i cAMP w komórkach Leydiga gonady męskiej,
w wymienionych tkankach stwierdza się zwięk-
szone ilości kwasu fosfatydowego, fosfoinozy-
tolu i polifosfoinozytydów. MoŜna by przyto-
czyć kilka innych przykładów.
Na ryc. 45-6 przedstawiono rolę jaką od-
grywają jony Ca2+ i produkty rozpadu fos-
foinozytydu w mechanizmie działania hormo-
nów. W tym schemacie aktywna kinaza białek

Fosfaiydy tol nozyto to-4,5-blstosf oran
(PIP,)
Ryc. 45-7. Fosfolipaza C rozkłada fosfatydyloinozytylo-bisfosforan (PIPa) do diacytoglicerolu i inozyto-
lo-bts-fosforanu. Ri jest zazwyczaj stearynianem, zaś Rj-arachidonianem. IP3 moŜe ulec defosforylacji {do
nieaktywnego inozytolo-1,4-bisfosforanu (1-1,4P2) lub "fosforyIacji (do potencjalnie aktywnego 1,3,4,5-
-tetra fosforan u inozytolu 1-1, 3, 4, 5-P4).
C katalizuje fosforylację swoistych substratów,
które następnie zmieniają procesy fizjologiczne.
Podobnie kompleks Ca2+-kalmodulina (Cam)
moŜe aktywować swoiste kinazy. Te ostatnie
z kolei modyfikują substraty, przez co zmieniają
reakcje fizjologiczne.
Dla niektórych hormonów śród
kom orkowy przekaźnik jest
nieznany
DuŜa grupa waŜnych hormonów nie ma
zidentyfikowanego przekaźnika śródkomórko-
wego. Jest dziwne, Ŝe hormony te tworzą duŜe
grupy. Do jednej naleŜą insulina, czynniki in-
sulinopodobne (IGF-I i IGF-II) i wiele róŜnych
hormonów, mających wspólnego przodka.
Druga grupa składa się z białek kodowanych
przez rodzinę genu hormonu wzrostowego (ho-
rmon wzrostu, prolaktyna, somatomammotro-
pina kosmówkowa); są one wyraźnie ze sobą
spokrewnione (p. rozdz. 46). Podział na wymie-
nione dwie grupy nie jest ostry, skoro w wieiu
działaniach hormonu wzrostu bierze udział
IGF-I. Oksytocyna jest hormonem nie zalicza-
nym do Ŝadnej z wymienionych dwóch grup.
WłoŜono wiele wysiłku, by znaleźć śródko-
mórkowy mediator działania insuliny. Wśród
kandydatów na taki mediator proponowano
m.in. cAMP, cGMP, H2O2, Ca2+ i samą in-
sulinę. W wyciągach tkankowych znaleziono
róŜne substancje pośredniczące, będące pocho-
dnymi peptydów lub fosfolipidów, lecz dotych-
DZIAŁANIE HORMONÓW / 597
R R, OH
I I I
1,2-Diacy log lice roi
(DAG)
I nozytob-1,4.5-trisf osf o ran
___
czas nie zostały one oczyszczone i scharak-
teryzowane. Niedawna obserwacja, Ŝe receptor
insulinowy wykazuje wewnętrzną aktywność
kinazy tyrozynowej zapoczątkowała badania,
mające na celu znalezienie układu fosforylacji,
mogącego wyjaśnić działanie insuliny. Nie jest
to obserwacja odosobniona, skoro receptor dla
naskórkowego czynnika wzrostowego jest rów-
nieŜ kinazą tyrozynową. W rzeczywistości ten
ostatni fakt był punktem wyjścia dla badań nad
receptorem insulinowym. W końcu naleŜy
wspomnieć, Ŝe czynnik wzrostowy pochodzenia
płytkowego jest równieŜ kinazą tyrozynową,
bardzo przypominającą v-sb i c-sis, tj. produkty
onkogenów swoistych wirusów i komórek. Po-
budzenie komórek docelowych dla hormonu
wzrostowego pochodzenia płytkowego, tj. fib-
roblastów, komórek glejowych lub komórek
mięśni gładkich, jest przyczyną powstawania
kilku produktów genowych, uczestniczących
w replikacji wymienionych komórek.
Prawdopodobne wydaje się, Ŝe ta duŜa grupa
hormonów posługuje się róŜnymi mechaniz-
mami sygnalizacji śródkomórkowej. Wydaje
się, Ŝe tradycyjne przekaźniki nie odgrywają tu
określonej roli.
PIŚMIENNICTWO
Andersen JE: Theeffectof steroid hontiones on gene
transcription. In: Biahgical Reguiation and Deveh-
598 / ROZDZIAŁ 45
pment. Ooldbergcr RF, Yamamoto KR (editors).
Vol 3B: Hormone Aclion. Plenum Press, 1985.
Blackmore PF, Eston JH: Mechanisms involved in
the actions of calcium dependent hormones. In:
Biockemical Action of the Hormones. Vol 12. Lit*
wack G (editor). Academic Press, 1985.
Beato, M: Gene regulation by steroid hormones. Celi
1989;56:335.
Enhancers and eukaryotic gene espression. In: Cur-
rent Communications in Mokcular Biology. Oluz-
man Y, Shenk T (editors). Cold Spring Harbor
Press, 1983.
Gilman A: G proteins and dual control of adenylate
cyclase. Celi 1984;36:577.
Rasmussen H: The calcium messenger system. (2
parts.) N Engl J Med 1986;314:J094, 1164.
■■
1
Przysadka mózgowa i
hormony podwzgórza 46
Daryl K. Granner, MD

WPROWADZENIE ZNACZENIE BIOMEDYCZNE

Przedni płat przysadki mózgowej (przysadka
gruczołowa) wydziela, pod kontrolą hormonów
podwzgórzowych, grupę hormonów (hormony
tropowe), regulujących wzrost i czynność in-
nych gruczołów wydzielania wewnętrznego lub
wpływających na reakcje metaboliczne innych
tkanek docelowych. Tylny płat przysadki móz-
gowej wytwarza hormony regulujące równo-
wagę wodną oraz wytrysk mieka z gruczołu
sutkowego w czasie laktacji.
Utrata czynności przedniego płata przysadki
mózgowej (panhypopituitarismus) jest przyczy-
ną zaniku tarczycy, kory nadnerczy i gonad.
Wtórne skutki niedoboru hormonów gruczo-
łów będących narządami docelowymi dla hor-
monów tropowych przysadki dotykają więk-
szości narządów i tkanek oraz wiele ogólnych
procesów, takich jak przemiana białek, tłusz-
czów, węglowodanów oraz wodno-elektrolito-
wa. Utrata czynności tylnego płata przysadki
jest przyczyną moczówki prostej wyraŜającej się
niezdolnością nerek do zagęszczania moczu.

Skróty uŜywane w tym rozdziale

ACTH — hormon kortykotropowy, GnRH — hormon uwalniający gonado-
kor- tropine, gonadohberyna
tykotropina IGF 1,-11 — czynnik wzrostowy insulino-
ADH — hormon antydiuretyczny, wa- podobny 1 i II
zo presy na LM — lutropina
CG — gonadotropina kosmówkowa LPH — lipotropina
CLIP — peptyd pośredniego MSH — melanotropina, hormon pobu-
płata dzający melanocyty
przysadki podobny do korty- NGF — czynnik wzrostu nerwów
kotropiny PO MC — rodzina peptydów proopiome-
CRH — hormon uwalniający kortyko- ianokortyny
tropinę, kortykoliberyna PRIH
CS — somatomammotropina kos- lub PIH — hormon hamujący uwalnianie
mówkowa, laktogen łoŜysko- protakiyny, prolaktostatyna
wy PRL — prolaktyna
FSH — folitropina SRIN — hormon hamujący uwalnianie
GAP — peptyd związany z GnRH somatotropiny, somatostatyna
GH — hormon wzrostu (somatotra- T3 — trijodotyronina
T — tyroksyna, tetrajodotyronina
pina)
GH RH TRH — hormon uwalniający tyreotro-
lub GRH — hormon uwalniający hormon ptnę, tyreoliberyna
wzrostu, somatoliberyna TSH — tyreotropina
GHRIH — hormon hamujący uwalnianie VIP — wazoaktywny peptyd jelitowy
hormonu W2rostu, somatosta-
tyna ___________
600 / ROZDZIAŁ 46

HORMONY PODWZGÓRZOWE ciągłą kontrolą przynajmniej jednego hormonu

REGULUJĄ CZYNNOŚĆ PRZEDNIEGO
PŁATA PRZYSADKI MÓZGOWEJ
Uwalnianie (a w niektórych przypadkach
równieŜ wytwarzanie) kaŜdego z hormonów
wymienionych w tab. 46-1 znajduje się pod
podwzgórzowego. Hormony podwzgórzowe
uwalniają się z zakończeń podwzgórzowych
włókien nerwowych do przestrzeni okołowłoś-
niczkowej układu podwzgórzowego, po czym
dostają się przez łodygę do przysadki gruczoło-
wej za pośrednictwem specjalnego krąŜenia

Tabela 46-1. Hormony osi podwzgórze-przysadka-narząd docelowy tworzą integralne pętle sprzęŜenia
zwrotnego*
Hormon podwzgó- Skrót Hormon przysadki Hormon wydzielany
rzowy gruczołowej, na który przez docelowy gruczoł
działa hormon pod- endOkrynny
wzgórzowy**

Korty koi ibery na CRH ACTH (LPH, MSH, en- Hydrokortyzon

dorfiny)
Tyreoliberyna TRH TSH (PRL)
Gonadotiberyna GnRH (LHRH, FSRH) LH, FSH Androgeny, estrogeny,
progestyny

Somatoliberyna GHRH.GRH GH IGF-1; inne?

Somatostatyna GHRIH.SHIH GH (TSH, FSH,ACTH) IGF-I, T3 i T4; inne?-
Prolaktostatyna, dopa- PRIH lub PIH PRL Neurohormony (?)
mina i GAP

* Ogólny schemat sprzęŜenia zwrotnego dla kaŜdego układu moŜna sporządzić wstawiając odpowiedni
hormon podwzgórzowy, przysadkowy i gruczołu efektorowego na odpowiednie miejsce ryc. 44-1. **
Hormon podwzgórzowy wykazuje wtórne lub słabsze działanie na hormon ujęty w nawiasach.

Tabela 46-2. Struktura hormonów uwalniających (liberyn) podwzgórza

Hormon Struktura

TRH (pyro)Glu-His-Pro-NH2

Somatostatyna Ala-Gly-Cys-Lys-Asn-Phe-Phe-Trp-Lys-Thr-Phe-Thr-Ser-Cys-NHZ
{pyro)Głu-His-Trp-Ser-Tyr-Gly-Leu-Arg-Pro-Gly-NH2 HO
GnRH
\
PRIH HO—L /-\-CH2CHjNHi Peptyd związany z GnRH (GAP)
Owcza korty Ser-GIn-Glu-Pro-Pro-ile-Ser-Leu-Asp-Leu-Thr-Phe-His-Leu-Leu-Arg-Glu--
kotibery na Val-Leu-Glu-Met-Thr-Lys-Ala-Asp-Gln-Leu-A)a-Gln-Gln-Ala-His-Ser-Asn--
Ludzka Arg-Lys-Leu-Leu-Asp-lle-Ala-NH2
somatoliberyna Tyr-Ala-Asp-A)a-lle-Phe-Thr-Asn-Ser-Tyr-Arg-Lys-Vai-Leu-Gly-Gih-Leu--
Ser-Ala-Afg-Lys-Leu-Leu-GIn-Asp-lle-Met-Ser-Arg-GIn-GIn-Gly-Glu-Ser--
Asn-Gln-Glu-Arg-Gly-Ala-Arg-Ala-Arg-Leu-NH2
 PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY POD WZGÓRZA / 601
wrotnego, łączącego podwzgórze z przednim
płatem przysadki. Strukturę kilku hormonów
podwzgórzowych przedstawiono w tab 46-2.
Hormony podwzgórzowe uwalniane są pul-
sacyjnie (epizodycznie), zaś izolowane komórki
docelowe przysadki gruczołowej reagują lepiej
na pulsacyjną niŜ ciągłą ekspozycję tych hor-
monów (podwzgórzowych). Uwalnianie hitro-
piny (LH) i folitropiny (FSH) jest regulowane
przez wspólny hormon uwalniający — gonado-
liberynę (GnRH). Z kolei wydzielanie tej ostat-
niej jest zaleŜne od stęŜenia krąŜących we krwi
hormonów gonadalnych docierających do pod-
wzgórza (patrz pętla sprzęŜenia zwrotnego
przedstawiona na ryc. 44-1). Podobne pętle
sprzęŜenia zwrotnego istnieją dla wszystkich
układów podwzgórze-przysadka-gruczoły do-
celowe.
Uwalnianie ACTH jest głównie kontrolowa-
ne kortykolifaeryną (CRH), chociaŜ i inne hor-
mony, takie jak ADH, aminy katecholowe. VIP
i angiotensyna II wpływają na jej wydzielanie.
Z kolei uwalnianie CRH jest zaleŜne od stęŜenia
koityzolu we krwi, glukokortykoidu, wydziela-
nego przez nadnercza. Uwalnianie tyreotropiny
(TSH) zaleŜne jest głównie od tyreoliberyny
(TRH), zaś wydzielanie tej ostatniej regulowane
jest przez hormony tarczycy — T3 (trijodotyro-
ninęjr i T4 (tyroksynę). Hamujący wpływ na
uwalnianie TSH wykazuje jednak równieŜ so-
matostatyna. Uwalnianie i produkcja hormonu
wzrostu (GH) znajdują się pod stałą kontrolą
podwzgórzowego hormonu pobudzającego
oraz hormonu hamującego wydzielanie GH.
Ponadto regulacja wydzielania GH znajduje się
pod wpływem obwodowej pętli sprzęŜenia
zwrotnego. IGF-I (somatomedyna C), który
jest pośrednikiem niektórych efektów GH, po-
budza uwalnianie somatostatyny, hamującej
uwalnianie somatoliberyny (GHRH). Regula-
cja syntezy i uwalniania prolaktyny znajdują się
pod stałą kontrolą hamujących czynników pod-
wzgórzowych. Jest to wyjątkowy hormon, wy-
dzielanie którego zaleŜy od współdziałania
czynników nerwowych (np. draŜnienie broda-
wki piersiowej) realizowanych przez neuroprze-
kaźniki oraz od neurohormonów. Dopamina
hamuje syntezę (hamując transkrypcję genu dla
prolaktyny) i uwalnianie prolaktyny, lecz nie
jest jedynym czynnikiem odpowiedzialnym za
hamowanie wydzielania tego hormonu. Ostat-
nio odkryto neuropeptyd złoŜony z 56 amino-
kwasów wykazujący działanie podobne zarów-
no do GnRH, jak i prolaktostatyny (PRIH)
— stąd określany jest jako peptyd związany
z GnRH (GAP). GAP jest potęŜnym inhibito-
rem uwalniania prolaktyny i być moŜe jest tym
hormonem, którego dotychczas nie udało się
zidentyfikować. Występowanie GAP tłumaczy
dziwny związek zachodzący pomiędzy sekrecją
GnRH i prolaktyny, szczególnie u niekórych
gatunków zwierząt.
Wiele hormonów podwzgórzowych, w tym
szczególnie tyreoliberyna (TRH), kortykolibe-
ryna (CRH) i somatostatyna występuje równieŜ
w innych obszarach mózgu i w wielu tkankach
obwodowych.
Pierwotnie uwaŜano, Ŝe działanie pobudzają-
ce hormonów uwalniających podwzgórza na
przysadkę mózgową odbywa się za pośrednict-
wem cAMP, Nowsze badania sugerują udział
w tym procesie mechanizmu wapniowo-fosioli-
pidowego, podobnego do opisanego wyŜej. Na
temat, czy hormony uwalniające wpływają rów-
nieŜ na syntezę odpowiedniego hormonu
w przysadce mózgowej, istnieją rozbieŜne opi-
nie, chociaŜ ostatnio wykazano, Ŝe GHRH
pobudka transkrypcję genu kodującego GH
i TRH transkrypcję genu prolaktyny.
PRZEDNI PŁAT PRZYSADKI
MÓZGOWEJ WYTWARZA DUśĄ
LICZBĘ HORMONÓW
POBUDZAJĄCYCH RÓśNORODNE
PROCESY FIZJOLOGICZNE I
BIOCHEMICZNE W TKANKACH
DOCELOWYCH (TARCZOWYCH)
Tradycyjnie hormony przedniego płata przy-
sadki mózgowej omawiano oddzielnie. Uwzglę-
dniając wyniki nowszych badań dotyczących
syntezy tych hormonów oraz śródkomórko-
wych mediatorów ich działania (tab, 45-1) hor-
mony przysadki gruczołowej moŜna podzielić
na trzy grupy: pierwsza z nich obejmuje hormon
wzrostu, prolaktynę i somatomammotropinę
kosmówkową, druga — hormony glikoprotei-
nowe oraz trzecia — rodzinę hormonów po-
chodnych proopiomei ano korty ny.
Hormon wzrostu, prolaktyna
i somatomammotropina kosmówkową
tworzą jedną grupę hormonów
Hormon wzrostu (GH), prolaktyna (PRL)
i somatomammotropina kosmówkową (CS, la-
ktogen łoŜyskowy) tworzą rodzinę hormonów
białkowych wykazujących bardzo podobną se-
602 / ROZDZIAŁ 46
Mron
Ekson 1
Rvc. 46-1. Schemat struktury genu tudzkiego hormonu wzrostu (z uwzględnieniem takiej samej skali dla
wszystkich jego składowych). Gen wykazuje długość ok. 45 kb i składa się z 5 eksonow i 4 intronów.
Obszary zakreskowane oznaczają niekodujące sekwencje eksonu 1 i 5. Strzałki oznaczają kierunek
transkrypcji. __________________________________________________
kwencję aminokwasową. Liczba aminokwasów
GH, CS i PRL waha się u róŜnych gatunków
zwierząt od 190 do 199. KaŜdy z tych hor-
monów zawiera jedną tylko resztę tryptofano-
wą (w połoŜeniu 85 w GH i CS, zaś w połoŜeniu
91 w PRL) oraz dwa homologiczne wiązania
dwusiarczkowe. Homologia między składem
aminokwasowym ludzkiego GH i CS wynosi aŜ
85%, zaś pomiędzy ludzkim GH a ludzką
prolaktyną 35%. Ta homologia aminokwasową
sprawia, Ŝe wymienione trzy hormony wykazu-
ją wspólne determinanty antygenowe, co nie jest
zaskoczeniem oraz, Ŝe wszystkie one pobudzają
wzrost i wykazują działanie laktogenne. Są one
wytwarzane w swoistych tkankach, tj. GH
i PRL wytwarzane są w przysadce gruczołowej,
zaś CS w komórkach syncytium trofoblastycz-
nego łoŜyska. KaŜdy z tych hormonów podlega
odmiennej regulacji (p. tab. 46-1).
Na podstawie uderzających podobieństw,
wiele lat temu przypuszczano, Ŝe wymienione
hormony powstały przez duplikację wspólnego
genu-przodka. UŜywając techniki rekombinacji
genetycznej wykazano jednak, Ŝe istnieją, liczne
geny dla GH i CS \i naczelnych i u ludzi,
natomiast tylko pojedynczy gen kodujący PRL,
będący pięciokrotnie większy od genu GH i CS.
Ponadto stwierdzono, Ŝe ludzki laktogen łoŜys-
kowy jest odmianą ludzkiego hormonu wzrostu
oraz, Ŝe geny dla GH i CS umiejscowione są
u człowieka na chromosomie 17, podczas gdy
dla PRL — na chromosomie 6. Istnieje znaczna
rozbieŜność ewolucyjna wymienionych genów.
I tak tkanki szczura i bydta mają pojedynczą
kopię GH i PRL w genornie haploidalnym, zaś
człowiek — pojedynczy gen dla PRL. Człowiek
ma jeden czynny gen dla GH (GH-N) i
jego wariantu (GH-V), zaś dwa geny dla CS,
które ulegają ekspresji (CS-A i CS-B) i jeden nie
ulegający ekspresji (CS-L). Wiele gatunków
małp ma przynajmniej 4 geny rodziny GH-CS.
Sekwencja kodująca dla wszystkich tych genów
3'
zawarta jest w 5 eksonach poprzedzielanych
4 intronami (ryc. 46-1). Geny te wykazują
wysoką homologię w regionach flankujących 5'
końce oraz w zakresie sekwencji kodujących
(homologia ta wynosi ok. 95% w obszarze
kodującym), róŜnią się natomiast sekwencją na
końcach 3'. Miejsca przekształcenia i składania
(splicingu) są w wysokim stopniu zachowane,
pomimo Ŝe introny genu PRL są znacznie
dłuŜsze.
Rodzina ludzkiego genu GH-CS jest umiejs-
cowiona w okolicy q 22-24 drugiego ramienia
chromosomu 17. Na rycinie 46-2 przedstawiono
wzajemne usytuowanie kaŜdego z tych genów
wobec siebie począwszy od końca 5' do końca
3'. Geny ulegają transkrypcji począwszy od
końca 5' w kierunku do 3. Gen dla GH-N
oddzielony jest od genu CS-B sekwencją o wiel-
kości ok. 45 kb.
hGH-N hCS-L hCS-A
hGH-V hCS-B
Ryc. 46-2. Umiejscowienie i polarność rodziny
genów na chromosomie 17 dla ludzkiego GH i CS.
Przedstawiona jest lokalizacja genów tudzkiego
GH i CS w stosunku do końców 5' i 3' pasma DNA.
Strzałki oznaczają kierunek transkrypcji. ____
Sekwencja genu GH-N koduje sekwencję
aminokwasową GH krąŜącego we krwi. Gen
ten jest wraŜliwy na DNA-zc I, co dowodzi, Ŝe
jest zlokalizowany w obszarze „aktywnej chro-
matyny". Gen GH-V, jeśli ulega ekspresji, ko-
duje białko róŜniące się 13 aminokwasami od
GH zakodowanego w sekwencji GH-N. Gen
GH-V jest oporny na działanie DNA-zy I, co
wskazuje na to, Ŝe zapewne nie jest aktywny.
Obecność genu GH-V stwierdza się u chorych
wykazujących brak genu GH-N (tj. u chorych
 PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY PODWZGÓRZA / 603

z dziedzicznym niedoborem GH). PoniewaŜ Działanie fizjologiczne i biochemicz-

u chorych tych występuje zupełny brak GH,
naleŜy przypuszczać, Ŝe gen GH-V jest nieak-
tywny, lub teŜ produkuje cząsteczki hormonu
wzrostu pozbawione aktywności biologicznej.
Fakt, Ŝe chorzy d wytwarzają przeciwciała
anty-GH po podaniu egzogennego GH sugeru-
je, Ŝe ich układ immunologiczny nigdy nie
zetknął się przedtem z tym antygenem {białkiem
hormonalnym).
Ekspresję genów CS-A i CS-B stwierdza się
w łoŜysku; nie stwierdza się natomiast ekspresji
genu CS-L (jest to gen „niemy").
Hormon wzrostu (GH)
Synteza i budowa. Hormon wzrostu jest
syntetyzowany w komórkach somatotropo-
wych przysadki gruczołowej, tj. w podgrupie
komórek kwasochłonnych. Komórki te stano-
wią najliczniejszą grupę komórek przysadki
mózgowej. StęŜenie GH w przysadce wynosi
5—15 mg/g tkanki, tj. stęŜenie to jest znacznie
wyŜsze niŜ innych hormonów przysadkowych
(wyraŜające się w ug na gram tkanki przysad-
kowej). U wszystkich ssaków GH składa się
z pojedynczego łańcucha polipeptydowego
o masie cząsteczkowej ok. 22 000. Ogólną struk-
turę ludzkiego GH, złoŜonego z 191 amino-
kwasów, przedstawia ryc. 46-3. Pomimo Ŝe
istnieje duŜe podobieństwo w sekwencji amino-
kwasowej między GH róŜnych gatunków, tylko
ludzki GH oraz GH uzyskany od naczelnych są
aktywne u człowieka. Obecnie dostępny jest dla
celów leczniczych GH uzyskany metodą rekom-
binacji DNA.
ne. Hormon wzrostu jest niezbędny dla wzrostu
w okresie pourodzeniowym i dla prawidłowej
przemiany węglowodanowej, lipidowej, azoto-
wej i mineralnej. Wpływ GH na wzrost na-
stępuje za pośrednictwem IGF-I kodowanego
przez gen naleŜący do rodziny czynników wzro-
stowych insulinopodobnych. Czynnik ten okre-
ślano pierwotnie jako czynnik sulfatacji (sul-
fation factor), poniewaŜ pobudza wbudowywa-
nie siarczanów do tkanki chrzestnej. Z kolei
określano go jako somatomedynę C. Pod wzglę-
dem struktury jest podobny do proinsuiiny (p.
rozdz. 52 i ryc. 52-5). Innym polipeptydem
bardzo podobnym lub nawet identycznym pod
względem aktywności biologicznej do IGF-I
jest polipeptyd IGF-II, określany u szczura jako
czynnik pobudzający rozrost (MSA — multi-
plication stimulating activity). Zarówno IGF-I,
jak i IGF-II wiąŜą się z receptorami błonowymi.
MoŜna je odróŜnić od siebie uŜywając swoistych
metod radioimmunologicznych. IGF-I składa
się z 70, zaś IGF-II z 67 aminokwasów. StęŜenie
IGF-II w osoczu jest dwukrotnie wyŜsze od
stęŜenia IGF-I, pomimo Ŝe efekt biologiczny
GH wykazuje bardziej bezpośrednią korelację
ze stęŜeniem IGF-I.
Chorzy z niedoborem IGF-I, lecz prawid-
łowym stęŜeniem IGH-II (tj. osoby z karłowato-
ścią z niedoboru GH i Pigmeje, p. tab. 46-3)
wykazują upośledzony wzrost.
GH wykazuje kilka działań
1. Synteza białka. GH wzmaga transport
aminokwasów do komórek mięśni oraz nasila

Ludzki hormon wzrostu Prolaktyna owcza

Ryc. 46-3. Porównanie ogólnej struktury ludzkiego hormonu wzrostu (po stronie lewej) ze strukturą
prolaktyny owczej (po stronie prawej). Hormon wzrostu wykazuje wiązanie dwusiarczkowe między
aminokwasami w pozycjach 53 i 165 oraz 182 i 189, w prolaktynie wiązania dwusiarczkowe występują
między aminokwasami w pozycji 4 i 11, 58 i 173 oraz 190 i 198.
604 / ROZDZIAŁ 46

Tabela 46-3. Zachowanie się hormonu wzrostu (GH), insulinopodobnego czynnika wzrostowego
I (IGF-I) i II (IGF-I!) w karłowatości
StęŜenie w osoczu Reakcja na egzo-
GH IGF-I IGF-II genne podanie GH
Karłowatość z niedoboru Małe Małe Małe lub Dodatnia
GH Prawidłowe Małe prawidłowe Ujemna
Pigmeje Karłowatość typu Małe Prawidłowe Ujemna
DuŜe
Larona Małe

syntezę białka (mechanizmem nie związanym
z transportem aminokwasowym). Zwierzęta,
którym podawano GH, wykazują dodatni bi-
lans azotowy, wyraŜający się ogólnym wzros-
tem syntezy białka, obniŜeniem stęŜenia w oso-
czu aminokwasów i mocznika oraz spadkiem
wydalania aminokwasów i mocznika z moczem.
Zmianom tym towarzyszą wzmoŜona synteza
RNA i DNA w niektórych tkankach. Pod tym
względem efekty GH są podobne do występują-
cych po podaniu insuliny.
Przemiana węglowodanów. Ogólnie mó
wiąc, GH wykazuje antagonistyczne działania
w stosunku do insuliny. Występująca po poda
niu GH hiperglikemia jest wynikiem zarówno
zmniejszonej utylizacji glukozy przez tkanki
obwodowe, jak i wzmoŜonego wytwarzania
glukozy w wątrobie w procesie zwanym gluko-
neogenezą. W wątrobie GH zwiększa zawartość
glikogenu najpewniej drogą stymulacji gluko-
neogenezy z aminokwasów. MoŜe równieŜ wy
stąpić upośledzenie glikolizy na kilku etapach.
W mechanizmie spad_ku glikolizy w miocytach
moŜe równieŜ uczestniczyć wzmoŜona mobili
zacja kwasów tłuszczowych z zapasów triacylo-
glicerolu. Długotrwałe podawanie GH moŜe
być przyczyną cukrzycy.
Przemiana lipidów. GH pobudza uwal
nianie wolnych kwasów tłuszczowych i glicerolu
z tkanki tłuszczowej, podnosi stęŜenie wolnych
kwasów tłuszczowych we krwi oraz zwiększa
utlenianie wolnych kwasów tłuszczowych w wą
trobie. W warunkach niedoboru insuliny (wy
stępującego np. u chorych na cukrzycę) moŜe
równieŜ pojawić się nasilona ketogeneza. W pa-
tomechanizmie wymienionych skutków działa
nia GH na przemianę lipidów i węglowodanów
prawdopodobnie nie bierze udziału IGF-1.
Przemiana elektrolitowa GH, a bardziej
prawdopodobnie IGF-I sprzyjają powstawaniu
dodatniego bilansu wapniowego, magnezowe-
go i fosforanowego oraz retencji w ustroju Na+,
K+ i Cl". Wpływ GH lub IGF-I na gospodarkę
wapniowo-fosforanową jest następstwem od-
działywania tych hormonów na kości (pobu-
dzają one wzrost kości długich na poziomie jej
nasady u dzieci oraz wzrost akralny i apozycyj-
ny kości u dorosłych). U dzieci GH pobudza
ponadto tworzenie się tkanki chrzestnej.
5. Efekty prolaktynopodobne. GH, wiąŜąc się
z receptorami laktogenowymi, wykazuje wiele
efektów podobnych do występujących po poda-
niu prolaktyny (pobudza gruczoł sutkowy, lak-
togenezę oraz wytwarzanie mleczka w wolu
gołębi).
Patofizjologia hormonu wzrostu. Nie-
dobór GH spowodowany ogólną niedoczyn-
nością przysadki gruczołowej (panhypopituita-
rismus) !ub wybiórczym niedoborem tego hor-
monu jest przyczyną powaŜnych następstw
u dzieci, poniewaŜ dzieci te nie osiągają od-
powiedniego wzrostu. Skutki metaboliczne nie-
doboru GH są mniej kłopotliwe. RóŜne rodzaje
karłowatości pomagają zrozumieć znaczenie
róŜnych faz działania GH (tab. 46-3). Karty
z niedoborem GH reagują w sposób normalny
na podawanie egzogennego GH. Opisano dwa
rodzaje oporności narządów docelowych na
działanie GH. Karły typu Larona wykazują
nadmierne ilości GH-N, lecz ich hepatoeyty
pozbawione są receptorów dla GH. U Pigmejów
występuje defekt poreceptorowy, przez co wy-
pada działanie GH, w którym pośredniczy
IGF-I.
Nadmiar GH, najczęściej spowodowany gru-
czolakiem kwasochłonnym przysadki, jest po-
wodem gigantyzmu, jeśli nie doszło jeszcze do
zamknięcia szpar nasadowych. U takich cho-
rych obserwuje się przyspieszony wzrost kości
długich. Akromcgalia jest następstwern nadmie-
rnego uwalniania się GH w fazie Ŝycia, kiedy
doszło juŜ do zamknięcia szpar nasadowych
 PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY PODWZGORZA / 605
kości, czyli po ukończeniu wzrostu kości dłu-
gich. Akralny wzrost kości jest przyczyną typo-
wych zmian twarzy (wystająca szczęka dolna,
powiększenie nosa), występowania powiększo-
nych dłoni, sLóp i czaszki. Wśród innych ano-
malii naleŜy wymienić powiększenie narządów
trzewiowych, zgrubienie skóry oraz wiele zabu-
rzeń metabolicznych, w tym cukrzycę.
Znajomość regulacji wydzielania GH jest
podstawą racjonalnego stosowania testów uŜy-
wanych w diagnostyce wymienionych stanów
chorobowych. U chorych z niedoborem GH nie
stwierdza się wzrostu stęŜenia tego hormonu
w osoczu krwi po stosowaniu bodźca hipo-
glikemicznego, po podaniu argininy lub 1-dopa.
U chorych z gigantyzmem lub akromegalią,
spowodowanych nadmierną sekrecją GH przez
gruczolak, nie obserwuje się supresji stęŜenia
GH w osoczu po podaniu glukozy.
Prolaktyna (PRL, hormon laktotropowy,
mammotropina, hormon
luteotropowy)
Synteza i struktura. PRL jest hormonem
białkowym o masie cząsteczkowej ok. 23 000.
Ogólna jej struktura jest podobna do pokazanej
dla GH na ryc. 46-3. Wydzielana jest przez
kwasochłonne komórki laktotropowe przysadki
gruczołowej. Liczba i wielkość tych komórek
powiększają się gwałtownie w czasie ciąŜy.
Podobieństwa strukturalne i czynnościowe mię-
dzy GH, PRL i CS zostały przedstawione wyŜej.
Rola fizjologiczna i biochemiczna
prolaktyny. Prolaktyna uczestniczy w inic-
jacji i podtrzymywaniu laktacji u ssaków. Przy
stęŜeniach fizjologicznych prolaktyna działa ty-
lko na gruczoły sutkowe odpowiednio przygo-
towane hormonami gonadalnymi. Przy nad-
miernych stęŜeniach prolaktyna stymuluje
wzrost gruczołów sutkowych równieŜ u kobiet
pozbawionych jajników oraz u męŜczyzn.
U gryzoni PRL jest zdolna do podtrzymywania
ciałka Ŝółtego — stąd określenie hormon łuteo-
tropowy. Cząsteczki podobne do PRL wydają
się uczestniczyć w procesie adaptacji ryb słono-
wodnych do warunków słodko wodnych, w pro-
cesie linienia gadów oraz w wytwarzaniu mlecz-
ka w wolu ptaków. Nieznany jest śródkomór-
kowy mediator działania PRL. Miał nim być
polipeptyd, lecz nie zostało to potwierdzone.
Patofizjologia prolaktyny. Guzy wy-
dzielające prolaktynę są przyczyną braku mie-
siączki (amenorrhoea) i mlekotoku (galactor-
rhoea) u kobiet. U męŜczyzn nadmierna sekre-
cja PRL moŜe być przyczyną ginekomastii (po-
większenie sutków) i impotencji.
Somatomammotropina kosmówkowa
(CS, laktogen łoŜyskowy)
U człowieka trzeci człon rodziny GH-PRL--
CS nie wykazuje określonej czynności. W tes-
tach biologicznych CS wykazuje działanie lak-
totropowe i luteotropowe oraz efekty metaboli-
czne jakościowo podobne do opisanych dla
hormonu wzrostu — hamuje utylizację glukozy
przez komórki, pobudza uwalnianie wolnych
kwasów tłuszczowych i glicerolu, wzmaga za-
trzymywanie azotu i wapnia w ustroju (pomimo
wzrostu wydalania wapnia z moczem) oraz
zmniejsza wydalanie fosforu i potasu z moczem.
Hormony glikoprotemowe tworzą
drugą grupę hormonów przysadki
gruczołowej
Najbardziej złoŜonymi hormonami białko-
wymi dotychczas odkrytymi są hormony gliko-
proteinowe przysadki gruczołowej i łoŜyska tj.
hormon tyreotropowy (tyreotropina — TSH),
hormon luteotropowy (lutropina—LH), hormon
pobudzający pęcherzyki jajnikowe Graafa (foli-
tropina — FSH) oraz gonadotropina kosmów-
kowa (CG). Hormony te wpływają na róŜne
procesy biologiczne, pomimo Ŝe wykazują zna-
czące podobieństwa strukturalne. Ta klasa hor-
monów występuje u wszystkich ssaków. Cząste-
czki tych hormonów reagują podobnie jak inne
hormony peptydowe lub białkowe z receptora-
mi błony komórkowej i aktywują cyklazę ade-
nylanową, tj. ich przekaźnikiem śródkomór-
kowym jest cAMP.
KaŜdy z tych hormonów składa się z dwóch
podjednostek a i p, połączonych ze sobą nieko-
walencyjnie. Podjednostki a są identyczne dla
wszystkich tych hormonów w obrębie jednego
gatunku i istnieją znaczne podobieństwa struk-
turalne między poszczególnymi gatunkami. Ak-
tywność biologiczna tych hormonów zdeter-
minowana jest przez podjednostkę p. Sama
podjednostka p nie jest aktywna biologicznie,
zaś rozpoznanie swoistego receptora przez hor-
mon zaleŜne jest od interakcji określonych
obszarów obu jego podjednostek. Cząsteczki
hybrydowe między wymienionymi hormonami
są w pełni aktywne. 1 tak cząsteczka hybrydowa
składająca się z TSHa LHp wykazuje aktywność
lutropiny, zaś cząsteczka złoŜona z podjednos-
tki a ludzkiej tyreotropiny (hTSHa) i podjed-
nostki P mysiej tyreotropiny (mTSHp) wykazu-
606 / ROZDZIAŁ 46
je aktywność tyreotropową (u myszy). Wynika
z tego, Ŝe międzygatunkowe róŜnice między
podjednostkami a i P nie mają wpływu na
wiązanie niekowalencyjne pomiędzy nimi, ani
teŜ na aktywność biologiczną domeny podjed-
nostki p. KaŜda podjednostka jest syntetyzowa-
na na matrycy swoistych sekwencji mRNA
oddzielnych genów. Przypuszcza się, Ŝe wszyst-
kie hormony tej grupy pochodzą od wspólnego
przodka genowego, który rozpada się na dwie
cząsteczki a i p oraz, Ŝe ta ostatnia uległa dalszej
ewolucji, stając się źródłem oddzielnych hor-
monów.
Wiele wiadomo o strukturze tych cząsteczek,
np. karboksykońcowy pentapeptyd podjedno-
stki a jest istotny dla wiązania z receptorem, lecz
nie dla połączenia się tej podjednostki z podjed-
nostka p. Cechą odróŜniającą hormony grupy
glikoproteinowej od hormonów pozostałych
grup, jest glikozylacja. W kaŜdym hormonie
glikoproteinowym podjednostka a zawiera
dwie cząsteczki oligosacharydów związanych
z asparaginą, zaś podjednostka p albo 1, albo
2 takie cząsteczki. Glikozylacja moŜe być po-
trzebna w procesie interakcji podjednostki
a i podjednostki p. Podjednostka a zawiera 5,
zaś podjednostka p 6 mostków S-S.
Wolne podjednostki a moŜna znaleźć w przy-
sadce i w łoŜysku. Ten fakt oraz obserwacja, Ŝe
translacja podjednostek a i p odbywa się na
matrycy oddzielnych mRNA, potwierdzają
koncepcję, Ŝe synteza jednej podjednostki jest
niezaleŜna od drugiej oraz, Ŝe podjednostka
P jest składową decydującą o syntezie całej
cząsteczki hormonu. Wszystkie hormony tej
grupy syntetyzowane są jako preprohormony
i poddawane potranslacyjnej obróbce w obrębie
komórki, dzięki czemu powstaje hormon gliko-
zylowany,
Gonadotropiny (FSH, LHr hCG). Hor-
mony te odpowiedzialne są za gametogenezę
i steroidogenezę w gonadach. KaŜdy z tych
hormonów jest glikoproteiną o masie cząstecz-
kowej ok. 25 000.
1. Hormon dojrzewania pęcherzyków (foli-
tropina — FSH). Hormon ten wiąŜe się z recep-
torami błon plazmatycznych komórek docelo-
wych tj. komórek pęcherzyków jajnikowych
(Graafa) oraz komórek Sertolego gonady męs-
kiej. W następstwie wiązania się z receptorem
dochodzi do aktywacji cyklazy adenytanowej
i wzrostu syntezy cAMP. Efekty działania FSH
opisane są w większych szczegółach w rozdziale
51.
2. Hormon luteinizujący (lutropina — LH).
LH wiąŜe się ze swoistymi receptorami błon
plazmatycznych pobudzając produkcję proges-
teronu w komórkach ciałka Ŝółtego oraz testos-
teronu w komórkach Leydiga, Sródkomórko-
wym mediatorem działania LH jest cAMP,
Nukleotyd ten wykazuje działanie podobne do
LH, pobudzając konwersję octanów do skwale-
nu (jest to prekursor syntezy cholesterolu), oraz
konwersję cholesterolu do 2ac-hydroksycholes-
terolu — niezbędnego metabolitu w szlaku
syntezy progesteronu i testosteronu. Działanie
LH jest bardziej szczegółowo opisane w roz-
dziale 51. Istnieje ścisłe sprzęŜenie między wią-
zaniem LH z receptorem a powstawaniem
cAMP; steroidogeneza występuje jednak tylko
wtedy, kiedy doszło do małych wzrostów
cAMP. Dowodzi to obecności receptorów „za-
pasowych" w tym procesie (p, ryc. 43-3). Długo-
trwała ekspozycja komórek docelowych na LH
jest przyczyną spadającej ich wraŜliwości na ten
hormon uwarunkowanej prawdopodobnie
zmniejszeniem się liczby receptorów („down
regulation"). Zjawisko to moŜe być wykorzy-
stywane jako sposób kontroli urodzeń..
3. Ludzka gonadotropina kosmówkowa
(hCG). Hormon ten jest glikoproteiną syntety
zowaną w komórkach syncytium trofoblastu
łoŜyska. Jest on dimerem złoŜonym z podjed
nostek a i p (J est to struktura typowa dla tej
gnipy hormonów) najbardziej podobnym do
LH. Jego stęŜenie we krwi oraz wydalanie
z moczeni wzrastają juŜ krótko po implantacji
zapłodnionego jaja (patrz wyŜej). Stąd oznacza
nie hCG wykorzystywane jest w wielu testach
wykrywania ciąŜy.
Hormon tyreotropowy (TSH). TSH jest
glikoproteiną o strukturze dimerycznej a|3 i ma-
sie cząsteczkowej ok. 30 000. Podobnie jak inne
hormony tej klasy, TSH, wiąŜąc się z recep-
torami błon plazmatycznych, aktywuje cykiazę
adenylanową i wzmaga syntezę cAMP, Wzrost
tego ostatniego odpowiedzialny jest za udział
TSH w biosyntezie hormonów tarczycy. Mniej
pewne jest działanie troficzne TSH na tarczycę.
MoŜna wymienić wiele przykładów „ostre-
go" wpływu TSH na czynność tarczycy. Efekt
następuje w ciągu minut i wyraŜa się aktywacją
wszystkich faz biosyntezy T3 i T4, tj. procesu
koncentracji jodków w tarczycy, wbudowywa-
nia jodu do pierścienia tyrozyny, sprzęgania
jodotyrozyn i hydrolizy tyreoglobuliny, TSH
wykazuje równieŜ działanie przewlekłe na tar-
czycę. Skutki tego działania występują po kilku
 PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY POD WZGÓRZA / 607
dniach stosowania TSH i wyraŜają się wzrostem
syntezy białek, fosfolipidów, kwasów nukleino-
wych oraz wielkości i liczby komórek tarczycy.
Skutki metaboliczne długotrwałego stosowania
TSH są następstwem syntezy i działania hor-
monów tarczycy.
Peptydy rodziny
proopiomelanokortyny (POMC) są
wynikłem złoŜonego procesu
przekształcania
Rodzina POMC składa się z peptydów dzia-
łających jako hormony (ACTH, LPH, MSH),
neuroprzekaźniki lub neuromodulatory (endor-
finy). Prekursorem POMC jest cząsteczka zło-
Ŝona z ok. 285 aminokwasów, ulegająca róŜnym
procesom w róŜnych obszarach przysadki.
Rozmieszczenie, przekształcenie
i skutki działania produktów genu
POMC. Ekspresja genu POMC odbywa sie
w przednim i pośrodkowym płacie przysadki
mózgowej. Najbardziej stała sekwencja u róŜ-
nych gatunków umiejscowiona jest we fragmen-
cie N-końcowym oraz w obszarze sekwencji
ACTH i p-endorfin. Zarówno POMC, jak i jego
produkty stwierdza się równieŜ w kilku innych
tkankach kręgowców, np. w mózgu, łoŜysku,
przewodzie Ŝołądkowo-j elito wy m, w przewo-
dach-układu płciowego, w płucach i limfocy-
tach. Są one raczej wynikiem ekspresji genów
w wymienionych narządach, a nie ich absorpcji
z osocza. Podobne peptydy stwierdzono rów-
nieŜ u wielu gatunków niekręgowców.
Proces przekształcania POMC w przednim
płacie przysadki róŜni się od występującego
w płacie pośrodkowym. Płat pośrodkowy ma
charakter szczątkowy u dorosłych ludzi, lecz
. i
ACTH (1-39)
... ,.:
1
a-MSH CLIP (18-
(1-13) 39)
Ryc. 46-4. Produkty rozpadu proopiomelanokortyny (POMC), MSH — hormon pobudzający melartocyty,
CLIP — peptyd kortykotropinopodobny pośredniego płata przysadki mózgowej, LPH — lipoiropina.
jest aktywny u ludzkich płodów, kobiet cięŜar-
nych w późnej fazie ciąŜy oraz u wielu gatunków
zwierząt. Proces przekształcania POMC w tka-
nkach obwodowych (w przewodzie pokarmo-
wym, łoŜysku, w drogach płciowych męŜczyzn)
jest podobny do występującego w płacie po-
środkowym. Istnieją trzy główne grupy hor-
monów pochodnych POMC. Pierwsza obej-
muje ACTH, z której moŜe powstać oc-MSH
oraz peptyd kortykotropinopodobny pośred-
niego płata przysadki (CLIP). Druga grupa
składa się z p-lipotropiny (fi-LPH), z której
mogą powstać y-LPH, p-MSH i P-endorfiny
i z tych ostatnich endorfiny a t y. Trzecia grupa
składa się z duŜego N-końcowego peptydu,
z którego powstaje y-MSH. RóŜnorodność wy-
mienionych produktów POMC spowodowana
jest występowaniem licznych ugrupowań złoŜo-
nych z dwóch aminokwasów zasadowych, bę-
dących potencjainymi miejscami działania en-
zymów trypsynopodobnych. KaŜdy z wymie-
nionych peptydów wyprzedzają reszty Lys-Arg,
Arg-Lys, Arg-Arg lub Lys-Lys. Po translacji
segment prohormonu ulega rozszczepieniu, po
czym następuje modyfikacja cząsteczki drogą
glikozylacji, acetylacji i fosforylacji. Kolejny
rozpad zachodzi między sekwencją ACTH
i P-LPH, w wyniku którego powstaje ACTH na
końcu N, zaś P-LPH na końcu C (ryc. 46-4).
Proces ten zachodzi zarówno w przednim jak
i pośrednim płacie przysadki. Po odszczepieniu
sekwencji ACTH^JJ, w przednim płacie nie za-
chodzi juŜ więcej Ŝadna istotna dalsza obróbka
tego hormonu. W płacie pośrednim ACTH!.39
ulega rozpadowi do a-MSH1.13 i CLIP]8.39, zaś
0-LPH41_,M do 7-LPH42.101 i [J-endor-4-i34. zaś
p-MSHg^oiPOwstajez Y-LPH.
0-LPH (42-134]
7-LPH 0-Endorflna
(42-101) (104-134)
■ ■ ■ » ■
I 0-MSH II I
(84-101) 7-Endorfina
1104-118)
1 1
(104-117)
608 / ROZDZIAŁ 46
Wymienione peptydy ulegają znacznym do-
datkowym modyfikacjom. Znaczna część
N-końcowego peptydu i ACTH 1.39 ulega gliko-
zylacji wprzednim płacie przysadki mózgowej.
MSH występuje przewaŜnie w postaci N-acety-
lowanej i C-amidowanej. a-MSH deacetylowa-
na wykazuje mniejszą aktywność. p-Endorfina
ulega szybkiej acetylacji w płacie pośrednim.
W odróŜnieniu od a-MSH acetylowana p-en-
dorfina jest około 1000-krotnie mniej aktywna
od postaci nieacetylowanej, moŜliwe wiec, Ŝe P-
endorfina jest nieaktywna w przysadce móz-
gowej. W podwzgórzu cząsteczki te ulegają
acetylacji i dlatego są widocznie aktywne. p-En-
dorfina utega równieŜ modyfikacji na końcu C,
stając się źródłem endorfiny a i y (ryc. 46-4).
Wymienione 3 endorfiny (a, p, y) są głównymi
endorfinami pośredniego płata przysadki móz-
gowej u gryzoni. DuŜy fragment N-końcowy
najprawdopodobniej takŜe zostaje pocięty, sta-
jąc się źródłem y-MSH w przysadce szczurzej
i bydlęcej. Mało jest jednak wiadomo o tym N-
końcowym fragmencie. Informacje o struk-
turze wymienionych hormonów uzyskano głó-
wnie w badaniach przysadek pochodzących od
gryzoni. Wydaje się jednak, Ŝe ogólny schemat
powstawania wymienionych hormonów doty-
czy równieŜ innych gatunków. Dodać jednak
naleŜy, Ŝe dotychczas nie uzyskano dokładnych
informacji o funkcji większości peptydów po-
chodnych POMC.
Działanie i regulacja swoistych
peptydów 1. Struktura i mechanizm
działania hormonu
adrenokortykotropowęgo (kortykotropiny
— ACTH). ACTH, feędący łańcuchem polipep-
tydowym złoŜonym z 39 aminokwasów (ryc.
46-5), jest regulatorem wzrostu i czynności kory
nadnerczy. N-końcowa sekwencja 24 amino-
kwasów jest niezbędna dla wystąpienia pełnej
aktywności biologicznej i jest ona taka sama
u róŜnych gatunków. W odróŜnieniu od niej C-
końcowa sekwencja aminokwasowa wykazuje
duŜą zmienność międzygatunkową. Do testów
diagnostycznych uŜywany jest syntetyczny
analog ACTH,.^.
ACTH wzmaga syntezę i uwalnianie steroi-
dów nadnerczowych, stymulując konwersję
cholesterolu do pregnenolonu. Ten etap steroi-
dogenezy polega na konwersji C37-steroidów do
C^-steroidów przez odszczepienia 6-węglowego
łańcucha bocznego. Skorb pregnenolon jest
prekursorem dla wszystkich steroidów nadner-
I £ 3 4 5 6 7 9 9 10 II
Sekwencja stała, niezbędna do wywołania
palnej aktywnofcl biologiczne)
24 23 22 21 20 19 18 1? 16 **"^?
25
Sakwa reja zmienna, niepotrzebna do wywołania
Gly) _ aktywności blologlczrej
30 31 32 33 3* 35 38 37
Ryc. 46-5. Budowa ludzkiej kortykotropiny
(ACTH).
czowych (p. ryc. 49-3), po długotrwałym poda-
waniu ACTH obserwuje się nadmierną syntezę
gluko- i mineralokortykoidów, jak równieŜ de-
hydroepiandrosteronu (prekursora androge-
nów), W warunkach fizjologicznych udział
ACTH w regulacji minerałokortykoidów i and-
rogenów jest minimalny. ACTH pobudza
wzrost nadnerczy (jest to efekt troficzny) pobu-
dzając syntezę białek i RNA.
ACTH, podobnie jak inne hormony pep-
tydowe, wiąŜe się z receptorem błon plazmaty-
cznych. JuŜ po kilku sekundach interakcji
ACTH z receptorem obserwuje się znaczny
wzrost stęŜenia śródkomórkowego cAMP.
Analogi cAMP potrafią naśladować działanie
ACTH, lecz w procesie tym udział biorą rów-
nieŜ jony wapnia.
2. Patofizjologia ACTH. Nadmierne wytwa-
rzanie ACTH przez guz przysadki lub poza-
przysadkowy jest przyczyną zespołu Cushinga.
Słabe działanie melanotropowe ACTH oraz
towarzyszące sekrecji ACTH uwalnianie P- lub
ot-MSH są przyczyną hiperpigmentacji skóry.
Skutki metaboliczne nadmiernego wydzielania
steroidów nadnerczowych wyraŜają się 1) ujem-
nym bilansem azotowym, potasowym i fos-
forowym, 2) retencją sodu objawiającą się nad-
ciśnieniem tętniczym lub/i obrzękami, 3) nieto-
lerancją węglowodanową lub jawną cukrzycą,
4) podwyŜszonym stęŜeniem kwasów tłuszczo-
wych w osoczu oraz 5) spadkiem liczby eozyno-
filów i limfocytów, natomiast wzrostem leuko-
cytów wielojądrzastych. Chorzy z zespołem
Cushinga charakteryzują się zanikiem mięśni
szkieletowych oraz swoistym rozmieszczeniem
się tkanki tłuszczowej określanym jako otyłość
tułowiową. Przy wypadaniu produkcji ACTH
spowodowanej guzem, zakaŜeniem lub zawa-
 PRZYSADKA MÓZGOWA [ HORMONY PODWZGORZA / 609
lem przysadki mózgowej objawy kliniczne są
przeciwstawne do występujących w nadproduk-
cji ACTH.
P-lipotropina (P-LPH). Hormon ten skła-
da się z C-końcowego 91 aminokwasowego
polipeptydu POMC (ryc. 46-4). p-LPH zawiera
sekwencję aminokwasową p-MSH, y-LPH,
Met-enkefaliny i p-endorfiny. Z wymienionych
hormonów w ludzkiej przysadce mózgowej
stwierdzono y-LPH, p-LPH i p-endorfinę, nie
wykryto natomiast p-MSH. p-LPH znajduje się
tylko w przysadce mózgowej, poniewaŜ w in-
nych tkankach ulega ona szybkiej konwersji do
y-LPH i p-endorfiny, fkLPH składa się z polipe-
ptydu złoŜonego z 7 aminokwasów (p-LPH 47.53),
identycznego do sekwencji ACTH4.10. P-LPH
pobudza lipolizę i mobilizację tkanki tłuszczo-
wej, chociaŜ jej rola fizjologiczna jest niewielka.
Najpewniej słuŜy ona tylko za prekursora P-en-
dorfiny.
Endo rf iny . p -end o r fin y skład aj ą się
z C-końcowej sekwencji 31 aminokwasów p-
LPH (ryc. 46-4). Endorfina ot i y są pochodnymi
endorfiny p, od której zostało odszczepio-nych
15 lub 14 aminokwasów od fragmentu C-
końcowego. Peptydy te występują w przysadce
mózgowej, gdzie ulegają acetylacji (patrz
wyŜej) i przez to inaktywacji biologicznej. W in-
nych miejscach (np. w neuronach ośrodkowego
układu nerwowego) nie ulegają biochemicznej
modyfikacji i dlatego spełniają role neuroprze-
kainików lub neuromodulatorów. W ośrod-
kowym układzie nerwowym endorfiny wiąŜą się
tymi samymi receptorami co opiaty morfinowe,
dzięki czemu mogą uczestniczyć w kontroli
percepcji bólu. Wykazują one 18—30-krotnie
silniejsze działanie przeciwbólowe niŜ morfina
(uwzględniając masę cząsteczkową tych sub-
stancji). Sekwencja aminokwasowa enkefaliny
występuje w cząsteczce POMC, lecz nie jest ona
wyprzedzana aminokwasami dwu zasadowymi,
przez co widocznie nie ulega odszczepieniu
i ekspresji.
Hormon pobudzający melanocyty
(melanotropina, MSH). U niektórych ga-
tunków zwierząt MSH pobudza melanogenezę,
powodując rozproszenie śródkomórkowych
ziarnistości melaniny, prze2 co dochodzi do
ściemnienia skóry. W obrębie cząsteczki POMC
zawarte są 3 róŜniące się od siebie cząsteczki
MSH określane jako oc, P i y. Dwie z nich (a i p)
wydzielane są przez niektóre inne gatunki zwie-
rząt (poza człowiekiem). U ludzi, krąŜąca we
krwi melanotropina zawarta jest w obrębie
większych cząsteczek a lub P-LPH. a-MSH
wykazuje sekwencję aminokwasowa identyczną
z sekwencją ACTHI_B, lecz jest acetylowana na
końcu N cząsteczki. ot-MSH i CLIP występują
najczęściej u zwierząt z dobrze rozwiniętym
płatem pośrednim przysadki. Nie stwierdza się
ich u ludzi w Ŝyciu pozapłodowym.
Chorzy z niedoborem glukokortykoidów
(choroba Addisona) wykazują nadmierną pig-
mentację skóry, spowodowaną nadmierną ak-
tywnością MSH. MoŜe być ona spowodowana
nadmiernym wydzielaniem ACTH (prekursora
a-MSH), lub, co jest bardziej prawdopodobne,
współwystępującą zwiększoną sekrecją p-
i y-LPH, wykazujących aktywność MSH.
TYLNY PŁAT PRZYSADKI
MÓZGOWEJ ZAWIERA DWA
AKTYWNE HORMONY —
WAZOPRESYNĘ I OKSYTOCYNĘ
Wazopresyna, której nazwa wywodzi się stąd,
Ŝe hormon ten podany w dawkach farmakologi-
cznych podnosi ciśnienie tętnicze, określana jest
równieŜ jako hormon antydiuretyczny (ADH).
Ta ostatnia nazwa jest bardziej właściwa, ponie-
waŜ główne działanie fizjologiczne tego hor-
monu polega na pobudzaniu resorpcji wody
w dystalnych kanalikach nerkowych. Drugim
hormonem przysadki nerwowej jest oksytocyna.
Hormon ten ma przyspieszać poród wywołując
skurcze mięśni gładkich macicy. Ta fizjologicz-
na rola oksy tocyny jest jednak kwestionowana.
Ma ona raczej uczestniczyć w wydzielaniu mle-
ka przez gruczoł sutkowy.
Wymienione dwa hormony wytwarzane są
przez podwzgórze, skąd transportowane są ak-
soplazmą do zakończeń nerwowych tyinej czę-
ści przysadki mózgowej. Pod wpływem odpo-
wiednich bodźców hormony te są uwalniane do
krwi, Celem takiego systemu regulacji wydziela-
nia tych hormonów jest najpewniej uniknięcie
bariery, dzielącej krew od tkanki mózgowej.
ADH jest syntetyzowana głównie w jądrach
nadwzrokowych (nuclei supraoptici), zaś ok-
sytocyna w jądrach przykomorowych (nucłei
paraventriculares). KaŜdy z tych hormonów
transportowany jest aksonami wraz ze swois-
tymi białkami nośnikowymi, zwanymi neuro-
tlzynami. Zarówno neurofizyna I, jak i II syn-
tetyzowane są z oksytocyna i adiuretyną jako
części jednego białka (czasem określonego jako
propresofizyna), kodowanego przez pojedyn-
610 / ROZDZIAŁ 46
czy gen, Neurofizyna I i II są unikatowymi
białkami o masie cząsteczkowej 19 000 (neuro-
fizyna I) i 21 000 (neurofizyna II).
ADH i oksytocyna wydzielane są oddzielnie
do krąŜenia wraz ze swoimi neurofizynami. We
krwi krąŜą jako polipeptydy wolne, nie związa-
ne z białkami osocza. Wykazują one bardzo
krótki okres półtrwania, wynoszący 2—4 minu-
ty. Struktura ADH i oksytocyny pokazana jest
poniŜej.
Cys-Tyr-Phe-Gln-Asn-Cvs-Pro-Arg-Gly-NH2
A rg i n i no wazo p res y na
Cys-Tyr-Phe-Gln-Asn-Cys-Pro-Lys-Gly-NHa
Liz y no wazop resy na
Cys-Tyr-lle-Gln-Asn-Cys-Pro-Arg-G1y-NHa
Oksytocyna
KaŜdy z tych hormonów jest nonapeptydem
zawierającym cząsteczki cysterny w pozycjach
1 i 6 połączone ze sobą mostkiem dwusiarcz-
kowym. Większość zwierząt wytwarza argini-
nowazopresynę. U świń i spokrewnionych z ni-
mi gatunków zwierząt w miejscu argininy w po-
zycji 8 występuje lizyna. Podobieństwo struk-
turalne miedzy ADH i oksytocyna tłumaczy,
dlaczego hormony te wywołują pewne wspólne
efekty biologiczne. Głównym miejscem inak-
tywacji tych peptydów jest wątroba, chociaŜ
znaczne ilości ADH wydzielane są przez nerki.
Oksytocyna
Regulacja sekrećji. DraŜnienie brodawek
piersiowych jest głównym bodźcem uwalniają-
cym oksytocynę. Drugorzędnymi bodźcami są
rozdęcie pochwy i macicy. Wiele czynników
pobudzających uwalnianie proiaktyny uwalnia
równieŜ oksytocynę. Sugerowano nawet, Ŝe
fragment oksytocyny jest czynnikiem uwalnia-
jącym prolaktynę. Estrogeny pobudzają, zaś
progesteron hamuje syntezę oksytocyny i neu-
rofizyny I.
Mechanizm działania. Mechanizm dzia-
łania oksytocyny jest nieznany. Powoduje ona
skurcz mięśniówki macicy, przez co uŜywana
jest, w dawkach farmakologicznych, do zapo-
czątkowania porodu u kobiet. Jest ciekawe, Ŝe
po zniszczeniu powrózka podwzgórzowo-przy-
sadkowego u zwierząt cięŜarnych nie zawsze
obserwuje się zaburzenia przy urodzeniu poto-
mstwa. Główne działanie oksytocyny wydaje się
jednak polegać na obkurczeniu komórek mięś-
niowo-nabłonkowych otaczających pęcherzyki
sutkowe. W wyniku takiego działania mleko
zawarte w przewodach pęcherzykowych ulega
transportowi do brodawki sutkowej i wytrys-
kowi. Receptory dla oksytocyny występują
w błonach komórkowych zarówno macicy, jak
i sutków. Liczba ich ulega wzrostowi pod
wpływem estrogenów, zaś zmniejszeniu pod
wpływem progesteronu. Wzrost stęŜenia est-
rogenów, natomiast spadek progesteronu bez-
pośrednio przed rozwiązaniem ciąŜy, dobrze
tłumaczą występowanie zjawiska laktacji tuŜ
przed porodem. Pochodne progesteronu są po-
wszechnie stosowanymi substancjami hamują-
cymi laktacje u kobiet po porodzie. Wydaje się,
Ŝe oksytocyna i neurofizyna I wytwarzane są
równieŜ w jajnikach, gdzie oksytocyna moŜe
hamować steroidogenezę.
Strukturami niezbędnymi dla działania ok-
sytocyny są: N-końcowa grupa — NH2 cys-
teiny, grupa fenolowa tyrozyny, grupy karbok-
syamidowe asparaginy, glutaminy i glicynami-
du oraz mostek dwusiarczkowy. Przez delecje
i substytucję wymienionych grup wytworzono
liczne analogi oksytocyny, np. po usunięciu N-
koricowej grupy aminowej cystyny (w pozycji 1}
powstała w ten sposób dea mi no oksytocyna
wykazuje 4—5 krotnie większe działanie an-
tydiuretyczne od oksytocyny.
Hormon antydiuretyczny
(ADH, wazopresyna)
Regulacja sekrećji. Bodźce nerwowe, sty-
mulujące uwalnianie ADH, ulegają aktywacji
przez wiele róŜnorodnych czynników. NajwaŜ-
niejszym bodźcem fizjologicznym dla uwalnia-
nia ADH jest wzrost molalności osocza. W uwa-
lnianiu ADH biorą udział osmoreceptory umiej-
scowione w podwzgórzu oraz baroreceptory,
zlokalizowane w sercu i w innych obszarach
układu naczyniowego. Rozcieńczenie krwi, ob-
niŜając molalność osocza, wywiera odwrotny
(hamujący) wpływ na wydzielanie ADH. Wśród
innych bodźców wydzielania ADH wymienić
naleŜy: stresy fizyczne i psychiczne oraz leki,
takie jak acetylocholma, nikotyna i morfina.
Wymienione bodźce pobudzają głównie syntezę
ADH i neurofizyny II, nie wpływają natomiast
na uwalnianie zapasów tego hormonu. Epinef-
ryna oraz leki zwiększające objętość osocza
hamują sekrecję ADH. Podobne działanie ma
etanol.
 PRZYSADKA MÓZGOWA I HORMONY PODWZGORZA / 611
Mechanizm działania. NajwaŜniejszymi
komórkami docelowymi dla ADH w stanach
fizjologicznych są komórki dystalnych kanali-
ków krętych i zbiorczych nerki. Kanaliki te
przechodzą przez rdzeń nerki, którego płyn
śródmiąŜszowy wykazuje do 4-krotnie wyŜszą
molalność niŜ osocze. Komórki tych kanalików
są względnie nieprzepuszczalne dla wody, tak Ŝe
w nieobecności ADH nie dochodzi do zagęsz-
czenia moczu, co w konsekwencji zwiększa
dobową objętość moczu powyŜej 2 1. ADH
zwiększa przepuszczalność komórek kanali-
kowych dla wody i umoŜliwia wyrównanie
molalności moczu zawartego w kanalikach z hi-
perosmolalnym płynem śródmiąŜszowym.
W wyniku tego procesu dobowa objętość mo-
czu zmniejsza się do 0,5—1,01. Receptory ADH
występują w luminalnych błonach ptezmatycz-
nych komórek kanalikowych. Receptor dla
ADH, po połączeniu się z hormonem, aktywuje
uyklazę adenylanową, zaś pozostały cAMP peł-
ni funkcję mediatora śródkomórkowego ADH
w komórkach nerkowych. To działanie fizjo-
logiczne uzasadnia określenie „hormon anty-
diuretyczny". cAMP oraz inhibitory ibsfodies-
terazy np. kofeina, wykazują działanie podobne
do ADH. W badaniach in vivo, wzrost stęŜenia
wapnia w płynie opłukującym luminalną powie-
rzchnię komórek kanalikowych, hamuje efekt
ADH na przezcewkowy ruch wody, najpewniej
poprzez hamowanie cyklazy adenylanowej.
Wzrost stęŜenia Ca2+ nie hamuje jednak samego
działania cAMP. Obserwacja ta choć częś-
ciowo tłumaczy patomechanizm wydalania
zwiększonych ilości moczu u chorych z hiper-
kalcemią.
Patofizjologia. Nieprawidłowości w sek-
recji lub działaniu ADH mogą być przyczyną
moczówki prostej, charakteryzującej się wydala-
niem wzmoŜonych ilości rozcieńczonego mo-
czu. Moczówka prosta typu ośrodkowego spo-
wodowana jest niedoborem ADH, uwarunko-
wanym zniszczeniem drogi podwzgórzowo--
przysadkowej (występującym przy złamaniach
kości podstawy czaszki), guzem mb infekcją
przysadki mózgowej, lub dziedzicznym defek-
tem syntezy tego hormonu. W moczówce prostej
nerkowopochodnej (w postaci dziedzicznej),
wydzielanie ADH jest prawidłowe, natomiast
receptor dla tego hormonu jest uszkodzony
(p. tab. 43-2). Dziedziczny defekt receptora
ADH naleŜy odróŜnić od defektu nabytego,
występującego w nabytej moczówce prostej nor-
ko w o pochodnej, spowodowanej najczęściej po-
dawaniem farmakologicznych dawek soli litu
chorym z psychozą maniakalno-depresyjną.
Nieadekwatne w stosunku do aktualnej
osmolalności osocza, wzmoŜone wydzielanie
ADH występuje u chorych z róŜnymi guzami
(ektopowe nadmierne wydzielanie ADH przez
nowotwór), zwykle z nowotworami płuc lub
u chorych z zakaŜeniami płuc, chorobami móz-
gu lub niedoczynnością tarczycy. Przymiotnik
„nieadekwatne" oznacza, Ŝe występuje normal-
na lub nawet wzmoŜona sekrecja ADH u osób
wykazujących hipoosmolalność osocza. W na-
stępstwie, u takich chorych stwierdza się stałą
lub postępującą hiponatremię spowodowaną
rozcieńczeniem osocza oraz wydzielaniem mo-
czu hipertonicznego.
PIŚMIENNICTWO
Hormony przedniego płata przysadki
Douglass J, Civeili O, Herbert E: Polyprotein gene
expression: Generation ofdiversityof neuroendoc-
rine peptides. Annu Rev Biochem 1984;53:665.
Frantz AG: Prolactin. N Engl J Med 1978;298:201.
Krieger DT: The multiple faces of pro-opiomelanoco-
rtin, a prototype precursor molecule. Clin Res
1983;3:342. Nikolics K et al: A prolactin-inhibiting
factor with the
precursor for human gonad otropin-releasing hor-
mone. Naturę 1986;316:511, Pierce JG, Parsons
TF: Glycoprotein hormones:
Structure and function. Annu Rev Biochem 198!;
50:465. Seeburg P: The human growth hormone
gene family:
Structure and evolution of the chromosomal locus.
Nucletc Acids Res 1983;11:3939.
Hormony tylnego płata przysadki
Chord IT: The posterior pituitary gland. Clin Endoc-
rinol 1975;4:89. Robertson GL: Regulation of
vasopressin function in
health and disease. Recent Próg Norm Res 1977;
33:333.
Hormony podwzgórza
Imura H et al; Effect of CNS peptides on hypot-
halamic regulation of pituitary secretion. Adv Bio-
chem Psychopharmacoi 1981;28:557.
Labrie F et al: Mechanism of action of hypothalamic
hormones in the adenohypophysis. Annu Rev Phy-
siol 1979;41:555.
Reichlin S; Systems for the study of regulation of
neuropeptide secretion. In: Neurosecretion and
Brain Peptides: ImpUcationsfor Brain Function and
Neurological Disease, Martin JB, Reichlin S, Bick
KL (editors). Raven Press, 1981.
47
WPROWADZENIE
Hormony tarczycy regulują ekspresję genów,
róŜnicowanie tkanek i ogólny rozwój. Gruczoł
tarczowy wytwarza dwa jodowane aminokwa-
sy: a^^-trijodotyroninę (T3) i 3,5,3' ,5'-tetrajo-
dotyroninę (T4, tyroksyna). Ich znaczenie w re-
gulacji przemiany materii, rozwoju i róŜnicowa-
niu tkanek poznano juŜ dawno. Hormony te,
których strukturę przedstawiono na ryc. 47-1,
regulują ekspresję genów przy pomocy mecha-
nizmów podobnych do występujących przy hor-
monach steroidowych.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Choroby tarczycy naleŜą do najczęściej wy-
stępujących endokrynopatii. Zarówno diagnos-
tyka jak i leczenie tyreopatii są ściśle oparte na
znajomości fizjologii i biochemii hormonów
tarczycy. Dostępność radioizotopów jodu w is-
totnym stopniu pomogła wyjaśnić jego fizjo-
logię i biochemię. Radioaktywny jod, groma-
dząc się w tarczycy, jest szeroko wykorzys-
tywany w diagnostyce i terapii zaburzeń jej
Skróty uŜywane w tym rozdziale
DIT - dijodotyrozyna
MIT — monojodotyrozyna
T3 — trijodotyronina
T4 — tyroksyna, tetrajodotyronina
TBG — globulina wiąŜąca tyroksynę
TBPA — frakcja prealbumin wiąŜących ty-
roksynę
TRH — hormon pobudzający tyreotropi-
nę, tyreoliberyna
TSH — tyreotropina
TSI — immunoglobuliny klasy IgG po-
budzające tarczycę
Hormony tarczycy
Daryl K. Granner, MD
funkcji. Radioaktywny jod kryje w sobie rów-
nieŜ potencjalne ryzyko wywołania raka tar-
czycy, jeśli gruczoł ten przez dłuŜszy czas jest
eksponowany na działanie radioizotopu (np. po
wybuchach nuklearnych). Niebezpieczeństwo
to dotyczy szczególnie niemowląt i młodzieŜy,
u których komórki tarczycy dzielą się jeszcze
aktywnie.
BIOSYNTEZA HORMONÓW
TARCZYCY ZWIĄZANA JEST
Z TYREOGLOBULINĄ I
PRZEMIANĄ JODKÓW
Hormony tarczycy odróŜniają się od innych
hormonów tym, Ŝe dla ich aktywności bio-
logicznej potrzebny jest pierwiastek śladowy
jod. W większej części świata jod występuje
w niewielkich ilościach w ziemi, co sprawia, Ŝe
jego zawartość w środkach spoŜywczych jest
mała. Ten fakt tłumaczy, dlaczego rozwinął się
złoŜony mechanizm zatrzymywania tego istot-
nego pierwiastka śladowego w ustroju i prze-
kształcenia go w postać nadającą się do wbudo-
wywania do związków organicznych. W tym
samym czasie tarczyca musi syntetyzować tyro-
ninę i synteza ta zachodzi w tyreoglobulinie.
Procesy te zostaną omówione oddzielnie, cho-
ciaŜ przebiegają równolegle.
Tyreoglobulina jest białkiem
złoŜonym
Biosynteza. Tyreoglobulina jest prekurso-
rem T* i T3. Jest to duŜe białko jodowane i gli-
kozylowane o masie cząsteczkowej 660 000 przy
czym węglowodany stanowią 8—10%, zaś jod
0,2—1% całej masy tyreoglobuliny. Zawartość
jodu w cząsteczce tyreoglobuliny zaleŜna jest od
zawartości tego pierwiastka w poŜywieniu. Ty-
reoglobulina składa się z dwóch podjednostek.
 HORMONY TARCZYCY I 613

ści luminalnej i magazynowana w pozakomór-

kowym koloidzie "pęcherzykowym. Ze światła
HO CH,CH-COOH pęcherzyków tyreoglobulina ponownie dostaje
I się do komórek pęcherzykowych. Przemiesz-
NH, czając się od powierzchni luminalnej do bazal-
3-M o no) od o tyrozyna (MIT) nej komórek pęcherzykowych tyreoglobuliny
I ulega hydrolizie do aktywnych hormonów T3
i T4. Wszystkie wymienione etapy biosyntezy
CH,CH-COOH nasilają się pod wpływem TSH. Hormon ten
( l u b cAMP) stymuluje równieŜ transkrypcje
NH, genu kodującego tyreoglobutinę.
3,5-Dljodotyrozyna (DIT) Hydroliza. Tyreoglobulina jest zapasową
postacią T3 i T4 w koloidzie. W normalnej
tarczycy zapasy dla tych hormonów wystar-
czają na kilka tygodni. W ciągu zaledwie kilku
CH,CH-COOH minut po zadziałaniu TSH (lub cAMP) stwier-
NH, dza się znaczny wzrost mikrokosmków na
szczytowej (apikalnej) dłonie komórek pęche-
3,5,3',5' rzykowych. W procesie tym, zaleŜnym od mik-
-Tetrajodotyronlna (tyroksyna, TJ
rotubul, tyreoglobulina jest wychwytywana
przez mikrokosmki i przemieszczana do komó-
I I rek pęcherzykowych mechanizmem pinocy tozy.
Te fagosomy zlewają się z lizosomami two-
-CH 2 CH-COOH rząc fagolizosomy, w których zachodzi hydro-
2
__/ | liza tyreoglobuliny do aminokwasów, w tym
NH23,5j3'- równieŜ do jodotyronin, pod wpływem róŜnych
Trljodotyronina (T3) proteaz kwaśnych i peptydaz. Powstałe T4 i T3
I I
wydalane są z bazalnego bieguna komórek
pęcherzykowych do krwi, najpewniej za pośred-
"A nictwem transportu ułatwionego. Stosunek
T4:T3 we krwi tarczycy jest mniejszy niŜ w tyreo-
,- *=* globulinie, co sugeruje, Ŝe zachodzi określona,
wybiórcza dejodynacja T4 w tym narządzie
'L,
3,3',5'-Trl]odolyronlna {odwrotna T,, rTJ
endokrynnyrn. Dziennie wydzielanych jest ok,
50 (j.g jodu pod postacią hormonów tarczycy.
Przy średnim wychwycie jodu przez tarczycę
Ryc. 47-1. Struktura chemiczna hormonów tar- (wynoszącym 25—30% jodu spoŜytego z pokar-
czycy i związków pokrewnych. mami) zapotrzebowanie na ten pierwiastek wy-
nosi 150—200 (ig/d.
Jak o tym wspomniano juŜ wyŜej, większość
Zawiera ona 115 reszt tyrozynowych, z których jodu zawartego w tyre o globulinie nie występuje
kaŜda jest potencjalnym miejscem jodowania. w postaci jodotyronin, lecz (ok. 70%) pod
Około 70% jodu cząsteczki tyreoglobulinowej postacią nieaktywnej MIT i DIT. Te ostatnie
występuje w postaci nieaktywnych prekurso- dwa aminokwasy są uwalniane w wyniku hyd-
rów, tj. monojodotyrozyny (MIT) i dijodotyrozy- rolizy tyreoglobuliny. Jod zawarty w MIT i DIT
ny {DIT), zaś 30% w postaci reszt jodo ty ronino- zostaje „odzyskany" dzięki enzymowi — dejo-
wych T4 i T3. Przy dostatecznej podaŜy jodu dynazie. Enzym ten, który jest zaleŜny od
stosunek T4 i T3 wynosi 7:1. W stanach niedoboru NADPH, występuje równieŜ w nerkach i wąt-
jodu ten stosunek ulega zmniejszeniu, podobnie robie. Jod uwolniony z MIT i DIT stanowi
jak stosunek DIT:MIT. Przyczyna syntezy waŜną pulę tego pierwiastka w obrębie tarczycy
duŜej cząsteczki tyreoglobuliny, złoŜonej z ok. i róŜni się od anionu I~ wchodzącego do
5 000 aminokwasów, po to by wytworzyć tarczycy z krwi. W stanie równowagi ilość jodu
zaledwie kilka tylko cząsteczek zmodyfikowa- wchodzącego do tarczycy jest równa ilości tego
nego dipeptydu, wydaje się tkwić w tym, Ŝe pierwiastka opuszczającego ten gruczoł. JeŜeli
sprzęgania reszt tyrozylowych i organifikacja
jodu wymagają znacznej konformacji cząsteczki
tyreoglobuliny. Tyreoglobulina jest syntetyzo-
wana w części bazalnej komórek pęcherzyków
tarczycowych skąd transportowana jest do czę-
614 / ROZDZIAŁ 47

jedna trzecia część jodu tyre o globulin owego i DIT, są dostępne ponownej biosyntezie w ob-
opuszcza tarczycę (pod postacią T4 i T3),pozos- rębie tego gruczołu. Przemiana jodków składa
tale dwie trzecie, pochodzące z dejodynacji MIT się z kilku odrębnych etapów (p. ryc. 47-2).

ŚWIATŁO PĘCHERZYKA TARCZYCOWEGO

I-

PRZESTR
MIT MIT.
DIT,
DIT Sprzęganie'
Ryc. 47-2. Schemat przemiany anionu jodkowego I w pęcherzyku tarczycowym Przedstawiono
komórkę pęcherzyka tarczycowego zwróconą u góry do światła pęcherzyka (przestrzeń zakropkowana),
zaś na dole do przestrzeni pozakomórkowej (śródmiązszowej). Aniony ! wchodzą do komórki za pomocą
pompy lub dyfuzji biernej. Synteza hormonów tarczycy zachodzi w świetle pęcherzyka; jest ona reakcją
wieloetapową. W wielu jej etapach udział bierze peroksydaza. Uwolnienie hormonów tarczycy z tyreoglo-
buliny zachodzi przez hydrolizę. Tgb — tyreoglobulina, MIT — monojodotyrozyna, DIT — dijodotyrozyna,
Ta — trijodotyronina, T, — tetrajodotyronina. Gwiazdka oznacza miejsca występowania dztśdzicznych
defektów enzymatycznych, będących przyczyną wrodzonego wola przebiegającego często z niedoczyn-
nością tarczycy.

1. Zagęszczanie jodków (I )w tarczy-
cy. Gruczoł tarczowy, podobnie jak wiele in-
nych narządów lub tkanek typu nabłonkowego
(np. gruczoł sutkowy, kosmówka, ślinianki,
Ŝołądek) wykazują zdolność zagęszczania I",
wbrew obecności znacznego gradientu elektro-
chemicznego. Jest to energochłonny proces
sprzęŜony z pompą zaleŜną od Na+/K+ ATP--
azy. Aktywność tarczycowej pompy I~ moŜna
oddzielić od kolejnych etapów biosyntezy hor-
monów tarczycy stosując inhibitory procesu
organifikacji I~, będące pochodnymi tiomocz-
nika (ryc. 47-3). Iloraz ze stęŜenia jodu w tar-
czycy (T) do stęŜenia tego pierwiastka we krwi
(S) (iloraz T:S) jest odzwierciedleniem aktywno-
ści wymienionej pompy lub mechanizmu zagę-
szczającego I~. Aktywność tej pompy wyraŜo-
na ilorazem T/S jest kontrolowana głównie
przez TSH i wahać się moŜe od 500 u zwierząt
przewlekle stymulowanych TSH, do 5 lub mniej
u zwierząt pozbawionych przysadki mózgowej.
U ludzi spoŜywających dietę o normalnej za-
wartości jodu iloraz T:S wynosi ok. 25.
Tylko bardzo mała ilość jodków wnika do
tarczycy na zasadzie dyfuzji. Anion I", który
nie ulega organifikacji do MIT lub DIT (ok.
10%) opuszcza tarczycę w ten sam sposób.
Mechanizm transportu I~ do tarczycy hamu-
ją dwie grupy związków. Pierwszą grupę tworzą
nadchlorany (ClOl), nadreniany (ReOi), nad-
technecjany (TeO'i), tj. aniony o podobnej
częściowo swoistej objętości do anionu I~.
Aniony te działają konkurencyjnie do I~ w od-
niesieniu do przenośnika jodkowego i ulegają
zagęszczaniu przez tarczycę. Radioaktywny
TeO^. jest powszechnie stosowany w badaniach
transportu anionu I" u ludzi. Linearny anion
rodankowy (SCN~) jest przedstawicielem dru-
giej grupy związków będących kompetycyjnymi
inhibitorami transportu I~, lecz nie ulegającymi
zagęszczeniu w tarczycy. Te inhibitory trans-
H I
NH2
N-C
y
>»
S=C
I NH,
H N-C—C3H7
Tio/noeznik Tlouracyl
Ryc. 47-3. Leki przeciwtarczycowe, pochodne tiomocznika.
HORMONY TARCZYCY / 615
portu I~ pozwalają ujawnić występowanie szyb-
kiej dyfuzji wymienialnego I z tarczycy i wyko-
rzystywane są w diagnostyce defektów procesu
organifikacji jodu w tarczycy. Po podaniu in-
hibitora transportu I~ w stęŜeniu hamującym
koncentracje I~, ilość zgromadzonego w tar-
czycy I ' (mierzonego z reguły przy uŜyciu
izotopu 131I) opuszczającego ten gruczoł jest
miarą frakcji jodu niezwiązanego, tj. jodu, który
nie uległ organifikacji. U chorych z częściowym
defektem w zakresie organifikacji jodu ilość 131I
uwalniającego się z tarczycy po podaniu nad-
chloranów jest większa niŜ u osób zdrowych.
2. Utlenianie l ~ . Tarczyca jest jedyną
tkanką wykazującą zdolność utleniania anionu
I~ do wyŜszej wartościowości. Jest to niezbędny
etap w procesie organifikacji I" i biosyntezy
hormonów tarczycy. Tśn etap wymaga obecno
ści peroksydazy, zawierającej hem i występuje
na luminalnej powierzchni komórek pęcherzy
ków tarczycowych.
Peroksydaza tarczycowa jest białkiem tetra-
merycznym o masie cząsteczkowej 60 000. Do
procesu utlenienia enzym ten wymaga nadtlen-
ku wodoru. Nadtlenek wodoru (HjCb) wytwa-
rzany jest przez enzym zaleŜny od NADPH,
przypominający reduktaze cytochromu C. Utle-
nianie I~, i co za tym idzie, jego wbudowywanie
do MIT i DIT, hamuje wiele związków. Do
najwaŜniejszych z nich, z punktu widzenia klini-
cznego, naleŜą leki będące pochodnymi tiomo-
cznika. Niektóre z nich przedstawiono na ryc.
47-3. Są one znane jako „leki przeciwtarczyco-
we7', poniewaŜ działają one hamująco na ten
etap biosyntezy hormonów tarczycy.
3. Jodowanie tyrozyny. Utleniony anion
I~ reaguje z resztami tyrozylowymi tyreoglo-
buliny; w reakcji tej uczestniczy prawdopodob
nie tyreoperoksydaza. Najpierw ulega jodowa
niu węgiel w pozycji 3, a następnie węgiel
w pozycji 5 pierścienia aromatycznego tyrozy-
H N—
V f CH
N—C
,CH
s=<(
N—CH
CH3
H
PropylotlouracyJ
616 / ROZDZIAŁ 47
ny. W wyniku tych reakcji powstaje MIT iub
DIT. Reakcja ta, czasami określana jako or-
ganifikacja jodu, zachodzi w ciągu sekund
w świetle pęcherzyka tarczycowego. Po organi-
fikacji jod niełatwo opuszcza tarczyce. Wolna
tyrozyna moŜe ulec jodowaniu, lecz nie zostaje
wbudowywana do białek, poniewaŜ Ŝaden
tRNA nie rozpoznaje jodowanej tyrozyny.
4. Sprzęganie jodotyrozyn. Sprzęganie
dwóch cząsteczek DIT w celu wytworzenia T4)
lub jednej cząsteczki DIT z jedną cząsteczką
MIT, w celu wytworzenia Tj, zachodzi w ob-
rębie cząsteczki tyreo globu liny. Nie wyklucza
się, Ŝe równieŜ wolna cząsteczka MIT względnie
DIT ulega sprzęganiu ze związaną w tyreoglo-
bulinę cząsteczkę DIT. PoniewaŜ nie znaleziono
dotychczas oddzielnego enzymu sprzęgającego,
a proces ma charakter reakcji,utleniania, przyj-
muje się, Ŝe reakcję tę katalizuje tyreoperok-
sydaza (patrz pkt 2), pobudzając tworzenie się
wolnych rodników jodotyrozynowych. Taką
hipotezę potwierdza m.in. to, Ŝe te same leki,
które hamują utlenianie I~, hamują równieŜ
proces sprzęgania. Powstałe hormony tarczycy
stanowią integralną część tyreoglobuliny tak
długo, jak długo ta ostatnia nie ulega degrada-
cji. Hydrolizę tyreoglobuliny pobudza TSH,
natomiast hamuje I". Ten ostatni fakt jest
czasami wykorzystywany w leczeniu nadczyn-
ności tarczycy za pomocą jodku potasowego.
HORMONY TARCZYCY ULEGAJĄ
ZWIĄZANIU PRZEZ BIAŁKA
NOŚNIKOWE W OSOCZU A
NASTĘPNIE PRZEMIANIE
Połowa do \ ogóinoustrojowego T4 i T3 znaj-
duje się poza tarczycą i większość tych hor-
monów jest związanych przez dwa swoiste biał-
ka wiąŜące, tj.przez globulinę wiąŜącą tyroksynę
Tabela 47-1. Charakterystyka T. i T, występujących w osoczu krwi
Całkowite stęŜenie StęŜenie wolnego hormonu
hormonu nmol/l (Kg/dl) (nie związanego z białkiem)
jako % stęŜania
całkowitego
T3 103 (8)
2,29 ' 0,03
(0,15)
0,3
(thyroxine binding globulin —TBG) oraz prcal-
humine wiąŜącą tyroksynę (thyroxine binding
prealbumin — TBPA). Pod względem ilościo-
wym waŜniejsza z nich jest TBG, będąca gliko-
proteiną o masie cząsteczkowej 50000. Wyka-
zuje ona 100-krotnie większe powinowactwo do
T4 i T3 niŜ TBPA. Jej pojemność wiązania tych
hormonów wynosi 20 ug na 100 ml osocza.
W warunkach prawidłowych TBG wiąŜe nieko-
walencyjnie prawie całą ilość T4 i T3 występującą
w osoczu (p. tab. 47-1). Niewielka pod
względem ilościowym frakcja T4i T3 nie związana
z białkami nośnikowymi odpowiedzialna jest za
aktywność biologiczną tych hormonów. Po-
mimo Ŝe ogólne slęŜenia T4 i T3 znacznie się od
siebie róŜnią, stęŜenie wolnej (nie związanej
z białkami nośnikowymi) T3 jest zbliŜone do
stęŜenia wolnej T4, chociaŜ okres póltrwania T4
jest 4-krotnie dłuŜszy od T3.
StęŜenie TBG zaleŜne jest od wielu czyn-
ników regulacyjnych co ma istotne znaczenie
dla badań czynności tarczycy, w których ozna-
cza się najczęściej całkowite stęŜenie T4i T3 a nie
stęŜenie frakcji wolnej tych hormonów. Biosyn-
teza TBG zachodzi w wątrobie i wzrasta pod
wpływem estrogenów (np. u kobiet cięŜarnych
lub zaŜywających doustne leki antykoncepcyj-
ne). Spadek syntezy TBG obserwuje się po
leczeniu androgenami lub glikokortykoidami
oraz w przebiegu pewnych chorób wątroby.
Zdarzają się równieŜ genetycznie uwarunkowa-
na nadprodukcja lub niedobory TBG. We wszy-
stkich tych stanach obserwuje się zmienione
ogólne stęŜenia T4i T^, natomiast nie zmienione
stęŜenia wolnej frakcji (nie związanej z białkami
nośnikowymi) tych hormonów. Fenytoina
i kwas salicylowy są lekami kompetycyjnie
wiąŜącymi się z TBG (przez co wypierają T4 i T3 z
TBG). W następstwie działania tych leków
dochodzi do spadku ogólnego stęŜenia tych
hormonów we krwi, przy czym stęŜenie frakcji
Okres
półtrwania
(w dniach)
w ng/dl w molach
11
-2,24 - 3,0x10~ - 6,5
11
0,4 0,6x10" 1,5

nie związanej z TBG (stęŜenie wolnej T4 i T3) nie
ulega zmianie. Ten fakt naleŜy uwzględnić przy
interpretacji wyników testów diagnostycznych.
W procesie pozatarczycowego odjodowania
T4 ulega konwersji do T3. Skoro w komórkach
docelowych T3 wykazuje dziesięciokrotnie sil-
niejsze powinowactwo do receptora niŜ T4,
uwaŜa się, Ŝe T3 jest głównym, metabolicznie
aktywnym hormonem tarczycy. Około 80%
krąŜącej we krwi T4 ulega w tkankach ob-
wodowych konwersji do T3 lub odwrotnej T3
(rTj), Ta konwersja jest źródłem większości Tj
powstającej w ustroju. Odwrotna T3 jest bardzo
słabym agonistą T3 powstającym we względnie
większych ilościach w przewlekłych chorobach,
w stanach głodzenia węglowodanowego i u pło-
dów. Propylotiouracyl i propranolol zmniej-
szają konwersje T4 do T3.
Inne mechanizmy przemiany hormonów tar-
czycy polegają na ich całkowitym odjodowaniu
oraz inaktywacji poprzez deaminację i dekar-
boksylację. W wyniku glukuronidacji lub sul-
fatacji zachodzącej w wątrobie, powstają cząs-
teczki bardziej hydrofilne, wydalane z Ŝółcią, po
czym ponownie resorbowane z przewodu pokar-
mowego, odjodowane w nerkach i wydalone
z moczem pod postacią glukuronidów.
HORMONY TARCZYCY DZIAŁAJĄ NA
POZIOMIE JĄDRA KOMÓRKOWEGO
Hormony tarczycy wiąŜą się ze swoistymi
receptorami wysokiego powinowactwa zlokali-
zowanymi w jądrze komórkowym komórek
docelowych. T3 wykazuje 10-krotnie silniejsze
powinowactwo do tych receptorów niŜ T4.
Pytanie, czy cała aktywność biologiczna hor-
monów tarczycy pośredniczona jest przez T3,
jest przedmiotem spornym, poniewaŜ zarówno
T4, jak i T3 są hormonami aktywnymi. Hor-
mony tarczycy wiąŜą się z białkiem cytoplazmy
wykazującym słabe powinowactwo do Tj i T4.
Białko to jest zapewne róŜne od białka recep-
torowego jąder komórkowych. Wiązanie hor-
monów tarczycy przez białka cytoplazmatyczne
ma najpewniej na celu „trzymanie" tych hor-
monów w sąsiedztwie swoistych receptorów
jądrowych.
Ogólna funkcja hormonów tarczycy polega
na stymulacji konsumpcji tlenu. Według hipo-
tezy Edelmana i współpracowników znaczna
ilość energii zuŜytkowana przez komórkę wyko-
rzystywana jest do napędzania pompy Na ł/K+-
HORMONY TARCZYCY / 617
-ATP-azowej. Hormony tarczycy nasilają czyn-
ność tej pompy poprzez zwiększanie liczby
jednostek pompujących. Skoro wszystkie ko-
mórki mają taką pompę i faktycznie reagują na
hormony tarczycy, uwaŜa się, Ŝe podstawowy
mechanizm ich działania polega na zwiększaniu
utylizacji ATP i związanej z nią wzmoŜonej
konsumpcji tlenu w procesie fosforylacji ok-
sydacyjnej.
Innym waŜnym skutkiem działania T4 i T3 jest
wzrost syntezy białka oraz dodatni bilans azo-
towy. Hormony tarczycy, podobnie jak hor-
mony steroidowe, pobudzają lub hamują syn-
tezę białka nasilając lub obniŜając transkrypcję
odpowiednich genów (p. ryc. 45-1). W przypad-
ku T3 i T4 czynnikiem działającym w układzie
trans jest kompleks jecepiora z hormonem
tarczycowym zawsze umiejscowionym w jądrze
komórkowym. Element odpowiedzi hormonal-
nej, działający w układzie cis oraz wiąŜący się
z tym kompleksem, składa się z następującej
centralnej sekwencji DNA GATCAnnnnnn
TGACC (p. tab. 45-3).
Między tymi dwiema kłasami hormonów
uczestniczących w procesie wzrostu, tj. między
hormonami tarczycy a samym hormonem
wzrostu (somatotropiną), istnieje ciekawa
współpraca. T3 i glukokortykoidy nasilają
transkrypcję genu kodującego hormon wzrostu,
przez co wzrasta biosynteza GH. Ten fakt
wyjaśnia klasyczną obserwacje braku GH
w przysadkach mózgowych zwierząt z niedobo-
rem Tj. Wyjaśnia on równieŜ, chociaŜ tylko
częściowo, anabohczne działanie tego ostatnie-
go hormonu. Bardzo duŜe stęŜenia T., są przy-
czyną spadku syntezy białka oraz wystąpienia
ujemnego bilansu azotowego.
Hormony tarczycy są znanymi, waŜnymi mo-
dulatorami procesów rozwojowych. Jest to naj-
lepiej widoczne w metamorfozie płazów. I tak
hormony tarczycy są potrzebne w procesie
przekształcenia się kijanki w Ŝabę. W procesie
tym dochodzi do resorpcji ogonka, proliferacji
zawiązków kończyn, konwersji syntezy hemo-
globiny płodowej na hemoglobinę typu doros-
łego, pobudzenia enzymów cyklu mocznikowe-
go (syntetazy karbamoilofosforanowej), przez
co dochodzi do wydalania mocznika zamiast
NHt oraz do zmian naskórka. Wymienione
zmiany są zapewne wynikiem regulacji ekspresji
swoistych genów przez te hormony. Hormony
tarczycy są potrzebne do normalnego rozwoju
człowieka. Niedoczynność tarczycy występują-
ca w Ŝyciu płodowym lub u noworodków jest
618 / ROZDZIAŁ 47
przyczyną matołectwa (kretynizmu); jest to stan
chorobowy charakteryzujący się licznymi defe-
ktami wrodzonymi oraz cięŜkim nieodwracal-
nym niedorozwojem umysłowym.
PATOFIZJOLOGIA WIELU CHORÓB
TARCZYCY WYKAZUJE ZWIĄZEK Z
SEKRECJĄ TSH, T 3 iT,
Wole oznacza powiększoną tarczycę
Wolem określa się jakiekolwiek powiększenie
tarczycy. Wole proste jest wyrazem mechaniz-
mu kompensacyjnego spowodowanego niedo-
statecznym wytwarzaniem hormonów tarczycy.
Wspólnym mianownikiem dla wszystkich tych
stanów jest podwyŜszony poziom TSH w suro-
wicy krwi. Wśród przyczyn wola prostego nale-
Ŝy wymienić niedobór jodków w poŜywieniu,
nadmierną podaŜ jodków u osób z uszkodzo-
nym mechanizmem autoregulacji syntezy hor-
monów tarczycy oraz róŜnorodne dziedziczne
zaburzenia biosyntezy hormonów tarczycy.
Wśród tych ostatnich moŜna wymienić:)) zabu-
rzenia w zakresie transportu anionów I~, 2)
zaburzenia procesu jodowania lub 3) sprzęga-
nia, 4) niedobór dejodynazy oraz 5) biosyntezę
nieprawidłowych białek jodowanych. Występo-
wanie częściowych zaburzeń na poziomie po-
szczególnych etapów biosyntezy hormonów ta-
rczycy moŜe być przyczyna występowania wola
prostego u osób dorosłych. CięŜkie zaburzenia
natomiast są przyczyną nied oczy nnośti tarczy-
cy. Leczenie wola prostego polega na podawa-
niu egzogennych hormonów tarczycy. Suple-
mentacja lub restrykcja podaŜy I są właś-
ciwym postępowaniem tylko w określonych
rodzajach wola.
Niedostateczna ilość wolnej T, lub T4
jest powodem niedoczynności tarczycy
Taką sytuację spotyka się w pierwotnej nie-
doczynności tarczycy, lecz moŜe ona być rów-
nieŜ spowodowana chorobą przysadki mózgo-
wej lub podwzgórza. W niedoczynności tar-
czycy stwierdza się obniŜenie podstawowej
przemiany materii oraz aktywności innych pro-
cesów zaleŜnych od hormonów tarczycy. Głów-
nymi objawami niedoczynności tarczycy są:
zwolnienie czynności serca, nadciśnienie roz-
kurczowe, ogólne spowolnienie, senność, zapar-
cia, nadwraŜliwość na zimno, sucha skóra,
łamliwość włosów oraz bladoŜółta cera. Obec-
ność innych objawów zaleŜna jest od wieku,
w którym choroba się rozwinęła. Niedoczyn-
ność tarczycy, pojawiająca się w późnym dzie-
ciństwie, przejawia się niskim wzrostem, nte ma
tu jednak upośledzenia umysłowego. RóŜne
rodzaje etiologiczne niedoczynności tarczycy
leczy się podawaniem egzogennych hormonów
tego gruczołu.
Nadczynność tarczycy (tyreotoksykoza)
spowodowana jest nadmiernym
wytwarzaniem hormonów tarczycy
Wiele jest przyczyn nadczynności tarczycy.
W USA w większości przypadków przyczyną
nadczynności tarczycy jest choroba Gravesa.
Jest ona spowodowana wytwarzaniem immutio-
globulin klasy IgG pobudzających receptory tyre-
otropinowe (thyroid stimulating immunoglobu-
lins — TSI) (p. tab. 43-2). Są one przyczyną
powiększania się tarczycy i nadmiernej, niekon-
trolowanej biosyntezy T3 i T4, spowodowane
nie wy stąpieniem sprzęŜenia zwrotnego między
TSI a wytwarzaniem hormonów tarczycy. Ob-
jawy chorobowe dotyczą wielu układów. Wśród
nich naleŜy wymienić tachykardię, wysoką am-
plitudę ciśnienia skurczowo-rozkurczowego,
nerwowość, bezsenność, chudnięcie pomimo
wzmoŜonego apetytu, osłabienie, nadmierne
pocenie się, nietolerancję ciepła oraz zaróŜowio-
ną, wilgotną skórę. Leczenie nadczynności tar-
czycy spowodowanej chorobą Gravesa polega
na stosowaniu leków blokujących biosyntezę
hormonów tarczycy, niszczeniu miąŜszu tar-
czycowego za pomocą radioaktywnego jodu
(ŁilI) lub równoczesnym stosowaniu obu spo-
sobów terapii. Czasami usuwa się tarczycę
chirurgicznie.
PIŚMIENNICTWO
Chopra U et al: Pathways of metabolism of thyroid
hormones. Recent Próg Horm Res 1978;34:531.
Larsen PR: Thyroid-pituitary iateraction: Feedback
regulation of thyrotropin secretion by thyroid
hormones. N Engl J Med 1982;396:23.
Oppenheimer JH: Thyroid hormone action at the
nuciear level. Ann Intern Med 1985;102:374.
Robins J et al: Thyrosine transport proteins of
plamsa: Molecular properties and biosynthesis.
Recent Próg Horm Res 1978;34:477. Samuels H:
Regulation of gene expression by thyroid
hormone. J Clin Invest 1988;81:957.
Hormony regulujące
przemianę wapniową
Dary/ K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Jony wapniowe są regulatorami licznych wa-
Ŝnych procesów fizjologicznych i biochemicz-
nych. Wśród nich naleŜy wymienić pobudliwość
nerwowo-mięśniową, krzepnięcie krwi, procesy
sekrecyjne, integralność morfologiczną błon,
transport przez błony plazmatyczne, reakcje en-
zymatyczne, uwalnianie hormonów i neuroprze-
kaźników oraz śródkomorkowe działanie licz-
nych hormonów. Ponadto właściwe stęŜenia
Ca2+ iPOJ~wpłyniepozakomórkowymioko-
stnej^potrzebne są w procesie mineralizacji ko-
ści. Do prawidłowego przebiegu wymienionych
procesów stęŜenie CaI+ w osoczu musi być
utrzymywane w wąskich granicach. Treścią
tego rozdziału jest wyjaśnienie mechanizmów
zabezpieczających izokalcemię.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Odchylenia stęŜenia wapnia zjonizowanego
od wartości prawidłowej mogą być przyczyną
licznych zaburzeń i są groźne dla Ŝycia. AŜ 3%
chorych hospitalizowanych wykazuje zaburze-
nia homeostazy wapniowej.
WAPŃ WYSTĘPUJE W KOŚCIACH I
PŁYNIE P0ZAK0MÓRKOWYM
Zawartość wapnia w ustroju wynosi ok. 1 kg.
Z tej ilości 99% znajduje się w kościach, gdzie
wraz z fosforanami tworzy kryształki hydro-
ksyapatytu, stanowiące nieorganiczny składnik
struktury kości. Kość jest tkanką dynamiczną,
ulegającą ciągłej przebudowie pod wpływem
zmieniających się obciąŜeń. W stanie równo-
48
wagi nasilenie osteogenezy (nowotworŜenia ko-
ści) jest równa nasileniu osteolizy (resorpcji
kości). Większość wapnia występującego w koś-
ciach nie jest swobodnie wymienialna z wapniem
płynu pozakomórkowego (ECF). Tak więc
oprócz funkcji mechanicznej kości są wielkim
rezerwuarem wapnia. Około 1% wapnia wy-
stępującego w kościach stanowi pulę wapnia
wymienialnego. Ta pula tworzy wraz z drobną
częścią wapnia przestrzeni podokostnowej (wy-
noszącą 1 % wapnia całkowitego tej przestrzeni)
tak zwaną wymienialną pulę Ca*+. Hormony
omawiane w tym rozdziale regulują stęŜenie
wapnia w płynie pozakomorkowym oddziały-
wując na transport wapnia poprzez błonę od-
dzielającą przestrzeń wodną pozakomórkową
systemową od przestrzeni wodnej kostnej (jest
to przestrzeń otaczająca osteocyty i umiejs-
cowiona pod warstwą osteoblastów i osteoklas-
tów — przyp. tłumacza). Transport ten pobu-
dza głównie parathormon, chociaŜ uczestniczy
w nim równieŜ kalcytriol (1,25-dihydroksycho-
lekalcyferol).
Obecny w osoczu wapń występuje w trzech
postaciach: l)jako wapń w kompleksach z kwa-
sami organicznymi, 2) związany z białkami i 3)
/jonizowany. Około 6% wapnia całkowitego
osocza jest związanych (skompleksowanych)
z anionami cytrynianowymi, fosforanowymi
lub innymi. Pozostały wapń występuje w po-
staci związanej z białkami (głównie albumina-
mi) lub zjonizowanej, nie związanej z białkami
(po 47% wapnia całkowitego). StęŜenie wapnia
zjonizowanego (Ca2+) u większości ssaków,
ptaków i ryb słodkowodnych utrzymywane jest
w stęŜeniach od 1,1 do 1,3 mmol/1 i stanowi
biologicznie aktywną frakcję tego pierwiastka.
Ustrój człowieka wykazuje niewielką tolerancję
na znaczniejsze odchylenia stęŜenia Ca2+ od
620 / ROZDZIAŁ 48
wymienionych wartości. W razie spadku stęŜe-
nia wapnia zjonizowanego zwierzę wykazuje
wzmoŜoną pobudliwość nerwowo-mięśniową
i mogą wystąpić drgawki tęŜyczkowe. Znaczne
wzrosty stęŜenia wapnia w osoczu mogą być
przyczyną śmierci spowodowanej poraŜeniem
mięśni i śpiączką.
StęŜenie wapnia zjonizowanego w osoczu
wraz ze stęŜeniem towarzyszącego mu anionu
fosforanowego znajduje się blisko ich iloczynu
rozpuszczainości. Dlatego wydaje się, Ŝe wiąza-
nie wapnia z białkami moŜe zapobiec wytrąca-
niu się wapnia z roztworu i powstawaniu ekto-
powych zwapnień (kalcyfikacji). Zmiany stęŜe-
nia białek w osoczu krwi (głównie uwarun-
kowane zmianą stęŜenia albumin, a w mniej-
szym stopniu zmianą stęŜenia globulin, które
równieŜ wiąŜą wapń) są powodem równolegle
przebiegających zmian stęŜenia wapnia całko-
witego. Np. spadek stęŜenia albumin o 10 g/J jest
powodem obniŜenia się poziomu wapnia cał-
kowitego o ok. 0,2 mmol/1 (0,8 mg/dl). Zmianę
przeciwną obserwuje się w razie wzrostu stęŜe-
nia albumin. Wiązanie wapnia przez białka
osocza jest zaleŜne od pH. I tak kwasica zwięk-
sza stęŜenia wapnia zjonizowanego, natomiast
zasadowica, zwiększając wiązanie wapnia przez
białka osocza, jest przyczyną spadku stęŜenia
Ca2+. Spadek stęŜenia Ca2 + jest prawdopodobnie
przyczyną wystąpienia zdrętwieli i mrowień u
chorych z zespołem hiperwentyJacyjnym, cha-
rakteryzującym się zasadowica oddechową.
W HOMEOSTAZIE WAPNIOWEJ
UCZESTNICZĄ Gł,0WNIE DWA
HORMONY
Pa rat hormon (PTH) jest polipeptydem
jednołańcuchowym złoŜonym z 84
aminokwasów
Hormon ten (o masie cząsteczkowej 9500) nie
zawiera w swojej strukturze węglowodanów lub
innych cząsteczek związanych z nim kowalen-
cyjnie (ryc. 48-1). Pełna aktywność biologiczna
związana jest z N-końcowym fragmentem hor-
monu. N-końcowy fragment, składający się z 34
aminokwasów (PTHj -„), wykazuje pełną ak-
tywność biologiczną. Fragment PTH3;_34 jest
głównie odpowiedzialny za wiązanie się z recep-
torem.
PTH powstaje z cząsteczki prekursorowej
złoŜonej z U 5 aminokwasów (ryc 48-1). Bezpo-
średnim prekursorem PTH jest proPTH, róŜ-
niący się od natywnego hormonu obecnością
bardzo zasadowego heksapeptydu na N-końcu.
Znaczenie czynnościowe tego heksapeptydu jest
niejasne. Pierwotnym produktem transkrypcji
genu kodującego ten hormon jest preproPTH,
będący bezpośrednim prekursorem proPTH.
PreproPTH róŜni się od proPTH obecnością
dodatkowego łańcucha polipeptyd owego na
N-końcu, złoŜonego z 25-aminokwasów. Ten
dodatkowy polipeptyd ma charakter hydrofo-
bowy, podobnie jak sekwencje liderowe lub
sygnalne innych białek sekrecyjnych. Szczegó-
łową sekwencję aminokwasową preproPTH,
prePTH i PTH przedstawiono na ryc. 48-1.
Sekwencję zjawisk związanych z przekształce-
niem preprohormonu PTH do PTH,^ przed-
stawiono na ryc. 48-2. PreproPTH ulega trans-
ferowi do cystern siateczki endoplazmatycznej
podczas trwającej jeszcze translacji mRNA (ko-
dującego PTH) na rybosomach. Podczas tego
transferu, fragment sygnalny prepropeptydu,
złoŜony z 25 aminokwasów, uiega odszczepie-
niu, dzięki czemu powstaje proPTH, Następnie
ten ostatni ulega przemieszczeniu do aparatu
Golgiego, gdzie zachodzi enzymatyczne od-
szczepienie heksapeptydu na N-końcu. W wyni-
ku tej reakcji powstaje ostateczna „dojrzała"
cząsteczka PTH. Cząsteczki PTH zlokalizowa-
ne w pęcherzykach sekrecyjnych uwalniających
się z aparatu Golgiego mogą ulec I) magazyno-
waniu w puli „zapasowej", 2) degradacji lub 3)
wydzielaniu do krwi.
Synteza, sekrecja i przemiana PTH są
regulowane
Regulacja syntezy. Na szybkość syntezy
i degradacji proPTH nie ma wpływu stęŜenie
Ca2+ w środowisku, pomimo Ŝe synteza i wy-
dzielanie PTH znamiennie wzrastają przy ob-
niŜonych stęŜeniach zjonizowanego wapnia.
Rzeczywiście aŜ 80—90% powstaiego w ob-
rębie komórek lub w układach doświadczalnych
proPTH nie ulega przekształceniu do PTH.
Z powyŜszego faktu naleŜy wnioskować, Ŝe
większość powstałego proPTH jest szybko roz-
kładana. Później wykryto, Ŝe nasilenie degrada-
cji proPTH zmniejsza się przy niskich stęŜe-
niach Ca2+, natomiast wzrasta, jeśli stęŜenia
Ca2 + są wysokie. Sugeruje to, Ŝe zmiany stęŜenia
Ca2+ wpływają na syntezę PTH oddziałując na
szybkość degradacji proPTH a nie jego
syntezę. Nieustająca i stała synteza proPTH
(synteza konstytutywna) znajduje swoje od-
zwierciedlenie w stęŜeniach mRNA kodującego
 HORMONY REGULUJĄCE PRZEMIANĘ WAPNIOWĄ / 621

-Sekwencja sygnalna (prei

Sekwencja Lysf AlaISer(MB«Met) - NH,

Ryc.
48- 1,

Sakwencja warunkująca
Struktura bydlęcego pre-proPTH. Strzałki wskazują na
patną aktywność miejsca
działania enzymów rozszczepiających hormon w obrębie
przytarczyc (strzałki oznaczone jako [1-5]) lub w obrębie wątroby
(strzałki oznaczone jako [4-5]) po jego wydzielaniu do krwi. Do
Fragment C—końcowy

ValfLeur Ile
TLysfAiatLyslPralGIfl - C
OH
fragmentu biologicznie aktywnego (PTH,_M) przyłączona jest sekwencja aminokwasów, nie mająca
wpływu na aktywność hormonu i jego wiązanie z receptorem. {Według J. F. Habener: Recent advances in
parathyroid hormone research. Clin. Biochem. 1981, 14, 223, w niewielkiej modyfikacji i za
zezwofeniem).

PTH, które nie zmieniają się pomimo zaocz-
nych wahań stęŜenia Ca2 + w płynie pozakomó-
rkowym. Wydaje się, Ŝe zwiększenie syntezy
PTH jest moŜliwe jedynie poprzez przerost lub
rozrost komórek głównych przytarczyc, wy-
twarzających ten hormon.
Regulacja przemiany PTH. Degradacja
PTH rozpoczyna się ok. 20 min po syntezie
proPTH i nie ma na nią wpływu stęŜenie Ca2+.
Występuje ona po wbudowaniu hormonu do
pęcherzyków sekrecyjnych. Nowo powstały
PTH moŜe zostać natychmiast wydzielony do
krwi lub teŜ zmagazynowany w pęcherzykach
sekrecyjnych, a dopiero później wydzielony.
Proces rozkładu rozpoczyna się w chwili wejścia
pęcherzyków sekrecyjnych do przedziału (kom-
partmentu) zapasowego.
W wyniku proteolitycznej degradacji powsta-
ją swoiste produkty rozpadu (ryc. 48-1, 48-2),
we krwi zaś stwierdza się duŜe stęŜenia C-
końcowych fragmentów cząsteczki PTH. Te
fragmenty, o masie cząsteczkowej ok. 7000,
składają się z odcinka PTH37.S4 i w mniejszym
stopniu odcinka PTH34.N4 łańcucha polipep-
tydowego tego hormonu. Większość nowo po-
wstałego PTH ulega rozkładowi. Na 2 mole
wydzielonych C-końcowych fragmentów przy-
pada 1 mol natywnego PTH. Tak więc więk-
szość krąŜącego we krwi PTH składa sie z frag-
mentów C-końcowych. Dotychczas nie stwier-
 622 / ROZDZIAŁ 48

Pre PTH

(31) 16) 1 84
Siateczka sród-
plazmatyczna
szorstka komórek
głównych Synteza stalą
przytarczyc

LSS
(6) 84
Aparat Gol g lego
komórek głównych Paeksztatcante
przytarozyc

MafeeteŜ.Ca"*
1 1 Ziarnistości r DuŜeatęz.Ca^ ł
+

1 84 sekrecyjne
komórek Upakoutywa nie" -I-Ł
głównych
przytarczye Degradacja
[komórki Kupftera
w wątrobie) CAMP Małe
84 2
etę; Ca
1 11 1
36 37

•Fragmenty krąŜące we krwi Wydzielanie

Ryc. 48-2. Prekursory i produkty rozpadu PTH oraz umiejscowienie tych procesów w przytarczycach
i w wątrobie. Liczby podane w nawiasie wskazują ilość aminokwasów tworzących fragment pre(31)
i pro(6). ____________________________________

dzono Ŝadnych efektów biologicznych induko identyczne z proteazami tkanek pozaprzytar-

wanych tymi fragmentami. Wydaje się, Ŝe wy
dłuŜają one okres półtrwania PTH w krąŜeniu.
W przytarczycach stwierdzono występowanie
licznych enzymów proteolitycznych, w tym ró
wnieŜ katepsyny B i D. Katepsyna B rozkłada
cząsteczkę PTH na dwa fragmenty, tj. PTH1_36
i PTH37_S4. Fragment PTH37_84 nie ulega dal
dji f f
37S4 3784
szej degradacji, natoiflfast fragment j^
ulega szybkiemu rozpadowi do di- i tripep-
tydów. We krwi krąŜącej nigdy nie stwierdzono
obecności proPTH, natomiast stwierdzono ma-
łe (jeśli w ogóle) ilości PTH,.^ uwolnione
z przytarczyc do krwi. Identyfikację preproPTH
przeprowadzono drogą rozszyfrowania sekwe-
ncji genu kodującego syntezę PTH.
Większość rozkładu proteolitycznego PTH
odbywa się w samych komórkach przytarczyco-
wych. W licznych badaniach wykazano jednak,
Ŝe raz wydzielony do krwi PTH ulega roz-
kładowi proteolitycznemu w licznych tkankach.
Dotychczas nie określono ilościowego udziału
poszczególnych tkanek pozaprzytarczycowych
w procesie proteolitycznego rozkładu PTH. Nie
jest równieŜ jasne, czy enzymy proteolityczne,
rozkładające PTH w samych przytarczycach są
czycowych, rozkładającymi ten hormon, oraz
czy sposób degradacji oraz fragmenty rozpadu
PTH w tych tkankach są identyczne z wy-
stępującymi w przytarczycach.
W przemianie wydzielonego przez przytar-
czyce PTH uczestniczą takie narządy, jak wątro-
ba i nerki. Po hepatektomii we krwi krąŜącej nie
stwierdzono fragmentów PTH34.Mi PTH37.144 co
sugeruje, Ŝe wątroba jest głównym miejscem ich
powstawania. Rola nerek moŜe polegać na
usuwaniu tych fragmentów z ustroju. Głównym
miejscem proteoJizy PTH na obwodzie (poza
przytarczycami) są komórki Kupffera, przylega-
jące do śródzatokowych dróg wątroby. En-
dopeptydaza, zapoczątkowująca rozpad PTH
na fragmenty N- i C-końcowe umiejscowiona
jest na powierzchni tych komórek (podobnych
do makrofagów), będącej w stałym kontakcie
z osoczem krwi. Enzym ten, będący równieŜ
katepsyna B, rozszczepia łańcuch polipeptydo-
wy PTH między resztą aminokwasową w pozy-
cji 36 i 37. Podobnie jak w przytarczycach,
fragment C-końcowy dostaje się do krwi krąŜą-
cej, natomiast fragment N-końcowy ulega szyb-
kiej dalszej degradacji.
 HORMONY REGULUJĄCE PRZEMIANĘ WAPNIOWĄ / 623
Regulacja sekrecji. Istnieje odwrotna za-
leŜność miedzy wydzielaniem czy stęŜeniem
PTH a stęŜeniem wapnia zjonizowanego i mag-
nezu w surowicy krwi. StęŜenie PTH w surowicy
obniŜa się liniowo w miarę wzrostu kalcemii od
1 mmol/1 (4 mg/dl) do 2,62 mmol/1 (10,5 mg/dl).
Obecność biologicznie aktywnego PTH w suro-
wicy krwi u chorych z kalcemią 3=2,62 mmol/1
(10,5 mg/dl) wskazuje na obecność nadczynno-
ści przytarczyc.
Istnieje liniowa zaleŜność między ilością uwal-
nianego PTH a stęŜeniem cAMP w komórkach
przytarczyc. W procesie tym najpewniej uczest-
niczą, jony Ca2ł~, za czym przemawia występo-
wanie odwrotnej zaleŜności między śródkomór-
kowym stęŜeniem wapnia i cAMP. Udział
Ca2+, w tym procesie moŜe polegać na znanym
oddziaływaniu tego jonu na tbsfodiesterazę (w
którym pośredniczy kinaza białek zaleŜna od
Ca:+ kalmoduliny) lub na hamowaniu kinazy
adenylanowej. Fosforany nie wykazują Ŝadne-
go bezpośredniego wpływu na wydzielanie
PTH.
Przytarczyce mają względnie niewielkie ilości
ziarnistości zapasowych zawierających PTH.
Wystarczają one do podtrzymania maksymal-
nego wydzielania tego hormonu zaledwie przez
1,5 godziny. Cecha ta odróŜnia przytarczyce od
wysp Langerhansa trzustki, zawierających za-
pasy insuliny wystarczające na kilka dni, oraz
od tarczycy, której zapasy hormonów wystar-
czają na kilka tygodni. Dlatego teŜ PTH musi
być nieustannie syntetyzowany i wydzielany.
W mechanizmie działania PTH
uczestniczy receptor błonowy
PTH wiąŜe się z białkowym receptorem bło-
nowym o masie cząsteczkowej 70 000. Receptor
ten, występujący w komórkach kości, wydaje się
być identyczny z receptorem obecnym w ner-
kach. Nie stwierdzono obecności tego receptora
w komórkach nieefektorowych (nietarczowych)
dla tego hormonu. Interakcja hormonu z recep-
torem uruchamia następującą typową reakcję
kaskadową; aktywacja cyklazy adenylanowej
— wzrost stęŜenia śródkomórkowego cAMP-*-
wzrost stęŜenia śródkomórkowego wapnia
-» fosforylacja swoistych białek śródkomór-
kowych przez kinazy -> aktywacja śródkomór-
kowych enzymów lub białek, będących koń-
cowymi pośrednikami efektów biologicznych
hormonu. Zespół reakcji indukowanych PTH,
podobnie jak licznymi innymi hormonami pep-
tydowymi lub białkowymi, jest przyczyną wy-
stąpienia zjawiska zmniejszenia liczby recepto-
rów (down regulation of receptor number) bę-
dącego przyczyną spadku wraŜliwości komórek
tarczowych na ten hormon. W mechanizmie
tym mogą uczestniczyć procesy toczące się
z udziałem cAMP w podanej wyŜej kaskadzie.
Główne znaczenie biologiczne PTH
polega na udziale tego hormonu w
homeostazie wapniowej
Główną rolę PTH w homeostazie wapniowej
podkreśla obserwacja, Ŝe hormon ten pojawił
się dopiero u zwierząt morskich próbujących
dostosować się do Ŝycia w warunkach lądo-
wych. Utrzymywanie się bilansu wapniowego
w granicach fizjologicznych zaleŜy od długo-
trwałych skutków działania PTH na wchłania-
nie jelitowe wapnia za'pośrednictwem kalcyt-
riolu. JeŜeli w wyniku dłuŜszego niedoboru
wapnia w poŜywieniu wchłanianie Ca2+ w jeli-
tach jest niedostateczne, wówczas zostaje uru-
chomiony złoŜony mechanizm regulacyjny,
w którym uczestniczy równieŜ PTH. PTH przy-
wraca normalne stęŜenie wapnia w płynie poza-
komórkowym działając bezpośrednio na kości
i nerki oraz pośrednio równieŜ na błonę śluzową
jelit (PTH pobudzając syntezę kalcytriok w ner-
kach pobudza wchłanianie Ca w jelitach). PTH
1) nasila rozpuszczanie kości (osteolizę), od-
działywując zarówno na jej część organiczną,
jak i nieorganiczną, przy czym uwolnione Ca2+
dostają się do przestrzeni wodnej pozakomór-
kowej, 2) zmniejsza wydalanie wapnia przez
nerki, czyli klirens nerkowy tego jonu, przez co
wzrasta stęŜenie wapnia w płynie pozakomór-
kowym oraz 3) nasila skuteczność wchłaniania
wapnia przez jelita, pobudzając syntezę kalcyt-
riolu w nerkach. Działanie PTH na nerki wy-
stępuje najszybciej, lecz skutek biologiczny tego
hormonu jest największy w kościach. PTH
zapobiega więc wystąpieniu hipokalcemii w ra-
zie niedoboru tego jonu w pokarmach, jednak
kosztem zuboŜenia masy kostnej.
PTH wpływa równieŜ na homeostazę
fosforanową
Anionem wiąŜącym się z kationem wapnia
jest zwykle anion fosforanowy, za czym prze-
mawia fakt, Ŝe kryształki hydroksyapatytu,
występujące w kościach składają się z fosforanu
wapnia. W razie występowania osteolizy in-
dukowanej przez PTH, wraz z wapniem uwal-
niają się równieŜ fosforany. PTH zwiększa
równieŜ nerkowy klirens fosforanów. Działanie
624 / ROZDZIAŁ 48
netto PTH na kości wyraŜa się więc wzrostem
stęŜenia wapnia, natomiast spadkiem stęŜenia
fosforanów w płynie poza komórkowym. Dzięki
takiemu działaniu PTH nie dochodzi, co jest
waŜne, do przesycenia osocza w wapń i fos-
forany.
Patofizjologia
Niedobór PTH jest przyczyną niedoczy nności
przytarczyc. Głównymi markerami tego stanu
chorobowego są spadek stęŜenia wapnia zjoni-
zowanego oraz wzrost stęŜenia fosforanów nie-
organicznych w surowicy krwi. Wśród objawów
chorobowych naleŜy wymienić nadwraŜliwość
nerwowo-mięśniową wyraŜającą się skurczami
spastycznymi mięśni lub tęŜyczką. CięŜka i na-
gle występująca hipokalcemia (hipokalcemia
ostra) moŜe być przyczyną: poraŜenia mięśni
oddechowych z powodu kurczu tęŜcowego,
kurczu głośni (laryngospasmus), cięŜkich drga-
wek a nawet śmierci. Przewlekła hipokalcemia
jest przyczyną zmian skórnych, zaćmy oraz
zwapnień jąder podstawy mózgu. Niedoczyn-
ność przytarczyc jest zwykle spowodowana nie-
zamierzonym chirurgicznym usunięciem przy-
tarczyc (w czasie strumektomii) lub uszkodze-
niem tych gruczołów w czasie zabiegu chirur-
gicznego na szyi (wówczas mówimy o wtórnej
niedoczynności przytarczyc). Czasami jest ona
wynikiem uszkodzenia tych gruczołów przez pro-
ces autoimmunologiczny (wówczas mówimy o
pierwotnej niedoczynności przytarczyc).
Rzekoma niedoczynność przytarczyc (pseudo-
hypoparathyreoidismuś) została omówiona
w rozdz. 45. To dziedziczne zaburzenie charak-
teryzuje się syntezą prawidłowego PTH, nato-
miast opornością narządów docelowych na
działanie tego hormonu. Skutki biochemiczne
tego zaburzenia są identyczne z występującymi
w klasycznej niedoczynności tarczycy. Choro-
bie towarzyszą zwykle róŜne nieprawidłowości
rozwojowe takie jak niski wzrost, skrócenie
kości śródręcza i śródstopia oraz niedorozwój
umysłowy. Istnieje kilka postaci rzekomej nie-
doczynności przytarczyc spowodowanych: 1)
niedoborem białka regulatorowego Gs cyklazy
adenylanowej i 2) defektem biochemicznym na
etapie działania PTH, połoŜonym za cAMP.
Nadczynność przytarczyc (hyperparathyreoi-
dismus) charakteryzuje się nadmierną produk-
cją PTH najczęściej przez gruczolak przytar-
czyc. Przyczyną tego stanu chorobowego moŜe
być równieŜ rozrost (hyperplasia) przytarczyc,
lub teŜ ektopowe wytwarzanie PTH przez nowo-
twór złośliwy. Głównymi objawami biochemi-
cznymi nadczynności przytarczyc są podwyŜ-
szone stęŜenie wapnia zjonizowanego i PTH
oraz obniŜone stęŜenie fosforanów nieorganicz-
nych w surowicy krwi. Długotrwająca (prze-
wlekła) nadczynność przytarczyc charakteryzu-
je się rozległą resorpcją kości oraz róŜnymi
zaburzeniami ze strony nerek, takimi jak kami-
ca nerkowa i zwapnienie nerek, częste, na-
wrotowe stany zapalne dróg moczowych oraz
(w cięŜkich przypadkach) niewydolność nerek.
Wtórna nadczynność* przytarczyc {hyperpara-
thyreoidismus secundarius) charakteryzuje się
rozrostem (hiperplazją) przytarczyc i zwiększo-
ną sekrecją PTH. MoŜe ona występować u cho-
rych z postępującą niewydolnością nerek, U ta-
kich chorych wtórna nadczynność przytarczyc
spowodowana jest przypuszczalnie upośledzo-
ną konwersją 25-OH-D3 do l,25(OH)rD3przez
uszkodzony miąŜsz nerkowy. W wyniku niedo-
boru 1,25(OH)2-D3 dochodzi do niedostatecz-
nego wchłaniania wapnia z przewodu pokar-
mowego, co w konsekwencji jest przyczyną
wtórnej nadczynności przytarczyc. Ta ostatnia
jest mechanizmem kompensacyjnym, mającym
na celu utrzymywanie stęŜenia wapnia w pły-
nie pozakomórkowym w granicach prawidło-
wych.
KALCYTRIOL (1,26(OH)2-D,) DZIAŁA
NA KILKU POZIOMACH
HOMEOSTAZY WAPNIOWEJ
Rys historyczny. Krzywica, będąca choro-
bą dziecięcą, charakteryzującą się niedostatecz-
ną mineralizacją oraz okaleczającymi deforma-
cjami kości, występowała epidemicznie w Ame-
ryce Północnej i Europie Zachodniej jeszcze na
początku bieŜącego stulecia. Wyniki wielu ba-
dań wskazywały na to, Ŝe choroba ta spowodo-
wana jest niedoborem jakiegoś składnika w po-
Ŝywieniu. Po odkryciu, Ŝe powstawaniu krzywi-
cy moŜna zapobiec przez zaŜywanie tranu,
otrzymywanego z wątroby dorsza, oraz po
wykazaniu, Ŝe aktywnym składnikiem w tym
tranie nie jest witamina A, aktywny czynnik
(występujący w tym tranie), zapobiegający po-
wstawaniu krzywicy, określono jako witamina
D. Prawie w tym samym czasie wykazano, Ŝe
powstawaniu choroby moŜna zapobiec przez
naświetlanie skóry promieniami ultrafioletowy-
mi — sztucznymi lub słonecznymi. Następnie
wykazano, Ŝe u dorosłych występuje odpowied-
 HORMONY REGULUJĄCE PRZEMIANĘ WAPNIOWĄ / 625

nik krzywicy, określany jako ostcomalacja. cha-
rakteryzujący się upośledzoną mineralizacją ko-
ści oraz reagujący równieŜ na podawanie wita-
miny D. Punktami wyjścia dla kolejnych po-
stępów w tej dziedzinie była obserwacja, Ŝe
chorzy z chorobami wątroby i nerek nie reagują
w sposób normalny na podawanie witaminy D.
Badania nad struktura, i funkcją witaminy
D w ciągu ostatnich 50 lat nabrały duŜego
rozmachu, szczególnie w ostatnich kilku latach.
Główna rola biologiczna kalcytriolu
polega na pobudzaniu wchłaniania
wapnia i fosforanów w przewodzie
pokarmowym
Kalcytriol jest jedynym hormonem pobudza-
jącym transport wapnia ze światła przewodu
pokarmowego przez warstwę nabłonka jelito-
wego wbrew występującemu gradientowi stęŜe-
nia Ca2+. PoniewaŜ synteza kalcy triołu podlega
określonym regulacjom (ryc. 48-3), konieczny
jest subtelny mechanizm kontroli stęŜenia Ca2+
w piynie pozakomorkowym, działający w wa-
runkach znacznych wahań zawartości wapnia
w poŜywieniu. Mechanizm ten zapewnia utrzy-
mywanie stęŜenia wapnia i fosforanów na po-
ziomie potrzebnym do tworzenia się kryształ-
ków hydroksyapatytu na włóknach kolageno-
wych kości. W stanach niedoboru witaminy
D (ściśle mówiąc niedoboru kalcytriolu) nowo-
tworzenie kości ulega zwolnieniu, zaś proces
remodelacji kości jest zaburzony. Procesy te są
regulowane głównie przez PTH, działający na
komórki kostne, chociaŜ dla prawidłowego ich

Światło słoneczne

7-Dehydrocholealerol - -»■ Prowltamlna D,- •*• Witamina D!

25- Hydroksylazs

Inne WĄTROBA
metaóol.ty

1,24,25(OH)3-D3

--------- 25-Hydroksyoriolekalcyterol (2SOH-D3)

HO"'
7- Dehyd rochoiesiercl Witamina D, 1,25(OH},-D3(kalcytrio!)

Ryc. 48-3. Powstawanie i hydroksylacja witaminy D. Proces 25-hydroksylacji odbywa się w wątrobie,
zaś dalsze hydroksylacje w nerkach. W nerkach powstaje zarówno 24,25(OH)a-D3, jak i 1,25 (0H)±-D3.
Na rycinie pokazano równieŜ strukturę 7-dehydrocholesteroiu, witaminy D^i 1,25 (OH)2~D3 (kalcytriolu).
(Według Ganong W. F,: fteview of Medical Physiology. Wyd. 4 Appleton and Lange, 1989, za
zezwoleniem).

40 -- Biochemia
626 / ROZDZIAŁ 48
przebiegu potrzebne są małe stęŜenia kalcyt-
riolu. Kalcytriol nasila równieŜ działanie PTH
w nerkach, tj. wchłanianie zwrotne wapnia
w kanalikach nerkowych.
W syntezie i przemianie kalcytriolu
uczestniczy kilka tkanek. Procesy te są
ściśle regulowane
Biosynteza. Kalcytriol wykazuje wszelkie
cechy hormonu. Jest on produktem serii reakcji
enzymatycznych, wymagających transportu
cząsteczek prekursorowych do kilku róŜnych
tkanek (ryc. 48-3). Aktywna cząsteczka kalcyt-
riolu jest transportowana do innych narządów,
gdzie uczynnią procesy biologiczne w sposób
podobny jak inne hormony steroidowe.
Skóra. W pokarmach (tran rybi, Ŝółtko
jaj) zawarte są niewielkie ilości witaminy D,
Większość witaminy D, która jest wykorzys
tana do syntezy kalcytriolu, wytwarzana jest
z 7-dehydrocholesterolu w komórkach Malpig-
hiego.skóry. Jest ona wprost proporcjonalna do
intensywności promieniowania ultrafioletowe
go i odwrotnie proporcjonalna do stopnia pig-
mentacji skóry. W miarę starzenia się zawar
tości 7-dehydrocholesterolu w naskórku zmnie
jsza się, co wydaje się być przyczyną ujemnego
bilansu wapniowego w starszym wieku.
Wątroba. Swoiste białko przenośniko
we, określone jako białko wiąŜące witaminę
D (D-binding protein), wiąŜe witaminę D3 i jej
metabolity, przenosząc je ze skóry i jelit do
wątroby, gdzie ulegają 25-hydroksylacji, tj. pie
rwszej niezbędnej reakcji syntezy kalcytriolu.
25-hydroksylacja odbywa sie w siateczce endo-
plazmatycznej. W reakcji tej potrzebny jest
magnez, NADPH, tlen cząsteczkowy oraz bliŜej
nie scharakteryzowany czynnik cytoplazmaty-
czny. W reakcji tej uczestniczą reduktaza cyto-
chromu P-450 zaleŜna od NADPH oraz cyto-
chrom P-450. Reakcja ta nie podlega regulacji
1 odbywa się w mniejszym nasileniu równieŜ
w nerkach i jelicie cienkim. Następnie 25-OH-D3
dostaje się do krąŜenia, gdzie jest glówym
metabolitem witaminy występującym w osoczu.
Po związaniu się z białkiem wiąŜącym witaminę
D, 25-OH-Dj transportowany jest do nerek.
Nerki. 25-OH-D3 jest słabym agonistą
kalcytriolu. Dla pełnej aktywności 25-OH-D3
niezbędna jest jego hydroksylacja przy węglu
C[. Zachodzi ona w mitochondriach komórek
proksymalnego kanalika krępego przy udziale
trzyskładnikowej reakcji monooksygenazowej
wymagającej obecności NADPH, Mg2+, tlenu
cząsteczkowego i przynajmniej trzech enzymów
tj.: 1) nerkowej reduktazy ferredoksynowej bę-
dącej flawoproteiną, 2) nerkowej ferredoksyny
(będącej białkiem Ŝelazo siarkowym) oraz 3)
cytochromu P-450, Ten układ wytwarza
l,25(OH)rD3, który jest najbardziej aktywnym
naturalnym metabolitem witaminy D.
4. Inne tkanki. ŁoŜysko zawiera la-hyd-
roksylazę i dlatego moŜe być waŜnym Źródłem
kalcytriolu pochodzenia pozanerkowego. Po-
dobną aktywność enzymatyczną stwierdzono
w wielu róŜnych tkankach, w tym równieŜ
w kościach. Znaczenie fizjologiczne poza ner-
kowej biosyntezy kalcytriolu wydaje się być
niewielkie, skoro u niecięŜarnych i pozbawio-
nych nerek zwierząt w surowicy stwierdza się
niewielkie ilości tego hormonu.
Regulacja syntezy i przemiany. Podob-
nie jak w przypadku innych hormonów synteza
kalcytriolu regulowana jest mechanizmami opar-
tymi na sprzęŜeniu zwrotnym (ryc. 48-3, tab.
48-1). U zwierząt normalnych podawanie diety
Tabela 48-1. Regulacja aktywności 1a-hydi>oksy-
lazy
Główne czynniki Drugorzedowe czynniki
regulujące regulujące
Estrogeny
Hipokalcemia (|)
PTH (1) Androgeny
Hipofosfatemia (f) Progesteron
Kalcytriol (J Insulina
Hormon wzrostu
Pro 1 akty na
Hormony tarczycy
ubogo wapni owej oraz hipokalcemia wybitnie
wzmagają aktywność lct-hydroksylazy. Zjawis-
ko to wymaga obecności PTH, wydzielanie
którego wzrasta pod wpływem hipokalcemii.
Mechanizm działania PTH w tym zakresie nie
został dotychczas wyjaśniony. Wiadomo tylko,
Ŝe hormon ten zwiększa aktywność lot-hydro-
ksylazy zarówno u zwierząt z niedoborem wita-
miny D, jak i u zwierząt leczonych tą witaminą.
Podawanie diety ubogofosforowej oraz hipo-
fosfatemia równieŜ pobudzają aktywność la--
hydroksylazy, chociaŜ wymienione czynniki są
słabszymi bodźcami od hipokalcemii.
Sam kalcytriol jest waŜnym regulatorem wła-
snej syntezy. DuŜe stęŜenia kalcytriolu hamują
nerkową la-hydroksylazę, natomiast pobudzają
24-hydroksylazę katalizującą powstawanie
 HORMONY REGULUJĄCE PRZEMIANĘ WAPNIOWĄ / 627
24,25(OH)rD3, tj. pozornie nieaktywnego pro-
duktu ubocznego. Estrogeny, progestyny i and-
rogeny znacznie zwiększają aktywność la-hyd-
roksylazy u ptaków w okresie nośności. Niejas-
na jest rola wymienionych hormonów, podob-
nie jak i insuliny, hormonu wzrostu i prolak-
tyny, w regulacji biosyntezy kalcytriolu u ssa-
ków.
Podstawowa struktura cząsteczki sterolowej
moŜe zostać zmodyfikowana alternatywnymi
szlakami metabolicznymi, tj. przez hydroksyla-
cję w pozycji 1,23,24,25 i 26 oraz powstawanie
licznych laktonów. Zidentyfikowano dotych-
czas przeszło 20 metabolitów, lecz nie udowod-
niono, aby którykolwiek wykazywał aktywność
biologiczną.
Kalcytriol działa na poziomie
komórkowym w podobny sposób jak
inne hormony steroidowe
UŜywając radioaktywnego kalcytriolu wyka-
zano jego występowanie w jądrach komórko-
wych komórek kosmków i krypt jelitowych,.
osteoblastów i komórek dystalnego kanalika
nerkowego. Ponadto stwierdzono nagromadza-
nie się tego hormonu w jądrach komórkowych
komórek, pierwotnie nie uwaŜanych za komórki
docelowe dla tego hormonu. Wśród nich
naleŜy wymienić komórki warstwy Malpighiego
skóry, komórki wysp trzustkowych, niektóre
komórki mózgu, przysadki mózgowej, jajni-
ków, gonady męskiej, łoŜyska, macicy, gruczołu
sutkowego i grasicy oraz komórki prekursoro-
we układu białokrwinkowego. Kalcytriol wiąŜe
się równieŜ z komórkami przytarczyc, co suge-
ruje, Ŝe moŜe on uczestniczyć w przemianie
PTH.
Receptor kalcytriolowy. Receptor kal-
cytriolowy naleŜy do rodziny receptorów steroi-
dowych (patrz ryc, 49-7), Domena tego recep-
tora wiąŜąca kalcytriol wykazuje wysokie powi-
nowactwo i małą wydajność. Wiązanie kalcyt-
riolu przez receptor osiąga stan wysycenia,
wysycanie jest swoiste i odwracalne. Receptor
wykazuje motyw „palca cynkowego" podobny
do innych receptorów steroidowych. wiąŜących
się z odpowiednią domeną DNA jądrowego.
Produkty genowe zaleŜne od kalcyt-
riolu. Od kilku lat wiadomo, Ŝe odpowiedź jelit
na kalcytriol związana jest z syntezą RNA
i białka. Obserwacja, Ŝe receptor kalcytriolowy
wiąŜe się z chromatyną jądrową, sugeruje, Ŝe
kalcytriol pobudza transkrypcję genową oraz
powstawanie swoistego mRNA. Potwierdza to
praca, w której doniesiono o indukcji przez
kalcytriol mRNA kodującego białko wiąŜące
wapń (CBP — calcium binding protein).
W cytoplazmie występuje kilka białek wyka-
zujących duŜe powinowactwo do Ca2+. Jedna
grupa tych białek jest zaleŜna od kalcytriolu
i obejmuje białka o róŜnej masie cząsteczkowej,
antygenowości i umiejscowieniu tkankowym
(jelito, skóra, kości). Najlepiej przebadano CBP
pochodzenia jelitowego. Nie wykazano obecno-
ści CBP w jelitach szczurów z niedoborem
witaminy D. Ponadto stwierdzono, Ŝe stęŜenie
CBP jest zaleŜne od ilości kalcytriolu związane-
go z jądrem.
Wpływ kalcytriolu na błonę śluzową
jelita. Transfer jonów Ca2+ lub PO43~ przez
błonę śluzową jelita obejmuje następujące eta-
py: 1) wychwyt tych jonów przez rąbek szczote-
czkowy i błonę mikrokosmków, 2) transport
przez błonę plazmatyczną komórek błony ślu-
zowej oraz 3) wypływ przez błonę podstaw-
noboczną do płynu pozakomorkowego. Jest
pewne, Ŝe kalcytriol wpływa pobudzająco na
jeden lub nawet kilka z wymienionych etapów,
chociaŜ dokładny mechanizm jego działania nie
został jeszcze poznany. UwaŜano, Ŝe w wymie-
nionych procesach aktywnie uczestniczy CBP,
dopóty nie wykazano, Ŝe translokacja jonów
Ca2+ zachodzi w ciągu 1 - 2 godzin po podaniu
kalcytriolu, tj. znacznie wcześniej niŜ wzrasta
stęŜenie CBP. Wydaje się, Ŝe CBP, wiąŜąc Ca2+,
chroni komórki błony śluzowej przed nadmier-
nym napływem tych jonów. Wielu badaczy
zajmuje się poszukiwaniem innych białek uczes-
tniczących w transporcie jonów Ca2+, podczas
gdy inni sądzą, Ŝe w procesie transferu tego
jonu, przynajmniej w pierwszej fazie wzrostu
napływu Ca2+, uczestniczą zmiany błonowe.
W procesie tym mają uczestniczyć metabolity
polifosfoinozytydów.
Patofizjologia. Krzywica występująca
w dzieciństwie charakteryzuje się występowa-
niem niskich stęŜeń wapnia i fosforu w osoczu
krwi, ubogą mineralizacją kości oraz zniekształ-
ceniami szkieletu kostnego. Jest ona najczęściej
spowodowana niedoborem witaminy D. WyróŜ-
nia się dwie postacie krzywicy zaleŜnej od wita-
miny D. Typ I jest defektem genetycznym dzie-
dziczącym się recesywnie chromosomem auto-
somalnym i charakteryzuje się upośledzoną
konwersją 25-OH-D3 do kalcytriolu. Typ II jest
defektem dziedziczącym się recesywnie genem
autosomalnym i charakteryzuje się pojedynczą
zamianą aminokwasową w obrębie sekwencji
628 / ROZDZIAŁ 48
jednej domeny „palca cynkowego" receptora,
wiąŜącej się z odpowiednią sekwencją DNA,
W wyniku takiej zamiany receptor jest nieczyn-
ny.
Niedobór witaminy D u dorosłych jest przy-
czyną osteomalacji. Charakteryzuje się ona ob-
niŜonym wchłanianiem wapnia i fosforu w jeli-
tach oraz matym stęŜeniem tych jonów w płynie
pozakomórkowym. W konsekwencji tych
zmian mineralizacja osteoidu jest upośledzona,
sprawiając, Ŝe kości wykazują zmniejszoną twa-
rdość.
Przy znacznym zaniku lub uszkodzeniu miąŜ-
szu nerkowego produkcja kalcytriolu jest ob-
niŜona, co w konsekwencji jest przyczyną
zmniejszonego wchłaniania wapnia z przewodu
pokarmowego i wystąpienia hipokalcemii. Ta
ostatnia jest pTzyczyną wzrostu sekrecji PTH,
będącego wyrazem mechanizmu kompensacyj-
nego zwiększającego stęŜenie Ca2+ w płynie
pozakomórkowym (jako następstwo działania
osteolitycznego PTH). Wzrost obrotu kostnego
oraz zmiany strukturalne kości występujące
u takich chorych znane są pod pojęciem osteo-
dystrofii nerkowej. Wczesne leczenie witaminą
D moŜe zahamować ten proces.
ROLA KALCYTONINY (CT)
W HOMEOSTAZIE WAPNIOWEJ
U CZŁOWIEKA NIE JEST JASNA
CT jest polipeptydem zawierającym 32 ami-
nokwasy, wytwarzanym przez komórki C, głó-
wnie tarczycy (rzadziej przytarczyc i grasicy)
oraz przez podobne komórki umiejscowione
w gruczole skrzelopochodnym (głandula uhimo-
branchialiś) innych gatunków. Komórki te wy-
wodzą się z grzebienia nerwowego (crista neura-
lis) i wykazują biochemiczne podobieństwo do
komórek występujących w wielu róŜnych gru-
czołach wydzielania wewnętrznego.
Cała cząsteczka, włącznie z pcllą 7-amino-
kwasową na N-końcu utworzoną przez mostek
Cys-Cys, jest niezbędna dla wystąpienia pełnej
aktywności biologicznej. Między CT poszcze-
gólnych gatunków istnieją znaczne róŜnice w se-
kwencji aminokwasowej (np, ludzka i świńska
CT mają tylko 14 wspólnych aminokwasów na
łączną liczbę 32), Pomimo tego CT jednego
gatunku jest czynna u innych gatunków i od-
wrotnie. Najsilniej działająca CT została wyizo-
lowana z łososia.
Historia CT jest wyjątkowa. W ciągu 7 lat
(1962—1968) CT została wykryta, wyizolowa-
na, poznano jej sekwencję aminokwasową oraz
dokonano jej syntezy. Pomimo tego jej rola
fizjologiczna u człowieka nie jest pewna.
PIŚMIENNICTWO
De Luca HF, Schnoes HK: Vitamin D: Recent advan-
ces. Anmt Rev Biochem 1983;52:411.
Norman AW, Roth J, Orci L: The vitamin D endoc-
rine system: Steroid metaboUsm, hormone recep-
tors, and biological rcsponsc (calcium binding).
Endocr Rev 1982;3:331.
Potts JT Jr, Kronenberg HM, Rosenblatt M: Parat-
hyroid hormone: Chemistry, biosynthcsis and mo-
dę of action. Ad\ Protein Chem 1982;35:323.
Hormony kory nadnerczy 49
Dary! K. Ganner, MD

WPROWADZENIE w procesie przystosowywania do silnego stresu,

Kora nadnerczy wytwarza kilkadziesiąt róŜ-
nych związków steroid owych, z których zaled-
wie kilka wykazuje aktywność biologiczną. Mo-
Ŝna je zaszeregować do trzech grup: glukokor-
tykoidów, mineralokortykoidów i androgenów.
Działanie tych hormonów rozpoczyna się od
wiązania swoistego receptora śródkomórkowe-
go, po czym powstały kompleks hormon-recep-
tor wiąŜe się ze swoistymi fragmentami DNA
indukując ekspresję genową. Ta ostatnia wyra-
Ŝa się syntezą małej liczby białek, które z kolei
wpływają na róŜne procesy metaboliczne, np.
glukoneogenezę i równowagę sodową i potaso-
wą. m
Mineralokortykoidy są potrzebne do utrzyma-
nia normalnej równowagi sodowej i potasowej.
W medycynie znalazły zastosowanie syntetycz-
ne analogi obu klas ke^rtykoidów. Szczególnie
liczne analogi glukokortykoidów wykazują sil-
ne działanie przeciwzapalne. Nadmiernie duŜe
lub małe stęŜenia któregokolwiek hormonu
wymienionych klas są przyczyną powaŜnych
powikłań, czasami groźnych dla Ŝycia. Dzięki
badaniu wrodzonych zaburzeń enzymatycz-
nych, moŜna było poznać poszczególne etapy
steroidogenezy i dało to moŜliwość poznania
sprawności sekrecyjnej kory nadnerczy w od-
niesieniu do poszczególnych hormonów.

ZNACZENIE BIOMEDYCZNE KORA NADNERCZY WYTWARZA 3

KLASY HORMONÓW
Hormony kory nadnerczy, w tym szczególnie
glukokortykoidy, stanowią istotne ogniwo W obrębie kory nadnerczy osoby dorosłej
wyróŜnia się 3 oddzielne warstwy. Warstwę
podtorebkową określa się jako warstwę kłęb-
Skróty uŜywane w tym rozdziale kowatą (Ŝona głomerulosa). Wytwarza ona mi-
ACTH — hormon kortykotropowy, korty- nera lokortyk o steroidy. Pod nią znajduje się
kou opina warstwa pasmowata fzona fascicularis), która
ADH — hormon antydiuretyczny, wazo- wraz z warstwą siatkowatą (Ŝona reticularis),
presyna wytwarza glukokortykoidy i androgeny.
CBG — globulina wiąŜąca kortykostero- 2 kory nadnerczy wyizolowano i wykrys-
idy talizowano około 50 steroidów. Większość
CRH — hormon uwalniający kortykotro- z nich jest związkami pośrednimi w steroidoge-
pinę, kortykoliberyna nezie. Tylko niewiele steroidów nadnerczy wy-
DHEA — dehydroepiandrosteron dzielanych jest w duŜych ilościach i wykazuje
OOC — deoksykortykosteron znamienną aktywność biologiczną. Kora nad-
GH —■ hormon wzrostu, somatotropina nerczy wytwarza trzy klasy hormonów steroi-
3|-OHSD — dehydrogenaza 3P-hydroksyste-
roid owa dowych, przy czym u podstawy takiej klasyfika-
PEPCK — karboksykinaza fosfoenolopiro- cji leŜy głównie ich działanie biologiczne. Gra-
gronianowa nice między tymi klasami hormonów nie są
POMC — pro-opiomelanokortyna ostre, skoro hormony jednej klasy mogą wyka-
PTH — parat hormon zywać równieŜ działanie hormonów pozosta-
TBG — globulina wiąŜąca hormony tar- łych klas. I tak wszystkie naturalne glukokor-
czycy tykoidy wykazują równieŜ działanie mineralo-
630 / ROZDZIAŁ 49
kortykoidowe i odwrotnie. Ten fakt stał się
zrozumiały w chwili wykrycia, faktu powszech-
nego występowania ..elementów odpowiedzi
hormonalnej'1 pośredniczących w działaniu
tych hormonów (i progestynów) na poziomie
genów (tab. 45-3).
Glukokortykoidy są 2l-węglowymi steroida-
mi wykazującymi liczne efekty biologiczne,
wśród których najwaŜniejszy jest stymulujący
wpływ na glukoneogenezę. Kortyzol jest naj-
waŜniejszym glukokortykoidem u człowieka
i wytwarzany jest w warstwie pasmowatej kory
nadnerczy. Kurtykostcron syntetyzowany zaró-
wno w warstwie pasmowatej jak i kłębkowatej,
jest głównym glukokortykoidem u gryzoni, na-
tomiast u ludzi występuje w mniejszych iloś-
ciach. Mineralokortykoidy są równieŜ 2l-węg-
lowymi steroidami. Główne ich działanie polega
na stymulacji retencji sodu i wydzielaniu K^
i H+, szczególnie w nerkach. Aldosteron jest
silniej działającym hormonem tej klasy hor-
monów. Wytwarzany jest wyłącznie w warstwie
kłębkowatej kory nadnerczy. W warstwie pas-
mowatej i siatkowatej kory nadnerczy wytwa-
rzany jest w duŜych ilościach prekursor and-
rogenów — dehydroepiandrosteron oraz słaby
androgen — androstendion. Te steroidy ulegają
przekształceniu do silniej działających androge-
nów w tkankach pozanadnerczowych i mogą
być przyczyną stanów chorobowych u osób
z niedoborem niektórych enzymów uczestniczą-
cych w steroidogenezie.
W normalnych nadnerczach powstają tylko
niewielkie ilości estrogenów. W niektórych ro
dzajach raków nadnerczy synteza ich moŜe
wzrastać. ^,
Audrogeny pochodzenia nadnerczowego są
waŜnymi prekursorami estrogenów (powstają-
Pierścień cyMopentano-pe r
hyd r ofenan tre n o wy
Ryc. 49-1. Cechy strukturalne związków steroidowych
cych prze2 aromatyzację androgenów w tkan-
kach obwodowych) u kobiet w okresie pomeno-
pauzalnym.
SWOISTE NAZEWNICTWO OKREŚLA
STRUKTURĘ CHEMICZNĄ
STEROIDÓW
Wspólną cechą wszystkich steroidów jest
struktura 17-węglowego cykl open tan operhyd-
rofenantrenu, złoŜona z 4 pierścieni oznaczo-
nych literami A, B, C i D (ryc. 49-1). Dodat-
kowe atomy węgla mogą być dołączone w pozy-
cjach 10 i 13 lub w pozycji CJ7 w postaci
łańcucha bocznego. Hormony steroidowe oraz
ich prekursory i metabolity róŜnią się liczbą
i rodzajem podstawionych grup, liczbą i umiejs-
cowieniem podwójnych wiązań oraz konfigura-
cją stereochemiczną. Zaproponowano bardzo
precyzyjne nazewnictwo dla tych chemicznych
struktur. Asymetryczne atomy węgla (na ryc.
49-1 są one zacienione) warunkują występowa-
nie stereoizomerti. Kątowe grupy metylowe (C19 i
Clg) przyłączone do węgli C10 i CtJ zwrócone są
do przodu układu pierścieniowego i stanowią
punkt odniesienia. Podstawniki leŜące w tej
samej płaszczyźnie co C19 i C18 oznacza się
przedrostkami cis lub p i zaznacza się na
rycinach ciągłą linią. Podstawniki leŜące za
płaszczyzną układu pierścieniowego określa się
przedrostkami trans lub a i rysuje się linią
przerywaną. Wiązania podwójne zaznacza się
trójkątami z podaniem numeru pierwszego węg-
la, od którego ono się zaczyna (np. A3—A4
oznacza podwójne wiązanie między atomami
węgla Cj i C4). Hormony steroidowe posiadające
jedną kątową grupę metylową i 18 atomów
(OH)
Numeracja atomów węgla.
Asymetryczna atomy węgla
są zaclan lowana

węgla określa się jako estrany, posiadające dwie
kątowe grupy metylowe i 19 atomów węgla
— jako androstany, zaś hormony posiadające
dwie kątowe grupy metylowe oraz boczny łań-
cuch dwuwęglowy przy C,7 —jako pregnany
(łączna liczba atomów węgla w pregnanach
wynosi 21). Ta informacja (ryc. 49-2) wraz
z glosariuszem podanym w tab. 49-1 pozwala
zrozumieć nazwy chemiczne hormonów natura-
lnych i syntetycznych przedstawionych w tab.
49-2.
W BIOSYNTEZIE HORMONÓW
STEROIDOWYCH NADNERCZY
UCZESTNICZY WIELE ENZYMÓW
Wszystkie hormony steroidowe nadnercza są
syntetyzowane w większości z cholesterolu po-
chodzącego z osocza. Tylko małe ilości chole-
sterolu pochodzą z syntezy in situ wychodzącej
z acetyloCoA i prowadzącej poprzez mewalo-
nian do skwalenu. Większość cholesterolu wy-
stępującego w nadnerczach jest estryfikowana
i magazynowana w kropelkach tłuszczowych
Odazczep lenie bocznego łańcucha cholesterolu
HO
HORMONY KORY NADNERCZY / 631
cytoplazmy. W razie stymulacji nadnerczy przez
ACTH (lub cAMP) dochodzi do aktywacji
esterazy, powstały zaś wolny cholesterol (nieest-
ryfikowany) ulega przemieszczeniu do mito-
chondriów, gdzie enzym rozszczepiający łańcuch
boczny zawierający cytochrom P-450 (P-450SOC)
przekształca cholesterol w pregnenolon. Proces
odszczepienia łańcucha bocznego związany jest
z podwójną hydroksylacją, najpierw przy węglu
C22, a następnie przy C20. Dopiero potem
dochodzi do odszczepienia 6-węglowego łań-
cucha, tj. izokaproaldehydu i powstania 21--
węglowego steroidu (ryc. 49-2). Białko zaleŜne
od ACTH być moŜe wiąŜe i aktywuje chole-
sterol lub P-450SOC. Bardzo skutecznym inhibito-
rem P-450sa; i biosyntezy steroidowej jest ami-
noglutetimid.
Wszystkie steroidy powstające u ssaków wy-
twarzane są z cholesterolu via pregnenolon za
pośrednictwem szeregu reakcji zachodzących
w mitochondriach lub siateczce śródplazmaty-
cznej komórek nadnerczy. Istotną rolę w tych
reakcjach odgrywają hydroksylazy wymagające
obecności cząsteczkowego tlenu i NADPH.
Ponadto na pewnych etapach biosyntezy po-
 + C-C-C -C

Cholesterol Pregnenolon + aldehyd tzokapronowy

Podstawowe struktury hormonów steroidowych

HO

Testosteron Związki Kortyzol Progesteron

170-Estradiol andrastanowe (C19) Związki pregnanowe (C:i)

Związki eatranawe (C19)

Ryc. 49-2. Odszc2epienie łańcucha bocznego cholesterolu oraz podstawowe struktury hormonów
steroidowych. _________________________________________ ^ _ _ ________^ ^ — ________
632 / ROZDZIAŁ 49

Tabela 49-1. Nazewnictwo steroidów

Przedrostek Końcówka Cecha chemiczna

Hydrofcsy- - ol - Alkohole
Dihydroksy- dio!

Okso-Cis - on Ketony (np. dion = 2 grupy ketonowe) UłoŜenie dwóch grup w

Trans-ot- tej samej płaszczyźnie co Cig UłoŜenie dwóch grup w
P - Deoksy płaszczyźnie przeciwległej do C19 Podstawnik w połoŜeniu trans
izo- lub epi- w stosunku do grupy metylowej
Podstawnik w połoŜeniu cis w stosunku do grupy metylowej Cig
Dehydro-
Związek pozbawiony grupy hydroksylowej
Występowanie izomerii przy wiązaniach C—C, C—OH lub C—H
Dihydro- np. androsteron (5a) versus isoandrosteron (5p)
Odjecie dwóch atomów wodoru z wytworzeniem podwójnego
Allo- wiązania
Dołączenie dwóch atomów wodoru do jednego wiązania
podwójnego
Konfiguracja trans pierścieni A i B

Tabela 49-2. Nazwy potoczne i chemiczne niektórych steroidów

Nazwa potoczna Nazwa chemiczna

Aldosteron 1ip,21-Dihydroksy-3,20-diokso-4-pregnen-l8-al
Androstendion 4-Androsten-3,17-dion
Cholesterol 5-Cholesten-3p-ol
Dehydroepiandrosteron (DHEA) 3|)-Hydroksy-5-androsten-17-on
Deksametazon 9a- Fluoro-16ot-metylo-11 p,17ac,21 -trifiydroksypregna-
-1,4-dien-3,20-dion
11-Deoksykortykosteron (DOC) 21 -Hydroksy-4-pregnen-3r20-dion
11-Deoksykortyzol {związek S) 17,21 -Dihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Estradiol 1,3,5(10)-Estratrien-3,17p-diol
Estriol 1.3.5(10)-Estratrien-3.16a,17p-triol
Estron 3-Hydroksy-t,3,5(10)-estratrien-3-ol-17-on
Etiochofanolon 33Hydroksy-5p-androstan-17-on
Sa-Fluorokortyzoi 9ot- Fluoro-11 p,17a,21 -trihydroksypregn-4-en-3,20-dion
Kortykosteron (związek B) 11p,21-Dihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Kortyzol (związek F) 11 (3,17a,21 -Trihydroksy-4-pregnen-3,20-dion
Kortyzon (związek E) 1 7a,21 - D ihydroksy-4-pręg nen-3,11,20-trion
Prednizoion 11 p,17a,21 -Trihydroksypreg na-1,4-dien-3,20-dion
Prednizon 17x,21 -Dihydroksypregna-1,4-dien-3,11,20-trion
y
Pregnandiol 5p-Pregnan-3=t,20a-diol
Pregnantriol 5p-Pregnan-3%17a,20a-triof
Pregnenolon 3p-Hydroksy-5-pregnen-20-on
Progesteron 4-Pregnen-3,20-dion
Testosteron 17p-Hydroksy-4-androsten-3-on
Triamcynolon 9a-Fluoro-11p,16a,17a,21 -tetrahydroksypregna-
-1,4-dien-3,20-dion
 HORMONY KORY NADNERCZY / 633

trzebne są dehydrogenazy, jedna izomeraza i lia-
za. Stwiendza się pewną swoistość komórko-
wą w steroidogenezie, np. 18-hydroksylaza
oraz dehydrogenaza I8-hydroksysteroidowa,
potrzebne w biosyntezie aldosteronu, wystę-
pują tylko w komórkach kłebkowych nadner-
czy, przez co synteza tego mineralokortykoidu
ograniczona jest tylko do tej warstwy nadner-
czy.
Schemat szlaków syntezy 3 głównych klas
steroidowych nadnerczy przedstawia ryc. 49-3.
W prostokątach podano nazwę enzymów, zaś
zacieniowaniem zaznaczono zmianę chemiczną,
jaką dany enzym powoduje.

A ' -A n d ro s t e n -3 -1 7 - d i o n

11 -DBOksykortykosteron 11-Daoksykartyzoi
11fl-HYDROKSYLAZA

Kortykosts ron Kortyzol

18-HYDHOKSYLAZA 18-
HYDROKSYDEHYDROGENAZA

Aldosleron

Ryc. 49-3. Szlaki uczestniczące w syntezie 3 gtównych klas steroidów nadnerczowych. Enzymy
katalizujące zmianę struktury zaznaczoną zacieniowaniem umieszczono w prostokątach. (Według Harding
B. W., w: DeGroot L. J. (red.): Endocfinology, tom 2, Grune and Stratton, 1979, w niewielkiej modyfikacji,
za zezwoleniem).
634 / ROZDZIAŁ 49
Synteza mineralokortykoidów odbywa
się w warstwie kłębkowatej nadnerczy
Synteza aldosteronu odbywa się szlakiem
mineralokortykoidowym w warstwie kłębko-
watej nadnerczy. Pregnenolon ulega przekształ-
ceniu do progesteronu przy udziale dwóch
enzymów zlokalizowanych w siateczce śród-
plazmatycznej gładkiej, tj. dehydrogenazy
3 p-hydroksysteroidowej (3 P-OHSD) i A'-4--
izomerazy. Po hydroksylacji progesteronu
w pozycji C21 powstaje 11-deoksykortykoste-
ron (DOC), który jest aktywnym mineralokor-
tykoidem (zatrzymującym sód). Przez kolejną
hydroksylacje w pozycji Cn powstaje kortyko-
steron, który wykazuje aktywność glukokor-
tykoidową i słabą aktywność mineralokortyko-
idową (wynoszącą ok. 5% aktywności aldo-
steronu). U niektórych gatunków zwierząt, np.
u gryzoni, kortykosteron jest najsilniejszym
glukokortykoidem. Hydroksylacja w pozycji
C21 jest potrzebna dla wystąpienia zarówno
aktywności mineralo-, jak i glukokortykoido-
wej. Większość steroidów z grupą hydroksylo-
wą w pozycji C17 wykazuje większą aktywność
glukokortykoidową i mniejsze działanie mine-
ralokortykoidowe. W siateczce śródplazmaty-
cznej gładkiej komórek warstwy kłębkowatej
nadnerczy brak jest 17 at-hydroksylazy, nato-
miast występuje enzym mitochondrialny — 18-
-hydroksylaza. W wyniku działania 18-hydro-
ksylazy na kortykosteron powstaje 18-hydro-
ksykortykosteron, który, po przekształceniu
grupy alkoholowej w pozycji C18 na aldehydo-
wą, tworzy aldosteron. Jednorazowe rozmiesz-
czenie enzymów w warstwie kłębkowatej oraz
odrębny mechanizrn regulacji jej czynności
(patrz niŜej) były punktem wyjścia sugestii
niektórych badaczy, dopatrujących się nie tylko
w całych nadnerczach występowania dwóch
odrębnych gruczołów wydzielania wewnętrzne-
go (tj. kory i rdzenia nadnerczy), ale równieŜ
dwóch odrębnych gruczołów wydzielania we-
wnętrznego w samej korze nadnerczy.
Synteza glukokortykoidów. Synteza
kortyzolu wymaga obecności trzech rodzajów
hydroksylaz działających w kolejności w pozyc-
jach CJ7, C2] i Cir Pierwsze dwie reakcje
zachodzą szybko, podczas gdy hydroksylacja
przy C21, przebiega względnie wolno. W razie
wystąpienia najpierw hydroksylacji w pozycji
C21, dochodzi do zahamowania 17 a-hydro-
ksylazy, przez co aktywacji ulega szlak minera-
lokortykoidowy (wytwarzany jest kortykoste-
ron lub aldosteron, zaleŜnie od rodzaju komó-
rek nadnerczowych). 17 a-hydroksylaza jest
enzymem występującym w siateczce śródpiaz-
matycznej gładkiej oraz działającym albo na
progesteron, albo—częściej — na pregnenolon.
17 a-hydroksyprogesteron, ulegając hydroksy-
lacji w pozycji C21, tworzy 11-deoksykortyzol,
który po kolejnej hydroksylacji w pozycji Cn
tworzy kortyzol. Ten ostatni jest najsilniejszym
naturalnym hormonem glukokortykoidowym
u człowieka. 21-Hydroksytaza jest enzymem
występującym w siateczce śródplazinatycznej
gładkiej, natomiast 11 p-hydroksylaza jest en-
zymem mitochondrialnym. Tak więc steroido-
geneza charakteryzuje się powtarzającym się
transportem substratów steroidowych do i z mi-
tochondriów komórek warstwy pasmowatej
i siatkowatej (ryc. 49-4).
Pęcherzyki
Oclan magazynujące
Kortyzol
MITO- i Cholestero
CHONDRIUM
VI
11-Daoksy- Pregnenolon
SIATECZKA
ŚHODPLAZMA-
TYCZNA
Cholesterol
ł9
17«l-Hy(lraksyprogBstBron
Ryć. 49-4. Subkomórkowa kompartmentaiizacja
biosyntezy glukokortykoidów. Steroidogeneza
w nadnerczach związana jest z kursowaniem pre-
kursorów między mitochondriami a siateczką śród-
ptazmatyczną. Enzymami uczestniczącymi w bio-
syntezie są: 1) CM.M liaza, 2} dehydrogenaza 3p--
hydroksysteroidowa i A°* izomeraza, 3) 17a-hy-
droksylaza, 4) 21 -hydroksylaza i 5) 1ip-hydro-
ksylaza. (Według: Harding B. W.; w: DeGroot L. J.
(red.): Endocrinoiogy, tom 2, Grune and Stratton,
1979, w niewielkiej modyfikacji, za zezwoleniem).
Synteza androgenów. NajwaŜniejszym
androgenem lub prekursorem androgenów po-
wstających w korze nadnerczy jestdehydroepi-
androsteron (DHEA). Większość 17-hydroksy-
pregnenolonu ulega dalszym przekształceniom

w szlaku glukokortykoidowym, zaś tylko mata
jego ilość ulega działaniu 17, 20-liazy odszcze-
piającej dwuwęglowy łańcuch boczny C20—
C2V Enzym ten występuje w nadnerczach i go-
nadach i działa wyłącznie na cząsteczki steroi-
dowe zawierające grupę cc-hydroksylową w po-
zycji C 17 . W razie braku jednej z hydrolaz
i zahamowania biosyntezy glukokortykoidów
(patr2 niŜej — zespół nadnerczowo-płciowy),
wytwarzanie androgenów w nadnerczach zna-
cznie się nasila. Większość DHEA ulega szyb-
kiej sulfatacji odbywającej się w połowie w nad-
nerczach, a w pozostałej części w wątrobie.
Siarczan DHEA jest biologicznie nieaktywny,
lecz ulega reaktywacji po usunięciu grupy siar-
czanowej. DHEA jest rzeczywistym prohormo-
nem, poniewaŜ przekształca się w silniejszy
androgen — audrnstendion {DHEA jest słabym
androgenem) pod wpływem 3 p-OHSD i A5-4--
izomerazy. Małe ilości androstendionu po-
wstają równieŜ w nadnerczach pod wpływem
działania liazy na 17-hydroksyprogesteron.
Przez redukcję androstendionu w pozycji CI7
powstaje testosteron — najsilniejszy androgen
nadnerczowy. Małe ilości testosteronu powstają
właśnie w ten sposób w nadnerczach, większość
natomiast powstaje drogą konwersji w innych
tkankach.
Z krwi Ŝylnej nadnerczy moŜna równieŜ wyi-
zolować niewielkie ilości innych steroidów,
w tym 11-deoksy korty kos tero n, progesteron,
pregnenolon, 17 a-hydroksyprogesteron oraz
bard2o niewielkie ilości estradiolu (powstające-
go drogą aromatyzacji testosteronu). Ilości tych
steroidów powstałe w nadnerczach nie dorów-
nują jednak ilościom tych hormonów wytwa-
rzanych w innych gruczołach.
WYDZIELANIE, TRANSPORT I
PRZEMIANA STEROIDOWYCH
HORMONÓW NADNERCZOWYCH
WPŁYWAJĄ NA ICH DOSTĘPNOŚĆ
BIOLOGICZNĄ
Sekrecja hormonów steroidowych
Tylko niewielkie ilości, jeśli w ogóle, hor-
monów steroidowych ulegają magazynowaniu
w komórkach nadnerczy (lub gonad). Z reguły
hormony te są uwalniane do osocza natych-
miast po ich syntezie. Uwalnianie kortyzolu
charakteryzuje się określoną periodycznością,
zaleŜną od rytmu dobowego wydzielania
ACTH.
HORMONY KORY NADNERCZY / 635
Transport w osoczu
Glukokortykoidy. W osoczu krwi korty-
zol krąŜy pod postacią wolną i związaną z biał-
kiem. Głównym białkiem osocza wiąŜącym ten
hormon jest a-globulina, zwana transkortyną
lub globuliną wiąŜącą kortykosteroidy (CBG
— cortic o steroid binding globulin). CBG syn-
tetyzowana jest w wątrobie, podobnie jak glo-
bulina wiąŜąca hormony tarczycy (TBG). Nasi-
lenie tej syntezy wzmagają estrogeny. CBG
wiąŜe większość kortyzolu osocza, jeśli stęŜenie
tego hormonu znajduje się w granicach normy.
Znacznie mniejsze ilości kortyzolu związane są
z albuminami. RóŜnice w zakresie powinowact-
wa pozwalają określić okres biologicznego pół-
trwania róŜnych glukokortykoidów. Kortyzoi
wiąŜe się mocno z CBG, jego okres półtrwania
wynosi 1,5-2 h, KortykEfsteron wiąŜe się słabiej
z CBG, przez co jego okres półtrwania wynosi
mniej niŜ 1 h. CBG wiąŜe nie tylko glukokor-
tykoidy. I tak deoksy korty kosteron i proges-
teron wykazują dostateczne powinowactwo do
CBG, by konkurować z kortyzolem o miejsca
wiązania. Ilość kortyzolu nie związanego, a więc
wolnego, stanowi ok. 8% stęŜenia kortyzolu
całkowitego w osoczu krwi i stanowi biologicznie
aktywną frakcję tego hormonu.
Mtneralokortykoidy. Aldosteron, będący
najsilniejszym naturalnym mineralokortykoi-
dem, nie ma swoistego białka transportowego
w osoczu, lecz tworzy słabe wiązanie z al-
buminami. Korty kosteron i 11-deok sy korty ko-
steron (są to steroidy wykazujące działanie
mineralokortykoidowe) wiąŜą się z CBG. Te
fakty pozwalają zrozumieć mechanizm działa-
nia aldosteronu (patrz niŜej).
Przemiana i szybkość wydalania zaleŜą
od obecności lub nieobecności białek
nośnikowych
Glukokortykoidy. Kortyzoi i jego meta-
bolity stanowią ok. 80% występujących w oso-
czu 17-hydroksykortykoidów. Pozostałe 20%
to kortyzon i 11 -deoksy korty zol. Około połowa
krąŜącego we krwi kortyzolu (podobnie jak
kortyzonu i 11-deoksy korty zolu) krąŜy we krwi
pod postacią metabolitów dihydro- lub tet-
rahydro, powstałych drogą redukcji podwój-
nego wiązania w pierścieniu A (pod wpływem
hydrogenaz zaleŜnych od NADPH) oraz grupy
ketonowej w pozycji C3 (pod wpływem od-
wracalnej reakcji dehydrogenazowej). Znaczne
ilości wszystkich wymienionych związków ule-
gają dalszej modyfikacji tworząc w pozycji C3
636 / ROZDZIAŁ 49
koniugaty z kwasem glukuronowym (glukuro-
nidy) lub w mniejszym stopniu z kwasem siar-
kowym. Wymienione modyfikacje strukturalne
zachodzą głównie w wątrobie, sprawiając, Ŝe
lipofiina cząsteczka steroidowa staje się roz-
puszczalna w wodzie i moŜe być wydalana
z ustroju. U człowieka większość koniugatów
steroidowych. wydzielanych, z Ŝółcią do światła
jelita, jest wchłaniana do krwi i ponownie
wychwytywana przez wątrobę, tworząc tzw.
krąŜenie jelit owo-wątrobowe. Około 70% ko-
niugatów steroidowych zostaje wydalona z mo-
czem, 20% z kałem, a pozostałe 10% przez
skórę.
Mineralokortykoidy. Aldosteron krąŜą-
cy we krwi ulega bardzo szybko klirensowaniu
przez wątrobę, co nie jest dziwne, poniewaŜ
hormon ten nie wiąŜe się z białkami nośnikowy-
mi osocza. W wątrobie wytwarzane są 3-gluku-
ronidy tetrahydroaldosteronu, które następnie
wydalane są z moczem.
Androgeny. Androgeny wydalane są jako
17-keto-związki. Wśród nich znajduje się siar-
czan DHEA, androstendion i jego metabolity.
Testosteron, wydzielany w małych ilościach
przez nadnercza, nie jest 17-keto-związkiem,
lecz wątroba przekształca ok. 50% testosteronu
w androsteron i etiocholanolon, które są 17--
ketostero idami.
ISTNIEJĄ RÓśNORODNE
MECHANIZMY REGULACJI
SYNTEZY HORMONÓW
STEROIDOWYCH, NADNERCZY
Hormony glukokortykoidowe
Sekrecja kortyzolu jest zaleŜna od ACTH.
Z kolei wydzielanie ACTH jest kontrolowane
przez hormon uwalniający kortykotropinę
(CRH) (zwany równieŜ kortykoliberyną). Wy-
dzielanie tych hormonów odbywa się na zasa-
dzie ujemnego sprzęŜenia zwrotnego (p. ryc.
44-1 i tab. 46-1).
Hormony minera I oko rtykoidowe
Regulacja wydzielania aldosteronu w komór-
kach kłębkowatych kory nadnerczy jest zupeł-
nie odmienna od regulacji sekrecji kortyzolu.
Głównymi regulatorami sekrecji aldosteronu są
układ reninowo-angiotensynowy oraz potas.
W tej regulacji uczestniczą sód, ACTH i mecha-
nizmy nerwowe.
Układ reninowo-angiotensynowy.
Układ ten uczestniczy w regulacji ciśnienia
tętniczego i przemiany elektrolitowej. Głów-
nym hormonem w tych procesach jest angioten-
syna II, oktapeptyd powstający z angiotensyno-
genu (ryc. 49-5). Synteza angiotensynogemi,
będącego oyglobuliną, następuje w wątrobie.
Jest on substratem dla reniny — enzymu wy-
twarzanego w komórkach tętniczki doprowadza-
jącej kłęb uszka nerkowego. Lokalizacja tych
komórek sprawia, Ŝe są one szczególnie wraŜ-
liwe na zmiany ciśnienia tętniczego. Wiele regu-
latorów fizjologicznych wpływa na uwalnianie
reniny za pośrednictwem haroreceptorów ner-
kowych (tab. 49-3). Komórki przyklębuszkowe
Tabela 49-3. Czynniki wpływające na uwalnianie
reniny
Czynniki pobudzające Czynniki hamujące
ObniŜane ciśnienie tętnicze PodwyŜszone ciśnienie
tętnicze
Zmiany pozycji ciała z
Zmiana pozycji ciała z
poziomej na pionową pionowej na poziomą
ZuboŜenie ustroju w sód ObciąŜenie solą
Związki p-adrenergiczne Antagoniści p-adrenergicz-ni
Inhibitory prostaglandyn Potas
Prostaglandyrty Wazopresyna
Angiotensyna II
są równieŜ wraŜliwe na zmiany stęŜenia Na+
i CI~ w płynie kanalikowym. Tak więc czynniki
powodujące obniŜenie efektywnej objętości
krwi krąŜącej (odwodnienie, spadek ciśnienia
tętniczego, utrata płynów ustrojowych lub
krwi) lub obniŜające stęŜenie NaCl w płynie
kanalikowym pobudzają uwalnianie reniny.
Nerwy współczulne nerek, ze swoimi zakoń-
czeniami w komórkach przykłębuszkowych po-
średniczą w oddziaływaniu ośrodkowego ukła-
du nerwowego lub pozycji ciała na uwalnianie
reniny. W tym mechanizmie regulacji biorą
udział receptory p-adrenergiczne.
Renina, działając na substrat — angioten-
synogen, uwalnia dekapeptyd, zwany angioten-
syną I. Syntezę angiotensynogenu w wątrobie
wzmagają glukokortykoidy i estrogeny. Nad-
ciśnienie tętnicze patogenetycznie powiązane
z tymi hormonami, moŜe być przynajmniej
częściowo spowodowane wzrostem stęŜenia an-
 HORMONY KORY NADNERCZY / 637

Anglolensynogen Asp-ArgValTyr-lle-His-Pro-Phe-HisLeu-Leu (-400dalszych

A i aminokwasów)

Angiotensyna I Asp-Arg-Val-Tyr-lle-His-Pro-PheHi5-Leu

ENZYM PRZEKSZTAŁCAJĄCY
ANGIOTENSYNĘ 1 (KONWERTAZA}

Angiotensyna II AspArg-ValTvr-lle-HiiPro-Phe

[AMINOPEPTYPAZA| Angiotensyna III

Arg-Va]-Tyr-lle His-ProPhe

ANGIOTENSYNAZY

P rod ukty deg radacj i

Ryc. 49-5. Powstawanie i przemiana angiotensyn. Strzałki wskazują na miejsca działania enzymów
rozszczepiających.

giotensynogenu. PoniewaŜ stęŜenie krąŜącego steronu. Pomimo Ŝe angiotensyna II działa

angiotensynogenu jest bliskie wartości Kmw re-
akcji z reniną, małe jego zmiany mogą mieć
znamienny wpływ na powstawanie angioten-
syny II.
Enzym przekształcający angiotensyitę (kon-
wcrtaza) jest glikoproteiną występującą w płu-
cach, komórkach śródbłonkowych i osoczu
krwi. Katalizuje on odszczepienie dipeptydu od
C-końca dekapeptydu angiotensyny I w wyniku
czego powstaje oktapeptyd — angiotensyna II.
Reakcja ta nie wydaje się mieć charakteru
reakcji regulowanej. RóŜne analogi nonapep-
tydowe angiotensyny I i inne związki są kom-
petycyjnymi inhibitorami enzymu przekształ-
cającego i stosowane są w leczeniu nadciśnienia
tętniczego reninozaleŜnego. Enzym przekształ-
cający rozkłada równieŜ bradykininę, będącą
silnym czynnikiem rozszerzającym naczynia.
Tak więc enzym ten podwyŜsza ciśnienie tęt-
nicze krwi dwiema odmiennymi drogami.
Angiotensyna II podnosi ciśnienie tętnicze
krwi działając kurcząco na letniczki. Jest ona
silną substancją wazoaktywną. Hamuje ona
uwalnianie reniny z komórek przykłębuszko-
wych i jest silnym stymulatorem syntezy aldo-
bezpośrednio stymulująco na nadnercza, nie ma
ona wpływu na syntezę kortyzolu.
U niektórych gatunków angiotensyna II ule-
ga przekształceniu do angiotensyny III, będącej
des-Asp^heptapeptydem, pobudzającym syn-
tezę aldosteronu równie silnie jak angiotensyna
II (ryc. 49-5). U człowieka stęŜenie angioten-
syny II w osoczu jest 4-krotnie wyŜsze od
angiotensyny III, co sugeruje, Ŝe większość
efektów biologicznych spowodowanych jest ok-
tapeptydem — angiotensyna II. Zarówno an-
giotensyna II jak i III są szybko rozkładane
przez angioteasynazy.
Angiotensyna II wiąŜe się ze swoistym recep-
torem komórek warstwy kłębkowatej nadner-
czy. Kompleks hormon-receptor nie aktywuje
cyklazy adenylanowej co sugeruje, Ŝe cAMP nie
pośredniczy w działaniu hormonu na poziomie
komórkowym. Efekty angiotensyny II, polega-
jące na stymulacji konwersji cholesterolu do
pregnenolonu i kortykosteronu do 18-hydro-
ksykortykosteronu i aldosteronu, wydają się
zachodzić przy udziale zmian śródkomórkowe-
go stęŜenia wapnia i metabolitów fosfolipido-
wych podobnie jak to'opisano w rozdz. 45.
638 / ROZDZIAŁ 49

Potas. Wydzielanie aldosteronu jest wraź- ry nadnerczy tylko mineralokortykoidami jest

liwe na zmiany stęŜenia potasu w osoczu,
Wzrost stęŜenia K + o zaledwie 0,1 mmol/1
pobudza sekrecję aldosteronu i odwrotnie, spa-
dek kalemii obniŜa zarówno syntezę, jak i wy-
dzielanie tego hormonu. Potas oddziałuje na te
same etapy biosyntezy aldosteronu co angioten-
syna II, chociaŜ mechanizm jego działania jest
niejasny. Jon potasu, podobnie jak angioten-
syna II, nie wpływa na biosyntezę kortyzolu.
Inne stymulatory. W określonych waran-
kach ACTH i sód mogą uczestniczyć w produk-
cji aldosteronu u człowieka.
HORMONY STEROIDOWE
WYWOŁUJĄ LICZNE I RÓśNORODNE
EFEKTY METABOLICZNE
Wypadnięcie czynności kory nadnerczy koń-
czy się śmiercią, jeśli nie rozpoczęto dostatecz-
nie wcześnie leczenia substytucyjnego. U czło-
wieka leczenie substytucyjne niewydolności ko-
niewystarczające; glukokortykoidy mają zna-
czenie decydujące o przeŜyciu. W odróŜnieniu
od człowieka, u szczurów podawanie mineralo-
kortykoidów jako leczenie substytucyjne w nie-
wydolności kory nadnerczy jest zupełnie wy-
starczające. Zarówno nadmiernie podwyŜszo-
ne, jak i obniŜone stęŜenia obu klas hormonów,
spowodowane procesem chorobowym lub po-
stepowaniem leczniczym, są przyczyną powaŜ-
nych powikłań związanych z efektami metaboli-
cznymi tych hormonów.
Glukokortykoidy wpływają na
podstawową przemianę materii,
mechanizmy odpornościowe i ciśnienie
tętnicze krwi oraz uczestniczą
w reakcjach ustroju na stres
Szczegółowy opis metabolicznych efektów
hormonów glukokortykoidowych moŜna zna
leźć w standardowych podręcznikach fizjologii,
Krótkie zestawienie tych efektów znajduje się
w tab, 49-4,

Tabala 49-4. Efekty biologiczne glukokortykoidów

I. Wpływ na pośrednią przemianę materii
1. Wzrost wytwarzania glukozy w wątrobie spowodowany:
a. Zwiększonym napływem aminokwasów (substratów glukoneogenetycznych) z tkanek
obwodowych
b. Wzrostem glukoneogenezy uwarunkowanym aktywacją kluczowych enzymów tego
procesu
c. Maksymalizacją innych kluczowych reakcji (uwarunkowanych permisyjnym działaniem
glukokortykoidów)
2. Wzrost odkładania się glikogertu w wątrobie poprzez aktywacje syntazy glikogenowej
Wzrost I i po I i zy (w kończynach); mogą stymulować lipogenezę w innych miejscach (twarz, tułów)
szczególnie wtedy, gdy ich stęŜenie w osoczu jest wyŜsze od fizjologicznego
Stymulacja przemiany białek i RNA. Przy fizjologicznych stęŜeniach glukokortykoidów jest to
dziaianie anaboliczne, natomiast przy stęŜeniach wyŜszych od fizjologicznych — działanie
kataboliczne
II. Działanie na mechanizmy odpornościowe:
Redukcja reakcji immunologicznych. Hormony te powodują rozpad limfocytów, który jest
gatunkowo i komórkowo swoisty
Supresja reakcji zapalnych przez:
a. Zmniejszanie liczby krąŜących leukocytów i migracji leukocytów tkankowych
b. Hamowanie proliferacji fibroblastów
c. Stymulację powstawania lipokortyn, które hamując fosfolipazę A2, zmniejszają syntezę bardzo
silnych substancji zapalnych, tj. prostaglandyn i leukotrien
III. Inne efekty glukokortykoidów
Są niezbędne do utrzymania prawidłowego ciśnienia tętniczego oraz prawidłowej objętości
minutowej serca (rzutu serca)
Są niezbędne do utrzymania prawidłowej równowagi wodnoelektrolitowej najpewniej poprzez
hamowanie uwalniania ADH (przez co wpływają na wydalanie H2O przez nerki) i stymulację
syntezy angiotensynogenu (przez co wpływają na retencję Na w nerkach). Te efekty glukokor
tykoidów pośrednio oddziałują na ciśnienie tętnicze krwi
Są niezbędne, wraz z hormonami rdzenia nadnerczy, w reakcji ustroju na stres

Hormony mineralokortykoidowe
wpływają na równowagę elekrolitową
i transport jonów
Hormony mineralokortykoidowe działają
w nerkach pobudzając aktywny transport Na +
w kanalikach krętych dystalnych i zbiorczych.
Efektem „netto" ich działania jest retencja
sodu. Hormony te pobudzają równieŜ w ner-
kach sekrecje jonów K+, H+ i NH^i wpływają
na transport jonów w innych tkankach nabłon-
kowych, w tym w gruczołach potowych, błonie
śluzowej jelit i śliniankach. Działanie mineralo-
kortykoidowe aldosteromi jest 30—50 razy sil-
niejsze niŜ deoksykortykosteronu (DOC)
i 1000-krotnie silniejsze niŜ kortyzolu lub kor-
tykosteronu. Jako najsilniejszy naturalny rnine-
ralokortykoid, aldosteron jest głównym hor-
monem regulacji gospodarki sodowej i potaso-
wej u człowieka. Kortyzol, choć wykazuje zna-
cznie słabsze działanie minerał ot rop owe, wy-
wiera równieŜ znamienny wpływ na retencję
Na+ i wydalanie K+ przez to, Ŝe wytwarzany
jest w znacznie większych ilościach niŜ aldo-
steron. Mniejsze znaczenie w regulacji gospoda-
rki Na+ i K+ ma DOC, poniewaŜ jego wy-
twarzanie jest bardzo małe.
Do wystąpienia skutków działania aldostero-
nu potrzebna jest synteza białek i RNA, co
sugeruje, Ŝe w mechanizmie działania tego hor-
monu uczestniczą swoiste produkty genowe.
MECHANIZMY DZIAŁANIA
HORMONÓW STEROIDOWYCH
NADNERCZY SĄ DO SIEBIE
PODOBNE
Hormony glukokortykoidowe rozpoczynają
swoje działanie w komórkach docelowych reagu-
jąc ze swoistym receptorem. Ten etap jest nie-
zbędny, by mogły one wniknąć do jądra komór-
kowego i związać się z DNA. Na ogół stwierdza
sie wysoką dodatnią korelację między wielko-
ścią powinowactwa hormonu z receptorem
a nasileniem określonego efektu biologicznego.
Dotyczy to szerokiej skali aktywności tych
hormonów. 1 tak steroid wykazujący 10-krotnie
słabsze powinowactwo do receptora niŜ np.
kortyzol wywołuje odpowiednio mniejsze dzia-
łanie biologiczne przy określonym stęŜeniu tych
steroidów. W mechanizmie działania hormo-
nów steroidowych na ogół nie uczestniczą „rece-
ptory zapasowe".
Biologiczne działanie hormonu steroidowego
HORMONY KORY NADNERCZY / 639
zaleŜy zarówno od jego zdolności wiązania się
z receptorem, jak równieŜ od stęŜenia wolnego
hormonu (nie związanego z białkiem transpor-
towym) w osoczu. Kortyzol, kortykosteron
i aldosteron — wszystkie te hormony wykazują
silne powinowactwo do receptora glukokor-
tykoidowego, niemniej jednak w warunkach
fizjologicznych głównym hormonem wiąŜącym
się z receptorem glukokortykoidowym jest kor-
tyzol, poniewaŜ jego stęŜenie w osoczu krwi jest
najwyŜsze. W pewnych stanach chorobowych
(np. w niedoborze 17 a-hydroksylazy) kortyko-
steron jest głównym glukokortykoidem, W od-
róŜnieniu od niego, aldosteron nigdy nie osiąga
stęŜenia w surowicy potrzebnego do wystąpie-
nia efektów glukokortykoidowych.
Domeny czynnościowe receptora
glukokortykoidowego zostały
rozszyfrowane
Liczne badania biochemiczne, immunologi-
czne i genetyczne doprowadziły do poznania
struktury receptora glukokortykoidowego
przedstawionego schematycznie na ryc. 49-6.
N-końcowa połówka receptora zawiera więk-
szość domen antygenowych oraz obszar modu-
lujący czynność promotorową (frans-aktywa-
cję). C-końcowa połowa receptora zawiera do-
menę wiąŜącą DNA i hormon. Domena wiąŜą-
ca DNA znajduje się bliŜej środka cząsteczki,
podczas gdy domena wiąŜąca hormon zlokali-
zowana jest blisko C-końca. Obie te domeny są
niezbędne w Ŝrans-aktywacji procesu transkryp-
cji genu. Dla dimeryzacji dwóch cząsteczek
receptora potrzebna jest pewna sekwencja ami-
nokwasowa na C-końcu, Sądzi się, Ŝe reakcja
dimeryzacji jest potrzebna przy wiązaniu się
receptora do kaŜdej z dwóch „połówek" ele-
mentu odpowiedzi na glukokortykoidy (GRE)
(p. strzałki w tab. 45-3). Wydaje się, Ŝe do
procesu wniknięcia receptora do jądra komór-
kowego (czyli dla jego lokalizacji w Jądrze")
potrzebne są dwa oddzielne obszary.
Sekwencja aminokwasowa receptora, ustalo-
na na podstawie analizy odpowiadającego mu
cDNA, wykazała występowanie dwóch obsza-
rów obfitujących w reszty Cys-Lys-Arg w ob-
rębie domeny wiąŜącej DNA. Porównując te
obszary z innymi białkami wiąŜącymi DNA
(szczególnie TFIIIA), moŜna zakładać wystę-
powanie struktury białka, posiadającego dwa
„palce" (przy czym kaŜdy z nich ma w środku
atom cynku), które wiąŜą się z jednym skrętem
pasma DNA. Jest to jedna z postaci interakcji
640 / ROZDZIAŁ 49
□omana wiąŜąca
Domena zmienna ONA
m.
Ryc. 49-6. Schemat struktury fudzkiego receptora gfikokortykoidowego złoŜonego z 777 aminokwasów.
W obrębie receptora moŜna wyróŜnić domeny antygenowe wiąŜące DNA oraz wiąŜące hormon. Pokazano
równieŜ inne domeny oraz homologię z onkogenem v-erb-A.
białek z DNA omawianych w rozdz. 41. Ta
obserwacja jak równieŜ wynik innych badań,
w których wykazano, Ŝe C-końcowa połówka
receptora ghikokortykoidowego jest bardzo po-
dobna do onkogenu v-erb-A oraz Ŝe domeny
tego onkogenu wiąŜące DNA są homologiczne
z analogicznymi domenami receptora glukoko-
rtykoidowego, estrogenowego i progesterono-
wego, doprowadziły do wykrycia nadrodziny
steroid o wo-tarczy co wego receptora hormonal-
nego.
Nadrodzina steroid owo-tarczyco we-
go receptora hormonalnego. Hormony
steroidowe i tarczycy regulują wiele procesów
uczestniczących w rozwoju, róŜnicowaniu,
wzroście, reprodukcji i adaptacji ustroju do
zmian środowiskowych. W ostatnich latach
stało się jasne, Ŝe wspólny mechanizm mógłby
wyjaśnić działanie tych hormonów na poziomie
molekularnym (p. rozdz. 45). W tym mechaniz-
mie istotnym ogniwem są receptory hormonal-
ne. PoniewaŜ występowanie tych ostatnich
w ustroju nie jest obfite, analiza strukturalna
receptorów stała się moŜliwa dopiero po wyi-
zolowaniu klonów cDNA dla kaŜdego z nich.
Najpierw poznano strukturę receptora gluko-
kortykoidowego, estrogenowego i progestero-
nowego. Stwierdzenie homologii w zakresie
domen wiąŜących DNA dla tych hormonów,
jak równieŜ wykazanie znacznego podobień-
stwa tych domen do \-erb-A — białka onkogen-
nego, wiąŜącego DNA, były punktem wyjścia
dla hipotezy, Ŝe wymienione receptory mogą
naleŜeć do nadrodziny genowej (supergene fami-
ly). JeŜeli tak, oczywista stała się kolejna hi-
poteza, Ŝe z bibliotek cDNA powinno się
Domena wiąŜąca
hormon
■cooh
trans— aktywacja
Translokacja Jądrowa
Dimeryzacja
Antygenowość
Homologia z on kog snem
v—»rt~ A
wyizolować inne receptory, uŜywając sond na
wspólny obszar (domenę DNA) w warunkach
zredukowanej hybrydyzacji (p. rozdz. 42). Oka-
zało się, Ŝe hipoteza ta była słuszna. Jak to
pokazano na ryc. 49-7, określone zostały struk-
tury dla wszystkich receptorów steroidowych,
równieŜ dla kilku receptorów, których dotych-
czas nie zidentyfikowano. Uderzająca jest dla
tych receptorów homologia domen wiąŜących
DNA oraz fakt występowania ogólnej wspólnej
organizacji. Omawiane receptory róŜnią się zna-
cznie długością, głównie połówki N-końcowego
fragmentu cząsteczki. Ta obserwacja znacznie
przyspieszyła zrozumienie mechanizmu trans-
krypcji genów regulowanych przez te hormony.
Działanie hormonów
glukokortykoidowych polega
przewaŜnie na regulacji ekspresji
genów
Ogólne mechanizmy działania hormonów
glukokortykoidowych zostały opisane w rozdz.
45 i przedstawione na ryc. 45-1. Liczne dowody
potwierdzają słuszność koncepcji, Ŝe ta klasa
hormonów wywiera wpływ na swoiste białka
komórkowe, oddziaływując na ilość „krytycz-
nych" białek, najczęściej enzymów, w obrębie
komórki. Zwykle gfukokortykoidy realizują
swoje działanie poprzez regulację szybkości
transkrypcji swoistych genów w komórkach
docelowych, choć mogą wpływać równieŜ na
inne etapy „szlaku informacyjnego" (p. ryc.
45-2). Regulacja transkrypcji polega na tym, Ŝe
kompleks steroid-receptor wiąŜe się ze swois-
tymi sekwencjami DNA, połoŜonymi w sąsiedz-
twie miejsca inicjacji transkrypcji i, Ŝe te obszary
 HORMONY KORY NADNERCZY / 641

Domeny Zmienne DNA Ugand Receptor

421 496 528 777
GlukoKortykoidowy

984

Mlnsralokortykoldowy

567 633 680 934

V90< Progestynowy

185 250 311 551 595

Estrogenów/

1 24 89 192 427
Dla wiła miny D

162 169 232 4S6

TĄ dla hormonów
tarczycy

8S 153 198 462

Ola kwasu retlnol owego

291 358 421 639

V-erf>-A

Ryc. 49-7. Schematyczne porównania nadrodziny steroidowo-tarczycowego receptora hormonalnego.

Sekwencje w obrębie ludzkich receptorów (v-erb-A jest pochodzenia ptasiego) zostały tak przedstawione,
by ich domeny wiąŜące DNA i wykazujące największe podobieństwo w sekwencji aminokwasowej
znajdowały się jedna nad drugą Liczby w obrębie za kres kowanego pola oznaczają procentowe
podobieństwo danej domeny do odpowiedniej domeny receptora glukokortykoidowego. Liczby nad
pionowymi liniami, odgraniczającymi poszczególne domeny, oznaczają pozycje aminokwasów.
N-kotfcowy aminokwas oznaczono jako 1. Wyizolowano wiele innych podobnych cząsteczek, lecz nie
określono ich czynności ani ich ligandów. ____________ _______________________

DNA nadają reakcji na hormon cech swois-
tości. W jaki sposób interakcja kompleksu
steroid-receptor z DNA pobudza lub hamuje
transkrypcję, na czym polega swoistość tkan-
kowa tej interakcji oraz dlaczego w jednych
tkankach hormon pobudza, zaś w innych ha-
muje transkrypcję określonego genu — oto
kilka tylko pytań, na które dotychczas brak
odpowiedzi.
Krótki opis mechanizmu wpływu hormonów
glukokortykoidowych na transkrypcję DNA
wirusa wywołującego guz sutka u mys2y jest
najlepszą ilustracją stanu wiedzy na temat dzia-
łania hormonów steroidowych. Model wirusa
wywołującego guz sutka jest bardzo uŜyteczny,
poniewaŜ wpływ steroidów jest szybki i wyrazis-
ty i dogłębnie zbadano biologię molekularną
tego wirusa. Kompleks glukokortykoid-recep-
tor wiąŜe się wybiórczo i swoiście z sekwencją
DNA określoną jako glukokortykoidowy ob-
szar (element) regulatorowy (GRE ■— glucocor-
ticoid regulatory element). Obszar ten zlokali-
zowany jest o kilkaset zasad w górę w stosunku
do miejsca inicjacji transkrypcji. W bliskim
sąsiedztwie GRE znajdują się sekwencje bardzo
podobne do sekwencji konsensus GGTA-
CAnnnTGTCT zlokalizowanej we fragmencie
regulatorowym genów regulowanych przez glu-
kokortykoidy. Glukokortykoidowy obszar re-
gulatorowy połączony z receptorem nasila inic-
jację transkrypcji genomu wirusa wywołującego
guz sutka u myszy oraz wykazuje równieŜ
działanie aktywujące na heterologiczne promo-
tory. Ten element działający w układzie cis jest
czynny równieŜ wówczas, kiedy zostanie prze-
sunięty do innych obszarów DNA połoŜonych

4i Biochemia
442 / ROZDZIAŁ 49
-
r
GRE \ Promotor MTV Genom MTV

p
( GRE Promotor MTV Genom MTV

Promotor MTV — Genom MTV GRE\

GRE\ Promotor hetero logiczny

-
r Genom MTV

r
GRE\ Promotor hetero logiczny Gen hetero logiczny

Ryc. 49-8. GRE jest wzmacniaczem procesu transkrypcji. Wirus (typ dziki) wywołujący guz sutka
u myszy (MTV) zawiera: obszar w paśmie DNA, które ulega skopiowaniu do jednostki transkrypcyjnej
(genom MTV), promotor i GRE. GRE oddzielony jest normalnie od 5'-końcowego miejsca startowego
transkrypcji przez ok. 200 zasad, choć moŜe działać w obu kierunkach GRE moŜe równieŜ ulec ttenslokacji
w dół od miejsca startowego transkrypcji. Działa on równieŜ w heterologicznych układach promotorowych
i kodujących. Te fakty dowodzą, Ŝe GRE i inne obszary regulatorowe wyizolowane z róŜnych genów
działają jako wzmacniacze transkrypcji. _________________ ____ " ____

w dół lub w górę łańcucha i pracuje w obu
kierunkach. Pod tym względem glukokortykoi-
dowy obszar regulatorowy spełnia rolę wzmac-
niacza procesu transkrypcji. Występowanie
tych cech wykazano równieŜ w kilku innych
genach regulowanych przez glukokortykoidy.
Są one zestawione na ryc. 49-8. Wydaje się, Ŝe
niektóre geny regulowane przez glukokortykoi-
dy wymagają obecności dodatkowego białka
wiąŜącego DNA oraz odpowiadającego mu
obszaru DNA.
Główne działanie glukokortykoidów polega
na kontroli nasilenia procesu transkrypcji genu,
lecz nie jest to ich działanie jedyne. Dzięki
moŜliwości mierzenia nasilenia róŜnych proce-
sów wykazano, Ŝe glukokortykoidy regulują
równieŜ szybkość degradacji swoistych mRNA
(np. mRNA kodującego hormon wzrostu i kar-
boksykinazę fosfoenolopirogronianową) oraz
obróbkę potranslacyjną (np. róŜnych białek
wirusa wywołującego guz sutka u myszy). Glu-
kokortykoidy i inne klasy hormonów steroido-
wych mogą działać na kaŜdym etapie „szlaku
informacyjnego" począwszy od DNA, a koń-
czywszy na końcowym białku (p. ryc. 45-2),
przy czym nasilenie tego działania moŜe być
róŜne i zaleŜne od danego układu.
Ogólne zasady działania hormonu m
ineralokorty koidowego (aldosteronu)
są podobne do opisanych dla innych
hormonów steroidowych (ryc. 45-1, Z,
3. i tab. 45-3)
ChociaŜ wyizolowano swoiste produkty ge-
nowe, do wystąpienia efektów działania aldo-
steronu potrzebna jest synteza białek i RNA.
Przyjmuje się, Ŝe swoiste białka uczestniczą
w transporcie jonów indukowanym aldostero-
nem.
Receptory o wysokim powinowactwie
do ałdosteronu (K d ~1 nmol/l)
stwierdzono w cytoplazmie i jądrach
komórek docelowych
Obecność takich receptorów stwierdzono
w nerkach, śliniankach przyusznych i jelicie
grubym oraz w innych komórkach, których nie
uwaŜano za komórki docelowe dla aldosteronu
(komórki hipokampa i serca). Te receptory
wykazują podobne powinowactwo do aldoste-
ronu, kortyzolu i kortykosteronu i określone
zostały jako receptory typu I w celu odróŜnienia
ich od klasycznych receptorów glukokortykoi-
dowych (typu II).
Uwzględniając fakt, Ŝe stęŜenie aldosteronu

w osoczu krwi jest znacznie mniejsze od stęŜenia
kortyzolu i kortykosteronu, moŜna by przypu-
szczać, Ŝe receptory typu I zostaną zajęte głów-
nie przez te dwa ostatnie steroidy, przez co
działanie aldostoonu byłoby niewielkie. NaleŜy
jednak przypomnieć, Ŝe DOC i kortykosteron
są chciwie wiązane przez globulinę wiąŜącą
kortykosteroidy, tj. przez białko transportowe
dla glukokortykoidów, podczas gdy aldosteron
nie ma swoistego białka nośnikowego. Ten fakt
sprawia, Ŝe efektywne stęŜenie wolnego (nie
związanego z białkiem) aldosteronu w osoczu
krwi jest wyŜsze od odpowiedniego stęŜenia
zarówno kortykosteronu, jak i DOC Dlatego
teŜ aldosteron łatwo wnika do komórek co daje
mu przewagę w konkurencji o wiązanie z recep-
torami typu I in vivo. WaŜne dla ustroju działa-
nie aldosteronu zabezpiecza dodatkowy mecha-
nizm stanowiący rodzaj wentyla bezpieczeńst-
wa. Receptor występujący w tkankach docelo-
wych dla mineralokortykoidów wykazuje bez-
względną selektywność dla aldosteronu dzięki
obecności enzymu dehydrogenazy 11 p-hydro-
ksysteroidowej. Enzym ten przekształca kor-
tyzol i kortykosteron do odpowiednich 11 p-
metabolitów, lecz nie działa na aldosteron.
Metabolity te nie wiąŜą się z receptorami typu I,
sprawiając, Ŝe aldosteron ma do niego swobod-
ny dostęp.
Aldosteron działa głównie na transport
jonów
Działanie aldosteronu na transport sodowy
na poziomie molekularnym nie zostało wyjaś-
nione. Niemniej wyniki kilku badań -uzasad-
niają następującą hipotezę.
Jony Na+ występujące w płynie zawartym
w świetle kanalików nerkowych wnikają biernie
do komórek kanalikowych od strony luminal-
nej za pośrednictwem kanałów sodowych. Z ko-
lei jony Na+ przechodzą do płynu śródmiąŜ-
szowego za pośrednictwem Na+/K+ zaleŜnej
pompy ATP-azowej umiejscowionej na biegu-
nie podstawnobocznym komórek kanaliko-
wych. Energię dla tego procesu dostarcza ATP.
Aldosteron zwiększa liczbę kanałów sodo-
wych w błonie komórkowej luminalnego biegu-
na komórek kanalikowych, co zapewne jest
przyczyną wzrostu środkom orkowego stęŜenia
Na+. Aldosteron zwiększa równieŜ aktywność
kilku enzymów mitochondrialnych, przez co
nasila powstawanie ATP niezbędnego do napę-
dzania pompy Na+/K+ umiejscowionej w błonie
komórkowej po dstawnob ocznego bieguna
HORMONY KORY NADNERCZY / 643
komórek kanalikowych. Skutkiem działania
aldosteronu jest wzrost ilorazu NADH:NAD
oraz aktywności kilku enzymów mitochondrial-
nych, w tym syntazy cytrynianowej. Wzrost
aktywności syntazy cytrynianowej jest wyni-
kiem rzeczywistej indukcji (pośredniczonej opi-
saną wyŜej transkrypcją genu) i okresowy
wzrost tego białka wykazuje wysoką korelację
z działaniem aldosteronu na transport Na+. Nie
wykazano bezpośredniego wpływu aldosteronu
na pompę sodową. Tak więc wydaje się, Ŝe
hormon ten zwiększa śródkomórkowe stęŜenia
Na+ oraz stymuluje powstawanie związków
wysokoenergetycznych niezbędnych przy wy-
pompowywaniu tego jonu do płynu śródmiąŜ-
szowego. Inne mechanizmy wydają się uczest-
niczyć w transporcie jonów K+ i H+, a wśród
nich róŜne białka regulowane przez aldosteron*.
PATOFIZJOLOGIA KORY
NADNERCZY
Zaburzenia spowodowane nadmiarem
lub niedoborem glukokortykoidów
Pierwotna niewydolność nadnerczy (choroba
Addisona) charakteryzuje się hipoglikemią, nie-
zwykłą nadwraŜliwością na insulinę, nietoleran-
cją stresu, jadłowstrętem, chudnięciem, nudnoś-
ciami i znacznym osłabieniem. Chorzy na cho-
robę Addisona wykazują niskie ciśnienie tęt-
nicze, obniŜone przesączanie kłębuszkowe oraz
zmniejszoną zdolność do wydalania ładunku
wodnego. W wywiadach często podają „nałogo-
we" zjadanie soli. W surowicy krwi stwierdza się
małe stęŜenie Na+, natomiast duŜe stęŜenie K+;
ponadto obserwuje się wzrost liczby limfocytów
i komórek eozynofdnych. U chorych takich
stwierdza się nadmierną pigmentację skóry
i błon śluzowych, uwarunkowaną wyrównaw-
czym wzrostem sekrecji ACTH i produktów
transkrypcji genu proopiomelanokortyny
(POMC).
Wtórna niewydolność kory nadnerczy uwa-
runkowana jest niedoborem ACTH spowodo-
wanym zawałem przysadki gruczołowej lub jej
zniszczeniem przez nowotwór lub zakaŜenie.
Charakteryzuje się podobnymi aberracjami me-
tabolicznymi co pierwotna niewydolność kory
* Mechanizm działania aldosteronu na komórki
nabłonkowe gruczołów potowych, ślinianek i przewo-
du pokarmowego jest podobny do podanego dla
komórek kanalików nerkowych {przyp. tłum.).
644 / ROZDZIAŁ 49
nadnerczy, róŜni się od niej jednak nieobecnoś-
cią hiperpigmentacji skóry i błon śluzowych.
Nadmiar glukokortykoidów, powszechnie
określany jako zespół Cushinga, zwykle spowo-
dowany jest podawaniem farmakologicznych
dawek tych steroidów. MoŜe on być równieŜ
uwarunkowany nadmiernym wydzielaniem
ACTH przez gruczolaka przysadki mózgowej,
nadmierne wydzielanie glukokortykoidów
przez gruczolaka lub raka nadnerczy lub ekto-
pową sekrecję ACTH przez nowotwór. Dla
chorych z zespołem Cushinga charakterystycz-
ne jest zniknięcie dobowego rytmu wydzielania
ACTH i kortyzolu. Wykazują oni obecność
hiperglikemii lub cechy nietolerancji glukozy
(lub obydwie anomalie metaboliczne) spowodo-
wanej wzmoŜoną gluk one o genezą. Ze wzmoŜo-
ną glukoneogenezą powiązany jest cięŜki kata-
bofizm białek przejawiający się ścieńczeniem
skóry, zanikiem mięśni szkieletowych, osteo-
porozą, zanikiem tkanki limfoidalnej. Ogólnie
mówiąc u chorych tych stwierdza się ujemny
bilans azotowy. Stwierdza się teŜ charakterys-
tyczne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej, tj.
otyłość typu tułowiowego z obecnością typowe-
go „garbu bawolego". Oporność na infekcje,
reakcje zapalne oraz gojenie się ran są upo-
śledzone. Wiele objawów, takich jak hipernat-
remia, hipokalemia, zasadowica, obrzęki i nad-
ciśnienie, spowodowanych jest efektami mine-
rał okortykoidowymi kortyzolu.
Zaburzenia związane z nadmiarem
mineralokortykoidów
Małe gruczolaki komórek warstwy kiębko-
watej nadnerczy są przyczyną pierwotnego aldo-
steronizmu (zespołu Conna). Do klasycznych
objawów tego zespołu naleŜą: nadciśnienie tęt-
nicze, hipokalemia, hipernatremia i zasadowica
nieoddechowa. U chorych z aldosteronizmem
pierwotnym nie stwierdza się objawów nad-
miaru hormonów glukokortykoid owych, stwie-
rdza się natomiast małą aktywność reninową
osocza oraz małe stęŜenia angiotensyny II.
ZwęŜenie tętnicy nerkowej z następczym spa-
dkiem ciśnienia perfuzyjnego w nerkach moŜe
być przyczyną przerostu i zwiększonej funkcji
komórek przykłębuszkowych, przejawiających
się duŜą aktywnością reninową osocza oraz
podwyŜszonymi stęŜeniami angiotensyny II. Ta
ostatnia jest przyczyną wtórnego aidosteroniz-
mu, który jest podobny do postaci pierwotnej,
róŜniąc się od tej ostatniej wysokimi stęŜeniami
reniny i angiotensyny II w osoczu.
Wrodzony rozrost (hyperplasia)
nadnerczy spowodowany jest
niedoborem enzymatycznym
Zmniejszenie ilości enzymów uczestniczących
w steroidogenezie jest przyczyną niedoboru jej
produktów końcowych, akumulacji metaboli-
tów pośrednich oraz nadmiernej syntezy steroi-
dów szlakami alternatywnymi. Wspólną cechą
większości tych zespołów, które powstają juŜ
w Ŝyciu zarodkowym in utero, jest niedobór
kortyzolu, nadmierne wydzielanie ACTH oraz
rozrost nadnerczy. Stąd określenie wrodzony
rozrost nadnerczy. Inną wspólną cechą tych
zespołów jest nadprodukcja androgenów nad-
nerczowych. Ta ostatnia jest przyczyną przy-
spieszonego wzrostu, wirylizacji oraz występo-
wania obojnaczych narządów płciowych. Ten
fakt tłumaczy alternatywne określenie tego
schorzenia jako zespół nadnerczowo-płciowy.
W 90% przypadków wrodzony rozrost nad-
nerczy spowodowany jest dwiema postaciami
niedoboru 21-hydroksy!azy, tj. niedoborem częś-
ciowym będącym przyczyną tylko wirylizacji
oraz niedobór całkowity przebiegający z utratą
soli przez nerki. Pozostałe przypadki uwarun-
kowane są niedoborem 11 (S-hydrnksyla/y. Opi-
sano tylko pojedyncze przypadki niedoborów
innych enzymów (dehydrogenazy 3 p-hydroksy-
steroidowej, 17a-hydroksylazy, desmolazy cho-
lesterolowej, 18-hydroksylazy, 18-dehydro-
genazy). Niedobór I8-hydroksylazy i 18-dehyd-
rogenazy są przyczyną tylko niedostatecznej
biosyntezy aldosteronu i nie przebiegają z roz-
rostem nadnerczy. Niedobór desmolazy chole-
sterolowej uniemoŜliwia biosyntezę któregokol-
wiek steroidu. Dlatego teŜ defekt ten jest zwykle
nie do pogodzenia z Ŝyciem pozamacicznym.
PIŚMIENNICTWO
Beanto M: Gene regulation by steroid hormones. Celt
I989;56:335. Evans R: The steroid and thyroid
hormone receptor
superfamily: Science 1988;240:889. Granner DK:
The role of glucocorticoid hormones as
biotogical amplifiers. In: Glucocorticoid Hormone
Action. Baxter JD, Rousseau GG (editors). Sprin-
ger-Verlag, 1979. Gustafsson et al: Biochemistry,
molecutar biology
and physiology of the glucocorticoid receptor.
Endocrine Rev 1987;8:185. MorrisDJ: The
metabolism and mcchanismof action
of action of aldosterone. Endocr Rev 1981;2:234.
Yamamoto KR: Steroid receptor-regulated transcrip-
(ion of specific genes and gene networks. Ann Rev
Genet 1985;19:209.
Hormony rdzenia nadnerczy
Dary! K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Układ współczulnonadnerczowy składa się
z przywspókzulnego układu nerwowego z ner-
wami cholinergicznymi przed- i zazwojowymi,
ze współczulnego układu nerwowego z choliner-
gicznymi nerwami przedzwojowymi i adrener-
gtcznynii nerwami zazwojowymi oraz z rdzenia
nadnerczy. Ten ostatni stanowi w rzeczywistości
wydłuŜenie współczulnego ukiadu nerwowego,
poniewaŜ zakończenia włókien przędz woj o-
wych nerwu trzewnego unerwiają komórki
chromochłonne wytwarzające hormony kate-
cholaminowe, tj. dopaminę, noradrenalinę (nor-
epinefrynę) i adrenalinę (epinefrynę). Rdzeń
nadnerczy jest więc wyspecjalizowanym zwojem
bez wypustek aksonalnych. Jego komórki syn-
tetyzują, magazynują i uwalniają substancje
działające w miejscach oddalonych od rdzenia.
Oznacza to, Ŝe rdzeń nadnerczy działa jako
narząd wewnątrzwydzielniczy. Jest on dosko-
nałym przykładem ścisłego powiązania układu
nerwowego z układem endokrynnym, jak to
zasygnalizowano w rozdz. 45.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Hormony układu współczulnonadnerczowe-
go, choć nie są niezbędne do Ŝycia, są jednak
potrzebne w procesie adaptacji do ostrego
i przewlekłego stresu. Adrenalina, noradrenali-
na i dopamina są głównymi składowymi reakcji
na silny stres. Reakcja ta składa się z licznych,
zintegrowanych procesów przystosowawczych
w narządach waŜnych dla Ŝycia (w mózgu,
mięśniach, układzie sercowoplucnym i w wąt-
robie), kosztem narządów mniej uczestniczą-
cych (skóry, układu Ŝołądkowo-jelitowego, tka-
nki limfoidalnej) w tej reakcji. Aminy katecho-
50
Skróty uŜywane w tym rozdziale
COMT - - O-Metylotransferaza katecholowa
DBH - — p -Hydroksv4aza dopaminowa
(f3-oksydaza dopaminowa}
MAO - - Oksydaza monoaminowa
P N M T - - N - Metyl otrą nsferaza
fenyloetanoloamtnowa
VMA - - Kwas waniltnomigdatowy
lowe nie są jedynymi hormonami ułatwiającymi
przezwycięŜenie stresu. Wspomagają je gluko-
kortykoidy, hormon wzrostu, wazopresyna, an-
giotensyna II i glukagon.
HORMONY KATECHOLAMINOWE SĄ
3,4-DIHYDROKSY-POCHODNYMI
FENY LOETYLOAM INY *
Dopamina, noradrenalina i adrenalina syn-
tetyzowane są w komórkach chromochłonnych
rdzenia nadnerczy. Nazwa tych komórek po-
chodzi stąd, Ŝe zawierają one ziarnistości bar-
wiące się na kolor czerwono brunatny przy
ekspozycji na dwuchromian potasu. Skupiska
takich komórek znajdują się równieŜ w sercu,
wątrobie, nerkach, gonadach, neuronach ad-
renergicznych zazwojowego układu współczul-
nego oraz w ośrodkowym układzie nerwowym.
Głównym produktem rdzenia nadnerczy jest
adrenalina. Związek ten stanowi 80% wszyst-
kich katecholamin zawartych w rdzeniu. Nie
jest ona syntetyzowana w innych tkankach
połoŜonych poza rdzeniem nadnerczy. W od-
róŜnieniu od adrenaliny, większość noradrena-
liny zawarta w narządach mających unerwienie
współczuł ne syntetyzowana jest insitu (ok. 80%
całej zawartości), pozostała zaś ilość wytwarza-
646 / ROZDZIAŁ 50

ł HYDROKSYLAZA TVROZYNOWA
(4-MONOOKSYGENAZA
na jest w innych zakończeniach nerwowych,
skąd dociera do komórek docelowych drogą
krwi. Adrenalina i noradrenalina mogą być
syntetyzowane i magazynowane przez komórki
rdzenia nadnerczy i innych tkanek chromo-
chkmnych.
Konwersja tyrozyny do adrenaliny obejmuje
następujące kolejne reakcje: 1) hydroksylację
pierścienia benzenowego, 2) dekarboksylację
i 3) hydroksylację łańcucha bocznego oraz 4)
N-metylację. Szlak biosyntezy katecholamin
i udział w niej poszczególnych enzymów przed-
stawiono na ryc. 50-1, na ryc. 50-2 zaś przed-
stawiono schemat ich biosyntezy w komórce
c hromochło nnej,

Hydroksylaza tyrozynowa jest

enzymem decydującym o wydajności
biosyntezy katecholamin
Tyrozyna jest bezpośrednim prekursorem ka-
techolamin, zaś hydroksylaza tyrozynowa (4--
H HI
I monooksygenaza monofenolowa) jest enzy-
HO C— C—IMH, mem krytycznym w biosyntezie tych związków,
MONOFENOLOWA) decydującym o jej nasileniu. Hydroksylaza ty-
H H. rozynowa występuje tylko w tkankach wytwa-
Dopamtna rzających katecholaminy i to w postaci bądź
rozpuszczonej, bądź związanej z ziarnistościa-

I /I-HYDROKSYLAZA DOPAMINOWA (JS

- OKSYDAZA DOPAMINOWA)

HO H
mi. Działa ona jako oksydoreduktaza z tet-
rahydropterydynąjako koenzymem, przekszta-
łcając L-tyrozynę do L-dihydroksyfenyloalani-
ny (L-dopa). Jako enzym decydujący o nasile-
HO- \ I niu biosyntezy katecholamin, hydroksylaza ty-
I rozynowa podlega róŜnym regulacjom. Naj-
C— C waŜniejszym mechanizmem jest hamowanie jej
aktywności przez same katecholaminy (hamo-
U
No rad ren ati na CH,
wanie mechanizmem sprzęŜenia zwrotnego),
które współzawodniczą z hydroksylaza o koen-

I C —C—NH
I
I chorobowego przebiegającego z nadmiarem ka-
H H
Adrenalina
Ryc. 50-1. Biosynteza katecholamin. PNMT —
N-mety łotra nsferaza fenyloetanoloaminowa. (We-
dług Goldfien A.: The adrertal medulla, w: Green-
span F. S., Forsharn P. H, (red): Basie and Clinical
Endocrinoiogy. Wyd. 2, Appleton and Lange, 1986,
w modyfikacji, za zezwoleniem).
zym pterydynowy tworząc z tym ostatnim zasa-
dę Schiffa. Hydroksylazę tyrozynowa hamuje
kompetycyjnie równieŜ cały szereg pochodnych
tyrozyny, w tym a-metyl o tyrozyna. Związek ten
stosowany jest sporadycznie w leczeniu stanu
techolamin u chorych z guzem chromochłon-
nym, chociaŜ znane są inne, bardziej skuteczne
związki obciąŜone mniej licznymi objawami
ubocznego działania. Trzecia grupa związków
hamuje hydroksylazę tyrozynowa, chelatując
Ŝelazo, będące kofaktorem tego enzymu. Przy-
kładem takiego związku jest a, a'-dipirydyl.
Katecholaminy nie przenikają przez barierę
krew-mózg; oznacza to, Ŝe muszą one być
syntetyzowane na miejscu, tj. w samym mózgu.
W określonych chorobach ośrodkowego ukła-
 HORMONY RDZENIA NADNERCZY / 647

PŁYN POZAKOMORKOWY Komórka chromochłonna PŁYN POZAKOMORKOWY

Tyrozyna
EINE
+
DBH
ATP
Chromogranina A
Wapfi
związki 0-adre-©
nerglczne
I chaiinergiczne 0
związki K-adfenar-
glczne

Ryc. 50-2. Schemat biosyntezy katechoiamin w komórce chromochtonnej. TH — hydroksylaza tyrozy-

nowa, DD — dekarboksylaza dopa, PNMT—N-metylotransferazafenyloetanoloa/ninowa, DBH — (J-hyd-
roksylazadopaminowa, ATP-— adenozynotrifosforan. Biosynteza katecholamin odbywa się w cytoplazmie
i w róŜnych ziarnistościach komórki rdzenia nadnerczy. Niektóre ziarnistości zawierają adrenalinę
(epineirynę) (E), inne noradrenaiinę, zaś jeszcze inne — obydwa hormony. Po stymulacji cała zawartość
ziarnistości jest uwalniana do płynj pozakomórkowego.

du nerwowego, np. w chorobie Parkinsona
stwierdza sie lokalne upośledzenie syntezy do-
paminy. W odróŜnieniu od dopaminy, L-dopa,
będąca prekursorem dopaminy, bardzo łatwo
przenika przez barierę krew-niózg, dzięki czemu
jest "waŜnym lekiem stosowanym w terapii cho-
roby Parkinsona.
Dekarboksylaza dopa jest obecna
we wszystkich tkankach
Ten rozpuszczony w cytoplazmie enzym wy-
maga obecności fosforanu pirydoksalu w proce-
sie konwersji L-dopa do 3,4-dihydroksyfenylo
etyloaminy (dopaminy). Związki strukturalnie
podobne do L-dopa, np. L-metylodopa, są
kom petycyjnym i inhibitorami tej reakcji. Chlo-
rowcowe związki tworzą z L-dopa zasadę Schif-
fa oraz hamują reakcję dekarboksylacji,
a-Metylodopa oraz spokrewnione z nią zwią-
zki, takie jak 3-hydroksytyramina (pochodna
tyraminy), a-metyl o tyrozyna i metaraminol są
skutecznymi lekami stosowanymi w niektórych
postaciach etiologicznych nadciśnienia tętnicze-
go-
(i-Hydroksylaza dopaminowa (P-
oksydaza dopaminowa) (DBH)
katalizuje konwersję dopaminy do
noradrenaliny
DBH jest oksydaza o mieszanej funkcji. Noś-
nikiem elektronów dla tego enzymu jest askor-
binian, zaś jego modulatorem fumaran. W cent-
rum aktywnym tego enzymu znajduje się miedź.
DBH występuje prawdopodobnie w specjalnej
frakcji subkomórkowej komórek rdzenia nad-
nerczy, tj. w ziarnistościach wydzielniczych.
Tak więc konwersja dopaminy do noradrenali-
ny zachodzi w tej strukturze śródkomórkowej.
DBH jest uwalniana z rdzenia nadnerczy i za-
kończeń nerwowych wraz z noradrenaliną.
W odróŜnieniu od noradrenaliny nie moŜe ona
ponownie wrócić do zakończeń nerwowych na
zasadzie powrotnego wychwytu.
N-Metylotransferaza
fenyloetanoloaminy (PNMT) katalizuje
powstawanie adrenaliny
Enzym ten, rozpuszczony w cytoplazmie,
katalizuje N-metylację noradrenaliny, dzięki
czemu powstaje adrenalina. Reakcja ta zacho-
dzi w komórkach rdzenia nadnerczy syntetyzu-
jących ten hormon. Skoro PNMT jest enzymem
rozpuszczalnym, przyjmuje się, Ŝe reakcja kon-
wersji noradrenaliny do adrenaliny zachodzi
w cytoplazmie. Syntezę PNMT indukują hor-
mony glukokortykoidowe, docierające z kory
do rdzenia nadnerczy śródnadnerczowym ukła-
dem wrotnym. Układ ten sprawia, Ŝe stęŜenia
steroidów we krwi rdzenia są 100-krotnie wy-
Ŝsze niŜ we krwi obwodowej. Wydaje się, Ŝe tak
duŜe stęŜenie glukokortykoidów w rdzeniu nad-
nerczy jest niezbędne do indukcji PNMT.
648 / ROZDZIAŁ 50
KATECHOLAMINY SĄ
MAGAZYNOWE I UWALNIANE
Magazynowanie w ziarnistościach
chromochłonnych
Komórki rdzenia nadnerczy zawierają chro-
mochłonne ziarnistości. Są to struktury śród-
komórkowe zdolne do biosyntezy, wychwytu,
magazynowania i wydzielania katecholamin.
Ziarnistości te zawierają oprócz katecholamin
wiele innych substancji, takich jak ATP-Mg2+,
Ca2+, DBH i białko — chromagraninę A.
Katecholaminy wchodzą do tych ziarnistości
ATP-zaleŜnym mechanizmem transportowym
i wiąŜą ten nukleotyd w stosunku 4; I (stosunek
hormonu do ATP). Noradrenalina, magazyno-
wana w tych ziarnistościach, moŜe je opuścić, by
następnie ulec N-metylacji. Tak powstała ad-
renalina wchodzi do nowej populacji ziarnisto-
ści.
Uwalnianie katacholamin jest zaleŜne
od jonów Caa+
Pobudzenie nerwów rdzenia nadnerczy po-
woduje zlanie się błon ziarnistości zapasowych
z błoną plazmatyczną, co jest przyczyną eg-
zocytozy i tym samym uwalniania noradrenali-
ny i adrenaliny. Proces ten jest zaleŜny od Ca2+, i
jak większość zjawisk związanych z egzocyto-
zą, jest pobudzany przez związki cholinergiczne
i |3-adrenergiczne, natomiast hamowany przez
związki a-adrenergiczne (ryc. 50-2). Katechola-
miny i ATP są uwalniane w tych samych
proporcjach, w jakich występują w ziarnistoś-
ciach. Wraz z nimi uwalniane są równieŜ inne
składniki wymienionych ziarnistości, takie jak
DBH, jony wapnia i chromagranina.
Powrotny wychwyt katecholamin przez za-
kończenia nerwowe jest waŜnym mechanizmem
oszczędzania tych hormonów i szybkiego prze-
rwania hormonalnej i neuroprzekaźnikowej ich
czynności. W odróŜnieniu od nerwów współ-
czulnych, rdzeń nadnerczy nie dysponuje me-
chanizmem powrotnego wychwytu i magazyno-
wania raz wydzielonych katecholamin. Uwol-
niona z nadnerczy adrenalina dostaje się do
wątroby i mięśni szkieletowych, gdzie ulega
szybkiej metabolizacji. Tylko bardzo małe ilości
noradrenaliny nadnerczowej docierają do tka-
nek obwodowych. We krwi katecholaminy krą-
Ŝą jako luźno związane z albuminami. Ich okres
biologicznego półtrwania jest niezwykle krótki
(wynosi 10—30 s).
KATECHOLAMINY ULEGAJĄ
SZYBKIEJ METABOLIZACJI
Bardzo niewielkie ilości adrenaliny (mniej niŜ
5%) są wydalane z moczem. Katecholaminy
ulegają szybkiej metabolizacji pod wpływem O-
metylotransferazy katecholowej i oksydazy
monoaminowej. W wyniku działania tych en-
zymów powstają nieaktywne metabolity O-me-
tyiowane oraz produkty deaminacji katechola-
min (ryc. 50-3). Większość katecholamin jest
substratem dla obu wymienionych enzymów,
zaś reakcje metylacji i oksydacji mogą zacho-
dzić w dowolnej kolejności.
O-Metylotrartsferaza katecholowa (COMT)
jest enzymem cytozolowym występującym
w wielu tkankach. Katalizuje ona przyłączenie
grupy metylowej do pierścienia benzenowego
zwykle w pozycji 3 (meta) róŜnych katechola-
min. Do reakcji tej potrzebne są kation dwuwar-
tościowy oraz adenozylometionina jako donor
grupy metylowej. Produktami tej reakcji są,
zaleŜnie od wyjściowego substratu, kwas homo-
wanilinowy, normętanefryna i metanefryna.
Oksydazamonoaminowa (MAO) jest oksydo-
reduktazą katalizującą deaminację monoamin.
Występuje ona w licznych tkankach, lecz naj-
większe jej stęŜenie jest w wątrobie, Ŝołądku,
nerkach i jelitach. Opisano co najmniej 2 izo-
zymy MAO. Izozym MAO-A, występujący
w tkance nerwowej, katalizuje deaminację sero-
toniny, adrenaliny i noradrenaliny. Izozym
MAO-B spotykany jest w tkankach niener-
wowych i wykazuje największą aktywność
w stosunku do 2-fenyloetyloaminy i benzyloa-
miny. Dopamina i tyramina ulegają metaboliza-
cji pod wpływem obu izozymów. Wiele badań
poświęcono zaleŜności między zaburzeniami
psychicznymi o podłoŜu afektywnym a wzros-
tem lub spadkiem aktywności tych izozymów.
Inhibitory MAO znalazły zastosowanie w lecze-
niu nadciśnienia tętniczego i depresji, ich za-
stosowanie ograniczają jednak powaŜne inter-
akcje zachodzące ze środkami spoŜywczymi
i lekami zawierającymi aminy sympatykomime-
tyczne.
Pochodne O-raetyłowe katecholamin ulegają
dalszym przemianom, tj. koniugacji z kwasem
glukuronowym lub siarkowym.
Liczba wytwarzanych metabolitów katecho-
lamin jest ogromna. Wśród nich dwie grupy
metabolitów mają znaczenie diagnostyczne, po-
niewaŜ wydalane są z moczem w ilościach
dających się zmierzyć. Do pierwszej grupy nale-

Kwas 3-metoksy-4-hy(Jro-
k l d t
Ryc. 50-3. Przemiana katecholamin przy udziale O-metylotransferazy kaiecholowej (COMT) i oksydazy
monoaminowe) (MAO). (Według: Goldfien A.: The adrenal medulla, w: Greenspan F. S. i Forsham P. H.
(red.): Basie andCiinical Endocrinotogy. wyd, 2,Appleton and Lange, 1986, reprodukcja za zezwoleniem).
Ŝą mełanefryny, do których naleŜą metoksypo-
chodne adrenaliny i noradrenaliny. Do drugiej
grupy metabolitów zalicza sie produkt deami-
nacji O-metylowanej pochodnej adrenaliny
i noradrenaliny, ij, kwas 3-metoksy*4-hydro-
ksymigdalowy (określany równieŜ jako kwas
wanilino-migdalowy — VMA) (ryc. 50-3).
U 95% chorych z guzem chromochłonnym
ilość wydalanych z moczem metanefryn i VMA
jesl wzmoŜona. Oznaczanie wymienionych me-
tabolitów cechuje sie znakomitą precyzją diag-
nostyczną, szczególnie wtedy, kiedy równolegle
oznacza się katecholaminy w osoczu lub w mo-
czu.
SYNTEZA KATECHOLAMIN JEST
REGULOWANA BODŹCAMI
NERWOWYMI
Pobudzenie nerwu trzewnego, którego włók-
na przedzwojowe docierają do rdzenia nadner-
czy, wywołuje uwalnianie się (mechanizmem
egzocytozy) katecholamin, nośnikowych białek
HORMONY RDZENIA NADNERCZY / 649
Kwas difiydroksy-
fenyloocłowy 3- Metoksytyramlna
, CHaO
OH
Kwas hamowań III nowy
zawartych w ziarnistościach sekrecyjnych oraz
DBH. Stymulacja ta regulowana jest przez
podwzgórze i pień mózgowy, chociaŜ nieznana
jest dokładna pętla sprzęŜenia zwrotnego.
Pobudzenie nerwu trzewnego wzmaga rów-
nieŜ syntezę katecholamin. Ostry stres zwiększa
syntezę noradrenaliny, nie wpływając na ilość
hydroksylazy tyrozynowej, chociaŜ aktywność
jej wzrasta. Hydroksyłaza tyrozynowa jest sub-
stratem dla cAMP-zaleŜnej kinazy białek, co
sugeruje, Ŝe wzrost aktywności hydroksylazy
występujący po stymulacji nerwowej spowodo-
wany jest jej fosforylacją. Przewlekły stres,
któremu towarzyszy aktywacja układu wspól-
czulnego, indukuje syntezę hydroksylazy tyro-
zyaowej, przez co ilość tego enzymu wzrasta.
Doniesiono równieŜ o podobnej indukcji syn-
tezy DBH. Indukcja wymienionych dwóch en-
zymów szlaku biosyntezy katecholamin jest
wyrazem mechanizmów adaptacyjnych na stres
fizjologiczny i zaleŜy od czynników nerwowych
(indukujących syntezę hydroksylazy tyrozyno-
wej i DBH) i endokrynnych (indukujących
PNMT).
650 / ROZDZIAŁ 50
KLASYFIKACJA KATECHOLAMIN
MOśE BYĆ OPARTA NA
MECHANIZMIE ICH DZIAŁANIA
Mechanizm działania katecholamin przycią-
ga! uwagę badaczy przez blisko jedno stulecie.
Rzeczywiście, wiele ogólnych koncepcji doty-
czących biologii receptorów i działania hor-
monów bierze swój początek w badaniach nad
mechanizmem działania katecholamin.
Katecholaminy działają za pośrednictwem
dwóch większych klas receptorów. Są one okre-
ślane jako receptory a-adrenergiczne i P-ad-
renergiczne, przy czym kaŜda z nich obejmuje
dwie podklasy, tj. a, i a2, i pt i P2. Klasyfikacja
ta oparta jest na sile wiązania się róŜnych
agonistów lub antagonistów do wymienionych
receptorów. Adrenalina wiąŜe się i aktywuje
zarówno receptory a, jak i p. Jej efekt biologicz-
ny w tkankach zawierających obydwie klasy
receptorów zaleŜeć będzie od powinowactwa
tego hormonu do poszczególnych rodzajów
receptorów. Noradrenalina w stęŜeniach fizjo-
logicznych wiąŜe się głównie z a-receptorami.
Struktura receptora p-
adrenergicznego jest znana
Klonowanie genu i cDNA dla receptora P-
adrenergicznego ssaków ujawniło kilka nie-
spodziewanych cech. Po pierwsze wskazano, Ŝe
gen nie zawiera intronów, naleŜy więc do grupy
genów ssaków (do takich genów naleŜą geny
Tabela 50-1. Skutki biochemiczne i fizjologiczne stymulacji poszczególnych typów receptorów adrener-
l
gicznych **
Receptory ^1 Receptory -i2
Wzrost glikogenolizy Rozkurcz mięśni gładkich Stymulacja lipolizy
Skurcz mięśni gładkich Ŝołądka i jelit Skurcz
naczyń krwionośnych
mięśni gładkich nie-
i dróg moczowo-płcio- których łoŜysk n a czyn i o -
wych wych
Hamowanie:
lipolizy
uwalniania reniny
agregacji płytek
sekrecji insuliny
histonów i interferonów) nie posiadających tych
struktur. Po drugie receptor fi-adrenergiczny
wykazuje bliską homologię 2 rodopsyną (przy-
najmniej w zakresie trzech fragmentów pep-
tydowych), tj. z białkiem, zapoczątkowującym
konwersję bodźca świetlnego w reakcję wzroko-
wą. Inne podobieństwa dyskutowane są w dal-
szej części rozdziału.
Trzy receptory adrenergiczne naleŜące
do wymienionych wyŜej podgrup
sprzęŜone są z układem cyklazy
adenylanowej
Hormony wiąŜące się z receptorami Px i P2
aktywują cyklazę adenylanową, natomiast hor-
mony wiąŜące receptor a2 ją hamują (ryc. 45-4
i tab. 45-4). Po związaniu hormonu przez recep-
tor dochodzi do przyłączenia białka G, które
wiąŜe sic z kolei z GTP. W wyniku tych reakcji
dochodzi albo do stymulacji (jeśli związaniu
uległo białko Gs) albo do hamowania (w razie
wiązania białka Gj przez kompleks hormon--
receptor) cyklazy adenylanowej, tj. do stymu-
lacji lub hamowania syntezy cAMP. Reakcja
zatrzymuje się w chwili hydrolizy GTP 'przez
GTP-azę połączoną z podjednostką a receptora
(p. ryc. 45-4). Receptory ax są sprzęŜone z pro-
cesami zmieniającymi śródkomórkowe stęŜenia
wapnia lub (i) modyfikującymi przemianę fos-
fatydyloinozytydów (p. rozdz. 45). W tej reakcji
uczestniczy odrębny kompleks zawierający biał-
ko G.
Receptory [■'., Receptory p2
Wzrost glukoneogenezy
Wzrost liczby i siły skur- wątrobie Wzrost glikogenol
czu mięśnia sercowego izy w wą-
trobie
Wzrost gfikogenolizy w
mięśniach
Wzrost uwalniania:
insuliny
glukagonu
reniny
Rozkurcz mięśni
gładkich
oskrzeli
naczyń krwionośnych
dróg moczowo-płcio-
wych Ŝołądka i jelit

ISTNIEJE CZYNNOŚCIOWE
PODOBIEŃSTWO MIĘDZY
RECEPTOREM
KATECHOLAMINOWYM A UKŁADEM
REAKCJI WZROKOWEJ
Stymulacja rodopsyny przez światło indukuje
wiązanie jej z transducyną, tj. kompleksem
zawierającym białko G, którego podjednostka
a takŜe wiąŜe się z GTP. Z kolei aktywowane
białko G pobudza fosfodiesteraze. hydrolizują-
cą cGMP. W wyniku tej reakcji zostają za-
mknięte kanały jonowe zlokalizowane w błonie
komórek pręcikowych siatkówki, co wyzwala
reakcję wzrokową. Reakcja kończy się w chwili
hydrolizy przez GTP-azę (połączoną z podjed-
nostka a receptora) związanego z nią GTP.
Zestawienie niektórych efektów biochemicz-
nych i fizjologicznych zapoczątkowanych po-
budzeniem poszczególnego typu receptora ad-
renergicznego zawiera tab. 50-1. Aktywacja
fosfoprotein przez cAMP-zaleŜną kinazę białek
(p, ryc. 45-5) jest przyczyną wielu efektów
biochemicznych wywołanych przez adrenalinę.
GUZY CHROMOCHŁONNE
WYWODZĄ SIĘ Z RDZENIA
NADNERCZY
Guzów tych zwykle nie wykrywa się do
chwili, kiedy nie wytwarzają i wydzielają ad-
HORMONY RDZENIA NADNERCZY / 651
renaliny lub norad/enaliny w ilościach wywołu-
jących cięŜki zespół nadciśnienia tętniczego.
W guzach chromochłonnych stosunek norad-
renaliny do adrenaliny jest często podwyŜszony.
Ten fakt moŜe tłumaczyć róŜnice w obrazie
klinicznym występujące między poszczególny-
mi chorymi, noradrenalina jest bowiem głównie
przyczyną nadciśnienia tętniczego, zaś adrenali-
na — wzmoŜonej przemiany materii.
PIŚMIENNICTWO
Cryer PE: Diseases of the adrenal medulla and
sympathetic nervous system. Pages 511-550 in:
Endocrinology and Metabolism. Felig P et al (edi-
Lors). McGraw-Hill, 1981,
Dixon RAF et al: Cloning of the gene and cDNA for
mammalian f5-adrenergic receptor and homology
with rhodopsin. Naturę (London) 1986;321:75.
Exton JH; Mechanisms involved in a-adrenergic
phenomena: Role of caicium ion in actions of
ca tech olani mes in Kver and other tissues. Am
J Physiol 1980;238:E3.
Kaupp UB: Mechanism of photoreception in verteb-
rate vision. Trends Biochem Sci 1986^11:43.
Sibley DR, Lefkowitz RJ: Molecular mechanisms of
receptor desensitization using the P-adrenergic
receptor-coupled adenylate cyclase system as a mo-
del. Naturę (London) 1985;317:124.
Stiles GL, Caron MG, Lefkowitz RKL: The p-adrener-
gic receptor: Biochemical mechanisms ofphysiolo-
gical reguiation. Physiol Rev 1984;64:66).
51 Hormony gonadalne
Dary/ K. Granner, MD

WPROWADZENIE zbędne w miejscu powstawania komórek roz-

rodczych. Jajniki wytwarzają komórki jajowe
Gonady są narządem o podwójnej czynności, i hormony steroidowe — estrogeny i proges-
tj. wytwarzającym komórki rozrodcze oraz hor- teron, gonady męskie (jądra) wytwarzają plem-
mony płciowe. Te dwie funkcje realizowane są niki i testosteron. Gonady wytwarzają, podob-
w bliskim sąsiedztwie anatomicznym, wysokie nie jak nadnercza, bardzo liczne steroidy, z któ-
stęŜenia hormonów płciowych sa bowiem nie- rych tylko kilka wykazuje aktywność hormona-
lną. Produkcja tych hormonów podlega ścisłej
regulacji na zasadzie sprzęŜenia zwrotnego,
w których uczestniczą przysadka mózgowa
i podwzgórze. Hormony gonadalne działają za
Skróty uŜywane w tym rozdziale pośrednictwem mechanizmu jądrowego, podo-
bnego do opisanego dla steroidowych hormo-
ACTH hormon adrenokortykotropowy,
nów nadnerczowych.
kortykotropina
ABP białko wiąŜące androgeny
CBG globulina wiąŜąca kortykosteroi-
dy ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
DHEA dehydroepiandrosteron
DHT dihydrotestosteron Prawidłowe funkcjonowanie gonad ma ogro-
E2 - estradiol mne znaczenie dla procesu reprodukcji i, co za
FSH folitropina (hormon pobudzają- tym idzie, dla przetrwania gatunku. I odwrotnie
cy pertherzyki Graafa) — zrozumienie fizjologii i biochemii endokry-
GnRH hormon uwalniający nologicznej związanej z procesem reprodukcji
gonadotropiny, gonadoliberyna stanowi podstawę wielu metod antykoncepcyj-
hCG ludzka gonadotropina
kosmówkowa
nych. Ponadto hormony gonadalne wykazują
hCS — Iud2ka somatomammotropina równieŜ inne waŜne działanie, np. działają ana-
kosmówkowa bolicznie i są niezbędne dla utrzymania prawid-
LH — lutropina łowego stanu skóry, kości i mięśni.
MIF czynnik hamujący przewody
Mullera
3H-OHSD — d eh yd rog en aza 3 p - hyd roksy - JĄDRA WYTWARZAJĄ
steroidowa TESTOSTERON (MĘSKI HORMON
17P-OHSD— dehydrogenaza 17{i-hydroksy- PŁCIOWY) I PLEMNIKI (MĘSKIE
steroidowa KOMÓRKI ROZRODCZE)
PL laktogen łoŜyskowy
SHBG globulina wiąŜąca hormony
płciowe Te funkcje realizowane są przez trzy typy
TBG — globulina wiąŜąca hormony tar- wyspecjalizowanych komórek; 1) sperm a t ogo-
czycy nie i bardziej zróŜnicowane komórki rozrodcze,
TEBG globulina wiąŜąca testosteron umiejscowione w kanalikach krętych, 2) komó-
i estrogeny rki Leydiga (określone równieŜ jako komórki

śródmiąŜszowe) rozrzucone w tkance łącznej
(zlokalizowanej pomiędzy kanalikami krętymi
zawierającymi nabłonki plemnik o twórcze) i wy-
twarzające testosteron pod wpływem stymulacji
LH oraz 3) komórki Sertolego wytwarzające
błonę podstawną dla nabłonka plemnikotwór-
czego w kanalikach krętych oraz środowisko
dia prawidłowego róŜnicowania i dojrzewania
komórek rozrodczych. Spermatogenezę pobu-
dzają przysadkowa fblitropina (FSH) i lutropi-
na (LH). Wymaga ona środowiska sprzyjające-
go zróŜnicowaniu komórek rozrodczych oraz
stęŜenia testosteronu znacznie wyŜszego od wy-
stępującego w krąŜeniu systemowym. Ten wa-
runek jest spełniony, poniewaŜ komórki Leydi-
ga (wytwarzające testosteron) znajdują się w bli-
skości nabłonka plemnikotwórczego kanalików
krętych.
Pomimo udziału licznych enzymów w
syntezie steroidów gonadalnych,
enzym odszczepiający łańcuch boczny
cholesterolu oraz dehydrogenaza 3|-
hydroksysteroidowa są enzymami
katalizującymi krytyczne etapy tej
syntezy
Androgeny gonady męskiej wytwarzane są
przez komórki Leydiga zlokalizowane w tkance
śródmiąŜszowej. Bezpośrednim prekursorem
steroidów gonadalnych jest, podobnie jak i ste-
roidów nadnerczowych, cholesterol. Etapem
krytycznym, decydującym o nasileniu syntezy
androgenów gonadalnych, jest odszczepienie
łańcucha bocznego cholesterolu. Proces kon-
wersji cholesterolu do pregnenolonu jest taki
sam zarówno w nadnerczach, jądrach, jak i jaj-
nikach. W ostatnich dwóch narządach pro-
ces ten pobudzany jest przez LH a nie przez
ACTH.
Konwersja pregnenolonu do testosteronu
wymaga działania 5 enzymów. Są nimi: 1)
dehydrogenaza 30-hydroksysteroidowa (3j3--
OHSD), 2) A5'4 izomeraza, 3) 17a-hydroksyla-
za, 4) C^^-liaza i 5) dehydrogenaza 170--
hydroksysteroidowa (17p-OHSD). Ten szlak
biosyntezy testosteronu określony jako szlak
progesteronowy (Jub szlak A4) przedstawiony
jest po prawej stronie ryc. 51-1. Konwersja
pregnenolonu do testosteronu moŜe się równieŜ
odbyć szlakiem dehydroepiandrosteronowym
(zwanym równieŜ szlakiem A5) przedstawionym
po lewej stronie ryc. 51-1. W jądrach ludzkich
szlak A4 jest szlakiem preferowanym. PoniewaŜ
jądra ludzkie są rzadko dostępne do badań,
HORMONY GONADALNE / 653
większość informacji dotyczących szlaków bio-
syntezy męskich hormonów gonadalnych uzys-
kano na materiale zwierzęcym. MoŜliwe jest
występowanie znacznych róŜnic międzygatun-
kowych w tym zakresie.
Wymienionych 5 enzymów jest zlokalizowa-
nych we frakcji mikrosomamej jąder szczu-
rzych. Stwierdza się bliskie czynnościowe sprzę-
Ŝenie między aktywnością 3p-OHSD i ASA--
izomerazy oraz między aktywnością 17a-hyd-
roksylazy i C]7.2O-liazy. Te pary enzymów
pokazane są na ryc. 51-J przedstawiającej ogól-
ną sekwencję poszczególnych reakcji oraz na
ryc. 51-2, ilustrującej przykładowo schemat
biosyntezy androgenów w błonach mikrosoma-
lnych jądra szczura. Ta druga rycina pokazuje,
w jaki sposób poszczególne substraty biosyn-
tezy testosteronu wchodzą do przestrzeni mik-
rosomalnej oraz, w jaki sposób przechodzą
z jednego etapu sziaku A* do następnego. Skoro
występują 4 potencjalne substraty wobec tylko
jednej 3JJ-OHSD, moŜliwe są liczne szlaki alter-
natywne. Tak więc o rodzaju szlaku biosyntezy
androgenów decyduje prawdopodobne stęŜenie
substratu znajdującego się w sąsiedztwie po-
szczególnych enzymów uczestniczących w tym
procesie. Wiązanie w błonach mikrosomalnych
moŜe wywołać taki gradient.
Dihydrotestosteron (DHT) powstaje
z testosteronu przez redukcję pierście-
nia A szkieletu steroidowego przez Ba--
reduktazę. Jądra ludzkie wytwarzają ok.
50 i00 jig DHT na dobi, lecz większość DHT
pochodzi z konwersji w tkankach obwodowych
(p. niŜej). Jądra wytwarzają równieŜ małe, choć
znaczące ilości 170-estradiolu (E2), będącego
Ŝeńskim hormonem płciowym, choć większość
E 2 wytwarzana przez męŜczyznę pochodzi
z aromatyzacji testosteronu i androstendionu
przez tkanki obwodowe. Przyjmuje się, Ŝe
w produkcji E2 uczestniczą komórki Leydiga
i Sertolego oraz nabłonek plemnikotwórczy
w kanalikach krętych. Znaczenie E2 u męŜczyz-
ny nie zostało dotychczas określone, choć wy-
daje się, Ŝe moŜe uczestniczyć w regulacji wy-
dzielania FSH. Występowanie zbyt wysokich
stęŜeń E2 oraz zmian ilorazu stęŜenia wolnego
E2 do wolnego testosteronu wiąŜe się z pojawie-
niem gmekomastii (powiększeniem gruczołu su-
tkowego u męŜczyzn) w okresie pokwitania
oraz w okresie po pokwitaniu, szczególnie
u osób starszych oraz chorych z przewlekłą
chorobą miąŜszu wątrobowego lub z nadczyn-
nością tarczycy.
654 / ROZDZIAŁ 51

C=0

Progesteron
„oJCDr ~ iii

Prag nano ton

ii

17a-HYDR0KSYU\ZA 171-HYDHOKSYLAZA

i i
i
UJ
CH3
i
i
LBo„
i
TEROIDC

1i7a-Hydrokaypregneno]on 17ct - Hy d ro ksy p rog estero n

i ii

C^-LIAZA C^-LIAZA

i1 I
o I
ł IX
t
O
»

LU

( J T ^ — —XiJ~^
Dehyd roe p i a n d r oste ro n Androstendlon
DEHYDROt

A
DEHYDHOGENAZA 170- DEHYDROGENAZA 170-
HYDROKSYSTER0ID0WA HYDROKSYSTEROIDOWA

T
j ^

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

A*-AndroEtendlol Testosteron

5
Rvo. 51 -1. Szlaki biosyntezy testosteronu Szlak po stronie lewej określany jest jako szlak A lub szlak
dehydroepiandrosteronowy, zaś szlak przedstawiony po stronie prawej — jako szlak A* lub szlak
progesteron owy.

Pregnenolon
prawdopodobnie tak jak w komórce. W preparatach mikrosomalnych błony te tworzą
pęcherzyki. A — androstendion, T — testosteron. (Według; DeGroot L. J.: Endocrinology, tom 3, Grune
and Stratton, 1979, za zezwoleniem), _________________________________________________
Produkcja hormonalna jąder jest
w znaczącym stopniu zaleŜna od wieku.
Testosteron jest głównym hormonem u płodu
i nąworodka szczurzego, lecz juŜ krótko po
urodzeniu jądra wytwarzają tylko androsteron.
Zdolność syntetyzowania testosteronu przez
jądro zostaje przywrócona w okresie pokwita-
nia, po czym utrzymuje się przez całe Ŝycie.
Podobne obserwacje poczyniono u innych ga-
tunków zwierząt i wydaje się, Ŝe równieŜ u czło-
wieka występują zmiany syntezy androgenów
przez jądra zaleŜne od wieku.
Testosteron wiąŜe się ze swoistym
białkiem osocza
U większości ssaków, w tym i u człowieka,
w osoczu krwi stwierdza się p-głobulinę wiąŜącą
Tabela 51-1. Wiązanie hormonów do globuliny
wiąŜącej hormony płciowe (SHBG)
Steroidy ulegające Steroidy
wiązaniu nie wiąŜące się
Testosteron Androgeny koniugowane
17 p-Estradiol 17 a-Testosteron
D i hy d rotestoste ro n Dehydroepiandrosteron
Inne 17 fS-hydroksyste- Kortyzol
roidy Progesteron
Estron
HORMONY GONADALNE / 655
Trzy warstwy
stateczki śród-
plazmatycznej
17a- Hydroksy-
A
progesleron
i*
Ryc. 51-2. Przykładowy
schemat biosyntezy
Warstwy
hydrofobowe
androgenu w
błonie
mikrosomalnej
jąder. Przebieg
błony
jest
horyzontalny,
testosteron, odznaczającą się swoistością, lub
teŜ wysokim powinowactwem i ograniczoną
pojemnością (tab. 51-1). Białko to, zwykle okre-
ślane jako globulina wiąŜąca hormony płciowe
(SHBG — sex-hormone binding globulin) lub
globulina wiąŜąca testosteron i estrogeny (TEBG
— testosterone-estrogen-binding globulin) wy-
twarzane jest w wątrobie. Jego synteza wzrasta
pod wpływem estrogenów (u kobiet stęŜenie
SHBG w surowicy krwi jest 2-krotnie wyŜsze niŜ
u męŜczyzn) oraz u chorych z pewnymi choro-
bami wątroby lub z nadczynnością tarczycy,
natomiast ulega obniŜeniu pod wpływem and-
rogenów, w miarę starzenia się oraz w niedo-
czynności tarczycy. Wiele z wymienionych
czynników wpływa równieŜ na wytwarzanie
CBG (p. rozdz. 44) i TBG (p. rozdz. 47).
PoniewaŜ SHBG i albuminy wiąŜą 97—99%
krąŜącego we krwi testosteronu, tyiko drobna
frakcja tego hormonu występuje w surowicy
w postaci wolnej (biologicznie aktywnej). Głów-
na funkcja SHBG wydaje się polegać na ograni-
czaniu stęŜenia wolnego testosteronu w surowi-
cy krwi. Testosteron wykazuje większe powino-
wactwo do SHBG niŜ estradiol (tab. 51-2).
Dlatego teŜ zmiana stęŜenia SHBG powoduje
większe zmiany stęŜenia wolnego testosteronu
niŜ wolnego estradiolu. Wzrost stęŜenia SHBG
w surowicy, występujący u osób starych ora2
chorych z marskością wątroby lub (i) nadczyn-
656 / ROZDZIAŁ 51
nością tarczycy, jest przyczyną wzrostu ilorazu
stęŜenia wolnego E3 i stęŜenia wolnego testos-
teronu oraz stwierdzanych u nich objawów
estrogenizacji.
We krwi Ŝylnej jąder stwierdza się obecność
licznych steroidów. Testosteron jest jednak głó-
wnym steroidem wytwarzanym przez jądra
osób dorosłych.
Dobowe wytwarzanie testosteronu wynosi
u zdrowych osób dorosłych ok. 5 mg. Podobnie
jak inne steroidy testosteron uwalniany jest do
przestrzeni pozakomorkowej natychmiast po
jego syntezie.
Wiele metabolitów testosteronu jest
nieaktywnych, podczas gdy inne np.
dihydrotestosteron i estradiol
wykazują zwiększoną lub
zróŜnicowaną aktywność
Szlaki metaboliczne. Przemiana testos-
teronu odbywa się dwoma szlakami. W jednym
z nich zachodzi oksydacja w pozycji 17, w dru-
gim natomiast redukcja podwójnego wiązania
pierścienia A oraz grupy ketonowej w pozycji 3.
Przemiana pierwszym szlakiem zachodzi w licz-
nych tkankach w tym i w wątrobie; produktami
tego szlaku są 17-ketosteroidy, które są zwykle
nieaktywne lub mniej aktywne od hormonu
macierzystego. Przemiana drugim szlakiem jest
mniej skuteczna i zachodzi głównie w tkankach
docelowych; jest on źródłem silnego metabolitu
— DHT.
Metabolity testosteronu. NajwaŜniej-
szym metabolitem testosteronu jest DHT.
W wielu tkankach, w tym w pęcherzykach
nasiennych, gruczole fokowym, zewnętrznych
narządach płciowych i w niektórych obszarach
skóry DHT jest aktywną postacią hormonu.
StęŜenie DHT u dorosłego męŜczyzny stanowi
1/10 stęŜenia testosteronu. W ciągu doby po-
OH
15a-Reclulctazal
Testosteron
Tabela 51-2. PrzybliŜone powinowactwa steroi-
dów do białek wiąŜących surowicy*
SHBG" CBG"
Estradiol 5 >1O
Estron >10 >100
Androstendion
Testosteron 2 >100
Dihydrotestosteron 1 >100
Progesteron >100 2
Kortyzol >100 3
Według Stiteri P.K., Febres F.: Ovarian hor-
mone synthesis, circulation and mechanism of
action, str. 1401; w: Endocrinology, tom 3, pod
redakcją DeGroot L.J., Grune and Stratton, 1979,
w adaptacji autora rozdziału.
Powinowactwo wyraŜone jest jako Kd ilości
x
molowej 10".
wstaje ok. 400 ug DHT, natomiast ok. 5 mg
testosteronu. Reakcję konwersji testosteronu
do DHT katalizuje NADPH-zaleŜna 5-oc-redu-
ktaza (p. niŜej).
Testosteron moŜe więc być uznany za prbhor-
mon, poniewaŜ ulega przekształceniu do znacz-
nie silniej działającego związku (dihydrotestos-
teronu) i większość tej konwersji odbywa się
poza jądrami. Maty odsetek testosteronu ulega
takŜe konwersji do estradioiu poprzez aromaty-
zację, tj. reakcję, która jest szczególnie waŜna
w mózgu, gdzie hormony te są pomocne
w kształtowaniu zachowania płciowego zwie-
rzęcia. Inny silny androgen, androstandiol, wy-
twarzany jest równieŜ z testosteronu.
CWhytJrotestosteron (DHT)

Główne metabolity I7-ketosteroidowe — an-
drosteroff i ctiucholannlon — ulegają koniugacji
z kwasem glukuronowym lub siarkowym two-
rząc rozpuszczalne w wodzie glukuronidy iub
siarczany, łatwo wydalane z ustroju.
WIELE HORMONÓW UCZESTNICZY
W REGULACJI HORMONALNEJ
JĄDER
LH pobudza steroidogenezę w jądrach
LH pobudza steroidogenezę i wytwarzanie
testosteronu, wiąŜąc się z receptorami błony
plazmatycznej komórek Leydiga (podobny re-
ceptor dla LH stwierdza się w komórkach ciałka
Ŝółtego jajnika) oraz pobudzając cyklazę adeny-
lanową i, co za tym idzie, zwiększając śród-
komórkowe stęŜenie cAMP. W wyniku takiego
działania nasila się reakcja odszczepienia łań-
cucha bocznego od cząsteczki cholesterolu. Tak
wiec istnieje podobieństwo między działaniem
LH na jądro i ACTH na nadnercza. Testosteron
jest ogniwem mechanizmu sprzęŜenia zwrot-
nego działającym hamująco na uwalnianie lub
(i) syntezę GnRH w podwzgórzu (ryc. 51-3).
Spermatogeneza regulowana jest przez
FSH i testosteron
FSH wiąŜąc się z komórkami Sertolego po-
budza syntezę biafka wiąŜącego androgeny
(ABP — androgen binding protein). ABP jest
glikoproteiną wiąŜącą testosteron. ABP róŜni
się od śródkomórkowego receptora androgeno-
LH
KOMÓRKA DOCELOWA
Ryc. 51-3. Mechanizm działania androgenów LH — lutropina, T — testosteron, DHT — dihydrotesto-
steron, R — receptor androgenowy. (Według: WilsonJ. D. i wsp.:Theendocrinecontro! of małe phenotypic
development; Aust J. Biol. Sci. 1983, 36, 101, w modyfikacji autora rozdziału, za zezwoleniem).
42 — Biochemia
HORMONY GONADALNE / 657
wego, natomiast jest homologiczny do SHBG.
ABP wydzielane jest do światła kanalików
krętych. W procesie tym testosteron, wytwarza-
ny przez komórki Leydiga, zostaje przeniesiony
do miejsca spermatogenezy, gdzie obecny jest
w bardzo duŜym stęŜeniu. Jest to krytyczny etap
spermatogenezy, poniewaŜ normalne stęŜenia
testosteronu we krwi obwodowej lub osiągalne
przy leczeniu substytucyjnym są niewystarcza-
jące dla tego procesu.
Androgeny wpływają, na kilka
złoŜonych procesów fizjologicznych
Androgeny, głównie testosteron i DHT, ucze-
stniczą w: 1) róŜnicowaniu pici, 2) spermatoge-
nezie, 3) rozwoju drugorzędowych cech płcio-
wych i struktur godowych, 4) przemianach,
anabolicznych i regulacji genowej oraz 5) kształ-
towaniu się męskiego profilu behawioralnego
(ryc. 51-3). Liczne tkanki docelowe, uczest-
niczące w tych procesach^ dzieli się na takie,
które reagują na testosteron, i pozostałe, reagu-
jące na DHT, Klasycznymi narządami docelo-
wymi dla DHT (wykazującymi teŜ największą
aktywność 5-cc-reduktazy) są: gruczoł krokowy,
pęcherzyki nasienne, zewnętrzne narządy płcio-
we oraz skóra okolicy narządów płciowych.
Wśród narządów docelowych testosteronu na-
leŜy wymienić: embrionalne struktury wywo-
dzące się z przewodu Wolffa, spermatogonie,
mięśnie szkieletowe, kości, nerki i mózg. Do-
tychczas nie znaleziono swoistego androgenu
uczestniczącego w regulacji pozostałych licz-
nych procesów wymienionych wyŜej.
Regulacja wydzielania
gonadolroplny J
Spemnatofleneza )
Regulacja aktywności genu )
RóŜnicowanie płciowe
przewodu Wotffa
I Zewnętrzna wlryllzacja
Dojrzewanie pici owe
w o kresie po kwi lania
Regulacja aktywności ganu
658 / ROZDZIAŁ 51
Androgeny działają za pośrednictwem
mechanizmu jądrowego, podobnego do
opisanego dla steroidów
nadnerczowych
Aktualną koncepcję działania androgenów
przedstawia ryc. 51-3. Wolny testosteron wnika
przez błonę plazmatyczna. do wnętrza komórek
na zasadzie dyfuzji biernej lub ułatwionej. Ko-
mórki docelowe zatrzymują testosteron najpew-
niej dlatego, Ŝe hormon wiąŜe się ze swoistym
receptorem śródkomórkowym. Większość za-
trzymanego hormonu stwierdza się w jądrach
komórkowych, pomimo znacznych róŜnic wy-
stępujących w tym zakresie między tkankami.
Cytoplazma licznych (chociaŜ nie wszystkich)
komórek docelowych zawiera enzym — 5a--
reduktazę — przekształcający testosteron
w DHT. Jest sprawą sporną, czy istnieją dwa
odrębne receptory dla testosteronu i DHT. Przy
załoŜeniu, Ŝe istnieje tylko jeden rodzaj recep-
tora, powinowactwo jego do DHT jest wyŜsze
od powinowactwa do testosteronu. Pojedyncza
mutacja genu u myszy jest przyczyną utraty
powinowactwa receptora zarówno do DHT, jak
i do testosteronu, co sugeruje, Ŝe mamy do
czynienia tylko z jednym rodzajem białka recep-
torowego. RóŜnice powinowactwa, związane ze
zdolnością tkanek docelowych do konwersji
testosteronu do DHT, najpewniej decydują
o tym, czy aktywny jest kompleks testosteron--
receptor, czy teŜ kompleks DHT-receptor. Lo-
kalizacja kompleksu testosteron/DHT-receptor
KOMÓRKA LEYDIÓA
Niedobory enzymatyczna w zakresie:
odszczeplanla łańcucha bocznego
cholesterolu
17a—hydro ksylazy
konwersji C„ do C la
redukcji grupy ketonowej w pozycji 17
oksydacji pierścienia A do A'-3-ketosteroldow
Ryc. 51-4. Przyczyny oporności na androgeny Na rycinie pokazano 4 defekty, dla których ziden-
tyfikowano występowanie mutacji. T — testosteron, DHT — dihydrotestosteron, R — receptor and-
rogenowy (Według: Wilson J. D. i wsp.: The endocrine controt of małe phenotypic development; Aust. J.
Biol. Sci. 1983, 36, 101, w modyfikacji autora rozdziału, za zezwoleniem).
w jądrze komórkowym jest procesem niezbęd-
nym do wystąpienia działania androgenowego.
Wiązanie kompleksu receptor-steroid przez
chromatynę jądrową wydaje się wyprzedzać
pewien etap aktywacji, zaś swoistość reakcji
zapewnia „element odpowiedzi androgenowej".
Podobnie jak inne steroidy (i niektóre hormony
peptydowe), kompleks testosteron/DHT--
receptor aktywuje swoiste geny. Produkty biał-
kowe tych genów są pośrednikami licznych, jeśli
nie wszystkich, efektów działania wymienio-
nych hormonów. Testosteron pobudza syntezę
białek w drugorzędowych męskich narządach
płciowych. Działaniu temu towarzyszy zwykle
wzrost ogólnokomórkowego RNA, w tym
mRNA, tRNA i rRNA. Innym bardziej swois-
tym przykładem działania testosteronu jest
wpływ tego hormonu na syntezę ABP. Hormon
ten zwiększa tempo transkrypcji genu kodujące-
go ABP, co wyraŜa się wzrostem ilości mRNA
kodującego to białko. Innym, dobrze przebada-
nym przykładem, jest aa„— globulina, będąca
głównym białkiem wydalanym z moczem
u szczurów płci męskiej. Tempo syntezy a2ji
globuliny jest proporcjonalne do iloścrkodu-
jącego ją mRNA. Z kolei ilość tego ostatniego
zaleŜna jest od tempa transkrypcji genu «
globuliny. Wszystkie wymienione etapy syn
tezy cc2ji ■— globuliny pobudzają androgeny.
Nerka jest waŜnym narządem docelowym dla
androgenów. Androgeny powodują ogólne po-
większenie się tego narządu oraz indukują syn-
KOMÓRKA DOCELOWA
5a-REDUKTAZA|
Niedobór Zaburzenia Oporność u
chorych
5a—reduktazy receptorowe
wykazujących
obecność
receptora (R + )

tezę licznych enzymów u róŜnych gatunków
zwierząt,'
W kilku narządach docelowych androgeny
pobudzają podział komórek. Działanie to jest
mało zrozumiałe. Testosteron lub DHT wraz
z estradiolem wydają się uczestniczyć w eksten-
sywnym i niekontrolowanym dzieleniu się ko-
mórek gruczołu krokowego stając się przyczyną
łagodnego przerostu tego narządu, występują-
cego aŜ u 75% męŜczyzn po 60 rŜ.
PATOFIZJOLOGIA MĘSKIEGO
UKŁADU ROZRODCZEGO ZWIĄZANA
JEST Z DEFEKTAMI
HORMONALNYMI
Stan chorobowy spowodowany brakiem tes-
tosteronu określa się jako hipogonadyzm. Jeśli
pojawi się on przed pokwitaniem, wówczas aie
dochodzi do rozwoju dru go rzędowych cech
płciowych, natomiast jego występowanie u do-
rosłych powoduje zanik tych ostatnich. Pierwo-
tny hipogoimdyzm charakteryzuje się pierwo-
tnym uszkodzeniem jąder przez proces choro-
bowy, natomiast hipogonadyzm wtórny jest na-
stępstwem upośledzonego wydzielania gonado-
tropin. Występowanie przypadków izolowa-
nych niedoborów enzymatycznych w szlaku
biosyntezy androgenów by to pomocne w okreś-
laniu znaczenia poszczególnych jej etapów dla
produkcji i działania tych hormonów. Na ryci-
nie 51-4 pokazane są szczeble działania and-
rogenów począwszy od biosyntezy testosteronu
do działania poreceptorowego zarówno tego
hormonu, jak i DHT. Opisano co najmniej
5 dokładnie zdefiniowanych defektów biosyn-
tezy testosteronu.
Ponadto znany jest niedobór 5<x-reduktazy.
W wielu przypadkach wykrywa się albo brak
receptora DHT, albo testosteron owego, albo
teŜ receptor ten jest w jakimś stopniu nienor-
malny. W końcu w wielu przypadkach wszyst-
kie oznaczalne parametry, w tym równieŜ recep-
tory, są prawidłowe, mimo występowania cech
feminizacji o zmiennym nasileniu. W tych ostat-
nich przypadkach zawsze stwierdza się męski
genotyp. Nasilenie klinicznych objawów jest
zaleŜne od nasilenia występującego defektu bio-
chemicznego. U chorych z całkowitym brakiem
jakiegoś enzymu biosyntezy androgenów stwie-
rdza się fenotyp Ŝeński pomimo występowania
genotypu męskiego XY. W odróŜnieniu od
niedoboru całkowitego, w niedoborach najła-
HORMONY GONADALNE / 659
godniejszych stwierdza się tylko aberrację w za-
kresie lokalizacji cewki moczowej. U osobni-
ków z genotypem męskim, wykazujących cał-
kowity brak czynnościowo sprawnych recep-
torów androgenowych, stwierdza się obecność
jąder oraz produkcję testosteronu, pomimo
występowania całkowitej feminizacji zewnętrz-
nych narządów płciowych (jest to tzw. zespół
femiuiŜujących jąder). Jest interesujące, Ŝe nie
zidentyfikowano niedoboru w zakresie syntezy
lub działania estrogenów, porównywalnego do
ww. niedoboru androgenów.
JAJNIKI WYTWARZAJĄ śEŃSKIE
HORMONY PŁCIOWE (ESTROGENY I
PROGESTYNY) ORAZ śEŃSKIE
KOMÓRKI ROZRODCZE (KOMÓRKI
JAJOWE)
Biosynteza i przemiana hormonów
jajnikowych są podobne do opisanych
dla hormonów męskich
Estrogeny tworzą rodzinę hormonów syn-
tetyzowanych w róŜnorodnych tkankach. Głó-
wnym estrogenem pochodzenia jajnikowego
jest 17 p-estradiol. U innych gatunków zwierząt
estrogenem wytwarzanym w większych iloś-
ciach w licznych tkankach jest estron. W ciąŜy
w łoŜysku wy twa rŜany jest we względnie duŜych
ilościach estriol. Ogólny szlak biosyntezy est-
rogenów oraz lokalizacja subkomórkowa en-
zymów uczestniczących we wczesnych jej eta-
pach są identyczne z biosyntezą androgenów.
Cechy róŜniące biosyntezę estrogenów od and-
rogenów przedstawione są na ryc. 51-5.
Estrogeny wytwarzane są drogą aromatyzacji
androgenów. W tym złoŜonym procesie wy-
stępują trzy hydroksylacje z udziałem O 2
i NADPH. Przyjmuje się, Ŝe kompleks en-
zymatyczny, określany jako aromataza, zawie-
ra oksydazę P-450 o mieszanej funkcji. Jeśli
substratem dla tego kompleksu enzymatycz-
nego jest testosteron, produkowany jest est-
radiol, natomiast jeśli substratem tym jest and-
rostendion — wytwarzany jest estron.
Trudne było zdefiniowanie komórek wytwa-
rzających poszczególne steroidy jajnikowe.
Obecnie wydaje się, Ŝe w ich syntezie uczestniczą
dwa rodzaje komórek. Te komórki są głównym
źródłem androstendionu (jest to główny and-
rogen wytwarzany w jajnikach) oraz 17a-hydro-
ksyprogesteronu. Z tego ostatniego steroidu
komórki ziarniste wytwarzają estradiol. Proges-
660 / ROZDZIAŁ 51
Cholesterol - Pregnenolo
n 17« - Hyd ro ksy p rogester o n -
Inne .»
metabolity
Progesteron
Estron (E,
OH
-0H
Kta-Hydrotcsylaza
Estriol
Ryc. 51 -5. Biosynteza estrogenów. (Według: Ganong W. F.: Review of Medicsl Physfology, wyd. 13,
Appleton and Lange, 1987, w nieznacznej modyfikacji autora rozdziału, za zezwoleniem).
teron jest wytwarzany i wydzielany przez komó-
rki ciałka Ŝółtego, które produkują równieŜ
nieco estradiolu.
Znamienne ilości estrogenów powstają w tka-
nkach obwodowych drogą aromatyzacji and-
rogenów. U męŜczyzn aromatyzacja testostero-
nu przez tkanki obwodowe jest źródłem 80%
wytwarzanego u nich estradiolu. U kobiet waŜ-
nym substratem dla estrogenów są androgeny
nadnerczowe. W dąŜy 50% wytworzonego E2
jest wynikiem aromatyzacji ańdrogenów nad-
nerczowych. W końcu konwersja androsten-
diomi w estron jest głównym źródłem estroge-
nów u kobiet po menopauzie. Aktywność aro-
matazową stwierdza się w komórkach tłusz-
czowych oraz w wątrobie,'skórze i w innych
tkankach. Nadmierna aktywność tego enzymu
wydaje się uczestniczyć w patogenezie zespołu
Dehydroepiandrosternn
17«-Hydroteypraononoton-
ł
Androstendlon
170-Eslradiol (E,)
Inne metabolity
estrogenizacji występującego u osób starych
oraz w takich chorobach, jak marskość wątro-
by, nadczynność tarczycy i otyłość.
Estrogeny i progestyny są w róŜnym
stopniu związane z białkami
transportowymi osocza
Estrogeny związane są z SHBG, zaś proges-
tyny z CBG. Estradiol wiąŜe się z SHBG
5-krotnie słabiej niŜ testosteron lub DHT.
W odróŜnieniu od wymienionych steroidów
progesteron i kortyzol wykazują małe powino-
wactwo do tego białka nośnikowego (p. tab.
51-2). Progesteron i kortyzol wykazują prawie
takie samo powinowactwo do CBG. Z kolei
globulina wiąŜąca kortykoidy (CBG) wykazuje
małe powinowactwo do estradiolu i jeszcze
mniejsze do testosteronu, DHT lub estronu.
 HORMONY GONADALNE / 661

OH

170-Estradlol Proaesteron

Wymienione białka nośnikowe nie odgrywa- Octan

ją widocznej roli w mechanizmie działania tych
hormonów na poziomie komórkowym (podob- Cholesterol
nie jak w działaniu innych hormonów steroido-
wych), poniewaŜ prawdopodobnie tylko wolny,
nie związany z białkami hormon wykazuje
aktywność biologiczną. Białka nośnikowe speł-
niają rolę krąŜącego rezerwuaru dla wymienio-
nych hormonów. PoniewaŜ wykazują one
względnie wielką pojemność wiązania, stanowią
one zapewne rodzaj buforu chroniącego ustrój
przed nagłymi zmianami stęŜenia hormonów
w osoczu krwi. Wielkość klirensu metabolicz-
nego wymienionych steroidów jest odwrotnie
proporcjonalna do ich powinowactwa do
SHBG. Ten fakt tłumaczy szybsze klirensowa- ^^u^V
nie estronu niŜ estradiolu, oraz szybsze kliren-
sowanie tego ostatniego niŜ testosteronu
i DHT. Koniugaty wymienionych hormonów
(p. niŜej) nie ulegają wiązaniu ani przez SHBG, Progesteron
ani teŜ przez CBG. W dalszej części rozdziału
omawiane są czynniki regulujące produkcję
SHBG.
Wielkość sekrecji steroidów jajnikowych ule-
ga znacznym wahaniom zaleŜnym od fazy cyklu
miesiączkowego i jest proporcjonalna do ich
produkcji w jajnikach. Wymienione hormony
nie są magazynowane, ulegają one wydzielaniu
natychmiast po ich biosyntezie.

Estrogeny i progestyny są aktywnie

metabolizowane przez wątrobę
Estrogeny. Wątroba przekształca estradiol
i estron w estrioi poprzez szlaki metaboliczne
przedstawione na ryc. 51-5. Estradiol, estron
i estrioi są substratami dla enzymów wątrobo-
wych katalizujących powstawanie pochodnych
glukuronidowych lub siarczanowych. Poszcze-
gólne gatunki zwierząt róŜnią się aktywnością
wymienionych enzymów sprzęgających. I tak
np. gryzonie wykazują tak aktywne układy
HO'
Sól sodowa glukuronidu-20-pregnandlolu
Ryc. 51-6. Biosynte2a progesteronu i główne
szlaki jego przemiany. Stwierdza się równieŜ inne
metabolity, (Według: Ganong W. F.: Review of
Medical Physiology, wyd. 13, Appleton and Lange,
1987, w niewielkiej modyfikacji autora rozdziału, za
zezwoleniem).
662 / ROZDZIAŁ 51
enzymów metabolizujących, Ŝe estrogeny ulega-
ją prawie całkowitej metabolizacji w wątrobie
i po doustnym ich podaniu nie wykazują prak-
tycznie Ŝadnej aktywności. U naczelnych te
układy enzymatyczne są mniej aktywne, więc
doustnie podane estrogeny są bardziej skutecz-
ne. Steroidy sprzęŜone (z kwasem glukurono-
wym lub siarkowym) są rozpuszczalne w wodzie
i nie wiąŜą się z białkami transportowymi
(nośnikowymi); ten fakt tłumaczy, dlaczego są
szybko wydalane z Ŝółcią, kałem i moczem.
Progestyny. PoniewaŜ wątroba aktywnie
metabolizuje progesteron do kilku związków,
doustnie podany hormon nie wykazuje działania
biologicznego. Głównym metabolitem proges-
tynowym znajdowanym w moczu ludzkim jest
sól sodowa glukuronidu-20-pregnandioiu (ryc.
51-6). Określone steroidy syntetyczne, np. po-
chodne 17 ct-hydroksyprogesteronu i 17 a-al-
kilopochodne 19-nortestosteronu, wykazują
aktywność progestynową i nie są metabolizo-
wane w wątrobie. Ten fakt tłumaczy, dlaczego
związki te są szeroko stosowane jako doustne
leki antykoncepcyjne.
GŁÓWNĄ FUNKCJĄ HORMONÓW
JAJNIKOWYCH JEST ICH UDZIAŁ W
DOJRZEWANIU I
PODTRZYMYWANIU CZYNNOŚCI
UKŁADU ROZRODCZEGO KOBIETY
Hormony te przygotowują strukturalne deter-
minanty Ŝeńskiego układu rozrodczego (patrz
niŜej) do reprodukcji: 1) wpływając na dojrzewa-
nie pierwotnych komórek rozrodczych i 2) po-
wstawanie tkanek pozwalających na implanta-
cję blastocytu oraz 3) zabezpieczając hormonal-
ny zegar dla procesu jajeczkowania, 4) zapew-
niając środowisko niezbędne dla podtrzymywa-
nia ciąŜy i 5) wpływając na poród i laktację.
Estrogeny pobudzają rozwój tkanek uczest-
niczących w procesie reprodukcji. Ogólnie mó-
wiąc, hormony te wpływają na wielkość i liczbę
komórek, pobudzając syntezę białek, rRNA,
tRNA, mRNA i DNA. Pod wpływem estroge-
nów dochodzi do: 1) proliferacji i róŜnicowania
nabłonka pochwowego, 2) proliferacji endomet-
rium, przerostu i wydłuŜenia jego gruczołów,
3) rozwoju rytmicznej aktywności skurczowej
myometrium oraz 4) proliferacji przewodów
gruczołu sutkowego. Ponadto estradiol wyka-
zuje działanie anaboliczne na kości i chrząstki,
dzięki czemu pobudza wzrost. W końcu, est-
rogeny, działając na obwodowe naczynia
krwionośne, wywołują ich rozszerzenie i roz-
proszenie ciepła.
Progestyny hamują działanie proliferacyjne
estrogenów na nabłonek pochwowy i przekszta-
łcają nabłonek macicy z postaci proliferacyjnej
w sekrecyjną (co wyraŜa się wzrostem wielkości
i funkcji gruczołów wydziel niczych oraz wzros-
tem zawartości glikogenu). W ten sposób na-
błonek macicy przygotowuje się do zagnieŜ-
dŜenia zapłodnionej komórki jajowej. Ponadto
progestyny wzmagają rozwój zrazikowych ob-
szarów gruczołów sutkowych, po uprzedniej
stymulacji rozwoju przewodów tych gruczołów
przez estrogeny. Progestyny zmniejszają prze-
pływ krwi przez naczynia obwodowe, dzięki
czemu zmniejszają utratę ciepła. Ten fakt tłu-
maczy wzrost temperatury ciała w fazie luteal-
nej cyklu miesiączkowego, tj. w fazie, w której
hormony te są wytwarzane. Ten wzrost tem-
peratury ciała, zwykle wynoszący 0,5°C, wyko-
rzystywany jest jako oznaka jajeczkowania.
Ogólnie rzecz biorąc, progestyny wymagają,
dla wywołania swego efektu biologicznego, wy-
przedzającego lub równoczesnego działania est-
rogenów. Jest to, być moŜe, uwarunkowane
tym, Ŝe estrogeny pobudzają powstawanie rece-
ptorów progesteronowych. Wymienione dwie
klasy hormonów często działają synergistycz-
nie, chociaŜ mogą być równieŜ antagonistami.
Liczba pierwotnych komórek jajowych (o-
ogonie) w ludzkim jajniku jest największa
w 5 miesiącu ciąŜy i wynosi ok, 6—7 min,
spadając do ok. 2 min w okresie porodu. Na
początku pokwitania wynosi ona tylko
100 000—200 000.
Z wymienionych liczb oogonii zaledwie
400—500 ulega ostatecznie przekształceniu do
dojrzałych oocytów. Pozostała ilość ulega zani-
kowi w procesie, którego mechanizm nie jest
jasny, chociaŜ sugeruje się udział w nim and-
rogenów pochodzenia jajnikowego. Dojrzewa-
nie pęcherzyków jajnikowych rozpoczyna się
juŜ w niemowlęctwie. W okresie przedpokwita-
niowym jajniki stopniowo powiększają się przez
to, Ŝe wzrasta objętość pęcherzyków (dzięki
rozrostowi komórek ziarnistych) oraz narasta
ilość tkanki po zanikłych atretycznych pęche-
rzykach jajnikowych oraz ilość tkanki zrębowej
rdzenia, zawierającej komórki śródmiąŜszowe
i osłonko we wytwarzające steroidy.
StęŜenia hormonów płciowych w osoczu krwi
są małe w dzieciństwie, chociaŜ wzrastają one
po podaniu egzogennych gonadotropin.
 HORMONY GONAPALNE / 663

NaleŜy więc sądzić, Ŝe niedojrzały jajnik ma Cykl miesiączkowy zaleŜy od złoŜonej

zdolność 'syntetyzowania estrogenów. UwaŜa
się, Ŝe te małe stęŜenia hormonów płciowych
hamują syntezę gonadotropin w okresie przed-
pokwitaniowym u dziewcząt oraz Ŝe w okresie
pokwitania układ podwzgórzowo-przysadko-
wy staje się mniej wraŜliwy na supresyjne działa-
nie tych hormonów. W okresie pokwitania
pulsacyjne wydzielanie GnRH stymuluje wy-
dzielanie lutropiny. Z kolei ta ostatnia powoduje
gwałtowny wzrost produkcji hormonów jaj-
nikowych. Folitropina (FSH), będąca głównym
stymulatorem sekrecji estrogenów, pobudza do-
jrzewanie jednego pęcherzyka jajnikowego, po
którym następuje jajeczkowanie.
interakcji trzech gruczołów
endokrynnych
Hormony determinują częstość występowa-
nia owulacji i parzenia się. Gatunki monoest-
ryczne jajeczkują i parzą się raz w roku, nato-
miast gatunki poliestryczne powtarzają taki
cykl kilka razy w roku. Naczelne maja. cykle
miesiączkowe ze złuszczaniem się endometrium
błony śluzowej macicy na końcu kaŜdego cyklu
zaś parzenie się nie jest ściśle skojarzone z owu-
lacją. Cykl miesiączkowy u kobiety jest wyni-
kiem złoŜonej interakcji podwzgórza, przysadki
mózgowej i jajnika. Normalna długość jednego
cyklu waha się od 25 do 35 dni (średnio wynosi 28

Faza Faza
folikularna luleafna

36.8-1 Podstawowa
temperatura ciała
°C 36,6-r
36.4
20
2.0
Progesteron
170-HydroKsy- 17-HydroKsy-
progesteron 1.0- (ng/rnl)
progesteron

170-Estradloi
200

P9/mL 100

0
Gonadotroplny (mlU)
IRP-hMG/ml

25 27 1 3 5 7 9 11 13 (5 17 19 21 23 25 27 1 3 5
Dni cyklu

Ryc. 51-7. Zmiany hormonalne i czynnościowe zachodzące podczas typowego cyklu miesiączkowego
u kobiety. M — miesiączka, IRP — hMG — międzynarodowy preparat referencyjny dla gonadotropin.
(Według: Midgley H. R.: w: Hafezy E. S. E., Evans T.N. (red,): Human Reproduction, Harper and Row,
1973, za zezwoleniem).
664 / ROZDZIAŁ 51
dni). Cały cykl miesiączkowy daje się podzielić na
fazę folikularną (pęcherzykową), lutealną i mie-
siączkowanie (ryc. 51-7). Faza folikularną
(pęcherzykowa).
Z przyczyn niewyjaśnionych jeden pęcherzyk
jajnika zaczyna się powiększać, głównie pod
wpływem FSH. W pierwszym tygodniu fazy
pęcherzykowej stęŜenia E, są małe. lecz wzras-
tają w miarę wzrostu pęcherzyka. Szczytowe
stęŜenie E2 stwierdza się w 24 godziny przed
szczytowym stęŜeniem LH (i FSH). E2 uczula
przysadkę mózgową na działanie GnRH. Uwal-
nianie LH moŜe być wynikiem reakcji na wyso-
kie stęŜenie E2 (jest to rodzaj „dodatniego
sprzęŜenia"), lub teŜ następstwem nagłego spa-
dku stęŜenia tego hormonu (ze stęŜenia szczyto-
wego). Ciągłe podawanie wysokich dawek est-
rogenów (jako doustne leki antykoncepcyjne)
hamuje uwalnianie LH i FSH oraz działanie
GnRH na przysadkę mózgową. StęŜenia proge-
steronu w osoczu krwi są bardzo małe w fazie
folikularnej. Szczytowe stęŜenie LH zwiastuje
koniec tej fazy i wyprzedza jajeczkowanie
0 16—18 h.
Faza lutealną. Po owulacji komórki ziar-
niste pękniętego pęcherzyka ulegają luteinizacji
1 tworzą ciałko Ŝółte. tj. strukturę
rozpoczynają
cą w krótkim czasie produkcję progesteronu
i w mniejszym stopniu równieŜ estradiolu. Stę
Ŝenie estradiolu osiąga najwyŜszy poziom w po
łowie fazy lutealnej (mowa tylko o stęŜeniu E2
w fazie lutealnej), po czym stopniowo spada do
bardzo małych wartości. Głównym hormonem
fazy lutealnej cyklu miesiączkowego jest proges
teron, który, jak to zaznaczono wyŜej, jest
potrzebny do przygotowania i podtrzymywania
czynności sekrecyjnej endometrium, stanowią
cego źródło substratów energetycznych dla za
gnieŜdŜonego blastocytu we wczesnej fazie jego
rozwoju. Lutropina jest niezbędna do podtrzy
mywania funkcji ciałka Ŝółtego we wczesnej
fazie jego występowania. Źródłem LH przez 10
pierwszych dni trwania fazy lutealnej jest przy
sadka mózgowa. Jeśli nastąpi implantacja za
płodnionej komórki jajowej (między 22 a 24
dniem normalnego cyklu), funkcję przysadko
wej lutropiny przejmuje gonadotropina kos-
mówkowa (hCG), tj. hormon o bardzo podob
nej strukturze do LH, wytwarzany przez komó
rki cytotrofoblastu zagnieŜdŜonego zarodka.
HCG pobudza syntezę progesteronu przez ciał
ko Ŝółte, do chwili wytwarzania tego ostatniego
w duŜych ilościach przez łoŜysko. Jeśli implan
tacja nie nastąpi i komórki cytotrofoblastu nie
wytworzą hCG, ciałko Ŝółte zanika i pojawia stę
miesiączka. Po złuszczeniu endometrium roz-
poczyna się nowy cykl miesiączkowy. Czas
trwania fazy lutealnej wynosi zawsze 14 + 2 dni.
Zmiany w czasie trwania jednego cyklu miesią-
czkowego uwarunkowane są prawie zawsze
zmienionym czasem trwania fazy folikularnej
(pęcherzykowej).
CiąŜa pobudza syntezę hormonów
łoŜyskowych
ZagnieŜdŜony blastocyt wytwarza trofoblast,
który z kolei przekształca się w łoŜysko. ŁoŜys-
ko jest pośrednikiem w przekazywaniu sub-
stratów energetycznych z krąŜenia matki do
płodu oraz jest miejscem produkcji wielu hor-
monów.
Ludzka gonadotropina kosmówkowa
(hCG). Główną funkcją hCG, będącej hor-
monem glikoproteinowym (strukturalne podo-
bieństwa pomiędzy hCG i LH są omówione
w rozdz. 46), jest podtrzymywanie czynności
ciałka Ŝółtego do chwili wytworzenia przez
łoŜysko progesteronu w ilościach potrzebnych
do podtrzymywania ciąŜy. Obecność hCG we
krwi moŜna wykazać juŜ kilka dni po implan-
tacji zapłodnionej komórki jajowej, co zostało
wykorzystane w testach diagnostycznych dla
wykazania wczesnej dąŜy. Szczytowe stęŜenia
hCG stwierdza się w połowie pierwszego tryme-
stru, po czym obserwuje się stopniowe ob-
niŜenie się stęŜenia tego hormonu do końca
ciąŜy. Zmiany stęŜenia hCG i innych hormonów
zachodzące w ciąŜy przedstawiono na ryc. 51-8.
Progestyny. Ciałko Ŝółte jest głównym
źródłem progesteronu w pierwszych 6—8 tygo-
dniach trwania ciąŜy, po czym rolę jego przej-
muje łoŜysko. Pomimo Ŝe ciałko Ŝółte nie prze-
rywa swej funkcji, ilość progesteronu wytwarza-
nego przez łoŜysko w późnej fazie ciąŜy jest
30—40-krotnie większa niŜ produkowana
przez ciałko Ŝółte. ŁoŜysko nie wytwarza chole-
sterolu, co oznacza, Ŝe- jest ono zaleŜne od
dostawy tego lipidu przez matkę.
Estrogeny. W miarę trwania ciąŜy stwier-
dza się stopniowy wzrost stęŜenia w osoczu krwi
estradiolu, estronu i estriolu. W największych
ilościach wy twarzany jest estriol; jest to odzwier-
ciedlenie wielu funkcji jednostki płodowo-łoŜys-
kowej. Nadnercza płodu wytwarzają DHEA
i siarczan DHEA, które w wątrobie płodu ulega-
ją przekształceniu do 16cc-hydroksy-pochod-
nych. W łoŜysku te ostatnie ulegają przekształ-
ceniu do estriolu. Z kolei estriol dostaje się
 HORMONY GONADALNE / 665

Dobowe wydalanie

-36

-33

-30 -100

-27

-24

"'*>
-
18
50- -50
-15

-12

-9

-6

-3

100-

4-

2-

70 140 Oni 210 2B0

ciąŜy
Ryc. 51-8. StęŜenia hormonów podczas prawidłowej ciąŜy: hCG — ludzka gonadotropina kosmówkowa,
hCS — ludzka somatomammotropina kosmówkowa (dane wzięte od kilku autorów, wg Ganong W, F.;
Revhw of Medical Physiology, wyd. 13, Appleton and Lange, 1987). _____________________________

poprzez łoŜysko i krąŜenie matki do wątroby, Laktogen łoŜyskowy. ŁoŜysko wytwarza

gdzie ulega koniugacji do glukuronidów i wyda- hormon określany jako laktogen łoŜyskowy
kniu z moczem (patrz ryc. 51-9). Oznaczenie (PL). PL bywa równieŜ określany jako somato-
dobowego wydalania estriolu wykorzystane jest
do oceny wielu procesów zachodzących w ukła-
dzie matka — płód.
Inna interesująca wymiana substratów mię-
dzy płodem a matką jest potrzebna dla syntezy
kortyzolu przez nadnercza płodu. Nadnercza
płodowe nie posiadają kompleksu enzymatycz-
nego złoŜonego z dehydrogenazy 3 P-hydro-
ksysteroidowej i As'4-izomerazy i dlatego zaleŜ-
ne są od dostawy łoŜyskowego progesteronu
niezbędnego do syntezy kortyzolu (ryc. 51-9).
mammotropina lub łoŜyskowy hormon wzros-
tu, poniewaŜ wykazuje właściwości biologiczne
prolaktyny i hormonu wzrostu. Genetyczne
relacje zachodzące między tymi hormonami
omówione zostały w rozdz. 46. Rola fizjologicz-
na PL jest niepewna, skoro kobiety nie posiada-
jące tego hormonu wykazują normalny prze-
bieg ciąŜy i rodzą normalne dzieci.

Nieznany jest mechanizm wyzwalający

poród
Czas trwania ciąŜy jest ściśle określony dla
poszczególnych gatunków zwierząt. Nieznane
są jednak czynniki odpowiedzialne za zakoń-
czenie ciąŜy. Podejrzewa się tu udział hormo-
nów, chociaŜ nie zostało to udowodnione. Praw-
dopodobnie chodzi o estrogeny i progestyny,
 666 / ROZDZIAŁ 51
PLOD
c
Kortyzol
Kortyzol
Progesteron —.
Nadnercza Pregnenolon
"ł DHEA ■
Siarczan DHEA
DHEA
siarczan DHEA
t
16a-Hydreksy-DHEA
»- 1&r-Hydraksy-DHEA----- 1
DHEA
Wątroba
Ryo. 51-9. Przemiana steroidów w jednostce matczy no-płodowej. DHEA — dehydroepiandrosteron.
poniewaŜ wpływają one na kurczliwość macicy.
Są równieŜ dowody na to, Ŝe katecholaminy
uczestniczą w procesie indukcji porodu. Ponie-
waŜ oksytocyna zwiększa kurczliwość macicy,
wykorzystywana jest jako lek wspomagający
poród. Dodać jeditsk naleŜy, Ŝe podanie eg-
zogennej oksytocyny nie inicjuje porodu, jeśli
ciąŜa nie dobiega końca. Przy końcu ciąŜy liczba
receptorów oksytocynowych w macicy jest sto-
krotnie większa niŜ na początku ciąŜy.
WzmoŜona ilość estrogenów przy końcu cią-
Ŝy być moŜe zwiększa liczbę receptorów ok-
sytocynowych (p. rozdz. 46). Po raz rozpoczę-
tym porodzie dochodzi do rozszerzenia szyjki
macicy, wyzwalającego odruch nerwowy, pobu-
dzający uwalnianie się oksytocyny. Ta ostatnia
z kolei nasila skurcze macicy. W tym procesie
waŜną role mogą odgrywać równieŜ czynniki
mechaniczne, tj. nasilenie rozciągania szyjki
macicy lub siła działająca na mięsień macicy. Po
porodzie dochodzi do gwałtownych zmian
w środowisku hormonalnym zarówno matki,
jak i płodu, zas po wydaleniu łoŜyska we krwi
matki stwierdza się szybki spadek stęŜenia pro-
ŁOśYSKO MATKA
+ Wątroba
Glukuronld
Estriol (E3) Glukuronld eslrłolu
Nerki
Glukuronld estrlolu
w moczu
gesteronu (określanego jako pregnandiol) i est-
riolu (ryc. 51-8).
Estradiol i progesteron pobudzają
rozwój gruczołu sutkowego, zaś
prolaktyna laktację
RóŜnicowanie i czynność gruczołu sutkowe-
go regulowane sa harmonijnym współdziała-
niem wielu hormonów. Proces ten zapocząt-
kowują Ŝeńskie hormony płciowe, estrogeny
bowiem pobudzają wzrost przewodów, zaś pro-
gestyny proliferację zrazików sutkowych. Pe-
wien wzrost tkanki gruczołowej i tłuszczowej
gruczohi sutkowego ma miejsce w okresie po-
kwitania. Znaczny rozwój gruczołu sutkowego
występuje w ciąŜy, kiedy tkanka gruczołowa
eksponowana jest na duŜe stęŜenia estradiolu
i progesteronu. Dla całkowitego róŜnicowania
się gruczołu sutkowego (przebadanego przewa-
Ŝnie na eksplantach szczurzych tego gruczołu)
potrzebne są ponadto prolaktyna, glukokor-
tykoidy, insulina lub peptyd wzrostowy oraz nie
zidentyfikowany jeszcze czynnik surowicy krwi.
Z wymienionych hormonów tylko stęŜenie pro-

laktyny ulega dramatycznym zmianom. Wzras-
ta ono Ŝ wartości wyjściowej mniejszej niŜ
2 ng/ml do powyŜej 200 ng/ml w późnej fazie
ciąŜy. Wpływ wymienionych hormonów na
syntezę białek mleka, w tym na laktoalbuminę,
laktoglobulinę i kazeinę, zosta! szczegółowo
przebadany. Hormony te pobudzają syntezę
białek zwiększając ilość swoistych mRNA.
Przynajmniej w odniesieniu do kazeiny wzrost
ten jest skutkiem wzrostu transkrypcji genowej
i stabilizacji mRNA.
Progesteron, niezbędny dla róŜnicowania się
zrazików gruczołu sutkowego, hamuje produk-
cję i wydzielanie mleka w zaawansowanej ciąŜy.
Laktacja rozpoczyna się w chwili nagłego ob-
niŜenia się stęŜenia tego hormonu po porodzie.
RównieŜ stęŜenie prolaktyny w osoczu obniŜa
się szybko po porodzie, sekrecja tego hormonu
ulega jednak stymulacji podczas kaŜdego aktu
ssania brodawki sutkowej (p. rozdz. 46) pod-
trzymując przez to proces laktacji. W razie
zakazu karmienia piersią, laktacja stopniowo
zanika. MoŜna ją równieŜ szybko zakończyć
podając pozajelitowo duŜe dawki androgenu,
zanim rozpoczęto karmienie piersią.
Ssanie brodawki piersiowej stymuluje rów-
nieŜ uwalnianie się oksytocyny z tylnego płata
przysadki nerwowej. Oksytocyna obkurcza ko-
mórki mięśniowo-nabłonkowe otaczające prze-
wody zrazikowe, wyciskając w ten sposób mle-
ko z gruczołu sutkowego. Regulację syntezy
i wydzielania oksytocyny przedyskutowano
w rozdz. 46.
Koniec menopauzy charakteryzuje się
zanikiem produkcji estrogenów
jajnikowych
Kobiety Ŝyjące na zachodniej półkuli prze-
stają miesiączkować średnio w 53 rŜ. Ten okres
pokrywa się z zanikiem wszystkich pęcherzy-
ków jajnikowych i syntezy estrogenów jajniko-
wych. Nie ma alternatywnego źródła proges-
teronu, natomiast pokaźne ilości słabego est-
rogenu, tj. estronu, powstają przez aromatyza-
cję androstendionu (ryc. 51 -5). StęŜenia estronu
w osoczu są jednak zbyt mak, by zahamować
sekrecję gonadotropin przysadkowych. Ten
fakt tłumaczy występowanie bardzo duŜych
stęŜeń FSH i LH w osoczu, tak charakterys-
tycznych dla pierwszych lat pomenopauzal-
nych. Kobiety po menopauzie są naraŜone na
dwa zjawiska związane z katabolizmem tkan-
kowym indukowanym estrogenopenią. Estron
nie zawsze jest w stanie zapobiec zanikowi
HORMONY GONADALNE / 667
drugorzędowych cech płciowych, w tym szczegól-
nie nabłonka dolnych dróg moczowych i po-
chwy. Ponadto waŜnym problemem zdrowot-
nym u osób starszych jest osteoporoza; kobiety
z cięŜkim zanikiem masy kostnej wykazują
niŜsze od normalnych stęŜenia estronu w osoczu
krwi.
Syntetycznych agonistów i
antagonistów uŜywa się zarówno dla
promocji, jak i zahamowania
zapłodnienia oraz dla zahamowania
wzrostu guzów
Estrogeny. Wiele związków syntetycznych
wykazuje aktywność estrogenową oraz jedną
lub kilka korzystnych cech farmakologicznych.
Większość modyfikacji, vw strukturze estroge-
nów wprowadzono po to, by zmniejszyć prze-
mianę tych hormonów w wątrobie oraz, by
skuteczne było doustne ich podawanie. Jednym
z pierwszych takich związków był dietylostyl-
bestrol. Innymi przykładami takich steroidów
o zmodyfikowanej strukturze są 17a-etynyloest-
radiol i mestranol, uŜywane jako doustne teki
antykoncepcyjne.
Dletylostylbestrol
Dokonano syntezy licznych związków wyka-
zujących aktywność antyestrogenową. Kilka
z nich znalazło zastosowanie kliniczne. Działa-
nie większości tych antagonistów polega na
tym, Ŝe wiąŜą się one kompetycyjnie ze śród-
komórkowym receptorem estradiolowym (p.
niŜej).
I7a-Etynyloestrad(ol
 668 / ROZDZIAŁ 51
CH3O
r-C=CH
Mesiranol
Cytrynian kiomifenu (Clomid) wykazuje
szczególne powinowactwo do receptorów est-
rogenowych podwzgórza. Początkowo związek
ten stosowano jako lek hamujący płodność,
podczas gdy obecnie uŜywany jest do celów
przeciwnych, tj. jako lek zwiększający płodność.
Klomifen działa kompetycyjnie w stosunku do
estradiolu, jeśli chodzi o wiązanie z receptorami
estrogenowymi podwzgórza. W wyniku takiego
działania dochodzi do odblokowania sekrecji
GnRH oraz wtórnie do nadmiernego wydziela-
nia się LH i FSH przez przysadkę mózgową.
W następstwie działania kiomifenu dochodzi do
równoczesnego dojrzewania licznych pęcherzy-
ków jajnikowych oraz, co za tym idzie, do
częstego rozwoju ciąŜy mnogiej. Nafoksydyna
— związek niesteroidowy — oraz tamoksyfen,
łącząc się z receptorami estrogenowymi, tworzą
z chromatyną bardzo trwałe kompleksy. Unie-
moŜliwia to recyrkulację receptorów, przez co
dochodzi do blokowania działania estradiolu
na długi czas. Wymienionych antagonistów
uŜywa się w leczeniu estrogenozaleŜnego raka
piersi.
^ krypcji swoistych genów. Wiele informacji do-
Cytry
nian
klomtf
enu
Progestyny.
Trudne byio
wytworzenie związków wykazujących
aktywność progesty-nową, lecz pozbawionych
działania estrogeno-wego lub androgenowego.
17 a-alkilopochodne 19-nortestosteronu (np.
noretyndron) u większości kobiet wykazują
minimalną aktywność androgenową. Są one
uŜywane jako doustne leki antykoncepcyjne.
Inną silną progestyną jest octan
medroksyprogesteronu (Provera). Med-
CH3
Octan
--OAc
medroksyproossleronu
OH
■— CsCH
Noretyndron
roksyprogesteron hamuje występowanie jajecz-
kowania przez kilka miesięcy, jeśli zostanie
podany domięśniowo pod postacią depót. Po-
niewaŜ progestyny hamują wzrost komórek
ww. związek jest częściej uŜywany w leczeniu
dobrze zróŜnicowanego raka endometrium
(błona śluzowa macicy).
Estrogeny i progestyny działają poprzez
regulację ekspresji genów
Działanie wymienionych hormonów polega
na ich wiązaniu się ze swoistymi receptorami
śródkomórkowymi. Te ostatnie, wiąŜąc się
z określonymi obszarami chromatyny lub(i)
DNA jądrowego, oddziałują na tempo trans-
starczyły wyniki badań nad wpływem estradiolu
i progesteronu na transkrypcję genów kodują-
cych białko jaj ptasich, w tym szczególnie
owalbuminy i konalbuminy. Dokładny mecha-
nizm działania tych hormonów w procesie
transkrypcji genów jest wciąŜ przedmiotem in-
tensywnych badań.
Receptory estrogenów©
i progesteronowe naleŜą do jednej
rodziny genowej
Sekwencję aminokwasową receptorów estro-
genowych (ER) i progesteron owych (PR) re-
konstruowano na podstawie sekwencji odpo-
wiadających im cDNA. Receptory te naleŜą do

rodziny genowej receptorów steroidowych i ho-
rmonów tgrczycy, omawianych w rozdz. 49. Jak
to przedstawiono na ryc. 49-3. kaŜdy receptor
ma kilka domen czynnościowych. Steroidy wią-
Ŝą się z miejscami ligandowymi C-koricowego
obszaru cząsteczki receptorowej. To indukuje
zmianę konformacyjną umoŜliwiającą wiązanie
się receptora z DNA. Domena ER, wiąŜąca się
z DNA, rozpoznaje sekwencję AGGTCAnnnT-
GCCCT (jest to sekwencja odpowiedzi estroge-
nowej — ERE — estrogen response element),
natomiast domena PR — sekwencję GGTA-
CAnnnTGTTCT (jest to sekwencja odpowiedzi
progesteron owej — PRE — progesterone re-
sponse element). Interakcja receptora z DNA
umoŜliwia róŜnym działającym w konfiguracji
trans domenom kaŜdego receptora oddziaływa-
nie na geny przylegające do obszarów odpo-
wiedzi hormonalnej. WzmoŜona (lub zmniej-
szona) aktywność swoistych genów wyraŜa się
zmienionym tempem syntezy swoistych bia-
łek, co przejawia się zmianą reakcji metabo-
licznych.
Cechy szczególne. Na uwagę zasługuje
kilka faktów, dotyczących mechanizmu działa-
nia omawianych hormonów: 1) receptory wią-
Ŝące hormony płciowe odznaczają się pewną
nieswoistością, i tak progesteron wiąŜe się z re-
ceptorem androgenowym, przez co wykazuje
słabe działanie androgenowe, natomiast kilka
androgenow wiąŜe się z receptorami estrogeno-
wymi, przez co mogą naśladować działanie tych
ostatnich na macicę; jak to pokazano na ryc.
49-3, centralne sekwencje obszarów odpowiedzi
hormonalnej dla omawianych hormonów wy-
kazują znaczne podobieństwo. Ten fakt tłuma-
czy, dlaczego niektóre hormony wykazują dzia-
łanie mieszane, tj. androgenowe, jak i proges-
tynowe lub estrogenowe; 2) estrogeny zwięk-
szają liczbę zarówno receptorów estrogeno-
wych, jak i progesteronowych; 3) wydaje się, Ŝe
progesteron przyspiesza tempo obrotu włas-
nego receptora; 4) tak zwane słabe estrogeny,
np. estriol, podawane często działają jak est-
rogeny silne.
NIEKTÓRE ZABURZENIA śEŃSKIEGO
UKŁADU ROZRODCZEGO WYKAZUJĄ
ZWIĄZEK Z ANOMALIAMI
HORMONALNYMI
Omawianie wszystkich zaburzeń Ŝeńskiego
układu rozrodczego przekracza ramy tego roz-
HORMONY GONADALNE / 669
działu. ToteŜ tylkp wybrane przykłady tych
zaburzeń są przedmiotem bliŜszego omówienia.
Pierwotny hipogonadyzm jest następstwem
procesu chorobowego bezpośrednio uszkadza-
jącego jajniki. W następstwie tego uszkodzenia
upośledzeniu ulega proces jajeczkowania lub(i)
czynność endokrynna gonady Ŝeńskiej.
Hipogonadyzm wtórny spowodowany jest wy-
padnięciem gonadotropinowej czynności przy-
sadki mózgowej. Dysgeneza gonad (zespół Tur-
nera) jest często spotykanym zaburzeniem gene-
tycznym, charakteryzującym się kariotypem
XO, występowaniem Ŝeńskich narządów płcio-
wych zarówno zewnętrznych, jak i wewnętrz-
nych oraz nieprawidłowościami rozwojowymi
i opóźnionym pokwitaniem.
Wiele zespołów spowodowanych jest niepra-
widłowościami w zakresie ilości hormonów.
Najczęściej występuje zespól policystycznych jaj-
ników (zespół Steina-LeventhaEa), w którym na
skutek nadprodukcji androgenow pojawiają się
takie objawy jak hirsutyzm, otyłość, nieregular-
ne miesiączkowanie OTaz zmniejszona płod-
ność. Rzadko występujące guzy złoŜone z komó-
rek Leydiga oraz jądrzaki (arrhenoblastoma)
wytwarzają testosteron. Guzy określone jako
ziarniszczaki (granulosa celi tumor) lub otocz-
kowiaki (thecoma) produkują estrony, zaś śród-
jajnikowe guzy złoŜone z komórek nadnerczy
(intraovarian adrenal rest tumor) — kortyzol.
Przetrwała tkanka trofoblastyczna jest przy-
czyną łagodnego zaśniadu graniastego (mola
hydatidosa) mogącego ulec transformacji do
złośliwego nabłoniaka kosmówkowego (chorio-
carcinoma). Ostatnie dwa nowotwory wytwa-
rzają ogromne ilości hCG. Oznaczanie radioim-
munologiczne hCG wykorzystywane jest w dia-
gnostyce wymienionych dwóch rodzajów nie-
bezpiecznych guzów oraz monitorowaniu sku-
teczności ich leczenia.
PIŚMIENNICTWO
Ogólne
Huggins C: Two principles in endocrine therapy of
cancer. Hormonedcpnval and hormone interferen-
ce. Ccmcer Res 1965,25:1163. O'MalLey BW:
Steroid hormone action in eucaryotic
cells. / Clin Inrest 1984;74:307. Wilson JD et al:
The endocrioe control of małe
phenotypic development, Aust J Bioł Sci
1983;36:101.
670 / ROZDZIAŁ 51
Hormony jąder
Chang C et al: Structural analysis of complementary
DNA and amino acid seąuences of human and rat
androgen receptors. Proc Nail Acad Sci USA
198835:7211.
Hali PF; Testicular hormones: Synthesis and control.
Pages 1511 — 1520 in: Endocrinołogy, Vol 3. De-
Groot LJ (editor). Grune & Stratton, 1979.
Wilson J; Metabolism of testicular androgens. Chap
25, pp 491—508, in: Handbook of Endocrinołogy.
Section 7: Endocrinołogy, Vol 5: Małe Reproductive
System, Hamilton DW, Greep RP (editors). Ame-
rican Physiological Society, Washington DC, 1975.
Hormony jajników
Green S et al: Human estrogen receptor DNA:
Sequence, expression and homology to N-erb-A,
Naturę (London) 1986;320:134.
Siitcri PK, Fcbrcs F: Ovarian hormone synlhesis,
circulation and mechanisms of action. Pages
1401—1417 iu: Endocrinołogy, Vol 3. DeGroot LJ
(editor). Grune & Stratton, 1979.
Toft D, Górski J: A receptor molecule for estrogens.
Proc Natł Acad Sci USA 1966;55:1574.
Hormony trzustki i
Ŝołądkowo-jelitowe
Dary/ K. Granner, MD
WPROWADZENIE
Trzustka stanowi strukturę, zawierającą dwa
róŜne narządy. Część zrazikowa trzustki wyka-
zuje czynność zewnątrzwydzielnkzą (egzokryn-
ną); wydziela ona do światła dwunastnicy en-
zymy i jony potrzebne w procesach trawienia
pokarmów. Na część wewnątrz wy dzieiniczą (en-
dokryimą) trzustki składają się wyspy Langer-
hansa. Masa 1—2 min wysp występujących
w trzustce stanowi 1—2% całej masy tego
narztfdu. Wyspy 2awierają kilka rodzajów ko-
mórek wymienionych w tab. 52-1.
Tabela 52- . Rodzaje komórek występujących
w wyspach Langerhansa
Procentowy
Nazwa udział komó- Hormon
komórek rek w struktu- wytwarzany
rze wysp
A (luba) Ok. 25% Glukagon
B (lub |3) Ok. 70% Insulina
D (lub 8) Mniej niŜ 5% Somatostatyna
F Śladowy Polipeptyd trzust-
kowy
Wyspy trzustkowe wydzielają przynajmniej
4 hormony, tj. insulinę, glukagon, somatostatynę
i polipeptyd trzustkowy. Wymienione hormony
uwalniane są do Ŝyły trzustkowej wpadającej do
Ŝyły wrotnej. Taki układ anatomiczny jest ko-
rzystny z punktu widzenia fizjologicznego, al-
bowiem wątroba jest głównym miejscem działa-
nia insuliny i glukagonu. Ostatnie dwa hor-
mony, choć uczestniczą głównie w przemianie
węglowodanów, wykazują równieŜ wpływ na
52
Skróty uŜywane w tym rozdziale
ACTH — hormon ad reno korty kotropo wy, ad-
renokortykotropina
EGF — naskórkowy czynnik wzrostowy
FGf — czynnik wzrostowy fibroblastów
GIP — Ŝołądkowy polipeptyd hamujący
IGF — czynnik wzrostowy
LDŁ — lipoproteiny o małej gęstości
IDDM — cukrzyca tnsulinozaleŜna
NIDDM — cukrzyca insulinoniezaleŜna
PDGF czynnik wzrostowy pochodzenia płyt-
kowego
PEPCK — karboksykinaza fosfoenoi opirogro-
nią nowa
PGF2 — prostaglandyna F2
PP — polipeptyd trzustkowy
VLDL — lipoproteiny 0 bardzo małej
gęstości
wiele innych procesów. Somatostatyna, po raz
pierwszy wykryta w podwzgórzu, gdzie hamuje
wydzielanie hormonu wzrostu, występuje w wyŜ-
szych stęŜeniach w wyspach niŜ podwzgórzu.
W trzustce hormon ten uczestniczy w lokalnej
regulacji sekrecji insuliny i glukagonu. Polipep-
tyd trzustkowy wywiera wpływ na wydzielanie
soków przez przewód pokarmowy.
Przewód pokarmowy wydziela wiele hormo-
nów, zapewne więcej niŜ jakikolwiek inny poje-
dynczy narząd. Do funkcji przewodu pokar-
mowego naleŜą: a) dostarczanie pokarmów do
miejsca ich trawienia, b) stworzenie właściwego
środowiska (odpowiednie pH i stęŜenie jonów,
obecność właściwych enzymów) niezbędnego
dla procesów trawienia, c) wchłanianie produk-
tów trawienia przez błonę śluzową jelit, przenie-
sienie ich do przestrzeni pozakomórkowej a sta-
mtąd do krąŜenia, skąd dostają się do komórek
obwodowych oraz d) wydalanie z ustroju pro-
672 / ROZDZIAŁ 52
duktów odpadowych. We wszytkich tych funk-
cjach uczestniczą hormony przewodu pokar-
mowego.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Insulina jest pod wieloma względami modelo-
wym hormonem, który jako pierwszy uzyskano
w stanie oczyszczonym i krystalicznym oraz
syntetyzowano metodami chemicznymi i bio-
logii molekularnej. Badania nad jego biosyntezą
dostarczyły podstaw dla koncepcji o występo-
waniu prohormonów (propeptydów). Insulina
posiada waŜne implikacje medyczne. Około 5%
populacji w krajach rozwiniętych cierpi na
cukrzyce, zaś dalsze 5% ludzi jest potencjalnie
naraŜonych na rozwijanie się tej choroby. Cuk-
rzyca jest skutkiem niedostatecznego działania
insuliny spowodowanego niedoborem tego hor-
monu, lub teŜ opornością tkanek na ten hor-
mon. Działanie glukagonu nasila cukrzyce, jeśli
jego działanie nie jest hamowane mechaniz-
mami wyrównawczymi.
Opisano wiele zespołów chorobowych spo-
wodowanych nadmiarem hormonów wydziela-
nych przez przewód pokarmowy. Diagnostyka
tych zespołów chorobowych moŜe być trudna
z dwóch powodów: po pierwsze lekarz często
nie jest obeznany z symptomatologią tych ze-
społów oraz, po drugie, objawy chorobowe
podawane przez chorego lub stwierdzane przez
lekarza mogą dotyczyć równocześnie wielu na-
rządów. Hormony przewodu pokarmowego są
przedmiotem zainteresowania równieŜ z innego
powodu, mianowicie^ wykazują one bliski zwią-
zek z neuropeptydamf.
HORMONAMI TRZUSTKI SĄ:
INSULINA, G LUK AGO IM,
SOWIATOSTATYNA I
POLIPEPTYD TRZUSTKOWY
StęŜenie glukozy we krwi jest
regulatorem produkcji insuliny
Rys historyczny. W latach sześćdziesią-
tych ubiegłego stulecia Langerhans zidentyfiko-
wał wyspy trzustkowe, chociaŜ nie rozumiał
jeszcze ich funkcji, podobnie jak von Mering
i Minkowski. Ci ostatni badacze wykazali
w 1889 r„ Ŝe pankreatektomia jest przyczyną
cukrzycy. Występowanie związku przyczyno-
wego między czynnością wysp trzustkowych
a cukrzycą sugerowali w 1909 r. Mayer oraz
wl917r. Sharpey-Schaffer. Taki związek został
jednak udowodniony dopiero w 1921 r. przez
Bantinga i Besta. Ci ostatni badacze uŜyli
kwaśnego etanolu do ekstrakcji czynnika wy-
spowego, który wykazywał silne działanie hipo-
glikemiczne. Czynnik ten nazwali insuliną. Szy-
bko przekonano się, Ŝe wyspy trzustkowe bydła
i świń zawierają insulinę, aktywną równieŜ
u człowieka. W ciągu roku insulina znalazła
szerokie zastosowanie w leczeniu cukrzycy.
Okazała się ona lekiem ratującym Ŝycie tych
chorych.
Fakt dysponowania duŜymi ilościami insuli-
ny bydlęcej i świńskiej miał ogromny wpływ na
dalsze badania biomedyczne dotyczące tego
hormonu. Insulina była: 1) pierwszym białkiem
dla którego udowodniono działanie hormonal-
ne, 2) pierwszym białkiem uzyskanym w postaci
krystalicznej (Abel, 1926), 3) pierwszym biał-
kiem, dla którego określono sekwencję amino-
kwasową (Sanger i wsp., 1955), 4) pierwszym
białkiem syntetyzowanym metodami chemicz-
nymi (Du i wsp., Zahn, Katsoyanis — 1964), 5)
pierwszym białkiem dla którego wykazano, Ŝe
produkowane jest pod postacią cząsteczki pre-
kursorowej (Steiner i wsp. — 1967) oraz 6)
pierwszym białkiem uzyskanym technologią re-
kombinacji genetycznej do celów handlowych.
Pomimo tych licznych „pierwszych" pozycji
o mechanizmie działania tego hormonu na
poziomie molekularnym wiadomo znacznie
mniej niŜ w przypadku innych hormonów.
insulina jest polipeptydem
heterodimerycznym
Insulina jest polipeptydem składającym się
z 2 łańcuchów, tj. z łańcucha A i B połączonych
ze sobą mostkami dwusiarczkowymi w pozyc-
jach A7 i B7 oraz A20 i B19. Trzeci, śródłań-
cuchowy mostek dwusiarczkowy łączy amino-
kwasy A6 z Ali. U większości gatunków zwie-
rząt wymienione 3 mostki dwusiarczkowe są
niezmienne, zaś łańcuchy A i B składają się z 21
(łańcuch A) lub 30 (łańcuch B) aminokwasów.
Kowalencyjna struktura insuliny ludzkiej (o
masie cząsteczkowej 5 734) przedstawiona jest
na ryc. 52-1. Dla porównania w tab. 52-2
przedstawiono podstawniki aminokwasowe dla
insulin róŜnych gatunków zwierząt (w porów-
naniu do insuliny ludzkiej). Występowanie od-
miennych aminokwasów dotyczy zarówno łań-
cucha A, jak i B, a szczególnie pozycji 8, 9 i 10
łańcucha A. Dowodzi to, Ŝe ten obszar sekwen-
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁADKOWO-JELITOWE / 673

Łańcuch A

Gly-Ile-Val-Glu-Gln-
n
Cvs-Cvs-Thr-Ser-Ile- j 8 9 1 0 11 1 2 1 3 1 4 1 5 1 6 1 7 18 1 9 /
Cvs-Ser-Leu-Tvr-Gln-
Leu-Glu-Asn-Tvr-Cvs- S S
Asn 1 2 3 4 5
6 t 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 13 19 I 21
ŁańcuchS

Li-Val-Cys-C
Phe-Val-Asn-Gln-His-Leu-Cvs-Glv-Ser-His-Leu-V3l-Glu-Ala-Leu-Tvr-Leu-Val-Ćys-Gly-Glu-1
2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21

- Arg -G ly-Ph e-Pt) e-Ty r -Th r- Pro- Lys-Th r 22

23 24 25 26 27 28 29 30
Ryc. 52-1. Kowalencyjna struktura insuliny (Według: Ganong W, F.: Review of MedicaiPhysiotogy, wyd.
13, Appleion and Lancje, 1987. ŁA zezwoleniem).

Tabela 52-2. RóŜnice w strukturze insuliny pomię- określono determinanty aktywności biologicz-
dzy poszczególnymi gatunkami ssaków nej tego hormonu (ryc. 52-2). Hydrofobowy
Gatunek RóŜnice w sekwencji C-końcowy obszar łańcucha B uczestniczy rów-
aminokwasowej w stosunku nieŜ w procesie dimeryzacji insuliny.
do insuliny ludzkiej

Łańcuch A Łańcuch B Łańcuch A

Aminokwas w Aminokwas
pozycji 8 9 w pozycji 30
10 ńcuoriB

Człowiek Thr — Ser — Ile Thr

Świnia, pies, Thr —Ser —Ile Ala
olbrotowiec
(kas2alot) Thr —Ser —Ile Ser
Królik Krowa, Ala — Ser — Val Ala
koza Owca Ala — Gly — Val Ala
Koń Wieloryb Thr G l y — Ile Ala
Ala — Ser —Thr Ala

Ryc. 52-2. Obszar cząsteczki insuliny niezbędny

cji aminokwasowej nie jest krytyczny dla wy-
stępowania działania biologicznego. Istnieje kil-
ka niezmiennych pozycji i sekwencji w strukturze
insuliny. S$ nimi: 1) połoŜenie wymienionych
3 mostków dwusiarczkowych, 2) występowanie
reszt hydrofobowych w obszarze C-koricowym
łańcucha B oraz 3) niezmienność sekwencji
aminokwasowej w obszarze N- i C-końcowym
łańcucha A. Przez modyfikację chemiczną
i wprowadzenie swoistych aminokwasów do
wymienionych obszarów struktury insuliny
dla jej aktywności biologicznej. Struktura schema
tyczna insuliny uzyskana badaniem krystalograficz
nym. Pole zakreskowane oznacza obszary ciaste
czki insuliny, od których najbardziej zaleŜy aktyw
ność biologiczna tego hormonu. Reszty w pozycji
B24 i B25 są najbardziej podatne na mutacje
wpływające na aktywność biologiczną insuliny.
N-końce łańcuchów A i B zaznaczono znakiem
( + ), zaś C-końce — znakiem {-), Według: Tager H,
S.: Abnormal products of the human insulin gene;
Diabetes, 1984, 33,693, przerysowane za zezwole
niem autora pracy). ___________ _________

4 ■; Biochemia
674 / ROZDZIAŁ 52

Istnieje duŜe podobieństwo pomiędzy wania insuliny ludzkiej technologią rekombina-

insuliną ludzką, świńską i bydlęcą
(tab. 52-2)
Insulina świńska róŜni się od insuliny ludzkiej
tylko jednym aminokwasem (w miejsce treoniny
w pozycji B30 występuje alanina). Insulina
bydlęca róŜni się od ludzkiej obecnością alaniny
na miejscu treoniny w pozycji B30, alaniny na
miejscu treoniny w pozycji A8 oraz waliny na
miejscu izoleucyny w pozycji A10. Wymienione
modyfikacje nie mają wpływu na aktywność
biologiczną insuliny i w bardzo niewielkim
stopniu zmieniają jej antygenowość. Pomimo Ŝe
wszyscy chorzy leczeni insuliną heterologiczną
wykazują obecność krąŜących przeciwciał an-
ty insulin owych (o bardzo małych mianach),
tylko u niewielu z nich miano ich jest tak duŜe,
Ŝe ma znaczenie kliniczne. Insulina świńska
i bydlęca były standardowymi lekami stosowa-
nymi w leczeniu cukrzycy do chwili wyproduko-
cji DNA. Pomimo występowania znacznej
zmienności w strukturze pierwotnej aktywność
biologiczna dla wszystkich rodzajów insulin
(niezaleŜnie od gatunku) wynosi 25—30 IU/mg
suchego hormonu.
Insulina tworzy bardzo ciekawe struktury
kompleksowe. Cynk, występujący w duŜych
stęŜeniach w komórkach B, tworzy kompleksy
z insuliną i proinsuliną. Cząsteczki insulin wszy-
stkich kręgowców tworzą izologiczne dimery
dzięki wiązaniom wodorowym między grupami
peptydowymi dwóch monomerów w pozycjach
B24 i B26, zaś przy duŜych stęŜeniach insuliny
dimery ulegają przekszałceniu do heksamerów,
zawierających po dwa atomy cynku kaŜdy. Ta
struktura wyŜszego rzędu umoŜliwiła badania
struktury krystalicznej insuliny. W stęŜeniach
fizjologicznych insulina występuje prawdopo-
dobnie pod postacią monomeryczną.

Byc. 52-3. Struktura ludzkiej proinsuliny. insulina i peptyd C połączone są ze sobą w dwóch miejscach za
pośrednictwem łączników di peptyd owych. Po zadziałaniu enzymu trypsyn o podobne go {jasne strzałki)
i kilku kolejnych reakcjach katalizowanych przez enzymy karboksypeptydazopodobne (ciemne strzałki)
powstają heterodimeryczna cząsteczka insuliny oraz peptyd C.
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 675
Insulina jest produkowana pod
postacią cząsteczki prekursorowej
Insulina jest syntetyzowana jako preprohor-
mon (o masie cząsteczkowej 11 500) i jest proto-
typem dla peptydów powstających drogą prze-
kształcenia większych cząsteczek prekursoro-
wych. 23-aminokwasowa hydrofobowa sek-
wencja pre- lub prowadząca (liderowa) napro-
wadza cząsteczkę do cystern siateczki śródplaz-
matycznej, po czym ulega od szczepieniu. W wy-
niku tej reakcji powstaje proinsulina o masie
cząsteczkowej 9000, wykazująca zmiany kon-
formacyjne niezbędne dla wytworzenia właś-
ciwych mostków dwusiarczkowych. Jak widać
na ryc. 52-3, cząsteczka proinsuliny 2aczyna się
od łańcucha B na N-końcu, połączonego za
pośrednictwem polipeptydu C z łańcuchem A.
Proinsulina ulega kilku procesom rozszczepie-
niowym, swoistym dla określonych pozycji łań-
cucha polipeptyd owego, w wyniku których po-
wstają równowaŜne ilości insuliny i peptydu C.
Te procesy enzymatycznego rozszczepienia pro-
insuliny są przedstawione na ryc. 52-3.
(nne hormony komórek wyspowych
są równieŜ wytwarzane pod postacią
cząsteczek prekursorowych
Synteza innych hormonów wyspowych takŜe
wymaga potranslacyjnego przekształcenia en-
zymatycznego cząsteczek prekursorowych
o wyŜszej masie cząsteczkowej. Na rycinie 52-4
znajduje się porównanie schematycznej struk-
tury polipeptydu trzustkowego, glukagonu i so-
matostatyny ze strukturą insuliny. Przy roz-
szczepieniu wymienionych prohormonów ucze-
stniczy kilka kombinacji enzymów endoproteo-
litycznych(trypsynopodobnych)iegzoproteoli-
tycznych (podobnych do karboksypeptydazy
B), poniewaŜ sekwencja aminokwasowa aktyw-
nego hormonu moŜe się znajdować na C-końcu
cząsteczki prekursorowej (so mato s taty na), na
N-końcu (polipeptyd trzustkowy), na obu koń-
cach (insulina) lub w środkowym fragmencie
(glukagon) prekursora.
Synteza insuliny i powstawanie
ziarnistości wydzielniczych odbywają
się w organellach subkomórkowych
ProinsuJina jest syntetyzowana na siateczce
śródplazmatycznej szorstkiej. Enzymatyczne
odcięcie polipeptydu prowadzącego, czyli lidera
(presegmentu), utworzenie wiązań dwusiarcz-
kowych oraz proces załamania odbywają się
w cysternach siateczki śródplazmatycznej (ryc.
Polipeptyd trzustkowy
Insulina
Somatostatyna
Glukagon
Ryc. 52-4. Schemat struktury prekursorów wy
twarzanych przez 4 główne rodziny komórek wysp
trzustkowych. Odcinki prekursorów odpowiadają
ce właściwym hormonom wymienionym na rycinie
oznaczono jako czarne prostokąty. Segmenty poli-
peptydowe nie stanowiące części hormonu przed
stawiono jako Finie. Reszty aminokwasów dwu-
zasadowych (argininy lub lizyny) odpowiadające
miejscom działania enzymów przekształcających
prohormon w hormon zaznaczono czarnymi punk
tami. NaleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe strukturę
proinsuliny przedstawiono w postaci wyprostowa
nej nie wykazującej wiązań dwusiarczkowych.
Struktura proinsuliny ma następującą sekwencję;
Łańcuch B — peptyd C — łańcuch A. (Wedtug:
Taylor H. S.: Abnormal products of the human
insulin gene; Diabetns 1984, 33, 693, za zezwole
niem). _____ _____________________
52-3). Z kolei proinsulina zostaje przeniesiona
do aparatu Golgiego, gdzie rozpoczyna się
proces proteolizy i upakowania hormonu do
ziarnistości wydzielniczych. Dalszy proces doj-
rzewania ziarnistości odbywa się w czasie ich
wędrówki przez cytoplazmę do błony cytoplaz-
matycznej. Zarówno proinsulina, jak i insulina,
łącząc się z cynkiem, tworzą heksamery. Ponie-
waŜ 95% proinsuliny ulega przekształceniu do
insuliny, kryształki tego ostatniego hormonu są
determinantami cech morfologicznych ziarnis-
tości wydzielniczych. W obrębie ziarnistości
znajdują się równowaŜnikowe stęŜenia peptydu
C (w stosunku do stęŜenia insuliny); te ostatnie
nie tworzą jednak struktur krystalicznych. Po
zadziałaniu swoistego bodźca ziarnistość wy-
dzielnicza zlewa się z błoną pkzmatyczną i wy-
rzuca swoją zawartość do przestrzeni pozako-
mórkowej. Proces ten określany jest jako emio-
cytoza.
676 / ROZDZIAŁ 52

Właściwości proinsuliny i peptydu C insuliny egzogennej nie stwierdza się obecności

róŜnią się od właściwości insuliny
Proinsuliny wykazują zmienną dhigość łań-
cucha polipeptydowego składającego się z 78 do
86 aminokwasów. Zmienność ta uwarunkowa-
na jest zmienną dhigością polipeptydu C. Proin-
sulina wykazuje taką samą rozpuszczalność
oraz taki sam punkt izoelektryczny co insulina.
Tworzy ona równieŜ heksamery z kryształkami
cynku i silnie wiąŜe przeciwciała antyinsulino-
we. Proinsulina wykazuje aktywność biologiczną
mniejszą niŜ 5% aktywności insuliny, co sugeru-
je, Ŝe większość miejsc aktywnych insuliny jest
zablokowana w cząsteczce proinsuliny. W pew-
nych okolicznościach (u chorych z guzami wysp
trzustkowych) równolegle z insuliną wydziela-
niu ulegają większe niŜ zwykle ilości proin-
suliny. PoniewaŜ okres półtrwania proinsuiiny
jest znamiennie dłuŜszy od insuliny, zaś proin-
sulina daje silna reakcję krzyŜową z surowicą
anty insulin ową, metody radioimmu no logiczne-
go oznaczania „insuliny" mogą okazyjnie do-
starczyć wyników zawyŜonych w stosunku do
rzeczywistej aktywności biologicznej „insuliny"
zawartej w osoczu.
Dla peptydu C nie udowodniono Ŝadnej
aktywności biologicznej. Wykazuje on odrębne
W stosunku do insuliny i proinsuliny własności
antygenowe. Przez oznaczanie peptydu C meto-
dą immunologiczną moŜliwe jest odróŜnienie
insuliny endogennej od egzogennej (po podaniu
peptydu C w osoczu — przyp- tłumacza) oraz
ilościowe określenie insuliny endogennej u osób
wykazujących obecność w surowicy krwi prze-
ciwciał anty insulinowych (obecność przeciwciał
antyinsuli nowych w surowicy uniemoŜliwia
oznaczanie insuliny metodą immunologiczną).
Istnieją znaczne róŜnice w sekwencji amino-
kwasowej peptydu C pomiędzy poszczególnymi
gatunkami. Ten fakt potwierdza słuszność twie-
rdzenia, Ŝe peptyd C prawdopodobnie nie po-
siada Ŝadnej aktywności biologicznej.
Peptydy insu I i nopodobne teŜ mają
swoje prekursory
Struktura cząsteczki prekursorowej nie jest
wyjątkowa dla insuliny. Podobną strukturę
wykazują blisko spokrewnione z nią peptydy, tj.
relaksyna i czynniki wzrostowe insulinopodob-
ne (ryc. 52-5). Wszystkie te hormony wykazują
znaczną homologię w obszarach łańcucha
B i A połoŜonych na końcach N- i C- cząsteczki
prekursorowej. Obszary te są ze sobą połączone
przez segment łączący. W prekursorze relak-
syny i insuliny (p. ryc. 52-3) segment łączący
związany jest na obu końcach przez dwa amino-
kwasy zasadowe. Po połączeniu się łańcucha
B z łańcuchem A przez wiązania dwusiarcz-
kowe, ten segment zostaje wycięty przez enzymy
proteolityczne, przy czym powstaje hormon
dwułaricuchowy. Czynniki wzrostowe insulino-

Ryc. 52-5. Schemat struktury prekursorów peptydów spokrewnionych z insuliną. Obszary homologiczne
relaksyny, insuliny oraz czynnika wzrostowego insulinopodobnego (IGF) przedstawiono jako czarne
prostokąty. Sekwencję aminokwasów^ łączącą łańcuch B z łańcuchem A relaksyny lub insuliny oznaczono
prostokątami białymi. Te sekwencje ulegają „wyctęciu"(w miejscach zaznaczonych strzałkami) przy
przekształceniu prohormonu do właściwego dwuiańcuchowego hormonu. Sekwencję aminokwasową
czynnika wzrostowego insulinopodobnego, która odpowiada wymienionym peptydom łączącym
insuliny i relaksyny, lecz nie ulega „wycięciu" enzymatycznemu, zaznaczono prostokątem kropkowanym.
Dlatego czynnik wzrostowy insulinopoflobny jest hormonem jednołańcuchowym. (Według: Tager H. S.:
Abnormal products of The human insuiin gene; Diabetes 1984, 33, 693, za zezwoleniem).
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 677
podobne, chociaŜ wykazują znaczną homologię
z insuliną i relaksyną w zakresie struktury
pierwszorzędowej, nie mają zasadowego dipep-
tydu na końcach segmentu łączącego, co spra-
wia, Ŝe są niepodatne na rozszczepienie przez
odpowiednie enzymy proteolityczne i są hor-
monami jednołańcuchowymi.
Wyizolowano ludzki gen insuliny
Ludzki gen insulinowy zlokalizowany jest na
krótkim ramieniu chromosomu 11 (ryc. 52-6).
U większości ssaków stwierdza się ekspresję
tylko pojedynczego genu insulinowego, wyka-
zującego podobną organizację jak gen ludzki.
1i
■
Ryc. 52-6. Schemat struktury ludzkiego genu
insulinowego. Skośnie zakreskowane obszary od-
powiadają sekwencjom nie ulegającym transkrypcji
do odpowiednich sekwencji mRNA. Białe poia
odpowiadają sekwencjom intronów, zaś pola krop-
kowane — sekwencjom kodującym. Litery L, B,
C i A oznaczają sekwencje kodujące peptyd lidero-
w
y {sygnalny) L, łańcuch B, peptyd C i łańcuch A.
NaleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe sekwencję kodują-
cą peptyd C rozdziela sekwencja intronu. Schemat
struktury odpowiada rzeczywistej skali. (Według:
Tager H. S.: Abnormal proctucts of the human
insulin gene; Diabetes 1984, 33, 693, za zezwole-
niem).
W odróŜnieniu od nich szczury i myszy mają
dwa nieallelowe geny insulinowe. KaŜdy z nich
koduje swoistą proinsulinę, ulegającą prze-
kształceniu do aktywnej cząsteczki insulinowej.
Synteza ludzkiej insuliny w bakteryjnych ukła-
dach ekspresyjnych, uŜywając technologii re-
kombinacji DNA, jest znakomitym źródłem
insuliny dla chorych na cukrzycę.
Wydzielanie insuliny jest precyzyjnie
regulowane
Ludzka trzustka wydziela 40—50 jednostek
insuliny dziennie. Stanowi to ok. 15% hormonu
magazynowanego w tym gruczole. Sekrecja H3C
insuliny jest procesem energochłonnym, w któ-
rym uczestniczy układ mikrokanalików i mikro- Insulina jest szybko
filamentów komórek B wysp trzustkowych. metabolizowana
W uwalnianiu insuliny biorą udział liczne me- W odróŜnieniu od czynników wzrostowych
diatory. insulinopodobnych insulina nie ma białek trans-
Glukoza. Wzrost stęŜenia glukozy w osoczu portowych w osoczu krwi. Ten fakt tłumaczy
jest najwaŜniejszym regulatorem wydzielania
insuliny. Progowe stęŜenie glukozy, przy któ-
rym dochodzi do pobudzenia sekrecji insuliny,
wynosi 4,4—5,5 mmol/1 (80—100 mg/dl), zaś
maksymalne wydzielanie tego hormonu wystę-
puje przy glikemii wynoszącej 16,7—27,8 mmol/1
(300—500 mg/dl).
Zaproponowano dwie róŜne hipotezy tłuma-
czące regulację sekrecji insuliny przez glukozę.
Według jednej hipotezy glukoza wiąŜe się z re-
ceptorem umiejscowionym prawdopodobnie
w błonie plazmatycznej komórek B, aktywując
w ten sposób mechanizm uwalniania insuliny.
Druga hipoteza zakłada, Ŝe czynnikiem regulu-
jącym sekrecję insuliny są środkomórkowe me-
tabolity lub tempo ich przepływu przez okreś-
lony szlak metaboliczny, np. przez cykl pen-
lozofosforanowy, cykl kwasów trikarboksylo-
wych lub przez szlak glflrólityczny. Istnieją dane
doświadczalne dowodzące słuszności obu hipo-
tez.
Czynniki hormonalne. Liczne hormony
wpływają na uwalnianie insuliny. Agoniści oc-ad-
renergiczni, głównie adrenalina, hamują uwal-
nianie insuliny nawet wtedy, kiedy proces ten
był pobudzany glukozą.
Agoniści P-adrenergiczni pobudzają uwal-
nianie insuliny prawdopodobnie poprzez zwięk-
szanie stęŜenia śródkomórkowego cAMP (patrz
niŜej).
Przewlekła ekspozycja na duŜe stęŜenia hor-
monu wzrostu, kortyzolu, laktogenu łoŜysko-
wego, estrogenów i progestyn równieŜ zwiększa
sekrecję insuliny. Nie jest więc zaskoczeniem, Ŝe
wydzielanie insuliny znacznie wzrasta w póź-
nych stadiach ciąŜy.
Czynniki farmakologiczne. Wiele leków
pobudza wydzielanie insuliny, lecz najczęściej
uŜywane w lecznictwie są pochodne sulfonylomo-
cznika. Leki, takie jak tolbutamid, pobudzają
uwalnianie insuliny w inny sposób niŜ opisany
wyŜej dla glukozy. Znalazły one szerokie za-
stosowanie w leczeniu cukrzycy typu II (in-
sulinoniezaleŜnej).
— CH3
SO 2 — NH— C—NH-
O
Tolbutarnid
678 / ROZDZIAŁ 52

krótki okres półtrwania insuliny wynoszący
w normalnych warunkach mniej niŜ j—5 min.
Głównymi narządami uczestniczącymi w prze-
mianie insuliny są wątroba, nerki i łoŜysko.
50% insuliny zawartej we krwi ulega kliren-
sowaniu przez wątrobę po jednorazowym jej
przejściu przez ten narząd. Za przemianę in-
suliny odpowiedzialne są mechanizmy, w których
uczestniczą dwa układy enzymatyczne. Pierwszy
z nich zawiera proteazę występującą w wielu
tkankach, natomiast w najwyŜszym stęŜeniu
w ww. narządach. Proteazę tę oczyszczono
z mięśni szkieletowych. Wykazano, Ŝe jest ona
zaleŜna od grup sulfhydrylowych i aktywna
jest omawiany bardziej szczegółowo w dalszych
częściach tego rozdziału.
Wielomocz (poliuria). wzmoŜone pragnienie
(polidypsja) oraz utrata masy ciała pomimo
adekwatnego odŜywiania kalorycznego są głów-
nymi objawami niedoboru insuliny. Jak wytłuma-
czyć taki stan rzeczy? U osób zdrowych stęŜenie
glukozy w osoczu krwi rzadko przekracza 6,7
mmol/1 (120 mg/dl). Z reguły znacznie wyŜsze
stęŜenia spotykane są u chorych, u których
działanie insuliny jest niedostateczne (ryc. 52-8).
40
- ■

przy fizjologicznym pH. Drugi układ enzymaty- 0

czny zawiera transhydrogenaze glutationowo-in-
sulinową. Enzym ten redukuje wiązania dwu- 20
siarczkowe, po czym powstałe w ten sposób 0
łańcuchy A i B ulegają szybkiej degradacji. Nie n s"^ — Insulina
wyjaśniono, który z wymienionych mechaniz-
mów jest bardziej aktywny w warunkach fizjo- i i i
1 , 1 ,
logicznycb, ani teŜ, czy wymienione procesy są
regulowane. 200 400 600 800
StęŜenie glukozy w przestrzeni
pozakomórkowej (mg/dl)
Główną rolę insuliny w
przemianie węglowodanowej, Ryc. 52-8. Wnikanie glukozy do komórek mięś-
tłuszczowej i białkowej moŜna niowych.
najlepiej ocenić badając skutki
niedoboru insuliny u ludzi
Głównym objawem cukrzycy jest hiperglikt- Po przekroczeniu określonego stęŜenia glukozy
mia. Jest ona spowodowana: 1) upośledzonym we krwi zwykle stęŜenia 10 mmol/1 (180 mg/dl),
napływem glukozy do komórek, 2) upośledzo- zostaje przekroczony górny próg reabsorpcji
nym zuŜytkowaniem (utylizacją) glukozy przez tego cukru w kanalikach nerkowych, co spra-
róŜne tkanki i 3) wzmoŜonym wytwarzaniem wia, Ŝe glukoza wydalana jest z moczem (obec-
glukozy w wątrobie (w procesie zwanym gluko- ność glukozy w moczu określa się jako glukozu-
neogenezą) (ryc. 52-7). KaŜdy z tych procesó ric). W wyniku diurezy osmotycznej zwiększa
W
się objętość wydalonego moczu, zaś współwys-
tępująca translokacja układu transportowego
glukozy jest zaleŜna od temperatury i energo-
Niedobór Insuliny chłonna, a niezaleŜna od syntezy białka (ryc.
nadmiar
glukagonu) ł
Wzrósł
52-9).
Komórka wątrobowa stanowi godny uwagi
ł lipolizy wyjątek w podanym schemacie działania insuliny.
Upośledzony WzmoŜon Insulina nie zwiększa napływu glukozy do hepa-
wychwyt glukozy przez y
komórki katabollzm Wzrost stęŜenia tocytów na zasadzie dyfuzji ułatwionej, nato-
białek
-Wzrost stęŜenia
wolnych kwasów miast pośrednio nasila taki napływ indukując
tłuszczowych,
aminokwasów ketogenezy, syntezę glukokinazy — enzymu przekształcają-
we krwi, utrata
związków
ketonu rl i cego śródkomórkową glukozę do glukozo-6--
ketonernil
azotowych fosforanu. Ta szybka fosforylacja sprawia, Ŝe
z moczem
stęŜenie wolnej glukozy w hepatocytach jest
Odwód nie-" bardzo małe, co sprzyja napływowi tego cukru
nie, kwasica
do komórek wątrobowych na zasadzie prostej
+ dyfuzji zgodnie z gradientem stęŜenia przez
błonę komórkową.
Hlpergllkemla,
gllkozurla,
d! uraza
osmotyczna.
utrata
elektrolitów

Ryc. 52-7. Patofizjologia niedoboru insuliny.

(Dzięki uprzejmości R. J. Havela).
 HORMONY TRZUSTKI i śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 679

Dysocjacja
U zdrowego człowieka około połowa spoŜy-
tej glukozy jest pf Ŝekształcana w energię w szla-
ku glikolkycznym, zaś dalsza połowa zostaje
zmagazynowana pod postacią tłuszczów i gliko-
genu. Glikoliza zmniejsza się, jeśli nie ma in-
suliny, równocześnie zahamowane zostają ana-
boliczne procesy glikogenogenezy i lipogenezy.
Rzeczywiście u chorego na cukrzycę z niedobo-
rem insuliny zaledwie 5% spoŜytej glukozy
ulega konwersji do tłuszczów.
Insulina nasila procesy glikolityczne zwięk-
© Transport szając aktywność i stęŜenie kilku głównych
U Kłady —
enzymów tego szlaku metabolicznego w tym
t ran sportowe glukokinazy, fosfofruktokinazy i kinazy piro-
glukozy gronianowej. Wzrost glikolizy nasila utylizację
glukozy, przez co pośrednio zmniejsza napływ
glukozy do osocza. Insulina obniŜa równieŜ
aktywność glukozo-6-fosfatazy, enzymu wystę-
pującego w wątrobie, lecz nieobecnego w mięś-
niach. PoniewaŜ glukozo-6-fosfo ran nie jest
w stanie przejść przez barierę błony plazmatycz-
aej, dochodzi, w wyniku hamującego działania
insuliny na glukozo-6-fo sfatazę, do zatrzyma-
nia glukozy w obrębie komórek wątrobowych.
Insulina pobudza lipogeneze w tkance tłusz-
Błona
czowej 1) dostarczając acetylo-CoA i NADPH
© Połączenie plazmatyczn a niezbędnych do syntezy kwasów tłuszczowych,
2) podtrzymując normalną aktywność karbok-
Rya. 52-9. Translokacja transporterów glukozo- sylazy acetylo-CoA katalizującej konwersję ace-
wych przez insulinę (Według: Karnieti E, i wsp.: tylo-CoA do malonylo-CoA oraz 3) dostar-
Insulin-stimulated translocation of glucose trans- czając glicerolu niezbędnego do syntezy trigli-
port systems in the isolated adipose celi; J. Biol. cerydów. W niedoborze insuliny aktywność
Chem. 1981, 256, 4772, za zezwoleniem, dzięki wszystkich wymienionych enzymów jest obni-
uprze/mości S. Curshman). Ŝona, przez co spada nasilenie lipogenezy. Inną
przyczyną obniŜonej lipogenezy w stanach nie-
doboru insuliny są wolne kwasy tłuszczowe
Insulina wzmaga równieŜ napływ do komó- uwalniane w duŜych ilościach przez kilka hor-
rek, szczególnie mięśniowych, aminokwasów, monów, normalnie blokowanych przez insuli-
potasu, jonów wapniowych, nukleozydów i fos- nę. Wzrost stęŜenia wolnych kwasów tłusz-
foranów nieorganicznych. To działanie insuliny czowych jest przyczyną hamowania ich własnej
jest niezaleŜne od jej wpływu na dokomórkowy syntezy mechanizmem sprzęŜenia zwrotnego
transport glukozy. (poprzez hamowanie karboksylazy acetylo-Co-
Wpływ na utylizację glukozy. Insulina A). Efekt netto insuliny na tkankę tłuszczową
wpływa na śród komórkowe zuŜytkowanie glu- ma więc charakter anaboliczny.
kozy za pośrednictwem wielu mechanizmów Wpływ insuliny na utylizację glukozy obej-
omawianych niŜej. muje jeszcze inny proces anaboliczny. W wąt-
robie i mięśniach szkieletowych insulina pobu-
dza konwersję glukozy do glukozo-6-fosforanu,
Przekształco rta ulegającego z kolei izomeryzacji do glukozo-t--
>w energię fosforanu i wbudowaniu do glikogenu przez
Glukoza (w procesie glikolizy)
w spoŜytych 'Przekształcana syntazę glikogenową. Ta ostatnia jest aktywo-
pokarmach w tłuszcze ► wana przez insulinę. Ten wpływ insuliny jest
Przekształcana pośredni i ma dwoisty charakter. Insulina ob-
w glikogen niŜa śródkomórkowe stęŜenie cAMP aktywując
680 / ROZDZIAŁ 52
fosfodiesterazę. PoniewaŜ cAMP-zaleŜna fos-
forylacja powoduje inaktywację syntazy gliko-
genowej, małe stęŜenia wymienionego nukleo-
tydu sprawiają, Ŝe enzym ten występuje w po-
staci aktywnej. Insulina aktywuje równieŜ fos-
fatazę katalizującą defosforylację syntazy gliko-
genowej, przez co dochodzi do aktywacji tego
enzymu. W końcu insulina hamuje fosforylazę
za pośrednictwem mechanizmu opisanego wy-
Ŝej, a realizowanego przy udziale cAMP i fos-
fatazy. W wyniku tego procesu dochodzi do
spadku uwalniania glukozy z glikogenu. Efekt
netto działania insuliny na przemianę glikoge-
nową ma więc charakter anaboliczny.
Wpływ insuliny na produkcję glukozy
(glukoneogenezę). Wpływ insuliny na
transport glukozy, glikolizę i glikogenogenezę
realizowany jest w ciągu sekund lub minut,
poniewaŜ polega na aktywacji lub inaktywacji
enzymów drogą ich fosforylacji lub defosforyła-
cji. DłuŜej trwający wpływ na glikemię wywiera
insulina poprzez hamowanie glukoneogenezy.
W procesie tworzenia glukozy z prekursorów
nieweglowodanowych uczestniczą: enzymy po-
budzane przez glukagon (działający za pośred-
nictwem cAMP), hormony glukokortykosteroi-
dowe oraz, w mniejszym stopniu, związki a-
i p-adrenergiczne, angiotensyna II i wazo-
presyna. Insulina działa hamująco na enzymy
stymulowane przez glukagon. Głównym en-
zymem glukoneogenetycznym jest karboksyki-
naza fosfoenolopirogronianowa (PEPCK)
przekształcająca szczawiooctan w fosfoenolopi-
rogronian. Nowsze badania wykazały, Ŝe in-
sulina zmniejsza stęŜenie tego enzymu, wybiór-
czo hamując transkrypcję mRNA kodującego
PEPCK (patrz niŜej).-s
Wpływ na przemianę glukozy. Skut-
kiem wszystkich wyŜej wymienionych działań
insuliny jest spadek stęŜenia glukozy we krwi.
W tym działaniu insulina samotnie przeciw-
działa wielu hormonom, wykazującym działa-
nie hiperglikemiczne. Działanie tych hormonów
jest niewątpliwie wyrazem bardzo waŜnego me-
chanizmu wyrównawczego, umoŜliwiającego
uniknięcie potencjalnie śmiertelnych skutków
działania długotrwałej hipoglikemii na mózg.
Wpływ na przemianę tłuszczową.
Działanie lip o genetyczne insuliny przedyskuto-
wano przy omawianiu wpływu tego hormonu
na utyiizację glukozy. Insulina jest równieŜ
potęŜnym inhibitorem lipolizy w wątrobie i tka-
nce tłuszczowej, przez co wykazuje równieŜ
pośrednio działanie anaboliczne. Działanie to
jest częściowo wynikiem hamującego działania
insuliny na powstawanie cAMP w tkankach
(stęŜenie tego nukleotydu w tych tkankach
podwyŜszają glukagon i adrenalina) oraz na
aktywność lipazy wraŜliwej na działanie hor-
monów nasilających lipolizę. Ten hamujący
wpływ spowodowany jest prawdopodobnie ak-
tywacją fosfatazy powodującej defosforylacje,
i tym samym inaktywacje lipazy lub kinazy
białek cAMP-zaleŜnej. Dlatego teŜ insulina
zmniejsza stęŜenie wolnych kwasów tłuszczo-
wych we krwi krąŜącej. To działanie insuliny
pośrednio wpływa równieŜ na przemianę węg-
lowodanów, bowiem wolne kwasy tłuszczowe
hamują glikolizę na róŜnych etapach szlaku
glikolitycznego oraz pobudzają glukoneogene-
zę. To wszystko tłumaczy, dlaczego niemoŜliwe
jest omawianie regulacji metabolicznej w kon-
tekście tylko jednego hormonu lub jednego
metabolitu. Regulacja jest złoŜonym procesem,
w którym aktywność określonego szlaku meta-
bolicznego jest wynikiem interakcji licznych
hormonów i metabolitów.
U chorych z niedoborem insuliny wzrasta
aktywność lipazy, będąca przyczyną wz/ostu
lipolizy i stęŜenia wolnych kwasów tłuszczo-
wych w osoczu krwi i w wątrobie. U chorych
tych wzrasta równieŜ stęŜenie glukagonu, tj.
hormonu pobudzającego uwalnianie wolnych
kwasów tłuszczowych. Glukagon działa anta-
gonistycznie w stosunku do insuliny, tak Ŝe stan
metaboliczny chorego na cukrzyce jest odzwier-
ciedleniem względnych stęŜeń glukagonu i in-
suliny. Część wolnych kwasów tłuszczowych
ulega metabolizacji do acetylo-CoA (jest to
odwrócenie lipogenezy), a następnie do CO2
i wody w cyklu kwasów trikarboksyłowych (w
cyklu kwasu cytrynowego). U chorych z niedo-
borem insuliny proces ten szybko przekracza
„pojemność" tego cyklu, przez co acetylo-CoA
ulega konwersji do acetoaoetylo-CoA, i kolejno
do kwasu acetooctowego i p-hydroksymasłowe-
go. Insulina odwraca ten ostatni proces.
Insulina w sposób wyrazisty wpływa na po-
wstawanie i klirens VLDL i LDL. StęŜenia tych
frakcji fipidowych, a w ich następstwie równieŜ
stęŜenie cholesterolu, często ulegają podwyŜ-
szeniu u chorych z niedostatecznie kontrolowa-
ną cukrzycą, W tym defekcie ma tkwić przy-
czyna przyspieszonego rozwoju miaŜdŜycy, sta-
nowiącego powaŜny problem u wielu chorych
na cukrzycę.
O mechanizmach działania insuliny moŜna
sobie wyrobić pogląd, śledząc ryc. 52-10, od-
 HORMONY TRZUSTKI I ŹOŁĄDKOWO-JELITOWE / 681

Tłuszcze
(tfcanka
tłuszczowa)

""" rrrn Glukozo-6-fosforan ^

Glukoza . Shunt \

T
Wolne Kwasy tłuszczowe
I heKsozo- \ (osocze)
; -monofosfo- ,
! ranowy /
ł y

T
Obecność glukozy
w moczu
i
Fosforan trlozy ■*- - Ac yl o-C oA
(glikozuria)
Aminokwasy
Fosfoenolopir
ogronian I i i
ł PI rogron
ian // Trlacylogllceroi

<■ "' *S WzmoŜona llpollza

WzmoŜona gllkogenollza
I
:awloc

------ » Upośledzania glikollzy, syntezy

gllkogenu i utylizacji aoetylo-CoA

■■^ WzmoŜona glukoneogsneza

T Acetyio-
*•*. CoA
Ketokwasy
(hlperKetonacnia)

Szcza wio octan

Cykl kwasu Ketokwasy w moczu
cytrynowego (keton uria)
Cylrynian

r
a-Ketoglutaran

Amlnolwasy

Bye. 52-10. W cięŜkim niedoborze insuliny dochodzi do nasilenia lipolizy. Znajduje to swoje odzwiercied-
lenie we wzroście stęŜenia triacytoglicerolu (triglicerydów) we krwi (hiperlipidemia). Małe ilości
acetylo-CoA są metabolizowane w cyklu kwasu cytrynowego (cyklu kwasów trikarboksylowych),
pozostała zaś część ulega konwersji do ketokwasów wyraŜającej się ketonemią i ketonurią. PoniewaŜ
glikoliza jest zahamowana, powstały w wyniku glikogenolizy glukozo-6-fosforan (G-6-P) ulega prze-
kształceniu do gfukozy. Proces ten, wraz ze wzmoŜoną glukoneogenezą, jest przyczyną hiperglikemii.
WzmoŜona glukoneogeneza spowodowana jest zwiększonym napływem aminokwasów (pochodzących
z katabolizmu białkowego) oraz wzrostem aktywności karboksykinazy fosioenolopirogronianowej
(PEPCK), Wszystkie wymienione procesy ulegają odwróceniu pod wpływem insuliny.

zwierciedlającą kierunki zmian kilku krytycz-
nych szlaków metabolicznych uwarunkowa-
nych nieobecnością tego hormonu.
Wpływ na przemianę białek. Insulina
generalnie wykazuje wpływ anaboliczny na
przemianę białek pobudzając ich syntezę i ha-
mując degradację. Insulina pobudza pobieranie
aminokwasów obojętnych przez mięśnie, przy
czym działanie to nie jest sprzęŜone z pobiera-
niem glukozy, ani teŜ z wbudowywaniem tych
aminokwasów do białek. Przyjmuje się, Ŝe
wpływ insuliny na syntezę białek w mięśniach
szkieletowych i w mięśniu sercowym realizowa-
ny jest na poziomie translacji mRNA.
W ostatnich latach wykazano, Ŝe insulina
wpływa na syntezę swoistych białek powodując
zmiany odpowiednich mRNA. Działanie in-
suliny, które moŜe ostatecznie tłumaczyć wpływ
682 / ROZDZIAŁ 52

tego hormonu na aktywność lub ilość swoistych
białek, jest przedmiotem dyskusji dalszej części
tego rozdziału.
Wpływ na podziały komórkowe. In-
sulina pobudza mnoŜenie się licznych komórek
w hodowlach oraz moŜe uczestniczyć w regula-
cji wzrostu in vivo. W badaniach dotyczących
regulacji procesów wzrostowych najczęściej
uŜywa się hodowli fibroblastów. W takich ko-
mórkach insulina nasila działanie czynnika
wzrostowego fibroblastów (FGF), czynnika
wzrostowego pochodzenia płytkowego
(PDGF), naskórkowego czynnika wzrostowego
(EGF), estrów forbolowych pobudzających no-
wotwory, prostaglandyny F^PGF^), wazo-
prcsyny i analogów cAM P. pobudzając progre-
sję cyklu komórkowego zatrzymanego w fazie
G,.
Nowa frapująca dziedzina badań dotyczy
aktywności kinazy tyrozynowej. Receptor in-
sulinowy, podobnie jak receptor dla peptydów
pobudzających wzrost, w tym równieŜ dla
PDGF i EGF, wykazuje aktywność kinazy
tyrozynowej. Interesujący jest fakt, Ŝe co naj-
mniej 10 produktów onkogenów, spośród któ-
rych wiele jest podejrzanych o działanie pobu-
dzające podział złośliwych komórek nowotwo-
rowych, jest równieŜ kinazami tyrozynowymi.
Komórki ssaków zawierają analogi tych on-
kogenów (protoonkogeny), które mogą uczest-
niczyć w podziale normalnych komórek. Za
słusznością takiego poglądu przemawiają nie-
dawne obserwacje, Ŝe dodanie PDGF lub ko-
mórek z zatrzymaniem wzrostu (uwarunkowa-
nym niedoborem insuliny) do hodowli normal-
nych komórek nasila ekspresję co najmniej
2 produktów p roto onkogenów, tj. c-fos i c-myc.
Działanie insuliny zostało wyjaśnione
Działanie insuliny rozpoczyna się z chwilą
wiązania się tego hormonu ze swoistym recep-
torem glikoproteinowym umiejscowionym na
powierzchni komórek docelowych. Skutki dzia-
łania tego hormonu (ryc. 52-11) mogą wystąpić

Insulina
Transpo
rt
gluKozy
Wzrost
i replikac|a

Sygnał (sygnały)
przBZ błon owy
(przez błonowe)
Foaforylaeja —
dełostorylacja
komórek białek
Aktywacja
I hamowanie
enzymów

Ryc. 52-11. Relacja między receptorem insulinowym a działaniem insuliny. Insulina wiąŜe się ze swoim
receptorem błonowym wyzwalając jeden lub więcej sygnałów przezblonowych. Ten sygnał (lub te
sygnały) moduluje (modulują) bardzo róŜnorodne zjawiska śród kom orkowe.
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 683

w ciągu sekund lub minut (wpływ insuliny na
transport', fosforylację białek, aktywację lub
hamowanie enzymów, syntezę RNA) lub po
kilku godzinach (synteza białek i DNA, wzrost
komórek).
B^cejstojLinsulinc-wy przebadano szczegóło-
wo, uŜywając technik biochemicznych i rekom-
binacji DNA, Jest on heterodimerem złoŜonym
z .dwóchi rjodjednostek. określanych jako a i p,
o konfiguracji oti-p^ połączonych ze sobą wią-
zaniami -dwusiarczkowymi (ryc. 52-12). Oby-
dwie pod jednostki są obficie glikozylowane, zaś
odszczepienie od nich kwasu sjalowego i galak-
tozy zmniejsza wiązanie insuliny i aktywność
tego hormonu. K.aida z wymienionych podjed-
nostek glikoproteinowych wykazuje wyjątkową
strukturę i czynność. Ppdjednostka cc (o masie
cząsteczkowej 135 000) połoŜona jest całkowicie
pozakomÓĘkgwjp, ^iaŜe ona insulinę prawdo-
podobnie przez domenę bogatą w cysteinę.
Podjednos^aJ} (o masie cząsteczkowej 95 000)
jest białkiem przezbłonowym, pełniącym drugą
waŜną funkcję receptora (p. rozdz. 45), tj.
przekaźnika sygnału. Część cyloplazmatyczna
lej podjcdnostki wykazuje aktywność kinazy
tyrozynowej oraz posiada obszar o właściwoś-
ciach autofosforylujących. Obydwa te obszary
uczestniczą w transdukcji sygnału i działaniu
insuliny (p. niŜej). Na rycinie 52-12 przed-
stawiono uderzające podobieństwa miedzy 3 re-
ceptorami wykazującymi róŜne funkcje. Rze-
czywiście kilka obszarów podjednostki p wyka-
zuje homologię w zakresie sekwencji amino-
kwasowej z receptorem EGF.
Receptor insulinowy ulega nieustannej syn-
tezie i degradacji i wykazuje okres półtrwania
wynoszący 7—12 h. Receptor jest syntetyzowa-
ny w siateczce śródplazmatycznej szorstkiej
jako jednołańcuchowy peptyd, po czym ulega
szybkiej glikozylacji w aparacie Golgiego. Pre-
kursor ludzkiego receptora insulinowego składa
się z 1 382 aminokwasów. Jego masa cząstecz-
kowa wynosi 190 000. Ulega on rozszczepieniu
z wytworzeniem „dojrzałych" podjednostek
a i p. Gen kodujący ludzki receptor insulinowy
zlokalizowany jest na chromosomie 19.
Receptory insulinowe występują na powierz-
chni większości komórek ssaków, w ilości do
20 000 na jedną komórkę, często równieŜ na
komórkach, których nie uwaŜa się za typowe
komórki docelowe dla tego hormonu. Insulina
wywiera wpływ na wiele dobrze poznanych
procesów metabolicznych i uczestniczy w proce-
sach wzrostu i rephkacji komórek (patrz wyŜej),
w organogenezie i róŜnicowaniu tkanek u pło-
dów oraz w procesach naprawczych i regenera-
cyjnych. Struktura receptora insulinowego oraz
zdolność róŜnych insulin do wiązania się z rece-

LOL EGF łnsuima

NH, NH,

FRAGMENT
RECEPTORA
POŁOśONY
POZAKOMORKOWO

COOH

CYTOPLAZMATYCZNY
FRAGMENT RECEPTORA ) O
OO H

Ryc. 52-12. Schemat struktury receptorów LDL, EGF i insulinowego. N-koniec kaŜdego z tych
receptorów znajduje się w po z a kom orko wo połoŜonej części cząsteczki. Prostokąty oznaczają sekwencje
aminokwasowe bogate w cysteinę, wiąŜące hormon. KaŜdy receptor posiada krótką domenę (złoŜoną z ok.
25 aminokwasów) przenikającą błonę plazmatyczną (zaznaczoną jako pole zakreskowane) oraz domenę
śródkomórkową o zmiennej długości. Receptor EGF i insulinowy wykazują aktywność kinazy tyrozynowej
związanej z domeną cytoplazmatyczną (zaznaczoną kółeczkami) oraz miejsca autofosforyfacji połoŜone
w tym obszarze receptora. Receptor insulinowy jest heterodimerem. Jego podjednostki związane są ze
sobą przez wiązania dwusiarczkowe (zaznaczone jako kreski poziome), ________________________
684 / ROZDZIAŁ 52
ptorem i wywołania reakcji biologicznych są
praktycznie identyczne we wszystkich komór-
kach i u wszystkich gatunków zwierząt. Dodać
jednak naleŜy, Ŝe insulina świńska jest 10—20--
krotnie bardziej skuteczna niŜ proinsulina świ-
ńska, zaś ta ostatnia jest 10—20-krotnie bar-
dziej efektywna niŜ insulina świnki morskiej
nawet u tego gatunku zwierząt. Sugeruje to
oczywiście bardziej konserwatywny charakter
struktury receptora insulinowego niŜ samej in-
suliny.
W chwili wiązania się insuliny z receptorem
zachodzą następujące zjawiska: 1) dochodzi do
zmian konformacyjnych receptora, 2) receptory
łączą się ze sobą tworząc mikroagregaty, 3)
receptor ulega internalizacji oraz 4) wyzwolony
zostaje jeden lub kilka sygnałów. Znaczenie
zmian konformacyjnych jest nieznane, zaś inter-
nalizacja receptora jest zapewne wyrazem dzia-
łania mechanizmu regulującego stęŜenie i obrót
receptorów. W stanach przebiegających z du-
Ŝym stęŜeniem insuliny w osoczu krwi, np.
w otyłości lub akromegalii, liczba receptorów
insulinowych jest obniŜona, zaś tkanki docelo-
we (tarczowe) są mniej czułe na działanie in-
suliny. Ten proces zmniejszenia się liczby recep-
torów (down reguł a ti on) jest spowodowany ich
internalizacją, tj. procesem, w którym komplek-
sy złoŜone z insuliny i receptora wnikają do
komórki na zasadzie endocytozy, pod postacią
pęcherzyków pokrytych białkami klatrynowy-
rai (p. rozdz, 41). Proces „down regulation"
częściowo tłumaczy oporność na insulinę wy-
stępującą w otyłości i cukrzycy typu II.
Dotychczas nie oRreślono
śródkomórkowego (śródkomórk
owych) przekaźnika
(przekaźników) działania insuliny
Pomimo Ŝe mechanizm działania insuliny jest
przedmiotem badań od 60 lat, w dalszym ciągu
nie wyjaśniono pewnych krytycznych jego ele-
mentów, takich jak istoty śródkomórkowego
sygnału tego hormonu. Pod tym względem
insulina nie jest wyjątkiem, nie zidentyfikowano
bowiem równieŜ śródkomórk owych pośredni-
ków dla wieiu innych hormonów (p. tab. 45-1).
Zaproponowano cały szereg róŜnych cząsteczek
jako drugiego przekaźnika działania insuliny.
Wśród nich naleŜy wymienić samą insulinę,
wapń, cykliczne nukleotydy (cAMP, cGMP),
H2O2, peptydy pochodzenia'błonowego, błono-
we glikany ibsfoinozytoiowe, jedno wartościo-
we kationy oraz kinazę tyrozynową (tj. sam
receptor insuliny). śadna z tych cząsteczek nie
wytrzymała rygorów sprawdzających.
Aktualnie zainteresowanie koncentruje się na
obserwacji, Ŝe sam receptor insuliny jest en-
zymem insulino wraŜliwym, poniewaŜ ulega au-
to fosfory lacj i w chwili związania się z insuliną.
Funkcję fosforylacji przypisuje się podjednostce
p, która działa jak kinaza białek przenosząc
resztę y-fosforanową ATP na resztę tyrozylową
podjednostek p (ryc. 52-12). Insulina zwiększa
Vmax tej reakcji enzymatycznej,
Fosforylacja tyrozyny jest zjawiskiem nie-
zwykłym w komórkach ssaków (fosfo tyrozyna
stanowi zaledwie 0,03% fosforylowanych ami-
nokwasów normalnej komórki) i moŜliwe, Ŝe
nie jest to przypadkiem, Ŝe receptory EGF,
PDGF i IGF-I wykazują równieŜ aktywność
kinazy tyrozynowej. UwaŜa się, Ŝe aktywność
kinazy tyrozynowej stanowi istotny czynnik
w działaniu licznych produktów onkogenów
wirusowych. Relację tej kinazy tyrozynowej do
komórkowych analogów wykazujących podob-
ne właściwości pobudzające wzrost zarówno
złośliwych komórek nowotworowych, jak i ko-
mórek normalnych omówiono wyŜej. W miarę
poznawania struktury ujawniono występowa-
nie homologii wysokiego stopnia między recep-
torami i onkogenami, np. między receptorem
EGF a onkogenem erb-B, między receptorem
PDGF a onkogenem v-sis oraz między recep-
torem insulinowym a onkogenem v-ros.
Nie udowodniono, by kinaza tyrozynową
uczestniczyła w transdukcji sygnału. Jej udział
w tym procesie mógłby polegać na fosforylacji
swoistego białka rozpoczynającego działanie
insuliny, na inicjacji kaskady fosforylacji-defos-
forylacji, na indukowaniu zmiany niektórych
właściwości błony komórkowej lub na tworze-
niu produktu związanego z błoną komórkową,
np. glikanu fosfoinozytolowego.
Reakcje fosforylacji i defosforylacji
białek uczestniczą w niektórych
działaniach insuliny
Wieie skutków metabolicznych insuliny,
szczególnie te, które następują szybko, są wyni-
kiem reakcji fosforylacji i defosforylacji białek,
zmieniających z kolei aktywność enzymatyczną
tych ostatnich. Listę enzymów podlegających
takim reakcjom przedstawia tab. 52-3. W nie-
których przypadkach insulina zmniejsza stęŜe-
nie środkom orkowe cAMP (aktywując fosfo-
diesterazę cAMP), w wyniku czego zmniejsza
się aktywność cAMP-zaleŜnej kinazy białek.
 HORMONY TRZUSTKI ! ZOŁĄDKOWO-JELITOWE / 686

Tabela 52-3. Enzymy, których stopień fosforylacji i aktywności utega zmianie pod wpływem insuliny*
Enzym Zmiana aktywności MoŜliw y mechanizm

Przemiana cAMP
F osłod testera za
{niska wartość K ) Wzrost Fosforylacja
Kinaza białek SprzęŜenie receptora
(cAMP-zalezna) Spadek z podjednostkami C
Przemiana glikogenu
Syntaza glikogenowa Wzrost Defosforylacja
Kinaza fosforylazowa Spadek Defosforylacja
Fosfory laza Spadek Defosforylacja
Glikoliza i glukoneogeneza
Dehydrogenaza pirogronianowa Wzrost Defosforylacja
Kinaza pirogronianowa Wzrost Defosforylacja
6-Fosfofrukto-2-kinaza Wzrost Defosforytacja
Fru ktozo - 2,6 - b isf osf ata za Spadek Defosforylacja
Przemiana lipidowa
Ka r b oksy) aza acety 1 o - C o A Wzrost Fosforylacja
Reduktaza hydroksy mety logi uta ryf o- CoA Wzrost Defosforylacja
Lipaza triacylogticerolowa Spadek Defosforylacja
Inne
Kineza tyrozyn owa Fosforylacja
(receptor insulinowy)

* Według Denton R.M. i współ.: Apartial viewof themechanism of insulin action; Diabetologia 1981,
21, 347, w modyfikacji autora rozdziału, za pozwoleniem.

Przykładami takiego działania są syntaza gliko-
genowa i fosforylaza. W innych przypadkach
działanie insuliny jest niezaleŜne od cAMP
i polega na aktywacji (jak w przypadku recep-
tora insulinowego, w którym insulina aktywuje
kinaze tyrozynową stanowiącą część łańcucha
P tego receptora) lub hamowaniu innych kinaz
białek (p. tab. 45-5), lub teŜ, co zdarza się
częściej, na stymulacji fosfataz fosfoprotein.
Defosforylacja zwiększa aktywność licznych
enzymów kluczowych (tab. 52-3). Te modyfika-
cje kowaiencyjne umoŜliwiają prawie natych-
miastowe zmiany aktywności enzymów.
Insulina wpływa na proces
translacji mRIMA
Wiadomo, Ŝe insulina wpływa na aktywność
lub ilość co najmniej 50 białek występujących
w róŜnych tkankach, przy czym wiele jej efek-
tów jest wynikiem modyfikacji kowalencyjnej
struktury tych białek. Insulinie przypisuje się
równieŜ rolę w procesie translacji mRNA, głów-
nie na podstawie wyników badań nad rybo
somalnym białkiem S6 stanowiącym składową
rybosomalnej podjednostki 40S. Taki mecha-
nizm działania dotyczy wpływu insuliny na
syntezę białek w wątrobie, mięśniach szkieleto-
wych i w mięśniu sercowym.
WaŜnym działaniem insuliny jest
jej wpływ na ekspresję genów
Dotychczas omawiane przykłady działania
insuliny zachodzą w błonie plazmatycznej lub
w cytopiaztnie. Insulina wpływa takŜe na swois-
te procesy w jądrach komórkowych, przypusz-
czalnie za pośrednictwem śród komórkowego
mediatora. Enzym — karboksykinaza fosfoeno-
lopirogronianowa (PEPCK) katalizuje główny
etap glukoneogenezy decydujący o tempie tego
procesu. Insulina hamuje syntezę PEPCK i, co
686 / ROZDZIAŁ 52
za tym idzie, równieŜ glukoneogeneze. Nowsze
badania wykazały, Ŝe tempo transkrypcji genu
PEPCK zmniejsza się w ciągu kilku minut po
dodaniu insuliny do hodowli komórek wąt-
robiaka(ryc. 52-13). Hamowanie
0.5
procesu trans- 3,0
100
1.0 1.5 2.0 2.5 Czas po
dodaniu Insuliny (h)
Ryc. 52-13. Wptyw insuliny na transkrypcję swoi-
stych genów. Dodanie insuliny do hodowli komó-
rek wątrobiaka H411E powoduje szybki spadek
tempa transkrypcji genu PEPCK, W wyniku takiego
działania stwierdza sie spadek ilości pierwotnego
transkryptu w jądrze komórkowym oraz dojrzałego
mRNA kodującego PEPCK, Tempo syntezy PEPCK
spada po obniŜeniu się ilości cyloplazmatycznego
mRNA kodującego PEPCK. (Według Sasaki K.
i wsp.: Multihormonal regulation of phosphoenol-
pyruwate carboxykinase gene transcription; J. Biol.
Chern. 1984, 259, 15242, za pozwoleniem).
krypcji jest przyczyn£Vpadku ilości pierwo-
tnego transkryptu oraz dojrzałego mRNA ko-
dującego PEPCK (mRNAPEPCK), co w następstwie
prowadzi do zmniejszonego tempa syntezy
PEPCK. To działanie insuliny zachodzi przy
fizjologicznych stęŜeniach tego hormonu w su-
rowicy (10~ 12 do 10~9 mol/l). Pośredniczy
w nim receptor insulinowy. Działanie to wydaje
się być spowodowane zmniejszonym nasileniem
inicjacji transkrypcji mRNAPEPCK.
Pomimo Ŝe badania nad regulacją syntezy
PEPCK byty pierwszymi, w których udowod-
niono wpływ insuliny na proces transkrypcji
genu, nie są one juŜ jedynymi tego rodzaju.
Rzeczywiście wydaje się, Ŝe jeden z waŜniejszych
mechanizmów działania insuliny polega na re-
gulacji syntezy mRNA, Insulina wpływa na
wiele swoistych mRNA, choć wiele mRNA
będących pod wpływem tego hormonu a wy-
Tabela 52-4. Informacyjne RNA regufowane przez
insulinę
Enzymy śród komórkowe
A m i n ot ra n sf e ra za tyrozynowa*
Karboksykinaza fosfoenolopirogronianowa*
Syntaza kwasów tłuszczowych
Kinaza pirogronianowa*
Dehydrogenaza glicerolo-3-fosf ora nowa*
Detiydrogenaza 1 -gliceraldehydowa*
Glukokinaza
Białka sekrecyjrte i enzymy
Albuminy*
Adypsyna* Amylaza*
a^-Globułina
Hormon wzrostu*
Białka uczestniczące w reprodukcji
Albumina jaja kurzego
Kazeina*
Białka strukturalne
8-Krystalina
Inne białka
33
Wątroby (g , itd.)
Tkanki tłuszczowej
Mięśnia sercowego
Mięśni szkieletowych
* Insulina reguluje tempo transkrypcji swoistych
mRNA,
stepujących w wątrobie, tkance tłuszczowej,
mięśniach szkieletowych i w mięśniu sercowym,
nie zostało jeszcze zidentyfikowanych (tab. 52--
4). W kilku przypadkach wiadomo, Ŝe hormon
ten wpływa na transkrypcję genu.
Insulina wpływa na syntezę: 1) enzymów nie
opuszczających komórek, 2) enzymów i białek
wydzielanych przez komórkę oraz 3) białek
strukturalnych (tab, 52-4). Wymienione skutki
działania insuliny występują w licznych narzą-
dach i tkankach oraz u wielu gatunków zwie-
rząt. W chwili obecnej wpływ insuliny na regula-
cję transkrypcji swoistych mRNA jest dobrze
udokumentowany. Znaczenie tego mechanizmu
działania insuliny modulującego aktywność en-
zymów jest równowaŜne działaniu tego hor-
monu mechanizmem fosforylacji/defosforyla-
cji. Wpływ insuliny na proces transkrypcji genu
moŜna tłumaczyć jej działaniem na embriogene-
zę oraz róŜnicowanie, wzrost i replikację komó-
rek.
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 687
Rola patofizjofogiczna insuliny
jest najbardziej wyraŜona w cukrzycy
Niedobór insuliny lub oporność na działanie
tego hormonu są przyczyną cukrzycy. Około
90% chorych na cukrzycę cierpi na cukrzycę
insulinoniezaleŜną (typ H) (non-insulin depen-
dent diabetes metlitus — NIDDM). U pozos-
tałych 10% stwierdza się cukrzycę insulinozaleŜ-
ną (typ I) (insulin dependent diabetes mellitus —
IDDM). Omówione wyŜej zaburzenia metabo-
liczne dotyczą głównie cukrzycy typu I.
Określone, rzadkie sytuacje ilustrują istotne
cechy działania insuliny. Nieliczni chorzy wy-
twarzają przeciwciała skierowane przeciwko
własnym receptorom insulinowym. Przeciwciała
te uniemoŜliwiają wiązanie się insuliny ze
swoim receptorem, co sprawia Ŝe u takich
chorych rozwija się zespół cięŜkiej oporności na
insulinę (p. tab. 44-2), Guzy wywodzące się
z komórek B wysp Langerhansa są przyczyną
hiperinsulinizrnu oraz zespołu charakteryzują-
cego się cięŜką hipoglikemią. Rola insuliny (a
moŜe równieŜ IGF-I lub IGF-II) w organo-
genezie i rozwoju jest widoczna na przykładzie
rzadkich przypadków leprechaunizmu (krasno-
ludkowatuści). Zespół ten charakteryzuje się
małą masą urodzeniową, zmniejszoną masą
mięśniową i zmniejszoną podskórną tkanką
tłuszczową, twarzą elfową oraz opornością na
insulinę przy występowaniu znacznie podwyŜ-
szonych stęŜeń biologicznie aktywnego hormo-
nu w osoczu. Dzieci takie umierają we wczes-
nym dzieciństwie. Wiele osób dotkniętych lep-
rechaunizmem wykazuje brak receptorów in-
Tabela 52-5. Porównanie insuliny z czynnikami wzrostowymi insuiinopodobnymi (dzięki uprzejmości
C.R. Kahn)
Insulina
Inne nazwy — Somatomedyna C
Liczba aminokwasów 51
Miejsce produkcji Komórki B wysp
trzustkowych
Regulacja stęŜenia Glukozę
we krwi przez
StęŜenie w osoczu 0,3-2 ng/ml
Białka wiąŜące w osoczu Nieobecne
Główna rola fizjologiczna Kontrola przemiany
materii
sulinowych lub obecność receptorów uszkodzo-
nych.
CZYNNIKI WZROSTOWE
INSULINOPODOBNE (IGF-I I IGF-II)
NIE SĄ HORMONAMI
TRZUSTKOWYMI, LECZ WYKAZUJĄ
PODOBIEŃSTWO STRUKTURALNE I
CZYNNOŚCIOWE DO INSULINY
Trudno oddzielić wpływ insuliny na wzrost
i podziały komórkowe od podobnych efektów
IGF-I i IGF-II. Rzeczywiście moŜe występować
interakcja insuliny z wymienionymi czynnikami
wzrostowymi w tych procesach. O struktural-
nym podobieństwie wymienionych białek wspo-
mniano juŜ wyŜej (p. ryc. 52-5). Bardziej szcze-
gółowe porównanie tych hormonów przedsta-
wia tab. 52-5. IGF-I i IGF-II są peptydami
jedtiołańcuchowymi złoŜonymi z 70 (IGF-I) lub
67 (IGF-II) aminokwasów. Istnieje 62 procen-
towa homologia pomiędzy IGF-I i IGF-II, zaś
50% reszt aminokwasowych zawartych w tych
hormonach jest identycznych z insuliną. Cząste-
czki te mają wyjątkowe domeny antygenowe.
Regulacja sekrecji tych hormonów jest róŜna
(tab. 52-5). Insulina jest hormonem silniej od-
działującym na metabolizm, zaś czynniki wzros-
towe insulinopodobne bardziej pobudzają
wzrost. KaŜdy hormon posiada swoisty dla
niego receptor. Receptor dla IGF-I, podobnie
jak receptor insulinowy, jest heterodimerem
o strukturze a2 -P 2 i jest kinazą tyrozynową.
IGF-I IGF-łl
Czynnik stymulujący ak-
tywność mnoŜenia się ko-
mórek (MSA)
70 67
Wątroba i inne tkanki RóŜne tkanki
Hormon wzrostu, Nieznany czynnik
stan odŜywiania
Rząd wielkości ng/ml Rząd wielkości ng/ml
Obecne Obecne
Wzrost kości i Nieznana (moŜe uczestni-
chrząstek czy w rozwoju zarodka)
688 / ROZDZIAŁ 52
W odróŜnieniu od receptora dla IGF-I, receptor
dla IGF-II jest polipeptydem jednołańcucho-
wym o masie cząsteczkowej 260 000 i nie jest
kinazą tyrozynową. Jest on bardzo podobny,
jeŜeli nie identyczny, z receptorem dia man-
nozo-6-fbsforanu.
Występuje pewne krzyŜowe wiązanie między
wymienionymi hormonami i ich receptorami,
co sprawia, Ŝe jeden hormon wykazuje pewną
aktywność biologiczną równieŜ drugiego hor-
monu (tab. 52-6). Ogólnie mówiąc, aktywność
pobudzająca wzrost wymienionych hormonów
koreluje najlepiej z wielkością ich powinowact-
wa do receptorów IGF-I lub IGF-II.
Tabela 52-6. Powinowactwo insuliny, IGF-I
i IGF-II do róŜnych receptorów
Hormon Receptor
insulinowy IGF-I IGF-II
Insulina DuŜe Małe Prawie
Ŝadne
IGF-I Umiarko- DuŜe Umiarko-
wane wane
IGF-II Prawie Małe DuŜe
Ŝadne
GLUKAGON JEST ANTAGONISTĄ
INSULINY
Po podaniu pierwszych handlowo dostęp-
nych preparatów insulinowych obserwowano
najpierw wzrost giikeaui a dopiero potem jej
spadek. Zwiększenie glikemii było spowodowa-
ne zanieczyszczeniem tych preparatów glukago-
nem. Był on drugim hormonem odkrytym w ko-
mórkach wysp trzustkowych.
Glukagon jest równieŜ syntetyzowany
pod postacią cząsteczki prekursorowej
Glukagon jest syntetyzowany głównie przez
komórki A wysp trzustkowych. Jest on polipep-
tydem jednołań cuch owym (o masie cząstecz-
kowej 3485) złoŜonym z 29 aminokwasów (ryc.
52-E4). Glukagon jest produkowany pod po-
stacią znacznie większej cząsteczki prekursoro-
wej o masie cząsteczkowej 9000. Wyizolowano
równieŜ cząsteczki większe, lecz nie ustalono,
czy są one rzeczywistymi prekursorami gluka-
gonu, czy teŜ peptydami blisko z nim spokrew-
nionymi. Zaledwie 30-40% występującego
w osoczu „glukagonu" immunoreaktywnego
jest glukagonem trzustkowym. Pozostałą ilość
stanowią cząsteczki większe, biologicznie nieak-
tywne.
Glukagon trzustkowy ma pewne wspólne
właściwości immunologiczne i fizjologiczne
z enteroglukagonem — peptydem wyekstraho-
wanym z błony śluzowej dwunastnicy. 14 z 27
reszt aminokwasowych sekretyny jest identycz-
nych z glukagonem.
Glukagon krąŜy w osoczu w postaci wolnej.
PoniewaŜ nie wiąŜe się z białkami transpor-
towymi, jego okres półtrwania jest krótki (wy-
nosi ok. 5 min). Glukagon ulega inaktywacji
w wątrobie zawierającej enzym odszczepiający
pierwsze dwa N-końcowe aminokwasy między
Ser2 i Gin3. PoniewaŜ wątroba jest pierwszym
narządem, do którego dociera glukagon po jego
wydzielaniu i w którym hormon ten ulega
inaktywacji, stęŜenie jego we krwi wrotnej jest
znacznie wyŜsze niŜ w krąŜeniu obwodowym.
Glukoza hamuje wydzielanie
glukagonu. Ten fakt podkreśla
przeciwstawne role metaboliczne'
insuliny i glukagonu
Nie jest jasne, czy glukoza hamuje bezpośred-
nio sekrecje glukagonu, czy teŜ pośrednikami
takiego działania są insulina lub IGF-I. Te
ostatnie dwa hormony hamują bezpośrednio
wydzielanie glukagonu. Na sekrecję glukagonu
wpływa wiele innych substancji, takich jak
aminokwasy, kwasy tłuszczowe i związki keto-
nowe, hormony przewodu pokarmowego oraz
neuroprzekaźniki.
Działanie ogólne glukagonu jest
przeciwstawne do działania insuliny
O ile insulina sprzyja magazynowaniu ener-
gii, pobudzając glikogenogenezę, lipogenezę
i syntezę białek, o tyle glukagon powoduje
szybką mobilizację potencjalnych źródeł ener-
getycznych, tj. glikogenolizę i lipolizę. Gluka-
gon jest równieŜ hormonem najsilniej pobudza-
jącym glukoneogenezę i ma działanie ketogen-
ne.
Wątroba jest najwaŜniejszym narządem do-
celowym glukagonu. Glukagon wiąŜe się ze
swoistymi receptorami błony plazm a ty cznej he-
patocytów, aktywując cyklazę adenylanową.
Powstały cAMP, aktywując fosforylazę, nasila
tempo rozpadu glikogenu, równocześnie zaś
hamuje syntazę glikogenową, i co za tym idzie,
powstawanie glikogenu (p. rozdz. 45). To dzia-
 HORMONY TRZUSTKI I śOŁĄDKOWO-JELITOWE / 689

lanie wykazuje pewną swoistość hormonalną
i tkankową. I tak glukagon nie wywiera Ŝad-
nego wpływu na glikogenolizę w mięśniach,
podczas gdy adrenalina jest pod tym względem
aktywna zarówno w mięśniach, jak i w wąt-
robie.
Zwiększone stęŜenie cAMP w komórkach
wątrobowych pobudza konwersję aminokwa-
sów w glukozę indukując syntezę licznych en-
zymów szlaku glukoneogenetycznego. Głów-
nym enzymem tego 'szlaku jest PEPCK. Gluka-
gon, za pośrednictwem cAMP, zwiększa tempo
transkrypcji mRNA genu kodującego PEPCK,
i tym samym syntezę PEPCK. Jest to działanie
Tabela 52-7. Indukcja lufa represja enzymów przez
insulinę lub glukagon*
Indukcja enzymów przez wysoki iloraz in-
sulino -glukagonowy (l/G) oraz ich represja
przez niski iloraz I/G
Glukokinaza
Enzym rozszczepiający cytrynian
Karboksylaza acetylo-CoA
Reduktaza HMG-CoA
Kinaza pirogronianowa
6-Fosfofrukto-1 -kinaza
6-Fqsfo1rukto-2-kinaza (fruktozo-2,6-bisfos1ataza)
Indukcja enzymów przez niski iloraz l/G i ich
represja przez wysoki iloraz l/G
Glukozo-6-fosfataza
Karboksykinaza fosioenolopirogronianowa (PEPCK)
Fruktozo-1,6-bisfosfataza
* Według: Karam J, H., Salber P. R., Forsham P.
H.: Pancreatic hormones and diabetic mellitus; w:
Basie and Ctinical Endocrino/ogy. Wyd. II, pod
redakcją Greenspan F. S., Forsham P. H., Appleton
and Lange, 1986, w niewielkiej modyfikacji, za
pozwoleniem.
diametralnie róŜne od insuliny, która hamuje
transkrypcję genu kodującego PEPCK. Inne
przykłady przedstawione są w tab. 52-7. Skut-
kiem działania glukagonu w wątrobie jest zwię-
kszone wytwarzanie glukozy. PoniewaŜ więk-
szość powstałej glukozy opuszcza wątrobę,
w osoczu krwi stwierdza się wzrost stęŜenia tego
cukru po podaniu glukagonu.
Glukagon jest silnym czynnikiem lipolitycz-
nym. PodwyŜsza on stęŜenie cAMP w adypocy-
tach, przez co aktywuje lipazę wraŜliwą na
działanie hormonów. Uwolnione pod wpływem
lipazy kwasy tłuszczowe mogą zostać przekszta-
łcone do związków ketonowych, tj. acetooctanu
i p-hydroksymaślanu. Jest to waŜny aspekt
przemiany materii u chorych na cukrzycę, po-
niewaŜ stęŜenia glukacgnu w osoczu krwi są
zawsze podwyŜszone w stanach niedoboru in-
suliny.
SOMATOSTATYNA HAMUJE
WYDZIELANIE HORMONU WZROSTU
(GH)
Somatostatyna została po raz pierwszy wyi-
zolowana z pod wzgórza jako czynnik hamujący
sekrecję hormonu wzrostu. Jest to cykliczny
peptyd syntetyzowany w komórkach D wysp
trzustkowych pod postacią duŜego prohormo-
nu o masie cząsteczkowej 11 500. Tempo trans-
krypcji genu prosomatostatynowego znacznie
się zwiększa pod wpływem cAMP. Prohormon
ulega najpierw przekształceniu do peptydu zło-
Ŝonego z 28 aminokwasów, a następnie do
cząsteczki o masie cząsteczkowej 1640 składają-
cej się z 14 aminokwasów (ryc. 52-14). Wszyst-
kie postacie prekursorowe somatostatyny wy-
kazują aktywność biologiczną.

] 10
aiukaoon NHj-His-Ser-Gbi-Gly-Trir — Phe— Thr-Ser-Asp-Tyr —
1
1 »
Ser — Lys — Tyr — Leu — Asp — Ser — Arg — Ang — Ala — Gin —
81 23
Asp — Phe — Val — Gtn — Trp — Leu — Met — Asn — Thr — COOH

1 ID
Somatostatyna NH2— Ala — Gly — Cys— Lys— Asn — Phe— Phe— Trp — tys — Thr-
11 14
Phe - Thr - Ser - Cys - COOH

Ryc. S2-14. Sekwencje aminokwasowe glukagonu i somatostatyny.

44 — Bi ochemia
690 / ROZDZIAŁ 52
Oprócz podwzgórza i wysp trzustkowych
somatostatyna występuje w licznych tkankach
przewodu pokarmowego (gdzie przypuszczal-
nie spełnia róŜnorodne funkcje) oraz w licznych
obszarach ośrodkowego układu nerwowego,
gdzie moŜe być neuroprzekaźnikiem.
Somatostatyna hamuje wydzielanie innych
hormonów wysp trzustkowych dzięki działaniu
parakrynnemu. Hormon ten, podany w daw-
kach farmakologicznych wyraźnie zmniejsza
nasilenie ketozy indukowanej niedoborem in-
suliny. Zjawisko spowodowane jest zapewne
blokowaniem przez somatostatynę sekrecji glu-
kagonu, towarzyszącej insulinopenii. Hormon
ten zmniejsza równieŜ napływ substancji od-
Ŝywczych do tkanek: a) opóźniając opróŜnianie
się Ŝołądka, 2) zmniejszając sekrecję gastryny
i tym samym równieŜ kwasu solnego, 3) zmniej-
szając wydzielanie przez trzustkę enzymów tra-
wiennych, 4) obniŜając perfuzję naczyń trzew-
nych oraz 5) zwalniając absorpcję glukozy
w przewodzie pokarmowym. Mało jest infor-
macji na temat biochemicznego i molekular-
nego działania tego hormonu.
NIEZNANA JEST CZYNNOŚĆ
POLIPEPTYDU TRZUSTKOWEGO
Polipeptyd trzustkowy o masie cząsteczkowej
ok, 4200 składa się z 36 aminokwasów. Niedaw-
no stwierdzono, Ŝe jest wytwarzany przez ko-
mórki F wysp trzustkowych. U człowieka sekre-
cję tego hormonu pobudzają posiłek białkowy,
głodzenie, aktywność fizyczna oraz ostra hipo-
glikemia, natomiast hamują ją somatostatyna
i glukoza podana doŜylnie. Czynność polipep-
tydu trzustkowego jest nieznana, choć sugeruje
się, Ŝe hormon ten wpływa na zawartość gliko-
genu w wątrobie i sekrecję soków Ŝołądkowo--
jelitowych.
HORMONY ZOŁĄDKOWO-JELITOWE
Rozwój endokrynologii, jako
samodzielnej dyscypliny naukowej,
rozpoczął się od wykrycia hormonu
zołądkowo-jelitowego
W roku 1902 Bayliss i Starling, perfundując
odnerwioną pętlę jelita czczego psa kwasem
solnym, zaobserwowali wzrost wydzielania so-
ku trzustkowego. Podobnego zjawiska nie
stwierdzili po doŜylnym podaniu kwasu sol-
nego, natomiast obserwowali go po doŜylnym
podaniu wyciągu uzyskanego z błony śluzowej
jelitowej. Badacze ci przypuszczali, Ŝe „sek-
retyna" uwalniana pod wpływem jakiegoś bo-
dźca z błony śluzowej górnego odcinka jelit
dostaje się drogą krwi do trzustki, gdzie pobu-
dza czynność egzokrynną tego gruczołu. Bayliss
i Starling byli pierwszymi badaczami, którzy
uŜyli określenia „hormon", zaś sekretyna była
pierwszym hormonem, którego czynność zo-
stała zidentyfikowana.
Pomimo Ŝe czynność sekretyny poznano juŜ
w 1902 r., potrzeba było dalszych 60 lat dla
określenia struktury chemicznej tego hormonu.
Przyczyna takiego stanu rzeczy jest obecnie
znana: mianowicie rodziny blisko ze sobą spo-
krewnionych peptydów Ŝołądkowo-jelitowych
wykazują znaczne podobieństwa strukturalne
i czynnościowe i większość tych peptydów wy-
stępuje pod licznymi postaciami.
Wśród waŜniejszych hormonów Ŝołądkowo--
jelitowych tylko sekretyna występuje w jednej
postaci. Występowanie wielu postaci molekula-
rnych peptydów Ŝołądkowo-jelitowych zarów-
no w tkankach przewodu pokarmowego*, jak
i we krwi krąŜącej stało na przeszkodzie w usta-
leniu liczby i struktury tych cząsteczek. Przy
rozwiązywaniu tych trudności pomocna była
koncepcja o występowaniu prekursorów hor-
monalnych. Wykazano, Ŝe heterogenność po-
szczególnych postaci określonego hormonu za-
leŜy od tkanki, w której zachodzi synteza hor-
monu. Wprowadzone niedawno techniki izo-
lacyjne okazały się pomocne przy określaniu
róŜnic między poszczególnymi prekursorami
jednego i tego samego hormonu.
Hormony zołądkowo-jelito we
wykazują kilka szczególnych cech
Z tkanek przewodu pokarmowego wyizolo-
wano więcej niŜ tuzin peptydów wykazujących
wyjątkowe działanie (tab. 52-8). Szczególną
cechą tej grupy hormonów jest to, Ŝe wiele z nich
spełnia kryteria klasycznych hormonów, pod-
czas gdy inne wykazują działania parakrynne
lub działają jako neuroprzekaźniki lub neuro-
modulatory.
Inną szczególną cechą hormonów Ŝołądko-
wo-jelitowych jest to, Ŝe nie są one wytwarzane
w jednym konkretnym gruczole, jak klasyczne
hormony, lecz przez liczne komórki rozrzucone
w całym przewodzie pokarmowym. Jest to
widoczne w tab. 52-8.
PoniewaŜ liczne hormony Ŝołądkowo-jelito-
 HORMONY TRZUSTKI I 2OŁĄDKOWO-JELITOWE / 691

Tabela 52-8- Hormony Ŝołądkowo-jelitowe

Hormon Miejsce syntezy Główne działania

Gastryna Antrum Ŝołądka, dwunast- Stymulacja sekrecji kwasu solnego i pepsyny

nica

Cholecystokinina (CCK) Dwunastnica, jelito czcze Stymulacja sekrecji amylazy trzustkowej

Sekrety na Dwunastnica, jełito czcze Stymulacja sekrecji wodorowęglanów z sokiem
trzustkowym
śołądkowy peptyd harnu- Jelito cienkie Wzmaga sekrecję insuliny, indukowaną bodź-
iący (GIP) cem glukozowym, hamuje wydzielanie soku
Ŝołądkowego
Wazoaktywny peptyd jeli- Trzustka Rozkurcz mięśni gładkich, pobudza wydzielanie
towy (VIP) wodorowęglanów z sokiem trzustkowym
Motyli na Jelito cienkie Zapoczątkowuje aktywność motoryczną jelit
pomiędzy okresami trawiennymi
Somatostatyna śołądek, dwunastnica, trzu- Liczne efekty hamujące
stka
Polipeptyd trzustkowy (PP) Trzustka Hamuje wydzielanie wodorowęglanów i białka
z sokiem trzustkowym
Enkefaliny śołądek, dwunastnica, pę- Efekty opioidowopodobne
cherzyk Ŝółciowy
Substancja P Cały przewód pokarmowy Działanie fizjologiczne jest niepewne
Immunoreaktywność bom- śołądek, dwunastnica Pobudza wydzielanie gastryny i CCK
bezynopodobna (BLI)
Neurcjtensyna Jelito kręte Działanie fizjologiczne jest nieznane
Enteroglukagon Trzustka, jelito cienkie Działanie fizjologiczne jest nieznane

we występują w nerwach unerwiających tkanki wspólną cechą tych ostatnich hormonów jest
przewodu pokarmowego, nie jest zaskocze- bardzo krótki okres ich trwania, co sugeruje, Ŝe
niem, Ŝe większość z nich występuje równieŜ nie odgrywają one roli fizjologicznej w osoczu
w ośrodkowym układzie nerwowym. krwi.

Istnieją „rodziny" hormonów Względnie mało wiadomo

Ŝołądkowo-jelitowych
Uwzględniając sekwencję aminokwas owa.
oraz podobieństwa czynnościowe, liczne hor-
mony Ŝołądkowo-jelitowe moŜna zakwalifiko-
wać do jednej z niŜej podanych dwóch „rodzin".
Pierwsza z nich — rodzina gastrynowa — obej-
muje gastrynę i CCK, zaś druga — rodzina
sekretynowa — sekretynę, glukagon, GIP, VIP
i glicentynę (ta ostatnia wykazuje działanie
podobne do glukagonu, choć jest odmiennym
peptydem). Neurokrynne peptydy — neuroten-
syna, peptydy podobne do bombezyny, sub-
stancja P i somatostatyna — nie wykazują
podobieństwa strukturalnego do Ŝadnego z hor-
monów Ŝołądkowo-jelitowych, W końcu inną
o mechanizmie działania hormonów
Ŝołądkowo-jelitowych
Dane o mechanizmie działania peptydowych
hormonów Ŝołądkowo-jelitowych ukazały się
znacznie później niŜ innych hormonów. Było to
niewątpliwie spowodowane potrzebą skatalo-
gowania i określenia fizjologicznego działania
tych hormonów. Godnym uwagi wyjątkiem od
powyŜszego stwierdzenia jest hormonalna regu-
lacja sekrecji enzymów przez komórki główne
pęcherzyków trzustkowych.
Zidentyfikowano 6 róŜnych klas receptorów
w komórkach pęcherzyków trzustkowych. Są
nimi receptory dla: 1) muskarynowych związ-
ków cholinergicznych, 2) hormonów rodziny
692 / ROZDZIAŁ 52
gastrynowo-cholecystokininowej, 3) bombezy-
ny i pokrewnych peptydów, 4) hormonów ro-
dziny fizaleminowej i substancji P, 5) sekretyny
i VIP oraz 6) toksyny przecinkowca cholery.
Hormony receptorów klasy 1—4 działają za
pośrednictwem mechanizmu wapniowo-fosfo-
inozytydowego, zaś hormony klasy 5 i 6 — za
pośrednictwem cAMP.
PIŚMIENNICTWO
Cohen P: The role of protein phosphorylation in
neural and hormonal control of oellular activity.
Naturę 1982;296:613.
Docherty K, Steiner D: Post-translational proteolysis
in polypeptide hormone biosynthesis. Anrtu Rev
Physiol 1982;44:625. Granner DK, Andreone T:
Insulin modulation of
gene expression. In: Diabetes and Metabolism Re-
views. Vol I, DeFronzo R (editor). Wiley, 1985.
Kahn CR: The molecular mechanism of insulin
action. Annu Rev Med 1985;36:429. Kono T:
Action of insulin on glucose transport and
cAMP phosphodiesterase in fat cells: Involvement
of two distinct molecular mechanisms. Recent Próg
Horm Res 1983;30:519. Ullrich A et al: Human
insulin receptor and its
relationship to the tyrosine kinase family of on-
cogenes. Naturę ]985;313:756. Unger RH, Orct L:
Glucagon and the A celi. (2 parts.)
N EnglJMed 1981;3O4:1518,1975.
.
CZĘŚĆ VI Zagadnienia
wybrane
Struktura i funkcja witamin
rozpuszczalnych w wodzie
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Witaminy są organicznymi środkami odŜyw-
czymi niezbędnymi w małych ilościach do róŜ-
norodnych funkcji biochemicznych. W zasadzie
związki te nie są syntetyzowane przez ustrój
i dlatego muszą być dostarczanez poŜywieniem.
Pierwszymi odkrytymi witaminami byty roz-
puszczalna w tłuszczach witamina A oraz roz-
puszczalna w wodzie witamina B. W miarę
poznawania następnych witamin okazało się, Ŝe
są one rozpuszczalne albo w wodzie, albo
w tłuszczach. Ta właściwość (rozpuszczalność
w wodzie 1ub w tłuszczach) stała się podstawą
klasyfikacji witamin. Wszystkie witaminy roz-
puszczalne w wodzie naleŜą (z wyjątkiem wita-
miny C) do grupy witaminy B. Witaminy roz-
puszczalne w tłuszczach, wykryte później niŜ
witamina A, oznaczono dalszymi literami alfa-
betu (np. witamina D, E, K). Oprócz wspólnej
cechy fizycznej, tj. rozpuszczalności w wodzie,
witaminy tej grupy mają bardzo mało wspól-
nego z chemicznego punktu widzenia.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Brak lub względny niedobór witamin w poŜy-
wieniu są przyczyną charakterystycznych sta-
nów niedoborowych i chorób. Rzadko spotyka
się niedobór jednej tylko witaminy grupy B,
poniewaŜ dieta niedoborowa jest przyczyną
wicloe/yiinikowych stanów niedoborowych. Nie-
53
vi.
mniej niedobór określonej witaminy charak-
teryzuje się swoistym zespołem objawów.
Wśród objawów chorobowych spowodowa-
nych niedoborem witamin rozpuszczalnych
w wodzie naleŜy wymienić: a) chorobę beri-beri
(niedobór tiaminy), b) zajady, zapalenie języka,
łojotok i światłowstręt (niedobór ryboflawiny),
c) pelagrę (niedobór niacyny), d) zapalenie ner-
wów obwodowych (niedobór pirydoksyny), e)
niedokrwistość megaloblastyczną, acydurię me-
rylomalonową i niedokrwistość złośliwą (niedo-
bór kobalamin), f) niedokrwistość megaloblas-
tyczna, (niedobór kwasu foliowego), oraz g)
szkorbut (gnilec — niedobór kwasu askorbino-
wego). Niedoboru witamin moŜna uniknąć spo-
Ŝywając róŜnorodne środki spoŜywcze w do-
statecznych ilościach.
WITAMINY KOMPLEKSU B
SĄ KOFAKTORAMI REAKCJI
ENZYMATYCZNYCH
Do witamin kompleksu B istotnych w Ŝywie-
niu człowieka naleŜą: 1) tiamina (witamina Bj),
2) rybofiawina (witamina B2), 3) niacyna (kwas
nikotynowy, amid kwasu nikotynowego) (wita-
mina B3), 4) kwas pantotenowy (witamina Bs),
5) witamina B6 (pirydoksyna, pirydoksal, piry-
doksamina), 6) biotyna, 7) witamina B!2 (koba-
lamina) oraz 8) kwas foliowy (kwas pteroilo-
glutaminowy).
PoniewaŜ witaminy tej grupy są rozpuszczał-
694 / ROZDZIAŁ 53
ne w wodzie, nadmiar ich jest wydalany z mo-
czem. Tylko rzadko kumulują się w ustroju
osiągając stęŜenia toksyczne. Z tych teŜ przy-
czyn ich magazynowanie w ustroju jest ograni-
czone (z wyjątkiem kobalamin), co sprawia, Ŝe
muszą one być dostarczane regularnie.
TIAMINA
Tiamina składa się z pochodnej pirymidyno-
wej i tiazolowej. Są one ze sobą połączone przez
grupę metylenową (ryc. 53-1).
H O" 0"
NH, i sylowych pochodnych aminokwasów rozgałę-
-o-p-o-p-o-II
c-s II o o zionych (rozdz. 32). Rola difosforanu tiaminy
*C-CH,-Ń*
C=C-CHi-CH3-OH
CH3
2,5-Dlmelylo-
6-tilryml(!yna 4-Metylo-S-rrydrokay-etylotlazol
Ryc. 53-1. Tiamina. W cząsteczce
difosforanu tiaminy w miejscu grupy -OH znajduje
się pirofos-foran (u góry).
Difosforan tiaminy jest aktywną
postacią tiaminy
Konwersję tiaminy do aktywnego difosfora-
nu tiaminy (pirofosforanu tiaminy) katalizuje
ATP-zaleŜna difosfotransferaza tiaminowa wy-
stępująca w tkance Mózgowej i wątrobowej
(ryc. 53-1).
Difosforan tiaminy jest koenzymem
w reakcjach enzymatycznych
przenoszących aktywną grupę
aldehydową
Występują dwa rodzaje takich reakcji: pierw-
sza z nich jest reakcją dekarboksylacji oksyda-
cyjnej a-ketokwasów (np. a-ketoglutaranu i pi-
rogronianu lub cc-ketoanalogów leucyny, izo-
leucyny i waHny), zaś druga reakcją katalizowa-
ną przez transketolazę (np. w szlaku pentozo-
wo-fosforanowym). Wszystkie te reakcje ulega-
ją zahamowaniu przy niedoborze tiaminy. W kaŜ-
dej z tych reakcji difosforan tiaminy dostarcza
reaktywnego atomu węgla w* pierścieniu tiazo-
lowym, przyjmujący postać karboanionu, który
następnie moŜe się połączyć z grupą karbonylo-
wą np. pirogronianu (ryc. 19-5). Tak powstały
związek addycyjny ulega dekarboksylacji, usu-
wającej CCV Reakcja ta jest katalizowana przez
kompleks wieloenzymatyczny określany jako
kompleks dehydrogenazy pirogronianowej
(szczegóły — p. rozdz. 19).
Dekarboksylacja oksydacyjna a-ketoglutara-
nu do sukcynylo-CoA i C02 (p. rozdz. 18) jest
katalizowana przez kompleks enzymatyczny,
który jest strukturalnie podobny do kompleksu
dehydrogenazy pirogronianowej. RównieŜ w tej
reakcji difosforan tiaminy dostarcza stabilnego
karboanionu. reagującego z atomem węgla znaj-
dującego się w pozycji a a~keto-glutaranu.
Difosforan tiaminy uczestniczy równieŜ w dekar-
boksylacji oksydacyjnej kwasów ot-ketokarbok-
jako koenzymu w reakcjach katalizowanych
przez transketolazę jest podobna do opisanej
wyŜej w reakcjach dekarboksylacji.
Brak tiaminy jest przyczyną choroby
beri-beri i pokrewnych zespołów
niedoborowych
U chorych z niedoborem tiaminy dochodzi
do zablokowania lub znacznego ograniczenia
reakcji zaleŜnych od difosforanu tiaminy i.do
akumulacji substratów tych reakcji, tj. piro-
gronianu, pentoz i pochodnych cc-ketokarbok-
sylowych aminokwasów rozgałęzionych (leucy-
ny, izoleucyny i waliny).
Tiamina występuje prawie we wszystkich
roślinach, a takŜe prawie we wszystkich pokar-
mach pochodzenia zwierzęcego, choć w nie-
wielkich ilościach. Nierafinowane ziarna zbóŜ
są dobrym źródłem tej witaminy. Choroba beri-
-beri jest spowodowana spoŜywaniem diety bo-
gato węglowodan owej i ubogotiaminowej, np.
złoŜonej z polerowanego ryŜu lub innych wyso-
ce rafinowanych pokarmów (takich jak cukier
i jasna mąka) jako głównych środków spoŜyw-
czych. Wczesnymi objawami tej choroby są
obwodowa neuropatia, wyczerpanie i brak ape-
tytu. Z kolei ten ostatni jest przyczyną obrzę-
ków oraz zmian zwyrodnieniowych w układzie
sercowo-naczyniowym i nerwowym oraz mięś-
niach. Niedobór tiaminy jest równieŜ przyczyną
encefalopatii Wernickego. Występuje ona często
u alkoholików, spoŜywających mało innych
pokarmów. Pewna surowa ryba zawiera termo-
labilny enzym (tiaminazę) rozkładający tiami-
nę. Nie odgrywa ona jednak większej roli w nor-
malnym Ŝywieniu człowieka.
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 695

łYBOFLAWINA Aktywnymi postaciami ryboflawiny są:

Ryboflawina składa się z pierścienia izoalok-
zyny połączonego z cukrem alkoholowym -
rybitolem (p. ryc. 53-2). Jest to substancja
barwna i fluoryzująca oraz względnie oporna na
ciepło, lecz rozkładająca się pod wpływem świa-
tła.
mononukleotyd f lawinowy (FMN) oraz
dinukleotyd flawinowy (FAD)
FMN powstaje drogą ATP-zaleŜnej fósfory-
lacji ryboflawiny (ryc. 53-2). FAD jest wyni-
kiem dalszej reakcji FMN z ATP, w której AMP
(pochodzący z cząsteczki ATP) ulega przenie-
sieniu na FMN (ryc. 53-3).

' FMN i FAD są grupami

prostetycznymt enzymów a
ksydo redukcyjnych
Enzymy te są znane jako flawoproteiny. Gru-
py prostetyczne wiązane są zwykle silnie, cho-
ciaŜ nie kowakncyjnie ze swoimi apoproteina-
mi. Wiele enzymów flawoproteinowych zawiera
jeden lub więcej metali,""rap. molibden i Ŝelazo,
będących istotnymi kofaktorami. Enzymy te są
D-Rybllol znane jako metaloflawoprotonry.
Enzymy flawoproteinowe są szeroko rozpo-
wszechnione. Ich przedstawicielami jest kilka
waŜnych oksydoreduktaz uczestniczących
H,C w metabolizmie ssaków. Wśród nich wymienić
naleŜy oksydazę a- aminokwasu w ą uczestniczącą
H,C
w deaminacji aminokwasów, oksydazę ksan-
tynową biorąca udział w degradacji puryn,
dehydrogenazę aldehydową, uczestniczącą w de-
Fiawina gradacji aldehydów, mitochondrialną dehydro-
genazę gh'ceroIo-3-fosforanową, przenoszącą ró-
wnowaŜniki redukujące z cytoplazmy do mito-
Ryc. 53-2. Ryboflawina. W cząsteczce fosforanu chondriów, dehydrogenazę sukcynyJową cykiu
ryboflawiny (mononukleotyd flawtnowy — FMN) kwasu cytrynowego, dehydrogenazę acylo-ĆoA,
miejsce grupy -OH zajmuje fosforan. flawoproteinę przenoszącą elektrony uczestni-

D-Rybilol

NH
J
Pl rafo sfo ran

Fiawina

Ryc. 63-3. Dinukleotyd flawinoadeninowy (FAD).

696 / ROZDZIAŁ 53
czącą w utlenianiu kwasów tłuszczowych, dehy-
drogenazę dihydrolipoilową, uczestniczącą w de-
karboksyłacji oksydacyjnej pirogronianu
i a-ketoglutaranu oraz dehydrogenazę NADH
będącą waŜną składową łańcucha oddechowe-
go w mitochondriach. Aktywność wszystkich
tych enzymów jest upośledzona w niedoborze
ryboflawiny.
W roli koenzymów pierścień izoaloksazyno-
wy flawoprotein ulega odwracalnej redukcji
tworząc zredukowaną postać FMNH 2
iFADH2 (p. ryc. 13-3).
Brak ryboflawiny jest przyczyną
niegroźnego zespołu niedoborowego
Uwzględniając wielokierunkowe funkcje me-
taboliczne ryboflawiny jest zaskoczeniem, Ŝe
niedobór tej witaminy nie prowadzi do powaŜ-
nych stanów groźnych dla Ŝycia. Niemniej
w stanach jej niedoboru stwierdza się róŜnorod-
ne objawy chorobowe, w tym zapalenie kąci-
ków ust, pękanie i złuszczanie się warg, zapale-
nie języka, tojotok i światłowstręt.
Ryboflawina wytwarzana jest przez rośliny
i drobnoustroje, lecz nie przez ssaki. DroŜdŜe,
wątroba i nerki są dobrymi źródłami tej witami-
ny. Ulega ona wchłanianiu w jelitach za pośred-
nictwem reakcji fosforylacji-defosforylacji za-
chodzącej w błonie śluzowej. Hormony (hor-
mony tarczycy i ACTH), leki (chloropromazy-
na jest inhibitorem kompetycyjnym) i czynniki
pokarmowe wpływają na konwersję ryboflawi-
ny do jej postaci kofaktorowych. PoniewaŜ
ryboflawina jest światłoczuła, niedobór jej moŜe
wystąpić u noworodków z hiperbilirubinemią
poddanych fototerajfifc
NfACYNA
Niacyna jest nazwą generyczną (zwyczajową)
dla kwasu nikotynowego i amidu kwasu nikoty-
nowego. Obydwa te związki mogą być źródłem
witaminy w poŜywieniu. Kwas nikotynowy jest
kwasem monokarboksylowym pochodnym pi-
rydyny (ryc. 53-4).
Ryc. 53-4. Synteza i rozkład dinukleotydu nikotynamidoadeninowego (NAD ). W fosforanie dinuk-
+
ieotydu nikotynamtdoadeninowego (NADP ) grupa 2'-hydroksylowa reszty adenozynowej jest fos-
forylowana. U człowieka, lecz nie u kota, całe zapotrzebowanie na niacynę moŜe być pokrywane przez
tryptofan, jeśli dostarczany jest w dostatecznych ilościach z pokarmami. Normalnie z tego źródła pochodzi
f-niacyny. PRPP — 5-fosforybozylo-l -pirofosforan, QPRT — fosforybozylotransferaza chinolinianowa,
PLP — fosforan pirydoksalu.
Aktywnymi postaciami niacyny są
amid kwasu nikotynowego,
dinukleotyd adeninowy (NAD) oraz
fosforan dinukleotydu nikotynamido--
+
adeninowego (NADP )
Nikotynian jest postacią niacyny potrzebną
do syntezy NAD+ i NADP+ przez enzymy
występujące w cytoplazmie większości komó-
rek. Dlatego teŜ amid kwasu nikotynowego
zawarty w pokarmach wpierw musi ulec deami-
dacji do nikotynianu (ryc. 53-4). W cytoplazmie
nikotynian ulega najpierw konwersji do dez-
amido-NAD+ w reakcji z 5-fosforybozylo-l--
pirofosforanem (PRPP), a następnie adenylacji
z ATP. Następnie grupa amidowa glutaminy
ulega przeniesieniu na resztę nikotynianu dez-
amido-NAD. W wyniku tej reakcji powstaje
NAD+. Ten ostatni moŜe ulec fosforylacji do
NADP+.
+ +
NAD i NADP
są koenzymami licznych enzymów
oksydoredukcyjnych
Nukleotydy nikotynamidowe odgrywają wa-
Ŝną rolę jako koenzymy wielu dehydrogenaz
występujących zarówno w cytoplazmie (np.
dehydrogenaza mleczanów a), jak i w mitochond-
riach (np. dehydrogenaza jabłczanowa). Są one
waŜnymi ogniwami licznych szlaków metaboli-
cznych, wpływających na przemianę węglowo-
danów, tłuszczów i aminokwasów. Ogólnie mo-
Ŝna powiedzieć, Ŝe dehydrogenazy współdziała-
jące z koenzymem NAD katalizują reakcje ok-
sydoredukcyjne w szlakach oksydacyjnych (np,
w cyklu kwasu cytrynowego), natomiast debyd-
rogenazy lub reduktazy współdziałające z koen-
zymem NADP+ występują często w szlakach
metabolicznych związanych z syntezą redukcyj-
ną (np. szlak pentozofosforanowy).
Mechanizm oksydoredukcji polega na od-
wracalnej addycji hybrydowego jonu H~ do
pierścienia pirydynowego oraz generacji wol-
nego jonu wodorowego (H +) (p. ryc. 13-5). Na
przykład:
+ +
NAD + AH2 <— NADH + H + A
+
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 697

NMcotynamid
\ -Poktrmy

N—motylami Ikotyn
amid (główny
metabolit w
moczu)

0 ^
Mononukleotyd
nikotynianu (NMN) PPi PRPP O
Chlnolinian
NH,

Aldehyd 2-amino-3-
karboksymukanawy

OH
3 - Hyd roksyantran II an

PLP

Kilka etapów (p.

fyc. 32-19)

CHi-CH-COO"

NH,

Adenina

D—Ryboza

HAD*
P
o
karrr
698 / ROZDZIAŁ 53
Brak niacynyjest przyczyną zespołu
niedoborowego określanego jako
pelagra
Objawami tego zespołu chorobowego są:
utrata wagi, zaburzenia trawienia, zapalenie
skóry, depresja i demencja.
Niacyna występuje w wielu pokarmach po-
chodzenia roślinnego i zwierzęcego. Przy ocenie
„wartości niacynowej" pokarmów naleŜy
uwzględnić fakt, Ŝe aminokwas egzogenny (nie-
zbędny) tryptofan moŜe ulec przekształceniu do
NAD+ (p. ryc. 53-4). Z kaŜdych 60 mg tryp-
tofanu moŜe powstać 1 mg równowaŜnika nia-
eynowego. Dlatego teŜ dla wywołania stanu
niedoboru niacyny spoŜyte pokarmy muszą być
ubogie zarówno w niacynę, jak i w tryptofan.
Takie warunki występują u ludzi, dla których
głównym poŜywieniem jest kukurydza. Oni
właśnie są naraŜeni na wystąpienie pelagry.
W kukurydzy niacyna jest obecna, lecz w po-
staci związanej jako niacytyna, niedostępna dla
przemiany u człowieka. Tylko przez wstępną
obróbkę tych pokarmów zasadami moŜna uwo-
lnić biologicznie aktywną niacynę. Ludzie, dla
których głównym poŜywieniem jest sorgo (pro-
so afrykańskie), są równieŜ naraŜeni na rozwój
pelagry z powodu duŜej w nim zawartości
leucyny. Mechanizm niedoboru niacyny u osób
spoŜywających głównie sorgo polega na tym, Ŝe
zawarte w nich duŜe ilości leucyny hamują
fosforybozylotransferazę ehinolinianową. tj. głó-
wny enzym konwersji tryptofanu do NAD
(patrz ryc. 53-4). NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe fosforan
pirydoksalu, będący aktywną postacią witaminy
Bs, jest kofaktorem w szlaku syntezy NAD4"
z tryptofanu (p. r,yc. 53-4), co sprawia, Ŝe
niedobór witaminy B6 moŜe nasilić niedobór
niacyny.
Innymi przyczynami pelagry mogą być: po-
dawanie leków takich jak izoniazyd, zespół
rakowiaka złośliwego, w którym tryptofan ulega
przekształceniu w serotoninę, oraz choroba Har-
tnupów, w której wchłanianie tryptofanu jest
upośledzone.
Kwas nikotynowy (lecz nie amid kwasu niko-
tynowego) stosowano w celach leczniczych dla
obniŜenia stęŜenia cholesterolu w osoczu krwi.
Mechanizm takiego działania kwasu nikotyno-
wego polega na hamowaniu napływu wolnych
kwasów tłuszczowych z tkanki tłuszczowej, co
jest powodem spadku syntezy lipoprotein za-
wierających cholesterol, tj. VLDL, 1DL i LDL.
KWAS PANTOTENOWY
Kwas pantotenowy jest wynikiem połączenia
się kwasu pantoinowego z P-alaniną (ryc. 53-5).
Kwas pantoinowy 0-Alanina
HaC OH 0 ' II O
II H
II
HO-CH, -C-CH-
C-N-CH,-CH,-C-OH Ryc. 53-5, Kwas
pantotenowy.
Aktywnymi postaciami kwasu panto-
tenowego są koenzym A (CoA) oraz
białko przenoszące grupy acylowe
(ACP)
Kwas pantotenowy wchłania się szybko w je-
litach, po czym ulega fosforylacji przez ATP.
W wyniku tej reakcji powstaje 4'-fosfopantote-
nian (ryc. 53-6). Przez przyłączenie cysteiny po
jej dekarboksylacji czyli przez przyłączenie tioe-
tanolaminy powstaje 4'-fosfopanteteina, będąca
grupą czynną zarówno CoA, jak i ACP. Podob-
nie jak aktywne koenzymy będące pochodnymi
wielu innych witamin rozpuszczalnych w wo-
dzie, tak i CoA zawiera nukleotyd adeninowy.
Tak więc 4'-fosfopanteteina ulega adenylacji
przez ATP, przy czym powstaje defosfo-CoA.
Ostatnia fosforylacja przez ATP polega na
przyłączeniu reszty fosforanowej do grupy 3'--
hydroksylowej rybozy. W wyniku tej reakcji
powstaje CoA (ryc. 53-6).
Grupa tiolowa działa jako przenośnik
grup acylowych zarówno w CoA, jak
i ACP
CoA jest przenośnikiem grup acylowych
w reakcjach cyklu kwasu cytrynowego, utlenia-
nia i syntezy kwasów tłuszczowych (patrz str.
251 i 261) oraz w reakcjach acetylacji (np.
leków) i syntezy cholesterolu. ACP uczestniczy
w reakcjach syntezy kwasów tłuszczowych. Po-
wszechnym zwyczajem jest skrótowe przedsta-
wianie struktury wolnej (zredukowanej) postaci
CoA jako CoA-SH, dla podkreślenia, Ŝe grupa
SH jest grupą reaktywną.
Niedobór kwasu pantotenowego
występuje rzadko
Przyczyną tego jest fakt obfitego występowa-
nia kwasu pantotenowego w pokarmach, szcze-
gólnie w tkankach pochodzenia zwierzęcego,
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 699

ATP ADP

Pantotenlan
H3C OH O
i I II H CH,-C-CH —C-N-
CH5-CH5 —COO"
O H,C
0 = P —O"
I 4-Fosfoparrtotenian
ATP ■ Cystę I na

ADP + P,
H-.C OH O O COO~
I I II H II H I
CH!-C-CH-C-N-CHi,-CH!-C-N-CH-CH!-SH
0 H3C
= P-0~
1 4—Rwtopantołenylocystslna

H,C OH O 0
I I I l u II H
C H 2 - C - C H- C - N - C H 2 - C H 2 - C - N - C H s- C H j- S H

O H,C

= P —O" 4 - Foaf opantste I na - ACP

I O ATP

r
PP

V H
CH /■ ATP

AOP

0-Alanina Merkaploetanoamlna

OH Dotosfo-
OH koanzym A
Kwas

pantolnowy
Plrofo-
HaC OH O II
II H
Adenina
CH
sforan
Ry b ozo -3-fosforan

Koenzym A

Ryc. 53-6. Synteza koenzymu A z kwasu pantotenowego. ACP —

białko transportujące grupy acylowe.

700 / ROZDZIAŁ 53

w niepolerowanych ziarnach zbóŜ oraz w roś-

linach strączkowych. Niemniej opisano zespół H
palących nóg u jeńców wojennych, który ma c—
HO- -
być spowodowany niedoborem kwasu panto- CHjOH
tenowego. Zespół ten charakteryzuje się zmniej- i
H3C-
szoną sprawnością procesów acetylacji wystę- I H
pującą u tych chorych, Plrydoksal
-ATP
WITAMINA Bs
Kłnaza
Witamina B6 składa się z trzech blisko ze sobą plrydoksalowa
spokrewnionych pochodnych pirydyny, tj. piry-
(toksyny, pirydoksalu i pirydoksaminy (ryc. 53-7) ADP
oraz fosforanów wymienionych związków.

Y n o1
II
HO-r ^^>— ^MjłJ . r Un
CH^OH C- H
,p H C -1 ^.+<J o-
CH
HO - t f ^ s p 2 0H H
° -rr^>|-CHjOH H
Fosforan plrydoksaly
H3C-^+^ H3C
N N Ryc. S3-8. Fosforylacja pirydoksalu przez kinazę
H H pirydoksalową. w wyniku której powstaje
Pirydoksyna Plrydoksal pirydoksalu.
OH Am 1 n ot ra n sTeraza

H
H C—L+^J
N
H R—C— COOH
y
Pirydoksamina s 1 ^^
Aldolaza --------- ^*s ig ------ Dekarboksylaza
Ryc. 53-7. Naturalne postacie witaminy Bg (reonlnowa II C - H

Z wymienionych związków pirydoksyna, fos-

foran pirydoksalu oraz fosforan pirydoksaminy są
głównymi przedstawicielami witaminy B6 Ryc. 53-9. Wiązania kowalencyjne sc-aminokwa-
zawartymi w poŜywieniu. Wszystkie trzy wy- su, które mogą stać się reaktywne po związaniu
z enzymami swoiście współdziałającymi z fosfora
mienione związki wykazują taką samą aktywność nem pirydoksalu. _____
biologiczną.

Ryc. 53-10. Rola koenzymu fosforanu pirydoksalu w procesie transaminacji a-aminokwasu. W pierwszej
fazie dochodzi do wytworzenia ot-ketokwasu (pochodnego a-aminokwasu) oraz kompleksu fosforan
pirydoksaminy — apoenzym, po czym zachodzi odwrotna reakcja, tj. aminacja nowego at-ketokwasu (jako
substratu) NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe fosforan pirydoksalu wiąŜe się ze swoim apoenzymem za pośrednictwem
zasady Schiffa (utworzonej przez grupę e-aminową reszty lizyny apoenzymu i grupę aldehydową
pirydoksalu) oraz wiązania jonowego (utworzonego przez grupę fosforanową koenzymu z apo"enzymem).
Grupa ac-aminowa aminokwasu substratowego wypiera grupę e-aminową lizyny tworząc nową zasadę
Schiffa.
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 701

Fosforan N-Apoenzym
plrydoksalu -
apoenzym n

• ^.r. — rncr a—Aminokwas

a—Aminokwas (jako produkt)
(jako subslral)

a—Ketokwas
(Jako produkt)

CH
Fosforan plrydo —
ksamlny — enzym
702 / ROZDZIAŁ 53

Aktywną postacią witaminy Be jest i jajka. MoŜliwą przyczyną niedoboru witaminy

fosforan pirydoksalu B6 u dzieci moŜe być karmienie ich piersią przez
Wszystkie postacie witaminy B6 ulegają matki, których zapasy witaminy BB ulegty wy-
wchłanianiu w jelitach chociaŜ pewna ilość czerpaniu w następstwie długotrwałego zaŜywa-
estrów fosforanowych wymienionych związ- nia doustnych leków antykoncepcyjnych. Ró-
ków ulega rozkładowi hydro litycznemu w pro- wnieŜ alkoholicy mogą wykazywać niedobór
cesie trawienia pokarmów. Główną postacią witaminy B6 spowodowany przemianą etanolu
witaminy Bfi w osoczu krwi jest fosforan pirydo- do aldehydu octowego, stymulującego hydroli-
ksalu. Większość tkanek zawiera enzym — ki- zę fosforanu pirydoksalu lub pirydoksaminy.
nazę pirydoksalową — katalizującą fosforylację Niedobór witaminy B6 moŜe być równieŜ spo-
(za pomocą ATP) niefosforylowanej postaci tej wodowany izoniazydem — szeroko stosowa-
witaminy do odpowiednich estrów fosforano- nym lekiem przeciwgruźliczym — tworzącym
wych (ryc. 53-8). ChociaŜ fosforan pirydoksalu hydrazon z pirydoksalem (ryc. 53-11).
jest głównym koenzymem reprezentującym ak-
tywność witaminy Bń, taką samą funkcję moŜe
równieŜ spełniać fosforan pirydoksaminy. H
O
Fosforan pirydoksalu jest koenzymem C
dła kilku enzymów przemiany H
aminokwasowej ,
Tworząc zasadę Schiffa (powstałą przez połą-
czenie się grupy aldehydowej z grupą aminową
a-aminokwasu) (ryc. 53-9) fosforan pirydok-
salu moŜe ułatwić wystąpienie zmian w zakresie
Izonlkotynlan
pozostałych trzech wiązań węgla a-aminowego, hydrazyny
tj. moŜe umoŜliwić a) transami nację, b) dekar-
boksylację (p. ryc. 33-9) lub teŜ c) aktywność
aldolazową (ryc. 32-11). Rolę fosforanu pirydo- Reakcja
ksalu w procesie transaminacji przedstawia ryc. spontaniczna
53-10.
HO CH3
Fosforan pirydoksalu uczestniczy
równieŜ w glikogenolizie «*>c-,-=.-O«
Koenzym ten jest integralną częścią mechani- \=/ II H I \_J/
zmu działania fosforylazy, enzymu biorącego
udział w rozkładzie gjikogenu (str. 220). W dzia-
łaniu tym koenzym-ten na początku równieŜ Hydrazon pirydoksalu
tworzy zasadę Schiffa z grupą e-arainową jednej
reszty lizynowej fosforylazy, która jednak nie Ryc. 53-11. Powstawanie hydrazonu pirydoksalu
ulega zmianie przez czas trwania fosforolizy (szybko wydalanego z moczem) z pirydoksalu
i izonikotynianu hydrazyny (izoniazydu).
wiązania glikozydowego 1 ->4, w wyniku której
powstaje glukozo-1-fosforan. Fosforylaza mię-
śni szkieletowych zawiera 70—80% ogólnou-
strojowej ilości witaminy Ba.
BIOTYNA
Niedobór witaminy B6 moŜe wystąpić
u kobiet w czasie laktacji, Biotyna jest pochodną imidazolową zawartą
u alkoholików oraz podczas leczenia w licznych naturalnych środkach Ŝywnościo-
izoniazydem wych (ryc. 53-12). PoniewaŜ znaczną część
Izolowany niedobór witaminy B6 spotyka się
rzadko. Niedobór taki jest zwykle częścią niedo-
boru wielowitaminowego witamin grupy B. O
II
Dobrymi źródłami tej witaminy są: wątroba,
makrela, owoc awokado, banan, mięso, jarzyny H-N I N-H
H-C-
I -C-H
HSC, I „CH-
(CHjhCOOH
Ryc. 53-12. Biotyna.
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 703
zapotrzebowania człowieku na biotynę pokry-
wa synteza tej witaminy przez drobnoustroje
jelitowe, niedobór jej nie jest spowodowany
niedostateczną podaŜą tej witaminy w pokar-
mach, lecz defektami w zakresie jej wykorzys-
tania.
Biotyna jest koenzymem karboksylaz
Biotyna jest składową swoistych enzymów,
złoŜonych z wielu podjednostek (tab. 53-1),
katalizujących reakcje karboksyjacji. Jon kar-
boksylowy ulega przyłączeniu do atomu N1
w pierścieniu biotyny, przez co powstaje aktyw-
ny związek pośredni karboksybiotyna-enzym
(ryc. 53-13). Ten etap wymaga obecności
Enzym Rola
Tabela 53-1. Enzymy biotynozaiezne występujące
u zwierząt
Karboksylaza piro- Katalizuje pierwszą reakcje
gronianowa w szlaku metabolicznym prze-
kształcającym prekursory trój-
węglowe w glukozę (gluko-
neogeneza)
Karboksylaza ace- Dostarcza reszty octanowe do
tyle-CoA syntezy kwasów tłuszczowych
katalizując powstawanie ma-
lonylo-CoA
Karboksylaza pro- Przekształca propionian do
pionylo-CoA bursztyn ian u, który następnie
wchodzi do cyklu kwasu cyt-
rynowego
Karboksylaza fi-me- KataboMzm leucyny i pewnych
tylokrotonylo-CoA związków izoprenoidowych
o II
O-P-Cf
o II
I
HW
HC —
ATP+HCOa"
HCH
ADP
Bezwodnik kwasu
wę g I owo-f osf □ ro weg o
Ryc. 53-13. Powstawanie kompleksu karboksybiotyna-enzym. Udział tego kompleksu w procesie
karboksylacji pirogronianu — p. ryc. 21 -1.
HCO;, ATP, Mg2 + i acetylo-CoA (jako efekto-
ra allosterycznego). Z kolei aktywowana grupa
karboksylowa ulega przeniesieniu na substrat
reakcji np. na pirogronian.
SpoŜywanie surowych jaj moŜe być
przyczyną niedoboru biotyny
Białko jaj zawiera termolabilne białko — awi-
dynę — mocno wiąŜące biotynę, uniemoŜliwia-
jąc wchłanianie tej witaminy przez jelita, co
z kolei moŜe być przyczyną jej niedoboru.
Wśród objawów niedoboru biotyny naleŜy wy-
mienić depresję, halucynacje, bóle mięśniowe
i zapalenie skóry. Brak enzymu — syntazy
bolokarboksylazowej — katalizującego przyłą-
czenia biotyny do reszty lizyny apoenzymu
karboksylazowego, moŜe być równieŜ przyczy-
ną objawów niedoboru? witaminy B6 oraz gro-
madzenia się w ustroju substratów enzymów
biotynozaleŜnych. Substraty te moŜna wykryć
w moczu. Wśród tych ostatnich naleŜy wymie-
nić mleczan, (J-metylokrotonian, p-hydroksy-
izowalerian oraz p-hydroksypropionian. U nie-
których dzieci z niedoborem ww. enzymu wystę-
pują choroby związane z niedoborami immuno-
logicznymi.
WITAMINA B 12
Witamina B12 wykazuje złoŜoną strukturę
pierścieniową (pierścień korynowy), podobną
do pierścienia porfiry nowego, w środku której
znajduje się jon kobaltu {ryc, 53-14). Wytwarza-
na jest wyłącznie przez drobnoustroje. Tak więc
nie występuje ona w roślinach, jeśli nie są
o
0=C
P, li' "NH
y l
«^ » HC------- CH
NH HCH
— CH ------ HC-ICHJU
I HC-
(CHj), c=o
i c Kompleks karboksy-
=o blotyna — enzym
Blotyna -
enzym
|ENZYM - NH| IENZYM - NH|
704 / R 0ZD21AŁ 53

(W Ui-CONH, CH a 1"* trobie, co jest zjawiskiem wyjątkowym dla

witaminy rozpuszczalnej w wodzie, w postaci
związanej z transkobalaminą.
—CH2 CONH3
Aktywnymi koenzymami witaminy B,a
\l/\ są metylokobalamina i
deoksyadenozylokobalamina
Z krwi kobalamina zostaje uwolniona i prze-
niesiona do cytoplazmy jako hydroksykobala-
mina. W cytoplazmie następuje jej konwersja do
metylokobalaminy, albo teŜ witamina wnika do
mitochondriów, gdzie ulega konwersji do 5'--
deoksy adenozy lokobal aminy.

Deoksykobalamina jest koenzymem w

procesie konwersji metylomalonylo-
CoA do sukcynylo-CoA (ryc. 53-15)
Jest to główna reakcja w szlaku konwersji
propionianu do metabolitu cyklu, kwasu cyt-
rynowego. Dlatego teŜ reakcja ta ma znaczenie
dla procesu glukoneogenezy. Jest ona szczegól-
nie waŜna u przeŜuwaczy, poniewaŜ propionian
jest głównym produktem fermentacji, zapocząt-
kowanej przez drobnoustroje w Ŝwaczu,

Metylokobalamina jest koenzymem w

sprzęŜonej konwersji
V
homocysteiny do metioniny oraz
H3C A ' ^ metylotetrahydrofolianu do tetrahy*
H3C
drofolianu (ryc. 53-15)
W tej reakcji grupa metylowa, związana
Ryo. 53-14. Witamina B12 (kobalamina). R — mo- z kobalamina, zostaje przeniesiona na homo-
Ŝe być róŜne warunkując powstawanie poszczegól-: cysteine, przez co powstaje metionina, po czym
nych postaci witaminy, np. przy R = CN powstaje kobalamina zabiera grupę metylową z N5-mety-
cyjanokobalamina, przy R = OH — hydroksykoba- lotetrafolianu. W wyniku tej ostatniej reakcji
r
lamina. przy R = 5 -deoksyadenozylo — 5'-deok-
syadenozylokabałamina, zaś przy R = CH3— mety-
powstaje tetrahy drofolian. Korzyściami tej rea-
lokobalamina. kcji są: tworzenie zapasów metioniny oraz udos-
tępnienie tetrahydrofolianu do syntez puryn
i pirymidyn oraz kwasów nukleinowych.
zanieczyszczone drobnoustrojami. U zwierząt Niedobór witaminy B1a jest przyczyną
witamina B]2 jest magazynowana w wątrobie,
niedokrwistości megaloblastycznej
gdzie występuje pod postacią metylokobalami-
Blok wchłaniania witaminy B12 spowodowa-
ny, adenozylokobalaminy i hydroksykobalami-
ny brakiem czynnika wewnętrznego (np. gastrek-
ny. Wątroba jest więc dobrym źródłem witami-
tomią), jest przyczyną niedokrwistości złośliwej.
ny B12, podobnie jak droŜdŜe. Preparaty han-
Na niedobór witaminy B12 naraŜeni są równieŜ
dlowe zawierają cyjanokobalaminc.
jarosze, poniewaŜ witamina ta zawarta jest
tylko w pokarmach pochodzenia zwierzęcego
Do wchłaniania witaminy B,a w jelitach
lub w pokarmach roślinnych zanieczyszczonych
niezbędny jest czynnik wewnętrzny drobnoustrojami. Niedobór taki jest przyczyną
W procesie wchłaniania witaminy B12 pośre- upośledzenia reakcji katalizowanej przez syn-
dniczą receptory umiejscowione w nabłonku tazę metioninową. Niedokrwistośc jest następs-
jelita biodrowego. Etapem wstępnym i niezbę- twem upośledzonej syntezy DNA, co znajduje
dnym w tym procesie jest wiązanie witaminy B12
przez czynnik wewnętrzny wydzielany przez ko-
mórki okładzinowe Ŝołądka. Po absorpcji, wita-
mina B12 ulega związaniu przez białko osocza,
zwane transkobataminą if, i przeniesieniu do
tkanek. Witamina ta jest magazynowana w wą-
 STRUKTURA 1 FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 705

SH 1 - ■ ' r

1 H —C —NH3+ • H — C — NH

COCr
cocr
Homocystelna Metlonlna
SYNTAZA
METIONINOW A

f Matyl oko balami na

"-s
■
Metyla-tetralolian B,, Tetfafolian

Hyd ra ksyKo ba lam i na

12
CH, CH2-COO"
B
H-C-COO" I c i2 ----------------- H — C —H"
_ S - CoA Deoksyad»nozyloko bałam Ina -- I
------------------------------------------- - C - S — CoA
MUTAZA METYLO- j
MALONYLO-CoA
L— M etylom alonylc — CoA Su kcy nylo—CoA

Ryc. 53-15. Dwie waŜne reakcje katalizowane przez enzymy zaleŜne od koenzymu B12-

swoje odbicie w strukturze jąder erytroblastów. Kwas foliowy albo folian składa się z zasady
Z kolei upośledzona synteza DNA jest spowo- pterydynowej, połączonej z jedną cząsteczką
dowana zmniejszoną produkcją zasad puryno- kwasu p- ani ino benzoesów ego (PABA) i kwasu
wych i pirymidynowych uwarunkowaną niedo- glutaminowego (ryc. 53-16). Zwierzęta pozba-
borem tetrahydrofolianu. Ten ostatni jest na- PABA
stępstwem zablokowania roli folianu jako do- O COCT
nora grup metylowych (folian jest wyłapywany Kwas
do syntezy metylotetrahydrofolianu; proces ten
określany jest jako „pułapka folianowa") (p.
ryc. 53-15). W niedoborze witaminy B)3 moŜe OH
wystąpić homocystynuria i acyduria metylo- PtwytJyna
malonowa. Zaburzenia neurologiczne, wystę- glutaminowy
pujące w niedoborze witaminy B12, mogą być Reszta ptera
następstwem względnego niedoboru metioniny. iłowa (kwas pierolnowy)
Opisano cztery rodzaje wrodzonych zaburzeń Kwas foliowy
przemiany kobalaminy. Dwa z nich dotyczą,
tylko syntezy deoksyadenozylokobalaminy, w Ryc. 53-16. Struktura i numeracja atomów kwasu
pozostałych dwóch chorzy nie są zdolni do foliowego.
syntezy albo deoksyadenozylokobalaminy, al-
bo metylokobalaminy.

KWAS FOLIOWY
Folacyna jest nazwą klasy związków, do
których naleŜą kwas foliowy i pokrewne sub-
stancje wykazujące aktywność biochemiczną
kwasu foliowego.
wionę są zdolności syntezy PABA oraz połącze-
nia glutaminianu z kwasem pteroinowym, co
sprawia, Ŝe są one zaleŜne od dostawy folianu
z pokarmami. Głównymi źródłami folianu są
droŜdŜe, wątroba i jarzyny liściaste. W roś-

45 —
706 / ROZDZIAŁ 53

linach kwas foliowy występuje jako koniugat H

wieloglutaminianowy. Jego łańcuch polipepty-
dowy składa się z 7 reszt glutami ni ano wy ch
połączonych ze sobą w pozycji y. Głównym
folianem wątroby jest koniugat pentaglutamy- OH Kwas to I HN
lowy. Iowy

Aktywną postacią foliami +

NADPH + H
jest tetrahydrofolian (H 4-folian)
REDUKTAZA
Pochodne folianu zawarte w pokarmach są FOLIANOWA
rozszczepiane do mo no glutamyl o folianu pod NADP
+

wpływem swoistych enzymów jelitowych, a do-

piero następnie absorbowane. Większość tego
związku ulega redukcji do tetrahydrofolianu
w komórkach jelitowych (ryc. 53-17) przy
udziale reduktazy folianowej oraz NADPH jako I
donora równowaŜników redukujących. Aktyw- HN
nymi koenzymami w tkankach są prawdopodo-
bnie poliglutaminiany tetrahydrofolianowe.
Tfyrnetoprym
*Y
Metotreksal OH
g Kwas dihydrafotlowy

Tetrahydrofolian (H«-folian) ,
jest nośnikiem aktywnych grup'
jednowęglowych
Grupami jedno węglowy mi przenoszonymi
przez H4-folian, a odznaczającymi się róŜnym
stopniem utlenienia są: grupa metylowa, mety-
lenowa, metenylowa, fonnylowa i formiminowa.
Wszystkie one mogą ulec przekształceniu z jed-
nej postaci w drugą (ryc. 53-18). Seryna jest
głównym źródłem grup jednowęglowych, mia-
nowicie grupy metylenowej. Po przeniesieniu jej
na H4-folian powstają glicyna i N5-, Nl6-metyle-
DO-H4-fołian, odgrywający główną rolę w prze- Kwas tetrahydrolollowy
mianie grup jednowęglowych. MoŜe on ulec
Ryc. 53-17. Redukcja przez reduktazę folianową
redukcji do Ns-metylo-H4-folianu, odgrywają- kwasu foliowego do dthydrofołiowego i kwasu
cego waŜną rolę w metylacji homocysteiny do dihydrofoliowego do tetrahydrofoli owego. Try-
metioniny. W reakcji tej uczestniczy metylo- metoprym jest swoistym inhibitorem reduktazy fo-
kobalamina jako kofaktor (patrz ryc. 53-15). lianowej bakterii Gram-ujemnych, natomiast ma
Grupa metylenowa N!, N10-metyleno-H4-folia- tylko mały wpływ na ten enzym u ssaków. Dlatego
nu moŜe równieŜ ulec utlenieniu. W wyniku uŜywany jest jako lekprzeciwbakteryjny. Metotrek-
takiej reakcji powstaje N!, N10-metenylo-H4-- sat {ametopteryna) wiąŜe się silniej z wymienionym
enzymem i stosowany jest jako lek przeciwnowo-
folian, który moŜe ulec hydratacji do N10-- tworowy. ___________ j__________________
formylo-H4-folianu lub N5-formylo-H4-foliaiui.
Ten ostatni jest równieŜ znany jako kwas fnlino-
wy. Jest on postacią trwałą, nadającą się do
doustnego podawania, zredukowanego folianu. Niedobór folianu jest przyczyną
H4-folian aktywnie uczestniczy w przemianie niedokrwistosci megaloblastycznej
htstydyny. Produktem jej rozpadu jest kwas Przyczyna* niedokrwistości u chorych z niedo-
formiminoglutaminowy (Figlu), którego grupa borem folianu jest podobna do występującej
formiminowa moŜe ulec przeniesieniu na H4-- w niedoborze witaminy B1Z. Ns, Ni0-metyleno--
folian tworząc N5-formimino-H4-folian. W nie- H4-folian jest źródłem grup metylowych nie-
doborze folianu stwierdza się nadmierne po- zbędnych do syntezy tymidylanu. ten ostatni
wstawanie Figlu po doustnym obciąŜeniu his- z kolei jest prekursorem niezbędnym w syntezie
tydyną. DNA i erytropoezie (ryc. 53-19). Równolegle
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 707

Metlonlna Homocystelna
Niedobór witaminy B„

Seryna Gllcyna NADH + H+ NAD*

J

Fosforan
plrydoksalu
| t
1
N?
H ■■
1
N , Ń*-m»tyteno-H4-
H,-tollan tollan

-O NADP+
■ATP
Synteza DNA

-ADP + P,
NADPH
J Niedobń;
witaminy B,,
iub tolianu

Mrówczan

-H S O H NH4

N CH2 N'
^C H ; .

N10-mat9nylo-H,-follan
N'-form Imlno- ^-lol lan
1D
N -Tormylo-H,-follan
^L - glutam lnlan
Niedobór
fólianu
H4 -foHan

N-)o rm im Inog I uta ml n lan

(Figlu)

p. ryc 33-3

L-Hlstydyna

NMormyto-H^follan
(kwas toIInowy)

Ryc. 53-18. tnterkonwersje grup jednowęgiowych przyiączonych do tetrahydrofolianu.

7 0 8 / R OZ D Z I AŁ 5 3
H,C-
, N1B-rrtetyleno-H,-fołian
SYNTAZA
TYMIDYLANOWA
y-daoksyurydylan
(dUMP)
Ryc. 53-19. Transfer grupy metylenowej z N5, N10-metyleno-H4 -folianu do deoksyurydylanu, W wyniku tej
reakcji powstaje deoksytymidylan i dihydrofolian (H 2 -fo(ian).
z redukcją grupy metylenowej do metylowej
zachodzi oksydacja H4-folianu do dihydrofolia-
nu. Ten ostatni musi ulec redukcji do H4--
foliami, by mógł ponownie uczestniczyć w ww.
reakcji. Ten fakt tłumaczy szczególną wraŜ-
liwość komórek syntetyzujących tymidyłan
(niezbędny do syntezy DNA) na inhibitory
reduktazy folianowej, takie jak metotreksat
(ryc. 53-17 i 53-19).
KWAS ASKORBINOWY
(WITAMINA C)
Struktura kwasu askorbinowego (ryc. 53-20)
przypomina strukturę glukozy, z której po-
wstaje witamina C u większości ssaków (ryc.
22-3). U niektórych naczelnych natomiast,
w tym i u człowieka oraz u licznych gatunków
zwierząt (np. u świnki morskiej, niektórych
gatunków nietoperzy, ptaków, ryb i bezkręgow-
ców), brak oksyda^y L-gulonolaktonowej unie-
moŜliwia taką syntezę.
Seryna H,-folian
V Metotreksat
HEDUKTAZA I ^^F
F 0 L W N OW A | ^ 7 \ H
iT YNfK
H"
Dlhydrofollan
O •
ii/ OH H
2- dao ksytymi dyl an
(dTMP}
Aktywną witaminą C jest sam kwas
askorbinowy, który jest donorem
równowaŜników redukujących w
pewnych kluczowych reakcjach
Kiedy kwas askorbinowy działa jako donor
równowaŜników redukujących, sam ulega utle-
nieniu do kwasu dehydro a skór binowego. Ten
ostatni moŜe być źródłem witaminy C. Kwas
askorbinowy jest substancją redukującą o po-
tencjale wodorowym wynoszącym +0,08 V,
przez co jest zdolny do redukcji takich związ-
ków, jak tlen cząsteczkowy, azotany i cyto-
chrom a i c. Mechanizm-działania kwasu askor-
binowego w wieJu reakcjach nie został jeszcze
wyjaśniony. Z lepiej udokumentowanych pro-
cesów wymagających obecności kwasu askor-
binowego wymienić naleŜy następujące:
Hydroksylację proliny w syntezie kolagenu
(p. rozdz. 59 i ryc. 30-i i), ___ . __
Degradację tyrozyny — utlenienie p-hyd-
roksyfenylopirogFoniaaw do homogentyzynia-
nu wymaga obecności witaminy C, dla utrzymy
wania miedzi w postaci zredukowanej, tj. w for-
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W WODZIE / 709
Enzym — oksydaza L —gulono-
laktonowa — C=O
nie występuje u
naczelnych, świnkt
morskiej Ud.
HO-C-H I CH2OH
CH2OH Kwas askorbinowy
Gulonolakton
Ryc. 53-20. Kwas askorbinowy, jego pochodzenie u nienaczelnych i jego utlenienie do kwasu
dehydroaskorb i nowego. Po jonizacji jest źródłem anionu askorbinianowego.
mie maksymalnie aktywnej (ryc. 32-13). Kolej-
ny etap przemiany fenyloalaniny jest katalizo-
wany przez 1,2-dioksygenazę homogentyzynia-
nową, tj. przez enzym zawierający jon
Ŝelazawy i wymagający równieŜ obecności
kwasu askorbinowego.
3. Syntezę adrenaliny z tyrozyny na etapie
działania p-hydroksylazy dopaminowej.
4. łania 7 a-
hydroksyiazy.
Syntezę steroidów w korze nadnerczy. Ko
ra nadnerczy zawiera duŜe ilości witaminy C,
które szybko znikają w razie pobudzenia gru
czołu hormonem ad renokortyko tropowym.
Przyczyna tego zjawiska nie jest jasna, chociaŜ
wiadomo, Ŝe w steroid o genezie występuje kilka
etapów o charakterze redukcyjnym.
Wchłanianie Ŝelaza w przewodzie pokar
mowym. Ulega ono znacznemu nasileniu w obe
cności witaminy C.
Działanie antyoksydacyjoe. Rozpuszczal
na w wodzie witamina C moŜe działać jako
antyoksydant i hamować powstawanie nitrozo-
amin w czasie procesu trawienia.
Niedobór witaminy C jest przyczyną
gnilca (szkorbutu)
Szkorbut jest klasycznym zespołem chorobo-
wym wywołanym niedoborem witaminy C. Jest
on spowodowany upośledzoną syntezą kolage-
nu, przejawiającą się krwawieniami podskór-
[2H]
Kwas dehydroaskorbinowy
nymi i do innych narząHów, osłabieniem mięśni,
obrzękiem dziąseł oraz chwiejącymi się zębami.
Zespól ten ulega wyleczeniu po dłuŜszym spoŜy-
waniu świeŜych owoców i świeŜych jarzyn.
Normalne zapasy ustrojowe pokrywają zapo-
trzebowanie na witaminę C na okres 3-4 miesię-
cy, co sprawia, Ŝe objawy gnilca pojawiają się
dopiero po kilku miesiącach spoŜywania pokar-
mów pozbawionych kwasu askorbinowego.
PIŚMIENNICTWO
Bekovic SJ: On the mechanism of action of folate and
biopterin-requiring enzymes. Annu Rev Biochem ,
1980:49:227. Olson RE et a! (editors); Present
Knowledge in Nut-
rition, 5th ed. The Nutrition Foundation, Inc, 1984.
Passmore R, Eastwood, MA: Human Nutrition and
Dietetks, Churchill Liyingstone, 1986. Rivlin RS:
Hormones, drugs aad riboflavin. Nutr Rev
1979;37:241. Rosenberg L: Disorders of propionate,
methylmalo-
nate, and cobalamin metabolism.^agcs 474-497 in:
The Metabołic Basis of Inherited Disease, 5th ed.
Stanbury JB et al (editors). McGraw-Hill, 1983.
Rubin RH, Swartz MN: Trimethroprim-sulfamet-
hoxazolc. Af Engl J Med 1980;303:426. Sebrell WH
Jr: History of pellagra. FedProc 1981;40t
1520. Seetharam B, Alpers DH: Absorption and
transport
of cobalamin (vitamin B^). Annu Rev Nutr 1982;
2:343.
 Struktura i funkcja
54 witamin rozpuszczalnych
w tłuszczach
WPROWADZENIE
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (lipi-
dach) są cząsteczkami apolarnymi, hydrofobo-
wymi, pochodnymi izoprenu (ryc. 54-1). Nie są
one syntetyzowane w dostatecznej ilości
w ustroju człowieka, dlatego teŜ muszą być
dostarczane z pokarmami. Warunkiem spraw-
nego wchłaniania tych witamin z przewodu
pokarmowego jest prawidłowe wchłanianie tłu-
szczów. Po absorpcji witaminy te transportowa-
ne są we krwi, podobnie jak inne apolarne
lipidy, za pośrednictwem lipo protein lub swois-
tych białek nośnikowych. Witaminy rozpusz-
czalne w tłuszczach spełniają róŜnorodne funk-
cje np. witamina A uczestniczy w procesie
widzenia, witamina D — w przemianie wap-
niowej i fosforanowej, witamina E jest antyok-
sydantem, zaś witamrrła K uczestniczy w proce-
sie krzepnięcia krwi. Pomimo Ŝe witaminę
D (cholekalcyferol) kiedyś zaklasyfikowano do
tej grupy związków, w rzeczywistości nie jest
witaminą, tęcz hormonem.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Ze względu na swój charakter lipidowy, zabu-
rzenia w zakresie trawienia i wchłaniania tłusz-
czów, manifestujące się wydalaniem stolców
tłuszczowych (steatorrkea) mogą być przyczyną
niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłusz-
czach. Wśród przyczyn tych zaburzeń wymienić
naleŜy m.in. stany upośledzonego wytwarzania
lub wydalania Ŝółci. Niedebór tych witamin
w pokarmach jest przyczyną wypadnięcia ich
funkcji. I tak niedobór witaminy A jest przy-
Peter A. Mayes, PhD, Dsc
I
H, C
C CH;
H
Ryc. 54-1. Dwa sposoby przedstawienia jednostki
izop ren owej.
czyna kurzej ślepoty (hemeralopia) i suchości
spojówek (xerophtalmia), niedobór witaminy D
— krzywicy u dzieci i osteomalacji u dorosłych,
niedobór witaminy E — objawów neuro-
logicznych i niedokrwistości (u dzieci), niedobór
witaminy K (spotykany jest bardzo rzadko u
dorosłych) — krwawień i krwotoków u nowo-
rodków. Ze względu na moŜliwość magazyno-
wania w ustroju nadmiaru witamin rozpusz-
czalnych w tłuszczach mogą wystąpić objawy
zatrucia, np. po przedawkowaniu witaminy
A lub D. Niektórym witaminom, np. witaminie
A i p-karotenowi (jest to prowitamina A) przy-
pisuje się właściwości zapobiegające rozwojowi
raka.
WITAMINA A
i
Witamina A lub retinol jest związkiem poli-
izoprenoidowym posiadającym pierścień cyk-
loheksenowy (ryc. 54-2). Witamina A jest na-
zwą zwyczajową odnoszącą się do związków
pochodzenia zwierzęcego, wykazujących akty-
wność biologiczną witaminy A. NaleŜą do nich
retinol, kwas rcttnolnwy oraz retinal. TyJko
retinol wykazuje pełną aktywność witaminy A,
pozostałe dwa związki wykazują niektóre, choć
 STRUKTURA t FUNKCJA WiTAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 711

CH3 CH3 CH3 A nie jest całkowita, (ł-karoten wykazuje tylko

CH2OH
CH3 Ryc. 54-2. Retinol
{witamina A).
nie wszystkie, jej właściwości biologiczne. Pod
pojęciem retinoidów naleŜy rozumieć naturalne
postacie oraz analogi syntetyczne retinolu.
Prowitaminą witaminy A jest (karoten
W jarzynach witamina A występuje pod
postacią prowitaminy tj. p-karot«nu. Jest to
Ŝóhy barwnik złoŜony z dwóch cząsteczek reti-
nalu połączonych ze sobą za pośrednictwem
grup aldehydowych umiejscowionych na końcu
łańcucha węglowego tych związków (ryc. 54-3).
PoniewaŜ konwersja p-karotenu do witaminy
ftetlnol
(witamina A)
£ aktywności retinolu (tj. 1 ug retinolu jest
równowaŜny 6 wg P-karotenu).
Trawienie witaminy A towarzyszy
trawieniu lipidów, po czym witamina
A ulega transformacjom w błonie
śluzowej jelit
Estry retinolu rozpuszczone w tłuszczach
pokarmowych ulegają zawieszeniu w kroplach
Ŝółci i hydrolizie w świetle jelita, a następnie
dopiero wchłaniane są przez nabłonek jelitowy.
SpoŜyty P-karoten moŜe ulec rozszczepieniu
oksydacyjnemu przez dioksygenazę p-karoteno-
v/ą (ryc. 54-3). W procesie rozszczepienia po-
trzebny jest tlen cząsteczkowy. Proces ten nasila
obecność soli kwasów ąółciowych. W następst-
wie rozszczepienia p-karotenu powstają dwie
cząsteczki aldehydu retinowego (retinalu).
W błonie śluzowej jelita retinal zostaje zreduko-
wany do retinolu przez swoistą reduktazę retina-

Ryc. 54- 3. |.i-

Karoten i jego
rozpad do retinalu
(aldehydu

DIOKSYGENAZA
0-KAROTENOWA

Aldehyd retinowy
(retinal, witamina A,)

CH3
retinowego). Na rycinie pokazano równieŜ redukcję retinalu da retinolu oraz utlenienie retinalu do
kwasu retinojowego.
712 / ROZDZIAŁ 54
Iową. W reakcji tej donorem atomów wodo-
rowych jest NADPH. Mała część retinalu jest
utleniana do kwasu retinojowego. Większość
retinolu jest estryfikowana i wbudowywana do
chylomikronów limfy (p. str. 299), skąd dostają
się do krwi krąŜącej. Chylomikrony ulegają
degradacji do chylomikronów resztkowych. Te
ostatnie, zawierające retinol, są wychwytywane
przez hepatocyty. Karotenoidy mogą ominąć
ww. procesy przemiany i dostać sie bezpośred-
nio do chylomikronów.
Witamina A jest magazynowana w
wątrobie i po uwolnieniu do krwi
ulega związaniu przez białka
transportujące
W wątrobie witamina A jest magazynowana
w lipocytach pod postacią estru prawdopodob-
nie w kompleksach lipoglikoproteinowych.
Przed uwolnieniem do krwi i dostaniem sie do
innych tkanek, estry witaminy A ulegają hydro-
lizie, zaś uwolniony retinol związaniu przez
apo-bialko wiąŜące retinol (apo-retinol binding
protein — RBP). Powstałe holo-RBP zostaje
przekształcone w aparacie Golgiego, a następ-
nie uwoinione do osocza. Kwas retinojowy
przenoszony jest we krwi przez albuminy. Po
dostaniu się do wnętrza komórek innych niŜ
hepatocyty retinol zostaje związany przez tzw.
komórkowe białko wiąŜące retinol (cellular reti-
nol binding protein — CRBP).
Objawy toksyczności spowodowane witaminą
A występują w chwili przekroczenia całkowite*
go wysycenia RBP i eksponowania komórek na
retinol wolny, nie związany białkiem nośniko
wym. iv
hY
(foton światła)
Ryc. 54-4. W pręcikach siatkówki oka 11 -c/s-retinal, powstały z całkowicie- trans- retinal u, łączy
się z opsyną tworząc rodopsynę Absorpcja fotonu przez rodopsynę jest powodem utraty jej
zabarwienia i rozpadu doopsyny i całkowicie- trans-retinalu. Dla podtrzymania cyklu tych reakcji
niezbędny jest retinal.
Retinol, retinal i kwas retinojowy —
kaŜdy z tych związków wykazuje
swoiste funkcje biologiczne
Retinol moŜe ulec przekształceniu do retinalu
i odwrotnie pod wpływem dehydrogenaz lub
reduktaz, występujących w wielu tkankach i wy-
magających obecności NAD lub NADP. Nale-
Ŝy dodać, Ŝe raz powstały kwas retinojowy nie
moŜe powtórnie przekształcić się w retinal lub
retinol. Ten fakt sprawia, Ŝe kwas retinojoWy
wpływa na wzrost i róŜnicowanie komórek, lecz
nie moŜe zastąpić retinalu w procesie widzenia ani
retinolu w zakresie działania na układ rozrodczy.
Retinol działa jak hormon steroidowy
Po związaniu przez CRBP retinol przemiesz-
cza się do jądra komórkowego i zostaje związa-
ny przez białka jądrowe. W jądrze komórko-
wym retinol prawdopodobnie uczestniczy w ko-
ntroli ekspresji pewnych genów. Pod tym wzglę-
dem witamina A zachowuje się podobnie jak
hormony steroidowe. Udział witaminy w kont-
roli ekspresji genów wydaje się tłumaczyć jej
niezbędność w procesie fizjologicznej reproduk-
cji.
Retinal jest składową barwnika
wzrokowego — rodopsyny
Rodopsyna występuje w pręcikach (komór-
kach pręcikowych) siatkówki odpowiedzial-
nych za widzenie w słabym świetle. 11-cw-Reti-
nal będący izomerem całkowicie-fr-ans-retf^alu
ulega swoistemu związaniu przez białko zwane
opsyną tworząc rodopsynę (ryc. 54-4). Przy
ekspozycji rodopsyny na światło, barwnik traci
barwę ulegając rozpadowi do całko wicie- trans-
HoOopsyna
3 11
 STRUKTURA 1 FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 713

-retinalu i opsyny. Reakcji tej towarzyszy zmia-
na konftirmacyjna indukująca otwarcie kanału
wapniowego w pręcikach. WzmoŜony napływ
jonów wapnia do pręcika wyzwala impuls ner-
wowy umoŜliwiający percepcję światła przez
mózg.
Kwas retinojowy uczestniczy w
syntezie glikoprotein
To działanie moŜ« częściowo tłumaczyć po-
budzający wpływ ' kwasu retinojowego na
wzrost i róŜnicowanie tkanek. Sugerowano, Ŝe
fosforan retinoilowy spełnia funkcję przenoś-
nika oligosacharydów przez lipidową dwuwars-
twę błon komórkowych. Proces ten ma być
enzymatyczną trans-cis izomeracją podobną do
opisanej wyŜej trans-cis izomeracji rodopsyny.
Nie do odparcia dowodem na to, Ŝe kwas
retinojowy uczestniczy w syntezie glikoprotein
jest fakt akumulacji w stanach niedoboru wita-
miny A nienormalnie nisko cząsteczkowych in-
termediatów oligosacharydowo-lipidowych (p.
rozdz. 57).
Brak witaminy A wywołuje
charakterystyczne objawy niedoborowe
Sa one spowodowane upośledzeniem funkc-
jonowania róŜnych mechanizmów komórko-
wych, w których uczestniczą retinoidy. Jednym
z pierwszych objawów niedoboru witaminy
A jest upośledzone widzenie nocne, które pojawia
się przy prawie całkowitym wyczerpaniu się
zapasów witaminy A w wątrobie. Dalsze zubo-
Ŝenie w witaminę^A jest przyczyną Iceratyzacji
nabłonka oka, dróg oddechowych, układu Ŝołą-
dkowo-jelitowego i dróg moczowo-płciowych
oraz zmniejszenia wydzielania śluzu. Suchość
spojówek (xerophtalmia) i rogówki prowadzi
nieuchronnie do ślepoty. Przyczyną niedoboru
witaminy A jest głównie spoŜywanie pokarmów
pozbawionych tej witaminy, a szczególnie nie-
spoŜywanie jarzyn zawierających prowitaminę
A, tj. (3-karoten
Zarówno retinoidy, jak i karotenoidy
wykazują działanie przeciwnowotwo ro
we
Wiele nowotworów u człowieka wywodzi się
z komórek nabłonkowych. RóŜnicowanie tych
ostatnich zaleŜne jest (jd_ retinoidów. Niektóre
badania epidemiologiczne wykazały występo-
wanie odwrotnej zaleŜności między zawartością
witaminy A w pokarmach a ryzykiem wystąpie-
nia raka. Ponadto w niektórych doświadcze-
niach wykazano, Ŝe podawanie retinoidów
zmniejsza aktywność niektórych karcynogenów.
p-karoten jest antyoksydantem, MoŜe on od-
grywać rolę w wychwytywaniu wolnych rod-
ników nadtlenkowych w tkankach, w których
występuje małe ciśnienie cząstkowe tlenu. Me-
chanizm działania 0-karotenu jako antyoksy-
dantu polega na stabilizacji wolnych, organicz-
nych rodników nadtlenkowych w jego sprzęŜo-
nej alkilowej strukturze (ryc. 54-5). PoniewaŜ
(3-karoten jest skuteczny przy małych stęŜeniach
tlenu, uzupełnia on anty oksydacyjne właściwo-

Ch, CH

ROO*

CH, CH,

Ryc. 54-5. Powstawanie rezonansowo stabilnego rodnika z atomem węgla w centrum z rodnika
nadtlenkowego (ROO*) i p-karotenu. (Według: Burton G, W., Ingold K. U.: An unusual type of lipid
antioxidant; Science 1984, 224, 569 Copyright (0 1984 by Tne American Association for the
Actvancement of Science. Niewielka modyfikacja, za zezwoleniem).
714 / ROZDZIAŁ 54
ści witaminy E, działającej przy duŜych stęŜe-
niach tlenu (p. str. 185). Anty oksydacyjne właś-
ciwości obu wymienionych witamin rozpusz-
czalnych w tłuszczach mogą być odpowiedzial-
ne za ich działanie przeciwnowotworowe.
WITAMINA D
Witamina jest prohormonem steroidowym.
Jej przedstawicielem jest grupa steroidów wy-
stępujących głównie u zwierząt, choć równieŜ
w roślinach i droŜdŜach. W wyniku przemian
biochemicznych z tych steroidów powstaje
hormon — kalcytrioL, odgrywający główną
rolę w przemianie wapniowej i fosforanowej (p.
str .623).
Witaminy D powstają z prowitamin
srgosterolu i 7-dehydrochoiesterolu
w wyniku działania światła
słonecznego
Ergwstcrol występuje w rośtinach, natomiast
7-dehydrocholesterol u zwierząt. Ergosterol ró-
trgosterol
(rośliny)
H-C-CHj-
CH, CH
Fotoliza
7 - Dehyd rocholestaro I
(zwierzęta)
Ryc. 54-6. Ergosterol i 7-dehydrochoiesterol oraz konwersja tych związków przez fotolize do ergokal-
cyferolu lub cholekalcyferolu.
Ŝni się od 7-dehydrocholesterolu tylko łańcu-
chem bocznym (który jest nienasycony) oraz
dodatkową grupą metylową (ryc. 54-6). Pierś-
cień B obu związków ulega rozszczepieniu pod
wpływem promieni ultrafioletowych światła
słonecznego. Synteza ergokalcyferolti (witami-
ny D2) odbywa się w roślinach, natomiast
cholekalcyferolu (witaminy D3) w skórze zwie-
rząt eksponowanej na działanie promieni słone-
cznych. Obydwie witaminy wykazują taką samą
aktywność biologiczną i są produktami wyjścio-
wymi do syntezy D2-kalcytriolu, lub teŜ D3--
kalcytriolu. W dalszej części rozdziału zostanie
opisany tylko D3-kalcytriol,
W syntezie kałcytriolu uczestniczą
zarówno wątroba, jak i nerki
Witamina D3 (lub Dj) zawarta w pokarmach,
jest wchłaniana w jelitach, po czym dostaje się
do krwi, gdzie ulega związaniu przez swoiste
białko nośnikowe. Z krwi witamina D jest
wychwytywana przez wątrobę, gdzie ulega hyd-
rcksylacji w pozycji 25. Enzymem katalizują-
cym tę reakcję jest 25-hydroksylaza witaminy
CH3 CH3 CH3
H—C—CH = CH —C —CH
CH,| \
CH3
Ergokalcytero
l (witamina
D,)
— CHj — CH? — CH
N
CH3
Cholekalcyfero
l (witamina D,)
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 71fi

CH3 CH3
/
H-C- CH;- CHj- CH2 - »C^-0H
CH3
25 -

25-HYDRO KSYLAZA
WĄTROBOWA

Cholekalcyfer Hydf oksyoho tekatcyferol

ol (witamina [25-hydroksy-witamina O)
D3i

24- HYDROKSYLAZA NER-

KOWA. KOSTNA ŁOśYSKO- 1a-HYDROKSYLAZA NERKOWA,
WA, JELITOWA, CHRZESTNA KOSTNA LUB ŁOśYSKOWA

OH HO CH3 OH,
i
H—C-( - CH2 -
CH3
HO
CH,

\
CH3

24,23 - Dl hyd roksyoho lekaloyfero 1,25 - D Ihydroksyc h o

I (24,25-dlhydroksy-witamlna O,) lekaloyferol (1.25-dltiydroksy-
wHamlraa DJ

Ryc. 54-7. Cholekalcyferol moŜe utec hydroksylacji w pozycji C26 przez enzym występujący w wątrobie.
25-hydroksychoiekalcyferol ulega dalszej metabolizacji do 1a,25-dihydroksycholekalcyferolu lub do
24,25-dihydroksycholekalcyferolu, Czynniki pobudzające syntezę ta,25-dihydroksycholekalcyfero)u ha-
mują syntezę 24,25-dihydroksycholekalcyferolu i odwrotnie.

D3, występująca w siateczce śródplazmatycznej ny obecny w kanalikach nerkowych, chrząst-

hepatocytów. Jest ona enzymem decydującym
o szybkości produkcji aktywnych metabolitów
witaminy D w szlaku syntezy tych związków
(ryc. 54-7). 25-hydroksy-Dj jest główną po-
stacią zapasową tej witaminy w wątrobie. Zna-
czna część 25-hydroksy-D;, podlega krąŜeniu
jelitowo-wątrobowemu, co sprawia, Ŝe zaburze-
nia tego procesu mogą być przyczyną niedoboru
witaminy D.
W kanalikach nerkowych, kościach i w łoŜys-
ku 25-hydroksy-D3 ulega dalszej hydroksylacji
w pozycji 1 przez enzym mitochondrialny
- l-hydroksylazę 25-hydroksy-D,. W wyniku
tej reakcji powstaje 1 a, 25-dihydroksy-D3 (kal-
cytriol) — będący najsilniej działającym metabo-
litem witaminy O. Regulatorami syntezy tego
hormonu są: samo stęŜenie tego metabolitu, jak
równieŜ stęŜenie PTH i fosforanów w surowicy
krwi.
25-hydroksy-D3 moŜe ulec hydroksylacji ró-
wnieŜ w pozycji 24 przez enzym mitochondrial-
kach, jelitach i łoŜysku. StęŜenie w surowicy
krwi powstającego w tej reakcji 24, 25-dihyd-
roksy-D3 wykazuje ujemną korelacje ze stęŜe-
niem 1,25-dihydroksy-Dj.
Dalsze szczegóły dotyczące regulacji i roli
kalcytriolu w przemianie wapniowej i fosfora-
nowej zostały podane w rozdz. 48.
Niedobór witaminy D jest przyczyną
krzywicy i osteomalacji
Krzywica występuje u dzieci, zaś osteomala-
cja u dorosłych, nie eksponowanych na działa-
nie promieni słonecznych lub Ŝywionych pokar-
mami nie zawierającymi dostatecznej ilości wi-
taminy D. Niedobór witaminy D jest przyczyną
rozmickania kości spowodowanego brakiem
wapnia i fosforanów. Rybi oJej, Ŝółtko jaj oraz
wątroba są dobrymi źródłami tej witaminy.
716 / ROZDZIAŁ 54
WITAMINA E (TOKOFEROL)
Istnieje kilka tokoferoli występujących
w przyrodzie. Wszystkie one są izoprenoidowy-
mi pochodnymi 6-hydroksychromanów lub to-
koli (ryc. 54-8).
Najczęściej spotykanym w przyrodzie tokofe-
rolemjest D-a-tokoferol. Wykazuje on najwięk-
szą aktywność biologiczną wśród tokoferoli.
Inne tokoferole odgrywające znaczenie w Ŝywie-
niu człowieka zestawione są w tab. 54-t.
Proces aktywnego wchłaniania
tłuszczów sprzyja absorpcji witaminy
E w jelitach
Upośledzenie wchłaniania tłuszczów jest przy-
czyną niedoboru witaminy E, poniewaŜ jest ona
rozpuszczona w tłuszczach, a uwalniana i ab-
sorbowana z przewodu pokarmowego w trakcie
trawienia lipidów. We krwi witamina E jest
transportowana za pośrednictwem lipoprotein.
Początkowo znajduje się w chylomikronach,
z którymi dociera do tkanek posiadających
lipazę lipo proteinową. Do wątroby dociera
w chylomikronach resztkowych (w remnantach
chylomikronów).
Z wątroby witamina E wydostaje się wraz
z cząsteczkami lipoprotein o bardzo małej gęs-
tości. Jest ona magazynowana w tkance tłusz-
czowej.
Tabela 54-1. Naturalnie występujące tokoferole,
wykazujące znaczenie w Ŝywieniu
Tokoferol człowieka
Podstawniki
5,7,8 -Tr i mety I oto koi
5,8-Dimetylotokol
7,8- Dimetylot okol 8-
Metylotokol
CH,
<CH3),-
Ryo. 54-8. a-Tokoferol.
Witamina E jest bardzo waŜnym
naturalnym antyoksydantem
Wydaje się, Ŝe witamina E stanowi pierwszą
linię obrony przed peroksydacją wielonienasyco-
nych kwasów tłuszczowych zawartych w fos-
folipidach błon komórkowych i organelli sub-
komórkowych. Fosfolipidy błon mitochondria-
lnych, siateczki śródplazmatycznej i błon plaz-
matycznych wykazują powinowactwo do cc-to-
koferolu i wydaje się, ze witamina ta ulega
koncentracji w tych strukturach. Tokoferole
działają jako antyoksydanty (przeciwutlenia-
cze) przerywając reakcje łańcuchowe generujące
wolne rodniki. Działanie to polega na transferze
wodoru fenolowego na wolny rodnik nadtlen-
kowy peroksydowanego, wielonienasyconego
kwasu tłuszczowego (ryc. 54-9 oraz str. 184).
Z kolei powstały wolny rodnik fenoksy- reaguje
z dalszym wolnym rodnikiem nadtlenkowym.
Tak więc a-tokoferol nie jest łatwo wciągany do
reakcji odwracalnej oksydacji; pierścień chro-
manu i łańcuch boczny ulegają utlenieniu do
związku nie będącego wolnym rodnikiem. Jest
on pokazany na ryc. 54-10. Ten produkt ok-
sydacji łączy się z kwasem glukuronowym za
pośrednictwem grupy hydroksylowej w pozycji
2 i wydalaniu z Ŝółcią. W odróŜnieniu od innych
witamin np. niacyny, witaminy B12 i folianu,
tokoferol po wypełnieniu swojej funkcji nie
u\ega recyrkulacji. Dlatego teŜ musi być za-
stąpiony przez nowy tokoferol, by spełnić swoje
zadanie biologiczne w komórce. Antyoksyda-
cyjne działanie tokoferolu jest najbardziej sku-
teczne przy wysokich stęŜeniach tlenu, dlatego
nie jest zaskoczeniem, Ŝe witamina ta wykazuje
tendencję do gromadzenia się w strukturach
lipidowych, eksponowanych na największe ciś-
nienia cząstkowe tlenu, tj. w błonach krwinek
czerwonych oraz w błonach komórkowych
dróg oddechowych.
i
CH,
-CHlCH^-CH-CHj
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 717
ROOH + TocO*
ROO* + TocOH ■ ROO' *
Nieaktywny pi
TocO' ■ wolnego rodr
nika
Ryc. 54-9. Aktywność antyoksydacyjna tokoferolu
przerywająca łańcuch generacji rodników nadtlen-
kowych (ROO*)._________________________
:
CH3
OH
CH3 O-
4 ^
)—I? CH3
CH,~ ^
Ryc. 54-10. Produkt oksydacji a-tokoferolu. Po-
dana numeracja informuje o połoŜeniu oznaczo-
nych atomów w związku macierzystym.
Witamina E i selen działają
synergistycznie. KaŜdy z tych
czynników zmniejsza zapotrzebowanie
ustroju na czynnik drugi
Peroksydaza glutationowa, której integral-
nym składnikiem jest selen (p. str. 243), stanowi
drugą linię obrony przed nadtlenkami zanim
dojdzie do ich propagacji w reakcjach łań-
cuchowych, niszczących błony i inne struktury
komórkowe. Tak więc tokoferol i selen uzupeł-
niają się wzajemnie w reakcjach niszczących
nadtlenki lipidowe, przy czym jeden z nich
zmniejsza zapotrzebowanie na drugi. Ponadto
selen jest niezbędny do prawidłowej czynności
trzustki. Ta ostatnia z kolei jest potrzebna
w procesie trawienia i wchłaniania lipidów,
w tym równieŜ tokoferolu. Odwrotnie, witami-
na E zmniejsza zapotrzebowanie na selen, zapo-
biegając utracie tego pierwiastka przez ustrój
oraz utrzymując go w postaci aktywnej.
Niedobór witaminy E moŜe być
przyczyną niedokrwistości u
noworodków
U cięŜarnych lub karmiących matek oraz
u noworodków moŜe zachodzić potrzeba sup-
lementacji pokarmów witaminą E w celu zapo-
biegania niedokrwistości spowodowanej niedo-
borem tej witaminy. Niedokrwistość moŜe być
spowodowana obniŜoną syntezą hemoglobiny
lub skróceniem okresu Ŝycia krwinek czerwo-
nych.
Zapotrzebowanie na witaminę E wzrasta przy
wzroście spoŜycia wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych. ZaŜywanie olejów mineralnych,
ekspozycja na czysty tlen (np. w namiotach
tlenowych) oraz choroby przebiegające z upo-
śledzonym wchłanianiem tłuszczów w jelitach
mogą być przyczyną niedoboru witaminy E i
wystąpienia zaburzeń neurologicznych.
Witamina E ulega rozkładowi pod wpływem
gotowania lub innych procesów obróbki środ-
ków spoŜywczych, miedzy innymi zamraŜania
w bardzo niskiej temperaturze. Dobrymi źród-
łami witaminy E są: kiełkujące ziarna pszenicy,
olej z nasion słonecznika, krokosza, kukurydzy
lub soi. Choć oleje uzyskane z wątróbek rybich
są bogate w witaminę A i D, to jednak zawierają
niewielkie ilości witaminy E.
WITAMINA K
Witaminy naleŜące do grupy K są poliizop-
renoidowymi pochodnymi naftochinonu (ryc.
54-11). Menachinon (=menadion) będący związ-
kiem macierzystym witamin grupy K (ryc. 54-12)
Jednostka
Izopranoldowa
2-Metylo-1.4-n aftoeh ino n
Ryc. 54-11. Pochodna naftochinonu oraz jedno-
stka izoprenoidowa. W witaminach grupy K pod-
stawniki R są poliizoprenoidami.
nie występuje w przyrodzie. Po jego podaniu in
vivo ulega alkilacji do jednego ze związków
pochodnych menachinonu (witamina K2). Filo-
chinon (witamina K,) jest główną postacią
witaminy K. występującą w roślinach, Menachi-
non-7 jest jedną z poliizoprenoi ci owych, niena-
syconych pochodnych witaminy K występują-
cych w tkankach zwierzęcych i syntetyzowa-
nych przez bakterie w jelitach.
718 / ROZDZIAŁ 54

Menadion (witamina K,)

CHS CH,

= C-CH I -(CH 3 -CH 1 -CH-CH J ) 3 -H

O
Fllochlnon (witamina K,, filonatfłon, msflton)

O
CH3
CH3(CH] CH=C-
CH1J n-H

Menaehlnon-n (witamina K^ n = 6,7 lub 9)

Ryc. 54-12. Postacie witaminy K występujące w przyrodzie.

Niezaburzone wchłanianie tłuszczów Witamina K jest kofaktorem

jest warunkiem prawidłowego
wchłaniania witaminy K
Upośledzone wchłanianie tłuszczów jest naj-
częstszą przyczyną niedoboru witaminy K. Wy-
stępujące w przyrodzie pochodne witaminy
K ulegają wchłanianiu tylko w obecności kwa-
sów Ŝółciowych i podobnie jak inne lipidy
dostają sie do krwi krąŜącej w chylomikronach
za pośrednictwem rt&szyń limfatycznych. Me-
nachinon (menadion), jako związek rozpusz-
czalny w wodzie ulega wchłanianiu nawet przy
braku kwasów Ŝółciowych, dostając się bezpo-
średnio do Ŝyły wrotnej. ChociaŜ witamina
K jest początkowo magazynowana w wątrobie,
stęŜenie jej w tym narządzie szybko obniŜa się,
bowiem gromadzenie się witaminy K w wąt-
robie jest ograniczone.
karboksylazy katalizującej
powstawanie reszt y-kar boksy
gluta mi niań owych w białkach
prekursorowych
Powstawanie biologicznie aktywnych czyn-
ników krzepnięcia krwi związane jest z potrans-
lacyjnym przekształceniem reszt glutaminiano-
wych (Glu) białek prekursorowych do reszt y-
karboksyglutaminianowych (Gla) przez swoistą
karboksylazę zaleŜną od witaminy K (ryc. 54-
13). Protrombma (drugi czynnik krzepnięcia
krwi) zawiera 10 takich reszt, pozwalających na
chelatowanie jonów wapniowych. Proces ten cha-
rakteryzuje się swoistą interakcją białek, jonów
wapniowych i fosfolipidów, niezbędną dla wy-
stąpienia ich efektu biologicznego (ryc. 54-14).

Witamina K jest niezbędna w cocr COn

biosyntezie osoczowych czynników "OOC COO"
CH2
krzepnięcia \/
CH
Udowodniono, Ŝe witamina K uczestniczy I
w utrzymywaniu prawidłowych stęŜeń II, VII, WITAMINA K CH;,
IX i X czynnika krzepnięcia krwi. Wszystkie te — C —CH —N — — C —CH —N —
czynniki są syntetyzowane w wątrobie w postaci II H (I H
nieaktywnych białek prekursorowych (p. rozdz. o O '
58). R y c. 5 4 -1 3 . K a rb o k s yl a cj a
re s zt y gl u t o m i ni a n o - wej, katalizowanej przez
witaminę K.
 STRUKTURA I FUNKCJA WITAMIN ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH / 719

Glu Gla

V
CH

-C-CH-N-
I "
I
Ryc. 54-14. Chelatowanie jonów wapnia przez
resztę 7-karboksylog lulamy Iową występującą w SH SH
białkowych czynnikach krzepnięcia.

W kilku tkankach zidentyfikowano występowa-

nie równieŜ innych białek zawierających reszty Warfaryna
Dl ku maro I
Gla zaleŜne od witaminy K.

„Cykl witaminy K" pozwala

regenerować zredukowaną postać
witaminy K
W reakcji katalizowanej w siateczce śródplaz-
matycznej przez karboksylazę zaleŜną od wita-
miny K niezbędna jest obecność tlenu cząstecz-
kowego, dwutlenku węgla (a nie HCOy), oraz
postaci hydrochinomiwej (zredukowanej) wita-
miny K. W siateczce endoplazmatycznej hepa-
tocytów występuje tzw. cykl witaminy K (ryc.
54-15), w którym produkt reakcji karboksylacji
— 2,3-epoksyd — ulega najpierw konwersji do
postaci chinonowej witaminy K. Reakcja ta jest
katalizowana przez reduktazę 2,3-epoksydową
działającą w obecności niezidentyfikowanego
jeszcze reduktora ditiolowego. Reakcja ta jest
wraŜliwa na hamujące działanie anty koagulan-
tów grupy 4-hydroksydikumarynowej (dikuma-
rolowej) takich jak warfaryna (ryc. 54-16). Ko-
lejna redukcja postaci chŜnonowej do hydro-
chinonowej przez NADH zamyka cykl witami-
ny K. W ten sposób regeneruje się biologicznie
aktywna postać witaminy K.
WaŜnym wskazaniem do stosowania witami-
ny K (jako antidotum) jest zatrucie lekami
pochodnymi dikumarolu. Postać chinonowa
witaminy K, omijając etap działania reduktazy
epoksydowej, jest potencjalnym źródłem ak-
tywnej, hydrochinonowej postaci tej witaminy.
Skaza krwotoczna noworodków jest
spowodowana niedoborem witaminy K
Witamina K występuje w roślinach i tkan-
kach zwierzęcych uŜywanych jako pokarm oraz
syntetyzowana jest przez mikroflorę jelitową.
Ryc. 54-15. Aktywności metaboliczne wątroby
powiązane z witaminą K. Na rycinie pokazane jest
miejsce działania anty koagulantów typu dtkumaro-
lu. Szczegóły niektórych reakcji nie są jeszcze
znane. 1 — monooksygenaza, 2 — karboksylaza,
3 — reduktaza 2,3-epoksydowa, 4 — reduktaza.
(Według: SuttieJ. W. The metabolic roleof vitamin
K; Fed. Proc. 1980, 39, 2730, modyfikacja, za
zezwoleniem).
Ryc. 54-16. Dikumarol (bis-hydroksykumaryno--
3,3' - mety leno - bis - hydroksyk umaryna)
Te fakty sprawiają, Ŝe u dorosłych nie spotyka
się stanów niedoboru witaminy K. Na wy-
stąpienie niedoboru tej witaminy są jednak
naraŜone noworodki, poniewaŜ łoŜysko nie
transportuje dostatecznie skutecznie witaminy
K z krąŜenia matki do płodu i przewód pokar-
mowy u płodów jest sterylny bezpośrednio po
urodzeniu. U zdrowych noworodków stęŜenie
witaminy K w osoczu krwi spada bezpośrednio
po porodzie, lecz wraca do normy z chwilą
rozpoczęcia wchłaniania pokarmów. W razie
zbyt duŜego spadku stęŜenia protrombiny moŜe
wystąpić skaza krwotoczna.
720 / ROZDZIAŁ 54
Niedobór witaminy K. moŜe wystąpić w sta-
nach wadliwego wchłaniania tłuszczów spowo-
dowanych upośledzoną czynnością egzokrynną
trzustki, zaburzeniami wytwarzania i wydalania
Ŝółci, atrofią błony śluzowej jelit lub innymi
chorobami charakteryzującymi się wydalaniem
stolców tłuszczowych. Ponadto przyczyną nie-
doboru witaminy K moŜe być wyjałowienie
przewodu pokarmowego przez antybiotyki, jeśli
podaŜ tej witaminy w pokarmach jest niedo-
stateczna.
PIŚMIENNICTWO
Adams JS, et al: Vitamin-D synthesis and metaboiism
after ultraviolet irradiation of norma! and vitamin-
-D-deficient subjects. JV Engl Med l982;30ó:722.
--■■
Goodman DS: Vitamin A and retinoids in heatth and
disease. N Engl J Med 1984;310:1023. Norman
AW, Roth J, Orci L: The vitamin D endoc-
rine system. Endocr Rev 1982;3:331. Olson RE et
al (editors): Present Knowiedge in Nut-
rition, 5th ed, The Nutrition Foundation, Inc,
Washington, DC, 1984. Passmore R, Eastwood
MA: Human Nutrition and
Dietetics, Churchi!! Ljvingstone, 1986, Scott, ML:
Advances in our understanding of vitamin
E. Fed Proc 198O;39:273Ó.
Sokol RJ: Vitamin E deficiency and neurologie disea-
se. Annu Rev Nutr 1988;8:351. SpornMB, Roberts
AB: Role of retinoids indifferen-
tiation and carcinogenesis. Cancer Res 1983;
43:3034. SuttieJW: The metabolic role ofvitamin
K. Fed Proc
1980;39:2730. Whitlon DS, et al: Mechanism of
coumarin action:
Significane of vitamin K epoxide reductase in-
hibition. Biochemistry 1978;17:1371.
i
 śywienie
Peter A. Mayes, PhD, DSc
WPROWADZENIE
Nauka o Ŝywieniu bada jakościowe i iloś-
ciowe zapotrzebowanie na pokarmy niezbędne
dla podtrzymania dobrego stanu zdrowia. Pra-
ktycznie biorąc znane są wszystkie składniki
pokarmowe potrzebne do Ŝycia, moŜliwe jest
bowiem utrzymywanie przy Ŝyciu zarówno
zwierząt, jak i człowieka podając im pokarmy
chemicznie dokładnie określone. Występują na-
tomiast znaczne kontrowersje dotyczące zapo-
trzebowania ilościowego na poszczególne skła-
dniki pokarmowe szczególnie w odniesieniu do
wiek~u, pici i stylu Ŝycia. Biochemia przemiany
materii, przedstawiona w początkowych roz-
działach tego podręcznika, dostarczyła wiele
danych pomocnych dla zrozumienia nowoczes-
nych koncepcji Ŝywieniowych. W szczególności
w poprzednich dwóch rozdziałach opisano role
biochemiczne witamin rozpuszczalnych w wo-
dzie i tłuszczach.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Klinicznie jawne niedobory Ŝywieniowe są
rzadko spotykane w populacjach bardziej zaso-
bnych, chociaŜ pewien stopień niedoborów Ŝy-
wieniowych moŜe wystąpić wśród ludzi bied-
nych lub starych, u osób o szczególnych zapo-
trzebowaniach Ŝywieniowych, np. u dzieci
w okresie wzrostu, kobiet cięŜarnych lub kar-
miących, u osób chorych lub będących w okre-
sie rekonwalescencji oraz u alkoholików. Cza-
sami takie niedobory są wynikiem własnego
wyboru np. u jaroszów lub teŜ są Spowodowane
koniecznością stosowania u niektórych chorych
ograniczonej diety lub Ŝywienia pozajelitowego.
W populacjach biednych niedobory Ŝywieniowe
46 l i i . -■■■.::: i
55
są bardziej powszechne, np. niedobory biał-
kowe (choroba kwashioijkor), witaminowe (xe-
rophtahnia jako następstwo niedoboru witami-
ny A), składników mineralnych (niedokrwistość
spowodowana niedoborem Ŝelaza) lub kalory-
czne (spowodowane głodzeniem energetycz-
nym). Przyczyną niedoborów Ŝywieniowych mo-
Ŝe być równieŜ wadliwe wchłanianie pokarmów
(malabsorption) np. wadliwe wchłanianie wita-
miny B12 i folianu jest przyczyną niedokrwisto-
ści megaloblastycznej. ChociaŜ otyłość kojarzo-
no zawsze z przejadaniem się w społeczeństwach
bardziej rozwiniętych, coraz większą uwagę
zwraca się ostatnio na wpływ nadmiernego
pobierania określonego składnika pokarmowe-
go na rozwój takich chorób jak miaŜdŜyca
i choroba wieńcowa serca, rak piersi i jelita
grubego, choroby naczyń mózgowych oraz wy-
lew krwi do mózgu oraz marskość wątroby.
ZAPOTRZEBOWANIA śYWIENIOWE
MOśNA DZISIAJ USTALIĆ
W tabeli 55-1 zestawiono istotne dla Ŝycia
składniki pokarmowe.
ENERGIA JEST POTRZEBNA
PRZY REALIZACJI WSZYSTKICH
CZYNNOŚCI USTROJOWYCH
Ustrój ssaków potrzebuje dostawy środków
odŜywczych w ilościach niezbędnych do po-
krycia wydatków energetycznych związanych
z wytworzeniem związków wysokoenergetycz-
nych (głównie ATP) oraz równowaŜników re-
dukujących (ZH), uczestniczących we wszyst-
kich funkcjach ustrojowych (p. ryc. 17-1).
722 / ROZDZIAŁ 55

Tabela 55-1. Istotne (egzogenne) składniki pokarmowe

Człowiek Wybrane cechy róŜniące człowieka od innych

gatunków

Aminokwasy Histydyna*, izoleucyna, leu-
cyna, metionina (cystei-
na"*), fenyloalanina (ty-
rozyna**"), treonina, tryp-
tofan, walina
Arginina** jest niezbędna dla szczurów w okresie
wzrostu. Glicyna jest niezbędna dla kurcząt, zaś
tauryna dla kotów. U przeŜuwaczy większość ami-
nokwasów naleŜy do aminokwasów endogennych.
U innych zwierząt trawoŜemych z obfitą mikroflorą
w przewodzie pokarmowym zapotrzebowanie na
aminokwasy egzogenne jest mniejsze

Kwasy tłuszczowe Kwas linolowy (kwas ara- U kotów kwas arachidonowy jest kwasem egzogen-
chidonowy""), kwas ot-li- nym
nolenowy**"

Witaminy Większość ssaków potrafi syntetyzować witaminę

Rozpuszczalne Kwas askorbinowy (C),
w wodzie biotyna, kobalamina (B^),
kwas foliowy, kwas panto-
tenowy, pirydoksyna (B6),
ryboflawina (Bs), tiamina
(B.)
C z wyjątkiem naczelnych, świnek morskich i owo-
cowego nietoperza indyjskiego; u przeŜuwaczy wi-
taminy rozpuszczalne w wodzie nie naleŜą do istot-
nych (egzogennych) składników pokarmowych. Za-
potrzebowanie na te witaminy jest mniejsze u innych
zwierząt trawoŜemych wykazujących obfitą koloni-
zację jelit mikroorganizmami

Rozpuszczalne Witamina A, D* E, Większość gatunków potrafi wykorzystać (3-karoten

w tłuszczach K ..... jako źródło witaminy A (retinol), natomiast koty
muszą otrzymać retinol

Składniki mineralne
Makromineralne Wapń, chlorki, magnez, fo-
sfor, potas, sód

Śladowe (mikroele- Chrom, miedź, jod, Ŝelazo, Wykazano, Ŝe krzem, wanad, nikiel, arsen, fluorki
menty) mangan, molibden, selen, i cyna są składnikami niezbędnymi dla niektórych
cynk gatunków i być moŜe są równieŜ niezbędne dla
człowieka; kobalt jest niezbędny do syntezy kobala-
miny przez mikroorganizmy przeŜuwacza

Włókna Niezbędne dla pełnego

zdrowia

Woda Najbardziej krytyczny skła-

dnik pokarmów

Energia Zmienny udział węglowo-

danów, tłuszczów i białek
i
w bilansie energetycznym
' Niezbędny u niemowląt i prawdopodobnie równieŜ u dzieci i dorosłych, **
MoŜe być częściowo niezbędna u niemowląt.
*** Cystę i na, tyrozyna i kwas arachidonowy zmniejszają zapotrzebowanie odpowiednio na metioni-nę,
fenyloalaninę i kwas linolowy.
**" Niektórzy badacze uwaŜają, Ŝe kwas linoienowy nie naleŜy do niezbędnych składników
pokarmowych.
***** Jest wytwarzana przez mikroorganizmy jelitowe, dlatego trudno ustalić wielkość zapotrzebowa
nia w pokarmach,
" ......... Ekspozycja skóry na światło zmniejsza zapotrzebowanie na witaminę D.
 śYWIENIE / 723

Węglowodany i tłuszcze są głównymi od rodzaju populacji badanej. SpoŜycie alkoho-

źródłami energetycznymi zawartymi w lu moŜe stanowić znaczną część całodziennego
pokarmach poboru kalorycznego.
Składnikami pokarmowymi dostarczającymi Utrzymywanie się stałej masy ciała w warun-
energię są głównie tłuszcze i węglowodany, zaś kach nie zmieniającego się zapotrzebowarna
w mniejszym stopniu białka. Udział poszczegól- energetycznego dowodzi, Ŝe wartość kaloryczna
nych składników pokarmowych w bilansie ene- dostarczonych pokarmów jest wystarczająca
rgetycznym wykazuje znaczne wahania zaleŜne dla bieŜących potrzeb.
Wartości kaloryczne głównych składników
pokarmowych podane są w tab. 55-2. Dwa
fakty wynikające z tabeli są godne zanotowania:
Tabela 55-2. Ciepło spalania w bombie kalory- wysoka wartość kaioryczna tłuszczu (w przeli-
metrycznej oraz wartość energetyczna podstawo-
wych składników pokarmowych uzyskana przez
czeniu na 1 g) w porównaniu do wartości
utlenianie w ustroju człowieka kalorycznej węglowodanów i białek oraz wyso-
ka wartość kaloryczna alkoholu. Zalecane za-
Wartość energetyczna potrzebowanie energetyczne dla wybranych po-
w kcal/g (kJ/g) pulacji ludzkich zestawiono w tabeli 55-3.
Ciepło Energia Standar-
spalania uzyskana dowe Wiele czynników ma wpływ na
w bombie przez współ- wydatek energetyczny
kaloryme- utlenianie czyn- W warunkach wyrównanego bilansu energety-
trycznej w ustroju niki mno- cznego pobór energetyczny jest równy jego
(H> człowieka Ŝenia * wydatkowi. Wydatek energetyczny moŜe się
Białka 5,4 (22,6) 4,1 (17,2)" 4 (17) znacznie róŜnić zaleŜnie od wielu czynników.
Tłuszcze 9,3 (38,9) 9,3 (38,9) 9(38) MoŜna go określić umieszczając np. zwierzęta
Węglowo- w izolowanej komorze i mierząc wydatek ener-
dany 4,1 (17,2) 4,1 (17,2) 4(17) getyczny związany z utratą ciepła i określając
Etanol 7,1 (29,7) 7,1 (29,7) 7 (29) wartość energetyczną produktów wydalanych
Zaadaptowane wg Davidson S. i wsp.: Human przez ustrój. Znacznie wygodniejsze jest doko-
Nutrition and Dietetics, Wyd. 7, Churchill Living- nanie pomiaru ilości zuŜytkowanego tlenu, bo-
stone, 1979. wiem w większości warunków konsumpcja
* Standardowe współczynniki mnoŜenia uzys- I ] tlenu odpowiada ok. 4;83 kcal (20 kJ).
kano przez zaokrąglenie wartości ciepła spalania Indywidualny wydatek energetyczny poszcze-
w bombie kalorymetrycznej z uwzględnieniem wy-
gólnego człowieka determinują głównie cztery
dajności absorpcji.
'" Wartości dotyczą utleniania białek z uwzględ- czynniki:
nieniem poprawki związanej z utratą grup amino- 1. Podstawowa przemiana materii. Jest to
wych z moczem. ilość energii wydatkowanej na podtrzymywanie

Tabela 55-3. Zalecane normy dla męŜczyzn i kobiet dotyczące poboru energii*
Wiek Masa ciała Zapotrzebowanie energetyczne
(lata) (kg) (funty) <kcal) ( MJ )
średnie wahania
MęŜczyźni 23-50 70 154 2900 2300-3100 12,1
Kobiety 2200
cięŜarne 23-50 55 120 +300 1600-2400 9,2
karmiące +500

* Dane wzięte z pracy Recommended DietaryAllowances, wyd. 10, Foodand Nutrition Board, National
Research Councii-National Academy of Sciences, 1989.
724 / ROZDZIAŁ 55
podstawowych czynności fizjologicznych w wa-
runkach standardowych (osoba nie powinna
spać, powinna przebywać w ciepłym pomiesz-
czeniu, zaś pomiary wydatku energetycznego
naleŜy przeprowadzić 12 godzin po ostatnim
posiłku). Podstawowa przemiana materii jest
proporcjonalna do beztłuszczowej masy ciała
oraz do powierzchni ciała. Jest ona większa
u męŜczyzn niŜ u kobiet, u małych dzieci, u osób
gorączkujących oraz u chorych z nadczynnością
tarczycy. Jest natomiast obniŜona w niedoczyn-
ności tarczycy oraz w stanach głodzenia kalory-
cznego.
Działanie termogeniczne pokarmów. Okre
ślane jest równieŜ jako specyficzne dynamiczne
działanie pokarmów. Stanowi ono 5-10% cał
kowitego wydatku energetycznego. Jest to ilość
energii wydatkowanej na trawienie oraz stymu
lacje metabolizmu pod wpływem nowych sub-
stratów.
Aktywność fizyczna. Jest to największa
zmienna w wydatku energetycznym. MoŜe ona
wzrosnąć dziesięciokrotnie przy maksymalnym
wysiłku u atletów w porównaniu z wydatkiem
energetycznym w spoczynku.
Temperatura otoczenia. Przy niskiej tem
peraturze otoczenia wydatek energetyczny
wzrasta z powodu wzmoŜonej termogenezy
spowodowanej drŜeniem z zimna, zaś u zwierząt
w następstwie aktywacji termogenezy w brunat
nej tkance tłuszczowej (p. str. 313). Przy tem
peraturach otoczenia wyŜszych od temperatury
krwi dodatkowa energia jest wydatkowana na
chłodzenie.
BIAŁKA SA ŹRÓDŁEM SWOISTYCH
AMINOKWASÓW I AZOTU
POTRZEBNEGO DO SYNTEZY
PODSTAWOWYCH ZWIĄZKÓW
AZOTOWYCH
W warunkach prawidłowych białka pokry-
wają zapotrzebowanie na azot aminokwasowy
oraz na same aminokwasy. Białka zawarte
w pokarmach są trawione do aminokwasów,
które dostają się do krwi. Ustrój człowieka
potrzebuje 20 róŜnych aminokwasów do syn-
tezy swoistych białek i innych, związków azoto-
wych, takich jak zasady purynowe i pirymidy-
nowe oraz hem.
Aminokwasy niezbędne (egzogenne) są
aminokwasami jakich ustrój nie potrafi
syntetyzować. Dlatego teŜ muszą być
dostarczane z pokarmami
Do aminokwasów niezbędnych dla człowieka
naleŜą: histydyna, izoleucyna, leucyna, lizyna,
metionina, fenyloalanina, treonina, tryptofan
i walina (tab. 55-1). Dwa dalsze aminokwasy,
cysteina i tyrozyna, mogą powstać z amino-
kwasów egzogennych, tj. metioniny (z niej po-
wstaje cysteina) i fenyloalaniny (z której po-
wstaje tyrozyna). Przy niedostatecznej ich po-
daŜy, obecność cysteiny i tyrozyny w pokar-
mach zmniejsza zapotrzebowanie na metioninę
i fenyl o alaninę.
Przy dostatecznej podaŜy aminokwasów eg-
zogennych, pozostałe aminokwasy (endogen-
ne), potrzebne do syntezy białek lub innych
procesów metabolicznych, mogą powstać drogą
transaminacji i innych procesów (p. str. 348).
Utrzymanie wyrównanego bilansu
białkowego wymaga ciągłego
spoŜywania białka (p. równieŜ rozdz.
31)
Zwierzę znajdujące się w stanie równowagi
metabolicznej wymaga ciągłego pobierania bia-
łka celem pokrycia bieŜących strat w zakresie
aminokwasów egzogennych i azotu aminowego
spowodowanych obrotem metabolicznym.
Człowiek traci związki azotowe z moczem,
kałem, śliną, ze złuszczającym się naskórkiem,
włosami i paznokciami. Zapotrzebowanie na
białko i aminokwasy egzogenne u człowieka
zestawiono w tab. 55-4. Jeśli zapotrzebowanie
obliczyć na podstawie masy ciała, wówczas
u niemowląt i dzieci naleŜy uwzględnić dodat-
kowe ilości białka na wzrost. Zapotrzebowanie
na białko wzrasta u kobiet cięŜarnych lub
karmiących piersią, u chorych w okresie Tegene-
racji tkanek po doznanym urazie, u chorych
w okresie rekonwalescencji oraz przy wykony-
waniu zwiększonego wysiiku fizycznego. W wię-
kszości przypadków spoŜycie pokarmów, któ-
rych wartość kaloryczna w 12% pokrywana jest
przez białka, naleŜy uwaŜać za adekwatne.
Stopień wykorzystania białek
determinuje wielkość zapotrzebowania
na ten składnik pokarmowy
Wielkość zapotrzebowania na białko deter-
minowana jest 3 czynnikami, tj. jakością białka,
wartością kaloryczną spoŜytych pokarmów oraz
aktywnością fizyczną.
 śYWIENIE / 725

Tabala 55-4. Szacunkowe zapotrzebowanie na białka i aminokwasy oraz spoŜycie u ludzi*

Zapotrzebowanie (mg/kg SpoŜycie
masy ciała/dzien) (g/etobę)

Niemowlęta (4- Dzieci (12- Dorośli SpoŜycie w

6 miesięcy) 16 lat) (70 kg) USA przez
Dorośli zalecana dorosłych

Białka 1100 1000 800 56

pochodzenia 101
zwierzęcego
71
pochodzenia 30
roślinnego
Aminokwasy (3-4 miesiące)
egzogenne
Histydyna 28 ? 10 0,7*3 ?
Izoleucyna 70 28 10 0,70 5,3
Leucyna 161 42 14 0,98 8,2
Uzyna 103 44 12 0,84 6,7
Metionina (i 58 22 13 0,91 2,1
cysteina)
Fenyloalanina (i 125 22 14 0,98 4,7
tyrozyna)
Treonina 87 28 7 0,49 4,1
Tryptofan 17 3,3 3,5 0,25 1,2
Walina 93 25 10 0,70 5,7

* Dane wzięte z pracy Recommended Dietary ASIowances, wyd, 10, Food and Nutrion Board. National
Research Council-National Academy of Sciences, 1989.
** Dane wzięte; pracy Munro H. N., Crim M.; Theproteinsandamino acid. W: Goodhart R. S.r Shils M.
E.: Modern Nutrition in Health and Disease. Wyd. 6, Lea and Febiger, 1980.

Jakość białka. Jakość białka ocenia się
porównując zawartość aminokwasów egzogen-
nych w spoŜytych pokarmach z zawartością
tych składników w pokarmach gwarantujących
dobry stan odŜywiania. Im bardziej podobne są
porównane wartości, tym wyŜsza jest jakość
białka. Jajka i mleko zawierają białka o wyso-
kiej jakości, które są w pełni wykorzystywane
przez ustrój. Są białkami referencyjnymi w sto-
sunku do białek innego pochodzenia przy oce-
nie wartości biologicznej tych ostatnich. Białka
zawarte w mięsie są białkiem o wysokiej jakości.
W odróŜnieniu od nich wiele białek zawartych
w roślinach uŜywanych jako główne artykuły
Ŝywnościowe wykazuje względny niedobór
określonych aminokwasów egzogennych, np.
kukurydza jest uboga w tryptofan i lizynę,
pszenica w lizynę, zaś niektóre rodzaje fasoli
w metioninę. Przy spoŜywaniu pokarmów mie-
szanych niedobór określonego aminokwasu eg-
zogennego w jednym rodzaju białka moŜe być
wyrównywany obfitym występowaniem tego
aminokwasu w drugim rodzaju białka. Takie
białka określa się jako białka komplementarne
(uzupełniające się), np. równoczesne spoŜywa-
nie białka pszenicy i fasoli zapewnia zadowala-
jącą jakość pobieranych aminokwasów. W ta-
kich sytuacjach łączna ilość spoŜywanych białek
musi być większa by pokryć zapotrzebowanie
na ten składnik pokarmowy. Aminokwasy, nie
wykorzystane do syntezy nowych białek i niepo-
trzebne do innych bieŜących syntez, nie są
726 / ROZDZIAŁ 55
magazynowane, lecz są rozkładane, zaś azot
wydalany jest z ustroju pod postacią mocznika
lub innych związków.
Wartość kaloryczna pokarmów. Ener-
gia pochodząca z oksydacji tłuszczów i węg-
lowodanów wpływa na zapotrzebowanie biał-
kowe, poniewaŜ oszczędza białka jako źródła
energii. Aby właściwie i w pełni wykorzystać
drogocenne białka wysokiej jakości i maksyma-
lnie zmniejszyć zapotrzebowanie na nie, trzeba
podawać niebialkowe źródła energii. Wśród
nich powinny się znajdować węglowodany, aby
oszczędzić białka wykorzystywane w procesie
glukoneogenezy.
Aktywność fizyczna. Aktywność fizycz-
na wzmaga retencję azotu pochodzącego z roz-
padu białek zawartych w pokarmach.
NiedoŜywienie białkowe i kaloryczne są
przyczyną uwiądu (marazmu) i
kwashiorkoru
NiedoŜywienie białkowo-kaloryczne obej-
muje wiele zaburzeń związanych z głodzeniem
i nieprawidłowym odŜywianiem się. Charak-
teryzuje się ono nie tylko niedoborem białek,
lecz i innych składników pokarmowych, takich
jak witaminy i składniki mineralne. W cięŜkiej
postaci występuje ono u dzieci w okresie wzros-
tu, najczęściej w gospodarczo zacofanych kra-
jach Azji, Afryki i Ameryki Południowej, Wyró-
Ŝnia się dwie ekstremalne postacie niedoŜywie-
nia białkowo-kaloryczne go: marazm (uwiąd)
i kwashiorknr (p. rozdz. 62). W marazmie
stwierdza się ogólne wycieńczenie spowodowa-
ne niedoborem zarówno kalorycznym, jak i bia-
łkowym. Kwashiofkor charakteryzuje się
obrzękiem i niedoborem zarówno ilościowym,
jak i jakościowym białek, natomiast pobór ener-
gii moŜe być wystarczający. Często spotyka się
postacie pośrednie.
ZAPOTRZEBOWANIE NA GLUKOZĘ
MOGĄ POKRYWAĆ RÓśN E POSTACI E
WĘG LOWODANÓW
Liczne tkanki potrzebują glukozy dla swoich
przemian. Nie musi ona być dostarczana jako
taka z pokarmami, poniewaŜ moŜe powstać
z rozpadu innych węglowodanów pokarmo-
wych, np. przez trawienie skrobi w przewodzie
pokarmowym lub przez konwersję fruktozy lub
galaktozy w wątrobie (p. str. 246). Glukoza
powstaje równieŜ z gliccrolu (będącego produk-
tem rozpadu triglicerydów) oraz z aminokwa-
sów glukogennych (w procesie glukoneogene-
zy). Choć zaleca się pobieranie 50—100 g węg-
lowodanów na dobę, aby uniknąć ketozy i zani-
ku musy mięśniowej, zrównowaŜona dieta po-
winna zawierać więcej węglowodanów, by
zmniejszyć ilość tłuszczów jako źródła energii.
Główne artykuły Ŝywnościowe zawierające wę-
glowodany opisano w rozdz, 15.
WŁÓKNA SĄ NIEZBĘDNE
DLA UTRZYMANIA
DOBREGO ZDROWIA
Przez włókna zawarte w pokarmach naleŜy
rozumieć składniki błon komórkowych komó-
rek roślinnych, które nie są rozkładane przez
własne enzymy zwierząt. Do takich składników
zalicza się celulozę, hemicelulozę, ligninę, gumy,
pektyny i pentozany. U zwierząt trawoŜernych,
takich jak przeŜuwacze, włókna (głównie celu-
loza) są głównym źródłem energii po ich roz-
łoŜeniu przez mikroorganizmy do octanu, pro-
pionianu i maślanu. Te ostatnie są wchłaniane
i dostają się do krąŜenia wrotnego. Fermentacja
zachodząca w jelicie grubym moŜe pokryć pew-
ną część zapotrzebowania energetycznego rów-
nieŜ u człowieka (ok. 2—7% przy spoŜywaniu
pokarmów o małej zawartości włókien). W tym
procesie powstają równieŜ gazy, takie jak metan
(CH4.), dwutlenek węgla (CO2) oraz wodór
(H2),
U człowieka duŜa zawartość włókien w poka-
rmach wywiera korzystny wpływ na konsysten-
cję stolca. Włókna, zatrzymując wodę przy
przechodzeniu treści pokarmowej przez jelita,
zwiększają masę kałową i sprawiają, Ŝe ma ona
luźniejszą konsystencję. Przy spoŜywaniu poka-
rmów o duŜej zawartości włókien stwierdza się
mniej szą częstość występowania uchyłkowatości
jelit, raka jelita grubego,, chorób serca, naczyń i
cukrzycy. Włókna trudniej rozpuszczalne, takie
jak celuloza i lignina, występujące w otrębach
pszenicy, wykazują korzystny wpływ na
czynność jelita grubego, natomiast bardziej
rozpuszczalne włókna roślin strączkowych
i owoców, tj. gumy i pektyny, zmniejszają
stęŜenie cholesterolu we krwi, najpewniej dzięki
wiązaniu kwasów Ŝółciowych i cholesterolu
zawartego w pokarmach. Ponadto włókna roz-
puszczalne zwalniają opróŜnianie się Ŝołądka,
opóźniają występowania i zmniejszają nasilenie
wzrostu glikemii poposiłkowej i, co za tym idzie,

zmniejszają wydzielanie insuliny. To zjawisko
jest korzystne dla chorych na cukrzycę oraz
chorych przestrzegających określonej diety, po-
zwala ono bowiem uniknąć gwałtownego spad-
ku glikemii, pobudzającego apetyt.
LIPIDY SĄ NIEZBĘDNE JAKO
NOŚNIKI WITAMIN
ROZPUSZCZALNYCH W TŁUSZCZACH
ORAZ ŹRÓDŁO EGZOGENNYCH
KWASÓW TŁUSZCZOWYCH
Choć lipidy często zapewniają znaczną część
dobowego zapotrzebowania energetycznego,
nie jest to ich istotna funkcja.
Oprócz tego, Ŝe poprawiają one smak potraw
oraz wywołują uczucie sytości, spełniają one
dwie istotne funkcje w Ŝywieniu ssaków. Są
nośnikiem dla witamin rozpuszczalnych w tłu-
szczach oraz dostarczają egzogennych, wielo-
nienasyconyeh kwasów tłuszczowych, których
ustrój nie potrafi syntetyzować. Trzy wielo-
nienasycowe kwasy tłuszczowe uwaŜa się za
niezbędne w diecie przynajmniej niektórych
zwierząt. Są to kwas linolowy (OD 6, 18:2), kwas
a-linolenowy {© 3, 18:3) i kwas arachidonowy (w
6, 20j4), Kwasy te występują w lipidach pokar-
mów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (p.
tab. 16-2). Omówienie przemiany tych kwasów
— p. równieŜ rozdz. 25.
U człowieka kwas arachidonowy moŜe po-
wstać z kwasu linolowego, dlatego teŜ przy
duŜej podaŜy tego ostatniego z pokarmami,
kwas arachidonowy nic jest niezbędnym skład-
nikiem pokarmowym. Przedmiotem dyskusji
jest, czy kwas a-linolenowy jest rzeczywiście
kwasem niezbędnym (egzogennym) u człowieka
(p. str. 276). Niedobór kwasu linolowego spotyka
się rzadko. MoŜe on wystąpić u dzieci kar-
mionych mlekiem odtłuszczonym oraz u cho-
rych, u których stosuje się Ŝywienie doŜylne
pozbawione tłuszczów.
Podstawową funkcją niezbędnych (egzogen-
nych) kwasów tłuszczowych jest to, Ŝe są pre-
kursorami leukotrienów, prostaglandyn i trom-
boksanów (p. ryc. 25-6) działających jako „hor-
mony miejscowe". Dieta, w której 1—2% cało-
dobowego zapotrzebowania energetycznego
jest pokrywane egzogennym kwasami tłusz-
czowymi, zapobiega wystąpieniu klinicznych
objawów ich niedoboru.
śYWIENIE / 727
Istnieje pewna zaleŜność miedzy
konsumpcją tłuszczów a
występowaniem niektórych chorób
W licznych badaniach wykazano występowa-
nie dodatniej korelacji między częstością wy-
stępowania choroby wieńcowej serca a stęŜeniem
cholesterolu w surowicy krwi oraz ilością spoŜy-
wanych tłuszczów, w tym szczególnie nasyco-
nych kwasów tłuszczowych (p. rozdz. 28). Po-
nadto stwierdzono związek między duŜym spo-
Ŝyciem tłuszczów a występowaniem raka piersi
i jeiita grubego. Głównymi źródłami nasyco-
nych kwasów tłuszczowych dla człowieka są
mięso przeŜuwaczy, przetwory mleczne i utwar-
dzona margaryna. Cholesterol występuje tylko
w pokarmach pochodzenia zwierzęcego, w tym
szczególnie w Ŝółtku jaa*.
WITAMINY SPEŁNIAJĄ
RÓśNORODNE FUNKCJE
BIOLOGICZNE
Witaminy są organicznymi środkami odŜyw-
czymi, niezbędnymi w niewielkich ilościach
w róŜnorodnych procesach biochemicznych,
Z reguły związki te nie są syntetyzowane przez
człowieka, dlatego muszą być dostarczane z po-
karmami. Zapotrzebowanie dzienne na po-
szczególne witaminy u człowieka wyraŜa się
w miligramach, a nawet mikrogramach. Wita-
miny dzieli się na dwie duŜe grupy, tj. na
witaminy rozpuszczanie w wodzie (szczegółowo
scharakteryzowane w rozdz. 53) oraz witaminy
rozpuszczalne w tłuszczach (opisane bardziej
szczegółowo w rozdz. 54).
Do witamin rozpuszczalnych w wodzie zalicza
się kompleks witamin grupy B (tiamina, rybo-
flawina, niacyna, kwas pantotenowy, witamina
B6, biotyna, witamina B12 i kwas foliowy) oraz
kwas askorbinowy (witamina C). Witaminy
rozpuszczalne w wodzie po wchłonięciu przez
jelita dostają się do krąŜenia wrotnego. Nad-
miar ich jest wydalany z moczem. Większość
witamin tej grupy nie jest magazynowana
w ustroju w większych ilościach, co sprawia, Ŝe
muszą one być ciągle dostarczane z pokarmami.
Wyjątkami od reguły są kwas askorbinowy
(zapasy ustrojowe wystarczają na ok, 3 miesią-
ce), kwas foliowy (pewne ilości tej witaminy są
magazynowane w wątrobie) oraz witamina B12
(zapasy tej witaminy w wątrobie wystarczają na
pokrycie zapotrzebowania na kilka lat). Nad-
mierna podaŜ witamin rozpuszczalnych w
728 / ROZDZIAŁ 55

wodzie jest na ogól dobrze tolerowana. Wyjąt-
kami od reguły są niacyna (podana pod postacią
kwasu nikotynowego), kwas askorbinowy i pi-
rydoksyna (witamina B6), których nadmiar
moŜe być przyczyną objawów ubocznych.
Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach (wita-
mina A, D, E i K) zawarte są w tłuszczach
pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. Są one
trawione, następnie wchłaniane w jelitach oraz
wbudowywane do chylomikronów. Te ostatnie,
po dostaniu się do krwi drogami limfatycznymi,
są częściowo rozkładane przez tkanki obwodo-
we. Powstałe remnanty cnylomikro nowe są
wychwytywane przez wątrobę. Wątroba jest
głównym magazynem witamin A, D i K zaś
tkanka tłuszczowa głównym magazynem wita-

Tabela 56-5. Zespoły chorobowe podatne na podawanie witamin. Przykłady swoistych defektów
zaburzonego metabolizmu kofaktorów witaminowych ulegających korekcji przy podawaniu zwykle bardzo
duŜych dawek witamin"
Witamina Choroba Defekt biochemiczny
Biotyna Kwasica propionowa Karboksylaza propionylo-CoA
Witamina B|: Acyduria metylomalonowa Tworzenie koenzymu kobamidowe-
go
Kwas foliowy Upośledzenie wchłaniania folianu Transport kwasu foliowego

Niacyna Choroba Hartnupów Transport tryptofanu

Pirydoksyna (witamina B6) Drgawki noworodków Dekarboksylaza kwasu glutamino-
Cystationinuria wego (?) Cystationinaza Syntaza
Homocystynuria cystationi nowa

Tiamina Hiperalaninemia Kwasica mlecza Dehydrogenaza pirogronianowa

nowa reaktywna na podanie tiaminy

"Według: Herman R. H., Stifel F. B., Greene H. L: Vitamin-deficient state and other related disease. W:
Disorders of the Gastrointestinal Tract: Disorders of the Liver. Nutritionai Disorders. Grune and Stratton,
1976.

Tabela 55-6. Charakterystyka „istotnych" (niezbędnych) ma kro minerałów

Nazwa Funkcje Metabolizm* Choroba z nie- Choroba lub Źródła***
doboru lub ob- objawy wy-
jawy spowo- wołane nad-
dowane nie- miarem**
doborem

1 2 3 4 5 6
Wapń Składnik kości i Wchłanianie wy- U dzieci krzywi- Objawy toksycz- Produkty mle-
zębów; regulacja maga obecności ca. U dorosłych ności spowodo- czne, fasola, ja-
czynności nerwów białka wiąŜącego — osteomalacja. wane nadmier- rzyny liściaste
i mięśni wapń. Regulacja MoŜe uczestni- nym wchłania-
przemiany Ca przez czyć w patoge- niem Ca z prze-
paratłionrton, kal- nezie osteoporo- wodu pokarmo-
cytoninę, wita- zy wego spowodo-
minę D itd. wane przedaw-
kowaniem wita-
miny D, nad-
czynnością przy-
tarczyc lub hi-
perkalcemią idio-
patyczną
 śYWIENIE / 729

ad. tab. 55-6

1 ■
2 3 4 5 6
Fosfor Składnik kości. Nieznana jest U dzieci: krzy- Niski iloraz Ca:P Pokarmy bo-
zębów, ATP, fos- kontrola wchła- wica. U doro- jest przyczyną gate w fosfor.
forylowanych me- niania z przewo- słych: osteo- wtórnej nad- przyprawy
tabolitów pośre- du pokarmowe- malacja czynnoścś przy-
dnich, kwasów go (wit. D?). tarczyc i moŜe
nukleinowych StęŜenia w suro- być przyczyną
wicy są regulo- utraty masy kost-

t wane resorpcją
zwrotną w kana-
likach nerko-
nej

wych
Sód Główny kation Regulowany Przy normalnej Nadciśnienie tę- Sól kuchenna.
płynu pozakomór- przez aldosteron diecie brak obja- tnicze (u osób sól dodana do
kowego. Uczest- wów. RóŜne ob- wraŜliwych na pokarmów
niczy w regulacji jawy zaleŜne od sód)
wolemii, równo- przyczyny choro- *•*
wagi kwas owo - bowej lub czyn-
zasadowej, czyn- nika wywołują-
ności nerwów cego niedobór
i mięśni. Składnik
Na+/K+—ATP-
-azy
Potas Główny kation TakŜe regulowa- Niedobór spo- Zatrzymanie Jarzyny, owo-
płynu śród ko- ny przez aldoste- wodowany cho- czynności serca, ce, orzechy
mórkowego. ron robą podstawo- małe owrzodze-
Udział w czyn- wą lub stosowa- nia jelit
ności nerwów. niem leków mo-
+ +
mięśni, Na /K czopędnych.
— ATP-azy Objawy: osłabie-
nie lub poraŜenie
mięśni, splątanie
Chlorki Udział w prze- Podawanie po- Sól kuchenna
mianie wodnej karmów bezsol-
i elektrolitowej. nych niemowlę-
w powstawaniu tom, wymioty,
kwasu solnego podawanie le-
w soku Ŝołądko- ków moczopęd-
wym nych, tubulopa-
tie nerkowe
Magnez Składnik kości, Niedobór wtórny Zanik odruchów Liściaste, zielo-
kof aktor enzy- spowodowany wa- głębokich, de- ne jarzyny (za-
mów {kinaz, itd.) dliwym wchłania- presja oddycha- wierające chlo-
niem, biegunka- nia rofil)
mi, alkoholiz-
mem

* Na ogól wchłanianie składników mineralnych wymaga białek transportowych. Wchłanianie rzadko

jest całkowite. Wpływ mają tu inne składniki pokarmowe (np. szczawiany i fitany chelatują kationy
dwuwartościowe). Transport i magazynowanie składników mineralnych takŜe wymagają swoistych
białek. Wydalane są z kałem (nie wchłonięte składniki pokarmowe), moczem, potem lub Ŝółcią.
** Nadmierny pobór składników pokarmowych wywołuje objawy toksyczne. Jeśli nie są one
specjalnie wymienione w tej rubryce, wówczas charakteryzują się nudnosctami, biegunkami i drazliwością.
*** Zapotrzebowanie na składniki mineralne pokrywane jest przez spoŜywanie odpowiednich ilości
produktów zboŜowych (ziarna zbóŜ, niepolerowane), warzyw strączkowych, zielonych i liściastych jarzyn,
mięsa oraz produktów mlecznych.
730 / ROZDZIAŁ 55

miny E. Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach Składniki mineralne są niezbędne

nie są wydalane z moczem. Przy nadmiernej ich
podaŜy mogą wystąpić objawy zatrucia (szcze-
gólnie po nadmiernej podaŜy witaminy A i D).
W tabeli 55-5 zestawiono choroby spowodo-
wane upośledzonym metabolizmem kofakto-
rów witaminowych, podatne na leczenie swois-
tymi witaminami.
Zmniejszona dostępność witamin, spowodo-
wana niedoborami pokarmowymi lub innymi
czynnikami, np. zaburzeniami wchłaniania jeli-
towego, jest przyczyną swoistych zespołów nie-
doborowych (p. teŜ rozdz. 53 i 54).
zarówno w czynnościach
fizjologicznych, jak i w procesach
bioch em iczn ych
Składniki mineralne moŜna arbitralnie po-
dzielić na: I) makrom morały (niezbędne w iloś-
ciach większych niŜ 100 mg/d i 2) mikromineraty
(pierwiastki śladowe), na które zapotrzebowanie
dobowe jest mniejsze niŜ 100 mg. W tabeli 55-6
zestawiono właściwości makrominerałów, zaś
w tab. 56-7 — właściwości elementów ślado-
wych.

Tabala 55-7. Charakterystyka „istotnych" (niezbędnych) mikrominerałów (elementów śladowych)

Nazwa Funkcje Metabolizm* Choroba z niedo- Choroba lub ob- Źródła"
boru lub objawy jawy wywołane
spowodowane nadmiarem"
niedoborem
1 2 3 4 5 6
Chrom Chrom trójwartoś- Jak witaminy B1S Objawy nietoleran- Rzadko spotykane Pokarmy
ciowy, składnik „czyn- Transportowana przez cji glukozy. Niedo- Choroba Wilsona pochodzenia
nika tolerancji glu- albuminy, związana bór spowodowany Nadczynność tar- zwierzęcego
Kobalt kozy" przez cerulopiazmi- Ŝywieniem pozajeli- Sól jodowana,
czycy, wole
Potrzebny tylko ja- nę towym Syderoza, wrodzo- ryby i
ko składnik witami- Magazynowany w Objawy niedoboru na hemochfomato- skorupiaki
Miedź ny B12 tarczycy jako tyreo- witaminy B12 za morskie
Składnik oksydaz, globulina Niedokrwistość nie- Inhalacja par man- śelazne
Jod
oksydazy cytochro- Transportowane przez dobarwliwa, mikro- ganu wywołuje ob- naczynie do
śelazo
Mangan mu c, itd. transfaryny, maga- cytam a. Niedobór wy- jawy psychozy i parki gotowania mięsa
Składnik "tyroksyny zynowanie — jako wołany wadliwym Ŝy- nson i zm
ferrytyna lub hemo- wieniem. Zespół Men-
i trijodotyroniny
syderyna. Utrata Ŝe- kesa
Składnik enzymów
laza jest spowodo- U dzieci: matołect-
hemowych, hemo-
wana krwawieniami wo. U dorosłych:
globiny, cytochro-
i złuszczaniem się wole i niedoczyn-
mów itd.
nabłonków ność tarczycy, obrzęk
Kofaktor hydrolaz, de-
karboksylaz i trans- śluzowaty
feraz. Potrzebny w Niedokrwistość sy-
syntezie glikoprote- deropeniczna, mik-
in i proteoglikanów rocytarna
Nieznaneuczłowie-
ka
 śYWIENIE / 731

cd. tab. 55-7

Molibden Składnik oksydaz (np. Objawy niedoboru

oksydazy ksantyno- mogą być spowo-
wej) dowane Ŝywieniem
pozajelitowym
Selen Składnik peroksyda- Działa synergistycz- Niewielki niedobór Podawany w mega-
zy glutationowej niez witaminą Eja- powstaje przy Ŝy- dawkach wywołuje
ko antyoksydant wieniu potrawami wypada nie włosów,
wyrosłymi na gle- stany zapalne skóry,
• bach ubogich w se- drazliwość
len. Niedobór jest
najczęściej spowo-
dowany Ŝywieniem
pozajelitowym i wa-
dliwym Ŝywieniem
białkowo-kalorycz-
nym

Cynk Kofaktor licznych Hipogonadyzm, za- PodraŜnienie prze-

enzymów (dehydro- burzenia wzrostu, wodu Ŝołądkowo-
genazy mleczano- upośledzone goje- jelitowego, wymio-
wej, fosfatazy zasa- nie się ran, zaburze- ty
dowej, anhydrazy nia czucia smaku i
węglanowej) węchu Niedobór
wywołany Ŝywie-
niem pozajelitowym
lub przez acroder-
małitis enteropathi-
ca
Fluor* Zwiększa twardość Próchnica zębów, Fluoroza zębów Woda pitna
kości i zębów osteopcroza?

" Nadmierny pobór mikroelementów wywołuje objawy toksyczne. Jeśli nie są one specjalnie
wymieniane w tej rubryce, wówczas charakteryzują się nudnościami, biegunkami i draŜliwością
" Zapotrzebowanie na mikroelementy pokrywane jest przez spoŜywanie odpowiedniej ilości produk-
tów zboŜowych (ziarna zbóŜ niepolerowane), warzyw strączkowych, zielonych i liściastych jarzyn, mięsa i
produktów mlecznych.
"* Fluor jest niezbędny dla wzrostu u szczurów. Pomimo, ze nie udowodniono jednoznacznie, ze jest
niezbędny równieŜ dla człowieka, pierwiastek ten odgrywa określoną rolę w zapobieganiu próchnicy
zębów.

ZALECANE NORMY śYWIENIOWE powinna zawierać róŜnorodne potrawy, zapew-

Komisja śywienia i śywności Narodowej
Rady do Spraw Badań Naukowych (Food and
Nutritional Board of the Natiooal Research
Council) opublikowała listę dobowego zapo-
trzebowania na niezbędne składniki pokarmo-
we jako Zalecane Normy śywieniowe (Recom-
mended Dietary Allowances) {tab. 55-8). Nor-
my te dotyczą większości osób określonej popu-
lacji Ŝyjących w zwykłych warunkach środowis-
kowych. Nie dotyczą one zapotrzebowania dla
osób wymagających uzupełniającego lub spec-
jalnego Ŝywienia z powodu choroby. Dieta
niające pokrycie zapotrzebowania na dobrze
znane i mniej dokładnie zdefiniowane składniki
pokarmowe. W tabeli 55-8 podane jest dobowe
zapotrzebowanie na białka, 10 witamin i 6 skła-
dników mineralnych. Mało jest jeszcze danych,
by dokładnie sprecyzować zapotrzebowanie na
pozostałe witaminy i składniki mineralne. Po-
mimo tego w tab. 55-9 podano zapotrzebowanie
na te składniki, które wydaje się być zarówno
bezpieczne, jak i wystarczające.
Aby uniknąć stanów niedoborowych, trzeba
pokryć zapotrzebowanie na wszystkie niezbęd-
ne składniki pokarmowe. Przyczynami niespeł-
732 / ROZDZIAŁ 55

Tabela 55-8. Zalecane normy Ŝywnościowe (poprawki z r). Zabezpieczają one utrzymame dobrego
198S Wiek Waga Wzrost Białka (0) Witaminy rozpuszczalne w
tłuszczach
(lata)
Wlt. Wit. D Wit. E Wit. K Wrt.C Tiami-
kg ft cm cale A lwV (mg a - da! (mg) na
WRE) TE)— (mg)
0,0-0,5 69 13 BO 71 24 13 ' 375 7,5 10 3 5 30 0,3
0,5-1.0 20 28 ;A 375 4 10 3& 0.4
Dzieci 1-3 4- 13 20 29 90 35 16 400 10 10 6 15 40 0,7
6 7-10 28 44 112 44 24 500 10 77 20 45 0,9
62 132 52 28 700 30 45 1,0
MęŜczyźni 11-14 45 99 157 52 69 45 1000 10 10 10 45 50 1.3
15-18 66 14S 176 70 59 1000 10 10 65 70 60 1,5
19-24 72 160 177 70 56 1000 10 10 80 60 1,5
25-50 79 174 176 68 63 1000 55 10 80 60 1.5
51 + 77 170 173 63 IOOO 60 1,2
Kobiety 11-14 46 56 101 157 B2 64 46 800 10 10 B8 45 56 60 1,1
15-18 58 120 163 65 44 800 10 88 60 60 1,1 1,1
19-24 63 128 164 64 46 800 55 8 65 60 1,11.0
25-50 65 138 163 63 50 800 65 60
51 + 143 160 50 800 60
Kobiety cięŜarne 60 800 10 10 65 70 1.5

Kobiety karmiące piersią 65 1300 10 12 65 35 1,6

* RównowaŜnik retinolu 1 równowaŜnik retrnolu - 1 v& retinolu lub 6 fig p-karotenu •' Jako
chnlekalcyferol. 10 lig cholekalcyferolu = 400 IU witaminy D ** RównowaŜnik ot-tokoferolu. 1 mg a-
tokoferolu = 1 TE ■• 1 NE (równowaŜnik niacyny) jest równy 1 mg niacyny lub 60 mg tryptofanu
zawartego w pokarmach

niania tego warunku są najczęściej ignorancja ja powstawaniu miaŜdŜycy i choroby wieńcowej

lub złe warunki ekonomiczne. Z drugiej strony
występują pewne choroby społeczne spowodo-
wane nadmiernym spoŜywaniem niektórych
składników pokarmowych. I tak otyłość jest
najczęściej spowodowana nadmiernym poborem
pokarmów energetycznych. Sprzyja ona powsta-
waniu cukrzycy insulinoniezaleŜnej. Nadmierne
spoŜywanie tłuszczów, a szczególnie tłuszczów
zawierających nasycone kwasy tłuszczowe, sprzy-
serca. RównieŜ częstość występowania raka pie-
rsi, jelita grubego i gruczołu krokowego wykazuje
dodatnią korelację z ilością spoŜywanych
tłuszczów. Nadmierne spoŜywanie soli zwiększa
częstość występowania wylewów krwi do mózgu i
nadciśnienia tętniczego.
Wiele organizacji na całym świecie zajmowało
się badaniem składu róŜnorodnych diet i wyda-
wało zalecenia mające na celu poprawę od-

Tabela 55-9. Dobowe zapotrzebowanie na wybrane witaminy i składniki mineralne.

Podane ilości są zarówno wystarczające, jak i bezpieczne.
wnam ny Pierwiastki śladowe Elektrolity

Wiek Bio- pan- Mied* Mangan Fluorki Chrom Molib- Potas Chlorki
den
ę.
(lata) Sód
nowy (n»9) (me) (mg) (mg) d-9) (mg) (mg) (mg)
(mg)
Nitimo- 0-0,5 10 2 0,4-0,6 0,3-0,6 0.1-0,5 0,01-0,04 15-30 115-350 350-925 276-700
wlęta 0.5 1 15 3 0.6-0.7 0,6-1,0 0,2-1,0 0,02-0,06 20-40 250 750 425-1275 400 1200
Dzieci 1-3 20 3 0,7-1.0 1,0-1,5 0,5-1.5 0,02-0,08 25-EO
326 »7S 550-1650 S00 1500
4-6 25 3-4 1,0-1,5 1,5-2,0 1,0-2,5 0,03-0,12 30-75
450-1350 775-2325 700-2100
młodzieŜ 7-10 30 4-6 1,0-2.0 2,0-3.0 1,5 2.5 0,05 0.2 60-150
500 1800 1000-3000 925-2775
> 11 30-100 47 1,5-2,5 2,0-5,0 1,5-2,5 0,05-0,2 75-250
900-2700 1525-4575 1400-
Dorośli 30-100 4-7 1,5-3,0 2,0-5,0 1,5-4,0 0,05-0,2 75-250 1100-3300 1875-6625 4200 1700-
5100
Tir,-3 i 55-9 wzięto z: Recommended DietaryAllowances Wyd.iO.Foodand Nutrition Board, National Research Council-Natianal
Academy of Science, 1989
 śYWIENIE / 733
stanu odŜywienia dla większości zdrowych mieszkańców Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej

Witaminy rozpuszczalna w Składniki mineralne

wodzie

RybO- Niaeyna Wił. B, F o lian Wit.B 1t Wapń Fosfor Magnez śelazo Cynk Jod Selen
f lawina (mg (mg) <ng) l>9) (mg) (mg) (mg) (m6) (mg) (|.g> Cug)
(mg) NE)*"*

0.4 5 0,3 25 0,3 400 300 40 6 10 5 40 10

0,5 6 0,6 35 0,5 600 500 60 B 50 15
0.8 S 12 1,0 50 75 0.7 800 800 80 10 10 70 90 20
1,1 13 1,1 • oo 1,0 aoo 800 120 10 10 120 20
1,2 1,4 1.4 800 800 170 10 10 30
1.5 17 1,7/' 150 2,0 1200 1200 270 12 15 150 40
1,8 20 2,0 2,0 200 2.0 1200 1200 400 12 15 150 50
1.7 19 2,0 2,0 200 2,0 1200 1200 350 10 15 150 70
1,7 19 1B 200 2.0 800 800 350 10 15 150 70
1,4 200 2,0 800 800 350 10 15 150 70
1,3 1B 16 1,4 150 2,0 1200 1200 280 15 12 12 150 45
1,3 15 1,5 iao 2.0 1200 1200 300 15 15 12 12 150 50
1,3 15 1,6 180 2,0 1200 1200 280 15 10 (i 12 150 56
1,3 13 1,6 180 2,0 800 800 280 ' 150 55
1.2 1,5 180 2,0 800 800 280 150 55
1.6 17 2,2 400 2,2 1200 1200 320 30 16 175 65
i.B 20 2,1 280 2,6 1200 1200 3B6 15 19 200 75

Ŝywiania się człowieka. Zalecenia te moŜna PIŚMIENNICTWO

podsumować w sposób następujący:
1. Przy występowaniu nadwagi naleŜy
zmniejszać wartość kaloryczną diety, aby osiąg
nąć prawidłową masę ciała.
NaleŜy stopniowo zmniejszać ilość spoŜywa
nych tłuszczów zastępując je węglowodanami.
Większość węglowodanów naleŜy spoŜy
wać pod postacią wielocukrów, a nie cukrów
prostych.
Większość spoŜywanych tłuszczów po
winny stanowić kwasy tłuszczowe wielo- i jed-
nonienasycone, natomiast mniejszą część nasy
cone kwasy tłuszczowe.
NaleŜy zmniejszyć spoŜycie cholesterolu
i soli.
6, NaleŜy zwiększać zawartość włókien
w diecie.
Cummings JH: Dietary Fibrę. Brit Med Bul!
1981;37:65. Forbes JM: Metabolic aspects of the
regulation of
voluntary food intake and appetite. Nutr Res Rev
1988;1:145. Kritchevsky D: Dietary Fiber.
Annu Rev Nutr
1988;8:3O1. Nestle M: Nutrition in Clinical
Practice. Jones Medi-
cal Publications, 1985. Nielsen FH: Nutritional
significance of uitratrace
elements. Nutr Rev !988;46:337. Olson RE et al
(editors): Present Knowłedge in Nutrition. 5th ed.
The Nutrition Foundation Inc,
Washington, DC, 1984. Passmore R, Eastwood
MA: Human Nutrition and
Dietetics, 8th ed. Churchill Livingstone, 1986,
Woo R, Daniets-liush R, Horton, ES: Regulation of
energy balance. Annu Rev Nutr 1985;5:411.
 56 Trawienie i wchłanianie
WPROWADZENIE
Większość spoŜywanych potraw nie moŜe
być wchłaniana z przewodu pokarmowego bez
uprzedniego trawienia do mniejszych cząste-
czek. Proces dezintegracji naturalnych środków
spoŜywczych do postaci wchłanialnych w prze-
wodzie pokarmowym nazywa się trawieniem.
Zmiany chemiczne związane z trawieniem
zachodzą w wyniku działania enzymów hydro-
Htycznych zawartych w sokach trawiennych
przewodu pokarmowego, katalizujących hyd-
rolizę białek do aminokwasów, skrobi do
monosacharydów i triacylogliceroli do mo-
noacylogliceroli, glicerolu i kwasów tłuszczo-
wych. W przebiegu tych procesów trawiennych
składniki mineralne i witaminy zawarte w środ-
kach spoŜywczych stają się bardziej przyswajal-
ne.
Dokładne omówienie struktury i funkcji hor-
monów Ŝołądkowo-jelitowych przedstawiono
w rozdz. 52.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Zaburzenia wprocesach trawiennych są przy-
czyną niektórych stanów chorobowych takich
jak owrzodzenie Ŝołądka spowodowane kwa-
sem solnym soku Ŝołądkowego albo brak HC]
będący przyczyną achlorhydrii. Nieprawidłowe
wydzielanie Ŝółci jest przyczyną powstawania
kamieni Ŝółciowych i moŜe spowodować zabu-
rzenia w trawieniu tłuszczów. Wadliwe wchła-
nianie składników pokarmowych, spowodowa-
ne bardzo licznymi defektami, często jest przy-
czyną niedoborów pokarmowych. I tak np. upo-
śledzone wchłanianie witaminy B12 i folianów
jest przyczyną niedokrwistości, wapnia i mag-
nezu — tęŜyczki, witaminy D — krzywicy
Peter A. Mayes, PhD, DSc
u dzieci i osteomaiacji u dorosłych. W zespole
wadliwego wchłaniania występują ww. i inne
jeszcze zaburzenia. Niedobór laktazy jest przy-
czyną nietolerancji mleka, zaś zaburzenia wchła-
niania aminokwasów obojętnych — choroby
Hartnupów.
PROCES TRAWIENIA ROZPOCZYNA
SIĘ W JAMIE USTNEJ
Ślina wydzielana przez ślinianki składa się
w 99,5% z wody. Sprawia ona, Ŝe pokarmy stają
się lepkie i śliskie, co jest waŜne w procesie Ŝucia
i połykania. Dodanie wody do suchych pokar-
mów umoŜliwia rozpuszczanie niektórych skła-
dników pokarmowych i rozpoczęcie trawienia
przez hydrolazy. Przez Ŝucie pokarmy ulegają
rozdrobnieniu, dzięki czemu wzrasta ich roz-
puszczalność i powierzchnia oraz podatność na
działanie enzymów. Ślina jest równieŜ płynem,
z którym są wydalane niektóre Jęki (np. etanol
i morfina), nieorganiczne jony, takie jak K+,
Ca2+, HCOj i rodanki (SCN") oraz jod i im-
munoglobułiny (IgA).
pH śliny wynosi najczęściej 6,8, chociaŜ moŜe
być wyŜsze i niŜsze od pH obojętnego.
Ślina zawiera amylazę i lipazę
Amylaza zawarta w ślinie wykazuje zdolność
rozkładania skrobi i gŚkogenu do maltozy.
Proces ten nie ma jednak większego znaczenia
dla ustroju, poniewaŜ pokarmy przebywają
w jamie ustnej krótko, a amylaza śliny ulega
inaktywacjj przy pH 4,0 lub niŜszym, co ozna-
cza, Ŝe jest nieczynna w kwaśnej treści Ŝołąd-
kowej. U licznych zwierząt amylaza w ogóle nie
występuje w ślinie. Gruczoły Ebnera, połoŜone
na grzbiecie języka, wytwarzają lipazę ,Języko-
wą".

TRAWIENIE BIAŁEK
ROZPOCZYNA SIĘ W śOŁĄDKU
Błona śluzowa Ŝołądka wydziela sok Ŝołąd-
kowy. Jest on płynem przejrzystym o zabar-
wieniu lekko Ŝółtawym i pH ok. 1,0, zawierają-
cym 0,2—0,5% HC1. Zawartość wody w soku
Ŝołądkowym wynosi 97—99%. Pozostałe skła-
dniki to: mucyna, sole nieorganiczne, enzymy
trawienne (pepsyna yrennina) i lipaza.
Kwas solny denaturuje białka i zabija
bakterie
Źródłem kwasu solnego są komórki okładzi-
nowe błony śluzowej Ŝołądka. Jest on wynikiem
reakcji przedstawionych na ryc. 56-1. Proces ten
jest podobny do transportu chlorkowego opisa-
nego dla krwinek czerwonych. Istnieje równieŜ
pewne podobieństwo do mechanizmu wydziela-
nia HT przez komórki kanalików nerkowych,
w którym źródłem jonów H+ jest kwas węglowy
(H2CO?) powstały z CO2 i H2O w wyniku
działania anhydrazy węglanowej. Wydalanie za-
sadowego moczu po spoŜyciu pokarmów jest
wynikiem powstawania wodorowęglanu w pro-
cesie wydzielania kwasu solnego. Wydzielanie
H+ do światła Ŝołądka jest aktywnym procesem,
w którym uczestniczy błonowa H+/K+-ATP--
aza. Enzym ten, w odróŜnieniu od Na+/K.+--
ATP-azy jest niewraŜliwy na ouabainę. Komórki
okładzinowe Ŝołądka zawierają liczne mito-
chondria potrzebne do produkcji ATP napędza-
Osocze Komórki okładzinowe
Ryc. 56-1. Wytwarzanie kwasu solnego w Ŝołądku. ©, H . K -ATP-a;a.
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 735
jącego H+/K+-ATC-azę. Jon HCO^ przenika do
osocza, zaś miejsce jego zajmuje Cl . Wydziela-
nie tego ostatniego do światła Ŝołądka jest sprzę-
Ŝone z wydzielaniem H+.
W następstwie kontaktu z kwasem solnym,
białka ulegają denaturacji, tj. dochodzi do utraty
struktury trzeciorzędowej w wyniku rozerwania
wiązań wodorowych. W wyniku tego procesu
łańcuchy polipeptydowe ulegają „wyprostowa-
niu" stając się bardziej dostępne na działanie
enzymów proteolitycznych (proteaz). Niskie pH
treści Ŝołądkowej wywiera ponadto działanie
bakteriobójcze na mikroorganizmy zawarte
w treści Ŝołądkowej.
Pepsyna rozpoczyna trawienie białek
Trawienie białek jesti^łówną funkcją Ŝołąd-
ka. Pepsyna wytwarzana jest przez komórki
główne pod postacią nieczynnego zymogenu--
pepsynogemi. Ten ostatni ulega aktywacji pod
wpływem jonów wodorowych. W procesie tym
zostaje odszczepiony protekcyjnie działający
polipeptyd odsłaniając aktywną pepsynę. Z ko-
lei aktywna pepsyna szybko aktywuje dalsze
cząsteczki pepsynogenu (proces ten określa się
jako autokatalizę). Pepsyna rozkłada zdenatu-
rowane białko do proteoz, a następnie do
peptonów. które są duŜymi polipeptydami. Pep-
syna jest endopeptydazą rozkładającą wiązanie
peptydowe znajdujące się w obrębie głównej
struktury polipeptyd owej, a nie wiązania pep-
tydu przylegającego do C- lub N-końców. Te
J światło
Ŝołądka
cr
y +
736 / ROZDZIAŁ 56
ostatnie wiązania są atakowane przez egzopep-
tydazy. Pepsyna hydrolizuje wiązania peptydo-
we utworzone przez aminokwasy aromatyczne
(np. przez tyrozynę) lub dikarboksylowe (np.
przez glutaminian).
Ren ni na (chymozyna) wywołuje
koagulację mleka
Enzym ten jest waŜny dia procesów trwa-
wiennych u niemowląt, zapobiega on bowiem
szybkiemu przedostawaniu się mleka z Ŝołądka
do jelit. W obecności wapnia rennina prze-
kształca w sposób nieodwracalny kazeinę do
parakazeiny, na którą działa z kolei pepsyna.
Rennina nie występuje w Ŝołądku osób doros-
łych. Stosuje się ją w produkcji sera.
Lipazy kontynuują trawienie
triacylogliceroli
Temperatura panująca w Ŝołądku jest istotna
dla procesu przekształcania tłuszczów stałych,
zawartych w pokarmach do postaci płynnej.
Temu procesowi towarzyszy powstawanie emu-
lsji tłuszczowych. Proces ten wspomagają ruchy
perystaltyczne Ŝołądka. Sok Ŝołądkowy zawiera
lipazę „Ŝołądkowa"' katalizującą hydrolizę tria-
cylogliceroli złoŜonych z kwasów tłuszczowych
o krótkich lub dłuŜszych łańcuchach. Ponadto
lipaza ślinowa moŜe kontynuować swoje działa-
nie w Ŝołądku pomimo niskiegio pH treści
Ŝołądkowej dzięki obecności emulsji tłuszczo-
wych. PoniewaŜ czas przebywania pokarmów
w Ŝołądku wynosi 2—4 h, moŜe tu zostać
strawione aŜ 30% spoŜytych triacylogliceroli.
Lipaza ślinowa działa silniej na triacyloglicerole
zawierające kwasy tłuszczowe o krótszych łań-
cuchach i jest bardziej swoista dla wiązania
estrów w pozycji m-3 niŜ I. Tłuszcze występują-
ce w mleku zawierają kwasy tłuszczowe o krót-
kich lub średnio długich łańcuchach, estryfiko-
wane przewaŜnie w pozycji sn-3. Dlatego teŜ
wydaje się, Ŝe tłuszcze zawarte w mleku są
szczególnie dobrym substratem dla lipazy ślino-
wej. Uwolnione pod jej wpływem krótkołań-
cuchowe kwasy tłuszczowe przedostają się po-
przez ścianę Ŝołądka do Ŝyły wrotnej, podczas
gdy długołańcuchowe kwasy tłuszczowe roz-
puszczają się w kroplach tłuszczowych zawie-
szonych w treści Ŝołądkowej i transportowane
są do dwunastnicy.
PROCES TRAWIENIA
JEST KONTYNUOWANY W JELITACH
Zawartość Ŝołądka, czyli miazga pokarmowa,
przedostaje się małymi porcjami w sposób nie-
ciągły poprzez „zastawkę" odźwiernikową do
światła dwunastnicy. Sekrecja zasadowego soku
trzustkowego i zasadowej Ŝółci jest przyczyną
neutralizacji miazgi Ŝołądkowej i przesunięcia
jej pH w kierunku zasadowym. To przesunięcie
pH w kierunku zasadowym jest niezbędne dla
aktywności enzymów soku trzustkowego i jeli-
towego. Równocześnie przy takim pH dochodzi
do zahamowania aktywności pepsyny.
śółć tworzy zawiesinę, zobojętnia
miazgę Ŝołądkową i jest wydzieliną, za
pośrednictwem której zostają
wydalone cholesterol i barwniki
Ŝółciowe
Oprócz wielu innych funkcji w pośredniej prze-
mianie materii wątroba jest miejscem produkcji
Ŝółci odgrywającej waŜną rolę w procesie trawie-
nia pokarmów. Pęcherzyk Ŝółciowy magazynuje
Ŝółć wytwarzaną w okresach między posiłkami.
W czasie trawienia pokarmów pęcherzyk Ŝół-
ciowy obkurcza się szybko dostarczając Ŝółć przez
przewód Ŝółciowy wspólny, do światła dwunast-
nicy. Sok trzustkowy zostaje wymieszany z Ŝółcią
tuŜ przed jego dostaniem się do dwunastnicy.
A. Skład Ŝółci. Skład Ŝółci zawartej w prze
wodach Ŝółciowych śródwątrobowych róŜni się
od składu Ŝółci w pęcherzyku Ŝółciowym. Jak
widać w tab. 56-1 ta ostatnia jest bardziej
zagęszczona.
B. Właściwości Ŝółci
1. Tworzenie zawiesin. Sole kwasów Ŝó-
łciowych wykazują zdolność zmniejszania na-
pięcia powierzchniowego. Dzięki tej właściwo-
ści kwasów Ŝółciowych tłuszcze ulegają zawie-
szeniu (tworzą emulsję)^' zaś kwasy tłuszczowe
i nierozpuszczalne w wodzie mydła — rozpusz-
czeniu. Obecność Ŝółci w świetle jelit w istotnym
stopniu wspomaga zarówno trawienie, jak
i wchłanianie tłuszczów oraz witamin rozpusz-
czalnych w tłuszczach (witaminy A, D, E i K).
W razie upośledzenia trawienia tłuszczów rów-
nieŜ trawienie innych składników pokarmo-
wych zostaje upośledzone; tłuszcze bowiem,
tworząc warstwę na spoŜytych pokarmach,
uniemoŜliwiają trawienie ich przez enzymy.
W tych warunkach drobnoustroje jelito we, ata-
 TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 737

Tabela 56-1 Skład Ŝółci wątrobowej i pęcherzy- Ŝółciowych tworząc z nimi micele. Tak więc
kowej duŜe ilości cholesterolu zawarte w Ŝółci człowie-
śółć wątrobowa śółć pęche- ka ulegają solubilizacji dzięki rozpuszczalnym
natywna rzykowa w wodzie micelom i transportowi przez drogi
procentowa procento- procentowa
Ŝółciowe do światła jelit. Aktualna rozpuszczal-
zawartość wa zawar- zawartość ność cholesterolu w Ŝółci zaleŜy jednak od stosun-
w całej tość w sto- w ca-lej ku stęŜenia soli kwasów Ŝółciowych do stęŜenia
Ŝółci sunku do Ŝółci fosfatydylocholiny i do stęŜenia cholesterolu.
wszystkich Rozpuszczalność ta zaleŜy równieŜ od zawarto-
składników ści wody w Ŝółci. Ten fakt jest szczególnie waŜny
stałych dla rozcieńczonej Ŝółci wątrobowej.
Woda 97,00 — 85,92 UŜywając układu trójkątnych współrzędnych
Składniki stałe 2,52 — 14,08 (ryc. 56-2) Redinger i Smali byli w stanie
Kwasy Ŝółciowe 1,93 36,9 9,14 określić maksymalną rozpuszczalność choleste-
rolu w Ŝółci pęcherzykowej. W podanym ukła-
Mu cyna i barwiki 0,53 21,3 2,98
dzie kaŜdy punkt (determinowany trzema
Ŝółciowe
zmiennymi) znajdujący^ię ponad krzywą ABC
Cholesterol 0,06 2,4 0,26 dotyczy Ŝółci przesyconej cholesterolem lub
Kwasy tłuszczo- 0,14 5,6 0,32 w której dochodzi do wytrącenia tego lipidu.
we estryfikowa- Przyjmuje się, Ŝe uchorych z kamicą Ŝółciową
ne i nieestryfiko- w pewnym okresie ich Ŝycia wytwarzana jest
wane Ŝółć przesycona cholesterolem. W pewnym mo-
Sole nieorga- 0,84 33,3 0,65 mencie, pod wpływem sprzyjających czynni-
niczne ków, stanowiących jakby jądro krystalizacyjne
Gęstość 1,01 1,04 (np. infekcja bakteryjna) dochodzi do wytrące-
_
nia kryształków cholesterolu. Jeśli tak powstałe
PH 7,1-7,3 — 6,9-7,7
kryształki nie zostają szybko wydzielone z Ŝół-
cią do światła jelita, mogą. one rosnąć, tworząc
kamienie Ŝółciowe. Kiedy oznaczono aktyw-
ność głównych enzymów syntetyzujących kwa-
kując nie strawione pokarmy, są przyczyną sy Ŝółciowe w wątrobie u chorych z kamicą
wystąpienia procesów gnilnych i tworzenia się Ŝółciową, stwierdzono małą ich aktywność,
gazów. natomiast zwiększone wytwarzanie cholestero-
Zobojętnienie treści Ŝołądkowej. lu przez hepatocyty z następczym wzrostem
Oprócz zdolności tworzenia zawiesin, Ŝółć wy stęŜenia tego lipidu w wątrobie. Wydaje się, Ŝe
kazując pH nieco wyŜsze niŜ 7,0, neutralizuje spadek aktywności 7a-hydroksylazy jest przy-
kwaśną miazgę Ŝołądkową, przygotowując ją czyną zmniejszenia się pufi kwasów Ŝółciowych
do trawienia w jelicie. w krąŜeniu jejitowo-wątrobowym, będącego
Wydalanie cholesterolu. śółć jest dla wątroby sygnałem zapoczątkowującym
waŜną wydzieliną, z którą wydaiane są nie tylko wzrost syntezy cholesterolu. Skutkiem wzmoŜo-
cholesterol i kwasy Ŝółciowe, lecz takŜe liczne nej syntezy cholesterolu przez hepatocyty jest
leki, toksyny, barwniki Ŝółciowe oraz róŜnorod przesycenie Ŝółci tym steroidem, który nie jest
ne substancje nieorganiczne, takie jak miedz, w stanie rozpuścić się całkowicie w micelach
cynk i rtęć. złoŜonych z fosfatydylocholiny i soli kwasów
Ograniczona rozpuszczalność cho Ŝółciowych.
lesterolu w Ŝółci jest przyczyną tworze Podane informacje dotyczące rozpuszczalno-
nia się kamieni Ŝółciowych. Wolny chole ści cholesterolu wykorzystano w próbach klini-
sterol jest praktycznie nierozpuszczalny w wo cznych mających na celu zapobieganie powsta-
dzie; dlatego teŜ w Ŝółci występuje w micelach waniu nowych kamieni Ŝółciowych lub rozpusz-
złoŜonych z fosfatydylocholiny i soli kwasów czanie juŜ wytworzonych. Kwas chenodeoksy-
Ŝółciowych (p. str. 187). W rzeczywistości rów cholowy wydaje się być lekiem przydatnym
nieŜ fosfatydylocholina (główny fosfolipid Ŝó w leczeniu zachowawczym bezobjawowych
łci) jest nierozpuszczalna w Ŝółci, ulega ona i bezcieniowych kamieni Ŝółciowych zlokalizo-
jednak rozpuszczeniu dzięki soi om kwasów wanych w pęcherzyku Ŝółciowym. Ten kwas

47
738 / ROZDZiAŁ 56
60 40
-Procent soli kwasów
śółciowych

Ryc. 56-2. Metoda prezentacji trzech

głównych składników Ŝółci {sole kwasów
Ŝółciowych, fos- fatydylocholina i
cholesterol) w układzie współrzędnych
trójkątnych KaŜdy składnik wyraŜony jest
w procentach łącznej Ilości soli kwasów
Dwie lub więcej faz
(kryształki cholesterolu
płyn mioelamy)
Ŝółciowych, fosfatydylocholiny i
cholesterolu wyraŜonej w molach. Linia ABC
przedstawia maksymalną rozpuszczalność
cholesterolu w roztworach o zmiennej
zawartości soli kwasów Ŝółciowych i
fosfatydylocholiny. Punkt P oznacza normalny
skład Ŝółci, przy którym zawartość cholesterolu
wynosi 5%, fosfatydylocholiny 15%
i soli kwasów Ŝółciowych 80%. Znajduje się on w
obrębie strefy pojedynczej fazy płynu micelarnego. śółć o składzie wyznaczonym punktami
znajdującymi się powyŜej linii ABC zawiera nadmiar cholesterolu w postaci roztworu przesyconego
lub wytrąconej (jako kryształki lub płynne kryształki). (Według: Redinger R. N., Smali D. M.: Bile
composition, bile salt metabolism, and gallstones; Arch. intern. Med. 1972, 130, 620. Copyright ©
1972, American Medical Association, za zgodą).

Ŝółciowy wywiera bowiem swoiste działanie Tr yp s yna, ch ymo tr yp s yn a i elastaza

hamujące na reduktaze hydroksymetylogluta-
rylo-CoA, przez co zmniejsza syntezę chole-
sterolu w wątrobie.-vi.
5. Przemiana barwników Ŝółciowych.
Powstawanie barwników Ŝółciowych z
hemoglobiny zostało przedstawione w rozdz.
34.
Sok trzustkowy zawiera enzymy
atakujące wszystkie główne składniki
pokarmowe
Sok trzustkowy jest wodnistym, nielepkim
płynem podobnym do śliny pod względem
zawartości wody, zawierającym trochę
białka i inne składniki organiczne i
nieorganiczne, w tym głównie Na + , K+,
HCO^" i chlorki oraz małe ilości Ca2 + , Zn2 + ,
HPOJ" i SO*". pH soku trzustkowego jest
zdecydowanie zasadowe, waha się od 7,5 do 8,0
lub jest nawet wyŜsze.
Sok trzustkowy zawiera liczne enzymy. Nie-
które z nich wydzielane są jako zymogeny.
są endopeptydazami. Aktywność proteoli-
tyczna soku trzustkowego uwarunkowana jest
obecnością 3 endopeptydaz, tj. trypsyny, chymo-
trypsyny i elastazy. Działają one na białka
i polipeptydy treści Ŝołądkowej. W wyniku ich
działania powstają polipeptydy i (lub) peptydy.
Trypsyna działa swoiście na wiązania peptydo-
we utworzone przez aminokwasy zasadowe, zaś
chymotrypsyna na wiązania peptydowe utwo-
rzone przez aminokwasj pozbawione ładunku
elektrycznego (np. aminokwasy aromatyczne).
Wbrew swojej nazwie elastaza działa na wiele
wiązań peptydowych utworzonych przez małe
aminokwasy, np, glicynę, alaninę i serynę.
Wszystkie 3 wymienione enzymy sa, wydzielane
pod postacią zymogenów. Konwersja trypsyno-
genu do trypsyny katalizowana jest przez enzym
proteolityczny błony śluzowej jelita — enteroki-
naze. Ta ostatnia, działając na wiązanie pep-
tydowe utworzone przez lizynę odszczepia mały
polipeptyd od zymogenu. W wyniku tego dzia-

lania cząsteczka trypsyny rozprostowuje się, co
jest równoznaczne z odsłonięciem jej aktywno-
ści proteolitycznej. Powstała aktywna postać
trypsyny działa nie tylko na dalsze cząsteczki
trypsynogenu, lecz równieŜ na inne zymogeny
soku trzustkowego, przekształcając je w aktyw-
ne enzymy. I tak pod jej wpływem chymotryp-
synogen ulega przekształceniu do chjmotryp-
syny, proelastaza do elastazy i prokarboksypep-
tydaza do karboksyjpeptydazy.
Karboksypeptydaza jest egzopepty-
dazą. Powstałe pod wpływem endopeptydaz
polipeptydy ulegają dalszemu rozkładowi hyd-
rolitycznemu przez egzopeptydazę karboksype-
ptydazę. Enzym ten działa na C-końcowe wiąza-
nia peptydowe uwalniając pojedyncze amino-
kwasy.
Amylaza rozkłada skrobię i glikogen.
Aktywność amylolityczna soku trzustkowego
uwarunkowana jest obecnością oc-amylazy trzu-
stkowej. Działanie jej jest podobne do amylazy
ślinowej. Rozkłada ona skrobię i glikogen do
maltozy, maltotriozy (składającej się z 3 reszt
ot-glukozowych połączonych ze sobą wiązania-
mi w połoŜeniu 1 -»4), rozgałęzionych a-dekst-
ryn (rozgałęzienia uwarunkowane są wiązania-
mi między dwoma cząsteczkami glukozy w po-
łoŜeniu 1-^6), nierozgałęzionych oligosachary-
dów4 glukozy.
Lipaza rozkłada pierwszorzędowe
wiązanie esterowe triacylogliceroli. Li-
paza trzustkowa działa na granicy fazy wodnej
i tłuszczowej kropelek tłuszczowych, utworzo-
nych w przewodzie pokarmowym przez mecha-
niczne wytrząsanie treści pokarmowej w obec-
ności produktów działania lipazy ślinowej i Ŝo-
łądkowej, soli kwasów Ŝółciowych, kolipazy
(jest to białko obecne w soku trzustkowym),
fosfolipidów i fosfolipazy A2 {występującej rów-
nieŜ w soku trzustkowym). Zarówno fosfolipa-
za Aj, jak i kolipaza wydzielane są w postaci
proenzymów (zymogenów). Do ich aktywacji
konieczna jest hydroliza swoistego wiązania
peptydowego przez trypsynę. Aktywność fos-
folipazy A2 zaleŜna jest od obecności jonów
wapnia. Ograniczona hydroliza wiązania est-
rowego w pozycji 2 fosfolipidu przez fosfolipazę
A2 (p. ryc. 25-5) sprawia, Ŝe lipaza zostaje
związana przez substrat na granicy faz oraz Ŝe
zachodzi szybka hydroliza triacyloglicerolu.
Kolipaza, wiąŜąc się z fazą graniczną złoŜoną
z soli kwasów Ŝółciowych, triacyloglicerolu
i wody, stanowi jakby kotwicę wysokiego powi-
nowactwa dla lipazy. W wyniku całkowitej
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 739
hydrolizy triacyloglicerolu powstają glicerol
i kwasy tłuszczowe. NaleŜy jednak dodać, Ŝe
odszczepienie drugiego i trzeciego kwasu tłusz-
czowego od cząsteczki triacyloglicerolu jest co-
raz trudniejsze. Działanie hydrolityczne lipazy
trzustkowej jest prawie swoiste dla pierwszo-
rzędowych wiązań estrowych, tj. dla wiązania
estrowego w pozycji 1 i 3 triacylogliceroli.
W czasie trawienia tłuszczów faza wodna lub
„micelarna" zawiera micele o kształcie dysków
i liposomy złoŜone z soli kwasów Ŝółciowych
nasycone produktami hpolizy (p. ryc. 15-34).
Ze względu na trudności hydrolizy drugorzc-
dowego wiązania estrowego w cząsteczce triacy-
loglicerolu, wydaje się, Ŝe dochodzi najpierw do
odszczepienia kwasów tłuszczowych w pozycji
1 i 3 i powstania 2-monoacyl o glicerolu. Ponie-
waŜ kwas tłuszczowy tego ostatniego związku
związany jest z glicerolem drugorzędowym wią-
zaniem estrowym, musi on ulec, przed ostatecz-
nym odszczepieniem się od glicerolu, izomeracji
z wytworzeniem pier wszo rzędowego wiązania
estrowego. Proces izomeracji jest jednak proce-
sem powolnym. Ten fakt sprawia, Ŝe 2-monn-
glicerole są głównymi produktami końcowymi
trawienia triacylogliceroli oraz Ŝe mniej niŜ \U
spoŜytych tłuszczów jest całkowicie rozkładana
do glicerolu i kwasów tłuszczowych (ryc. 56-3).
Estry cholesterolowe są rozkładane
przez swoistą hydrolazę. W warunkach
panujących w świetle jelita estry cholesterolowe
ulegają rozkładowi przez hydrolazę estrów cho-
lesterolowych (esteraze cholesterolową). Tak
więc w jelitach wchłaniany jest wolny (nieest-
ryfikowany) cholesterol.
Rybonukleaza (RNA-za) i deoksyrybo-
nukleaza (DNA-za) warunkują trawienie
kwasów nukleinowych zawartych w pokarmach
(p. rozdz. 38 i 39).
Fosfolipaza A3 katalizuje hydrolizę
drugorzędowego wiązania estrowego
glicerolofosfolipidów zarówno pochodze-
nia Ŝółciowego, jak i pokarmowego. W wyniku
działania fosfolipazy A2 powstają lizofosfolipi-
dy.
Enzymy soku jelitowego kończą proces
trawienia
Sok jelitowy, wydzielany przez gruczoły dwu-
nastnicze (Brunnera) i jelitowe (Lieberkuhna),
zawiera enzymy trawienne. Wśród nich naleŜy
wymienić następujące:
1. Aminopeptydazę (Jest to egzopeptydaza
atakująca N-końcowe wiązania peptydowe po-
 740 / ROZDZIAŁ 56
ŚWIATŁ
O
JELITA
Absorpcja z micel;
z so!i
złoŜonych
kwasów
Ŝółciowych
Ryc. 56-3. Trawienie i wchłanianie triacylogliceroli. FA — długołań cuch owe kwasy tłuszczowe,
(Według: Mattson F. H., Volpenheim R. A.: The digestion and absorption of triglycerides; J. Biol. Chem.,
1964, 239, 2772 w modyfikacji autora rozdziału).
Hpeptydów i oligopeptydów) i dipeptydazy (wy-
kazują róŜną swoistogg, niektóre z nich znajdują
się w obrębie nabłonka jelitowego rozkładając
dipeptydy do wolnych aminokwasów).
Swoiste disacharydazy i oligosacharydazy,
np. a-glukozydazę zwaną równieŜ maltazą (en
zymy te katalizują odszczepienie pojedynczych
reszt cukrowych oligosacharydów i disachary-
dów wykazujących wiązanie ot (1 -» 4) glikozy-
dowe, rozpoczynając to działanie od niereduku-
jącego końca), izotnaltazę czyb' a -dekstrynazę
(hydrolizującą wiązania 1 -» 6 glikozydowe
a dekstryn), p-galaktozydazę czyli laktazę (od-
szczepia galaktozę od laktozy), sacharazę (hyd-
rolizującą sacharozę) i trehalazę (hydroliŜującą
trehaioze).
Fosfatazę (usuwającą resztę fosforanową
z organicznych związków fosforanowych np.
heksozofosforanów, glicerofosforanów i nuk-
leotydów powstałych w wyniku trawienia kwa-
|----
I-----Aeyl
I ----Aeyl
Chyiomlkrony
*-Gliceroi
___
sów nukleinowych zawartych w pokarmach
przez nukleazy),
Polinukleotydazy (rozkładające kwasy nu
kleinowe do nukleotydów).
Nukleozydazy (określane równieŜ jako fo-
sforylazy nukleozydowe —■ katalizują fosforoli-
zę nukleozydow do wolnych zasad purynowych
lub pirymidynowych i pentozofosforanów).
Fosfolipazę (enzym'ten, zawarty w soku
jelitowym, rozkłada foslblipidy do glicerolu,
kwasów tłuszczowych, kwasu fosforowego oraz
zasady, takiej jak cholina).
Większość produktów trawienia ulega
asymilacji
Końcowym skutkiem działania opisanych
wyŜej enzymów trawiennych jest rozłoŜenie
składników pokarmowych zawartych w poŜy-
wieniu do postaci, w której mogą być wchłania-
ne i przyswajane. Końcowymi produktami tra-
 TRAWIENIE 1 WCHŁANIANIE / 7*1

wiema węglowodanów są monosacharydy (głów-
nie glukoza), białek ~ aminokwasy, triacylo-
gliceroli — kwasy tłuszczowe, glicerol i mono-
glicerole, zaś kwasów nukleinowych — zasady
purynowe i pirymidynowe, nukleozydy i pentozy.
Polisacharydy błon komórkowych komórek
roślinnych oraz ligniny zawarte w poŜywieniu
nie są trawione przez enzymy ssaków. Tworzą
one tzw. włókna pokarmowe i stanowią więk-
szość nie strawionych resztek pokarmowych.
Włókna, oprócz tego Ŝe tworzą masę kałową,
spełniają inne waŜne funkcje (p. rozdz. 55).
W tabeli 56-2 zestawiono waŜniejsze procesy
trawienne.

Tabela 56-2. Zestawienie procesów trawiennych

Miejsce i bodziec Enzym Sposób Substrat Produkty
w ydzielania akt yw ac ji i działania
optymalne
warunki działania Bfizymu

Siinianki: wydzielają ślinę Arnylaza śli- Konieczna obec- Skrobią, ^gli- Maltoza, 1:6-glu-
w następstwie odruchu wy- nowa ność chlorków, pH kogen kozydy (oligosa-
zwolonego obecnością po- 6,6-6,8 charydy) i malto-
karmu w jamie ustnej trioza
Gruczoły jeŜyka Lipaza „języ- pH 2,0-7,5 optymalne Wiązanie est- Kwasy tłuszczo-
kowa" pH 4,0-4,5 rowe pierwszo- we i 2,3-diacylo-
rzedowe w po- glicerole
zycji sn-3, u-
tworzone przez
kwasy tłuszczo-
we krótkofań-
cuchowe

Gruczoły Ŝołądka: komórki Pepsyna A Konwersja pepsyno- Białka Peptydy

gtówne i okładzinowe wy- (dno Ŝołądka) genu do aktywnej pe-

dzielają sok Ŝołądkowy pod Pepsyna B psyny przez kwas sol-
wpływem bodźca odrucho- (część odźwier- ny, pH 1,0-2,0
wego lub gastryny nikowa)
Rennina Do aktywacji potrze- Kazeina mle- Wytrącanie ka-
bne są Ca1+, pH 4,0 ka zeiny

Trzustka: obecność kwaś- Trypsyna Konwersja irypsyno- Białka Potipeptydy

nej treści Ŝołądkowej w świe- genu do aktywnej Peptydy Di peptydy

tle dwunastnicy pobudza: trypsyny przez ente-
1) wydzielanie sekretyny rokinazę jefitową
przez błonę śluzową dwu- przy pH 5,2-6,0. Au-
nastnicy, sekretyna z kolei to kata lityczna akty-
stymuluje wydzielanie soku wacja przy pH 7,9
trzustkowego oraz 2) wy-
dzielanie cholecystokininy
stymulującej sekrecję enzy-
mów trzustkowych
Chymotrypsy- Wydzielana jako chy- Białka Te same jak przy
na motrypsy nogen, Ule- Peptydy irypsynie, silniej
ga konwersji do akty- wytrąca kazeinę
wnej chymotrypsyny mleka
przer trypsynę, pH8,0
742 / ROZDZIAŁ 56

H tab. 56-2
Miejsce i bodziec Enzym Sposób Substrat Produkty
wydzielania aktywacji i działania
optymalne
warunki działania enzymu
Elastaza Wydzielana pod po- Białka Poli peptydy

stacią proelastazy. Peptydy Dipeptydy

ulega aktywacji
przez trypsynę
Karboksypep- Wydzielana jako pro- C-końcowe Niskocząsteczko-
tydaza karboksypeptydaza. po li peptydy we peptydy, wo-
aktywowana przez lne aminokwasy
trypsynę
Amylaza pH 7,1 Skrobia, Maltoza, 1:6-
trzustkowa glikogen -glukozydy (oli-
gosacharydy) i
maltotrioza
Lipaza Aktywo wa n e przez Pierwszorzę- Kwasy tłuszczo-
sole kwasów Ŝółcio- dowe wiąza- we, monoacylo-
wych, fosfolipidy nia estrowe glicerole, diacy-
i kolipazę, pH 8,0 triacyloglice- loglicerole, glice-
roli rol
Rybonuklea- Kwasy rybo- Nukleotydj'
za nukleinowe
Deoksyrybo- Kwasy deok- Nukleotydy
nukleaza syrybonuklei-
nowe
Hydrolaza es- Aktywowana przez Estry chole- Wotny choleste-
trów choles- sole kwasów Ŝółcio- sterolowe rol i kwasy tłusz-
terolowych wych czowe
Fosfolipaza Wydzielana jako Fosfolipidy Kwasy tłuszczo-
Aj proenzym aktywo- we, lizofosfolipi-
wany przez trypsynę dy
iCa2+
Wątroba i pęcherzyk (Sole kwa- Tłuszcze oraz Koniugaty kwa-
Ŝółciowy. Cholecystoki- sów Ŝółcio- kwaśna mia- sów Ŝółciowych
nina, hormon btony śluzo- wych i zasa- zga pokar- z kwasami tłusz-
wej jelita a prawdopodob- dy) mowa po czowymi, delika-
nie równieŜ gastryna i sek- neutralizacji tna zawiesina
rety na, pobudzają pęche- obojętnych mi-
rzyk Ŝółciowy i wydzielanie ce li złoŜonych
Ŝółci przez wątrobę
i z soli kwasów
Ŝółciowych i tłu-
szczów oraz li-
p osom ów
Jelito cienkie. Sok wy- Aminopepty- N-końcowe Peptydy niskoczą-
twarzany przez gruczoły daza po li peptydy steczkowe. Wolne
Brunnera dwunastnicy aminokwasy
i gruczoły Lieberkiihna
Dipeptydazy Dipeptydy Aminokwasy
Sacharaza pH 5,0-7,0 Sacharoza Fruktoza, gluko-
za
 TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 743

cd. tab. 56-2

Miejsce i bodziec Enzym Sposób aktywacji Substrat Produkty
wydzielania i optymalne działania
warunki działania enzymu

Maltaza pH 5,8-6,2 Maltoza Glukoza

Laktaza pH 5,4-6,0 Laktoza Glukoza, galak-
toza

t Trehalaza Trehaloza Glukoza

Fosfataza pH8,6 Fosforany Wolny fosforan
organiczne
Izomaltaza lub 1:6 glukozy- Glukoza
1 ^-glukozy dy
daza
Polirtukleoty- Kwas nuklei- Nukleotydy
4|A
daza nowy -
Nukleozyda- Nukteozydy Zasady puryno-
zy (fosforyla- purynowe i we i pirymidyno-
zy nukleozy- pirymidyno-we we, fosforan pen-
dowe) tozy

W CHŁANIANIE Z PRZEWODU Węglowodany wchłaniane są w postaci

POKARMOWEGO POLEGA NA
TRANSPORCIE SKŁADNIKÓW
POKARMOWYCH DO KRĄśENIA
WROTNEGO LUB NACZYŃ
LIMFATYCZNYCH
Wchłanianie pokarmów w Ŝołądku jest nie-
wielkie, choć moŜliwa jest absorpcja znacznych
ii ości etanolu.
Jelito cienkie jest głównym narządem tra-
wiennym i wchłaniającym. W trakcie przecho-
dzenia przez nie ok. 90% pokarmów jest wchła-
nianych z wodą. W jelicie grubym wchłanianie
wody jest znaczniejsze, co sprawia, Ŝe pierwo-
tnie płynna zawartość jelita cienkiego w okręŜ-
nicy nabiera konsystencji stałej.
WyróŜnia się dwa szlaki wchłaniania skład-
ników pokarmowych z jelita cienkiego, leden
z nich prowadzi do krąŜenia wrotnego wątroby,
do którego dostają się składniki pokarmowe
rozpuszczalne w wodzie, zaś drugi szlak przez
naczynia limfatyczne i przewód piersiowy do
krąŜenia ogólnego. Drugim szlakiem transpor-
towane są składniki pokarmowe rozpuszczalne
w tłuszczach.
monosacharyd ów
Produkty trawienia węglowodanów wchła-
niane są z jelita czczego do krąŜenia wrotnego
w postaci monosacharydów, w tym głównie
heksoz (glukozy, fruktozy, mannozy i galak-
tozy) i pentoz (rybozy). Oligosacharydy (produ-
kty hydrolizy skrobi, zawierające 3—10 jedno-
stek monosacharydowych) i disacharydy ulega-
ją dalszej hydrolizie przez odpowiednie enzymy
rąbka szczoteczkowego błony śluzowej jelita
cienkiego, w tym równieŜ przez amylazę trzust-
kową adsorbowaną przez śluzówke jelitową.
W świetle jelita stwierdza się tylko niewielką
aktywność disacharydazową. Większą wykazu-
ją małe „węzły71 z rąbkiem szczoteczkowym
komórek nabłonkowych jelita.
Wchłanianie monosacharydów odbywa się
dwoma sposobami — drogą aktywnego trans-
portu (w obecności gradientu stęŜeń) oraz dyfu-
zji prostej. Wchłanianie niektórych cukrów od-
bywa się w jeszcze bardziej złoŜony sposób. Do
aktywnego transportu niezbędna jest następują-
ca konfiguracja cząsteczki cukru: konfiguracja
grupy hydroksylowej przy węglu drugim powin-
na być identyczna z występującą w glukozie,
musi być obecny pierścień piranozowy oraz
przy węglu w pozycji piątej musi występować
744 / ROZDZIAŁ 56

grupa metylowa lub pochodna grupy metylowej Białko

(grupa metylowa podstawiona). Wchłanianie prze-
noSnlka
fruktozy jest wolniejsze od glukozy i galaktozy.
i odbywa się na zasadzie dyfuzji prostej zgodnie
z gradientem stęŜeń. W warunkach fizjologicz-
nych we krwi stwierdza się niewielkie ilości
Glukoza
fruktozy oprócz tej, która jest pochodzenia
pokarmowego.
Rąbek
Pompa sodowa nasila aktywne szczote-
wchłaniania glukozy czkowy
Rąbek szczoteczkowy enterocytów zawiera
kilka układów transportowych. Niektóre z nich
są podobne do układów występujących w rąbku
szczoteczkowym komórek kanalikowych nei-
ronów wyspecjalizowanych w resorpcji zwrot-
nej róŜnych aminokwasów i cukrów. Przypusz- Nabłonek
jelitowy
cza się, Ŝe istnieje przenośnik wiąŜący w róŜnych
miejscach glukozę i przenoszący obydwie te
substancje przez błonę plazmatyczną enterocy-
tów. Zarówno glukoza, jak i Na+ mogą być
uwalniane do cytoplazmy, umoŜliwiając w ten
sposób przenośnikowi ciągłe powtarzanie swej
czynności transportowej. Jony Na+ transpor-
towane są zgodnie z gradientem ich stęŜeń
umoŜliwiając równocześnie przenośnikowi
transport glukozy w kierunku przeciwnym do Da naczyń włosowatych
gradientu jej stęŜeń. Wolna energia potrzebna
do transportu aktywnego pochodzi z rozpadu Ryc. 56-4. Tiansportglukozyprzez nabłonek jel>
hydrolitycznego ATP współdziałającego z pom- towy. Aktywny transport glukozy jest sprzęŜony
+ +
pą sodową wyrzucającą jony Na u na zewnątrz z pompą Na /K (1) lub z układem niezaleŜnym od
+
jonów Na (2). Proces dyfuzji przedstawia szlak
komórki. W miejsce jonów Na+ do komórki (3).
wchodzą jony K+ (p. ryc. 56-4). Aktywny
transport glukozy hamują oiiabaina, będąca
glikozydem nasercowym a równocześnie inhibi-
torem pompy sodowej^oraz floryzyna, będąca Defekty enzymów uczestniczących w
znanym inhibitorem rćsbrpcji zwrotnej glukozy trawieniu węglowodanów są
w kanalikach nerkowych. Stosunek wchłania- przyczyną swoistych zaburzeń
nego sodu do glukozy moŜe się zmienić lecz Niedobór laktazy. Nietolerancja laktozy,
zawsze odpowiada aktywności dwóch przenoś- disacharydu występującego w mleku, moŜe być
ników pracujących równolegle. Dla jednego spowodowana niedoborem laktazy. Zespół nie-
z nich stosunek wchłanianego Na do glukozy doboru laktazy naleŜy odróŜnić od zespołu
wynosi 1:1, zaś dla drugiego 3:1. Występuje nietolerancji mleka spowodowanego nadwraŜ-
równieŜ przenośnik glukozy niezaleŜny od Na+. liwością na białka zawarte w mleku, w tym
Proces hydrolizy polisacharydów, oligosa- zwykle na pMaktoglobulinę. Objawy przedmio-
charydów i disacharydów jest procesem szyb- towe i podmiotowe występujące w wymienio-
kim. Dlatego teŜ mechanizmy wchłaniania glu- nych zespołach są takie same. Wśród tych
kozy i fruktozy ulegają szybkiemu nasyceniu. objawów naleŜy wymienić bóle kolkowe brzu-
Rzucającym się w oczy wyjątkiem jest hydroliza cha, biegunki i wzdęcia. Objawy te spowodowa-
laktozy, przebiegająca o połowę wolniej niŜ ne są z jednej strony obecnością laktozy w świetle
hydroliza sacharozy. Ten fakt tłumaczy, dlacze- jelita oraz z drugiej zaś strony fermentacją tego
go hydroliza laktozy nie prowadzi do wysycenia dwucukru przez mikroorganizmy jelitowe.
mechanizmów transportowych glukozy i galak- Osmotycznie czynna laktoza, gromadząca się
tozy. w świetle jelita, jest przyczyną biegunek osmoty-

cznych. Ponadto iaktoza nie wchłonięta przez
jelito staje się substratem dla bakterii jelito-
wych, W wyniku fermentacji bakteryjnej po-
wstają gazy oraz metabolity laktozy draŜniące
jelito.
WyróŜnia się trzy typy niedoboru laktazy:
Dziedziczny niedobór laktazy. Ten
typ występuje względnie rzadko i charakteryzu
je się występowaniem objawów nietolerancji
laktozy krótko po,, urodzeniu. Po karmieniu
dziecka dietą bezlalctozową wszystkie objawy
nietolerancji znikają. Cechą charakterystyczną
tego typu niedoboru jest obecność laktozy
w moczu. Laktozuria spowodowana jest uszko
dzeniem nabłonka jelitowego przez laktozę
i wtórnym przedostaniem się tego disacharydu
przez uszkodzoną błonę śluzową jelita do krwi.
Wtórny niedobór laktazy. Spowodo
wany jest pierwotną chorobą jelit i wtórnym
niedoborem laktazy, przez co dochodzi do
upośledzonego trawienia laktozy. Choroba ob
jawia się nietolerancją mleka. Jest to typ niedo
boru laktazy nierzadko występujący w sprue
rodzimej i tropikalnej, kwashiorkor, zapaleniu
jelita grubego oraz w zapaleniu Ŝołądka i jelit.
MoŜe on wystąpić równieŜ po operacji wykona
nej z powodu wrzodu trawiennego.
Pierwotny niedobór laktazy. Jest to
względnie często występujący zespół, szczegól
nie wśród populacji kolorowych. PoniewaŜ ob
jawy chorobowe tego zespołu występują nie
w dzieciństwie, lecz dopiero u osób dorosłych,
przyjmuje się, Ŝe jest on spowodowany po
stępującym zanikiem aktywności laktazowej
u osób do tego predysponowanych.
Niedobór sacharazy. Stwierdzono wystę-
powanie dziedzicznego niedoboru zarówno sa-
charazy, jak i izomaltazy. Te dwa rodzaje
niedoboru występują równocześnie, poniewaŜ
sacharaza i izomaltaza tworzą wspólny kom-
pleks enzymatyczny. Objawy niedoboru wymie-
nionych disacharydaz występują juŜ we wczes-
nym dzieciństwie i są takie same jak w niedobo-
rze laktazy.
Disacharyduria. U niektórych chorych
z niedoborem disacharydaz moŜna stwierdzić
wzmoŜone wydalanie disacharydów z moczu.
U takich osób oraz u chorych z chorobą jelit
(np. sprue) dobowe wydalanie disacharydów
z moczem moŜe wynosić 300 mg lub więcej.
Wadliwe wchłanianie monosachary-
dów. Znany jest wrodzony zespół w którym
stwierdza się powolne wchłanianie glukozy i ga-
laktozy, spowodowane defektem mechanizmu
TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 74S
transportowego dla tych cukrów. PoniewaŜ
fruktoza nie jest transportowana tym mechaniz-
mem przenośnikowym, wchłanianie jej jest nor-
malne w tym zespole.
Produkty trawienia lipidów wchłaniane
są z miceli utworzonych przez sole
kwasów Ŝółciowych
2-Monoacyloglicerole, kwasy tłuszczowe
i niewielkie ilości 1-monoacylogiiceroli opusz-
czają fazę olejową zawiesiny tłuszczowej i dy-
funduja do miceli mieszanych i liposomów
złoŜonych z soli kwasów Ŝółciowych, fosfatydy-
locholiny i cholesterolu pochodzenia Ŝółciowe-
go (ryc. 56-2). PoniewaŜ micele są rozpuszczalne
w wodzie, umoŜliwiają one dostanie się produk-
tów trawienia tłuszczów do rąbka szczotecz-
kowego komórek błony śluzowej jelita, a na-
stępnie do wnętrza enterocytów. Sole kwasów
Ŝółciowych docierają do jelita biodrowego,
gdzie są wchłaniane i przechodzą do krąŜenia
jelitowo-wątrobowego (p. rozdz. 27). Fosfolipi-
dy pochodzenia pokarmowego i Ŝółciowego
(np. fosfatydylocholina) są rozkładane do kwa-
sów tłuszczowych i lizofosfolipidów pod wpły-
wem trzustkowej fosfolipazy A2 i resorbowane
przez nabłonek jelitowy. Estry cholesterolowe
ulegają hydrolizie pod wpływem hydrolazy est-
rów cholesterolowych pochodzenia trzustkowe-
go. Uwolniony pod jej wpływem wolny chole-
sterol wraz z większością cholesterolu zawar-
tego w Ŝółci przedostaje się do rąbka szczotecz-
kowego po uprzednim wniknięciu do miceli.
W warunkach fizjologicznych ponad 98% lipi-
dów zawartych w pokarmach jest wchłanianych
w jelitach.
W obrębie ściany jelit 1-monoacyloglicerole
ulegają dalszej hydrolizie do wolnego gticerolu
i kwasu tłuszczowego pod wpływem lipazy
róŜniącej się od Iipa2y trzustkowej. 2-Mono-
acyloglicerole ulegają rekonwersji do triacylo-
gliceroli szlakiem monoacyloglicerolowym
(ryc. 56-3). Proces resyntezy triacylogliceroli
z kwasów tłuszczowych wymaga „aktywacji"
tych ostatnich.
Synteza triacylogliceroli w błonie śluzowej
jelita przebiega podobnie jak w innych tkan-
kach (p. str. 284). Wchłonięte lizofosfolipidy
oraz większość wchłoniętego cholesterolu jest
takŜe reacylowana przez acylo-CoA, w wyniku
czego powstają fosfolipidy i estry cholesterolowe.
Uwolniony w świetle jelita w procesie lipolizy
glicerol nie ulega reutylizacji, lecz jest bezpo-
średnio wchłaniany do krąŜenia wrotnego. Na-
746 / ROZDZIAŁ 56
tomiast glicerol uwolniony w obrębie komórek
jelitowych moŜe bye wykorzystany do resyntezy
triacylogliceroli po uprzedniej aktywacji przez
ATP do glicerolo-3-fosforanu. Tak więc długo-
łańcuchowe kwasy tłuszczowe wchłonięte przez
komórki błony jelita mogą być uŜyte do resyntezy
triacylogliceroli.
Trtacyloglicerole, powstałe w enterocytach,
przewaŜnie nie dostają się do krąŜenia wrot-
nego. Większość wchłoniętych lipidów, w tym
równieŜ tbsfolipidy, estry cholesterolowe, wol-
ny cholesterol i witaminy rozpuszczalne w tłusz-
czach tworzą chylomikrony. Te ostatnie tworzą
limfę (tj. płyn o wyglądzie mleka), transpor-
towaną naczyniami chłonnymi jamy brzusznej
do przewodu piersiowego, a następnie dopiero
do krąŜenia systemowego (p. równieŜ ryc. 26-3).
Większość wchłoniętych kwasów tłuszczo-
wych, złoŜonych z 10 lub więcej atomów węgla,
niezaleŜnie od tego, w jakiej postaci zostały
reabsorbowane, występuje jako estry w limfie
przewodu piersiowego. Kwasy tłuszczowe krót-
kołańcuchowe, zawierające mniej niŜ 10—12
atomów węgla, transportowane są krwią Ŝyły
wrotnej w postaci nieestryfikowanej (jako „wol-
ne" kwasy tłuszczowe).
śaden ze steroli pochodzenia roślinnego (czyli
fitosteroli) z wyjątkiem aktywowanego crgo-
sterolu (czyli prowitaminy D) nie ulega reabsor-
pcji w jelitach.
Chyluria jest stanem chorobowym charak-
teryzującym się wydalaniem przez chorego
„mlecznego" moczu. Jest ona spowodowana
przetoką limfatyczną, tj. połączeniem układu
naczyń limfatycznych jelit z układem moczo-
wym. Podobną anomShą jest chylothora* cha-
rakteryzujący się gromadzeniem się limfy w ja-
mie opłucnowej. Jest on spowodowany nie-
prawidłowym połączeniem naczyń limfatycz-
nych jamy brzusznej z jamą Opłucnową. Dzięki
.podaniu w pokarmach triacylogliceroli zawiera-
jących krótkołaricuchowe kwasy tłuszczowe
(złoŜone z mniej niŜ 12 atomów węgla) w miejsce
kwasów tłuszczowych długołańcuchowych,
moŜna spowodować zniknięcie chylurii. Podob-
ne postępowanie u chorych z chyiothorax jest
przyczyną przejaśnienia się płynu opłucnowego.
Wymienione zmiany chylurii lub płynu w jamie
opłucnowej spowodowane są wniknięciem krót-
kołańcuchowych kwasów tłuszczowych bezpo-
średnio do krąŜenia wrotnego, a nie do chylomi-
kronów limfy.
Produktami trawienia białek
ulegającymi wchłanianiu w jelitach są
aminokwasy
W stanach fizjologicznych białka pokarmo-
we zostają prawie całkowicie rozłoŜone do
aminokwasów. Te ostatnie z kolei są szybko
wchłaniane przez jelito do krąŜenia wrotnego.
MoŜliwa jest jednak hydroliza niektórych pro-
duktów trawienia białek, tj. dipeptydów w ob-
rębie ściany jelitowej. NaleŜy dodać, Ŝe kar-
mienie zwierząt pełnowartościową mieszaniną
aminokwasów pozwala na normalne podtrzy-
manie ich Ŝycia.
Izomery (L), lecz nie (D) aminokwasów
transportowane są aktywnie przez ścianę jelita
od bieguna luminalnego do surowicówkowego.
W transporcie tym ma uczestniczyć witamina
B<j (fosforan pirydoksalu). Aktywny transport
L-aminokwasów zaleŜny jest od dostawy ener-
gii, czego dowodem jest fakt, Ŝe 2,4-dinitrofe-
nol, substancja rozprzęgająca fosforylację ok-
sydacyjną, hamuje ten transport (p. str. 152).
Aminokwasy są transportowane przez rąbek
szczoteczkowy przez liczne przenośniki, z któ-
rych wiele jest podobnych do przenośnika glu-
kozowego zaleŜnego od Na+ (ryc. 56-4). Wśród
przenośników zaleŜnych od Na+ naleŜy wymie-
nić przenośnik dla aminokwasów obojętnych,
przenośnik dla fenyloalaniny lub metioniny
oraz swoisty przenośnik dla iminokwasów ta-
kich jak prolina i hydroksyproiina. Scharak-
teryzowano równieŜ przenośniki niezaleŜne od
Na + , transportujące aminokwasy lipofilne
i obojętne (np. leucynę i fenyloalaninę) oraz
aminokwasy zasadowe (np. lizynę).
Aspekty kliniczne. Chorzy wykazujący
reakcję immunologiczną na niektóre spoŜyte
białka wchłaniają je bez uprzedniego ich trawie-
nia, strawione białka bowiem nie są immuno-
genne. Za moŜliwością przenikania niestrawio-
nych białek przez błonę śluzową jelit przemawia
fakt przedostania się przeciwciał zawartych
w siarze z przewodu pokamiowego noworodka
do krąŜenia.
Istnieje coraz więcej dowodów popierających
hipotezę, Ŝe sprue rodzima (nietropikalna) spo-
wodowana jest defektem umiejscowionym w sa-
mych komórkach błony śluzowej jelit, W wyni-
ku tego defektu polipeptydy powstałe po tra-
wieniu glutenu (głównego białka zawartego
w pszenicy) przez pepsynę i trypsynę wywierają
nie tylko miejscowo szkodliwy wpływ na błonę
śluzową jelit, lecz po wchłonięciu do krwi są
przyczyną powstawania przeciwciał przeciwglu-
 TRAWIENIE I WCHŁANIANIE / 747

Tabela 56-3. Miejsce wchłaniania poszczegól- Tabela 56-4. Objawy lub zespoły chorobowe
nych składników pokarmowych spowodowane wadliwym wchłanianiem poszcze-
gólnych składników pokarmowych
Miejsce wchłaniania Składnik pokarmowy
Objawy lub zespół Wadliwe wchłania-
Jelito czc2e Glukoza i inne monosa-
chorobowy nie składnika pokar-
charydy, niektóre disa-
mowego
charydy
M o n oacy 1 og 1 i c ero le.
kwasy tłuszczowe, gli-
cerol, cholesterol Niedokrwistość śelazo, witamina B,^
* Aminokwasy, peptydy folian
Witaminy, foiian Obrzęki Produkty trawienia bia-
Elektrolity, Ŝelazo. łka
wapń, woda TęŜyczka Wapń, magnez, witami-
Jelito kretę Kwasy Ŝółciowe na D
Witamina B-|2 Osteo poroŜa Wapń, produkty trawie-
Elektrolity nia białek, witamina D
Woda v
Nietolerancja mleka Laktoza
**
Krwawienia, siniaki, ła- Witamina K
ten owych. Udowodniono, Ŝe u chorych na mliwość naczyń
rodzimą sprue we krwi krąŜącej bardzo często
stwierdza się przeciwciała przeciwglutenowe lub Stolce tłuszczowe (ste- Lipidy i witaminy roz-
atorrhea) puszczalne w tłuszczach
skierowane przeciw frakcjom rozpadu tego biał-
ka. Czynnikiem szkodliwym glutenu jest polipe- Chorba Hartnupów (de- Aminokwasy obojętne
ptyd złoŜony z zaledwie 6 lub 7 aminokwasów. łekt przenośnika jelito-
Sprue rodzima u dorosłych jest niewątpliwie wego dla aminokwa-
sów obojętnych)
analogiem celiakii (choroby trzewnej) występu-
jącej u dzieci. Dowodzi ona moŜliwości przeni-
kania przez błonę śluzową jelita do krwi frag-
mentów białkowych większych niŜ aminokwa- propionowy i masłowy. W wyniku rozkładu
sy. Przenikanie takie zachodzi jednak tylko bakteryjnego fosfatydylocholiny mogą powstać
w określonych warunkach chorobowych. cholina oraz spokrewnione z nią aminy toksycz-
W tabeli 56-3 zestawiono miejsce wchłaniania ne (np. neuryna).
niektórych waŜniejszych składników pokarmo-
wych w jelitach, zaś w tab. 56-4 objawy lub
zespoły chorobowe spowodowane wadliwym
0 NCH
ich wchłanianiem.
H3C-N-CH,-CH3OH CHj
Cholina Neuryn

BAKTERIE JELITA GRUBEGO SĄ Wiele aminokwasów ulega dekarboksylacji

PRZYCZYNĄ PROCESÓW GNILNYCH
I FERMENTACYJNYCH
Większość spoŜytych pokarmów jest wchła-
niana w jelicie cienkim. Tutaj teŜ wchłania się
większość wody, co sprawia, Ŝe początkowo
półpłynna treść jelitowa przybiera konsystencję
bardziej stałą. W czasie wchłaniania poszczegól-
nych składników pokarmowych obserwuje sie
Ŝywą aktywność flory bakteryjnej jelit. Uczest-
niczy ona w procesach gnilnych i fermentacyj-
nych, podczas których powstają m.in. gazy
(takie jak dwutlenek węgla, metan, wodór, azot
i siarkowodór) oraz kwas octowy, mlekowy,
pod wpływem bakterii jelitowych z wytworze-
niem toksycznych amin (tj, ptomain).
DEKAHBOKSYLAZA
BAKTERYJNA
R-C-NHj
H
COj Jedna z ptomain
W wyniku takich reakcji dekarboksylacji
powstają: kadaweryna z lizyny, agmatyna z ar-
gininy, tyramina z tyrozyny, putrescyna z or-
nityny i histamina z histydyny. Niektóre z wy-
748 I ROZDZIAŁ 56
mienionych amin wykazują silne działanie wa-
zopresyjne.
Tryptofan w wyniku szeregu reakcji jest źród-
łem indolu i metyloindolu (skatolu), tj. substan-
cji odpowiedzialnych za zapach kału.
Indol Skatol
CH3
Aminokwasy zawierające siarkę zostają prze-
kształcone w merkaptany, takie jak metylo-
i etylomerkaptan oraz siarkowodór.
CH3SH
CH^SH
Etylomerkaptan
Metyiomerkaptan
!2H]
CH3SH -~CH,
Mety!o- Metan 1 siarkowodór
merkaptan
Jelito grube jest źródłem
znacznej ilości amoniaku powstającego w
wyniku działania bakterii na substraty azotowe.
Powstały amoniak dostaje się do krąŜenia
wrotnego i następnie do wątroby, gdzie jest
szybko usuwany z krwi. W chorobach
wątrobydetoksykacyjna rola tego narządu w
stosunku do amoniaku ulega upośledzeniu, co
jest przyczyną dostania się NH3 do krąŜenia
ogólnego, w którym moŜe osiągnąć stęŜenia
toksyczne. Sądzi się, Ŝe amoniak uczestniczy w
patogenezie śpiączki wątrobowej u niektórych
chorych. Wykazano, Ŝe podanie neomycyny,
antybiotyku hamującego rozwój jelitowej flory
bakteryjnej, znamiennie obniŜa stęŜenie we
krwi amoniaku pochodzenia jelitowego.
Stosowanie diety wysokobiałkowej u chorych
z zaawansowaną chorobą miąŜszu wątrobowe-
go lub wystąpienie u tych chorych krwawienia
do światła przewodu pokarmowego mogą być
przyczyną zatrucia amoniakiem. RównieŜ u ta-
kich chorych podawanie neomycyny ma działa-
nie lecznicze.
Bakterie jelitowe spełniają równieŜ
funkcje poŜyteczne dla człowieka
Fiora jelitowa moŜe stanowić aŜ 25% suchej
masy kałowej. U zwierząt trawoŜernych, u któ-
rych pokarmy składają się głównie z celulozy,
bakterie jelitowe lub występujące w Ŝwaczu
odgrywają istotną rolę w procesie trawienia,
rozkładają one bowiem polisacharydy do
wchłanialnych monosacharydów. Ponadto ba-
kterie te, Ŝyjące w symbiozie z gospodarzem,
uczestniczą w syntezie aminokwasów egzogen-
nych i witamin. ChociaŜ rola jelitowej flory
bakteryjnej u człowieka jest znacznie mniejsza
niŜ u zwierząt trawoŜernych, niemniej jest ona
poŜyteczna, poniewaŜ wytwarza pewne witami-
ny, szczególnie witaminę K i Bł2 oraz niektóre
inne witaminy grupy B.
PIŚMIENNICTWO
Bórgstrom B: The miceliar hypothesis of fat absorp-
tion: Must it be revisited? Scand J Gastroenterol
1985;20;389.
Gardncr M; Gastromtestinal absorption of intact
proteins. Annu Rev Nurt 1988;8:329.
Gargouri Y et al: Kinetic assay of human gastric
lipase on short- and long-chain triacyiglycerol
emulsions. Gastroenterology 198ó;91:919.
Foltmann B; Gastric proteinases. Essays Biockem
1981;17:
Nelson GJ, Ackman RG: Absorption and transport
of fat in mammals with emphasis on N-3 poiyun-
saturated fatty arids. Lipids 1988:23:1005.
Steven BR, Kaunitz JD, Wright EM: Intestinai trans-
port of amino acids and sugars. Annu Rev Pftysiol
1984;4fi:4l7.
Tso P: Gastrointestinal digesśon and absorption of
lipid. Adv Lipid Res 1985;21:143.
Wolfe MM, Soli AH; The physiology of gastric acid
secretion. New Engi J Med 1988;319:1707,
Glikoproteiny i
proteoglikany
Robert K. Murray, MD, PhD
■
WPROWADZENIE
Glikoproteiny są białkami, w których łań-
cuchy oligosacharydowe (glikanowe) przyłą-
czone są kowalencyjnie do rdzenia polipep-
tydowego,
Glikozoaminoglikany są polisacharydami zło-
Ŝonymi z powtarzających się jednostek disacha-
rydowych. Jednostka disacharydowa składa się
z aminocukru (glukozoaminy lub galaktozoa-
miny, która dodatkowo moŜe być siarczanowa)
oraz kwasu uranowego (gJukuronowego lub
idunonowego). W przeszłości glikozoamino-
glikany określano terminem „mukopolisachary-
dy". Obecnie wiadomo, Ŝe występują one zwyk-
le jako kowalencyjnie związane z białkiem i
określane są terminem proteoglikanów. Gliko-
koniugaty lub kompleksy węglowodanowe to
dwa zamienne określenia, uŜywane do opisywa-
nia makrocząsteczek zawierających jeden lub
więcej łańcuchów węglowodanowych kowalen-
cyjnie związanych z białkiem lub lipidami. Do
tej grupy makrocząsteczek zalicza się: gliko-
proteiny, proteoglikany i giikolipidy.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Białka osocza, z wyjątkiem albumin, są gliko-
proteinami. Wiele białek błon komórkowych (p.
rozdz. 45) zawiera znaczne ilości węglowoda-
nów. TakŜe niektóre substancje grupowe krwi (p.
rozdz. 60) są glikoproteinami, podczas gdy inne
są glikolipidamt. Niektóre hormony (np. gona-
dotropina kosmówkowa) to takŜe glikoprotei-
ny. Nowotwory coraz częściej rozpoznawane są
jako zaburzenia wynikające z nieprawidłowej
regulacji genetycznej (p. rozdz. 61). Główny
57
problem w nowotworach to przerzuty. Powsta-
ją one wskutek odrywwjia się komórek nowo-
tworowych od tkanek, z których pochodzą (np.
płuc) i dostają się z krwią do róŜnych narządów
i tkanek ustroju (np. mózgu), gdzie w warun-
kach niekontrolowanych rozrastają się, wywo-
łując katastrofalne następstwa. Onkolodzy są-
dzą, Ŝe do powstawania przerzutów przyczyniają
się w znacznej części zmiany w strukturze
ghkokoniugatów powierzchni komórek nowo-
tworowych. Ponadto niektóre choroby (muko-
polisacharydozy) są wynikiem zmniejszonej ak-
tywności specyficznych enzymów lizosomal-
nych, degradujących poszczególne typy gliko-
zoaminoglikanów; w wyniku spadku ich aktyw-
ności dochodzi do gromadzenia się jednego lub
więcej typów glikozoaminoglikanów, co wywo-
łuje róŜne objawy; przykładem moŜe być zespół
Hurler.
POWSZECHNIE WYSTĘPUJĄCYM
GLIKOPROTEINOM PRZYPISUJE SIĘ
LICZNE FUNKCJE
Glikoproteiny występują w większości or-
ganizmów, od bakterii do człowieka. Wchodzą
takŜe w skład większości wirusów zwierzęcych.
Nad niektórymi z nich prowadzono intensywne
badania, poniewaŜ były w części przydatne do
śledzenia procesów biosyntezy.
Do glikoprotein zaliczanych jest wiele białek
o odmiennych funkcjach (tab. 57-1); zawartość
składnika węglowodanowego waha się od 1%
do ponad 85% całkowitej ich masy. Mimo
intensywnych badań nad funkcjami glikoprote-
in wciąŜ niejasna jest dokładna rola łańcuchów
oligosacharydowych. Niektóre z nich przed-
stawione są w tab. 57-2.
750 / ROZDZIAŁ 57

Tabeła 57-1, Niektóre funkcje białek pełnione Tabela 57-2. Niektóre funkcje łańcuchów oltgo-
przez glikoproteiny sacharydowych glikoprotein*
Modulują własności fizykochemiczne, np. rozpusz-
Białka strukturalne:
czalność, lepkość, ładunek i denaturację
Ściany komórkowej Ochraniają przed proteolizą zarówno zewnątrz-, jak
Kolagen, elastyna i śródkomórkową
Fibryny
Białka macierzy kości Wpływają na proteolityczną obróbkę białek prekur-
sorowych do mniejszych cząsteczek Wykazują
Substancje o właściwościach smaru i ochron- aktywność biologiczną, np. hCG
nych: Wpływają na proces wbudowywania do błon, we-
Mucyny Wydzieliny wnątrzkomórkową migrację,
śluzowe
przepuszczalność i wydzielanie
Białka transportujące: Wpływają na rozwój embrionalny i róŜnicowanie
Witaminy Odpowiedzialne są w duŜej części za umiejscowie-
Lipidy nie się przerzutów nowotworowych
Minerały i pierwiastki śladowe
* Zaadaptowano z; Schachter H.: Biosynthetic
Białka o właściwościach immunologicz- controls that determine the branching and hetero-
nych: genity of protein-bound oligosaccharides; Bfo-
Immunoglobuliny Antygeny chem. Celt Bioi 1986, 64, 163.
zgodności tkankowej Składniki
dopełniacza Interferony dów. Konfiguracja przestrzenna cukrów w łań-
Hormony: cuchach oligosacbarydowych zmienia się w za-
Gonadotropina kosmówkowa leŜności od rodzaju wiązań i moŜliwości od-
Tyreotropina (TSH) działywania z innymi makrocząsteczkami, znaj-
dującymi się w sąsiedztwie oligosacharydów.
Enzymy: Przyjmuje się ogólnie, Ŝe łańcuchy oligosacha-
Proteazy Nukieazy rydowe kodują znaczną ilość informacji bio-
Glikozydazy logicznej, która zaleŜy od składu cukrowego, ich
Hydrolazy Czynniki sekwencji i konfiguracji przestrzennej. Dowo-
krzepnięcia dem na to są niektóre leki i toksyny, które
Substancje uczestniczące w interakcji ko działają ze specyficznymi łańcuchami oligosa-
mórek lub procesach rozpoznania biologicz charydów glikokoniugatów powierzchni komó-
nego: IJJ, rek {jak np. toksyna cholery oddziałuje z gang-
Komórka — komórka liozydami Gml; p. rozdz. 16). Ponadto, reszty
Komórka — wirus mannozo-6-fosforanu skierowują nowo synte-
Komórka — bakteria tyzowane enzymy lizosomalne do wnętrza lizo-
Receptory hormonów somów (p. poniŜej).
Substancje entyzamroŜeniowe u ryb antark-
tycznych
DOSTĘPNE SĄ TECHNIKI
Lektyny
DO WYKRYWANIA, OCZYSZCZANIA
I STRUKTURALNEJ ANALIZY
GLIKOPROTEIN
ŁAŃCUCHY OLIGOSACHARYDOWE
ZAWIERAJĄ INFORMACJĘ Wykrywanie
BIOLOGICZNĄ Glikoproteiny mogą być wykrywane w róŜ-
nych złoŜonych układach (np. błon komór-
Między sach ary darni moŜe być tworzona kowych) metodą elektroforezy Ŝelowej w obec-
ogromna liczba wiązań glikozyd owych. Na ności SDS (SDS-PAGE; p. rozdz. 3) i wybar-
przykład 3 róŜne heksozy mogą łączyć się ze wiane kwasem nad jodowym i odczynnikiem
sobą, tworząc ponad 1000 róŜnych trisachary- Schiffa (PAS), bowiem PAS wywołuje reakcję
barwną z grupą aldehydową cukrów. Mogą być
one równieŜ wykrywane techniką SPS-PAGE-
 GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 751

-radioautografii, opartej na pomiarze stopnia suje się GLC-MS^ połączoną z wysokorozdziel-

wbudowywania się odpowiedniego radioaktyw-
nego cukru do komórek.
Oczyszczanie i analiza strukturalna
Przed przystąpieniem do analizy struktural-
nej glikoprotein konieczne jest oddzielenie ich
od innych makrocząsteczek. MoŜna to osiągnąć
stosując konwencjonalne metody oczyszczania
białek. Najcenniejszą techniką stosowaną do
oczyszczania glikoprotein okazała się chroma-
tografia powinowactwa, wykorzystująca lektyny
do specyficznego wiązania się z pewnymi gliko-
proteinami (p. poniŜej). Ich skład węglowoda-
nowy oznacza się następnie po hydrolizie kwaś-
nej, stosując chromatografię gazową z detekcją
w postaci spektrometrii masowej (GLC-MS).
W przeszłości stosowano róŜne metody po-
zwalające określić szczegółową strukturę ich
łańcuchów oligosacharydowych. Obecnie sto-
czą spektrometrią NMR, co umoŜliwia często
całkowite oznaczanie struktury (tzn. składu
cukrowego, rodzaj wiązań i ich anomerycznej
konfiguracji) łańcuchów glikanowych większo-
ści glikokoniugatów. Szczegółowe dane doty-
czące wiązań między cukrami w glikoprotei-
nach (co wykracza poza zakres tego rozdziału)
są bardzo waŜne w oznaczaniu struktury i funk-
cji tych makrocząsteczek.
SIEDEM DOMINUJĄCYCH CUKRÓW
W LUDZKICH GLIKOPROTEINACH
ChociaŜ znanych jest ok. 200 naturalnie wy-
stępujących monosacharydów, to tylko 7 po-
wszechnie występuje w'łańcuchach oligosacha-
rydowych glikoprotein (tab. 57-3). Większość
tych cukrów omówiono w rozdz. 14. Kwas

Tabela 57-3. NajwaŜniejsze cukry występujące w ludzkich glikoproteinach. Struktury większości

wymienionych cukrów są przedstawione w rozdz. 15.
Cukier Typ UŜywany Uwagi
skrót Alukleotydo-
wy cukier
Ga laktoza Heksoza Gat UDP-Gal Występuje w N-wiązanych glikopro-
teirtach często jako przedostatni cu-
kier wiązany do NeuAc oraz w rdzeniu
trisacharydowym proteoglikanów
Glukoza Heksoza Glc UDP-Glc Występuje podczas syntezy N-wiąza-
nych glikoprotein, ale nieobecna
w dojrzałych glikoproteinach
Mannoza Heksoza Man GDP-Man Główny cukier N-wiązanych gliko-
protein
Kwas N-acety- Kwas sjalowy NeuAc CMP-NeuAc Występuje często jako terminalny cu-
foneuramino- kier w 0- i N-wiązanych glikoprotei-
wy nach. Znane są takŜe inne typy kwa-
sów sjalowych, ale w organizmie lu-
dzkim głównie występuje NeuAc
Fukoza Deoksyheksoza Fuc GDP-Fuc Występuje na zewnątrz łańcuchów
0- i N-wiązanych glikoprotein, lub
teŜ moŜe być wiązana do reszty
GIcNAc poiączonej N-glikozydowo
z Asn
N-acetylogala- Aminoheksoza GalNAc UDP-GatNAc Obecna w 0- i N-wiązanych gliko-
ktozoamina proteinach
N-acetyloglu- Aminoheksoza GIcNAc UDP-GIcNAc Cukier połączony jest z azotem Asn
kozoamina łańcucha polipeptydowego N-wiąza-
nych glikoprotein ale moŜe równieŜ
występować w innych pozycjach łań-
cucha oligosacharydowego tych bia-
łek
752 / ROZDZIAŁ 57
N-acetyloneuraminowy (NeuAc) jest terminal-
nym cukrem łańcucha oligosacharydowego
i zwykle przyłączony jest do reszty galaktozy
(Gal) lub N-acety!ogaJaktozoaminy. inne
przedstawione w tabeli cukry moŜna znaleźć
w bardziej wewnętrznych pozycjach.
CUKRY NUKLEOTYDOWE DZIAŁAJĄ
JAKO CUKRY DONOROWE W WIELU
REAKCJACH BIOSYNTEZY
Pierwszym odkrytym cukrem nukleotydo-
wym była urydynodifosfoglukoza (UDP-Glc).
Typowe cukry nukieotydowe biorące udział
w biosyntezie glikoprotein są wymienione
w tab. 57-3. Nie wiadomo, dlaczego niektóre
pochodzą z UDP, a inne z guanozynotrifos-
foranu (GTP) lub cytydynomonofosforanu
(CMP).
Te nukleotydy są wykorzystywane w wielu,
ale nie we wszystkich reakcjach glikozylacji
zachodzących w procesie biosyntezy glikoprote-
in. (p. poniŜej). Hydrofobowe wiązanie między
grupami fosforanowymi a cukrami jest typo-
wym wiązaniem wysokoenergetycznym i ma
wysoki potencjał przenoszenia, grup. Zaktywci-
wane cukry mogą być przenoszone do odpowie-
dnich akceptorów pod warunkiem, Ŝe dostępne
są swoiste transferazy.
Cukry nukieotydowe są tworzone w cyto-
plazmie z odpowiednich nukleotydów trifos-
foranowych. Tworzenie u rydynod i fosforanu
galaktozy przebiega w dwóch następujących
reakcjach.
PIROFOSFORYLAZA
u nr-GLUKOZOWA
UTP-f Glukozo-1 -fosforan * UDP-GIC +
+ pirofosforan
EPIMiRAZA
UDP-Glc
UDP-Glc<->UDP-Gal
PoniewaŜ większość reakcji glikozylacji za-
chodzi wewnątrz aparatu Golgiego, systemy
przekaźników (permutaz i systemy transportu)
transportują cukry nukieotydowe przez błonę
aparatu Golgiego. Znane są układy transpor-
tujące UDP-Gal, GDP-Man i CMP-MeuAc do
cystern aparatu Golgiego. pziałają one na
zasadzie anty portu; tzn. dopływowi jednego
cukru nukleotydowego towarzyszy odpływ jed-
nej cząsteczki odpowiedniego nukleotydu (np.
UMP, GMP lub CMP), powstałego z cukru
nukleotydowego. Ten mechanizm zapewnia od-
powiednie stęŜenie kaŜdego cukru nukleotydo-
wego wewnątrz aparatu Golgiego. UMP jest
tworzony z UDP-Gal w poniŜszej reakcji:
a ALAKTOZYLO-
TRANSFERAZA
UDP-Gal białko -. białko-Gal + UDP
NUKUEOZYDO-
D1FOSFOFOSFATAZA
UDP-+UMP+P,
EGZOG LI KOZYDAZY
I EN DOG LI KOZYDAZY
SĄ UśYTECZNE W BADANIACH
GLIKOPROTEIN
Pewne glikozydazy o określonej specyfice
okazały się uŜyteczne w badaniach aspektów
funkcjonalnych i strukturalnych glikoprotein
(tab. 57-4). Enzymy te działają albo w zewnętrz-
Tabela 57-4. Niektóre glikozydazy uŜywane do
badań struktury i funkcji glikoprotein. Enzymy róŜ-
nego pochodzenia są często specyficzne dla pew-
nych typów wiązań gtikozydowych, jak teŜ dla ich
anomerycznej konfiguracji. Miejsca działania en-
doglikozydazy F i H pokazane są na ryc. 57-4.
F działa na wiązanie glikozydowe łańcuchów oli-
gosacharydowych typu zarówno wysokomanno-
zowego, jak i kompleksowego, podczas gdy H dzia-
ła tylko na typ pierwszy.
Enzymy Typ
Neuraminidaza Egzoglikozydaza
Galaktozy da za Egzoglikozydaza
Endogfikozydaza F Endoglikozydaza
Endoglikozydaza H Endoglikozydaza
nej (egzoglikozydazy), albo w wewnętrznej (en-
doglikozydazy) pozycji iańcucha oligosachary-
dowego. Przykładami egzoglikozydaz są neura-
minidaza i galaktozydaza; uŜyte po kolei powo-
dują usunięcie końcowej reszty NeuAc oraz
przedostatniej reszty Gal z większości gliko-
protein. Endoglikozydazy F i H są przykładami
drugiej grupy enzymów; enzymy te rozrywają
łańcuch oligosacharydowy w określonych miej-

scach występowania reszt GlcNac, w pobliŜu
tańcucha^ polipeptydowego (tzn. w wewnętrz-
nych pozycjach) i dlatego teŜ są uŜyteczne
w badaniach strukturalnych duŜych łańcuchów
oligosacharydowych. Trawienie glikoprotein je-
dną lub kilkoma z wymienionych glikozydaz
wykorzystuje się do badań pewnych procesów
biologicznych związanych z usunięciem specyfi-
cznych cukrów.
Doświadczenia prowadzone przez Ashwella i
wsp. na początku lat siedemdziesiątych wyka-
zały, Ŝe odsłonięcie reszt Gal, na skutek działa-'
nia neuraminidazy, prowadzi do szybkiego za-
nikania ceruloplazminy w surowicy. Kolejne
prace wykazały, Ŝe na powierzchni komórek
wątrobowych znajduje się receptor rozpoznają-
cy resztę galaktozylową wieJu desjalizowanych
białek osocza (tzn. nie zawierających NeuAc),
który zarazem prowadzi do ich endocytozy. Te
prace jasno pokazały, Ŝe poszczególne cukry
mogą odgrywać główną rolę w spełnianiu przy-
najmniej jednej biologicznej właściwości (deter-
minują czas przebywania w krwiobiegu) głów-
nych glikoprotein.
LEKTYNY MOGĄ BYĆ UśYWANE
DO OCZYSZCZANIA I BADANIA
FUNKCJI GLIKOPROTEIN
Lektyny są białkami pochodzenia roślinnego,
które wiąŜą jeden lub więcej specyficznych
cukrów. Ich rola w roślinach jest wciąŜ badana.
Wiele lektyn zostało oczyszczonych i więcej niŜ
40 z nich jest dostępna w handlu (tab. 57-5).
Lektyny znalazły liczne zastosowanie w bada-
niach biochemicznych, miedzy innymi:
Tabela 67-5.Trzy iektyny i cukry, z którymi one
oddziałują. W większości przypadków lektyny wy-
kazują specyficzność w stosunku do anornerycznej
konfiguracji wiązania glikozydowego (a i {'•): to nie
jest pokazane w tabeli.
Lektyna Stosowany Cukier
skrót
Con A
Konkanawali- Man i Glc
na
Lektyna sojo- — Gal i GalNA
wa
Agtutynina WGA GIcNAc i NeuAc
kiełków psze-
nicy
4S — Biochemia
GLIKOPROTEINY i PROTEOGUKANY / 7S3
1. W oczyszczaniu i analizie glikoprotein.
Lektyny, takie jak* konkanawalina A (Con A),
mogą wiązać się kowalencyjnie z podłoŜem
obojętnym, takim jak sefaroza. Takie związane
cząsteczki sefaroza-Con A mogą być uŜyteczne
do oczyszczania glikoprotein, zawierających
łańcuchy oligosacharydowe, reagujące z Con A,
Jako narzędzie do badań powierzchni ko
mórek. PoniewaŜ lektyny rozpoznają specyficz
ne cukry, wiec mogą być uŜywane do badań
ogólnych reszt cukrowych znajdujących się na
powierzchni komórek. Lektyn uŜywano w licz
nych badaniach porównawczych glikoprotein
powierzchni komórek nowotworowych i prawi
dłowych (p. rozdz. 61). Badania te wykazały, Ŝe
do spowodowania aglutynacji komórek nowo
tworowych w porównaniu z normalnymi po
trzebne są mniejsze ilości pewnych lektyn, co
sugeruje, Ŝe organizacja i struktura licznych
glikoprotein powierzchni komórek nowotworo
wych jest inna niŜ ta, którą moŜna spotkać na
powierzchni komórek normalnych.
Do wytwarzania mutantów komórkowych
pozbawionych pewnych enzymów, uczestniczą
cych w syntezie oligosacharydów. Okazuje się
bowiem, Ŝe jeśh prowadzi się hodowie tkan
kowe komórek ssaków w odpowiednim stęŜeniu
niektórych lektyn (np. Con A), to większość
z nich obumiera, a tylko kilka opornych przeŜy
wa. Wykryto, Ŝe takie komórki często pozba
wione są pewnych enzymów, które uczestniczą
w syntezie oligosacharydów. Przypuszcza się
więc, Ŝe komórki są oporne dlatego, Ŝe nie
wytwarzają jednej lub więcej powierzchniowych
glikoprotein zdolnych do wiązania się z uŜytymi
do tego celu lektynami. UŜycie takich mutan
tów komórkowych ma istotne znaczenie w wy
jaśnianiu licznych aspektów biosyntezy gliko
protein.
ISTNIEJĄ 4 GŁÓWNE KLASY
GLIKOPROTEIN
Na podstawie rodzaju wiązania między łań-
cuchem polipeptydowym a łańcuchem oligo-
sacharydowym glikoproteiny mogą być podzie-
lone na 4 klasy: 1) zawierające wiązanie między
Ser lub Thr a GalNAc (ryc. 57-1), 2) proteo-
glikany zawierające wiązanie między Ser a Xyi,
3) kolagen zawierający wiązanie między hydro-
ksylizyną (Hyl) a Gal i 4) glikoproteiny zawiera-
jące wiązanie między Asn a GIcNAc.
W klasach 1, 2 i 3 odpowiednie aminokwasy
754 / ROZDZIAŁ 57
CH2OH
Ryc. 57-1. Wiązanie N-acetylogalaktozoaminy
do seryny i N-aceiyloglukozoaminy do asparaginy,
przyłączone są do reszt cukrowych przez wiąza-
nie O-glikozydowe (tzn. w wiązaniu bierze
udział grupa OH ze strony łańcucha amino-
kwas owego i reszta cukrowa). Natomiast
w czwartej klasie występuje wiązanie N-glikozy-
dowe (tzn. w wiązaniu bierze udział N grupy
amidowej asparaginy i reszta cukrowa). Klasy
2 i 3 występują stosunkowo rzadko, dlatego teŜ
określenia O-wiązane glikoproteiny często uŜy-
wa się, podobnie jak tutaj, do opisywania
glikoprotein klasy l^JCtasa 4 określana jest
terminem N-wiązane "glikoproteiny. Znane są
równieŜ inne mniejsze klasy. Liczba łańcuchów
oligosacharydowych przyłączonych do jednego
łańcucha polipeptydowego moŜe zmieniać się
od 1 do 30 lub więcej, a liczba reszt cukrowych
tworzących jeden łańcuch oligosacharydowy
waha się od 2 lub 3 do bardzo wielu. Ponadto,
niektóre glikoproteiny zawierają łańcuchy oli-
gosacharydowe zarówno O-, jak i N-wiązane.
O-wiązane glikoproteiny zawierają
tripeptydową sekwencję Asn-Y-Ser
(Thr)
Większość połączeń O-glikozydowych wystę-
puje przy wolnych grupach OH reszt Ser i Thr
polipeptydu z tripeptydową sekwencją Asn-Y--
Ser (Thr), gdzie Y jest dowolnym aminokwa-
sem, innym niŜ asparaginian. Ta specyficzna
sekwencja jest glikozylowana i to, czy do niej
dojdzie, zaleŜy od konformacji przestrzennej
białka występującego w siateczce śródplazma-
tycznej.
Występowanie i struktura łańcu-
chów oligosscharydowych 0-wiąza-
nych glikoprotein. Wiele glikoprotein tej
klasy wykryto w mucynach. O-glikozydowe
wiązania występują równieŜ w glikoproteinach
krąŜących lub związanych z błonami. Ponadto
wykazano, Ŝe GalNAc jest cukrem najczęściej
bezpośrednio wiązanym do reszt Ser iub Thr
(ryc, 57-1) i zwykle reszta Gal lub NeuAc jest do
niej przyłączona. Struktury dwóch typowych
łańcuchów oHgosacharydowych tej klasy poka-
zano na ryc. 57-2. Poznano równieŜ wiele
innych odmian.
NeuAc °2'6 GalNAc ■ Ser(Thr)
GalNAc •Ser(Thr)
NeuAc
Ryc. 57-2. Struktury dwóch
O-wiązanych oligo-
sacharydów występujących
w (A) mucynach śli-nianek podszczękowych i (B)
fetuinie oraz sjalo-glikoproteinie bfon ludzkich
erytrocytów. (Według; LennarŜ W. J.: The
Biochemistry of Glycoproteins and Proteoglycans;
Plenum Press, 1980, za zezwoleniem)
Biosynteza O-wiązanych glikoprote-
in. Polipeptydowe łańcuchy tych i innych gliko-
protein są kodowane przei mRNA; poniewaŜ
większość glikoprotein to integralne białka bło-
nowe lub białka sekrecyjne, toteŜ ogólnie moŜ-
na powiedzieć, Ŝe ulegają one translacji na
polirybosomach związanych z błonami (p.
rozdz. 40). Łańcuchy oligosacharydowe typu
O-glikozydowo wiązanych glikoprotein są wy-
twarzane przez stopniowe dodawanie cukrów
pochodzących z cukrów nukleotydowych, takich
jak UDP-GalNAc, UDP-Gal i CMP-NeuAc.
Enzymy katalizujące ten typ reakcji są glikozy-
iotransferazami glikoproteinowymi związanymi
 GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 755

z błonami. Synteza kaŜdego takiego enzymu jest
kontrolowana przez jeden specyficzny gen.
Ogólnie moŜna powiedzieć, Ŝe synteza jednego
specyficznego typu wiązania wymaga aktywno-
ści odpowiednio specyficznej transferazy (tzn.
obowiązuje załoŜenie „jedno wiązanie — jedna
glikozylotransferaza"). Enzymy katalizujące
dodawanie wewnętrznych reszt cukrowych zna-
jdują się w siateczce śródplazmatycznej i doda-
wanie pierwszych cukrów następuje podczas
translacji (tzn. występuje kotranslacyjna mody-
fikacja białka). Natomiast enzymy dodające
końcowy cukier (taki jak NeuAc) znajdują się
w aparacie Golgiego.
N-wiązane glikoproteiny zawierają
wiązanie Asn-GIcNAc
Ta klasa wyróŜnia się obecnością wiązania
Asn-GIcNAc (ryc. 57-1). Jest ona główną klasą
glikoprotein, dobrze zbadaną, dzięki łatwej do-
stępności do tkanek, w których występuje (np.
białka osocza). NaleŜą do niej zarówno gliko-
proteiny, będące integralnymi białkami błono-
wymi jak teŜ białkami krąŜącymi (osoczowymi).
Główne róŜnice między nimi, jak równieŜ po-
przednimi klasami, poza rodzajem aminokwa-
su, do którego są przyłączone łańcuchy oligo-
sacharydowe (głównie Asn zamiast Ser), doty-
czą ich biosyntezy.
Klasy IV-wiązanych glikoprotein i ich
struktury. Znane są 3 główne klasy N-wiąza-
nych glikoprotein: kompleksowe, hybrydowe
i wysokomannozowe (ryc. 57-3). Częścią wspól-
ną w tej klasie jest pentasacharyd (Man)3
(GlcNAc)2, wyróŜniony linią przerywaną na
ryc. 57-3, jak równieŜ na ryc. 57-4. RóŜnią się
one między sobą jedynie zewnętrznymi roz-
gałęzieniami. Obecność wspólnego pentasacha-
rydu dowodzi, Ŝe wszystkie 3 klasy mają wspól-
ny ogólny mechanizm biosyntezy. Glikoprotei-
ny typu kompleksowego zwykle zawierają koń-
cową resztę NeuAc oraz charakterystyczne re-
szty Gal i GlcNAc, które często są składnikami
laktozoaminy (obecność powtarzającego się fra-
gmentu laktozoaminy (Galp>4GlcNAc P l-3)n
jest charakterystyczna dla czwartej klasy gliko-
protein, tzw. klasy polUaktozoaminowej; klasa
ta jest waŜna, poniewaŜ do niej naleŜą substan-
cje grupowe krwi I/i.
Większość oligosacharydów typu komplek-
sowego zawiera 2, 3 lub 4 zewnętrzne roz-
gałęzienia (ryc. 57-3), chociaŜ opisano takŜe
struktury zawierające 5 rozgałęzień. Rozgałę-
zienia oligosacharydów są często nazywane

Kwas sjalowy Kwas sjatowy

a2,3 Iub6 O2,3lub6

l
6 Man Man Man
(31,4 aUl «1,2| aUl
GtcŃAc GlcNAc GtcNAc Man Man Man Man Man

Man Man Man Man Man Man

.1.3^ ^ .6 a1>X *<?* <O3X X^V6
±GlcNAc-
J -------------- »-Man Man-« p •-■■■ GicNAc Man
i 01,4 i01,4 101,4
GIcNAe GlcNAc GlcNAc
I 01,4 |01,4 |01,4
±Fuc ■ GlcNAc GlcNAc GlcNAc
^ GlcNAc
L ---- !------------ 1 ---------
Asn Asn
Asn Wysoko man noŜowe
Kompleksowe Hybrydowe
Ryc. 57-3. Struktury głównych typów asparagino-
wiązanych oligosacharydów. WyróŜniony obszar jest
rdzeniem pentasacharydowym, powszechnie występującym we wszystkich N-wiązanych glikoproteinach.
(Według: Kornfeld R., Kornfeld S: Assembly óf asparagine-linked oligosaccharides^mw. Rev. Biochetn.
1985, 54, 631, za zezwoleniem). ________ - ___________________________________________

\
756 / ROZDZIAŁ 57

Endogllkozydaza F na polirybosomach związanych z błonami. Łań-

' 04 04 * powstają na skutek usunięcia reszt Glc i 6 Man,
Man ------ GIcNAc —j- GIcNAc —*—
Asn
Man-a3
Enduglikozydaza H
Ryc. 57-4. Schematyczny diagram podstawowe-
go rdzenia peniasacharydowego wszystkich N-
wiązanych oligosacłiarydów, do którego mogą
być przyłączone róŜne łańcuchy oligosacharydowe.
Wskazane są równieŜ miejsca działania endogliko-
zydaz F i H.
antenami i struktury takie określa się jako bi-,
tri-, tetra- i pentaantenowe. W typie komplek-
sowym glikoprotein występuje ogromna liczba
łańcuchów oligosacharydowych, a struktura
przedstawiona na ryc. 57-3 jest jedną z wielu.
Inne łańcuchy kompleksowe mogą być zakoń-
czone Gal lub Fuc. Łańcuchy oligosacharydo-
we typu wysokoman noŜowego zawierają doda-
tkowo 2—6 reszt Man przyłączonych do rdze-
nia pentasacharydowego. Makrocząsteczki ty-
pu hybrydowego mają cechy charakterystyczne
dla obu tych typów.
Przegląd procesów związany 2 bio-
syntezą N-wiązanych giikoprotein. Le-
loir i wsp. opisali występowanie oligosacharydu
związanego z difosibdolicholem (aligosachary-
do-P-P-DoI), który pełni główną rolę w biosyn-
tezie N-wiązanych glikoprotein. Ogólną struk-
turę łańcucha oligosacharydowe go tego związ-
ku moŜna przedstawić następującym wzorem
(Glc)3(ManyGJcNAs)rR. gdzie R = P-P-Dol.
W pierwszym etapie biosyntezy cukry najpierw
przyłączone są do difosfodolicholu, a później
łańcuchy oligosacharydowe są przenoszone
w całości do odpowiednich reszt Asn, będących
akceptorami apoglikoprotein podczas syntezy
cuchy oligosacharydowe typu kompleksowego
tworząc rdzeń pentasacharydu (Man)3(GlcNAc)2
(ryc. 57-4). Następnie określone glikozylotrans-
ferazy, zlokalizowane najczęściej w aparacie
Golgiego, przenoszą charakterystyczne dla łań-
cucha kompleksowego cukry (GIcNAc, Gal,
NeuAc) na odpowiedni akceptor. Natomiast
łańcuchy wysokomannozowe powstają przez
przyłączanie reszt Gal lub usuwanie pewnych
peryferyjnych reszt Man. Proces, w wyniku
którego łańcuchy głikanowe N-wiązanych gli-
koprotein są najpierw częściowo usuwane, a po-
tem przebudowywane, określa się jako proces
przekształcania (obróbki) oUgosacharydów. Po-
czątkowe etapy biosyntezy N- i O-wiązanych
glikoprotein znacznie róŜnią się między sobą.
I tak w biosyntezie N-wiązanych glikoprotein
uczestniczy oligosacharyd-P-P-Dol, natomiast
nie uczestniczy on w biosyntezie O-wiązanych
glikoprotein.
W procesie tym moŜna wyróŜnić dwa etapy:
1) tworzenie i przeniesienie oligosacharydu-P--
P-dolicholu, 2) obróbka łańcuchów oligosa-
charydowych.
1. Tworzenie i przeniesienie związ-
ków typu oligosacharyd-P-dolichol- -
poliizoprenol występuje zarówno w tkan-
kach eukariotycznych, jak i u bakterii. Ten
nośnik prekursorowych jednostek oligosacha-
rydowych bierze udział w syntezie błon komór-
kowych bakterii, jak równieŜ w biosyntezie N-
wiązanych glikoprotein. W tkankach euka-
riotycznych do syntezy wykorzystywany jest
dolichol, związek naleŜący do rodziny poliizo-
prenoii. Dolichol, obok gumy, jest najdłuŜszym
naturalnie występującym węglowodorem: skła-
da się on z 17—20 powtarzających się pojedyn-
czych podjednostek izoprenoidowych (ryc.
57-5).

i
H I HO-CH,-CH,-C- CH, I ■CHi- CH,
CH,- CH=;C-CHj I
I CH,~CH=C-CHj
CH,

Ryc. 57-6. Struktura dolicholu. Fosforan w fosforanie dolicholu połączony jest z grupą alkoholową, po
lewej stronie cząsteczki. Fragment objęty klamrą jest częścią izoprenu (n = 17—20 jednostek izo-
prenoidowych).
 GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 757

W biosyntezie oligosacharydu-P-P-dolicholu b. Następnie przyłączonych zostaje 5 reszt

bierze udział fosfodolichol (Dol-P), który po-
wstaje w reakcji dolicliotu z ATP (nośnik fos-
foranu), katalizowanej przez kinazę dolicholo-
wą.
GkNAc-difosfo-doUchol (GlcNAc-P-P-Dol)
jest głównym lipidem, spełniającym rolę akcep-
tora dla innych cukrów tworzących oligosacha-
ryd-P-P-Dol. Jest on syntetyzowany na błonach
szorstkiej siateczki śródpiazmatycznej z Dol-P
i UDP-GlcNAc w następujących reakcjach:
Dol-P : UDP-GIcNAc GIcNAc-P-P-Dol+UMP
Reakcja ta jest pierwszym etapem tworze-
nia oligosacharydu-P-P-Dol. Kolejne reakcje
przedstawione są na ryc. 57-6.
Dalsze etapy tworzenia się oligosacharydu-P-
-P-dolicholu przebiegają następująco:
a. Druga reszta GlcNAc zostaje przeniesiona
na pierwszą, przy czym UDP-GlcNAc jest jej
nośnikiem.
Man, pochodzących z GDP-Man.
c. W końcu przyłączone zostają 4 kolejne
reszty Man, pochodzące z Dol-P-Man.
DoJ-P-Man powstaje w następującej reakcji:
Dol-P + GDP-Man <-> Dol-P-Man + GDP
d. Biosyntezę oligosacharydu prekursorowe-
go kończą 3 reszty glukozy przeniesione z Dol-
-P-Glc. Dol-P-Glc powstaje w reakcji podobnej
do wyŜej przedstawionej z lą róŜnicą, Ŝe Dol-P
i UDP-Glc są substratami.
NaleŜy zwrócić uwagę na to, Ŝe pierwsze
7 cukrów (2 reszty GlcNAc i 5 reszt Man)
pochodzi z cukrów nukleotyd owych, podczas
gdy 7 ostatnich cukrów W resziy Man i 3 reszty
Glc) jest przenoszonycn^z cukrów dolicholo-
wych. Rezultatem powyŜszych reakcji jest zwią-
zek przedstawiony na ryc. 57-7. Jego wzór
sumaryczny moŜna podać jako (Glc)3(Man)9
(GlcNAc)2-P-P-Dol.

UDPGIcNAc

Dol-P
■>*---------Tunlkamycyna
-UMP

GlcNAc-P-P-Dol M-M
UDPGtaNAc M
M-M M-tG!cNAc)s~P-P-Doi
UDP
G-G-G-M-M-M
GlcNAc- ,P-Dol
Gl GDP-M
M-P-Dol iG-P-Dol
GDP" M-GIcNAc-GIcNAc-P-P- {Ml.-(GlcNAc),-P-P-Dol
P-Dol
Dol

M M-P-Dol
M-(GlcNAc)i-P-P-Dol
(GOP-M), M-M-M

Ryc. 57-8. Szlak biosyntezy dolicholo-P-P-oligosachsrydu. Rodzaje powstałych specyficznych wiązań

sa pokazane na ryc. 57-7. MoŜna zauwaŜyć, Ŝe zewnętrzne resay mannozy pochodzą z GDP-mannozy,
podczas gdy większość reszt mannozy i glukozy pochodzi z dolicholo-P-rnannozy i doticholo-P-glukozy.
UDP-urydynod(fosforan;Ool—dolichol; P—fosforan; UMP — urydynomonofosforan,GDP — guanozy-
nomonofosforan; M — mannoza; G — glukoza. __________________________________________
758 / ROZDZIAŁ 57
Bi.2 Man
■ Man
^■Man
Man
1.3
_L2*Ma»^Man£H*Man
Ryc. 57-7. Struktura dolicholo-P-oligosacharydu. {Według: Lennarz W, J.;
Glycoproteins and Proteoglycans; Plenum Press, 1980, za zezwoleniem).
Oligosacharydy związane z difosfodolicho-
lem są przenoszone w całości na nowo zsyn-
tetyzowane białko związane z błoną szorstkiej
siateczki śródplazmatycznej. by wytworzyć N-
glikozydowe wiązanie z jedną lub kilkoma
specyficznymi resztami Asn łańcucha polipep-
tydowego. Reakcja jest katalizowana przez
„transferazę oligosacharydową", która jest en-
zymem związanym z błoną wewnętrzną siate-
czki. Transferaza ta moŜe rozpoznać i przenieść
kaŜdy lipid o strukturze R-(GlcNAc)2-P-P-Dol.
Glikozylacja zachodzi na resztach Asn tripep-
tydowej sekwencji Asn-X-Ser/Tłir, gdzie X jest
dowolnym aminokwasem, innym niŜ reszty
proiiny i kwasu asp ara gin owego. Uprzywilejo-
wanymi miejscami do glikozylacjijest tripeptyd
wykazujący konformację przestrzenną p. Tylko
ok. \'i reszt Asn ulega glikozylacji i białka podat-
ne na ten proces moŜna podzielić na dwie grupy:
sekrecyjne i integralne błonowe. Białka cytoplaz-
my stosunkowo rzadko ulegają glikozylacji. Na
ryc. 57-8 przedstawiono reakcję przeniesienia oraz
późniejszy proces gliksj^lacji N-wiązanych gliko-
protein, jak równieŜ lokalizację tych ostatnich
w strukturach subkomórkowycłi.
Drugim produktem reakcji katalizowanej
przez transferazę oligosacharydową jest doli-
cholo-P-P, który pod wpływem fosfatazy ulega
konwersji do dolicholo-P, Dolicholo-P moŜe
ponownie słuŜyć jako akceptor w syntezie innej
czą steczki o I ig osa c h a ry do- P- P-dolich o lu.
2. Przekształcanie (obróbka) łańcu-
chów otigosacharydowych.
a. Wcześniejsza faza. Na rycinie 57-8
pokazane są róŜne typy reakcji biorących udział
w tym procesie. Reakcję 1 katalizuje transferaza
oligosacharydową (p. poniŜej), W reakcji
2 i 3 kolejno usuwane są: przez glukozydazę
I końcowa reszta Glc oraz przez glukozydazę II
dwie reszty Glc. W przypadku glikoprotein typu
wysoko ma nnozowego proces ten moŜe być za-
Ma n j SiS iUGlc NAc —* Glc NAc -P -P -Do llc h ol
•a 1,3
The Biochemisłry of
________
trzymany na tym etapie, lub teŜ mogą dodat-
kowo zostać usunięte 4 reszty Man. Natomiast
łańcuchy typu kompleksowego tworzone są
w dalszych etapach. Mianowicie 4 zewnętrzne
reszty Man są usuwane w reakcjach 4 i 5 przez
róŜne mannozydazy. W reakcji 5, katalizowanej
przez GlcNAc-transferazę I, reszta GlcNAc jest
dodawana do jednej Man. Działanie kolejnego
enzymu, mannozydazy (ot-mannozydazy II apa-
ratu Golgiego) umoŜliwia przebieg reakcji 7,
w wyniku której dochodzi do redukcji reszt
Man w rdzeniu do 3 reszt (ryc. 57-4).
Na rycinie 57-8 reakcje I i II przedstawiają
dodatkowy waŜny szlak metaboliczny prze-
kształcania oligosacharydów. Przedstawiona
jest tutaj synteza jednostek oligosacharydo-
wych enzymów Hzosomalnych, które po uzys-
kaniu specyficznego markera kierowane są do
lizosomów. W reakcji I reszta GlcNAc-1-P jest
przenoszona na grupę OH przy węglu 6 jednej
lub więcej reszt Man tych enzymów. Reakcja ta,
przedstawiona niŜej, jest katalizowana przez
GlcNAc-fosfotransferazę. Nośnikiem GlcNAc
jest UDP-GlcNAc, zaś produktem reakcji
UMP.
| Glc-NAC-FOSFOTRAMSFERAZA |
UDP-GtellAc+Man-BialkoiGIcNAc-i-P-e-Man-Białko+UMP
W reakcji II reszta GlcNAc jest usuwana pod
wpływem fosfodiesterazy, pozostawiając fosfo-
rylowane reszty Man w pozycji 6 Man.
j FOSFODIESTEHAZA |
GlcNAc-1-P-6-Man-Białko i P-6-Man-Białko+GlcNAc
Receptor dla Man-6-P zlokalizowany w apara-
cie Golgiego wiąŜe resztę Man-6-P i kieruje ją
potem do lizosomów. Fibroblasty pochodzące
od pacjentów, u których stwierdza się chorobę
 GUKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 759

SZORSTKIE RETIKULUM S ROD PLAZM ATYCZ NE'

Ryc. 57-8. Schematyczny szlak biosyntezy oligosacharydów. Reakcje są katalizowane przez następujące
enzymy: 1 — oligosacłiarylotransferaza, 2 — a-glukozydaza I, 3 — a-glukozydaza II, 4 — ct1,2-
-mannozydaza, I. N-acetyloglukozoaminylofosfotransferaza, II. N-acetyio-glukozoamino-1-fosfodies-
tero-s-N-acetyloglukozoaminidaza siateczki śródplazmatycznej, 5 — a-mannozydaza I aparatu Golgiego,
6 — N-acetyloglukozoaminylotransferaza I, 7 — %- ma n noŜy baza II aparatu Golgiego, 8 — N-acetylolo-
glukozoaminylotransferaza II, 9 — fu kozy I otrą n sfer aza, 10 — galaktozylotransferaza, 11 —sjalilotrans-
feraza, ■— N-acetyloglukozoamina, O — mannoza, A — glukoza, A — fukoza, • — gaiaktoza,
♦ — kwas sjalowy. (Według: Kornfeld R.. Kornfeld S.: Assembly of asoaragine-Nnked oligosaccharides;
Annu. Rev. Biochem. 1985, 54, 631, za zezwoleniem). ____ ________________________

wtrętów komórkowych (I-cell disease) (p. poni-
Ŝej) mają receptory dla fosfomannoŜowych oli-
gosacharydów, lecz wykazują duŜy niedobór
GlcNAc-fbsfotransferazy.
b. Późniejsza faza. Łańcuchy oligosacha-
rydowe typu kompleksowego tworzą się dzięki
przyłączaniu dodatkowych cukrów do jedno-
stek oligosacharydowych powstałych w reakcji
7. W reakcji 8 druga reszta GlcNAc jest doda-
wana do zewnętrznej reszty Man innych roz-
gałęzień biantenowej struktury pokazanej na
ryc. 57-8: enzymem katalizującym ten etap jest
GlcNAc-transferaza II. Natomiast w reakcjach
9, 10, i 11 katalizowanych przez fukozylo-,
gaiaktozylo- i sjalilotransferazy kolejno doda-
wane są reszty Fuc, Gal i NeuAc.
760 / ROZDZIAŁ 57
S u bk om orko we miejsca. Głównymi miejsca-
mi, w których zachodzi proces glikozylacji, są
siateczka śródplazmatyczna i aparat Golgiego,
co pokazano na ryc. 57-8. Łańcuchy oligo-
sacharydowe są przyłączone w szorstkiej siate-
czce śródplazmatycznej i jest to zjawisko zarów-
no ko-, jak i potranslacyjne. W siateczce śród-
plazmatycznej zachodzi równieŜ odcinanie reszt
GIc oraz niektórych peryferyjnych reszt Man.
Aparat Goigiego składa się ze specyficznych
cystern, mianowicie: cis, środkowych i trans,
które mogą być rozdzielone za pomocą od-
powiedniego wirowania. Glikoproteiny po-
wstałe w siateczce śródplazmatycznej przeno-
szone są potem do cystern cis Golgiego. Wiele
róŜnych badań potwierdziło, Ŝe enzymy uczest-
niczące w procesie syntezy glikoprotein wyka-
zują swoistą lokalizację w cysternach Golgiego.
Jak wynika z ryc. 57-8 oc-mannozydaza I apara-
tu Golgiego (katalizująca reakcje 5) znajduje się
głównie w rejonie cis aparatu Golgiego, podczas
gdy GlcNAc-transferaza (katalizująca reakcję
6) okazała się być obecna w rejonie środkowym
aparatu Golgiego. Natomiast fukozylo-, galak-
tozyio- i sjalilotransferazy (katalizujące reakcje
9, 10 i 11) obecne są w rejonie trans aparatu
Golgiego.
W regulację procesu glikozylacji
glikoprotein wciągniętych jest wiele
enzymów i kolejność działania tych
enzymów
Jest oczywiste, Ŝe glikozylacja glikoprotein
jest procesem złoŜonym, w którym bierze udział
wiele enzymów. Udowodniono, Ŝe w tym złoŜo-
nym procesie uczestniczy 7 glikozylotransferaz,
ale teoretycznie moŜe występować wiele innych.
Znane są liczne rodzaje innych glikozylotrans-
feraz (np. sjalilotransferazy). Pierwsze etapy
biosyntezy N-wiązanych glikoprotein (tzn. two-
rzenie i przenoszenie oligosacharydów) są kont-
rolowane przez następujące czynniki: 1) obec-
ność odpowiednich miejsc akceptorowych na
białku, 2) odpowiednie stęŜenie Dol-P w tkan-
kach i 3) aktywność transferazy oligosachary-
dowej.
Proces przekształcania łańcuchów oligosa-
charydowych równieŜ podlega kontroli. Tymi
czynnikami kontrolującymi są: 1) aktywność
w komórkach róŜnych hydrolaz i transferaz
biorących udział w syntezie róŜnych typów
łańcuchów oligosacharydowych (np. typu kom-
pleksowego czy wysokomannozowego); oczy-
wiście, jeśli swoista transferaza nie występuje
w tkance, to odpowiednie wiązanie cukrów nie
powstaje; 2) niektóre z enzymów mogą działać
dopiero po uprzednim działaniu innych en-
zymów, np. działanie GlcNAc-transferazy
I (ryc, 57-8) umoŜliwia następną reakcję katali-
zowaną przez oc-mannozydazę II aparatu Gol-
giego; 3) aktywności róŜnych transferaz zmie-
niają się w czasie cyklu Ŝyciowego organizmów,
co częściowo wyjaśnia fakt tworzenia róŜnych
łańcuchów oligosacharydowych podczas kolej-
nych etapów tego cyklu; 4) fakt, Ŝe poszczególne
glikozyl o transferazy mają róŜną wewnątrzko-
mórkową lokalizację sprawia, Ŝe pełnią one
waŜną rolę w regulacji procesów biosyntezy
glikoprotein, np. jeśli syntetyzujące sie białko
ma być integralnym białkiem błonowym siate-
czki śródplazmatycznej (np. HMG-CoA), to
nigdy nie jest transportowane w rejonie aparatu
Golgiego, gdzie mogłoby napotkać enzymy
przekształcające białka znajdujące się w tym
rejonie; zgodnie z tym nie jest zaskoczeniem, Ŝe
reduktaza HMG-CoA jest glikoproteiną wyso-
komannozową; 5) inny waŜny czynnik to kon-
formacja przestrzenna białka. Badania biosyn-
tezy glikoprotein przez spokrewnione wirusy
wykazały, Ŝe zawierają one róŜne typy łań-
cuchów oligosacharydowych, kiedy były hodo-
wane w tej samej komórce; ten fakt moŜna by
najlepiej wytłumaczyć tym, Ŝe białka mają róŜ-
ną konformację przestrzenną, która decyduje
o miejscach glikozylacji; 6) profile enzymów
uczestniczących w procesie przekształcania jed-
nostek oligosacharydowych wykazują znaczne
róŜnice między gatunkowe; jednostki oligosa-
charydowe wirusa Sindbis, w zaleŜności od
komórki gospodarza, w której były hodowane,
mogą być typem wysokomannozowym lub
kompleksowym; 7) interesujące są równieŜ ba-
dania aktywności enzymów róŜnych typów ko-
mórek nowotworowych; są dowody, Ŝe komórki
nowotworowe syntetyzują róŜne łańcuchy oligo-
sacharydowe (np. często mają więcej rozgałę-
zień) w porównaniu do komórek kontrolnych.
Interesująca wydaje się korelacja między aktyw-
nością specyficznych enzymów uczestniczących
w przekształceniach potranslacyjnych a zdol-
nością nowotworów do tworzenia przerzutów
(p. rozdz. 61).
Wiele substancji hamuje proces
glikozyiacji
Znane są liczne związki, które hamują róŜne
etapy przekształcania glikoprotein. Przykłada-
mi takich związków mogą być: tunikamycyna,

Tabela 57-6. Trzy inhibitory enzymów uczest-
niczących . w procesie glikozylacji
glikoprotein i miejsca ich działania
Inhibitor Miejsce działania
Tunikamycyna Inhibitor enzymu katalizującego
dodawanie reszty GIcNAc do
Dolichol-P w pierwszym etapie
biosyntezy oligosacharydu-P-P-
-dolicholu
Deoksynojirimy-
cyoa
Inhibitor glikozydazy i i II
Swainsomria
Inhibitor mannozydazy II
deoksynojirimycytia i swainsonina. W tabeli 57-6
przedstawiono działanie tych inhibitorów.
Związki te mogą być uŜywane jako czynniki
hamujące róŜne etapy biosyntezy glikoprotein,
jak równieŜ do badania skutków tego hamowa-
nia. Na przykład, jeśli komórki są hodowane
w obecności tunikamycyny, to proces syntezy
N-wiązanych glikoprotein nie nastąpi. Działa-
nie tych inhibitorów w pewnych przypadkach
wzmaga wraŜliwość białek na proteolizę. Oka-
zało się, Ŝe hamowanie glikozylacji przez róŜne
inhibitory nie wpływa w sposób stały na sek-
wencję normalnie wydzielanych białek.
CHOROBA WTRĘTÓW
KOMÓRKOWYCH (I -CELL DISEASE)
JEST WYNIKIEM NIEMOśNOŚCI
UMIESZCZENIA ENZYMÓW
L1Z0S0MALNYCH W LIZOSOMACH
Jak to wyjaśniono powyŜej, Man-6-P jest
chemicznym markerem kierującym enzymy li-
2osomalne do lizosomów. Badania hodowli
fibroblastów pochodzących od pacjentów,
u których rozpoznano chorobę wtrętów komór-
kowych (l-cell disease), wykazały istotną rolę
tego markera w tym procesie chorobowym.
Okazało się bowiem, Ŝe fibroblasty zmienione
chorobowo mają małe stęŜenie prawie wszyst-
kich enzymów lizosomalnych, a lizosomy gro-
madzą duŜe ilości nie zdegradowanych róŜnych
makrocząsteczek. JednakŜe w surowicy pacjen-
tów z tym schorzeniem stwierdza się znacznie
zwiększone stęŜenie tych enzymów, co sugeruje,
Ŝe enzymy lizosomalne są syntetyzowane, ale
nie mogą dostać się do wewnątrzkomórkowych
miejsc przeznaczenia. Dodanie do hodowli fib-
GUKOPROTEINy I PROTEOGUKANY / 761
roblastów pochodzących od pacjentów, u któ-
rych rozpoznano wymieniona chorobę, enzy-
mów lizosomalnych otrzymanych od zdrowych
osobników wykazało, Ŝe komórki mają zdol-
ność wychwytywania egzogennych enzymów
lizosomalnych, co dowodzi, Ŝe posiadają nor-
malne receptory dla enzymów lizosomalnych.
Badania te sugerują, Ŝe enzymy lizosomalne
chorych z chorobą wtrętów komórkowych naj-
prawdopodobnej nie mają markera rozpoznają-
cego, a enzymy lizosomalne zdrowych osob-
ników mają go. Fibroblasty pacjentów z choro-
bą wtrętów komórkowych, mimo Ŝe mają recep-
tory dla fosfomannozowych oligosacharydów,
nie są w stanie umieścić tego markera na
jednostkach wielomannoŜowych hydrola2 lizo-
somalnych, gdyŜ nie mają GlcNAc-fosfotrans-
ferazy uczestniczącej w "f^tn procesie. Te bada-
nia biochemiczne nie tylko wyjaśniły patogene-
zę opisywanej choroby, ale równieŜ przyczy-
niły się do poszerzenia wiedzy na temat trans-
portu nowo syntetyzowanych białek do specyfi-
cznych organelli, w tym przypadku do lizoso-
mów.
PROTEOGLIKANY
I GLIKOZOAMINOGLIKANY
Glikozoaminogłikany występujące
w proteoglikanach zbudowane są z
powtarzających się jednostek
disacharydowych
Proteoglikany są białkami złoŜonymi, zawie-
rającymi kowalencyjnie przyłączone glikozoa-
minoglikany (GAG). Białka kowalencyjnie wią-
Ŝące GAG nazywane są rdzeniami białkowymi;
wyizolowanie tych makrocząsteczek w formie
nie zdegradowanej sprawia wiele trudności, ale
wprowadzenie nowoczesnej techniki inŜynierii
genetycznej do badań nad proteoglikanami do-
starcza coraz to waŜniejszych informacji na
temat ich struktury. Ilość składnika cukrowego
przypadająca na łańcuch polipeptydowy w pro-
teoglikanach jest znacznie większa niŜ w gliko-
proteinach, sięga aŜ 95% ich całkowitej masy.
Znanych jest 7 rodzajów GAG: kwas hialuro-
nowy, siarczan chondroityny, siarczan kerata-
nu I i II, heparyna, siarczan heparanu i siarczan
dermatanu. GAG są nierozgalęzionymi polisa-
charydami złoŜonymi z powtarzających się jedno-
stek disacharydowych, gdzie jednym ze skład-
ników jest zawsze aminocukier (stąd nazwa
GAG), tj. D-glukozoamina lub D-galaktozoa-
762 / ROZDZIAŁ 57
mina, drugim zaś (wyjątkiem jest siarczan kera-
tanu) kwas uronowy, tj. kwas D-glukuronowy
(GlcUA) lub jego epimer, kwas L-iduronowy
(IdUA). Z wyjątkiem kwasu hialuronowego,
wszystkie GAG zawierają grupę siarczanową,
w postaci albo O-estrowej, albo N-siarczanowej
(jak w heparynie i siarczanie heparanu). Kwas
hialuronowy jest jedynym wyjątkiem, bowiem
brak jednoznacznych dowodów na temat kowa-
lencyjnego połączenia tego kwasu z białkiem, co
wynika z powyŜszej definicji proteoglikanów.
W przeszłości napotykano wiele trudności zwią-
zanych z wyodrębnieniem tych złoŜonych mak-
rocząsteczek. JednakŜe są one waŜnymi skład-
nikami substancji podstawowej tkanki łącznej,
pełniącymi wiele istotnych biologicznych funk-
cji, co więcej, w róŜnych stanach chorobowych,
w których dochodzi do przebudowy tkanki,
zachodzą równolegle zmiany w proteoglika-
nach. Nic dziwnego, Ŝe związki te są przed-
miotem wzrastającego zainteresowania.
Biosynteza proteoglikanów obejmuje
przyłączenie glikozoaminoglikanów do
rdzenia białkowego, wydłuŜenie i
zakończenie łańcuchów
Przyłączenie do rdzenia białkowego.
Znane są 3 typy wiązania między GAG a rdze-
niem białkowym.
O-gHkozydowe wiązanie między ksylozą
(Xyl) a seryną (Ser), które występuje tylko
i wyłącznie w proteogtikanach. Powstaje ono
przez przeniesienie reszty Xyl z LJDP-ksylozy na
Ser. Następnie dwie reszty Gal są dodawane do
reszty Xyl, tworząc charakterystyczny trisacha-
ryd Gal-Gal-Xyl-Ser: Dalszy wzrost łańcuchów
GAG zachodzi na końcowej reszcie Gal.
O-glikozydowe wiązanie tworzone między
GalNAc a Ser (Thr), występujące w siarczanie
keratanu II. Powstaje ono dzięki przeniesieniu
GalNAc z UDP-GlcNAc na Ser (lub Thr)
łańcucha poiipeptydowego.
N-glikozydowe wiązanie między GLcNAc
a azotem amidowym Asn, które jest charak
terystyczne dla N-wiązanych glik o protein.
W syntezie tego wiązania uczestniczy oligo-
sacharyd-P-P-Dol, co zostało opisane powyŜej.
Synteza rdzenia białkowego, jak teŜ powsta-
wanie niektórych wiązań, zachodzi w siateczce
śródplazmatycznej. Natomiast większość póź-
niejszych etapów biosyntezy łańcucha GAG
i ich modyfikacje następują w aparacie Gol-
giego.
WydłuŜanie łańcucha. Do syntezy łań-
cuchów GAG wykorzystywane są odpowiednie
cukry nukleotydowe i wysoce specyficzne gliko-
zylotransferazy, znajdujące się w aparacie Gol-
giego. Obowiązuje nadal zasada , jedno wiąza-
nie—jeden enzym", podobnie jak dla pewnych
typów wiązań występujących w glikoprotei-
nach. Enzymy biorące udział w procesie wy-
dłuŜania łańcucha są zdolne do wiernej re-
produkcji złoŜonych GAG.
Zakończenie (terminacja) łańcucho-
wa. Jest ono wynikiem: 1) siarczanowania
określonych pozycji pewnych cukrów, 2) wy-
dłuŜenia łańcuchów GAG daleko poza błonami,
gdzie zachodzi kataliza.
Dalsze modyfikacje. Po utworzeniu łań-
cuchów GAG, zachodzą liczne chemiczne mo-
dyfikacje, polegające na wprowadzeniu grupy
siarczanowej do określonej pozycji GalNAc
oraz na epimeryzacji reszt GlcUA do IdUA.
Proces siarczanowania, katalizowany przez od-
powiednie sulfotransferazy, przebiega przy
udziale 3'-fosfoadenozyno-5'-fosfosiarczanu
(PAPS, aktywny siarczan), będącego nośnikiem
grupy siarczanowej. Sulfotransferazy znajdują-
ce się w aparacie Golgjego są enzymami wysoce
specyficznymi, katalizującymi siarczanowanie
cukrów w róŜnych pozycjach (np. przy węg\u
w pozycji 2, 3, 4 i 6). Epimeryzację reszt kwasu
glukuronowego do iduronowego katalizują epi-
merazy.
Poszczególne rodzaje
glikozoaminoglikanów wykazują
subtelne róŜnice w strukturze oraz
charakterystyczne rozmieszczenie
Siedem wymienionych wyŜej GAG róŜni się
między sobą następującymi właściwościami:
składem aminocukrowym, występowaniem
kwasu glukuronowego lub iduronowego, typem
wiązania między składnikami jednostek disa-
charydowych, długością jaricucha, występowa-
niem lub nie grup siarczanowych, składem
aminokwasowym rdzeni białkowych, typem
wiązania między rdzeniem białkowym a GAG,
rozmieszczeniem w poszczególnych tkankach
i strukturach subkomorkowych oraz funkcjami
biologicznymi.
PoniŜej omówiono krótko strukturę GAG
(ryc. 57-9), ich połączenia z rdzeniem biał-
kowym lub innymi białkami oraz ich' rozmiesz-
czenie w tkankach. Charakterystyczne właś-'
ciwości tych 7 GAG wymienione są w tab. 57-7.
 GL1K0PR0TE1NY I PROTEOGLIKANY / 763

Kwas hialu ronowy

Siarczany G , cUA £* GalNAc i .Ga, £11 Gat Ą Xy( JL. Ser

chondroityny
4- lub 6-Siarczan

Siarczany "5-* GlcNAc—-* Asn (Siarczan keratanu I)

keratanu 1 i ii
GlcNAc ^Gal ^GlcNAc

+ 6-Siarczan 6-Siarczan ""GalNAc-^-* Thr ISer)[Siarczan

f | keratanu I!)
Gal-NeuAc
Heparyna I 6-Siarczan
siarczan I
heparan u
—* W UA — GlcN —• GlcUA -^ GlcNAc -^ GlcUA ^* Gaf -^ Gal -^ X Y I — Ser
1 I
2-Slarczan SO3- or Ac
Siarczan —> IdUA —> GalNAc —- GlcUA —- GalNAc — GlcUA —* Gal —' Gal ^ Xy1 — Ser
ćermatanu I I
3-Siarczan 4-Siarczan

Ryc. 57-9. Struktury proteoglikanów i glikozoaminoglikanów. GlcUA — kwas D-glukuronowy; IdUA

— kwas L-iduronowy: GlcN — D-glukozoamina; GaIN — D-galaktozoamina; Ac — acetyl; Gal
— galaktoza; Xyl — ksyloza; Ser — L-seryna; Thr — L-treonina; Asn — asparagina; Man — mannoza;
NeuAc — kwas N-acetyloneuraminowy. Przedstawione wzory tych makrocząsteczek obrazują jedynie
skład jakościowy, nie odzwierciedlając w petni ich struktury. śadna z wymienionych struktur nie oddaje
wiernie wszystkich moŜliwości podstawienia dodatkowej grupy, np. w heparynie większość reszt kwasu
iduronowego zawiera w pozycji 2 grupę siarczanową, natomiast w siarczanie dermatanu tylko niektóre
reszty^ tego kwasu są podstawione siarczanem. W siarczanie chondroityny, dermatanu, heparanu
i heparynie pokazano równieŜ charakterystyczny obszar wiąŜący GAG-i z rdzeniem białkowym {-Gal-Gal-
-Xy)-). {Według; Lennarz W. J.: The Biochemistry of Glycoproteins and Proteoglycans, Plenum Press,
1980, zmodyfikowane, za zezwoleniem).

Tabela B7-7. Główne właściwości glikozoaminoglikanów

GAG Cukry Siarczan Wiązanie do białka Występowanie

HA GIcNac, GlcUA — brak dowodów Płyn stawowy, ciałko szkli-

ste, luźna tkanka łączna
CS GalNAc, GlcUA f lub 6' GalNAc Xyl-Ser; łączy się z Chrząstka, kość,
HA przez białka rogówka
KSI GlcNAc, Gal 6' GlcNAc, GIcNAc-Asn Rogówka
6'Gal
KS II GlcNAc, Gal jak w KS 1 GalNAc-Thr Luźna tkanka łączna
Heparyna GlcN, IdUA N GlcN, Ser Mastocyty
6rGlcN,
2'ldUA
Siarczan heparanu GlcN, GlcUA N GlcN, Xyl-Ser Fibroblasty skóry,
6'GlcN ściana aorty
Siarczan dermatanu GalNAc, idUA 4'GalNAc Xyl-Ser Powszechnie występu-
(GlcUa) 2'ldUA jący
764 / ROZDZIAŁ 57
Kwas hialuronowy. Kwas hialuronowy
jest nierozgałęzionym łańcuchem polisachary-
dowym, złoŜonym z powtarzających się jedno-
stek disacharydowych, zawierających GlcUA
i GlcNAc. W przeciwieństwie do innych GAG
nie tworzy on kowalencyjnego wiązania z biał-
kami. Występuje on w komórkach bakteryj-
nych, jak równieŜ powszechnie w róŜnych tkan-
kach zwierzęcych i ludzkich (np. w płynie stawo-
wym, ciałku szklistym oka i w luźnej tkance
łącznej).
Siarczany chondroityny (chondroity-
no-4-siarczan i chondroityno-6-siar-
czan). Proteoglikany powstałe w wyniku O-
glikozydowego wiązania Xyl-Ser-O- z siar-
czanem chondroityny są głównymi składnikami
Ryo. 57-10. Obraz elektronomikroskopowy agre-
gatu proteoglikanu średniej wielkości, w którym
podjednostka (monomer) proteoglikanu i -filamemy
rdzenia są znacznie powiększone. {Według: Rosen-
berg L, Hellman W., Klein-Schmidt A, K.: Electron
microscopic studies of proteogiycan aggregates
from bovinearticularcartilage; J. Biol. Chem. 1975;
250; 1877, za zezwoleniem).
chrząstki. Jednostki disacharydowe siarczanu
chondroityny i kwasu hialuronowego są bardzo
podobne, zawierają GlcUA, z tą jednak róŜnicą,
Ŝe siarczan chondroityny zawiera GałNAc za-
miast GlcNAc. Ponadto, reszta GalNAc jest
podstawiona w pozycji 4 tub 6 siarczanem.
W przybliŜeniu 1 grupa siarczanowa przypada
na 1 jednostkę disacharydową. KaŜdy łańcuch
tego GAG złoŜony jest z ok. 40 jednostek
disacharydowych, a jego masa wynosi 20 000.
Wiele takich łańcuchów jest przyłączonych do
pojedynczego łańcucha polipeptydowego, two-
rząc proteoglikany o duŜej masie cząsteczkowej
(np. w chrząstce nosa masa cząsteczkowa prote-
oglikanu w przybliŜeniu wynosi 2,5 x 106).
Siarczany chondroityny łączą się bardzo sil-
nie z kwasem hialuronowym za pośrednictwem
2 „białek wiąŜących", które wiąŜą się hydro-
fobowo zarówno z kwasem hialuronowym, jak
i rdzeniami białkowymi, tworząc w tkance
łącznej bardzo duŜe makrocząsteczki, nazywa-
ne agregatami (p. ryc. 57-10 i 57-11).
Ryc. 57-11. Schematyczne przedstawienie agre-
gatu proteoglikanu. (Według: Lennarz W J.: The
Kwas
hialuronowy
Siatka wiąŜące
Siarczan keratanu
rczan
chondroityny
Rdzeń białkowy
Podjednostk!
Biochemistry of Glycoproteins and Proteoglycans;
Plenum Press, 1980, za zezwoleniem).
 GLIK0PR0TE1NY I PROTEOGLIKANY / 785

Siarczany keratanu I i II. Jak przed- Siarczan dermatanu. Powszechnie wystę-

stawiono na ryc, 57-9 składają się z powtarzają-
cych jednostek disacharydowych Gal-Gk NAc.
Mogą one zawierać grupę siarczanową w pozy-
cji 6 GlcNAc lub czasem Gal. Typ 1 tego GAG
występuje przede wszystkim w rogówce, typ II,
obok siarczanu chondroityny i kwasu hialuro-
nowego, w luźnej tkance łącznej. Typ I i II
róŜnią się sposobem wiązania z białkiem (ryc,
57-9).
Heparyna. Powtarzająca się jednostka disa-
charydowa złoŜona jest z glukozoaminy (GlcN)
i kwasu gtukuronowego lub iduronowego (ryc.
57-12). Większość grup aminowych GlcN jest
N-siarczanowana, a nieliczne acetylowane. Po-
nadto, GlcN w pozycji 6 zawiera cstrowo zwią-
zaną grupę siarczanową.
W heparynie ok. 90% kwasu uranowego to
IdUA. W pierwszym etapie biosyntezy GAG
powstający łańcuch zawiera kwas glukurono-
wy, aie w wyniku procesu epimeryzacji z udzia-
łem 5-epimerazy 90% reszt GlcUA zostaje prze-
kształconych do reszt IdUA. Cząsteczka białka
proteoglikanu heparyny jest wyjątkowa, składa
się bowiem wyłącznie z reszt seryny i glicyny.
Przeciętnie */a reszt seryny jest połączonych z
łańcuchem GAG, tworząc proteoglikan o masie
cząsteczkowej 5000—15 000 lub czasem
większy. Heparyna występuje w 2iarnistościach
komórek tucznych, a takŜe w wątrobie, w płu-
cach i skórze.
Siarczan heparanu. Występuje jako pro-
teoglikan zarówno na powierzchniach komór*
kowych. jak i pozakomórkowo. Zawiera on
GlcNAc z mniej licznymi resztami siarczanowy-
mi niŜ heparyna i w odróŜnieniu od heparyny
głównym kwasem uranowym jest GlcUA. Re-
szta GlcNAc moŜe być podstawiona kilkoma
grupami siarczanowymi.
puje w tkankach zwierzęcych. Strukturalnie jest
podobny do siarczanów chondroityny i siar-
czanu heparanu. Jego struktura jest podobna
do siarczanu chondroityny z tą jednak róŜnicą,
Ŝe w miejscu GlcUA związanego z GatNAc
wiązaniem 0-1,3 znajduje się IdUA związany
z GlcNAc wiązaniem a-1,3. Synteza IdUa od-
bywa się podobnie jak w heparynie czy siar-
czanie heparanu, tj. przez 5-epimeryzację. GlcUA.
PoniewaŜ proces ten jest regulowany przez
stopień siarczanowania, w przypadku niecał-
kowitego siarczanowania siarczan dermatanu
składa się zarówno z disacharydu: IdUA-Gal-
NAc, jak i GlcUA-GalNAc.
Niedobory enzymów degradujących
glikozoaminoglikany glikopyoteiny są
przyczyną mukopolisacharydoz i
mukołipidoz
Zarówno egzo-, jak i endoglikozydazy
degradują GAG. Podobnie jak i inne biomak-
roezijsteczki, GAG podlegają procesom meta-
bolicznym, zarówno syntezy, jak i degradacji.
Ich pótokres przemiany, w tkankach dojrza-
łych, jest stosunkowo krótki, rzędu kilku dni do
paru tygodni.
Poznanie szlaku degradacji glikoprotein, pro-
teoglikanów i GAG w znacznym stopniu przy-
czyniło się do wykrycia wrodzonych wad meta-
bolicznych, wynikających z niedoboru specyfi-
cznych enzymów. Do tych odkryć znacznie
przyczyniły się badania dotyczące 2 grup cho-
rób: mukopolisacłiarydoz i mukołipidoz. Począt-
kowo sądzono, Ŝe mukolipidozy są wynikiem
tylko zaburzeń w metabolizmie mukopolisacha-
rydów (GAG) lub glikosfingoiipidów, dopóki
nie wykazano, Ŝe równieŜ degradacja łańcu-
chów oligosacharydowych glikoprotein moŜe

GlcN IdUA GlcN IdUA GlcN GlcUA GlcNAc

Ryc. 57-12. Struktura heparyny. Fragment polimeru przedstawia charakterystyczne strukturalne cechy
typowej heparyny. JednakŜe na tej rycinie została przedstawiona wybrana sekwencja róŜnie pod
stawionych powtarzających się jednostek disacharydowych. Dodatkowo mogą równieŜ występować
w pozycji 3 niesiarczanowane bądź siarczanowane reszty glukozoaminy. (Według: Undahl U. i wsp.:
Structure and biosynthests of heparin like polisaccharides; Ferf. Proc. 1977, 36, 19, za zezwoleniem;
zmodyfikowana). _____________________________
766 / ROZDZIAŁ 57
być upośledzona. Wszystkie schorzenia tej gru-
py, z jednym wyjątkiem, wykazują wspólne
cechy: tj. niedobór aktywności enzymu degradu-
jącego (zwykle zlokalizowanego w lizosomach),
rezultatem czego jest nagromadzenie się sub-
stratu w róŜnych tkankach. Nagromadzenie się
substratu moŜe być przyczyną powiększenia
narządu, zaburzeń w strukturze kości, skóry,
upośledzenia umysłowego i innych anomalii
zaleŜnych od nasilenia niedoboru enzymu i roz-
mieszczenia substratów w tkankach. Wyjątkiem
jest choroba wtrętów komórkowych, która polega
na niemoŜności umiejscowienia enzymów lizo-
smnalnych w lizosomach, co opisano wcześniej
w tym rozdziale. Tabela 57-8 przedstawia bio-
chemiczne defekty występujące w tych schorze-
niach i związane z nimi zaburzenia. W większo-
ści przedstawionych w tabeli mukolipidoz
w moczu stwierdza się wzrost zawartości frakcji
glikoprotein, spowodowany blokiem metaboli-
cznym.
Endoglikozydazy, egzoglikozydazy i sulfatazy
uczestniczą w procesie degradacji łańcuchów
polisacharydowych GAG.
Hialuronidaza jest szeroko rozpowszechnio-
ną endoglikozydazą, rozszczepiającą wiązanie
heksozoamidynowe. Działając na kwas łualuro-
nowy generuje ona tetrasacharyd o strukturze
(GlcUA-pi,3-GlcNAc-pi,4)2. Ponadto degra-
duje ona równieŜ siarczan chondroityny. Do tej
pory nie została opisana jednostka chorobowa
spowodowana niedoborem tego enzymu. Tet-
rasacharyd powstały w wyniku działania hialu-
ronidazy moŜe być dalej degradowany przez p-
glukuronidazę i p-N-acetyloheksozoaminida-
P-glukouronidaza jeSt egzoglikozydazą, która
usuwa GlcUA i ldUA z nie redukującego końca
tetrasacharydu lub długich polisacharydów.
Substratami dla niej są: siarczan dermatanu,
siarczan heparanu, siarczan chondroityny
i kwas hialuronowy. Wrodzony niedobór tego
enzymu u ludzi jest przyczyną wydzielania
z moczem pierwszych trzech wymienionych
GAG, z wyjątkiem kwasu hialuronowego. Przy-
puszcza się, Ŝe tetrasacharyd powstały w wyni-
ku trawienia kwasu hialuronowego hialuroni-
dazą jest dalej metabolizowany w innym szlaku.
p-D-acetyloheksozoaminida2a jest egzogliko-
zydazą, obecną w większości tkanek ssaków.
Katalizuje ona reakcję hydrol i tycznego od-
szczepienia GlcNAc i GalNAc połączonych
wiązaniem p-gh'kozydowym z nie redukującym
końcem polisacharydów. Substratami dla tego
enzymu są: gangliozydy, siarczany chondro-
ityny, kwas hialuronowy, siarczan dermatanu
i siarczany keratanu I i II. Znane są dwa
izoenzymy p-D -acety lohek sozoaminidazy:
A i B. lzoenzym A składa się z 2 róŜnych
podjednostek cc i P, natomiast izoenzym B tylko
z podjednostki p. Zaburzenia w strukurze tych
izoenzymów są przyczyną niektórych schorzeń,
np. w chorobie Taya-Sachsa wadliwa jest podjed-
nostka a, więc izoenzym A jest nieaktywny.
W chorobie Sandhoffa z kolei wadliwa jest
podjednostka p, co wywołuje niedobór obu
izoenzymów A i B. Oba te schorzenia powodują
zwykle zgon niemowlęcia, gdyŜ dochodzi do
znacznego gromadzenia gangliozydów GM2
w mózgu. Wymienione choroby są raczej klasy-
fikowane jako sfingolipidozy (p. tab. 25-1), a nie
mukopolisacharydozy, gdyŜ powstają głównie
w wyniku zaburzeń procesów degradacji gang-
liozydów,
P-galaktozydaza (egzoglikozydazą) występu-
je w kilku postaciach w tkankach zwierzęcych.
Siarczan chondroityny i siarczan keratanu za-
wierają resztę P-galaktozydową, która moŜe
być substratem dla kwaśnej galaktozydazy.
Niedobór kwaśnej galaktozydazy jest przyczy-
ną gromadzenia się siarczanu keratanu i frag-
mentów glikoprotein, włącznie z gangliozydami
GM, (p. rozdz. 26).
oc-L-iduronidaza jest lizosomalną egzogliko-
zydazą, usuwającą IdUa z nie redukującego
końca łańcucha polisacharydowego. Niedobór
tego enzymu obserwuje się w zespole Hurler.
Sulfataza iduronianowa jest specyficznym en-
zymem katalizującym odszczepianśe grupy siar-
czanowej w pozycji C2 reszty IdUA na nie
redukującym końcu heparyny, siarczanu hepa-
ranu i siarczanu dermatanu. Dziedziczny niedo-
bór tego enzymu stwierdza się w zespole Hun-
tera.
Aktywności wymienionych enzymów oraz
innych przedstawionych w tab. 57-8 mogą być
oznaczone w fibrobiastaoh skóry, leukocytach,
komórkach owodni, a czasem równieŜ w suro-
wicy. Badania stwierdzające wzrost ilości GAG
w moczu mają równieŜ zastosowanie diagnos-
tyczne.
Proteoglikany spełniają liczne funkcja
Ogólne uwagi. Jak wykazano powyŜej,
proteoglikany w znacznym stopniu są złoŜony-
mi makrocząsteczkami, występującymi we
wszystkich tkankach organizmu, głównie w po-
zakomórkowej macierzy lub w substancji pod-
 GLIKOPROTEINY 1 PROTEOGLIKANY /
Tabela 57-8. Biochemiczne defekty i 767
testy stosowane w
diagnostyczne i mukolipidozach oraz związane z nimi mukopolisacharydozach
zaburzenia *

Nazwa Stosowane Enzymatyczny Wykrywane meta-

skróty defekt bolity w moczu

M u kopo 1 i sachary dozy MPSI Niedobór a-L-iduronidazy DS, HS

Zespól Hurler, Scheiego
Hurler/Scheiego
Zespół Huntera MPS II Niedobór sulfatazy iduronianowej DS, HS
Zespół Sanfilippo A MPS IM A Niedobór N-sulfatazy HS (sul- HS (i)
famidazy)
Zespół Sanfilippo B MPS Ml B Niedobór a-N-acetyloglukozo- HS
aminidazy
Zespół Sanfilippo C MPS III C Niedobór acetyl otrą nsfe razy HS
Zespół Morguio MPS IV Niedobór N-acetylogalaktozb* - KS
6-sulfatazy
Zespół Morquio podobny — Niedobór p-galaktozydazy KS
Zespół Morteaux-Lamy MPS VI Niedobór N-acetylogalaktozo- DS
amino-4-sulfatazy {ary losu Ifata-
zy B)
Zespól niedoboru p-glukuro- MPS VII Niedobór fl-glukuronidazy DS, HS(Ŝ)
ntdazy

Zespoły dotychczasowo bez- MPS VIII Niedobór N-acetylog!ukozoami- HS, KS

imienne no-6-sulfatazy

Mukolipidozy i podobne do nich zaburzenia

Sjalidoza ML ! Niedobór sjalidazy (neuramini- GF
dazy)
Choroba wtrętów komórkowych ML I I Niedobór N-acetyloglukozoami- GF
(l-cell disease) nofosfotra nsfe razy (kwaśne hyd-
rolazy wykazują brak reszt fosfo-
mannozowych)
Poltdystrofia pseudohurlerowska ML Hl Jak w ML 1) ale niedobór jest GF
całkowity

ZłoŜony niedobór sulfataz — Niedobór sulfatazy A i innych DS, HS

enzymów

Mannozydaza — Niedobór a-mannozydazy GF

Fukozydaza — Niedobór a-L-fukozydazy GF

MPS — mukopolisacha/ydoza; ML — mukolipidoza; DS — siarczan dermatanu; KS —siarczan keratanu;

HS — siarczan heparanu; GF — fragment glikoprotein.

* Zmodyfikowano za zgodą DiNatale P., Neyfeld E. F.: The biochemicai diagnosis of mucopolisac-
charidoses, mucolipidosisand relateddisorders. W. PerspectivesininheritedMetaboiic diseases. Vol2.Barra
B i wsp. (red,): Editiones Ermes Milan 1979),
Większość ww, enzymów moŜe być oznaczana w fibroblastach, leukocytach, tkankach, w komórkach
płynu owodniowego oraz surowicy.
768 / ROZDZIAŁ 57
stawowej tkanki łącznej. Ponadto, niektóre
z nich mogą łączyć się z innymi składnikami
macierzy, np. z kolagenem czy elastyną, co jest
istotne dla utrzymania właściwej struktury or-
ganizacji tkanki łącznej. Ponadto niektóre pro-
teoglikany oddziałują z pewnymi białkami ad-
hezyjnymi, takimi jak fibronek tyna czy laminina
(p. rozdz. 59). GAG obecne w proteoglikanach są
polianionaim. dlatego teŜ wiąŜą polikationy i ka-
tiony, takie jak Na* i K+. Dzięki tym ostatnim
dochodzi do hydratacji tkanki łącznej i nadania
jej odpowiedniego napięcia. Przy stosunkowo
niskich stęŜeniach GAG wykazują skłonności
do Ŝelowania. Ich długie łańcuchy polisachary-
dowe oraz właściwości Ŝelujące sprawiają, Ŝe
działają one w poza komórkowej macierzy jak
sito, uniemoŜliwiając przedostanie się duŜych
makrocząsteczek, natomiast ułatwiają przeni-
kanie małym cząsteczkom. Ponadto, dzięki swej
rozciągniętej strukturze i występowaniu często
w postaci wielkocząsteczkowych agregatów pro-
teoglikany zajmują względnie duŜą objętość
macierzy w stosunku do innych białek.
Niektóre funkcje specyficznych GAG
i (lub) proteoglikanów. Kwas hialuronowy
w szczególnie duŜym stęŜeniu występuje w tkan-
kach embrionalnych. Sądzi się, Ŝe pełni on
waŜną rolę w migracji komórek podczas mor-
fogenezy i w procesach naprawczych. Jego
zdolność do zatrzymywania wody w pozako-
mórkowej macierzy sprawia, Ŝe ta ostatnia
ulega zwiotczeniu, co moŜe mieć znaczenie dla
wymienionych procesów. DuŜe stęŜenie kwasu
hialuronowego i siarczanów chondroityny
w chrząstce zapewnia tej tkance utrzymanie
właściwej spręŜystości i wytrzymałości.
Siarczan chondrcityny występuje w miejs-
cach wapnienia w kościach śródchrzęstnych.
Obecność jego stwierdza się równieŜ w obrębie
neuronów, gdzie moŜe tworzyć śródkomórkowy
szkielet umoŜliwiający utrzymanie stałego
kształtu tych komórek.
Zarówno siarczan keratanu I, jak i siarczan
riermatanu występują w rogówce. Umiejscowio-
ne są między włóknami kolagenowymi. Pod-
stawową ich funkcją jest zapewnienie rogówce
wysokiej przezroczystości. W przypadku uszko-
dzenia powierzchni rogówki stwierdza się zmia-
ny w składzie proteoglikanów, które zanikają
w przypadku wygojenia się wymienionych
uszkodzeń. Siarczan dermatanu obecny w twar-
dówce odpowiedzialny jest za utrzymanie właś-
ciwego kształtu gałek ocznych.
Heparyna jest waŜnym anty koagulantem. Łą-
czy się ona z IX i X czynnikiem krzepnięcia.
Najistotniejsze jest jednak jej oddziaływanie
z osoczową antytrombiną III. Wiązanie się hepa-
ryny z tym białkiem osoczowym w stosunku 1:1
znacznie przyspiesza zdolność antytrombiny III
do inaktywacji proteaz serynowych, w szczegól-
ności trombiny. Ponadto, wiązanie się heparyny
do reszt lizyny antytrombiny III powoduje
zmiany konfonnacyjne, które sprzyjają łączeniu
się z proteazami serynowymi. Heparyna moŜe
równieŜ wiązać się specyficznie z lipazą lipo-
proteinową, obecną w naczyniach włosowatych,
przyczyniając się do uwalniania tego enzymu do
krwiobiegu.
Pewne proteoglikany (np. siarczan heparanu)
wbudowane są w błonę plazmatyczną komórek,
a ich rdzenie białkowe zapewniają tym błonom
odpowiednie napręŜenie. Ponadto, na powierz-
chni komórki mogą one działać jak receptory
i uczestniczyć we wzroście komórek i oddziaływa-
niach komórka-komórka. W hodowlach komór-
kowych siarczan heparanu uczestniczy w proce-
sie łączenia się komórek do substratów. Te
proteoglikany znaleziono równieŜ w błonach
podstawnych kłębuszków nerkowych,, razem
z kolagenem typu IV i laminina (p. rozdz. 59),
gdzie determinują selektywnośc filtracji kłębu-
szkowej cząsteczek zaleŜną od ładunku.
Obecność proteoglikanów stwierdzono rów-
nieŜ w wewnątrzkomórkowych organellach, jak
np. w jądrze komórkowym. Ich funkcja w tej
strukturze subkomórkowej nie została jednak
wyjaśniona. Ich obecność wykazano równieŜ
w ziarmstościach. spichrzeniowych łab wydziel-
niczych, np. w ziarnis teściach chromochlon-
nych komórek rdzenia nadnerczy. Przypusz-
czano, Ŝe proteoglikany odgrywają pewną rolę
w uwalnianiu zawartości tych ziarnistości. RóŜ-
ne Funkcje GAG zestawiono w tab. 57-9.
Udział w patogenezie waŜnych cho-
rób i w procesie starzenia. Kwas hialuro-
nowy umoŜliwia migrację komórek nowotworo-
wych przez macierz pozakomórkową. Komórki
nowotworowe mogą poWdzać fibroblasty do
wzmoŜonej syntezy GAG, co być moŜe jest
powodem ich łatwego rozprzestrzeniania się.
Ponadto, niektóre komórki nowotworowe za-
wierają stosunkowo niewielkie ilości siarczanu
heparanu, który najczęściej występuje w postaci
związanej z błoną komórkową, co z kolei powo-
duje zanik zdolności adhezyjnych tych komórek.
W skład śródbłottka (intimy) ściany naczyń
wchodzą: proteogiikany zawierające kwas bia-
(uronowy, siarczan chondroityny, siarczan der-

Tabela 57-9. Niektóre funkcje GAG i (lub) proteo-
glikanów*.
Strukturalne składniki poza komórkowej (EC) ma-
cierzy
Specyficzne oddziaływania z kolagenem, elastyną,
fibronektyną, lamininą i innymi białkami macierzy
Jako polianionowe substancje wiąŜą polikationy
i kationy
Uczestniczą w kształtowaniu charakterystycznego
napięcia róŜnych tkanek
Działają jak sita w EC macierzy
Ułatwiają migrację komórek (HA)
Odgrywają istotną rolę w spręŜystości i wytrzyma-
łości chrząstki (HA i CS)
Zapewniają przezroczystość rogówce (KS I i DS)
Strukturalna rola w twardówce (DS)
Antykoagulacyjne właściwości (heparyna)
Składniki plazmatycznych błon komórkowych,
gdzie mogą działać jak receptory i uczestniczyć
w adhezji komórek i oddziaływaniach komórka--
komórka (np. HS)
Składniki pęcherzyków synaptycznych i innych
(HS)
Determinują selektywność filtracji kłębuszkowej
zaleŜną od ładunku (HS)
* Stosowane skróty: HA— kwas hialuronowy;
CS — siarczan chondroityny; KS I — siarczan
keratanu I; DS — siarczan dermatanu; HS — siar-
czan heparanu.
mataou i siarczan heparanu. Z wymienionych
proteoglikanów siarczan dermatanu wiąŜe oso-
bowe lipoproteiny niskiej gęstości. Co więcej,
jest on głównym GAG syntetyzowanym przez
miocyty naczyniowe. PoniewaŜ są to komórki,
które w procesie miaŜdŜycowym bardzo łatwo
proliferują, uwaŜa się, Ŝe siarczan dermatanu
moŜe pełnić istotną rolę w rozwoju blaszki
miaŜdŜycowej.
49 — Biochemia
GLIKOPROTEINY I PROTEOGLIKANY / 769
W róŜnych postaciach zapalenia stawów pro-
teoglikany mogą ' działać jak autoantygeny,
uczestnicząc w patogenezie tych schorzeń. Wia-
domo równieŜ, Ŝe wraz z wiekiem zmniejsza sie
zawartość w chrząstce siarczanu chondroityny.
natomiast wzrasta ilość siarczanu keratanu
i kwasu hialuronowego. Zmiany te mogą przy-
czyniać się do rozwoju zmian zwyrodnienio-
wych u ludzi starych. Wraz z wiekiem obserwuje
się takŜe zmiany w zawartości niektórych GAG
w skórze, co moŜe wyjaśnić jej charakterystycz-
ne zmiany starcze.
<
PIŚMIENNICTWO
Buckwalter JA, Rosenber&^C: Electron microscopic
studies of cartilage proteoglycans. J Biol Chem
1982;257;9830. DiNatale P, Neufeld EF: The
biochemical diagnosis
of mucopolysaccharidoses, mucolipidosis and rela-
ted disorders. In; Perspectives in Inkerited Metabo*
lic Diseases.
Vol 2. Barra B et al (editors). Editiones Ennes
(Milaa), 1979. Hóok M et al: Cell-surface
glycosaminoglycans, Annu
Rev Biochem 1984;53:847. Jagues LB: Heparin:
an old drug with a new para-
digm. Saence 1979;206:528. Kornfeld R,
Kornfeld Sr Assembly of asparagine-
-linked oligosaccharides. Annu Rey Biochem
1985;54:631. Kornfeld S, Sly WS: Lysosomal
storage defects. Hosp
Prąd (Aug) 1985;20:71. Lennarz WJ: The
Biochemistry of Glycoproteins and
Proteoglycans. Plenum Press, 1980. Poole AR;
Proteoglycans in health and disease:
structures and functions. Biockem J 1986;236:1.
Poole AR et al: Proteogiycans from bovine nasal
cartilage: Immunochemical studies of link protein.
J. Biol Chem 198O;255:9295. Schachter H:
Biosynthetic controls that determine the
branching and heterogeneity of protein-bound oli-
gosacchartdes. Biochem Celi Biol 1986;64:163,
 Białka osocza, immunoglobuliny
58 i czynniki krzepnięcia
Elizabeth J. Harfenist, PhD, Robert K. Murray. MD PhD
WPROWADZENIE
Krew krąŜy w zamkniętym układzie naczyń
krwionośnych. Zawiera ona elementy morfoty-
czne — czerwone i białe krwinki oraz płytki krwi
— zawieszone w płynnym środowisku osocza.
Jak zostanie to omówione poniŜej, krew
— a w szczególności osocze — spełnia wiele
funkcji niezwykle istotnych dla zachowania
zdrowia.
Faza płynna krwi pozostała po jej skrzep-
nięciu nosi nazwę surowicy. Nie ma ona w swym
składzie czynników krzepnięcia, w tym fibryno-
genu, które prawidłowo występują w osoczu,
lecz zuŜywają się podczas procesu krzepnięcia.
Surowica zawiera pewne produkty degradacji
czynników krzepnięcia, które powstają w tym
procesie, a zwykle nie występują w osoczu.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Niezwykle istotna rola jaką spełnia krew
w utrzymaniu homeostazy oraz łatwość, z jaką
moŜe być ona uzyskiwana do analiz sprawiły, Ŝe
badania jej składników nabrały szczególnego
znaczenia w rozwoju biochemii i biochemii
klinicznej. Hemoglobina, albuminy, immuno-
globuliny oraz róŜne czynniki krzepnięcia są
jednymi z najczęściej badanych białek. Zaburze-
nia w stęŜeniu poszczególnych białek osocza
występują w wielu chorobach i mogą być moni-
torowane metodami elektroforetycznymi.
Zmiany aktywności pewnych enzymów w oso-
czu mają przydatność diagnostyczną w wielu
stanach patologicznych {p. Dodatek). Zaburze-
nia krzepnięcia stanowią powaŜny problem me-
dyczny, a zakrzepica w naczyniach wieńcowych
lub mózgowych jest główną przyczyną zgonów
w wielu rejonach świata. Racjonalne postępo-
wanie w tych stanach patologicznych wymaga
zrozumienia podstaw krzepnięcia krwi i fib-
ry nolizy.
KREW SPEŁNIA WIELE FUNKCJI
Funkcje krwi — z wyjątkiem swoistych dla
elementów komórkowych, jak transport tlenu
i odporność komórkowo-zaleŜna — spełniane
są przez osocze i jego składniki. Zostały one
wymienione w tab. 58-1.
Tabela 58-1. Główne funkcje krwi
1 Oddychanie — transport tlenu z płuc do
tkanek, oraz dwutlenku węgla z tkanek do płuc
OdŜywianie — transport wchłoniętych sub
stancji odŜywczych
Wydalanie — transport zbędnych metaboli
tów do nerek, płuc, skóry i jelit w celu ich
usunięcia
Utrzymywanie prawidłowej równowagi
kwasowo-zasadowej w organizmie
Regulacja gospodarki wodnej przez wpływ
krwi na wymianę wodną między płynem tkan
kowym i jego pulą krąŜącą
Regulacja temperatury ustrojowej poprzez
dystrybucję energii cieplnej w organizmie
Obrona przed zakaŜeniem za pośrednictwem
białych krwinek i krąŜących przeciwciał
Transport hormonów i regulacja metabolizmu
9. Transport metabolitów
10. Krzepnięcie
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 771
Osocze składa się z wody, elektrolitów, meta-
bolitów, składników pokarmowych, białek i ho-
rmonów. Zawartość wody i elektrolitów jest
praktycznie taka sama jak we wszystkich pły-
nach pozak om orkowych. Oznaczanie stęŜenia
Na, K, Ca i Cl w surowicy oraz ciśnienia
cząstkowego dwutlenku węgla i pH krwi (p.
Dodatek) oddają nieocenione usługi w procesie
leczenia wielu chorych.
Osocze zawiera bardzo złoŜoną
mieszaninę białek
StęŜenie białka całkowitego w osoczu ludzkim
wynosi ok. 70—75 g/l {7,0—7,5 g/dl). Stanowią
one główną część stałych składników osocza,
BiaJka osocza są bardzo złoŜoną mieszaniną,
zawierającą nie tylko białka proste, lecz równieŜ
złoŜone, takie jak glikoproteiny i wiele rodzajów
lipoprotein. W osoczu krwi człowieka znajduje
się tysiące przeciwciał, chociaŜ zawartość po-
szczególnych ich rodzajów w warunkach prawi-
dłowych jest zwykle stosunkowo mała. Względ-
ne rozmiary i masy cząsteczkowe kilku spośród
białek osocza przedstawiono na ryc. 58-1.
Skaia
Albumina Hemoglobina
69,000 64,450
10 nm Na+ Cl" Glukoza
0,-Globullna ■jr-GlobuNna
90,000 156,000
o,-Li po protein a
200,000
/(,-Li po proteina
1,300,000
Fibrynoge
n 340,000
Ryc. 58-1. Względne wymiary i masy cząstecz-
kowe białek krwi (Oncley).
Rozdziału poszczególnych białek z mieszaniny
dokonuje się często za pomocą róŜnych roz-
puszczalników i (lub) elektrolitów w celu usu-
nięcia róŜnych frakcji białkowych zgodnie z ich
charakterystyczną rozpuszczalnością. Na zasa-
dzie tej bazują tzw. metody wysalania, które
znalazły pewne zastosowanie w oznaczaniu fra-
kcji białkowych w laboratorium klinicznym.
Stosując róŜne stęŜenia siarczanu sodowego lub
siarczanu amonowego moŜna rozdzielić białka
osocza na 3 główne grupy — fibrynogen, al-
buminy i globuliny.
Powszechnie uŜywaną metodą analizy białek
osocza jest elektroforeza. W róŜnych jej rodza-
jach stosuje sie odmienne nośniki. W laborato-
riach klinicznych szeroko stosowany jest octan
celulozy, który pozwala na rozdzielenie białek
osocza na 5 frakcji—albuminy, alfa2, p i y-glo-
buliny (ryc. 58-2). Wybarwione paski octanu
celulozy (lub innego nośnika) określa się jako
elektroforegram. StęŜenie kaŜdej spośród 5 fra-
kcji moŜna wygodnie określić posługując się
densytometrem.
Tabela 7 Dodatku przedstawia główne białka
osocza stwierdzone we frakcjach a,, oc2 i y.
W Dodatku wymieniono takŜe wiele schorzeń,
w których stęŜenia albumin, globulin i fib-
rynogenu ulegają zmianie.
StęŜenie białka w osoczu jest istotne
dla rozmieszczenia płynu między krwią
a tkankami
Osocze krwi zgodnie z definicją jest płynem
wewnątrznaczyniowym. W części tętniczej ukła-
du krąŜenia, wewnątrznaczyniowe ciśnienie hy-
drostatyczne wytwarzane przez serce i duŜe
naczynia jest o 20—25 mmHg wyŜsze niŜ w tka-
nkach. Ciśnieniu hydrostatycznemu przeciwsta-
wia się wewnątrznaczyniowe ciśnienie koloido-
osmotyczne generowane przez białka osocza.
Przeciwdziała ono nadmiernemu przemieszcza-
niu płynu z wewnątrz do pozanaczyniowej
przestrzeni. Gdy stęŜenie białka w osoczu zna-
cznie się zmniejsza (np, w cięŜkim niedoŜywie-
niu białkowym), płyn nie jest wciągany z po-
wrotem do łoŜyska naczyniowego, lecz groma-
dzi się w przestrzeni pozanaczyniowej, co pro-
wadzi do powstania obrzęków. Spośród wielu
przyczyn tego stanu jedną jest niedobór białka.
Białka osocza badano bardzo dokładnie
Ze względu na dość duŜą łatwość uzyskiwa-
nia, białka osocza były szeroko badane zarów-
no u ludzi, jak u zwierząt. Istotne informacje
772 / ROZDZIAŁ 58

Ryc. S8-2. Technika elektroforezy strefowej na octanie celulozy: A— matą ilość surowicy lub innego płynu
nanosi się na pasek z octanu celulozy, B — przeprowadzany jest rozdział elektroforetyczny białek zawartych
w próbce w elektrolitowym środowisku buforu, C — po zabarwieniu rozdzielone pasma białkowe
uwidaczniają się w charakterystycznych dla nich miejscach, D — za pomocą pomiarów densytometrycz-
nych rozdział elektroforetyczny na octanie celulozy przekształcany jest do diagramu, na którym odpowied-
nie charakterystyczne „piki" symbolizują; albuminy, a.,-globuliny, 0(2-globuliny, (J-globuliny i y-gfobuliny.
{Według: Stites D. P., Stobo J. D.,Wells J.V.: BasieandC/imca//mmuno/ogy,\/vyd.6rApp\etonand Lange,
1987, za zezwoleniem).

uzyskano na temat biosyntezy, metabolizmu, 2. Białka osocza są syntetyzowane

struktury i funkcji głównych biatek osocza.
Przedmiotem wielu badań były równieŜ zmiany
w ich stęŜeniu i metabolizmie w wielu stanach
chorobowych. W ostatnich latach sklonowano
oraz zbadano struktury genów dla wielu białek
osocza. Uzyskanie przeciwciał swoistych dla
poszczególnych białek^osocza znacznie ułatwiło
ich analizę dzięki moŜliwościom precypitacji
oraz wyizolowania czystych białek ze złoŜonej
mieszaniny występującej w tkankach lub w oso-
czu. Zastosowanie izotopów promieniotwór-
czych z kotei pozwoliło poznać ich szlaki bio-
syntezy oraz szybkość metabolizmu w osoczu.
Na podstawie badań białek osocza wyłania się
6 następujących uogólnień:
1. Większość białek osocza syntety-
zowana jest w wątrobie. Stwierdzono to
badając zwierzęta po wykonanej doświadczal-
nie hepatektomii oraz stosując perfundowane
preparaty wyizolowanej wątroby, jej skrawki,
homogenaty iub systemy translacji uŜywając
mRNA ekstrahowanego z wątroby. y-Globuli-
ny syntetyzowane sa przez komórki piazmaty-
czne, a pewne białka osocza jeszcze w innych
miejscach, np. w komórkach śródbłonka.
głównie przez polirybosomy związane
z błonami. Przed wejściem do osocza przecho-
dzą głównym szlakiem wydzieiniczym komórki,
obejmującym szorstką i gładką siateczkę śród-
plazmatyczną, aparat Golgiego oraz błony cy-
toplazmatyczne. Większość spośród białek oso-
cza jest syntetyzowana jako prebiałka mające
peptydy sygnałowe na N-końcu (p. rozdz. 43).
Podlegają one następnie wielu modyfikacjom
potranslacyjnym (proteoliza. glikozylacja, fos-
forylacja itd.) podczas transportu przez komór-
kę. Czas przemieszczenia z miejsca syntezy do
osocza waha się od 30 min do wielu godzin
w zaleŜności od rodzaju białka.
3. Prawie wszystkie białka osocza są
glikoproteinami. Zawierają one łańcuchy
oligosacharydowe połączone przez atomy
N i (lub) O (p. rozdz. 57). Wyjątkiem jest
albumina, która nie zawiera reszt cukrowych.
Łańcuchy oligosacharydowe pełnią wiele funk
cji (p. tab. 57-2). Usunięcie końcowej reszty
kwasu sjalowego z pewnych białek osocza (np.
ceruloplazminy) poprzez działanie neuramini-
dazy moŜe znacznie skrócić ich okres potrwa
nia w osoczu (p. rozdz. 57).
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 773
4. Wiele białek osocza wykazuje poli-
morfizm. Polimorfizm jest cechą mendlowską
lub monogenowę występującą w populacji w co
najmniej dwóch fenotypach, z częstością więk
szą niŜ 1—2% (Vogel i Motulsky, 1986). Sub
stancje grupowe krwi układu ABO (rozdz. 63) są
najlepiej znanym przykładem polimorfizmu
u ludzi. Polimorfizm ludzkich białek osocza
stwierdza się w przypadku np. o^-antytrypsyny,
haptoglobiny, trans|eryny, ceruloplazminy i im-
munoglobulin. Forniy polimorficzne tych bia
łek najczęściej wykrywano po raz pierwszy
metodą elektroforezy na Ŝelu skrobiowym,
gdzie kaŜda postać wykazuje charakterystyczną
ruchliwość.
Analiza polimorfizmu białek osocza jest
przedmiotem badań genetycznych i antropolo-
gicznych, a w pewnych przypadkach (np. aran-
tytrypsyna, p. niŜej) wzbudza takŜe zaintereso-
wanie klinicystów.
5. KaŜde białko osocza ma charakte
rystyczny okres półtrwania w układzie
krąŜenia. Okres półtrwania białek osocza mo
Ŝe być oznaczony przez oznakowanie wyizolo
wanego, oczyszczonego białka za pomocą l31I
w warunkach zapobiegających jego denaturacji.
Izotop ten łączy się kowalencyjnie z resztami
tyrozyny w cząsteczce białka. Nie związany (31I
oddziela się następnie od znakowanego białka
i określa jego aktywność właściwą (dpm/mg
białka). Znaną ilość aktywnego białka podaje
się dorosłej osobie, a następnie pobiera się
próbki krwi w określonych odstępach czasu
i określa ich radioaktywność. Uzyskane warto
ści wykreśla się jako funkcję czasu i oznacza
okres półtrwania (czas obniŜenia radioaktyw
ności od wartości szczytowej do połowy tej
wartości), po odliczeniu czasu koniecznego do
zrównowaŜenia (wymieszanie się) stęŜenia po
dawanego białka między krwią a przestrzenią
pozanaczyniową. Okresy półtrwania uzyskane
dla albumin i haptoglobin u zdrowych osób
dorosłych wynoszą odpowiednio 20 i 5 dni.
W pewnych schorzeniach okres półtrwania bia
łek moŜe się znacznie zmienić. Dla przykładu,
w chorobie Crohna {ilettis regionalis) dotyczącej
układu pokarmowego, 2naczna ilość białek oso
cza, głównie albumin, moŜe być bezpowrotnie
tracona poprzez wydzielanie do światła jelita
przez zmienioną zapalnie błonę śluzową. Pac
jenci dotknięci tym schorzeniem cechują się
gastroenteropałią z utraty białka, a okres pół
trwania podanej doŜylnie jodowanej albuminy
moŜe obniŜyć się do ok. 1 dnia.
6. StęŜenie niektórych białek w oso-
czu wzrasta podczas ostrych stanów
zapalnych łub wtórnie w następstwie
pewnych rodzajów uszkodzeń tkanek.
Do białek tych, zwanych białkami ostrej fazy
(lub reaktantami) zalicza się; białko C-reaktyw-
ne (CRP, zwane tak ze względu na reaktywność
z polisacharydem pneumokoków), o^arttytryp-
synę, haptoglobinę, ocrkwaśną glikoproteinę
oraz fibrynogen. Wzrost stęŜenia tych białek
waha się od 50% do ponad 1000-krotnego
w przypadku CRP, Ich poziom jest równieŜ
zazwyczaj podwyŜszony podczas przewlekłych
procesów zapalnych oraz u pacjentów z nowo-
tworami złośliwymi. UwaŜa się, Ŝe białka te
pełnią rolę w odpowiedzi organizmu na proces
zapalny. Dla przykładu białko C-reaktywne
moŜe aktywować drogę\lasyczną dopełniacza,
a o^-antytrypsyna zdolna jest do neutralizacji
pewnych proteaz uwalnianych podczas ostrego
stanu zapalnego. Ostatnio wykonane badania
wskazują, Ŝe interleukina 1 (IL-1), polipeptyd
uwalniany z jednojądrzastych komórek fagocy-
tujących, jest głównym, lecz nie jedynym stymu-
latorem syntezy większości białek ostrej fazy
przez hepatocyty. Inne cząsteczki, m.in. IL-6, są
równieŜ włączone w ten proces i podobnie jak
IL-1 wydają się działać na poziomie transkryp-
cji genu. Następne podrozdziały przedstawiają
podstawowe informacje dotyczące 6 spośród
głównych białek ludzkiego osocza włącznie
z immunoglobulinami. Lipoproteiny przedsta-
wiono w rozdz. 27.
Albumina jest głównym białkiem
ludzkiego osocza
Jest to główne białko ludzkiego osocza (ok.
45 g/1) o masie cząsteczkowej ok. 69000. Stano-
wi ok. 60% wszystkich białek osocza. Około
40% albumin znajduje się w osoczu, pozostałe
60% w przestrzeni poza komórkowej. Wątroba
wytwarza ok. 12 g albumin na dobę, co stanowi
ok. 25% całkowitej syntezy białek w tym narzą-
dzie, a połowę tych, które są wydzielane. Po-
czątkowo albumina syntetyzowana jest jako
preprobiałko. Peptyd sygnałowy ulega usunię-
ciu podczas przemieszczenia do cystern szorst-
kiej siateczki śródplazmatycznej, a następnie
zostaje odcięty heksapeptyd na N-końcu pod-
czas dalszej wędrówki szlakiem wydzielniczym.
Synteza albumin zmniejsza się w róŜnych choro-
bach, szczególnie tych, które dotyczą wątroby
(p. Dodatek-Białka). Osocze pacjentów z cho-
robami wątroby często cechuje się obniŜonym
774 / ROZDZIAŁ 58

ilorazem stęŜenia albumin do globulin (obniŜo- Haptoglobina wiąŜe pozakrwinkową

ny stosunek A:G). Synteza albumin zmniejsza
się stosunkowo wcześnie w warunkach wad-
liwego Ŝywienia białkowego, m.in. w kwashior-
kor.
Dojrzała albumina iudzka składa się z 1 łań-
cucha polipeptydowego zbudowanego z 585
reszt ami no kwasowych i zawiera 17 mostków
dwusiarczkowych. Stosując proteazy moŜna
podzielić albuminę na 3 domeny, spełniające
odmienne funkcje. Albumina ma kształt elip-
soidalny, co oznacza, Ŝe nie zwiększa lepkości
osocza w tak znacznym stopniu jak cząsteczki
o wydłuŜonym kształcie, np. fibrynogen. Ze
względu na stosunkowo małą masę cząstecz-
kową (ok. 69 000) i duŜe stęŜenie, albumina
wydaje się odpowiadać za ok. 75—80% ciś-
nienia onkotycznego ludzkiego osocza. Badania
elektro foretyczne wykazały, Ŝe osocze pewnych
osób pozbawione jest albuminy, co określa się
terminem analbuminemii. Jedną z przyczyn tego
stanu jest mutacja zaburzająca proces przycina-
nia i składania („splicing"). Osoby z analbumi-
nemią cechują się jedynie umiarkowanego stop-
nia obrzękami, mimo iŜ albumina jest głównym
czynnikiem decydującym o ciśnieniu onkotycz-
nym osocza. UwaŜa się, Ŝe wzrost stęŜenia
innych białek osocza kompensuje skutki braku
albumin.
Inną istotną funkcją albumin jest ich zdol-
ność do wiązania róŜnych ligandów. NaleŜą do
nich wolne kwasy tłuszczowe (WKT), wapń,
pewne hormony steroidowe, bilirubina oraz
część tryptofanu obecnego w osoczu. Ponadto
albumina wiąŜe ok. 10% miedzi występującej
w osoczu, reszta pouczona jest 7 ceruloplaz-
miną(p. niŜej). Wiele leków, m.in. sulfonamidy.
penicylina G, dikumarol, aspiryna, związanych
jest z albuminą; ma to istotne implikacje far-
makologiczne.
Preparaty ludzkiej albuminy stosowane są
w leczeniu wstrząsu krwotocznego oraz oparzeń.
hemoglobinę, zapobiegając
przedostawaniu się wolnej
hemoglobiny do nerek
Haptoglobina (Hp) jest osoczową glikoprote-
iną, która wiąŜe pozakrwinkową hemoglobinę
(Hb) w zwarty niekowalencyjny kompleks
(Hb-Hp). Hp zawarta w 1 1 moŜe związać
400—1 800 mg Hb. Około 10% Hb degradowa-
nej kaŜdego dnia uwalniane jest do krąŜenia,
stąd określana jest jako pozakrwinkową. Pozo-
stałe 90% obecne w starych uszkodzonych
krwinkach czerwonych katabolizowane jest
w komórkach układu histic>cytaniego. Masa
cząsteczkowa Hb wynosi ok. 65 000, a najprost-
szej formy polimorficznej Hp (Hp-1-1) u ludzi
— ok. 90000. Powstały kompleks Hb-Hp osią-
ga masę cząsteczkową 155000. Wolna Hb prze-
chodzi przez kłębuszki nerkowe i wnika do
cewek, gdzie ma skłonność do precypitacji (mo-
Ŝe to nastąpić w następstwie masywnego przeto-
czenia krwi niezgodnej grupowo z przekrocze-
nia pojemności wiąŜącej Hp względem Hb) (p.
ryc. 58-3). Kompleks Hb-Hp jest zbyt duŜy, by
przenikać przez kłębuszki nerkowe. Funkcja
Hp wydaje się polegać na zapobieganiu utracie
wolnej Hb przez nerki. Chroni ona cenne atomy
Ŝelaza, obecne w Hb, przed utratą z organizmu.
Ludzka Hp występuje w trzech formach
polimorficznych, znanych jako Hp 1-1, HP 2-1
i Hp 2-2, Hp 1-1 wędruje w elektroforezie na
Ŝelu skrobiowym jako pojedyncze pasmo, pod-
czas gdy Hp 2-1 i Hp 2-2 wykazują bardziej
złoŜony profil pasm. Dwa geny, oznaczane jako
Hp-1 i Hp-2, kodują te trzy fenotypy, gdzie Hp
2-1 jest fenotypem heterozygotycznym. Nie
wykazano istotnych z punktu widzenia funkcji
róŜnic między wspomnianymi formami Hp.
StęŜenie Hp w osoczu ludzkim jest zmienne
i ma pewną wartość diagnostyczną. Małe stęŜe-
nia Hp stwierdza się u pacjentów z niednkr wist oś-
ci ami hemolirycznymi. Wyjaśnia to obserwację,

A. Hb -> Nerka ■ Wydalanie w moczu lub precypitacja w kanalikach nerkowych;

(m. cz. 65 000) Ŝelazo jesi tracone z organizmu

B. Hb + Hp Kompleks Hp:Hbx -+>

aOO) j Nerka [)Ti. ez. 155 000]
Katabotizowany przez komórki wątroby; Ŝelazo jest
zatrzymane w ustroju i wtórnie wykorzystywane

Byc. 53-3. RóŜne losy wolnej hemoglobiny i kompleksu hemoglobma-haptoglobina.

 BIAŁKA OSOCZA, IMIWJNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 775
Ŝe okres półtrwania Hp wynosi ok. 5 dni,
podczas gdy w przypadku kompleksu Hb-Hp,
szybko usuwanego z osocza przez hepatocyty,
nie przekracza 90 min. Gdy Hp związana jest
z Hb, eliminacja z osocza przebiega 80 razy
szybciej niŜ zwykle. Zgodnie z tym stęŜenie Hp
zmniejsza się szybko w sytuacjach, gdy Hb jest
stale uwalniana z erytrocytów, co występuje
w niedokrwistościach hemolitycznych. Hp nale-
Ŝy do białek ostrej Ęazy i jej stęŜenie zwiększa się
w wielu stanach zapalnych.
Pewne białka osocza wiąŜą hem, lecz nie Hb.
Hemopeksyna jest P,-globuliną, która wiąŜe
wolny hem. Albumina łączy się z methemem
(hem Ŝelazowy), tworząc methemalbumine,
a następnie przekazuje methem hemopeksynie.
Transferyna, przemieszczając Ŝelazo z
prądem krwi do miejsc, gdzie jest ono
potrzebne, odgrywa główną rolę w
metabolizmie Ŝelaza
Transferyna (Tf) jest p,-globuliną o masie
cząsteczkowej ok. 80 000. Jest to glikoproteina
syntetyzowana przez wątrobę. Wykazano obec-
ność ponad 20 polimorficznych form tego biał-
ka. Tf odgrywa główną rolę w ustrojowej gos-
podarce Ŝelazem, poniewaŜ transportuje je (2
mole Fe trójwartościowego na 1 mol Tf) w ukła-
dzig krąŜenia do miejsc, gdzie jest ono potrzeb-
ne, m.in. z jelita do szpiku i innych narządów.
śelazo jest niezwykle waŜne dla organizmu
ludzkiego, poniewaŜ wchodzi w skład wielu
hemoprotein, takich jak hemoglobina, miog-
lobina i cytochromy. śelazo dostarczane jest
w diecie, a jego wchłanianie jako Ŝelaza dwu-
wartościowego jest ściśle kontrolowane na po-
ziomie błony śluzowej jelita, W warunkach
prawidłowych organizm strzeŜe zawartości Ŝe-
laza niezwykle gorliwie. Stąd teŜ jego dobowa
utrata u zdrowego dorosłego męŜczyzny wynosi
ok. 1 mg i zostaje uzupełniona Ŝelazem pokar-
mowym. Dorosłe kobiety są bardziej podatne
na niedobór Ŝelaza w związku z moŜliwością
nadmiernej utraty krwi podczas miesiączki.
Zawartość Ŝelaza Tf w innych przedziałach
organizmu przedstawiono w tab. 58-2.
Okofo 20 ml krwinek czerwonych jest po-
ddana procesom katabolicznym, dziennie uwal-
niając ok. 25 mg Ŝelaza. Wolne Ŝelazo jest
toksyczne, lecz w powiązaniu z Tf jego potencjal-
na toksyczność zostaje zmniejszona, a ponadto
zostaje ono skierowane do miejsc w organizmie,
gdzie jest niezbędne- Na powierzchni wielu ko-
mórek występują receptory dla Tf. Białko wiąŜe
Tabela 58-2. Roz/nieszczenie Ŝelaza w organizmie
dorosłego męŜczyzny o masie 70 kg
3-4 mg
Transferyna
2500 mg
Hb w erytrocytach
300 mg
Mioglobina i róŜne enzymy
śelazo zapasowe (ferrytyna i 1000 mg
hemosyderyna)
7 mg/d
Wchłanianie Straty
1 mg/d
W przypadku organizmu dorosłej
kobiety o zbliŜonej masie ciała ilości
zmagazynowanego Ŝelaza są ogólnie mniejsze
(np.: 100-400 mg), natomiast straty większe (np.;
1,6-2,0 mg/d).
się z tymi receptorami i ulega internalizacji na
zasadzie endocytozy sterowanej receptorem
(por. losy LDL, rozdz. 27). W kwaśnym pH
wewnątrz iizosomów następuje dysocjacja Ŝela-
za od białka. W przeciwieństwie jednak do
białkowej części LDL, apoTf nie ulega de-
gradacji w obrębie Iizosomów. Pozostaje ono
związane z receptorem, powraca do błony cyto-
plazmatycznej, oddziela się od receptora, prze-
nika następnie do osocza, pobiera kolejną po-
rcję Ŝelaza i znów dostarcza je do potrzebują-
cych komórek.
Problemy metabolizmu Ŝelaza. Meta-
bolizm Ŝelaza jest szczególnie waŜny u kobiet, ze
względów wyŜej przedstawionych. RównieŜ
w ciąŜy naleŜy uwzględnić zapotrzebowanie
Ŝelaza wzrastającego płodu. U starszych ludzi
odŜywiających się skromnie (herbata, grzanki)
moŜe takŜe dojść do niedoboru Ŝelaza. Niedo-
krwistość z niedoboru Ŝelaza zaleŜna od niedo-
statecznego wchłaniania, nieprawidłowego wy-
korzystania lub nadmiernej jego utraty jest
jednym z najczęściej spotykanych stanów cho-
robowych obserwowanych w praktyce lekars-
kiej.
StęŜenie Tf wynosi ok. 3,0 g/l (300 mg/dl). Ta
ilość Tf moŜe wiązać ok. 3 mg Ŝelaza/l osocza,
co określa się mianem całkowitej zdolności wią-
zania Ŝelaza przez osocze. Prawidłowo, jedynie
l
/a transferyny jest wysycana Ŝelazem. W niedo-
krwistości z niedoboru Ŝelaza białko jest w mniej-
szym stopniu wy sycone Ŝelazem, podczas gdy
w warunkach spichrzania nadmiaru Ŝelaza
w organizmie (np. hemochromatoza) znacznie
przekracza 1/i.
Ferrytyna. Ferrytyna jest kolejnym biał-
kiem istotnym z punktu widzenia metabolizmu
776 / ROZDZIAŁ 58
Ŝelaza. W warunkach prawidłowych gromadzi
ono Ŝelazo, skąd moŜe ono być pobierane
w razie potrzeby. W przypadku nadmiaru Ŝela-
za (np. hemochromatoza) ustrojowe zapasy
Ŝelaza znacznie wzrastają i zdecydowanie więcej
ferrytyny stwierdza się w tkankach, głównie
w wątrobie i śledzionie. Ferrytyna zawiera ok.
23% Ŝelaza oraz apoferrytynę (część białkowa
nie zawierająca Ŝelaza) i ma masę cząsteczkową
ok. 440 000. Ferrytyna zbudowana jest z 24
podjednostek o masie cząsteczkowej i 8 500,
które otaczają 3000—4000 atomów Ŝelazo-
wych występujących w postaci micelarnej. Pra-
widłowo stęŜenie ferrytyny w osoczu krwi jest
niskie; u chorych z nadmiarem Ŝelaza znacznie
wzrasta; stęŜenie ferrytyny w osoczu moŜna
w sposób wygodny oznaczyć metodami radio-
immunologicznymi. Parametr ten moŜe być
dobrym wskaźnikiem stanu ustrojowych zapa-
sów Ŝelaza.
Hemosyderyna. Hemosyderyna jest cząs-
teczką słabo poznaną; wydaje się, Ŝe moŜe to
być częściowo zdegradowana postać ferrytyny.
lecz wciąŜ zawierająca Ŝelazo. MoŜna ją wykryć
barwieniami histologicznymi (np, błękitem pru-
skim) na obecność Ŝelaza, a jej obecność dowo-
dzi nadmiernego gromadzenia Ŝelaza.
Pierwotna hemochromatoza. Pierwo-
tna hemochromatoza jest chorobą genetyczną
charakteryzujący się nadmiernym gromadze-
niem Ŝelaza w tkankach, co prowadzi do ich
uszkodzenia. Wydaje się, Ŝe przyczyna leŜy
w nadmiernym wchłanianiu Ŝelaza z błony
śluzowej jeiila, chociaŜ niewiele wiadomo na
temat molekularnego podłoŜa tej nieprawid-
łowości. Narządami legającymi uszkodzeniu
są najczęściej: wątroba, skóra i jelita; u chorych
rozwija się zwykie marskość wątroby, moŜe
ponadto wystąpić nadmierna pigmentacja skó-
ry oraz cukrzyca (cukrzyca brązowa). Okreso-
we upusty krwi (flebotomia) pozwalają na
utrzymanie kontroli nad schorzeniem.
Tabela 58-3 przedstawia badania laborato-
ryjne przydatne w diagnostyce nieprawidłowo-
ści w zakresie gospodarki Ŝelazem. Patrz rów-
nieŜ Dodatek — Ŝelazo, surowica, zdolność
wiązania Ŝelaza.
Ceruloplazmina łączy się z miedzią i
uczestniczy w patogenezie chbroby
Wiisona, będącej stanem zatrucia
miedzią
Ceruloplazmina jest a^-globuliną o masie czą-
steczkowej ok. 160 000. występujący w osoczu
Tabela 58-3. Wartościowe testy laboratoryjne słu-
Ŝące do oceny pacjentów z zaburzeniami metaboli-
zmu Ŝelaza
Liczba erytrocytów i poziom hemogiobiny
Określenie stęŜenia Ŝelaza w osoczu, całkowitej
zdolności wiązania Ŝelaz3 (TiBC) i odsetka wysy-
cenia transferyny
Określenie stęŜenia ferryiyny w osoczu metodą
radioimmunologicŜną
Barwienie wycinków tkankowych za pomocą błę-
kitu pruskiego
Ocena ilości Ŝelaza (|ig/g) w bioptacie tkankowym
w stęŜeniu ok. 300 mg/3 (30 mg/dl). Zs względu
na zawartość miedzi jej zabarwienie jest niebies-
kie. Zawiera 90% miedzi zawartej w osoczu.
KaŜda cząsteczka ceruloplazminy wiąŜe 6 ato-
mów miedzi w sposób bardzo mocny, co spra-
wia, Ŝe pierwiastek ten nie jest łatwo wymienial-
ny. Albumina przenosi pozostałe 10% miedzi
osocza. Siła, z jaką albumina wiąŜe miedź, jest
jednak mniejsza w porównaniu z ceruloplaz-
miną. W konsekwencji albumina łatwiej oddaje
miedź tkankom niŜ ceruloplazmina i wydaje się
być bardziej istotna w procesie transportu mie-
dzi w organizmie człowieka. Ceruloplazmina
wykazuje ponadto aktywność oksydazową, jed-
nak znaczenie tego faktu nie jest jasne.
StęŜenie ceruloplazminy w osoczu zmniejsza
się w chorobach wątroby. Ceruloplazmina wy-
kazuje szczególny związek z chorobą Wiisona
(zwyrodnienie wątrobowo-soczewkowe), cho-
ciaŜ wydaje się mało prawdopodobne, aby
pierwotny defekt w tym schorzeniu dotyczył
nieprawidłowości tego białka. Choroba Wii-
sona jest wrodzonym stanem, w którym miedź
nie moŜe być wydalana z Ŝółcią, prawdopodob-
nie z powodu defektu lizosomów niezdolnych
do wydalenia miedzi pochodzącej z rozpadu
cerulopiazminy (ryc. 58-^j. W konsekwencji
miedź sukcesywnie gromadzi się w organizmie,
szczególnie w wątrobie, mózgu, nerkach oraz
krwinkach czerwonych. Przyczyny choroby na-
leŜy upatrywać w niezdolności organizmu do
zachowania zerowego bilansu gospodarki mie-
dzi, prowadzącej do zatrucia tym pierwiastkiem.
Wzrost zawartości miedzi w komórkach wątro-
by hamuje wiązanie się miedzi z apoceruloptez-
miną, co prowadzi do zmniejszenia' stęŜenia
tego białka w osoczu (poniŜej 200 mg/I). W. miarę
gromadzenia miedzi rozwija się niedoicrwis-
 ____________ BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 777

A. Stan prawidłowy: Cu -* śółć

Cu + ApoceruloplaŜrnlna -» Osoczowa ceruloplazmlna

6. Choroba Wllsona: i Spadek wydalania miedzi z zótclą

i Gromadzenie miedzi w
wątrobie
i
Zahamowani jej wiązania się
z ap oceniło plaŜ miną -> Mata stęŜenie ceruloplazminy w osoczu

Ryc. 58-4. Schematyczne przedstawienie losów miedzi w (a) prawidłowej wątrobie i (b) wątrobie
pacjenta z chorobą ^ilsona. Wydalanie miedzi do Ŝółci jest upośledzone w chorobie Wtlsona na skutek
defektu w wydalaniu przez lizosomy miedzi pochodzącej z katabolizmu ceruloplazminy.

tość hemolityczna, przewlekle schorzenie wąt-
roby oraz zespól objawów neurologicznych
zaleŜny od gromadzenia się miedzi w zwojach
podstawy i innych ośrodkach mózgu. Częstym
objawem klinicznym jest pierścień Kaysera-Flei-
schera, przybierający barwę zieloną lub złotą
i występujący u podstawy rogówki, jako wyraz
odkładania się miedzi w błonie Descemeta.
W przypadku podejrzenia choroby Wilsona
konieczna jest biopsja wątroby; wartość diag-
nostyczną ma zawartość miedzi w wątrobie
przekraczająca 250 ug/g suchej masy z równo-
czesnym zmniejszeniem stęŜenia ceruloplazmi-
ny w osoczu poniŜej 200 mg/l. Leczenie polega
na stosowaniu diety niskomiedziowej i rozwaŜ-
nym podawaniu D-penicylaminy, która chelatu-
je miedź i prowadzi do jej wydalenia z moczem,
a tym samym ustrój pozbawiony jest nadmiaru
tego pierwiastka.
Miedź jest metalem-kofaktorem wielu waŜ-
nych enzymów, takich jak oksydaza cytochro-
mowa, tyrozynaza i miedzi o zaleŜna dysmutaza
ponadtlenkowa. W ustroju dorosłego człowieka
znajduje się 100—150 mg miedzi, głównie w ko-
ściach, wątrobie i mięśniach. Wchłanianie mie-
dzi zachodzi w górnym odcinku jelita cienkiego
i wynosi 2—4 mg dziennie. Miedź przenoszona
jest do wątroby w połączeniu z albuminą,
wychwytywana przez komórki wątrobowe i czę-
ściowo wydalana do Ŝółci. MoŜe równieŜ pozos-
tać w wątrobie połączona z ceruloplazminą,
syntetyzowaną w tym narządzie.
Niedobór miedzi. Niedobór miedzi jest
stosunkowo rzadki i powoduje niedokrwistość".
Zespól Menkensa (choroba „kręconych" lub
„stalowych" włosów) jest innym zaburzeniem
w metabolizmie miedzi o charakterze dziedzicz-
nym, związanym z chromosomem X. Dotyczy
dzieci pici męskiej, prowadząc do fatalnych
następstw. Chłopcy dotknięci tym schorzeniem
mają łamliwe kręcone włosy, cechują się nie-
prawidłowym rozwojem fizycznym, opóźnie-
niem rozwoju umysłowego i rozległymi tętnia-
kami. Wykazano, Ŝe u podłoŜa tej patologii leŜy
nieprawidłowe wchłanianie miedzi w jelicie,
chociaŜ biochemiczna natura tego defektu nie
została jeszcze poznana. U chorych stwierdza
się małe stęŜenie miedzi i ceruloplazminy we
krwi.
Niedobór y. -antyproteinazy (o^-
antytrypsyny) związany jest z
rozedmą płuc i pewną postacią
choroby wątroby
G^-Antyproteinaza, zwana dawniej otj-anty-
trypsyną (ctj-AT) jest białkiem o masie cząstecz-
kowej ok. 45 000 stanowiącym główny składnik
frakcji a! globulin osocza. Syntetyzowana jest
w wątrobie i pełni funkcje najwaŜniejszego
inhibitora proteaz (Pi) w osoczu człowieka.
Hamuje aktywność trypsyny, elastazy i pewnych
proteaz poprzez tworzenie kompleksów z nimi.
Białko to jest wysoce polimorficzne; rozdział
elektroforetyczny pozwala na wyodrębnienie
poszczególnych jej postaci. Głównym genoty-
pem jest MM, odpowiadający fenotypowi PiM.
Zainteresowanie kliniczne o^-AT dotyczy
dwóch aspektów. Niedobór tego białka od-
grywa rolę w pewnych przypadkach rozedmy
płac (ok. 5%). Dotyczy to głównie osobników
z genotypem ZZ, wytwarzających PiZ w znacz-
nie mniejszej ilości w porównaniu z PiM,
W przypadku niedoboru otj-AT, wzrost ilości
granulocytów w obrębie pluć (występujący np.
w zapaleniu płuc) i wydzielanych przez nie
enzymów proteolitycznych nie napotyka bariery
antyproteazowej (otA-AT) prowadząc tym
samym do uszkodzenia tkanki płucnej, głównie
przez takie proteazy, jak elastaza (ryc. 58-5).
Szczególne zainteresowanie wzbudza metionina
778 / ROZDZIAŁ 58
A-Aktywnaelasta2a + a -AT -> Kompleks nieaktywne] elastazy ->Brak proteolizy w płucach-* Brak uszkodzenia
B. Aktywna elastazał J.iub brak a,-AT->Aktywna elastaza-* Proteollza w płucach-* Uszkodzenie tkanek
Ryc. 58-5. Schemat ilustrujący (a) prawidłową inaktywację elastyny przez 2,-AT i (b) sytuację, gdy ilość
3,-AT jest zmniejszona, co prowadzi do proteolizy wskutek działania elastazy z następczym uszkodzeniem
tkanek.
(reszta aminokwasowa w pozycji 358), uczest-
nicząca w wiązaniu ctj- AT z proteazami. Palenie
tytoniu sprawia, Ŝe aminokwas ten zostaje utle-
niony do sulfotlenku metioniny, co inaktywuje
go i tym samym prowadzi do utraty właściwości
antyproteazowych c^-AT. Szczególne spusto-
szenie stwierdza się u pacjentów z fenotypem Pi
ZZ, który odznacza się niskim poziomem
e^-AT juŜ w normalnych warunkach. Dalsze
zmniejszanie aktywności ot,-AT będące następs-
twem palenia tytoniu powoduje wzmoŜoną de-
strukcję proteolityczną tkanki płucnej, przy-
spieszając tym samym rozwój rozedmy płuc.
DoŜylne podanie a,-AT moŜe być pomocne
w leczeniu pacjentów z rozedmą płuc zaleŜną od
niedoboru c^-AT. Dzięki technikom inŜynierii
genetycznej czynione są próby zastąpienia me-
tioniny 358 przez aminokwas niepodatny na
utlenianie (p. rozdz. 42). Powstałe „mutanty"
o^-AT mogłyby wykazywać ochronne działanie
przed proteazami przez znacznie dłuŜszy okres
niŜ natywna a,-AT.
Niedobór a,-AT moŜe być równieŜ przy-
czyną jednego z typów marskości wątroby (cho-
roba wątroby z niedoboru o^-AT). W tej sytua-
cji cząsteczki a r AT typu ZZ gromadzą się
w cząsteczkach siateczki śródplazmatycznej,
prawdopodobnie wsku^ftk niemoŜności ich wy-
dzielania przez te komórki. Nie wiadomo do-
tąd, w jaki sposób prowadzi to do powstania
marskości wątroby (w następstwie gromadzenia
się duŜych ilości kolagenu będącego przyczyną
włóknienia).
IMMUNOGLOBULINY OSOCZA
ODGRYWAJĄ WAśNA ROLĘ
W MECHANIZMACH OBRONNYCH
ORGANIZMU
Układ immunologiczny organizmu składa się
z 2 głównych składników, limfocytów B i lim-
focytów T. Limfocyty B wywodzą się głównie
z komórek szpiku kostnego u wyŜszych zwierząt
lub z torebki Fabrycjusza u ptaków. Limfocyty
te pochodzą z grasicy. Limfocyty B odpowie-
z a,-AT tkanek
dzialne są za syntezę krąŜących przeciwciał
zwanych immunoglobulinami. Limfocyty T za-
angaŜowane są w liczne reakcje immunologiczne
typu komórkowego, takie jak odrzucanie prze-
szczepu, reakcje nadwraŜliwości czy obronne
przed komórkami nowotworowymi i wirusami.
W podrozdziale tym omówiono wyłącznie im-
munoglobuliny osocza, które powstają głównie
w komórkach plazma tycznych, wyspecjalizowa-
nej linii komórkowej wywodzącej się z lim-
focytów B, które syntetyzują i wydzielają im-
munoglobuliny do osocza.
Wszystkie immunogłobułinv zawierają
co najmniej 2 łańcuchy lekkie i 2
łańcuchy cięŜkie
Wszystkie cząsteczki immunoglobulin skła-
dają się z 2 identycznych łańcuchów lekkich (L)
o masie cząsteczkowej 23 000 i 2 identycznych
łańcuchów cięŜkich (H) o masie cząsteczkowej
53 000—75 000 połączonych w tetramer (C2H2)
przez mostki dwusiarczkowe (ryc. 58-6). W kaŜ-
dym z łańcuchów moŜna wyróŜnić swoiste
domeny, regiony o strukturalnym i funkcjonal-
nym znaczeniu. Potowa łańcucha lekkiego w kie-
runku końca karboksylowego zwana jest regio-
nem stałym (CL), podczas gdy połowa N-koń-
cowa określana jest jako region zmienny (VL)
łańcucha lekkiego. Około J ,U łańcucha cięŜkiego
fragmentu C-końcowego odpowiada regionowi
zmiennemu (VH), a pozostałe 75% tego łań-
cucha określa się mianem regionów stałych
(CH-1, CH-2, CH-3) łańcucha H. Część cząste-
czki immunoglobuliny, która wiąŜe swoisty
antygen, utworzona jest* przez fragmenty C-
końcowe (regiony zmienne) obydwu łańcu-
chów (H i L), tj. domeny VH i VL. Domeny
łańcuchów peptydowych nie występują w for-
mie liniowej, lecz tworzą regiony-globularne
z odpowiednią strukturą drugo- i trzeciorzędo-
wą w celu wiązania swoistych antygenów.
Jak przedstawiono na ryc. 58-6, trawienie
cząsteczki immunoglobuliny pr2ez papainę pro-
wadzi do powstania dwóch fragmentów wiąŜą-
cych antygen (Fab) i jednego fragmentu zdol-
nego do krystalizacji (Fc). Miejsce, w którym
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 779

Fab Fc

TLJ
Pepsyna
apalna
CH2 CH3

Ryc. 58-6. Uproszczony model cząsteczki ludzkiego przeciwciała z klasy IgG, prezentujący czteroiań-
cuchowa, strukturę podstawową i domeny. V — oznacza region zmienny, C — region stały. Strzałka
pionowa — region zawiasowy. Grube linie oznaczają mostki dwusiarczkowe. (Według: Stites D. P., Stobo
J. D„ Wells J. V., (red): Basie and Clinkai immunology, wyd. 6, Appleton and Lange, 1987)._______

paRaina rozszczepia cząsteczkę immunoglobu-
liny, tzn. przestrzeń między domenami CH-1
i CH-2, nosi nazwę regionu zawiasowego.
Wszystkie łańcuchy (ełckie są typu
kappa lub lambda
Na podstawie róŜnic w strukturze regionów
CL (tab. 58-4) łańcuchy lekkie dzieli się na typ
kappa (x) oraz lambda {X). Cząsteczka im-
miinoglobuliny zawiera 2 łańcuchy lekkie tego
samego typu, nigdy ich kombinację. U człowieka
łańcuch typu x występuje częściej w cząstecz-
kach immunoglobulin niŜ X.
Pięć typów łańcuchów cięŜkich określa
przynaleŜność immunoglobuliny do
określonej klasy
U człowieka stwierdza się 5 klas łańcuchów
cięŜkich, wyróŜniających się odmienną budową
regionów CH (tab. 58-4). Łańcuchy te, oznacza-
ne jako y, a, |i, 5 i e róŜnią się masą cząstecz-
kową, która waha się od 50000 do 70000 (tab.
58-4). ChociaŜ zwykle występują 3 domeny CH,
łańcuchy \v i e mają ich po 4. Rodzaj łańcucha
cięŜkiego określa przynaleŜność immunoglobu-
liny do określonej klasy, a przez to rodzaj
pełnionej funkcji. RozróŜnia się 5 klas immuno-
globulin: IgG, IgA, IgM, IgD, IgE. Jak przed-
stawiono w tab. 58-4, w obrębie kaŜdej z klas
łańcuchów cięŜkich, na podstawie subtelnych
róŜnic w strukturze regionów CH, moŜna wyró-
Ŝnić podklasy.
Nie ma dwóch identycznych regionów
zmiennych
Regiony zmienne w cząsteczkach immuno-
globulin składają się z domen VL i VH i cechują
się znaczną heterogennością, W rzeczywistości
nie stwierdzono 2 identycznych pod względem
sekwencji aminokwasowej regionów zmiennych
w cząsteczkach immunoglobulin uzyskanych od
róŜnych osób. ZauwaŜa się jednak pewne podo-
bieństwa w strukturze tych regionów u róŜnych
osób, wśród których na podstawie stopnia
homologii sekwencji aminokwasowej moŜna
wyróŜnić 3 główne grupy: grupę VK dla łań-
cuchów lekkich typux, grupę VL dla łańcuchów
lekkich typu k i grupę VH dla łańcuchów
cięŜkich. MoŜna ponadto wyróŜnić podgrupy
w obrębie wymienionych 3 grup.
Reasumując, w obrębie regionów zmiennych
występują miejsca względnie niezmienne w po-
szczególnych grupach i podgrupach. Porów-
nując regiony zmienne w róŜnych łańcuchach
780 / ROZDZIAŁ 58

Tabela 58- Właściwości łańcuchów ludzkich immunogiobulin*

4. Skład-
Cecha Łańcuchy H Łańcuchy L nik Łań-
sekre- cuch J
cyjny
Klasy, w 7 IgG a IgA IgM 5 IgD S Y. X SC J IgA,
których dane IgE Wszystkie Wszystkie IgA łgM
łańcuchy klasy klasy
występują
Podklasy lub 1 2, 3 4 1 2 1 2 12 3 4
podtvov
Odmiany al- Gm (1)-{25) NIW
lotypowe
Masa cząste- 5 0 0 0 0 " " 55 000 70 000 62 000 70 000 23 000 23 000 70 000 15 000
czkowa (przy-
bliŜona)
Podgrupy re- VHI-VHIV VKI-VKIV
gionów V
Węglowoda- 4 10 15 18 18 0 0 16 8
ny (przecięt-
ny udział pro-
centowy)
1 2 lub 3 5 7 5 0 0 1 i
Ilość otigosa-
charydów
" Według: Stattes D. P., Stobo J. D., Wells J. V. (red.); Basie and Clinical Immunology, wyd 6
Appleton and Lange, 1987. *• Poprzednio lnv(1)-(3). ••* 60 000 dla T3.

Obszary
nadzmienne lekkich tej samej grupy i podgrupy stwierdza się
łańcucha występowanie regionów nadzmiennych poroz-
lekkiego,
rzucanych między względnie niezmiennymi sek-
wencjami (determinującymi przynaleŜność do
Obszary podgrupy (ryc. 58-7). Łańcuchy lekkie mają
nadzmienne 3 regiony nadzmienne (w VL), a łańcuchy cięŜkie
łańcucha -4(wVH).
cięŜkiego
Wewnątrz-
łańcuchawe Regiony stałe określają funkcje
wiązania
dwuslarczkowe efektorowe immunoglobulin swoiste
dla klasy
Regiony stale cząsteczek immunoglobulin,
szczególnie CH_2 i CH_, (oraz CHA w IgM i IgE),
które tworzą fragmenty Fc, odpowiadają za
funkcje efektorowe róŜnych cząsteczek immu-
noglobulin, swoiste dla poszczególnych klas
Ryc. 58-7. Schematyczny model cząsteczki IgG, (tab. 58-5).
prezentujący prawdopodobne połoŜenie obszarów Niektóre immuno globu liny, jak IgG, wystę-
nadzmiennych w obrębie łańcuchów cięŜkich i lek- pują jedynie w podstawowej strukturze tetrame-
kich. (Według: Stites D. P„ Stobo J. D„ Wells J. W rycznej, podczas gdy inne, jak IgA czy IgM,
(red): Basie and Clinical immunoiogy, wyd. 6. mogą występować jako wyŜsze polimery złoŜo-
Appleton and Lange, 1987, za zezwoleniem, zmo-
dyfikowana). ne z 2, 3 (IgA) lub 5 (IgM) jednostek tet-
ramerycznych (ryc. 58-8).
 BIAŁKA OSOCZA, 1MMUNOGLOBINY 1 CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 781

Tabela 58-5. Właściwości ludzkich immunoglobulin

IgG IgA IgM IgD IgE
\i
Klasa łańcucha H 7 a 8 s
Podklasa łańcucha H y1,72,73,74 al, a2 H1,H2
xi X xi X V. i A Y. i X
Typ łańcucha L
Skład cząsteczkowy Y^ a2L/* lub 5aL,

Stała sedymentacji fS) 6-7 7 19 7-8 8

Masa cząsteczkowa 150 000 160 000" 900 000 180 000 ■
190 000
(przybliŜona) 400 000*""

Ruchliwość elektroforetycz- Y Szybka y Szybka 7 Szybk a 7 Szybka y

na (przeciętna) do|3 do (3

Wiązanie dopełniacza + 0 ++++ 0 0

(klasyczne)
StęŜenie w surowicy 10 000 2000 1200 30 0,5
(przybliŜone) mg/i
Penetracja przez łoŜysko + 0 0 0 0
Aktywność reaginowa ? 0 0 0 ++++
Liza anty bakteryjna + + +++ ? ?
+
Aktywność przeciwwirusowa + ++ + ? ?
* Według Stites D.P., Stobo J.D., Welts J.V. (red.): Basie and Ctinicat tmmunology, wyd. 6.
Appleton i Lange, 1987.
" Dla monornerycznych surowiczych IgA **"
Łańcuch J **" Składnik sekrecyjny SC *****
Dla sekrecyjnej IgA

W limfocycie B lub w komórce plarmatycznej cucha immunoglobuliny z wielu genów struk-

łańcuchy L i H syntetyzowane są jako oddzielne
cząsteczki i następnie łączone w cząsteczkę
immunoglobuliny, która wykazuje budowę gli-
koproteiny (tab. 58-4).
Łańcuchy lekkie i cięŜkie są produktami
wielu genów
KaŜdy łańcuch lekki jest produktem co naj-
mniej 3 oddzielnych genów strukturalnych: ge-
nu regionu zmiennego (VL), genu regionu łączą-
cego (J) (nie mającego związku z łańcuchem
J w IgA lub IgM) oraz genu regionu stałego
(CV), KaŜdy łańcuch cięŜki jest produktem co
najmniej 4 róŜnych genów: genu regionu zmien-
nego (VH), genu regionu nadzmiennego („róŜ-
norodności" D), genu regionu łączącego (J)
oraz genu regionu stałego (CH). Nie ma tu
zastosowania klasyczna koncepcja „jeden gen
— jedno białko". Mechanizmy molekularne
odpowiedzialne za tworzenie pojedynczego łań-
turalnych przedstawiono w rozdz. 38 i 41.
RóŜnorodność przeciwciał zaleŜy
od rearanŜacji genów
KaŜdy człowiek zdolny jest do wytwarzania
przeciwciał skierowanych przeciwko 1 miliono-
wi róŜnych antygenów. Wydaje się, Ŝe powsta-
wanie tak ogromnej liczby róŜnorodnych prze-
ciwciał zaleŜy od tworzenia kombinacji róŜnych
genów strukturalnych uczestniczących w syn-
tezie kaŜdego łańcucha immunoglobuliny oraz
od duŜej częstości mutacji somatycznych w rea-
ranŜowanych genach VH i VL.
Podczas odpowiedzi immunologicznej
dochodzi do zmiany klasy tworzonych
przeciwciał („elass switching" —
„przełączenie")
W większości przypadków odpowiedzi im-
munologicznej typu humoralnego dochodzi do
782 / ROZDZIAŁ 58
Składnik
sekreoyjny

A. IgA w

C. l(jM (pan ta mer)

B. Sekrecyjna IgA
(dimer)

Ryc. 58-8. Wysoce schematyczne przedstawienie polimerycznych ludzkich immunoglobulin, Łańcuchy

polipeptydowe są reprezentowane przez grube linie; wiązania dwusiarczkowe łączące róŜne łańcuchy
polipeptydowe są przedstawione za pomocą cienkich linii (Według: Stites D P., Stobo J D., Weils J. W.
(red): Basie and Clinica! Immunology wyd. 6, Appleton and Lange, 1987, za zezwoleniem).

tworzenia przeciwciał o identycznej swoistości, o identycznej specyficzności wobec antygenu

lecz róŜniących się przynaleŜnością klasową
i zjawisko to następuje w ścisłym porządku
chronologicznym w odpowiedzi na podanie
immunogenu (immunizującego antygenu). Je-
den z typów łańcucha lekkiego immunoglobuli-
ny moŜe się połączyć z antygenowo swoistym
łańcuchem u., tworząc swoistą cząsteczkę IgM.
Następnie, ten sam antygenowo swoisty łań-
cuch lekki łączy się z łańcuchem y o identycz-
nym regionie V„, tworząc cząsteczkę IgG
jak początkowo wytwarzana IgM. Ten sam
łańcuch lekki moŜe równieŜ łączyć się z łań-
cuchem cięŜkim a, zawierającym identyczny
region VH, aby utworzyć cząsteczkę IgA cechu-
jącą się taką samą swoistością wobec antygenu.
Te 3 klasy (IgM, IgG i IgA) cząsteczek im-
munoglobulin przeciwko temu samemu antyge-
nowi mają identyczną domenę zmienną zarów-
no w łańcuchu lekkim, jak i cięŜkim. Mówimy
więc, Ŝe mają one wspólny idiotyp. RóŜne klasy
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLQBIWV I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 783
izotypów determinowane są przez regiony CH
połączone z tym samym swoistym antygenowo
regionem VH. Jeden z genetycznych aspektów
mechanizmów regulatorowych, odpowiedzial-
nych za zmianę genu kodującego CH („swit-
ching") przedstawiono w rozdz. 41.
Przyczyną schorzeń moŜe być zarówno
nadmierna, jak i niedostateczna
synteza tmmunoglobulin
Zaburzenia w zakresie immu no globulin obej-
mują wzmoŜoną syntezę swoistych klas im-
m u no globu lin lub nawet swoistych cząsteczek
immunoglobulin, przy czym to ostatnie zjawis-
ko zachodzi w przypadku klonalnego rozrostu
nowotworowego komórek plazma tycznych
określanego mianem szpiczaka. Hipogamma-
globulinemie mogą być ograniczone wyłącznie
do jednej klasy immimoglobulin (np. EgA lub
IgG) lub mogą dotyczyć niedostatecznego wy-
twarzania wszystkich ich klas (IgA, IgD, IgE,
IgG oraz IgM). Nieprawidłowe stęŜenia im-
munoglobulin są prawie bez wyjątku spowodo-
wane nieprawidłową szybkością ich syntezy lub
wydzielania, indukowaną licznymi czynnikami.
W HEMOSTAZIE UCZESTNICZĄ
ŚCfANY NACZYŃ. PŁYTKI KRWI
ORAZ CZYNNIKI OSOCZOWE
BIORĄCE UDZIAŁ ZARÓWNO W
KRZEPNIĘCIU KRWI, JAK I W
ROZPUSZCZANIU SKRZEPU
Cztery etapy hemostazy
He most a za jest procesem zatrzymywania
krwawienia, które następuje po naruszeniu in-
tegralności ściany naczyniowej. Obejmuje ona
powstawanie skrzepu i polega na współdziałaniu
elementów ściany naczyniowej, płytek krwi
i białek osocza, które powoduje zarówno krzep-
nięcie krwi, jak i liŜę powstałego skrzepu.
Istnieją cztery etapy hemostazy:
Pierwszym z nich jest obfcurczanie się
uszkodzonego naczynia, z jednoczesnym zmniej
szeniem się przepływu krwi w odcinku dystal-
nym w stosunku do miejsca uszkodzenia.
Na drugą fazę składa się formowanie
luźnego, przejściowego czopu płytkowego
w miejscu uszkodzenia. Płytki przylegają do
włókien kolagenu w miejscu uszkodzenia ściany
naczyniowej i podlegają aktywacji przez trom-
binę (mechanizm aktywacji płytek opisano po
niŜej), powstałą w kaskadowej reakcji krzep-
nięcia w tym samym miejscu lub przez ADP
uwolniony z innych zaktywowanych juŜ płytek.
Podczas aktywacji płytki zmieniają swój kształt
i w obecności flbrynogenu ulegają agregacji z
utworzeniem czopu płytkowego.
Trzeci etap hemostazy polega na utworze
niu sieci fibryny lub skrzepu, który zatrzymuje
w swoim obrębie czop płytkowy (biały skrzep)
i (lub) erytrocyty (czerwony skrzep) formując
ostatecznie bardziej trwałą skrzepline.
W czwartej fazie dochodzi do częściowego
lub całkowitego rozpuszczenia skrzepu przez
plazminę. W warunkach prawidłowej hemosta
zy istnieje stabilny, dynamiczny stan równo
wagi, w którym skrzepliny są stale tworzone
i rozpuszczane.
Istnieją trzy rodzaje skrzepów
RozróŜnia się następujące rodzaje skrzepów:
Biały skrzep złoŜony z płytek i fibryny jest
stosunkowo ubogi w erytrocyty. Powstaje on
w miejscu uszkodzenia lub patologicznej zmia
ny ściany naczyniowej, szczególnie w miejscach,
gdzie przepływ krwi jest szybki (k-inice).
Drugim rodzajem skrzepu jest czerwony
skrzep, który początkowo składa się z krwinek
czerwonych i fibryny. Czerwony skrzep mor
fologicznie przypomina skrzepline powstałą
w probówce i moŜe formować się in vivo w ob
szarach o zwolnionym przepływie krwi lub z jej
zastojem, ze współistniejącym lub nie uszkodze
niem naczyniowym, albo teŜ moŜe on być
formowany w miejscu zranienia lub zmiany
naczyniowej w połączeniu z tworzącym się
pierwotnie czopem płytkowym.
Trzecim rodzajem skrzepu są rozsiane złogi
fibryny zlokalizowane w bardzo małych naczy
niach i kapilarach.
Poszczególne 3 rodzaje skrzepu zawierają
fibrynę w zmiennych proporcjach.
W pierwszej kolejności zostanie przedstawio-
ny proces krzepnięcia prowadzący do powsta-
nia fibryny. Następnie opisane zostaną krótko
pewne aspekty udziału płytek i ściany naczyń
krwionośnych w całościowo ujętym procesie
krzepnięcia. To oddzielenie czynników krzep-
nięcia i płytek jest sztuczne, jako Ŝe jedne
i drugie pełnią wzajemnie współzaleŜne i bardzo
zbliŜone funkcje w procesie krzepnięcia; takie
postępowanie jednakŜe ułatwia opis całości
toczących się procesów.
784 / ROZDZIAŁ 58

Wynikiem działania zarówno szlaku Tabela 58-6. Numeryczny system nazewnictwa

wewnątrzpochodnego, jak czynników krzepnięcia krwi. Liczebniki wskazują
i zewnątrzpochodnego jest powstanie kolejność, w jakiej czynniki osoczowe były od-
włóknika krywane i nie mają związku z kolejnością, w jakiej
Dwa szlaki prowadzą do uformowania czopu one działają
fibrynowego; zewnątrzpochodny i wewnątrzpo- Czynnik Nazwa(y) zwyczajowa(e)
chodny. Tworzenie sie czerwonego skrzepu w 1 Fibrynogen \ Czynniki te są zwykle
miejscu o zwolnionym przepływie krwi lub w
odpowiedzi na istnienie patologicznej zmiany w f określane za pomocą
obrębie ściany nitczyniowej bez uszkodzenia / wichchnazw zwyczajo-
II Protrombina j V
okolicznych tkanek jest wynikiem aktywacji
szlaku wewnątrzpochodnego. W powstaniu czo- III Fosfolipidy płytkowej Niesazwyk.
pu fibrynowego w odpowiedzi na uszkodzenie
tkanki uczestniczy szlak zewnątrz pochodny. 1 le określane
| jako czynniki
Obydwa szlaki zbiegają się we wspólnym, koń-
IV Jony wapnia / krzepnięcia
cowym etapie obejmującym aktywacje pro trom-
biny do trombiny i katalizowane przez powstały V Proakceleryna, czynnik chwiejny, ak-
enzym rozszczepienia fibrynogenu z utworze- celerator (Ac-)-globuliny
niem czopu fibrynowego. Szlaki zewnątrzpo- VII Prokonwertyna, akcelerator konwer-
chodny i wewnątrzpochodny, jak równieŜ sji protrombiny (SPCA), kotrombo-
wspólny etap końcowy są skomplikowane i bie- plastyna
rze w nich udział wiele róŜnych białek {ryc. 58-9,
vm Czynnik antyhemofiiowy A, globulina
tab. 58-6). Ogólnie, jak przedstawiono w tab.
58-7, białka te mogą być zaklasyfikowane do antyhemofiłowa (AHG)
4 grup: l)zymogenów, obejmujących sery nowo - IX Czynnik antyhemolitowy B, czynnik
-zaleŜne proteazy, które ulegają aktywacji pod- Christmasa, os oczowy składni ktrom-
czas procesu krzepnięcia; 2) kofaktorów; 3) boplastyny
fibrynogcnu i 4) transglutamina/y, która stabili- X Czynnik Stuarta-Pro we ra
zuje skrzep fibry no wy. XI Czynnik poprzedzający tromboplas-
Szlak wewnątrzpochodny prowadzi do tynę osoczową (PTA)
XII Czynnik Hagemana
aktywacji czynnika X
Szlak wewnątrzpochodny (ryc. 58-9) obej- XIII Czynnik stabilizujący fibrynę (FSF),
muje czynniki XII, Xl, IX, VIII i X, jak równieŜ fibrynoligaza

UJEM&fE NAŁADOWANA
POWIERZCHNIA
Uszka^ "\^_dzenle
f^ tkanki g2| ak
Czynnik tKankowy \ zewnątrz-
pochodny
x

Szlak ■—vii J
wewnątrz-.* Sponlanloznła
pochodny

2el flbrynowy
Rozpuszczalne monomery
flbryny

Końcowy,
wspólny etap
krzepnięcia
u sieciowa rta
Fibfynogen fibry na

Ryc. 58-9. Szlaki krzepnięcia krwi; wewnątrzpochodny i zewnątrzpochodny, prowadzące do powstania

nierozpuszczalnego skrzepu fibryny. HMK — wielkocząsteczkowy kininogen, PL — fosfolipidy. "

* Bfady-
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 7SS
Tabela 58-7. Funkcje osoczowych czynników
krzepnięcia
1. Zymogeny proteaz serynowych
Czynnik XII Łączy się z odsłoniętymi cząs-
teczkami kolagenu w miejscu
uszkodzenia ściany naczynio-
wej; aktywowany przez wielko-
cząsteczkowy kininogen i kalik-
retnę f
Czynnik XI Aktywowany jest przez czynnik
Wie
Czynnik IX
Aktywowany jest przez czynnik
Xla w obecności jonów wapnia
Czynnik VII Aktywowany przez trombinę w
obecności jonów wapnia
Czynnik X Uczynniany na powierzchni za-
ktywowanych ptytek przez
kompleks czynników (jony wa-
pnia, czynniki VIMa i tXa), jak
równieŜ przez czynnik VIla
w obecności czynnika tkanko-
wego i jonów wapnia
Czynnik Uczynniany na powierzchni za-
ktywowanych płytek przez
kompleks protrombtnowy (jony
wapnia, czynnik Va i Xa) (czyn-
niki II, VII, IX i X są zymogenami
zawierającymi reszty karboksy-
glutaminianowe)
2. Kota który
Czynnik V!ll Aktywowany przez trombinę,
czynnik Vltla jest kofaktorem
w reakcji aktywacji czynnika
X przez czynnik iXa
Czynnik V
Aktywowany przez trombinę;
czynnik Va jest kofaktorem
w reakcji aktywacji protrombi-
ny przez czynnik Xa
3, Fibrynogen
Czynnik I
Rozszczepiany przez trombinę z
utworzeniem skrzepu fibryno-
wego
4. Tiolowo-zaleŜna transglutaminaza
Czynnik XIII Aktywowany przez trombinę
w obecności jonów wapnia
stabilizuje skrzep fibrynowy na
zasadzie tworzenia krzyŜowych
wiązań kowalencyjnych
50 — Biochemia
prekalikreinę, wysokocząsteczkowy kininogen,
jony wapnia i fosfolipidy płytek krwi. Ostatecz-
nie doprowadza on do powstania czynnika Xa
(według przyjętej konwencji zaktywowane
czynniki krzepnięcia oznacza się za pomocą
przyrostka „a").
Szlak ten rozpoczyna się „fazą kontaktu", w
trakcie której prekalikreina, wysokocząstecz-
kowy kininogen, czynniki XII i XI są eks-
ponowane na działanie ujemnie naładowanej
powierzchni aktywującej. Prawdopodobnie to
właśnie kolagen, znajdujący się na odsłoniętej
powierzchni ściany naczynia spełnia in vivo rolę
wspomnianej powierzchni aktywującej, pod-
czas gdy szkło lub kaolin w warunkach labora-
toryjnych in vitro stymulują szlak wewnątrz-
pochodny. W chwili, gdy czynniki uczestniczące
w fazie kontaktu zostanl* zgromadzone na po-
wierzchni aktywującej, czynnik XII ulega ak-
tywacji do czynnika XIIa w reakcji proteolizy
katalizowanej przez kalikreinę. Powstały pod
wpływem kalikreiny czynnik XIIa działa na
prekalikreinę uwalniając kolejne cząsteczki ka-
likreiny, tworząc tym samym układ wzajemnej,
zwrotnej aktywacji. Utworzony czynnik XIIa
aktywuje czynnik XI do XIa oraz uwalnia
bradykininę (nonapeptyd o działaniu rozszerza-
jącym naczynia krwionośne) z wysokocząstecz-
kowego kininogenu. Czynnik XIa w obecności
jonów wapnia aktywuje czynnik IX (masa cząs-
teczkowa 55 000, będący zymogenem zawierają-
cym zaleŜne od obecności witaminy K reszty y-
karboksyglutaminianowe) do proteazy sery-
nowej — czynnika IXa. Czynnik ten rozkłada
wiązanie między arginmą i izoleucyną (Arg-Ile)
w cząsteczce czynnika X (masa cząsteczkowa
56 000), tworząc dwułańcuchową proteazę sery-
nową — czynnik Xa. Ostatnia reakcja wymaga
do swego przebiegu udziału zespołu składników
określanych łącznie jako kompleks aktywny,
zlokalizowany na powierzchni zaktywowanych
płytek i składający się z jonów wapnia, czynników
VHIa, IXa i X, NaleŜy nadmienić, iŜ we wszyst-
kich reakcjach, w których biorą udział zymoge-
ny zawierające reszty Gla na N-końcach cząs-
teczek (c2ynniki II, VII, IX i X) reszty te są
miejscami o wysokim powinowactwie dla jonów
wapnia. Przed zgromadzeniem czynników kom-
pleksu aktywnego na trombocytach, płytki mu-
szą ulec aktywacji, aby mogły wyeksponować
kwaśne (anionowe) fosfolipidy, tj. fosfatydylose-
rynę i fosfatydyloinozytol, które zwykle znaj-
dują się na wewnętrznej powierzchni błony
komórkowej nie ^aktywowanego trombocytu.
786 / ROZDZIAŁ 58
Czynnik VIII (masa cząsteczkowa 330000) jest
glikoproteiną nie będącą prekursorem protea-
zy, lecz kofaktorem słuŜącym jako receptor dla
czynników IXa i X na powierzchni płytek krwi.
Czynnik. VIII jest aktywowany przez niewielkie
ilości trombiny, tworząc czynnik VIIIa, pod-
legający następnie unieczynnieniu na drodze
dalszego rozszczepienia przez trombinę.
Szlak zewnątrzpochodny równieŜ
prowadzi do uczynnienia czynnika X,
choć w odmienny sposób
Czynnik Xa zajmuje w układzie krzepnięcia
miejsce, gdzie zbiegają się oba szlaki; zewnątrz-
pochodny i wewnątrzpochodny (ryc. 58-9), roz-
poczynając wspólny, końcowy etap krzepnięcia
krwi. Szlak zewnątrzpochodny obejmuje czyn-
nik tkankowy, czynnik VII, X i jony wapniowe,
prowadząc do powstania czynnika Xa. Szlak
ten jest aktywowany w miejscu uszkodzenia
tkanki w chwili uwolnienia czynnika tkankowe-
go (obficie występującego w łoŜysku, tkance
płucnej i mózgu) (ryc. 58-9), który działa jako
kofaktor w katalizowanej przez czynnik VIIa
reakcji aktywacji czynnika X. Czynnik VIIa
rozszczepia to samo wiązanie między argininą
i izoleucyną (Arg-Ile) w cząsteczce czynnika X,
które jest rozszczepiane przez kompleks aktyw-
nych czynników szlaku wewnątrzpochod-
nego. Czynnik VII (masa cząsteczkowa 53 000),
będący glikoproteiną syntetyzowaną w wątro-
bie, zawiera reszty glutaminianowe i jest zymo-
genem o stosunkowo wysokiej endogennej ak-
tywności; aktywność ta wzrasta w wyniku kon-
wersji do aktywnej proteazy serynowej, tj. czyn-
nika VIIa, przez trombinę lub czynnik Xa.
Aktywacja czynnika X stanowi waŜne sprzęŜenie
C32+ Ca2+
Ryc. 58-10. Schematyczne przedstawienie wiązania się czynników Va, Xa, jonów wapnia i protrombiny
z błoną komórkową zaktywowąnej płytki. Miejsca rozszczepienia cząsteczki protrombiny przez czynnik Xa
są zaznaczone przez dwie strzałki. Część cząsteczki protrombiny, z której następnie powstaje trombina, jest
oznaczona jako pretrombina. __________________________________________________
szlaku wewnątrzpochodnego z zewnątrzpochod-
nym.
Końcowy wspólny etap krzepnięcia
obejmuje aktywacje protrombiny do
trombiny
Podczas końcowego, wspólnego etapu krzep-
nięcia, czynnik Xa, powstający zarówno na
szlaku wewnątrzpochodnym, jak i zewnątrz-
pochodnym, aktywuje protrombinę do trombiny
(czynnik Ha), która następnie przekształca fib-
rynogen w fibrynę (ryc. 58-9).
Aktywacja protrombiny, podobnie jak
uczynnienie czynnika X, zachodzi na powierz-
chni zaktywowanych płytek i wymaga obecności
kompleksu protrombinazy składającego się z pły-
tkowych, anionowych fosfolipidów, jonów wap-
nia, czynnika Va, czynnika Xa i protrombiny.
Czynnik V (masa cząsteczkowa 330000), gli-
koproteiną pod wieloma względami zbliŜona do
czynnika VIII i ceruloplazminy, jest syntetyzo-
wany w wątrobie, śledzionie i nerkach, i obecny
zarówno w płytkach krwi, jak i osoczu. Działa
on jako kofaktor w sposób podobny do czyn-
nika VIII w kompleksie aktywnym. PD ak-
tywacji do czynnika Va, zachodzącej pod wpły-
wem niewielkich ilości trombiny, wiąŜe się on ze
specyficznymi receptorami błony komórkowej
płytek (ryc. 58-10), tworząc kompleks z czyn-
nikiem Xa i protrombiną. Następnie czynnik ten
podlega inaktywacji wskutek dalszego działania
trombiny, tym samym zapewniając ogranicze-
nie konwersji protrombiny do trombiny.
Protrombiną (masa cząsteczkowa 72 000, ryc.
58-1)) jest jednołańcuchową glikoproteiną syn-
tetyzowaną w wątrobie. Region N-koricowy
protrombiny (1 na ryc, 58-11) zawiera 10 reszt
Pretrombina
COO
Btona
Komórkowa
płytki
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 787

:
Gla
„
>
- -S-
S I
1 2 A| rI
X.
B

Frełromblna
(przed rozszczepieniem
przez czynnik Xa)
Trombina
j (po rozszczepieniu
i przez czynnik Xa)
Ryc. 58-11. Schematyczne przedstawienie protrombiny fragment N-końcowy znajduje sie po lewej
stronie; obszar 1 zawiera wszystkie 10 reszt y-karboksygIutaminianowych Zaznaczono miejsca, w których
cząsteczka jest rozszczepiana pod wpływem czynnika Xa, jak równieŜ produkty jej degradacji. Pozycja
katalitycznie aktywnej seryny oznaczona jest za pomocą trójkącika. Łańcuchy A i B aktywnej trombiny
(zacienione) są wzajemnie połączone za pomocą mostków dwusiarczkowych,___________________
F-1-2

y-karboksyglutaminianowych (Gla), zaś sery- glikoproteiną osoczową o długości 47,5 nm,

nowo-zaleŜne miejsce aktywne tej proteazy (za-
znaczone czarnym trójkątem), umiejscowione jest
na C-końcu cząsteczki. Po połączeniu z komplek-
sem czynników Va i Xa na powierzchni płytki,
cząsteczka protrombiny ulega rozszczepieniu
w dwóch miejscach przez czynnik Xa, co prowadzi
do utworzenia aktywnej, dwułańcuchowej cząste-
czki trombiny, która jest następnie uwalniana
z powierzchni płytki. Łańcuchy A i B trombiny są
ze sobą połączone wiązaniem dwusiarczkowym.
Protrombina moŜe być równieŜ uczynniona
przez koagulazę gronkowcową na drodze prostej
modyfikacji konformacyjnej, nie obejmującej
rozszczepienia cząsteczki.
Przekształcenie fibrynogenu do fibryny
jest katalizowane przez trombinę
Fibrynogen (czynnik I, masa cząsteczkowa
340000, ryc. 58-9 i tab. 58-7) jest rozpuszczalną
która składa się z trzech róŜniących się między
sobą łańcuchów polipeptydowycłi (A a B p, y)2,
kowalencyjnie połączonych ze sobą wiązaniami
dwusiarczkowymi. Łańcuchy B p i y zawierają
przyłączony do asparaginy kompleks oligosa-
charydowy. Wszystkie 3 łańcuchy są syntetyzo-
wane w wątrobie; 3 odpowiedzialne za ich
syntezę geny strukturalne są zlokalizowane na
tym samym chromosomie, a ich ekspresja u lu-
dzi podlega koordynacyjnej regulacji. Regiony
N-końcowe 6 łańcuchów są utrzymywane w bli-
skim wzajemnym sąsiedztwie przez pewną licz-
bę wiązań dwusiarczkowych, podczas gdy re-
giony C-końcowe są od siebie znacznie od-
dalone, wskutek czego cząsteczka ma wydłuŜo-
ny i asymetryczny kształt (ryc. 58-12). Odcinki
A i B znajdujące się w regionach N-końcowych
łańcuchów A a i B p1, określane odpowiednio
jako fibrynopeprydy A (FPA) i fibrynopeptydy

Łańcuch Aa

Łańcuch B/f
Łańcuch y
0
■47.5 nm-

Ryc. 58-12. Schematyczne przedstawienie (bez zachowania proporcji) cząsteczki fibrynogenu, eks
ponujące pary łańcuchów Aa, Bp i y połączonych przez wiązania dwusiarczkowe. FPA—fibrynopeptyd A,
FPB — fibrynopeptyd B. ___________________________________________________________
788 / ROZDZIAŁ 58

B (FFB), mają nadmiar ładunków ujemnych
spowodowanych obecnością reszt asparaginia-
nowych i glutaminianowych, jak równieŜ niety-
powego O-siarczanu tyrozyny w FPB. Wspo-
mniane ładunki ujemne mają swój wpływ na
rozpuszczalność fibrynogenu w osoczu, jak rów-
nieŜ zapobiegają agregacji jego cząsteczek dzięki
elektrostatycznemu odpychaniu.
Trombina (masa cząsteczkowa 34000) jest
proteaza serynową występującą w osoczu i hyd-
rolizującą 4 wiązania arginina-glicyna
(Arg-Gly) zlokalizowane między fibrynopep-
tydami oraz odcinkami a i (! łańcuchów
AaiB Pfibrynogenu(ryc. 58-13A). Uwolnienie
fibrynopeptydów przez trombinę wyzwala mo-
nomery fibryny, mające strukturę podjednost-
kową (a, p, y)2. PoniewaŜ FPA i FPB zawierają
odpowiednio tylko 16 i 14 reszt aminokwaso-
wych, cząsteczka fibryny zachowuje 98% reszt
obecnych w fibrynogenie. Usunięcie fibrynope-
ptydów odsłania miejsca wiązce, które umoŜ-
liwiają cząsteczkom monomerów fibryny spon-
taniczną agregację w niestabilny kompleks two-
rzący z kolei nierozpuszczalny skrzep fibryno-
wy. Uformowany, nierozpuszczalny polimer
fibryny zatrzymuje w swoim obrębie płytki,
erytrocyty i inne składniki tworząc białe lub
czerwone skrzepy. Utworzony początkowy
skrzep fibrynowy jest raczej słaby i utrzymywa-
ny w całości jedynie przez niekowalencyjne
połączenia monomerów fibryny. Trombina, po-
za konwersją fibrynogenu do fibryny, prze-
kształca równieŜ czynnik XIII do czynnika XIJIa
Czynnik ten jest bardzo swoistą transglutami-
nazą, która kowalencyjnie łączy cząsteczki fib-
ryny na zasadzie tworzenia wiązań peptydo-
wych między grupami y-karboksylowymi y-ka-
rboksyglutaminianu i e-aminowymi reszt lizyny
(ryc, 58-13B). W ten sposób powstaje bardziej
stabilny skrzep fibrynowy o zwiększonej odpor-
ności na proteolizę.
StęŜenie krąŜącej trombiny wymaga
precyzyjnej kontroli wobec moŜliwości
powstawania groźnych zakrzepów
W warunkach fizjologicznej hemostazy stęŜe-
nie aktywnej trombiny musi podlegać dokładnej
kontroli, aby nie tworzyły się groźne zakrzepy.
Cel ten osiągany jest w dwojaki sposób. Trom-
bina krąŜy w postaci nieaktywnego preluirsora

Trombina

Arg —*— Gly

Flbrynopeptyd Łańcuch fibryny
(A lub B) (a lub 0)

Fibryna — CH;, — CH;> — CH;. — CHj — NH3 N —C —CH ? —CH;— Fibryna

Reszta lizyny Reszta glutaminy 1

NHJ
J Czynnik Xllia (transglutamlnaza)

O II Fibryna — CH2 — CH2 — CH2 — CH2 — NH — C — CH2 — CHj — Fibryna

Ryc. 58-13. Tworzenie się skrzepu fibrynowego: A — indukowane przez trombtnę rozszczepienie wiązań
Arg-Gly (arginina-glicyna) łańcuchów Aa i Bp fibrynogenu z powstaniem fibfynopeptydów (lewostron-
nie) oraz łańcuchów cc i p monomerów fibryny (prawostronnej). B — usieciowanie cząsteczek fibry fty przez
aktywowany czynnik XIII (czynnik Xll(a).
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 789
— protrombiny, która podlega uczynnieniu na
drodze kaskady reakcji enzymatycznych, pod-
czas których nieaktywne zymogeny są przekształ-
cane do aktywnych enzymów, co w konsekwencji
prowadzi do konwersji protrombiny w trom-
binę (ryc. 58-9). Na kaŜdym etapie wspomnia-
nej kaskady mechanizm ujemnego sprzęŜenia
zwrotnego zapewnia istnienie precyzyjnej rów-
nowagi między aktywacją a hamowaniem. Stę-
Ŝenie czynnika XII yv osoczu wynosi ok. 30
ug/ml, natomiast fibrynogenu — 3 mg/ml,
podczas gdy poziomy innych czynników kolej-
no działających w kaskadzie wykazują stały
wzrost, co jednoznacznie wskazuje na występo-
wanie mechanizmu zwielokrotnienia w obrębie
kaskady. Drugi sposób kontroli aktywności
trombiny polega na unieczynnianiu wszelkich
tworzących się jej cząsteczek przez krąŜące
inhibitory, z których najwaŜniejsza jest anty-
trombina III (p. poniŜej).
Aktywność antytrombiny III,
waŜnego inhibitora trombiny,
zwiększa antykoagulant — heparyna
W warunkach fizjologicznych w osoczu
istnieją 4 naturalne inhibitory trombiny. Naj-
waŜniejszym z nich jest antytrombina III, której
udział w całkowitej aktywności antytrombino-
wej wynosi 75%. Antytrombina III moŜe rów-
nieŜ hamować aktywność czynników IXa, Xa,
Xla i XIIa. a2-Makroglobulina ma największy
udział w pozostałej aktywności antytrombino-
wej osocza, wraz z kotaktoran heparyny II
i 01,-antytrypsyną (oCj-antyproteinazą) wykazu-
jącymi mniejsza aktywność hamującą w warun-
kach fizjologicznych. Endogenna aktywność
antytrombiny III znacznie zwiększa się w obec-
ności kwaśnych proteoglikanów, takich jak
heparyna (p. rozdz. 57). WiąŜą się one ze
swoistymi miejscami kationowymi w obrębie
cząsteczki antytrombiny III, indukując zmianę
jej konformacji, ułatwiając tym samym jej wią-
zanie się z trombiną i innymi substratami.
Mechanizm ten leŜy u podstaw stosowania
heparyny w medycynie klinicznej w celu zaha-
mowania krzepnięcia. Ponadto heparyna stoso-
wana w małych dawkach ma zdolność wy-
ścielania śródbłonka naczyń krwionośnych,
przez co prawdopodobnie zmniejsza aktywację
szlaku wewnatrzpochodnego. Antykoagulacyj-
ne działanie heparyny moŜe zostać zniesione
przez działające przeciwstawnie silnie kationo-
we polipeptydy, jak pro tam i na, która mocno
wiąŜąc się z z heparyną osłabia jej łączenie się
z antytrombina IH^Osoby z wrodzonymi niedo-
borami antyirombiny IIJ wykazują predyspozy-
cje do częstego tworzenia rozległych zakrzepów,
co potwierdza fizjologiczne znaczenie antytrom-
biny III oraz wskazuje na fakt, iŜ układ krzep-
nięcia u ludzi jest w warunkach fizjologicznych
układem dynamicznym.
■
Anty koagulanty pochodne kumaryny
hamują zaleŜną od witaminy K
karboksylację czynników II, VII, IX
oraz X
Antykoagulanty kumarynowe (np.: dikuma-
roi) są lekami hamującymi zaleŜną od obecności
witaminy K karboksylację reszt glutaminiano-
wych do y-karboksyglutaminianowych w regio-
nach N-końcowyeh czymjjków II, VII, IX i X.
Czynniki te, powstające w wątrobie, do speł-
nienia swej roli w procesie krzepnięcia wymaga-
ją obecności jonów wapnia. Te ostatnie zostają
związane przez reszty y-karboksyglutaminiano-
we, z kolei uzaleŜnione od karboksylacji reszt
glutaminianowych wymienionych czynników
krzepnięcia. Pochodne kumaryny hamują redu-
kcję pochodnych chinonowych witaminy K do
aktywnych jej form hydrochinonowych. W tym
przypadku podanie witaminy K pozwala omi-
nąć indukowaną kumaryną inhibicję i umoŜ-
liwia powstanie czynników zawierających reszty
Y-karboksyglutaminianowe. Odwrócenie inhi-
bicji kumarynowej przez witaminę K trwa
12—14 h, podczas gdy wyeliminowanie efektów
działania heparyny przez pro taminę jest prawie
natychmiastowe.
Hemofilia A jest spowodowana
genetycznie uwarunkowanym
niedoborem czynnika VIII
U ludzi spotyka się wiele wrodzonych niedo-
borów w obrębie układu krzepnięcia. Najbar-
dziej rozpowszechniony jest niedobór czynnika
VIII wywołujący hemofilię A. Choroba ta, dzie-
dzicząca się z chromosomem X, miała duŜe
znaczenie w historii rodów królewskich w Euro-
pie. Hemofilia B jest spowodowana niedoborem
czynnika IX i wykazuje niemalŜe identyczny
obraz kliniczny jak hemofilia A. Obydwa stany
chorobowe moŜna jednak zróŜnicować za po-
mocą swoistych testów laboratoryjnych.
Gen ludzkiego czynnika VIII, poddany klo-
nowaniu, okazał się być jednym z największych
do tej pory poznanych, zawiera bowiem 186 kb
i 26 eksonów. Wykryto wiele rozmaitych typów
uszkodzeń, przejawiających się zmniejszoną ak-
790 / ROZDZIAŁ 58
tywnością czynnika VIII. Obejmują one częś-
ciowe delecje i punktowe mutacje prowadzące
do przedwczesnego zakończenia tworzenia łań-
cucha polipeptydowego. Obecnie moŜliwa jest
diagnostyka prenatalna polegająca na ocenie
DNA z pobranych komórek kosmówki. W ostat-
nich latach leczenie pacjentów z hemofilią
A obejmowało podawanie krioprecypitatów
(wzbogaconych w czynnik VIII) otrzymywa-
nych od indywidualnych dawców lub liofilizo-
wanych koncentratów czynnika VIII przygoto-
wywanych z puli osocza pochodzącego nawet
od 5000 dawców. W niedalekiej przyszłości
czynnik VIII będzie wytwarzany techniką re-
kombinacji DNA. Być moŜe metoda ta pokryje
zapotrzebowanie wszystkich pacjentów z hemo-
filią A. Problem ten nabrał znaczenia z chwilą
pojawienia się u wielu pacjentów z hemofilią
AIDS jako konsekwencji terapii substytucyjnej
z wykorzystaniem koncentratów liofilizowane-
go czynnika VIII, przygotowanych z wielu
próbek osocza; czynnik VIII otrzymany metodą
rekombinacji DNA jest całkowicie bezpieczny
w zastosowaniu klinicznym.
Skrzepy fibrynowe są rozpuszczane
przez plazminę
Jak stwierdzono powyŜej, układ krzepnięcia
prawidłowo jest w stanie dynamicznej równo-
wagi, w której skrzepy fibryny są stale tworzone
i jednocześnie rozpuszczane. Plazmina— prote-
aza serynowa, odpowiedzialna w głównej mie-
rze za degradację fibryny i fibrynogenu, krąŜy
w osoczu w formie nieaktywnego zymogenu
— plazminogenu (masa cząsteczkowa 90 000).
Jeśli nawet niewielki*Uości plazminy powstają
we krwi krąŜącej, w warunkach fizjologicznych
podlegają one natychmiastowej inaktywacji
przez szybko działający inhibitor plazminy —
atj-antyplazminę. Plazminogen łączy się zarów-
no z fibrynogenem, jak i fibryną, i w ten sposób
zostaje włączony w skfad skrzepu w trakcie jego
tworzenia się. Plazmina powstająca w czasie jej
związania z fibryną jest chroniona przed działa-
niem a2-an ty plazminy i pozostaje aktywna. RóŜ-
nego rodzaju aktywatory plazminogenu wystę-
pują w większości tkanek organizmu, rozszcze-
piając to samo wiązanie w cząsteczce plazmino-
genu — między argininą i waliną (Arg-Val)
i tworząc tym samym dwułańcuchową proteazę
serynowa — plazminę (ryc. 58-14)
Tkankowy aktywator plazminogenu (TPA) jest
proteazą serynowa uwalnianą ze śródbłonka
naczyniowego do krąŜenia w warunkach uszko-
Aktywatory plaŜ mtn □ gen u PLAZMINOGEN
I-Val -
—i rtiy—vai r
\ s-S—'
NH: coo
-pArg
I --S -
PLAZMINA
Ryc. 58-14. Aktywacja plazminogenu coo
To samo wiązanie Arg-Val (arginina-
walina) jest rozszczepiane przez wszystkie
aktywatory plazminogenu, z utworzeniem
dwulańcuchowej cząsteczki plazminy. Trójkącik
oznacza resztę serynowa miejsca aktywnego. Dwa
łańcuchy plazminy są połączone ze sobą za
pomocą mostka dwusiarczkowego.
dzenia tkanki lub stresu, a następnie, jeśli nie
zwiąŜe się z fibryną, podlega katalitycznej inak
tywacji. Po połączeniu z fibryną TPA rozszczepia
plazminogen w obrębie skrzepu z wytworzeniem
plazminy, która z kolei rozkłada fibrynę z uwal
nianiem rozpuszczalnych produktów jej degra
dacji, co ostatecznie prowadzi do rozpuszczenia
skrzepu. Zarówno plazmina, jak i aktywator
plazminogenu, nie mogąc pozostać związane
z produktami degradacji fibryny, są uwalniane
do osocza, gdzie podlegają unieczynnieniu przez
ich naturalne inhibitory. Prourokinaza jest pre
kursorem kolejnego aktywatora piazminogenu
— urokinitzy, która nie ma tak duŜej swoistości
dla fibryny jak poprzedni aktywator. Urokinaza
jest wydzielana przez pewne komórki nabłon
kowe wyścielające przewody wydzielnicze (np.
kanaliki nerkowe) i prawdopodobnie bierze
udział w rozpuszczaniu fibryny odkładającej się
w tych przewodach. ,
TPA otrzymany techniką rekombinacji
DNA badany jest pod kątem jego
przydatności w leczeniu zakrzepów
wieńcowych
W chwili obecnej inny aktywator plazminoge-
nu streptokinaza —-jest wykorzystywany w lecz-
nictwie jako czynnik fibrynolityczny. JednakŜe
jest on mniej wybiórczy niŜ TPA, .poniewaŜ
aktywuje zarówno plazminogen w osoczu (gdzie
moŜe on następnie degradować krąŜący tlbryno-
gen), jak równieŜ plazminogen związany ze
 BIAŁKA OSOCZA, iMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 791
skrzepem fibrynowym. Ilość plazminy powstałej
pod wpływem dawek terapeutycznych streptoki-
nazy moŜe przekroczyć zdolność neutralizacji
przez krąŜącą a 2 -antyplazminę, powodując
w konsekwencji degradację zarówno fibrynoge-
nu, jak i fibryny, z następczymi krwawieniami
często obserwowanymi w trakcie terapii fi-
bry nolitycznej. Istnieje znaczne zainteresowanie
wykorzystaniem terapeutycznym TPA otrzyma-
nego metodą rekombinacji DNA z racji jego
swoistości dla degradowanej fibryny i moŜliwości
przywracania droŜności tętnicom wieńcowym,
objętym uprzednio zakrzepem. Pod warunkiem
odpowiednio wczesnego podania (przed wystą-
pieniem nieodwracalnych uszkodzeń mięśnia ser-
cowego), TPA moŜe znacznie obniŜyć współ-
czynnik umieralności z powodu uszkodzenia
mięśnia sercowego, będącego konsekwencją za-
krzepicy wieńcowej. Dotychczas, w wielu pró-
bach klinicznych, TPA wywoływał czasem
krwawienia, tak więc pozostaje nadal pytanie,
czy okaŜe się on korzystniejszym lekiem w tera-
pii ostrej zakrzepicy wieńcowej od o wiele
tańszej s trep toki nazy.
Istnieje kilka stanów patologicznych, między
innymi choroba nowotworowa i wstrząs, w któ-
rych obserwuje się wzrost poziomu aktywato-
rów plazminogenu. Ponadto aktywność anty-
plazminy, na którą składają się arantytrypsyna
i otj-antyplazmma moŜe być zaburzona w pew-
nych stanach chorobowych, jak chociaŜby
w marskości wątroby. PoniewaŜ pewne sub-
stancje pochodzenia bakteryjnego, jak na przy-
kład streptokinaza, mają zdolność aktywowa-
nia plazminogenu, mogą one być odpowiedzial-
ne za powstawanie rozległej skazy krwotocznej
obserwowanej czasami u pacjentów z uogól-
nionymi infekcjami bakteryjnymi.
Aktywacja płytek związana jest ze
stymulacją metabolizmu poi
ifosf oi nozytydów
Płytki podlegają kolejno 3 procesom, zapew-
niającym ciągłość hemostazy: 1) adhezji do
odsłoniętych włókien kolagenu w ścianie naczy-
niowej, 2) uwolnieniu zawartości ich ziarnistości
oraz 3) agregacji.
Adhezja płytek do kolagenu odbywa się
z udziałem czynnika von Willebranda, gliko-
proteiny wydzielanej przez komórki śródbłonka
do osocza. Białko to działa jak „most bez-
pieczeństwa" rozpięty między glikoproteiną po-
wierzchni płytek a włóknami kolagenu w ścianie
naczyń krwionośnych. Czynnik ten zapobiega
więc oderwaniu sięiplytek od ścian naczyń pod
wpływem sił „strzygących" prądu krwi.
Aktywacja płytek. Prawidłowe płytki
znajdują się w stanie nie pobudzonym. Podczas
krzepnięcia zaangaŜowane w ten proces trom-
bocyty podlegają aktywacji. Aktywacja jest zło-
Ŝonym zjawiskiem, które obejmuje zmiany
kształtu płytek, zwiększoną ich ruchliwość, uwal-
nianie zawartości ich ziarnistości oraz agregację.
Trombina, utworzona w wyniku kaskady krzep-
nięcia, inicjuje aktywację płytek in vivo na
drodze interakcji ze swoim receptorem na po-
wierzchni błony cytoplazmatycznej trombocy-
tów (ryc. 58-15). Kolejne zjawiska prowadzące
do aktywacji płytek są przykładem sygnalizacji
przez Mono w ej, w trakcie której chemiczny syg-
nał zawarty w przestrzeni poza komórkowej
powoduje powstanie cząsteczek efektorowych
we wnętrzu komórki. Na przykład trombina
działa jako pozakomórkowy przekaźnik chemi-
czny (stymulant lub agonista). Oddziaływanie
trombiny z iej receptorem wzmaga aktywność
fosfolipazy C błony komórkowej. Enzym ten
hy drolizuj e fosfaty dy loinozy tolo-4,5-bisfosforan
(PIPj jest polifosfoinozytydem), prowadząc do
powstania 2 wewnątrzkomórkowych cząste-
czek efektorowych — diacyloglicerolu (DAG)
oraz inozytolo-tri fosforanu (IPj). Hydroliza
PIP2 uczestniczy równieŜ w mechanizmie dzia-
łania wielu hormonów (p. rozdz. 45) i leków.
DAG pobudza kinazę białek C, która z kolei
fosforyluje białko płytkowe o masie cząstecz-
kowej 47 000. Fosforylacja tego białka powodu-
je uwolnienie zawartości róŜnego typu ziarnisto-
ści płytkowych (lizosomy, ziarnistości gęste
i ziarnistości ot). ADP uwolniony z ziarnistości
gęstych moŜe równieŜ aktywować płytki, co
przejawia się uczynnieniem dodatkowych krwi-
nek płytkowych w otoczeniu. Ponadto ADP ma
zdolność modyfikacji powierzchni płytki, co
pozwala cząsteczkom fibrynogenu (utworzo-
nym w kaskadzie krzepnięcia) na przyczepienie
się do kompleksu glikoprotein (GPIIb oraz
GPIIIa) na powierzchni trombocytu. Następnie
cząsteczki fibry nogenu łączą ze sobą sąsiadujące
płytki tworząc agregat płytkowy. 1P3 powoduje
napływ jonów wapniowych do cytoplazmy
i współdziałając z kalmoduliną oraz kinazą
lekkich łańcuchów miozyny prowadzi do fos-
forylacji lekkich łańcuchów miozyny. Łańcuchy
te następnie współdziałając z aktyną powodują
przesunięcie i zmiany kształtu płytki.
Aktywacja płytkowej fosfolipazy A2 przez
zwiększone stęŜenie jonów wapnia jest przy-
792 / ROZDZIAŁ 58

Prostacyklina ^ TxAa Trombina ADP I

0 +©+ © Bfona
I r^ komórkowa

Fosforylacja Watka
o m. ra. 47 000
--'
Uwolnienie zawartości
ziarnistości płytki
Fosfarylacja (lizosomalnych. gęstych i
lekkiego łaficucha łącznie z ADP
Aktyna
 Agregacja
Aktynomiozyna
\ Przesunięcie, zmiana kształtu

Ryc. 58-15. Schematyczne przedstawienie aktywacji płytki. Środowisko zewnątrz kom orkowe* biona
komórkowa i środowisko wewnątrzkomórkowe są przedstawione kolejno od góry do dołu. GP — gliko-
3 3
proteina, R\ R , R , R* — róŜne receptory, AC — cykłaza adenylanowa, PLAS — fosfolipaza A2, PL —
fosfolipidy, PLC - fosfolipaza C, PtPs — fosfatydyloinozytofo-4,5 bisfosforan, cAMP — cykliczny
adenozynomonofosforan, PKC — kinaza białek C, TxA; — tromboksan A^, IP3 — inozytolo-trifosforan,
DAG — diacyloglicerol.

czyną uwolnienia kwasu arachidonowego z płyt-
kowych fosfolipidów i powstania tromboksanu
Aj (rozdz. 25), który z kolei ma zdolność dal-
szej aktywacji fosfoti^azy C, ułatwiając płyt-
kową agregację. Uczynnione płytki, poza for-
mowaniem c/opu płytkowego, są niezbędne,
dzięki swoim fosfolipidom, do aktywacji
czynników X i II w kaskadzie krzepnięcia
(ryc. 58-9),
Ściany naczyń krwionośnych
syntetyzują prostacyklinę oraz inne
substancje wpływające na krzepnięcie
krwi i tworzenie zakrzepów
Komórki śródbłonka ścian naczyń krwionoś-
nych wnoszą istotny wkład do ogólnej regulacji
krzepnięcia i powstawania zakrzepów. Jak opi-
sano w rozdz. 25, komórki te wytwarzają pro-
stacykliny (PGI2), które są silnymi inhibitorami
płytkowej agregacji, antagonizując działanie
tromboksanów. Prostacykliny działają praw-
dopodobnie na zasadzie pobudzania aktywno-
ści cyklazy adenylanowej na powierzchni błon
płytek. Pojawiające się w następstwie tego zwię-
\
kszenie stęŜenia wewnątrzpłytkowego cAMP
przeciwdziała stymulowanemu przez IP3 wzros-
towi stęŜenia wewnątrzkomórkowych jonów
wapnia, i tym samym hamuje aktywację płytek
(ryc. 58-15). Komórki śródbłonka spełniają teŜ
inne funkcje w regulacji powstawania skrzepu.
Na przykład metabolizują ADP, znosząc jego
działanie agregujące płytki. Ponadto, wytwarza-
ją one równieŜ siarczan Iieparanu. który wiąŜe
niektóre czynniki krzepnięcia, a takŜe produku-
ją aktywatory plazminogenu, które mogą wspo-
magać rozpuszczanie skrzepów. Analiza me-
chanizmów inkorporacji aterogennych lipopro-
tein, jak LDL, przez monocyty, komórki śród-
błonka i mięśniówki gładkiej tętnic, wraz z pre-
cyzyjną oceną mechanizmów powstawania
uszkodzeń wywoływanych przez lipoproteiny
w obrębie tych komórek, są przedmiotem inten-
sywnych badań w celu wyjaśnienia mechaniz-
mów powstawania miaŜdŜycy (rozdz. 28).
 BIAŁKA OSOCZA, IMMUNOGLOBINY I CZYNNIKI KRZEPNIĘCIA / 793
Tabela 58-8. Główne cechy hemostazy i krzep-
nięcia
Naczynia krwionośne, płytki i czynniki osoczowe
krzepnięcia są łącznie zaangaŜowane w całości
procesu
Wewnątrzpochodny układ krzepnięcia jest aktywo-
wany przez odsłonięty kolagen na powierzchni
naczyń krwionośnych
Układ zewnątrz pochodny jest aktywowany przez
czynnik tkankowy uwotniony w trakcie uszkodze-
nia tkanki
Układ zewnątrzpochodny i wewnątrzpochodny
prowadzą do powstania czynnika Xa, natomiast
finalizują swoje działanie w końcowej, wspólnej
fazie krzepnięcia, w której powstaje fibryna z fi-
brynogenu pod działaniem trombiny
Wiele czynników krzepnięcia istnieje w postaci
zymogenów proteaz serynowych; zymogeny te
podlegają aktywacji na drodze proteotizy.
Istnieją genetycznie uwarunkowane niedobory lub
zmiany struktury czynników krzepnięcia, manifes-
tujące się wieloma chorobami krwotocznymi, jak
chociaŜby hemofilia A
W osoczu występują inhibitory czynników krzep-
nięcia (np. antytrombina III), które biorą udział
w regulacji krzepnięcia
Wiele kluczowych reakcji w układzie krzepnięcia
odbywa się na powierzchni płytek; płytki podlegają
aktywacji wskutek działania trombiny, kolagenu
i ADP, a ich agregacja jest zaleŜna od interakcji
z fibrynogenem
Całość procesów krzepnięcia stanowi kaskadę,
w ramach której następuje znaczne zwielokrotnie-
nie działania
Dla aktywacji czynników II, Vii, IX i X konieczna jest
zaleŜna od obecności witaminy K karboksylacja
pewnych reszt glutaminianowych z utworzeniem
reszt gamma-karboksyglutaminianowych (Gla);
reszty te wiąŜą jony wapnia, będące waŜnymi
uczestnikami procesu krzepnięcia
Ściany naczyń krwionośnych wytwarzają prostacy-
klinę, która hamuje aktywację i agregację płytek;
w ścianie naczyń krwionośnych odbywa się takŜe
synteza innych związków, które biorą udział w re-
gulacji krzepnięcia
Skrzepy powstają z fibryny, wzmacnianej przez
formowanie wiązań krzyŜowych, katalizowane
przez transglutaminazę, skrzepy fibrynowe są roz-
puszczane przez plazminę powstającą z plazmino-
genu
LABORATORYJNE TESTY OCENY
KRZEPNIĘCIA KRWI
Obecnie dostępnych jest wiele róŜnorodnych
testów laboratoryjnych słuŜących do oceny
4 etapów hemostazy opisanych powyŜej. Obej-
mują one oznaczanie liczby płytek, czasu krwa-
wienia, czasu częściowej tromboplastyny
(PTT), czasu protrombinowego (PT), czasu
trombinowego, stęŜenia fibrynogenu, trwałości
skrzepu fibrynowego oraz ilości produktów
rozpadu fibryny. Szersze informacje na temat
wymienionych badań znajdzie Czytelnik w pod-
ręcznikach fizjologii lub hematologii. Podsta-
wowe dane dotyczące hemostazy i krzepnięcia
zebrano w tab. 58-8.
PIŚMIENNICTWO
Bloorn AL,Thomas DP (edkors): Haemostasis and
Thrombosis, 2nd ed. ChurchiU Livingstone, 1987,
Colman RW, Hirsh J, Marder VJ, Salzman EW
(editors): Hemostasis and Thrombosis, 2nd ed. JB
Lippincott Co, 1987.
Dugaiczyk A, Law SW, Dennison OE: Nuclcotide
seąuenee and the encoded amjno acids of human
serum albumin raRNA. Proc Natl Acad Sci USA
1982; 79:71.
Gitschier J et al: Characterization of the human factor
VIII gene. Namre (London) 1984; 312:326.
Handin RI. Chapter 54, Bleeding and thrombosis,
p 266, in: Harrison's Principks of Interna! Medicine
11 th ed. Braunwald, E, Isselbachcr, KJ, Petersdorf
RG et al (editors). McGraw-Hill, 1987.
Mariani G (editor): Pathophysiology ofPlasma Prote-
in Metabolizm, Plenum Press, 1984.
McK.ee PA: Hemostasis and disorders of blood
coagulation, in; The Metabolic Basis of Inherited
Disease, 5th ed. Stanbury JB et al (editors).
McGraw-Hill, 1983.
Reed RG, Peters T Jr. Chapter 14, Plasma proteins,
pp 435-464, in: Clinicat Biochemistry Reviews, Vol
3. Goldberg DM (editor). John Wiley & Sons, 1982.
Ruffner DE, and Dugaiczyk A: Splicing mutation in
human hereditary analbuminemia. Proc Natl Acad
Sci USA 1988; 85:2125.
Stamatoyannopoulos G, Nienhuis AW. Leder P,
Majerus PW (editors): The Mo/ecular Basis of
Blood Diseases. WB Saunders, 1987,
Stites DP, Stobo JD, Wells JV: Basie & Clinkal
Immunology, 6th ed. Appleton & Lange, 1987,
Vogel F, Motulsky AG. Human Genetics, 2nd ed.
Springer-Verlag, 1986.
 59
Victor W. Rodwell, PhD, Robert K. Murray, MD, PhD,
WPROWADZENIE
Cząsteczki białek mogą pełnić funkcję nie
tylko katalizatorów. W poprzednich rozdzia-
łach opisano funkcje regulacyjne, przekazywa-
nia sygnałów i funkcje rozpoznawcze cząsteczek
białkowych. Spełniają one równieŜ waŜne funk-
cje przetworników i elementów strukturalnych.
W tym rozdziale dokonano przeglądu niektó-
rych z tych ostatnich funkcji zaleŜnych od
włóknistej struktury cząsteczek białkowych.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Rozwój naszej wiedzy o molekularnych pod-
stawach głównych chorób genetycznych białek
strukturalnych nabrał nowego rozpędu w 1986 r.
wraz z pomyślnym klonowaniem genu dystrofii
mięśniowej typu Diu-fcuinc'a. Było to osiągnięcie
wielce obiecujące dla dokładnego rozpoznawa-
nia i ewentualnie leczenia tej choroby (p. przy-
padek nr 6, rozdz. 62). Podczas gdy wiele
molekularnych schorzeń białek powstaje na
skutek mutacji w genach, w których dane białko
jest zakodowane (np. hemoglobina), białka
poddane modyfikacji potranslacyjnej dostar-
czają dodatkowych moŜliwości powstawania
chorób z defektu genetycznego. Na przykład
wie\e chorób u ludzi wynika z genetycznych
defektów w przetwarzaniu prekursorów kolagenu
(osteogenesis imperfecta, zespół Ehlersa-Dan-
losa i Marfana). Defekty kolagenu mogą po-
wstawać równieŜ na skutek zahamowania po-
translacyjnej modyfikacji przez brak kofaktora,
takiego jak kwas askorbinowy (witamina C),
niezbędnego dla hydroksylacji związanych z biał-
kiem reszt prolilowych i lizylowych do hydroksy-
Białka kurczliwe
i strukturalne
Frederick W. Keetey, PhD
proliny i hydroksylizyny. Takimi właśnie zabu-
rzeniami moŜna tłumaczyć objawy kliniczne
pod postacią osłabienia tkanki łącznej typowe
dla klasycznego szkorbutu (gnilca).
MIĘSIEŃ PRZETWARZA ENERGIĘ
CHEMICZNĄ W MECHANICZNĄ
Mięśnie naleŜą do głównych przetworników
biochemicznych (maszyn), które przetwarzają
energię potencjalną (chemiczną) w kinetyczną
(mechaniczną). Mięśnie, najobfitsza tkanka cia-
ła ludzkiego, stanowią mniej niŜ 25% masy ciała
przy urodzeniu, więcej niŜ 40% u młodych
dorosłych i mniej niŜ 30% w starości.
Efektywny przetwornik chemiezno-mecha-
niczny musi spełniać kilka warunków: 1. Musi
mieć zapewniony stały dopływ energii. W mięś-
niach kręgowców energia chemiczna dostar-
czana jest w postaci ATP i fosfokreatyny. 2.
W przypadku mięśnia musi być zapewniony
sposób regulacji aktywności mechanicznej — tj.
szybkości, czasu trwania i siły skurczu. 3. Ma-
szyna musi być podłączona do operatora, które-
go rolę spełnia w układach biologicznych sys-
tem nerwowy. 4. Musiiyć zapewniona moŜ-
liwość powrotu maszyny do jej pierwotnego
stanu.
Mięsień jest maszyną ciągnącą, a nie pchają-
cą. Dlatego mięsień musi mieć antagonistę
w postaci grupy innych mięśni lub innych sił, jak
grawitacja lub napięcie elementów spręŜystych.
U kręgowców powyŜsze warunki spełniane są
przez 3 rodzaje mięśni: mięśnie szkieletowe,
mięsień sercowy i mięśnie gładkie. Zarówno
mięśnie szkieletowe, jak i mięsień sercowy wyka-
zują w obrazie mikroskopowym poprzeczne praŜ-

kowanie; mięśnie gładkie prąŜkowania nie mają.
Podczas gdy mięśnie szkieletowe są sterowane
(kontrolowane) w sposób świadomy, regulacja
czynności mięśnia sercowego i mięśni gładkich
odbywa się niezaleŜnie od naszej woli.
Sarkoplazma komórek mięśniowych
zawiera ATP, fosfokreatynę i enzymy
glikolityczne
Mięsień poprzecznie prąŜkowany sktada się
z wielojądrzastych komórek (włókien) otoczo-
nych pobudliwą na bodźce elektryczne btoną
sarkolemmą. Pojedyncze włókno (komórka)
mięśniowe, które moŜe rozciągać się na całą
długość mięśnia, zawiera pęczki złoŜone z wielu
równolegle ułoŜonych miofibryli, zanurzonych
w wewnątrzkomórkowym płynie, sarkoplazmie.
Płyn ten zawiera glikogen, związki wysokoener-
getyczne ATP i fosfokreatynę oraz enzymy
glikolityczne.
Sarkomer jest czynnościową jednostką
mięśnia
Sarkomer wielokrotnie powtarza się wzdłuŜ
długiej osi fibrylico 1500 — 2300 nm(ryc. 59-1).
PrąŜek Linia Prąiek
PrąŜek
Z- Sarkomer-Z
Ryc. 59-1. Struktura mięśnia szkieletowego. (Rycina wykonana przez Sylwię Colard Keene, według
Bloom W., Fawcett D. W,: A Textbook of Histology, Saunders, 1975, za zezwoleniem).
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 795
Oglądając miofibryje pod mikroskopem moŜna
zaobserwować naprzemiennie występujące ciem-
ne i jasne prąŜki (prąŜki A i prąŜki I). Środek
prąŜka A (strefa H) jest jaśniejszy niŜ jego
reszta. PrąŜek I przedzielony jest w środku linią
Z (ryc. 59-2).
PrąŜkowanie mięśni dowolnych (szkieleto-
wych) i mięśnia sercowego spowodowane jest
wysokim stopniem organizacji ich struktury.
Większość komórek ułoŜonych jest tak, Ŝe
ich sarkomery tworzą równoległe szeregi (ryc.
59-1).
Białkiem grubych filamentów
jest miozyna
Badanie poprzecznych przekrojów miofibryli
za pomocą mikroskopu elektronowego wyka-
zuje, Ŝe kaŜda z nich zbudowana jest z 2 typów
podłuŜnych filamentów. Jeden z tych typów
(grube filamenty) ograniczony do prąŜka A,
zawiera głównie białko miozynę. Filamenty te
mają średnice ok. 16 nm i na przekrojach
poprzecznych tworzą układ heksagonalny (ryc.
59-2).
Mięsień
Miofjbryla
796 / ROZDZIAŁ 59
A. Rozkurczony
PrąŜek I
' yy*r*„ *
VA&x&AyZ&ttZZffl%&%&Z69%Pfl££&S!g%6i
Filamenty aktyny;
średnica 6 nm
Przekroje poprzeczne
B. Skurczony
Filament •
cienki
Filamenł Średnica 16 nm
gruby L——
Ryc. 59-2. UłoŜenie filamentów w mięśniu poprzecznie prąŜkowanym A — wrozkurczu, B — w skurczu.
Cienkie f ilamenty zawierają aktynę,
tropomiozynę i troponinę
Filamenty drugiego typu (cienkie) leŜą w prą-
Ŝku I, ale rozciągają się równieŜ na prąŜek A,
z wyjątkiem jego strefy H (ryc, 59-2). Cienkie
filamenty zawierają białka aktynę, tropomiozy-
nę i troponine. W obrębie prąŜka A cienkie
filameniy ułoŜone są wokół fiiamentów gru-
bych tworząc wtórny układ heksagonalny. KaŜ-
dy z cienkich filamentów leŜy symetrycznie
między 3 grubymi, a kaŜdy z grubych filamen-
tów otoczony jest przez 6 cienkich (ryc. 59-2).
Grube i cienkie filamenty współdziałają przez
poprzeczne mostki, które co 14 nm wystają
z filamentów grubych. Jak to pokazano na ryc.
59-2, mostki poprzeczne l,ub „groty strzał"
leŜące na 2 końcach filamentów skierowane są
przeciwnie. Bieguny filamentu oddzielone są
Strefa H
__ A -------
PrąŜek A Linia Z
,• ,-a.,-./-.,/.,/, ,•—a^ \'.,Sf>'.*4*S...S«*.-S:«, *.*/'/ «W*/ '//
- 2300 nm
a-Aktynina
Filament mlozyny
o średnicy 16 nm
Średnica 6 nm
1500 nm -- '
odcinkiem o długości 150 nm (prąŜek M) wol-
nym od poprzecznych mostków.
Zachodzące na siebie f i lamenty ślizgają
się po sobie w czasie skurczu mięśnia
W czasie skurczu mięśnia długość grubych
i cienkich filamentów nie-imienia się, natomiast
strefa H i prąŜek I się skracają. Tak więc układy
zachodzących na siebie filamentów muszą przesu-
wać się w stosunku do siebie (ślizgać się po sobie)
w czasie skurczu mięśnia. Mostki poprzeczne
generują i podtrzymują napięcie. Napięcie gene-
rowane w czasie skurczu mięśnia jest proporcjo-
nalne do stopnia zachodzenia na siebie grubych
i cienkich filamentów, a więc do ilości tworzo-
nych mostków poprzecznych. KaŜdy mostek
poprzeczny połączony jest z grubym filaraentem
nitkowatym odcinkiem, który moŜe odginać się
 BIAŁKA KURCZLIWE i STRUKTURALNE / 797

od grubego filamentu dostosowując ułoŜenie powtarzającą sięcojtaŜde 35,5 nm. Ani aktyna
mostka do wielkości przestrzeni miedzy fila- G, ani F nie maja Ŝadnej aktywności katalitycz-
mentami. nej.

Głównymi białkami mięśnia są aktyna WaŜne funkcje pełnią (stery

i miozyna
Masa świeŜego mięśnia składa się w 70%
z wody i w ponad 20% z białek. Aktyna
i miozyna są dwoma głównymi białkami mięś-
nia. Globularny mononjcr aktyny (G-aktyna) ma
masę cząsteczkową 43^000 i stanowi 25% masy
białek mięśnia. W fizjologicznym zakresie siły
jonowej i w obecności magnezu aktyna G poli-
meryzuje niekowalencyjnie tworząc nierozpusz-
czalny, podwójnie spiralny (podwójny heliks)
filament zwany aktyna F (ryc. 59-3). Nitka
aktyny F ma średnicę 6—7 nm i strukturę
dodatkowe białka
W mięśniu poprzecznie prąŜkowanym znaj-
dują się 4 inne białka mające mały udział w jego
masie, ale pełniące waŜne funkcje. Tropomiosy-
na jest nitkowatą cząsteczką składającą się
z 2 łańcuchów cc i p, przyłączoną do aktyny
F w rowku między dwoma polimerami (ryc.
59-3). Troponuozyna występuje we wszystkich
mięśniach i strukturach podobnych do mięśni.
Układ trnponiny występuje tylko w mięśniach
poprzecznie prąŜkowanych i składa się z 3 osob-
nych białek. Troponina ^fTpT) łączy się z tro-

Aktyna G

O o
CD
Aktyna F

Tropom bzy na Troponina

35.5 nm
Uformowany cienki filament

Ryc. 69-3. Schematyczna prezentacja cienkiego filamentu pokazująca przestrzenną konfigurację 3 głów
nych składników biatkowych: aktyny, tropomiozyny i troponiny. _____________________________
798 / ROZDZIAŁ 59
OD), 0.0
TRYPSYNA
85 nm
Ryc. 59-4. Diagram cząsteczki miozyny pokazujący 2 zwmięte ze sobą heliksy (część nitkowata), główkę
(G), lekkie łaricuchy (L) i efekt trawienia przez trypsynę i papainę. HMM — cięŜka meromiozyna; LMM
— lekka meromiozyna; S-1 — podjęcinostka 1; S-2 — podjednostka 2,
pomiozyną oraz z dwoma pozostałymi skład-
nikami troponiny (ryc. 59-3). Troponina I (Tpl)
hamuje interakcję między aktyną F i miozyną,
a takŜe łączy się z' pozostałymi składnikami
troponiny. Troponina C (TpC) jest białkiem
wiąŜącym wapń o pierwszo- i drugorzędowej
strukturze i funkcji analogicznej do szeroko
w przyrodzie występującego białka, kalninduli-
ny. Oba te białka mają masę cząsteczkową
17 000 i wiąŜą po 4 jony wapnia na cząsteczkę.
Cienki filamcnt mięśnia poprzecznie prąŜkowa-
nego składa się z aktyny F, tropomiozyny
i 3 składników troponiny: TpC, Tpl oraz TpT
(ryc. 59-3). Układ trop o mi ozyna-troponina po-
wtarza się co 38,5 nm.
Miozyna stanowi 55% masy białek mięśnia
i tworzy grube filamenty. Jest ona asymetrycz-
nym heksaniercm o masie cząsteczkowej
450 000. Miozyna ma część nitkowatą, składają-
cą się z 2 zwiniętych ze sobą heliksów, z których
kaŜdy na jednym końcu ma globularną główkę
PAPA! NA
| HMM HMM S-2
LMM
(ryc. 59-4). Heksamer składa się z jednej pary
łańcuchów cięŜkich (m.cz. 200 000) oraz z 2 par
łańcuchów lekkich (m.cz. 15 000—27 000). Mio-
zyna mięśnia szkieletowego hydrolizuje ATP
(wykazuje aktywność ATP-azową) i łączy się
z nierozpuszczalną cząsteczką aktyny F.
Wiele nauczyliśmy się dokonując
częściowego trawienia miozyny
Trawienie miozyny fcrypsyną powoduje jej
rozpad na 2 fragmenty (meromiozyny). Lekka
meromiozyna (LMM) składa się z zagregowa-
nych, nierozpuszczalnych nitek tworzących he-
liks ot (ryc. 59-14). LMM nie wykazuje aktywno-
ści ATP-azowej i nie wiąŜe się z aktyną F.
CięŜka meromiozyna (HMM) jest białkiem
rozpuszczalnym o masie cząsteczkowej 340 000,
posiadającym zarówno fragment włókienkowy,
jak i globularny (ryc. 54-14). HMM wykazuje
aktywność ATP-azową i wiąŜe się z aktyną F.
W wyniku trawienia HMM papainą powstają

Ryc. 59-5, „Dekorowanie" filamentów aktyny podjednostkami S-miozyny tworzącymi „groty strzał"
(dzięki uprzejmości Profesor James Spudich, Uniwersytet Stanford).________ |**_ ________________
2 fragmenty określane jako S-l i S-2. Fragment
S-2 ma charakter włókienkowy. Nie wykazuje
on aktywności ATP-azowej, ani teŜ nie wiąŜe się
z aktyną F.
S-l o masie cząsteczkowej 115000 wykazuje
aktywność ATP-azową. a przy braku ATP wiąŜe
się z aktyną F i „dekoruje" ją „grotami strzał"
(ryc. 59-5). Aczkolwiek zarówno S-l, jak
i HMM wykazują aktywność ATP-azową, do-
danie do nich aktyny F /większa ją 100 do 200
razy. Jak to będzie omówione poniŜej, aktyną
F bardzo zwiększa szybkość, z jaką produkty
ATP-azy, ADP i Pi; są od niej odłączane. W ten
sposób, chociaŜ aktyną F nie wpływa bezpo-
średnio na etap samej hydrolizy, dzięki zdolności
do ułatwiania odłączania produktów ATP-azy
znacznie zwiększa ona całkowitą szybkość ka-
talizy.
ct-Aktynina jest białkiem linii Z, do którego
przyłączone są końce cząsteczek aktyny F cien-
kich filamentów (ryc. 59-2).
Energii do skurczu dostarcza zaleŜna od
ATP dysocjacja główek miozyny od
cienkich filamentów
W jaki sposób hydroliza ATP powoduje po-
wstanie makroskopowego ruchu? Skurcz mięśnia
polega na cyklicznym przyłączaniu do i odłącza-
niu główek miozyny od filamentów aktyny F.
Przyłączenie powoduje zmianę interakcji ak-
tyna-miozyna tak, Ŝe fiłamenty aktyny i miozy-
ny przesuwają się w stosunku do siebie. Pośred-
nim źródłem energii jest hydroliza ATP. Jest
ona bardzo przyspieszana przez związanie głó-
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 799
wek miozyny z aktyną F. Biochemiczny cykl
skurczu mięśnia składa się z 5 etapów (ryc.
59-16): 1) główka miozyny moŜe sama hydro-
lizować ATP do ADP + P; , ale nie moŜe
odłączyć produktów hydrolizy. W ten sposób
sama hydroliza ATP przez główkę miozyny ma
charakter raczej stechiometryczny niŜ katality-
czny; 2) główka miozyny zawierająca ADP i P:
moŜe swobodnie obracać się pod duŜym kątem,
co umoŜliwia jej odnalezienie aktyny F i związa-
nie się z nią pod kątem ok. 90 stopni w stosunku
do długiej osi grubego filamentu; 3) interakcja
ułatwia odszczepienie ADP i P: od kompleksu
aktyna-miozyna; poniewaŜ ustawienie wiązań
aktomiozyny pod kątem 45 stopni jest konfor-
macją o najwyŜszej energii, miozyna zmienia
swój kąt z 90 stopni do ok. 45 stopni przez
pociąganie aktyny (o 10—15 nm) w kierunku
środka sarkomeru; 4) nowa cząsteczka ATP
wiąŜe się z kompleksem miozyna-aktyną F.
Miozyna-ATP ma małe powinowactwo do ak-
tyny, wobec czego głów ka miozyny (ATP)
5) oddziela się od niej. Ten ostatni etap decyduje
rozkurczu, procesie, który w oczywisty sposób
zaleŜy od wiązania ATP z kompleksem aktyna-
-miozyna. ATP jest ponownie hydrolizowany
przez główkę miozyny, bez odszczepienia ADP
P, i w ten sposób cykl się powtarza.
Jasne jest, Ŝe ATP powoduje odszczepienie
główki miozyny od cienkiego filamentu i dostar-
cza energii skurczu. Wydajność energetyczna
tego skurczu wynosi ok. 50%; dla porównania
— wydajność silnika spalinowego wynosi mniej
niŜ 20%.
800 / ROZDZIAŁ 59
z+
Ca odgrywa główną rotę w regulacji
skurczu mięśni
PowyŜej został opisany ogólny mechanizm
skurczu mięśni pochodzących z róŜnych źródeł.
Mięśnie pochodzące z róŜnych organizmów,
a w danym organizmie z róŜnych narządów,
mogą mieć róŜne mechanizmy molekularne
odpowiedzialne za regulację ich skurczu i roz-
kurczu. We wszystkich układach rolę głównego
regulatora odgrywa Ca2+. Istnieją 2 główne
mechanizmy skurczu mięśni: oparty na aktynie
i oparty na miozynie.
W mięśniach poprzecznie
prąŜkowanych występuje regulacja
oparta na aktynie
U kręgowców oparta na aktynie regulacja
występuje w mięśniach szkieletowych i w mięśniu
sercowym, z których oba są poprzecznie prąŜ-
kowane. W opisanym powyŜej ogólnym mecha-
nizmie jedynym czynnikiem ograniczającym
w cyklu skurczu mięśnia moŜe być ATP. Układ
kurczliwy mięśnia szkieletowego pozostaje za-
hamowany w spoczynku mięśnia, a jego roz-
hamowanie powoduje aktywację skurczu. In-
hibitorem w mięśniu poprzecznie prąŜkowanym
jest układ troponiny związanej z tropomiozyną
i aktyną F cienkiego filamentu (ryc. 59-3).
W mięśniu poprzecznie prąŜkowanym regulacja
skurczu (lub ATP-azy jako biochemicznego
wskaźnika skurczu) moŜe się odbywać pod
warunkiem obecności, wraz z filamentami nk-
tyny i miozyny, układu tropomiozyną-tropo-
nina. Jak to opisano powyŜej, tropomiozyną
leŜy w rowku aktyny F, a z kompleksem aktyna
F-tropomiozyna związane są 3 składniki tropo-
niny — TpT, Tpl brąz TpC. Tpl zapobiega
przyłączaniu główek miozyny do ich miejsc
wiązania na aktynie F aibo przez zmianę kon-
formacji aktyny F, albo przez przesunięcie
tropomiozyny do pozycji, w której blokuje ona
bezpośrednio miejsca wiązania główek miozyny
na aktynie F. Oba mechanizmy zapobiegają
aktywacji ATP-azy, która zaleŜy od wiązania
główek miozyny z aktyną F. Stąd system Tpl
blokuje drugi etap cyklu skurczu przedstawio-
nego na ryc. 59-6. Tłumaczy to stan hamowania
układów kurczliwych w mięśniu znajdującym
się w stanie spoczynku.
2 w sarkoplazmie spada poniŜej 10~7 mol/l na
Ca * pośredniczy w aktywacji skurczu
mięśnia
StęŜenie Ca2 + w sarkoplazmie mięśnia wynosi
w spoczynku J0"7— 10"8 mol/l. Wapń jest
ATP-miozyna
Aktyna H,0
ADP-P.-miozyna
f
Aktyna
Aktyn a—m iozyn a
AOP-P,
Ryc. 59-6. Hydroliza ATP jest źródłem napędu
cyklicznego fączenia i rozłączania aktyny i miozyny
w 5 reakcjach opisanych w tekście. (Według: Stryer
L Biochemistry, wyd. 2, Freeman, 1981, za ze-
zwoleniem, zmodyfikowana).
magazynowany w siateczce sarkoplazmatycz-
nej, sieci drobnych błoniastych pęcherzyków,
przez aktywny układ transportujący wspoma-
gany przez wiąŜące Ca2+ białko, kalsekwest-
ryne. Komórka mięśniowa jest otoczona -pobud-
liwą błoną, która ma poprzeczne kanaliki (T),
pozostające w ścisłej łączności z siateczką sar-
koplazmatyczną. Gdy błona komórkowa zo-
staje pobudzona np. przez depolaryzację Wony
post synaptycznej płytki motorycznej, Ca2 + jest
gwałtownie uwalniany z siateczki sarkoplaz-
matycznej do sarkoplazmy. StęŜenie Ca2 + w sa-
rkoplazmie gwałtownie rośnie do 10 "5 mol/l.
Miejsca wiązania Ca2* na TpC cienkich fila-
mentów zostają przez niego szybko zajęte. TpC-
-4Ca2+ reaguje z Tpl oraz TpT zmieniając ich
interakcję z tropomiozyną. W wyniku tego
tropomiozyną po prostu usuwa się z drogi
główek miozyny lub zmienia konformację ak-
tyny F tak, Ŝe główki miozyny zawierające ADP
i P| mogą z nią reagować rozpoczynając tym
samym cykl skurczu.
Rozkurcz zachodzi gtly: 1) stęŜenie Ca2 +
skutek ponownego wyłapywania go przez ener-
gozaleŜną pompę Ca2+ siateczki sarkoplazma-
tycznej;2) TpC-4Ca2+traci swójCa2+;3) tro-
ponina hamuje dalszą interakcję główek miozy-
ny z aktyną F oraz 4) główka miozyny odłącza
się od aktyny F, co zapoczątkowuje rozkurcz.
W ten sposób Ca2+ kontroluje (reguluje) skurcz
mięśnia poprzez aliosteryczny mechanizm, w
którym uczestniczą TpC, Tpl, TpT, tropo-
miozyną i aktyna F.

Wapń pochodzi z płynu
pozakomórkowego
W mięśniu sercowym pozakomórkowy jest
niezbędny dla aktywacji skurczu. Podczas gdy
usunięcie Ca2 + z płynu pozakomórkowego
powoduje natychmiastowe ustanie skurczów
izolowanych komórek mięśnia sercowego,
mięsień szkieletowy moŜe się kurczyć bez obec-
ności pozakomórkowego Ca2+ w ciągu wielu
godzin.
Utrata ATP z sarjtoplazmy pociąga za sobą
2 zasadnicze skutki: 1) pompa wapniowa siate-
czki sarkoplazraatyczncj nie moŜe utrzymywać
ruskiego stęŜenia Ca2* w sarkoplazmie, wobec
tego ułatwiona jest interakcja główek miozyny
z aktyną F; 2) nie moŜe zachodzić zaleŜne od
ATP odszczepianie główek miozyny od aktyny
F, wobec czego występuje sztywność pośmiert-
na {„rigor mortis").
Skurcz mięśnia, podlegający precyzyjnej re-
gulacji przez układ nerwowy, polega na delikat-
nej dynamicznej równowadze między przyłącze-
niem główek miozyny do aktyny F i odłącza-
niem ich od niej.
1
Ca* reguluje skurcz równieŜ w
mięśniach gładkich
Podczas gdy wszystkie rodzaje mięśni zawie-
rają aktynę, miozynę i tropomiozyne, tylko
poprzecznie prąŜkowane mięśnie kręgowców za-
wierają układ troponiny. Tak więc mechanizmy
regulujące skurcz w róŜnych układach kurcz-
liwych muszą być róŜne.
Mięśnie gładkie mają strukturę molekularną
podobną do mięśni poprzecznie prąŜkowanych,
jednakŜe ich sarkomery nie są uporządkowane
w sposób tworzący poprzeczne prąŜki. Podob-
nie jak mięśnie szkieletowe, mięśnie gładkie
zawierają cząsteczki a-aktyniny i tropomiozy-
ny. Nie zawierają one układu troponiny, a ich
lekkie łańcuchy miozyny róŜnią się od lekkich
łańcuchów w mięśniach poprzecznie prąŜkowa-
nych. JednakŜe, podobnie jak w mięśniach po-
przecznie prąŜkowanych, ich skurcz jest regulo-
wany przez Ca2+,
Skurcz mięśni gładkich inicjowany jest
przez fosforylację lekkiego łańcucha P
miozyny
Gdy miozyna mięśnia gładkiego wiąŜe się
z aktyną F przy nieobecności innych białek
mięśniowych, takich jak tropomiozyna, aktyw-
ność ATP-azowa jest nie wy kry walna. Ta nieo-
becność aktywności ATP-azowej róŜni się dia-
31 Biochemia
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 801
metralnie od sytuacji w mięśniach poprzecznie
prąŜkowanych, gdzie aktomiozyna ma duŜą
aktywność ATP-azową. Miozyna mięśnia gład-
kiego zawiera lekki łańcuch (lekki łańcuch P),
który zapobiega wiązaniu główek miozyny z ak-
tyną F, Fosforylowany lekki łańcuch pozwala
na aktywację ATP-azy miozyny. Fosforylacja
łańcucha P zapoczątkowuje skurczowy cykl przy-
łączania i odłączania (główek miozyny).
Lekki łańcuch P miozyny jest
fosforylowany przez swoją kinazę
2ł
aktywowaną przez 4Ca -kalmodułinę
Sarkoplazma mięśni gładkich zawiera zaleŜną
od wapnia kinazę lekkiego łańcucha. Aktywacja
kinazy lekkiego łańcucha zachodzi przez wiąza-
nie 4Ca2+-kahnoduliny z podjednostką kinazy
o masie cząsteczkowej ffl5 000 (ryc. 59-7). Ak-
tywowana przez 4Ca3+-kalmoduline kinaza fos-
foryluje lekki łańcuch P, co znosi hamowanie
interakcji miozyna-aktyną F. Rozpoczyna to
cykl skurczu.
Mięsień gładki rozkurcza się, gdy
a+
stęŜenie Ca spada poniŜej 10'"* mol/l
Rozkurcz mięśnia gładkiego zachodzi, gdy:
1) stęŜenie Ca3+ w sarkoplazmie spada poniŜej
10~7 mol/l; wapń dysocjuje od kahnoduliny,
która z kolei dysocjuje od kinazy lekkiego
łańcucha miozyny; 2) co powoduje jej inaktywa-
cję; 3) Ŝadne nowe fosforany nie są przyłączane
do lekkiego łańcucha P, a te, które juŜ były
przyłączone, są odłączane przez stale aktywną,
niezaleŜną od wapnia fosfatazę lekkiego łań-
cucha; 4) defosforylowany lekki łańcuch miozy-
ny ponownie blokuje wiązanie główek miozyny
z aktyną F oraz aktywność ATP-azową;
5) główka miozyny oddziela się od aktyny
F w obecności ATP, ale nie moŜe się do niego
przyłączyć w obecności defosforylowanego lek-
kiego łańcucha P; wobec tego zachodzi roz-
kurcz.
Tabela 59-1 podsumowuje i porównuje regu-
lację interakcji aktyną-miozyna (aktywacja
ATP-azy miozyny) w mięśniach poprzecznie
prąŜkowanych i gładkich.
Kinaza lekkiego łańcucha miozyny nie jest
bezpośrednio aktywowana przez cAMP. Jed-
nakŜe kinaza białek aktywowana przez cAMP
(p. rozdz. 45) moŜe fosforylować kinazę lek-
kiego łańcucha miozyny (ale nie sam lekki
łańcuch). Fosforylowana kinaza lekkiego łań-
cucha miozyny wykazuje znacząco niŜsze powi-
nowactwo do Ca2+-kalmoduliny, wobec czego
802 / ROZDZIAŁ 59
; 1
T0~ mol/l Ca *,
Kalmodulina
7 I+
10~ mol/l Ca
pb-Mlozyna
(hamuje Interakcje
miozyna—aktyna)
Ryc. 59-7. Regulacja skurczu mięśnia gładkiego przez Ca . (Według: Adelsiein R. S.; Regulation and
kinetics of actin-myosin interaction; Annu. Rev. Biochem 1980, 49, 921).
jest mniej wraŜliwa na aktywację. W wyniku
tego zwiększenie stęŜenia cAMP tłumi odpo-
wiedź skurczową mięśnia gładkiego na dany
wzrost stęŜenia Ca2+ w sarkoplazmie. Ten
molekularny mechanizm moŜe tłumaczyć roz-
kurczający wptyw pobudzenia P-receptorów na
mięsień gładki.
Fenotiazyny wiąŜą kalmodulinę i
rozkurczają mięśnie gładkie
Fenotiazyny, będące szeroko uŜywanymi le-
kami antypsychotycznymi, wiąŜą się z kalmo-
dulina i zapobiegają jej wiązaniu z enzymami
zaleŜnymi od wapnia. Rozkurczają one równieŜ
mięśnie gładkie.
Mięśnie porzecznie prąŜkowane mięczaków,
takich jak przegrzebek, wykazują regulację sku-
rczu opartą na miozynie. Podobnie jak miozyna
i aktyna F mięśni gładkich,'te białka przegrzeb-
ka nie wykazują aktywności ATP-azowej, co
Kinaza miozynowa
(nieaktywna)
Ca2+ • Kalmodulina
ATP
1
Ca *' KALMODULiNA — KIMAZA
MIOZYNOWA (AKTYWNA)
ADP
H2POf — pL — rniozyna
(nie hamuje interakcji
miozyn a — aklyna)
21
wynika z hamujących właściwości „regulatoro-
wego" lekkiego łańcucha miozyny tego gatun-
ku. Usunięcie hamowania interakcji aktyna--
miozyna przegrzebka zachodzi, gdy Ca2+ wiąŜe
się bezpośrednio ze specyficznym miejscem na
cząsteczce miozyny. ZaleŜność tej regulacji od
Ca2+ nie wymaga kowalencyjnej modyfikacji
miozyny ani obecności osobnych białek, jak
kalmodulina lub TpC. ,'
Fosforylacja odgrywa główną rolę
w skurczu mięśnia gładkiego
Jak to opisano powyŜej, fosforylacja lekkiego
łańcucha miozyny mięśnia gładkiego usuwa
jego hamujący wpływ na interakcję miozyny
z aktyną F, a tym samym zapoczątkowuje
skurcz. Fosforan przyłączony do lekkiego łań-
cucha miozyny moŜe chelatować z Ca2+ zwią-
zanym z kompleksem tropomiozyna-TpC-ak-
tyna, co moŜe prowadzić do zwiększenia szyb-
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 803

Tabela 59-1. Interakcje między aktyną a miozyną w mięśniu poprzecznie prąŜkowanym i gładkim*

Mięsień prąŜkowany Mięsień gładki i komórki

inne niŜ mięśniowe
Białka filamentów mięśnia Aktyną Aktyną
1
Miozyna (heksamer) Miozyna (heksamer)
Tropomiozyna Tropomiozyna
Troponina (Tpl, TpT, TpC)
Spontaniczna interakcja aktyny F i sa- Tak Nie
mej miozyny {spontaniczna aktywa-
cja ATP-azy miozyr^y przez aktynę
F)
Inhibitor interakcji aktyny F 2 miozyną Układ troponiny (Tpl) Niefosforylowany łańcuch lekki
(inhibitor zaleŜnej od aktyny F ak- P miozyny
tywacji ATP-azy)
2
Skurcz aktywowany przez Caa+ Ca +
a+ i+ 2
Bezpośredni efekt Ca 4Ca związane z TpC 4 Ca "^iwiązane z kalmodułiną
=+ 2+ a+
Efekt Ca związanego z białkiem TpC-4Ca znosi hamowanie Kalmodulina-4Ca aktywuje ki-
interakcji aktyny F z miozyną nazę lekkiego łańcucha fosfory-
(pozwala na aktywację ATP-azy lująca lekki łańcuch P miozyny.
przez aktynę F) Fosforylowany łańcuch P prze-
staje hamować interakcję aktyny
F z miozyną (umoŜliwia aktywa-
cję ATP-azy przez aktynę F)

* Łańcuchy lekkie miozyny mięśni poprzecznie prąŜkowanych róŜnią się od łańcuchów lekkich miozyny
mięśni gładkich.

kości tworzenia poprzecznych mostków miedzy
główkami miozyny i aktyną.
Fosforylacja cięŜkich łańcuchów miozyny
jest prawdopodobnie warunkiem ich układania
się w grube diamenty w mięśniach szkieleto-
wych, mięśniach gładkich i w komórkach nie-
mięśniowych.
Tpl i peptydowy składnik pompy wapniowej
siateczki sarkopiazmatycznej mogą być fosfory-
lowane przez kinazę białek zaleŜną od cAMP.
Istnieje pewna korelacja między fosforylacja
Tpl a zwiększoną siłą skurczu wywołaną w mię-
śniu sercowym przez katecholaminy. JednakŜe
mechanizm dodatniego efektu inotropowego
katecholamin polega przede wszystkim na zwię-
kszonej aktywacji kanałów wapniowych.
Zapasy ATP w mięśniu odnawiane są
przez wiele mechanizmów
ATP. który jest stałym źródłem energii dla
cyklu skurczowego mięśnia, moŜe być genero-
wany w toku glikolizy, fosforylacji oksydacyj-
nej, przez fosfokreatynę lub tworzony z 2 cząs-
teczek ADP (ryc. 59-8). Zapasy ATP w mięśniu
szkieletowym szybko się wyczerpują i są w sta-
nie dostarczyć energię prawdopodobnie na
mniej niŜ 1 s skurczu. W powolnych komórkach
mięśni szkieletowych obfitujących w zapasy O:
w mioglobinie, oksydacyjna fosforylacja jest
głównym źródłem regeneracji ATP. „Szybkie"
komórki mięśni szkieletowych regenerują ATP
głównie na drodze glikolizy.
Fosforan kreatyny stanowi główną
rezerwę energii
Fosfagen (fosforan kreatyny) zapobiega gwał-
townemu wyczerpaniu ATP dostarczając łatwo
dostępnego, bogatego energetycznie fosforanu,
który jest potrzebny do tworzenia ATP z ADP.
Fosfokreatyna jest tworzona z ATP i kreatyny
w czasie rozkurczu mięśnia, kiedy zapotrzebo-
wanie na ATP nie jest tak duŜe. Fosforylacja
kreatyny następuje przez fosfokinazę kreatyno-
wą (CK), enzym specyficzny dla mięśni. W kli-
nice jej oznaczanie jest wykorzystywane dla
rozpoznawania ostrych i przewlekłych schorzeń
mięśni.
804 / ROZDZIAŁ 59
Glikogen mięśnia. Fosfok reatyna

\ FOSFOKINA2A ,^-ADP
KREATYNOWA
FOSFORYLAZA iy Kreaiyna -"^
MIĘŚNIOWA
Glukoza "*~ ~~"\

J GUKOLIZA |\
TP ^_ Skurcz
«H^ mięśnia

FOSFOflYLACJA MIO2YNY
OKSYDACYJNA
ADP + Pj
AMP-^— ^ V /
" ^A D P

Kl >JAZA ADENY-
LA MOWA
MIĘŚNIA
Ryc. 59-8. Źródła ATP w sercu
Mięsień szkieletowy zawiera duŜe Tabela 59-2. Właściwości szybkich i powolnych
zapasy glikogen u mięśni szkieletowych
Sarkoplazma mięśnia szkieletowego zawiera,
Mięśnie Mięśnie
duŜe zapasy glikogenu zawartego w granulkach
znajdujących się blisko prąŜka I. Oddzielanie szybkie powolne
glukozy od glikogenu zaleŜy od specyficznej Aktywność ATP-azy DuŜa Mała
mięśniowej fosforylazy glikogenu (p. rozdz. 20). miozyny
Aby powstał podlegający glikolizie glukozo-6-- ZuŜycie energii DuŜe Małe
fosforan, fosforylaza b glikogenu w mięśniu Kolor Biały Czerwony
szkieletowym musi być przekształcona w ak- Mioglobina Brak Obecna
tywną fosforylazę a na drodze fosforylacji przez Szybkość skurczu DuŜa Mata
kinazę fosforylazową b (p. rozdz. 20). Ca2 + Czas trwania skur- Krótki Długi
ułatwia aktywację kinaąy fosforylazowej b, ró- czu
wnieŜ na drodze fosforylacji. Tak więc Ca2+ nie
tylko aktywuje skurcz mięśnia, ale równieŜ toruje
drogę produkcji potrzebnej energii. Fosforylaza Miokinaza przekształca adenino-,
b nie występuje w mięśniach w chorobie McAr- mono-, di- i trifosforany
dla (chorobie spichrzania glikogenu). Enzym miokinaza katalizuje tworzenie jednej
cząsteczki ATP i jednej cząsteczki AMP
Mięsień generuje ATP na drodze z dwóch cząsteczek ADP. Reakcja ta (ryc. 59-8)
fosforyłacji oksydacyjnej jest związana z hydrolizą*ATP przez ATP-azę
Synteza ATP na drodze fosłbrylacji oksyda- miozyny w czasie skurczu mięśnia.
cyjnej wymaga dostawy tlenu. Mięśnie o duŜym
zapotrzebowaniu na tlen w wyniku długo utrzy-
mującego się skurczu (np. dla utrzymania po- Deaminacja adeniny przez pracujący
stawy ciała), magazynują tlen w mioglobinie (p. mięsień prowadzi do uwolnienia
rozdz. 7). Dzięki cząsteczce hemu, z którym tlen amoniaku
się wiąŜe, mięśnie zawierające mioglobinę są Bezpośrednim źródłem amoniaku w mięśniu
czerwone. W tabeli 59-2 porównano niektóre szkieletowym jest AMP deaminowany do IMP
właściwości szybkich (białych) i powolnych przez deaminazę adenylanowa. IMP moŜe być
(czerwonych) komórek mięśni szkieletowych. z powrotem przekształcany w AMP na-drodze

reakcji z uŜyciem asparaginianu, katalizowa-
nych przez syntazę adenylosukcynylową i ade-
nylosukcynazę (p. rozdz. 36).
MIĘŚNIE SZKIELETOWE STANOWIĄ
GŁÓWNĄ REZERWĘ BIAŁKA
USTROJU
U ludzi białka mięśni szkieletowych stanowią
główną nietłuszczo*ą rezerwę zmagazynowanej
energii. Tłumaczy to, szczególnie u dorosłych,
bardzo duŜe straty masy mięśniowej w wyniku
długotrwałego kalorycznego niedoŜywienia.
Badanie rozpadu białek tkankowych in vivo
jest trudne, gdyŜ aminokwasy pochodzące z we-
wnątrzkomórkowego rozpadu białek mogą być
w znacznym stopniu uŜyte do budowy innych
białek w komórce lub przetransportowane do
innych narządów, gdzie zostają włączone do
reakcji anabolicznych. JednakŜe aktyna i mio-
zyna są po ich zsyntetyzowaniu metylowane z
utworzeniem peptydyJo-3-metylohistydyny. W
czasie wewnątrzkomórkowego rozpadu aktyny
i miozyny 3-metylohistydyna jest wydzielana i
wydalana z moczem. Wydalanie metylo-
wanego aminokwasu stanowi wiarygodny
wskaźnik szybkości rozpadu białek miofibrylar-
nych u ludzi.
W mięśniach zachodzi aktywna degradacja
pewnych aminokwasów i synteza innych. U ssa-
ków mięsień okazuje się być głównym miejscem
katabolizmu aminokwasów o rozgałęzionych
łańcuchach. Mięsień utlenia leucynę do CO2 i
przekształca węglowe szkielety asparaginianu,
asparaginy, glutaminianu, izoleucyny i waliny
w amfiboliczne produkty pośrednie cyklu kwa-
sów trik ar boksy lo wy ch. Zdolność mięśnia do
rozkładania aminokwasów o rozgałęzionych
łańcuchach wzrasta 3—5-krotnie w czasie gło-
dowania i w cukrzycy. Mięsień syntetyzuje
równieŜ i uwalnia duŜe ilości alaniny i glutami-
ny. Związki te są syntetyzowane dzięki grupom
aminowym uzyskanym z rozpadu aminokwa-
sów o rozgałęzionych łańcuchach, a aminowy
azot jest przenoszony na ct-ketoglu taran lub
pirogronian na drodze transami nacji. Glikoliza
egzogennej glukozy dostarcza prawie całego
pirogronianu potrzebnego do syntezy alaniny.
Reakcje te stanowią tzw. cykl glukozowo-alani-
nowy, w którym alanina z mięśnia jest uŜywana
w glukoneogenezie wątrobowej dostarczając
jednocześnie do wątroby grupy aminowe usu-
wane następnie jako mocznik.
BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 805
CYTOSZKIELETY PEŁNIĄ WIELE
FUNKCJI KOMÓRKOWYCH
Komórki niemięśniowe wykonują pracę me-
chaniczną, włączając w to samodzielne przemie-
szczanie, morfogenezę, dzielenie się, wewnątrz-
komórkowy transport, endocytozę, egzocytoze
i zmianę kształtu komórki. Te funkcje komór-
kowe są pełnione przez rozległą sieć nitkowa-
tych struktur stanowiących cytoszkielet. Cyto-
plazma komórkowa nie jest, jak to kiedyś
myślano, woreczkiem płynu. W zasadzie wszys-
tkie komórki eukariotyczne zawierają 3 typy
struktur nitkowatych: filamenty aktyny (o śred-
nicy 7—9,5 nm), mikrołubule (25 nm) i pośrednie
filamenty (10—12 nm). KaŜdy z tych typów
filamentów róŜni się biochemicznie i w ob-
razach elektro nowo-mikroskopowych.
Komórki niemięśniowe zawierają
aktynę
Białko aktyna G izolowane z komórek nie-
mięśniowych ma masę cząsteczkową ok. 43 000
i zawiera reszty N-metylhistydylowe. W obec-
ności wapnia i chlorku potasu ta aktyna spon-
tanicznie polimeryzuje tworząc podwójne helik-
sy filamentów aktyny F, takie, jakie występują
w mięśniach. W komórkach niemięśniowych
występują co najmniej 2 typy aktyny: aktyna
p i aktyna y. Oba typy mogą współistnieć w tej
samej komórce, a nawet współpolimeryzować,
tworząc wspólny filament. Aktyna tworzy W cy-
toplazmie komórkowej 7—9,5 nm mikrofila-
menty, które często występują w pęczkach two-
rzących sieć. Pęczki mikro filamentów występują
wyraźnie tuŜ pod błoną komórki w stanie
spoczynku i są określane jako włókna napięcio-
we. Te włókna napięciowe są „dekorowane"
podjednostkami S-l miozyny, co uwidacznia
ich charakter podwójnego heliksu (ryc. 59-9),
Włókna napięciowe znikają, gdy wzrasta ruch-
liwość komórki lub w czasie złośliwej transfor-
macji komórki przez związki chemiczne lub pod
wpływem onkogennych wirusów.
Mikrowypustki komórkowe zawierają
filamenty aktyny
Mikro filamenty są równieŜ ciasno upakowa-
ne w postaci gęstej siatki pod prowadzącą
krawędzią poruszającej się komórki (ryc. 59--
10), Mikro filamenty aktyny występują we
wszystkich mi kro wy pustkach komórkowych,
takich jak filopodia i mikrokosmki. Na przy-
kład mikrokosmki komórek błony śluzowej jelit
806 / ROZDZIAŁ 59

Ryc. 59-9. Replika liofilizowanego cytoszkieietu eksponowanego przed zamroŜeniem na podjednostkę

1 (S-1) rniozyny. Prawie wszystkie filamenty w wydłuŜonych pęczkach i wiele wplecionych między nie
filamentów uległo pogrubieniu i przekształceniu w podobne do łin podwójne heliksy (patrz fragment
w kółku). JednakŜe niektóre filamenty poruszające się samodzielnie między pęczkami, a będące
prawdopodobnie filamentami pośrednimi, nie przyłączyły podjednostki S-1 (strzałka). Powiększenie
70000x, w kółku 200 000 x. (Według: Heuser J. E., Kirschner M. W.: Filament organization revealed in
platinum replicas of freeze-dried cytoskeletons; J. Celi Biol. 1980, 86, 212, za zezwoleniem).

(enterocytów) zawierają 20—30 mikrofilamen- ra komórek eukariotycznych, składa się z ak-

tów ułoŜonych równolegle do ich długiej osi
(ryc. 59-11). W podstawie mikrokosmków znaj-
dują się filamenty miozyny mogące ściągać
centrycznie filamenty aktyny wystające do mik-
rokosmka. W procesie skurczu (kosmka) nie
zachodzą Ŝadne zmiany długości filamentów
aktyny lub miozyny. Musi on być wobec tego
powodowany przez przesuwanie się filamentów
w stosunku do siebie, jak to ma miejsce w mięś-
niu. Podobnie jak w mięśniu gładkim, aktywa-
cja interakcji aktyna-miozyna, a tym samym
skurczu, zachodzi na drodze fosforylacji lek-
kiego łańcucha miozyny.
Zarówno aktyna, jak i miozyna znajdują się
między biegunami wrzecionka a chromosoma-
mi oraz wzdłuŜ rowka podziału w telofazie
mitozy.
Mikrofilamenty aktyny są równieŜ związane
z innymi białkami komórek niemięśniowych.
a-Aktynina znajduje się w tych miejscach błon
komórkowych, do których przyczepione są mi-
krofilamenty, np. w końcach mikrokosmków.
Geodom, rodzaj rusztowania otaczającego jąd-
tyny, a-aktyniny i tropomiozyny. a-Aktynina
rozciąga się równieŜ wzdłuŜ samych mikro-
filamentów aktyny.
Miozyna równieŜ moŜe występować między
włókienkami aktyny, jednakŜe utworzone przez
nią filamenty są krótsze i cieńsze niŜ w
mięśniu i wydają się odgrywać jakąś rolę w
utrzymywaniu włókienkowatego charakteru
aktyny.
Tropomiozyna uczestniczy w formowaniu ge-
odomów otaczających jądra komórkowe. Tro-
pomiozyna ułoŜona wzdłuŜ mi kro filamentów
aktyny zdaje się odgrywajp rolę elementu raczej
strukturalnego niŜ ruchowego.
Poza mieś ni owa aktyna regulowana jest
przez wyspecjalizowane białka
Regulacja czynności pozamię śni owej aktyny
zaleŜy od wielu wyspecjalizowanych białek.
Profilina zapobiega polimeryzacji aktyny G na-
wet w obecności odpowiednich stęŜeń magnezu
i chlorku potasu. Filamina ułatwia tworzenie
sieci mikro filamentów aktyny. Tropomiozyna
ułatwia tworzenie pęczków aktywnych-włókien
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 807

Ryc. 59-10. Trzy średnio silnie powiększone

obrazy krawędzi prowadzących lub lameMipo-
diów fibroblastów utrwalonych w całości (A),
ekstrahowanych trytonem przed utrwaleniem
(8) lub ekstrahowanych trytonem po utrwale-
niu (C). W A błona komórkowa jest nienaruszo-
na, a struktury wewnętrzne nie są widoczne.
W B błona komórkowa została usunięta, co
uwidoczniło leŜącą pod nią pajęczynę „kędzie-
rzawych" filamentów. W innych doświadcze-
niach te filamenty by)y „dekorowane" podjed-
nostkami S-1, jednakŜe były one znacznie bar-
dziej zagęszczone i znacznie bardziej intensyw-
nie zachodzify na siebie niŜ aktyna w innych
rejonach komórki. W C błona komórkowa rów-
nieŜ została usunięta, jednakŜe dopiero po
utrwaleniu komórki aldehydem. Delikatna siatka
leŜących pod nią filamentów wygląda po che-
micznym utrwaleniu mniej subtelnie. A— po-
większenie 140 000 x. B i C — powiększenie
115000x. (Według: Heuser J. E., Kirsch-
ner M. W.: Filament organization revealed in
platinum replicas oi freeze-dried cytoskeletons;
J. Celi Biot. 1980, 86, 212, za zezwoleniem)
SOS / ROZDZIAŁ 59

Linia Z

Filament aktyny

Filament aktyny
Mikrokosmek Mięsień
Filament miozyny
Ryc. 59-11. Mikrokosmki są maleńkimi wyrostkami cytoplazmatycznymi wyrastającymi z komórek
nabłonkowych wyściełających jelito cienkie, a ogromnie powiększającymi powierzchnię absorpcji
składników odŜywczych. Mikrokosmki zawierają filamenty zarówno aktyny, jak i miozyny. PoniewaŜ mogą
się one kurczyć, stanowią przekonujący przykład niemięśniowego ruchu powodowanego przez ślizganie
się po sobie filamentów aktyny i miozyny. Jak to pokazano w A, pęczki filamentów aktyny wystają
w kaŜdym mikrokosmku ku górze, a filamenty miozyny zlokalizowane są u jego podstawy. W B ułoŜenie
filamentów aktyny spowodowane zostało potraktowaniem mikrokosmków izolowanymi główkami
miozyny, zwanymi cięŜką meromiozyną. „Główki" zachowują zdolność wiązania się zlilamentami aktyny.
Gdy „główki" występują w komórkach mięśniowych, tworzą one „groty" strzał związane z filamentami
aktyny. Góy gfówki dodano do mikrokosmków, utworzyły one z aktyną kompleksy, w których „groty strzał"
skierowane by(y od koniuszka kosmka ku jego podstawie. Filamenty aktyny kosmków są zatem
analogiczne do układu filamentów aktyny w komórkach mięśniowych. (Według: Lazarides E., Revel J. P.:
The molecular basis of celt movement; Set. Arn. {May) 1979; 240, 100, za zezwoleniem). __________

Ryc. 59-12. Pojedyncze komórki hodowli tkankowej. Delikatna pierzasta struktura na dole po stronie
prawej stanowi krawędź prowadzącą lub lamellipodium komórki. Komórkę poruszającą się RO
podłoŜu i rozciągającą swoją krawędź „prowadzącą do uformowania nowych połączeń pokazano pod
skośnym kątem. (Według: Lazarides E„ Revei J. P.: The molecular basis of celi movement; Sci. Am. (May)
197,9; 240, 100, za zezwoleniem)
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 809

napięciowych. oc-Aktynina ułatwia przyczepia- rych utrzymują'one strukturę i uczestniczą

nie mikrofilamentów aktyny do błon, podłoŜa
i innych organelli komórkowych. Cytochalazy-
na, naturalnie występujący peptyd, rozbija mi-
krofilamenty i zapobiega ich polimeryzacji. Ta
reakcja słuŜy jako diagnostyczny test na obec-
ność lub czynność mikrofilamentów.
Aktualny ruch komórki jest kierowany przez
jej krawędź prowadzącą lub lamellipodiwn, która
zawiera palcowate**wyrostki nazywane filopo-
diami. Prowadząca krawędź przyczepia się do
podłoŜa przez filopodia, a następnie komórka
wydaje się podciągać swoją tylną część. Następ-
nie krawędź prowadząca odrywa się i odgina
z powrotem ponad wierzch komórki, a nowe
filopodia przyczepiają się do podłoŜa (ryc. 59-
12).
Mikrotubule zawierają a- i p-tubulinę
Mikrotubule, integralny składnik szkieletu
komórkowego, składają się z kanalików cyto-
plazmatycznych o średnicy 25 nm i nieokreś-
lonej długości. Mikrotubule są potrzebne do
tworzenia i funkcji wrzerionka mitotycznego i
wobec tego są obecne we wszystkich komór-
kach eukariotycznych, Mikrotubułe pełnią rów-
nieŜ dodatkowe funkcje. Są one odpowiedzialne
za -wewnątrzkomórkowe przesuwanie endo-
i egzocytotycznych pęcherzyków. Stanowią one
jeden z głównych komórkowych komponentów
rzęsek i ilagclii. Są one równieŜ głównym skład-
nikiem białkowym aksonów i dendrylów. w któ-
w aksoplazmatycznym transporcie wzdłuŜ wy-
pustek komórkowych.
Mikrotubule są cylindrami zbudowanymi
z 13 podłuŜnie ułoŜonych pro to fi lamentów,
z których kaŜdy składa sie z drmerów a-tubuliny
i |ł-tubuliny (ryc. 59-13). a-Tubulina (m.cz.
53 000) i p-tubuhna (m.cz. 55 000) są bardzo do
siebie podobnymi cząsteczkami białkowymi.
Dimery tubuliny układają się w protofilamenty,
najpierw płaszczyznowo, a potem w cylindry,
jak to pokazano na ryc. 59-14. Do ułoŜenia
tubuliny w mikrotubule potrzebne są 2 cząste-
czki GTP na jeden dimer. Dwa białka nazywane
białkami o duŜej masie cząsteczkowej (HMW)
i białka Tau ułatwiają formowanie mikrotubul,
ale nie są do tego ^ezbędne. Kalmodulina
i fosforylacje mogą równieŜ pełnić jakieś funk-
cje w formowaniu mikrotubul.
Mikrotuble „rosną" w określonym kierunku
od specyficznych miejsc (centrioJi) komórki. Na
kaŜdej chromatydzie chromosomu (p. rozdz.
37) znajduje się kinetochor słuŜący jako miejsce
początku wzrostu mikrotubuli. Wiek nieprawi-
dłowości segregacji chromosomów wynika
z nieprawidłowej struktury i funkcji kinetocho-
ru. Centrosom, znajdujący się w środku biegu-
nów mitozy, równieŜ moŜe być ośrodkiem two-
rzenia mikrotubuli. Ruch chromosomów w cza-
sie anafazy mitozy zaleŜy od mikrotubuli, jed-
nakŜe jego mechanizm nie został jeszcze okreś-
lony.

Ryc. 59-13. DuŜe powiększenie mikrotubuli, która została rozłamana i głęboko wytrawiona po
gwałtownym zamroŜeniu. Lewa cześć pola pokazuje zewnętrzną powierzchnię mikrotubuli, na której
widoczne są podłuŜne prąŜki guzków leŜących 55 nm od siebie. Mogą one reprezentować protofi lamenty
mikrotubuli. Po stronie prawej rozłamanie spowodowało otwarcie mikrotubuli, co uwidacznia jej
wewnętrzne ściany. Wykazują one charakterystyczne skośne prąŜki ułoŜone co 40 nm. Siateczkowanie
otaczające mikrotubule jest uwaŜane za niespolimeryzowaną tubulinę i białka związane z mikrotubulą.
(Według: HeuzerJ. E., Kirschner M. W.: Filament organization revealed in ptatinum replicas of freeze-dried
cytoskeletons; J. Celi BiolA 980, 86, 212, za zezwoleniem). _________________________________
810 / ROZDZIAŁ 59

Hyc. 59-14. W pracowni budowa mikrotubuli rozpoczyna się od 2 globularnych cząsteczek białek, ot-
tubuliny i p-tubuliny (w rzeczywistości są one prawdopodobnie bardziej owalne niŜ na schemacie).
Tubuliny tworzą dimery albo podwójne cząsteczki. Jeśli stęŜenie dimerów jest wystarczająco duŜe, łączą
się one ze sobą tworząc róŜne struktury pośrednie, jak podwójne pierścienie, spirale i połączone pierścienie;
zaleŜnie od warunków, równowaga sprzyja tworzeniu izolowanych dimerów lub struktur pośrednich.
Następne etapy są dobrze poznane. Wydaje się, Ŝe pierścienie lubspirate otwierają się i tworzą nitki liniowo
ułoŜonych dimerów zwane protof i lamentami. Układają się one bok do boku tworząc płytkę (A); czasami
końce protof i lamentów zakrzywiają sie. Gdy płytka staje się dostatecznie szeroka, tworzy ona rurkę, jak to
pokazano w (B). Rurka jest przedłuŜana przez dodawanie dimerów głównie do jednego końca (C).
(Według: Dustin P,: Microtubules; Sci. AmA98Q,243, 67, za zezwoteniem).

Wiele alkaloidów blokuje tworzenie połączone giętkim białkiem, neksyoą Ruch

mikrotubul Ą następuje na skutek przesuwania się dubletów
Pewne alkaloidy mog& zapobiegać tworzeniu
mikrotubul. NaleŜą do nich kolchicyna i jej
pochodna demekolcyna (uŜywana jako lek
w dnawym zapaleniu stawów), winblastyna (al-
kaloid Vinca uŜywany jako lek przeciwrakowy)
i gryzeofulwina (czynnik przeciwgrzybiczy).
Komórkowe flagelle i rzęski
są mikrotubułami wyspecjalizowanymi
w funkcji ruchu
U podstawy flagę!li i rzęsek komórek euka-
riotycznych znajduje się struktura zwana dałem
podstawowym. Jest ona identyczna z centriolem
i słuŜy jako ośrodek formowania we flagellach
i rzęskach 9-dubletowego układu mikrotubul.
Te mikrotubularne struktury są wyspecjalizo-
wane w funkcji ruchu. KaŜdy składnik dubletu
ma wspólną ze swoim partnerem ścianę składa-
jącą się z 3 protofilamentów, a dubiety są
w stosunku do siebie, co powoduje falowe
odkształcenie rzęski. Do jednego z dubletów
przyłączone jest duŜe białko, dyneina, mająca
ATP-azę konieczną dla ślizgowego ruchu dub-
letów mikrotubul.
Filamenty pośrednie róŜnią się od
mikrof i lamentów fmikrotubul
W komórkach istnieje włókienkowy układ
filamentów o period yczności osiowej 21 nm
i średnicy 8—10 nm róŜniący się od mikro-
filamentów (o średnicy 6 nm) i mikrotubul (o
średnicy 23 nm). Istnieje 6 głównych klas tych
filamentów mających wspólną determinantę
antygenową i mających średnice o wielkościach
pośrednich pomiędzy mikrofilamentami aktyny
i mikrotubulami. KaŜdy filament pośredni skia-
da się z podjednostek róŜniących się biochemi-
cznie i immunologicznie. Filamenty pośrednie
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 811

Tabela 59-3. Klasy filamentów pośrednich i ich rozmieszczenie *

Białka Masa cząsteczkowa Średnica Rozmieszczenie
(tvs.) (nm)
Keratyn a typu 1 i II 40-65 (głównie białka 8 Komórki nabłonkowe (nigdy po-
{tonofilamenty) 10-20) 10 chodzenia mezencfiymalnego)
Desmina Wimentyna f 50-55 52 Mięśnie (prąŜki Z)
10 Komórki mezenchymalne i niemeze-
Neurof i lament 200, 1 50, 70 51 nchymalne, tj. mięśnie, komórki gle-
10
Filamenty gleju ju, komórki nabłonkowe
10
Neurony Komórki gleju

zdają się stanowić względnie stałe składniki ków zidentyfikowano ponad 10 róŜnych typów
szkieletu komórkowego rie podlegające szyb- kolagenu. ChociaŜ mektóre z nich stanowią
kiemu tworzeniu i rozpadowi i nie znikające tylko znikomy procent całości, mogą one od-
w czasie mitozy, jak się to dzieje z aktyną i wielu grywać waŜną rolę w kształtowaniu się fizycz-
diamentami mikrotubinarnymi. Tabela 59-3 nych właściwości tkanek.
podsumowuje niektóre właściwości i rozmiesz- Wszystkie typy kolagenu mają strukturę po-
czenie filamentów pośrednich. trójnego heliksu. KaŜda podjednostka polipep-
Istnieją 2 typy keratyn, I i II, zawierające tydowa lub łańcuch a tworzy lewoskrętny łteliks
10—20 róŜnych polipeptytlów róŜniących się od o 3 resztach na jeden skręt fryc. 59-15). Trzy
siebie i od 4 innych klas białek filamentów
pośrednich — desminy, wimentyny, neurofila- 67 nrn
mentu i filamentu gleju. Te ostatnie 4 klasy są
w wysokim stopniu homologiczne. Filament Fibry la
keratyny zawiera co najmniej 2 róŜne polipep-
tydy keratynowe, podczas gdy 4 pozostałe klasy
filamentów pośrednich są homopolimerami. 300 nm '
KaŜdy z filamentów pośrednich składa się
z 4 domen o kształcie a-heliksu oddzielonych od
siebie obszarami o strukturze pofałdowanej Cząsteczka
kartki i oflankowanych z obu końców domena-
mi niehelikalnymi. Niehelikalne końcowe do- •' \
meny są zaangaŜowane w łączenie koniec do \
końca proto filament ów oraz w interakcję bok 1.4 om
do boku między protofibryłami. Końce mikro- Potrójny
fibrylarnych keratyn mogą być połączone po-
przecznymi mostkami dwusiarczkowymi, co Łańcuch a
powoduje powstanie filamentów nierozpusz-
czalnych, jak np. w wełnie.

KOLAGEN JEST NAJBARDZIEJ
ROZPOWSZECHNIONYM W ŚWIECIE
BIAŁKIEM ZWIERZĘCYM
Kolagen, główny składnik większości tkanek
łącznych, stanowi ok. 25% białka ssaków. Za-
pewnia on zewnątrzkomórkowe rusztowanie
wszystkich zwierząt metazoalnych i występuje
w praktycznie kaŜdej tkance. W tkankach ssa-
Sekwencja
aminokwasów - G l y - X - Y - G l y - X- Y - G l y - X- Y -
Ryc. 59-15. Właściwości
molekularnej struktury kolagenu od pierwotnej
sekwencji do fibrylli. (Według: Eyre D. R.:
Collagen: Molecular ciiversity in the bodys
protein scaffold; Sc/ence1980, 207, 1315.
Copyright © 1980 American Assoctation of the
Advancement of Science, za zezwoleniem,
nieznacznie zmodyfikowana).
812 / ROZDZIAŁ 59
takie łańcuchy i zostają następnie zwinięte
w prawoskrętny superhcliks^itóry tworzy pałe-
czkowatą cząsteczkę o średnicy 1,4 nm i o dłu-
gości ok. 30 nm. Uderzającą cechą kolagenu jest
występowanie reszt glicynowych w kaŜdej trze-
ciej pozycji części helikalnej łańcucha a. Jest to
potrzebne, poniewaŜ glicyna jest jedynym ami-
nokwasem dostatecznie małym, aby mógł się
zmieścić w ograniczonej przestrzeni centralnego
rdzenia potrójnego heliksu. Ta powtarzająca się
struktura określana jako (Gly-X-Y) jest bez-
względnym warunkiem formowania potrójnego
heliksu. Mimo Ŝe X i Y mogą być jakimkolwiek
aminokwasem, ok. 100 pozycji X jest zajętych
przez prolinę i ok. 100 pozycji Y przez hydro-
ksyproline. Hydroksyprolina jest tworzona
przez pptraaslacyjną hydroksylach reszt proli-
no^^ckzMdazaiuujcii'w.iiperjt.ydzk. a katalizowa-
ną przez enzym hydroksylaze prołilową. które-
go kofaktorami są kwas askorbinowy (witami-
na C) i a-ketoglutaran. Lizynaj^pozycii Y mo-
Ŝe być potranslacyjnie zmieniana w hydroksyli-
zyne dzięki działaniu hydroksylazy lizylowej,
enzymu o podobnych kofaktorach. Niektóre
z tych hydroksylizyn mogą być równieŜ modyfi-
kowane przez dodanie galaktozy lub galaktozy-
lo-glukozy z utworzeniem wiązania O-glikozydo-
wego. Jest to miejsce glikozytecji wyjątkowe dla
kolagenu.
Typy kolagenu tworzące długie, pałeczkowa-
te włókienka powstają przez boczne połączenie
jednost£k_potrójnego heliksu w taki sposób, Ŝe
kaŜda z nich jest przesunięta w stosunku do
sąsiadki o nieco mniej niŜ jedna czwartą swojej
długości (ryc. 59-15). To ułoŜenie jest odpowie-
dzialne za prąŜkowani tych włókien w tkan-
kach łącznych. Włókna kolagenu są dalej stabi-
lizowane przez tworzenie kowalencyjnych most-
ków poprzecznych zarówno wewnątrz potrój-
nych heliksów, jak i między nimi. Te poprzeczne
mostki powstają dzięki działaniu oksyjiazx^t
lowcj, enzymu zaleŜnego od miedzi, który o-
ksydacyjnie deaminuje grupy e-aminowe nie-
których reszt lizynowych i hydroksylizyno-
wych. w wyniku czego powstają reaktywne
aldehydy. Takie aldehydy mogą tworzyć produ-
kty kondensacji z innymi aldehydami pocho-
dzącymi z lizyny lub hydroksylizyny lub two-
rzyć zasady Schiffa z grupami s-aminowymi
nieutlenionych lizyn lub hydroksylizyn. W wy-
niku tych reakcji powstają po dalszych chemicz-
nych przekształceniach stabilne kowalencyjne
jnostkXj)ojHZ££zn.e_w*Ŝne dla odporności włó-
kien na rozciąganie.
Pewne formy kolagenu nie tworzą włókien
prąŜkowanych (tab. 59-4). Te kolageny charak-
teryzuje na poziomie molekularnym przerywa-
nie potrójnego heliksu odcinkami białkowymi
pozbawionymi sekwencji Gly-X-Y. Odcinki po-
zbawione sekwencji Gly-X-Y powodują po-
wstawanie obszarów o strukturze globularnej,
rozmieszczonych w strukturze potrójnego heli-
ksu. Najlepiej scharakteryzowanym przykła-
dem kolagenu o przerywanych potrójnych hełi-
ksach jest kolagen typu IV, stanowiący waŜny
składnik błon podstawowych, w których tworzy
on drobną siatkę.
Kolagen przechodzi rozległe
potranslacyjne modyfikacje
Zanim nowo zsyntetyzowany kolagen stanie
się częścią dojrzałego pozakomórkowego włók-
na kolagenowego, musi on przejść rozległą
modyfikację potransłacyjną (tab. 59-5). Jak
większość białek wydzielanych z komórki, kola-
gen jest syntetyzowany na rybosomach w pre-
kursorowej formie preprokolagenu zawierające-
go sekwencję sygnałową lub prowadzącą (lider)
kierującą łańcuch polipeptydowy do pęcherzy-
kowej części siateczki sarkoplazmatycznej. Po
wejściu do siateczki sarkoplazmatycznej ta pro-
wadząca sekwencja (lider) jest enzymatycznie
odszczepiana. W tymŜe miejscu zachodzi hy-
droksylacja reszt proliny i lizyny oraz glikozyla-
cja hydroksylizyn cząsteczki prokolagenu. Czą-
steczka prokolagenu zawiera zarówno na N-,
jak i C-końcu peptydy wydłuŜające o m.cz.
20000—35000. śadnego z nich nie ma w doj-
rzałym kolagenie. Oba te peptydy wydłuŜające
zawierają reszty cysteiny. Podczas gdy N-koń-
"cowy propeptyd tworzy jedynie śródłańcucho-
we wiązania dwusiarczkowe, propeptydy C-~ko-
ńcowe tworzą zarówno śród-, jak i międzyłan-
cuchówe wiązania dwusiarczkowe. Tworzenie
tych wiązań dwusiarczku wy cli pomaga w ułoŜe-
niu 3 cząsteczek kolagenu tak, Ŝe tworzą potrójny
heliks, którego zwijanie* rozpoczyna się od C-
końca. Po uformowaniu potrójnego heliksu
Ŝadna dalsza hydroksylacja proliny lub lizyny
więcej nie zachodzi.
Po wydzieleniu z komórki przez aparat Goi-
giego, wydłuŜające peptydy są usuwane z N-
i C-końców prze2 zewnątrzkomórkowe enzymy
zwane a mino proteina/ą i kar boksy protein azą
prokoiagenową. Oddzielanie tych peptydów"
moŜe zachodzić w kryptach lub załamaniach
błony komórkowej. Gdy tylko propeptydy zo-
staaą usunięte, potrójne heliksy cząsteczek ko-
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 813

Tabela 59-4. Niektóre przykłady róŜnych genetycznie kolagenów kręgowców. U zwierząt wyŜszych
występuje co najmniej 10 róŜnych rodzajów cząsteczek zawierających 12 róŜniących się między sobą
łańcuchów

Wzór Natywn Rozmi eszcze n ie

Typ WyróŜniające cechy
cząsteczki y tkankowe
polimer

[od (1)1,0(2 Włókna Skóra, ścięgna, kości, zę- Mata zawartość hydroksylizyny;
bina, powiezie mało miejsc glikozylacji hydro-
ksyl izyny; szerokie włókna
Włókna Chrząstka, jądro galare- DuŜa zawartość hydroksylizyny;
towate, notochord, ciało obficie glikozylowane; włókna
szkliste zwykle cieńsze niŜ w typie I
[0(1(111)], Włókna Skóra (głównie płodowa), DuŜa zawartość hydroksyproli-
macica, naczynia krwio- ny; niska zawartość riydroksyli-
nośne; ogólnie włókna zyny; mało miejsc gltkozylacji
„retikuliny" hydroksylizyny; międzyłartcu-
chowjtg wiązania dwusiarczkowe
między cysteinami
IV Drobna Kłębuszki nerkowe, tore- Bardzo wysoka zawartość hy-
oraz siatka bka soczewki, błona Des- droksylizyny; prawie całkowicie
cemeta, błony podstawo- glikozylowane; niska zawartość
we wszystkich komórek alaniny; zachowuje przedłuŜenia
nabionkowych i śród- prokolagenu
błonkowych
łańcuchy Drobne Szeroko rozpowszech- DuŜa zawartość hydroksylizyny;
włókna nione w: Wonie podstaw- obficie glikozylowane; niska za-
i 0(3(V); zmienna nej naczyń krwionośnych wartość alaniny
stechiometria i komórek mięśni giad-
kich; egzoszkielecie fib-
roblastów i w innych ko-
mórkach mezenchymal-
nych

Zmodyfikowane i reprodukowane za pozwoleniem z; Eyre DR; Collagen: Muscle ditfersity in the body's
protein scaffold; Science, 1980; 207: 1315. Copyright 1980 by the American Association for the
Advancement of Science.

Tabela 59-5. Kolejność i miejsce obróbki prekursora fibrylarnego kolagenu

Obróbka wewnątrzkomórkowa Obróbka zewnątrzkomórkowa

Oddzielenie peptydów sygnalnych
Hydroksylacja reszt Y-prol iłowych i niektórych
reszt hydroksyl i Ŝyłowych
Formowanie wewnątrzłańcuchowych i ze-
w natrzłań cuch owych wiązań S-S w peptydach
wydłuŜających
Formowanie potrójnego heliksu
Oddzielenie peptydów wydłuŜających od ter
minalnych grup aminowych i karboksylowych
UłoŜenie włókien kolagenowych z przesunię
ciem o ',„ długości
Oksydacyjna deaminacja grup s-aminowych
reszt lizylowych i hydroksylizylowych do al
dehydów
Tworzenie wewnątrz- i międzyłańcuchowych
połączeń poprzecznych za pośrednictwem zasa
dy Schiffa i produktów kondensacji aldolowej
814 / ROZDZIAŁ 59

lagenu, zawierające ok. 1000 aminokwasów
w Jednym łańcuchu, spontanicznie układają się
we włókna kolagenowe. Są one dalej stabilizo-
wane przez tworzenie, dzięki działaniu oksyda-
zy lizylowej, zewnątrz- i wewnątrzłańeuchowych
mostków poprzecznych.
Te same komórki, które wydzielają kolagen,
wydzielają, równieŜ fibronektynę. wielką gliko-
proteinę występującą na powierzchni komórek,
w macierzy zewnątrzkomorkowej oraz we krwi.
Fibronektyna wiąŜąc się z agregującymi włók-
nami prokolagenu zmienia kinetykę formowa-
nia włókien w macierzy okołokomórkowej. Z fi-
bronektyną i prokolagenem tej macierzy zwią-
zane są równieŜ proteoglikany, takie jak siar-
czan heparyny i siarczan chondroityny (p.
rozdz. 57). Małoczą steczko wy kolagen typu IX,
pochodzący z chrząstki, zawiera przyłączone do
niego łańcuchy proteoglikanu. Tego rodzaju
interakcja moŜe regulować tworzenie włókien
kolagenowych i określać ich ułoŜenie w tkan-
kach.
Wiele chorób genetycznych wynika z
nieprawidłowego tworzenia włókien,
stabilizacji heliksu lub
nieprawidłowego tworzenia mostków
poprzecznych kolagenu
Choroby wrodzone będące wynikiem zabu-
rzeń kolagenu stanowią wzrastającą ilość od-
mian co najmniej 4 róŜnych typów zespołów:
osteogenesis imperfecta, zespół Mariana, zespołu
Ehlersa-Danlosa oraz zespołu Menkesa (kręco-
nych włosów). KaŜdy z tych zespołów ma kilka
odmian. Początkowo choroby te były definio-
wane na podstawie podobnych fenotypów. Jed-
nakŜe w miarę poznawania struktury i funkcji
kolagenu stało się jasne, Ŝe podobne defekty
molekuiarne mogą powodować występowanie
róŜnych zespołów klinicznych i odwrotnie, te
same zespoły mogą być wynikiem róŜnych
defektów molekularnych. W zasadzie defekty te
dotyczą tworzenia włókien, stabilizacji potrój-
nego heliksu lub tworzenia mostków poprze-
cznych kolagenu. Defekty obejmują mutacje
powodujące niewielką lub brak syntezy łańcu-
chów prokolagenu, produkcję skróconych włó-
kien prokolagenu, nadmiernie wydłuŜonych włó-
kien prokolagenu oraz defekty poddających je
obróbce enzymów (tj. hydroksylazy lizynowej
lub N-proteinazy pro kolagenowej). Dotychczas
rozpoznano tylko defekty cząsteczek prokolage-
nu typu I i III. W zespole Menkesa występują
zaburzenia metabolizmu miedzi (p. rozdz. 58),
a tym samym wtórnie zaburzenia funkcji ok-
sydazy lizynowej i defekty tworzonych przez nią
mostków poprzecznych. W tabeli 59-6 pod-
sumowano główne cechy 4 powyŜszych zespo-
łów, a ryc. 59-16 pokazuje, jak w trzech z nich
zmieniona jest struktura prokolagenu typu I.
ELASTYNA NADAJE ROZCIĄGLIWOŚĆ
I SPRĘśYSTOŚĆ PŁUCOM,
NACZYNIOM KRWIONOŚNYM 1
POWIĘZIOWI
Elastyna jest białkiem tkanki łącznej odpo-
wiedzialnym za rozciągliwość i spręŜystość tka-
nek. ChociaŜ nie jest ona tak szeroko rozpow-
szechniona jak kolagen, występuje w duŜych
ilościach w niektórych tkankach, w których te

Tabela 59-6. Ogólne cechy 4 dziedzicznych chorób kolagenu

Choroba Objawy kliniczne Przyczyny biochemiczne*

Osteogenesis imperfecta (ró
Ŝne typy)
Zespół Ehlersa-Danlosa (róŜ
ne typy)
Zespół Marfana
4. Zespół Menkesa
* Podano tylko niektóre najlepiej znane przyczyny tych chorób.
Nadmierna łamliwość kości RóŜne nieprawidłowości genów ko-
dujących prokofagen *1(l)
Nadmierna ruchliwość stawów, Zmiany genów dla kolagenu ai (III),
nienormalności skóry niedobór N-proteinazy prokolagenu
i hydroksylazy lizylowej
Zaburzenia w kośćcu, oczach Mutacja genu dla prokolagenu v 2(1}
i układzie sercowo-naczyniowym powodująca wydłuŜenie łańcuchów
prokolagenu
Kręcone włosy, opóźnienia Niedobór oksydazy lizylowej na sku-
wzrostu tek zaburzeń metabolizmu miedzi
 BIAŁKA KURCZLIWE I STRUKTURALNE / 815
(EDS V I I )

i.ManjM

Ryc. 59-16. PrzybliŜona lokalizacja mutacji w strukturze prokolagenu typu I. EDS — zespół Ehlersa--
s s
Danlosa; MS zespół Marfana; 01 —osteogenesis imperfecta. Pro«l i proa2 , skrócone łańcuchy proa;
x L
pro«2 , słabo określone mutacje zmieniające strukturę łańcuchów proa; proa2 , wydłuŜone łańcuchy proa;
cx
prooc2 , mutacja zmieniająca strukturę propeptydów C łańcuchów proa. (Według: Prockup D. J., Kivirik-ko
K. L: Heritable diseases of collagen; N. Engl. J. Med. 1984, 311, 376, za>Zezwoleniem).

fizyczne cechy są szczególnie potrzebne, tj. występuje w wielu odmianach bezładnych zwo-
w płucach, duŜych naczyniach tętniczych i nie- jów, które pozwalają tkance na rozciąganie i
których spręŜystych powięziach. W mniejszych powrót do wyjściowego kształtu w czasie peł-
ilościach elastyna znajduje się równieŜ w skórze, nienia jej funkcji fizjologicznych.
chrząstce ucha i w wielu innych tkankach. W tabeli 59-7 podsumowano główne róŜnice
W przeciwieństwie do kolagenu, elastyna wydaje miedzy kolagenem i elastyną.
się występować w jednym tylko typie genetycz-
nym, choć róŜnicowa obróbka hnKNA elastyny Kolagen Elastyna
powoduje powstawanie jej odmian (p. rozdz. 39).
Wiele róŜnych typów Jeden typ genetyczny
Elastyna jest syntetyzowana jako rozpuszczalny genetycznych
monomer o m.cz. 70 000, zwany tropoelastyną.
Niektóre z reszt prolinowych tropoelastyny są Tabela 59-7. Główne róŜnice pomiędzy kolage-
hydroksylowane do hydroksyproliny przez hyd- nem a elastyrtą
roksylazę prolilową. Hydroksylizyna i glikozy- Potrójny heliks
lowana hydroksylizyna w tropoelastynie nie Nie ma potrójnego heii-
występują. W przeciwieństwie do kolagenu tro- ksu; bezładne zwoje
poelastyną nie jest wytwarzana w postaci pro-i umoŜliwiające rozcią-
nie zawiera peptydów wydłuŜających. Ponadto ganie.
Powtarzana struktura
elastyna nie ma powtórzeń sekwencji Gly-X-Y, <Gly-X-Y)n Brak struktury
struktury potrójnego heiiksu lub reszt węg- <Gly-X-Y)n
Obecność hydroksyli
lowodanowych. zyny Brak hydroksy lizyny
Po wydzieleniu z komórki pewne reszty lizy-
lowe tropoelastyny ulegają oksydacyjnej deami- Zawiera węglowodany
Nie zawiera węglowo-
nacji do aldehydów przez oksydaze lizylową, danów
enzym zaangaŜowany w ten proces równieŜ Wewnątrz cząsteczko
we poprzeczne połą Wewnątrzcząsteczkowe
i w kolagenie. JednakŜe główne połączenia poprzeczne połączenia
czenia aldolowe
poprzeczne formowane w elastynie są desmozy- desmozynowe
nami, które powstają z kondensacji 3 pochodzą- Obecność peptydów
cych z lizyny aldehydów z nie zmodyfikowaną wydłuŜających w czasie Nie ma w czasie biosyn-
biosyntezy tezy peptydów wydłuŜa-
lizyną. Powstaje wówczas wyjątkowe dla elas- jących
tyny czterofunkcyjne połączenie poprzeczne.
W swojej zewnątrzkomórkowej, dojrzałej po-
staci elastyna jest wysoce nierozpuszczalna i sta-
bilna i wykazuje bardzo mały obrót. Elastyna
816 / ROZDZIAŁ 59
PIŚMIENNICTWO
Adelstein RS, Eisenberg R: Regulation and kinetics of
actino-myosin ATP interaction. Annu Rev Biochem
1980:49:921. Barany M, Barany K: Phosphorylation
of the myofib-
rillar proteins. Annu Rev Physiol 1980;42:275.
Caplan A: Cartilage. Sci Am (Oct) 1984;250:84.
Eyre DR el al: Cross-linking in collagen and elastin.
Annu Rev Biochem 1984:53:717. Fuchs E,
Hanukoglu 1: Unraveling the structure of
intermediate filaments. Celi 1983:34:332. Hcuser
JE, Kirschner MW: Filament organization
revealed in platinum replicas of freez-dried cyto-
skeletons. J Celi Bioł, J980;86:212.
--
Kleinman HK, Klebe RJ, Martin GR: Role of
collagenous rnatrices in the adhesion and growth of
cells. J Celi Biol m\WA12. Lazarides E:
Intermediate filaments: A chemically
heterogeneous. dcvelopmentally regulated class of
proteins. Annu Rev Biochem 1981;51:219.
Lazarides E, Revel JP: The molecular basis of celi
moveraent. Sci am (May) 1979;240:100. Prockop
DJ, Kivirikko KI: Heritable diseases ot'
collagen. N Engl J Med 1984;311:376.
Rosenbloom J: Elastin: relation of protein and gene
structure to disease. Lab Invest 1984;5]:605,
Sandberg LB, Soskel NT, Leslie JG: Elastin structure,
biosynthesis, and relation to disease states, N Engl
,
 Metabolizm ksenobiotyków
Robert K. Murray, MD. Phb
WPROWADZENIE
Człowiek jest coraz bardziej naraŜony na
działanie związków obcych, egzogennych (kse-
nobiotyków) takich jak leki, środki konser-
wujące pokarmy lub zanieczyszczenia środowi-
ska zewnętrznego itd. Ilustruje to najlepiej na-
stępujący cytat Rachela Carsona (Ŝył w latach
1907—1964): „Fabryka Ŝycia została skonfron-
towana z atakiem chemicznym podobnym do
ataku z uŜyciem nieznanej dotychczas broni lub
przez klub jaskiniowców". Carson był jednym
z pierwszych, którzy dostrzegli niebezpieczeń-
stwo groŜące bytowi człowieka ze strony róŜno-
rodnych zanieczyszczeń środowiska lub wyni-
kających z naduŜycia bogactw ziemskich. Jest to
prawdopodobnie najbardziej pilny problem do
rozwiązania przez współczesnego człowieka.
Nierozwiązanie tego problemu w sposób solid-
ny i uczciwy grozi zagładą wszelkiej biochemii
na ziemi. Poznanie mechanizmu działania kse-
nobiotyków na poziomie komórkowym stano-
wi podstawę prawidłowego przeciwdziałania
atakowi chemicznemu.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Znajomość przemiany ksenobiotyków stano-
wi podstawę racjonalnej farmakologii, toksyko-
logii, badań nad patomechanizmem powstawa-
nia nowotworów lub uzaleŜnień od łęków.
Cechą wspólną wszystkich wymienionych dzie-
dzin jest podawanie ksenobiotyków lub eks-
pozycja człowieka na te substancje.
52 ffiocberoia
CZŁOWIEK STYKA SIĘ Z LICZNYMI
KSENOBIOTYKAMI, KTÓRE MUSZĄ
ULEC PRZEMIANt£ZANIM ZOSTANĄ
WYDALONE Z USTROJU
Ksenobiotyk (greckie słowo xenos oznacza
obcy) jest substancją obcą dla człowieka. Wśród
głównych grup ksenobiotyków dających zna-
czenie medyczne wymienić naleŜy leki, kan-
cerogeny chemiczne i róŜne związki znajdujące
się w otaczającym nas środowisku (np. wielo-
chlorowcowe pochodne bifenylu — PCB, nie-
które insektycydy itd.)
Większość wymienionych grup związków
ulega przemianie (tj. przekształceniom chemicz-
nym) w ustroju człowieka, w tym giównie
w wątrobie. Tylko rzadko ksenobiotyk wydala-
ny jest w postaci niezmienionej. Przemianę
ksenobiotyków moŜna podzielić na dwie fazy.
W fazie pierwszej główną reakcją jest hydro-
ksylacja katalizowana przez jeden z enzymów
zaliczanych do monooksygenaz lub cytochro-
mów P-450. Innymi rodzajami reakcji zacho-
dzących w fazie pierwszej są redukcja i hydro-
liza.
W fazie drugiej związki hydroksyl o wane lub
zmienione w inny sposób w fazie pierwszej,
ulegają przekształceniu przez swoiste enzymy
do róŜnych metabolitów polarnych poprzez
sprzęganie z kwasem glukuronowym, siarko-
wym lub octowym, glutationem lub pewnymi
aminokwasami, lub teŜ poprzez merylację.
Głównym celem obu faz przemiany kseno-
biotyków jest zwiększenie ich rozpuszczalności
w wodzie (czyli zwiększenie ich poiarności),
dzięki czemu ułatwione jest ich wydalanie z ustro-
ju. Bardzo silnie hydrofobowe ksenobiotyki
mogłyby przebywać w tkance tłuszczowej nie-
ograniczenie długo, gdyby nie zostały prze-
kształcone do postaci bardziej polarnych.
818 / ROZDZIAŁ 60
W określonych przypadkach w wyniku reakcji
zachodzących w fazie pierwszej, pewne kseno-
biotyki ulegają konwersji ze związków biologi-
cznie nieaktywnych do aktywnych. W takich
przypadkach pierwotny ksenobiotyk określany
jest jako prekursor lękowy (pro-fck) lub prokan-
cerogen. W innych przypadkach, w dodatko-
wych reakcjach zachodzących w fazie pierwszej
(np. dalsze hydroksylacje) aktywne związki ule-
gają konwersji do postaci mniej aktywnych lub
nieaktywnych zanim ulegają procesowi sprzę-
gania. W jeszcze innych przypadkach, w wyniku
samego procesu sprzęgania aktywne metabolity
fazy pierwszej ulegają przekształceniu do związ-
ków mniej aktywnych lub nieaktywnych oraz
wydalaniu z moczem lub Ŝółcią. Tylko w bardzo
rzadkich przypadkach w wyniku procesu sprzę-
gania aktywność ksenobiotyku moŜe wzrosnąć.
Pojęcie „detoksykacja" (odtruwanie) uŜywane
jest czasem dla określenia licznych reakcji
uczestniczących w przemianie ksenobiotyków.
Jest to termin niewłaściwy, poniewaŜ, jak to
wykazano wyŜej, w reakcjach, którym podda-
wane są ksenobiotyki, mogą powstać związki
biologicznie bardziej aktywne, a nawet toksycz-
ne.
CYTOCHROM P-450 KATALIZUJE
HYDROKSYLACJĘ KSENOBIOTYKÓW
W PIERWSZEJ FAZIE ICH PRZEMIANY
Hydroksylacja jest główną reakcją zachodzą-
cą w fazie pierwszej. Jest ona katalizowana
przez enzymy określane jako monooksygenazy
lub enzymy grupy cytaphromu P-450.
Reakcje katalizowaną przez monooksygena-
zę (lub enzymy grupy cytochromu P-450) przed-
stawia następujące równanie.
+
H ^ R—OH + H2O
+ NAOP (1)
RH oznacza szeroki zestaw związków, np. leki,
kancerogeny i polutanty (np. PCB) oraz okreś-
lone związki endogenne, np. steroidy. W wielu
przypadkach nie poznano jeszcze endogennych
substratów dla enzymów grupy cytochromu
P-450, wydaje się jednak nieprawdopodobne,
by enzymy te powstały tylko po to, by reagować
ze związkami egzogennymi. W rozdziale tym nie
będzie przedstawiony złoŜony mechanizm dzia-
łania enzymów tej grupy. Wspomnieć jednak
trzeba, Ŝe w reakcji katalizowanej przez oma-
wiane enzymy jeden atom tlenu wchodzi do
R—OH, zaś drugi do wody (patrz wyŜej reakcja
(1)). Dwoisty los tlenu w tej reakcji tłumaczy,
dlaczego uczestniczące w niej monooksygenazy
określano dawniej jako oksydazy o funkcji mie-
szanej (mixed function oxidases). Reakcję kata-
lizowaną przez cytochrom P-450 moŜna przed-
stawić następującym równaniem:
Postać zredukowana Postać utleniona
cytochromu P-450 cytochromu P-450 (2)
t R—OH + HjO
RH + Oj
Głównymi monooksygenazami siateczki
śródpiazmatycznej są enzymy grupy cytochro-
mu P-450. Nazwa cytochrom P-450 jest his-
torycznie uzasadniona następującym faktem.
Enzym ten odkryto, kiedy preparaty mikro-
somów poddanych chemicznej redukcji, a na-
stępnie ekspozycji na działanie tlenku węgla,
wykazały szczytową absorpcję światła przy
450 nm. Enzym ten jest niezwykle waŜny, wyka-
zano bowiem, Ŝe ok. 50% leków zaŜywanych
przez chorych jest metabolizowanych przez en-
zymy grupy cytrochromu P-450. Te same en-
zymy działają na kancerogeny i polutanty.
WaŜne cechy enzymów grupy
cytrochromu P-450
Wśród nich wymienić naleŜy następujące:
Podobnie jak hemoglobina, enzymy tej
grupy są hemoproteinami.
Największe stęŜenia tych enzymów stwier
dza się w siateczce śródpiazmatycznej (we frakcji
mikrosomalnej) wątroby. W błonach tych en
zymy te stanowią w przybliŜeniu 20% ogólnej
zawartości w nich białka. Enzymy te występują
równieŜ w innych tkankach. I tak w nadnerczach
ich obecność stwierdza się zarówno w mito-
chondriach, jak i w siateczce śródpiazmatycz
nej. RóŜnorodne hydrolazy występujące w tym
gruczole odgrywają waŜną rolę w biosyntezie
steroidów (p. rozdz, 49). i
W siateczce śródpiazmatycznej hepatocy-
tów stwierdza się co najmniej 6 blisko ze sobą
spokrewnionych rodzajów cytochromu P-450,
odznaczających się szeroką i nakładającą się na
siebie, swoistością substratową. Działają one na
róŜnorodne leki, kancerogeny i inne ksenobio
tyki oprócz endogennych związków (np. okreś
lone steroidy). W ostatnich latach wyizolowano
i szczegółowo scharakteryzowano geny kodują
ce wymienione rodzaje cytochromu P-450.
W reakcjach katalizowanych przez cyto-

chromy P-450 uczestniczy NADPH, a nie
NADH. "Enzym redukujący cytochrom P-450
i współdziałający z NADPH określany jest jako
reduktaza NADPH: cytochrom P-450.
Składnikami układu cytochromu P-450 są
równieŜ lipidy. Preferowanym lipidem jest fos-
fatydylochoLina, która jest głównym lipidem
błon siateczki endoplazmatycznej.
Syntezę większości rodzajów cytrochromu
P-450 moŜna indukować podawaniem okreś
lonych związków, i tak podawanie fenobar-
bitalu i wielu innych leków przez zaledwie 4—5
dni powoduje przerost siateczki śródplazmaty-
cznej gładkiej oraz 3—4-krotny wzrost ilości
cytrochromu P-450. Mechanizm indukcji został
dogłębnie przebadany i polega m.in. na wzroś
cie transkrypcji mRNA kodującego cytochrom
P-450.
MoŜliwość indukcji tego enzymu ma waŜne
implikacje kliniczne, poniewaŜ stanowi jeden
z mechanizmów interakcji zachodzącej między
lekami. O interakcji mówimy wówczas, kiedy
efekty działania jednego leku ulegają zmianie
w wyniku uprzedniego lub równoczesnego sto-
sowania innego leku. Dla przykładu przyjmij-
my, Ŝe chory pobiera dikumarol w celu zmniej-
szenia krzepliwości krwi. Lek ten jest metaboli-
zowąny przez układ cytochromu P-450. Następ-
nie okazuje się, Ŝe chory wymaga stosowania
fenobarbitalu z powodu pewnego rodzaju pada-
czki. Zgodnie z oczekiwaniami po 5 dniach
stosowania fenobarbitalu stęŜenie cytochromu
P-450 w hepatocytach wzrosło 3-—4-krotnie, co
oznacza, Ŝe dikumarol ulega szybciej metaboli-
zacji oraz, Ŝe zmniejszyło się jego działanie
przeciwkrzepliwe. Aby więc uzyskać właściwy
efekt przeciwkrzepliwy dawkę podawanego di-
kumarolu naleŜy zwiększyć. Dalszy problem
powstaje wtedy, kiedy pacjent przestaje zaŜy-
wać fenobarbital, lecz kontynuuje zaŜywanie
dikumarolu w zwiększonej dawce. U takiego
chorego mogą wystąpić objawy skazy krwoto-
cznej spowodowanej przedawkowaniem diku-
maroiu i nagłym spadkiem stęŜenia cytochromu
P-450 (inaktywującego ten lek).
7. Jeden rodzaj cytochromu P-450 wykazuje
maksymalną absorpcję światła nie przy długości
450 nm, lecz 448 nm. Cytochrom ten określany
jest jako cytochrom P-448. Jest on względnie
swoisty dla przemiany policyklicznych aroma
tycznych węglowodorów (PAH) i spokrewnio
nych z nimi związków. Z tego powodu enzym
ten określany jest jako hydroksylaza węglowodo
rów aromatycznych (AHH — aromatic hydro-
METABOLIZM KSENOBIOTYKÓW / 819
carbon hydroxylase). Enzym ten odgrywa waŜ-
ną rolę w przemianie policyklicznych węglowo-
dorów aromatycznych oraz w kancerogenezie
indukowanej przez te związki, np. enzym ten
uczestniczy w konwersji nieaktywnych PAH
(prokancerogenów) wdychiwanych w czasie pa-
lenia papierosów do aktywnych kancerogenów
(powstających przez hydroksylację prokancero-
genów). Palacze wykazują wyŜsze stęŜenia
AHH w niektórych komórkach niŜ osoby nie-
palące. W niektórych pracach doniesiono o wy-
stępowaniu wzmoŜonej aktywności AHH w łoŜy-
sku kobiet palących. Ten fakt moŜe sprawić, Ŝe
płody tych kobiet mogą być eksponowane na
działanie zwiększonych ilości PAH (niektóre
z nich mogą być bardzo szkodliwe).
PROCESY SPRZĘGANIA
PRZYGOTOWUJĄ KSENOBIOTYK1
DO WYDALANIA Z USTROJU
ODBYWAJĄCEGO SIĘ W DRUGIEJ
FAZIE ICH PRZEMIANY
W reakcjach fazy pierwszej ksenobiotyki ule-
gają zwykle konwersji do związków bardziej
polarnych w wyniku ich hydroksylacji. W reak-
cjach fazy drugiej hydroksyl owa ne pochodne
ulegają sprzęganiu z kwasem glukuronowym,
siarczanami lub glutationem. W wyniku tych
reakcji związki te stają się jeszcze bardziej
rozpuszczalne w wodzie i mogą ewentualnie
zostać wydalone z moczem lub Ŝółcią.
Istnieje co najmniej pięć rodzajów
reakcji zachodzących w drugiej fazie
przemiany ksenobiotyków
Glukuronidacja. Proces ghikuronidacji bi-
lirubiny został przedstawiony w rozdziale 34.
Reakcje glukuronidacji ksenobiotyków są w za-
sadzie podobne do podanych dla bilirubiny.
Donorem reszty gluktironylowej jest kwas UDP-
-glukuronowy, zaś enzymami katalizującymi re-
akcje glukuronidacji — transferazy glukurony-
lowe występujące zarówno w siateczce śródplaz-
matycznej, jak i w cytoplazmie. Wiek związ-
ków, takich jak 2-acetyloaminofluoren (jest to
kancerogen), anilina, kwas benzoesowy, mep-
robamat, fenol i wiele steroidów wydalanych
jest pod postacią glukuronidów. Reszta gluku-
ronidowa moŜe ulec związaniu przez tlen, azot
lub grupę siarkową danego substratu. Glukuro-
nidacja jest prawdopodobnie najczęściej spoty-
kaną reakcją sprzęgania.
820 / ROZDZIAŁ 60
Sprzęganie z siarczanem (sulfatacja).
Niektóre alkohole, aminy aromatyczne i fenole
ulegają sprzęganiu z siarczanem. Nośnikiem
reszty siarczanowej jest 3'-fosfoadenozyno-5'--
fosfosiarczan (PAPS) (p. rozdz. 26) zwany
równieŜ aktywnym siarczanem.
Sprzęganie z glutationem. Glutation (y-
-glutamylo-cysteinylo-glicyna) jest tripeptydem
składającym się z kwasu glutaminowego, cys-
teiny i glicyny (p. ryc. 4-4). Powszechnie uŜywa-
nym skrótem dla glutationu jest GSH. Reszta
sulfhydrylowa SH cysteiny jest aktywną grupą
wymienionego peptydu. Liczne potencjalnie to-
ksyczne elektrolitowe kstnobiotyki (jak np. pew-
ne kancerogeny) ulegają sprzęganiu z nukleofi-
lowym GSH zgodnie z reakcją
R + GSH-* R—S—G
gdzie R oznacza elektrofilowy ksenobiotyk.
Enzymy katalizujące ww. reakcję określone są
jako S-transferazy glutationowe. Występują one
w duŜych stęŜeniach w cytozolu hepatocytów
zaś w mniejszych w innych tkankach. W tkan-
kach człowieka stwierdza się róŜnorodne S-
transferazy glutationowe. Odznaczają się one
odmiennymi swotstościami substratowymi
i moŜna je rozdzielić metodą elektroforetyczną
lub innymi technikami. Gdyby potencjalnie
toksyczny ksenobiotyk nie uległ sprzęganiu
z GŚH, mógłby się swobodnie połączyć kowa-
tencyjnie z DNA, RNA lub białkami komór-
kowymi, stając się przyczyną powaŜnego uszko-
dzenia komórki. GSH jest więc waŜnym og-
niwem mechanizmu obronnego przed określony-
mi związkami toksycznymi, np. niektórymi leka-
mi lub kancerogenami. JeŜeli stęŜenie GSH
w takich narządach jak wątroba ulega ob-
niŜeniu (np. przez podanie szczurom pewnych
związków wiąŜących GSH), wówczas narząd
taki wykazuje zwiększoną wraŜliwość na tok-
syczne działanie róŜnych związków chemicz-
nych normalnie inaktywowanych przez GSH.
Koniugaty glutationowe ulegają jeszcze dal-
szym przemianom zanim wydalane są z ustroju.
Dochodzi bowiem do odszczepienia przez swoi-
ste enzymy grup glutamylowej i glicynylowej
glutationu oraz połączenia grupy aminowej
pozostającej reszty cysteinyłowej z grupą acety-
lową (donorem grupy acetylowej jest acetylo--
CoA). W wyniku tych reakcji powstaje kwas
merkapturowy — koniugat Ł-acetylocysteiny.
Glutation spełnia jeszcze inne waŜne funkcje
w komórkach ludzkich, oprócz udziału w prze-
mianie ksenobiotyków. Wśród nich wymienić
naleŜy następujące:
Glutation uczestniczy w rozkładzie poten
cjalnie toksycznego nadtlenku wodom. Reakcja
ta jest katalizowana przez peroksydazę glutatio-
nową (p. rozdz. 21).
Glutation jest waŜną środkom orkową
substancją redukującą, pozwalającą utrzymać
istotne grupy SH enzymów w postaci zreduko
wanej. Kiedy GSH działa jako substancja redu
kująca, jej grupa SH ulega utlenieniu i tworzy
wiązanie dwusiarczkowe z drugą cząsteczką
glutationu zgodnie z reakcją:
GSH GSH G -S—G
Produkt tej reakcji G—S—S—G jest gluta-
tionem utlenionym. Z kolei G—S—S—G moŜe
ulec redukcji do GSH przez reduktazę glutatio-
nową w reakcji, w której uczestniczy NADPH.
Przedstawia ją następujące równanie:
G—S—S—G + NADPH + H+-2GSH + NADP
Reakcja ta jest szczególnie waŜna w "krwin-
kach czerwonych. JeŜeli stęŜenie NADPH
w tych komórkach jest niskie, jak to ma miejsce
przy niedoborze dehydrogenazy G—6—P (p.
rozdz. 21), regeneracja zredukowanego GSH
jest niedostateczna. W następstwie niskiego
stęŜenia GSH w krwinkach czerwonych wzrasta
stęŜenie nadtlenków. Te ostatnie, działając utle-
niająco na lipidy błon erytrocytarnych, mogą
spowodować hemolizę krwinek czerwonych.
3. GSH uczestniczy jako substancja przenoś-
nikowa w przezbłonowym transporcie amino-
kwasów w nerkach w tzw. cyklu y-glutamylo-
wym. Pierwsza reakcja tego cyklu przedstawia
się następująco:
Aminokwas -GSH - -Glutamylo-pochodna
aminokwasu + Cysteiny logi icy na
Reakcja ta jest pomocna w przezbłonowym
transporcie pewnych aminokwasów. Z kolei
aminokwas ulega odszczepieniu od kompleksu
z GSH, po czym zachodzi resyntęza GSH
z cysteinyloglicyny. Enzym, który katalizuje
ww, reakcję nazywa się 7-glutamylotransferazą
(GGT). Enzym ten występuje w błonach plaz-
matycznych komórek kanaiikowych.nefronów
oraz w siateczce plazmatycznej hepatocytów.
Oznaczanie tego enzymu ma znaczenie diagnos-
tyczne, ulega on bowiem uwolnieniu z hepato-

cytów do krwi w róŜnych chorobach wątroby
i dróg Ŝółciowych (patrz Dodatek pod hasłem:
y- Gl u tamy 1 o transpep ty daza).
Inne reakcje. Wśród innych reakcji fazy
drugiej przemiany ksenobiotyków najwaŜniej-
sze są reakcje acetyłacji i metylacji. Reakcje
acetyłacji ilustruje równanie:
X + Acetyf o-Co A -»Acety Io-X+Co A
gdzie X oznacza ksenobiotyk. Podobnie jak
w innych reakcjach acetyłacji donorem aktyw-
nego octanu jest acetylo-CoA. Reakcje te są
katalizowane przez acetylotransferazy występu-
jące w cytoplazmie komórek róŜnych tkanek,
a szczególnie wątroby. Izottiazyd — lek uŜywa-
ny w leczeniu gruźlicy — ulega acetyłacji.
PoniewaŜ istnieją polimorficzne postacie acety-
lotransferaz, wśród Judzi wyróŜnia się osob-
ników odznaczających niską lub duŜą wydajnoś-
cią procesu acetyłacji. W konsekwencji osobnicy
o niskiej wydajności acetyłacji odznaczają się
małym klirensem leków, takich jak izoniazyd,
przez co są bardziej naraŜeni na toksyczne ich
działanie.
Mała liczba ksenobiotyków ulega metylacji
przez metyl o tran sterazy. Donorem grupy mety-
lowej w tych reakcjach jest S-adenozylometioni-
na(p. ryc. 31-22).
NA AKTYWNOŚĆ ENZYMÓW
PRZEMIANY KSENOBIOTYKÓW
WPŁYW MAJĄ WIEK, PŁEĆ I INNE
CZYNNIKI
RóŜne czynniki wpływają na aktywność en-
zymów metabolizujących ksenobiotyki. Wśród
nich wymienić naleŜy następujące:
Aktywność tych enzymów róŜni się istot
nie u poszczególnych gatunków zwierząt. Ozna
cza to, Ŝe toksyczność lub kancerogenność
określonego ksenobiotyku u jednego gatunku
wcale nie oznacza, Ŝe jest równie toksyczny lub
rakotwórczy u drugiego gatunku.
Występują znaczne róŜnice (genetycznie
uwarunkowane) w zakresie aktywności wymie
nionych enzymów między osobnikami tego sa
mego gatunku.
Aktywność enzymów przemiany ksenobio
tyków zaleŜna jest od wieku i pici.
ZaŜywanie róŜnych ksenobiotyków, takich
jak fenobarbital, PCB lub pewne węglowodory,
jest przyczyną indukcji enzymów. WaŜna jest
METABOLIZM KSENOBIOTYKOW / 821
więc informacja o-zaŜywaniu przez daną osobę
związków indukujących syntezę enzymów prze-
miany ksenobiotyków. Informacja ta jest istot-
na dla oceny efektów biochemicznych kseno-
biotyków.
5. Metabolity niektórych ksenobiotyków mo-
gą hamować aktywność enzymów metabolizują-
cych te związki. PowyŜsze fakty tłumaczą wy-
stępowanie znacznych róŜnic gatunkowych lub
między osobnikami tego samego gatunku w za-
kresie reakcji na ksenobiotyki (np. na leki
i substancje toksyczne lub czynniki rakotwór-
cze).
REAKCJE NA KSENOBIOTYKI MOGĄ
MIEĆ CHARAKTER
FARMAKOLOGICZNY, TOKSYCZNY,
IMMUNOLOGICZNY I
RAKOTWÓRCZY
W ustroju ksenobiotyki ulegają przemianie
w reakcjach przedstawionych wyŜej. JeŜeli kse-
nobiotyk jest lekiem, moŜe on ulec aktywacji
w wyniku reakcji fazy pierwszej. JeŜeli zaś lek
był farmakologicznie aktywny bez uprzedniej
metabolizacji, aktywność jego moŜe ulec zmnie-
jszeniu lub całkowitemu zniesieniu w następst-
wie reakcji fazy pierwszej. Ocena efektów dzia-
łania leków jest przedmiotem badań farmakolo-
gicznych. Na tym miejscu ma być wyekspono-
wany fakt, Ŝe leki działają za pośrednictwem
mechanizmów biochemicznych.
Niektóre ksenobiotyki są niezwykle toksyczne
nawet przy niskich stęŜeniach w płynach ustro-
jowych (np. cyjanki). Z drugiej strony istnieje
kiłka ksenobiotyków, w tym równieŜ leków,
które nie są toksyczne nawet wtedy, kiedy
podane zostały w duŜych ilościach. Efekty tok-
syczne ksenobiotyków są niezwykle róŜnorod-
ne. Wśród nich omówione zostaną bardzo krót-
ko tylko trzy ogólne rodzaje toksyczności zwią-
zane z przemianą ksenobiotyków (ryc. 60-1).
Pierwszy z nich to uszkodzenie komórek przez
ksenobiotyki. MoŜe ono być na tyle cięŜkie, Ŝe
kończy się śmiercią komórek. Istnieje wiele
mechanizmów, za pośrednictwem których kse-
nobiotyki uszkadzają komórki. Wśród nich
wymienić naleŜy kowalencyjne wiązanie się rea-
ktywnych postaci ksenobiotyków, powstałych
w wyniku ich przemiany, z makrocząsteczkami
komórkowymi. Tymi ostatnimi mogą być
DNA, RNA i białka. JeŜeli tymi makrocząs-
teczkami są białka lub enzymy niezwykle waŜne
822 / ROZDZIAŁ 60
Transferaza glutationowa

Ksenobiotyk Reaktywne metabolity lub hydrolaza epoksydowe Nietoksyczne metabolity

Kowalencyjne wiązanie
się z
makrocząsteczkami

Uszkodzenie komórak Hapten

. 1 Mutacja
toksyczne

Wytwarzanie przeciwciał Rak

1
Immunologiczne
uszkodzenie komórek

Ryc. 60-1. Uproszczony schemat przedstawiający, w jaki sposób metabolizm ksenobiotyku prowadzi do
uszkodzenia toksycznego lub immunologicznego komórek, lub teŜ do powstawania raka. W tych
przypadkach konwersję ksenobiotyku do reaktywnego metabolitu katalizują enzymy grupy cytochromu
P-450, zaś przekształcenie reaktywnego metabolitu (np. epoksydu) do metabolitu nieaktywnego —
-S-transferaza glutalionowa aibo hydrolaza epoksydowa.

dla funkcji komórki, decydujących o jej przeŜy- Ŝe są pośrednio działającymi kancerogenami).

ciu, np. enzymy fosforylacji oksydacyjnej lub
białka regulujące przepuszczalność błony plaz-
matycznej, wówczas łatwo wytłumaczyć szybkie
wystąpienie objawów toksycznych spowodow-
nych ksenobiotykiem.
Po drugie, reaktywny ksenobiotyk wiąŜąc się
z białkami moŜe zmienić ich strukturę i an-
tygenowość. Mówi się wówczas, Ŝe ksenobiotyk
działa jako hapten. Oznacza to, Ŝe sam kseno-
biotyk, jako mała cząsteczka, nie stymuluje
powstawania przeciwciał (wiąŜących ten kseno-
biotyk). JeŜeli jednak wytworzone zostały takie
przeciwciała (dzięki połączeniu się ksenobioty-
ku z białkami), wówczas wiąŜą się one ze swoim
antygenem. W wyniku róŜnych mechanizmów
immunologicznych zachodzących pomiędzy ty-
mi przeciwciałami a ksenobiotykiem związa-
nym przez makrocząsteczki komórkowe, do-
chodzi do powaŜnych zaburzeń normalnych
procesów biochemicznych komórki.
Po trzecie, chemiczne kancerogeny po ich
aktywacji mogą połączyć się z DNA. UwaŜa się,
Ŝe taka reakcja moŜe mieć duŜe znaczenie w kan-
cerogenezie chemicznej (p. rozdz. 61). Niektóre
związki chemiczne <np. benzopiren) wymagają
aktywacji przez monooksygenazy siateczki
śródplazmatycznej, by stały się substancjami
rakotwórczymi (o takich substancjach mówi się,
Aktywność tych monooksygenaz i innych en-
zymów przemiany ksenobiotyków występują-
cych w siateczce śródplazmatycznej decydują
o tym, czy takie związki stają się kancerogenami
czy teŜ ulegają „detoksykacji". Inne związki
chemiczne (np. substancje alkilujące) mogą bez-
pośrednio reagować z DNA, bez uprzedniej
aktywacji w obrębie komórki (są to kanceroge-
ny bezpośrednio działające).
Enzym określany jako hydrolaza epoksydowa
jest przedmiotem zainteresowania ze względu
na to, Ŝe moŜe mieć działanie ochronne w sto-
sunku do niektórych kancerogenów. Produk-
tami monooksygenaz działającymi na niektóre
prokancerogeny są epoksydy. Epoksydy są wy-
soce reaktywne i dlatego wykazują działanie
mutagenne i (lub) kancerogenne. Hydrolaza
epoksydowa, podobnie jak cytochrom P-450,
występuje w błonach siateczki śródplazmatycz-
nej. Przekształca ona epoksydy do znacznie
mniej reaktywnych dihydrodioli. Reakcję tę
przedstawia następujące równanie:
I I
I I—C—C—
+ H2O -*
\/ O
OH OH
Epoksyd
Dihydrodiol

PIŚMIENNICTWO
Katzung BG (editor): Basie & Clinica} Pharmacołogy.
4th cd. Appleton & Lange, 1989.
IClaassen CD, Amdur MO, Doull J (editors): Casoi-etf
& DouWs Toxicology, 3rd ed, Macmillan, 1986.
METABOLIZM KSENOBIOTYKÓW / 823
Nebert DW, Gonzalez FJ: P450 genes: structure,
evolution and regulation. Annu Rev Biochem 1987;
56:945.
Nebert DW, Gonzalez FJ:P450 genes and evolutiona-
ry geneties. Hosp Pract (March) 1987; 22:63.
 Rak, onkogeny
61 i czynniki wzrostowe
WPROWADZENIE
Komórki nowotoworowe cechują się 3 właś-
ciwościami: 1) zmniejszoną lub nie opanowaną
kontrolą wzrostu; 2) inwazyjnością wobec tka-
nek, w których są zlokalizowane oraz 3) roz-
przestrzenianiem się i zdolnością do wywoływa-
nia przerzutów w innych częściach organizmu.
W tym rozdziale zostaną omówione niektóre
biochemiczne aspekty procesu nowotworowe-
go. Głównymi kwestiami wymagającymi wyjaś-
nienia w terminach biochemicznych są niekon-
trolowany wzrost komórek nowotworowych
i ich zdolność do inwazji i tworzenia prze-
rzutów. Prawdopodobnie struktura i właściwo-
ści regulacyjne genów, kontrolujących wzrost
i interakcje między komórkami, nie są normalne
w komórkach nowotworowych. Ograniczone są
informacje o tym^w jaki sposób jest kon-
trolowany wzrost komórek, zarówno prawid-
łowych, jak i nowotworowych, a wiedza o spe-
cyficznych genach uczestniczących w regulacji
wzrostu jest jeszcze bardzo uboga. Jak dotych-
czas niewiele wiadomo o biochemicznych pod-
stawach tworzenia przerzutów, dlatego teŜ te-
mat ten zostanie przedstawiony skrótowo.
Przynajmniej niektóre typy nowotworów (np.
niektóre typy białaczek) mogą być traktowane
jako przykłady nienormalnego róŜnicowania.
Zdumiewająco mato wiadomo o molekularnych
podstawach róŜnicowania. Jednak wielu bada-
czy tej dziedziny wiedzy przypuszcza, Ŝe dalsze
badania nad onkogenami i czynnikami wzros-
towymi rzucą światło na naturę zaburzonej
kontroli wzrostu i róŜnicowania, a takŜe na
oddziaływania międzykomórkowe wywołane
przez komórki nowotworowe. Dlatego teŜ oba
te tematy będą przedyskutowane w szczegółach.
Robert K. Munay, MD, PhD
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Nowotwory są drugą z przyczyn zgonów
w USA, po chorobach serca i naczyń. Rozwijają
się u ludzi bez względu na ich wiek. Chorobą
moŜe być objętych wiele narządów. Częstość
pojawiania się nowotworów rośnie z wiekiem
tak, Ŝe ludzie Ŝyjący dłuŜej częściej są. na nie
naraŜeni. NiezaleŜnie od indywidualnych cier-
pień, ekonomiczne straty ponoszone przez spo-
łeczeństwo są ogromne.
W LECZENIU CHORYCH Z
NOWOTWORAMI
BARDZO WAśNE SĄ
TESTY LABORATORYJNE
Biochemiczne testy laboratoryjne pomagają
w leczeniu chorych na nowotwór. Wiele nowo-
tworów związanych jest z nieprawidłowym wy-
twarzaniem enzymów, białek i hormonów, któ-
rych stęŜenie moŜna mierzyć w osoczu lub
surowicy krwi (p. dyskusja nad rozwojem cho-
roby nowotworowej, poniŜej). Związki te okreś-
la się jako markery nowotworowe. Pomiary
stęŜeń niektórych markerów nowotworowych
są dziś integralną częścią leczenia niektórych
typów nowotworów (tab. 61-1). Zastosowanie
markerów nowotworowych w diagnostyce i le-
czeniu nowotworów przedstawiono w tab. 61-2.
Z badań nad markerami nowotworowymi wy-
nikają 3 główne wnioski (Mclntire, 1984):
1) Ŝaden pojedynczy marker nie jest uŜyteczny
w ocenie wszystkich typów nowotworów lub
u wszystkich chorych z danym rodzajem nowo-
tworu; dlatego poŜyteczne jest teŜ oznaczanie
wielu markerów nowotworowych; 2) markery
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 825
Tabela 61-1. Klinicznie uŜyteczne markery nowo-
tworowe*.
Związany z nim
Marker nowotwór
OkręŜnica, płuca, piersi,
Antygen rakowo-płodowy trzustka
(CEA)
Wątroba, komórki
Alła-fetoproteina (AFP) płciowe
Trofoblast, komórki
Ludzka gonadotropinźr płciowe
kosmówkowa (hCG)'
Kalcytonina (CT) Tarczyca, rak rdzeniasty
Kwaśna fosfataza gru-
czołu krokowego (PAP) Gruczoł krokowy
* Według Mclntire K.R.: Tumor Markers: How
useful arethey? Hosp. Pract. (Dec) 1984; 19,55, za
zezwoleniem.
Tabela 61-Z. Zastosowanie markerów nowotwo-
rowych*
Wykrywanie: skrining u osób nie wykazujących
objawów
Diagnostyka: rozróŜnianie nowotworów złośli-
wych od łagodnych postaci
Monitorowanie: śledzenie skuteczności leczenia
i ocena nawrotu nowotworu
Klasyfikacja: wybór terapii i przewidywanie reak-
cji nowotworu (rokowanie)
Stadia: ocena zaawansowania choroby
Lokalizacja: scyntygrafia po podaniu znakowa-
nych pierwiastkami radioaktywnymi przeciwciał
Leczenie: wprowadzenie cytotoksycznych czyn-
ników do komórek zawierających markery
" Według Mclntire K.R.; Tumor Markers: How
useful arethey?Wosp. Pract. (Dec) 1984,19,55, za
zezwoleniem.
są czasami wykrywalne dopiero w zaawansowa-
nych stadiach choroby nowotworowej, a rza-
dziej w początkowych stadiach jej rozwoju,
gdzie ich uŜyteczność byłaby większa; 3) ocenia-
jąc zastosowanie markerów przedstawionych
w tab. 61-2 moŜna stwierdzić, Ŝe najbardziej
uŜyteczne są one w monitorowaniu skuteczno-
ści leczenia i przy wczesnym wykrywaniu na-
wrotów.
PRZYCZYNĄ NOWOTWORÓW MOGĄ
BYĆ CZYNNIKI FIZYCZNE,
CHEMICZNE I BIOLOGICZNE
Czynniki wywołujące nowotwory naleŜą do
3 wielkich grup: energia promieniowania, zwią-
zki chemiczne i wirusy.
Energia promieniowania moŜe być
rakotwórcza
Promieniowanie ultrafioletowe, promienio-
wanie X i promieniowanie y są mutagenne
i rakotwórcze. Promieniowanie ultrafioletowe
moŜe wywołać powstawanie dimerów. LeŜące
blisko siebie zasady azotowe mogą na drodze
eliminacji być przyczyną powstawania miejsc
apurynowych i apiryrnidynowych. Mogą na-
stąpić pęknięcia w pojedynczym lub podwój-
nym łańcuchu, a nawet sieciowanie (crosslin-
king). Uszkodzenia DNA uwaŜa się za główny
czynnik w mechanizmie powstawania nowo-
tworów wywołanych energią promieniowania,
ale szczegóły nie są jeszcze znane. Mechanizmy
naprawy DNA omówiono w rozdz. 38. Niezale-
Ŝnie od bezpośrednich wpływów na DNA pro-
mieniowanie X i promieniowanie y mogą spo-
wodować powstawanie wolnych rodników
w tkankach. Powstające w wyniku tego od-
działywania wolne rodniki *OH, nadtlenki i in-
ne rodniki mogą oddziaływać z DNA i innymi
makromolekularni, prowadząc do uszkodzeń
molekularnych i być moŜe w ten sposób uczest-
niczą w kancerogenezie wywołanej energią pro-
mieniowania.
Wiele związków chemicznych
jest rakotwórczych
Wiele związków chemicznych ma właściwości
rakotwórcze (tab. 61-3); strukturę trzech naj-
szerzej badanych pokazano na ryc. 61-1. Więk-
szość związków ujętych w tab. 61-3 testowano
na gryzoniach i innych zwierzętach. Jednak
wiele substancji chemicznych jest związanych
z powstawaniem nowotworów u człowieka.
Zakłada się, Ŝe niemal 80% nowotworów u lu-
dzi wywołanych jest czynnikami środowisko-
wymi. NaraŜenie na te związki moŜe być związa-
ne z charakterem pracy zawodowej (np. benzen,
azbest), dietą (np. aflatoksyna Bv która jest
wytwarzana przez pleśń Aspergillus fłavus i cza-
sem znajdowana jako zanieczyszczenie orzesz-
ków ziemnych lub innych produktów spoŜyw-
czych), stylem Ŝycia (np. palenie papierosów)
lub z innymi drogami (np. niektóre substancje
826 / ROZDZIAŁ 61
Tabela 61-3. Wybrane chemiczne
Klasa kancerogeny
Związek
Poiicykliczne aro- Benzo[a]piren, dimetylo-
matyczne węglo- benzo-antracen
wodory
Aromatyczne ami- 2-Acetylami nof I uoren, (MAB)
ny N-metylo-4-amino-azobsnzen
Dimetylonitrozoamina,
Nitrozoaminy dietylonitrozoamina
Czynniki slkilujące (np. cy-
RóŜne leki klofosfamid), dietylostilbe-
strol
Naturalnie wystę-
pujące związki Daktynomycyna,
aflatoksyna B,
Nieorganiczne
związki Arsen, azbest, beryl, kadm
chrom
lecznicze stosowane w terapii mogą być rako-
twórcze). W tym rozdziale zostaną przedstawio-
ne tylko niektóre waŜne uogólnienia, które
wynikają z badań nad chemiczną kancerogene-
zą.
Struktura. Rakotwórcze mogą być zarów-
no cząsteczki organiczne, jak i nieorganiczne
(tab. 61-3). Rozmaitość tych związków wskazu-
je, Ŝe nie mają one jednej wspólnej cechy
strukturalnej, która odpowiedzialna jest za te
ich właściwości.
Działanie. Najdokładniej zostały zbadane
rakotwórcze związki organiczne. Niektóre, ta-
kie jak gaz musztardowy i p-propioJakton,
oddziałują bezpośrednio z molekułą docelową
(bezpośrednie kancęn>geny), inne wymagają
uprzedniego metabóhzowania, aby stały się
rakotwórcze (prokancerogeny) (p, rozdz. 60).
Proces, w którym w wyniku jednej lub wielu
enzymatycznych reakcji prokancerogeny za-
mieniają się w kancerogeny, nosi nazwę ak-
tywacji metabolicznej. KaŜdy związek pośredni
utworzony w wyniku przemian jest bliskim
—\
Benzo[i]piren 2 - Acetam in of I u a ren
Ryc. 61-1. Struktura trzech waŜnych stosowanych w doświadczeniach kancerogenów
kancerogenem, a końcowy związek, który rea-
guje ze składnikami komórkowymi, np. z DNA,
jest ostatecznym kancerogenem. Sekwencja wy-
darzeń jest następująca:
Prokaneerogen . Bliski kancerogen
A■ ■ > Bliski kancerogen B-*Ostateczny
kancerogen
Prokancerogen sam w sobie nie jest związ-
kiem reaktywnym chemicznie, podczas gdy ka-
ncerogen ostateczny jest zwykle bardzo reak-
tywny. Co najmniej 2 reakcje chemiczne są
niezbędne w celu przekształcenia prokanceroge-
nu, jakim jest 2-acetylo-amino-fIuoren (2-A-
AF), w kancerogen ostateczny, jakim jest siar-
czanowy ester N-hydroksy-AAF. WaŜnym uo-
gólnieniem jest, Ŝe ostateczny kancerogen jest
zwykle związkiem elektrofilowym (tzn. cząste-
czki są ubogie w elektrony), który łatwo atakuje
nukleofilowe (bogate w elektrony) grupy
w DNA, RNA i w białkach.
Metabolizm chemicznych kanceroge-
nów. Metabolizm pro kancerogen ów i innych
ksenobiotyków związany jest z udziałem mono-
oksygenaz i transferaz (p. rozdz. 60). Enzymy
odpowiedzialne za metaboliczną aktywację pro-
kancerogenów są z reguły określonymi rodzaja-
mi cytochromu P-450 zlokalizowanymi w siate-
czce śródplazmatycznej. Są to te same enzymy,
które uczestniczą w przemianie innych ksenobio-
tyków, takich jak leki czy zanieczyszczenia
środowiska (np. PCB). Poiicykliczne aromaty-
czne węglowodory są związkami, które wzbu-
dzają duŜe zainteresowanie w chemicznej kan-
cerogenezie. Specyficzna monooksygenaza
uczestnicząca w ich metabolizmie nazywa się
cytochromem P-448 lub hydroksylazą aromaty-
cznych węglowodorów. Aktywność enzymów
metabolizujących chemiczne kancerogeny jest
uzaleŜniona od wielu czynników, takich jak
przynaleŜność gatunkowa, uwarunkowania ge-
netyczne, wiek lub płeć. Zmiany w aktywności
tych enzymów pomagają wyjaśnić występowa-
/=V COCH3
N-Metyla-4-am i n oazo Den zen
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 827
nie znacznych czasem róŜnic w aktywności
kancerogennej wielu związków chemicznych
testowanych u róŜnych gatunków lub osob-
ników tego samego gatunku. Wiele z wyŜej
wymienionych zagadnień jest szczegółowo
omówionych w rozdz. 60.
Wiązania kowalencyjne. Gdy chemiczne
kancerogeny są podawane zwierzętom lub
wprowadzane do kultur komórkowych (co mo-
Ŝna wykazać za pomocą radioaktywnych kan-
cerogenów), kancerogeny te lub ich pochodne
wiąŜą się zwykle kowalencyjnie z komórkowy-
mi makromolekularni, w tym z DNA, RNA
i białkami. Chemiczna natura adduktów po-
wstałych przez interakcję ostatecznych kancero-
genów z molekułami, z którymi docelowo mają
się związać, została juŜ wyjaśniona. Największe
zainteresowania wywołały produkty powstałe
z udziałem DNA. Wykazano, Ŝe kancerogeny
oddziałują z purynami i pirymidynami lub
z grupami fosfodiestrowymi DNA. Najczęściej
atakowaną cząsteczką jest guanina, a róŜne
kancerogeny są dołączane do atomów N2, N3,
N7, O6 oraz O8 tej zasady azotowej.
Uszkodzenia DNA. Kowalencyjne od-
działywania bezpośrednich lub pośrednich kan-
cerogenów z DNA mogą być przyczyną wielu
rodzajów uszkodzeń: wiek z nich moŜe być
naprawionych, jak opisano to w rozdz. 38.
NiezaleŜnie od istnienia systemów napraw-
czych określone modyfikacje w DNA spowodo-
wane chemicznymi kancero genami istnieją
przez stosunkowo długi czas. Nie moŜna wy-
kluczyć, Ŝe te długo trwające nie naprawione
uszkodzenia odgrywają szczególną rolę w gene-
rowaniu mutacji istotnych w procesie kancero-
genezy.
Mutageny. Większość chemicznych kan-
cerogenów jest mutagenami. Wykazano to dzię-
ki zastosowaniu testu Amesa (p, niŜej) i innych
testów. Na poziomic molekularnym tranzycje,
transwersje i inne typy mutacji (p. rozdz. 38 i 40)
moŜna wywołać przez ekspozycję niektórych
bakterii na ostateczne kancerogeny. ZałoŜono,
Ŝe niektóre typy nowotworów spowodowane są
mutacjami zachodzącymi w głównych proce-
sach regulacyjnych w komórkach somatycz-
nych. Bezpośrednie dowody prawdziwości tego
twierdzenia są dziś dostępne (p. dyskusja o on-
kogenach, poniŜej).
Badanie właściwości rakotwórczych związ-
ków chemicznych z uŜyciem zwierząt jest czaso-
chłonne i drogie, dlatego teŜ opracowano testy
skriningowe do określania potencjalnej rako-
twórczości związków chemicznych. Wiele z nich
opiera się na wykazaniu właściwości mutagen-
nych chemicznych kancerogenów.Takie bada-
nia są znacznie szybsze i mniej kosztowne niŜ
badania dotyczące wykrywania nowotworów
u zwierząt. śaden z tych testów nie jest idealny,
poniewaŜ ostatecznym dowodem rakotwórczo-
ści kaŜdego kancerogenu jest wykazanie, Ŝe
wywołuje on nowotwory u zwierząt. Jedynie
test Amesa, oparty na określaniu mutagenności,
okazał się przydatny w wykrywaniu potencjal-
nych kanoerogenów. W teście tym stosuje się
specjalnie skonstruowany szczep Salmonella ty-
phimurium, który cechuje się obecnością mutacji
(His") w genie, który koduje jeden z enzymów
biorących udział w syntezie histydyny. Dzięki
temu taki szczep Salmonella nie moŜe syn-
tetyzować histydyny, trz%ba ją więc dodawać do
poŜywki, aby komórki mogły rosnąć. JeŜeli
kancerogen wywoła w miejscu odpowiedzial-
nym za mutację His~ kolejną mutację, to moŜe
ona odtworzyć właściwą sekwencję zamieniając
to miejsce na His+. Potomstwo takiej bakterii
z mutacją rewersyjną moŜe teraz syntetyzować
histydynę i rosnąć na poŜywce pozbawionej
tego aminokwasu. Takie bakterie moŜna łatwo
wykryć, a ich kolonie policzyć na płytkach
agarowych.
Jednym z problemów stosowania bakterii
w testach wykrywania mutagenności związków
jest fakt, Ŝe nie zawierają one całego spektrum
monooksj genaz, które występują u wyŜszych
organizmów. Dlatego teŜ, jeŜeli jakiś związek
chemiczny wymaga aktywowania, aby nabył
właściwości mutagennych lub rakotwórczych,
wówczas nie moŜna tego wykazać przy uŜyciu
wymienionych bakterii. Ames przezwycięŜył te
trudność inkubując związki, które miały być
testowane w postmitochondrialnym superna-
tancie komórek wątroby szczura (tj. we frakcji
S-9, którą otrzymuje się jako supernatant wirując
homogenat komórek wątroby przy 9000 g przez
określony czas). Frakcja S-9 zawiera większość
róŜnych monooksygenaz i innych enzymów
potrzebnych do aktywacji potencjalnych muta-
genów i kancerogenów.
Za pomocą testu Amesa moŜna zidentyfiko-
wać ok. 90% znanych kancerogenów. Dziś
metoda ta naleŜy do rutynowych testów stoso-
wanych do testowania nowo syntetyzowanych
związków chemicznych, szczególnie gdy przewi-
duje się ich handlowe przeznaczenie lub szero-
kie zastosowanie w przemyśle. Związki, które
dają dodatnią reakcje, powinny być poddane
828 / ROZDZIAŁ 61
dalszym testom, w tym testom na rakotwór-
czość u zwierząt.
Inicjacja i promocja. W niektórych narzą-
dach, takich jak skóra czy wątroba, wykazano,
Ŝe kancerogeneza moŜe przebiegać w co naj-
mniej 2 etapach. Klasycznym przykładem jest
skóra. Dwie identyczne powierzchnie skóry
określonej grupy myszy powleka się jednokrot-
nie benzo[s]pirenem. JeŜeli te określone powie-
rzchnie skóry nie są dodatkowo poddane dzia-
łaniu innych czynników, nowotwory skóry nie
rozwijają się (ryc. 61-2). JeŜeli jednak po za-
Nio ma
B ł1 P P P
nowotworu
C
łP j ł _J_
P P 1
Nowotwór
Nie ma
ł t JL Czas
nowotworu
Ryc. 61-2. Schematyczna prezentacja etapów
inicjacji i promocji w chemicznej kancerogenezie
skóry. A — jednorazowa aplikacja inicjatora (np.
benzo[a]pirenu) naniesionego na skórę określonej
iiczby myszy. B — po naniesieniu inicjatora stosuje
się wiele aplikacji promotora {np. oleju krotonowe-
go) w okresach np. tygodniowych, C — najpierw
nanosi sie promotor, a potem inicjator. Niezłośliwe
nowotwory skóry (brodawczaki) mogą pojawić się
w okresie ok. 100 dni; złośliwe nowotwory (raki)
wymagają rocznego okresu. WyŜej opisane do-
świadczenie zostało przeprowadzone w wielu in-
nych wariantach, jecłnak wszystkie potwierdziły
zasadniczą tezę inicjacji i promocji. I — inicjator,
P — promotor.
stosowaniu benzo[a]pirenu zostanie kilkakrot-
nie naniesiony na te powierzchnię olej krotono-
wy, rozwija się stopniowo wiele nowotworów.
Naniesienie na skórę jedynie oleju krotonowego
(tzn. bez uprzedniego naniesienia benzo[a]pire-
nu) nie wywołuje nowotworów skóry. Wykona-
no wiele innych badań będących wariantami
tego doświadczenia i wyciągnięto następujące
wnioski: I) stadium kancerogenezy wywołane
stosowaniem benzo[a]pirenu nazywane jest ini-
cjacją; wydaje się, Ŝe jest ona osiągana szybko
i jest nieodwracalna; przypuszcza sie, Ŝe sta-
dium to związane jest z nieodwracalną modyfi-
kacją DNA, wywołując jedną lub więcej muta-
cji. Dlatego benzo[cc]piren nazywany jest czyn-
nikiem inicjującym; 2) drugie stadium kancero-
genezy (trwające miesiące lub lata) jest rezul-
tatem stosowania oleju krotonowego i nazywa-
ne jest promocją; olej krotonowy jest więc
czynnikiem promocyjnym lub promotorem.
Promotory nie są zdolne do wywołania inicjacji;
3) większość kancerogenów moŜe działać zaró-
wno jako czynniki inicjujące, jak i promocyjne.
DuŜa liczba związków chemicznych, włączając
fenobarbital i sacharynę, moŜe działać jako
promotory w róŜnych narządach. Aktywny
składnik oleju krotonowego jest mieszaniną
estrów forbołu. Najaktywniejszym estrem for-
bolu jest octan 12-0-tetradekanoy!oforbolu
(TPA), który wywołuje wiele efektów. Najbar-
dziej interesującym odkryciem było wykazanie,
Ŝe kinaza białek C moŜe być receptorem dla
TPA. Stymulacja aktywności tego enzymu wy-
wołana interakcją z TPA moŜe spowodować
fosforylację wielu białek błonowych, co z kolei
moŜe prowadzić do zmian w transporcie i w in-
nych funkcjach komórki. Ta waŜna obserwacja
tłumaczy ścisły związek zachodzący między
niektórymi promotorami nowotworowymi
a procesami transmembranowej sygnalizacji (p.
dyskusja o czynnikach wzrostowych, poniŜej).
Wiele promotorów nowotworowych działa
przez wywołanie zmian w ekspresji genowej.
Szczegółowy mechanizm wyjaśniający sposób,
w jaki promotory wpływają na transformację
komórki będącej w stadium inicjacji w komórkę
nowotworową, nie został jeszcze wyjaśniony.
Główną ma kro molekułą w procesie ka-
ncerogenezy jest DNA
DNA jest krytyczną makromolekułą docelo-
wą w procesie kancerogenezy. Następujące fakty
potwierdzają ten wniosek: 1) komórki nowo-
tworowe rodzą komórki nowotworowe, tj. za-
sadnicze zmiany odpowiedzialne za cechy no-
wotworowe przekazywane są z komórek mat-
czynych na komórki pptomne; 2) zarówno
promieniowanie, jak i chemiczne kancerogeny
są zdolne do wywołania zmian mutacyjnych
w DNA; 3) wiele komórek nowotworowych ma
nieprawidłowe chromosomy; 4) doświadczenia
opisujące transfekcję (p. poniŜej), wskazują, Ŝe
oczyszczony DNA z komórek nowotworowych
{onkogeny) moŜe transformować prawidłowe
komórki w komórki nowotworowe lub poten-
cjalnie nowotworowe. W kancerogenezie mogą
jednak takŜe odgrywać role czynniki epjgenety-
czne.
 RAK, ONKOGENY 1 CZYNNIKI WZROSTOWE / 829
Niektóre DNA i RNA wirusy są
rakotwórcze
Onkogenne wirusy zawierają DNA lub RNA
jako swój genom (tab. 61-4). Tu zostanie opisa-
nych jedynie kilka najwaŜniejszych cech przed-
stawiciela tych dwóch klas.
Tabela 61 -4. Niektóre waŜne wirusy nowotworo-
we
Klasa * Przedstawiciele
DNA wirusy
P a po va wirusy Wirus poty oma
SV40 wirus
Wirus brodawczaka
Adenowirusy Adenowirusy 72, 18131
Wirusy herpes Wirus Epstein-Barr,
Wirus herpes-simplex łyp 2
Hepadnawirus Wirus hepatitis B
RNA wirusy
Retrowirus typ C Wirusy mięsaka mysiego
i białaczki, wirusy mięsaka
ptasiego i białaczki, wirusy
ludzkiej białaczki komórekT
Retrowirus typ B Wirus nowotworu gruczo-
łu piersiowego myszy
Wirus polyoma i wirusy SV40 odegrały waŜną
rolę w kształtowaniu się współczesnych po-
glądów na temat wirusowej onkogenezy. Oba są
małymi wirusami (zawierają genom ok. 5 kb),
a ich koliste genomy kodują tylko ok. 5—-6
białek. W określonych warunkach infekcja od-
powiednich komórek tymi wirusami moŜe pro-
wadzić do transformacji nowotworowej.
W procesie tym uczestniczą specyficzne białka
wirusowe. W przypadku SV40 białka te (często
nazywane antygenami, poniewaŜ wykryto je
metodami immunologicznymi) znane są jako
T (duŜe T) oraz t (małe t), a w przypadku wirusa
polyoma nazywa się je T, mid-T oraz t. Litera
T odnosi się do faktu, Ŝe białka te po raz
pierwszy wykryto w nowotworach (tumor).
Sposób, w jaki białka te powodują transforma-
cję nowotworową, jest stale jeszcze badany;
antygeny T wiąŜą się silnie z DNA i wywołują
zmiany w ekspresji genowej. Białka te wywierają
wiele kooperatywnych zjawisk, co sugeruje, Ŝe
zmiany te muszą dotyczyć więcej niŜ jednej
reakcji lub procesów, aby wywołać transforma-
cję.
Niektóre odmiany adenowirusów są zdolne
do transformacji określonych komórek zwierzę-
cych. DuŜe zainteresowanie wywołał wirus Eps-
teina-Barr, gdyŜ jest on związany z chłoniakiem
Burkitta i rakiem jamy nosowo-gardłowej u lu-
dzi. Wirus opryszczki (herpes simplex) typu
2 uczestniczy w patogenezie raka szyjki macicy,
a wirus zapalenia wątroby (hepatitbi) B moŜe
być odpowiedzialny za niektóre przypadki raka
wątroby u ludzi.
Ze względu na fakt, Ŝe większa część wiedzy
o onkogenach w ostatnich latach pochodzi
z badań nad wirusami RNA, w dalszej dyskusji
nad onkogenami często będzie o nich mowa.
W WYNIKU TRANSFORMACJI
NOWOTWOROWEJ ZACHODZĄ
ZMIANY ZARÓWNO
MORFOLOGICZNE, JAK I
BIOCHEMICZNE
Gdy hodowle komórek zakaŜone są pewnymi
onkogennymt wirusami, mogą one ulec trans-
formacji nowotworowej. Najbardziej istotne
zmiany morfologiczne i biochemiczne zachodzą
przy transformacji opisanej w tab, 61-5. Zmiany
te obejmują kształt komórki, ruchliwość, przy-
czepialność do ścianek naczynia hodowlanego,
wzrost i wiele procesów biochemicznych. Są one
interpretowane jako zmiany pierwotne powo-
dujące przekształcenia ze stanu normalnego do
stanu nowotworowego lub jako zmiany wtórne
indukowane przez te pierwsze. Właściwość zró-
wnania transformacji w przybliŜeniu z nabywa-
niem cech nowotworowych ma niezwykłą wagę
w badaniach nad nowotworami. Jednak po-
szukiwanie zmian w komórkach powszechnie
uznawanych za transformacje niekoniecznie
oznacza, Ŝe takie komórki będą wykazywały
takie same biologiczne właściwości jak komórki
nowotworowe in vivo; muszą one bowiem wy-
wołać nowotwór, gdy zostaną wprowadzone do
odpowiedniego zwierzęcego organizmu biorcy.
ONKOGENY ODGRYWAJĄ ISTOTNĄ
ROLĘ W KANCEROGENEZIE
Onkogeny są genami zdolnymi do wywołania
nowotworów. Ich odkrycie wywarto ogromny
wpływ na badania podstawowych mechaniz-
mów związanych z kancerogenezą. Onkogeny
początkowo uznano za specyficzne geny wiru-
830 / ROZDZIAŁ 61
Tabela 61 -5. Niektóre zmiany wykazywane przez
komórki w hodowlach sugerujące transformację
nowotworową (np. po infekcji wirusem onkogen-
nym). NajwaŜniejszym testem, dowodzącym ze-
ztośliwienia komórek, jest zdolność komórek do
wywołania nowotworu w warunkach in vivo
Zmiany morfologiczne: transformowane komó-
rki mają często znacznie bardziej zaokrąglone kszta-
łty niŜ komórki kontrolne
Zwiększona gęstość komórek (utrata zdolno-
ści do hamowania wzrostu przez kontakt komórek):
transformowane komórki często tworzą wielowars-
twy, podczas gdy komórki kontrolne rosną w jednej
warstwie
Utrata przyczepia)ności: komórki transformo-
wane mogą rosnąć bez przyczepiania się do powie-
rzchni naczynia hodowlanego, a często mogą ros-
nąć w agarze
Utrata zdolności zahamowania ruchu komó-
rki wywołanego kontaktem z inną komórką:
transformowane komórki rosną jedna na drugiej,
podczas gdy prawidłowe zatrzymują swój ruch
w momencie kontaktu między sobą
Zmiana wielu procesów biochemicznych,
w tym nasilenie glikolizy, zmiany na powierzchni
komórek (np. zmiany w składzie glikoprotein lub
glikosfingolipidów), a takŜe wydzielanie niektórych
protęaz
Zmiany w strukturach cytoszkieletowych,
takich jak filamenty aktyny.
Zmniejszone zapotrzebowanie na czynniki
wzrostowe i często zwiększone wydzielanie pew-
nych czynników wzrostowych do otaczającego
środowiska
sów wywołujących .{\pwotwory odpowiedzial-
nych za proces transformacji (wirusowe onkoge-
«¥). Onkogeny wirusa mięsaka
Rousa.
Analiza onkogenu wirusa mięsaka Rousa i pro-
duktu działania tego genu była szczególnie
waŜna. Genom tego retrowirusa zawiera 4 geny
o nazwach gag, poi, env i src. Zostało to
pokazane schematycznie
poi poniŜej.
9*9 env src
Gen gag koduje grupę
specyficznych antygenów wirusa, poi jest
odpowiedzialny za odwrotną transkryptazę
charakterystyczną dla retro-wirusów, zaś env
za określone glikoproteiny otoczki wirusa.
Wykazano,' Ŝe produktem genu src jest kina/a
białkowo-tyrozynowa odpowie-
dzialna za transformację. Odkrycie to miało
fundamentalne znaczenie. PozwoJiło bowiem
na odkrycie specyficznego mechanizmu bioche-
micznego (tj. nienormalnej fosforylacji szeregu
białek) mogącego wyjaśnić, przynajmniej częś-
ciowo, w jaki sposób wirus nowotworowy moŜe
spowodować efekty plejotropowe w transfor-
macji. Te krytyczne białka komórkowe, których
nienormalna fosforylacja prawdopodobnie
prowadzi do transformacji, są stale jeszcze
badane. Jednym z nich jest winkulina, białko
znalezione w obszarach kontaktu jednej komó-
rki z drugą w foci (w skupiskach komórko-
wych). Nienormalna fosforylacja win ku liny
w foci pomogła wytłumaczyć zaokrąglanie się
komórek i ich mniejszą adhezję do podłoŜa i do
siebie samych, co obserwuje się w procesie
transformacji (tab. 61-5). Niektóre enzymy gli-
ko liryczne wydają się być białkami docelowymi
dla src kinazy bialkowo-tyrozynowej; wyjaśnia
to, dlaczego transformowane komórki często
wykazują zwiększoną szybkość glikolizy. Pro-
dukt działania src mógłby równieŜ katalizować
fosforylację fosfatydyloinozytolu do fosfatydy-
loinozytolo mono- i di-fosforanu. Gdy fos-
fatydyloinozytolo-4,5-difosforan jest hydroli-
zo wany przez fosfolipaze C, wyzwalają się
2 wtórne związki: trifosforan inozytolu i diacy-
loglicerol (p, rozdz. 45). Pierwszy z tych związ-
ków uczestniczy w uwalnianiu wapnia z we-
wnątrzkomórkowych miejsc jego spichrzania
(tj. z siateczki śródplazmatycznej). Diacylo-
glicerol pobudza aktywność związanej z błoną
plazmatyczną kinazy białek C, która z kolei
fosforyluje szereg białek, z których niektóre
mogą być składnikami pomp jono wych.
W szczególności zaproponowano, Ŝe łagodna
alkalizacja komórki wywołana aktywacją sys-
temu antyportowego Na+/H+ (p. rozdz. 42)
moŜe odgrywać rolę w stymulowaniu mitozy.
Dlatego teŜ produkt działania src moŜe od-
działywać na duŜą liczbę procesów komórko-
wych przez jego zdolność do fosfory Iowa nia
szeregu białek i enzymów, jak równieŜ przez
stymulowanie przebiegu syntezy poltfosfoino-
zytydów.
Kinazy btałkowo-tyrozynowe w ko-
mórce normalnej i transformowanej.
Obserwacja, Ŝe wirus mięsaka Rousa zawiera
kinazę białkowo-tyrozynowa wpłynęła znacz-
nie na badania nad fosforyJacją tyrozyny. Obec-
nie wiadomo, Ŝe szereg normalnych komórek
cechuje się aktywnością kinaz białko w o-tyrozy-
nowych. Ilość fosfotyrozyny w większości nor-
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 831
malnych komórek jest mała, lecz zwykle zwięk-
sza się w. komórkach transformowanych wiru-
sem onkogennym zawierającym kinazę biał-
kowo-tyrozyn ową, chociaŜ jego ilość jest stale
jeszcze względnie mała i wynosi ok. I % cał-
kowitej ilości fosfoaminokwasów (przede wszy-
stkim fosfoseryny, fosfotreoniny i fosfotyrozy-
ny). Niektóre receptory (np. naskórkowego
czynnika wzrostowego, insuliny i czynnika
wzrostowego płytek krwi), występujące zarów-
no w normalnych,, jak i transformowanych
komórkach, wykazują aktywność kinaz biał-
kowo-tyrozyn owych, która jest stymulowana
po interakcji z jej Ugandami (p. dyskusja o czyn-
nikach wzrostowych, poniŜej). Dlatego aktyw-
ności kinaz białkowo-tyrozyn owych odgrywają
tak waŜną rolę w normalnych i transformowa-
nych komórkach.
Onkogeny innych retro wiru sów. Do
onkogenów wirusa mięsaka Rousa moŜna do-
dać ok. 20 następnych poznanych onkogenów
innych retrowirusów. Prawie poiowa produk-
tów działania tych onkogenów wirusowych to
kinazy białek, najczęściej typu tyrozynowego.
Niektóre onkogeny wirusowe wymienione są
w tab. 61-6, razem z ich produktami. Podczas
gdy niektóre z umieszczonych w wykazie kodują,
kinazy białek, pozostałe kodują róŜne inne
białka cechujące się interesującymi właściwoś-
ciami biologicznymi. Produkt genu erb-B wiru-
Tabela 61-6. Wybrane onkogeny retrowirusów
Onkogen Retro wirus Pochodzenie
abl Wirus białaczki Mysz
mysiej AbeJsona
erb-B Wirus ptasiej Kurczę
erytroblastozy
fes Wirus kociego Kot
mięsaka
fos Wirus mięsaka myszy Mysz
myc Wirus 29 białaczki Kurczę
mielocytowej
sis Wirus mięsaka małpy Małpa
src Wirus mięsaka Rousa Kurczę
Tyr-tyrozyna; EGF - naskórkowy czynnik wzrostowy; PDGF - czynnik wzrostowy płytek krwi
Według Franks L.M., Teich N.M. (red.): Introduction to the Cellularand Motacular Biology of Cancer.
Oxford Univ. Press, 1986, za zezwoleniem, zmodyfikowane.
sa ptasiej erytroblastozy jest skróconą postacią
receptora dla naskórkowego czynnika wzros-
towego, a produkt onkogenu sis wirusa mięsaka
małpy (simian sarcoma virus — ssv) jest skróco-
nym łańcuchem B czynnika wzrostowego płytek
krwi. Produkt wirusowego onkogenu (fms)
wyizolowanego z jednego z wirusów kociego
mięsaka jest czynnikiem stymulującym formo-
wanie kolonii przez makrofagi. Z drugiej strony
produkt onkogenu myc wykryty w wirusach
białaczki mielocytowej kurcząt jest białkiem
wiąŜącym się z DNA, które moŜe kontrolować
proces mitozy. Produkt onkogenu ras wirusa
mięsaka mysiego wiąŜe GTP, ma aktywność
GTP-azy i wydaje się być spokrewniony z biał-
kami, które regulują aktywność waŜnego en-
zymu błon plazmatycznych jakim jest cyklaza
adenylanowa (p. rozdŜ^S).
Protoonkogeny. Głównym problemem
podnoszonym przy odkryciu wirusowych on-
kogenów jest ich pochodzenie. Dzięki technice
hybrydyzacji kwasów nukleinowych (p. rozdz,
36) wykazano, Ŝe normalne komórki mają sek-
wencje DNA podobne, jeŜeli nie identyczne, do
tych jakie występują w wirusowych onkoge-
nach. Widocznie wirusy wbudowywują geny
komórkowe do swoich genomów w czasie prze-
chodzenia przez komórki. Przechowywanie ta-
kich genów w ich genomach wskazuje, Ŝe muszą
one wiązać się z pewnymi korzyściami dla tak
Produkt onkogenu Lokalizacja s u
b komo rko wa
Kinaza białkowo-- Błona
tyrozyn owa plazmatyczna
Skrócony receptor Błona
EGF plazmatyczna
Kinaza biafkowo-- Błona
tyrozyn owa plazmatyczna
? Jądro
Białko wiąŜące Jądro
DNA
Skrócony PDGF Błony
Oańcuch B) (wydzielanie?)
Kinaza biafkowo-- Błona
tyrozyn owa plazmatyczna
S32 / ROZDZIAŁ 61
ukształtowanego wirusa, prawdopodobnie
związanymi ze zmienionymi właściwościami
wzrostu transformowanych komórek.
Fakt stwierdzenia sekwencji homologicznych
w licznych rodzajach komórek eukariotycznych
sugeruje, Ŝe były one waŜnymi składnikami
normalnych komórek. Dodatkowo cząsteczki
mRNA i białka powstałe z tych normalnych
sekwencji wykryto na róŜnych etapach ich roz-
woju lub ich cyklu Ŝyciowego. Takie geny,
obecne w normalnych komórkach, zostały
uznane za protoonkogeny, przy czym zakłada
się, Ŝe ich produkty odgrywają waŜną rolę
w normalnym róŜnicowaniu i w innych proce-
sach komórkowych.
Onkogeny z komórek nowotworo-
wych. Doświadczenia, w których uŜyto DNA
wyizolowanego z nowotworów, takŜe dostar-
czyły dowodów na istnienie onkogenów. Meto-
da uŜyta do wykrywania takich komórkowych
onkogenów nosi nazwę transferu genu lub trans-
fekcji DNA. W metodzie tej wykorzystuje się
fakt posiadania przez określone geny obecne
w nowotworach zdolności do transformacji
„normalnych" komórek w hodowlach. DNA
izoluje się z komórek nowotworowych i dodaje
do komórek biorców w hodowli, będących
często linia mysich fibroblastów znanych jako
komórki linii NIH/3T3. DNA z komórek no-
wotworowych jest wytrącany fosforanem wap-
nia (w celu ułatwienia endocytozy) i dodany do
komórek N1H/3T3 w hodowli komórkowej.
Komórki obserwuje się pod mikroskopem przez
okres 1—2 tygodni, tj. czas potrzebny do wy-
tworzenia kolonii komórek transformowanych.
JeŜeli transformacja zachodzi, komórki
NIH/3T3 zmieniają swój kształt — z płaskich
do zaokrąglonych postaci, które rosną w chara-
kterystycznych koloniach. Procedurę tę powta-
rza się kilkakrotnie, przy czym uŜywa się DNA
z komórek transformowanych, co prowadzi do
zmniejszenia się ilości DNA nie uczestniczącego
w transformacji, lecz który przeniesiono w wy-
niku transfekcji. Onkogenny DNA moŜna iden-
tyfikować (np. metodą southern blotting, uŜy-
wając odpowiedniej sondy dla danego specyfi-
cznego genu — p. rozdz. 36). Tą metodą
zidentyfikowano w przybliŜeniu ok, 20 onkoge-
nów, z których wiele odnosi się do onkogenu ras
wirusa miesaka mysiego. Takie komórkowe
onkogeny są albo identyczne z normalnymi
genami, albo wykazują bardzo niewielkie róŜ-
nice strukturalne w stosunku do swoich normal-
nych odpowiedników (p. niŜej). W pierwszym
przypadku regulacja ich ekspresji moŜe nie być
prawidłowa w komórkach nowotworowych.
Skróty uŜywane do określenia onko-
genów komórkowych i wirusowych.
Skróty c-onc (cellular oncogene, np. c-raś) uŜy-
wane są dla zaznaczenia, Ŝe onkogen obecny jest
w komórce nowotworowej. Potencjalne onko-
geny, obecne w prawidłowych komórkach, tj.
ich proto-onkogen — mogą w sposób prosty
być nazwane odpowiednio c-onc protoonkoge-
nami (np. c-ras proto-onkogen). Podobnie wi-
rusowe onkogeny oznaczane są jako \-onc (viral
oncogene, np. v-ras), a ich pro to-onkogeny jako
v-onc proto-onkogen (np. v-ras proto-onko-
gen).
Protoonkogeny są aktywowane do
onkogenów w róŜny sposób
Zostanie tu omówionych 5 mechanizmów,
które zmieniają ekspresję lub strukturę proto-
onkogenów, a tym samym uczestniczą w ich
przemianie w onkogeny. Upraszczając, proces,
w którym transkrypcja jest wzmoŜona (od zera
lub względnie niewielkiego poziomu), określany
jest mianem aktywacji. Znajomość mechaniz-
mów związanych z aktywacją jest istotna dla
zrozumienia współczesnych poglądów dotyczą-
cych kancerogenezy.
Insercja promotora. Niektóre retrowiru-
sy nie mają onkogenów (np. wirus małpiej
białaczki), ale zdolne są do wywołania nowo-
tworu po dłuŜszym czasie — miesiącach raczej
niŜ dniach—w porównaniu do tych, które mają
onkogeny. Podobnie jak przy innych retro-
wirusach, gdy te wirusy zakaŜają komórki,
kopia DNA (cDNA) tworzona z ich genomu
RNA syntetyzowana jest dzięki odwrotnej
trans kry ptazie, a cDN A jest wbudowywany do
genomu gospodarza. Ten zintegrowany dwu-
niciowy cDNA nazywa się prowirusem. Kopie
cDNA retrowirusów są oflankowane na obu
końcach przez sekwencje nazywane LTR (long
terminal repeat), podobnie jak niektóre trans-
pozony („jumping genes") znalezione w bak-
teriach i w roślinach (p. rozdz. 39). Sekwencje
LTR okazały się istotne w mechanizmie prowi-
rusowej intergracji, gdyŜ mogą one działać jako
promotory transkrypcji (p. rozdz. 40). W na-
stępstwie infekcji limfocytów B kurcząt przez
pewne wirusy białaczki ptasiej prowirusy zo-
stają wbudowane w pobliŜu genu myc. Gen myc
jest aktywowany przez przylegającą powyŜej
niego sekwencję LTR działającą jako promotor.
W wyniku tej aktywacji dochodzi zarówno do
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 833

A
Prowirus LTR i

myc LTR myc

myc mRNA

Ryc. 61-3. Schematyczne przedstawienie, w jaki sposób insercja promotora moŜe aktywować proto-
onkogen. A — normalny chromosom kurczęcia mający nieaktywny gen myc. 8 — wirus białaczki ptasiej
jest integrowany w chromosomie w postaci prowirusowej, przylegającej do genu myc. Znajdująca
stę z jego prawej strony dtuga końcowa powtarzalna sekwencja (LTR — long terminal repeat),
zawierająca silny promotor, leŜy bezpośrednio powyŜej genu myc i aktywuje ten gen, wynikiem czego jest
transkrypcja myc mRNA. Dla uproszczenia, na rycinie jest przedstawiona tylko jedna nić DNA, inne
szczegóły zostały opuszczone.

Prcwirus I
myc LTR i LTR
myc

— myc mRNA

Ryc. 61-4. Schemat pokazujący, w jaki sposób insercja sekwencji wspomagających moŜe aktywować
protoonkogen. A— normalny chromosom kurczęcia zawierający nieaktywny gen myc. B — wirus małpiej
białaczki został zintegrowany w chromosomie w jego prowirusowej postaci, przylegając do genu myc.
Jednak w tym przypadku miejsce integracji jest tuŜ poniŜej genu myc i nie moŜe ono działać jako promotor
(fyc. 61 -6), Zamiast tego, określona prowirusowa sekwencja działa jako czynnik wspomagający
prowadząc do aktywacji połoŜonego wyŜej genu myc i do jego transkrypcji. Dla uproszczenia na rycinie
został przedstawiony tylko jeden łańcuch DNA, inne szczegóły zostały pominięte.

transkrypcji, w której powstaje myc mRNA, jak
i do jego translacji z wytworzeniem odpowied-
niego produktu (ryc. 61-3). Rezultatem tych
procesów jest nowotwór komórek B, chociaŜ
dokładna rola produktów genu myc w tym
procesie nie jest jasna. Podobne zjawiska za-
chodzą po infekcji róŜnych komórek innymi
retrowirusami.
Insercja sekwencji wzmacniających
transkrypcję. W niektórych przypadkach
prowirus jest wbudowany poniŜej genu myc, lub
teŜ powyŜej niego, lecz w postaci odwróconej;
pomimo tego gen myc zostaje aktywowany (ryc.
61-4). Taka aktywacja nie moŜe być związana
z insercja promotora, gdyŜ sekwencja promoto-
ra musi się znajdować powyŜej genu, którego
53 Biochemia
transkrypcje wzmaga i być ustawiona we wiaś-
ciwym kierunku 5' do V, Zamiast tego, uczest-
niczą w tym procesie sekwencje wzmacniające
(p. rozdz. 40 i 42) obecne w sekwencjach LTR
omawianych retro wirusów.
Opisane powyŜej 2 mechanizmy, insercje
promotora i sekwencji wzmacniających trans-
krypcje, działają wspólnie w procesie wiru-
sowej kancerogenezy. Prawdopodobnie biorą
w niej udział takŜe inne protoonkogeny niŜ
myc.
Transłokacje chromosomalne. Jak
wspomniano wyŜej, wiele komórek nowotworo-
wych cechuje się nieprawidłowościami chromo-
somowymi. Jednym z typów zmian chromo-
somowych w komórkach nowotworowych jest
834 / ROZDZIAŁ 61

translokacja. Podstawą translokacji jest fakt, Ŝe
fragment jednego chromosomu moŜe zostać
oderwany i potem przyłączony do drugiego
chromosomu. JeŜeli drugi chromosom oddaje
materiał pierwszemu, jest to translokacja wzaje-
mna (reciprocal). Charakterystyczne transloka-
cje stwierdza się w wielu komórkach nowo-
tworowych. Przykładem klinicznie waŜnej
translokacji jest chromosom Philadelphia, który
stwierdza się w przewlekłej białaczce szpikowej.
Translokacja obejmuje tu chromosomy 9 i 22.
Chłoniak Burkitta jest szybko rosnącym no-
wotworem rozwijającym się z ludzkich lim-
focytów B. W niektórych przypadkach tego
nowotworu wykryto wzajemną translokację ge-
nów (ryc. 61-5). Wyjaśniła ona mechanizmy
aktywacji potencjalnych onkogenów komórko-
wych. W procesie tym uczestniczą chromosomy
8 i 14. Segment chromosomu 8, który odłamuje
się i przechodzi do chromosomu 14, zawiera gen
myc. Jak pokazano na ryc. 61-6, transpozycja
przesuwa uprzednio nieaktywny gen myc pod

-ł-Pęknięcia

14 14

-Geny cięŜkiego
łańcucha H
-Pęknięcie ■myc

Ryc. 61-5. Schemat obustronnej translokacjj występującej w chloniakach Burkitta, Chromosomami

uczestniczącymi w tym procesie są chromosomy 8 i 14. Segment znajdujący się na końcu ramienia
q chromosomu 8 odłamuje się i przemieszcza do chromosomu 14. Odwrotny proces przemieszcza mały
fragment z ramienia q chromosomu 14 na chromosom 8. Gen myc zawarty jest w małym fragmencie
chromosomu 8, który został przeniesiony do chromosomu 14; jest on umieszczony bezpośrednio przy
genach przepisujących cięŜkie iańcuchy immunoglobuiin i sam przez to ulega aktywacji, ____________

Geny cięŜkiego Geny cięŜkiego

łańcucha H łańcucha H myc

mRNA mRJMA

R yc. 61-6. S c hem at pr z eds t a w i a, w j ak i s pos ób t rans l ok ac j a z wi ą zan a z c hl o ni ak i em B urk it t a m oŜe

ak t yw o w a ć pr ot o onk og e n my c . A — m ał y I r a gm en t c h r om o s om u 14 t u Ŝ p r z e d t r an s l ok ac j a . P ok a z a n y
s egm ent z awi era ge n y k oduj ąc e regi on y c i ę Ŝk i c h ł ańc uc hów i m m unogl obul i n. B — w w yni k u t ra ns l ok ac j i
upr zed ni o ni e ak t ywn y gen f ny c zn al a zł s i ę p od w pł yw em s ek we nc j i ws p om agaj ąc yc h w g eni e k oduj ąc ym
ci ęŜk i e ł ańc uch y immunogl obul i n i s t ał si ę przez t o ak t ywn y, c o powoduj e t ransk r ypc j ę. Dl a upros zc zeni a
na r yc i ni e zos t ał pr ze ds t a wi on y t yl k o j eden z d w óc h ł ańc uc hó w D N A , i nne s zc z egół y zos t ał y' po m i ni ęt e.
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 835
wpływ sekwencji wzmacniających transkrypcję
genów kodujących cięŜkie łańcuchy immuno-
globulin. Taka translokacja powoduje aktywa-
cję transkrypcji genu myc. Widocznie synteza
znacznie zwiększonych ilości białka wiąŜącego
DNA, kodowanego przez gen myc, „napędza"
lub „zmusza" komórki do przekształceń w kie-
runku złośliwie ni a, być moŜe wpływając na
regulacje mitozy. Mechanizm ten jest podobny
do insercji sekwencji wzmacniających transkry-
pcję z tym wyjątkiem, Ŝe raczej chromosomalna
translokacja niŜ integracja prowirusa sprawia,
Ŝe protoonkogen (np. myc) dostaje się pod
wpływem sekwencji wzmacniających transkryp-
cję.
Amplifikacja genu. Amplifikacja niektó-
rych genów (p. rozdz. 39) została wykryta
w wielu nowotworach. Jedną z metod stymula-
cji amplifikacji genów w nowotworach jest
podanie leku przeciwnowotworowego meto-
treksatu, który jest inhibitorem enzymu reduk-
tazy dihydrofolianowej. Komórki nowotworo-
we mogą stać się odporne na działanie tego leku.
Podstawą tego zjawiska jest fakt, Ŝe gen reduk-
tazy dihydrofolianowej ulega amplifikacji, co
powoduje wzrost aktywności tego enzymu (aŜ
do 400 razy). Te zwielokrotnione kopie genów,
których długość dochodzi nawet do 1000 kb lub
więcej moŜna wykryć jako homogennie barwiące
się regiony w określonych chromosomach. Al-
ternatywnie są one wykrywane jako chromo-
somopodobne twory określane jako chromosomy
DM (double-minute), które są minichromoso-
mami pozbawionymi centromerów. Ta ścisła
zaleŜność homogennie barwiących się regionów
od obecności chromosomów DM jest stale
jeszcze przedmiotem badań. Istnieją dowody
sugerujące, Ŝe zwiększone ilości produktów
określonych onkogenów (takich jak c-ras) wy-
tworzone przez amplifikację genów mogą od-
grywać rolę w przekształcaniu komórek nowo-
tworowych w komórki bardziej złośliwe (p.
dyskusja o progresji nowotworów, poniŜej).
Mutacje punktowe. Onkogen v-ras został
wykryty w pewnych retro wirusach mysich
i szczurzych. Jego produkt, białko p21 o m.cz.
21000 jest pokrewne białkom G, które modulują
aktywność cyklazy adenylanowej (p. powyŜej i
rozdz. 45) i dlatego odgrywają główną rolę w
odpowiedzi komórkowej na wiele hormonów i
leków. Analiza sekwencji DNA c-ras proto--
onkogenu z normalnych komórek ludzkich
i z c-ras onkogenu z raka pęcherza ludzkiego
wykazała, Ŝe róŜnią się one tylko jedną zasadą,
co powoduje zmianę jednego aminokwasu
w pozycji 12 białka p21. Ten intrygujący wynik
został potwierdzony analizą c-ras genów innych
ludzkich nowotworów. W kaŜdym przypadku
wynik był zgodny; geny izolowane z nowo-
tworów wykazywały tylko jedną mutację punk-
tową w porównaniu do c-ras proto-onkogenów
z prawidłowych komórek. Pozycja mutacji cza-
sem się zmienia, tak Ŝe obserwowano równieŜ
podstawienie innych aminokwasów. Mutacje
w białku p21 wpływają na jego konformację
i zmniejszają jego aktywność jako GTP-azy.
Mniejsza aktywność GTP-azy moŜe być spowo-
dowana przewlekłą stymulacją aktywności cyk-
lazy adenylanowej, która normalnie jest niewie-
lka, gdy GDP powstaje z GTP (p. rozdz. 45). To
pobudzenie aktywności cyklazy adenylanowej
moŜe spowodować wiefe zmian w metabolizmie
komórki wywołanych zwiększoną ilością cAMP
wpływającego na aktywność wielu zaleŜnych od
cAMP kinaz białek. Te zjawiska mogą towarzy-
szyć przechylaniu się równowagi metabolizmu
komórkowego w kierunku stanu sprzyjającemu
transformacji lub jej podtrzymywaniu.
Uwagi ogólne o aktywacji onkoge-
nów. Z 5 mechanizmów opisanych powyŜej
4 pierwsze (insercja promotora, insercja sek-
wencji wzmacniających transkrypcję, translo-
kacja chromosomu i amplifikacja genowa) wy-
magają zwiększenia ilości produktu danego
onkogenu, co związane jest ze zwiększoną trans-
krypcją, lecz nie jest związane ze zmianami
w strukturze produktu wytworzonego przez
onkogen. Dlatego teŜ, być moŜe, zwiększona
ilość produktu onkogenu moŜe być wystar-
czająca do pchnięcia komórki w kierunku ze-
złośliwienia. Piąty mechanizm, mutacja punk-
towa, wymaga zmiany w strukturze produktu
powstałego z onkogenu, lecz niekoniecznie
związany jest ze zmianą ilości tego produktu. Te
fakty wskazują, Ŝe obecność strukturalnie nie-
normalnego białka pełniącego funkcję głów-
nego regulatora w komórce moŜe być wystar-
czającą przyczyną przesunięcia równowagi
w kierunku procesu nowotworowego.
Oceniając rolę onkogenów w patogenezie
nowotworów, naleŜy przypomnieć, Ŝe onkoge-
ny wyizolowano jedynie z ok. 15% ludzkich
nowotworów. Jest prawdopodobne, Ŝe ich ak-
tywacja w co najmniej kilku przypadkach moŜe
być jedynie wtórnym zjawiskiem, związanym
z transformacją, a nie czynnikiem przyczyno-
wym. Ich udział w chemicznie indukowanych
nowotworach doświadczalnych jest dziedziną,
836 / ROZDZIAŁ 61

która dopiero się rozwija. Ostatnio wykazano
jednak, Ŝe aktywacja c-ras w raku gruczołu
piersiowego szczura wywołanego nitrozomety-
iomocznikiem jest związana w oczywisty sposób
ze swoistą mutacją G-*A, co wskazuje, Ŝe
onkogeny prawdopodobnie uczestniczą w che-
micznej kancerogenezie. PoniewaŜ w badaniach
tych uŜyto jedynie pojedynczej dawki nitrozo-
metylomocznika (bez Ŝadnego promotora) wy-
daje się, Ŝe opisana wyŜej mutacja moŜe być
waŜnym czynnikiem chemicznej kancerogenezy
na etapie jej inicjacji. Potwierdzenie prawdopo-
dobnego udziału onkogenów w zjawiskach ini-
cjacji, promocji, progresji nowotworowej
i w powstawaniu przerzutów wymaga jeszcze
wielu badań.
Mechanizmy działania onkogenów.
PoniŜej opisano 3 mechanizmy, za pośrednict-
wem których produkty onkogenów mogą sty-
mulować wzrost (ryc. 61-7): 1) mogą one działać

S1S
Płyn
Czynnik wzrostowy zewn ątrz ko m ń rkowy

erb-B

Błona plazm
styczna

Dyla plaŜ ma

Prostaglandyny
Leukotrieny

Ca1*

DNA
Jądro

Białka związane
z DNA

t
myc

Ryc. 61-7. Schemat przedstawia mechanizmy, w wyniku działania których produkty określonych
onkogenów mogą zmienić metabolizm komórkowy i tym samym stymulować wzrost. Cykliczny AM P moŜe
wpływać na wieie procesów komórkowych aktywując zaleŜne od cAMP kinazy białek. Kinaza biał-
kowo-tyrozy nowa i kinaza C białek mogą wpływać na aktywność wielu białek docelowych. Jony wapnia
wywierają wiele elektów komórkowych podobnie jak prostaglandyny i leukotrieny wytworzone z kwasu
arachidonowego. R — receptor, G — białko G, AC — cyklaza adenylanowa, cAMP — cykliczny AMP. Pl
— fosfatydyioinozytol, PKC — kinaza C białek, PTK — kinaza białkowo-tyrozynowa, IP a — inozytolo--
trifosforan, DAG — diacyfoglicerol, ER — siateczka śródplazmatyczna.
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 837

na główne wewnątrzkomórkowe szlaki metaboli- POLIPEPTYDpWE CZYNNIKI

czne uczestniczące w kontroli wzrostu, uniezaleŜ-
niając je od egzogennego czynnika stymulujące-
go. Odpowiednimi przykładami (opisanymi po-
wyŜej) są: produkt src działający jako kinaza
białko w o-tyrozy nowa, produkt rai- działający
jako stymulator aktywności cykłazy adenylano-
wej i produkt myc działający jako białko wiąŜą-
ce DNA. KaŜdy z nich moŜe wpływać na kon-
troJę mitozy, zaś pierwsze dwa przez zjawiska
związane z fosfory lacją głównych białek regula-
cyjnych; trzeba przyznać, Ŝe wiedza o wzroście
komórki jest niedostateczna, szczególnie w za-
kresie molekularnych aspektów regulacji mito-
zy, nawet w komórkach prawidłowych; 2) pro-
dukty onkogeuów mogą imitować działanie poli-
peptydowego czynnika wzrostowego lub 3) imito-
wać swoisty receptor związany z jakimś czyn-
nikiem wzrostowym (p. poniŜej). Badane sa
takŜe inne mechanizmy pobudzania wzrostu
przez onkogeny.
WZROSTOWE SĄ MITOGENNE
Badania naci czynnikami wzrostowymi nale-
Ŝą do jednej z najszybciej rozwijających się
dziedzin we współczesnych naukach biomedy-
cznych. Wyizolowano i częściowo scharaktery-
zowano wiele róŜnych czynników (tab. 61-7).
Do niedawna tylko niewielkie ilości większości
czynników wzrostowych były dostępne dla ba-
dań. Dziś jednak geny dla większości czynników
wzrostowych zostały sklonowane, potwierdza-
jąc ich róŜnorodność i umoŜliwiając uzyskiwa-
nie ich w ilościach praktycznie uŜytecznych
dzięki technice rekombinacji DNA. Znane dziś
czynniki wzrostowe działają na wiele róŜnych
rodzajów komórek, ną.na komórki krwi, układ
nerwowy, tkanki mezehchymalne i nabłonko-
we. Wywołują efekt mitogenny w komórkach
docelowych, chociaŜ do wykazania takiego
działania muszą być spełnione specjalne wa-

Tabela 61-7. Niektóre polipeptydowe czynniki wzrostowe*

Czynnik wzrostowy Pochodzenie Funkcja

Naskórkowy czynnik wzrosto- Slinianki myszy Stymuluje wzrost wielu naskórko-

wy <EGF) wych i nabłonkowych komórek
Erytro poety na Nerka, mocz Reguluje rozwój macierzystych ko-
mórek erytrocytów
Insulinopodobne czynniki Surowica Stymulują wbudowywanie siarczanu
wzrostowe 1 i II (IGF-I i IGF-II) do chrząstki, są mitogenne dla
chondrocytów i wywołują insulino-
podobne efekty w wielu komórkach
lnterleukina-1 (IL-1) Płyn po hodowlany Stymuluje produkcję IL-2
(conditioned media)
lnterleukina-2 (IL-2) Płyn pohodowlany Stymuluje wzrost komórek T
(conditioned media)
Czynnik wzrostowy komórek Mysie slinianki Tropowe efekty na sympatyczne i
nerwowych (NGF) niektóre sensoryczne neurony
Czynnik wzrostowy płytek krwi Płytki krwi Stymuluje wzrost komórek mezyn-
(POGF) chymalnych i glejowych
Transformujący czynnik wzros- Płyn pohodowlany {conditio- Jest podobny do EGF
towy {TGF-<x) ned media) komórek transfor-
mowanych tub nowotworo-
wych
Transformujący czynnik wzros- Nerka, płytki Wywiera zarówno stymulujący, jak i
towy (TGF-J3) hamujący wpływ na niektóre ko-
mórki

* Według: Franks L (W., Teich N. M, {red.): tntroduction to the celtuiarandMolecutarBiology otCancst,

Oxford Univ, Press, 1986, za zezwoleniem, zmodyfikowane.
838 / ROZDZIAŁ 61
nmki, jak np. pozbawienie komórek w hodowli
surowicy, aby stały się „spokojne" (nierucho-
me) przed eksponowaniem ich na czynnik wzro-
stowy. Czynnik wzrostowy płytek krwi (PDGF)
uwolniony z ziarnistości płytek odgrywa praw-
dopodobnie rolę w normalnym gojeniu się ran.
RóŜne czynniki wzrostowe wydają się odgrywać
główną rolę w regulacji róŜnicowania się komó-
rek macierzystych układu krwiotwórczego
w kierunku róŜnego rodzaju dojrzałych komó-
rek tego układu. Istnieją takŜe czynniki hamują-
ce wzrost (np. transformujący czynnik wzros-
towy TGF-P moŜe hamować wzrost określo-
nych komórek). Dlatego teŜ przewlekła eks-
pozycja na zwiększające się ilości czynnika
wzrostowego lub na malejące ilości czynnika
hamującego wzrost moŜe zmienić równowagę
wzrostu komórkowego.
Czynniki wzrostowe
działają endokrynnie,
parakrynnie lub autokrynnie
Czynniki wzrostowe mogą działać 3 ogól-
nymi drogami (p. takŜe rozdz. 44): 1) ich efekty
mogą być endokrynne, tj. podobne do działania
hormonów; mogą one być syntetyzowane gdzie-
kolwiek w organizmie i przemieszczać się drogą
krąŜenia do komórek docelowych; 2) mogą one
być syntetyzowane w określonych komórkach,
po czym są wydzielane i działają na komórki
sąsiednie; jednak komórki syntetyzujące takie
czynniki wzrostowe nie są przez nie atakowane,
poniewaŜ brakuje w nich odpowiednich recep-
torów; ten rodzaj działania nosi nazwę para-
krynnego; 3) niektóre czynniki wzrostowe mogą
działać na te same komórki, które je syntetyzu-
ją. Ten trzeci rodzaj działania nosi nazwę auto-
krynnego. Dla przykładu czynnik wzrostowy
jest wydzielany, a potem przyłączany do tej
samej komórki, w której powstał, przy załoŜe-
niu, Ŝe posiada ona odpowiednie receptory. Jest
równieŜ moŜliwe, Ŝe pewna ilość takiego czyn-
nika nie jest w ogóle wydzielana, działając
bezpośrednio w obrębie komórki.
Czynniki wzrostowe wpływają na
mitozę dzięki przezbłonowej
transdukcji sygnałów
Stosunkowo niewiele wiadomo o tym, jak
czynniki wzrostowe działają na poziomie mole-
kularnym. Podobnie jak hormony polipeptydo-
we (p, rozdz. 45), muszą one przekazać posłanie
poprzez błonę plazmatyczną do wnętrza komó-
rki (przezbłotiowa transdukcja sygnału). W przy-
padku czynników wzrostowych posłanie to bę-
dzie oddziaływało na jeden lub więcej procesów
związanych z mitozą. Większość czynników
wzrostowych posiada receptory białkowe o wy-
sokim powinowactwie w błonach plazmatycz-
nych komórek odbierających posianie. Geny
receptorów naskórkowego czynnika wzrostu
(EGF) i insuliny zostały sklonowane, opracowa-
no takŜe modele ich struktury. Mają one krótkie
segmenty przezbłonowe oraz zewnętrzne i cyto-
plazmatyczne domeny o róŜnych długościach.
Ugandy wiąŜą się do zewnętrznych domen.
Wiele receptorów (np. dla EGF, insuliny czy
PDGF) ma aktywność kinaz białkowo-tyrozyno-
wych, przypominających produkt genu-src (p.
wyŜej). Ta aktywność kinazy zlokalizowana
w cytoplazmatycznych domenach powoduje
autofosforylację białka receptorowego i takŜe
fosforyluje inne białka docelowe. Kompleksy
receptor-ligand ulegają endocytozie w opłasz-
czonych pęcherzykach (p. receptor LDL, rozdz.
27); nie wyjaśniono jeszcze, czy receptory te
ponownie wracają do powierzchni komórki.
Szczegółowa sekwencja wydarzeń związana
z przezbłonowym przekazywaniem sygnałów
jest stale jeszcze badana i jest róŜna dla róŜnych
czynników. Zostanie ona opisana na przykła-
dzie PDGF. Po ekspozycji komórek na PDGF,
pobudzana jest fosfolipaza, po czym następuje
hydroliza fosfatydyloinozytolo-4,5-bisfosfora-
nu z wytworzeniem inozytolo-trisfosforanu
i diacyloglicerolu (p, \-src, powyŜej i ryc. 44-7).
Te dwa wtórne przekaźniki mogą odpowiednio
spowodować wewnątrzkomórkowe uwolnienie
jonów wapnia i stymulować aktywność kinazy
białek C przez co oddziałują na wiele reakcji
komórkowych. Kolejna hydroliza diacyloglice-
rolu przez fosfolipazę A2 uwalniając kwas ara-
chidonowy moŜe równieŜ spowodować produk-
cję prostaglandyn i leukotrienów, które same
przez się mogą wywołać wiele efektów bio-
logicznych (p. rozdz. 24). Eksponowanie komó-
rek na PDGF moŜe wywołać szybką (minuty do
1-2 godzin) aktywację niektórych komórko-
wych proto-onkogenów (np. c-myc i c-fos).
Wydaje się prawdopodobne, Ŝe aktywacja ge-
nów, niezaleŜnie od tego, czy są to geny normal-
ne czy protoonkogeny, uczestniczy w mechani-
zmie działania większości czynników wzrosto-
wych.
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIK) WZROSTOWE / 839
Istnieją róŜne rodzaje interakcji
między czynnikami wzrostowymi a
onkogenami
Produkty róŜnych onkogenów są albo czyn-
nikami wzrostowymi, albo częściami recepto-
rów dla czynników wzrostowych (tab. 61-6).
Łańcuch B czynnika PDGF zawiera 109
aminokwasów. Wydaje się prawdopodobne, Ŝe
łańcuch B jest biologicznie aktywny jako homo-
dimer bez udziału łańcucha A. Odkrycie, Ŝe v-sis
koduje 100 ze 109 aminokwasów łańcucha
B czynnika PDGF ujawniało występowanie
bezpośredniej zaleŜności między onkogenami
a czynnikami wzrostowymi. To takŜe sugeruje,
Ŝe autokrynna stymulacja przez PDGF — sta-
nowiąc ciągły bodziec mitogenny — moŜe być
waŜnym czynnikiem w mechanizmie transfor-
macji komórek przez v~sis. Rzeczywiście, wiele
komórek nowotworowych hodowanych w kul-
turach, wykazuje zdolność wydzielania czyn-
ników wzrostowych do otaczającego je środo-
wiska, a takŜe ma receptory dla tych cząste-
czek.
Analiza sekwencyjna v-erb-B wykazała, Ŝe
koduje on skróconą postać receptora dla EGF,
w którym znaczna cześć zewnętrznych domen
została pominięta, lecz zachowana została ak-
tywność kinazy białkowo-tyrozynowej. Sugeruje
to, Ŝe nienormalna postać receptora EGF
kodowana przez \-erb-B moŜe być stale aktyw-
na} jeśli obecna jest w komórkach, symulując
obecność receptora związanego ze swoim czyn-
nikiem wzrostowym. Jak w przypadku auto-
krynnej stymulacji wywołanej przez czynnik
PDGF, moŜe to stanowić ciągły mitogenny
sygnał „przeprowadzający" komórkę do stanu
transformowanego.
Transformujący czynnik wzrostowy (TGF-P)
początkowo uwaŜano za pozytywny czynnik
wzrostowy, gdyŜ zmuszał on fibroblasty do
zachowywania się w taki sposób, jak gdyby
były one transformowane. Obecnie wiadomo,
Ŝe TGF-P hamuje wzrost większości komórek
z wyjątkiem fibroblastów. Hamuje on równieŜ
wzrost komórek nerki małpiej syntetyzujących
ten hormon. TGF-fS moŜe aktywować gen sis
w fibroblastach. Nie wiadomo jeszcze, w jaki
sposób wywołuje on efekt hamujący na inne
komórki. Jak zaraz się dowiemy, istnieją inne
dowody na to, Ŝe określone geny kodują pro-
dukty, które opóźniają wzrost komórki oraz,
Ŝe istnieją geny hamujące powstawanie nowo-
tworów. Tak więc kontrola wzrostu komórki
jest bardzo złoŜona. Uczestniczą w niej bowiem
zarówno pozytywny jak i negatywne czynniki
regulujące.
W PEWNYCH RODZAJACH
NOWOTWORÓW WAśNA JEST
UTRATA GENÓW HAMUJĄCYCH
WZROST (ANTY-ONKOGENÓW)
Ostatnio uznano, Ŝe geny inne niŜ onkogeny
odgrywają istotną rolę w wywoływaniu co naj-
mniej kilku rodzajów nowotworów. Są to geny
hamujące wzrost (growth suppresor genes). Ge-
ny te działają w odmienny sposób niŜ onkogeny,
gdyŜ utrata tych genów supresorowych powodu-
je zanik określonych mechanizmów kontroli
wzrostu. WaŜnym modelem dla zrozumienia
działania takich genów jest siatkówczak (reti-
noblastoma). Retinoblasty są prekursorami ko-
mórek czopków siatkówki będących fotorecep-
torowymi komórkami siatkówki. Cytologiczne
analizy chromosomów ludzkiego siatkowczaka
wykazały, Ŝe często obserwuje się w nim brak
długiego ramienia chromosomu 13. To sugeru-
je, Ŝe doszło do utraty genu o istotnym znacze-
niu w tej części chromosomu 13. Gen ten
nazywano genem Rb. Przypuszcza się, Ŝe pro-
dukt tego genu wykazuje właściwości hamowa-
nia wzrostu w normalnych komórkach. Właśnie
tego genu brak w siatkówczaku. Genetyczne
badania wykazały, Ŝe do tego, aby powstał
nowotwór, muszą zostać inaktywowanc obie ko-
pie genu Rb.
Ostatnio okazało się, Ŝe być moŜe istnieje
dość znaczna liczba genów, których produkty
działają jako ujemne regulatory wzrostu komó-
rki i obie kopie tych genów muszą być inak-
tywowane, aby powstał nowotwór. Takie geny
hamujące wzrost nazywa się takŜe anty-onkoge-
nami lub genami hamującymi wzrost nowotworu
(tumor-suppressing genes). Utratę anty-onko-
genów uznano juŜ za istotny czynnik w patoge-
nezie jednego z rodzajów nowotworów gruczołu
piersiowego, nowotworu Wilmsa w nerce i raka
drobnokomórkowego płuc. Ostatnio udało się
sklonować normalny gen Rb, dzięki czemu
będzie moŜliwa dokładna analiza produktu
tego genu. Inne badania sugerują, Ŝe produkt
genu Rb zlokalizowany jest w jądrze i Ŝe moŜe
on działać jako czynnik modulujący ekspresję
genów. Poszukiwanie anty-onkogenów i iden-
tyfikacja sposobów ich działania jest wielkim
osiągnięciem współczesnych badań nad rakiem.
Z terapeutycznego punktu widzenia pojawia się
840 / ROZDZIAŁ 61
podniecająca moŜliwość, Ŝe wprowadzenie nor-
malnych chromosomów kodujących czynniki
hamujące wzrost do określonych komórek no-
wotworowych mogłoby skorygować ich zmie-
nioną szybkość wzrostu.
ZŁOSLIWIENIE KOMÓREK
NOWOTWOROWYCH WYDAJE SIĘ
POSTĘPOWAĆ
JeŜeli komórka raz stanie się komórką nowo-
tworową, to skład i zachowanie się jej i komórek
z niej powstałych nie jest cechą stałą. Zamiast
tego nasila sie tendencja do zlośliwienia komó-
rek. Przejawia się to wzrostem liczby nienormal-
nych kariotypów, nasileniem szybkości wzros-
tu, wzrastającą inwazyjnością i tworzeniem
przerzutów. Zjawisko progresji znajduje swoje
odbicie w niezwykłej niestabilności genomu
komórek nowotworowych. MoŜe ono być zwią-
zane z aktywacją dodatkowych onkogenów.
Komórki ze zwiększoną szybkością wzrostu
korzystają ze szczególnych przywilejów.
WaŜne jest rozróŜnienie profilów biochemi-
cznych komórek, które dopiero co zostały trans-
formowane, od tych, które cechuje szybki
wzrost, a które są juŜ wysoce złośliwymi komór-
kami nowotworowymi. Pierwsze mogą wykazy-
wać kilka róŜnic w porównaniu z normalnymi
komórkami niezaleŜnie od ich zasadniczych
zmian prowadzących do powstania nowotworu
(np. aktywacja jednego lub kilku onkogenów)
oraz cechy zwykle związane z transformacją
(tab. 61-5). Analiza takich komórek moŜe ujaw-
nić główne biochemiczne zmiany wywołujące
transformację. Biochemiczne profile wysoce ze-
złośliwionych komórek mogą być całkowicie
odmienne od komórek normalnych. Opisano
wiele zmian w profilach enzymatycznych i in-
nych parametrach biochemicznych (tab. 61-8),
przy czym niektóre z nich są wtórne, 2wiązane
z szybkim wzrostem, inne zaś są prawdopodob-
nie związane z niestabilnością chromosomów.
Szybko rosnące komórki wykazują tendencje
do maksymalizowania procesów anabo licznych
związanych ze wzrostem (np. synteza DNA
i RNA) i zmniejszania funkcji kata boi icznych
(np. katabolizm pirymidyn), a takŜe nie wyka-
zują swoistych funkcji cechujących ich normal-
nych przodków. Innymi słowami wszystkie pro-
cesy toczące się w takich komórkach dotyczą
prawie wyłącznie wzrostu. Wykazują one takŜe
zmiany biochemiczne, świadczące o zmienionej
Tabela 61-8. Zmiany biochemiczne często wy-
krywane w szybko rosnących komórkach nowo-
tworowych
Zwiększona aktywność reduktazy nukleotydowej
Zwiększona synteza RNA i DNA Zmniejszony
katabolizm pirymidyn Nasilona glikoliza tlenowa i
anaerobowa
Zmiany w profilach izoenzymów, często zbliŜone
do profilu płodowego
Synteza białek pfodowych (np. antygen rakowo-
- płodowy)
Utrata zróŜnicowanych funkcji biochemicznych
(np. zmniejszona synteza wyspecjalizowanych
białek)
Nieodpowiednia synteza określonych czynników
wzrostowych i hormonów
regulacji genów, np. syntetyzują niektóre białka
płodowe (niektóre z nich mogą być uŜyte jako
markery nowotworowe, p. tab. 61-1), czynniki
wzrostowe lub hormony. Wydaje się niepraw-
dopodobne, Ŝe analizy takich komórelr mogą
ujawnić pierwotne główne zmiany odpowie-
dzialne za transformację, częściowo dlatego, Ŝe
są one zamaskowane przez współwystepujące
liczne zmiany wtórne, związane z progresją.
Pomimo tego jednak, znajomość biochemicz-
nych profilów takich komórek jest niezwykle
uŜyteczna przy wyborze chemioterapii, gdyŜ jest
to dokładnie ten typ komórek, które chcieliby
zwalczać onkolodzy.
NAJBARDZIEJ NIEBEZPIECZNĄ
CECHĄ KOMÓREK
NOWOTWOROWYCH JEST
ZDOLNOŚĆ DO TWORZENIA
PRZERZUTÓW
Przerzutami określa cię rozsianie komórek
nowotworowych z miejsca ich pierwotnego po-
wstania do innych tkanek, gdzie mogą one
rosnąć jako wtórne nowotwory. Przerzuty są
największym problemem w chorobie nowotwo-
rowej. Analiza powstawania przerzutów u ludzi
jest bardzo złoŜonym procesem, a wiedza o bio-
chemicznych podstawach tego zjawiska jest
bardzo ograniczona. PoniewaŜ proces ten jest
wyrazem upośledzonych interakcji między ko-
mórkami, wiele uwagi poświęcono badaniu
biochemii powierzchni komórek prawidłowych
 RAK, ONKOGENY I CZYNNIKI WZROSTOWE / 841
Tabela 61 -9. Niektóre zmiany wykryte na powierz-
chni komórek nowotworowych*
Zmiany przepuszczalności
Zmiany właściwości transportowych
Zmniejszona adhezja
Zwiększona zdolność do aglutynacji przez wiele
lektyn
Zmiany aktywności yielu enzymów (np. określone
proteazy)
Zmiany ładunku powierzchniowego
Pojawienie się nowych antygenów
Utrata określonych antygenów
Zmiany w otigosacharydowych łańcuchach okreś-
lonych glikoprotein
Zmiany w składnikach glikolipidów
* Według Robbins J.C., Nicolson G.L.: Surfaces
of normal and adepted calls; w: Cancer: A Comp-
rehensive Treatise. Vol 4. Becker Ff (red.). Plenum
Press, 1975, za zezwoleniem.
i nowotworowych. Udokumentowano wystę-
powanie wielu zmian zachodzących na powierz-
chniach komórek nowotworowych (tab. 61-9),
chociaŜ nie wszystkie z nich są bezpośrednio
związane z procesem powstawania przerzutów.
Obecnie prowadzi się wiele prac zmierzających
do opracowania odpowiedniego modelu
zwierzęcego, przydatnego do badań nad zjawis-
kiem powstawania przerzutów. Wykonano tak-
Ŝe wiele badań, aby wykazać prawdopodobną
rolę wielu proteaz (np. kolagenazy typu 4)
i wielu glikoprotein i glikosfingolipidów powierz-
chni komórek w procesie powstawania prze-
rzutów. Dla przykładu, istnieje prawdopodo-
bieństwo, Ŝe zmiany w łańcuchach oligosacha-
rydowych glikoprotein komórkowych (będące
następstwem zrriian aktywności określonych
glikozylotransferaz glikoproteinowych) mogą
mieć kliniczne znaczenie w pojawianiu się prze-
rzutów. Wyjaśnienie mechanizmów biochemicz-
nych związanych z powstawaniem przerzutów
moŜe być podstawą racjonalnego opracowania
skuteczniejszych form terapii przeciw nowotwo-
rowej.
PIŚMIENNICTWO
Barbacid M: Oncogenes and human cancer: Cause or
conseąuence? Carcinogenesis 1986;7:1037. Bishop
JM: The molecular genetics of cancer. Science
1987; 235:305. Croce CM, Klein G: Chromosme
translocations and
human cancer. Sci Am (March) 1985; 252:54.
Darnell J, Lodish H, Baltimore D: Molecular Celi
Biology. Scientific American Books, 1986.
Feldman M, Eisenbach L: What makes a tumor celi
metastatic? Sci Am (Nov) J988;259:60. Franks
LM, Teich N: Introduction to the Cellular and
Molecular Biology of Cancer. Oxford Univ Press,
1986. Hunter T, Cooper JA: Protein-tyrosine
kinases. Annu
Rev Biochem 1985;54:897. Massague J: The
transforming growth factors. Trends
Biochem Sci 1985;10:237. Mclntire KR: Tumor
markers: How useful are they?
Hosp Prąci (Dec) 1984;19:55. Nicolson GL: Celi
surface molecules and tumor
metastasis: Regulation of raetaslatic phenotypic
diversity. Exp Celi Res 1984;150:3. Pitot HC:
Fundamentals of Oncology. 3rd ed, Marcel
Dekker, 1986. Sporn MB, Roberts AB:
Autocrine growth factors
and cancer. Naturę 1985;3I3:745. Tannock IF,
Hill R (editors): The Basie Science of
Oncology. Pergamon Press, 1987. Weinberg, RA:
Finding the anti-oncogene. Sci Am
(Sept) 1988; 259:44.
62 Biochemia a choroby
WPROWADZENIE
W rozdziale 1 wyraŜono opinię, Ŝe znajomość
biochemii jest waŜna nie tylko dla zrozumienia
stanu i podtrzymywania zdrowia, ale równieŜ dla
zrozumienia skutecznego leczenia chorób. Ina-
czej mówiąc, znajomość biochemii oferuje ra-
cjonalne podejście oparte na podstawach do-
świadczalnych (a nie na dogmatach) do pro-
blemów zdrowia i choroby. W dotychczasowym
tekście niniejszego podręcznika przewijały się
liczne zaburzenia biochemiczne będące przy-
czyną utraty zdrowia i powstawania choroby.
Z konieczności pojawiały się one w sposób
przypadkowy, a nie uporządkowany.
Celem niniejszego rozdziału są:
Ponowne silne podkreślenie znaczenia po
trzeby precyzyjnego określenia nieprawidłowości
biochemicznych prowadzących do utraty zdro
wia lub rozwoju cfeęroby. Tylko znajomość
tych zaburzeń moŜe być podstawą racjonalnej
terapii.
Zwięzłe przedyskutowanie przyczyn cho
roby z biochemicznego punktu widzenia oraz
podkreślenie, Ŝe przyczyny te uszkadzają struk
turę pewnych biologicznie bardzo waŜnych cząs
teczek (np. DNA) lub teŜ reakcje biochemiczne
i procesy, w których te cząsteczki uczestniczą.
Przedstawienie kilku waŜnych zagadnień
dotyczących biochemicznych aspektów chorób
w ogóle, w tym w szczególności chorób genetycz
nie uwarunkowanych.
Ilustracja praktycznego zastosowania bio
chemii w medycynie przez przedstawienie wy
branych historii chorób dotyczących głównych
kategorii chorób.
Wypełnianie luki dzielącej naukę bioche
mii klasycznej z praktycznym jej wykorzy
staniem dla dobra chorych.
Robert K. Murray, MD, PhD
WYJAŚNIENIE PODSTAW
BIOCHEMICZNYCH STANÓW
ZDROWIA I CHOROBOWYCH
STANOWI PODSTAWĘ
RACJONALNEJ TERAPII
Wyjaśnienie podstaw biochemicznych sta-
nów zdrowia i stanów chorobowych jest prze-
waŜnie podstawą racjonalnego leczenia. Z teks-
tu niniejszego rozdziału powinno wynikać, Ŝe
utrzymywanie stanu zdrowia zaleŜne jest od
dostatecznej podaŜy wody, kalorii, witamin,
pewnych składników mineralnych, aminokwa-
sów i kwasów tłuszczowych. Dla przykładu
naleŜy przypomnieć, Ŝe poznanie fundamental-
nej roli witamin w przemianie materii oraz
następstw ich niedoboru zapoczątkowało ra-
cjonalną terapię szkorbutu - witaminą C, krzy-
wicy - witaminą D, zaś choroby beri-beri - tia-
miną. Te przykłady dobitnie ilustrują, Ŝe dla
racjonalnej i skutecznej terapii chorób niezbędna
jest znajomość przyczyny i mechanizmów ich
powstawania. Przyznać jednak trzeba, Ŝe do
dzisiaj nieznane są przyczyny takich chorób, jak
choroba Alzheimera, miaŜdŜyca i schizofrenia.
Dlatego teŜ, w tych stanach chorobowych lecze-
nie jest zwykle objawowe i empiryczne, a więc nie
mające na celu korekty występującej anomalii
biochemicznej. Dlatego teŜ leczenie tych chorób
jest przewaŜnie mało skuteczne. Skutki ekono-
miczne i ludzkie takiej niewiedzy są ogromne.
Podkreślić jednak naleŜy, Ŝe nawet znajomość
istoty choroby na poziomie molekularnym nie
zawsze pozwala na skuteczne jej leczenie albo z
powodów technicznych, albo teŜ niemoŜności
pełnej korekty występujących anomalii bioche-
micznych. Przykładem tego jest niedokrwistośc
sierpowata. W chorobie tej nie udało się jeszcze

skorygować występującego defektu genetycz-
nego. Szybki postęp w zakresie terapii genowej
zapewne sprawi, Ŝe twierdzenie o nieuleczalno-
ści defektu genetycznego warunkującego niedo-
krwistość sierpowatą lub inne choroby genety-
czne juŜ niedługo będzie historią.
WSZYSTKIE CHOROBY
ODZNACZAJĄ SIĘ OKREŚLONYMI
ZABURZENIAMI BIOCHEMICZNYMI
W tabeli 1-1 przedstawiono główne przy-
czyny chorób. Jak wiemy, Ŝycie na ziemi zaleŜne
jest od reakcji biochemicznych. Ustanie tych
reakcji prowadzi do śmierci. Zdrowie zaleŜne
jest od regulacji tysięcy reakcji biochemicznych
przebiegających harmonijnie w komórkach
i procesów czuwających nad stałością wewnę-
trznego środowiska (w odniesieniu do stęŜenia
H+, molalności i składu elektrolitowego pły-
nów ustrojowych itd.). Choroba charakteryzuje
się zaburzeniami elementów strukturalnych (np.
sekwencji nukleotydów w nici DNA u chorych
z chorobami uwarunkowanymi genetycznie),
ilością pewnych biocząsteczek albo teŜ zaburze-
niami przebiegu reakcji lub procesów biochemicz-
nych. Zaburzenia te, o charakterze przejścio-
wym lub stałym, wywołane są przez czynniki
przyczynowe wymienione w tab. 1-1. Prowadzą
one często do powaŜnych zmian środowiska
wewnętrznego. Zmianom tym mogą przeciw-
działać mechanizmy wyrównawcze, skuteczne
tylko przez określony czas. Opisy przypadków
chorobowych podanych w dalszej części roz-
działu ilustrują róŜne aspekty jednej choroby
powstałej pod wpływem jednej z przyczyn wy-
mienionych w tab. 1-1.
PowyŜsze spojrzenie na chorobę jest z konie-
czności znacznym uproszczeniem. Dopatruje się
ono przyczyny choroby w anomaliach struk-
turalnych i czynnościowych komórek, narzą-
dów i układów powstałych w następstwie me-
chanizmów biochemicznych. Chory natomiast
przeŜywa chorobę będącą nie tylko wynikiem
określonych zaburzeń biochemicznych, lecz od-
biciem zmian jego bycia, czynników kulturowych
i innych. Lekarz musi leczyć całego chorego,
uwzględniając czynniki socjalne, psychologicz-
ne, kulturowe, ekonomiczne i inne. Jego po-
stępowanie powinno być jednak zawsze oparte
na rzetelnej wiedzy biochemicznej, fizjologicz-
nej i znajomości mechanizmów chorobowych.
BIOCHEMIA A CHOROBY / 843
ROZPATRUJĄC CHOROBĘ Z PUNKTU
WIDZENIA BIOCHEMICZNEGO
NALEśY UWZGLĘDNIĆ SZEŚĆ
ASPEKTÓW
W tym akapicie przedstawione zostaną ogól-
ne zagadnienia, które są waŜne przy rozpa-
trywaniu biochemicznych aspektów chorób.
Wiele chorób jest genetycznie
uwarunkowanych. Zagadnienie to jest tak
waŜne, Ŝe zostanie omówione oddzielnie w dal
szej części rozdziału.
W chorobach zaburzona jest struk
tura, funkcja lub teŜ ilość wszystkich
rodzajów biocząsteczek występują
cych w komórkach, Zagadnienie to jest
krótko przedstawione1** tab. 62-1 na podstawie
kilku przykładów. Biocząsteczki mogą być do
tknięte pierwotnie lub wtórnie. W chorobach
genetycznych pierwotny defekt znajduje się
w DNA, zaś zmiany struktury, funkcji i ilości
biocząsteczek są zjawiskami wtórnymi.
Zaburzenia biochemiczne będące
przyczyną choroby mogą się rozwijać
szybko lub wolno. Niektóre choroby roz
wijają się szybko, np. śmierć moŜe wystąpić
w ciągu minut lub krócej po masywnej za-
krzepicy naczyń wieńcowych (patrz niŜej
przypadek nr 4). Dowodzi to, Ŝe niektóre
tkanki (szczególnie tkanka mózgowa i mięsień
sercowy) są bardzo wraŜliwe na brak tlenu
i substratów energodajnych (np. glukozy dla
tkanki mózgowej). Najlepszym przykładem za
leŜności człowieka od tlenu jest fakt, Ŝe cyjanek
(hamujący oksydazę cytochromową) zabija go
w ciągu kilku minut. Masywna utrata wody
i elektrolitów występująca u chorych zakaŜo
nych przecinkowcami cholery (patrz niŜej
przypadek nr 3) zagraŜa Ŝyciu juŜ w kilka
godzin od wystąpienia choroby. Ogólnie mó
wiąc, nagłe i znaczne zmiany w stęŜeniach
i rozmieszczeniu pewnych elektrolitów (np. po
tasu) są niebezpieczne ze względu na znaczną
wraŜliwość min. mięśnia sercowego na takie
zmiany. RównieŜ znaczne zmiany pH płynów
ustrojowych tolerowane są przez ustrój tylko
przez krótki okres. Z drugiej strony potrzebne są
lata zanim namagazynowane biocząsteczki (nie
rozkładane z powodu braku enzymów łizoso-
malnych) uszkodzą czynność określonych komó
rek i narządów. Tego przykładem jest względnie
wolne nagromadzanie się sfingomieliny w ko
mórkach wątroby i śledziony występujące w ła
godnych postaciach choroby Niemanna-Picka.
844 / ROZDZIAŁ 62

Tabela 62-1. Przykłady udziału róŜnych biocząsteczek w patogenezie chorób

B i ocząsteczka Zmiana dotyczy Choroba Podstawowa przyczyna

DNA Struktury Hemoglobinopatia Mutacja

HbS
RNA Struktury Określone typy ta Mutacja będąca przyczyną
łase mi i wadliwego „splicingu" mRNA
Białko Struktury {czynności} HbS Mutacja
Lipidy {GMJ Ilości (wzrost) Choroba Taya-Sachsa Mutacja będąca przyczyną
nieprawidłowej heksozoami-
nidazy A
Wielocukier Ilości (wzrost) Choroba spichrzenia Mutacja genu kodującego
(glikogen) glikogenu enzym rozkładający glikogen
(fosforylaza)
GAG {siarczan der- Ilości {wzrost) Zespół Hurler Mutacja będąca przyczyną
matanu i heparanu) nieprawidłowej i d u ron i d azy
Chlorki (Cl") StęŜenia w pocie Mukowiscydoza Mutacja dotycząca białka bło-
(wzrost) nowego uczestniczącego w tran-
sporcie cr
Woda ilości (spadek) Cholera Infekcja Jelita cienkiego przez
przecinkowiec cholery

Tabela 62-2- Udziat głównych organelli śród kom orkowych w róŜnych chorobach

Organełlum Choroba(y) Mechanizm

Jądro Większość chorób genetycz- Mutacje DNA

nych
Mitochon- Wiele chorób w tym wrodzona Mutacje mttochondrialne DNA wpływające na strukturę
drium neurooatia nerwu wzrokowe- białek (np. dehydrogenazy NADH) kodowanych przez
go Lebera i miopatie mito- genom mitochondrialny
chondriatne
Siateczka Objawy toksyczne spowodo- Enzymy siateczki śródplazmatycznej, takie jak cytochrom
śródplazmaty- wane związkami chemicznymi P-450, atakują róŜne substancje chemiczne, przekształ-
czna np. CCI4 cając je w postacie toksyczne
Aparat Gol- „l-cell" disease Brak fosfotransferazy GIcNAc w aparacie Golgiego jest
giego powodem nieprawidłowego transportu enzymów lizoso-
malnych i wydzielania tych enzymów przez dotknięte
komórki
Błona Przerzuty komórek nowotwo- Zmiany w zakresie oligosacharydów glikoprotein błon
plazmatycz- rowych plazmatycznych mają odgrywać waŜną rolę w powstawa-
na niu przerzutów
Lizosomy Choroby spichrzeniowe lizo- ObniŜona aktywność {spowodowana mutacjami) hydro-
somalne laz lizosomalnych jest przyczyną spichrzenia róŜnych bio-
cząsteczek
Peroksysomy Zespół Zeilwegera (zespól mó- produkcja peroksysomów i mała aktywność pew-
zgowo-wątrobowo-nerkowy) nych enzymów peroksysomalnych, np. acylotrartsferazy
i inne d i h y d ro ksy a ceto n of o sio ra n o wej
 BIOCHEMIA A CHOROBY / 845

PowyŜsze przykłady uzasadniają kliniczny po-
dział chorób na ostre i przewlekłe.
4. Choroby mogą być spowodowane
niedoborem lub nadmiarem pewnych
biocząsteczek. To twierdzenie moŜna naj-
lepiej zilustrować rozpatrując stany niedoboru
i nadmiaru witaminy A (p. rozdz. 54). Niedobór
tej witaminy jest przyczyną kurzej ślepoty (nie-
dowidzenia nocnego). Z drugiej strony nadmiar
witaminy A moŜe^być przyczyną wystąpienia
ostrych i przewlekłych objawów toksycznych.
Podobnie niedobór witaminy D jest przyczyną
krzywicy, zaś jej nadmiar niebezpiecznej hiper-
kalcemii. Mówiąc o niedoborach pokarmowych
wskazane jest rozróŜnienie niedoborów pierwo-
tnych (spowodowanych podawaniem diety nie-
doborowej) od wtórnych. Przyczynami niedobo-
rów wtórnych mogą być: 1) wadliwe wchłania-
nie pokarmów z przewodu pokarmowego,
2) zwiększone zapotrzebowanie, 3) niedostate-
czne zuŜytkowanie lub 4) wzmoŜone wydalanie
z ustroju pewnych składników pokarmowych.
Liczne choroby lub stany chorobowe mogą być
przyczyną jednego lub kilku rodzajów ww.
niedoborów pokarmowych.
Prawie kaŜde organellum sutako-
mo r ko w e u c ze s t n i c zy w p a t o g e n e z ie
określonej choroby. Twierdzenie to ilust
ruje tab. 62-2. W tabeli tej podane są organella
komórkowe uczestniczące w patogenezie po
szczególnych chorób.
RóŜne mechanizmy biochemiczne
mogą być przyczyną podobnych: 1) zmian
chorobowych, 2) objawów klinicznych
oraz 3) zmian wyników badań laborato
ryjnych. Ustrój dysponuje raczej ograniczoną
liczbą sposobów reakcji na czynniki patogenne
podane w tab. 1-1. Te sposoby reakcji określa
się ogólnie jako procesy chorobowe (tab. 62-3).
Procesy te mogą jedęt^k być wywołane przez
liczne i róŜnorodne czynniki chorobotwórcze,
np. bardzo liczne i róŜnorodne rodzaje bakterii
i wirusów mogą być przyczyną ostrych i prze
wlekłych stanów zapalnych. Podobnie powięk
szenie wątroby (hepatomegatia) moŜe być spo
wodowane spichrzeniem glukozyloceramidu,

Tabela 62-3. Główne procesy chorobowe będące reakcją ustroju na czynniki chorobotwórcze
Proces chorobowy Przyczyna choroby Przykładowa choroba Przykładowa bioczą-
steczka uczestnicząca w
procesie chorobowym

Zmiany zapalne ostre Infekcje bakteryjne Zapalenie pluć Mediatory zapalenia

ub przewlekłe lub wirusowe (prostaglandyny
leukotrieny)
Zm i a ny z wy rod n ie n i o we RóŜne czynniki Stłuszc2enie wątroby Etanol
ctiemtczne
Powiększenie określonego Spichrzanie określonego Choroba Gauchera Glukozy loceramid
narządu (np. wątroby) związku
Zmiany zanikowe Niedokrwienie narządu Zanik nerki Niedostateczna podaŜ
(zmniejszenie wielkości) składników odŜywczych
zawartych we krwi
Niedokrwistość Niedobór witamin i Niedokrwistość śelazo
pierwiastków syderopeniczna
śladowych
Zmiany nowotworowe Naświetlania promie- RóŜne białaczki Uszkodzenie przez
niami X promienie X DNA
Obumarcie komórek Niedostateczna podaŜ Zawał mięśnia Brak tlenu
krwi sercowego
Włóknienie Często występuje po Marskość wątroby Gromadzenie się
(„librosis") obumarciu komórek kolagenu
Tworzenie się DuŜe, miejscowe Tworzenie się kamieni Kwas moczowy
Kamieni stęŜenie określonego nerkowych u chorych z
związku dną
846 / ROZDZIAŁ 62
lecz znacznie częściej uwarunkowane jest niewy-
dolnością krąŜenia lub przerzutami nowotwo-
rowymi. Marskość wątroby moŜe być spowodo-
wana naduŜyciem etanolu, spichrzeniem miedzi
(choroba Wilsona) lub Ŝelaza (hemochromato-
za pierwotna lub wtórna) lub teŜ niedoborem
otj-antytrypsyny. Ponadto róŜnorodne wrodzo-
ne błędy metaboliczne mogą spowodować nie-
dorozwoje umysłowe, zaś wiele czynników moŜe
wywołać ketozę. Innym przykładem tego, Ŝe
róŜne zaburzenia biochemiczne mogą prowa-
dzić do podobnego efektu końcowego, jest
lokalne wytrącanie się określonych składników
po przekroczeniu ich rozpuszczalności w płynach
ustrojowych. Przekroczenie punktu rozpuszcza-
lności tych składników moŜe być spowodowane
nadmiernym ich wytwarzaniem lub (i) upo-
śledzonym wydalaniem z ustroju. Końcowym
efektem wytrącania się pewnych składników mo-
Ŝe być np. kamień. Przyczynami kamicy ner-
kowej mogą być: szczawian wapniowy, fosforan
magnezowo-amonowy, kwas moczowy i cys-
tyna. Powodem wytrącenia się wymienionych
związków są jednak odmienne mechanizmy
biochemiczne. Reasumując naleŜy powiedzieć,
Ŝe róŜnorodne przyczyny biochemiczne mogą
wywołać podobne zmiany chorobowe (np. mar-
skość wątroby), podobne objawy kliniczne (np.
upośledzenie umysłowe) lub podobne odchyle-
nia w zakresie badań laboratoryjnych (np. keto-
zę). Pomimo tego moŜliwe jest. opierając się na
wywiadach, wynikach badania fizykalnego
i wynikach odpowiednich badań laboratoryj-
nych określenie czynnika wywołującego okreś-
loną chorobę lub objaw chorobowy.
WCIĄGU NASTĘPNEJ DEKADY
NAJPEWNIEJ ZOSTANIE
WYJAŚNIONE MOLEKULARNE
PODŁOśE WIĘKSZOŚCI CHORÓB
GENETYCZNYCH
Ponad 3000 chorób ma podłoŜe genetyczne.
Choroby genetyczne stanowią 10% wszystkich
dzieci hospitalizowanych w wielu szpitalach.
RównieŜ wiele chorób przewlekłych występują-
cych u dorosłych (np. cukrzyca i miaŜdŜyca)
wykazuje istotny udział komponentu genetycz-
nego. Wprowadzenie techniki rekombinacji ge-
netycznej oraz metod sekwencjo no wani a DNA
zrewolucjonizowały genetykę, w tym genetykę
lekarską w szczególności. Przewiduje się, Ŝe
dzięki tym technikom moŜliwe będzie wyjaś-
nienie do roku 2000 molekularnego podłoŜa
większości chorób genetycznych.
Główne klasy chorób genetycznych to
zaburzenia chromosomalne,
jednogenowe i zaburzenia
wieloczynnikowe
Choroby genetycznie uwarunkowane moŜna
podzielić na 3 klasy, a mianowicie na: 1) choro-
by chromosomalne, 2) choroby jednogenowe
(dziedziczące się wg praw Mendla) i 3) wielo-
czynnikowe, w których uczestniczy wiele genów
(choroby wielogenowe).
Choroby chromosomalne nie zostaną omó-
wione szczegółowo. Są one uwarunkowane bra-
kiem lub nadmiarem chromosomów, delecją
części chromosomu lub translokacją. Najlepiej
poznaną chorobą chromosomalną jest trisomia
21 (zespół Downa). Choroby te moŜna rozpoz-
nać przez badanie kariotypu (określenie liczby
chromosomów) u chorego. Wykazano, Ŝe trans-
lokacje chromosomalne odgrywają waŜną rolę
w aktywacji onkogenów (rozdz. 61).
Choroby jednogenowe spowodowane są mu-
tacją jednego genu. Mogą one dziedziczyć się
1) dominujące genem autosomalnym, 2) recesy-
wnie genem autosomalnym lub teŜ są 3) sprzęŜo-
ne z chromosomem X. Określenie „dominująco"
oznacza, Ŝe choroba występuje równieŜ wów-
czas, kiedy z pary chromosomów tylko jeden
chromosom dotknięty jest mutacją (czyli choro-
ba występuje nawet u heterozygot). Określenie
„recesywnie" oznacza, Ŝe choroba występuje
tylko u homozygot (obydwa chromosomy jed-
nej pary muszą być dotknięte mutacją). Okreś-
lenie „sprzęŜony z chromosomem X" oznacza, Ŝe
mutacja występuje na chromosomie płciowym
X. PoniewaŜ kobiety posiadają dwa chromo-
somy X, mogą one być heterozygotami, albo teŜ
homozygotami w odniesieniu do zmutowanego
genu. Tak więc u kobiet dziedziczenie sprzęŜone
z chromosomem X moŜe mieć charakter domi-
nujący lub recesywny. Z cfrugiej strony, męŜczy-
źni posiadają tylko jeden chromosom X, co
oznacza, Ŝe zawsze chorują, jeŜeli mutacja doty-
czy tego właśnie genu. KaŜda z wymienionych
trzech klas chorób genetycznych dziedziczy się
wg własnego charakterystycznego sposobu
dziedziczenia. Na tym miejscu naleŜy sięgnąć po
podręcznik genetyki lekarskiej, w celu uzys-
kania szczegółowych danych w tym.zakresie.
Choroby genetyczne wieloczynnikowe spowo-
dowane są działaniem kilku genów. Dziedzicze-
nie tych chorób nie odbywa się wg klasycznych
 BIOCHEMIA A CHOROBY / 847

Tabsla 62-4. Przykłady wszystkich trzech klas chorób genetycznych

Klasa Przykład Uwagi

Wada chromosomalna Trisomia 21 Częstość występowania wśród noworodków w miarę

(zespół Downa) wzrostu wieku matki
Przewlekła białaczka Obecność chromosomu Philadefphta
szpikowa
Wada jednogenowa H i perchoiesterolemia Dziedziczy się genem autosomalnym jako cecha
* rodzinna dominująca, mutacja dotyczy genu kodującego recep-
tor dla LDL
Wada jednogenowa Pląsawica Huntingtona Dziedziczy się genem autosomalnym jako cecha domi-
nująca, rozpoznanie prenatalne wady jest juŜ moŜliwe
Wada jednogenowa Mukowiscydoza Dziedziczy się genem autosomalnym jako cecha ręce-
sywna, większość chorych wykazuje delecję reszty
fenyloalaninowej w białku błonowym regulującym
transport jonu chlorkowego^
Wada jednogenowa Hemoglobinopatia HbS Dziedziczy się genem autosomalnym jak cecha recesy-
wna. Mutacja dotyczy zamiany Gtu na Val w pozycji
6 łańcucha f) globiny
Wada jednogenowa Fenyloketonuria Dziedziczy się genem autosomalnym jako cecha rece-
sywna. Wada spowodowana jest mutacją genu kodu-
jącego hydroksylazę fenyloalaninową
Wada jednogenowa Dystrolia mięśni typu Dziedziczy się genem X; wada dotyczy syntezy
Duchenne'a dystrofiny
Wada jednogenowa Hemofilia Dziedziczy się genem X. Wada dotyczy syntezy czyn-
nika VIII krzepnięcia (AHG)
Wada wielogenowa Choroba niedokrwien- PodłoŜe genetyczne choroby jest złoŜone; badania
na serca polimorfizmu DNA kodującego lipoproteiny zapowia-
dają moŜliwość wykrywania osobników genetycznie
predysponowanych
Wada wielogenowa Samoistne nadciśnienie Sugerowana jest równieŜ teoria dopatrująca się przy-
tętnicze czyny choroby w mutacji jednogenowej

praw Mendla. O tej klasie chorób genetycznych
wiadomo mniej niŜ o chorobach innych klas,
chociaŜ odgrywają one coraz większe znaczenie
w powstawaniu społecznych chorób wieka do-
rosłego, do których zalicza się niewydolność
naczyń wieńcowych oraz nadciśnienie tętnicze.
W tabeli 62-4 podano kilka waŜnych przy-
kładów chorób genetycznych dla kaŜdej z wy-
mienionych trzech klas.
Mutacje genomu mitochondHalnego
mogą być równieŜ przyczyną choroby
Ludzki mitochondrialny DNA liczy w przy-
bliŜeniu 16,5 kilozasad i koduje 13 białek, przy
czym wszystkie one są składnikami procesu
fosforylacji oksydacyjnej. Mitochondrialny
DNA róŜni się od DNA jądrowego trzema
cechami: 1) przekazywany jest przez matkę,
2) zawiera mało intronów i 3) jego kod genetycz-
ny róŜni się nieco od kodu DNA jądrowego.
Ponadto odznacza się duŜą częstością występo-
wania mutacji oraz polimorfizmem. Stwierdzo-
no, Ŝe mutacje mitochondrialnego DNA uczest-
niczą w patogenezie niektórych miopatii mito-
chondrialnych oraz we wrodzonej neuropatii ner-
wu wzrokowego Lebera (LHON). Miopatie mi-
tochondrialne charakteryzują się osłabieniem
mięśni szkieletowych, zmianami biochemiczny-
mi mitochondriów oraz obecnością w biopta-
tach mięśniowych „nierównych" (poszarpa-
nych) włókien czerwonych („ragged red fi-
bers"), zaś LHON — szybko postępującą, obu-
stronną utratą widzenia centralnego, spowodo-
waną zwyrodnieniem siatkówki i nerwu wzro-
kowego. W miopatiach mitochondrialnych
stwierdzono występowanie róŜnych delecji
848 / ROZDZIAŁ 62
w mitochondrialnym DNA. Wykazano rów-
nieŜ, Ŝe przyczyną LHON jest tranzycja G na
A w pozycji 11778 getiomu mitochondrialnego,
w wyniku której dochodzi do zmiany struktury
podjednostki 4 dehydrogenazy NADH.
Choroby genetyczne wywołują zmiany
wpływające na strukturę DNA, RNA lub
białek oraz na czynność komórek
Mutacja genu strukturalnego moŜe być przy-
czyną zmiany struktury kodowanego przez nie-
go białka, niezaleŜnie od tego, czy białkiem tym
jest enzym, czy białko pozbawione działania
katalitycznego. JeŜeli białkiem tym jest enzym,
występująca mutacja moŜe być przyczyną wro-
dzonej wady metabolicznej. Koncepcję wrodzo-
nej wady metabolicznej po raz pierwszy za-
proponował angielski klinicysta — Sir Archi-
bald Garrod w pierwszych latach bieŜącego
stulecia, opierając się na wynikach badań alkap-
tonurii, bielactwa (albinizmu), cystynurii i pen-
tozurii. Wrodzona wada metaboliczna jest za-
burzeniem genetycznym, w którym dotknięty
jest swoisty enzym. Ten ostatni jest przyczyną
bloku metabolicznego, który moŜe mieć następ-
stwa chorobowe. Wyjaśnia to następujący przy-
kład.
PoniŜsze równania odzwierciedlają prawidło-
wy przebieg reakcji enzymatycznej oraz sytuację
występującą w bloku metabolicznym:
Wzrost X, Y
T E*
Sytuacja
Wzrost S I)-» Spadek P
normalna *V Blok
S oznacza substrat, P — produkt reakcji
katalizowanej przez enzym prawidłowy, E, E*
— enzym zmutowany, zaś X i Y — alternatywne
produkty substratu S. Jak widać, blok enzyma-
tyczny moŜe być przyczyną: 1) zmniejszonej
produkcji związku P, 2) nagromadzenia się
substratu S znajdującego się przed blokiem oraz
3) wzmoŜonego wytwarzania i gromadzenia się
metabolitów alternatywnych X lub Y substratu
S. Wszystkie wymienione trzy skutki bloku
enzymatycznego mogą mieć znaczenie patologi-
czne.
W fenyloketonurii (PKU) (p. rozdz. 32) en-
zymem zmutowanym (Ex) jest hydroksylaza
fenyloalaninowa. W wyniku- bloku enzymatycz-
nego dochodzi do zmian metabolicznych przed-
stawionych niŜej podanym równaniem:
Wzrost kwasu feny-I o p
i rog r o n o weg o
T E*
Wzrost fenyloalaniny II—> Spadek syntezy
tyrozyny
Z równania tego wynika, Ŝe chorzy na PKU
syntetyzują mało tyrozyny oraz charakteryzują
się wzrostem stęŜenia w osoczu krwi i w moczu
fenyloalaniny i kwasu fenylopirogronowego
oraz innych metabolitów fenyloalaniny. Niedo-
bór tyrozyny (jest ona prekursorem melaniny)
jest przyczyną jasnej karnacji skóry. Dokładny
patomechanizm objawów klinicznych występu-
jących w PKU nie jest jasny, chociaŜ przypusz-
cza się, Ŝe jest spowodowany niedoborem tyro-
zyny, niezbędnej do syntezy białek i neuro-
przekaźników w ośrodkowym układzie nerwo-
wym, lub teŜ hamującym wpływem wysokich
stęŜeń fenyloaiartiny na przezbłonowy trans-
port innych aminokwasów w neurocytach. Kry-
tycznymi momentami bloku enzymatycznego są:
a) zmiana wydajności szlaku metabolicznego
spowodowana niedostateczną syntezą odpowied-
niego produktu lub (i) b) nagromadzenie się
substratu znajdującego się przed blokiem Lub
niefizjologicznych jego metabolitów oraz c) zmia-
ny regulacji mechanizmu sprzęŜenia zwrotnego
(o ile mutacja dotyczy miejsca allosterycznego
enzymu). Wszystkie wymienione skutki bloku
enzymatycznego mogą mieć działanie patogen-
ne.
WaŜne jest równieŜ zrozumienie, dlaczego
niektóre wrodzone wady metaboliczne są nie-
szkodliwe. Dotyczą one najczęściej końcowych
etapów metabolizmu. W tych wadach ani nie-
dobór określonego produktu, ani teŜ nagroma-
dzenie się pewnego substratu (prekursora) reak-
cji katalizowanej przez zmutowany enzym nie
mają szkodliwego wpływu na czynność komó-
rek. Taka sytuacja ma miejsce u chorych z pen-
tozurią. Z drugiej strony właściwie nieznane są
wrodzone wady cyklu kwasu cytrynowego, od-
grywającego główną rolęAv metabolizmie ustro-
jowym. Występowanie takiej wady mogłoby
mieć zgubny wpływ na komórki i kończyć się
śmiercią juŜ na bardzo wczesnym etapie roz-
wojowym.
JeŜeli mutacja dotyczy genu strukturalnego dla
białka meenzymatycznego, wówczas w wielu
przypadkach syntetyzowane jest biatko zmuto-
wane. Zamiana nawet jednego aminokwasu
w sekwencji ani i no kwasowej (taka sytuacja za-
chodzi w hemoglobinopatii HbS) moŜe mieć
zgubne skutki chorobowe (p. rozdz. 7). Zmuto-

wane białka mogą wykazywać nieprawidłową
czynność (np. pewne zmutowane hemoglobiny),
mogą ulec agregacji (np. hemoglobina HbS) lub
teŜ mogą przenikać bardzo wolno poprzez komó-
rki (np, arantytrypsyna).
Tabela 62-5 przedstawia róŜne poziomy ma-
nifestacji zmian patologicznych występujących
w chorobach genetycznych. Pokazane w tabeli
poziomy nie wykluczają się nawzajem, wiado-
mo bowiem, Ŝe wszystkie choroby genetyczne
zaleŜne są od zmian strukturalnych DNA.
Tabela 62-6. „Poziomy" manifestacji zmian pato-
logicznych w chorobach genetycznych. Wszystkie
choroby genetyczne spowodowane są zmianami
DNA. Jest jednak poŜyteczne uwzględnienie „po-
ziomu" manifestacji zmian patologicznych tych
chorób. Jak widać w tabeli, niektóre choroby
przejawiają się na dwóch poziomach i większość
defektów w zakresie biosyntezy białek nieenzyma-
tycznych wpływa na czynność narządów. Leczenie
chorób genetycznych polega na oddziaływaniu na
wymienione „poziomy" manifestacji poszczegól-
nych defektów
DNA
Zmiany DNA jądrowego (róŜne rodzaje mutacji).
Zmiany DNA mitochondHalnego (róŜne rodzaje
mutacji)
RNA
Zmieniony „splicing" (pewne przypadki talasemii)
Białka
a. Zmutowane enzymy: obniŜona aktyw
ność enzymatyczna, brak enzymu, wzmo
Ŝona aktywność enzymatyczna (rzadko
spotykana wada)
b. Zmienione biatka nieenzymatyczne;
Białka uczestniczące w transporcie róŜnych
związków (anafbuminemia, hemogłobtno-
patia HbS)
Białka o działaniu ochronnym (agamma-
globulinemia, afibrynogenemia)
Białka strukturalne (zmiany strukturalne ko-
lagenu w róŜnych chorobach tkanki łącznej)
Hormony białkowe (niedobór tyreoglobuli-
ny w pewnych postaciach wola rodzinnego)
Białka kurczliwe (niedobór lub brak dys-
trofiny w dystrofii mięśni typu Duchenne'a-
DMD)
Białko receptorowe (niedobór lub brak rece-
ptorów LDL w rodzinnej hipercholesterole-
BIOCHEMIA A CHOROBY / 849
cd. tab. 62-5
Skutki wrodzonych wad meta bo licznych na
poziomie komórek lub narządów
Niedobór produkcji reakcji katalizowanej
przez zmutowany enzym (niedobór melani-
ny w bielactwie)
Nagromadzenie toksycznych prekursorów
reakcji enzymatycznej katalizowanej przez
zmutowany enzym (np. fenyloałaniny i keto-
kwasów pochodnych fenyloałaniny u cho-
rych z PKU)
Zaburzona regulacja mechanizmu sprzęŜe-
nia zwrotnego (wzmoŜona synteza metabo-
litów szlaku porf irynogenezy u chorych z po-
rfirią ostrą przerywaną)
Zmieniona czynność błon (brak receptorów
LDL w rodzinnejsłsjpercholesierolemii, upo-
śledzone wchłanianie zwrotne cysty ny w ka-
nalikach nerkowych u chorych na cystynu-
rię)
Zmienione rozmieszczenie w przedziałach
sub kom orkowych (obniŜona aktywność fo-
sfotransferazy Glc-NAc jest przyczyną nie-
właściwego ukierunkowania sekrecji enzy-
mów lizosomalnych w chorobie „I-celi dise-
ase"
Zmiany architektury komórek i tkanek
Zmiany kształtu komórek (krwinki czer-
wone kształtu sierpa w hemoglobin opatii
HbS)
Zmiany liczby organełli subkomórko-
wych (spadek biogenezy peroksysomów
w zespole Zeilwegera) Zmieniona ilość
poza kom orkowej matrix (zmieniony
kolagen w chorobach kolagenowych)
W celu uniknięcia trwałych szkód
niezbędne jest wczesne rozpoznanie
pewnych wrodzonych wad
metabolicznych
Co naleŜy zrobić przy podejrzeniu występo-
wania wrodzonej wady metabolicznej? Odpo-
wiedź na to pytanie jest waŜna, gdyŜ w nie-
których wadach metabolicznych zachodzi ko-
nieczność natychmiastowego rozpoczęcia lecze-
nia w celu uniknięcia trwałych szkód (np.
u chorych na PKU lub galaktozemię). W tabeli
62-6 podano kilka praktycznych wskazówek
w tym zakresie.
W tabeli 62-7 zestawiono materiały biologicz-
ne, jakie naleŜy badać oraz testy, jakie naleŜy
850 / ROZDZIAŁ 62
Tabela 62-6. Praktyczne wskazówki w rozpoz-
nawaniu wrodzonej wady metabolicznej
Zebranie dokładnego wywiadu dotyczącego wy-
stępowania w rodzinie chorób genetycznych
Wykonanie testów skriningowych w celu wykrycia
„patologicznych" składników w płynach ustrojo-
wych (np. oznaczenie kwasu fenylopirogronowego
przy podejrzeniu PKU)
Wykluczenie innych przyczyn choroby u noworod-
ka (stany zapalne, choroby sercowo-naczyniowe)
Stwierdzenie w wywiadach upośledzonego roz-
woju fizycznego i umysłowego
Stwierdzenie powiększenia niektórych narządów
(np, hepatomegalii w chorobie Gauchera lub Nie-
manna-Picka)
Obecność niezwykłego zapachu powietrza wyde-
chowego lub moczu (np. u chorych z „chorobą
syropu klonowego")
Stwierdzenie małego stęŜenia glukozy we krwi (np.
u chorych z glikogenozą)
ObniŜone pH krwi (np. spowodowane nagroma-
dzeniem się kwasów organicznych u chorych
z „chorobą syropu klonowego")
wykonać u osób, a szczególnie płodów podej-
rzanych o wrodzoną wadę metaboliczną. Pobie-
ranie kosmków kosmówki oraz wykonanie
amniocentezy dla zbadania komórek owodni
odnosi się tylko do płodów.
NIEKTÓRE CHOROBY GENETYCZNE
MOśNA SKUTECZNIE LECZYĆ
Ogólnie mówiąc przy leczeniu chorób genety-
cznych wykorzystuje się jedną z następujących
czterech strategii: 1) próbuje się korygować
skutki metaboliczne danej wady metabolicznej
podając brakujący produkt lub ograniczając
dostępność substratu reakcji enzymatycznej ka-
talizowanej przez zmutowany enzym, 2) podej-
muje się próbę substytucji lub aktywacji niedobo-
rowego enzymu względnie substytucji brakują-
cego białka, 3) próbuje się wydalić z ustroju
nagromadzony związek lub 4) korygować wy-
stępującą anomalię genetyczną. W tabeli 62-8
podano przykłady dla kaŜdej z wymienionych
czterech strategii.
Niektóre z wymienionych metod są bardzo
skuteczne w określonych wadach metabolicz-
nych, np. dietetyczne leczenie fenyloketonurii
i galaktozemii, leczenie substytucyjne w hemofilii
Tabela 62-7. Główne testy uŜywane w diagnos-
tyce chorób genetycznych
Materiały biologiczne poddane badaniom:
Osocze, krwinki czerwone, leukocyty, fibroblasty,
mocz, bioptaty z dotkniętych narządów, kosmówka
(kosmki), komórki owodni
Testy ogólne;
StęŜenie glukozy we krwi i w moczu, pH krwi,
stęŜenie amoniaku we krwi, stęŜenie aminokwasów
w osoczu i wydalanie tych związków z moczem,
określenie kwasów organicznych w moczu, testy
barwne na obecność róŜnych metabolitów we krwi
i moczu
Testy swoiste:
Oznaczanie produktów (małe stęŜenie) lub prekur-
sorów (duŜe stęŜenie) reakcji enzymatycznej (np,
fenyloalaniny lub kwasu fenylopirogronowego
w PKU) katalizowanej przez zmutowany enzym
Oznaczanie aktywności zmutowanych enzymów
w erytrocytach, krwinkach białych, lub bioptatach
tkankowych
Elektroforetyczne badanie białek (np, dla wykrycia
HbS)
Analiza metodą Southern blotting polimorfizmu
długości fragmentów restrykcyjnych (restrietion
fragment iength polymorphism-RFLP) lub innych
anomalii struktury łańcuchów DNA wywołujących
specyficzne choroby (np, hemoglobinopatta HbS,
pląsawica Huntingtona, dystrofia mięśni typu Du-
chenne'a itd.) lub sprzęŜonych z tymi chorobami
Identyfikacja dotychczas nieznanych metabolitów
w moczu i osoczu metodą GLC-MS (gazowa
wysokosprawna chromatografia cieczowa—spek-
trometria masowa)
i agammaglobulinemii lub usuwanie z ustroju
nadmiaru Ŝełaza u chorych na hemochromatozę
przez okresowe upusty krwi. Niestety próby
substytucji brakującego enzymu najczęściej zo-
stały uwieńczone tylko niewielkim sukcesem.
Powodami takiego stanwrzeczy są: a) trudności
w uzyskaniu dobrego materiału pochodzenia
ludzkiego, z którego moŜna by wyizolować
dostateczne ilości brakującego enzymu (w nie-
których wadach do tego celu uŜywano łoŜyska).
trudności w dostarczaniu brakującego en
zymu do właściwego narządu docelowego oraz
trudności w utrzymywaniu enzymu w stanie
aktywnym w określonej tkance, jeśli jenzym ten
ulega szybkiej degradacji. Wymienione trudno
ści są szczególnie duŜe, jeŜeli narządem docelo
wym dla brakującego enzymu jest mózg. W tych
 BIOCHEMIA A CHOROBY / 8S1

Tabela 62-8. Główne metody dostępne w leczeniu chorób genetycznych. Podzielono je na 4 klasy:
1) próby korekcji skutków metabolicznych występującej wady przez podawanie brakującego produktu lub
ograniczenie dostępności substratu dla reakcji katalizowanej przez zmutowany enzym, 2) substytucja lub
aktywacja brakującego enzymu lub substytucja brakującego białka nieenzymatycznego, 3) usuwanie
z ustroju nagromadzonego związku lub 4) korekcja anomalii genetycznej. (Według Stanbury i wsp.:
Matabolic Basis of Inherited Diseases, wyd. 5. McGraw Hill, 1983).
Klasa pos-
tępowania Zasada Leczenie
Choroba lub
leczniczego komentarz
11 Substytucja brakującego produktu Wole rodzinne Podawanie l-tyroksyny
Ograniczenie substratu Fenyloketonuria Dieta uboga w fenylo-
22 alaninę
Substytucja zmutowanego białka Choroba Gauchera Iniekcje p-glukozydazy
33
Substytucja brakującego białka Hemofilia DoŜylne podawanie
czynnika VII! (AHG)
44 ^""Podawanie
Aktywacja zmutowanego enzymu Acyduria
przez podawanie ilości jego kofaktora metyiomalonowa witaminy B12
Aktywacja zmutowanego enzymu przez Zespól Crigglera-- Podawanie
indukcję Najjara fenobarbitalu
Zastąpienie chorego narządu będącego Galaktozemia* Transplantacja wątroby
nosicielem wady przez narząd zdrowy
Wprowadzenie enzymu do komórek so- Wiele moŜliwych kan- Metoda ma jak dotych-
matycznych lub rozrodczych za pośred- dydatów czas charakter ekspery-
nictwem terapii genowej (np. uŜywając mentalny
wektora retrowirusowego)
* Leczeniem pierwszego rzutu jest podawanie niemowlętom diety ubogiej w laktozę, jeśli rozpoznanie
ustalono wcześnie.

przypadkach enzym musi być podany w postaci
pokonującej barierę krew-mózg. Pomimo licz-
nych prób dostarczania do narządów docelo-
wych enzymów, DNA lub innych cząsteczek
w postaci liposomów jak dotychczas nie zanoto-
wano spektakularnych sukcesów.
Dzięki ogromnym postępom na polu rekom-
binacji DNA (p. rozdz. 42) strategii czwartej, tj.
korekcji anomalii genetycznej poświęcono wiele
prac doświadczalnych i zasugerowano nowe
rozwiązania. Ttrupia genowa mogłaby polegać na:
1) substytucji genowej, 2) korekcji nieprawidłowego
genu lub 3) wzmocnieniu nieprawidłowego genu.
Substytucja genowa (1) polegałaby na usunięciu
całego zmutowanego genu i wprowadzeniu na
jego miejsce genu prawidłowego, zaś korekcja
genu na naprawie jedynie zmutowanego odcin-
ka genu. śadna z wymienionych dwóch metod
nie doczekała się jeszcze praktycznego rozwiąza-
nia. Metoda trzecia polega na wprowadzeniu do
komórki obcego materiału genetycznego w celu
wyrównania niedoboru produktu spowodowa-
nego genem zmutowanym, np. jest juŜ moŜliwe
wprowadzenie normalnego genu do zmutowa-
nej komórki (drogą transfekcji, mikroiniekcji
lub za pomocą wektora wirusowego) oraz spo-
wodowanie jego ekspresji. NaleŜy jednak zau-
waŜyć, Ŝe taka komórka zawiera zarówno gen
zmutowany, jak i gen obcy. Ponadto obcy gen
wprowadzony w przypadkowe miejsce chromo-
somu moŜe przerwać (przez mutagenezę inser-
cyjną) ekspresję pewnych genów gospodarza
i nie podlega normalnym mechanizmom regula-
cyjnym. UŜyto wiele pomysłowych metod w ce-
lu umieszczenia genu we właściwym dla niego
miejscu w komórce. Wiele uwagi poświęcono
wektorom retrowirusowym w celu naprawienia
wady genetycznej w komórkach szpiku kost-
nego, tj. w komórkach, z którymi łatwo mani-
pulować zarówno in vivo, jak in vitro. Realna
jest równieŜ metoda łransgeniczna, lecz równieŜ
w tej metodzie występuje problem precyzji in-
sercji materiału genetycznego oraz wiek innych
problemów technicznych i etycznych. Pomimo
tych trudności terapia genowa leŜy w centrum
badań medycznych i rokuje szybki postęp.
852 / ROZDZtAŁ 62
OPIS PRZYPADKÓW
Wprowadzenie
W następnych podrozdziałach przedstawiono
opis 8 przypadków, pr2y czym kaŜdy z nich
dotyczy jednaj z 8 przyczyn chorób wymienio-
nych w tab. 1-1. Przewodnią ideą tych opisów
jest przedstawienie znaczenia znajomości bio-
chemii dla zrozumienia istoty chorób występu-
jących u przedstawionych chorych. Listę przy-
czyn chorób podaną w tab. 1-1 moŜna b\
rozszerzyć np. o przyczyny „nowotworowe" lub
„psychologiczne". Z drugiej strony przyczyn}
nowotworów moŜna by omówić w punkcie
,.przyczyny fizyczne" (np. nowotwory wywoła-
ne napromieniowaniem promieniami X), „przy-
czyny biologiczne" (uwzględniając rolę wiru-
sów onkogennych w patogenezie niektórych
nowotworów) iub równieŜ w punkcie „prz\-
czyny chemiczne" (ok. 80% nowotworów wy-
stępujących u człowieka jest pochodzenia „che-
micznego"). Ponadto w ostatnich latach wyka-
zano u niektórych chorych genetyczne uwarun-
kowanie schizofrenii i psychozy maniakalnej, co
moŜe mieć znaczenie dla klasyfikacji przyczyn
wymienionych chorób. Większość opisanych
przypadków dotyczy chorób często lub względ-
nie często spotykanych. Tylko dwa z nich
(przypadek I i 7) dotyczą chorób względnie
rzadko występujących. Pomimo tego te ostatnie
przypadki zostały włączone do niniejszego pod-
rozdziału, poniewaŜ pięknie ilustrują a) przy-
czynę choroby, do której zostały zaszeregowane
oraz b) dwa biologiczne zjawiska, tj. znaczenie
naprawy DNA i przeciwciał jako mechanizmów
ochronnych. Do opisu,kaŜdego przypadku dołą-
czono schematyczny diagram podsumowujący
mechanizmy biochemiczne uczestniczące w pa-
togenezie przedstawionych chorób.
Przypadek 1. Skóra pergaminowa barw-
nikowa {xeroderma pigmentosum) (ryc. 62-1).
Klasyfikacja. Przyczyna fizyczna, ekspozy-
cja na światło ultrafioletowe.
Wywiady i badanie fizyczne. Do Kliniki
Dermatologicznej został przyjęty 12-letni chło-
piec z powodu guza skóry na prawym policzku.
Chłopiec ten ciągle unikał ekspozycji na promie-
nie słoneczne z powodu tworzenia się pęcherzy
na skórze. Na skórze stwierdzono nieregularnie
rozrzucone obszary przebarwienia i lekkiego
zaniku. Uwzględniając obecność guza skóry
w tak młodym wieku, unikanie słońca w wywia-
dach oraz występowanie ww, pozostałych łago-
Ekspozycja na promienie ultrafioletowe (UV) jeal przyczyną
tworzenia się dlmerćw tymlny w komórkach skóry
(keratynocytach)
Dimery tyminy nie ulegają , wycięciu" lub nateŜylej naprawie
z powodu genetycznie uwarunkowanego defeklu (np.
zmutowanej endonukleazy) w zakresie korekcji uszkodzeń
DNA indukowanych promieniami UV
Utrzymywanie się uszkodzonego DNA; je^o replikacja
prowadzi do syntezy DNA wykazującego mutację
Zmutowany DNA pośredniczy w karcynogenezle
(być moŜe przez aktywację onkogertów)
Powslawanle licznych guzów nowotworowych skóry
Ryc. 62-1. Zestawienie mechanizmów uczestni-
czących w powstawaniu skóry pergaminowej
barwnikowej.
dniejszych zmian skórnych, dermatolog posta-
wił wstępną diagnozę xeroderma pigmentosum.
Badania laboratoryjne. Badanie histolo-
giczne wyciętego guza wykazało obecność raka
łuskowatego (jest to często spotykana postać
raka skóry u starszych ludzi, a nie u chłopca
w tak młodym wieku). Pobrano fragment skóry
w celu uzyskania fibroblastów. W laboratorium
naukowym szpitaia specjalizującego się w ra-
diobiologii załoŜono hodowlę fibroblastów
chorego dziecka oraz osoby zdrowej w celu
określenia zawartości dimerów tyminy po na-
świetlaniu promieniami UV. Zarówno fibro-
blasty chorego, jak i osoby zdrowej poddano
działaniu światła UV pobierając próbki komó-
rek w odstępach 8-godzinnych do 32 godziny po
naświetlaniu. Z pobranych próbek zrobiono
wyciągi DNA oznaczając w nich zawartość
dimerów tyminy. Po 32%odzinach po naświet-
laniu w komórkach osoby zdrowej stwierdzono
zaledwie 24%, zaś w komórkach chorego chłop-
ca aŜ 95% dimerów powstałych pod wpływem
promieni UV. Ten wynik potwierdził słuszność
rozpoznania xeroderma pigmentosum.
Komentarz. Skóra pergaminowa barwni-
kowa (xeroderma pigmentosum — XP) jest
względnie rzadką chorobą dziedziczącą się rece-
sywnie genem autosomalnym. Choroba charak-
teryzuje się upośledzeniem mechanizmów napra-
wy uszkodzeń DNA indukowanych promieniami

UV. Główny defekt DNA indukowany promie-
niami UV polega na powstawaniu dimerów
tyminy. Te ostatnie są wynikiem wiązań kowa-
lencyjnych miedzy węglami tyminy w pozycji
5 i 5 oraz 6 i 6 dwóch przylegających do siebie
łańcuchów DNA. Mogą one ulec likwidacji
przez endonukleazę. Jedną z przyczyn XP wy-
daje się być defekt tego enzymu. Szczegółowe
badania wykazały, Ŝe występują róŜne pod-
grupy XP oraz, Ŝe* nie określono dokładnie
enzymów uczestniczących w naprawie DNA
uszkodzonego przez promienie UV. W razie
nienaprawienia defektu DNA indukowanego
przez naświetlanie promieniami UV powstają
mutacje DNA mogące być przyczyną raka
skóry. U chorych na XP juŜ od młodych lat
stwierdza się róŜne postacie raka skóry. Rodzi-
ców chłopca pouczono, Ŝe dziecko wymagać
będzie monitorowania lekarskiego przez całe
Ŝycie z powodu moŜliwości tworzenia się no-
wych raków skóry. Ponadto rodzicom radzono,
by dziecko w dalszym ciągu unikało słońca
i stosowało na skórę właściwe maści chroniące
przed działaniem promieni słonecznych. Cho-
ciaŜ XP jest rzadką chorobą, istnienie róŜnych
mechanizmów naprawy uszkodzeń DNA in-
dukowanych promieniami UV lub czynnikami
chemicznymi ma wielkie znaczenie ochronne
dla człowieka (chroni przed powstawaniem no-
wotworów skóry). W razie braku takich mecha-
nizmów Ŝyciu na ziemskiej planecie groziłoby
jeszcze więcej niŜ dotychczas niebezpieczeństw.
Wykazano bowiem, Ŝe chorzy na XP mają
Dieta ubogobiałkowa, wysokowęglowodanowa
Niedobór aminokwasów
Niedostateczna synteza
Hb, tran sfery ny, albumin
Występująca hlpoalbumlnsmia
uczestniczy w powstawaniu
__________obrzęków ________
Wodobrzusze
Ryc. 62-2. Mechanizmy uczestniczące w powstawaniu kwaahiorkor.
BIOCHEMIA A CHOROBY / 853
1000-krotnie większe prawdopodobieństwo za-
chorowania na raka skóry niŜ osoby zdrowe.
Przypadek 2. Kwashiorkor (ryc.62-2).
Klasyfikacja. Przyczyna: wadliwe odŜy-
wianie, niedobór białka.
Wywiady i badania fizyczne. W jednym
z krajów rozwijających się do ambulatorium
przyszpitalnego matka przyniosła swoją 2-letnią
córkę. Matka dziecka miała 4 dzieci, przy czym
najmłodsze miało roczek i było karmione
piersią. Rodzina Ŝyła w zrujnowanym szałasie
w odległości kilku mil poza miastem, zaś ojciec
dziecka z wielkim trudem tylko okazyjnie zna- -
lazł zatrudnienie. Głównym poŜywieniem ro-
dziny była kaszka bogatowęglowodanowa, na-
tomiast ubogobiałkowa. W ciągu ostatnich
dwóch lat rodzinę tylkótfcardzo rzadko stać było
na kupno mleka i mięsa. Matka podawała, Ŝe
w czasie ostatniego miesiąca córka wykazywała
słaby apetyt, miała okresowe biegunki i stała się
draŜliwa i apatyczna.
Przy badaniu stwierdzono, Ŝe dziecko wyka-
zuje niedowagę i mały wzrost w stosunku do
swojego wieku. Było one blade, draŜliwe i słabe.
Obwód ramienia (mierzony w połowie kości
ramieniowej) był znacznie obniŜony, co pośred-
nio dowodziło wadliwego Ŝywienia białkowo--
kalorycznego (PEM) dziecka. Skóra była łusz-
cząca się, zaś włosy suche i łamliwe. Brzuch był
wzdęty, wątroba zaś umiarkowanie powiększo-
na. Ponadto stwierdzono uogólnione obrzęki.
Lekarz dyŜurny postawił rozpoznanie kwas-
hiorkor i biegunki.
Wystarczająca iiość prekursorów
syntezy tłuszczów u chorych
z niedostateczną syntezą białek
Stłuszczenię wątroby
Umiarkowana riepatomegalia
854 / ROZDZIAŁ 62
Badania laboratoryjne. Ze względu na
ograniczone moŜliwości techniczne wykonano
tylko kilka badań laboratoryjnych. StęŜenie Hb
wynosiło 60 g/l (wartości prawidłowe 130—150
g/l), zaś stęŜenie białka ogólnego 44 g/l (warto-
ści prawidłowe 60—80 g/l) i albumin 20 g/l
(wartości prawidłowe 35—55 g/l). Po siew stolca
ujawnił obecność bez tlenowca Gram- ujem ne-
Leczenie. W większości przypadków nie
zaleca się leczenia w szpitalu chorych z ob-
jawami wadliwego Ŝywienia białko w o-kalory-
cznego (PEM) ze względu na ryzyko zakaŜenia
szpitalną florą bakteryjną. Uwzględniając jed-
nak ogólne osłabienie dziecka oraz obecność
uogólnionych obrzęków, dziecko przyjęto na
oddział. Ze względu na biegunki podano od-
powiedni antybiotyk o szerokim widmie działa-
nia. Równocześnie rozpoczęto karmienie dziec-
ka małymi, lecz często podawanymi dawkami
roztworu izotonicznego glukozy z chlorkiem
sodowym zawierającego i inne skadniki minera-
jne. Po dwóch dniach dziecku podawano w od-
stępach czterogodzinnych dietę wysokokalory-
czną opartą na mleku z dodatkiem, w okresie
późniejszym, preparatu wielowitami nowego
i brakujących składników mineralnych. Stan
dziecka uległ stałej poprawie i po 10 dniach
zostało wypisane ze szpitala. Matkę poinfor-
mowano, by raz w tygodniu zgłosiła się wraz
z dzieckiem do kliniki, gdzie specjalista od
Ŝywienia udzielał porad, jak poprawić jakość
diety. W czasie cotygodniowej wizyty dziecko
mierzono i waŜono oraz dokonano pomiaru
obwodu ramienia. Ponadto w czasie kaŜdej
wizyty matka otrzymywała bezpłatnie kartony
z mlekiem sproszkowanym.
Dyskusja. Zespół PEM jest najczęściej spo-
tykanym zaburzeniem Ŝywieniowym w świecie.
Oszacowano, Ŝe około miliard ludzi w świecie
cierpi na PEM o róŜnym nasileniu. Kwashiorkor
znajduje się na jednym końcu tego zespołu
chorobowego i charakteryzuje się głównie nie*
doŜywieniem białkowym. Na drugim końcu
znajduje się zespól ogólnego wyniszczenia (ma-
razm, marasmus) spowodowanego przewaŜnie
Ŝywieniem ubogo kalorycznym. Granica między
kwashiorkor i wyniszczeniem nie jest ostra,
bowiem spotykane są postacie pośrednie okreś-
lane jako kwashiorkor wyniszczający. Główne
róŜnice między kwashiorkor i marazmem zo-
stały wypunktowane w tab. 62-9. Objawami
głównymi kwashiorkor są obrzęki, hipoalbumi-
nemia i stłuszczenie wątroby.
Tabela 62-9. RóŜnice między kwashiorkor i maraz-
mem (wyniszczeniem)
Kwashiorkor Marazm
Obrzęki Są Nie ma
Hipoalbuminemia Jest, moŜe być Umiarkowa-
znacznego stop- na
nia
Stłuszczenie wą- Jest Nie ma
troby
StęŜenie insuliny DuŜe Małe
w osoczu
StęŜenie adrena- Prawidłowe lub Wysokie
liny małe
Zaniki mięśni Nieobecny lub MoŜe być ba-
szkieletowych umiarkowany rdzo znaczny
Zawartość tłusz- Zmniejszona Krańcowo
czów w ustroju niska lub brak
Kwashiorkor jest terminem uŜywanym przez
członków szczepu Ga w Gawie dla okjeślenia
„choroby występującej u starszego rodzeństwa
po urodzeniu kolejnego dziecka". Występuje
ona u dziecka po odstawieniu go od piersi
i rozpoczęciu karmienia pokarmami ubogobiał-
kowymi i boga to węglowodanowymi. Zmiany
włosów i na skórze oraz stłuszczenie wątroby
występujące u chorych na kwashiorkor spowo-
dowane są głównie niedoborem białkowym.
U chorych tych stwierdza się często niedobory
witamin i składników mineralnych. RównieŜ
hormony są istotnym ogniwem w patogenezie
PEM. Dieta wysoko węglowodanów a jest przy-
czyną występowania w kwashiorkor podwyŜszo-
nego stęŜenia we krwi insuliny, zaś małego stęŜe-
nia adrenaliny i kortyzolu. W odróŜnieniu od
kwashiorkor w marazmie stwierdza się niskie
stęŜenie insuliny i wysokie stęŜenie kortyzolu.
Takie zmiany hormonalne sprzyjają kataboliz-
mowi białek, głównie mięśni i są przyczyną
znaczniejszych zaników mięśniowych u chorych
z wyniszczeniem niŜ z kwashiorkor. Ponadto
dzięki niskim stęŜeniom adrenaliny w kwashior-
kor nie dochodzi do tak duŜej mobilizacji
tłuszczów z tkanki tłuszczowej jak w marazmie.
Dieta ubogobiałkowa jest przyczyną spadku
syntezy białek osocza, w tym szczególnie al-
bumin i transferyny oraz zmniejszonej syntezy
hemoglobiny. W następstwie niedostatecznej
syntezy białek w wątrobie oraz podaŜy węg-
lowodanów w ilościach wystarczających rów-

nieŜ do syntezy lipidów, dochodzi do akumula-
cji triglicerydów w hepatocytach oraz co za tym
idzie, do stłuszczenia wątroby.
W PEM upośledzona jest równieŜ funkcja
układu immunologicznego, szczególnie czynność
limfocytów T. Ten defekt jest przyczyną duŜej
podatności tych chorych na zakaŜenia (np.
wywołujące biegunkę). Z kolei infekcje pogar-
szają istniejącą sytuacje metaboliczną, nasilają
katabolizm ustrojowy (np. wywołując gorącz-
kę).
Rozwojowi kwashiorkor moŜna całkowicie
zapobiec podając dzieciom jakościowo i iloś-
ciowo wywaŜoną dietę zawierającą dostateczne
ilości białka i egzogennych aminokwasów.
Przypadek 3. Cholera (ryc. 62-3).
Klasyfikacja. Przyczyna choroby — bio-
logiczna, bakteryjna.
Wywiady i badanie fizyczne. 21-letnia
studentka, pracująca w jednym z krajów roz-
wijających się, nagle zaczęła wydalać wodniste
stolce prawie w sposób ciągły. Wkrótce do
biegunek dołączyły się wymioty, co stało się
przyczyną gwałtownego pogorszenia ogólnego
stanu chorej i skierowania jej do miejscowego
szpitala wiejskiego. Przy przyjęciu chora wyka-
zała sinicę oraz obniŜoną spręŜystość skóry,
obniŜone ciśnienie tętnicze (70/56 mm Hg, war-
tość normalna 120/80 mm Hg) oraz przyspie-
szone i słabo napięte tętno. Lekarz dyŜurny
rozpoznał cholerę, pobrał próbkę stolca na
posiew i natychmiast rozpoczął leczenie.
Leczenie. Polegało na doŜylnym poda-
waniu roztworu sporządzonego w szpitalu, a za-
wierającego 5 g NaCl, 4 g NaHCO3 i lg KC1
w jednym litrze apirogennej wody destylowanej.
Roztwór ten podawano początkowo szybko
w ilości 100 ml/kg mc/h do chwili normalizacji
ciśnienia tętniczego i uzyskania dobrze wypeł-
nionego tętna. Równocześnie chorej podawano
tetracyklinę. Począwszy od drugiego dnia chora
była juŜ zdolna do doustnego pobierania płynu
zalecanego przez Światową Organizację Zdro-
wia do nawodnienia (ORS — orał rehydration
solution). Składa się on z 20 gglukozy, 3,5 g NaCl,
2,5 g NaHCOs i ],5 g KG rozpuszczonych
w 1 litrze wody pitnej. Począwszy od czwartego
dnia do chwili przyjęcia do szpitala chorej
włączono pokarmy stałe. Chora szybko wracała
do zdrowia i została wypisana ze szpitala
w 7 dniu po przyjęciu.
Dyskusja. Cholera jest powaŜną chorobą
zakaźną występującą endemicznie w niektórych
krajach Azji i innych częściach globu ziems-
BIOCHEMIA A CHOROBY / 855
ZakaŜenie przecinkowcem cholery
Uwalnianie enterotoksyny (zawierającej podjednostki A„
^ i B) do światła jelita cienkiego
Wiązanie się enteraloksyny z gangllozydem GM,
za pośrednictwem swoich podjednostek
Uwalnianie się podjednoelki A, przechodzącej
przez btony plazmatyozne enterocytów
Podjednostka A, katalizuje ADP-rybozylację białka G,
błony plazmatyczne), pKez co białko to traci
swoją aktywnoSt GTP-azową
Przewlekła stymulacja cyklazy a de n/1 an owej
Wzrosl stęŜenia cAMP w enterocyiaeh Wony Śluzowej
cAMP aktywują jedną lub więcej cAMP-zaleŜnych
kinaz białek, przez co dochodzi do zmiany funkcji
systemów Iran sportowych enterocytów przez fosforylację
pewnych białek transportowych
Masywna utrata ze stolcem Janów
+ +
Na , Cr, HCO; K I wody
Ryc. 62-3. Mechanizmy uczestniczące w pato-
genezie biegunek spowodowanych cholerą.
kiego. Wywołuje ją przecinkowiec cholery {Vib-
rio cholerne), wydzielający enterotoksynę, En-
terotoksyna składa się z jednej podjednostki
A (złoŜonej z peptydów Ai i A2 połączonych ze
sobą wiązaniem d wusiarczkowym) oraz
z 5 podjednostek B. Jej masa cząsteczkowa
wynosi w przybliŜeniu 84 000. W jelicie cienkim
enterotoksyna wiąŜe się za pośrednictwem pod-
jednostek B z gangliozydem GMr (strukturę
GMi przedstawia ryc. 15-20), występującym
w błonie plazmatycznej enterocytów błony ślu-
zowej. Następnie odłącza się podjednostka A,
po czym peptyd A| przenika przez błonę plaz-
matyczną do jej wewnętrznej powierzchni. Pep-
tyd ten katalizuje ADP-rybozylację (donorem
jest NAD) białka regulatorowego G51 przez co
hamuje jego aktywność GTP-azową i utrwala
856 / ROZDZIAŁ 62

jego postać aktywną. W ten sposób cyktaza Zmiany rriiaidzycowe w obrębie naczyri wieńcowych
adenylanowa ulega przewlekłej aktywacji (p. (najczęściej uwarunkowane wielogenowo)
rozdz. 46). W wyniku ciągłej aktywacji cyklazy
adenylanowej wzrasta śródkomórkowe stęŜenie
Powstanie duŜego zakrzepu w obrębie letnicy wieńcowej
cA MP. Ten o statni z kolei akty w uje kin azę
białek fosforylującą jedną lub więcej białek
błonowych uczestniczących w transporcie ak- Pozbawienie mienia sercowego napływu krwi
tywnym. Konsekwencją wymienionego łańcu- (niedokrwienie mięśnia sercowego)
cha zdarzeń jest zahamowanie wchłaniania NaCl
przez enterocyty (za pośrednictwem obojętnego
kosystemu transportującego NaCl) oraz wy- Przesunięcie przemian w kierunku glikotizy beztlenowej,
spadek syntezy ATP, zuboŜenie puli nukleotydów
dzielania jonów Ci do światła jelita cienkiego.
Wymienione zjawiska są przyczyną masywnego
wydzielania Na i wody do światła jelita i wodnis- Wzrost stęŜenia w kardiocytach MftDH z powodu
tych stolców charakterystycznych dla cholery. braku fnsforylacji oksydatywfiej
Struktura histologiczna jelita cienkiego pozos-
taje zadziwiająco nienaru szo na po mimo strai
nie tylko Na i wody. ale równieŜ Cl, HCO^ i K. Gromadzenie się kwasu mlekowego i innych metabolitów
Utrata tych składników jest przyczyną ogrom- powodujących wzrost molainości ptynu śród kom orkowego
oraz zmianę przepuszczalności błon komórkowych
nych strat płynów ustrojowych, hipowolemii,
k w a s i c y n i e o d d e c h o w e j i z u b o Ŝ en i a u st r o j u
w potas występujący w cięŜkich przypadkach
cholery. Wymienione zmiany mogą być przy- Spadek pH w kardiotitlocytach
czyna zgonu, jeŜeli właściwe leczenie substytu-
cyjne (opisane wyŜej) nie zostało rozpoczęte
natychmiast. Wykrycie i łatwa dostępność właś- Narastająca nieskuteczność skurczów mięśnia sercowego
ciw y ch p ły n ó w zastęp czy ch (n p . pły n u O R S )
w bardzo znacznym stopniu poprawiły wyniki
leczenia cholery. NaleŜy zauwaŜyć, Ŝe istotnym Zaprzestanie kurczenia SIĘ mięśnia sercowego
składnikiem płynu ORS jest glukoza. ChociaŜ
toksyna choleryczna hamuje wchłanianie NaCl przez
enterocyty jelitowe, nie ma ona wpływu na dokomór- Aktywacja fosfolipaz błon komórkowych, degradacja
+
kowy transport Na ułatwiony przez glukozę. białek przez prateazy, napływ Ca do komórek
P rzypadek 4. Za w ał serca (r y c. 6 2 -4 ).
Klasyfikacj a. P rzy czy n a ch o ro b y — b rak
tlenu, ■*"> Śmierć dotkniętych chorobą obszarów mięśnia sercowego
Wywiady i badanie fizyczne. Na Od-
dział Nagłej Pomocy lokalnego szpitala został
przyjęty 46-letni człowiek interesu z powodu Ryc. 62-4. Mechanizmy uczestniczące w po-
wstawaniu ostrego zawału mięśnia sercowego
trwających od dwóch godzin silnych bólów u osób dorosłych. Strzałki poniŜej prostokątów nie
zamostk owych. Uprzednio chory ten był juŜ raz zawsze wskazują na występowanie ścisłego przy-
hospitalizowany w celu leczenia „małego" za- czynowego powiązania . zjawisk wymienionych
wału serca (MI). Pomimo tego nie przestał palić w obrębie prostokątów.
papierosów. Jego ciśnienie tętnicze wynosiło
150/90 mm Hg {dla jego grupy wiekowej nor-
malne ciśnienie tętnicze wynosi ! 40/80 mm Hg), Badania laboratoryjne. W pierwszym
zaś jego tętno 60 uderzeń na minutę. Skóra EKG stwierdzono uniesienie odcinka ST w pew-
chorego była zlana potem. U pacjenta nie nych odprowadzeniach oraz inne zmiany wska-
stwierdzono objawów niewydolności serca. Po- zujące na obecność przezściennego zawahi
dejrzewając zawał serca choremu podano mor- przedniej ściany lewej komory serca. Cztery
finę w celu zmniejszenia bólów j stanu lękowe- godziny od wystąpienia bólów, a następnie
go, po czym przeniesiono go na oddział kardio- w regularnych odstępach czasowych pobierano
logiczny, gdzie natychmiast rozpoczęto ciągłe próbki krwi do oznaczenia izozymu MB fos-
monitorowanie EKG. fokinazy kreatynowej (CK). W czwartej godzinie

aktywność tego izozymu była lekko podwyŜ-
szona, zaś w 12 godzinie 4-krotnie wyŜsza niŜ
normalnie. StęŜenie cholesterolu było umiar-
kowanie podwyŜszone (6,5 mmol/I), zaś tri-
glicerydów normalne.
Leczenie. DyŜurujący kardiolog, po uwzglę-
dnieniu wszystkich aspektów choroby, w tym
szczególnie faktu stwierdzenia cech przezścien-
nego zawału ściany przedniej mięśnia sercowego
w 4 godziny po wystąpieniu pierwszych ob-
jawów zadecydował o podawaniu streptokinazy
(SK) za pośrednictwem cewnika do naczyń
wieńcowych. Po 12 godzinach bóle w klatce
piersiowej zaczęły ustępować i chory czuł się
coraz lepiej. Dziesięć dni później pacjent został
wypisany do domu z zaleceniem dalszego nad-
zoru przez lekarza domowego i rozpoczęcia
leczenia obniŜającego stęŜenie cholesterolu we
krwi (poprzez stosowanie diety ubogiej w nasy-
cone kwasy tłuszczowe i inhibitora reduktazy
HMG-CoA) oraz zaprzestania palenia papiero-
sów.
Dyskusja. Pelnościenny zawał mięśnia ser-
cowego (MI) spowodowany jest najczęściej
przez skrzep linę zamykającą lub prawie zamy-
kającą światło naczynia wieńcowego, połoŜoną
w bliskim sąsiedztwie z blaszką miaŜdŜycową.
Najczęściej rozpoznanie moŜna postawić na
pods"tawie wywiadów, wyniku badania EKG
oraz seryjnych wyników oznaczenia izozymu
MB fosfokinazy kreatynowej (CK) (p. Doda-
tek). CeJem leczenia MI jest zapobieganie śmie-
rci spowodowanej zaburzeniami rytmu przez
podawanie odpowiednich leków oraz zmniej-
szenie obszaru objętego zawałem. W opisanym
przypadku podjęto decyzję podawania strep-
tokinazy do naczyń wieńcowych w celu ograni-
czenia obszaru zawałowego i rozpuszczenia
skrzepimy (p. rozdz. 58). Enzym ten jest znacz-
nie tańszy od tkankowego aktywatora plaz-
minogenu (TPA) wykazując przy tym prawie
taką samą skuteczność jak TPA. Dla terapii
długofalowej przepisano lek obniŜający stęŜenie
cholesterolu w osoczu, mianowicie inhibitor re-
duktazy HMG-CoA.
W tym miejscu tylko bardzo krótko omówio-
ne zostaną przyczyny zmian miaŜdŜycowych
tętnic wieńcowych, które były przyczyną po-
wstania skrzepliny zamykającej światło naczy-
nia. Po szczegóły na ten temat naleŜy sięgnąć do
podręcznika patologii. Rozwojowi miaŜdŜycy
sprzyjają wysokie stęŜenia LDL i małe stęŜenia
HDL w surowicy, nieznane jeszcze czynniki
genetyczne oraz róŜnorodne czynniki ryzyka,
BIOCHEMIA A CHOROBY / 857
takie jak nadciśnienie tętnicze, duŜe stęŜenie
cholesterolu w surowicy oraz palenie papiero-
sów. Opisany w tym podrozdziale chory wyka-
zywał podwyŜszone stęŜenie cholesterolu oraz
był nałogowym palaczem. Na początku uszko-
dzeniu ulega błona wewnętrzna naczynia (in-
tima), w której gromadzą się makrofagi, lipo-
proteiny osoczowe, glukoza mi nogi i kany i sole
wapnia tworząc zmiany określane jako pasma
tłuszczowe (fatty streaks). Na luminalnej powie-
rzchni tych zmian mogą się gromadzić płytki
krwi i fibryna. Do tych zmian błony wewnętrz-
nej naczynia wrastają monoklonalne miocyty
naczyniowe przyciągane przez czynniki wzros-
towe, uwalniane przez makrofagi i trombocyty.
Te ostatnie uwalniają „płytkowy czynnik wzro-
stowy ". Tak tworzy jsię zmiana naczyniowa
określana jako blaszka błony wewnętrznej (in-
timal plaque). Krwotoki do blaszki lub (i)
zmiany zapalne sprawiają, Ŝe przerwana zostaje
ciągłość nabłonka pokrywającego blaszkę i od-
słonięciu ulegają jej składowe. Do tych ostat-
nich przylegają płytki tworząc początek skrzep-
liny (p. rozdz. 58).
JeŜeli skrzeplina zamyka światło naczynia
w 90%, wówczas ustaje krąŜenie przez do-
tknięte naczynie i krew włośniczkowa bardzo
szybko zostaje pozbawiona tlenu. Normalna
przemiana mięśnia sercowego ma charakter
tlenowy i większość ATP wytwarzana jest w cza-
sie fosforylacji oksydacyjnej. W razie wystąpie-
nia anoksji spowodowanej niedokrwieniem do-
chodzi do przestawienia się przemiany materii
mięśnia sercowego na glikoli* ę beztlenową. Wy-
twarza ona zaledwie '/n> ATP powstającego
w procesie fosforylacji oksydacyjnej. W ob-
szarze niedokrwionym dochodzi nie tylko do
przestawienia się metabolizmu na glikolizę bez-
tlenową, ale równieŜ do spadku substratów
energodajnyeh oraz oczyszczania tkanek z koń-
cowych produktów przemiany materii. Z kolei
gromadzenie się metabolitów w obrębie komórek
jest przyczyną wzrostu molalności płynu śród-
komórkowego, co prowadzi do obrzęku komórek
i zmian przepuszczalności błon komórkowych.
Następstwami zawału serca są: utrttta ATP,
nagromadzenie się kwasu mlekowego z następczą
cięŜką kwasicą metaboliczną oraz znaczna redu-
kcja siły skurczowej kardiomiocytów. W takich
warunkach metabolicznych całkowicie ustaje
synteza makrocząsteczek i nukleotydów. Gro-
madzenie się w komórkach mleczanów i jonów
H+ hamuje glikolizę na poziomie działania dehy-
drogenazy gliceroaldehydofosforanowej i jest
852 / ROZDZIAŁ 62
przyczyną niedoboru utlenionej postaci NAD
normalnie regenerowanego w procesie fosfory-
lacji oksydacyjnej. W miarę obniŜenia się stęŜe-
nia ATP wzrasta przynajmniej na początku
stęŜenie ADP. Z kolei ADP ulega konwersji do
AMP przez mięśniową kinazę adenylanową, po
czym AMP jest przedmiotem dalszego rozkładu
do adenozyny przez deaminazę adenozynową.
W końcu adenozyna ulega przekształcaniu do
inozyny i innych produktów katabolizmu pu-
ryn. Wszystkie wymienione reakcje w bardzo
znacznym stopniu zmniejszają pulę mikleotydów
adeninowych stanowiących główny składnik no-
rmalnej przemiany komórkowej. Wykazano, Ŝe
po cięŜkim niedokrwieniu mięśnia sercowego
psa trwającym 40 minut zawartość w nim ATP
spada do 10% v*artośd prawidłowej. Wyczer-
panie się puli nukleotydów adeninowych od-
bywa się w tym samym czasie, w którym rozwija
się nieodwracalne uszkodzenie komórek, co nie-
koniecznie oznacza przyczynowy związek mię-
dzy tymi zjawiskami. W chwili obecnej nie
ustalono jeszcze, które z zaburzeń metabolicz-
nych skazuje komórki .na umieranie. Wśród
takich zaburzeń wymienia się wyczerpanie się
zasobów ATP, aktywację śródkomórkowych fos-
folipaz (są one przyczyną uszkodzenia błon
komórkowych), aktywację proteaz oraz wzrost
śródkomórkowego stęŜenia Ca2 + ,
Ogólnie mówiąc, im wcześniej podjęto próby
przywrócenia perfuzji niedokrwionego mięśnia
sercowego, tym lepiej. W 6 godzin po niedo-
krwieniu mięśnia sercowego prawdopodobnie
dochodzi do nieodwracalnego jego uszkodze-
nia. Dodać jednak naleŜy, Ŝe juŜ po 1-godzin-
nym całkowitym niedpkrwieniu niektóre komó-
rki ulegają nieodwracalnemu uszkodzeniu. Z te-
go wynika, Ŝe rozpoczęcie leczenia streptokina-
zą musi być moŜliwie wczesne.
Przedmiotem duŜego zainteresowania bio-
chemików i klinicytów są równieŜ zjawiska
biochemiczne występujące po reperfuzji (spo-
wodowanej np. podaniem streptokinazy) uprze-
dnio medokrwionego obszaru mięśnia sercowego.
Reperfuzja moŜe być równieŜ przyczyną śmierci
komórek spowodowanej tzw, szkodą reperfti-
zyjną (reperfusion injury). Jak o tym juŜ wspo-
mniano, niedokrwienie uszkadza błony plazm a-
tyczne (będące miejscem działania róŜnych
pomp jonowych), przez co dochodzi do głębo-
kich zmian ich przepuszczalności i potencjału
błonowego. W następstwie tych zmian w czasie
reperfuzji nasila się napływ róŜnych związków
do komórek, m.in. jonów Ca2 + . Wzrost śród-
komórkowego stęŜenia Cai+ wywołuje spusto-
szenie i dezorganizację wnętrza komórek poprzez
aktywację lub hamowanie róŜnych enzymów
w sposób nieuporządkowany. Wiele faktów suge-
ruje, Ŝe w powstawaniu szkody reperfuzyjnej
uczestniczą równieŜ wolne rodniki, tj. wysoce
reaktywne, częściowo zredukowane metabolity
tlenu, takie jak rodniki nadtlenkowe (O2) i hyd-
roksylowe (OH). Szczególnie reaktywne są
rodniki OH. Mogą je wytwarzać komórki
mięśnia sercowego lub krąŜące we krwi leuko-
cyty wielojądrzaste (PMNL). Rodniki te uszka-
dzają komórki, wywołując peroksydację lipi-
dów, przerywając łańcuchy DNA i utleniając
grupy SH białek. Anion nadtlenkowy powstaje
przez przeniesienie pojedynczego elektronu na
cząsteczkę O2 zgodnie z równaniem:
O2 + e" —*■ O2
Generacja rodników O2 nie ma miejsca w reak-
cjach katalizowanych przez cytochrom P-450,
oksydazę ksantynową oraz oksydazę NADPH,
występujące w leukocytach wielojądrzastych.
Enzym—dyzmutaza nadtlenkowa (SOD)—ka-
talizuje następującą reakcję:
O; + O" 2 + 2H + -► H 2 O 2 + O 2
Jak widać enzym ten likwiduje aniony nadtlen-
kowe przekształcając je do mniej toksycznego
nadtlenku wodoru (wody utlenionej). Przep-
rowadzono doświadczenia, które miały odpo-
wiedzieć na pytanie, czy podawanie dysmutazy
ponadtlenkowej podczas reperfuzji chroni mię-
sień sercowy przed szkodą reperfuzyjną. Nie-
stety, wyniki tych badań nie były jednoznaczne.
Tak więc do wyjaśnienia pozostaje rola anio-
nów ponadtlenkowych w patogenezie szkody
reperfuzyjnej. Niemniej przedmiotem wielkiego
zainteresowania jest obecnie rola wolnych rod-
ników w licznych rodzajach uszkodzeń komó-
rek oraz w patogenezie»chorób. Przypadek 5.
Ostre zatrucie etanolem (ryc. 62-5).
Klasyfikacja. Przyczyna choroby—chemicz-
na.
Wywiady i badanie fizyczne. Na oddział
intensywnej opieki lekarskiej przyjęty został
52-letni chory w śpiączce. Miesiąc wcześniej
zmarła Ŝona chorego. Po jej śmierci chory stał
się coraz bardziej depresyjny. Przed śmiercią
Ŝony naleŜał do umiarkowanych alkoholików.
Konsumpcja alkoholu wzrosła jednak znacznie

■
Wnika do błon
komórkowych
Zwiększa
płynność błon
Tworzy adctukty z białkami
i kwasami
nukleinowymi
Pojawianie się objawów
toksycznego działania,
głównie ze strony mdzgu
Ryc. 62-5. Mechanizmy uczestniczące w patogenezie toksyczności etanolowej
w ciągu ostatnich kilku tygodni. Ponadto chory
odŜywia! się siabo. Jego córka, męŜatka, wpadła
w niedzielę rano do domu ojca, znajdując go
nieprzytomnego w saloniku na leŜance. Na stole
saloniku znajdowały się dwie puste butelki po
whisky. Przy badaniu chorego nie udało się go
wybudzić, jego oddechy były głębokie i głośne,
zaś w powietrzu wydechowym czuć było al-
kohol. Temperatura ciała wynosiła 35,5°C (nor-
malna ciepłota ciała mierzona w odbytnicy nie
przekracza 37,43C). Rozpoznanie przy przyję-
ciu chorego brzmiało: śpiączka spowodowana
nadmiernym spoŜyciem etanolu.
Badania laboratoryjne. Wśród waŜnych
wyników badań laboratoryjnych wykonanych
we krwi chorego wymienić naleŜy następujące:
stęŜenie etanolu 108,6 mmol/1 (500 mg/dl),
stęŜenie glukozy 2,7 mmoi/1 (norma 3,6—6,1
mmol/1), stęŜenie mleczanów 8,0 mmol/1 (nor-
ma 0,5—2,2 mmol/1), oraz pH — 7,21 (norma
7,40). Wyniki tych badań potwierdziły rozpoz-
nanie ustalone przy przyjęciu. Zatruciu etano-
lem towarzyszyła kwasica metaboliczna.
Leczenie. Ze względu na wysokie stęŜenie
etanolu we krwi oraz śpiączkę leczenie roz-
poczęto od natychmiastowej hemodializy. Po-
zwala ona na bezpośrednią eliminację etanolu
z ustroju, chociaŜ stosowana jest tylko w cięŜ-
BIOCHEMIA A CHOROBY / 859
Etanol
ADH AOH
MEOS
Aldehyd octowy Wzrost stosunku NAD H/N AO
Wzrost stosunku
mleczan/pirogronian
Spadek g i uKaneogenezy
Spadek spalania w/asów
Konwersja do kwasu tłuszczowych
octowego Hamowanie dehydrogenazy
glicei-ofosforanowej prowa
dzące do wzrostu
glicerofostoranu _________
Konwersja do acelyio-CoA
Wzrost syntezy
kwasów tłuszczowych
Stłu szczenię wątroby
kich zatruciach etanolem. W omawianym przy-
padku stęŜenie etanolu we krwi szybko spadło
i jeszcze tego samego dnia chory odzyskał
świadomość. Po zakończeniu hemodializy cho-
remu zastosowano doŜylny wlew z 5% roz-
tworu glukozy w celu zwalczania występującej
u niego hipoglikemń. Chory bardzo szybko
odzyskał zdrowie. Skierowano go jednak na
konsultację psychiatryczną.
Dyskusja. NaduŜywanie alkoholu jest du-
Ŝym problemem słuŜby zdrowia w większości
społeczeństw. Przedstawiony przypadek doty-
czy ostrych, toksycznych efektów spoŜycia nad-
miernej ilości alkoholu. Innym problemem,
związanym z naduŜywaniem etanolu, które wy-
kazuje wiele aspektów biochemicznych, lecz nie
będzie przedmiotem dyskusji, jest poalkoholo-
wa marskość wątroby. Rozwija się ona u osób
spoŜywających duŜe dawki etanolu (tj. 80 g ab-
solutnego etanolu na dobę) przez więcej niŜ 10
lat.
Z biochemicznego punktu widzenia, głów-
nym problemem, jaki pojawił się u opisanego
chorego, była odpowiedź na pytanie, w jaki
sposób etanol wywołuje tak róŜne efekty tok-
syczne, jak kwasica mleczanowa i hipoglikemia
oraz śpiączka? Problemem klinicznym było, jak
optymalnie leczyć chorego.
 860 / ROZDZIAŁ 62
Przemiana etanolu przedstawiona została w
rozdz. 27. Odbywa się ona głównie w wątrobie
dwoma szlakami, W głównym szlaku uczestniczą
dehydrogenaza alkoholowa i dehyd-rogenaza
acetaldehydowa przekształcająca etanol poprzez
aldehyd octowy w kwas octowy. Z kolei ten
ostatni ulega konwersji do acetylo--CoA. W obu
reakcjach powstaje NADH + i H+. Tak wiec
duŜe spoŜycie alkoholu moŜe w znacznym
stopniu zmienić śródkomdrkowy iloraz
NADH/NAD. Ten z kolei moŜe wpłynąć na
wartość K licznych i waŜnych reakcji
metabolicznych, w których uczestniczą te dwa
kofaktory. Wysokie stęŜenie NADH sprzyja
powstawaniu mleczanu z pirogronianu, co tłumaczy
obecność kwasicy mleczanowej w zatruciu
alkoholowym. Konsekwencją tych reakcji jest
spadek stęŜenia pirogronianu (jest on niezbędny w
reakcji katalizowanej przez kar-boksylazę
pirogronianową) oraz zahamowanie
glukoneogenezy. W cięŜkich zatruciach etanolem,
w których doszło do wyczerpania się zapasów
glikogenu i praktycznie nie zachodzi glikogenoliza,
pojawia się hipoglikemia. W drugim szlaku
przemiany etanolu uczestniczy mik-rosomalny
cytochrom 450 (mikrosomalny układ utleniania
etanolu — microsomal ethanol oxidi-zing system
— MEOS) równieŜ wytwarzający aldehyd octowy.
Aldehyd octowy jest wysoce reaktywnym
związkiem tworzącym addukty z białkami,
kwasami nukleinowymi i innymi cząsteczkami.
Wydaje się prawdopodobne, Ŝe objawy toksyczne
etanolu spowodowane są zdolnością wiązania się
tego związku z innymi cząsteczkami. Etanol
wykazuje równieŜ zdolność wnikania do
Manjbiologicznych, wywołując ich ekspansje oraz
zwiększając ich „płynność". JeŜeli błony te naleŜą
do pobudliwych, etanol zmienia ich potencjał
czynnościowy, zaburza i przezbłonowy transport
oraz wpływa na uwalnianie neuroprzekaźników.
Wszystko to działa depresyjnie na czynność
mózgu. JeŜeli wymienione zmiany toksyczne są
dostatecznie duŜe, mogą one spowodować
śpiączkę, a nawet śmierć (uwarunkowaną
poraŜeniem ośrodków oddechowych).
Przypadek 6. Dystrofia mięśni typu Du-
chenne'a (ryc. 62-6).
Klasyfikacja. Przyczyna genetyczna.
Wywiady i badanie fizyczne. Do szpita-
la dziecięcego przyniesiono 4-letniego chłopca.
Jego matka była bardzo zmartwiona tym, Ŝe
dziecko poruszało się dziwnie, często przewra-
cało się i miało trudności przy chodzeniu po
Delecja części genu strukturalnego ctyslrofiny,
zlokalizowanego w chromosomie X
ObniŜona synteza mRNA kodującego dystrofinę
Małe stęŜenie lub brak dystrofiny w
komórkach mięśniowych
Zmiany skurczu I rozkurczu komórek mięśniowych
(dokładny mechanizm nie jest znany)
Postępujące osłabienie mięśni szkieletowych,
zwykle kończące się zgonem
Ryc. 62-6. Mechanizmy uczestniczące w po-
wstawaniu dystrofii mięśni typu Duchenne'a.
schodach. Dziecko nie miało rodzeństwa, lecz
brat matki zmarł w 19 roku Ŝycia z powodu
dystrofii mięśni. Przy badaniu lekarz stwierdził
osłabienie siły mięśni i obręczy barkowej"i mied-
nicznej oraz lekkie powiększenie mięśni łydek.
Uwzględniając osłabienie siły mięśniowej oraz
rozmieszczenie dotkniętych mięśni pediatra po-
stawił wstępne rozpoznanie dystrofii mięśni
typu Duchenne'a (dystrophia musculomm m.
Duchenne — DMD).
Badania laboratoryjne i inne testy
diagnostyczne. Aktywność fosfokinazy kre-
atynowej była znacznie podwyŜszona. Wynik
badania etektromiograficznego potwierdził roz-
poznanie dystrofii mięśni, podczas gdy przewod-
nictwo nerwowe było prawidłowe. W bioptacie
z mięśnia łydkowego stwierdzono ogniskową
martwicę oraz pewne odchylenia wielkości włó-
kien mięśniowych. UŜywając sondy cDNA dla
dystrofmy wykazano, posługując się metodą
Southern blotting, brak genu kodującego to
białko. Ponadto w bioptacie mięśnia wykazano
brak dystrofiny uŜywając metody elektroforezy
dwukierunkowej.
Dyskusja. Wywiad rodzinny, typowa topo-
grafia osłabienia mięśni, podwyŜszona aktyw-
ność fosfokinazy kreatynowej (CK) w surowicy
krwi, wynik badania elektromiograficznego,
obecność w bioptacie nieprawidłowego genu
kodującego dystrofinę — wszystko potwierdzi-
ło wstępne rozpoznanie DMD postawione
przez pediatre.BMD jest cięŜką chorobą zwyro-
dnieniową mięśni związaną z chromosomem X.

Częstość jej występowania ocenia się na I przy-
padek na 3500 Ŝywo urodzonych chłopców.
Dotyczy ona chłopców w młodym wieku ob-
jawiając się najpierw utratą siły mięśni pro-
ksymalnych (dosiebnych), kaczkowatym cho-
dem, trudnościami w stawaniu oraz w końcu
bardzo znacznym osłabieniem. Liczne badania
pozwoliły zlokalizować defekt w środkowym
odcinku krótkiego ramienia chromosomu
X oraz zidentyfikować segment DNA, który
ulega delecji u chorych na DMD.
UŜywając metody odwrotnej transkrypcji
uzyskano za pomocą transkryptu mRNA, liczą-
cego 14 kilozasad, a kodującego dystrofine
u zdrowych, osób dorosłych i u płodów, od-
powiadający mu cDNA. Ten ostatni sklonowa-
no i uzyskano białko — dystrofinę o masie
cząsteczkowej ok. 400 000, wykazujące kształt
pręcików oraz składające się z 3 685 amino-
kwasów. W bioptatach mięśniowych pochodzą-
cych od chorych na DMD oraz od szczurów
z dystrofią mięśni sprzęŜoną z chromosomem
X (mdx), poddanych elektroforezie Ŝelowej, nie
stwierdzono obecności dystrofiny. W celu umie-
jscowienia dystrofiny w mięśniach wytworzono
przeciwciała antydystrofinowe. Za ich pomocą
wykazano, Ŝe dystrofina występuje w sarkolemie
(błonie komórkowej miocytów) osób zdrowych,
zaś jest nieobecna lub występuje w niewielkiej
ilości w sarkolemie miocytów chorych na
DMD. Niedobór dystrofiny wydaje się równieŜ
uczestniczyć w etiologii dystrofii mięśni Bec-
kera, będącej inną, łagodniejszą postacią dys-
trofii mięśni, najpewniej odmianą alieliczną
DMD.
Dystrofina wydaje się posiadać 4 domeny,
Dwie z nich są podobne do domen występują-
cych w ct-aktyninie i jedna do domeny spekt-
ryny. Spektryna jest białkiem błonowym cyto-
szkieletu, ułatwiającym krwinkom czerwonym
zmianę kształtu przy przechodzeniu przez na-
czynia włosowate. Per analogiam spekulowano,
Ŝe dystrofina moŜe umoŜliwiać komórkom mię-
śniowym kurczenie lub rozkurczenie się za
pośrednictwem zmian błonowych, lub teŜ, Ŝe
moŜe uczestniczyć w stabilizacji sarkolemy (bło-
ny plazmatycznej miocytów). Dalsze badania
wykazały, Ŝe gen kodujący dystrofine jest naj-
większym genem znanym u człowieka. Ten fakt
ułatwia wyjaśnienie obserwacji, Ŝe u ok. ' <
chorych, DMD spowodowana jest nowymi mu-
tacjami. Podjęto juŜ próby wytwarzania dys-
trofiny technologią rekombinacji DNA w celu
ewentualnego podania tego białka chorym na
BIOCHEMIA A CHOROBY / 861
DMD. W diagnostyce prenatalnej oznaczanie
dystrofiny jest bezcelowe, ekspresja tego białka
występuje bowiem tylko w komórkach mięś-
niowych, a nie w komórkach owodniowych lub
kosmówkowych. Dostępność cDNA kodującego
dystrofmę ułatwia jednak prenatalną diagnostykę
DMD w bioptatach kosmówki lub komórkach
owodni uzyskanych drogą amnio-centezy.
Oznaczenie dystrofiny ułatwi klasyfikację
róŜnych postaci DMD na takie, w których
dystrofina odgrywa rolę oraz inne,w których nie
odgrywa Ŝadnej roli. Udowodnienie udziału
dystrofiny w powstawaniu DMD naleŜy zaliczyć
do jednego z największych osiągnięć bio- ' logii
molekularnej w patologii ludzkiej.
Leczenie. Do chwili obecnej nie ma skutecz-
nego leczenia DMD. Stad teŜ terapia tej choro-
by ma charakter objawowy. Dziecko zachęcano
do wykonywania ćwiczeń i regularnego zgłasza-
nia się do specjalistycznej kliniki dla chorych na
dystrofię mięśni celem moŜliwie szybkiego le-
czenia powikłań mogących pojawić się u takich
chorych. Matce poradzono, by sięgnęła po
poradę genetyczną. NaleŜy wyrazić nadzieję, Ŝe
postępy w zakresie przyczyn choroby przyczy-
nią się do bardziej swoistej i skutecznej terapii
juŜ w najbliŜszej przyszłości.
Przypadek 7. Agammaglobulinemia sprzę-
Ŝona z chromosomem X (ryc. 62-7).
Klasyfikacja. Przyczyna immunologiczna,
genetyczna.
Wywiady i badanie fizyczne. Do szpita-
la dziecięcego skierowano 3-letniego chłopca
z powodu podwyŜszonej temperatury, bólów
Nie poznana jeszcze zmiana DNA w chromosomie X,
będąca przyczyną braku lub znacznego upośledzenia
transkrypcji kodu dla łańcuchów H I L
immunoglobutin
Brak lub znacznie zmniejszone stęŜenie
Irrmunoglobutln w osoczu krąŜącym
Zmniejszona odporność na zakaŜenia pewnymi
rodzajami bakterii
W wywiadach częste występowania zakaŜeń bakteryjnych
Ryc. 62-7. Mechanizmy uczestniczące w po-
wstawaniu agammaglobulinemii sprzęŜonej z chro-
mosomem X.
862 / ROZDZIAŁ 62
w klatce piersiowej i trudności oddychania.
Lekarz domowy rozpoznał prawidłowo zapale-
nie pluć. PoniewaŜ uprzednio u starszego brata
dziecka rozpoznano agammaglobulinemię
sprzęŜoną z chromosomemX, u lekarza kierują-
cego zrodziła się myśl, Ŝe występujące u młod-
szego brata zapalenie płuc mogło być spowodo-
wane brakiem syntezy gammaglobulin.
Badania laboratoryjne. Badaniem elekt-
roforę tycznym białek surowicy wykazano pra-
widłowe stęŜenia albumin i globulin a i P,
natomiast śladowe ilości y-globulin. Liczba
limfocytów B we krwi była niezwykle niska
(wynosiła ok. 1% wartości prawidłowej), nato-
miast limfocytów T — prawidłowa. W bioptacie
węzła limfatycznego wykazano brak komórek
plazmatycznych. Inne wskaźniki układu im-
munologicznego, np. składniki dopełniacza, by-
ły prawidłowe. W plwocinie wykryto obecność
paciorkowca zapalenia płuc (Streptococcus
pneumoniae).
Dyskusja. Zaburzenia układu immunologi-
cznego mogą dotyczyć limfocytów B (wytwa-
rzających immunoglobuliny) lub T (warunkują-
cych odporność komórkowozaleŜną). W tym
podręczniku dyskutowano jedynie humoralny
układ immunologiczny (rozdz. 58). Przypadek
przedstawiony w tym podrozdziale zademon-
strowano ze względu na dramatyczną utratę
odporności anty bakteryjnej (przeciwko pneu-
mokokom) występującej przy bardzo znacznym
spadku stęŜenia immunoglobulin osoczowych.
Fenotypowo była to anomalia immunologicz-
na, chociaŜ jej przyczyną był defekt genetyczny.
Wywiady rodzinne, obecność tylko kilku
krąŜących limfocytów B, bardzo znaczna redu-
kcja stęŜenia krąŜących immunoglobulin we
krwi oraz brak komórek plazmatycznych — to
wszystko potwierdziło rozpoznanie wstępne le-
karza domowego, Ŝe chodzi o agammaglobuli-
nemię sprzęŜoną z chromosomem X. Agam-
maglobulinemia sprzęŜona z chromosomem
X dotyczy chłopców w młodym wieku (podob-
nie jak DMD, przypadek 6) i jest raczej bardzo
rzadkim schorzeniem, bo stwierdzonym i opisa-
nym u zaledwie 200 chorych. Dokładny charak-
ter defektu nie jest znany, chociaŜ wiadomo, Ŝe
jest on sprzęŜony z chromosomem X. ChociaŜ
we krwi krąŜącej znajdowało się zaledwie kilka
limfocytów B, w szpiku kostnym liczba prolim-
focytów B (limfoblastów) była normalna. Jest
rzeczą interesującą, Ŝe po fuzji limfocytów B,
pochodzących od chorych zragammaglobułine-
mią, z komórkami szpiczakowymi myszy, po-
wstałe komórki hybrydowe wydzielają łańcu-
chy cięŜkie (H) i lekkie (L) ludzkich immuno-
globulin. Dowodzi to obecności w limfocytach
B genów strukturalnych dla łańcuchów H i L,
które z jakichś powodów nie ulegają ekspresji.
Przypadek 8. Cukrzyca typu I z kwasicą
ketonową (ryc. 62-8).
Klasyfikacja. Przyczyna choroby — niedo-
bór hormonu, brak insuliny.
Wywiady i badanie fizyczne. Do szpita-
la dziecięcego przyjęto 14-letnią dziewczynę
w stanie śpiączki. Matka podawała, Ŝe córka
czuła się dobrze jeszcze dwa tygodnie przed
przyjęciem, kiedy to zachorowała na wrzodzie-
jące zapalenie gardła i miała umiarkowaną
gorączkę. Od tego czasu córka straciła apetyt
i czuła się ogólnie źle. Kilka dni przed przyję-
ciem skarŜyła się na nadmierne pragnienie oraz
potrzebę kilkakrotnego wstawania w nocy, aby
oddać mocz. Lekarz domowy wyjechałz miasta,
zaś matka ociągała się z kontaktowaniem się
z innym lekarzem. W dniu przyjęcia dziecko
zaczęło wymiotować, było śpiące i trudne do
obudzenia. Ten stan był przyczyną zgłoszenia
się z dzieckiem na oddział nagłych przypadków
chorobowych. Przy badaniu stwierdzono, Ŝe
dziecko jest odwodnione, wykazuje zimną skórę
ora2 pogłębiony oddech (oddech Kmsmaula).
Ponadto powietrze wydechowe miało zapach
owoców. Ciśnienie tętnicze wynosiło 90/60, zaś
tętno 115 uderzeń na minutę. Dziecka nie udało
się obudzić. DyŜurujący internista rozpoznał
cukrzycę insulinozaleŜną (cukrzycę typu I) po-
wikłaną kwasicą ketonową ze śpiączką.
Wyniki badań laboratoryjnych zesta-
wiono poniŜej:
A. Badania osocza krwi
Glikemia 35 mmol/l (norma: 3,6-6,1 mmol/i)
p-Hydroksymaślan 13 mmol/l (norma:
< 0,25 mmo!/l)
Acetooctan 2,8 mmol/l (norma: < 0,2 mmol/l)
Wodorowęglany 5 mmol/l (norma: 24-28 mmol/l)
Mocznik 12 mmol/l (norma: 2,9-8,9 mmol/l)
+
StęŜenie H we krwi tętniczej 89 mmol/l {= pH
7,05),
(norma 34,7-45,5 nmol/l = pH 7,45-7,35}
Potas 5,8 mmol/l (norma: 3,5-5,0 mmol/l)
Kreatynina 160 jimol/i (norma 60-132 jimol/l).
8. Mocz
Glukoza + + + +
Ciała ketonowe ++ + +
Wyniki badań laboratoryjnych potwierdziły
więc rozpoznanie wstępne.
 BIOCHEMIA A CHOROBY / 863

Genetycznie uwarunkowana podatność na infek^s

wirusowe z następującym auł o immunologicznym
uszkodzeniem komórek 0 wysp trzustki

Zmniejszona synteza Insuliny

przez komórki p trzustki

Liczne następstwa

Przemiana węglowodanowa Przemiana tłuszczowa Przemiana białkowa Przemiana wodna

Spadek poboru glukozy Wzrost lipolizy Wzrost
przez niektóre komórki utleniania kwasów
tłuszczowych
Wzrost glukoneogenezy
Wzrost produkcji
Wzrost glikogenolizy
związków ketonowych
ł
Spadek synlezy białek potasowa i H
Wzrost katabolizmu Spadek napływu K+
białkowego do komórek
Utrata wody s powód owa
na diurezą osmotyczną
(glikozurią)
Kwasica spowodowana
wzmoŜoną produkcją
ciał ketonowych

Ryć. 62-8. Mechanizmy uczestniczące w powstawaniu kwasicy ketonowej u chorych na cukrzyce

insulinozaleŜną.

Leczenie. W leczeniu kwasicy ketonowej
u chorych na cukrzycę (DKA) najwaŜniejsze
znaczenie ma doŜylne podawanie insuliny i roz-
twofu fizjologicznego chlorku sodu. Chorej po-
dawano doŜylnie insulinę w ilości 10 IU na
godzinę wraz z 0,9% roztworem Nad Nie
podano natomiast glukozy do chwili obniŜenia
się glikemii poniŜej 13,8 mmol/1 (250 mg/dl).
Podawano równieŜ bardzo ostroŜnie chlorek
potasu, określając co godzinę kaliemię. Stałe
monitorowanie stęŜenia potasu w osoczu krwi
jest niezwykle waŜne w leczeniu DKA, zaburze-
nia bowiem bilansu potasowego są główną
przyczyną zgonu u tych chorych. Podawanie
wodorowęglanu nie jest stosowane rutynowo
i zarezerwowane tylko dla przypadków bardzo
cięŜkiej kwasicy ketonowej w przebiegu cuk-
rzycy.
Dyskusja. Dotychczas nie wyjaśniono do-
kładnie przyczyny cukrzycy typu I (insulinoza-
leŜnej). Jest ona najprawdopodobniej skutkiem
następującego łańcucha zjawisk. Chorzy z tym
typem cukrzycy wykazują genetycznie uwarun-
kowaną podatność sprzyjającą infekcjom wiruso-
wym. Infekcja oraz wywołana przez nią reakcja
zapalna najpewniej zmieniają antygenowość
błon komórek beta wysp trzustkowych inicjując
proces autoimmunologiczny, w którym uczest-
niczą zarówno przeciwciała cytotoksyczne, jak
i limfocyty T. Proces ten jest przyczyną rozległej
destrukcji komórek p i powstania cukrzycy
insulinozaleŜnej. Być moŜe czynnikiem zapo-
czątkowującym cukrzycę u chorej była wiruso-
wa infekcja przebyta kilka tygodni wcześniej
pod postacią wrzodziejącego zapalenia gardła.
Znaczna hiperglikemia, glikozuria, ketone-
mia i ketonuria potwierdziły rozpoznanie
DKA. Niskie pH krwi świadczyło o cięŜkiej
kwasicy spowodowanej wzmoŜoną produkcją
kwasu acetooctowego i betahydroksymasłowe-
go. Niskie stęŜenie wodorowęglanów i niskie
ciśnienie cząstkowe dwutlenku węgla (pCO2)
potwierdziły występowanie kwasicy metaboli-
cznej częściowo wyrównanej oddechowo (hiper-
wentylacją). Lekko podwyŜszone stęŜenia krea-
tyniny i mocznika w surowicy krwi mogły być
spowodowane nieco upośledzoną czynnością
nerek (uwarunkowaną hipoperfuzją nerek jako
następstwo hipowolemii), odwodnieniem oraz
zwiększonym katabolizmem białek. W DKA
często stwierdza się wzrost stęŜenia potasu
w osoczu krwi, spowodowany zmniejszonym
poborem tego elektrolitu przez komórki (uwa-
runkowanym brakiem insuliny).
Tak więc obraz kliniczny DKA jest odzwier-
ciedleniem zaburzeń gospodarki węglowodano-
wej, tipidowej i białkowej spowodowanych gwał-
townym spadkiem stęŜenia insuliny we krwi.
864 / ROZDZIAŁ 62
Przyczyny zaburzeń przemiany potasowej, wod-
nej i jonu H' występujące w DKA zestawione
w ryc. 62-8, Wzrost molalności osocza uwarun-
kowany hiperglikemią równieŜ uczestniczy
w powstawaniu śpiączki pojawiającej się w cięŜ-
kiej DKA.
Jest jasne, Ŝe racjonalne leczenie DKA zaleŜy
od dogłębnej znajomości mechanizmów działa-
nia insuliny.
PIŚMIENNICTWO
Connor JM, Ferguson-Smith MA: Essential Medical
Geneńcs, 2nd ed. Blackwell Sci Pubi, 1987.
Friedmann, T: Progress toward human gene therapy.
Science 1989;244;1275. Halliwell B (editor):
Oxygen Radicals and Tissue
Injury. Proceedings of an Upjohn Symposium,
1988. Harding, AE; The mitochondrial genome—
breaking
ttemagicdrcle.JV£Mg//Medl989;320:L341.(.This
^
issue contains 3 other articles on mitochondrial
DNA and human diseases.) Jennings RB,
Reimer KA: Pathobiology of acute
myocardial ischemia. Hosp Praa (Jan) 1989:24:89.
Koenig M, Monaco AP. Kunkel LM: The complete
seąuence of dystrophin predicts a rod-shaped cyto-
skeletal protein. Celi 1988;53:219. Lieber CS:
Biochemical and molecular basis of al-
cohol-induced injury io iiver and other tissues. New
Robbins SL, Kumar V: Basie Palhotogy, 4th ed. WB
SaundersCo, 1987. Rubin E, Farber, JL (editors):
Pathology, lst ed. JB
Lippincolt Co, 1988. Scriver CR, et at (editor): In:
The Metabotic Basis of
Inherited Disease. 6th cd. McGraw Hill Book Co,
1989. The Merck Manuał, 15th ed. Merck, Sharp &
Dohme,
19S7. Toruń B, Viteri FE: In: Modern Mutrition in
Health and Disease. 7th ed, Shils ME, Young VR
(editors). Lea & Febiger, 1988. Vogel F,
Motulsky AG: Human Cenetics, 2nd ed.
Springer-Verlag, 1986. Weatheralt DJ: The New
Genetics and Clinicał Prac-
tke, 2nd ed. Oxford Unrv Press, 1985.
Erytrocyty i leukocyty
Robert K. Murray, MD, PhD
WPROWADZENIE
Krew składa się z osocza i róŜnych rodzajów
komórek. Niektóre białka osocza opisane są
w rozdz. 58. W niniejszym rozdziale omówione
zostaną głównie biochemiczne cechy krwinek
czerwonych (ery trocytów) ijednej grupy krwinek
białych (leukocytów), a mianowicie granulocy-
tów oboje, tnochłonnych (neutrofili). Krwinki białe
dzielą się na 3 grupy: granulocyty, monocyty i
limfocyty. Granulocyty (zwane równieŜ leuko-
cytami o wielopostaciowym jądrze, poniewaŜ
ich jądro jest wieiopłatowe) zawierają liczne
lizosemy i ziarnistości (pęcherzyki wydzielni-
cze) i dzielą się na 3 klasy. Krwinki naleŜące do
tych klas (granulocyty obojętnochłonne — neu-
trofile, granulocyty zasadochlonne — bazofile
i granulocyty kwasochlonne — eozynofile) róŜ-
nią się między sobą budową i powinowactwem
ziarnistości do barwników. Granulocyty obojęt-
nochionne fagocytują bakterie i odgrywają głó-
wną rolę w ostrych procesach zapalnych. Gra-
nulocyty zasadocMonne, które przypominają
komórki tuczne (mastocyty), zawierają histami-
nę i heparynę oraz biorą udział w niektórych
rodzajach nadwraŜliwości. Granulocyty kwaso-
chłonne uczestniczą w reakcjach alergicznych
i odpowiedzi ustroju na zakaŜenia pasoŜytnicze.
Monocyty są prekursorami makrofagów, które
podobnie jak granulocyty obojętnochłonne biorą
udział w fagocytozie. Limfocyty dzielą się na
limfocyty B i T. Limfocyty B wytwarzają prze-
ciwciała (p. rozdz. 58). Limfocyty T odgrywają
rolę w róŜnych formach odporności komór-
kowozaleŜnej, takich jak zabijanie komórek
zakaŜonych wirusami t niektórych komórek
nowotworowych. Szczegóły tych zjawisk moŜna
znaleźć w podręcznikach immunologii. Gra-
nulocyty obojętnochłonne i limfocyty stanowią
55 — Bfodicoiia
63
dominujące ilościowo grupy krwinek białych
obecnych we krwi w warunkach prawidłowych.
Udział płytek krwi w fefzepnięciu został omó-
wiony w rozdz. 58 i nie będzie przedstawiony
w niniejszym rozdziale. RóŜnicowanie komórek
krwi z komórki pnia (macierzystej komórki
multipotencjalnej) jest waŜnym zagadnieniem,
które jest tylko skrótowo omówione w niniej-
szym rozdziale. Bardziej szczegółowe przedsta-
wienie moŜe Czytelnik znaleźć w podręcznikach
histologii, biologii komórkowej lub hemato-
logii.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Komórki krwi są intensywnie badane, ponie-
waŜ moŜna je łatwo uzyskać, pełnią liczne
funkcje biologiczne i biorą udział w wielu
procesach chorobowych. Budowa i czynność
hemoglobiny (Hb), porfirie, Ŝółtaczka i aspekty
gospodarki Ŝelazem zostały omówione w po-
przednich rozdziałach. Zmniejszenie liczby
krwinek czerwonych i zawartej w nich Hb jest
przyczyną niedokrwistości (anemii): waŜnej i nie-
jednolitej grupy schorzeń, przy czym niektóre
rodzaje niedokrwistości są często spotykane
w praktyce klinicznej. Wiele układów grupo-
wych krwi obecnych w błonie erytrocytów i in-
nych komórek krwi ma szczególnie istotne
znaczenie w przetaczaniu krwi i przeszczepianiu
tkanek. Tabela 63-1 zawiera przyczyny licz-
nych, waŜnych chorób dotyczących krwinek
czerwonych; niektóre z nich są omówione w tym
rozdziale, a pozostałe przedstawione w innych
częściach ksiąŜki. Zapaleniem moŜe być objęty
kaŜdy narząd organizmu. Granulocyty obojęt-
nochłonne odgrywają główną rolę w ostrym
zapaleniu, a inne leukocyty, np. limfocyty od-
866 / ROZDZIAŁ 63

Tabela 63-1. Zestawienie przyczyn wybranych waŜnych chorób dotyczących erytrocytów

Choroba Wyłączna tub główna przyczyna

Niedokrwistość z niedoboru Ŝela- Niedostateczna podaŜ lub nadmierna utrata Ŝelaza

za
Methemoglobinemia Nadmierna podaŜ utleniaczy (róŜne związki chemiczne lub leki)
Genetycznie uwarunkowany niedobór układu zaleŜnej od NADH
reduktazy methemoglobiny

Niedokrwistość Zmiana kodonu 6 odpowiedzialnego za syntezę łańcucha p-hemo-

sierpowata globiny, tj. zastąpienie trypletu GAG przez GTG, co powoduje za-
stąpienie reszty waliny resztą kwasu glutaminowego
K-Talasemie Mutacje genów syntezy a-globiny, głównie nierównomierne cros-
sing-over lub duŜe oderwania, a rzadziej obecność kodu nonsensow-
nego lub mutacje zmiany fazy odczylu
p-Talasemie Rozliczne mutacje genu syntezy (3-globiny, w tym oderwania, kod
nonsensowny, mutacje, zmiany fazy odczytu i inne zmiany budowy
genu (np. miejsce „splicingu", mutacje genu pro motorów eg o)
NiedokrwistOŚci
megaloblastyczne
Niedobór Zmniejszone wchłanianie witaminy B^ wywołane niedoborem czyn-
witaminy B^ nika wewnętrznego wydzielanego przez komórki okładzinowe Ŝołądka
Niedobór kwasu Zmniejszona podaŜ, upośledzone wchłanianie lub zwiększone-zapo-
foliowego trzebowanie (np. w ciąŜy) folianów
Dziedziczna Niedobór ilościowy lub zaburzona budowa spektryny
sferocytoza
Niedobór RóŜnorodne mutacje genu dla G6PD, sprzęŜonego z chromosomem X;
dehydrogenazy g najczęściej mutacje punktowe
lukozo - 6 -fosforan u
Niedobór kinazy Prawdopodobnie róŜnorodne mutacje genu odpowiadającego za
pirogronianowej (PK) syntezę izoenzymu erytrocytarnego (R) PK

grywają rolę w zapaleniach przewlekłych. Biała- ERYTROCYT CECHUJE SIĘ

czki, określane jako złośliwe nowotwory tkanek
wytwarzających krew, mogą dotyczyć komórek
prckursorowych kaŜdej głównej grupy krwinek
białych. Najczęściej spotykanymi ich rodzajami
są ostre i przewlekłe białaczki szpikowe, doty-
czące komórek prekursorowych granulocytów
obojętnochłonnych oraz ostre i przewlekle bia-
łaczki iimfatyczne. ZłoŜona chemioterapia opa-
rta na stosowaniu kombinacji róŜnych czyn-
ników chemioterapeutycznych, z których kaŜdy
działa na jeden lub wiele biochemicznych punk-
tów uchwytu, jest znacznie skuteczniejsza w le-
czeniu wielu typów białaczek.
Zrozumienie roli krwinek czerwonych i bia-
łych w stanach zdrowia r choroby wymaga
wiedzy o licznych podstawowych aspektach ich
metabolizmu.
UPROSZCZONĄ BUDOWĄ I FUNKCJĄ
Główne czynności erytrocytów są względnie
proste i obejmują dostarczanie tlenu do tkanek
i pomocy w wydalaniu dwutlenku węgla oraz
protonów wytwarzanych ix metabolizmie tkan-
kowym. Tak więc ma on znacznie uproszczoną
strukturę niŜ większość komórek ludzkiego or-
ganizmu, a zbudowany jest z błony komór-
kowej, która otacza roztwór Hb (białko to
stanowi 95% wszystkich białek wewnątrzko-
mórkowych erytrocytu). Erytrocyt nie ma ta-
kich organelli komórkowych, jak mitochondria,
lizosomy lub aparat Golgiego. Ludzkie krwinki
czerwone, podobnie jak erytrocyty większości
zwierząt, pozbawione są jądra komórkowego.
Nie są one jednak metaboiieznie obojętne. ATP

jest syntetyzowany w procesie glikolizy i stano-
wi to waŜny proces, który ułatwia krwince
utrzymanie kształtu dwuwklęsłego, a takŜe ułat-
wia regulację transportu jonów (np. przy udzia-
le Na+/Kł"-ATP-azy i białek wymiany anionów,
p. dalej) oraz ułatwia transport wody z i do
komórki. Dwuwklęsly kształt zwiększa stosunek
powierzchni do objętości krwinki i w ten sposób
sprzyja wymianie gazów. Krwinka czerwona
zawiera składniki cjjfoszkieletu (p. niŜej), które
odgrywają waŜną rolę w utrzymaniu kształtu
erytrocytu.
Około 2 min erytrocytów dostaje się do
krąŜenia w kaŜdej sekundzie
Prawidłowa liczba erytrocytów u dorosłych, mę-
Ŝczyzn wynosi 4,6—6,2 mln/ul (4,6—6,2 • 10lz/l),
a odpowiednia wartość dla kobiet wynosi
4,2—5,4 mln/ul (4,2—5,4-1012/0- Całkowita
liczba erytrocytów krąŜących wynosi ok. 2,5 x
1013. Prawidłowa zawartość Hb we krwi
męŜczyzn wynosi 14—18 g/dl (8,7—11,2 mmol/1),
a dla kobiet wartość ta wynosi 12—-16 g/dl
(7,5—9,5 mmol/1). Wartość hematokrytowa, tj.
względny stosunek objętości krwinek czerwo-
nych do krwi pełnej wynosi dla męŜczyzn
42—52% (0,42—0,521/1), a dla kobiet 37-^7%
(0,37—0,47 1/1). Czas Ŝycia prawidłowego eryt-
rocytu wynosi 120 dni, co oznacza, Ŝe codzien-
nie jest wymieniane nieco mniej niŜ 1% całej
liczby krwinek (200 bln dziennie lub 2 min na
sekundę). Pojawiające się w krąŜeniu nowe
erytrocyty zawierają jeszcze rybosomy i skład-
niki siateczki śródplazmatycznej. Kwas rybo-
nukleinowy (RNA) rybosomów moŜna wykryć
za pomocą odpowiedniego barwienia (np. błęki-
tem krezolowym), a komórki te określa się jako
retykulocyty. W warunkach prawidłowych sta-
nowią one ok. 1% wszystkich erytrocytów.
Czas Ŝycia krwinek czerwonych moŜe ulec dra-
matycznemu skróceniu w róŜnych rodzajach
niedokrwistośri hemolitycznych. Liczba retyku-
locytów jest wtedy znacznie zwiększona, ponie-
waŜ szpik próbuje wyrównać szybki rozpad
Multipotencjalna , DFUC ""* r CrU C
komórka pnia '
Ryc. 63-1. Znacznie uproszczony schemat róŜnicowania się komórek pnia do krwinek czerwonych, BFU-
E=burst forming unit - erythroid; CFU-E=colony forming unit - erythroid; Epo=erytropoetyna; GM-
CSF=czynnik pobudzający granulocyty i makrofagi; IL-3=interleukina 3.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 867
krwinek przez wzrpst wydzielania nowych, mło-
dych krwinek do krąŜenia.
Erytropoetyna reguluje wytwarzanie
erytrocytów
Ludzka erytropoetyna (Epo) jest glikoprotei-
ną zbudowaną z 166 reszt aminokwasowych
(masa cząsteczkowa ok. 34000). Jej stęŜenie
w osoczu oznacza się metodami radioimmuno-
logicznymi. Jest ona głównym czynnikiem regu-
lującym u człowieka tworzenie krwinek czer-
wonych. Wyodrębniono cDNA kodujący Epo
i określono jego sekwencje. Epo jest wytwarza-
na głównie przez nerki i uwalniana, w od-
powiedzi na niedobór tlenu, do strumienia krwi,
którym dostaje się do szpiku kostnego. Tam
dochodzi do oddziaływania Epo z komórkami
prekursorowymi krwinek czerwonych przez
swoisty receptor. Receptor ten jest białkiem
śródbłonowym zbudowanym z 2 podjednostek
i licznych składników niebiałkowych. MoŜe być
on kinazą tyrozynową, ale nie zostało to ostate-
cznie ustalone. Nie zostały równieŜ zidentyfiko-
wane związki biorące udział w dalszym przeka-
zywaniu sygnału receptorowego oraz swoiste
geny w komórkach docelowych. Epo działa na
komórkę prekursorową krwinek czerwonych
znaną jako jednostka erytroidalna rozrastająca
się (burst fonning unit - erythroid; BFU-E)
powodując jej proliferację i róŜnicowanie. Do-
datkowo, Epo działa na dalszy prekursor eryt-
rocytów znany jako jednostka erytroidalna
tworząca kolonie (colony forming unit - eryth-
roid; CFU-E) takŜe powodując jego proliferację
i róŜnicowanie się. Do tego działania Epo
wymaga współdziałania z innymi czynnikami
(np. interleukina 3 i podobnymi do insuliny
czynnikami wzrostu, p. ryc. 63-1).
Uzyskanie cDNA dla Epo umoŜliwiło produ-
kcję znacznych ilości tego hormonu i wykorzys-
tanie go do badań i celów leczniczych. Uprzednio
wyodrębniono jedynie bardzo małe ilości tego
białka z moczu. Głównym zastosowaniem re-
kombinowanej Epo (rEpo) jest leczenie niektó-
r r
*" r r °^" ""'° ____ ■» Dodała krwinka
erytrocytu ^^ czerwona
868 / ROZDZIAŁ 63
rych rodzajów niedokrwistości, takich jak niedo-
krwistość spowodowana niewydolnością nerek.
WIELE CZYNNIKÓW WZROSTU
REGULUJE WYTWARZANIE
LEUKOCYTÓW
W ostatnich latach wykryto, poza Epo, duŜą
liczbę hentopoetycznych czynników wzrostu. Ba-
dania te rozszerzyły wiedzę o róŜnicowaniu się
komórek krwi, dostarczyły czynników, które
mogą być uŜyteczne w leczeniu i pomagają
zrozumieć nieprawidłowy wzrost komórek krwi
(np. zachodzący w białaczkach). Podobnie jak
Epo, większość wyodrębnionych czynników jest
glikoproteinami, są one bardzo aktywne in vivo
oraz in vitro, oddziałują z komórkami docelo-
wymi przez swoiste receptory błony komór-
kowej oraz układ wewnątrzkomórkowego prze-
noszenia sygnału receptorowego zmieniając
ekspresje genów. Docelowe działanie na ekspre-
sję genową powoduje róŜnicowanie się komó-
rek. Wiele z nich uzyskano drogą klonowania,
co pozwoliło na ich produkcję we względnie
duŜych ilościach. Dwa z tych czynników są
szczególnie interesujące; czynnik pobudzający
tworzenie kolonii granulocytów (granulocyte co-
lony-stimulating factor. G-CSF) i czynnik pobu-
dzający tworzenie kolonii grsinuloc ytowo-makro-
fagowych (granulocyte-macrophage colony-sti-
mulating factor; GM-CSF). G-CSF jest względ-
nie swoistym czynnikiem działającym na granu-
locyty obojetnochłonne. GM-CSF działa na
róŜne komórki progenitorowe i pobudza granu-
iocyty obojętnochłoBąe, makrofagi i granulocy-
ty kwasochłonne. Zmniejszone wytwarzanie
granulocytów obojętnochłonnych określa się
jako neutropcnię. Występuje ona szczególnie
często u pacjentów leczonych chemioterapeuty-
kami lub u osób po przeszczepie szpiku. U ta-
kich pacjentów mogą występować niebezpiecz-
ne zakaŜenia. G-CSF podaje się takim chorym
w celu stymulacji wytwarzania granulocytow
obojętni (chłonnych. Niektóre badania wskazują,
Ŝe jest on skuteczny. Jednym z czynników
wymagających rozwaŜenia jest podawanie G-
CSF pacjentom, u których wystąpiła neu-
tropenia spowodowana leczeniem białaczki.
Podawany czynnik G-CSF moŜe pobudzać
wzrost komórek białaczkowych. Ostatnie bada-
nia wskazują, Ŝe zjawisko tonie występuje, jeŜeli
dawki G-CSF są małe, mimo to nadzór nad
chorymi musi być wzmoŜony.
ERYTROCYT MA WYJĄTKOWY, ALE
WZGLĘDNIE PROSTY METABOLIZM
W tabeli 63-2 przedstawiono róŜne aspekty
metabolizmu erytrocytu, a wiele z nich omówio-
no w innych rozdziałach.
Erytrocyt ma w błonie komórkowej
układ przenoszący glukozę
Stopień wnikania glukozy do erytrocytów jest
znacznie większy niŜ wynikałoby to z prostej
dyfuzji. Jest to raczej przykład ułatwionej dyfuzji
(p. rozdz. 43). Swoiste białko biorące udział
w tym procesie nazywane jest przenośnikiem
glukozy lub permeazą glukozową. Niektóre jego
właściwości zestawiono w tab. 63-3. Szczególnie
waŜny jest proces wnikania glukozy do eryt-
rocytów, poniewaŜ stanowi główne źródło ener-
gii dla tych komórek. Z tkanek wyodrębniono
5 odmiennych, chociaŜ zbliŜonych do siebie
rodzajów białek przenoszących glukozę.
W przeciwieństwie do białka z erytrocytów,
niektóre z nich wykazują zaleŜność od insuliny
(np. białka obecne w mięśniach i tkane? tłusz-
czowej). Szczególnie te ostatnie budzą duŜe
zainteresowanie, poniewaŜ upośledzenie prze-
mieszczania tych białek ze skupisk wewnątrz-
komórkowych do błony komórkowej komórek
mięśni szkieletowych moŜe tłumaczyć mecha-
nizm oporności na insulinę stwierdzany u cho-
rych z cukrzycą niezaleŜną od insuliny (p. rozdz.
52).
W retykulocytach zachodzi synteza
białek
Dojrzały erytrocyt nie ma zdolności syntezy
białek. Czynne w tym procesie są natomiast
retykulocyty. Po wejściu do krąŜenia, tracą one
organelle wewnątrzkomórkowe (rybosomy, mi-
tochondria itp.) i w ciągu 24 h, stając się
młodymi erytrocytami, tracą zdolność do syn-
tezy białek. Wyciąg z retykulocytów królika
(uzyskanych przez podanie zwierzęciu fenylo-
hydrazyny, która powoduje cięŜka niedokrwis-
tość hcmolityczną, co prowadzi do prawie cał-
kowitego zastąpienia erytrocytów przez retyku-
locyty) jest powszechnie uŜywany jako układ
syntezy białek in vitro. Endogenny mRNA,
obecny w retykulocytach, zostaje rozłoŜony za
pomocą nukleazy, której aktywność jest później
zahamowana przez dodanie jonów wapnio-
wych. Układ ten następnie jest programowany
przez dodanie oczyszczonego mRNA lub wy-
 ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 869

Tabela 63-2. Zestawienie istotnych aspektów metabolizmu erytrocytu .

Erytrocyt pozostaje w silnej zaleŜności od glukozy jako źródła energii; błona komórkowa erytrocytów
zawiera białka transportujące glukozę o wysokim powinowactwie do glukozy
Glikoliza, w wyniku której powstają mleczany, jest źródłem powstawania ATP
ATP nie powstaje w wyniku losforylacji oksydacyjnej, poniewaŜ erytrocyt nie ma mitochondriów
Erytrocyt ma zespół układów transportujących, co pozwala mu utrzymywać równowagę wodno-
- elektrolitową
Wytwarzanie 2,3-bisfbsfoglicerynianu w reakcjach ściśle związanych z glikoliza jest waŜnym czynnikiem
regulującym zdolność Hb do przenoszenia tlenu
W erytrocycie zachodzą przemiany cyklu pentozo-fosforanowego (ok. 5-10% całkowitej ilości wchłonię-
tej glukozy jest w ten sposób metabolizowane), który wytwarza NADPH. Częstą chorobą jest niedokrwis-
tość hemolityczna wywołana niedoborem aktywności dehydrogenazy glukoz o-6-fosforanowej
W metabolizmie erytrocytu istotną rolę odgrywa zredukowany glutation (GSH), częściowo przeciw-
działający aktywności potencjalnie toksycznych nadtlenków. Krwinka czerwona moŜe wytwarzać GSH
przez redukcję utlenionego glutationu (GSSG), a proces ten wymaga NADPH
śelazo w Hb musi pozostawać w postaci Ŝelazawej; jony Ŝelazowe są redukowane do Ŝelazawych
w wyniku działania zaleŜnego od NAOH układu reduktazy methemoglobiny przy udziale reduktazy
cytochromu t>5 i cytochromu b5
Wytwarzanie glikogenu, kwasów tłuszczowych, białek i kwasów nukleinowych nie zachodzi w krwince
czerwonej, choć niektóre lipidy (np. cholesterol) obecne w błonie komórkowej erytrocytu mogą ulegać
wymianie z analogicznymi lipidami osocza
Erytrocyt zawiera liczne enzymy metabolizmu nukleotydów (np. deaminazę adenozynową, nukleotydazę
pirymidynową i kinazę adenylanową); niedobór tych enzymów moŜe być przyczyną niektórych postaci
niedokrwistości hemolitycznej
Kiedy erytrocyt kończy swoje Ŝycie, globina jest rozkładana do aminokwasów, które są powtórnie
zuŜywane przez organizm, Ŝelazo zostaje uwolnione z hemu i powtórnie zuŜytkowane, a składowe
czteropirolowe hemu ulegają przekształceniu w bilirubinę, która jest głównie wydalana drogą jelit za
pośrednictwem Ŝółci

Tabela 63-3. Niektóre właściwości biaika transportującego glukozę zawartego w błonie komórkowej
erytrocytów
Stanowi ok. 2% białek błony komórkowej krwinki czerwonej
Cechuje się swoistością w stosunku do glukozy i D-heksoz (L-heksozy nie są przenoszone)
Przy fizjologicznym stęŜeniu glukozy we krwi {ok. 5mmol/l) białko transportujące pracuje w stanie ok. 75%
jego Vmajt; moŜe ulegać wysyceniu i moŜe być hamowane przez niektóre analogi strukturalne glukozy
Dotychczas wyodrębniono 5 róŜnych białek transportujących glukozę obecnych w tkankach ssaków,
białko erytrocytów jest jednym z nich
Białko nie jest zaleŜne od insuliny w przeciwieństwie do analogicznych białek transportujących obecnych
w mięśniach lub tkance tłuszczowej
Ustalono pełny skład aminokwasowy (492 reszt aminokwasowych) białka transportującego Białko ma
zdolność przenoszenia glukozy równieŜ jeŜeli jest umieszczone w sztucznych liposomach Szacuje się,
Ŝe zawiera ono 12 przezbłonowych fragmentów o budowie helikalnej
Działanie białka transportującego polega na wytwarzaniu bramkowanych kanałów w błonie komórkowej,
które umoŜliwiają przemieszczanie się glukozy; kanały zaleŜą konformacyjnie od obecności glukozy i mogą
zmieniać się szybko (ok. 900 razy na sekundę)
870 / ROZDZIAŁ 63
ciągu z całych komórek zawierającego mRNA,
a radioaktywne białka są syntetyzowane w obe-
cności 3SS-L-metioniny lub innych aminokwa-
sów znakowanych izotopami radioaktywnymi.
Wytwarzane w tym układzie białka radioaktyw-
ne są rozdzielane za pomocą elektroforezy SDS-
PAGE i wykrywane autoradiograficznie.
Dysmutaza ponadtlenkowa, katalaza i
glutation chronią krwinki czerwone
przed obciąŜeniem i uszkodzeniem
tlenowym.
W trakcie przemian zarówno w komórkach
krwi, jak i w większości innych tkanek powstaje
wiele si\nych utleniaczy. NaleŜą do nich anion
ponadtlenkowy O?, nadtlenek wodoru
(H2O3), rodniki nadtlenkowe (ROO") i rodnik
hydroksylowy (OH"). Ostatni z nich jest szcze-
gólnie aktywną cząsteczką i moŜe reagować
z białkami, kwasami nukleinowymi, lipidami
i innymi cząsteczkami, co prowadzi do zmian
strukturalnych i uszkodzenia tkanek. Reakcje
zestawione w tab. 63-4 odgrywają istotną rolę
w wytwarzaniu i unieczynnianiu utleniaczy.
Zostaną one po kolei omówione.
Ponadtlenki (reakcja 1) są wytwarzane w eryt-
rocytach w wyniku autooksydacji Hb do met Hb
(ok. 3% Hb w ludzkich erytrocytach ulega
autooksydacji w ciągu doby). W pozostałych
tkankach są one wytwarzane w wyniku działa-
nia takich enzymów, jak reduktaza cytochromu
P-450 i oksydaza ksantynowa. Granulocyty
Tabela 63-4. ReakcjŚtnajace znaczenie w
(1) Powstawanie ponadtlenków (jako
produktów róŜnych reakcji)
(2) NADPH-oksydaza
(3) Dysmutaza ponadtlenkowa
(4) Katalaza
(5) Mieloperoksydaza
(6) Peroksydaza glutationowa
(selenozaleŜna)
(7) Reakcja Fentona
(8) Katalizowana przez Ŝelazo reakcja Ha-
bera-Weissa
0) Dehydrogenaza glukozo-6-fosforano-
wa (G6PD)
(10) Reduktaza glutationowa
obojętnochłonne pobudzone przez kontakt
z bakteriami ulegają eksplozji oddechowe] (patrz
niŜej) i wytwarzają ponadtlenki w reakcji katali-
zowanej przez oksydazę NADPH (reakcja 2).
Ponadtlenek samoistnie ulega przekształceniu
w H2O2 i O2, a reakcja ta moŜe zostać bardzo
przyspieszona w wyniku działania enzymu dys-
mutazy nadtlenkowej (reakcja 3), Nadtlenek
wodoru ulega dalszym przemianom. Enzym
katala/a, występujący w wielu rodzajach komó-
rek, katalizuje rozpad nadtlenku wodoru do
H2O i O2 (reakcja 4), Granulocyty obojętno-
chłonne zawierają wyjątkowy enzym — mielo-
peroksydazę, dzięki której z HZO2 i halogenków
powstają kwasy podhalogenawe (reakcja 5). To
zagadnienie zostanie omówione poniŜej. Zawie-
rający selen enzym peroksydaza glutationowa (p.
rozdz. 22) moŜe f5wn1eŜ"działać na zredukowa-
ny glutation (GSH) i H2O2, w wyniku cz£go
po_wstaje utleniony glutation^XGSSG]ULH<>Q
(reakcja 6). Wspomniany enzym moŜe uŜyt-
kować takŜe nadtlenki jako substraty. OH'
i OH" mogą powstawać w nieenzymatycznej
reakcji katalizowanej przez jony Fe2+ (reakcja
Fentona, reakcja 7). O2 i H2O2 są substratami w
katalizowanej przez Ŝelazo reakcji Habera--
Weissa (reakcja 8), w wyniku której równieŜ
powstają OH' i OH". Ponadtlenek moŜe uwal-
niać jony Ŝelazowe z ferrytyny. Tak więc, pro-
dukcja OH" moŜe być jednym z mechanizmów
uszkadzających tkanki w stanach nadmiaru Ŝe-
laza (np. w hemosyderozie).
obciąŜeniu tlenowym komórek krwi i tkanek
02 + B - Cli
+
2O2 + NADPH -» 20; + NADP< + H
+
0i + < 32+2H -» H2O2 + O2
H2O2 -* 2H 2O + O 2
H2O2 +■ X- + H + -* HOX + H 2 0
(X=CI ", Br, SCIM-)
2GSH + R-O-OH -» GSSG + H 2 O + ROH
Fe2+ -+ H2O -> Fe3+ + OH- + OH"
O2 + H 2O 2 -> O 2+ OH- + OH"
ł
G6P NADP + -» 6-fosfoglukonian + NADPH + H +
+
GSSG + NADPH + H + -> 2GSH + NADP+

Związki i reakcje chemiczne mogące uwalniać
loksyczrie postacie tlenu są określane jako pro-
utleniacze. Z drugiej strony, związki i reakcje
chemiczne usuwające te postacie tlenu, „zmiata-
jące" je, zmniejszające ich tworzenie lub prze-
ciwdziałające ich działaniu określane są jako
przeciwu tleni acze (antyoksydanty). Zalicza się
do nich takie 2wiązki chemiczne, jak NADPH,
GSH, kwas askorbinowy i witaminę E. W pra-
widłowej komórce występuje równowaga mię-
dzy proutleniaczami a przeciwu tleni aczami.
Równowaga ta moŜe być zaburzona na rzecz
proutleniaczy, kiedy powstawanie toksycznych
postaci tlenu znacznie wzrośnie (np. po wpro-
wadzeniu niektórych związków chemicznych
lub leków) lub gdy zawartość aniyoksydantów
znacznie się zmniejszy (np. po unieczynnieniu
enzytnów biorących udział w usuwaniu toksycz-
nych postaci tlenu lub w warunkach obniŜonej
zawartości wymienionych przedwutleniaczy).
Stan taki nazywamy obciąŜeniem (stresem) tle-
nowym i jeŜeli jest on nasilony lub trwa dłuŜej,
moŜe być przyczyną powaŜnych uszkodzeń ko-
mórki.
Postacie tlenu są obecnie uwaŜane za waŜny
czynnik powodujący uszkodzenie komórek (np,
w wyniku podawania róŜnych trujących sub-
stancji chemicznych lub niedokrwienia) niekie-
dy prowadzący do śmierci komórki. Pośrednim
dowodem takiego działania tlenu jest ochronne
oddziaływanie dysmutazy ponadtlenkowej lub
katalazy w zapobieganiu uszkodzenia komórek
w stanach wyŜej opisanych.
Niedobór dehydrogenazy glukozo-6-
fosforanowej jest częstą w niektórych
obszarach i waŜną przyczyną
niedokrwistości hemolttycznej
NADPH, który powstaje w cyklu pentozowo-
-fosforanowym w reakcji katalizowanej przez
dehydrogennzę glukozo-6-fosforattową (tab. 63--
4, reakcja 9) enzym, którego synteza dziedziczy
się w sprzęŜeniu z chromosomem X, odgrywa
główną rolę w utrzymaniu równowagi czyn-
ników redukujących w krwince czerwonej i in-
nych komórkach, takich jak hepatocyty. Ponie-
waŜ cykl pentozowo-fosforanowy jest wyłączną
drogą powstawania NADPH w erytrocycie, jest
ona bardzo podatna na uszkodzenia wywołane
przez utleniacze, jeŜeli dochodzi do upośledze-
nia cyklu pentozowo-fosforanowego (np. w wy-
niku niedoboru enzymów). Jedną z funkcji
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 871
NADPH,jest, redukowanie GSSG do GSH.
Reakcja katalizowana jest przez reduktazę glu-
Tationową (reakcja 10). Niedobór aktywności
dehydrogenazy glukozo-6-fosfo ran owej w wy-
niku mutacji jest bardzo częsty w niektórych
częściach świata (np. w Afryce równikowej,
okolicach Morza Śródziemnego, niektórych
częściach Azji, u Murzynów w Ameryce Północ-
nej). Jest on najczęściej spotykaną enzymopatią,
czyli chorobą spowodowaną przez zmiany en-
zymów. Wykazano ponad 300 genetycznie uwa-
runkowanych odmian wspomnianego enzymu.
Obecność nieprawidłowych odmian dehydroge-
nazy glukozo-6-fosforanowej stwierdza się co
najmniej u 100 min ludzi. Powoduje to chorobę
określaną jako niedokrwistość hemotityczną.
SpoŜywanie bobu (Kica faba) przez osoby
z niedoborem aktywnego enzymu powoduje
wystąpienie napadów niedokrwistości hemoli-
tycznej (najprawdopodobniej dlatego, Ŝe bób
zawiera silne utleniacze). Ponadto liczne leki
(np. przeciwzimniczy lek prymachina — Prima-
quine) (tzw. niedokrwistość hemolityczna uwa-
runkowana prymachina) lub sulfonamidy oraz
inne czynniki chemiczne (np. naftalen) mogą
wywoływać napady, poniewaŜ ich zaŜycie po-
woduje wytwarzanie H2O2 lub O~^. W warun-
kach prawidłowych H2O2 jest rozkładany przez
katalazę i peroksydazę glutationową (tab. 63-4,
reakcje 4 i 6). Ostatnia z tych reakcji prowadzi
do powstania GSSG. GSH jest regenerowany
z GSSG w wyniku działania enzymu reduktazy
glutationowej, której działanie zaleŜy od do-
stępności NADPH (reakcja 10). Krwinki czer-
wone osób, u których występuje niedobór ak-
tywności dehydrogenazy glukozo-6-fosforano-
wej, nie mogą wytwarzać dostatecznych ilości
NADPH do regeneracji GSH z GSSG. To
z kolei upośledza zdolność krwinek do unie-
czynniania H2OZ i rodników tlenowych. Związki
te mogą powodować utlenienie krytycznych
grup SH w białkach i prawdopodobnie powo-
dować peroksydację Lipidów błony krwinki czer-
wonej, co prowadzi do lizy krwinek. Utlenienie
niektórych grup SH w Hb powoduje wytrącanie
się tego białka wewnątrz erytrocytów i tworze-
nie się ciałek Heinza, które stwierdza sie po
wybarwieniu na purpurowo za pomocą fioletu
krezylowego. Obecność ciałek Heinza wskazu-
je, Ŝe krwinki czerwone znajdują się w stanie
obciąŜenia (stresu) tlenowego. Rycina 63-2 ze-
stawia łańcuch przyczynowy zaburzeń występu-
jących u chorych na niedokrwistość hemolitycz-
na.
872 / ROZDZIAŁ 63
Mutacje genu kodującego G6PD
ObniŜona aktywność G6PD
ObniŜona zawarto&ć NADPH
ObniŜona regeneracja GSH z GSSG przez reduktazę
glutationowa (Która wymaga udziatu NADPH)
Utlenianie grup SH Hb (tworzenie ciatek Heinza) i biatek
błony w wyniku zmniejszonej zawartości GSH i wzrosiu
zawartości wewnątrzkomórkowych utleniaczy (np. 0^, co
prowadzi do zmiany struktury ttony I wzrosiu
podatności na strawienie przez makrotagi (moŜliwe Jest
równieŜ uszkodzenie lipidfiw błony przez nadtlenki)
Hemoliza
Rvc. 63-2. Podsumowanie prawdopodobnych
zjawisk powodujących niedokrwistość hemolitycz-
ną w wyniku niedoboru aktywności dehydrogena-
zy glukozo-6-fosforanowej (G6PD),
Met hemoglobin a nie bierze udziału w
przenoszeniu tlenu
Jony Ŝelazawe z Hb są podatne na utlenienie
przez ponadtlenki i inne utleniacze, w wyniku
czego powstaje metHb, która nie posiada zdol-
ności przenoszenia tlenu, W warunkach prawid-
łowych tylko bardzo mała ilość metHb znajduje
się we krwi, poniewaŜ krwinka czerwona ma
skuteczny układ redukujący jony Ŝelazowe
Fe3 k do Ŝelazawych Fe^+ (układ reduktazy
NADH-cytochrom b; met hemoglobina) Układ
ten składa się z NADH (wytwarzanego w proce-
sie glikolizy), flawofstpteiny nazwanej reduk-
tazą cytochromu b; (zwanej takŜe reduktazą
metHb) i cytochromu b;. Jony Ŝelazowe Fes +
metHb są redukowane do Ŝelazawych Fe2 +
w wyniku działania zredukowanego cytochro-
mu bj!
Zredukowany cytochrom b; jest następnie rege-
nerowany w wyniku działania reduktazy cyto-
chromu b ;:
+
Cyt b, „,, + NADH^Cyt b5 M + NAD+ + H
Methemoglobinemia moŜe być
wrodzona lub nabyta f
Methemoglobinemia moŜe być podzielona na
wrodzoną i nabytą. Ta ostatnia jest spowodowa-
na spoŜyciem licznych leków lub związków
chemicznych. śaden z rodzajów met hemoglobi-
nemii nie występuje często, ale lekarz powinien
być świadomy moŜliwości pojawienia się u cho-
rego tego schorzenia. Wrodzona postać met-
hemoglobinemii zwykle jest wynikiem niedoboru
aktywności reduktazy methemoglobinowej, co
jest przekazywane jako cecha autosomalna re-
cesywna. Niektóre rodzaje nieprawidłowych he-
moglobin (HbM) mogą stanowić rzadką przy-
czynę methemoglobinemii. W HbM mutacje
prowadzą do zmian w składzie reszt amino-
kwasowych biorących udział w połączeniu z he-
mem, co zmienia powinowactwo Hb do tlenu
i ułatwia proces utleniania. ZaŜycie wielu leków
(np. sulfonamidów) lub substancji chemicznych
(np. aniliny) moŜe stanowić przyczynę nabytej
methemoglobinemii. Sinica (niebieskosine za-
barwienie skóry i błon śluzowych spowodowa-
ne wzrostem zawartości nieutlenowanej Hb we
krwi tętniczej lub w omawianym przypadku
wzrostem zawartości metHb we krwi) jest zwyk-
le dominującym objawem, a jest ona wyraźna,
jeŜeli ponad 10% Hb występuje w postaci
metHb. Rozpoznanie opiera się na spektro-
skopowym badaniu krwi, które uwidacznia
typowe widmo absorpcyjne metHb. Dodat-
kowo, próbki krwi zawierającej metHb nie
mogą być w pełni utlenowane przez przepusz-
czany przez nie tlen, w przeciwieństwie do
nieutlenowanej prawidłowej krwi. Obecność
nieprawidłowej Hb moŜna wykazać za pomocą
elektroforezy. W leczeniu lekkich postaci met-
hemoglobinemii wywołanych niedoborem en-
zymu stosuje się błękit metylenowy lub kwas
askorbinowy (czynniki redukujące). Ostra nasi-
lona methemoglobinemia (wywołana spoŜy-
ciem związków chemicznych) powinna być le-
czona doŜylnymi podawaniami błękitu metyle-
nowego.
O BŁONIE LUDZKICH
ERYTROCYTÓW WIADOMO WIĘCEJ
NIś O BŁONIE ZEWNĘTRZNEJ
INNYCH KOMÓREK ORGANIZMU
CZŁOWIEKA
Do badania błony krwinek czerwonych sto-
suje się róŜne metody biochemiczne (p. rozdz.
43). NaleŜy do nich rozdział białek błony za
pomocą elektroforezy SDS-PAGE z zastosowa-
niem swoistych enzymów (proteinazy, glikozy-
dazy i in.), aby zlokalizować białka i gliko-
 ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 873

Tabela 63-5. Zestawienie biochemicznej charakterystyki błony komórkowej krwinek czerwonych

Błona jest dwuwarstwowa i składa się w 50% z lipidów i 50% z białek

Główną grupę lipidów stanowią fosiolipidy i cholesterol; głównymi fosfolipidami są fosfatydylocholina
(PC), etanoloamina (PE) i fosfatydyloseryna (PS) oraz sfingomielina (Sph)
Fosfolipidy zawierające cholinę: PC i Sph przewaŜają w zewnętrznej warstwie błony, a fosfolipidy
zawierające aminokwasy (PE i PS) w wewnętrznej warstwie błony
Glikosfingolipidy (G^Ls) (obojętne GSLs, gangliozydy i związki złoŜone, w tym związki grupowe krwi
ABO) stanowią oft. 5-10% wszystkich lipidów
Rozdział za pomocą SDS-PAGE elektroforezy wykazuje, ze błona zawiera ok. 10 głównych białek i ponad
100 białek pomniejszych
J
Główne białka błony (w tym spektryna, ankiryna, białko wymiany anionów, aktyna i białko 4.1) zostały
intensywnie przebadane; ustalono ich rozmieszczenie (integralne lub peryferyjne białko), budowę oraz
funkcję
Wiele z białek błony to glikoproteiny (np. glikoferyny) zawierające łańcuchy o!?(fbsacłiarydowe związane
za pomocą 0- i (lub) IM-wiązania i umieszczone na zewnętrznej powierzchni błony

,
proteiny w błonach, a takŜe róŜne techniki
i
Spektryna
badania zawartości i rozmieszczenia poszczegó- Ankiryna .
lnych lipidów. Stosuje się takŜe techniki mor-
fologiczne (np. mikroskopia elektronowa, mik-
d
iH
roskopia elektronowa mroŜeniowego przełomu
struktur biologicznych — freeze-fracture elec- Białko wymiany /
tron microscopy) oraz inne metody (np. uŜycie , anionów!
■
przeciwciał skierowanych przeciwko określo-
nym składnikom) Rozpad erytrocytów w okre-
ślonych warunkach prowadzi do powstania
cieni krwinek o naturalnym układzie błony
komórkowej. Zmiana warunków Sizy powoduje
AKlyna S
G9PD 6
z Glikoforyny

powstanie cieni krwinek mających cytozolową 7

stron? błony umieszczoną na zewnątrz (od-
wrócone cienie krwinek). Oba rodzaje cieni są
przydatne w analizie rozmieszczenia swoistych
Glob Ina —
białek i lipidów błony komórkowej. W ostat-
nich, latach otrzymano cDNA dla wielu białek
błony, co pozwoliło na określenie ich składu
aminokwasowego i budowy, W sumie znacznie
więcej wiadomo o błonie krwinek czerwonych
niŜ o jakiejkolwiek błonie innych komórek Barwienie błękitem Barwienie metodą
Coomasste PAS
organizmu człowieka (tab. 63-5),
Ryc. 63-3. Diagram głównych biatek błony ludz
Za pomocą SDS-PAGE rozdziela kich krwinek czerwonych po rozdziale za pomocą
się białka błony erytrocytów SDS-PAGE. Białka wybarwiające się błękitem Co
Zastosowanie elektroforezy SDS-PAGE po- omassie przedstawiają dwa lewe słupki, prawy
zwala na wyodrębnienie ok. 10 głównych białek słupek przedstawia białka wybarwiające się kwa
sem nadjodowym i odczynnikiem Schiffa. (Wed
obecnych w błonie krwinek czerwonych (ryc. ług: Beck W. S., Tepper R.).: Hemolyticanemiaslll.
63-3). Wiele z nich okazało się być gliko- Membranę disorders; w: Beck W. S. (red.): Hema-
proteinami, co wykazano za pomocą reakcji toiogy. The MIT Press 1991, wyd, 5, za zezwole
PAS (kwas nadjodowy — odczynnik Schiffa) niem). _____________________________
874 / ROZDZIAŁ 63

(p. rozdz. 57). Białka określa się zgodnie z szyb-
kością migracji elektroforetycznej, a najwolniej
przesuwające się (a więc białko o największej
masie cząsteczkowej) nazwane zostało białkiem
pasma I lub spektryną. Wyodrębniono wszyst-
kie główne białka, większość z nich została
zidentyfikowana, a takŜe poczyniono znaczny
postęp w zrozumieniu ich czynności biologicz-
nych (tab. 63-6). Ustalono równieŜ skład ami-
nokwasowy i sekwencję wielu białek. Poza tym
ustalono, które z białek są integralnymi, a które
peryferyjnymi białkami błony komórkowej,
które białka znajdują się na zewnętrznej powie-
rzchni, a które są umiejscowione na powierz-
chni cytoplazmatycznej lub zajmują całą szero-
kość błony (ryc. 63-4). Za pomocą czułych

Tabela 83-6. Główne białka błony komórkowej erytrocytu*

Białko PrzybliŜona
Numar Białko integralne {1) lub masa
pasma** peryferyjna (P) cząsteczkowa
1 Spektryną (a) P 240 000
2 Spektryną (J3) P 220 000
2.1 Ankiryna P 210 000
2.2 Ankiryna P 195 000
2.3 Ankiryna P 175 000
2.6 Ankiryna P 145 000
3 Białko wymiany anionów 1 100 000
4.1 Nie nazwane P 80 000
5 Aktyna P 43 000
6 Dehydrogenaza P 35 000 .
gliceraldehydo-6-fosforanowa
7 Tropom i ozyna P -29 000
8 Nie nazwane P 23 000
Glikoforyny A, B, C 1 31 000, 23 000,
28 000
* Dane zaadaptowane z pracy: Lux SE, Becker PS: Disorders of the red celi membranę skeleton:
Hereditary spherocytosis and hefeditary elliptocytosis; w. The Metabolic Basis of Inherited Disease, Scriver
CR i in. (red.), wydanie 6, McGraw-Hill, 1989.
"* Numer pasma odnosi się do szybkości migracji w elektroforezie SDS-PAGE (p. ryc. 63-3). Glikoforyny
są wykrywane za pomocą barwienia metodą PAS (kwas nadjodowy — odczynnik Schiffa). Liczne inne
składniki pominięto w tabeli. Natywna spektryną ma budowę x$7

Oddziaływanie OddZfatywsme
spektryny aktyny
z ankiryna i spektryny
l Wątkiem 3 z białkiem 4.1

Zewnętrzna
,Glikoforyna
strona błony
Dwuwarstwowa Wana
---------lip Id owa—
Wewnętrzna
strona btony
Spektryna

Połączenie
cząsteczek
spektryny

Ryc. 63-4. Diagram oddziaływań białek cytoszkieietu międzysobąizinnymi integralnymi białkami błony
krwinki czerwonej. (Według: Beck W. S., Tepper R. i: Hemolytic anemias III: Membranę disorders; w:
Beck W. S. (red): Hematology. The MiT Press 1991, wyd. 5, za zezwoleniem).

metod barwienia lub dwukierunkowej elektro-
forezy w błonie krwinek czerwonych moŜna
zidentyfikować wiele pomniejszych składni-
ków. Jednym z tych składników jest opisane
uprzednio białko przenoszące glukozę.
Głównymi integralnymi białkami błony
komórkowej są białka wymiany
anionów i glikoforyny
Białko wymiany *anionów (pasmo 3) jest
przezbłonową glikoproteiną. której C-koniec
znajduje się na zewnętrznej powierzchni bło-
ny, a N-koniec na powierzchni cytoplazma-
tycznej błony. Jest ono przykładem wielokrotnie
p rzeźbiono w ego (multipass) białka, które roz-
ciąga się miedzy powierzchniami błony co
najmniej 10 razy. Występuje ono prawdopo-
dobnie w postaci dimeru. który tworzy kanał
pozwalający na przemieszczenia i wymianę
chlorków na wodorowęglany. Dwutlenek węgla
wytwarzany w tkankach wnika do krwrnek
czerwonych w postaci wodorowęglanów, które
ulegają wymianie na chlorki w płucach, gdzie
dwutlenek węgla jest wydalany z powietrzem
wydychanym. N-koniec białka wiąŜe wiele in-
nych białek, w tym Hb, białka 4.1 i 4.2, ankirynę
i wiele enzymów glikolitycznych. Wykazano, Ŝe
oczyszczone białko pasma 3, dodane do pęche-
rzyków lipidowych in vitro spełnia swoją czyn-
ność transportową w tym zrekonstruowanym
układzie.
Glikoforyny A, B i C są równieŜ białkami
przezbłonowymi, ale rozciągają się między po-
wierzchniami błony tylko raz (białka jednokrot-
nie przezbłonowe single-pass). Główną glikofo-
ryną jest glikoforyna A; zbudowana jest z 131
reszt aminokwasowych i silnie glikozylowana
(ok. 60% całej masy cząsteczkowej stanowią
węglowodany). Jej N-koniec zawiera 16 łań-
cuchów oligosacharyd owych (15 z nich to O-
glikany), które są wystawione na zewnątrz,
ponad powierzchnię erytrocytu. W tym białku
zawartych jest ok. 90% kwasów sjalowych błony
krwinki czerwonej. Odcinek śródbłonowy biał-
ka (23 reszty aminokwasowe) ma strukturę
heliksu a. Odcinek C- końcowy sięga cyt o plaz-
my i wiąŜe białko 4.1, które z kolei wiąŜe
spektrynę. Polimorfizm omawianego białka le-
Ŝy u podstaw systemu grup krwi MN (p. dalej).
Glikoforyna A zawiera miejsca wiąŜące wirusy
grypy oraz zarodźce sierpowate (Plasmodium
falciparum), pasoŜyty wywołujące zimnicę. Co
ciekawe, brak glikoforyny A nie wydaje się
zaburzać czynności erytrocytów.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 875
Spektryna, ankiryna i inne peryferyjne
białka błony wspomagają utrzymanie
kształtu i elastyczności erytrocytu
Krwinka czerwona musi mieć zdolność do
przeciskania się przez wąskie obszary mikro-
kraŜenia podczas niezliczonych przemieszczeń
w całym ciele; szczególnie istotnym w tym
aspekcie miejscem są naczynia zatokowe śle-
dziony. Aby krwinka czerwona mogła łatwo
i odwracalnie zmieniać swój kształt, jej błona
komórkowa nrasi być płynna i elastyczna; musi
takŜe zachowywać kształt dwuwklęsły, ponie-
waŜ to ułatwia wymianę gazową. Lipidy błony
komórkowej pozwalają na zachowanie płynno-
ści błony. Do wewnętrznej strony błony komór-
kowej krwinki czerwonej przyczepione są liczne
peryferyjne białka cytfóŜkieletu (tab. 63-6), któ-
re odgrywają waŜną rolę w utrzymywaniu
kształtu dwu wklęsłego i elastyczności krwinki.
Zostaną one poniŜej omówione.
Spektryna jest głównym białkiem cytoszkiele-
tu. Składa się ona z 2 polipeptydów: spektryny
1 (czyli łańcucha cc) i spektryny 2 (łańcucha fi).
Łańcuchy te, mierzące ok. 100 nm długości, są
ułoŜone nierównolegle i luźno ze sobą skręcone,
tworząc dimer. Obydwa łańcuchy zbudowane
są z 106 reszt aminokwasowych skręconych
w postaci ot-heliksu i połączone fragmentami
nieheliksowymi. Dimer spektryny łączy się z in-
nym dimerem spektryny tworząc uporządko-
wany liniowy tetramer. Cały kształt białka
umoŜliwia jego elastyczność, co z kolei udziela
się całej błonie krwinki. W spektrynie ziden-
tyfikowano co najmniej 4 miejsca wiąŜące: 1)
dla wzajemnego połączenia, 2) dla ankiryny
(pasmo 2.1 itp.), 3) dla aktyny (pasmo 5) i 4) dla
białka 4.1.
Ankiryna jest białkiem o kształcie piramidy,
które wiąŜe spektrynę, z kolei ankiryna ściśle
łączy się z pasmem 3 zabezpieczając w ten
sposób związanie spektryny z błoną komór-
kową. Ankiryna jest wraŜliwa na działanie
proteolityczne, co jest powodem powstawania
pasm 2.2, 2.3 i 2.6, które pochodzą z pasma 2.1.
Aktyna (pasma 5) występuje w krwinkach
czerwonych w postaci krótkich, podwójnych
helikalnych segmentów F-aktyny. Końcowy
odcinek spektryny wiąŜe się z aktyną. Aktyna
wiąŜe się takŜe z białkiem 4.1.
Białko 4.1 jest białkiem globularnym ściśle
związanym z końcowym odcinkiem spektryny
w pobliŜu miejsca, w którym spektryna wiąŜe
aktynę. Tak więc białko 4.1 jest częścią trzy-
składnikowego zespołu; białko 4.1 — spekt-
876 / ROZDZIAŁ 63
ryna-aktyna. Białko 4.1 wiąŜe się równieŜ z in-
tegralnymi białkami: glikoforyną A i C, w ten
sposób takŜe włączonymi do wspomnianego
zespołu białek. Co więcej, białko 4.1 moŜe
oddziaływać z niektórymi fosfolipidami błony
i w ten sposób dochodzi do połączenia dwuwars-
twowe] błony lipidowej z cytoszkieletem.
Niektóre inne białka (4.9, addukcyna, tropo-
miozyna) takŜe biorą udział w strukturach
cytoszkieletu.
Zaburzenia Mości i struktury spektryn
są przyczyną dziedzicznej sferocytozy
i eliptocytozy
Dziedziczna sferocytoza (HS) jest genetycz-
nie uwarunkowaną chorobą, przenoszoną jako
cecha autosomalna dominująca. Dotyczy ona
ok. I na 5000 mieszkańców Ameryki Północnej.
Choroba charakteryzuje się obecnością we krwi
obwodowej sferocytów (kulistych krwinek czer-
wonych, w których stosunek powierzchni do
objętości jest obniŜony). Towarzyszy temu nie-
dokrwistość hemolityczna i powiększenie śle-
dziony. Sferocyty nie są tak podatne jak krwinki
prawidłowe na odkształcenia i są niszczone
w śledzionie, co znacznie skraca ich czas Ŝycia
w krąŜeniu. Dziedziczna sferocytoza moŜe być
wyleczona wycięciem śledziony, poniewaŜ przy
braku śledziony sferocyty mogą dłuŜej pozos-
tawać w krąŜeniu.
Sferocyty są znacznie bardziej podatne na
rozpad w warunkach obniŜonego ciśnienia osmo-
tycznego (osmolizę) niŜ prawidłowe krwinki
czerwone. Jest to wykorzystywane w teście
oporności osmotycznej. w którym krwinki czer-
wone są poddawane iwitro działaniu obniŜają-
cych się stęŜeń chlorku sodowego. Fizjologicz-
nie stęŜenie chlorku sodowego wynosi 0,85 g/dl
(0,85%). Kiedy prawidłowe krwinki czerwone
poddaje się działaniu roztworu chlorku sodowe-
go o stęŜeniu 0,50 g/dl (0,50%) tylko mała część
krwinek ulega hemolizie, podczas gdy to samo
stęŜenie chlorku sodowego powoduje rozpad
ok. 50% sferocytów. Wyjaśnia się to faktem, Ŝe
sferocyty będące komórkami kulistymi nie mają
moŜliwości zwiększenia swej objętości przy
wchłonięciu pewnej ilości wody, toteŜ ulegają
rozpadowi po poddaniu ich działaniu lekko
obniŜonego ciśnienia osmotycznego.
Przyczyną dziedzicznej sferocytozy (ryc. 63--
5) jest niedobór ilościowy spektryny lub nie-
prawidłowości jej budowy,' co prowadzi do
upośledzenia zdolności wiązania do innych bia-
łek, z którymi w warunkach prawidłowych
Mutacje DNA wpływające na Ilość lub budowę spektryny
względnie Innych biatek cytoszkieletu (np. ankiryny)
Osiabierife oddziaływań pomiędzy peryferyjnymi I inte-
gralnymi białkami błony komórkowa) krwinki czerwone]
I
Osfabfenie struktury błony komórkowej krwinki czerwonej
Osiągnięcie przez krwinkę czerwoną ksztatlu kulistego
i niszczenie takich krwinek w śledzionie
Miedokrwistość henno! I tycz na
Ryc. 63-5. Zestawienie przyczyn wywołujących
dziedziczną sferocytozę.
oddziałuje. Prowadzi to do osłabienia błony
i nadaje kulisty kształt krwinkom. Nieprawid-
łowości dotyczące innych białek {np. ankiryny)
biorą udział w niektórych postaciach dziedzicz-
nej sferocytozy.
Dziedziczna eliprocytoza jest genetycznie
uwarunkowaną chorobą zbliŜoną do dziedzicz-
nej sferocytozy, a róŜnicą jest eliptyczny, zbli-
Ŝony do dysku kształt krwinek czerwonych,
który moŜna stwierdzić pod mikroskopem.
Przyczyną tego schorzenia jest równieŜ nie-
prawidłowość spektryny, a w niektórych przy-
padkach stwierdza się zaburzenia pasma 4.1.
i glikoforyny C.
WIELE JEST UKŁADÓW KRWI, W
TYM UKŁADY ABO, Rh I MN
Poznano co najmniej 21 układów grupowych
krwi. Najlepiej znane z nich są układy ABO, Rh
(Rhesus) i MN. Określenie grupa krwi oznacza
system antygenów krwinki czerwonej (substan-
cji grupowych krwi) określony przez genetyczny
locus ze zmienną liczbą alleli (np. antygeny A,
B i 0 w układzie grupowym ABO). Określenie
typ krwi (blood type) odnosi się do fenotypu
antygenowego zwykle rozpoznawanego przy
uŜyciu właściwych przeciwciał. Do przetaczania
krwi niezbędne jest poznanie podstaw układów
grupowych ABO i Rh. Zainteresowanie grupami
krwi dotyczy zagadnień biochemicznych, gene-
tycznych, immunologicznych, antropologicz-
nych, połoŜniczych, patologicznych i medycz-
no-sądowych. W niniejszym opracowaniu krót-
ko omówione zostaną główne cechy układu
ABO i wspomniana natura biochemiczna ukła-

dów Rh i MN. Z biochemicznego punktu
widzenia istotne jest wyodrębnienie i określenie
budowy substancji grupowych ABO, określenie
dróg ich biosyntezy i ustalenie charakteru produk-
tów genów A, B i 0.
Układ grupowy ABO ma ogromne
znaczenie w przetaczaniu krwi
Układ ABO został opisany po raz pierwszy
przez Landsteinera^v 1900 r. podczas badania
podstaw zgodności i niezgodności przetaczanej
krwi ludzkiej. Błony krwinek czerwonych więk-
szości ludzi zawierają substancje układu grup
krwi grupy A, B, AB lub 0. Osoby grupy A mają
w osoczu krwi przeciwciała skierowane przeciw-
ko grupie B, tak więc ich osocze aglutynuje
(zlepia) krwinki osób grupy B lub AB. Osoby
grupy krwi B mają przeciwciała skierowane
przeciwko A w osoczu krwi i one aglutynują
krwinki grupy A i AB. Osoby z grupą krwi AB
nie mają w osoczu ani przeciwciał anty-A, ani
przeciwciał anty-B i są dlatego określane jako
uniwersalni biorcy. Osoby z grupą krwi 0 nie
mają w krwinkach czerwonych ani substancji A,
ani B i dlatego są określane jako uniwersalni
dawcy. Wyjaśnienie tych zjawisk łączy się z fak-
tem, Ŝe organizm zwykle nie wytwarza przeciw-
ciał przeciwko własnym składnikom, tak więc
osoby z grupą krwi A nie wytwarzają przeciw-
ciał przeciwko substancji grupowej A, ale wy-
twarzają przeciwciała skierowane przeciwko
obcym substancjom grupowym krwi, tj. sub-
stancji B prawdopodobnie w wyniku podobień-
stwa strukturalnego tej substancji do związków
obecnych w niektórych mikroorganizmach,
z którymi organizm człowieka styka się we
wczesnych okresach Ŝycia. PoniewaŜ osoby
z grupą krwi 0 nie mają w krwinkach ani
substancji A, ani B, mają w osoczu przeciwciała
przeciwko obu tym substancjom. PowyŜszy opis
jest uproszczony, poniewaŜ występują dwie
podgrupy w ramach grupy A. tj. AA i A2.
Geny odpowiedzialne za wytwarzanie sub-
stancji układu ABO są zlokalizowane w długim
ramieniu chromosomu 9. WyróŜniono trzy al-
lele, dwa z nich są równocenne (kodominujące)
(A i B), a pozostały jest recesywny (0). Daje to
ostatecznie cztery moŜliwe fenotypy: A, B. AB
iO.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 877
Substancje grupowe są
glikosfingolipidami i glikoproteinami
mającymi wspólne łańcuchy
oligosacharydowe
Substancje ABO są złoŜonymi oligosacharyda-
rni obecnymi w większości komórek organizmu
i występują w wielu wydzielinach. Oligosacha-
rydy, które determinują swoistą naturę substan-
cji ABO na powierzchni błon krwinek czer-
wonych, występują przede wszystkim w postaci
głikosfingolipidów, podczas gdy w płynach
ustrojowych te same oligosacharydy występują
w postaci glikoprotein. Ich obecność w płynach
ustrojowych jest zdeterminowana przez gen
oznaczony jako Se (od angielskiego słowa sec-
retor — wydzielacz), który koduje swoistą
transferazę fukozylową (Fuc), występującą
w narządach wydzielniczych, takich jak gruczo-
ły wydzielania zewnętrznego, ale która nie jest
czynna w krwinkach czerwonych. Osoby o ge-
notypie SeSe lub Scse wydzielają antygen A lub
B (względnie obydwa), podczas gdy osoby o ge-
notypie sese nie wydzielają substancji A lub B,
ale ich krwinki czerwone mają na swej powierz-
chni antygeny A i B.
Substancja H jest biosyntetycznym
prekursorem zarówno substancji A,
jaki B
Substancje ABO zostały wyodrębnione, okre-
ślono teŜ ich budowę. Rycina 63-6 przedstawia
uproszczoną wersję (tylko nie dające się zredu-
kować fragmenty końcowe) substancji układu
ABO. NaleŜy przede wszystkim zwrócić uwagę
na strukturę substancji H, poniewaŜ jest ona
prekursorem zarówno substancji A i B, jak
i stanowi substancję grupową krwi stwierdzaną
u osób z grupą krwi 0. Substancja H powstaje
w wyniku działania transferazy fwkozylowej,
która katalizuje przyłączenie fukozy występują-
cej na końcu łańcucha oligosacharyd owego do
reszty galaktozy za pomocą wiązania a 1,2
w następującej reakcji:
GDP-Fuc -Gal-cc-R -Fuc-a1F2-Gal-p-R + GDP
Prekursor Substancja H
Wymienioną transferazę fukozyiową koduje
gen H. Allel h w locus H koduje nieaktywną
transferazę fukozyiową, tak więc osoby z geno-
typem hh nie mogą wytwarzać substancji H.
Osoby z genotypem hh — mają krwinki czer-
wone grupy 0, mimo Ŝe posiadają enzymy nie-
zbędne do wytwarzania substancji A lub B (p.
niŜej).
878 / ROZDZIAŁ 63

Fucal -> 2GafB1 -» 2GalNAcra — R

Substancja B
GalNAc
Fucal -»2GalB1 -»3GalNAca —R
Substancja A
Substancja H (lub O)
2GalB! -» 3GalNAca— R

Ryc. 63-6. Schematyczne przedstawienie struktury substancji

grupowych krwi H, A i B. Substancja H jest długim łańcuchem
oligosacharydowym typu kompleksowego, przyłączonym do ceramidu, kiedy substancje grupowe są
glikosfingolipidami, lub teŜ do łańcucha polipeptydowego białek poprzez resztę seryny, jeśli substancje
grupowe są glikoproteinami MoŜna zauwaŜyć, ze struktury substancji grupowych krwi są dwuantenowe;
tzn mają 2 rozgałęzienia, które mogą się rozwidlać (czego nie pokazano) w punkcie połączenia
GalNAca-R; na rycinie tej pokazano tylko jedną z moŜliwości tego rozwidlenia. KaŜda z substancji H, A, B
zawiera 2 odpowiednio krótkie łańcuchy oiigosacharydowe, pokazane powyŜej. Substancja AB zawiera
jeden typ łańcucha A i jeden typ łańcucha B.

GEN A KODUJE TRANSFERAZĘ
GalNAc, GEN B — TRANSFERAZĘ Gal
A GEN 0— NIECZYNNY PRODUKT
W porównaniu z substancją H (ryc, 63-6)
substancja A zawiera dodatkowo GalNAc,
a substancja B zawiera Gal przyłączoną jak
pokazano na rycinie. Przeciwciała przeciwko
A są skierowane przeciwko dodatkowej reszcie
GalNAc, która znajduje się w substancji A.
Przeciwciała skierowane przeciwko B są skiero-
wane przeciwko dodatkowej reszcie Gal obecnej
w substancji B. Reszta cukrowcowa GalNAc jest
immunodominującym ctfłfcrem (tj. jedynym deter-
minującym swoistość przeciwciał skierowanych
przeciwko substancjom grupowym krwi) dla
grupy A, podczas gdy Gal jest immunodominu-
jącym cukrem dla substancji B, W świetle tych
stwierdzeń strukturalnych nie jest zaskakujące,
Ŝe substancja A moŜe być syntetyzowana in vitro
z substancji 0 w reakcji katalizowanej przez
transferazę GalNAc, dla której dawcą cukru jest
UDP-GalNAc, Podobnie substancja grupy krwi
B moŜe być wytworzona z substancji 0 w reakcji
katalizowanej przez transferazę Gal z uŜyciem
UDP-Gal. NaleŜy więc przyjąć, Ŝe gen grupy krwi
A koduje syntezę transferazy GalNAc, która
przyłącza resztę GalNAc do substancji 0. Podob-
nie produktem genu grupy krwi B jest transfera/a
Gal przytaczająca Gal do substancji 0. Osoby
mające grupę krwi AB posiadają obydwa enzymy
i dwa łańcuchy oligosacharydowe, jeden zakoń-
czony GalNAc, a drugi Gal (ryc. 63-6). Osoby
z grupą krwi 0 wytwarzają jedynie nieaktywne
białko enzymatyczne, które moŜna wykryć za
pomocą metod immunologicznych. Ich substancją
grupową krwi w układzie ABO jest substancja H.
W 1990 r. ustalono za pomocą kodowania i
technologii określania sekwencji róŜnice mię-
dzy produktami glukozylotransferaz, tj. produ-
ktami genów A, B i 0. RóŜnica 4 nukleotydów
jest wystarczająca, aby zróŜnicować swoistość
glukozylotransferazy A i B. Z drugiej strony,
allel 0 cechuje się mutacją pojedynczej pary zasad
powodującą zmianę fazy odczytu oraz produkcję
białka pozbawionego enzymatycznej aktywno-
ści transferazy.
Czynnik Rh (antygen D) jest
integralnym białkiem błony
komórkowej krwinek czerwonych i
moŜe powodować powaŜne problemy
transfuzjo logiczne
Układ grupowy Rh jest złoŜony i ani jego
genetyczna ani biochemiczna natura nie została
w pełni poznana. Jest on zdeterminowany przez
3 powiązane ze sobą geny umiejscowione na
chromosomie 1. Produkty tych alleli zostały
określone jako C lub c, E lub e oraz D lub d, ale
biochemicznie produkty te nie zostały ziden-
tyfikowane. Największe znaczenie i zaintereso-
wanie budzi antygen D (Rha), który jest nazywa-
ny czynnikiem Rh. Jest on integralnym białkiem
błony komórkowej krwinek czerwonych o ma-

sie cząsteczkowej ok. 30 000. Jego interakcje
z fosfolipidami błony mogą mieć znaczenie dla
;ego antygenowości. Około 15% osób rasy
kaukaskiej nie ma tego antygenu i są one
określane jako Rh-ujemne. JeŜeli takiej osobie
zostanie przetoczona krew Rh-dodatnia, będzie
wytwarzać przeciwciała skierowane przeciwko
antygenowi D {Rh0). WaŜne jest więc, aby
osoby te otrzymywały transfuzje krwi Rh-ujem-
nej, a szczególnie *jest to istotne dla kobiet
w wieku prokreacyjnym, które mogą zajść
w dąŜę. JeŜeli taka kobieta w wyniku niedopa-
trzenia otrzyma krew Rh-dodatnią, w jej krwi
obecne będą przeciwciała przeciwko antygeno-
wi D (Rho). Z kolei jeŜeli jej dziecko będzie Rh-
dodatnie przeciwciała te mogą wywołać liŜę
krwinek dziecka, co określane jest jako hemo-
lityezna choroba noworodków. Po porodzie lub
po poronieniu kobieta Rh-ujemna powinna
rutynowo otrzymać Rho (D) immunogłobuUnę,
która skutecznie przeciwdziała tworzeniu prze-
ciwciał przez matkę skierowanych przeciwko
antygenom Rho (D), na które była naraŜona.
Układ grupowy MNSs dotyczy
polimorficznych postaci glikoforyn Ai
B NajwaŜniejszą przyczyną jest dziedziczna sfero-
Układ grupowy MN jest rozpoznawany za
pomocą przeciwciał skierowanych przeciwko
polimorficznym formom glikoforyny A. Na
poziomie genowym obecne są dwa rownocenne
allele: M i N z trzema moŜliwymi genotypami
M/M, M/N i N/N. Z koiei moŜliwe są 3 fenoty-
py: M, MN, N. ChociaŜ glikoforyna A zawiera
znaczną ilość węglowodanów, polimorfizm nie
dotyczy części oligosacharydowej, a jedynie
reszt aminokwasowych w N-końcu łańcucha
polipeptydowego. RóŜnice przedstawiają się
następująco:
reszta 1
reszta 5
Ser
Leu Gly Glu
Układ Ss jest
podklasą układu grupowego MN i dotyczy
polimorfizmu glikoforyny B. Formy S i s
róŜnią się jedną reszta amino-kwasową. Układ
MNSs nie ma duŜego znaczenia w
transfuzjologii, ale jest przydatny w badaniach
dziedziczenia jako układ genów ściśle
powiązanych na jednym chromosomie.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 879
NIEDOKRWISTOŚCI
HEMOLITYCZNE MOGĄ BYĆ
WYWOŁANE PRZEZ CZYNNIKI
WYSTĘPUJĄCE NA ZEWNĄTRZ
KOMÓRKI, W BŁONIE
KOMÓRKOWEJ I WEWNĄTRZ
ERYTROCYTU
Zcwnątrzkomórkowe przyczyny niedokrwis-
tości hemolitycznych obejmują hipersplenizm,
tj. stan, w którym śledziona jest powiększona
z róŜnych przyczyn i powoduje niszczenie krwi-
nek czerwonych. Przyczyny immunologiczne
(np. reakcje poprzetoczeniowe, obecność w oso-
czu ciepłych lub zimnych przeciwciał, które
powodują liŜę krwinek czerwonych i nadwraŜ-
liwość na dopełniacz\(pwnieŜ zaliczają się do
przyczyn zewnątrzkomorkowych, tak jak truci-
zny uwalniane przez niektóre mikroorganizmy,
np. bakterie z rodzaju Ciostridium, Niektóre
węŜe posiadają w jadzie substancje powodujące
liŜę krwinek w wyniku działania na błonę
komórkową (np. przez aktywację fosfolipaz lub
proteinaz).
Przyczyny umiejscowione w błonie komórko-
wej dotyczą nieprawidłowej budowy białek.
cytoza i dziedziczna eliptocytoza, głównie spo-
wodowana przez nieprawidłowości spektryny
(p. wyŜej).
Przyczyny niedokrwistości hemolitycznych
zlokalizowane wewnątrz erytrocytu obejmują
hemoglobinopatie i enzymopatie. NajwaŜniejszą
hemoglobinopatią jest niedokrwistość sierpo-
wa ta. Najczęściej występującymi enzym opatia-
mi są nieprawidłowości cyklu pentozowo-fos-
foranowego, szczególnie glikolizy. PrzewaŜają-
cy w populacjach niektórych części świata nie-
dobór dehydrogenazy glukozo-6-fosforanowej
stanowi przyczynę niedokrwistości hemolitycz-
nej (p. wyŜej). Niedobór kjnazy pirogroniatiowej
nie jest częsty, ale jest drugim co do częstości
występowania niedoborem enzymatycznym po-
wodującym niedokrwistość hemolityczną z po-
wodu upośledzenia glikolizy. Powoduje to
zmniejszone tworzenie ATP, co upośledza w ró-
Ŝny sposób integralność błony krwinek czer-
wonych.
Badania laboratoryjne pomocne w rozpoz-
nawaniu niedokrwistości hemolitycznych zesta-
wiono w tab. 63-7.
880 / ROZDZIAŁ 63

Tabeła 63-7. Badania laboratoryjne pomocne forylacja oksydacyjna (z powodu względnie

w rozpoznawaniu niedokrwistości hemolitycznej małej liczby mitochondriów) oraz wysoka za-
wartość enzymów lizosomalnych. Wiele z tych
Badania ogólne Badania swoiste
enzymów, zestawionych w tab. 63-4, bierze
Wzrost stęŜenia we Elektroforeza Hb (np. udział takŜe w tlenowym metabolizmie granulo-
krwi nieskoniugowa- wykrycie HbS), cytów obojętnochłonnych (p. niŜej). Tabela
nej (pośredniej) bili- oznaczanie aktywnoś- 63-9 zestawia czynności biologiczne niektórych
rubiny; ci enzymów krwinki białek, które są względnie swoiste dla granulo-
skrócenie czasu Ŝycia czerwonej (np. dehyd- cytów obojętnochłonnych.
krwinek czerwonych rogenazy giukozo-6--
mierzone jako czas fosforanowej lub ki- Granuiocyty obojętnochłonne są
Ŝycia podanych do- nazy pirogronianowej); głównymi obrońcami organizmu przed
Ŝylnie autologicz-
nych krwinek czer-
zmniejszona oporność zakaŜeniami bakteryjnymi
osmotyczna (np. w dzie- Granuiocyty obojętnochłonne są ruchliwymi
wonych znakowa-
s1 dzicznej sferocytozie), komórkami Ŝernymi, które odgrywają główną
nych Cr;
odczyn Coombsa; zim- rolę w stanach ostrych zapaleń. Wniknięcie
retikulocytoza; ne aglutyniny
bakterii do tkanek wywołuje zespół zjawisk,
hemoglobinemia; Bezpośredni odczyn Co- które zbiorczo określa się jako ostra odpowiedź
małe stęŜenie hapto- ombsa wykrywa obec- zapalna. NaieŜą do nich: 1) wzrost przepuszczal-
globiny w osoczu ność przeciwciał na
krwinkach czerwo- ności naczyń, 2) wnikanie uczynnionych (ak-
nych podczas gdy po- tywowanych) granulocytów obojetnochłon-
średni odczyn Coomb- nych do tkanek, 3) aktywacja płytek krwi, 4)
sa wykrywa obecność samoistne ustąpienie tych zjawisk, jeŜeli wnika-
krąŜących przeciwciał jące mikroorganizmy zostaną pokonane^
przeciwko antygenom Wiele czynników jest uwalnianych z komórek
krwinek czerwonych i białek osocza podczas ostrego zapalenia,
a czynniki te sumarycznie powodują wzrost
przepuszczalności ściany naczyniowej, którego
GRANULOCYTY OBOJĘTNOCHŁONNE wynikiem jest obrzęk tkanek (tab. 63-10).
ODZNACZAJĄ SIĘ AKTYWNYM W stanach ostrego zapalenia granuiocyty
METABOLIZMEM I ZAWIERAJĄ obojętnochłonne pochodzą z krwi krąŜącej,
WIELE WYJĄTKOWYCH ENZYMÓW skąd przechodzą do tkanek, aby pomóc w elimi-
I BIAŁEK nowaniu obcych mikroorganizmów. Granuio-
cyty obojętnochłonne są przyciągane do tkanek
Główne cechy biochemiczne granulocytów przez czynniki chemo taktyczne, do których na-
obojętnochłonnych zestawiono w tab. 63-8. leŜą fragmenty dopełniacza C5a, małe peptydy
Dominującymi w nich zjawiskami są aktywna pochodzenia bakteryjnego (np. N-formylo-me-
glikoliza tlenowa, aktywne przemiany cyklu tionylo-leucylo-fenyloalanina) i liczne leuko-
pentozowo-fosforanowego, umiarkowana fos- trieny. Aby dotrzeć do tkanek, krąŜący we krwi
granulocyt obojętnochłonny musi przeniknąć
przez ścianę naczynia włosowatego. W tym celu
granulocyty układają się wzdłuŜ ścian naczynia
Tabela 63-8. Zestawienie głównych cech bio- (ulegają marginalizacji), a*następnie przylegają
chemicznych granulocytów obojetnochłonnych
do komórek śródbłonka naczyń włosowatych.
Aktywna glikoliza
Aktywny cykl pentozowo-fosforan o wy Integryny pośredniczą w przyleganiu
granulocytów obojetnochłonnych do
Umiarkowana fosforylacja oksydacyjna Liczne komórek śródbłonka
lizosomy bogate w enzymy degradujące Przyleganie granulocytów obojetnochłon-
Obecność licznych unikalnych enzymów (np. mie- nych do komórek śródbłonka wymaga udziału
loperoksydaza i układ NADPH-oksydazy) oraz bia- swoistych białek adhezyjnych (integryn) znaj-
łek dujących się na powierzchni granulocytów oraz
Zawierają CD11/CD18 integryny w błonie cyto- swoistych białek receptorowych na powierzchni
plazmatycznej komórek śródbłonka.
 ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 881

Tabela 63-9. Wybrane waŜne enzymy i białka granulocytów obojetnochłonnych. Ekspresja tych
cząsteczek jest badana podczas róŜnych okresów róŜnicowania się prawidłowych granulocytów obojet-
nochłonnych lub odpowiadających im komórek białaczkowych. W badaniach uŜywane są współczesne
techniki biologii molekularnej (np. pomiar swoistego mRNA). Dla większości enzymów i białek
wyodrębniono cDNA i określono jego sekwencje, a na tej podstawie ustalono sekwencje reszt
aminokwasowych białek, ustalono lokalizację genu w chromosomie, jego budowę i układ
aksonów i intronów. Niektóre waŜne proteazy granulocytów obojetnochłonnych zestawiono w tab.
63-12.

Reakcja katalizowana lub

Enzym lub białko Komentarz
czynność biologiczna

Mieloperoksydaza H2O2 + X (halogenek) + H -» HOX Odpowiedzialna za zielony kolor ropy

(MPO) + H2O
+ +
NADPH-oksydaza 2O2 + NADPH - 202+ NADP + H Główny składnik eksplozji oddecho-
wej. Dziedziczny niedobór moŜe by<±
przyczyną nawracających zakaŜeń
Lizozym Hydrolizuje wiązanie pomiędzy kwa- Występuje w duŜych ilościach w mak-
sem N-acetylomuramtdowym i N-ace- rofagach **>
tylo-D-glukozaminą znajdujące się
w ścianie komórkowej bakterii
Defenzyny Zasadowe peptydy antybiotykowe Zabijają bakterie przez uszkadzanie ich
zbudowane z 29-30 reszt aminokwa- ściany komórkowej
sowych
Laktoferyna Białko wiąŜące Ŝelazo MoŜe hamować wzrost wielu bakterii
przez wiązanie Ŝelaza oraz brać udział
w regulacji proliferacji komórek szpiko-
wych
CD11b/CD,8* Cząsteczki adhezyjne Niedobór przyczyną upośledzonej ad-
(natęŜą do integryn) hezji leukocytów
Receptory d ■ Fc frag- WiąŜe fragmenty Fc immunoglobuliny WiąŜe kompleksy antygen-przeciwcia-
;t
mentów lgG IgG ło do komórek szpikowych i limfoidal-
nych, nasila fagocytozę i inne formy
reakcji komórkowej

* CD-C(US16T of differentiation (antygen róŜnicowania). Jest to określenie ujednoliconego systemu

nazewnictwa powierzchniowych markerów leukocytów. Swoiste białka powierzchniowe (markery), które
róŜnicują poszczególne linie iub stadia zróŜnicowania leukocytów i są rozpoznawane za pomocą grupy
przeciwciał mOnoklonalnych są zaliczane do antygenów róŜnicowania. Układ ten jest szczególnie
pomocny w klasyfikowaniu podtypów limfocytów. Wiele antygenów róŜnicowania bierze udział w in-
terakcjach komórka-komórka, adhezji i przekazywaniu sygnałów przez błony komórkowe.

Tabela 63-10. Źródła wazoaktywnych cząsteczek biorących udział w ostrym zapaleniu

Komórki tuczne Płytki krwi Granulocyty Białka osocza
obojetnochłonne krwi
Histamina Serotonina Czynnik aktywujący płytki C3a, C4a ł C5a układu
(PAF) dopełniacza
Eikozanoidy (róŜne prosta- Bradykinina i produkty rozpa-
glandyny i ieukotrieny) du fibryny z układu krzepnięcia

Intcgryny są nadrodziną białek powierzch- substancji pozakomórkowej. Integryny są hete-

niowych obecnych w róŜnorodnych komór- rodimerami zbudowanymi z połączonych nieko-
kach. Biorą one udział w przyleganiu komórek walencyjnie podjednostek a i p. Podjednostki
do komórek oraz komórek do składników zawierają zewnątrzkomórkowe, śródbłonowe
882 / ROZDZIAŁ 63

i wewnątrzkomórkowe segmenty. Zewnątr/ko- zakaŜeniami bakteryjnymi i grzybicami. Wśród

mórkowe segmenty wiąŜą róŜne iigandy, takie
jak białka substancji po Ŝakom orkowej i białka
powierzchni innych komórek. Ligandy te często
zawierają sekwencje Arg-Gly-Asp (R-G-D).
Wewnątrzkomórkowe segmenty wiąŜą się do
róŜnych składników cyt o szkieletu, takich jak
aktyna lub winkulina. Integryny są białkami,
które łączą składniki występujące na zewnątrz
komórek ze składnikami ich wnętrza, a przez to
pomagają integrować odpowiedź komórki na
zmieniające się warunki otaczającego środowis-
ka.
Początkowo wyróŜniono 3 podrodziny inte-
gryn. Integryny wchodzące w skład poszczegól-
nych podrodzin róŜnią się podjednostką y.,
a zawierają wspólną dla kaŜdej podrodziny
podjednostkę p\ Z czasem wyróŜniono więcej
niŜ 3 rodzaje podjednostek P, co sprawiło, Ŝe
klasyfikacja integryn stała się bardziej złoŜona.
Niektóre integryny swoiście związane z czyn-
nością granulocytów obojętnochlonnych są ze-
stawione w tab. 63-11,
Niedobór podjednostki p2 (zwanej takŜe
CD18) w LFA-1 i dwóch pokrewnych inte-
grynach: Mac-] (CDllbCDlS) i pl50.95
(CDllcCD18) stwierdzono w granulocytach
obojętnochłonnych i makrofagach; powoduje
to upośledzenie adhezji (przylegania) leukocytów
— chorobę charakteryzującą się nawracającymi
róŜnych skutków wymienionego niedoboru,
upośledzone jest przyleganie białych krwinek
do komórek śródbłonka, tak więc mniejsza
liczba granulocytów obojętnochłonnych moŜe
wnikać do tkanek, aby zwalczać zakaŜenie.
Po przeniknięciu przez ścianę małych naczyń,
granulocyty obojętnochłonne migrując w kie-
runku największego stęŜenia czynników chemo-
taktycznych, napotykają wnikające bakterie
i próbują je zaatakować oraz zniszczyć. Granu-
locyty obojętnochłonne muszą być w stanie
aktywacji, aby uruchomić ciąg procesów meta-
bolicznych biorących udział w fagocytozie i za-
bijaniu bakterii.
Aktywacja granulocytów
obojętnochłonnych jest podobna do
aktywacji płytek krwi i wymaga
hydrolizy bisfosforanu f osf atydyloi
nozytoi u
Mechanizmy biorące udział w aktywacji pły-
tek krwi są omówione w rozdz. 58 (p. ryc. 58-9).
Proces ten obejmuje oddziaływanie bodźca (np.
trombiny) na receptor, aktywację białek G,
pobudzenie aktywności fosfolipazy C i uwal-
nianie trifosforanu inozytolu i diacylglicerydu
z bisfosforanu fosfatydyloinozytonu. Związki
te, biorące udział w przenoszeniu 7/gnału, po-
wodują wzrost wewnątrzkomórkię 'ego Ca2 +

Tabela 63-11. Przykłady integryn, które odgrywają waŜną rolę w czynności granulocytów obojętno-
chłonnych, innych leukocytów oraz płytek krwi
Integryna Komórka Podjednostki Ugand Czelność
VLA-1 Leukocyty, inne «, P, Kolagen, laminina Adhezja komórek do sub-
komórki stancji poza kom orkowej
VLA-5 Leukocyty, inne ae,P, Fibronektyna Adhezja komórek do sub-
komórki stancji poza kom orkowej
VUA-6 Leukocyty, inne Laminina Adhezja komórek do sub-
komórki stancji poza kom orkowej
LFA-1 Leukocyty «l.Pa ICAM-1, ICAWI-2 Adnezja krwinek białych
(CD11aCD18)
Glikoproteina Płytki krwi %, Ps Fibrynogen.łibronekty- Adhezja i agregacja
Ifb/llla na. czynnik von Wille płytek krwi
branda
LFA-1 — lymphocyte funetion-associated antigen 1 (antygen-1 związany z czynnością limfocytów);
VLA —very late antigen (bardzo późny antygen), CD — ciuster of differentiation (antygen róŜnicowania);
ICAM — intercellular adhesion molecule (międzykomórkowa cząsteczka przylegania). Niedobór LFA-1
i zbliŜonych integryn stwierdzono u chorych z upośledzoną adhezja, leukocytów. Niedobór zespołu
glikoprotein llb/llla wykazano w trombastenii Glanzmanna, chorobie cechującej się krwawieniami,
prawidłową liczbą płytek krwi, ale nieprawidłową kurczliwością skrzepu Obserwacje te wskazują jak
istotne Jest poznanie adhezyjnych białek powierzchni komórek w wyjaśnieniu przyczyn licznych chorób.

i aktywację kinazy białek C. Dodatkowo ak-
tywacja fosfolipazy A2 wytwarza kwas arachi-
donowy, który jest produktem wyjściowym dla
wielu biologicznie czynnych eikozanoidów.
Proces aktywacji granulocytów obojetno-
chłonnych jest wyraźnie podobny. Są one pobu-
dzone przez bakterie, wiązanie czynników che-
motaktycznych lub kompleksy antygen-prze-
ciwciało za pośrednictwem swoistych recepto-
rów. Wytworzony w procesie aktywacji wzrost
stęŜenia wewnątrzkomórkowych jonów Ca2+
wpływa na wiele procesów zachodzących w gra-
nulocytach obojetnochłonnych, takich jak łą-
czenie się mikrotubul oraz układ aktyna-miozy-
na. Procesy te biorą udział, odpowiednio, w wy-
dzielaniu zawartości ziarnistości oraz w ruch-
liwości komórek, co pozwala granulocytom
obojętnochłonnym odszukiwać mikroorganiz-
my, które wtargnęły do ustroju. Aktywowane
granulocyty obojętnochłonne są w tym stanie
gotowe, aby zniszczyć mikroorganizmy za po-
mocą mechanizmów, które obejmują produkcję
czynnych postaci tlenu.
Eksplozja oddechowa komórek
fagocytujących zachodzi przy udziale
IMADPH-oksydazy i pomaga zabijać
bakterie
Kiedy granulocyty obojętnochłonne lub inne
komórki fagocytujące wchłoną bakterie, wyka-
zują szybki wzrost zuŜycia tlenu znany jako
eksplozja tlenowa. Zjawisko to odzwierciedla
szybkie zuŜywanie tlenu (następujące po 15 —
60 s) i wytwarzanie duŜych ilości czynnych
pochodnych tlenowych, takich jak O2 , H2O2,
OH' i OCI ~ (jon podchlorawy). Niektóre z tych
produktów są potencjalnymi czynnikami bak-
teriobójczymi.
Łańcuch przenoszenia elektronów odpowie-
dzialny za wybuch tlenowy zawiera wiele skład-
ników, w tym flawoproteinę NADPH:O2-
oksydoreduktazę (często zwaną NADPH-oksy-
dazą) i cvtochrom typu b (nazywany cytochromem
bssgz powodu charakterystycznej długości spekt-
ralnej w odróŜnieniu od cytoghromu bM5, którego
potencjał oksydoredukcyjny wynosi 245 mV
i jest najniŜszy ze wszystkich cytochromów b, co
daje mu zdolność redukowania tlenu do ponad-
tlenków). Ten system katalizuje jednoełektrono-
wą redukcję tlenu do anionu ponadtlenkowego
(p. tab. 63-4 pod NADPH-oksydaza). Oksydo-
reduktaza jest redukowana przez NADPH,
a cytochrom b wykonuje jednoelektronową
redukcję tlenu do postaci ponadtlenkowej.
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 833
Układ ten jest umiejscowiony w błonach plaŜ-
matycznych granulocytów obojętnochionnych
i innych komórek fagocytujących. NADPH jest
wytwarzany w cyklu pentozowo-fosforanowym,
którego aktywność wzrasta znacznie podczas
fagocytozy.
W powyŜej wymienionej reakcji następuje
spontaniczne wytwarzanie (w procesie spontani-
cznej dysmutacji) nadtlenku wodoru z dwóch
cząsteczek ponadtlenku:
+ O 2 ~ + 2H Oz
J
Jonponadtlenkowyjest wydalany
na zewnątrz komórki lub do fagolizosomów, w
których znajdują się wchłonięte bakterie.
Zabijanie bakterii w fagolizosomach zaleŜy-od
połączonego działania podwyŜszonego pH, jonu
ponadtlenkowego i dalszych pochodnych
tlenowych (H2O2, OH' i HOC1 czyli kwas
podchlorawy, p. niŜej) oraz działania wielu
bakteriobójczych peptydów (de-fensyn) i innych
białek (np. katepsyny G i kilku białek
kationowych) obecnych w komórkach
fagocytujących. KaŜdy ponadtlenek, który do-
stanie się do cytozolu komórki fagocytującej
ulega przekształceniu w H2O2 w wyniku działania
dysmutazy ponadtlenkowej, która katalizuje tę
samą reakcję dysmutacji, jaka zachodzi spon-
tanicznie, co opisano powyŜej. Z kolei H2O2 jest
zuŜywana przez mieloperoksydazę (p. niŜej) lub
zuŜywana w wyniku działania peroksydazy gluta-
tionowej lub katalazy.
NADPH-oksydaza występuje w postaci nie-
czynnej w spoczynkowych komórkach fagocy-
tujących i ulega aktywacji po kontakcie róŜnych
ligandów (fragmenty C5a dopełniacza, peptydy
chemotaktyczne itp.) z receptorami błony plaz-
matycznej. Zjawiska wynikłe z aktywacji ukła-
du oksydazy są przedmiotem wielu badań,
chociaŜ stale nie są w pełni poznane i są zbliŜone
do uprzednio opisanego procesu aktywacji gra-
nulocytów obojętnochłonnych, czego moŜna
oczekiwać wobec faktu, Ŝe wybuch oddechowy
jest integralną częścią procesu aktywacji. W zja-
wiskach tych biorą udział białka G, aktywacja
fosfolipazy C i tworzenie inozytoio-l,4,5-trisfos-
foranu. Ostatni z wymienionych związków bie-
rze udział w krótkotrwałym wzroście stęŜenia
Ca2~, który jest istotnym elementem wywoły-
wania eksplozji oddechowej. Wytwarzany jest
równieŜ diacyloglycerol, który powoduje prze-
mieszczenie kinazy białek C do błon plazmaty-
cznych z cytoplazmy. Tam enzym ten katalizuje
fosforylację róŜnych białek, które są prawdopo-
884 / R OZDZIAŁ 63
dobnie składnikami układu oksydazy. Powy-
Ŝszy obraz jest bardziej złoŜony na co wskazują
dane o podwójnej drodze aktywacji takŜe obej-
mującej przenoszenie sygnału niezaleŜne od
Ca2 + . Dodatkowo wykryto dwa polipeprydy
cytoplazmatyczne jako waŜne składniki pełnego
układu N ADPH-oksydazy. Są one włączone do
błon plazmatycznych podczas aktywacji i two-
rzą czynny układ enzymatyczny.
Mutacje genów składników układu
NADPH-oksydazy powodują
przewlekłą chorobę ziarntczą
Znaczenie układu NADPH-oksydazy jasno
zostało ukazane w obserwacjach upośledzonej
eksplozji oddechowej, jaka zachodzi w prze-
wlekłej chorobie ziarniczej, rzadkim schorzeniu
cechującym się nawracającymi zakaŜeniami
i uogólnionymi ziarniniakami (przewlekłymi
zmianami zapalnymi) skóry, płuc i węzłów
chłonnych. Ziarniniaki są formą odgraniczenia
bakterii, które nie mogą być zabite z powodu
dziedzicznego niedoboru układu NADPH-ok-
sydazy. Większość chorych to męŜczyźni, po-
niewaŜ choroba jest dziedziczona w sprzęŜeniu
z chromosomem X. Podstawowymi przyczynami
choroby są mutacje genu dla cytochromu b.
U innych pacjentów choroba występuje w po-
staci autosomalnej recesywnej, a mutacje doty-
czą genów warunkujących budowę dwóch poli-
peptydów biorących udział w aktywacji granu-
locytów obojętnochłonnych. Niektórzy pacjen-
ci dobrze reagują na podawanie y-interferonu,
który powoduje wzrost ilości cytochromu
b przez wpływ na transkrypcję właściwych
genów. Prawdo pod o tSrte przyczyny wywołujące
przewlekłą chorobę ziarniczą są przedstawione
na ryc. 63-7.
Mutacje genów składników białkowych (tj. cytochromu b,,,
zwanego takŜe bj,,} i dwćcn cytozolowych polipeptydow
układu NADPH-oksydary
Zmniejszone wytwarzanie jonu po nad tlenkowego i
innych aktywnych pochodnych tlenowych
Zmniejszone zabijanie wybranych bakterii
Nawracające zakaŜenia i tworzenie w tkankach
ziarniniaków w celu ograniczenia bakterii, które przeŜyty
Ryc. 63-7. Uproszczony schemat kolejności zja
wisk leŜących u podstaw przewlekłej choroby ziar
niczej. _________
Granulocyty obojetnochłonne
zawierają mieloperoksydazę, która
katalizuje wytwarzanie utleniaczy
zawierających chlor
Enzym mieloneroksydaza, obecny w duŜych
ilościach w zianiistościach granulocytów oboję-
tnochłonnych i odpowiedzialny za zielony kolor
ropy, działa na H2O3 i powoduje powstanie jonu
podchlorawego:
Mieloperoksydaza
+
H2O2 + X +_H j ------ —---- z --. HOX +H a O
<X = Cl , Br , I lub SCN ; HOCI = kwas
podchlorawy)
H2O; uŜywany jako substrat reakcji jest wy-
twarzany przez układ NADPH-oksydazy. Cl"
jest najczęściej wykorzystywanym chlorowcem,
poniewaŜ jest on obecny w stosunkowo duŜych
stęŜeniach w osoczu i płynach ustrojowych.
HOCI, czyli czynny składnik płynnych środków
wybielających stosowanych w gospodarstwie
domowym, jest silnym utleniaczem i jest silnie
bakteriobójczy. Kiedy zostaje podany do nie-
zmienionych tkanek, jego potencjalnie uszka-
dzające działanie jest osłabione przede wszyst-
kim przez łączenie się z pierwszo rzędowym i
i drugorzędowymi aminami obecnymi w granu-
locytach obojętnochłonnych i tkankach, w wy-
niku czego powstają róŜne produkty połączenia
chlorku z azotem (N-Cl). NaleŜą do nich
chloraminy, które takŜe, chociaŜ słabiej niŜ
uprzednio wymienione substancje, działają bak-
teriobójczo (np. są stosowane w odkaŜaniu ran)
nie powodując przy tym uszkodzenia tkanek,
Proteinazy granulocytów
obojętnochłonnych mogą powodować
powaŜne uszkodzenia tkanek, jeŜeli ich
działanie nie jest kontrolowane
Granulocyty obojętnochłonne zawierają licz-
ne proteazy (tab. 63-12), które mają zdolność do
hydrolizy elastyny, róŜnych typów kolagenu
i innych białek obecnych w substancji pozako-
mórkowej. Działanie takie, jeŜeli nie jest ograni-
czane, moŜe powodować powaŜne uszkodzenia
tkanek. Większość tych proteaz to enzymy
lizosomalne występujące w prawidłowych gra-
nulocytach obojętnochłonnych głównie w po-
staci nieaktywnej. Małe ilości enzymów są uwal-
niane do prawidłowych tkanek, ale ilość ta
znacznie wzrasta w stanach zapalnych. Aktyw-
ność elastazy i innych proteaz jest w stanach
prawidłowych ograniczana przez liczne anty-
proteazy (takŜe zestawione w tab. 63-12), które

Tabela 63-12. Proteazy granulocytów obojętno-
chłonnych oraz antyproteazy osocza krwi i tkanek
Proteazy Antyproteazy
Elastaza
OCT -Antyproteaz a tX2-
Kolagenaza Makroglobulina
śelatyn a za Wydzielniczy inhibitor leukopro-
teaz
Aktywator plaz- o, -^ntyc h ym otry psy n a
mmogenu lnhibitor-1 aktywatora plazmi-
nogenu
Tkankowy inhibitor metalopro-
teaz
Tabela zawiera wybrane waŜne proteazy granu-
locytów oboje, tnochlonnych i niektóre białka, które
hamują ich działanie. Większość wymienionych
proteaz występuje wewnątrz granulocytów obojet-
nochłonnych w postaci prekursorowej. Aktywator
plazminogenu nie jest proteazą, ale jest wymienio-
ny, poniewaŜ aktywuje plazmtnę, która jest protea-
zą. Wymienione proteazy mogą rozkładać wiele
białek substancji poza kom orkowej powodując
w ten sposób uszkodzenie tkanek. Sumaryczna
równowaga proteaz i antyproteaz moŜe zostać
zaburzona w wyniku zmienionej aktywacji prekur-
sorów proteaz lub inaktywacji antyproteaz. Ostat-
nie z wymienionych zjawisk moŜe zachodzić na
drodze proteolitycznej degradacji antyproteaz lub
ich chemicznej modyfikacji, np. palenie tytoniu
powoduje utlenianie reszty metioninowej w pozycji
358 w ai-antyproteazie.
występują w osoczu krwi i pozakomórkowym
płynie tkankowym. KaŜda z antyproteaz moŜe
hamować proteazę lub proteazy przez łączenie
się z enzymem w niekowalencyjny kompleks.
W rozdziale 58 wykazano, Ŝe dziedziczny niedo-
bór <Xi-antyproteazy powoduje niekontrolowaną
aktywność enzymatyczną elastazy, która
degraduje tkankę płucną i w ten sposób staje sie
przyczyną rozedmy tego narządu. a2-Makro-
globulina jest wielkocząsteczkowym (masa czą-
steczkowa ok. 725 000) białkiem osocza krwi,
które odgrywa istotną rolę w ochronie ustroju
przed nadmiarem proteaz. Ma ona zdolność
łączenia się z enzymami i w ten sposób inak-
tywuje wiele proteaz.
Wzrost ilości utleniaczy zawierających chlor,
wytwarzanych w stanach zapalnych, zaburza
równowagę proteazy-antyproteazy na korzyść
enzymów. Przykładowo, wiele proteaz wymie-
nionych w tab. 63-12 jest aktywowanych przez
HOC1, podczas gdy liczne antyproteazy są
inaktywowane przez ten związek. Dodatkowo,
tkankowy inhibitor metaloproteaz i ot ranty-
ERYTROCYTY I LEUKOCYTY / 885
chymotrypsyna mogą być hydrolizowane przez
aktywną elastazę, a ai-antyproteaza moŜe być
hydroiizowana przez aktywną kolagenazę i Ŝe-
latynazę. W większości przypadków zostaje
ustalona właściwa równowaga proteaz i anty-
proteaz, chociaŜ w takich stanach, jak niedobór
ot]-antyproteazy lub nagromadzenia znacznej
liczby granulocytów obojetnochłonnych w tka-
nkach z powodu niedostatecznego ich odpływu
moŜe dojść do znacznego uszkodzenia tkanek
w wyniku działania nie ograniczanej aktywno-
ści proteaz.
i
TECHNOLOGIA REKOMBINACJI DNA
MA WYRAŹNY WPŁYW NA ROZWÓJ
HEMATOLOGII *♦
Technologia rekombinacji DNA wywiera
istotny wpływ na wiele aspektów hematologii.
Podstawy etiologiczne talasemii (p. rozdz. 42)
i wiele zaburzeń krzepnięcia (p. rozdz. 58) zo-
stało w znacznym stopniu wyjaśnionych za
pomocą klonowania lub określania sekwencji.
Badania onkogenów i translokacji chromoso-
malnych posunęły do przodu zrozumienie me-
chanizmów białaczek (p rozdz, 61). Jak wspo-
mniano powyŜej, techniki klonowania dostar-
czyły leczniczych ilości erytropoetyny i innych
czynników wzrostowych. Niedobór deatninazy
adenozynowej, który szczególnie dotyczy lim-
focytów, jest pierwszą chorobą leczoną za po-
mocą terapii genowej. Podobnie jak inne dzie-
dziny biologii i medycyny, hematologia ulega
i ulegać będzie dalszej rewolucji dzięki tyra
zadziwiającym technologiom.
PODSUMOWANIE
Erytrocyt ma prostą budowę i funkcje. Skła-
da się przede wszystkim ze stęŜonego roztworu
hemoglobiny otoczonego przez błonę komór-
kową. Wytwarzanie erytrocytów jest regulowa-
ne przez erytropoetynę, natomiast leukocytów
przez inne czynniki wzrostowe (np. czynniki
pobudzające tworzenie kolonii granulocytów
oraz makrofagów). Erytrocyt zawiera cały ar-
senał enzymów cytoplazmatycznych, takich jak
dysmutaza, kataiaza, peroksydaza glutationo-
wa, aby eliminować silne utleniacze powstające
podczas jego metabolizmu. Genetycznie uwarun-
kowany niedobór aktywności dehydrogenazy
glukozo-6-fosforanowej, która warunkuje pro-
8S6 / ROZDZIAŁ 63
dukcję NADPH, jest waŜną przyczyną niedo-
krwistości hemolitycznej. Methemoglobina nie
ma zdolności przenoszenia tlenu. Znane są
zarówno dziedziczne, jak i nabyte przyczyny tej
choroby. Istotne informacje uzyskano o biał-
kach i lipidach budujących błonę komórkową
erytrocytów. Liczne białka cy to szkieletu, takie
jak spektryna, ankiryna i aktyna, oddziałują ze
swoistymi białkami integralnymi błony i poma-
gają utrzymać krwince dwuwklesły kształt i po-
datność na odkształcenia. Niedobór spektryny
powoduje dziedziczną sferocy toze, jedną z istot-
nych przyczyn niedokrwistości hemolitycznej.
Substancje grupowe układu ABO są złoŜonymi
glikosfingo lipidami występującymi w błonie
krwinek; immunodominującym cukrem sub-
stancji A jest N-acetylogaiaktozamina, a sub-
stancji B — galaktoza. Antygeny układu Rh są
integralnymi białkami Wony komórkowej,
a substancje grupowe układu MN są polimor-
ficznymi postaciami glikoforyuy A.
Granulocyty obojętnochlonne odgrywają
główną rolę w mechanizmach obronnych ustro-
ju. Integryny obecne na powierzchni komórek
determinują swoiste oddziaływanie róŜnych ko-
mórek i składników tkankowych. Leukocyty
ulegają aktywacji w wyniku kontaktu z bak-
teriami oraz działania innych bodźców.
NADPH-oksydaza odgrywa główną rolę w pro-
cesie aktywacji (eksplozja oddechowa). Mutacje
enzymów i związanych z nimi białek są przy-
czyną przewlekłej choroby ziarniczej. Proteazy
granulocytów obojętnochłonnych mogą rozkła-
dać wiele białek tkankowych; w warunkach
prawidłowych są pod kontrolą arsenału anty-
proteaz. Jednak ten nWfchamzm hamujący moŜe
być złamany w wielu okolicznościach, co pro-
wadzi do rozległych uszkodzeń tkanek. Za-
stosowanie technologii rekombinacji DNA zre-
wolucjonizowało badania w hematologii.
PIŚMIENNICTWO
Baggiolini M, Wymann MP: Turning on the re-
spiratory burst. Trends Biochem Sci 1990;15:69.
Beck WS (editor). Hematołogy, 5th ed. MIT Press,
1991.
Junqueira LC, Carneiro J, Kelley RO: Chapiers 12
and 13 in: Basie Histology, 6th ed. Appleton
& Lange, 1989.
Krantz SB: Erythropoietin. Blood 1991;77:419.
Lienhard GE et al: How cells absorb glucose. Sci Am
(Jan) 1991;266:86.
Lubbert M, Herrmann F, Koeffler HP: Expression
and regulation of myeloid-specific genes in normal
and leukemie myeloid cells, Blood 1991;77:909.
Lux SE, Becker PS: Disorders of the red celi memb-
ranę skcleton: Hereditary spherocytosis and here-
ditary elliptocytosis. Chapter 95 in: The Metaboiic
Basis of Inherited Disease, 6th ed. Scriver CR et al
(editors}. McGraw-Hill, 1989.
Luzzato L, Mehta A: Glucose-6-phosphate dehyd-
rogenasc deficiency. Chapter 91 in: The Metaboiic
Basis of Inherited Disease, 6th ed. Serwer CR et al
{editors}. McGraw-Hill, 1989.
Rapaport ST: Introduction to Hentatohgy, 2nd ed.
Lippincott, 1987.
Segal AW: The eleetron transport chain *of the
microbicidal oxidase of phagocytic cells and its
involvement in the molecularpathology of chronić
granulomatous disease. JClin Invest 1989:83:1785.
Smith RM, Curnutte JT: Molecular basis of chronić
granulomatous disease. Blood 1991;77:673.
Spitznagell JK: Antibiotic protcins of huraan neu-
trophils. J Clin Imest 1990;86:138I.
Weatherall DJ et al: The hemoglobinopathies. Chap-
ter 93 in: The Metaboiic Basis of Inherited Disease.
6th ed. Scriver CR et al (editors). McGraw-Hill,
1989.
Yamamoto F et al: Molecular genetic basis of the
histoblood group ABO system. Naturę
1990;345:229.
PodłoŜe biochemiczne
niektórych schorzeń
neuropsychiatrycznych
Robert K. Murray, MD, PhD
WPROWADZENIE
Rozdział ten nie stanowi systematycznego
opisu takich zagadnień, jak mechanizm neuro-
transmisji, cechy neuro transmiter ów, właściwo-
ści synaps, ani szczegółów, takich jak kanały
jonowe w mózgu. Tematy te są dobrze przed-
stawione w wielu podręcznikach neurofizjolo-
gii, biologii molekularnej i neuro farmakologii.
Niektóre z nich są wymienione w piśmiennict-
wie na końcu tego rozdziału. Zakładamy, Ŝe
czytelnik ma pewną znajomość podstawowych
pojęć neuro fizjologii i neuro anatomii. Zamiast
tego przedyskutujemy 8 schorzeń {lub grup
schorzeń) neuropsychiatrycznych: miastenię,
chorobę Huntingtona, udary mózgu, choroby
spowodowane mutacjami mitochondrialnego
DNA, zespół łamliwego chromosomu X i inne
schorzenia związane z powtórzeniem trypleto-
wym, chorobę Parkinsona, chorobę Alzheimera
i schizofrenię. Współczesne osiągnięcia bioche-
miczne, komórkowe i genetyczne rzuciły na te
schorzenia pewne światło i w niektórych przy-
padkach stwarzają szansę na nowe sposoby
leczenia. Jedne z tych schorzeń są bardziej
pospolite, inne mniej, ale wszystkie dają nam
cenny wgląd w biochemię mózgu i otwierają
nowe perspektywy.
ZNACZENIE BIOMEDYCZNE
Główne dwa wyzwania, przed którymi staje
współczesna biologia to określenie mechaniz-
mów zaangaŜowanych w rozwój i róŜnicowanie
i odkrycie działania układu nerwowego. Metody
badawcze, które umoŜliwiła technologia re-
kombinowanego DNA, odgrywają waŜną rolę
w obu tych zagadnieniach. Klinicznie choroby
64
neuropsychiatryczne są^waŜne m.in. dlatego, Ŝe
są często przewlekłe (np. schizofrenia) i wynisz-
czające (np. udary, choroba Huntingtona, cho-
roba Alzheimera i schizofrenia), poniewaŜ mo-
gą niszczyć funkcje intelektualne. Badania neu-
robiologiczne nie tylko pozwalają nam na lepsze
zrozumienie naszej własnej natury, ale takŜe
dostarczają racjonalnej podstawy skutecznej
terapii wielu schorzeń prowadzących do kom-
pletnego inwalidztwa.
Według amerykańskiej Narodowej Fundacji
Badań Mózgu koszta bezpośrednie schorzeń
mózgu (choroby psychiatryczne i neurologicz-
ne, alkoholizm i narkomanie) wynoszą ponad
401 mld dolarów rocznie. Koszt jednej tylko
choroby, otępienia, czyli demencji (której naj-
waŜniejszym przykładem jest choroba Alzhei-
mera), przewyŜsza koszt leczenia raka i choroby
wieńcowej serca. Koszta bezpośrednie w wyso-
kości 401 mld dolarów stanowiły */? całkowi-
tych wydatków słuŜby zdrowia w USA w 1991 r.
Obliczono teŜ, Ŝe koszta pośrednie (np. utrata
zarobków, system ścigania zbrodni) przewyŜ-
szają koszta bezpośrednie. Na kaŜde 100 dola-
rów wydanych na opiekę nad pacjentem z cho-
robą Alzheimera Stany Zjednoczone inwesto-
wały tylko 50 centów na badania nad tym
problemem, a w innych krajach nakłady na
badania są z pewnością niŜsze.
ABY ZROZUMIEĆ MIASTENIĘ,
TRZEBA ZROZUMIEĆ ZJAWISKA
ZACHODZĄCE W ZŁĄCZU
NERW0WO-M1ĘŚNI0WYM
Miastenia (myasthenia gravis) charakteryzuje
się nawracającymi epizodami słabości mięśnio-
wej, głównie dotyczącej mięśni unerwianych
 888 / ROZDZIAŁ 64
przez nerwy czaszkowe. Stan chorego poprawia
podawanie leków, które hamują acetylochoiine-
sterazo (patrz niŜej) i fakt ten jest wykorzystany
w rozpoznaniu i leczeniu. W miastenii z powo-
dów, które nic są jasne, organizm wytwarza
autoprzeci wdała skierowane przeciw receptoro-
wi cholinergicznemu (AChR) w płytce nerwowo--
mięśniowej; przeciwciała te powodują znisz-
czenie receptorów i prowadzą do znacznego
zmniejszenia ich liczby. Tak więc, aby zro-
zumieć tę chorobę, trzeba koniecznie poznać
podstawowe fakty dotyczące przekaźrrictwa ne-
rwowo-mięśniowego.
Schemat złącza nerwowo-mięśniowego i nie-
których zachodzących w nim zjawisk przed-
stawia ryc. 64-1, Złącze to składa się z pojedyn-
czego zakończenia nerwowego oddzielonego od
obszaru pos[synaptycznego szczeliną synapty-
czną. Płytka motoryczna jest wyspecjalizowaną
Zakończenie nerwowe
Btena
presynaptyezna
Ryc. 64-1- Schematyczne przedstawienie niektó-
rych wydarzeń w złączu necwowo-mięśniowym.
Część zakończenia nerwowego ukazano leŜącą
w ścisłym przyłoŜeniu do mięśniowej płytki koń-
cowej. Cały proces, w którym acetylocholina pobu-
dza receptor, moŜe być traktowany jako zachodzą-
cy w sześciu etapach (patrz tekst). AcCoA — acety-
loCoA, ACh — acetyl och ot i na; AChRs — receptory
acetylocholinowe; Ac — octan
częścią błony mięśniowej biorącej udział w złą-
czu. Wyraźnie widać fałdy złącza; zawierają one
duŜo receptorów cholinergicznych w bezpośre-
dniej bliskości zakończenia nerwowego.
MoŜna uwaŜać, Ŝe wszystkie zjawiska w złą-
czu zachodzą w 6 etapach (ryc. 64-1).
1. Synteza acetyl och o liny zachodzi w cyto-
plazmie zakończenia nerwowego, w którym
znajduje się enzym acetylotransferaza cho li no
wa, katalizująca reakcję
Acetyio - Co A ■:- Chol i na -> Acetylocholina+ +
CoA
Zsyntetyzowana acetylocholina zostaje
wbudowana do małych, związanych z błoną
ziarnistości zwanych pęcherzykami synaptycz
nymi i w nich składowana. Szczegóły tego proce
su nie są dobrze poznane.
Uwalnianie acetylocholiny z tych pęche
rzyków do szczeliny synaptycznej jest następ
nym etapem. Dochodzi do tego w procesie
egzocytozy, w którym następuje fuzja pęcherzy
ka z błoną pre&ynaptyczną. W stanie spoczyn
kowym pojedyncze kwanty {ok. 10 000 cząs
teczek neurotransmitera, prawdopodobnie od
powiadające zawartości jednego pęcherzyka sy
naptycznego) są uwamiane spontanicznie,
w wyniku czego powstają niewielkie miniaturo
we potencjały płytki końcowej (MEPP). Kiedy
zakończenie nerwowe zostaje zdepoiaryzowane
w wyniku dotarcia doń impulsu nerwowego,
otwierają się zaleŜne od napięcia kanały wap
niowe, co pozwala na napływ jonów wapnia
z przestrzeni synaptycznej do zakończenia ner
wowego. Te jony wapniowe pełnią zasadniczą
rolę w procesie egzocytozy, w którym acetylo-
choiina (zawartość ok. 200 pęcherzyków) zo
staje uwolniona do przestrzeni synaptycznej.
Uwolniona acetyl och oiina szybko dy fun
duje przez szczelinę synaptyczną do jej recep
torów w fałdach złącza, £iedy dwie cząsteczki
acetylocholiny połączą się z receptorem, ten
ulega zmianie konformacyjnej, otwierając kanał
receptorowy pozwalający na przepływ jonów
przez błonę, W wyniku tego dochodzi do na
pływu jonu Na+. co prowadzi do depolaryzacji
błony mięśniowej i powstania potencjału płyt
kowego. Potencjał ten depolaryzuje z kolei
sąsiednią błonę mięśniową i w ten sposób
powstają i zostają przenoszone wzdłuŜ włókna
potencjały czynnościowe, powodujące skurcz
mięśni (p. rozdz. 59). Gdy kanał się zamyka,
cząsteczka acetylocholiny oddysocjowuje i zo-
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYChHATRYCZNYCH / 889
staje zhydrolizowana przez acetyiocholinestera-
zę, która katalizuje reakcję
Acety tocholina HxO-> Octan +- Cholina
Ten waŜny enzym znajduje się w duŜych
ilościach w błonie podstawnej przestrzeni syna-
ptycznej.
6. Cholina jest odzyskiwana przez zakończe-
nie nerwowe dziękiunechanizmowi aktywnego
transportu, i tam moŜe być ponownie uŜyta do
syntezy acetylocholiny.
Receptor cholinergiczny złącza
nerwowo-mięśniowego jest kanałem
jonowym sterowanym przez
neurotransmiter
Receptor cholinergiczny w złączu nerwowo--
mięśniowym intensywnie badano ze względu
na rolę, jaką gra w przekaznictwie nerwowo--
mięsniowym. Niektóre waŜne właściwości tego
receptora są wyliczone w tab. 64-1. Jak tam
Tabela 64-1. Niektóre własności receptora acety-
locholinowego złącza nerwowo-mięśniowego"
Receptor w złączu:
Jest receptorem nikotynowym {tzn, agonistą tego
receptora jest nikotyna)
Jest błonową glikoproteiną o masie cząsteczkowej
-275 000
Zawiera 5 podjednostek, ma skład
Tylko podjednostka a wiąŜe acety I ochot i nę z du-
Ŝym powinowactwem
Dwie cząsteczki acetylocholiny muszą się związać,
aby otworzyć kanał jonowy, który umoŜliwia prze-
+ +
pływ jonów Na i K ; receptor jest więc kanałem
jonowym regulowanym (bramkowanym) przez
transmiter
Jad węŜa a-bungarotoksyna wiąŜe się silnie do
podjednostki % i moŜe być uŜyta do znakowania
receptora albo jako ligand o duŜym powinowact-
wie do oczyszczania go
Autoprzeciwciata przeciw receptorowi są podejrza-
ne o powodowanie miastenii
• Według: Kandełl E.R.. Schwarz J.H., Jessel
T.M. (red,): Principles of Neural Scisnce. wyd. 3,
Elsevier, 1991.
" Przedstawiony skład dotyczy receptora pło-
dowego U dorosłych pojedyncza podjednostka
y jest zastąpiona przez podjednostke s KaŜdy typ
podjednostki jest kodowany przez osobny gen.
wspomniano, jest on błonową glikoproteiną
składającą się z 5 podjednostek, z których
2 (podjednostki a) są identyczne. cDNA dla
róŜnych podjednostek został sklonowany i dla
kaŜdego z tych cDNA wydedukowano struk-
turę aminokwasową podjednostki. Fakt, Ŝe a-
bungarotoksyna wiąŜe się mocno z tym biał-
kiem został wykorzystany w wielu badaniach,
takich jak pomiar liczby receptorów w prób-
kach normalnego i chorego mięśnia (p. niŜej).
Rozmieszczenie białek w błonie komórkowej
przedstawia ryc. 64-2. Jak pokazano, wszystkie
5 podjednostek przechodzi przez błonę i bierze
udział w tworzeniu kanału jonowego, W nieobe-
cności acetylocholiny kanał jest zamknięty. Kie-
dy dwie cząsteczki neurotransmitera wiąŜą się
do receptora, kaŜda dpyednej podjednostki a,
białko ulega zmianie konformacyjnej, która
powoduje otwarcie się kanału na czas ok. jednej
milisekundy. W tym czasie napływa do mięśnia
Na+, a wypływa zeń K+. Jak wspomniano
wyŜej, to właśnie napływ Na+ powoduje depo-
laryzację błony mięśniowej i generuje potencjał
płytki końcowej. PoniewaŜ obecność lub nieo-
becność acetylocholiny powoduje otwieranie
i zamykanie kanału, receptor choiinergiczny
określa się jako kanał jonowy regulowany („bra-
mkowany") neurotransmiterem (w odróŜnieniu
od dwóch innych typów kanałów regulowanych
— kanałów zaleŜnych od potencjału [napięcio-
wo-zaleŜnych] oraz regulowanych mechanicz-
nie).
W miastenii autoprzeciwciała
uszkadzają receptory cholinergiczne i
zmniejszają ich liczbę
Badania elektrofizjologiczne (np. elektromio-
grafia) wskazują, Ŝe nienormalność w miastenii
dotyczy płytki końcowej, a nie błony presynap-
tycznej. W rzeczy samej, w tej chorobie do-
chodzi do normalnego uwalniania się acetylo-
choliny. W przeciwieństwie do tego badania, w
których uŜywa się znakowanej bungarotoksyny
dla pomiaru liczby receptorów choliner-
gicznych w próbkach mięśni, wykazały silny ich
spadek u pacjentów cierpiących na miastenię.
Wiele danych sugeruje udział zaburzeń układu
immunologicznego w patogenezie miastenii. Ob-
serwuje się np. często hiperpiazję grasicy i tka-
nek limfoidalnych, nie są teŜ rzadkie guzy
grasicy. Około 10% pacjentów cierpi na inne
schorzenia autoimmunologkzne. Jest interesują-
ce, Ŝe niekiedy chorobą moŜe być dotknięty
płód chorej matki in utero, co sugeruje przenika-
 890 / ROZDZIAŁ 64

Acetytocholina nie B, Dwie cząsteczki acetytochollny

związana: kanał zamknięty związane: kanał otwarty

f O Na'

V 7

;. 64-2. Struktura receptora dla acetylocholiny (ACh) w złączu nerwowo-mięśniowym. A — Trój-

wymiarowy model nikotynowego, aktywowanego przez acetylochotinę, kanału jonowego, oparty na f
modelu Karlina i wsp. Kompleks receptor-kanał składa się z wielu podjednostek. Po jednej cząsteczce
acetylocholiny łączy się do kaŜdej podjednostki a. przed otwarciem kanału. Wszystkie podjednostki biorą
udział w tworzeniu pory. B — Kiedy dwie cząsteczki acetylocholiny przyłączą się do części podjednostek a
wystawionych na powierzchni błony, receptor-kanał zmienia konformację otwierając pory w części
+ +
receptora zanurzonego w dwuwarstwie lipidowej. Przez otwarty kanał przepływają Na i K zgodnie z ich
własnymi gradientami stęŜeń. (Według: Kandel E. R., Schwartz J. H,, Jessel T. M. (red.): Principles of
Neural Science, wyd. 3. Elsevier, 1991, za zezwoleniem).

nie przez łoŜysko jakiegoś czynnika, np. auto-
przeciwcial. Wiele wyjaśniającym odkryciem
było stwierdzenie, Ŝe wstrzykniecie oczyszczone-
go receptora cholinergicznego (otrzymanego z
organu elektrycznego węgorza elektrycznego)
królikom powoduje wystąpienie we krwi prze-
ciwciał skierowanych przeciw receptorowi
i chorobę przypominającą miastenię. Wykaza-
no następnie, Ŝe auto przeciwciała skierowane
przeciw receptorowi moŜna wykazać takŜe
u człowieka cierpiącego na miastenię; są one
obecne u prawie 100% pacjentów z cięŜką
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 891
postacią choroby. Auto przeciwciała przycze-
piają się do receptorów cholinergicznych w złą-
czu nerwowo-mięśniowym i uszkadzają je, co
powoduje tzw. liŜę ogniskową (p. ryc. 64-3).
Uszkodzone receptory podlegają endocytozie,
która przyspiesza ich obrót (tworzenie i ginię-
cie) i zmniejsza liczbę. Obecność układu dopeł-
niacza (p. rozdz. 58) odgrywa istotną rolę w tym
typie uszkodzeń komórkowych. Nie zostało
dotąd dostatecznie jwyjaśnione, co jest pierwo-
tną przyczyną powstawania autoprzeciwciał.
Tworzenie przeciwciał przeciw receptorom acetylo-
cholinowyrn obecnym w złączu nerwawo-mięśntowyrn
Uszkodzenie receptorów (lokalna liza) przez aulo-
przeciwciata, powodujące usieciowanie i endccytozę
i
Silne zmniejszenie liczby receptorów
I PRZENOSZONA DZIEDZICZNIE
Objawy kliniczne, zwłaszcza epizody słabości mięśni
unerwianych przez nerwy czaszkowe
Ryc. 64-3. Schemat powstawania miastenii. Po-
wody początkowego tworzenia przeciwciał skiero-
wanych przeciw receptorom nie są jasne.
Inhibitory chotinesterazy zwiększają
ilość acetylocholiny w złączu
nerwowo-mięśniowym, pozwalając na
leczenie miastenii
Leki hamujące acetylocholinesterazę, enzym
zaangaŜowany w niszczenie acetylocholiny, sku-
tecznie zwiększają stęŜenie tego neurotransmi-
tera przy płytce nerw owo-mięśniowej i prze-
dłuŜają czas jego działania. Leki tego typu są
podstawą leczenia miastenii. Istnieją 2 typy
inhibitorów cholinesterazy: odwracalne i nieod-
wracalne. Zarówno krótko działające, jak i sto-
sunkowo długo działające inhibitory są uŜytecz-
ne w miastenii. Te pierwsze znalazły szczególnie
zastosowanie w diagnostyce. Diagnozę stawia
się na podstawie wywiadów, objawów klinicz-
nych i pewnych testów laboratoryjnych (np.
elektromiografii, pomiaru krąŜących autoprze-
ciwciał). Test diagnostyczny polega na podaniu
odpowiedniej ilośri krótko działającego edrofo-
niiun (Tensilon). JeŜeli pacjent cierpi na mias-
tenię, powinno to spowodować szybkie, choć
krótkotrwałe, zwiększenie siły mięśni. Pirydo-
stygmina i neostygmina są skutecznymi, dhiŜej
działającymi lekami, szeroko uŜywanymi w le-
czeniu miastenii,- Di izopropyl ofluorofosforan
(DFP) jest przykładem nieodwracalnego inhibi-
tora cholinesterazy; tworzy on kowalentne wią-
zanie z resztą serynowa. w aktywnym centrum
cholinesterazy (zob. omówienie proteaz seryno-
wych w rozdz, 10). DFP jest trującym „gazem
nerwowym" i jest teŜ uŜywany jako środek
owadobójczy.
Lecząc miastenię często trzeba dodatkowo
stłumić nienormalną odpowiedź immunologiczną
powodującą miastenię. Zazwyczaj uŜywa się
w tym celu kortykosteroidów. ale powaŜniejsze
przypadki wymagają zastosowania cyt o toksy-
cznych leków immunosupresyjnych, takich jak
azatiopryna. Korzystne mogą być skutki usu-
nięcia grasicy. Plazmafereza moŜe przejściowo
obniŜyć poziom autoptfŁeeiwciął w osoczu.
CHOROBA HUNTINGTONA JEST
Choroba Huntingtona, zwana teŜ pląsawicą
Huntingtona, charakteryzuje się krótkimi, mi-
mowolnymi ruchami (pląsawicą) i postępują-
cym pogarszaniem wyŜszych czynności nerwo-
wych. Zaczyna się zazwyczaj między 35 a 50 rŜ.,
nieubłaganie się pogłębia, i prowadzi do śmierci
średnio w 15 lat po wystąpieniu pierwszych
objawów. Choroba jest dziedziczona jako cecha
autosomalna dominująca z całkowitą penetra-
cją; zagroŜonych jest 50% dzieci rodziców do-
tkniętych tą chorobą. Jest ona wyjątkowo stre-
sująca, poniewaŜ do niedawna dzieci tych cho-
rych nie mogły przewidzieć, czy zostaną nią
dotknięte i czy nie przekaŜą jej swojemu potom-
stwu.
Neurony w ciele prąŜkowanym (jądro ogonia-
ste i skorupa) są najbardziej dotknięte przez
chorobę Huntingtona. Wiele z nich ginie i zo-
staje częściowo zastąpionych przez komórki
glejowe (glejoza). Śmierć komórek dotyka jedne
typy neuronów bardziej niŜ inne; interneurony
zazwyczaj nie są naruszane. Obserwuje się spa-
dki poziomu pewnych neurotransmiterow (np.
kwasu y-aminomasłowego [GABA] i acetylo-
choliny), niektórych enzymów zaangaŜowa-
nych w ich syntezę (np. dekarboksylazy gluta-
minianowej i acetyl o transfe razy cholinowej),
niektórych neuropeptydów (np. substancji P,
diolecystokininy i metenkefaliny) i pewnych
receptorów (np. dopaminowych, cholinergicz-
nych i serotoninowych). Wykazano równieŜ
wzr«st stęŜeń innych przedstawicieli tych 4 klas
892 / ROZDZIAŁ 64
molekuł, np. dopaminy i noradrenaliny, soma-
tostatyny i neurotensyny. Te rozmaite zmiany
mają prawdopodobnie charakter wtórny, od-
zwierciedlający uszkodzenia komórek i śmierć
komórkową wynikłą z defektów genetycznych,
ale są waŜne z tego powodu, Ŝe stanowią
podstawę biochemiczną objawów, na które cier-
pi pacjent.
Gen choroby Huntingtona został
zlokalizowany na krótkim ramieniu
chromosomu 4, ale dotychczas nie
został wyizolowany
W 1983 r. Gusella i współpracownicy opisaii
występowanie RFLP ściśle związanego z genem
odpowiedzialnym za chorobę Huntingtona. Była
to jedna z pierwszych prac wykorzystujących
RFLP w badaniach sprzęŜeń genetycznych i jej
sukces dał olbrzymi napęd do tego typu badań.
Badane przypadki obejmowały bardzo rozległą
rodzinę (ok. 5000 osób) Ŝyjącą w okolicy jeziora
Maracaibo w Wenezueli. Około 300 członków
tej rodziny cierpiało na chorobę Huntingtona,
UŜyto baterii 12 świeŜo udostępnionych sond
DNA. Przy olbrzymim szczęściu (jeŜeli się
uwzględni względnie niewielką liczbę sond i roz-
miar ludzkiego genomu), stwierdzono, Ŝe jedna
z tych sond, G8, wykryła dwa pohmorfizmy
(RFLP) bardzo ściśle związane z genami kodu-
jącymi chorobę Huntingtona (w granicach ok.
3—5 cM). Te dwa polimorfizmy spowodowały
rozpoznanie 4 kombinacji alleli, czyli haploty-
pów (A, B, C i D); haplotyp C dla G8 pojawiał
się u członków wenezuelskiej rodziny dotknię-
tych chorobą. G8 pochodził 2 rekombinowane-
go bakteriofaga z biblioteki genomu ludzkiego.
Zastosowanie hybrydyzacji komórek somatycz-
nych oraz hybrydyzacji in situ wykazało, Ŝe
wykryty locus znajdował się bardzo blisko
końca krótkiego ramienia chromosomu 4. Nie-
stety, sekwencje DNA blisko telomeru przy
końcu chromosomu wydają się zawierać po-
wtórzenia DNA i inne sekwencje trudne do
interpretacji. Mimo tego, do końca 1989 r.
sklonowano koniec chromosomu 4, w którym
znajduje się locus choroby Huntingtona. Jed-
nakŜe, dalsze dowody wykazały wówczas, i&
locus ten w rzeczywistości znajduje się kilka
milionów par zasad bardziej proksymalnie (tzn.
w kierunku od końca chromosomu) niŜ pierwo-
tnie sądzono. Nie został on nigdy precyzyjnie
określony w tym sensie, Ŝe nie udało się określić
regionu ograniczającego, definiującego dystalny
koniec genu (w przeciwieństwie do przypadku
genu mukowiscydozy). Tak więc obecnie liczne
laboratoria klonują i sekwencjonują rejon chro-
mosomu, w którym przypuszcza się, Ŝe tkwi
poszukiwany gen. Powinien on być zidentyfiko-
wany w najbliŜszej przyszłości. JeŜeli uda się teŜ
wydedukowac, jakie białko wytwarza normalny
gen, powinno to wyjaśnić mechanizm prowa-
dzący do śmierci neuronalnej w ciele prąŜ-
kowanym pacjentów z chorobą Huntingtona
(patrz niŜej) i doprowadzić do bardziej racjonal-
nych metod jej leczenia.
Mimo rozczarowania, Ŝe gen choroby Hun-
tingtona wciąŜ nie został zidentyfikowany, opi-
sane wyŜej badania umoŜliwiły, przy uŜyciu
odpowiednich sond DNA, informowanie człon-
ków dotkniętych rodzin — jeŜeli zechcą to
wiedzieć — czy rozwinie się u nich choroba
Huntingtona (testowanie przedobjawowe) i zao-
ferować diagnozę prenatalną. Obecnie nie ma
Ŝadnej swoistej terapii choroby Huntingtona,
moŜna tylko słuŜyć doradztwem genetycznym,
pomocą psychologiczną i leczeniem objawo-
wym.
Ekscytotoksyny mogą wywoływać
śmierć neuronów w chorobie
Huntingtona przez ich działanie na
podtyp NMDA receptora glutamin
łanowego
Choroba Huntingtona charakteryzuje się wy-
mieraniem pewnych neuronów (p. wyŜej). Bez
wyjaśnienia natury produktu genu zaangaŜo-
wanego w chorobie Huntingtona (enzymu, re-
ceptora itp.) trudno o pewność, jak proces ten
zachodzi. Jedna z hipotez zakłada, Ŝe jest on
powodowany przez pewne substancje chemicz-
ne (ekscytotoksyny), które mogą być egzogenne
lub endogenne (normalne produkty metabolicz-
ne). Aby w pełni zrozumieć tę koncepcję, trzeba
coś wiedzieć o receptorach glutaminianowych.
Glut;) minian i aspara ginian są pobudzającymi
aminokwasami w mózgu; glutaminian moŜe być
odpowiedzialny za ok. ^75% neurotransmisji
pobudzającej w mózgu. Przez stosowanie od-
powiednich agonistów i antagonistów podzieio-
no receptory giutaminianowe na 5 klas: 1)
NMDA (N-metylo-D-asparaginian); 2) AMPA
(kwas a-amino-3-hydroksy-5 -metyl o-4-izoksa-
zolopropionowy); 3) kainowe (związek izolo-
wany z glonów morskich); 4) L-AP+ (syntetycz-
ny agonista) i 5) metabotropowy. Pierwsze 4
receptory są kanałami kationowymi, podczas
gdy receptor metabotropowy jest związany
z wewnątrzkomórkowym wytwarzaniem diacy-
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 893

loglicerolu i trisfosforanu inozytolu na szlaku we wiąŜące glicynę, zakŜne od potencjału miejs-

polifosfoinozytydowym (p. rozdz. 45).
Szczególnie interesujące było odkrycie, Ŝe
iniekcja kwasu kainowego do prąŜkowia szczu-
rów powoduje śmierć neuronów, ale oszczędza
komórki glejowe i aksony. Kwas kainowy działa
powodując nadmierne uwalnianie glutami-
nianu. Faktycznie, inkubacja neuronów ze sto-
sunkowo niskimi stęŜeniami giutaminianu mo-
Ŝe powodować śmiejt neuronów: jest to zaleŜne
od obecności Ca2+ w środowisku inkubacyj-
nym. Iniekcja chinolinianu, metabolitu tryptofa-
nu, który stymuluje receptor NMDA, równieŜ
powoduje śmierć neuronów, oszczędzając inter-
neurony, w podobny sposób jak w chorobie
Huntingtona. Tak działające związki chemiczne
nazywamy ekscy to toksynami.
ChociaŜ do chwili identyfikacji produktu
wadliwego genu nie moŜna wyznaczyć dokład-
nie łańcucha zdarzeń, szczególnie zaangaŜowa-
ny w uszkodzenia i śmierć neuronów obser-
wowane w chorobie Huntingtona wydaje się
być receptor NMDA. Receptor ten (ryc. 64-4)
jest złoŜony, poniewaŜ zawiera co najmniej
5 róŜnych miejsc wiąŜących (miejsce wiąŜące
transmiter — glutaminian, miejsce regulatoro-
ce wiąŜące Mg2 +, miejsce wiąŜące fencyklidynę
oraz miejsce wiąŜące Zn2+). Kanał otwiera się,
kiedy jest związany zagonistą, takim jak gluta-
minian, a po otwarciu zezwala na napływ Ca2 + i
Na+ do komórki. JeŜeli receptor NMDA jest
stymulowany przewlekle (np. w wyniku nad-
miaru glutaminianu uwalnianego przez neuro-
ny w wyniku depolaryzacji ich błony plaz-
matycznej), prowadzi to do akumulacji Ca2 + ,
który w wysokich stęŜeniach jest toksyczny dla
komórki i moŜe spowodować śmierć komórki
w sposób podobny do opisanego dla zawału
serca (przypadek 4 w rozdz. 62). Co więcej,
napływowi Ca2 + towarzyszy napływ Nar, po-
wodujący osmotyczne pęcznienie i uszkodzenie
komórki. Odkrycia te ustają implikacje terapeu-
tyczne, poniewaŜ dzięki nim moŜna częściowo
blokować receptory NMDA, uŜywając leków
takich jak dekstrorfan, zmniejszając w ten spo-
sób liczbę ginących komórek.
Receptor NMDA jest interesujący równieŜ
z innych względów. Sądzi się, Ŝe odgrywa on
istotną rolę w długotrwałym wzmocnieniu, co
powoduje zwiększoną wydajność synaptyczną
w hipokampie i innych obszarach mózgu i moŜe
Błona

Wnętrze

Otoczenie

^pęcpoooo
!:
■■l' ■ ■ '■ ' ■

ÓOO

Ryc. 64-4. Schematyczne przedstawienie receptora NMDA i punktów uchwytu róŜnych czynników na
2+ +
receptorze. Receptor NM DA kontrotuje kanai kationowy przepuszczalny dla Ca i Na i jest kontrolowany
ił +
przez Mg w sposób zaleŜny od potencjału. Przed wjonem jest K . Kana! receptora NMDA jest blokowany
przez PCP i MK801, a cały kompleks jest regulowany w dwóch miejscach regulatorowych przez, glicyne
2+
iZn . AP5 jest kompetytywnym antagonistą w miejscu wiązania NMDA. PCP — fencyklidyna (Wediug:
Cooper J B., Bloom F. £., Roth R. H.: The Biochemical Basis of Neuropharmacology, wyd. 6, Oxford
University Press, za zezwo(eniem). __
894 I ROZDZIAŁ 64
być związane ze zjawiskami pamięci i uczenia.
UwaŜa się równieŜ, Ŝe aktywacja tego receptora
moŜe inicjować drgawki; ponadto powtarzane
drgawki mogą wywołać śmierć neuronów praw-
dopodobnie związaną z uwalnianiem ekscytoto-
ksyn. Proponowany schemat niektórych wyda-
rzeń związanych z wywołaniem choroby Hun-
tingtona przedstawia ryc. 64-5.
Mutacja lub rnulacje jednego genu (genu Huntlngtona) w
krótkim ramieniu chromosomu A
Zmiana struktury hipotetycznego produktu białkowego (np,
enzymu, blatka strukturalnego, receptora)
Uwolnienie etecytotoksyn [np. nadmiar glutaminlanu)
powodujące nadmierne pobudzenie receptora NMDĄ
wewnątrzkomórkowe nagromadzenie toksycznych ilości
Ca/ i Śmierć neuronów w prązkowlu i gdzie indzie]
Objawy choroby Huntingtona (pląsawlca, postępujące
pogorszenie stanu neurologicznego)
Ryc. 64-5. Przypuszczalny schemat niektórych
zjawisk zaangaŜowanych w wywoływanie choroby
Huntingtona.
EKSCYTOCYNY I INNE
MECHANIZMY BIOCHEMICZNE
SĄ ZAANGAśOWANE W
USZKODZENIA MÓZGU
SPOWODOWANE UDAREM
Przy udarze mózgu pojawiają się lokalne
uszkodzenia wywołans,zmniejszonym przepły-
wem krwi. Skutki tego mogą być zabójcze (np.
trwała utrata przytomności, paraliŜ, ślepota,
utrata mowy), w zaleŜności od umiejscowienia
i wielkości dotkniętego udarem obszaru. Udary
są trzecią główną przyczyną śmierci w USA
i dotykają ok. 500000 Amerykanów rocznie.
Podobnie jak w przypadku choroby Alzheime-
ra, ekonomiczne koszty związane z opieką
medyczną nad pacjentami z udarem są olb-
rzymie. Aby opracować odpowiednie metody
leczenia udarów, trzeba koniecznie zrozumieć
podstawowe mechanizmy zaangaŜowane
w uszkodzenia okolic mózgu dotkniętych uda-
rem. Omówimy tu kilka waŜnych punktów.
Większość udarów jest powodowanych za-
krzepami w tętnicach mózgowych. Zmniejsza to
podaŜ tlenu i glukozy, substancji podstawo-
wych dla przemiany materii w mózgu, bez
których trwałe uszkodzenie komórek rozwija
się szybko (poniŜej godziny). WyróŜniamy trzy
kolejne etapy w rozwoju uszkodzenia mózgu
powodowane zakrzepem mózgowym.
Indukcja. Niedotlenienie (ischemia) powo
duje depolaryzację Won neuronalnych, powo
dującą uwalnianie glutaminianu Podobnie jak
w przypadku choroby Huntingtona, powoduje
to nadmierne pobudzenie receptorów NMDA
na przylegających neuronach, prowadzące do
nienormalnie wysokiego napływu Ca2+ i Na+
i wynikające stąd uszkodzenie komórki lub jej
śmierć. Co więcej, glutaminian pobudza recep
tory AMPA/kainowe (prowadząc do dodat
kowego napływu Na + ) i receptory metabo-
tropowe, powodując wewnątrzkomórkowe
tworzenie się trisfosforanu inozytolu i diacylo-
glicerolu.
Amplifikacja. Dalsze nagromadzanie się
Caz+ w komórce zachodzi przez następujące
mechanizmy: a) zwiększone stęŜenie wewnątrz
komórkowego Na+ aktywuje transporter
Na+/Ca2+, b) sterowane potencjałem kanały
Ca2+ są aktywowane w wyniku depolaryzacji
i c) trisfosforan inozytolu uwalnia Ca2+ z*siate-
czki śródplazmatycznej do cytoplazmy. Wszyst
kie te trzy mechanizmy prowadzą do podwyŜ
szenia wewnątrzkomórkowego poziomu Ca2+,
co powoduje dodatkowe uwalnianie się gluta
minianu, pobudzającego w dalszym ciągu sąsie
dnie neurony.
Ekspresja. DuŜe stęŜenia wewnątrzkomó
rkowego Ca2 + aktywują wapni owo-zaleŜne nu-
kleazy, proteazy i fosfolipazy. Degradacja fos-
folipidów moŜe teŜ prowadzić do tworzenia
czynnika aktywującego płytki (PAF) i uwal
niania kwasu arachidonowego, którego meta
bolizm prowadzi do tworzenia eikozanoidow;
oba te typy lipidów mogą wywoływać skurcz
naczyń, pogarszając efekt zakrzepu. W dodatku
metabolizm eikozanoidow prowadzi do tworze
nia wolnych rodników tlenowych, które powo
dują trwałe nadtlenkowe ^uszkodzenia lipidów
błon neuronalnych. PoniewaŜ glutaminian od
grywa pierwszoplanową rolę w tej sekwencji
wydarzeń, cały proces nazwano kaskadą gluta-
minianową. Wiele innych czynników jest jednak
równieŜ zaangaŜowanych w ischemicznym
uszkodzeniu mózgu.
Leczenie udaru ma na celu ograniczenie
uszkodzeń wywołanych zakrzepem. Wprowa-
dzono doświadczalne terapie mające na celu
zminimalizowanie efektów biochemicznych ka-
skady glutaminianowej (tab, 64-2). Podobnie
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 895

Tabela 64-2. Niektóre terapie doświadczalne testowane w celu ograniczenia kaskady glutaminianowej
rozwijającej się w czasie udaru mózgu. (Trzy etapy kaskady opisano w tekście).'
Etap kaskady Problem biochemiczny Podejście lecznicze
Indukcja Nadmierne uwalnianie gl u - Hamowanie syntezy glutaminianu przez metioninową
tamirtianu sulfoksyminę.
ObniŜenie temperatury ciała, jeŜeli pacjent gorączkuje:
obniŜa to metabolizm mózgu i moŜe zahamować
uwalnianie glutaminianu
Aktywacja receptorów Antagoniści receptorów NMDA, tacy jak dekstrorfan,
NMDA CGS 19755 i MK-801
1+
Ampliftkacj Napływ Ca przez kanały Pochodne dihydropirydyny (np. nimodypina) w celu
I+
Ca regulowane potenc- zablokowania tych kanałów
jałem
a Ekspresja Tworzenie wolnych rodni- Leki hamujące wolne rodniki (np. 21 -aminosteroidy)
ków
Według: Zivin J.A., Choi D.W.: Stroke Therapy. Sci. Am. {lipiec) 1991, 26%, 56.

jak w przypadku zakrzepu w tętnicy wieńcowej
(p. rozdz. 58) wczesne leczenie trombolityczne
moŜe przywrócić przepływ krwi. Prowadzi się
wiele zakrojonych na duŜą skalę prób klinicz-
nych z tPA. Do leczenia udaru tPA moŜe być
odpowiedniejsza niŜ streptokinaza, poniewaŜ ta
ostatnia moŜe łatwiej wywoływać krwotoki,
które mogą być katastrofalne dla mózgu.
Zapobieganie obejmuje równieŜ przeciwdzia-
łanie czynnikom ryzyka, takim jak nadciśnienie,
cukrzyca, palenie tytoniu i hiperlipidemia. Po-
dawanie małych dawek aspiryny wydaje się
zmniejszać ryzyko udaru u pacjentów cierpią-
cych na przejściowe ataki niedotlenienia.
MUTACJE MITOCHONDRIALNEGO
DNA POWODUJĄ PEWNE MIOPATIE
ł SCHORZENIA NEUROLOGICZNE
Mitochondria ludzkie zawierają 2—10 kopii
niewielkich pierścieniowych dwuniciowych mo-
lekuł DNA, które składają się na ok. 1%
całkowitego DNA w komórce (ryc. 64-6 i tab.
64-3). Istotną cechą ludzkiego mitochondrial-
nego (mt) DNA jest to, Ŝe jest ono dziedziczone
na drodze matczynej, niemendlowskiej dziedzicz-
ności, poniewaŜ wszystkie mitochondria są do-
starczane przez jajo w czasie tworzenia zygoty.
Stąd przy chorobach powstałych w wyniku
mutacji mtDNA, chora matka teoretycznie po-
winna przekazać chorobę wszystkim dzieciom,
ale tylko córki będą dalej przenosiły chorobę.
JednakŜe, w niektórych przypadkach (p. niŜej)
Tabela 64-3. Niektóre gtówne cechy
struktury i funkcji ludzkiego mitochondrialnego
DNA*
Jest pierścieniowy, dwuniciowy i zawiera łańcuch
cięŜki (H) i lekki (L)
Zawiera 16 569 par zasad, ich sekwencja jest w pe-
łni poznana
Koduje 13 (z ogólnej liczby — 67) podjednostek
białkowych łańcucha oddechowego;
7 podjednostek dehydrogenazy NADH {kom
pleks I)
cytochrom b kompleksu III
3 podjednostki oksydazy cytochromowej (kom
pleks IV)
2 podjednostki syntazy ATP
Koduje duŜy (16s) i mały (12s) mitochondrialny
rybosomalny RNA
Koduje 22 molekuły mitochondrialnego tRNA
Jego kod genetyczny róŜni się nieco od kodu
standardowego:
UGA (standardowy kodon stopu) jest czytany
jako Trp
AGA i AGG (standardowe kodony dla Arg) są
czytane jako kodony stopu
Zawiera bardzo niewiele sekwencji nie tłumaczo-
nych
Wysoka częstotliwość mutacji (5-10 razy większa
niŜ w DNA jądrowym)
Porównania sekwencji mtDNA dostarczają dowo-
dów O ewolucyjnym pochodzeniu naczelnych i in-
nych gatunków
* Według: Harding A.E.: Neurological disease
and mitochondrial genes; Trends ^
14:132
896 / ROZDZIAŁ 64

ubytki w mtDNA mogą zachodzić w czasie

oogenezy i nie są dziedziczone po matce.
Wykazano obecnie, Ŝe wiele chorób powstaje
w wyniku mutacji mtDNA (tab. 64-4), Jedna ich

Tabela 64-4. Niektóre miopatie mitochondrialne

i choroby spowodowane mutacjami genów mito-
-O ,- CD 75 (U (O
chondrialnych*
Choroba Kosmate Mutacja** (0 ■— »~O O.
czerwone O 3 *~ -* N E
włókna
M łopat i a oczna Tak Deleeje
5 fe <£> -3; ^r °-
KSS Tak Delecje, duplikacje W
MERRF Tak Mutacja punktowa w
lizynowym tRNA (po- S ;-<
zycja 8344 ^Z

MELAS Tak Mutacja punktowa w C1

leucyrtowym tRNA
(pozycja 3423}
LHON Nie Mutacja punktowa w
reduktazie NADH--
>■ o — » :-„,
CoE Q (pozycja 11
778) a a n c tT^-
Matczyny RP Nie Mutacja punktowa
(jedna w podjednostce 6
rodzina) hT-ATPazy (po-
zycja 8993)

* Według: Harding A. E.: Neurological disease and

mrtochondrial genes; Tr&nds Neurosci. 1991,14,132.
** W wymienionych chorobach mogą teŜ występo-
wać dalsze mutacje. Występowanie mutacji w róŜ- < CL'
nych typach tRNA wydaje się korelować z proliferacją
mitochondriów obserwowaną w niektórych z tych
rs, CD
chorób, podczas gdy mutacje w enzymach łańcucha
oddechowego nie wykazują takiej korelacji. Miopatia
oczna charakteryzuje się postępującą zewnętrzną
oftalmoplegią {PEO), ujawniającą się zazwyczaj
w dzieciństwie. KSS—zespół Kearns-Sayre'a, chara- -c o
U O. i
kteryzuje się PEO, retinopatią pigmentową t zaburze-
niami przewodnictwa sercowego pojawiającymi się
w dzieciństwie. MERRF — padaczka miokfonalna
z kosmatymi czerwonymi włóknami, charakteryzuje w
się mioklonusem, padaczką i ataksją występującymi 0=
w dzieciństwie lub w okresie dojrzałości. MELAS
encefa I opatia mitochondrialna z kwasicą mlecza-
nową i epizodami udaropodobnymi, charakteryzuje
się okresowymi wymiotami, proksymalną słabością
kończyn i epizodami przypominającymi udar; wy « g
stępuje w okresie pokwitania lub później, LHON &5.238S
dziedziczna wzrokowa neuropatra Lebera, charak
teryzuje się ostrą lub podostrą utratą wzroku u męŜ
czyzn około 20 roku Ŝycia. Matczyny RP — matczyne
pigmentowe zapalenie siatkówki, pojawiło się w jed
nej rodzinie wraz z otępieniem, drgawkami, ataksją
i słabością mięśniową.
U>

c
o
O ■=
o

U O Z O "S
*Q- CC =
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 897

grupa składa się z miopatii mitochondrialnych, Tabela 64-5. Testy laboratoryjne słuŜące do roz-
charakteryzujących się obecnością mitochond- poznawania chorób powodowanych przez mutacje
riów o nienormalnym kształcie i wymiarach mtDNA
w mięśniach szkieletowych. Te nienormalne Obecność czerwonych kosmatych włókien w prób-
mitochondria powodują, Ŝe włókna mięśniowe kach pobranych z mięśni (nie w przypadku LHON*)
przybierają postać kosmatych czerwonych włó- Badania róŜnych enzymów łańcucha oddechowe-
kien (ragged red fibers), które moŜna wykryć go
przy biopsji mięśni barwionych metodą Gomo-
riego lub innymi technikami. Pierwsze 4 jedno- Analiza mtDNA (np. z mięśni i, w niektórych
stki chorobowe, wymienione w tabeli 64-4 są przypadkach, 2 ieukocytów)
przykładami miopatii mitochondrialnych, dziedziczna wzrokowa neuropatia
W miopatii ocznej (ocular miopathy) głównie
dotknięte są mięśnie odpowiedzialne za ruchy Wiele dalszych punktów dotyczących chorób
oczu; powoduje to postępującą zewnętrzną oftal- wynikających z mutacji mtDNA zasługuje na
moplegię (progressive external ophthalmople- skomentowanie. %(
gia, POE), która równieŜ występuje, wraz z in- DNA u pacjentów cierpiących na te cho
inymi nieprawidłowościami, w zespole Kearnsa- roby moŜe się składać z mieszaniny zmutowa-
Sayre'a. Padaczka mioklonafna z kosmatymi nego i normalnego DNA (heteroplazmia) lub
'czerwonymi włóknami (myoclonus epilepsy with całkowicie zmutowanego DNA (homo plazm i a)
tfSgged red fibers, MERRF) i encefa I opatia Ilość zmutowanego DNA w zasadzie jest skore
fftitochondrialna z kwasicą mleczanową i epizo- lowana ze stopniem choroby.
dami udaropodobnymi (mitochondrial encepha- Większość polipeptydów mitochondrial
lomyopathy with lactacidosis and stroke-like nych (~54/67) jest kodowanych przez geny
episodes, MELAS) mogą być klasyfikowane jądrowe i wobec tego mutacje tych ostatnich
jako encefalomiopatie mitochondrialne, ponie- *LHON mogą równieŜ zaburzać strukturę i
waŜ w ich przebiegu mózg jest zazwyczaj rów- Lebera funkcje
nieŜ powaŜnie dotknięty. Dwa inne schorzenia mitocłiondriów. Przy pewnych
wymienione w tab. 64-4, dziedziczna wzrokowa schorzeniach
neuropatia Lebera (Leber's hereditary optic myo- (np. LHON) oddziaływania między genami
pathy, LHON) i macierzyńskie pigmentowe jądrowymi i mitochondrialnymi mogą być waŜ
zapalenie siatkówki (maternal retinitis pigmen- ne dla określenia fenotypu.
tosa) są chorobami wynikającymi z mutacji W jaki sposób mutacje mitochondrialne
mtDNA, ale nie są miopatiami mitochondrial- powodują swoiste efekty tkankowe? Na przy
nymi, poniewaŜ uszkodzenia niekoniecznie do- kład, dlaczego nerw wzrokowy jest tak wybiór
tyczą mięśni. czo dotykany przez LHON? Prawdopodobnie
U wielu pacjentów z POE (łącznie z cier- odpowiedź kryje się w charakterystyce fizjo
piącymi na zespół Kearnsa-Sayre'a) stwierdzo- logicznej zaatakowanej tkanki; moŜna podej
no detecje w mtDNA; u pacjentów z zespołem rzewać, Ŝe aktywność reduktazy NADH-koen-
Kearnsa-Sayre'a stwierdzono równieŜ duplika- zymu Q (która jest zaburzona w LHON) jest
cje (podwojenia). Stopień delecji często był szczególnie waŜna właśnie dla tkanki nerwu
skorelowany z natęŜeniem POE. Delecje te wzrokowego. Co ciekawe, przewlekłe podawa
wydają się powstawać w czasie oogenezy i stąd nie nie azydku sodowego (który hamuje oksydazę
są dziedziczone po matce. Co więcej, nie muszą cytochromu c u pewnych ssaków wywołuje
one występować we wszystkich komórkach, np. neuropatię podobną do LHON.
moŜe ich nie być w leukocytach. Z drugiej Przypuszczano, Ŝe anomalie mtDNA wy
strony, pacjenci z zespołami MERRF, MELAS, stępują u pewnych pacjentów z chorobą Parkin-
LHON i z rodzinnym przenoszonym przez sona i mogą przyczyniać się do starzenia.
matkę pigmentowym zapaleniem siatkówki wy-
kazują specyficzne mutacje punktowe (tab. 64--
4). W odróŜnieniu od delecji, takie mutacje
punktowe są zwykle dziedziczone od matki.
Testy laboratoryjne wykorzystywane w rozpo-
znawaniu chorób spowodowanych mutacjami
mtDNA są wymienione w tab. 64-5.
'•i
898 / ROZDZIAŁ 64
ZESPÓŁ ŁAMLIWEGO X,
RDZENIOWO OPUSZKOWA ATROFIA
MIĘŚNIOWA I DYSTROFIA
MIOTONICZNA SĄ POWODOWANE
PRZEZ MUTACJĘ POWTÓRZENIA
TRYPLETOWEGO
Zespól łamliwego X jest recesywną chorobą
związaną z chromosomem X, charakteryzującą
się łagodnym lub umiarkowanym niedorozwo-
jem umysłowym oraz wielką głową, uszami
i jądrami. Występuje on u jednego na 1250
męŜczyzn w Ameryce Północnej i odpowiada
częściowo za to, Ŝe męŜczyźni stanowią większy
niŜ kobiety odsetek pacjentów umieszczonych
w domach opieki dla niedorozwiniętych. Zespól
wykazuje pewne niezwykle cechy genetyczne jak
na chorobę związaną z chromosomem X, a mia-
nowicie 20—50% męŜczyzn dotkniętych tą cho-
robą nie wykazuje jej objawów. Ci bezobjawowi
nosiciele mogą przenieść wadliwy gen na swoje
córki, które równieŜ nie wykazują objawów
choroby. JednakŜe w trzecim pokoleniu zarów-
no męskie, jak i Ŝeńskie potomstwo tych córek
moŜe wykazywać objawy choroby. Sugeruje to,
Ŝe pewne zmiany genu nastąpiły u córek, co
umoŜliwiło wystąpienie choroby u dzieci. MoŜe
to być związane ze zwiększeniem wymiaru genu
przez mutację powtórzenia trypletu (patrz niŜej)
lub przez matczyne wdrukowanie genomowe
(zdefiniowanie poniŜej), w którym to procesie
zachodzi nadmierne metylowanie, powodujące
inaktywację pewnych genów w łamliwym od-
cinku chromosomu X. Po zespole Downa, ze-
spół łamliwego X jest główną przyczyną niedo-
rozwoju umysłowegc?<związanego ze zidentyfi-
kowaną aberracją chromosomową. Cytogenety-
cznie zespół ten charakteryzuje przewęŜenie
blisko końca długiego ramienia chromosomu
X (Xq27), tak Ŝe zakończenie długiego ramienia
wygląda jak mały guzik przyczepiony do reszty
chromosomu wąską szypułką. MoŜna induko-
wać pojawienie się miejsca łamliwego w kul-
turach leukocytów przez usunięcie z poŜywki
kwasu foliowego lub dodanie metotreksatu, ale
dokładność wykrywania kobiet-nosicielek jest
poniŜej 30%. Łamliwe miejsca występują rów-
nieŜ na innych chromosomach, ale nie powodu-
ją Ŝadnych widocznych problemów.
Dokładnej lokalizacji genu odpowiedzialne-
go za zespół łamliwego X na chromosomie
X (FMR-1) dokonano za pomocą RFLP i hyb-
ryd komórek somatycznych, w których induko-
wano złamanie ludzkiego chromosomu X w łam-
liwym miejscu chromosomu. UmoŜliwiło to
pozycyjne klonowanie genu. Gen został nazwany
FMR-1 i zawiera silnie polimorficzne powtórze-
nia CGC, będące miejscem zwielokrotnienia
trypletu (>200 powtórzeń u osoby chorej)
powodujące łamliwość chromosomu. UwaŜa
się, Ŝe ten gen właśnie jest odpowiedzialny za
zespół łamliwego X, ale nie jest to całkiem
pewne, poniewaŜ do tej pory nie moŜna przewi-
dzieć jego funkcji z sekwencji aminokwasów.
Zidentyfikowanie zaangaŜowanych białek
i ustalenie, jak zmiany ich funkcji wpływają na
charakterystykę fenotypu, byłoby bardzo in-
teresujące. Metylacja wyspy CpG blisko odcin-
ka promotorowego (metylacja inaktywuje pew-
ne geny) moŜe pomóc w wyjaśnieniu, dlaczego
u osób chorych obserwuje się niski poziom
mRNA dla tego genu. Jak wspomniano wyŜej,
istnieją pewne dowody na to, Ŝe metylacja moŜe
zachodzić na matczynym chromosomie X,
w obszarze łamliwym X, a to moŜe wyjaśnić
nienormalne dziedziczenie zespołu. JeŜeli tak
jest w istocie, byłby to przypadek wdrukowania
genomowego (genomic imprinting), zjawiska
w którym wkład ojca i matki potomstwa jest
zróŜnicowany.
Dwie inne choroby neurologiczne są powo-
dowane przez mutacje powtórzenia trypletowe-
go. Są to rdzeniowo-opuszkowa atrofia mięś-
niowa (spinał bulbar muscular atrophy, SBM A)
i dystrofia miotoniczna (myotonic dystrophy,
DM). SBMA jest to zaleŜna od chromosomu
X choroba recesywną, charakteryzująca się na-
rastającą słabością mięśniową kończyn górnych
i dolnych. Uszkodzonym genem jest gen recep-
tora androgenowego (AR), a zwielokrotnianym
trypletem jest CAG. Receptor androgenowy
znajduje się w wysokich stęŜeniach w rdzenio-
wych i opuszkowych motoneuronach, które są
obiektami zaatakowanymi w SBMA. Przypusz-
cza się, Ŝe defekt receptora androgenowego jest
przyczyną słabości mięśniowej w tym schorze-
niu. DM jest chorobą dziedziczoną przez auto-
somalny gen dominujący i charakteryzuje się
miotonia (tzn. zmniejszonym rozkurczem mię-
śni po długotrwałym skurczu) i innymi cechami.
ZaangaŜowany w DM gen został nazwany
MT-PK (miotoninowa kinaza białek) i koduje
kinazę białek najprawdopodobniej zaangaŜo-
waną w przekazywanie sygnałów. W komór-
kach pacjentów cierpiących na DM obserwo-
wano nieprawidłową fosforylację białek. Zwie-
lokrotnionym trypletem jest GCT. Niektóre
cechy molekularne tych 3 schorzeń są pod-
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 899

Tabela 64- Niektóre cechy molekularne trzech chorób spowodowanych amplifikacją trypletową
6.
Choroba" Lokalizacja na G e n" Zwielokrot- Liczba try płotów Liczba
chromosomie niany tryplet u osób normal- trypietów
nych związanych z
SMBA Xq 11-12 AR CAG 11-31
chorobą
40-52
Zespół łamli- Xq27 FMR-1 CGG 5-54 5- >200
wego X 19q13.2-13.3
DM MT-PK GCT 30 >100

"Według: Caskey i wsp.: Triplet repeat mutations in human diseases; Science 1992, 256, 784 "SBMA
— rdzeniowo-opuszkowa atrolia mięśniowa; DM — dystrofia miotoniczna; AR — receptor
androgenowy, MT-PK — miotoninowa kinaza białek

sumowane w tab. 64-6. Wszystkie powtórzenia
trypletowe występujące w tych schorzeniach są
bogate w CG i silnie polimorficzne u osobników
normalnych. Fenotypowo osobnicy normalni
będący heterozy go turni pod względem tych cho-
rób wykazują allele premutacyjne, w których
ilość powtórzeń jest znamiennie większa niŜ
u osób zdrowych, ale mniejsza niŜ u chorych.
UŜycie odpowiednich technik biologii mole-
kularnej (np. Southern blotting, łańcuchowa
reakcja polimerazy [PCR], hybrydyzacja i son-
dy dla wykrycia zwielokrotnionych sekwencji)
ułatwia diagnozowanie tych chorób i zastąpi
techniki cytogenetyczne i inne stosowane do-
tycficzas. To poprawi diagnostykę prenatalną
oraz identyfikację bezobjawowych nosicieli, któ-
rzy mogą przenosić choroby na swoje potom-
stwo.
Mechanizmy zaangaŜowane w zwielokratnia-
nie trypietów są obecnie intensywnie badane.
Poszukiwania komputerowe wykazały, Ŝe po-
wtarzania trypletów są całkiem częste w geno-
mie ludzkim. Jest więc zupełnie moŜliwe, Ŝe ten
nowy typ mutacji okaŜe się przyczyną jeszcze
innych chorób.
OBJAWY CHOROBY PARKINSONA
ODZWIERCIEDLAJĄ DEFICYT
DOPAMINY W ISTOCIE CZARNEJ I
CIELE PRĄśKOWANYM
Choroba Parkinsona charakteryzuje się drŜe-
niami, bradykinezją (spowolnieniem i ubogoś-
cią ruchów), sztywnością i niestabilnością po-
stawy. Pojawia się rzadko przed 40 rŜ. Ocenia
się, Ŝe cierpi na nią 1% osób powyŜej 50 rŜ.,
a w Stanach Zjednoczonych jest nią dotkniętych
ponad milion łudzi. Omówiony zespól objawów
nazywamy parkinsonizmem. choroba Parkinso-
na jest tylko jedną z przyczyn parkinsonizmu
(patrz niŜej).
Główną cechą patologiczną choroby Parkin-
sona jest degeneracja pigmentowanych komórek
w istocie czarnej. W warunkach fizjologicznych
komórki te syntetyzują dopaminę i wykorzys-
tują ją jako neurotransmiter, i stąd nazywane są
komórkami dopaminergicznymi. Neurony do-
paminergiczne znajdują się w róŜnych obsza-
rach mózgu, w tym w strukturach nigrostriatal-
nych, mezolimbicznych, mezokortykalnych
i guzowo-przysadkowych.
Rycina 64-7 ilustruje całość procesu, w któ-
rym dopamina bierze udział jako neurotransmi-
ter. Podobnie jak w przypadku acetylocholiny
moŜna go wygodnie podzielić na 6 etapów.
Podobny proces jest włączony w działanie in-
nych neurotransmiterów (np. noradrenaliny
i adrenaliny), chociaŜ czasami niektóre etapy
istotnie się róŜnią.
L Synteza dopaminy, rozpoczynająca się od
tyrozyny, obejmuje kilka reakcji enzymatycz-
nych. Reakcją ograniczającą szybkość syntezy
jest reakcja katalizowana przez hydroksylazę
tyrozynową.
2. Magazynowanie dopaminy w pęcherzy
kach synaptycznych jest następnym etapem.
Wnikanie do nich dopaminy jest napędzane
przez gradient pH powstały w wyniku obecno
ści pewnego białka, występującego w błonie
pęcherzyka i pompującego protony do jego
wnętrza kosztem energii uzyskiwanej z ATP.
Uwalnianie dopaminy jest związane z eg-
zocytozą. Mechanizm jest podobny do mechaniz
mu opisanego dla acetylocholiny.
Wiązanie dopaminy do receptorów post-
synaptycznych jest następnym etapem. Amina
dochodzi do receptora dyfundując przez szczeli
nę synaptyczną. Jak opiszemy później w tym
rozdziale, istnieje co najmniej 5 klas receptorów
900 / ROZDZIAŁ 64

L-OOPA
\/*
aromatycznych X
aminokwasów

Produkty
utleniania
dopaminy

Antagoniści
receptora
do parni nowego

Ryc. 64-7. Schematyczny diagram przedstawiający uwalnianie dopaminy z neuronu w istocie czarnej
i pokazujący miejsca działania leków, które łagodzą lub wywołują parkinsonizm. Sześć etapów wymienio-
nych w tekście jest umieszczonych na rycinie, ale nie numerowanych. Pokazano równieŜ miejsca działania
leków uŜywanych w leczeniu parkinsonizmu (L-dopa, deprenil, amantadyna i agoniści receptora
dopaminowego, np. bromokryptyna). Ogólnie leki te zwiększają miejscowe stęŜenie dopaminy, przeciw-
działając skutkom jej małego stęŜenia w parkinsonizmie. Pokazane są równieŜ miejsca działania niektórych
leków, które indukują parkinsonizm, zmniejszając stęŜenie dopaminy lub rywalizując z nią (rezerpina
i antagoniści receptora dopaminergjcznego, tacy jak liczne neuroleptyki). (Według: Sweeney P.: New
concepts in Parkinson's disease; Hosp, Pract. (April) 1991, 26, 84, za zezwoleniem).

dopaminowych. Powodują one swoje efekty
działając pobudzająco lub hamująco na cyklazę
adenyjanową lub, przynajmniej w jednym wy-
padku, działając na inny system wtórnych prze-
kaźników (tj. na fbsfolipazę C i cykl polifos-
foinozytydów).
5. Wychwyt zwrotny dopaminy (ryc. 64-7)
zachodzi w wyniku działania transportera o wy-
sokiej aktywności, uŜywającego ATP, obecnego
w błonie pre synaptycznej. Odzyskana tak dopa-
mina moŜe być z powrotem inkorporowana do
pęcherzyków synaptycznych i ponownie uŜyta
jako neurotransmiter.
6. Rozkład dopaminy moŜe zachodzić bądź
w szczdinie synaptycznej, bądź, po wychwycie
zwrotnym, wewnątrz zakończenia presynapty-
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 901
cznego. Monoaminooksydaza B (MAO-B) znaj-
duje się *na zewnętrznej błonie mitochondriów
w zakończeniu presynaptycznym, a takŜe
w szczelinie synaptycznej. MAO-B i MAO-A
róŜnią się od siebie preferencją do róŜnych
substratów oraz wraŜliwością na róŜne inhibito-
ry. Oba enzymy mogą działać na dopaminę
tworząc 3,4-dihydroksyfenyIoacetaldehyd
(DOPAC), ten zaś jest dalej konwertowany do
kwasu homo w anilinowego (HVA) działaniem
katecholo-O-metylotransferazy (COMT) (p.
ryc. 50-3). Fakt ten ma istotne znaczenie dla
badań nad schizofrenią, gdyŜ poziom kwasu
homowanilinowego w ptynie mózgowo--
rdzeniowym moŜe być wykorzystany do śle-
dzenia metabolizmu dopaminy w mózgu. De-
prenil działa jako inhibitor MAO-B, podczas
gdy klorgilina jest swoistym inhibitorem en-
zymu typu A. Rycina 64-7 ukazuje równieŜ
miejsca działania wielu leków uŜywanych w te-
rapii parkinsonizmu i wielu (patrz niŜej) powo-
dujących parkinsonizm jako niepoŜądany efekt
uboczny; kaŜdy z 6 etapów omówionych po-
wyŜej moŜe być punktem działania róŜnych
leków.
Proces degeneracyjny, o którym tu mowa,
powoduje znaczny spadek syntezy dopaminy
i wynikający stąd spadek jej poziomu w istocie
czarnej i ciele prąŜkowanym (jądro ogoniaste
i skorupa). ObniŜenie poziomu dopaminy pod-
nosi stosunek acetylocholina/dopamina w ko-
mórkach systemu nigrostriatalnego, poniewaŜ
poziomy acetyl och oliny nie są tak silnie naru-
szone. Tak powstała nierównowaga wnosi istot-
ny wkład w róŜne zaburzenia motoryczne ob-
serwowane w chorobie Parkinsona,
Nie jest jasne, dlaczego komórki dopaminer-
giczne w istocie czarnej ulegają zniszczeniu. Nie
ma dowodu na istotny czynnik genetyczny
w chorobie Parkinsona. Po części uszkodzenia
komórek mogą odzwierciedlać proces starzenia,
poniewaŜ istota czarna traci ok. 13% swoich
komórek w ciągu kaŜdego dziesięciolecia, po-
cząwszy od 25 rŜ. Ocenia się, Ŝe objawy choroby
Parkinsona pojawiają się wówczas, kiedy po-
ziom dopaminy w systemie nigrostriatalnym
spadnie o 80%. ZakaŜenia wirusowe mogą
powodować parkinsonizm, ale dzisiaj sądzi się,
Ŝe jest to przyczyna stosunkowo mało waŜna.
Mn2+ powodował parkinsonizm u górników
naraŜonych na wysokie poziomy tego metalu.
Leki (np. rezerpina lub neuroleptyki-antypsy-
chotyki) są waŜnymi przyczynami parkinsoniz-
mu, który moŜe się cofnąć przy zaniechaniu
kuracji. Jak pokazano na ryc. 64-7, rezerpina
obniŜa stęŜenie dopaminy przez hamowanie
magazynowania dopaminy w zakończeniach
presynaptycznych, a wiele neuroleptyków blo-
kuje receptor dopaminowy. Niezwykła pochod-
na aminokwasowa, p-N-inetylaniino-1 .-alanina
(BMAA), obecna w nasionach sagowców, moŜe
powodować parkinsonizm i moŜe być odpowie-
dzialna za częste występowanie tej choroby na
wyspie Guam, której wielu mieszkańców uŜywa
nasion sagowca jako codziennego poŜywienia.
BMAA jest więc neurotoksyną. W ostatnich
latach szczególnie zainteresowano się 1-metylo-
-4-fenylo-1,3,4,6-terrahydropirydyną (MPTP)
jako przyczyną ostrego parkinsonizmu u nar-
komanów stosujących narkotyki doŜylnie.
Związek ten jest produktem ubocznym przy
syntezie meperydyny („heroiny ulicznej") i ska-
Ŝa preparaty meperydyny syntetyzowane niele-
galnie. MPTP jest zmieniana przez monoami-
nooksydazę typu B do jonu l-metylo-4-fenylo--
pirydoni o nowego (MPP+), który jest właści-
wym czynnikiem neurotoksycznym. MPP+ jest
pobierany przez system wychwytu zwrotnego
dopaminy komórek dopaminergicznych istoty
czarnej i powoduje ich uszkodzenia. Ze względu
na swoją naturę wolnego rodnika MPP+ moŜe
powodować uszkodzenia oksydacyjne (p. rozdz.
63). Na dodatek sama dopamina moŜe być teŜ
utleniana do potencjalnie szkodliwych rodni-
ków. Wiedza zdobyta w badaniach tych neuro-
toksyn skłania do pytania, jak wiele neurotok-
syn moŜe współuczestniczyć w wywoływaniu
choroby Parkinsona.
L-Dopa przechodzi przez barierę krew-
mózg i jest przekształcana w mózgu w
dopaminę; to stanowi podstawę
terapii substytucyjnej w chorobie
Parkinsona
Kiedy w latach 60 okazało się, Ŝe w parkin-
sonizmie poziomy dopaminy w systemie nigros-
triatalnym są obniŜone, rozpoczęła się nowa era
leczenia choroby Parkinsona. WyróŜnia się
3 róŜne sposoby leczenia.
Terapia antycholintrgjczna była głównym
leczeniem zanim nie zdobyto wiedzy dotyczącej
niskiego poziomu dopaminy, a do dziś dnia jest
stosowana przy leczeniu pewnych pacjentów.
Podawanie prekursorów dopaminy przy
wraca poziom dopaminy do prawie normal
nego. Sama dopamina nie przechodzi przez barie
rę krew-mózg i wobec tego nie moŜe być efek
tywnie uŜywana. Lekiem z wyboru jest L-dopa
902 / ROZDZIAŁ 64
(L- 3,4-di hydroksy fenyl o alanina), która prze-
chodzi przez barierę krew-mózg i następnie jest
przekształcana w dopamine przez enzym dopa--
dekarboksyłazę (zwany takŜe dekarboksylazą
aromatycznych aminokwasów; ryc. 64-7). Wię-
kszość podawanej L-dopa jest jednakŜe Hekar-
boksylowana w tkankach obwodowych i tylko
ok. 1% podanej dawki dochodzi do mózgu. Nie
moŜna stosować wyŜszych dawek L-dopa, po-
niewaŜ powodują one cięŜkie nudności i wymio-
ty. Rozwiązaniem jest podawanie L-dopa wraz
z karbidopą, związkiem hamującym aktywność
obwodowej dopadekarboksylazy, ale nie prze-
chodzącym przez barierę krew-mózg i wobec
tego nie hamującym przekształcenia L-dopa
w dopamine w mózgu. Dieta wysoko białkowa
dostarcza aminokwasów, które współzawodni-
czą z L-dopa o wychwyt przez komórki błony
śluzowej jelita; dieta niskobiałkowa osłabia ten
efekt. L-dopa stalą się podstawą leczenia pac-
jentów z chorobą Parkinsona od czasu jej
wprowadzenia w latach 60. Obecnie rozpoz-
nanie choroby Parkinsona wymaga wykazania
korzystnej odpowiedzi na L-dopa, podczas gdy
wielu pacjentów z innymi rodzajami parkin-
sonizmu nie bardzo reaguje na ten lek. JednakŜe
po upływie ok. 5 lat efekty L-dopa słabną
i konieczna jest terapia alternatywna.
3. Agoniści receptora dop amin owego po po-
daniu naśladują efekty dopaminy (ryc. 64-7).
Korzystne efekty uzyskiwano po bromokryp-
tynie.
Inne leki mogą być uŜyteczne
w leczeniu choroby Parkinsona, jeŜeli
wpływają na metabolizm dopaminy lub
wywierają działanie ochronne
na tkankę nerwową
Nasza wiedza o obniŜeniu poziomu dopami-
ny oraz o mechanizmie uszkadzania istoty czar-
nej przez neurotoksyny umoŜliwiła wprowadze-
nie dalszych leków do leczenia choroby Parkin-
sona. Lek przeciw wirusowy amantadyna powo-
duje uwalnianie dopaminy z presynaptycznych
zakończeń neuronów dopaminergicznych,
zwiększając w ten sposób stęŜenie neurotrans-
mitera w szczelinie synaptycznej (ryc. 64-7).
Mazindol hamuje wychwyt dopaminy, w ten
sposób równieŜ zwiększając stęŜenie dopaminy
przy błonie post synaptycznej. DuŜym zaintere-
sowaniem cieszy się obecnie deprenil (selegili-
na). Jego wcześniejsze podawanie zapobiega
rozwijaniu się parkinsonizmu u zwierząt po
podaniu MPTP, co sugeruje, Ŝe deprenil moŜe
mieć działanie neuroprotekcyjne, zmniejszając
zniszczenia komórki spowodowane uszkodze-
niem oksydacyjnym. Zgodnie z tym, próby
kliniczne wykazały, Ŝe deprenil opóźnia wy-
stępowanie inwalidztwa w przebiegu choroby
Parkinsona. Deprenil hamuje MAO-B (ryc.
64-7) hamując w ten sposób degradację dopami-
ny i zwiększając jej stęŜenie. Obecnie prowadzi
się próby kliniczne z zastosowaniem Ćleprenilu
i witaminy E (a-tokoferolu), uŜytej jako przeciw-
utleniaeza.
Chirurgiczne sposoby leczenia choroby Par-
kinsona obejmują podawanie zmielonych auto-
przeszczepów nadnerczowych do jądra ogonias-
tego lub skorupy; rdzeń nadnercza syntetyzuje
róŜne katecholaminy, między nimi i dopaminę.
Bada się równieŜ implantacje tkanek płodowych,
zawierających embrionalne komórki nigralne.
Skuteczność tych dwóch sposobów moŜe być
mniejsza niŜ na to wskazywały początkowe
wyniki. Inną metodą jest wstrzykiwanie flbro-
blastów zmodyfikowanych genetycznie tak,
Ŝe produkują duŜe ilości hydroksylazy tyro-
zyno wej, enzymu regulującego szybkość syjitezy
na drodze metabolicznej prowadzącej do dopa-
miny.
ODKŁADANIE SIĘ BIAŁKA
AMYLOIDOWEGO fi JEST ZWIĄZANE
Z WYSTĘPOWANIEM PEWNYCH
PRZYPADKÓW CHOROBY
ALZHEIMERA
Choroba Alzheimera jest nieuleczalnym
schorzeniem neuropsychiatrycznym, w którym
następuje postępujące uszkodzenie funkcji po-
znawczych, czemu zwykle towarzyszą zaburze-
nia afektu i zachowania. Około 2 młn ludzi
w USA cierpi na chorobę Alzheimera, a jej
częstość występowania zapewne będzie się zwię-
kszać, poniewaŜ coraz więcej ludzi Ŝyje dłuŜej.
Niektóre przypadki wydają się mieć przyczyny
rodzinne (genetyczne), ale większość jest spora-
dyczna. Choroba Alzheimera jest najczęstszą
przyczyną otępienia (demencji), które moŜna
zdefiniować jako postępujący spadek sprawno-
ści intelektualnej powstały z przyczyn organicz-
nych, który w istotny sposób zaburza aktyw-
ność osobniczą. Choroba Alzaheimera kładzie
się olbrzymim cięŜarem na rodzinę chorego i na
system opieki zdrowotnej poniewaŜ, wcześniej
czy później, większość pacjentów nie potrafi
zadbać o siebie. Koszty ekonomiczne choroby
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 903

Ałzheimera w USA ocenia się na ok. 40 mld 693

dolarów rocznie. Zazwyczaj choroba pojawia
się powyŜej 65 rŜ., aie moŜe teŜ pojawić się
nawet niedługo po czterdziestce. Czas przeŜycia
waha się od 2 do 20 lat. Pierwszym objawem jest
często utrata pamięci. Choroba z reguły posuwa
się nieubłaganie, w stanach końcowych pacjenci
są całkowicie niedołęŜni.
Zasadniczy obraz patologiczny wskazuje na
proces degeneracyjńy charakteryzujący się utra-
tą komórek w pewnych obszarach mózgu (np.
w korze i hipokampie). Na poziomie mikro-
skopowym probierzem choroby Alzheimera są
tarczki amytoidowe otoczone przez komórki
nerwowe zawierające splątki neuroflbrylarne
(podwójne helikalne filamenty utworzone z hi-
perufo sforylowanych form białek tau, związa-
nych z mikrotubulami).
Obecnie prowadzi się intensywne badania,
aby ustalić przyczynę choroby Alzheimera.
W ostatnich czasach, jak się wydaje, dokonano
znacznego postępu. Zainteresowanie zognisko-
wało się zwłaszcza na białku amyloidowym
P (ApP), głównym składniku tarczek obser-
wowanych w chorobie Alzheimera. Określenie
amylnid odnosi się do róŜnorodnej grupy poza-
komórkowych złogów białkowych, spotyka-
nych w rozmaitych chorobach. Białka amylo-
idowe barwią się zazwyczaj jodem na niebiesko,
jak skrobia, skąd pochodzi ich nazwa (amylo-
idowy = skrobiopodobny). Jedna z hipotez
(hipoteza kaskady amyloidowej) zakłada, Ŝe od-
kładanie się ApP jest powodem zmian patologi-
cznych obserwowanych w mózgach ofiar choro-
by Alzheimera i Ŝe inne zmiany, takie jak splątki
neuroflbrylarne i zmiany naczyniowe, mają
charakter wtórny.
ApP pochodzi z większego białka prekur-
sorowego, nazwanego prekursorowym białkiem
amytoidowym (APP), którego gen jest zlokalizo-
wany na chromosomie 21, niedaleko miejsca,
które jest dotknięte przy zespole Downa (triso-
mia 21). Te osoby z zespołem Downa, które
doŜywają 50 lat, często cierpią na chorobę
Alzheimera.
APP jest białkiem przezbłonowym składają-
cym się z ok. 770 aminokwasów, ApP jest
peptydem złoŜonym z 39—42 aminokwasów,
powstałym z hydrolitycznego rozcięcia przy
końcu węglowym APP. Tworzy ono nieroz-
puszczalne złogi pozakomórkowe. Wydaje się,
Ŝe APP moŜe być rozcięte przez co najmniej
2 róŜne proteazy. Pierwsza, nazwana sekre-
tazą, generuje rozpuszczalny fragment zawie-
APP
Ryc. 64-8. Diagram hipotezy kaskady amyloido-
wej. Prekursorowe białko amyloidu (APP) moŜe
być przekształcone dwoma róŜnymi sposobami.
W pierwszym bierze udział sekretaza, która wy-
twarza peptydy nie zawierające całej cząsteczki
ApP, rozpuszczalne i nie wytrącające się, a więc nie
produkujące amyloidu. W drugiej drodze uczest-
niczy endosomalna-lizosomatna proteaza (protea-
zy?} i zostaje wytworzone białko amyloidowe
fj {ApP) lub peptydy je zawierające. Wytrącają się
one tworząc amyloid Przypuszcza się, Ŝe prowadzi
to do tworzenia się splątków neurofibrylarnych
i śmierci komórki. W modelu tym precypitacja
amyloidu wyprzedza tworzenie się splątków i pro-
wadzi do ich powstawania. (Według: Hardy J. A.,
Higgins G. A.,; Alzheimer's disease: The amyloid
cascade hypothesis; Ścierce 1992, 256, 184. Co-
pyright © American Association for the Advan-
cement Science, 1992, za zezwoleniem).
rający tylko część ApP (ryc. 64-8). Druga,
proteaza lizozomalna, tworzy fragment zawiera-
jący pełną sekwencję ApP. Przypuszcza się, Ŝe
ten właśnie fragment strąca się poza komórką
i prowadzi do powstania splątków neurofib-
rylarnych i innych histopatologicznych obja-
wów choroby Alzheimera.
Mutacje zakończenia węglowego APP wy-
kryto u niektórych chorych na chorobę Alz-
heimera (np. w kodonie 693 u pacjentów z dzie-
dziczną, wcześnie występującą formą choroby
i w kodonie 717 u pacjentów z rodzinną chorobą
Alzheimera). Sądzi się, Ŝe te mutacje powodują
904/ ROZDZIAŁ 64
tworzenie się fragmentów zawierających
Obecnie bada się ich znaczenie; mogą one np.
chronić fragmenty zawierające ApP przed nisz-
czeniem proteolitycznym, w ten sposób zwięk-
szając odkładanie APP.
Druga cześć hipotezy kaskady amyloidowej
dotyczącej przyczyn choroby Alzheimera za-
kłada, Ŝe ApP lub fragmenty zawierające APP
są pośrednio lub bezpośrednio neurotoksyczne.
Istnieją dowody, Ŝe wystawienie neuronów na
działanie APP moŜe podnieść ich wewnątrz-
komórkowe stęŜenie Ca2+. Niektóre kinazy
białek, łącznie z tymi, które powodują fos-
forylację białek tau, są regulowane przez po-
ziom Ca2 + . Stąd wzrost poziomu Ca2+ moŜe
prowadzić do hiperfosforylacji białek tau i two-
rzenia sparowanych helikalnych diamentów
obecnych w splątkach neurofibrylarnych. Ryci-
na 64-9 przedstawia przypuszczalny schemat
moŜliwej sekwencji zdarzeń w pewnych przypad-
kach choroby Alzheimera.
Wartością dobrej hipotezy często nie jest to,
czy jest ona prawdziwa czy nie, ale czy pobudza
do dalszych badań. Wydaje się pewne, Ŝe ze
Mutacja (w pewnych przypadkach) genu kodującego
APP, zło kalkowanego na chromosomie 21
Proteoiiza APP. prowadząca do powstania
nieprawidłowych fraomentow zawierających A/(P
Odkładanie się AjSP lub fragmentów zawierających AfiP,
prowadząca do zwiększenia zawartości wewnątrz -
141
komórkowego Ca w neuronie
Zwiększone stęŜenie Ca!+ powoduje aktywacje klnaz białek
fosforylujących białko tau związane z mikratubułami, co
powoduje tworzenie sparowanych helikalnych włókien
występujących w splątkach neufofibrylarnyoh
Ryc. 64-9. Przypuszczalny schemat moŜliwej se-
kwencji zdarzeń związanych z powstawaniem pew-
nych przypadków choroby Alzheimera. Mutacje
w genie kodującym APP stwierdzono tylko w nie-
wielkiej liczbie przypadków. Schemat jest zarysem
jednego z obecnych kierunków badań i ulegnie
zmianom w miarę napływania dalszych wyników.
RównieŜ inne mechanizmy prawdopodobnie są
odpowiedzialne za wiele przypadków. JednakŜe
wiarygodne teorie muszą wyjaśniać tworzenie tar-
czek i splątków neurofibrylarnych. APP — prekur-
sorowe białko amyloidu, ApT — białko amyloido-
we p. (Według: Hardy J. A., Higgjns G. A.: Alz-
heimer's diseaae: The amyloid cascade hypothesis;
Science 1992, 256, 184, za zezwoleniem).
względu na rozpowszechnienie i katastrofalne
konsekwencje choroby Alzheimera, hipoteza
amyloidowa będzie poddana intensywnemu
sprawdzaniu doświadczalnemu. Głównym pun-
ktem, który wciąŜ pozostaje do ustalenia, jest
pytanie, czy odkładanie się ApP jest czynnikiem
pierwotnym w chorobie Alzheimera, czy jest to
zjawisko pochodne w stosunku do innych, na
razie nie znanych procesów?
Istnieją i inne hipotezy na temat przyczyn
choroby Alzheimera. Proponowano na przy-
kład, Ŝe jest ona powodowana przez zakaŜenie
powolnie działającym wirusem, chociaŜ Ŝadnego
takiego wirusa nie wyizolowano w sposób po-
wtarzalny. Inny kierunek badań wytyczyło od-
krycie, Ŝe tarczki u pacjentów cierpiących na
chorobę Alzheimera często wykazują zwięk-
szone stęŜenie glinu. Proponowano wobec tego,
Ŝe jedną z przyczyn choroby Alzheimera moŜe
być spoŜywanie zwiększonych ilości glinu w die-
cie. Tu znów pojawia się pytanie, czy zwięk-
szony wychwyt glinu do tarczek jest zjawiskiem
pierwotnym czy wtórnym, to znaczy czy pod-
niesiony poziom glinu moŜe wywoływać choro-
bę Alzheimera u pewnych osobników, czy teŜ
zwiększone ilości głinu w tarczkach odzwier-
ciedlają jego zwiększone pobieranie przez ko-
mórki uszkodzone przez jakiś inny proces?
Odpowiedź na to pytanie nie jest jasna. Mózgi
pacjentów zmarłych na chorobę Alzheimera
często wykazują obniŜenie aktywności acetylo-
transferazy cholinowej i poziomu ace ty locho liny
Poziomy innych neurotransmiterów są teŜ często
obniŜone. Zmiany te wydają się być wtórne,
powodowane uszkodzeniami komórek, a nie
pierwotnymi zdarzeniami inicjującymi rozwój
choroby Alzheimera.
Istnieją wielkie nadzieje, Ŝe badania nad
mechanizmami zaangaŜowanymi w powstawa-
nie choroby Alzheimera doprowadzą do opra-
cowania lepszych testów diagnostycznych i sku-
tecznej terapii. Na przykład związki, które
mogą hamować tworzenie A0P lub utrzymywać
je w formie rozpuszczalnej mogą mieć znaczenie
terapeutyczne. Obecnie ostateczne, pewne roz-
poznanie choroby Alzheimera jest moŜliwe czę-
sto jedynie na sekcji, po znalezieniu charak-
terystycznych tarczek w preparatach z mózgu.
Jeden z testów, obecnie w fazie opracowywania,
opiera się na pomiarze ilości APP w płynie
ntózgowo-rdzeniowym (CSF) przy uŜyciu swois-
tych przeciwciał monoklonalnych. Donoszono
bowiem, Ŝe poziomy APP są znacznie niŜsze
(około trzykrotnie) w CSF pacjentów z chorobą
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 9OB
Alzheimera niŜ u osób zdrowych. Obecnie nie
istnieje Ŝadna swoista terapia choroby Alzhei-
mera, chociaŜ w końcu moŜliwa moŜe się oka-
zać farmakologiczna modyfikacja odkładania
App w tkankach. Wykazano, Ŝe w niektórych
obszarach mózgu pacjentów z chorobą Alz-
heimera występuje niedobór mózgowego czyn-
nika wzrostu nerwów. Obecnie bada się, czy nie
wywiera on korzystnego wpływu u zwierząt
z degeneracjami peuronalnymi wywołanymi
chirurgicznie. Obecnie opieka nad chorymi na
chorobę Alzheimera koncentruje się nad lecze-
niem moŜliwych komplikacji zdrowotnych
i prawidłowym odŜywianiu. WaŜną rolę od-
grywa poradnictwo rodzinne, ale pacjenci naj-
częściej znajdują najlepsze warunki w domach
opieki.
PRZYCZYNY SCHIZOFRENII MOGĄ
BYĆ ZWIĄZANE Z CZYNNIKAMI
GENETYCZNYMI, ROZWOJOWYMI I
DOPAMINERGICZNYMI
Schorzenia schizofreniczne są zaburzeniami
umysłowymi, zazwyczaj charakteryzującymi się
objawami psychotycznymi, odzwierciedlającymi
zaburzenia myślenia, uczuć i zachowania. Istotne
jest (p. niŜej) rozróŜnienie miedzy „objawami
pozytywnymi" (np. halucynacje, omamy, za-
chowania dziwaczne) a „negatywnymi" (izola-
cja społeczna, stępienie emocji ttp.). Istnieje
wiele podtypów schizofrenii, np. zdezorganizo-
wana (hebefreniczna), katatoniczna i paranoi-
dalna. Dla prostoty będziemy uŜywać terminu
schizofrenia mówiąc o całej grupie schorzeń.
Schizofrenia występuje na całym świecie i doty-
ka ok. 1% populacji północnoamerykańskiej.
Rozpoczyna się zazwyczaj ok. 45 rŜ., ale często
występuje u nastolatków i ma tendencję do
przebiegu przewlekłego. Stanowi ona powaŜny
problem medyczny, często z niszczącymi kon-
sekwencjami dla ofiar i ich rodzin; nawet obec-
nie, kiedy istnieją względnie skuteczne metody
terapii farmakologicznej, schizofrenicy zajmują
ok. 20% wszystkich łóŜek szpitalnych.
Przyczyna lub przyczyny schizofrenii są nie-
znane. Postulowano róŜne czynniki psychologi-
czne, społeczne, rozwojowe, środowiskowe,
anatomiczne, genetyczne, biochemiczne i inne.
RozwaŜymy tutaj, dlaczego tak trudno jest okreś-
lić podstawy genetyczne schizofrenii, wskaŜemy
na strukturalne anomalie mózgu schizofreni-
ków, które trzeba brać pod uwagę, i prze-
dyskutujemy teorię dopaminową schizofrenii.
Badania sprzęŜenia genetycznego w
schizofrenii są trudne z powodu braku
powtarzalności wyników
RóŜnorodne podejścia (np, wywiady rodzin-
ne, analiza pokrewieństwa, badania nad adop-
towanymi oraz nad bliźniętami mono- i dizygo-
tycznymt) wskazują na istotny czynnik genety-
czny w schizofrenii. Na przykład u dzieci,
których oboje rodzice byli schizofrenikami,
istnieje 39% prawdopodobieństwa zapadnięcia
na tę chorobę. Zgodność miedzy bliźniętami
homozygotycznymi wynosi 47%. JednakŜe ba-
dania te nie odpowiedziały na pytanie, czy
schizofrenia jest chorobą monogeniczną, poli-
geniczną czy wieloczynnikową. JeŜeli prawdzi-
wa jest jedna z dwóch ostatnich moŜliwości,
szukanie genetycznych podstaw schizofrenii bę-
dzie oczywiście bardziej złoŜone.
Wysiłki zmierzające do określenia sprzęŜenia
genów prawdopodobnie zaangaŜowanych
w schizofrenii z określonym chromosomem
doprowadziły do sprzecznych wyników. Donie-
sienie o obecności „miejsca podatności" na
schizofrenię nie zastało potwierdzone w innych
badaniach. Sprzeczne wyniki przyniosły takŜe
badania sprzęŜeń genetycznych innych waŜnych
schorzeń psychicznych (np. choroba afektywna
jedno- i dwubiegunowa). Niektóre moŜliwe wy-
jaśnienia tego stanu rzeczy podaje tab. 64-7.
Tabela 64-7. Niektóre powody trudności w lokali-
zacji genów odpowiedzialnych za schizofrenię
(większość' punktów odnosi się równieŜ do innych
schorzeń psychiatrycznych, takich jak choroba afe-
ktywna jedno- i dwubiegunowa)*
Schizofrenia moŜe mieć kilka przyczyn genetycz-
nych (heterogenność genetyczna)
Dla zwiększenia efektywności analizy sprzęŜeń po-
trzebne są duŜe, wielopokoleniowe rodziny
Rozmycie kryteriów diagnostycznych w róŜnych
krajach powoduje, m.in., fałszywe diagnozowanie
krewnych
Stosowanie nieodpowiedniej metodyki statystycz-
nej (np. niewłaściwe stosowanie punktów Lod)
UŜywanie do analizy biochemicznej {np, na dopa-
minę) próbek pobieranych pośmiertnie, zachowa-
nych w róŜnym stopniu
Wcześniejsze leczenia (np. neuroleptykami) moŜe
zmienić profil biochemiczny analizowanych próbek
mózgu
* Według: Barnes D.M.: Troubles encountered
in gene linkage land; Science 1989, 243, 313
906 / ROZDZIAŁ 64
Fakt, Ŝe choroba pojawia się w rodzinie, nie
musi koniecznie oznaczać, Ŝe ma ona podłoŜe
genetyczne. Na przykład zła interakcja psycho-
logiczna między członkami rodziny moŜe do-
prowadzić do wytworzenia anormalnych wzor-
ców zachowania. Najlepszym rozwiązaniem
tych problemów przez analizę sprzęŜeniową jest
znalezienie i dogłębne przeanalizowanie duŜych
rodzin wielopokoleniowych, u których występuje
wspólny defekt genetyczny i podobne objawy. W
przypadku schizofrenii, dopóki nie ustali się
jasnych sprzęŜeń, prawdopodobnie wybierze się
do badań i przeanalizuje wiele genów-kandyda-
tów (np. kodujących receptory dopaminowe
i enzymy uczestniczące w metabolizmie kate-
cholamin), w poszukiwaniu mutacji mogących
odgrywać rolę w tej chorobie.
W mózgu schizofreników moŜna
wykazać anomalie strukturalne
prawdopodobnie o naturze rozwojowej
Anomalie strukturalne w środkowym płacie
czołowym (zawój przyhipokampalny, hipo-
kamp i ciało migdałowate) zaobserwowano
w mózgach wielu schizofreników. Obszary te są
zaangaŜowane w scalanie i obróbkę informacji
płynących z kory asocjacyjnej. Tak na przykład
występowanie zmienionej orientacji komórek
piramidalnych hipokampa moŜe odzwierciedlać
wadliwy wzorzec migracji neuronów. Praw-
dopodobnie obserwowane zjawisko jest wyni-
kiem anomalii genetycznej, która dotyczy cząs-
teczek biorących udział w migracji lub adhezji
komórek. Z kolei zmieniona orientacja komó-
rek moŜe, jako efekt wtórny, zaburzać róŜne
parametry neurochemięgne. Przypuszczenie, Ŝe
mózgi wielu schizofreników wykazują anomalie
strukturalne podkreśla fakt częstego występo-
wania powiększenia komór, chociaŜ stopień tego
powiększenia często nie jest na tyle znaczny, aby
stanowił cechę diagnostyczną.
Hipoteza dopaminowa schizofrenii
została zmodyfikowana na podstawie
nowych obserwacji
Na brak biochemicznych teorii schizofrenii
nie moŜna się uskarŜać. W róŜnych okresach za
związki zaangaŜowane w etiologii schizofrenii
uwaŜano acetylocholinę, kwas y-aminomasło-
wy (GABA), noradrenalinę, opioidy, peptydy
i inne molekuły. JednakŜe w ciągu ostatnich 30
lat najwięcej uwagi poświęcono dopaminie. By-
ło to uwarunkowane sukcesem wprowadzenia
leków neuroleptycznych (antypsychotyków) we
wczesnych latach 50. do leczenia róŜnych psy-
choz, w tym schizofrenii. Zaobserwowano wó-
wczas, Ŝe wielu schizofreników leczonych neu-
roleptykami zapada na parkinsonizm. To suge-
rowało, Ŝe neuroleptyki działają obniŜając po-
ziom dopaminy (p. omówienie choroby Parkin-
sona). Obserwację tę i inne odkrycia potwier-
dzające udział dopaminy w schizofrenii pod-
sumowuje tab. 64-8. Oryginalna hipoteza do-
Tabela 64-8. Obserwacje popierające dopamino-
wą hipotezę schizofrenii*
Leki neuroieptyczne (antypsychotyki) często wy-
wołują parkinsonizm, co sugeruje, Ŝe obniŜają po-
ziom dopaminy
Pierwotnym działaniem neuroleptyków zdaje się
być obniŜenie aktywności dopaminowej w mezo-
limbicznych neuronach dopaminowych
Liczne inne leki {np. L-dopa, amfetamina) wpływa-
jące na metaboli2im dopaminy (dopaminomimety-
ki) wywołują oznaki i objawy schizofrenii
Przewlekłe podawanie neuroleptyków prowadzi do
spadku poziomu kwasu homowanilinowegow pły-
nie mózgowo-rdzeniowym, co ogólnie jest skorelo-
wane z pozytywną odpowiedzią na leczenie
Siła działania antypsychotycznego większości neu-
roleptyków jest skorelowana z siłą ich wiązania do
receptorów D2
Analiza próbek pobranych pośmiertnie i uŜycie
przyŜyciowe tomografii komputerowej wskazuje,
Ŝe gęstość receptorów D2 w mózgu schizofreników
jest podniesiona
Objawy negatywne schizofrenii mogą być Ŝwiąza-
ne z niską aktywnością dopaminowa w korze
przedczotowej
* Według: Seeman P.; Dopamine receptors and
the dopamine hypothests of schizophrenia; Synap-
sę 19877, 1:133 i Davis K.L i wsp.: Dopamine in
schizophrenia: A review and reconceptualization;
Am. J. Psychiatr. 1991, 148:144
paminowa schizofrenii postulowała, Ŝe schizof-
renia jest objawem hiperdopamtnergii, gdy,
przez porównanie, choroba Parkinsona jest
objawem hipodopaminergii. Obserwacje bio-
chemiczne dotyczące roli dopaminy w schizo-
frenii moŜna ogólnie podzielić na trzy kategorie.
Pomiary ilości dopaminy w próbkach móz
gu. Wielu badaczy doniosło o wzrostach, ale
obserwowano znaczny rozrzut wyników.
Pomiary metabolitów dopaminy w mózgu
i płynach ustrojowych. Szczególną uwagę zwra-
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 907
cano na kwas homowanilinowy, główny metabo-
lit dopaminy u człowieka. Zwiększenie stęŜenia
tego metabolitu obserwowano w płynie móz-
gowo-rdzeniowym pacjentów cierpiących na
schizofrenię, a jego ilość zmniejszała się gdy
pacjent reagował na terapię lekami. Tu jednak
równieŜ obserwowano znaczny rozrzut wyni-
ków.
3. Pomiary receptorów dopaminowych (D).
Najbardziej stałym wynikiem była obserwacja,
Ŝe ilość receptorów D2 (p. niŜej) wydaje się być
zwiększona w mózgu schizofreników, zwłaszcza
u tych, którzy jeszcze nie byli traktowani leka-
mi. Co więcej, badania wykazały, Ŝe siła działa-
nia antjpsychotycznego większości głównych
neuroleptyków jest skorelowana z ich zdolnoś-
cią do rywalizacji z dopaminą in vitro o receptory
D2. Powodami rozrzutów omówionych wyŜej
wyników moŜe po części być uŜywanie tkanek
pobranych pośmiertnie oraz fakt, Ŝe większość
schizofreników jest leczonych neuroleptykami,
które same przez się (tzn. niezaleŜnie od schizo-
frenii) mogą zmieniać poziom róŜnych recep-
torów j enzymów w mózgu.
Wyniki uzyskane z receptorami D2 zognis-
kowały zainteresowanie na receptorach dopami-
nowych. Głównie dzięki klonowaniu genów
wyróŜniono do dziś 5 klas tych receptorów {tab.
64-9). Wszystkie one są białkami przezbłono-
wymi, co najmniej niektóre są glikoproteinami
i większość z nich jest związana z białkami G.
Receptory D2, D3 i D4 wydają się być wzajem-
nie podobne. Poza znaczeniem receptora D2
omówionym powyŜej, najciekawszym odkry-
ciem było, Ŝe receptor D4 wykazuje 5 polimor-
ficznych wariantów. Jest to pierwszy z rodziny
receptorów katecholaminowych, który wykazał
zmienność polimorficzną w populacji ludzkiej.
Głównym pytaniem jest, czy moŜe istnieć kore-
lacja między jednym z tych wariantów a podat-
nością na schizofrenię lub na działanie leków?
JuŜ obecnie wiadomo, Ŝe nietypowy neurolep-
tyk klozapina (która nie powoduje parkinsoniz-
mu ani późnych dyskinez, powaŜnych niepoŜą-
danych elektów ubocznych większości neuro-
leptyków) wykazuje dziesięciokrotnie większe
powinowactwo do receptora D4 niŜ do D2.
Ze względu na pewne niespójności wyników
omówionych powyŜej, oryginalna hipoteza do-
paminowa została przeformułowana tak, Ŝe
postuluje ona nieprawidłową, choć niekoniecz-
nie nadmierną aktywność dopaminergiczną w
schizofrenii. W niektórych obszarach mózgu
aktywność dopaminergiczna moŜe być wysoka,
Tabela 64-9. Niektóre właściwości receptorów
dopaminowych. Często donosi się o nowych rece-
ptorach, izolowanych z uŜyciem odpowiednich
sond i bibliotek genomowych lub cDNA*
Istnieje co najmniej 5 róŜnych większych klas (D1-
D5),z pod typami tworzonymi przez alternatywne
rozcięcia
Są to białka błonowe; przynajmniej niektóre z nich
są glikozyiowane
Większość ma 7 domen przezbłonowych i pętle
w cytoplazmie
Większość jest sprzęŜonych z białkami G
Niektóre są pozytywnie sprzęŜone z cyklaza. adeny-
lanową (np. Dl), co najmniej jeden (D2) jest
sprzęŜony negatywnie
Co najmniej jeden podtyp. (wywodzący się z recep-
tora Dl) jest sprzęŜony Fiosfolipazą C
Przynajmniej niektóre podtypy są regulowane
w drodze fosforylacji
Dla wielu neuroleptyków siła ich powinowactwa
do receptora D2 odpowiada ich sile w leczeniu
schizofrenii
RóŜne receptory wykazują odmienne rozmieszcze-
nie anatomiczne
Receptor D4 wiąŜe nietypowy neuroleptyk kiozapi-
nę z powinowactwem 10 razy większym niz recep-
tor D2
Odkryto 5 róŜnych podtypów receptora D4. Jest to
pierwszy przedstawiciel rodziny receptorów kate-
cholaminowych wykazujący zmienność polimor-
ficzną w populacji ludzkiej
* Według: Strange P.G.: Interesting times for
dopaminereceptors; TrendsNeurosci. 1991,14:
43 i iversen L: Which D4 do you have? Naturę
1992, 358, 109
a w innych niska. Pogląd ten podtrzymują
obserwacje, Ŝe w korze przedczołowej schizo-
freników moŜna obserwować obniŜoną aktyw-
ność dopaminergiczną, prawdopodobnie skore-
lowaną z negatywnymi objawami tego schorze-
nia. Inne badania wykazują, Ŝe jeśli neurony
dopaminowe kory przedczołowej w warunkach
fizjologicznych normalnie hamują aktywność
podkorowych neuronów dopaminowych, ob-
niŜenie poziomu dopaminy w korze przedczoło-
wej moŜe doprowadzić do zwiększenia aktyw-
ności podkorowych neuronów dopaminowych.
NaleŜy równieŜ pamiętać, Ŝe inne neurotrans-
mitery mogą takŜe odgrywać rolę w schizofrenii,
albo same przez się, albo przez interakcję z sys-
temem dopaminergicznym.
908 / ROZDZIAŁ 64
PowyŜsza dyskusja ilustruje fakt, Ŝe bioche-
mia schizofrenii jest złoŜona. Wykazanie ewi-
dentnych mutacji grających rolę przyczynową
w schizofrenii — jeŜeli takie istnieją — pomo-
głoby wyjaśnić role swoistych białek (np, recep-
torów, enzymów) w powstaniu i przebiegu tej
choroby.
ZNANE SĄ JUś TECHNIKI,
ZA POMOCĄ KTÓRYCH MOśNA
WYJAŚNIĆ PODSTAWY
MOLEKULARNE WIELU SCHORZEŃ
NEUROPSYCHIATRYCZNYCH
Zastosowanie technologii rekombinowanego
DNA umoŜliwiło ustalenie podłoŜa molekular-
nego kaŜdej choroby o podłoŜu genetycznym.
Badania nad mukowiscydozą wykazały, Ŝe moŜna
z powodzeniem przeszukiwać stosunkowo wiel-
kie obszary DNA, by znaleźć nieprawidłowe
geny. Prawdopodobnie w tym dziesięcioleciu
uda sie określić podstawę molekularną większo-
ści schorzeń neuropsychiatrycznych pochodze-
nia genetycznego. JuŜ obecnie poczyniono zna-
czne postępy co do chorób nie dyskutowanych
w tym rozdziale. Wykazano na przykład, Ŝe
mutacje genu kodującego rodopsynę są przy-
czyną barwnikowego zapalenia siatkówki (reti-
nitis pigmemosa), stosunkowo częstej choroby
powodującej ślepotę, a bada się obecnie wiele
innych genów podejrzewanych o wywoływanie
chorób okulistycznych (np. gen kodujący biał-
ko wiąŜące GTP, transducynę, gen kodujący
fosfodiesterazę cGMP oraz peryferynę — białko
uwaŜane za konieczne^dja zachowania kształtu
zewnętrznego segmentu błon tarczowych pręci-
ków i czopków).
Rozpoczyna się terapia genetyczna chorób
neurologicznych. W przypadku guzów mózgu
proponuje się wstrzykiwanie do nieoperowal-
nych guzów, przy uŜyciu aparatów stereotak-
tycznych pod kontrolą MRI (obrazowania przy
uŜyciu rezonansu magnetycznego), fibroblas-
tów mysich zawierających wektor retrowirusa
zawierający gen kodujący kinazę tytnidynową
z wirusa opryszczki. Ten retrowirus miałby
zaatakować komórki sąsiadujące z guzem,
wprowadzić do nich gen kinazy tymidynowej
i w ten sposób uczynić te komórki guzowe
wraŜliwymi na lek przeciwwirusowy, gancyk-
lowir, który nie wpływa na komórki zdrowe.
Tego rodzaju podejście zostało nazwane „chiru-
rgią molekularną".
PODSUMOWANIE
Receptory acetylocholinowe w złączu mięś-
niowo-nerwowym są kanałami jonowymi regu-
lowanymi (bramkowanymi) przez neurotrans-
miter. W miastenii tworzą się autoprzeciwciała
przeciw tym receptorom i niszczą wieie z nich.
Objawia się to epizodycznymi napadami słabo-
ści mięśniowej. Leki hamujące esterazę cholino-
wą są skuteczne, ale często trzeba zahamować
nieprawidłową aktywność immunologiczną
stosując odpowiednie środki.
Gen choroby Huntingtona jest umieszczony
na krótkim ramieniu chromosomu 4, ale natura
kodowanego przezeń produktu nie została jesz-
cze wyjaśniona. JednakŜe, uŜywając odpowied-
nich sond, moŜna przewidzieć, u których człon-
ków rodzin, w których występuje ta przypad-
łość, rozwinie się pląsawica.
Badania mechanizmu uszkodzeń i śmierci
komórkowej w chorobie Huntingtona i udarze
mózgu wykazały, Ŝe jednym z głównych czyn-
ników jest pobudzenie receptorów glutaminia-
nowych typu NMDA. Wyjaśnienie tego i in-
nych mechanizmów uszkodzenia komórek mó-
zgowych powinno doprowadzić do postępu
w leczeniu tych schorzeń neuropsychiatrycz-
nych, których cechą są uszkodzenia komór-
kowe.
Poznano juŜ sekwencję ludzkiego mtDNA
i wiadomo, Ŝe jest on odpowiedzialny za ko-
dowanie mitochondrialnych rybosomalnych
RNA, mitochondrialnych transferowych RNA
i za kodowanie 13 peptydów łańcucha oddecho-
wego. Opisano róŜne delecje, multiplikacje
i mutacje punktowe mtDNA i wykazano, Ŝe
powodują one róŜne mi opatie i choroby neuro-
logiczne. Choroby mitochondrialne są dziedzi-
czone po matce.
Nowe mutacje, polegające na powtórzeniach
obejmujących trypiety bogate w CG, są przy-
czyną zespołu łamliwego chromosomu X, at-
rofii rdzeniowo -opuszkowej i dystrofii mio-
tonicznej. UŜycie technik wykrywających takie
mutacje ułatwi rozpoznawanie tych i pokrew-
nych schorzeń.
Choroba Parkinsona jest powodowana przez
degenerację komórek istoty czarnej, co powo-
duje niedobór dopaminy w układzie nigro-
striatalnym. Skutecznym lekiem jest L-dopa.
Korzystnymi wydają się równieŜ leki takie, jak
deprenil, które mają działanie neuroprotekeyj-
ne.
Tarczki amyloidowe i splątki neuro fibry larne
 PODŁOśE BIOCHEMICZNE CHORÓB NEUROPSYCHIATRYCZNYCH / 909
są zasadniczymi cechami choroby Alzheimera.
Hipoteza kaskady amyloidowej zakłada, źe
odkładanie białka amyloidowego % pochodzą-
cego z białka prekursorowego amyloidu, jest
procesem zapoczątkowującym chorobę, i Ŝe
białko amyloidowe |ł lub jego fragmenty mają
właściwości neurotoksyczne, prowadzące do
powstawania splątków neurofilamentów i in-
nych objawów. U niektórych pacjentów z cho-
robą Alzheimera wykryto mutacje genów kodu-
jących białko prekursorowe amyloidu. Potrzeb-
ne są jednak dalsze dowody, aby ocenić po-
prawność tej hipotezy.
Wprowadzenie leków neuroleptycznych do
Jęczenia psychoz doprowadziło do zdobycia
dowodów wskazujących na rolę dopaminy
w powodowaniu schizofrenii. Liczne informacje
popierają ten pogląd, ale dopaminowa hipoteza
schizofrenii pozostaje na razie nie dowiedziona.
Klonowanie receptorów dopaminowych do-
prowadziło do wykrycia 5 klas receptorów,
wśród których podtyp EW ma wiele odmian
polimorficznych.
PIŚMIENNICTWO
Barnes DM: Troubles encountered in gene linkage land.
Science 1989;243:313. [Dyskusja problemu trudności
powtórzenia danych uzyskanych w pracach na temat
sprzęŜenia genetycznego 4 róŜnych chorób psychicz-
nych.]
Cooper JR, Bioom FE, Roth RH. The Biochemkal Basis
of Neuropharrwcołogy, 6th ed. Oxford Univ Press,
1991.
Culver KW et ai: In vivo gene transfer wiih retroviral--
producer oells for treatment of experimental brain
tumors. Science 1992; 256:1550.
Davis KL et al: Dopamine in schizophrenia: A review and
reconceptualizauon. Am J Psychiatr 1991;]4ffcl474,
Ganong WF: Review of Medkai Physiology, 15th ed.
Apleton & Lange, 199J.
Goldman HH (editor): Reviev of Generał Psychiatry, 3rd
ed. Appleton & Lange, 1992.
Goldstein M, Deutch AY: Dopaminergjc mechanisms in
the pathogenesis of schizophrenia. Fed Am Soc Exp
BiolJ 1992;6:24f3. Gusella JF: Huntington's disease.
Chapter 3 in: Advances
in Human Genetks, Vol 20. Harris H, Hirschhorn
K (edttors). Plenum Press, 1991. Hardy JA, Higgjns
GA: Alzheimer's disease: The amylo-
id cascade hypotheśs. Science 1992; 25&184.
Hoffinan M: Unraveliing the genetics of fragHe X syn-
drome. Science J991;252:100. Horn JP: The heroic age
of neurophysiology. Hosp Pract
(My) 1992;27:65. [Pierwszy z serii 6 artykułów na
temat podstaw fizjologicznych zaburzeń przekaznict-
wa nerwowo-mięśniowego.] Humphries P, Kenna P,
Farear GJ: On the molecular
genetics of retinitis pigmeniosa. Science 1992:256:804,
Iversen L; Which D4 do you have? Naturę 1992;3Sa-!09.
Kandel ER, Schwartz JH, Jessell TM: Prmcipłes ofNeural
Science, 3rd ed. Elsevier, 1991. Kapłan HI, Sadock
BJ ^editors): Comprehensive Text-
book of Psychiatry. 5thM. Vol 1. Wiltiams & Wilkins,
1989. Levitan IB, Kaczmarek LK: The Neuron:
Celt and
Mokcular Biohgy. Oxford Univ Press, 1991. Marun
JB: Molecular genetic studies in the neuro-
psychiatric disorders. Trends Neurosci 1989;1Ł13O.
Marx J: Alzheimer's debatę boils over. Science
1992;257:1336. Peariman AL, Collins RC:
Neurobiołogy of Disease.
Oxford Univ Press, 1990. Roberts L: Huntington's
gene: So near, yet so far. Science
1990;247:ó24. Seeman P: Dopamine receptors
and the dopamine
hypolhesis of schizophienia. Synapsę 1987;1:133.
Stone R: Molecular „surgery" for brain tumors. Science
1992^56:1513. Strauge PG: Interesting times for
dopamine receptors.
Trends Neurosci 1991; 14:43. Sweeney PJ: New
concepts in Parkinson's disease. Hosp
Pract (Aprit) 1991:26:84. Van Tol HM et al:
Multiple dopamine D4 receptor
variants in the human population. Naturę
1992^58:149. Wallace DC: Mitochoudrial DNA
mutations and neuio-
muscular disease. Trends Genet 1989;5S. Wright AF:
New insighfs into genetic cye disease. Trends
Genet 1992;&85. Zivin JA, Choi DW: Stroke
therapy. Sci Am (My)
1991:265:56.
Dodatek1
SKŁADNIKI CHEMICZNE KRWI I
PŁYNÓW USTROJOWYCH
Znaczenie wartości liczbowych dla
wyraŜenia wyników badań
laboratoryjnych
Wynik wydany przez laboratorium kliniczne,
po oznaczeniu stęŜenia lub ilości substancji
w określonym materiale, jest wartością najlep-
szą, moŜliwą do uzyskania przy uŜyciu okreś-
lonej metody oraz określonych odczynników
i przyrządów, przez personel techniczny obe-
znany z obróbką materiahi biologicznego.
Dokładność określa stopień zgodności wyni
ku otrzymanego z wartością prawdziwą (z wia
domym stęŜeniem w próbce kontrolnej). Precy
zja określa powtarzalność wyniku analitycz
nego i wyraŜa się rozrzutem wielu wyników
pomiarów otrzymanych w tej samej próbce (w
tym samym materiale i tą samą metodą). Wiary
godność jest miarą zgodności dokładności i pre
cyzji. ^ róŜni się znamiennie od drugiego wyniku uzys-
Precyzja nie ma charakteru absolutnego, lecz
podlega wahaniom, uwarunkowanym złoŜono-
ścią uŜytej metody analitycznej, stabilnością
odczynników, dokładnością sporządzania pier-
wotnego wzorca, złoŜonością aparatury oraz
wprawą personelu technicznego. KaŜde labora-
torium powinno zbierać dane dotyczące precy-
zji (powtarzalności), nadające się do opracowa-
nia statystycznego, tj, do obliczania odchylenia
standardowego (SD) od średniej, uzyskanej
przy powtarzanym oznaczaniu tego samego
parametru w tej samej próbce materiału i tą
samą metodą, np. precyzja oznaczania stęŜenia
cholesterolu w dobrym laboratorium powinna
* Reprodukcja z: Krupp M.A., Schroeder S.A.,
Ticrney L.M. Jr: Current Medical Diagnosis and
Treatment. Appieton and latige, 1987.
wynosić: wartość średnia ± 0,1293 mmol/l
(± 5 mg/dl). 95% granice ufności wynoszą + 2
SD lub ± 0,2586 mmol/l (10 mg/dl). Tak więc
kaŜdą wartość naleŜy uwaŜać za „dokładną",
jeśii wahanie nie przekracza 0,5172 mmol/l
( = 20 mg/dl). JeŜeli wynik oznaczenia stęŜenia
cholesterolu brzmi 5,17 mmol/l ( = 200 mg/dl),
to wartość prawdziwa leŜy między 4,91 mmol/l
( = 190 mg/dl) a 5,43 mmol/l (=210 mg/dl). Przy
oznaczaniu stęŜenia potasu w surowicy z wa-
riancją 1 SD wynoszącą 0,1 mmol/l, wyniki
oznaczeń uzyskane dla tej samej próbki mogą
się róŜnić o ± 0,2 mmol/l. JeŜeli średnie stęŜenie
potasu w danej próbce wynosiło 5,5 mmol/l,
wartości mogą się wahać od 5,3 mmoJ/1 do
5,7 mmol/l. Oznacza to, Ŝe jeśli wynik wynosi
5,3 mmol/l lub 5,7 mmol/l, to mieści się jeszcze
w granicach precyzji metody.
Laboratorium powinno dostarczyć lekarzowi
wartości zmienności dla określonego oznacze-
nia. Pozwalają one określić, czy wynik podany
kanego u tego samego chorego.
Interpretacja testów laboratoryjnych
Jako wartości prawidłowe określa się takie,
które mieszczą się w granicach dwóch odchyleń
standardowych od wartości średniej ustalonej
dla „normalnej" populacji. Ten zakres normy
obejmuje 95% populacji. Wartość „prawidło-
wa" zaleŜy od wielu czynników. Oznacza to, Ŝe
wiele czynników moŜe być przyczyną róŜnych
zakresów „normy". Ten fakt sprawia, Ŝe warto-
ści mieszczące się w granicach normy w danych
warunkach, mogą znajdować się poza granica-
mi ufności 95%, określonymi w innych warun-
kach. Wśród tych czynników wymienić naleŜy:
wiek, rasę, środowisko zewnętrzne, pozycje ciała,
rytmy dzienno-nocne lub inne zmiany cykliczne,
czas jaki upłynął po ostatnim posiłku (stan na

czczo lub po posiłku), rodzaj spoŜytych pokar-
mów, leki oraz nasilenie wykonanego wysiłku
fizycznego.
Wartości „normalne" lub „referencyjne" za-
leŜne są od metody oznaczania danego parame-
tru, pracowni. wykonującej badanie oraz od
warunków pobierania i przechowywania mate-
riahi biologicznego przeznaczonego do badań.
Zakresy wartości prawidłowych powinny być
jasno podane przez poszczególne laboratoria.
Jest to niezbędne dfa prawidłowej interpretacji
wyników badań laboratoryjnych.
Interpretację wyniku naleŜy zawsze prze-
prowadzić w kontekście ze stanem chorego, np.
małe stęŜenie moŜe być spowodowane niedobo-
rem danej substancji, lub teŜ jej rozcieńczeniem
(np. małe stęŜenie sodu). Nieprawidłowe stęŜe-
nie określonej substancji we krwi moŜe być
spowodowane chorobą lub podaniem leku.
I tak np. podwyŜszone stęŜenie kwasu moczo-
wego w surowicy moŜe być spowodowane dną,
lecz moŜe być równieŜ wynikiem stosowania
hydrochlorotiazydu, lub leków przeciwnowo-
tworowych. Poleca się czytelnikowi zaznajo-
mienie się z listą leków wpływających na wynik
testów chemicznych.
Na wynik testu chemicznego ma wpływ spo-
sób pobierania materiału biologicznego. Wśród
przyczyn błędnych wyników wymienić naleŜy:
niedokładne zbieranie dobowego moczu, zmia-
ny stęŜenia określonej substancji w przypad-
kowo zebranych próbkach moczu, hemolizę
krwi, dodanie do krwi niewłaściwego anty koa-
gulantu lub uŜycie brudnego szkła lub zanieczy-
szczonej aparatury.
Uwaga. W razie otrzymania nieprawidłowe-
go wyniku, najpierw naleŜy wykluczyć wszyst-
kie moŜliwe źródła błędu mogące warunkować
taki wynik, a dopiero potem przystąpić do
leczenia opartego na prawidłowej interpretacji
danej aberracji biochemicznej. Medycyna labo-
ratoryjna jest oddzielną specjalnością. NaleŜy
zasięgnąć porady specjalistów tej dziedziny, jeśli
wynik badania biochemicznego jest albo nie-
zwykły albo wątpliwy.
Wpływ posiłków i pozycji ciała na
stęŜenia składników krwi.
Posiłki. Większość wartości „normalnych"
ustalono dla próbek pobranych na czczo, tj.
8—12 godzin po ostatnim posiłku. Zezwala się
jednak na picie wody z kilkoma wyjątkami.
Wyniki kilku testów chemicznych ulegają
zmianie, jeśli krew pobrano 3—4 godziny po
DODATEK / 911
śniadaniu (w porównaniu z wynikami uzys-
kanymi na czczo*). JeŜeli krew pobrano 3—-4
godziny po obiedzie, wzrasta prawdopodobień-
stwo uzyskania wyników odbiegających od
tych, jakie otrzymano w próbkach pobranych
na czczo, np. aktywność AspAT moŜe być
wyŜsza o 31%, zaś dehydrogenazy mkczanowej
mniejsza o 5%; mniejsze odchylenia dotyczą
innych składników krwi. Celem otrzymania
wartościowych wyników oznaczenia triglicery-
dów w surowicy zachodzi konieczność wstrzy-
mania się od pokarmów przez 10—14 godzin
przed pobraniem krwi do badań.
Pozycja ciała. U osoby przebywającej
w pozycji leŜącej przez kilka godzin objętość
krąŜącego osocza jest o 12—15% wyŜsza niŜ
u osoby chodzącej lub stojącej przez około
godzinę. Z faktu tego^wynika, Ŝe wyniki ozna-
czeń biochemicznych wykonanych we krwi po-
branej u osób leŜących przez około godzinę są
około 10% niŜsze niŜ u osób chodzących.
Pośrednie wyniki uzyskuje się, jeśli krew po-
brano od osób siedzących.
WaŜność testów laboratoryjnych*
Wartość kliniczna testu biochemicznego zale-
Ŝy od jego swoistości i czułości oraz od częstości
występowania choroby w populacji, w której
jest ten test wykonywany.
Czułość określa częstość występowania dodat-
nich wyników danego testu u wszystkich osób
chorujących na tę samą chorobę. Test na fenylo-
ketonurię jest wysoce czuły, poniewaŜ wypada
on dodatnio u wszystkich chorych dotkniętych
tym defektem (100% czułość). W odróŜnieniu
od testu na fenyloketonurię oznaczanie antyge-
nu rakowo-płodowego (CEA) wykazuje małą
czułość, wypada ono bowiem dodatnio tylko
u 72% chorych z zaawansowanym rakiem jelita
grubego, zaś zaledwie u 20% chorych z rakiem
okręŜnicy we wczesnym stadium. Czułość tes-
tów we wczesnych stadiach róŜnych chorób jest
na ogół mniejsza niŜ w stadiach, kiedy choroba
jest juŜ w pełni rozwinięta.
* Ten akapit jest skróconą wersją artykułu napisa-
nego przez Krieg A.F., Gambino R., Galen R.S.: Why
are dinical laboratory tests perfonned? When are they
valid. JAMA 1975, 233, 76. Przedruk z Journal of the
American Medical Association. Copyright 1975.
American Medical Association. Patrz równieŜ: Galen
R.S., Gambino S.R.: Beyond Normality: The Predic-
tive Value and Efficiency of Medical Diagnosis,
Wiley, 1975.
912 / DODATEK
Swoistość oznacza odsetek ujemnych wyni-
ków określonego testu wśród populacji nie
cierpiącej na określoną chorobę. I tak np. test na
fenyloketonurię jest wysoce swoisty, bowiem aŜ
99,9% zdrowych osób wykazuje wynik ujemny.
W odróŜnieniu od tego testu test na CEA (w
celu wykrycia raka okręŜnicy) wykazuje zmien-
ną swoistość, mianowicie 3% osób niepalących
wykazuje fałszywie dodatni wynik (swoistość
testu wynosi 97%), podczas gdy aŜ u 20%
palaczy stwierdza się fałszywie dodatni test
(swoistość testu wynosi więc tylko 80%). Innym
przykładem zmiany swoistości testu indukowa-
nej lekami lub ciąŜą jest występowanie podwyŜ-
szonego stęŜenia tyroksyny całkowitej w suro-
wicy (podobnego do występującego w nadczyn-
ności tarczycy) u kobiet cięŜarnych lub zaŜywa-
jących doustne leki antykoncepcyjne, pomimo
obecności eutyreozy. U takich chorych swois-
tość tego testu jest bardzo niska, w porównaniu
do swoistości tego samego testu dla populacji
kobiet niecięŜarnych lub nie zaŜywających dou-
stnych leków antykoncepcyjnych.
Wartość przepowiadająca dodatniego testu
określa odsetek prawdziwie dodatnich wyni-
ków w stosunku do sumy prawdziwie dodatnich
wyników i fałszywie dodatnich wyników (ina-
czej mówiąc wartość ta określa prawdopodo-
bieństwo występowania choroby, jeśli test wy-
pada dodatnio) — patrz niŜej wzór. Wartość ta
jest ściśle związana z częstością występowania
choroby. W grupie chorych przebywających na
oddziale urologicznym częstość występowania
choroby nerek jest większa niŜ w ogólnej popu-
lacji, przez co stęŜenie kreatyniny w surowicy
będzie miało większą wartość przepowiadającą
dla wymienionej grupy chorych niŜ dla ogólnej
populacji.
Definicje wyraŜono wzorami:
Wyniki prawdziwie dodatnie
'Wyniki fałszywie ujemne
e+ Wyniki fałszywie dodatnie
Wartość przepowiadająca -
Wyniki prawdziwie dodatnie
Wyniki prawdziwie dodatnie ł Wyniki fałszywia dodatnie
Przed zleceniem wykonania testu naleŜy się
zastanowić, czy jego czułość, swoistość oraz
wartość przepowiadająca są wystarczające, by
dostarczyć uŜytecznej informacji. Pod pojęciem
„informacja uŜyteczna" naleŜy rozumieć, Ŝe
wynik testu ma wpływ na rozpoznanie, rokowa-
nie lub leczenie, przyczynia się do lepszego
zrozumienia procesu chorobowego oraz chory
odnosi inną korzyść z wykonania takiego testu.
Jednostki Sl
{układ międzynarodowych jednostek
— Systeme International d'Unites)
Międzynarodowa organizacja, określona ja*
ko „Ogólna Konferencja Wag i Miar" (Generał
Conference of Weights and Measures) opraco-
wała swoisty system miar. Adaptację tego ukła-
du zaleciła, tytułem próby, „Komisja Ilości
i Jednostek" (Commission on Quantities and
Units), będąca Sekcją Chemii Klinicznej Mię-
dzynarodowej Unii Chemii Teoretycznej i Sto-
sowanej (Section on Clinical Chemistry, Inter-
national Union of Pure and Applied Chemist-
ry). Jednostki SI uŜywane są w kilku krajach
Europy i naleŜy się liczyć z całkowitym przecho-
dzeniem na ten układ, jeśli okaŜe się, Ŝe jest
uŜyteczny w rozumieniu mechanizmów fizjo-
logicznych.
Dla uŜytku klinicznego wybrano 8 miereal-
nych własności materii. Są nimi:
długość — jednostką długości jest metr (m),
masa — jednostką masy jest kilogram (kg),
ilość substancji —jednostką ilości substancji
jest mol (mol),
czas — jednostką czasu jest sekunda (s),
temperatura — jednostką temperatury jest
Kelvin (K), natęŜenie prądu
elektrycznego — jednostką
jest amper (A),
natęŜenie światła — jednostką światła jest
kandela (cd),
aktywność enzymatyczna —jednostką ak-
tywności jest katal (kat) (w nawiasach
podano autoryzowane skróty dla
podanych jednostek).
Pochodnymi wymieni o nych* własności są:
stęŜenie masy: kilogram/1 (kg/l),
ułamek (frakcja) masy: kilogram/kilogram
(kg/kg),
ułamek (frakcja) objętości: litr/litr (1/1),
objętość: metr sześcienny (m3), dla potrzeb
klinicznych jednostką objętości jest litr (1),
stęŜenie substancji: mol/litr (mol/l),
molalność: mol/kilogram (mol/kg), ułamek
(frakcja) mola: mol/mol (mol/mol),
ciśnienie: paskal (Pa) = niuton/m2
 DODATEK / 913

Nazwy i symbole dla wielokrotności liczby 10: Aminotransferazy

(aktywnodć w surowicy)
Liczba Nazwa Symbol Normalna aktywność zaleŜna jest od uŜytej
10" tera T meto d y i wyno si d la Asp AT ( AST,
109 giga G SGOT/6—25 IU/1 (przy oznaczeniu w temp.
I O6 mega Vi 30°C), 10—40 IU/1 (przy uŜyciu SMA i w tem-
IO3 kilo k peraturze 37°C) oraz 0—41 IU/1 (przy uŜyciu
IO2 hekto h SMAC i w temp. 37°C). Dla A1AT (ALT,
10' deka da SGPT) normalna aktywność wynosi 3—26 IU/1
io-12 decy d (przy oznaczeniu w temp. 30°C) oraz od 0—45
10" centy c IU/1 (przy uŜyciu SMAC i w temp. 37°C).
10"3 mili m A. Informacja patofizjologiczna. Ami-
io-6 mikro u notransferaza asparaginianowa (AspAT, AST,
SGOT) i alaninowa (A1AT, ALT, SGPT) oraz i
io-» nano n
dehydrogenaza mleczanowa są enzymami śród-
piko P
femto f komórkowymi uczestniczącymi w przemianie
10" atto a aminokwasów i węglowodanów. DuŜe stęŜenia
tych enzymów wystcpuj|"w mięśniach szkieleto
Określenie „na", na przykład „na wych, wątrobie i mózgu. Wzrost aktywności
sekundę", pisze się często uŜywając ujemnego tych enzymów w surowicy krwi wskazuje na
wykładnika. Tak wiec zamiast „na sekundę" martwicę lub uszkodzenie wymienionych narzą
pisze się ■ 8 1, zamiast „na metr kwadratowy" dów.
—■ • mr1, zamiast „na kilogram" — ■ kg"1. B. Interpretacja
Przykład: cm/s = cm • s~1; g/m2 = g ■ m~2 1. Aktywność duŜą stwierdza się w zawa
itd. le mięśnia sercowego (głównie Asp AT), ostrym
Przewidując, Ŝe układ SI zostanie zaakcep- zakaźnym (wirusowym) zapaleniu wątroby
towany w USA w następnych kilku latach, (głównie A1AT), w marskości wątroby (wzrost
w dalszej części niniejszego rozdziału wartości AspAT jest zwykle wyŜszy niŜ AJAT) oraz
prawidłowe dla poszczególnych parametrów w pierwotnym lub przerzutowym nowotworze
podSno zarówno w jednostkach układu SI, jak wątroby. Wysoką aktywność stwierdza się rów
i tradycyjnych (w nawiasach). nieŜ w wysiękach jam surowiczych o etiologii
nowotworowej. Wzrost aktywności AspAT
Wartości normalne dla rutynowo stwierdza się równieŜ w dystrofiach mięśni,
oznaczonych parametrów w zapaleniu skóry i mięśni (dermatomyositis)
biochemicznych* oraz w mioglobimirii napadowej.
Czytelnik powinien zasięgnąć konsultacji 2. Małą aktywność aminotransferaz
szpitalnego laboratorium biochemicznego, ce- stwierdza się w niedoborze witaminy B6 (spowo
lem uzyskania informacji dotyczących zaleceń dowanym powtarzanymi hemodializami),
jakie naleŜy realizować przy pobieraniu próbek w niewydolności nerek i w ciąŜy.
krwi !ub zbieraniu moczu przeznaczonych do
badań biochemicznych (naleŜy dowiedzieć się, Amoniak (stęŜenie
czy do badań potrzebna jest krew całkowita, we krwi)
osocze, surowica lub jakiego antykoagulantu Wartości prawidłowe (określone metodą Co-
naleŜy uŜywać itd.). nwaya) dla krwi całkowitej: 5,9—65 umol/1
(10—UOug/dl).
Albuminy A. Informacja patofizjologiczna. Amo-
Patrz Białka niak obecny we krwi pochodzi z dwóch głów-
nych źródeł: 1) w jelicie grubym w następstwie
działania gnilnego bakterii na podłoŜa azotowe
uwolnione zostają znaczne ilości amoniaku; 2)
w procesie przemiany białkowej uwalnia się
amoniak. Amoniak dostający się do krąŜenia
* Wartości podane w tym podrozdziale wzięto
z wielu źródeł. Mogą one ulec zmianie w zaleŜności od wrotnego lub systemowego ulega szybkiej kon-
uŜytej metody analitycznej i pracowni wykonującej wersji do mocznika w wątrobie. W niewydolno-
dane oznaczenie.

Biochemia
914 / DODATEK
ści wątroby stęŜenie amoniaku we krwi moŜe
być wysokie, szczególnie wtedy, kiedy spoŜycie
białka jest wysokie lub doszło do krwawienia do
światła przewodu pokarmowego.
B. Interpretacja. StęŜenie amoniaku we
krwi jest wysokie u chorych z niewydolnością
wątroby ktb z zespoleniem portokawalnym,
szczególnie wtedy, kiedy spoŜycie białka jest
wysokie lub doszło do krwawienia do światła
przewodu pokarmowego.
Amylaza
(aktywność w surowicy)
Wartości prawidłowe mogą się wahać w zale-
Ŝności od metody oznaczania enzymu. Wahają
się od 0,8 do 3,2 IU/1 (80—180 jednostek
Somogyi/dl). Jedna jednostka Somogyi odpo-
wiada ilości enzymu, pod wpływem której po-
wstaje 1 mg cukru redukującego z rozpadu
skrobi przy pH 7,2.
A. Informacja patofizjologiczna. W wa
runkach fizjologicznych w surowicy krwi obec
ne są tylko niewielkie ilości amylazy ślinowej
i trzustkowej o masie cząsteczkowej ok. 50000.
W stanach zapalnych trzustki lub przy zamknię
ciu światła dróg trzustkowych znaczne ilości
enzymu dostają się do krwi, skąd wydalane są
przez nerki,
B. Interpretacja
PodwyŜszoną aktywność amylazy
stwierdza się w ostrym zapaleniu i w cystach
rzekomych trzustki, przy zamknięciu przewo
dów trzustkowych przez nowotwór, kamień,
zwęŜenie lub skurcz zwieracza (wywołany poda
niem morfiny) oraz w śwince. Sporadycznie
aktywność amylazy moŜe być podwyŜszona
w niewydolności nert!łf? kwasicy cukrzycowej
i w stanie zapalnym trzustki wywołanym drąŜą
cym wrzodem trawiennym Ŝołądka. Bardzo
rzadko połączenie się amylazy z immunoglobu-
liną tworzy kompleks o masie cząsteczkowej
przynajmniej 160 000 nie ulegający przesączeniu
w kłębuszkach nerkowych. Jest on powodem
wzrostu aktywności amylazy we krwi (makro-
amylazemia).
Małą aktywność amylazy w surowicy
stwierdza się w ostrym i przewlekłym zapaleniu
wątroby w niewydolności trzustki i sporadycz
nie w ciąŜy.
Amylazę moŜna równieŜ określić w moczu.
Jej aktywność w moczu wzrasta w tych samych
stanach chorobowych, w których stwierdza się
wzrost aktywności tego enzymu w surowicy
krwi.
Azot mocznikowy i mocznik, stęŜenie
we krwi, osoczu lub surowicy
Wartości prawidłowe: azot mocznikowy we
krwi 2,9—8,9 mmol/I (8—25 mg/dl), mocznik
we krwi 3,5—9 mmoi/l (21 -53 mg/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Mo
cznik, jako produkt końcowy przemiany biał
kowej, jest wydalany przez nerki. StęŜenie mo
cznika w przesączu kłębuszkowym jest takie
samo jak w osoczu krwi. Wchłanianie zwrotne
mocznika w kanalikach nerkowych jest odwrot
nie proporcjonalne do ilości wypływającego
moczu. Ten fakt sprawia, Ŝe mocznik jest mniej
uŜytecznym wskaźnikiem przesączania kłębusz-
kowego od kreatyniny, która nie ulega reabsor-
pcji w kanalikach nerkowych. StęŜenie azotu
mocznikowego we krwi jest proporcjonalne do
ilości spoŜytego białka i odwrotnie proporcjo
nalne do jego wydalania z moczem.
B. Interpretacja
1. Wzrost stęŜenia azotu mocznikowego
stwierdza się:
a. w niewydolności nerek spowodowanej
ostrym lub przewlekłym stanem zapalnym,
ostrą niezapalną niewydolnością (martwica ka
nalików nerkowych) lub obstrukcją dróg mo
czowych.
b. w stanach wzmoŜonej przemiany azoto
wej, której towarzyszy spadek ukrwienia i nie
wydolność wydalnicza nerek (stany odwodnie
nia, krwawienia do światła przewodu pokar
mowego — w tym ostatnim przypadku mamy
do czynienia ze wzrostem wchłaniania amino
kwasów pochodzących ze strawionych białek
krwi oraz z hipoperfuzją nerek).
c. w stanach chorobowych przebiegających
ze spadkiem ukrwienia nerek (wstrząs, niewy
dolność nadnerczy i czasami niewydolność za-
stoinowa serca).
2. Małe stęŜenia azotu mocznikowego
stwierdza się w niewydolności wątroby, ner-
czycy niepowikłanej niewydolnością nerek oraz
w wyniszczeniu (kacheksji).
i
Białka (stęŜenie w surowicy lub
osoczu) w tym równieŜ fibrynogen
Wartości prawidłowe: p. niŜej — Interpreta-
cja.
A. Informacja patofizjologiczna. StęŜe-
nie białka determinuje ciśnienie koloidowo-o-
smotyczne (onkotyczne) osocza. StęŜenie białka
w osoczu zaleŜne jest od stanu odŜywiania,
czynności wątroby i nerek, występowania cho-
rób, takich jak szpiczak lub wady metaboliczne.
 DODATEK / 915

Zmiany stęŜenia poszczególnych frakcji biał- Tabela 3. Niektóre białka występujące w poszcze-
kowych mogą być swoiste dla określonych gólnych frakcjach elektroforeiycznych globulin
chorób. Frakcja Białka zawarte w danej frakcji
B. Interpretacja globulin
1. Całkowite stęŜenie białka w suro- «1 Globuliny wiąŜące tyroksyne,
wicy. Wartości normalne 60—80 g/l (6—8 transkortyna, glikoproteina, li-
g/dl). StęŜenie frakcji albumin i globulinowych
a2P poproteina, antytrypsyna
- patrz niŜej i tab. 1. Haptoglobina, glikoproteina,
makroglobulina, ceruloplazmina
Transferyna, lipoproteina, giiko-
'■!

Tabela 1. Frakcje elelftroloretyczne białek surowi-

cy krwi proteina
■
yG, yD, yM, yE, yA
StęŜanie wyraŜone w %
a
ra °' całkowitego stęŜenia białka
Albuminy 52-68
a,-Globuliny 2,4-4,4 idozie, w ostrych i przewlekłych chorobach
ctj-Gtobuliny 6,1-10,1 zakaźnych, szczególnie w ziarnicy wenerycznej
P-Globuliny 8,5-14,5 pachwin, tyfusie, leiszni^niozie, schistosomato-
y-Globuliny 10-21 zie i malarii.
b. ObniŜone stęŜenie globulin stwierdza
się w stanach wadliwego odŜywiania, w agam-
2. StęŜenie albumin w surowicy lub maglobulinemii wrodzonej, hipogammaglobu-
osoczu .Wartości prawidłowe: 33—55 g/l linemii nabytej i w białaczce limfatycznej.
(3,3—5,5 g/dl). 4. StęŜenie f ibrynogenu w osoczu. War-
a. Wzrost stęŜenia albumin stwierdza się tości normalne: 2—6 g/l (= 0,2—0,6 g/dl).
w stanach odwodnienia, we wstrząsie, w sta a. WzmoŜone stęŜenia fibrynogenu wy
nach przebiegających z zagęszczeniem krwi oraz stępuj ą w zapaleniu kłebuszków nerek, nerczycy
po doŜylnym podaniu stęŜonych roztworów (czasami) oraz chorobach zakaźnych.
albumin. b. ObniŜone stęŜenia fibrynogenu stwier
b. ObniŜone stęŜenie albumin występuje dza sie w rozlanym wykrzepianiu śródnaczynio-
w stanach wadliwego Ŝywienia, w zespole wad wym—DIC (moŜe wystąpić przy odklejeniu się
liwego wchłaniania, w ostrym lub przewlekłym łoŜyska, w zatorach spowodowanych płynem
zapaleniu kłebuszków nerkowych, w zespole owodniowym, w przerzutach rakowych gruczo
nerczycowym, w ostrej lub przewlekłej niewy łu krokowego lub innych narządów, w białacz
dolności wątroby, w chorobach nowotworo ce), w ostrej i przewlekłej niewydolności wątro
wych i białaczkach. by oraz we wrodzonej fibrynogenopenii.
3. StęŜenie globulin w surowicy lub
osoczu krwi. Wartości prawidłowe 20—36 Bilirubina (stęŜenie w surowicy)
g/l {2—3,6 g/dl) — p. tab. 2, 3. Wartości prawidłowe: bilirubina całkowita
a. StęŜenia podwyŜszone stwierdza się 3,5—20,4 umol/1 (0,2—1,2 mg/dl). Bilirubina
w chorobach wątroby (wirusowe zapalenie wąt- sprzęŜona (glukuronidy bilirubiny) 1,7—6,8
roby, marskość zanikowa lub Ŝółciowa wątro- umol/1 (0,1—-0,4 mg/dl), bilirubina wolna (nie
by, hemochromatoza), toczniu trzewnym, szpi- sprzęŜona z kwasem glukuronowym 3,4—11,9
czaku, chorobach limfoproliferacyjnych, sarko- umol/1 (0,2—0,7 mg/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Bili-
Tabela 2. StęŜenie immunoglobulin oznaczone rubina, powstająca z rozkładu hemoglobiny,
metodą immunoelektroforezy ulega w wątrobie sprzęŜeniu z kwasem glukuro-
nowym tworząc diglukuronid. Ten ostatni ule-
IgA 0,9-4,5 g/l (90-450 mg/dl)
ga wydalaniu z Ŝółcią. StęŜenie bilirubiny w su-
IgG 7,0-15 g/l (700-1500 mg/dl) rowicy wzrasta w niewydolności wątroby, przy
IgM 0,4-2,5 g/1 (40-250 mg/dl) obstrukcji dróg Ŝółciowych oraz w razie wy-
IgD 0,003-0,4 g/l (0,3-40 mg/dl) stąpienia znacznej hemolizy krwinek czerwo-
nych. Tylko rzadko przyczyną hiperbilirubine-
IgE 0,00006-0,0016 g/l (0,006-0,16 mg/dl) mii są anomalie enzymów uczestniczących
916 / DODATEK
w przemianie bilirubiny (np. transferaza gluku-
ronylowa).
B. Interpretacja
1. StęŜenie bilirubiny bezpośredniej (sprzęŜo
nej) i pośredniej (wolnej, niesprzęŜonej) wzrasta
w ostrym i przewlekłym zapaleniu wątroby,
w razie zamknięcia światła dróg Ŝółciowych
(przewodzików Ŝółciowych, przewodu wątro
bowego lub Ŝółciowego wspólnego), w następst
wie reakcji toksycznych spowodowanych leka
mi, chemikaliami lub toksynami oraz w ze
społach Dubina-Johnsona i Rotora.
2. StęŜenie bilirubiny pośredniej wzrasta
w niedokrwistościacb bemolitycznych lub w na
stępstwie reakcji hemol i tycznych, przy braku
lub niedoborze transferazy glukuronylowej wy
stępującej w chorobie Gilberta lub w zespole
Criglera-Najjara.
3. StęŜenie zarówno bilirubiny bezpośredniej,
jak i całkowitej moŜe znacznie wzrosnąć u osób
zdrowych i chorych na Ŝółtaczkę w następstwie
głodzenia przez 24—48 godzin (czasami nawet
tylko przez 12 godzin) lub długotrwałego gło
dzenia kalorycznego.
Ceruloplazmina i miedź
(w surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: ceruloplazmina
1,7—2,9 umol/1 f25—43 mg/dl); miedź 16—31
umol/1 (100—200 ng/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Oko
ło 5% miedzi występującej w surowicy związane
jest luźno z albuminami, zaś 95% z ceruloplaz-
miną. Ta ostatnia jest oksydazą o zabarwieniu
niebieskim, występującą w frakcji a2-globulin.
W chorobie Wilsona stęŜenie miedzi i aktyw
ność ceruloplazminy^w surowicy są małe,
natomiast wydalanie miedzi z moczem wyso
kie.
B. Interpretacja
1. Wzrost aktywności ceruioplazminy i
stęŜenia miedzi w surowicy krwi stwierdza się
w ciąŜy, nadczynności tarczycy, infekcjach, nie-
dokrwistości aplastycznej, ostrej białaczce, cho-
robie Hodgkina, marskości wątroby oraz u ko-
biet zaŜywających doustne leki antykoncepcyj-
ne.
2- ObniŜenie aktywności ceruloplazmi-
ny i stęŜenia miedzi w surowicy stwierdza się
w chorobie Wilsona (towarzyszy jej wzmoŜone
wydalanie miedzi z moczem), w zespole wad-
liwego wchłaniania i w nerczycy oraz w niedo-
borze miedzi, spowodowanyTm całkowitym od-
Ŝywianiem pozajelitowym.
Chlorki (stęŜenie w surowicy lub
osoczu)
Wartości prawidłowe: 96—106 mmol/l.
A. Informacja patofizjologiczna. Cl
jest głównym nieorganicznym anionem płynu
pozakomórkowego. Odgrywa waŜną rolę
w utrzymywaniu równowagi kwasowo-zasado-
wej, chociaŜ nie wykazuje własności buforują-
cych. Przy utracie chlorków pod postacią HC1
lub NH4C1 rozwija się zasadowica, natomiast
przy zatrzymywaniu Cl" w ustroju lub jego
podaniu powstaje kwasica. Chlorki (wraz z so-
dem) odgrywają waŜną roJę w regulacji osmola-
iności (molalności) płynów ustrojowych.
B. Interpretacja
Hiperchloremię stwierdza się w niewy
dolności nerek (jeŜeli spoŜywanie Cl przekracza
jego wydalanie), w nerczycy (czasami), kwasicy
kanalikowej, w nadczynności przytarczyc (cza
sami), zespoleniu moczowodowo-esiczym (do
chodzi do wchłaniania przez jelito chlorków
zawartych w moczu), odwodnieniu (w niedobo
rze wody) oraz nadmiernym podawaniu roz
tworu soli Fizjologicznej,
Hipochloremia występuje przy utracie
soku Ŝołądkowego i jelitowego (wymioty, bie
gunki, odsysanie soku Ŝołądkowego lub jelito
wego), w niewydolności nerek (utrata Cl ~ przez
nerki), przy nadmiernym stosowaniu diurety-
ków, w przewlekłej kwasicy oddechowej (spo
wodowanej rozedmą płuc), kwasicy cukrzyco
wej, przy nadmiernym poceniu się, w niewydol
ności nadnerczy (dochodzi do utraty NaCl
przez nerki), nadczynności kory nadnerczy (wy
wołującej przewlekłą utratę K"*) oraz w zasado-
wicy metabolicznej (spowodowanej zaŜywa
niem NaHCOj lub niedoborem K+).
Cholesterol (stęŜenie w surowicy lub
osoczu)
Wartości prawidłowe: 3,9—7,2 mmol/l ( =
150—280 mg/dl), p. tab. 4.
A. Informacja patofizjologiczna. Stę
Ŝenie cholesterolu w surowicy krwi zaleŜy od
wielu procesów metabolicznych, zaleŜnych od
czynników genetycznych, Ŝywienia, czynności
narządów wewnątrzwydzielniczych oraz integ
ralności czynnościowej Ŝyciowo waŜnych narzą
dów takich jak wątroba i nerki. Przemiana
cholesterolu jest ściśle związana z przemianą
iipidów.
B. Interpretacja
1. Wzrost stęŜania cholesterolu w suro-
wicy krwi stwierdza się w hipercholesterolemii

Tabela 4. StęŜenie w surowicy krwi cholesterolu całkowitego (C), tri gliceryd ów (TG), cholesterolu frakcji
LDL (lipoproteiny o niskiej gęstości (LDL-C) i HDL (lipoproteiny o wysokiej gęstości) (HDL-C)
w populacji USA*
Wiek C mmol/l TG
(mg/dl) g/i
(mg/dl)
<29 3,1,0-6,20 0,1-1,4
(120-240) (10-140)
30-39 3,62-6,98 0,1-1,4
(140-270) (10-150)
40-49 3,88-8,01 0,1-1,6
(150-310) (10-160)
>49 4,13-8,53 0,1-16
(160-330) (10-190)
Według Krupp i wsp.: Physician's Handbook. Wyd. 21, Lange, 1985, za zezwoleniem
rodzinnej (xanthomatosis), niedoczynności tar-
czycy, słabo wyrównanej cukrzycy, zespole ner-
czycowym, przewlekłym zapaleniu wątroby,
marskości Ŝółciowej wątroby, Ŝółtaczce zastoi-
nowej, hipoproteinemii (samoistnej, lub spowo-
dowanej zespołem nerczycowym względnie
przewlekłym zapaleniem wątroby) i w biper-
lipidemii (samoistnej; rodzinnej).
2. Spadek stęŜenia cholesterolu w suro-
wicy krwi stwierdza się w ostrym zapaleniu
wątroby i w chorobie Gauchera, MoŜe równieŜ
występowaów nadczynności tarczycy, w ostrych
infekcjach, niedokrwistości, wadliwym odŜy-
wianiu się oraz w niedoborze apolipoproteiny.
Dehydrogenaza mleczanowa (LDH) w
surowicy, w płynach surowiczych,
płynie mózgowo-rdzeniowym lub
moczu
Wartości prawidłowe mogą być róŜne zaleŜ-
nie od metod oznaczania. Surowica; 55—140
IU/1 (aktywność oznaczona w temp. 3Q!1C),
100—225 IU/1 (aktywność oznaczona przy uŜy-
ciu SMA w temp. 3TC) lub 60—200 IU/J
(aktywność oznaczona przy uŜyciu SMAC
w temp, 37°C). Płyn z jam surowiczych: aktyw-
ność jest mniejsza niŜ w surowicy. Płyn móz-
gowo-rdzeniowy; 15—73 jednostek (wg Wrób-
lewskiego) lub 6,3—30 IU/1. Mocz: aktywność
jest mniejsza niŜ 8300 jednostek/8 godzin (Wró-
blewski).
A. Informacja patofizjologiczna. LDH
katalizuje konwersję mleczanu do pirogronianu
DODATEK / 917
LDL-C HDL-C
mmol/l (mg/dl) mmol/l (mg/dl)
górna granica kobiety męŜczyźni
wartości
prawidłowych
4,40 1,16+0,31 1,42+0,31
(170) (45 + 12) (55±12)
4.91
(190)
4,91
(190)
5,43
(210) vi,
(w obecności NAD+) i odwrotnie pirogronianu
do mleczanu (w obecności NADH). Jest en-
zymem występującym we wszystkich komór-
kach i płynach ustrojowych.
B. Interpretacja
Aktywność LDH wzrasta we wszystkich sta-
nach chorobowych przebiegających z martwicą
tkanek, w tym szczególnie w ostrym uszkodze-
niu mięśnia sercowego, krwinek czerwonych,
nerek, mięśni szkieletowych, wątroby, płuc
i skóry. Znaczne wzrosty aktywności LDH
obserwuje się w niedokrwistościach hemolitycz-
nych, w niedokrwistościach spowodowanych
niedoborem witaminy B: 2 lub kwasu foliowego
oraz w policytemii prawdziwej. Wzrost aktyw-
ności LDH w pierwszych 3—4 dniach z następ-
czym spadkiem w kolejnych 5—7 dniach choro-
by moŜe być dowodem potwierdzającym roz-
poznanie zawaha serca po uprzednim wyklucze-
niu zawału płuc, choroby nowotworowej i nie-
dokrwistości megalobiastycznej. ChociaŜ akty-
wność LDH jest podwyŜszona w ostrej fazie
zakaźnego (wirusowego) zapalenia wątroby,
w zapaleniu przewlekrym tego narządu jest
tylko rzadko duŜa.
Dehydrogenaza mleczanowa (LDH) —
izoenzymy (aktywność w surowicy)
Wartości prawidłowe: p. tab. 5
A. Informacja patofizjologiczna. LDH
surowicy składa się z 5 izoenzymów będących
tetramerami złoŜonymi z dwóch rodzajów pod-
jednostek - H i M. Poszczególne izoenzymy
918 / DODATEK
Tabela 5. Izoenzymydehydrogenazy mleczanowej
(LDH). Rozdział elektroforetyczny
Izoenzym Udział procentowy w
ogólnej aktywności
LDH surowicy (w na-
wiasach podano
zakres wahań)
Najszybcie 28 (15-30)
j czą aktywność frakcji sterczowej fosfatazy kwa-
wędrujący 2(a2)
36 (22-55)
3(P) 23 (15-30)
4(Ti) 6 (0-15)
Najwolniej 5(TI) 6 (0-15)
wędrujący
róŜnią się między sobą kinetyką enzymatyczną,
ruchliwością elektroforetyczną, chromatografi-
cznie i immunologicznie. Przy rozdziale elektro-
foretycznym ww. izoenzymy wykazują ruch-
liwość globulin a]S a2, |3, y1 i y2. Izoenzymy
LDH oznacza się zwykle liczbami 1 fizoenzym
0 największej ruchliwości elektroforetycznej) 2,
3, 4 i 5 (izoenzym o najmniejszej ruchliwości
elektroforę ty cznej). Izoenzym LDH-1 występu
je w duŜym stęŜeniu w mięśniu sercowym (jest to
tetramer HHHH), w krwinkach czerwonych
1 korze nerek, zaś izoenzym LDH-5 w
mięśniach
szkieletowych (jest to tetramer MMMM) i wąt
robie.
B. Interpretacja. W zawale serca izoen-
zymy wędrujące z globulinami a są podwyŜ-
szone, szczególnie izoenzym LDH-1, co spra-
wia, Ŝe iloraz LDH-l/LDH-2 jest wyŜszy od
jedności. Podobny wzrost tego izoenzymu ob-
serwuje się w zawale kory nerek oraz w niedo-
krwistościach hemolitycznych.
Względny wzrost aktywności izoenzymów
LDH-5 i LDH-4 stwierdza się w ostrym zapale-
niu wątroby, w ostrym uszkodzeniu mięśni
szkieletowych, w zapaleniu skóry i mięśni (der-
matomyositis) oraz w dystrofiach mięśniowych.
Fibrynogen
Patrz Białka
Fosfataza kwaśna (FK)
Wartości prawidłowe mogą się róŜnić w zale-
Ŝności od metody oznaczania enzymu. Normal-
na aktywność wynosi 36—175 nmol/s/1 lub
0,1—0,63 jednostek Sigma.
A. Informacja patofizjólogiczna. Fos-
fatazy aktywne przy pH 4,9 występują w duŜych
stęŜeniach w gruczole krokowym, krwinkach
czerwonych, płytkach krwi, w komórkach siate-
czko wo-śród błonko wy ch, wątrobie, śledzionie
i nerkach. Wiele izoenzymów FK stwierdzono
w wymienionych narządach, komórkach i w su-
rowicy, wykazujących róŜną, aktywność wobec
róŜnych sub strato w.
B. Interpretacja. U chorych z rakiem ster-
śnej w surowicy moŜe być podwyŜszona, szcze-
gólnie wtedy, kiedy nowotwór sięga poza toreb-
kę gruczołu lub występują przerzuty. Obmacy-
wanie sterczą moŜe być równieŜ przyczyną
wzrostu (chociaŜ przejściowego) aktywności
FK w surowicy. Wzrost całkowitej aktywności
FK w surowicy stwierdza sie w chorobie Gau-
chera, w guzach złośliwych kości, w chorobach
nerek, miąŜszu wątrobowego i dróg Ŝółciowych,
układu siateczkowo-śródbłonkowego oraz
w chorobach zakrzepowo-zatorowych. Gorącz-
ka moŜe być przyczyną rzekomego wzrostu FK.
Fosfataza zasadowa (FZ) (aktywność
w surowicy)
Wartości prawidłowe zaieŜne są od metody
uŜytej do oznaczania tego enzymu. Przy uŜyciu
metody Besseya-Lowryłego u dzieci wartości
prawidłowe wynoszą 2,8—6,7 jednostek, nato-
miast u dorosłych 0,8—2,3 jednostek. Przy
uŜyciu metody Kinga-Armstronga prawidłowa
aktywność FZ oznaczona w temp. 30°C wynosi
24—71 IU/1 (5—13 jednostek tradycyjnych,
przy uŜyciu SMA i przy temp. 37°C — 30-85
IU/1, zaś przy uŜyciu SMAC i przy temp. 37°C
— 30—115 IU/1.
A. Informacja patofizjólogiczna. FZ
obecna jest w duŜych stęŜeniach w kościach,
Ŝółci i łoŜysku. Występująca we krwi FZ jest
mieszaniną izoenzymów, dotychczas bliŜej nie
poznanych. MoŜna je rozdzielić elektroforety-
cznie. Izoenzym wątrobowy FZ wędruje szyb
ciej niŜ izoenzym kostny i łoŜyskowy. Te dwa
ostatnie wykazują taką samą ruchliwość ele-
ktroforetyczną.
B. Interpretacja
PodwyŜszoną aktywność FZ stwierdza
się:
a. U dzieci (w okresie wzrostu kości),
b. W chorobach kości przebiegających ze
wzmoŜoną aktywnością osteoblastów (nad-
czynność przytarczyc, krzywica u dzieci i osteo-
malacja u dorosłych, nowotworowe choroby
kości, takie jak: pierwotny mięsak kości lub
przerzuty nowotworowe do kości, choroba Pa-

geta, sarkoidoza Boecka i zwapnienia pozakost-
ne występujące np. w myositis ossificans).
c. W obturacji dróg Ŝółciowych spowodowa
nej kamicą, zwęŜeniem lub nowotworem.
d. W polekowym uszkodzeniu wątroby wy
wołanym chloropromazyną Jub metylotesto-
steronem oraz
e. W ciąŜy.
2. ObniŜoną aktywność FZ w surowicy
obserwuje się w niedpczynności tarczycy oraz
u dzieci z opóźnionym wzrostem.
Fosfokinaza krsatynowa (CPK, CK)
(aktywność w surowicy)
Wartości prawidłowe zaleŜne są od metody
oznaczania CPK i wahają się od 10 do 50 IU/1
(przy oznaczaniu enzymu w temp. 37°C).
B. Informacja patofizjologiczna. CPK
katalizuje rozpad fosfokreatyny w obecności
ADP. Produktami tej reakcji są kreatyna i ATP.
Mięśnie szkieletowe i mięsień sercowy oraz
mózg są bogate w CPK.
B. Interpretacja
WzmoŜoną aktywność enzymu stwier
dza się w uszkodzeniach mięśni, np. w zawale
serca, w urazach mięśni, w dystrofiach mięśni,
w zapaleniu wielomięśniowym {połymyositiś)
i po cięŜkich ćwiczeniach fizycznych (jogging),
w niedoczynności tarczycy i zawale mózgu. Po
wystąpieniu zawału serca obserwuje się szybki
wzrost aktywności CPK (3—5 godzin od po
czątku zawału) utrzymujący się przez okres
krótszy (2—3 dni) niŜ wzrost AspAT lub LDH.
NiepodwyŜszoną a ktywność CPK
stwierdza się w zawale płuc i chorobach miąŜszu
wątrobowego.
Fosfokinaza kreatynowa — izoenzymy (a-
ktywność w surowicy) Patrz tab. 6.
A. Informacja patofizjologiczna. Obec
na w surowicy krwi CPK składa się z trzech
izoenzymów dających się rozdzielić elektrofore-
tycznie. Mięśnie szkieletowe charakteryzują się
izoenzymem MM, mięsień sercowy — izoen-
zymem MB, zaś mózg izoenzymem BB.
B. Interpretacja. Wzrost aktywności izo-
enzymu CPK-MM stwierdza się w urazach
mięśni szkieletowych przy uszkodzeniu mięśnia
sercowego lub mózgu, w chorobach mięśni
(dystrofia mięśni, niedoczynność tarczycy, za
palenie skóry i mięśni, zapalenie wielomięś-
niowe) oraz w rabdomiolizie lub po cięŜkich
ćwiczeniach gimnastycznych. Wzrost aktywno-
DODATEK / 919
Tabeta 6. Izoenzymy kinazy fosfokreatynowej (o-
kreślone e lekt rof o rety cz n i e)
Izoenzym Normalna aktywność
wyraŜona jako % ak-
tywności ogólnej CPK
(CK) w surowicy
Frakcja najszybciej
0 0-3
wędrująca Frakcja
1,BB 97-100
Frakcja 2,MB
Najwolniej wędrująca
frakcja Frakcja 3,MM
ści izoenzymu CPK-MB obserwuje się w 2—4
godzin po wystąpieniu zawału mięśnia sercowe-
go. Wzrost taki utrzymuje się do 72 godzin
i moŜe się wydłuŜyć w razie rozszerzenia się
strefy martwiczej mięśnia sercowego. Wzrost
aktywności tego izoenzymu stwierdza się teŜ
w rozległej rabdomiolizie lub po urazach mięśni
szkieletowych, w cięŜkich chorobach mięśni,
w zespole Reye'a i gorączce gór skalistych.
Aktywność izoenzymu CPK-BB jest czasami
podwyŜszona we wstrząsie, w niektórych rodza-
jach raków (szczególnie w raku owsianokomór-
kowym, raku jajników, piersi i gruczołu kroko-
wego) oraz w zarośnięciu dróg Ŝółciowych.
Fosfor nieorganiczny (stęŜenia w
surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: u dzieci 1,3—2,3
mmol/1 (4,7 mg/dl), u dorosłych 1—1,5 mmol/1
(3—4,5 mg/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Na
stęŜenie fosforu nieorganicznego w surowicy
krwi wpływ mają: paraihormon, witamina
D i jej aktywne metabolity, wchłanianie fos-
foranów w jelitach, czynność wydainicza nerek,
przemiana kostna i Ŝywienie.
B. Interpretacja
Wzrost stęŜenia fosforu nieorganicz
nego stwierdza się w niewydolności nerek, nie
doczynności przytarczyc i hiperwitaminozie D.
Małe stęŜenie fosforanów nieorganicz
nych w surowicy stwierdza się w nadczynności
przytarczyc, hipowitaminózie D (krzywica, os-
teomalacja) i w zespole wadliwego wchłaniania
(biegunki), przy zaŜywaniu związków wiąŜą
cych fosforany w przewodzie pokarmowym
(wodorotlenek glinu), przy głodzeniu, w krań
cowym wyniszczeniu, w przewlekłym alkoholiz
mie (szczególnie przebiegającym z uszkodzę-
920 / DODATEK
niem miąŜszu wątrobowego), w hiperalimen-
tacji z uŜyciem płynów bez- lub ubogofosfora-
nowych, przy doŜylnym podawaniu duŜych
ilości węglowodanów, w tubulopatiach nerko-
wych, przy stosowaniu diuretyków tiazydo-
wych, w zaburzeniach gospodarki kwasowo--
zasadowej {w kwasicy cukrzycowej ketonowej
szczególnie w okresie jej cofania się) oraz w hi-
pofosfatemii genetycznie uwarunkowanej. Cza-
sami hipofosfatemię stwierdza się w ciąŜy
i w niedoczynności tarczycy.
Globulina wiąŜąca tyroksynę (TBG)
(stęŜenie w surowicy)
Wartości prawidłowe (określone metodą ra-
dio immunologiczną): 0,02—0,048 g/l (2—4.8
mg/di).
A. Informacja patofizjologiczna. TBG
jest głównym białkiem transportowym T4 i T3
w osoczu krwi. Zmianom stęŜenia TBG towa-
rzyszą równolegle zmiany stęŜenia wolnej tyro-
ksyny, tak Ŝe stęŜenia tej ostatniej są odpowied-
nie do stanu fizjologicznego ustroju, co zapew-
nia stan eutyreozy. Wrodzone anomalie w za-
kresie TBG dziedziczą się najpewniej genem
na chromosomie X.
B. Interpretacja
DuŜe stęŜenie TBG występuje w ciąŜy,
w zakaźnym (wirusowym) zapaleniu wątroby
i we wrodzonym wzroście stęŜenia tego białka.
ObniŜone stęŜenie TBG stwierdza się
w stanach chorobowych przebiegających z nis
kim stęŜeniem białek (globulin) w surowicy
(zespół nerczycowy, marskość wątroby), w ak
tywnej akromegalii, w niedoborze estrogenów
oraz we wrodzonym<wjedoborze TBG.
Glukoza (stęŜenie w surowicy lub
osoczu krwi)
Wartości prawidłowe oznaczone na czczo:
3,6—6,1 mmol/1 (65—111 mg/dl). Wartości te
dotyczą glukozy „prawdziwej1" oznaczonej swo-
istą metodą enzymatyczną.
A. Informacja patof izjologiczna. W wa
runkach prawidłowych stęŜenie glukozy w su
rowicy jest dokładnie regulowane tak, by była
ona dostępna tkankom jako źródło energii
oraz by nie uległa wydalaniu z moczem. Zarów
no hiper-, jak i hipoglikemia są nieswoistymi
objawami zaburzonej przemiany węglowoda
nowej.
B. Interpretacja
1. Hiperglikemie stwierdza się w cukrzy-
cy, nad czynności tarczycy, w nadczynności
przysadki mózgowej w zakresie sekrecji ACTH
i hormonu wzrostu i w nadczynności glukokor-
tykoidowej. Mniej regularnie wzrost stęŜenia
glukozy we krwi obserwuje się w guzie chromo-
chłonnym, w nadczynności mineralokortykot-
dowej i w chorobach wątroby,
2. Hipoglikemia występuje w hiperinsuli-
nizmie, niewydolności nadnerczy i przysadki
gruczołowej oraz w niewydolności miąŜszu wąt-
robowego (w ostrym Ŝółtym zaniku wątroby).
MoŜe ona mieć równieŜ charakter czynnoś-
ciowy (reaktywny) lub być spowodowana leka-
mi o działaniu hipoglikemicznym.
Immunoglobuliny
Patrz Białka
Kreatyna (dobowe wydalanie z
moczem)
Wartości prawidłowe: p. tab. 7.
A. Informacja patof izjologiczna. Kre
atyna jest waŜnym składnikiem mięśni, mózgu
i krwi. Jej pochodna fosforanowa — fosfo-
kreatyna — stanowi związek fosforanowy o wy
sokiej energii. W warunkach fizjologicznych
ilość wydaJonej z moczem kreatyny jest niewiel
ka, wzrasta ona natomiast w stanach wzmoŜo
nego katabolizmu ustrojowego oraz w dystro-
fiach mięśni.
B. Interpretacja
Wzrost wydalania kreatyny z moczem
stwierdza się w dystrofiach mięśni (np. w po
stępującej dystrofii mięśni, miotonii zanikowej,
w cięŜkiej miastenii), w zanikach mięśniowych
(spowodowanych np. chorobą Heinego i Medi-
na, występujących w stwardnieniu zanikowym
bocznym lub zapaleniu mięśni), w głodzeniu
i stanach wyniszczenia, w nadczynności tar
czycy i chorobach przebiegających z gorączką.
Zmniejszone wydalanie kreatyny
z moczem obserwuje się w niedoczynności tar
czycy, amiotonii wrodzonej i niewydolności
nerek. >
Kreatynina (stęŜenie w surowicy lub
osoczu krwi)
Wartości prawidłowe: 62—132 umol/1
(0,7—1,5 mg/dl).
A. Informacja patof izjologiczna. Krea-
tynina po przesączaniu w klębuszkach nerko-
wych i wydzielaniu przez kanaliki, nerkowe
wydalana jest z moczem. Jej klirens nerkowy
jest o ok. 20% wyŜszy od klirensu inuiiny.
Klirens kreatyniny jest większy od klirensu
 DODATEK / 921

Tabela 7. Dobowe wydalanie z moczem kreatyny i kreatyniny. Wartości'prawidłowe

Kreatyna Kreatynina
Noworodek 0,034 mmol/kg 0,088 mmol/kg
(4,5 mg/kg) (10 mg/kg)
Niemowlęta 1-7 0,061 mmol/kg 0,111 mmol/kg
miesięcy (8.1 mg/kg) 12,8 mg/kg
Dziecko w wieku 0,060 mmol/kg 0,107 mmot/kg
2-3 lat (7,9 mg/kg) (12,1 mg/kg)
4-4Vs lat 0,034 mmol/kg 0,129 mmol/kg
(4,5 mg/kg) (14,6 mg/kg)
9-9% lat 0,019 mmol/kg 0,160 mmol/kg
(2,5 mg/kg) (18,1 mg/kg)
11-14 lat 0,020 mmol/kg 0,178 mmol/kg
(2,7 mg/kg) (20,1 mg/kg)
Dorosły męŜczyzna 0-0,382 mmol T£221 mmot/kg (25
(0-50 mg) mg/kg)
Dorosła kobieta 0-0,763 mmol 0,186 mmol/kg
(0-100 mg) (21 mg/kg)

inulinowego z powodu wydzielania tego meta-
bolitu przez kanaliki nerkowe. NaleŜy wyjaśnić,
Ŝe reakcji Jaffego (jest ona najczęściej uŜywana
do oznaczania kreatyniny) oznacza się oprócz
kreatyniny równieŜ chromogeny nie będące kre-
atyniną. Te ostatnie nie są jednak wydaJane
z moczem, co sprawia, Ŝe ilość kreatyniny wyda-
lanej z moczeni jest przypadkowo o ok. 20%
mniejsza od sumy nieswoistych chromogenów
i kreatyniny docierających do nerek. W ten
sposób kJirens nerkowy kreatyniny i inuiiny są
wielkościami porównywalnymi. Dla celów klini-
cznych khrens nerkowy kreatyniny moŜna przy-
jąć za miarę wielkości przesączania kłębuszko-
wego, z wyjątkiem przypadków, w których stwie-
rdza się zaawansowaną niewydolność nerek.
W tym ostatnim przypadku kJirens kreatyniny
jest wyŜszy od kJirensu inuliny w następstwie
wydzielania jej przez kanaliki nerkowe, lnulina
jest wydalana przez nerki tylko drogą przesącza-
nia kłębuszkowego nawet u chorych z mocznicą.
B. Interpretacja. Wzrost kreatyninemii
stwierdza się w ostrej i przewlekłej niewydolno-
ści nerek, przy obstrukcji dróg moczowych lub
w uszkodzeniach nerek spowodowanych nie-
którymi lekami. Niektóre substancje (aceto-
octan, aceton, {J-hydroksymaślan, a-ketogluta-
ran, pirogronian, glukoza, bilirubina, hemo-
globina, mocznik i kwas moczowy) mogą reago-
wać z zasadowym roztworem pikrynianu (reak-
cja Jaffego) stając się przyczyną fałszywie zawy-
Ŝonych stęŜeń kreatyniny. StęŜenia kreatyniny
niŜsze niŜ 62 umol/1 (0,7 mg/dl) nie mają
Ŝadnego znaczenia.
Kreatynina (wydalanie z moczem)
Patrz tab. 7.
Kwas moczowy (stęŜenie w surowicy
i w osoczu)
Wartości prawidłowe: męŜczyźni —180—539
umol/1 (3—9 mg/dl), kobiety — 150-450
nmoi/1 (2,5—7,5 mg/dl).
A. Informacja patoftzjofogiczna. Kwas
moczowy, jako produkt końcowy przemiany
purynowej, wydalany jest przez nerki. Dna jest
defektem metabolicznym uwarunkowanym ge
netycznie, charakteryzującym się podwyŜszo
nym stęŜeniem kwasu moczowego w surowicy
lub osoczu krwi, wzrostem ogólnej puli kwasu
moczowego w ustroju oraz odkładaniem się
tego metabolitu w tkankach. Wzrost stęŜenia
kwasu moczowego w surowicy moŜe być rów
nieŜ spowodowany zwiększonym kataboliz-
mem purynowym (dyskrazje krwi, terapia far
makologiczna białaczek), stosowaniem diurety-
ków ttazydowych lub niewydolnością nerek.
B. Interpretacja
1. Hiperurykemię stwierdza się w skazie
dnawej, w stanach przedrzucawkowych i rzu-
922 / DODATEK
cawkowych, w białaczkach, policytemii, po che-
mioterapii lub stosowaniu innych metod lecze-
nia białaczek, w niewydolności nerek, w gliko-
genozie typu I, w zespole Lescha-Nyhana (jest
spowodowany niedoborem fos fory boŜy lotrans-
ferazy hipoksantynoguaninowej) oraz w zespo-
le Downa. Częstość występowania hiperuryke-
mii jest większa u Filipińczyków niŜ u białych.
2. Hipourykemię stwierdza się sporadycz-
nie w ostrym zapaleniu wątroby, po stosowaniu
alopurynolu lub probenecydu.
Oznaczanie wydalania kwasu moczowego
z moczem ma równieŜ wartość diagnostyczną
w niektórych stanach chorobowych, np. u cho-
rych z dną.
Kwas moczowy
(wydalanie z moczem)
Wartości prawidłowe: 2,1—3,6 mmol/24 go-
dziny (350—600 mg/dobe) u osób przebywają-
cych na diecie bezpurynowej. Prawidłowy iloraz
U„/Ukiim (U, — dobowe wydalanie kwasu mo-
czowego z moczem, UŁrełi — dobowe wydalanie
kreatyniny z moczem wyraŜone w mmol) wyno-
si dla dorosłych 0,21—0,59, maksymalnie 0,75
(u osób będących na diecie bezpurynowej).
A. Uwaga. Zarówno przed, jak i w czasie
zbierania dobowego moczu przeznaczonego do
oznaczania kwasu moczowego dieta nie powin
na zawierać pokarmów bogato pury nowych.
Wykonanie duŜego wysiłku fizycznego moŜe
zwiększyć urykozurię.
B. I nf ormacja patof i zjo logiczna.
Zmiany wydalania kwasu moczowego z mo
czem mogą być uwarunkowane jego nadprodu
kcją (wówczas stwierdza się hiperurykozurię)
lub upośledzonym jego wydalaniem z moczem
(wówczas stwierdza się hipourykozurię).
C. Interpretacja
Hiperurykozurię stwierdza się u ok.
25—30% chorych na dnę uwarunkowaną nad
produkcją puryn. WzmoŜoną syntezę zasad
pury nowych i zwiększone wydalanie kwasu
moczowego z moczem stwierdza się w zespołach
mieloproliferacyjnych. Hiperurykozuria wystę
puje równieŜ w zespole Lesha-Nyhana (spowo
dowanego niedoborem f osfory boŜy łotr ansfera-
zy hipoksantyno-guaninowej) oraz w niektó
rych przypadkach glikogenozy (choroba spich-
rzeniowa glikogenu).
Zmniejszone wydalanie kwasu
moczowego z moczem stwierdza się w niewy
dolności nerek, w niektórych przypadkach gli
kogenozy typu I oraz we wszystkich defektach
metabolicznych przebiegających z kwasicą mle-
czanową lub [J-hydroksymaślanową. RównieŜ
podawanie salicylanów w dawkach mniejszych
niŜ 2—3 g/d moŜe być przyczyną zatrzymywa-
nia kwasu moczowego w ustroju.
Lipaza (aktywność w surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: 0,2—1,5 jednostek.
A. Informacja patofizjologiczna. We
krwi krąŜącej stwierdza sie tyiko małą aktyw-
ność enzymów lipolitycznych. Aktywność lipa-
zy trzustkowej wzrasta w ostrym zapaleniu
trzustiki, przy czym wzrost ten utrzymuje się
dłuŜej niŜ amylazy.
B. Interpretacja. Aktywność lipazy w su
rowicy wzrasta w ostrym lub przewlekłym,
zaostrzonym zapaleniu trzustki oraz przy za
mknięciu światła przewodu trzustkowego przez
kamień lub nowotwór.
Lipidy
Patrz Cholesterol i Triglicerydy
Magnez (stęŜenie w surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: 0,75—1,25 mmol/1
(1,8—3 mg/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Ma
gnez jest elektrolitem głównie śródkomórko-
wym. Jego stęŜenie w płynie pozakomórkowym
wpływa na pobudliwość i reakcję nerwowo-
-mięśniową, Ogólnoustrojowy niedobór mag
nezu moŜe przebiegać z prawidłowym lub nie
wiele zmienionym stęŜeniem Mg w płynie poza
komórkowym. Małym stęŜeniom magnezu
w surowicy krwi mogą towarzyszyć: tęŜyczka,
ogólne osłabienie, zaburzenia orientacji i sen
ność.
B. Interpretacja
Hipermagnezemię stwierdza się w nie
wydolności nerek oraz po nadmiernym poda
waniu (pozajelitowym) soli magnezowych.
Hipomagnezemia występuje u chorych
z przewlekłymi biegunkami, w głodzeniu,
w przewlekłym alkoholizmie, niewydolności
wątroby, przy nadmiernym wydalaniu Mg
przez nerki uwarunkowanym podawaniem fe-
ków moczopędnych oraz przy niedostatecznej
podaŜy Mg chorym Ŝywionym pozajelitowo.
StęŜenie Mg moŜe być obniŜone u chorych
z hipokalcemią. W ostatnim przypadku hipo
magnezemia moŜe być przyczyną oporności
hipokalcemii na leczenie duŜymi dawkami wita
miny D i soli wapniowych u chorych z niedo-
czynnością przytarczyc.

Miedź
Patrz Ceruloplazmina
Mocznik
Patrz Azot mocznikowy
Potas (stęŜenie w surowicy lub osoczu
krwi)
Wartości prawidłowe: 3,5—5,0 mmol/1
A. Informacja patofizjologiczna. Stę
Ŝenie potasu w osoczu jest determinatorem
pobudliwości nerwowo-mięśniowej i mięśnio
wej. Zarówno duŜe, jak i małe stęŜenia K w su
rowicy upośledzają kurczliwość mięśni.
B. Interpretacja
Hiperkalemię stwierdza się w niewydol
ności nerek (szczególnie u chorych z hiper-
katabolizmem białkowym), niewydolności nad
nerczy (szczególnie w hipoaldosteronizmie), hi-
poaldosteronizmie hiporeninowym, u chorych
zaŜywających spironolaktony lub leczonych
szybkim doŜylnym wlewem soli potasowych,
triamterenem lub fenoforminą.
Hipokalemię stwierdza się:
a. Przy niedostatecznym poborze potasu
(np. w głodzeniu).
b. W upośledzonym wchłanianiu K w prze-
wodzje pokarmowym (biegunki, wymioty, ze
spół wadliwego wchłaniania, zaŜywanie Ŝywicy
polistyrenowej).
c. Przy nadmiernej utracie potasu przez nerki
(pierwotny lub wtórny hiperaldosteronizm, po
dawanie mineralokortykoidów, zasad o wica
metaboliczna, podawanie diuretyków tiazydo-
wych, tiazydopodobnych i rtęciowych, defekty
kanalikowe nerek takie jak zespól de Toni-
-Debre-Fanconiego i kwasica kanalikowa, tera
pia antybiotykami wydalanymi przez nerki jako
aniony np. karbenicylina i tikarcylina, leczenie
fenotiazynami, amfoterycyną B i lekami zawie
rającymi duŜo sodu, stosowanie tetracyklin
rozłoŜonych.
d. W nieprawidłowej redystrybucji potasu
między przestrzenią wodną śród- i pozakomór-
kową. (poraŜenie okresowe rodzinne, podawa
nie testosteronu).
Sód (stęŜenie w surowicy
lub osoczu krwi)
Wartości prawidłowe: 136—145 mmol/1. A.
Informacja patofizjologiczna. Na
155 mEq kationów występujących w osoczu 140
stanowią j ony Na+. Sód wraz z towarzyszącymi
mu anionami tworzą większość osmotycznie
DODATEK / 923
aktywnych substancji osocza, decydujących
0 ruchu wody pomiędzy przestrzenią poza-
1 śródkomórkową. Utrata sodu przez ustrój lub
jego wnikanie z przestrzeni wodnej pozakomór-
kowej do śródkomórkowej są przyczyną zmnie
jszenia objętości płynu pozakom orkowego, co
z kolei wpływa na czynność układu krąŜenia,
nerek i układu nerwowego.
B. Interpretacja
Hipernatremia występuje przy niedo
borze wody, tj. w stanach odwodnienia, w ura
zach lub chorobach ośrodkowego układu ner
wowego, w stanach przebiegających z nadmier
ną sekrecją aldosteronu lub kortykosteronu,
Hiponatremię stwierdza się w niewydo
lności nadnerczy, niewydolności nerek, szcze
gólnie przy niedostatecznej podaŜy sodu,
w kwasicy kanalikowej, urazach lub oparze
niach (dochodzi do przemieszczenia sodu do
komórek), przy duŜych utratach sodu przez
przewód pokarmowy (ostre i przewlekłe bie
gunki, przetoki jelitowe, niedroŜność jelit) oraz
przy obfitych potach (jeŜeli wyrównanie strat
było niedostateczne). U niektórych chorych
z obrzękami sercowo- lub nerkowopochodnymi
stęŜenie sodu w osoczu jest niskie, pomimo
prawidłowej ilości o gó Ino u strój owego Na. Ta
paradoksalna sytuacja moŜe być uwarunkowa
na zwiększoną retencją wody (spowodowaną
zwiększoną sekrecją wazopresyny) lub (i) prze
mieszczeniem sodu pozakomórkowego do prze
strzeni śródkomórkowej. Hiperglikemia spora
dycznie moŜe być przyczyną przechodzenia
wody śródkomórkowej do przestrzeni pozako-
mórkowej wywołując hiponatremię z rozcień
czenia.
W końcu hiponatremia moŜe być artefaktem
(wówczas mówimy o hiponatremii rzekomej)
spowodowanej hiperlipemią lub hiperproteine-
mią. W tych przypadkach miejsce części wody
zajmują lipidy lub białka, przez co dochodzi do
„rozcieńczenia" sodu zawartego w wodzie oso-
czowej o wartość wynikającą ze wzrostu lipemii
czy proteinemii. W tych przypadkach stęŜenie
sodu przeliczone na 1000 ml wody jest „prawid-
łowe". Przy oznaczaniu sodu jonoselektywną
elektrodą stęŜenie Na w surowicach hiperlipe-
micznych lub hiperproteinemicznych jest prawi-
dłowe, podczas gdy jest obniŜone przy uŜyciu
metody fotometrii płomieniowej.
Przy wzroście glikemii o kaŜde 5,6 mmol/1
(100 mg/dl) powyŜej 11,1 mmol/1 (200 mg/dl)
dochodzi do obniŜenia się natremii o 1,6
mmol/1. Efekt ten jest następstwem przemiesz-
924 / DODATEK
czenia wody śródkomórkowej do przestrzeni
pozakomórk owej.
TBG
Patrz Globulina wiąŜąca tyroksynę
TIBC — całkowita zdolność białek
surowicy do wiązania Ŝelaza — (total
iron binding capacity) i stopień
wysycenia transferyny
Wartości prawidłowe: 45—73 (imol/l
(250—410 ng/dl). Saturacja transferyny Ŝela-
zem: 20—55%.
A. Informacja patofizjologiczna. W su-
rowicy krwi Ŝelazo przenoszone jest białkiem
zwanym transferyną (lub syderofiliną). W wa-
runkach prawidłowych zaledwie 30—40% cał-
kowitej pojemności transferyny do wiązania
Ŝelaza jest wykorzystane (stąd mówimy o pro-
cencie wysycenia transferyny Ŝelazem). Procent
saturacji transferyny oblicza się wg wzoru
TIBC xl00.
B. Interpretacja wyników
oznaczeń
TIBC
Wzrost TIBC stwierdza się w niedo-
krwistości syderopenicznej, u kobiet zaŜywają
cych doustne leki antykoncepcyjne, w późnej
ciąŜy i u niemowląt oraz sporadycznie równieŜ
w zapaleniu wątroby.
Niskie TIBC obserwuje się w stanach
chorobo wych przebiegających z hipop rotein e-
mią (nerczyca, głodzenie, nowotwory), w prze
wlekłych stanach zapalnych i w hemochromało-
zie (in d u k o w an ej liczn y mi tr an sfu zja mi k rw i
lub talasemią). **<■
C. Interpretacja wyników ozaczeń
odsetka saturacji transferyny Ŝelazem.
Zwiększoną saturację stwierdza się
w stanach chorobowych przebiegających z nad
miarem Ŝelaza w ustroju (zatrucie Ŝelazem,
niedokrwistości hemolityczne, talasemią, he-
mochromatoza, niedobór pirydoksyny, zespół
nerczycowy i sporadycznie zapalenie miąŜszu
wątrobowego).
ObniŜoną saturację transferyny Ŝela
zem obserwuje się w stanach chorobowych
przebiegających z niedoborem Ŝelaza, w prze
wlekłych infekcjach, w nowotworach i później
ciąŜy.
Transaminazy -r
Patrz Aminotransferazy
Transferyną
Patrz TIBC
Transpeptydaza tub transferaza
-glutamylowa (y-GT) (aktywność
w surowicy krwi)
Wartości prawidłowe (przy oznaczaniu en-
zymu w temp. 30°C): męŜczyźni <30 mli/ml,
kobiety <25 mU/ml, młodzieŜ <50 mU/ml.
A. Informacja patof Izjologiczna. y-GT
jest niezwykle czułym wskaźnikiem choroby
wątroby. Aktywność tego enzymu jest często
podwyŜszona u osób wykazujących prawidłową
aktywność aminotransferaz i fosfatazy zasado-
wej. Enzym ten uwaŜa się za bardziej swoisty od
wymienionych dwóch enzymów w celu wykry-
wania poalkoholowego uszkodzenia wątroby.
y-GT występuje w wątrobie, nerkach i trzustce.
Katalizuje ona przemieszczenie N-końcowe-go
kwasu glutaminowego z jednego peptydu na
drugi peptyd lub na L-aminokwasy. Ulega on
indukcji pod wpływem etanolu.
B. Interpretacja. Aktywność tego enzymu
jest podwyŜszona w ostrym zakaźnym (wiruso
wym) lub toksycznym uszkodzeniu wątroby,
w przewlekłym lub podostrym zapaleniu wątro
by, marskości wątroby, w zastoju Ŝółci uwarun
kowanym przeszkodą śród- lub pozawątrobo-
wą dróg Ŝółciowych, w nowotworach pierwo
tnych lub wtórnych wątroby oraz w alkoholo
wym uszkodzeniu wątroby. Sporadyczny
wzrost aktywności y-GT stwierdza się w za-
stoinowej niewydolności krąŜenia i rzadko,
w po nekrotycznej fazie zawału mięśnia ser
cowego, w zapaleniu i w raku trzustki.
Triglicerydy (stęŜenie w surowicy
krwi)
Wartości prawidłowe: 1,65 g/l (165 mg/dl), p.
równieŜ tab. 4.
A. Informacja patofizjologiczna. Trig-
licerydy zawarte w pokarmach ulegają hydro-
lizie w świetle jeiita cienkiego, następnie wchła-
nianiu i resyntezie przez enterocyty błony śluzo-
wej, a w końcu wydzieianiu do naczyń iim-
fatycznych pod postacią chylomikronów. Trig-
licerydy zawarte w chylomi kro pach krwi ulega-
ją klirensowaniu przez lipaze lipoproteinową
tkanek (głównie tkanki tłuszczowej). Powstałe
pod jej wpływem produkty rozpadu ulegają
wchłanianiu przez komórki i magazynowaniu.
Wolne kwasy tłuszczowe pochodzące głównie
z tkanki tłuszczowej są prekursorami endogen-
nych trigHcerydów wytwarzanych przez wąt-

robę. W surowicy krwi endogenne triglicerydy
transportowane są z frakcją p-lipoprotein, two-
rząc tzw, lipoproteiny o bardzo niskiej gęstości
(VLDL). Do oznaczenia stęŜenia triglicerydów
we krwi naleŜy uŜywać próbki krwi pobranej
10—12 godzin po spoŜyciu ostatniego posiłku.
B. Interpretacja. Interpretacje stęŜenia tri-
glicerydów, cholesterolu, cholesterolu frakcji
lipoproteinowych (frakcji VLDL, LDL i HDL)
naleŜy przeprowadzić^łącznie. Zaburzenia w re-
lacjach zachodzących między wymienionymi
lipidami mogą mieć charakter pierwotny lub
wtórny.
1. Wzrost stęŜenia triglicerydów stwier
dza stę w:
a. Hiperlipoproteinemiach pierwotnych tj.
w hiperlipoproteinemii typu I, hiper- beta -lipo-
proteinemii typu Ilb, hiperiipoproteinemii typu
III (jest to wzrost VLDL o ruchliwości elektro
forę ty cznej beta-lipoprotein), hiperlipoprotei
nemii typu IV (hiperlipemia endogenna) oraz
w hiperlipoproteinemii typu V (hiperlipoprotei-
nemia mieszana).
b. Hiperlipoproteinemiach wtórnych wystę
pujących w niedoczynności tarczycy, cukrzycy,
zespole nerczycowym, przewlekłym alkoholiz
mie przebiegającym ze sthiszczeniem wątroby,
Ŝółtaczce zastoinowej, u kobiet zaŜywających
doustne leki antykoncepcyjne oraz po zadziała
niu stresu.
2. Małe stęŜenie triglicerydów stwierdza
się w hipolipoproteinemiach;
a. Pierwotnych (choroba wyspy Tanger wy
wołana niedoborem a-lipoprotein, abetalipo-
proteinemia oraz kilka rzadkich i słabo po
znanych zespołów) oraz
b. Wtórnych (spowodowanych wadliwym
odŜywianiem się, wadliwym wchłanianiem po
karmów w jeiitach lub sporadycznie chorobą
miąŜszu wątrobowego).
Trijodotyronina (T 3) wychwyt przez
białka surowicy. Określenie wychwytu
T3 przez Ŝywicę jonowymienną (RT3U),
określenie globuliny wiąŜącej tyroksy-
nę — TBG
Prawidłowe wartości RT3U, wyraŜające wy-
chwyt 12S J-T3 przez Ŝywicę jonowo wymienną,
wahają się od 25 do 36%. Przez oznaczanie
RT3U dla surowicy badanej oraz dla zlewek
surowiczych pochodzących od osób zdrowych
moŜliwe jest oznaczenie TBG metodą pośred-
nią. Iloraz złoŜony z wartości RT3U oznaczonej
dla surowicy badanej do wartości RT3U zlewek
DODATEK / 925
surowiczych określany jest dalej jako „iloraz
RT3U". Normaine wartości dla tego ilorazu
wahają się od 0,85 do 1,15.
A. Informacja patofizjologiczna.
U chorych na nadc2ynność tarczycy typu T4
liczba miejsc TBG zablokowanych przez en-
dogenną T4 jest większa niŜ u osób zdrowych.
W niedoczynności tarczycy zachodzi sytuacja
odwrotna, tj. liczba miejsc TBG zablokowa-
nych przez ten hormon jest mniejsza niŜ u ludzi
zdrowych. Trijodotyronina znakowana USI,
dodana do zawiesiny złoŜonej z surowicy bada-
nej i Ŝywicy jonowowymiennej {względnie węgla
aktywnego lub talku) w pierwszej kolejności
wysyca wolne jeszcze miejsca wiązania na TBG
surowicy badanej, zaś pozostałe cząsteczki mI-T3
(nie związane przez TBj^f) ulegają związaniu
przez Ŝywicę lub inna substancję wiąŜącą. Po
rozdzieleniu substancji wiąŜącej (Ŝywica, talk,
węgiel aktywny) od surowicy, oznacza się radio-
aktywność tej pierwszej wyraŜając ją w % ogól-
nej radioaktywności dodanej do surowicy bada-
nej (jest to tzw. wartość RT3U). PoniewaŜ
Ŝywica (lub węgiel, talk itd.) wiąŜe U!I-Tj nie
wiązaną z TBG, aktywność tej Ŝywicy jest tym
większa, im bardziej wysycona jest TBG en-
dogennym hormonem tarczycy (taka sytuacja
zachodzi w nadczynności tarczycy) i odwrotnie,
radioaktywność związku wiąŜącego ' 25I-T3 jest
tym mniejsza, im słabiej wysycona jest TBG
hormonami tarczycy.
B. Interpretacja
1. Wzrost wartości RT,U ora2 ilorazu
RT 3U stwierdza się przy duŜym wysyceniu
TBG hormonem tarczycy, tj. w nadczynności
tarczycy, akromegalii, zespole nerczycowym,
w cięŜkiej marskości wątroby oraz we wrodzo
nym niedoborze TBG.
2. Zmniejszenie wartości RT^U i ilorazu
RT 3 U stwierdza się przy małym wysyceniu
TBG endogennymi hormonami tarczycy, tj.
w niedoczynności tarczycy, w ciąŜy, u noworod
ków, w zakaźnym (wirusowym) zapaleniu wąt
roby oraz we wrodzonej nadprodukcji TBG.
Tyroksyna (T4) całkowita (TT4)
(stęŜenie w surowicy krwi)
StęŜenie prawidłowe oznaczone metodą ra-
dioimmu no logiczną wynoszą; 65—156 nrnol/1
(5—12 ng/dl), zaś metodą radiokompetycyjną
51—142 nmol/1 (4—11 ug/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Cał-
kowite stęŜenie tyroksyny w surowicy krwi
niekoniecznie odzwierciedla efekt biologiczny
926 / DODATEK
tego hormonu. StęŜenia tyroksyny mogą się
zmieniać zaleŜnie od zmian stęŜenia białek
transportujących tyroksyny (globuliny wiąŜącej
T4 i prealbumin), stanów fizjologicznych (ciąŜy)
i chorobowych oraz pod wpływem niektórych
leków. Prawidłowa interpretacja ogólnego stę-
Ŝenia T4 zaleŜna jest od znajomości stęŜenia
białek transportujących ten hormon, lub teŜ
wychwytu trijodotyroniny (T3) przez erytrocyty
lub Ŝywicę wymienną (p. niŜej). Tylko stęŜenia
wolnej T4 i T3 są determinantami efektu bio-
logicznego tych hormonów. B.
Interpretacja
Wzrost TT4 stwierdza się w nadczynno
ści tarczycy, w stanach chorobowych przebiega
jących ze wzrostem stęŜenia białek transpor
tujących dla tego hormonu (TBG) oraz czasami
w fazie aktywnej zapalenia tarczycy i akromega-
lii.
StęŜenie TT^ jest obniŜone w niedoczyn-
ności tarczycy (pierwotnej lub wtórnej) oraz
w stanach chorobowych przebiegających i cha
rakteryzujących się niskimi stęŜeniami białek
wiąŜących T4.
Tyroksyna wolna (fT 4 ) (stęŜenie w
surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: 0,01—0,03 nmol/1
(0,8—2,4 ng/dl). StęŜenie tyroksyny wolnej mo-
Ŝna określić, znając stęŜenie całkowite tyrok-
syny oraz wychwyt T3 przez Ŝywicę.
A. Informacja patofizjologiczna. Ak
tywność metaboliczna T4 zaleŜna jest od stęŜe
nia wolnej tyroksyny. Większość T4 ulega kon
wersji do T 3 w tkankach obwodowych (T 3
wydzielana jest równiaj przez tarczycę). Zarów
no T 4 , jak i T 3 są biologicznie aktywnymi
hormonami.
B. Interpretacja
PodwyŜszone stęŜenie fT4 stwierdza
się w nadczynności tarczycy oraz w aktywnej
fazie zapalenia tego gruczołu.
Małe stęŜenia fT4 obserwuje się w nie
ci oczy nn ości tarczycy.
Wapń (stęŜenie w surowicy)
Wartości prawidłowe dla stęŜenia wapnia
całkowitego: 2,1—2,6mmol/l (8,4—10,4mg/dl),
dla stęŜenia wapnia zjonizowanego: 1,05—1,3
mmol/ł (4,2—5,2 mg/dl).
A. Informacja patofizjologiczna. Pra-
widłowe stęŜenie wapnia w ..surowicy krwi i in-
nych płynych ustrojowych jest wynikiem precy-
zyjnej regulacji endokrynnej i nerkowej oraz
zaleŜna od czynników Ŝołądkowo-jelitowych
i Ŝywieniowych. PoniewaŜ znaczna część wap-
nia w surowicy krwi związana jest z białkami,
a szczególnie albuminami, dokładne określenie
znaczenia klinicznego wyniku kalcemii ogólnej
nie jest moŜliwe przed oznaczeniem proteinemii
lub albuminemii. B. Interpretacja
Hiperkalcemię stwierdza się; w nad
czynności przytarczyc, w nowotworach złoś
liwych wydzielających PTH-podobną substan
cję, przy zatruciu witaminą D, w „milk-alkali
syndrome", w rozległej osteolizie spowodowa
nej szpiczakiem lub przerzutami nowotworowy
mi do kości, w chorobie Pageta, w sarkoidozie
Boecka, po dłuŜszej immobilizacji ciała oraz
w hipokalcjurii rodzinnej. Sporadycznie hiper
kalcemię stwierdza się w nadczynności tarczycy
lub po stosowaniu leków tiazydowych.
Hipokalcemię obserwuje się w niedo-
czynności przytarczyc, w niedoborze witaminy
D (u dzieci z krzywicą oraz u dorosłych z osteo-
malacją), w niewydolności nerek, w hipoprotei-
nemii, w zespole wadliwego wchłaniania (sprue,
zapalenie jelita krętego, celiakia, niewydolność
trzustki), w cięŜkim zapaleniu trzustki przebie
gającym z martwicą oraz w rzekomej niedo-
czynności przytarczyc.
Diagnostyczną wartość ma równieŜ oznacza-
nie kalcjurii przynajmniej w niektórych choro-
bach, np. w nadczynności przytarczyc.
Wodorowęglany (stęŜenie w surowicy
lub osoczu krwi)
Wartości prawidłowe: 24—28 mmol/1.
A. Informacja patofizjologiczna. Wo-
dorowęglanowy układ buforowy jest jednym
z najwaŜniejszych układów buforowych ustroju
czuwających nad normalnym pH płynów ustro-
jowych. Określenie stęŜenia wodorowęglanów
i pH we krwi tętniczej stanowi podstawę oceny
stanu równowagi kwasowo-zasadowej.
B. Interpretacja t
1. Wzrost stęŜenia HCO~ stwierdza się:
a. W zasadowicy metabolicznej (pH krwi jest
podwyŜszone) spowodowanej zaŜywaniem du
Ŝych ilości wodorowęglanu sodowego, długo
trwałymi wymiotami lub niedoborem potasu
w ustroju.
b. W kwasicy oddechowej (pH krwi jest
obniŜona) uwarunkowanej niedostatecznym
wydalaniem przez płuca dwutlenku węgla, czyli
wzrostem pCO2 krwi (rozedma płuc, uszkodze
nie warstwy surfaktantu pęcherzyków płuc-

nych, niewydolność krąŜenia przebiegająca
z zastojem w phacach, zaburzenia wentylacji
płuc o róŜnej etiologii np. po podaniu nadmier-
nej ilości leków uspokajających lub narkotycz-
nych) lub niedostatecznym oddychaniu sztucz-
nym.
2. ObniŜenie stęŜenia HCO~ stwierdza
sie:
a. W kwasicy metabolicznej (pH krwi tęt
niczej jest obniŜonej spowodowanej kwasicą
ketonową u chorych na cukrzyce, kwasicę nile-
czanową, głodzeniem, uporczywymi biegunka
mi, niewydolnością nerek, zaŜywaniem nadmie
rnych ilości substancji zakwaszających, zatru
ciem metanolem lub salicylanami.
b. W zasadowicy oddechowej (pH krwi tęt
niczej jest podwyŜszone) spowodowanej hiper-
wentylacją (pCO2 jest obniŜone).
Wychwyt trijodotyroniny
Patrz Trijodotyronina
śelazo (stęŜenie w surowicy krwi)
Wartości prawidłowe: 9—31,3 u.mol/1.
A. Informacja patofizjologiczna. StęŜe
nie Ŝelaza w surowicy podlega wahaniom dzien-
no-nocnym, przy czym największe stęŜenie
stwierdza się w godzinach rannych. Dlatego teŜ
oznaczanie syderemii naleŜy wykonać w prób
kach krwi pobranych rano na czczo. Wiele
czynników wpływa na stęŜenie Ŝelaza w surowi
cy. Wśród nich wymienić naleŜy: stopień wchła
niania Fe przez nabłonek jelitowy, 2apasy Ŝela
za w jelitach, wątrobie, śledzionie i szpiku
kostnym, nasilenie rozpadu lub utraty hemo
globiny oraz synteza hemoglobiny de novo.
B. Interpretacja
Hipersyderemię stwierdza się w hemo-
chromatozie, hemosyderozie (spowodowanej li
cznymi transfuzjami krwi lub podawaniem du
Ŝych ilości Ŝelaza), w chorobach przebiegają
cych ze wzmoŜoną hemolizą, w niedokrwistośd
złośliwej i w niedokrwistościach hipoplastycz-
nych. Często stęŜenie Ŝelaza w surowicy jest
podwyŜszone w wirusowym zapaleniu wątroby.
Rzekomą hipersyderemię stwierdza się u cho
rych u których podawano Ŝelazo doŜylnie 2—3
miesiące przed pobraniem krwi do oznaczania
Fe.
Htposyderemię stwierdza się w niedo
borze Ŝelaza, w infekcjach, nerczycy, przewle
kłej niewydolności nerek oraz w okresach
wzmoŜonej hematopoezy (np. po podaniu ery-
tropoetyny).
DODATEK / 927
PRAWIDŁOWE.WARTOŚCI BADAŃ
LABORATORYJNYCH
Skróty: /B/ — krew, /P/ — osocze, /S/
— surowica, /U/ — mocz
GŁÓWNE SKŁADNIKI CHEMICZNE
KRWI, OSOCZA LUB SUROWICY
Aceton i acetooctan: (S) 3-20 mg/l.
Adrenalina — p. Epinefryna. Albuminy:
(S) 35-55 g/l. Aminotransferazy:
Amin otrą nsferaza asparaginianowa (AspAT,
AST, SGOT). Wartości prawidłowe zaleŜą od
metody oznaczania. ($J 6 — 25 IU/1 w temp.
3CTC; SMA, 10-40 IU/1 w temp. 37°C; SMAC
0-41 IU/I w temp. 37X.
Amin otrą nsferaza alaninowa (AIAT, ALT,
SGPT). Wartości prawidłowe zaleŜą od metody
oznaczania. (S) 3-26 tU/l w temp. 30°C; SMAC
0-45 IU/I w temp. 37°C. Amoniak:
(B)<65^moi/I (<110ng/dl) (metoda
dyfuzyjna). Amylaza: (S) 80-180
jednostek/dl (Somogyi).
Wartości zaleŜne od metody oznaczania. j-
Antytrypsyna: (S)>1,80 g/l Azot mocznika:
(S lub P) 2,9-8,9 mmol/l
(8-25 mg/di)
Białka całkowite: (S) 60-80 g/l (6-8 g/dl)
Bilirubina: (S) całkowita 3,5-20,4 umol/l
(0,2-1,2 mg/dl), estryfikowana < 7 u.mol/1
(0,4 mg/dl), wolna<12 umol/l (0,7 mg/dl).
Ceruloplazmina: (S) 1,7-2,9 umol/l (25-43
mg/dl). Ciśnienie cząsteczkowe
dwutlenku węgla
we krwi tętniczej: 4,7-6 kPa {35-45 mm
Hg)
Ciśnienie cząstkowe tlenu — p. Tlen.
Chlorki: (S lub P) 96-106 mmol/l.
Cholesterol — całkowity: (S lub P) 3,9-6,85
mmol/l (150-265 mg/dl)(p. Lipidy — frakcje).
Wartości zaleŜne od wieku Cholestarol-estry:
(S) 65-75% cholesterolu
całkowitego.
COa całkowity: (S lub P) 24-29 mmol/l.
Cynk: (S) 7,65-22,95 u.mol/1 (50-150 ug/dt).
Cyjanokobalamina: (S) 148 pmol/l (200
pg/ml).
Dwutlensk węgla całkowity — p. C0 2 cał-
kowity, Epinefryna (adrenalina): (P) <550
pmol/l
(<100 pg/ml) w pozycji leŜącej. Ferrytyna:
(S) dorosłe kobiety 20-120 \ig/\;
męŜczyźni 30-300 |j.g/l, dzieci do lat 15,
7-140 ng/l. Fibrynogen: (P) 2-6 g/l
(0,2-0,6 g/dl).
928 / DODATEK
Fosfataza kwaśna: (S) 1 - 5 jednostek Kinga--
Armstronga = 0,1-0,63 jednostek Besseya--
Lowry'ego.
Fosfataza zasadowa: (S) Dorośli 5-13 jedno-
stek Kinga-Armstronga, 0,8-2,3 jednostek Bes-
sę ya-Lowry'ego; SMA 30-85 IU/I w temp.
e C
37 C; SMAC 30-115 IU/I w temp. 37 C.
Fosfokinaza kreatynowa (CPK, CK): (5) 10-
50 IU/I w temp. 37°C.
Fosfokinaza kreatynowa-izoenzymy — p. lab.
6.
Fosfor nieorganiczny: (S, na czczo) 1-1.5
mmol/l (3-4,5 mg/dl).
Gęstość względna: (B) 1,056 (wartość zaleŜna
od stęŜenia hemoglobiny i białek osocza krwi).
(S) 1,0254-1,0288 {wartość zaleŜna od stęŜe-
nia białka w surowicy).
Globuliny: (S) 20-36 g/l (2-3,6 g/dl).
Glukoza: (S lub P) 3,6-6,1 mmol/l (65-110
mg/dl).
Haptoglobiny: (S) 0,4-1,1 g/l,
[3-Karoten: {S na czczo) 0,9-5,58 umol/l
{50-300 ug/dl).
Kortyzol: (P) 138-650 nmol/l (5-25 ug/dl)
o godzinie ósmej rano, <275 nmol/l (<10
Ug/dl) o godzinie ósmej wieczorem.
Kwas askorbinow y: (P) 23-85 umol/l
(0,4-1,5 mg/dl).
Kwas foliow y: (S) 4,5-45 nmol/l (2-20
mg/ml), w krwinkach czerwonych: > 318 nmol/l
(>140ng/ml).
Kwas moczowy: (S lub P) męŜczyźni 180-540
umol/l (3-9 mg/dl), kobiety 150-450 umof/l
(2,5-7,5 mg/dl).
Lipaza: (S) <150 U/l.
Lipidy całkowite: (S) 4,5-10 g/l (450-1000
mg/dl).
Lipidy, frakcje: (S lub P), poŜądane stęŜenia
cholesterol frakcji HDL; >1,04 mmol/l(>40
mg/dl). •**
cholesterol frakcji LDL: <4,68 mmol/l
(<180 mg/dl)
cholesterol frakcji VLDL <1,04 mmol/l
(<40 mg/di),
w celu przekształcenia stęŜenia wyraŜonego
w mg/dl na mmol/l, naleŜy wartość pierwszą
pomnoŜyć przez 0,026.
Miedź: (S lub P) 16-37 umol/i (100-200jig/6l).
Mocznik: p. Azot mocznika.
Norepinef ryna (noradrenalina): (P, pozycja le-
Ŝąca) <3 nmol/l ( <500 pg/ml).
Osmolalność (molalnosć): (S) 280-296
mmol/kg H20 (280-296 mosm/kg H2O).
P„C03 {B, krew tętnicza) — p. Ciśnienie cząstkowe
dwutlenku węgla we krwi tętniczej.
PBOa — p. Hen.
pH: (B, krew tętnicza) 7,35-7,45 (45-35 nmol
H+/I).
Pirogronian: (B) 70-114 umol/t (0,6-1 mg/dt).
Potas (S lub P) 3,5-5,0 mmol/l.
Saturacja krwi tlenem - p. Tlen.
Sód: (S lub P) 136-145 mmol/l.
TIBC{S—całko wita zdolność surowicy dowiąza-
nia Fe) 44,7-73,4 nmol/l (250-410 ng,/dl).
Tlen: całkowita pojemność krwi do wiązania tlenu
(B) 16-24 vot.%.
Wartość zaleŜna jest od stęŜenia hemoglobiny.
Zawartość we krwi tętniczej 15-23 vol.% (war-
tość jest zaleŜna od stęŜenia hemoglobiny).
Wysycenie hemoglobiny tlenem w krwi tętniczej,
94-100% całkowitej pojemności. Ciśnienie
cząstkowe tlenu w krwi tętniczej
Pa0s10,67-13,33 kPa (80-100 mm Hg) na
poziomie morza. Wartość zaleŜna od wieku.
Transferyna: (S) 23-45 umol/1 (200-400
mg/dl).
Transferyna (S): % wysycenia Ŝelazem, 20-55%.
Trfglicerydy: {S) <1,9 mmol/l (<165 mg/dl).
Wapń: (S) 2,1-2,6 mmol/l (8,5-10,3 mg/dl).
Wartość zaleŜna od stęŜenia albumin w surowi-
cy.
Wapń zjonizowany: (S) 1,05-1,3 mmol/l
{4,25-5,25 mg/dl).
Witamina A: (S) 0,53-2,1 j^mol/t (15-60
ug/dl).
Witamina Bia: (S): >148pmol/t (> 200 pg/ml).
Witamina C — p. Kwas askorbinowy.
Witamina D: (S):
cholekalcyferol (wit. D3) 1,3-47 nmol/l
(0,5-18 ng/ml),
25-hydroksycholekalcyferol 19,4-137 nmol/i
{8-55 ng/ml),
1,25-dihydroksycholekalcyferol62~155pmol/l
(26-66 pg/ml),
24,25-dihydroksycholekalcyferol 2,4-12 nmol/l
(1-5 ng/ml).
Wodorowęglany: (S) 24-28 mmol/l.
Zdolność wiązania Ŝelaza przez surowicę
— p. TIBC. śelazo: (S) 9-31,3 umol/l (50-
175 ug/dl).
Hormony w surowicy lub osoczu krwi
W określonych stanach klinicznych zachodzi
potrzeba oznaczania niŜej podanych hormo-
nów. W sprawie wartości prawidłowych dla
tych hormonów naleŜy zasięgnąć konsultacji
laboratorium szpital neg«. Przysadka
mózgowa Hormon wzrostu (GH) Hormon
tyreotropowy (TSH) Folitropina (hormon
pobudzający pęcherzyki Gra-
afa) (FSH)
Lutropina (hormon luteotfopowy) (LH)
Kortykotroptna (ACTH) Pro I aktyn a
Somatomedyna C {wytwarzana jest przez wątrobę
i inne tkanki pod wpływem GH) Hormon
antydiuretyczny (ADH, wazopresyna)

Nadnercza:
Aldosterori (wartości prawidłowe 56-250pmol/l),
stęŜenie wzrasta w pozycji pionowej.
Kortyzol Deoksykortyzol Dopamina
Epinefryna (adrenalina) Norepinefryna
(noradrenalina) Patrz równieŜ; Inne testy
laboratoryjne Tarczyca:
Tyroksyna wolna (fTJ _ Tyroksyna
całkowita (TT,) Globulina wiąŜąca tyroksyne
{TBG} Trijodotyronina (T3) Odwrotna
trijodotyronina (rT3) Wychwyt trijodotyronin
przez Ŝywicę (RT3U) Kalcytonina
Przytarczyce:
Wartości prawidłowe zaleŜne są od rodzaju prze-
ciwciał anty-PTH uŜyte do oznaczania. StęŜenie
PTH w surowicy wykazuje korelację ze stęŜeniem
wapnia w surowicy. Wyspy Langerhansa
trzustki: Insulina Peptyd C Glukagon śołądek: G
astry na Nerki:
Aktywność reninowa
Erytropoetyna
Gonady:
Testosteron wolny (nie związany z białkami trans-
portowymi) Testosteron całkowity Estradiol (Ej)
Progesteron ŁoŜysko: Estriol (E3) Gonadotropina
łoŜyskowa
INNE TESTY LABORATORYJNE
W odpowiednich stanach klinicznych zachodzi
potrzeba oznaczania niŜej podanych związków.
— Biochemia
DODATEK / 929
W sprawie zakresu wartości prawidłowych dla
tych związków naleŜy zwrócić się do laborato-
rium szpitalnego. Hormony nadnerczy i ich
metabolity
Katechoiaminy
11,17- Hydroksykortykoidy
17-Ketosteroidy
Metanefryna
Kwas wanilinomigdałowy (VMA)
Zawartość tłuszczów w kale Ołów
Porfiryny
Kwas delta-amino-lewulinowy
Ko pro porfiryny
Uroporfiryny
Porfobilinogen
Urobilinogen
Urobilinogen w kale
PIŚMIENNICTWO
Friedman RB et al: Effects of diseases on dinical
laboratory tests. Clin Chem 1980;26(Suppl 4):1D.
HanstenPD, Lybecker LA: Drug effects on laborato-
ry tests. In: Basie & Clinicat Pharmacology, 2nd ed.
Katzung BG (editor). Lange, 19S4. Lippert H,
Lehmann HP: SI Units in Medicine: An
Introduction to the International System of Units
WitkConversion TablesandNormal Ranges. Urban
& Schwarzenberg, 1978. Lundberg GD, Iverson
C, Radulescu G (editors):
New read this: The SI units are here. (Editorial).
JAMA 1986;255:2329. Powsner EK: SI ąuantities
and units for American
medicine. JAMA 1984;252;1737. Scully RE et al:
Nonnal reference laboratory values:
Case records of the Massachusetts Generał Hos-
pital. N Engt J Med 1986;314:39. Sonnenwirth
AC, Jarett L: Gradwohfs Laboratory
Metkods and Diagnosis, 8th ed. Vols 1 and 2.
Mosby, 1980.
Skróty spotykane w biochemii

A (A) jednostka(i) Angstroma (10~10 m, 0,1 nm)

AA aminokwas
a-AA a-aminokwas
ACTH hormon a dren o korty kot rop owy, adrenokortykotropina, kortykotr opina
Acyl-CoA pochodna acylowa koenzymu A (np. butyrylo-CoA)
ADH dehydrogenaza alkoholowa
ADH hormon antydiuretyczny (wazopresyna)
AHG globulina antyhemofilowa (przeciwhemofilowa)
Ala alanina
AMP adenozynomonofosforan
Arg arginina
Asn asparagina
Asp kwas asparaginowy
ATP adenozyn ot r i f osf ora n
BAL dimerkaptopropanol (British anti-lewisite)
CAMP cykliczny 3',5'-adenozynomonofosforan, cykliczny AMP
CB6 globulina wiąŜąca kortykosteroidy
CBZ karbobenzoksy
CCCP m-chlorokarbonylocyjanofenylohydrazon
CCK (PZ) cholecystokinina (pankreozymina)
Cer ceramid
cGMP cykliczny 3',5'-guanozynomonofosforan, cykliczny GMP
Cl iniojącja łańcucha
CMP cytydynomonofosforan, 5'-fosforybozylocytozyna
CoA-SH wolny koenzym A. Nukleotyd zawierający kwas pantotenowy i uczestniczący
0 w przemianie kwasów tłuszczowych, związków ketonowych, octanu i aminokwasów

II acetylo-CoA, aktywny octan. Postać, w jakiej octan jest aktywowany, by mógł

uczestniczyć w róŜnych reakcjach

CPK (CK) fosfokinaza kreatynowa ^
CRH (CRF) kortykoliberyna
CRP białko C-reaktywne
CTP cytydynotrifosforan
Cys cysiei na
D prawoskretny
Da( witamina) ergokalcyferol
D3( witamina) cholekalcyferol
1,25/OH/a-D3 1,25-dihydroksycholekalcyferoi
dA deoksyadenozyna
dC deoksycytgzyna
dG deoksygua noŜyna
DNA kwas deoksyrybonukleinowy
DNP dinitrofenol
 SKRÓTY SPOTYKANE W BIOCHEMII / 931

Dopa 3,4-dihydroksyfenyloalanina *
DPG difosfoglicerynian (nazwa bardziej prawidłowa — bisfosfoglicerynian)
DPN nukleotyd difosfopirydynowy (skrót najczęściej uŜywany NAD)
dT deoksytymidyna
dTMP d eo ksy ty m id y n o mo n of osf of o ra n
dUMP deoksyurydynomonofosforan
E enzym (lub Enz)
E.C. układ numeracji enzymów ustalony przez IUB
EDTA kwas etylenodiaminotetraoctowy. Odczynnik uŜywany do chelatowania metali dwu-
wartościowych
Enz Eq enzym (równieŜ uŜywany skrót E)
eu FAD równowaŜnik
FADHa jednostka enzymatyczna
FDA dinukleotyd flawinoadeninowy (postać utleniona)
FFA dinukteotyd flawinoadeninowy (postać zredukowana)
Figlu Food and Drug Administration
FMN wolne kwasy tłuszczowe
FP kwas formiminoglutaminowy
FSF mononukleotyd flawinowy
FSH flawoproteina
FSHRH (FSHRF) czynnik stabilizujący fibrynę
g folitropina
g foliliberyna, hormon uwainiający FSH
Gal gram (y)
GalNAc przyspieszenie ziemskie (grawitacja)
GDP ga laktoza
GFR N-acetylogalaktozamina
GH guanozynodifosforan
GKRH(GHRF) przesączanie kłębuszkowe
GHRIH hormon wzrostu
GLC somatoliberyna
Glc somatostatyna, hormon hamujący uwalnianie hormonu wzrostu
GIcNAc chromatografia gazowo-cieczowa
GlcUA glukoza
Gin N-acetyloglukozoamina
Olu kwas glukuronowy
Gly glutamina
GMP kwas glutaminowy
GnRH glicyna
GTP
guanozynomo nofosf o ra n
Hb
gortadoliberyna
hCG
g u a noŜy n ot ri f osf o ra n
hCS
HDL hemoglobina
H2folate ludzka gonadotropina kosmówkowa
H^folate ludzka somatomammotropina kosmówkowa
His lipoproteiny o wysokiej gęstości
HMG-Co A dihydrofolian
tetrahydrofolian
htstydyna
ICD fi-hydroksy-p-metyloglutarylo-CoA
IDL hydroksylizyna
IDP hydroksyprolina
IF dehydrogenaza izocytrynianowa
Ile lipoproteiny o pośredniej gęstości
IMP inozynodifosforan
INH czynnik inicjacji (w syntezie białek)
ITP izoteucyna
inozynomonofosłoran, rybonukleotyd hipoksantyny
hydrazyd kwasu i zo ni koty nowego (izoniazyd)
inozynotrifosforan

W) — Iłincłiemia
932 / SKRÓTY SPOTYKANE W BIOCHEMII

ITyr monojodotyrozyna
dijodotyrozyna
IU jednostka (i) międzynarodowa (e)
IUB Międzynarodowa Unia Biochemii
ct-KA a-ketokwas
kcal kilokaioria
ex-KG a-ketoglutaran
kJ Km kilodzul
stęŜenie substratu, przy którym reakcja chemiczna wykazuje połowę
L maksymalnej
LCAT szybkości (stała Michaeiisa)
LDH lewoskrętny
LDL acylotransferaza lecytyna-cholesterol
Leu dehydrogenaza mleczanowa
LH lipoproteiny o niskiej gęstości
LHRA (LHRF) leucyna
LLF lutropina, hormon luteinizujący
LTH luliberyna, hormon uwalniający lutropinę
Lys czynnik Laki-Lorand
M hormon luteotropowy
MAO lizyna
NICH molarny
MCHC oksydaza monoaminowa
W1CV średnia zawartość hemoglobiny w krwince czerwonej
Met średnie stęŜenie hemoglobiny w krwince czerwonej
mol średnia objętość krwinki czerwonej
MRF metionina
MRH mol (e)
MRIH czynnik uwalniający melanotropinę
mRNA hormon uwalniający melanotropinę
MSH hormon hamujący uwalnianie melanotropiny
MW informacyjny RNA
(MAD hormon melanotropowy, melanotropina
IUADH masa cząsteczkowa
+
NADP dinukleotyd nikotynamidoacfeninowy— postać utleniona
NADPH dinukleotyd nikotynamidoadeninowy — postać zredukowana
NDP fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego — postać utleniona
NeuAc fosforan dinukleotydu nikotynamidoadeninowego — postać zredukowana
NTP jakikolwiek difosforan nukleozydu
OA kwas N-acetyloneuraminowy
OD jakikorWiek trifosforan nukleozydu
P; kwas szczawiowooctowy
PCV gęstość optyczna
Pho fosforan nieorganiczny (orto-fosforan)
PIH (PIF) wartość hematokrytowa
PL fenyloalanina
PLP prolaktostatyna, hormon hamujący uwalnianie prolaktyny
PPi pirydoksal ,
PRH (PRF) fosforan pirydoksalu
PRIH (PRIF) nieorganiczny pirofosforan
PRL prolaktoliberyna, hormon uwalniający proiaktynę
Pro prolaktostatyna, hormon hamujący uwalnianie prolaktyny
PRPP prolaktyna
PTA prolina
PTC 5-fosforybozylo-i -pirofosforan
RBC czynnik krzepnięcia XI, czynnik przeciwhemofilowy C
RDA czynnik krzepnięcia IX, czynnik przeciwhemofilowy B
RE krwinka czerwona
RNA zalecane normy Ŝywieniowe
równowaŜniki retinotu
kwas rybonukleinowy
 SKRÓTY SPOTYKANE W BIOCHEMII / 933

RQ współczynnik oddechowy -t
rRNA ■ rybosomalny RNA
S(Sf)units jednostki flotacji Svedberga
SDA działanie swoisto dynamiczne
SDS sól sodowa siarczanu dodecylu
S«r ( seryna
SGOT aminotransferaza glutaminowo-szczawiowooctowa
SGPT aminotransferaza gl utamin owo-pirogronia nowa
SH grupa s u (f hydry I owa
SLR Streptococcus actis R
SPCA czynnik krzepnięcia VII
SRIH (SRIF) somatostatyna, czynnik hamujący uwalnianie hormonu wzrostu
sRIMA rozpuszczalny RNA, bardziej uŜywany termin to tRIMA
STP temperatura standardowa (273 K) i ciśnienie standardowe {760 mm Hg)
T3 trijodotyronina
T4 tetrajodotyronina, tyroksyna
TEBG globulina wiąŜąca hormony płciowe (testosteron i estrogeny)
TG triacyloglicerole (dawniej określane jako triglicerydy)
Thr treonina J^,
TLC chromatografia cienkowarstwowa
TmCa maksymalne wchłanianie wapnia przez kanaliki nerkowe
TmG maksymalne wchłanianie glukozy przez kanaliki nerkowe
TPN nukleotyd trifosfopirydyny (obecnie określany jako NADP)
TRH (TRF) tyreoliberyna, hormon uwalniający tyreotropine
Tris Tris/hydroksymetylo/aminometan, substancja często uŜywana jako bufor
tRIMA transferowy RNA (patrz sRNA)
Trp tryptofan
TSH tyreotropina
Tvr tyrozyna
UDP difosforan urydyny
UDPGal urydynodifosfoga laktoza
UDPGIc urydynodifosfoglukoza
UDPGIcUA kwas urydynodifosfoglukuronowy
UDPGIuc kwas urydynodifosfogiukuronowy
UMP monofosforan urydyny, urydyno-5'-fosforan, kwas urydylowy
UTP urydynotrifosforan
Vma, maksymalna szybkość
Val walina
VHDL lipoproteiny o bardzo wysokiej gęstości
VMA kwas wanilinomigdatowy
Vol% % objętościowy
 SKOROWIDZ / 935

Skorowidz

Abetalipoproteinemia 301, 326 Adenozynodifosforan (ADP) 135, 151 Amantadyna 902

Acanthosis nigricans 582 — a kontrola oddychania 152 Amenorrhoea 605
Acetoacylokoenzym A 299 Adenozynomonofosforan (AMP) 135 Amid kwasu nikotynowego 696
Aceton 266 Adenozynomonofosforan cykliczny Amidoimidazoloka rboksyamidorybozy-
— stęŜenie we krwi 927 (cAMP) 197,220,421 lo-5-fosforan 429
Acetooctan 266, 269, 368 AdenozynotTifosforan (ATP) 133, 134, Aminoacydurie 35
stęŜenie we krwi 927 151wytwarzanie 203 Aminocukry 171
— synteza 270 — źródła w sercu 804 — metabolizm 249
2-Aoetylaminofluoren 826 Adenylobursztynian 430 - synteza 250
Acetylo-(acylo)-tnalonyloenzym 252 ADH patrz: Wazopresyna Aminoi midazolobursztynylokarboksya-
Acetylo-CoA patrz: Acetylokoenzym A ADP patrz: Adenozynodi fosforan midprybozylo-5-fosforan 427
Acelylocholina 585, 589 Adrenalina 220, 231, 237, 259, 397 Aminoitnfcazolokarboksyaraidorybozy-
Acctylocholinesteraza 888 biosynteza 395 lo-5-fosforan 427 Amin
N-Acetylogalaktozamitia 171,751 stęŜenie we krwi 927 oimidazolokarboksylo-rybozy-
N-Acetylogłukc-zamina 171, 751 Aflatoksyna B, 826 lo-5-fosfbran 427
N-Acetyloglukozoamina 751 Aglikon 166 Aminoimidazolorybozylo-5-fosforan
Acctyloheksozaminy 171 Aglutynina kiełków pszenicy 753 427 Aminokwasy) 13, 189, 190,
p-iJ-Acetyloheksozoaminidaza 766 AHG 784 193, 234
Acetylokoenzym A (Acetylo-CoA) 189, AHH 819 — biosynteza 338
190. 194. 198, 199, 204, 205, 213, Akcelerator konwersji protrombiny 784 - częściowo niezbędne w poŜywieniu
255, 256 ds-Akonitan 199-201 343
— powstawanie z aminokwasów 368 Akonitaza 200, 201 degradacja 344, 345
Acetylotransferaza dihydrol ipon i a no- Akromegalia 604 dysocjacja 37
wa 213, 214 Aktyna 797, 805, 875 egzogenne 35, 191, 331, 337
karnitynowa 261 s-Aktynina 806 endogenne 191, 204
niedobór 767 Aktywator plazminogenu tkankowy 790 glukogenne 358
Achlorhydria 734 Aktywność optyczna cząsteczki 163 glukoneogeniczny 352
ACP 698 Alanina 39, 204 - grupa, a-aminowa 37
ACTH patrz: Kortykotropina biosynteza 339 ----- e-aminowa 37
Acydemia, izowalerianowa 381, 384 transaminacja 363 ----- fenolowa 37
propiomanowa 384 a-Alanina 386 ----- funkcyjne 36
Acyduria 851 p-Alanina 43 ----- guanidynowa 37
argininobursztynianowa 356 - biosynteza 386 ----- imidazolowa 37
di kar boksy Iowa 265 Albmizm oczno-skómy, tyrozynazo- ----- a-karboksylowa 37
metylom a I on owa 227, 384, 728 -dodatni 395 ----- nie ct-karboksylowa 37
orotowa 441 tyrozynazo-ujemny 393, 395 ----- słabokwaśne 37
Acyloglicerol(e) 189, 284 Albinoidyzm otzno-skórny 395 — sulfhydrylowa 37
kalabolizm 284 Albumma(y) 261, 298, 408, 773 katabolizm 347
Acylotransferaza, 1 -acyloglicerolo-3-fos- stęŜenie we krwi 915 ----- szkieletów węglowych 357
foranowa 286 Albuminemia 774 ketogenne 358
acylo-CoA: cholesterol 319 Aldehyd(y), glicerynowy 161 konfiguracja bezwzględna 36
- diacyloglicerolowa 286 izomery 162 ładunek całkowity 37
glicerolo-3-fosforanowa 286, 310 D-gliterynowy 165 metabolizm 121, 190, 191
— lecytyna: cholesterol (LCAT) 289, malonowy 184 nie a waŜne dla metabolizmu ssaków
303, 319, 322 tłuszczowe 178 43
— niedobór rodzinny 328 Aldolaza 209. 210 niepolame 39
Adenina 416, 419 Adenowirusy B247 niezbędne 35, 191, 345, 724, 725
829 Adenozy]o-5r-monofo5foran treoninowa 367 oznaczanie ilościowe 44
430 5-Adenozylometionina 387, Aldosteron 632, 633 podstawowe 35
421 Adenozyna 418, 419 transport w osoczu 635 polarne 39
konformacje 419 Aldosteronizm pierwotny 644 punkt izoelektryczny 37
pochodne 420 Ałdozy 161 rozdzielanie 44
Adenozyno-5'-di fosforan 421 Aifa-fetoproteina 825 rozgałęzione, katabolizm 378, 380
Adenozyno-3r-fosfo-5'-fosfosiarczan421 Alkaptonuria 370 oksydacyjna dekarboksylacja
Adenozyno-3'-monofosforan 420 Alkohole 178 378
Adenozyno- 5 '-monofosforan 421 Alkoholizm przewlekły 308 ------zaburzenia metabolizmu 383
Adenozyno-5'-trifosforan 421 Allopurynol 424, 436 rozpuszczalność 38
równowagi protonowe 36
936 / SKOROWIDZ

Aminokwasy), sekwencja a struktura Anhy draŜa węglanowa 735 Azatiopryna 424

Haka 66 Ankiryna 874, 875 Anoksja 5-Azaurydyna 423
synteza 191 199, 200 Anomery 163 6-Azaurydyna 441
temperatura topnienia 38 Anseryna 3Sfi, 387 Azot, aminokwasowy, katabolizm 347
właściwości a struktura 43 Antybiotyki 167 bilans, dodatni 344
wymiana między narządowa 351 polipeptydowe 51 ujemny 344
po posiłku 353 Antychymoirypsyna at- 885 katabolizm 353
---- w stanie poresorpcyjnym 352 Antygen, D 878 metabolizm 349
— z łańcuchem bocznym, alifatycznym rakowo-płodowy 825 mocznikowy 914
39 Anty koagulanty kumarynowe 789 — stęŜenie we krwi 927
— z atomem siarki 40 Antymycyna A 152 Antyoksydanty — produkty końcowe przemiany 346
- zgrupą.kwaśnąlubjcgoamid40 713, 716 ttj-Antyplazmina 790 3,-
------- hydroksylową 40 Antyproteaza 885 Antyproteaza(y)
------- zasadową 40 885 ctj-Antyproteinaza, niedobór 777 Bakterie jelitowe 748
— zawierające, pierścień aromatyczny Antytrombina III 789 3,- Bakteriofag(i) 464, 547
41 Antytrypsyna, niedobór 777 — lambda 513
---- siarkę, wady metabolizmu 365 — stęŜenie we krwi 927 Barbiturany 152
znaczenie biomedyczne 35 Aparat stop-flow 110 Barwniki Ŝółciowe, krąŜenie jelitowo-
zjonizowany 36 Apoenzym 83 -wątrobowe410
a-Aminokwasy 347, 348 Apolipoproteinemia C-II 302 w moczu 412
— nie występujące w biaikach ale istot Apolipoproteiny 295 Benzo-a-piren 826
ne w metabolizmie 41 C303 Białaczka(i) 845, 885
L-a-Aminokwasy 36 E3O3 szpikowa, przewlekła 847
Aminolipidy 173 Apomioglobina 72 Bialko(a) 189, 194
y-Aminomaślan, metabolizm 396, 397 Apoproteiny 295 4.1 875
Aminopeptydaza(y) 345, 739, 742 APP 903 a mikrofotografia elektronowa 68
Aminoproteinaza 812 Arabinoza 171, 424 D- adhezyjne 880
Aminotransferaza(y) 158, 204, 347, 396 Arabinoza 165 amyliodowe p 902
aktywność w surowicy 913, 927 Arabinozylocytozyna 424 błon komórkowych 749
glutamylo-PRPP, regulacja aktyw Arginaza 361 — erytrocytów 873
ności 432 Argimna 40, 204, 343, 355, 361, 397, ero 525
tyrozyna: a-ketoglu taran 368 metabolizm 388 degradacja 344
Aminy 35 L-Arginina, kalabolizm 360 - szlaki 346
aromatyczne 826 Argininobursztynaza 355 ------szybkość 345
Amobarbital 147 brak aktywności 356 denaturacja 62, 66
Amoniak 344, 346, 349, 748 Argininobursztynian 355 funkcje 60
cząsteczka, dipolama 27 Arsenin 201 G883
tetraedryczna 27 Askorbinian 244 globuiarne 59
przemiana w wątrobie 351 Asparagina 40, 350 grupy modyfikowane 67
stęŜenie we krwi 913, 927 deaminacja 359 — hemowe 70
tworzenie w nerkach 350 Asparaginaza 350 - jakość 345, 725
wydalanie 350 L-Asparaginaza 351 katabolizm 344, 345
zatrucie 349 Asparaginian 204, 355 klasyfikacja 59
Amoniako-liaza histydynowa 117, 121 biosynteza 339 kompleksy wielkocząsteczkowe 66
AMP patrz: Adenozynomoiiofosforan transaminacja 359 monomery 66
Amylaza 734, 739 L-Asparaginian 125 niehemowe zawierające Ŝelazo 117
AspAT 913, 927 okres połowicznego rozpadu 345
aktywność w surowicy 914, 927
Aspiryna 895 oligomery 65
trzustkowa 742
AST 013, 927 osocza 193, 749
Amylo-(l-4)-(l-6)-transglukozydaza 219 Astma 583
Amylo-(l-6)-glukozydaza 220 Amyloid całkowite 771
ctj-AT patrz: dj-Antyproteinaza oznaczanie masy, cząsteczkowej 68
903 Ataxia teleangiectasia 475
Amylopektyna 169 pasma I 874
ATP patrz: Adenozynotrifosforan podjednostki 66
Amylopektynoza 225 Atraktylozyd 152, 159
Amyloza 169 Anabolizm pokarmów 190
Atrotla mięśniowa rdzeń i owo-
132 Anaerobioza 199 polimorficzne 773
-opuszkowa 898
Androgeny 585, 588, 630 protomery 66
Autoantygeny 769
biosynteza, schemat 655 Autooksydacja lipidów 184 przemiana, a insulina 681
mechanizm działania 657 Autoprzeciwciała 890 — przenoszące, acyl 252
przemiana i wydalanie 636 Autoradiografia 547 ----- estry cholesterolu 303, 322
rola fizjologiczna 657 Awidyna 703 Azacytydyna 5- ----- skwalen i sterole 318
synteza 634 423 Azaguanina 8-423 rozpuszczalność 59
Androstendion 630, 632, 656, 660 Azaseryna 430 sekwencja aminokwasów 65
Androsteron, a stęŜenie potasu 638 a struktura drugo- i trzeciorzę
— mechanizm działania 642 dowa 66
Angiotensydaza 637 stęŜenie we krwi 914, 927
Angiotensyna II 585, 589, 636 struktura, p 64, 65
czwartorzędowa 65, 69

Biaiko(a), struktura, czynniki stabilizu-
jące 61,'62
-------- badanie 68
----- drugorzędowa 65
—■-------- badanie 67
---- globularna 65
— — helikalna 62
heliks a 65
- — łańcucha pofałdowanego 64
pierwszorzędowa 60, 65
— -------- oznaczanie 67
----- trójwymiarowa 60?
----- trzeciorzędowa 65
— -------- badanie 67
----- zakręty (3 65
— --- zwoju przypadkowego 65
synteza, elongacja 502, 503
inicjacja 500
- terminacja 502, 504
tkankowe 190
wartość energetyczna 723
wiązania elektrostatyczne 62
wiąŜące, kwasy tłuszczowe 261, 299
właściwości fizyczne 60
■ - włókienkowe 60
wymiana 344
anionów 874, 875
- zapotrzebowanie 725, 732
znaczenie biomedyczne 59
Ŝelazosiarkowe 148, 149
Biblioteka genomowa 536, 547
Bielactwo oczne 395
Bilans azotowy, dodatni 344
ujemny 344
Bilirubina 407
bezpośrednia 409. 411
— ■ pośrednia 411
sprzęŜona 409, 411
stęŜenie we krwi 915, 927
transport 409
wolna 411
wychwytywanie przez wątrobę 408
— wydzielanie 409
Biliwerdyna IX-« 407
Bioenergetyka, znaczenie biomedyczne
131
Biofosfatydyloglicerol
Biomolekuly, analiza metabolizmu 22
izolowanie 20
metody, określania struktury 21
----- rozdziału 21
Biopolimery, główne 16, 17
Biotyna 227, 251,702
1,3- Bisfosfogljcerynian 210, 211, 212
2,3- Bisfosfoglicerynian 78 Blotling
537 Blona(y), komórkowe, budowa
172
lipidowe 186, 187
mitochondrialne 179
przenośniki 157
— równowaga, elektryczna 158
osmotyczna 158
----- transport, anionów 159
------ kationów i 60
—- — układy transportujące 159
— przewodzenie bodźców nerwowych
568
SKOROWIDZ / 937
Blona(y), struktura 43 Choroba(y), Addisona 609, 643
systemy transportowe 565 Alzheimera 902
sztuczne 556 przyczyny 904
Błonica 507 Andersena 225
Błonnik 170 autoimmunologiczne 889
BMAA 901 beri-beri 694
Bradykimna 51, 881 chromosomalne 846
Brak miesiączki 605 Cori 225
Bromocyjan 55 Crohna 773
Buforowanie 32 Farbera292
Bufory 31 Forbesa 225
a- Bungarotoksyna 889 Gauchera 292,845, 851
Bursztynian 107, 199, 201 genetyczne, 848
----- diagnostyka 92
----- leczenie 850
----- testy 850
cAMP patrz: Adenozynomonofosforan — von Gierkego 225, 440
cykliczny - Gravesa-Basedowa 582, 618
CAP 511 — Hartnupów 377, 387, 698, 728, 734,
CBG 629 747
CCK patrz: Cholecystokinina CDP — - hemSStyczna
patrz: CyIydynodifosforan CDP- noworodków 879
Diacyloglicero lo- iransferaza ino- Hersa 225
zytolowa 286 CEA Humingtona 892
825 Celiakia 747 jednogenowe 846
Celobioza 168 - Krabbego 292
Celuloza 170 miąŜszu wątrobowego 32S
Centromer 460 „moczu o zapachu syropu klonowe
Ceramid 181, 293 - go" 383
biosynteza 290 niedokrwienna serca 325, 727, 847
Cerebrozydy 290
Niemanna-Picka 292
w błonach 551
Parkinsona 897, 899
Ceruloplazmina 776
Pompego 225
stęŜenie we krwi 916, 927
receptorowe 583
cGMF patrz: Guanozyno-3',5'-mono-
Refsuma 265
fosforan
Sandhoffa 292, 766
Chimera 547
- spichrzania cystyny 366
Chityna 170, 171
Chlorki 729
----- glikolipidów 284
— stęŜenie we krwi 916, 927
----- lipidów 293
szerokiego pasma p 327
Chlorofil 398
Tarui'ego 225
Chioniak(i), Burkttta 834
Tay-Sachsa 292, 766, 844
Cholecystokinina 585, 691
trzewna 747
Cholekalcyferol synteza 714
- upośledzonego usuwania remnan-
Cholera 590, 844, 855
tów 327
Cholestaza 328
wieńcowa 325, 727, 847
179 Cholesterol 182,183.189,190,191,294,
631, 632,634, 660 Wilsona 388, 776, 846
Wolmana 327
biosynteza 314, 317
wtrętów komórkowych 761, 767,
regulacja 318, 319
844
równowaga, w komórce 320
— w tkankach 319 wymiotna jamajska 265
wyspy Tangier 326
stęŜenie we krwi 916, 927
a dieta 325 ziarnicza przewlekła 884
Chrom 730
— a leki hipolipemizujace 326
zapotrzebowanie 732
-------a styl Ŝycia 326
Chromatografia 21, 44, 52
— transport 320
bibułowa 44
— odwrócony 322
----- dwuwymiarowa 46
w błonach 552
cieczowa, wysokociśnieniowa w fa
wydalanie 322
zie odwróconej 52
Cholesterologeneza 190
cienkowarstwowa 46, 185, 186
Cholestyramina 326
gazowa 751
Cholina 179, 181, 307, 889
Chondroityno-4-siarczan 764 — - gazowo-cieczowa 185
Choriocarcinoma 669 hydrofobowa 88
jonowymienna 46, 87
Choroba(y), a biochemia 843
podziałowa 45
powinowactwa 88, 751
z barwnikiem jako ligandem 88
938 / SKOROWIDZ

Chromatydy 460 Chromatyna Cyklaza, adenylanowa 220, 311, 421, Czynnik(i), rho 479
456 Chromosom(y), PhiJadelphia 589, 595, 792 stabilizujący, fibrynę 784
834 ------ w błonach 554 —- Stuarta-Prowera 784
— politeniczne 459 guanylanowa 595 układu dopełniacza 881
Chrząstka 764 guanylowa 422 von WiUebranda 791, 882
Chylomikrony 193, 295, 299 Cykloheksymid 506 wewnętrzny 704
— katabolizm 301 Cyklooksygenaza 279, 280 brak 704
resztkowe 302 Cynk, rola, niedobór 731 wzrostowe hemopoetyczne 868
Chyluria 746 stęŜenie we krwi 927 fibroblastyczny 585
Chymotrypsyna 738 zapotrzebowanie 733 — insulinopodobne 585, 837
działanie, etapy reakcji 111 Cystationina 377 —■ — polipeptydowe 837
mechanizm U0 Cysteina 40, 204, 369, 388 ----- komórek nerwowych 585, 599,
system przekazywania ładunku 112 biosynteza 340 837
Ciałko(a) Heiza 871 transami nacja wstępna 365 ------ naskórkowy 585, 837, 838
Ciało(a) ketonowe 190, 191, 194, 260, zapotrzebowanie 725 — nerwowy 585, 837
266—268, 331 L-Cysleina. katabolizm 364 ---- pochodzenia płytkowego 585,
utlenianie 334 Cystyna 40, 41, 363 838
CiąŜa 664 Cystyno-lizynuria 365 ---- transformujący 837
stęŜenie, hormonów prawidłowe 665 Cystynoza 366 nerwów 585, 599, 837
Ciśnienie cząsteczkowe dwutlenku wę Cystynuria 365
gla we krwi 927 Cytarabina 424
CK. patrz: Fosfokinaza kreatynowa Cytochrom(y) 148, 199, 399 DAG patrz: Diacyloglicerol
CLIP 607 aa3 140 Daktynomycyna 826
Clomid 668 b-245 883 DBH645
CMP patrz: Cytydynomonofosforan — b, 144 Deaminacja 190, 191, 193, 203
CoA patrz: Koenzym A b-558 883 — oksydacyjna 348
COMT 645 P-448 819, 826 Deaminaza. adenozyn owa, niedobór
CoQ patrz: Koenzym Q P-450 139,144,631, 818 440, 542, 885
CPK patrz: Fosfokinaza kieatynowa jako dehydrogenazy 142 Defenzyny 881,883
CRBP 712 Cytopiazma 194 Degradacja, Edmana 54
CRH patrz: Hormon uwalniający kor- Cytoszkielet 805 — enzymu 119
tykotropinę Crossing-over 463 CS Cytozol 194 Dehydrataza, serynowa 121
patrz: Somatomammotropina fcos- Cytozyna416, 419,449 7-Dehydrochoiesterol 714
mówkowa — pochodne 423 Dehydroepiandrosteron (DHEA) 629,
CT patrz: Kalcytonina CTP patrz: Cytrulina 42, 355 630, 632, 666
Cytydynotrifosforan Cukrzyca 237, Cytrulinemia 356 Dehydrogenaza(y), acylo-CoA 142,
260, 267, 268, 298, 335, Cytrynian 159, 194, 198, 199,200,201, 262, 695
678, 726, 734 204, 205, 258 a koenzymy nikotyn oamidowe 141
a zaćma 247 klomifenn 668 aldehydowa 140, 695
niewyrównana 307 translokacja 256 alkoholowa 117, 308
typu I z kwasicą ketonową 862 Cytydyna 418, 419 bursztynianowa 107, 142,201,202,
typu II 583 Cytydynodifosforan (CDP) 286 216
Cyjanki 147, 152 ^ Cytydynomonofosforan (CMP) 286 dihydrolipoilowa 696
Cyjankobalamina, stęŜenie we krwi Cytydynotrifosforan (CTP) 137, 286 dihydroorotanowa 434, 435
927 Cząsteczka©, aktywność optyczna 163 6-fosfoglukonianowa 241
Cykl(e), adenozynotrifosforan/adeno- amoniaku, dipolarna 27 gliceraldehyd o- 3- fosforanów a 1 57.
zynodi fosforan 135, 136 tetraedryczna 27 209,210, 212, 216
alaninowo-glukozowy 235 biegunowa 27 glicerolo-a-fosforanowa 121, 157,
Cori 234 asocjacja 28 209, 210, 212, 216
glukoza-alanina 234, 352 dipolarna 27 glicerolo-3-fosforanowa 157, 229,
glukoza-kwasy tłuszczowe 333 dysocjacja 28 595
hydroksylacyjny 144 jonizowanie 28 — glukozo-6-fosforanowa 121, 241
koenzymu Q 155 ----- tetraedryczna 27 niedobór 866, 871
kwasu cytrynowego 135, 148, 189, Czółenko fosfokreatynowe 136 glutaminianowa 338
191, 194, 198, 199, 200, 20i, 205, Czynnik(i), aktywujący płytki krwi L-glutaminianowa 349
216, 226, 271 (PAF)284, 287, 881,894 glutaranowa 216
---- a glikoliza 213 -------biosynteza 288 L{ + )-3-hydroksyacylo-CoA 264
— rola w metabolizmie 203 antyhemofilowy, A 784 3-hydroksymaślanowa 157
------ wytwarzanie ATP 203 B 784 15-hydroksyprostaglandynowa 281
kwasu mlekowego 235 chemotaktyczne 880 3p-hydroksysteroidowa 653
miesiączkowy 663 Christmasa 784 17-fMiydroksysteroidowa 654
mocznikowy 353, 355 Hagematia 784 1MP 429, 430
- krzepnięcia krwi 784, 785 ---- regulacja aktywności 432
nukleotydów purynowych 422
— lipotropowy 307 — izocytrynianowa 200, 201, 216, 255
pentozofosforanowy 189. 191, 87i,
poprzedzający tromboplastynę oso- jabłczanowa 158, 201, 202, 216
883 czową 784
substratowe 233 dekarboksylująca 255
Rh878 ot-ketoglutarowa 201, 202
 SKOROWIDZ / 939

(>eh v d rogenaza(y), mi Eochondrialna Desmolaza, cholesterolowa, niedobór Dppa 42

glicerolo-3-fosforanowa 142 644 Dopa a- 901
— mleczanowa 209, 212, 396, 696 Desmosterol 318 Dopamina 600
- izoenzymy 90, 917 Detoksykacja 818 Dwutlenek węgla 189, 190, 194. 198,
----- stęŜenie we krwi 917 DHEA patrz: Dehydroepiandrosteron 205
— NADH 142. 150, 696 DHT patrz: Dihydrotestosteron Dyfrakcja, promieniami X 21
— pirogromanowa 128, 205, 213, 214, Diacyloglicerol (DAG) 180, 597, 791, Dyfuzja, bierna 563
232, 310, 595,685 883 Diagnostyka prosta 743
- regulacja aktywności 214. 215, prenatalna 545 ułatwiona 565
258 hemofilii 790 Dyneina 810
przenoszenie wodoru 141 w chorobie Huntingtona 892 Dysbetalipoproteinemia rodzinna 327
semialdehydu burszryniauowego Diazonorleucyna 430 Dysgeneza gonad 669
396 Dietylostylbestrol 667 Dyslipoprotcinemie 326 Dysmutaza,
sorbitolowa 247 Difosfohydroksyetylotiamina 214 ponadtlenkowa 145, 146,
sukcynylowa 695 Difosfotiamina 214 870, 883
transport elektronów 141 Diglukuronid, bilirubiny 409 Dysocjacja wody 28 Dystrofia,
utlenianie metabolitu 141 Dihydrodiol 822 mięśniowa typu Duchenne'a
- zaleŜne od, NAD 141 Dihydrofolian 435 794, 847, 860
NAD+, oznaczanie 86 Dihydroksyaceton 161, 164 — miotoniczna 898
NADH 142, 150,696 Di hyd rok syacetono fosforan 157, 210, Dziedziczność 443
NADP 142 286
----- ryboflawiny 142 1,25-Dihydroksycholekalcyferol 715
Dekarboksylacja oksydacyjna 200 24,25-Dihydroksycholekalcyferol 715 Edrofonium 891 Efekt,
Dekarbok sy I aza, S- adenozyl ometion i - 3,4-Dihydroksyfenyloalanina 42 Bohra 77, 78
nowa 390 Dihydroorotaza 122, 434, 435 — buforujący 33
— L-aminokwasów aromatycznych Dihydrotestosteron (DHT) 653, 656, Pasteura 232
388 660 Efektor(y) allosteryczne 123, 125, 196
- DOPA 397 Diizopropylofluorofbsforan 891 ujemny 124
- rola 647 Dijodotyronina (DIT) 3,5- EGF 585
L-gLitaminianowa 396 Dijorozyna 42 Dijodotyrozyna Egzocytoza 571
histydynowa 388 612, 613 Dikumaroi 719, 789 Egzonukleaza 474, 547
a-ketokwasowa 383, 384 Dimerkaptol 152 N6-Ne- Eikozanoidy 174,881, 894
omitynowa 390 Dimetyloadenina 416 Di nitrofenol biosynteza 279, 280
oro łydy la nowa, niedobór 441 i 52 Dinukleotyd, adenin owy 696 Ekscytytotoksyny 892
pirpgronianowa 1 J7 flawinoadcninowy (FAD) 140, 203, Eksony484, 491, 530, 547
— uroporfirygenowa 400, 402, 403, 69i Eksplozja tlenowa 883
404 flawinowy 695 Ekspresja genu 508
Deksametazon 632 Dekstroza nikotynoamidoadeninowy (NAD+) Elastaza 738, 885
164 Dekstrynoza, graniczna 83, 141, 203 Eiastyna8I4
225 Dekstryny 161, 170 Dioksygenaza(y) 144 a kolagen, róŜnice 815
Demekolcyna 810 homogentyzynowa 144 Elektroforegram 47
Denaturacja, białka 66 3-hydroksyamranilanowa 144 Elektroforeza 21, 771
DNA 447 4-hydroksyfenylopirogronianowa w Ŝelu poliakryloamidowym 53
enzymu 100 368 wysokonapięciowa 47, 52
2-Deoksy-D-rybofuranoza 167 — L-tryptofanowa 144 na sitach molekularnych 53
Deoksyadenozylokobalamirja 704 1,2-Dioksygeneza homogentyzyniano- SDS-PAGE 872
Deoksy adenozyna 419 wa 368, 370 2,3-Dtoksygenaza Elektrolity 26
tryptofknowa 375, Elektrony przenoszenie 141
2' -Deo ksyadenozyno- 5 - monofosforan
420 399 przez cytochromy 142
Deoksyadenylan 443 Deoksycukry 167 Dipalmitoiiofosfatydylocholina287 w łańcuchu oddechowym 142
Deoksycytydylan 443 Deofcsycytydyna Dipalmitoilo lecytyna 179 Eliptocytoza dziedziczna 876
419 Deoksyguanozyna 419 Dipeptydaza(y) 742 Emulsje 186, 187
Deoksyguanylan 443 11- aminoacylohistydynowa, niedobór Encefalopatia 147
Deoksykortykostcron 632 11- 387 motochondialna 896
Deoksykortyzol 632 Dipol 27 Wernickego 694
Deoksynojirimycyna 761 Disacharyduria 745 Disacharydy 161, Endocytoza 569
Deoksynukleotydy 443 168, 169 Disulfiduria Endoglikozydaza 752
Deoksyrybonukłeazy 488, 739, 742 merkaplomleczano-cystei- Endonadtlenek 184
Deoksyrybonukleotydy 419 nowa 365 Endonukleaza(y) 488, 531, 547
Deoksyryboza lf>6 Depreml 901, 902 DIT patrz: Dijodotyromna DNA apirymidynowa 474
Depurynacja DNA 473 A*-Desaluraza patrz: Kwas deoksyrybonukko- apurynowa 474
275, 276 Desmina 811 tydowy restrykcyjne 92, 489
Dolichol 184, 318, 756 — Endopeplydazy 345
biosynteza 316 Dolicholo-P- p-Endorfiny 575, 607
oligosacharyd 758 Endorfiny, struktura i funkcja 609
Energia swobodna 131
Enkefaliny 691
 940 / SKOROWfDZ
Enolaza 209, 211
Entalpia 132
Enteroglukagon 691
Entropia 131
Etizym(y), aktywność, a jony metali
115, 116, 117
---- a modulatory 109
---- a oznaczanie ilości 86
---- a pH 100
---- a temperatura 100
---- hamowanie, kompetycyjne 108
--------kooperatywne 135
---- kumulatywne 125
- — przez sprzęŜenie zwrotne
121 127
---------- wielowartokiowe 125
—inhibitor, allosteryczny 126
zwrotny 124
---- katalityczna, regulacja 122
---- regulacja 118
aktywowane przez metale 115
allosteryczne 125
---- kinetyka wiązania substratu 126
■ wiązanie substratu, kooperaty
wne 126, 127
analiza ilościowa 86, 87
biosyntezy hemu 404
degradacja 119, 345
regulowanie 121
denaturacja 100
działanie mechanizm 84
hydrolityczne, miejsca katalityczne
99
indukcja 118
inhibitory, kompetycyjne 107
---- niekompetycyjne 107
------- nieodwracalne 109
--- — odwracalne 109
— jako katalizatory kwasowo-zasado-
we 114, 115
— kinetyka nasycenia substratem 106
klasyfikacja 82
kobal amidowe 117
kompartmentacja 122
kompleksy wielkocząsteifcijowe 123
konstytutywne 120
mechanizm działania 110
----- a doświadczenia stop-flow 110
----- a jony metali ! 16. 117
- — miejsca aktywne 97
------ allosteryczne 124, 125
— ■ ---- a inhibitory 107
----- foslbrylacji 137
- katalityczne 97, 99, 125
------a inhibitory 107
— model, indukowanego dopasowa
nia się 98
----- zamka i klucza 98
modyfikacja kowaiencyjn a 196,197
nazewnictwo 82
obrót metaboliczny 120
oczyszczanie 87, 88
odgałęziający 220
oligomeryczne 90
osocza, analiza ilościowa 91 i Erytroza 161
----- niefunkcjonalne 91, 92
----- wykorzystaniediagnostyczne92
Enzymd1}, powinowactwo do substratu
106
procesów syntez 197
przekształcający angiotensynę 637
reakcja, zastąpienia 94
----- a stęŜenie substratu 101, 103
----- szybkość początkowa 103, 104
— regulacja, aktywności 118
przez modyfikację kowalencyj
ną 127, 128
----- mechanizmy 119
----- nieprawidłowa w komórkach
nowotworowych 118
— — przez efektory allosteryczne
123
----- przez kationy 123
— — przez koenzymy 123
przez metabolity 123
----- przez sprzęŜenie zwrotne 123,
124, 127
— — przez substraty 123
----- przez syntezę proenzymu 122
regulatorowe 123, 195
restrykcyjne 93
rozgałęziający 219
rozmieszczenie w komórce 89
rozszczepiający cytrynian 122
równowaga, dynamiczna 121
sprawność katalityczna 122
stan przejściowy 94, 95
zmiany wolnej energii 95
struktura czwartorzędowa 69
swoistość 85
■---- optyczna 85
— synteza 119
derepresja 120
-----induktory, gratisowe 120
----- korepresory 112
-----represja za pomocą, katabolitu
120
-----------produktu 120
szlaku degradacji 197
wątroby szczura, adaptacja do
zmian w środowisku 121
wiązanie substratu 114
zmiana ładunku 101
znaczenie biomedyczne 82, 94
Epimeraza 248
urydynodifosfogalaktozowa 290
3-Epimeraza rybulozo- 5-fbsforan owa
241
Epimcry 164
Epinefryna, stęŜenie we krwi 927
Epoksydaza, skwalenowa 317
Epoksydy 822 Ergokalcyferol 714
Ergosterol 183 Ergotioneina 386,
388 Erytrocyt(y), białka błony
873
budowa i funkcja 866
metabolizm 869
sierpowaty 81
uwalnianie tlenu 213
Erytrokruoryny 399
Erytropoetyna 837, 867, 885
D-Erytroza 165
Erytruloza 161
Esteraza cholesterolowa 319
Estradiol 632, 653, 656
— rozwój gruczołu sutkowego 666
17-P-Estradiol 631, 661, 663
Estriol 632, 666
Estrogeny 585, 588, 660
biosynteza 660
funkcja 664
mechanizm działania 668
metabolizm 661
syntetyczne 667
Estron 632, 656
Estry cholesterolu 294, 295
osocza 322
Estryfikacja 190, 308
Etanol 307
zatrucie 858
Etanolamirta 180
Elanoloamina 180
Etiocholanon 632
N-Etylomaleimid 159
17ct-Etynyloestradiol 667
Euchromatyna 459
Eumelaniny 394
FAD patrz: Dinukleotyd flawinoadeni-
nowy Fagi 534 Faza,
folikularna. 663, 664
lutealna 663, 664
Fenolaza 140
Fenotiazyny 802
Fenyloalanina 41, 204
hydroksylacja 371
katabolizm szlaki alternatywne 373
zaburzenia 371
metabolity 372
— - zapotrzebowanie 725
Fenyloizotiocyjanian 56
Fenyloketonuria 13, 542, 847, 848, 851
— klasyczna 371, 372
Feomelaniny 394
Ferrechelataza 400, 401, 403, 404
Ferryna stęŜenie we krwi 927
Ferrytyna 775
FGF 585
Fibronektyna 814, 882
hibryna 787, 790 Fibrynogen
784, 785, 787 -- stęŜenie we
krwi 927 Fibrynoligaza 784
Fibrynopeplydy A 787
Filamenty pośrednie 811 Fi
lani i na 806
Filtracja Ŝelowa 21, 52, 87
Flawina 695
Flawoproteina{y) 140, 148, 199, 202,
348
— przenosząca elektrony 142, 264
Horyzyna 237
Fluor 731
— zapotrzebowanie 732 '
Fluorescamina 44 l-Fluoro-2,4-di
nitrobenzen 54 Fluorocytrynian
200, 201
 9ct-Fluorokortyzol 632 5-Fluorouracyl Fosfor, zapotrzebowanie 733 J3 a laktoza 161. Ti
423, 436 FMN patrz: Mononukleotyd Fosfbran(y). dinukleotydu nikotyno- szlak przemiaay 9BH
flawinowy amid o-adeni nowego (NADP+) — test tolerancji 14*
Folacyna 705 141, 239,240, 241, 255,696 D-Galaktoza 165, 166
Folkropina (FSH) 585, 599, 657, kreatyny 803 a-D-Galakioza 164
784 -- działanie 606 organiczne bogatoenergetyczne Galaktozamina 167. 250
— spermatogeneza 657 133, 134, 199 Galaktozemia(e) 239, 249, Ul
ł'ormamidaza 375 ---- energia swobodna hydrolizy 134 Galaktozydaza 752
Fo rmyloglicynoatnid orybozy I o- 5- ---- małoenergetyczne 134 p-Ga laktozydaza 766
-fosforan 427 — pirydoksalu 347, 700, 702 Galaktozydy 167
Fosfagen(y) 135, S03 5-Fosforybozulo-l-pirofosforan 427 Galaktozyloceramid 181, 290
Fosfataza(y) 740 Fosforybozylacja wolnej puryny 430 Galaktozylotransferaza 554
- białek 128 Fosforybozylotransferaza, adeninowa Gangliozydoza uogólniona 292
— białek-1 220, 221, 223, 224 430 Gangliozydy 172, 181, 182,
— 2,3-bisfo5foglicerynianowa212,213 — hipoksantynowo-guaninowa 430, biosynteza 291
fosfoprotein 594 431,440 w błonach 551
2p-fosfoproteinowa 595 — orotanowa 434, 435, 436 GAP 599, 600
kwaśna, aktywność 918, 928 ---- niedobór 441 Gastroenteropatia z utraty białka 773
gruczołu krokowego 825 Fosforylacja, oksydacyjna 135, 147, Gastryna 585, 691
zasadowa aktywność 918, 928 151, 191, 199, 803 Gemfibrozyl 326
Fosfatydan 286 subsLratowa 216 Gen(yj^annplirikacja 835
5-Fosfatydylo-l-pirofosforan(PRPP) wielomiejscowa 225 chimeryczne 523
Fosfatydylocholiny 179 Fosforylaza 685 ekspresja 508
— metabolizm 289 a 197, 225 fuzyjne 523, 588
Fosfalydyloetanoloamina 179 b220 hamujące wzrost nowotworu 839
3-Fosfatydyloetanoloamina 180 glikogenowa 128 homologiczne polimorfizm długości
Fosfatydyloglicerol 179 nukleozydowa puryn niedobór 440 fragmentów restrykcyjnych 93
Fosfatydyloinozytol 180 w mięśniu 222 indukowatny 510
Fosfatydyl o inozy tol o-4.5-bisfosforan Fosfotransferaza 117 insuliny 677
180, 791 Fragmenty Okazaki 468 mapowanie 541
Fosfatydyloseryna 180 Frakcja{e), cytoplazmy 20 MT-PK 898
Fosfodiesterazafy) 220. 422, 593, 685 - jądrowa 20 regulacja ekspresji 516, 518
CAMP421 mikrosomalna 20 metody 518
— cyklicznego, 3', 5'-nukleotydu 311 mitochondrialna 20 Z 512
----- nukleotydu 595 wewnątrzkomórkowe 20 Genom mitochondriaJny mutacje 847
Fosfoenoiopirogronian 194, 204, 211, Frakcjonowanie, subkomórkowe 18 Gęstość względna 928 GH patrz:
212, 226 za pomocą soli 21 Hormon wzrostu GHRH patrz:
Fosfofruktokinaza 209, 210, 212, 246 Fruktokinaza 247 hormon uwalniający hormon wzrostu
Fosfofruktokinaza-1 232 Fruktoza 161, 247 GHRIH patrz: Hormon hamujący
Fosfofruklokinaza-2 232 — metabolizm 245, 246 uwalnianie hormonu wzrostu GIP
Fosfoglicerole biosynteza 286 — nietolerancja wrodzona 247 patrz: Peptyd Ŝołądkowy hamujmy
Fosfoglicerydy 179, 180 2- D-Fruktoza 164, 166 Giraza bakteryjna 447 GIcNAc-
Fosfoglicerynian 211 3- Fruktozo-1,6-bisfosfataza 121, 227, difosfo-dolichol 757 Gliceraldehydo-
Fosfoglicerynian 210, 211, 212 243, 247 3-fosforan 210, 211,
Fosfoglukomutaza 217 Fosfohydrolaza niedobór 237 239
fosfatydanowa 286 hosfoinozytydy Fruktozo- 1,6-bisfosforan 210, 227 Glicerofosfolipidy 173 Glicerofosforan
594, 596 Fosfokinaza kreatynowa 803, fruktozo- 2,6- bisfosfataza 232, 685 194 Glicerol 194, 227, 234, 334
919, 928 Fosfokreatyna 136 Fruktozo-2,6-bisfosforan 232, 233 Glicerolo-2,3,-bisfosforan 212
Fosfolipaza(y) 2S7, 289, 740, 742 Fruktozo-6-fosforan 210, 227 6- Glicerolo-3-fosforan 157, 308
A, 289 Fruktozo-2-kinaza 685 Glicerolofosfolipidy degradacja 287
Aj 289, 595, 739 Fruktozobisfosfataza 121 Fruktozuria Ghcyna 39, 204, 363, 397, 400
C289 samoistna 239, 247 Fruktozydoza 292 — biosynteza 339
C597 FSH patrz: Folitropina Fukoza 751 katabolizm 362
C791 L-Fukoza 167, 171, 172 Fukozydaza Glicynoami dorybozylo- 5-fosforan427
C883 767 Fumaran 107, 194, 199, 201, 202, Glicynuria 362
D 289 204, Glikoforyna(y) 172, 874, 875, 879
Fosfolipidy 173, 179,187, 289, 294, 302 355, 36S Glikogen 161. 169, 170, 189, 191, 194,
glicerolowe biosynteza 287 Fumaraza 202, 220 207, 219, 227
płytkowe 7S4 biosynteza 217, 218
w błonach 551 choroby spichrzania 217, 225
4'-Fosfopanteteina 698 metabolizm, regulacja 220, 224
Fosfoproteiny 592 CAG patrz: Glikozaminoglikany
— w wątrobie 225
Fosfor 729 Galactorrhoea 605
Glikogenogeneza 192, 218, 219
nieorganiczny stęŜenie we krwi 919, Galaktocerebtozyd 181
Galaktokinaza 248 regulacja 220. 224
928

-łl- -.1 Jn I.
942 / SKOROWIDZ

Glikogenoliza 192, 218, 219, 234 Glukokortykoidy. regulacja syntezy Głodzenie, parametry metaboliczne
enzymy 230 636 333
pobudzanie 233 synteza 634 Gnilec 709 GnRH patrz: Hormon
regulacja 220, 224 transport w osoczu 635 uwalniający go-
w mięśniu 221 Glukoneogencza 192, 303, 204, 234, nadotropinę
w wątrobie 221 331, 704 Gonad oliberyna 585, 599, 600
Glikogenoza typ I 225 a insulina 680 Gonadotropina(y) 606, 663
typ II 225 enzymy 230 — kosmówkowa (HCG) 575, 585, 589,
typ III 225 pobudzanie 231 575, 585, 589, 599
typ IV 225 regulacja w wątrobie 228, 229, 233 ----- działanie 606
typ V 225 — z białek 334 ----- funkcja 664
typ VI 225 D-Glukopiranoza stereoizomery 164 ----- stęŜenie w ciąŜy 665
— typ VII 225 Giukoza 161, 189, 193, 194, 204, 205, Granulocyty 865
- typ VIII 228 227, 308, 403, 751 — obojetnochłonne, cechy biochemi
z niedoboru miofosforylazy 225 a stęŜenie insuliny 677 czne 880
Glikokaliks 172 Glikokortykoidy a epimeryzacja 164 ----- enzymy i białka 881
lipoliza 310 Glikokortykosteroidy izomery 162 GRH 599
237 Glikolipidy 173, 181, 248 metabolizm 191 Gruczolak przytarczyc 624
— choroby spichrzeniowe 284 zwiększony 309 Gruczoi(y), Brunnera 739, 742
Glikoliza 135, 189, 191. 207, 208,216, postać, furanozowa 163 — Ebnera 734
226, 308 pirazonowa 163 języka 741
a cykl kwasu cytrynowego 213 próg nerkowy 237 -- sutkowy 666
enzymy 230 stęŜenie, fizjologiczne we krwi 217 Grupa{y) 143
etapy 212 ------- we krwi 920, 928 aminowa 36
hamowanie 213, 231 ------- a hormony przedniego piąta — a-aminowa 347
pobudzanie 233 przysadki 236 - karboksylowa 36
regulacja w wątrobie 228, 229, 233 ------- a hormony tarczycy 237 krwi 876
Glikoneoseneza znaczenie biomedycz ------- a insulina 236, 677 Gryzeofulwina 819
ne 226 -------- regulacja 233, 234 Grzebień nerwowy 574
Glikoproteiny 167, 171, 172, 248, 250, tolerancja organizmu 237, 238 Guanaza 433
749 transport 568 Guanina416, 419, 449
degradacja 346 przez błony 744 Guanozyna418, 419
Funkcje 749 utlenianie minimalne 331 pochodne 422
glikozydacja 760 zapotrzebowanie 226 Guanozyno-3', 5r-monofosforan (cGMP)
klasy 753 źródła 234 422
Glikosfmgolipidy 173, 181, 250, 290, D-Glukoza 165, 166 Guanozynotrifosforan 137
291 2-D-Glukoza 164 Guz chromochlonny 651
— w błonach 551 Glukozami na 167
Glikozaminoglikany (GAG) 171, 749, Glukozami nogi i kany 250
761 Glukozany 169 Hamowanie kompetycyjne 108
— właściwości 763 Glukozo fosforany 5 89 Haptoglobina(y) 774
Glikozuria 237 Glukozo-6-fosfataza 227, 554 — stęŜenie we krwi 928
Glikozydacja giikoprotein 760 Glukozo-1-fosforan 227 HDL patrz: Lipoproteiny o duŜej gę-
Glikozydazy 752 "**> Glukozo-6-fosforan 208, 210, 220, 227, stości
Glikozydy 165 239 Heksokinaza 136, 195, 208, 209, 212,
— nasercowe 167 Glukozoamina 250 217,236
Globina 407 Glukozuria 237 oznaczanie 87
Giobulina(y), antyhemofilowa 784 nerkowa 237 Heksozoaminy 249, 250
— stęŜenie we krwi 928 Glukozydy 166 Heksozy 161, 171
— wiąŜąca, hormony płciowe 655 Glukozyloceramid 181, 2.90 szlaki przemian 239
---- kortykosteroidy 629, 635 G luk uro niań 244 znaczenie fizjologiczne 166
---- testosteron i estrogeny 655 a-D-Glukuronian 165 Heliks a 62
---- tyroksynę 616 Glukuronidacja 819 Hem 70, 398
-------- stęŜenie we krwi 920 P-Glukuronidaza(y) 410 — biosynteza 385, 400, 401
Glukagon 220. 231, 236, 259, 585. 589, niedobór 767 enzymy 404
671, 672 Glukuronidy 239 -----regulacja 404
— rola 688 sprzęgnięte 244 katabolizm 407
— sekwencja aminokwasowa 689 Glutamina 40, 204, 350, 427 metabolity 404
— synteza 68 biosynteza 339 -----zaburzenia 405
Glukany 169 deaminacja 359 Hematokryt 867
Glukokinaza 208, 209, 212, 217, 234, Glutaminaza 350 Hematyna 403 Hemina
236 Glutaminian !58, 204, 347 407 Hemochromatoza
Glukokortykoidy 585 biosynteza 338 846
efekty biologiczne 638 transaminacja 359 pierwotna 776 »
mechanizm działania 640 Ł-Glutaminian 348 Hemofilia 847,851
przemiana i wydalanie 635 Ghitation 51,870 A 789
Głodzenie 306 B789
 SKOROWIDZ / 943

Hemoglobina(y), 70, 407 Hipersyderemia 927 Hprmonfy), pobudzający melanocyty

a transport dwutlenku węgla 77 Hipertriacyloglicerolemia rodzinna 327 patrz: Melanotropina 609
A 74, 79 Hiperurykemia 439, 921 podstawy klasyfikacji 584
A, 74 Hiperurykozuria 922 tfiperwalinemia przedniego ptata przysadki a stęŜe
F74 383 Hipobetahpoproteinemia rodzinna nie glukozy we krwi 236
funkcje 74 326 Hipoglicyn 265 przekaźniki działania wtórne 2S4
krzywa dysocjacji tlenowej 73 Hipoglikemia 236, 237, 238, 247 rdzenia nadnerczy 645
M 79 Hipogonadyzm 659 receptory 578
mutacje 19 u kobiet, pierwotny 669 — tarczycy 612
płodowa 74, 78, 79 wtórny 669 a lipoliza 310
podobieństwo do mioglobiny 74 u męŜczyzn, pierwotny 659 ----- a stęŜenie glukozy we krwi
postać R 75. 76 ---- wtórny 659 ----- mechanizm działania 617
----- T 75, 76 ' Hipokalcemia 926 — trzustki 671
-------- stabilizacja 78 Hipoka letnia 923 tyreotropowy (TRH) p. Hormon
powinowactwo do tlenu 74 Hipoksantyna 416 uwalniający tyreotropinę
S79 — pochodne 422 tyreotropowy patrz: Tyreotropina
----- agregacja 80 Hipoksja 199, 200 uwalniający, gonadotropinę (GnRH)
----- lepkie miejsca 79 Hipolipoproteincraia 326 599
— utlenowanie 74 Hipomagnezemia 922 ----- hormon wzrostu (GHRH) 599
----- a zmiany konformacji 75, 76 Hiponatremia 923 ----- kortykotropine(CRH)589,599,
właściwości aliostcryczne 74 Hiposyderemia 927 600
zwiększenie powinowactwa do tle Hipourykemia(e) 439, 440, 922 ------ tyftotropinę (TRH) 585, 599,
nu 79 Hipuran biosynteza 385, 386 600
Hemoglobitiopatia(e) 79 Histamina 385, 881 — wzrostu (GH) 585, 599, 585, 599
— HbS 847 Histony 456 Histydyna40. budowa 603
Hemoliza 241 41, 204,343 ----- działanie 603
Hemopeksyna 775 dekarboksylacja 388 ----- efekty prolaktynopodobne 604
Hemoproteiny 117, 398 katabolizm 361 — — niedobór 542
Hemostaza etapy 783 zapotrzebowanie 725 patofizjologia 604
Hemosyderyna 776 Histydynemia 362 ----- przemiana, elektrolitów 604
Heparyna 171, 302, a 763, 765, 768 HMM 798 — ■ ---- lipidów 604
jako anty koagulant 789 Holoenzym 83 -------- węglowodanów 604
Hepatocyt szczura 18 Hepat Homeostaza 94, 118 — struktura genu 602
omega lia 845 fosforanowa rola paratbormonu — synteza 603
Heterocbromatyna 459 623 -------- białka 603
fakultatywna 459 komórkowa 119 ------w karłowatości 604
konstytutywna 459 — wapniowa rola paralhormonu 623 — Ŝołądkowo-jelitowe 671, 690
Hialuronidaza 766 Homocysteina 377, 41 cechy 690
Hiperalaninemia 728 Homocystynuna(e) 366, 728 HVA 901
Hiperalfalipoproteinemia rodzinna 328 Homogentyzynian 368 Hybrydyzacja 541, 547 Hydrataza,
Hiperamonemia(e) 355 Homokarnozyna 386, 387 akonitowa 200. 201
z hiperlizynemią 375 Homoseryna 41, 379 — fumaranowa 202
Hipcrargininemia 356, 361 Hormon(y), adrenokortykotropowy Hydrataza-A7-enoilo-CoA 264
Hiper-p-alanincmia 386 patrz: Kortykotropina Hydrokorlyzon 600
Hiperbilirubinemia niesprzęŜona 411 — antydiuretyczny (ADH) patrz: Wa- 3-Hydroksyantranilan 375
retencyjna 411 zopresyna p-Hydroksy-p-metyloglutarylo-CoA
sprzęŜona 411, 412 charakterystyka układów 573 3S0 3-Hydroksy-3-
toksyczna 412 i— działanie 584 metyloglutaryto-CoA
zwrotna 411 gJikoproteinowe 605 268
Hipercholesterolemia 325 gonadalne 652 25-Hydroksycholekalcyferol 715
rodzinna 303, 847 — hamujący uwalnianie, hormonu Hydroksycynamonian 159 p-
— typ II 327 wzrostu (GHR1H) 599 Hydroksyfenylopirogroman 368
Hiperfenyloalaninemie 371, 372 ---- proiak-tyny (PRIH) 600 fS-Hydroksyizobutyrylo-CoA 382
Hiperglikemia 678 jajnikowe 659 p-Hydroksyizomaślan 382 3-
Hiperhydroksyprolinemia 367 rola 662 Hydroksykinurenina 375
Hiperkalcemia 926 katecholaminowe 645 Hydroksykobabmina 704
Hiperkalemia 923 kontrola metabolizmu 196 Hydroksylacja, leków 144
Hiperlipoproteinemia(e) 327 konwersja 575 steroidów 144
rodzinna, typ III 327 - kortykotropowy (ACTH) patrz: w mitochondriach 144
----- typ V 327 Kortykotropina Hydroksylaza(y) 144
Hiperlizynemią okresowa, bez hiper- — kory nadnerczy 629 fenylo alanin owa 340, 342
amonem ii 375 laktotropowy patrz: Prolaktyna tyrozynowa 646, 902
— z hiperamonemią 375 luteinizujący patrz: Lutropina — węglowodorów aromatycznych 819,
Hipermagnezemia 922 luteotropowy patrz: Prolaktyna 826
Hipernatremia 923 łoŜyskowe 664 21-Hydroksylaza 633,634
Hiperoksaluria pierwotna 362
Hiperprolinemie 359 narządy docelowe 576 — niedobór 644
la-Hydroksylaza 626
 944 / SKOROWIDZ
7a-Hydroksylaza 323, 324
17a-Hydroksylaza 654
11 p-Hydroksylaza 633, 634
niedobór 644
fi-Hydroksylaza dopaminowa 645
roia 643
Hydroksylizyna 342
Hydroksyloamina 55
D(-)-3-Hydroksymaślan 266, 267
5-Hydroksymetylocylozyna 416
Hydroksymetylotransferaza 341
serynowa 362
17-Hydroksyprogcsteron 663
Hydroksyprolina 204
biosynteza 341
katabolizm 367
5-Hydroksytryp tarnina 391
Hydrolaza, fumaryloaretooctanowa
368
giukonolaktonowa 241
Hydroliza, łagodna kwaśna 55
zasadowa peplydu 54
I celi disease patrz: Choroba wtrętów
komórkowych p-
L-Iduronian 165 a-
L-Iduronidaza 766
niedobór 767
IGF 837
I 585, 599, 687, 837
II 585, 599. 687, 837
I i II 837
— porównanie z insuliną 687
Iloraz irtsulino-glukagonowy 689
Iminokwasy 41
Immunoglobiilma(y) 778
budowa cząsteczki 779
G, model cząsteczki 779
stęŜenie w osoczu 915
właściwości 780
IMP patrz: In ozynorn on o fosforan
Informacja genetyczna 443
Inhibitory). 1, 221
allosteryczny 126 t%
cholinesterazy 891
kompelycyjne 107
niekompetycyjne, nieodwracalne
109
i --------odwracalne 109
— zwrotny 124, 125
Inozynomonofosforan (IMP) 427
Inozylolo-l,4,5-tnslbsforan 791, 883
Insulina 223. 236, 237, 238, 259,
310—312, 671
czynniki farmakologiczne 677
czynniki hormonalne 677
ekspresja genów 685
gen 677
glukoneogeneza 680
metabolizm 677
niedobór 678
- patofizjologia 687
podziały komórkowe 682
przemiana, białek 681
■ glukozy 680
- tłuszczowa 680
Insulina, regulacja wydzielania 677
róŜnice miedzygatunkowe 673
struktura 672
translacja mRNA 685
utylizacja glukozy 679
wytwarzanie 675
znaczenie biomedyczne 672
Integryny 880, 882
Interleukina I i II 837
Introny 462, 484, 530, 547
In uli na 169 Iproniazyd 393
Izocytrynian 199, 200, 201
Izoenzymy 89
rozdzielanie 90
Izoleucyna 39, 204
katabolizm 377, 378, 380
reakcje swoiste 382
zapotrzebowanie 725
Izomaltaza 743
lzoineraza, 3-cis- 2-trans-enoilo-CoA
265
cis, transmaleiloacetooctanowa 368
fosfoheksozowa 209
(bsfotriozowa 209, 210
ksylozowa 117
Izomer(y), konstytucyjne 164
optyczny 163
Izoniazyd 698
Izopentenylopirofosforan 315
I2olopy, cięŜkie 24
radioaktywne 24
trwale 24
w biochemii
Izozym 89
Jabłczan 158, 15S, 199, 201, 202
Jajniki 659 Jądra 652
nadwzrokowe 609
przykomorowe 609
regulacja hormonalna 657
zespół feminizacji 659
Jądrzaki 669
Jednostki, enzymatyczne 86
SI 912
Jelito, cienkie 741
czcze 747
grube, rak 726
O-Jodobenzen 55
5-Jodo-2-deoksyurydyna 423
5-Jododeoksyurydyna 424
Jodotyrozyny, sprzęganie 616
Jodowanie tyrozyny 615
Jod, przemiana w pęcherzyku tarczyco-
wym 614
rola, Ŝródla 730
utlenianie 615
zagęszczanie w tarczycy 615
zapotrzebowanie 733
Jonofory 160
Jon(y). amonowy 349
— karboksylowe 36
metali regulacja aktywności enzy
mów 123
* sodowe 26
Kalcytonina 585, 589, 825
— homeostaza wapniowa 628
Kalcytriol 5S5. 624
- biosynteza 626
patofizjologia 627
regulacja syntezy i przemiany 626
wpływ na błonę śluzową jelita 627
Kalmodutina 221, 595, 798
Kamica, ksantynowa 440
nerkowa 846
Kamienie, moczowe 418
nerkowe 845
Ŝółciowe 314, 734
Kancerogeneza 828
inicjator i promotor 828
onkogeny 829
Kancerogeny 822, 825
chemiczne 826
----- metabolizm 826
Karbamoiłoasparaginian 125, 434, 435
Karbatnoilofosforan 125, 355, 433
— biosynteza 354
Karbamoiłotransferaza, asparaginia-
nowa 122, 125.434,435, 436
— ornitynowa, niedobór 441
Karbid opa 902
Karboksyklnaza fosFoenolopirogronia-
nowa 203, 227
Karboksyłaza acetylo-CoA 128, 251,
252, 310,685, 703
regulacja aktywności 258, 2?9
fosfoenolopirogronianowa 204
0-metylokrotonylo-CoA 703
pirogronianowa 117, 204, 226, 231,
232, 595
— propionylo-CoA 227
Karboksyna 152
Karboksypeptydazall7, 345, 739, 742
Karboksyproteinaza prokola genowa
812 Kardiolipina
157, 179
biosynteza 287
Karłowatość, typu 1.armia 604
z niedoboru GH 604
Karnilyna 261, 262
Karnozyna 386, 387
p-Karoten 184, 711, 713
stęŜenie we krwi 928
Karotenoidy, działanie przeciwnowo-
tworowe 713
Kaskada glutamin i anowa 895
Katabolizm 132 Katałaza 143,
349, 399, 870 Kataliza
enzymatyczna 95
— kwasowo-zasadowa 114, 115
ogólna 114, 115
----- swoista 114, 115
mechanizm, działania 110
------jony metali 116, 117
— wiązanie substratu 114
Katecholaminy, a-adrenergiczne 585
P-adrenergiczne 585
klasyfikacja 650
magazynowanie i uwalnianie 648
metabolizacja 648
— synteza 649
Katepsyna B i D 622
 SKOROWIDZ I 945

Kationy, stęŜenie a aktywność enzy- Koenzym(y) 83 KrąŜenie wrotne 743

mów 123 Kefalina 179 Keratyna 811 — A <CoA) 203, 698 Kreatyna 136
Ketogeneza 190, 260, 266, 334 ---- działanie 83 biosynteza 3S6, 396, 397
regulacja 270 ---- synteza 699 wydalanie z moczem dobowe 920
w wątrobie 268, 269 klasyfikacja 84 Kreatynina, biosynteza 396
a-Ketoglutaran 159, 194, 199—202, kobamidowe 84 stęŜenie we krwi 920
204,359, 361, 377 Ketoizomeraza nikotyn amidowe 141 wydalanie 397
rybozo- 5 -fosforanowa ---- mechanizm utleniania i redukcji — z moczem 921
241 i-Ketokwasy 347. 142 Kretynizm 618
348 . — Q (CoQ) 149 Krew, funkcje 700
— aminokwasów o rozgałęzionych - pochodne nukleotydów 422, 423 — przetaczanie 876
łańcuchach bocznych 342 Kofeina 311, 417 Kolagen 811, 785 ukiad(y) grupowy(e) 876
Ketonemia 267, 270 choroby 814 ----- AB0 877
Ketonuria 267 a elastyna, róŜnice 815 ----- MNSs 879
— łańcuchów rozgałęzionych 383 modyfikacje 812 Krystalografia 21
— nawracająca 384 typy 813 rentgenowska 67
Ketony 161 Kolagcnaza 885 Kryształy moczanowe 438
Ketoza 267 Kolchicyna 810 Krzepnięcie krwi, czynniki 784, 785
bydła 307 Kolestypol 326 szlak, zewnątrzpochodny 786
— w okresie laktacji 335 Kolipaza 739 — wewnątrzpochodny 784
— głodzenie 334 Komórka(i), ciałka Ŝółtego 606 - tes^laboratoryjne 793
Kinaza 128 eukariotyczna 18 Krztusiec 590
adenozynowa 430 komunikowanie się 291 Krzywica 624, 627, 715
— adenylanowa 117, 137, 157, 232 Kupfera 622 — typu 11 oporna na witaminę D 583
niedobór 225 Uydiga 606, 652, 658 Ksantozynomono fosforan 430
— białek 591. 685 nowotworowe, regulacja enzymaty Ksanturenian 375, 377
C 791 czna nieprawidłowa 118 Ksantyna 416, 418
rodzaje 591 Sertolego 606, 653 Ksantynuria 440 Ksantyny
- zaleŜna od, cAMP 197,221,234 Kompleks, dehydrogenazy pirogroma- metylowane 417
— niedobór 225, 311 nowej 213 Ksenobiotyki 817
kalmoduliny 223 enzym-inhibitor 107 elektrofilowe 820
bialkowo-tyrozynowa 830 enzym-substrat 97 toksyczność 821
deoksycytydynowa 430, 435 enzymów wielkocząsteczkowy 123 Ksyloza 171
difosfonukleozydowa 137, 202 hydroksylazy fenyloalaninowej 340 D-Ksyloza 165, 166
dolicholowa 757 reduktazy rybonukleotydowej 4.12 D-Ksyluloza 164
fosfoglicerynianowa 209, 210, 212, syntazy kwasu tłuszczowego 252, L-Ksyluloza 166, 244
216 253, 259 Kwas(y), N-acetyloneuraminowy 171,
-----fosforylazy 220, 595, 685 Konformacja peptydu 51 172,291, 751
-----a 221 Konkanawalina 753 acetylosalicylowy 280
-----b 128 — A 172 p-anfun o benzoesowy 705
gUcerolowa 136. 229, 285, 286, 308 Kontakt międzykomórkowy 291 2-aminoetylosulfonowy 43
kreatynowa 136, 157 Konwersja, genu 465 2-amino-4-hydroksymasłowy 41
miozyny 595 — hormonów 575 p-am i noizo masłowy 43
monofosforanowa swoista 138 Koproporfirynogeny 402 y-aminotnasłowy 43
nukleozydoinonofosforanowa 430 Koproporfiryny 399 4-aminomaslowy 43
pirogronianowa 117, 209, 212, 216, Koprostanoi 183, 322 2-amino-4-merkaptomaslowy 41
231, 595, 685, 703 Koprosterol 183 3-ammopropionowy 43
— niedobór 866, 879 Kora nadnerczy, hormony 629 2-aminoO-sulfinopropionowy 41
pirydoksalowa 700 niewydolność wtórna 643 2-amino-5-ureidoamylowy 42
reduktazy HMG-CoA 128 patofizjologia 643 — arachidonowy 176, 282, 792, 836
-- tymidynowa 435 Kortykoliberyna (CRH, CRF) 585, przemiana 281
urydynowo-cytydynowa 435 589, 599, 600 — arachidowy 175
Kinureninaza 375 ludzka, struktura 600 argminobursztynowy 42
Klatryna 319 Klofibrat owcza, struktura 600 — askorbinowy 239, 708
326 Klomifen 668 Klon Kortykosteron 630, 632 -----niedobór 709
547 Klonowanie DNA Kortykotropina (A.CTH) 599, 629 -----stęŜenie we krwi 928
534 struktura i funkcja 608 - asparaginowy 40
— wektory 534 Kortyzoi630, 631, 632,656 behenowy 175
Klozapina 907 stęŜenie we krwi 928 cerebronowy 181
Koagulaza gronkowcowa 787 Kortyzon 632 cerwonowy 176
Kobalamina 703, 704 Kobalt 730 Kosmidy 534, 547 chenodeoksycholówy 323, 737
Kod genetyczny 491 Kosyntaza uroporfirynogenowa 403, cholewy 322
Kodony nonsensowne 492 404 cysteinosulfinowy 41
Kotransport 213 dekanowy 175
Kotromboplastyna 784 deoksyrybonukleinowy (DNA) 456
Krasnoludkowatość 687 budowa 443, 444, 448
---- cząsteczka kolista 447
946 / SKOROWIDZ
Kwasfy), deoksyrybonukleinowy (DNA),
delecje 544
---- denaturacja 447
-------- efekt hiperchromiczny 447
---- depurynacja 473
—■ — insercje 544
---- kancerogeneza 828
- — końce, lepkie 532
-------- tępe 532, 547
---- mitochondrialny 895
— — naprawa 473
---- pasmo, kodujące 445
---- ■ — matrycowe 445
---- postać, K 446
---- — B 445
------- silnie skręcona 447
---- — Z 446
---- rearanŜacje 544
---- rekombinacja 529
---- replikacja 447—449, 469
---- rowki 447
---- rozwinięty 447
---- sekwencje, powtarzające 462
— — ------- często 462
—---------- — długie, końcowe 462
----- ■-------------rozproszone 462
----------- krótkie 463
-------- unikatowe 462
-------- wyciszające 530
------- wzmacniające 522, 530
-----■ sekwencjonowanie 539
— — superzwoje ujemne 447
synteza 467
----- temperatura topnienia 447
----- transkrypcja 447, 448
2,5-diatnivioamylowy 42
dihydroorotowy 434, 435
elaidynowy 176, 177
ertlkowy 176
foliowy 84, 705
niedobór 706, 866
--- stęŜenie we krwi 928
— zapotrzebowanie 733^.
formitninoglulaminowy 706
fo&fatydowy 179,286
glutaminowy 40, 705
hialuronowy 171, 763, 764
homowanilinowy 901
ikozanowy 175
inozynowy 429
kainowy 893
kapronowy 175
kaprylowy 175
kaprynowy 175
kinurenowy 375
klupanodonowy 176
ksamurenowy 377
laurynowy 175
lignocerynowy 175
linoletiowy 275, 27S
a-linolenowy 176, 275, 278
y-linolenowy 176
— lino Iowy 176
- niedobór 727
----- przemiana 277
— liponowy 214
Kwasfy), masłowy 175 K.was(y), tłuszczowe, egzogenne, nie-
merkapturowy 820 dobór 278
3-metoksy-4-hydroksyniigdak>wy -------- a prostagtandyny 280
649 ---- elongacja łańcucha 257
2-metylo-3-aminopropionowy 43 ---- estryfikacja 270
mikofenolowy 430 ---- heksaenowe 176
mirystycowy 175 ---- jednonienasycone 174
mocne 29 -------- w diecie 325
moczowy 346, 416, 418, 427, 433 ---- ■ metabolizm 190
stęŜenie we krwi 921, 928 ---- monoenowe 176
— wydalanie z moczem 922 — — nasycone 174, 175
----- wytwarzanie 426, 427 ---- nienasycone 176, 275
----- zaburzenia metabolizmu 440 -------- metabolizm 274
monoetenowe 174 — — utlenianie 265, 266
mrówkowy 175 ---- p-oksydacja 262—264
nadjodowy 750 ---- pentaenowe 176
nerwonowy 176 ---- synteza 191, 203
neuraminowy 171 ---- tettaenowe 176
- nikotynowy 326, 696 — trans 278
nukleinowe, trawienie 425 — transport 746
octowy 175,434,435 we krwi 260
— oktanowy 175 — trienowe 176
oleinowy 174, 176, 177 ------tworzenie nazw 174
palmitynowy 175 uruchomienie z tkanki tłuszczo
— pal mi to oleinowy 176 wej 270
pantotenowy 84, 203, 698 ---- utlenianie 264
plazmenowy [80 ■ ----wadliwe 265
podchlorawy 884 ---- wielonienasycone 13, 173, 174,
polienowe 174 274, 275, 727
propionowy 175 -------- biosynteza 276 •
retinojowy 712 ------- w diecie 325
— retinolowy 588, 710 — ------- peroksydacja mikfosomalna
— rybonukleinowy (RNA) 476 266
-----budowa 448, 449 ---- właściwości, fizjologiczne 177
-----hydroliza 449 -------- fizyczne 177
---- ■ informacyjny (mRNA) 450, - wolne 174, 260, 331, 294, 298
451,486,489,491, 530 obrót 299
------ jądrowy, drobnocząsteczkowy -------- stęŜenie zwiększone 305
450 wychwytywanie przez tkan
-------- hetcrogenny 453 ki 310
---- rybosomalny (rRNA) 450, 454, tymidylowy 420
487 UDP-gl u kuro nowy 819
- splicing 530, 548 uronowe 171, 762
---- synteza 478 urydylowy 420
---- transkrypcja 480 walerianowy 175
---- transportujący (tRNA) 450, wanilino migdałowy 645, 649
487 Ŝółciowe 322
---------- budowa 453 — — biosynteza 323, 324
sjalowy(e) 171, 181, 250, 291, 751 degradacja 323
słabe 29 ■---- ■ krąŜenie watro bowo-jelitowe 324
solny 735 ■— wtórne 324
sprzęŜony z zasadą 31 Kwashiorkor 338, 726, 853
stearynowy 175 Kwasica 26 i
timnodonowy 176 ketonowa 260, 267, S63
- tłuszczowe 189, 190, 194, 722 mleczanowa 147, 207, 214, 728
---- aktywacja 261 prioponowa 728
---- biosynteza 205. 251, 254, 255
---- Ca 227
---- Cn 227
---- cis 278 Laktacydoza 237
---- dienowe 176 Laktaza 743 —
■ ----długolańcuchowe, transport do niedobór 744
mitochondrium 262 ----- dziedziczny 745
---------- utlenianie w wątrobie 272 ■---- wtórny 745
— egzogenne 275, 289 Lakloferyna 881
— metabolizm nieprawidłowy Laklogen łoŜyskowy (CS) patrz: Soma-
278 totnammotropina kosmówkowa
 SKOROWIDZ / 947

Laktoza 161, 163, 169 Lipidy, pochodne 173 Łaricuch(y), oddechowy, mitochond-
— synteza 248 prekursory 173 rialny, składniki 148
Laminina 882 proste 173 ---- medoczynnosc 160
Lanosterol 3J7 stęŜenie we krwi 928 ----- związki rozprzęgajace 152, 156
Lanosterolocyklaza 2,3-oksydoskwa- transport 304 — oligosacharydowe 171
lenowa 317 — w osoczu 294
LCAT patrz: Acylotransferaza lecyty- złoŜone 173
na: cholesterol znaczenie biomedyczne 173
LDH patrz: Dehydrogenaza rnlec/ano- Lipoamid 214 MAB826
wa | Lipogeneza 190—194, 251, 255, 256 Macierz mitochondrialna 157
LDL patrz: Lipoproteiny o małej gęsto- enzymy 230 Magnez 729
ści odŜywianie organizmu 258 — stęŜenie we krwi 922
Lecytyna 179 pobudzanie 259 - zapotrzebowanie 733
metabolizm 288 regulacja 258 0,-Makroglobulina 789, 885
Leczenie trombolityczne 895 regulacja hormonalna 259 Malonian 108
Lek(i), hipolipemizujące 326 Lipoksygeneza 185 Malonylo-CoA 251, 252, 271
przeciwnowotworowe 425 Lipołiza 190, 193, 308, 309 Maltaza 740, 743 Maltotrioza 161
przeciwtarczycowe 615 hamowanie 259 Maltoa^ćl, 168, 168
Lektyna(y) 172, 753 regulacja 311 Mammotropina p. Prolaktyna
sojowa 753 Lipoprotemy 173, 193, 294 Mangan 730
Leprechaunizm 687 — o bardzo małej gęstości (VLDL) — zapotrzebowanie 732
„Leucine zipper" 526 194, 295, 299, 300 Mannoza 171, 751
Leucyna 39 ---- biosynteza 306 D-Mannoza 165, 166
katabolizm reakcje swoiste 381 ---- katabolizm 301 a-D-Mannoza 164
zapotrzebowanie 725 ---- a skład pokarmów 305 Mannozamina 167, 250
Leukodystrofia metachromatyczna 292 — o duŜej geslości (HDL) 295, 303 Mannozydaza 767
Leukotrien(y) 174, 175, 278, 280, S80 metabolizm 304 MAO-A patrz: Monoaminooksygena-
A4 177 o malej gęstości (LDL) 295, 303, za A MAO-B patrz:
— biosynteza 282, 28.1 769 Monoaminooksygena-
znaczenie 283 ix, niedobór rodzinny 326 zaB
LH patrz: Lutropina osocza 296 — 298. 320, 321 Mapowanie genów 541 Marazm
Liaza 117 blok wytwarzania 307 131, 726 Markery nowotworowe
adenylobursztynianowa 422, 429, zaburzenia pierwotne 326 824 Marskosc wątroby 307, 778,
430 resztkowe 302 845 Matołectwo 618 Mazindol
ATP-cytrynianowa 205, 256 rozdział 295 902
cytrynianowa 128 Liposomy 186, 187, 739 Mechanizm „ping-pong" 566
3-hydroksy-3-melyloglutarylo- Lipotropina (LPH) 585, 589, 599 Melanina, biosynteza 393
-CoA 26S typu mieszanego 394
Ligacja 547 D- — p 51 Melanoproteina 393
Liksoza 166 ---- struktura i funkcja 609 Melanosomy 393
Limfocyty 865 Lizofosfolipidy 180 Melanotropina (MSH) 585, 589. 599
Lipaza 284, 736 Lizolecytyna 180, 289 a 575
aktywność we krwi 922, 92 S Lizosomy 346, 563 £575
działanie 739, 742 Lizozym 881 struktura i funkcja 609
Językowa" 734 miejsce katalityczne 99 Melatomna, biosynteza 392, 393
lipoproteinowa 193, 301, 308, 310, Lizyna 40 metabolizm 392
768 katabolizm 373, 374 Melonian 201
niedobór rodzinny 327 zapotrzebowanie 725 Menachinon 717
„ślinowa" 736 Locus operatora 512 Menandion 717
triacyloglicerolowa 685 Lowastatin 326 Menopauza 667
wątrobowa uwalniana heparyną LPH patrz: Lipotropina Lutropina 3-Merkaptopirogronian 365
302 (LH) 575, 585, 589, 599 6-Merkaptopuryna 423, 430
wraŜliwa na hormony 308, 310 działanie 606 Meromiozyna cięŜka 798
„Ŝołądkowa" 736 steroidogeneza 657 Mestranol 668
Lipidoza iaktozydoceramidowa 292 Metabolity, przepływ, regulacja 128
Lipidy 193. 727 — w komórce 118, 119
amfipatyczne 186, 187, 295 stęŜenie, a aktywność enzymów
błon 552 Łańcuch (y), oddechowy 141, 142, 147, 123
choroby spichrzające 293 199—201, 216 — w komórce 119
chromatografia 185 ---- hamowanie 152 Metabolizm 132
eterowe biosynteza 288 ----- inhibitory 152 aminokwasów 190
— synteza 286 — •— kompleksy lipid owo-bialkowe hamowanie przez sprzęŜenie zwrot
metabolity, transport 193 150 ne 124
metabolizm 122, 191, 173 magazynowanie energii chemi integracja 329
obojętne 173 cznej 151 kontrola hormonalna 196
osocza 295 — miejsca hamowane przez sub
peroksydacja 184 stancje chemiczne 150
948 / SKOROWIDZ
Metabolizm, kwasów tłuszczowych
190
nieprawidłowości !18
prawidłowy 131
regulacja znaczenie biomedyczne
118
umiejscowienie w komórkach 122
węglowodanów 189
zaleŜności między tkanką tłuszczo
wą, wątrobą i tkankami pozawa-
trobowymi 332
Metaloenzymy 115
Metaloporfiryny 398
Metaloproteiny 368, 375
NJ, N'°-Metenylotctrahydrofo[ian427
Methemoglobina 872
Methemoglobinemia 79, 866. 872
Metimazol 615
Metionma 40. 204, 379, 397
— katabolizm 377, 378, 380
— zapotrzebowanie 725
Metotreksat 435
P- N - M etylami no- L-a I a u ina 901 ot-
Metyloacetoacetylo-CoA 383 N°-
Metyloadenina 416 Metyloakrylilo-
CoA 382 N-Metylo-4-
aminoazobenzen 826 5-
Mety!ocytozyna 416 p-
Metyloglutaronylo-CoA 381 f>P-
Metytoguanina 416 ot-Metylo-p-
hydroksybutyrylo-CoA
383
Metyloko balami na 704 p-
Metylokrolonylo-CoA 381
Metylomalonylo-CoA. zaburzenia ka-
tabolizmu 384 Melylopentylozy
171 Metylotransferaza
guanidynooctano-
wa396 N- Metylolransferaza,
fenyloetano lo-
aminowa 645
— rola 647
O-Metylotransferaza katecholowa
0 645
— rola 648
Mewalonian. biosynteza 315
Mewastatin 326 Miastenia 887
MiaŜdŜyca 173, 182, 327, 792
naczyń wieńcowych 303
tętnic 13, 173, 325
Micela(e) 186. 187, 522
Miedź 730
niedobór 777
— stęŜenie we krwi 916, 928
zapotrzebowanie 732
— zatrucie 776
Mieloperoksydaza 870, 881, 884
Miesiączka, brak 605 Mieszanina
racemiczna 163 Mięśnie, gładkie
801
— skurcz 802 -
prąŜkowane 803
— szkieletowe 804
Mikrosomy 20
Mineralokortykoidy 585, 630 —
nadmiar 644
Mineralokortykoidy, przemiana 636 Mostek, jabiczanowo-asparaginianowy
a równowaga elektrolitowa 639 158
synteza 634 MolyJma 6>J1
— regulacja 636 Mózg, udar 894
transport jonów 639 MPTP901
w osoczu 635 MSH patrz: Melanotropina 3-
wydalanie 636 MSH patrz: Melanotropina a p-
Miofosforylaza niedobór 225 MSH patrz: Melanotropina p
Mioglobina 70, 399 Mukolipidozy 765
budowa 71 testy diagnostyczne 767
funkcja 71 Mukopolisacharydozy 749, 765
krzywa dysocjacji tlenowej 73 testy diagnostyczne 767
podobieństwo do hemoglobiny 74 Mukopolisacharydy 171, 749
ullenowanie 7] Mukoproteiny 171
---- zmiana konformacji 72 Mukowiscydoza 14, 844, 847
wiązanie tlenu 72 Mutacje 495
wiązanie węgla 72 punktowe 835, 897
Miokinaza 137,430,804 sensu 496
Miopatia(e) 147 -— — akceptowalne 497
mitochondriaine 897 ----- częściowo akceptowalne 497
niemowląt 160 —■ — nie akceptowane 498
- oczna 896 supresorowe 498
Miozyna 795, 798 typu przesunięcia ramki 498
Mitochondnum 147, 194, 261, 354 Mutageny 827
budowa błon 155 Mu ta rotacja 163
gromadzenie kationów 158 Mutaza, bisfodlbglicerynianowa 212,
rola w metabolizmie 195 213
układy, hydroksylacyjne 144 — fosfogiicerynianowa 209, 211
---- transportujące 156 Myasthenia gravis 583, 887
MIT patrz: Monoj odo tyrozyna
Mleczan 189. 194, 204, 207, 208, 212,
234 Nabłoniak kosmówkowy 669
Mlekotok 605 Nadciśnienie tętnicze 847
Moczan(y) 418 reninozaleŜne 637
kryształy 438 Nadczynność, przytarczyc 623
pula ogólnoustrojowa 438 — wtórna
Mocznik 190. 192, 344, 346, 351, 353, tarczycy 618
355, 427 NAD-kinaza 595
— biosynteza 347, 353, 354 Nadnercza, kora, hormony 629
- stęŜenie we krwi 914 niewydolność wtórna 643
— wytwarzanie 353, 354 rdzeń 397
Moczówka prosta nerkowopochodna — hormony 645
583 Modulatory, rozrost wrodzony 644
^ negatywne 109 NAD+ patrz: Dinukleotyd nikotynoa-
pozytywne 109 mido-adeninowy NADP+ patrz:
Mola hydatidosa 669 Fosforan dinukleotydu
Molibden 731 nikotynoamido-adenin owego
zapotrzebowanie 732 Nadtlenek, redukcja 143
Monoaminooksygenaza 645 wodoru rozkład 143
A (MAO-A) 901 Naftochinon 717
B(MAO-B)901 Neksyna 810
Monocyty 865 Neomycyna 748
Monoetenoidy 174 Neostygmina'891
Monofosforan inozyny (IMP) 429 Nerka(i), dysfunkcja 160
3-Monojodotyrozyna 42 zanik 845
Monojodotyrozyna (MIT) 612, 613 Neuraminidaza 752
Mononukleotyd, [lawinowy (FMN) Neurofizyny 609
140, 695 Neuropatia nerwu wzrokowego wro-
nikotyniami 697 dzona Lebera 844, 847, 896
Monooksygenaza(y) 144, 827 Neuroprzekaźniki 385 Neurotensyna
monofenolowa 393, 394 691 Neutropenia 868 NGP 585
3-Monooksygenaza tytorynowa 397 Niacyna 141, 203.696
Monosacharydy 161 brak 698
wchłanianie wadliwe 745 zapotrzebowanie 733
Monosjalogangliozyd 182 Niedobór, desmolazy cholesterolowej 644
Mostek, glicerolofosforanowy 157
glicerolofosforanowy 158
 SKOROWIDZ / 949

Niedobór. 1 Ip-hydroksylazy 644 Oksydacja kwasów tłuszczowych 262, PABA patrz: Kwas p-aminobenzoeso-
Niedoczyrinosc przyiarczyc 624 263 wy
izekoma 583. 59!, 624 [ł-Oksydaeja 148, 190. 191, 194 Padaczka mioklonalna 896 PAF patrz:
Niedokrwiwosc S45. S65 ^Oksydacja kwasów tłuszczowych 264 Czynnik aktywujący płytki
Faoconiego 475 Oksydaza(y) 140. 143 krwi
Nkdokrwiitość hemolityczna 207. 214, aminokwasowa 348 „Palec cynkowy" 525 Palindrom 547
239. 867. 871 a-aminokwasowa 695 PaJmitoilolransferaza kamitynowa 261,
— badania laboratoryjne 880 2-aminokwasowa 140, 348 271, 272
------pizyczyny 879 aminowa 392, 393 — niedobór 265
megatoblaslyczna 706, 866 -■ cytochromowa 140 Palmitynian 255
z niedoboru miedzi 777 flawoproleiny 140 PAP 825
z niedoboru Ŝelaza 745, 860 glukozowa 141 Papovawirusy 829 Parathormon (PTH)
u noworodków 717 L-glukonolaktonowa 244 585, 589, 629
sierpowata 70, 544, 866 katecholowa 394 patofizjologia 624
syderopeniczna 845 koproporfirynogenowa 400, 403, regulacja, przemiany 621
złośliwa 704 404 sekrecji 623
Niedorozwój umysłowy 898 ksantynowa 122, 140, 433, 695 ---- syntezy 620
Niedotlenienie 207 niedobór 440 — rola w homeostazie, fosforanowej
tkanek 212 — lizylowa 815 623
NiedoŜywienie 726 monoaminowa 645 - Vspniowej 623
Nietolerancja, fruktozy wrodzona 247 rola 648 rozpad 622
mleka 734. 747 NADPH 870 struktura 620
Nigerycyna 160 protoporfirynogenowa401,403,404 wytwarzanie ektopowe 624
Nikotynamid 84, 375 — zawierające miedź 140 Parkinsonizm 899
Ninhydryna 44 Oksydoreduktaza 140 leczenie 900, 906
Nilrozoaminy 826 Oksygenaza(y) 139, 144 przyczyny 901
NMN 697 hemowa 407, 408 Pasmo Soreta 404
Noradrenalina 31.1 prawdziwe 144 PCR 547
— biosynteza 395 Oksyhemoglobina, uwalnianie tlenu PDGF 585, 838
— stęŜenie we krwi 928 213 Pelagra 698
Norepinefryna patrz: Noradrenalina Oksytocyna 585 D-Fenicylamina 777
Noretyndron 668 mechanizm działania 610 Pentozuria 239
Normy Ŝywieniowe 731 regulacja sekrecji 610 samoistna 244
Northern błot 537, 547 Oligomery białkowe 65 Peniozy 161, 171
Nukfcazy 488 Oligomycyna 152 znaczenie fizjologiczne 166
Nukleoplazmina 458 Oligonukleotydy 547 Pepsyna 735
Nukieosom 457 Oligosacharydy 161 Peptyd(y), aktywne fizjologicznie 51
Nukleotyd(y), adeninowc 133—135, biosynteza 759 — budowa 49
137 Onkogeny 14, 829, 83! C 676
fławinowe 141 aktywacja 835 homogenne otrzymywanie 55
pirymidynowe 415 z komórek nowotworowych 832 hydroliza zasadowa 54
biosynteza 433, 434 mechanizm działania 836 insulinopodobne 676
—- — regulacja 436, 438 wirusa miesaka Rousa 830 jelitowy wazoaktywny 599. 691
pochodne syntetyczne 423 Operon 510 konformacja 51
— purynowe, biosynteza, w wątrobie lac 511 ładunek elektryczny 50
431 Opioidy 585, 589 przedłuŜające 812
-------- blokada 429 Organełłe wewnątrzkomórkowe 18, 19 rozdzielnie 52
------- regulacja 431 Organizm(y), amonoteliczne 346 sekwencje nakładające sie 57
N uk leotydosacharydy 250 autotrofkzne 133 — sekwencjonowanie 54
Nukleozydazy 740,743 skład chemiczny 16, 17
Nukleozydy41S, 425 ----- fenyloizotiocyjanian 56
środowisko wewnętrzne 26 ----- peptydów nakładających się 56
ureolityczne 427 — Struktura pierws^orzędowa 50
ureoteliczne 346 a aktywność biologiczna 50
urykoteliczne 346, 427 poznanie składu aminokwasowego
Octan 259 Omityna 42, 355 53
— medroksyprogesteronu 668 metabolizm 388 sygnałowe 560
p-nitrofenylu 110 transami nacja 361 synteza metodami automatycznymi
----- hydroliza, etapy 111 Orolacyduria 441 57
Odczyn Coombsa 880 Orotydynomo no fosforan 434, 435 — znaczenie biomedyczne 49
Odczynnik, Edmana 56 Orotydynuna 441 — Ŝołądkowy hamujący 691
Sangera 54 Osroolalność 928 Peptydaza 345
Schiffa 750 Osocze 386 Peptydylo-3-metylom stydyna 805
Oddychanie, mitochondrialne, kontro Osteogenesis imperfecta 794, 814 Permeaza glukozowa 868
la 151, 153, 205 Osteomalacja 625, 628, 715, 734 Peroksydacja lipidów 184
----- teoria chemiosmotyczna 156 Ostcoporoza 747 Peroksydaza 143
— tkankowe 139 Otyłość 173, 583 glutationowa 143, 243, 717. 870
OdŜywianie prawidłowe 131 Ouabaina 167
950 / SKOROWIDZ

Peroksydaza, tarczycowa 615 Polimeraza, DNA, RNA-zaleŜna 451 Progesteron 631, 632, 654, 656, 660
Peroksysomy 143, 264 - RNA DNA-zaleŜna 477 a gruczoł sutkowy 666
Pęcherzyk Ŝółciowy 742 klasy III 484 Progestyny 585, 588, 660
Pętla oksydoredukcyjna przemieszcza- — — mianownictwo 480 funkcja 664
jąca protony 154 Polimorfizm, białek 773 mechanizm działania 668
pH, a aktywność enzymu 100 — długości fragmentów restrykcyj metabolizm 662
definicja 29 nych 93 syntetyczne 668
— znaczenie biomedyczne 26 DNA 542 Proinsulina ludzka 674
Pierścień Kaysera-Fłeischera 777 Polinukleotydazy 740 Prokonwertyna 784
Pierycydyna A 152 Polipeptyd(y), z licznymi funkcjami ka Prolaktostatyna 600
Pigmeje 604 talitycznymi 429 Prolaktyna 585, 599
PIH 599 rola 690 laktacja 666
Pinocytoza 570 struktura pierwszorzedowa, ozna owcza 603
absorpcyjna 570 cza nie 54 patofizjologia 605
piynnej fazy 570 trzustkowy 671, 673, 691 rola fizjologiczna 605
Pirofosfataza. nieorganiczna 137, 218, wielkocząsteczkowe, rozszczepianie synteza 605
261 55 Prolina41, 204, 359
-- dimetyloalilu 315 Polipreonidy 183 biosynteza 339, 341
Pirofosforan, farnezylu 315, 318 Polisacharydy 161, 169 katabolizm 359, 360
— geranylu 315 -— złoŜone 170, 171 metabolizm 388
Pirofosforylaza ury dyn odi fosfog luk o- PO MC patrz: Proopiomelanokorty- Proopiomelanokortyna. 575, 599, 629
zy 218 na Propionian 204, 227. 234
Pirogronian 159, 189, 194. 204, 205, Pompa, protonowa w łańcuchu odde- Propylotiouracyl 615
213, 226, 362, 363 chowym 153 Prostacykliny 174, 281, 792
enzymy ulteniania 230 sodowa 744 Prostaglandyna{y) 174, 279-281, 636
utlenianie 207 Ponad tlenki 870 E2 175
stęŜenie we krwi 928 Porfiria(e) 398, 405 a kwasy tłuszczowe egzogenne 280
Pirol 70, 398 -- dziedziczenie 405 Prostanoidy 174, 281
Pirydoksal 700 leczenie 407 biosynteza 279
Pirydoksamina 700 — objawy, podstawy biochemiczne Pro tarnina 789
Pirydoksyna 700 406 Proteaza(y) 112,884
Pirydostygmina 891 Porfiryny, asymetria podstawnika 399 lizosomalna 903
Pirymidyny 415 budowa 398 wewnątrzkomórkowe 345
katabolizm 436 fluorescencja 404 V8 55
~ nadmiar produktów 440 z łańcuchami bocznymi 299 Proteoglikany 171, 244, 248
metabolizm 122 - pochodne biosynteza 403 biosynteza 749, 761, 762
— zaburzenia wrodzone 441 spektrofotometria 404 funkcje 766
pochodne 415 widma absorpcji 404 Protoonkogeny 831
■ ----syntetyczne 423 znaczenie biomedyczne 398 aktywacja 832
postacie tautomeryczne 417 zredukowane 401 Protoporfiryna 400
zapotrzebowanie organizmu 425 Porfobilinogen 402 Protoporfirynogen 400
pI37 biosynteza 401 Protrombina 784, 786
Plasmodium falciparum 875 Poród 665 Prourokinaza 790
Plazmalogeny 287 Potas 729 Provera 668
— biosynteza 288 "^*" sekrecja aldosteronu 638 Pro witamina A 184 Próg nerkowy dla
Plazmidy 534, 547 stęŜenie we krwi 923, 928 glukozy 237 PRPP patrz: 5-
Plazmina 790 zapotrzebowanie 732 Fosforybozylo-l-pirofosforan
Plazminogen 790 Potencjał, oksydoredukcyjny 139 Prymachina 87!
Plazmogeny 180 przenoszenia grupy 135 Przemiana materii podstawowa 723
Pląsawica Humingtona 542, 546, 847, PP patrz; Polipeptyd trzustkowy Przenośnik(i), energii 133
892 Pl patrz: Prealbumina wiąŜąca tyroksynę 616 — pirogronianowy 213
Somatomamrnotropma kos- Prednizolon 632 Prednizon 632 Przerzuty 760i 840
mówkowa Płyn, Pregnandiol 632 Pregnantriol 632 Przewody Ŝółciowe, niedroŜność 412
pozakomórkowy 26 Pregnenolon 631, 632, 654, 660, 661 Przysadka mózgowa, ptat, przedni 601
— wewnątrzkomórkowy 26 Pre-[J-lipoproteiny 295 PRIH patrz: --------hormony 236
Płytki aktywacja 791 Hormon hamujący uwalnianie ---- tylny 609
PNMT 645 prolaktyny PRL patrz: Prolaktyna Przy tarczyce, gruczolak 624
Poliaminy biosynteza 380, 390 Proakceleryna 784 Probiałka 112 - nadczynność 623
budowa 389 Probucol 326 -------wtórna 624
katabolizm 391 Proces biochemiczny, analiza 23 — niedoczynność 624
prckursory 388 Proenzym(y) 112 ---- rzekoma 583, 591, 624
Policytemia 79 — przekształcenie w enzymy 113 — rozrost 624
Profilina 806 Pseudogen 548
Polidystrofia pseudohurlerowska 767
Pseudourydyna 420, 436
Polienoidy 174 Polimeraza, DNA, a PTA 784
469 - p 470 PTH patrz: Para (hormon

PUFA patrz: Kwasy tłuszczowe wielo- Receptor(y), estrogenowe 668
nienasycoue glikokortykoidowy 640
Puromycyna 506 glulamimanowy 892
Puryny 416 hepatocytów asjaloglikoproteino-
kiitiihohziii. zaburzenia 437 wy 346
metabolizm 122 hormonalne 578
----- zaburzenia dziedziczne 439 insulinowy 582, 682
niedobór 440 kalcytriolowy 627
pochodne 415 —LDŁ 319, 683
syntetyczne 423 — — wadliwe 327
postacie tauromeryczne 417 progesteronów^ 668
redukcja 433 * swoisty dla apo E 302
zapotrzebowanie organizmu 425 dla transferyny 775
Receptosomy 570
Redukiaza, biliwerdynowa 407
Q„100 cystynowa 363, 364
cytochromu bs 872
dihydrofolianowa 435
Racemaza metylomalonylo-CoA 227 glutationowa 243
Rak jelita grubego 726 HMG-CoA 122, 128
Rakowiak złośliwy 393 methemoglobinowa 772
Ramka Pribnowa 480 rybonukleotydowa kompleks 432
Reakcja(e), anaboiiczne 132
tioredoksynowa 432
chemiczne, bariera energetyczna 96 Reestryfikacja 309
— czynniki przyspieszające 96 Rekombinacja, chromosomalna 463
----- teona kinetyczna (zderzeń) 96 DNA 529
----- szybkość początkowa 103, 104 Remnanty 327
egzoergiczne 132 chylomikronów 302
— endoergiczne 132 Renina 637
----- sprzęŜenie z reakcjami egzoer- uwalnianie 636
gicznymi 136 Renmas 736
— enzymatyczne 97 Replikacja DNA 469
----- hamowanie kompetycyjne 108 Retinal 710
inhibitory niekompetycyjne od Retinitis pigmentosa 908
wracalne 109
Retinoidy działanie przeciwnowotwo-
----- kinetyka nasycenia enzymu sub- rowe 713 Retinol
stratem 106 710 Retrowirusy 829,
----- kontrola, allosteryczna 196 831 Retykulocyty 868
-------- hormonalna 196 RNA patrz: Kwas rybonukleinowy
----- mechanizm 110 Rodnik(i) wolny(e) 184
-------- doświadczenia stop-flow 110 — ponadilenkowy 145
-------- a jony metali 116, 117 Rodopsyna 712. 908
----- a pH 100 Rotenon 152
----- poziom energetyczny 95 Rozedma pluć 7?7
----- stała równowagi 102 Roztwór buforowy 32
----- stany przejściowe 94, 95
Równanie, Hendersona-Hasselbalcha
----- szybkość, maksymalna 106 31
-------- początkowa 103 Hilla 106
— — — regulacja 119 Michaeiisa-Menten 104
-------- a stęŜenie substratów 101, Równowaga, azotowa 344
103 kwasowo-zasadowa 26, 350
— a temperatura 100 wodna 26
—■ — wiązanie substratu 114 RównowaŜniki redukujące 147, 199,
Fentona 870 200, 255 Rybollawina 84, 140,
Habera-Weissa B70 203, 695
kataboliczne 132 zapotrzebowanie 733
- nierównowagi 195 Ryboiiukleaza 488, 739, 742
powodująca przepływ 195 miejsce katalityczne 99
zastąpienia 94 Rybonukleoproteiny jądrowe małoczą-
Receptor{y), ot, 221 steczkowe 455
acetylooholinowy 582 Rybonukleotyd(y) 419
p-adrenergiczny 650 purynowe 415
androgenowy 898 uracylu 449
- cholinergiczny 888, 890 Rybonukleozydy 418, 419
- dopaminowy 907 Rybosomy 194, 195, 454, 492
---- agoniści 902 D-Ryboza 165. 166
— EGF 683
SKOROWIDZ / 951
Ryboza 161, 239,241, 449 —
synteza w tkankach 243
Rybozofosforan 189 Rybuloza
161 D-Rybuloza 164, 166
Sacharaza 742
— niedobór 745
Sacharoza 161, 168, 169
Sacharydy powierzchni komórki 181
Sarkolemma 795
Sarkomer 795 Sarkoplazma 795
Schizofrenia, przyczyny 905 D-
Sedoheptuloza 164 Sekretaza 903
Sekwencjonowanie, biatka 54
DNA 54
Selen «3, 717
jako grupa prostetyczna 143
niedobór 731
rola 731
zapotrzebowanie 733
Semiaidehyd, bursztynianu 396, 397
malonianu 386
metylomalonianu 382
Serotonina 881
biosynteza 391
a rakoiwak złośliwy 393
Seryna40, 180, 204, 387
biosynteza 339, 340
kata boi izm 363
Sferocytoza dziedziczna 866, 876
Slingolipidozy 173,292, 293
Sfingolipidy 284
Sfmgomielma(y) 180, 181
biosynteza 290
w błonach 551
Sfingozyna 180
biosynteza 290
SGOT 927
SGPT 927
SHBG patrz: Globulina wiąŜąca hor-
mony płciowe Siarczai], choudroityny
171, 763, 764
dermatanu 763, 765, 768
heparanu 763, 765, 792, 844
keracanu 763, 765, 768, 844
w moczu 388
Siarkowodór 152
Siateczka śród plazma tyczn a 194, 195
Siatkówka, zapalenie barwnikowe 908
Sinica 872
Sjalidoza 767
Skaza, krwotoczna 791
----- noworodków 719
moczanowa 425, 437, 438
Skład chemiczny organizmu 16, 17
Składniki, mineralne 730
pokarmowe interkonwersja 330
- — przekształcenia wzajemne 329,
330
Skóra, pergaminowa barwnikowa 475,
852
— synteza witaminy D hit
9S2 / SKOROWIDZ

SkręcaUiość optyczna 163 Substrat(y), wiązanie, kooperatywne Szlak(i). amfiboliczne 188

Skrobia 161, 169 Skrzep 127 anaboliczny 188
883 ----- przez enzym 114 biosyniezy, nukleotydów pirymidy-
fibrynowy 788 Suchość spojówek 710, 713 nowych 434
Sk waleń 315 Sukcynylo-CoA 194, 199—201, 204, — de novo puryn z 5-fosforybozy
biosynteza 315. 316 400 i ATP 428
Sok, trzustkowy 736, 738 Suliagalaktozyloceramid 290 2,3-bisfosfoglicerynianowy 212
Ŝołądkowy 735 Sulfataza, iduronianowa 766 cyklooksygenazy 279, 280
Sole kwasów Ŝółciowych, krąŜenie jeli- — niedobór 293, 767 dihydroksyacetonofosforanowy 285
towo-wątrobowe 322 Sulfatyd 181 glicerolofosforanowy 285
Somatoliberyna (GHRH) 600 SulfogaJaktozyloceratnid 181 kni.aholii.vnc 188
Somatornarnmotropina kosmówkowa Sulfoglikozyloslingolipiu 181 kelogenezy w wątrobie 269
585, 599 Sulfolipidy 173 kinureninowo-antranilanowy 375
— stęŜenie w ciąŜy 665 Sulfonylomocznik, pochodne 677 - kwasu uronowego 244
Somatomedyna patrz: 1GF I Surfaktant płucny 284, 287 — lipooksygenazy 279, 280, 283
Somatostatyna (GHRIH) 585. 589, Swainsonma 761 — metaboliczne 188
599.600, 671, 672,689, 691 Symport 213 analiza 23
a hormon wzrostu 689 Syntaza, ALA 401, 400 ---- poziomy organizacji 192
sekwencja aminokwasów 689 — ATP 554 ----- przeptyw metabolitów 195
Somatotropina 599 - ATP błonowa 153, 154 ----- rozgałęziona regulacja przez
Sonda genetyczna 548 ------transportująca protony 156 sprzęŜenie zwrotne 124
Sorbitol 247 — cytrynianowa 200, 201 ------ umiejscowienie w komórce 194
Sód, stęŜenie we krwi 923, 928 —■ endoperoksydu prostaglandynyTT? monoacyloglicerolowy 285, 286
— zapotrzebowanie 732 — glikogenowa 128,197,219,595,685 pentozofbsforanowy 239, 240, 255
Spektrofotometria 404 a 221 enzymy 230
Spektrometria masowa 21 ---- b 221 ----- etap, oksydacyjny 241
Spektroskopia jądrowego rezonansu ---- w mięśniu 223 -------- nieoksydacyjny 241
magnetycznego 21 — hemowa 401 ----- a szlak glikolizy 242
Spektryna 874, 875 3-hydroksy- 3-metyloglu ta rylo-Co A — poliotowy 247
Sperma to geneza 657 268 - przemiany galaktoiy 248
Spermidyna 389, 390 3-ketoacylowa 252 sorbitolowy 247
Spermina 389, 390 kwasu tłuszczowego 252 syntezy kwasów tłuszczowych 251
Spliceosom 485 Splicing laktozowa 249 wydalanie azotu u ludzi 353
RNA 530 Spruć rodzima porfobilinogenowa 404 Szpiczak 783
746 SPRIN 500 Stała, spermidynowa 390
dysocjacji 29. 31 sperminowa 390
— równowagi reakcji enzymatycznej — - tiroporfirynogenowa Śledziona 876
102 402—404 Ślepota kurza 710
— sedymentacji 68 Syntetaza, acylo-CoA 137, 227, 261, Ślina 734 Śliniąnki
Stawy, zapalenie 769 286, 309 741
Steroidogeneza 190. 634 adenylobursztynianowa 422, 429,
Steroidy 182. 190, 191 430
- - cechy strukturalne 630 -------regulacja aktywności 432 Talasemie 70, 80, 542. 866, 885
konfiguracja 183 aminoacylo-tRNA 494 Tarczyca, hormony 237, 612
konformacje 182 argininobursztynianowa, brak ak — nadczynność 618
sekrecja 635 tywności 356 Tautyna 43
- stereoizomery 182 asparaginowa 339 TBG patrz: Globulina wiąŜąca hormo-
— transport w osoczu 635 glutaminianowa 339 ny tarczycy
Sterole w błonach 552 glutaminowa 350 TBG patrz: Globulina wiąŜąca tyro-
Stiuszczenie wątroby 305, 845 karbamoilolbsforanowa 354, 433, ksynę
Stolce tłuszczowe 710, 747 434, 436 TBPA patrz: Prealbumina wiąŜąca ty-
Strącenie wybiórcze 87 kwasów tłuszczowych 122 Toksynę
Streptokina^a 790 PRPP431.436 TEBG patrz: Globulina wiąŜąca testo-
Streptomycyna 167 sukcynylo-CoA 202 steron i estrogeny
Stres tlenowy 871 Teobromina 417
Stwardnienie rozsiane 292 tymidylanowa 434, 435
Synteza, białka 491 Teofilina 311, 417
Substancja, H 877 ■ - P Teoria chemiosmotyczna 153, 154
585, 691 — elongacja 502, 503
inicjacja 500 Terapia genowa 851
Substrat(y), energetyczne kolejność Termogeneza indukowana przez dietę
utleniania 333 ---- terminacja 502, 504
— DNA 467 312, 313
— powinowactwo do enzymu 106 Termogenina 313
stęŜenie, a aktywność enzymu 123 peptydów metodą automatyczną
57 Test, Amesa 827
----- inhibitory kompetycyjne 107 RNA 478 oporności osmotycznej 876
— kinetyka nasycenia enzymu 106 ' tolerancji galaklozy 248
System cytochromu P-450 139
---- oznaczanie 107 Szczawiobursztynian 200, 201 tolerancji glukozy 238
---- a szybkość reakcji 101, 103 Szwawiooctan 158,194,198—202, 204, Testosteron 631,632, 652,654, 656,660
205, 359 metabolity 656
Szkorbut 709, 794
 SKOROWIDZ / 953

Testosteron, regulacja spermatogcnczy Transkobalamina II 704 .Tyglilo-CoA 383

657 . Transkrypcja 451, 452 Tymidylan 434, 435, 443
- szlaki metaboliczne 656 — RNA 480, 548 Tymidyna 419
Tetrahydrobiopteryna 341 ---- sygnały terminacji 483 Tymina416, 419
Tetrahydrofolian 706 3,5,3',5'- Transkryptaza odwrotna 451, 471, 547 — związana z rybozomonofosforanem
Tetrajodotyronina 42 Translacja 452 Translokacja cytrynianu (TMP) 420
Tetrajodotyronina 599 Tetro2y 256 Translokaza Tyreoglobulina, biosynteza 612
161 TGF 837 Tiamina 84, 203. karnitynoacylokamityno- — hydroliza 613
694 wa261 Tyrcoliberyna. (TRH) patrz: Hormon
brak 694 Transmetylacja 307 Transpeptydaza uwalniający tyreotropinę
zapotrzebowanie 732 aktywność we krwi Tyreotoksykoza 618 TyTeotropina
TIBC 924 924 (TSH) 51, 575, 585, 589,
Tioesteraza 255 Transport aktywny 567 599, 612
6-Tioguanina 423 Transpozycja 465 budowa i funkcja 606
Tiokinaza 261 Transwersja 495 Tyroksyna 42, 599
bursztynianowa 201, 202, 216 Tranzycja 495 Trawienie całkowita stęŜenie we krwi 925
Tiolaza 264, 268 734 Trehalaza 743 stęŜenie we krwi 616
Tiomocznik pochodne 615 Trehaloza 168, 169 wolna stęŜenie we krwi 926
Tioredoksyna 432 Treonina 40, 204, 387 Tyrozyna 40, 41, 204, 371, 395
Tiouracyi 615 Tkanka katabolizm 367 biosynteza 340
tłuszczowa 173 zapotrzebowanie 725 jofeyanie *•"
brunatna 312 D-Treoza 165 katabolizm 369
lipoliza 311 TRH patrz: Hormon uwalniający tyre- transaminacja 368
metabolizm 309 otropinę TriacylogliceroKe) 177, Tyrozynemia 368
Tlenek węgla 147, 152 178, 190, 194, noworodków 370
Tlen, toksyczność 145 294,295
Tłuszcze, mobilizacja 310 biosynteza 285, 286
przemiana 680 chylomi tronów 301 Ubichinon 148, 149, 184,318
— wartość energetyczna 723 katabolizm 284 — biosynteza 316
— właściwe 173 lipoprotein o bardzo małej gęstości Ubikwityna 346
a-Tokofero! 716 301 Uchyikowatość jelit 726
Tokoferol 716 Udar mózgu 894
magazynowanie 308
Tolerancja glukozy 237, 238 UDP-glukoza 422
transport 299, 300 ŁJDP-glukuronozyloiransferaza 409,
Top,pizomerazy 447
Triamcynolon 632 411,412
TPA 790
Trichochromy 394 UDP-kwas glukuronowy 422
T3 patrz: Trijodotyronina Trifosfoadenozyna 133
T4 patrz: Tyroksyna Ukkd(y), dopełniacza 891
Trifosfonukleozydy 137 oksydoredukcyjne 139
Transacylaza, acelylowa 252 Triglicerydy 178
-- malonylowa 252 reninowo-angiotensynowy 636
stęŜenie we krwi 917, 924, 928 Ultrawirowanie 21
Transaldolaza 241 3,5,3'-Trijodotyronina 42
Transamidynaza arginino-glicynowa Uracyl386, 416, 419
Trijodotyronina 575, 585. 599, 612 pochodne 422
396 Transaminacja 190, 191, 203, stęŜenie we krwi 616
204, 347, Urobilinogen 410
wychwyt przez białka surowicy 925 w moczu 413
348 Transami n aza(y) 204, Trikarboksylany 258
347 Urokinaza 790
Trio-kinaza 245 Uroporfirynogen 400
alaninowa 347, 348 Triozofosforan 189, 194
glutaminjanowa 347, 348 dekarboksylacja 402
Triozy 161 Uroporftryny 399
Transferaza, bursztynylo-CoA-acetoace- Trombina 768, 788,791
tylo-CoA 268 Urydylilotransferaza. galaktozo-1-fos-
Tromboksan 174, 175,279—281 foranowa 248, 250
fukozylowa 877 Aj, 177. 792
Gal 878 glukozo-1-fosforanowa 244
Tropomiozyna 784, 797, 806 niedobór 249
GalNAc 878 Troponina 797
gtukanowa a-(l—*4)-a(l—»4) Urydyna418, 419
C798 Urydynodifosfogalakioza 248
219 glukuronylowa I 798
819 Urydynodifosfoglukoza 24S
T797 U rydynod ifosfogiukuronozylotransfe-
— y-glutamylowa aktywność we krwi Trypsyna 55, 738
924 raza 409, 411, 412
Tryptofan4L 204, 391 Urydynodifbsforan 217
terminalna 548
absorpcja promieni nadfioletowych Urydynomonofosforan 434, 435
tlenu 144
43 Urydynotri fosforan 137 Utlenianie,
Transferyna 775
katabolizm 375, 376 aminokwasów 147
stęŜenie we krwi 928
metabolity 393 biologiczne 139
Transglutaminaza tiolowo-zaleŜna 785
— zapotrzebowanie 725 kwasów tłuszczowych 147
Transhydrogenaza 160
Trzustka 741 pozamitochondrialnego NADH 157
Transkarbamoilaza ornitynowa nie
dobór 355 TSH patrz: Tyreotrapina przez dehydrogenazy 141
Transketolaza 241. 244 TS1 612 Tuuikamycyna tkankowe 147
760 węglowodanów 147
954 / SKOROWIDZ

U tlenowa nie, hemoglobiny 74 Wirus(y), grypy 875 Wykres, podwójnych odwrotności

hemoglobiny zmiana konformacji herpcs 829 105
75, 76 mięsaka, kociego 831 ----- a hamowanie, kompetycyjne
mioglobiny 71 ----- małpy 831 108
miglobiny zmiana konformacji 72 ----- myszy 831 niekompetycyjne odwracal-
----- Rousa 830, 831 ne 109
— polyoma 829 Wyniszczenie 338
VIPpairz: Peptyd jelitowy wazuaktyw- - rakotwórcze 829 Wyspy Langerhansa 671
ny SV- 40 829
VLDL patrz: Lipoproleiny o bardzo zapalenie wątroby B 829
malej gęstości Witamina, A 710 Xeroderma pigmentosum 475, 852
VMA patrz: Kwas wanilino migdało- ----- metabolizm 712 Xerophtalmia 713
wy --- niedobór 710
----- stęŜenie we krwi 928
----- zapotrzebowanie 732 Zaburzenia krzepnięcia 8S5
B 84, 692 Zaćma 250
Wady metaboliczne wrodzone 14 B, 203 cukrzycowa 247
Walina 39, 204 - katabolizm 377, B« 700 Zakrzepicą 770
378, 380 — reakcje swoiste 383 ----- niedobór 375, 377, 702 „Zamek leucynowy" 526
zapotrzebowanie 725 ----- zapotrzebowanie 733 Zanik nerki 845
Walinomycyna 160 — BIŁ 227, 703 Zapalenie 865
Wapń 728 niedobór 704, 866 płuc 845
przemiana 594 ----- niewydolność przemiany do ko siatkówki barwnikowe 908
rola w mięśniu 221, 800 enzymu 384 stawów 769
stęŜenie we krwi 926, 928 ------ zapotrzebowanie 733 ---- moczanowe ostre 438
Warfaryna719 — C 239, 708 ---- przewlekłe 438
Wazopresyna (ADH). 585,629 ----- niedobór 709 Zapotrzebowanie energetyczne 723
funkcja 609 ----- stęŜenie we krwi 928 Zarodźce sierpowate 875 Zasada(y),
mechanizm działania 611 ----- zapotrzebowanie 732 mocne 29
patofizjologia 611 — D 183, 624,710, 714 - piryroidynowe 42, 416
regulacja sekrecji 610 ----- niedobór 627, 715 purynowe 416, 425
Wątroba 742 ----- powstawanie 625 rozpuszczalność 417
marskość 198, 778, 845 ----- stęŜenie we krwi 928 słabe 29
powiększenie 845 ----- synteza 714 sprzęŜona z kwasem 31
stłuszczenie 305, 845 — £716,902 Zasadowica 26
synteza witaminy D 626 niedobór 717 Zaśniad groniasty 669
zapalenie ostre 198 ------ zapotrzebowanie 732 Zatrucie, amoniakiem 349
Wchłanianie 734 — K717 ciaŜowe u owiec 307, 335
Western błot 537, 548 ----- niedobór 720 etanolem 858
Węglowodany 190 ----- rola 718 Zawał serca 845, 856
magazynowanie w organizmie 217 ----- zapotrzebowanie 732 Zespół, Conna 644
metabolity, transport 192 — rozpuszczalne, w wodzie 693, 722, Criglera-Najjara 851
metabolizm 121. 189, 191 727 ---- typ,I 412
wartość energetyczna 72?** -------- normy 733 -------- II 412
Wiązanie(a), amidowe 50 ----- w tłuszczach 710, 722, 728 Cushinga 644
cystynowe 61 -------- normy 732 Downa 846, 847
disiarczkowe 61 WKT patr2: Kwasy tłuszczowe wolne Dubina-Johnsona 412
elektrostatyczne 62 Włókna pokarmowe 726, 741 Woda, Ehlersa-Danlosa 794, 814
fosforanowe bogatoenerEetyczne asocjacja cząsteczek 28 ektopowej syntezy hormonów 574
135, 147, 202,216 cząsteczka, dipolarna 27 feminizujących jąder 583, 659
- N-glikozydowe 754 tetraedryczna 27 Gilberta 412
(3-N-glikozydowe 433 dysocjacja 28 Huntera 767
O-glikozydowe 166, 754 jonizowanie 28 Hurler 766, 767, 844
kowalencyjne 61, 96 regulacja równowagi 26 Kearnsa^ayre'a 896
peptydowe 47, 48, 61 struktura wielkocząsteczkowa 27 łamliwego X 898
— wodorowe 28, 61 znaczenie biomedyczne 26 Lescha-Nyhana 425, 440, 542
----- w DNA 444 Wodorowęglany, stęŜenie we krwi 926, Marfana 814
Wielomocz w cukrzycy 678 928 McArdle'a 225
Wimentyna 811 Winblastyna Wole rodzinne 851 MELAS 160
810 Winkulina 830 Woski 173 Menkesa777, 814
Wirus(y), białaczki, mysiej Abelsona Współczynnik, przenikarności 553 Morquio-podobny 767
831 temperatury 100 Morteaux-Lamy 767
------ mielocylowej 831 Wykres, Lineweavera-Burka 105 mózgowo-wątrobowo-nerkowy 844
— Epsteina-Barr 829 ---- a hamowanie, kompetycyjne — nadnerczowo-płciowy 644
— erytroblastozy ptasiej 83! 109 - niedoboru a-glukuronidazy 767
niekompetycyjne odwra policystycznych jajników 669
calne 109 rakowiaka złośliwego 698
 SKOROWIDZ / 95S

Zespół, Reye'a 441 Związki, rozprzegającc łańcuch odde- śelazoporfiryna 375

Richnera-Hanharta 368 chowy 152, 156 Zymogen 112 śółć 409, 736
Sanfilippo 767 — pęcherzykowa 737
Scheiego 767 - skład 736
Steina-Leventha.la 669 śelatynaza 885 śelazo, wątrobowa 737
Turnera 669 funkcja 775 śółtaczka{i) 398, 411
Zellwegera 265, 844 hemowe 407 analiza biochemiczna 413
Ziarniszczaki 669 metabolizm 730, 775 cholestatyczna 413
„Zinc fmger" 525 zaburzenia 776 fizjologiczna noworodków 411
Złącze nerwowo-mięśmowe S88 nadmiar 870 hemolityczna 413
Związki, glukogenne 234 niedobór 775 mechaniczna 413
— ketonowe (ciała ketonowe) 190, stęŜenie we krwi 927 niehemolityczna wrodzona 412
191, 194,260,266,287,268,331 zapotrzebowanie 733 samoistna przewlekła 412
----- utlenianie 334 źródła 730 śywienie 721
— przeciwutleniające 185 normy 731
„Biochemia Harpera" to Jeden z najlepszych i najnowo-
cześniejszych podręczników obejmujący całokształt prze-
mian zachodzących w organizmie człowieka, Obecne, trze-
cie polskie wydanie tej ksiąŜki jest całkowicie zmienione
w stosunku do poprzednich wydań. Przedstawiony materiał
ujęto w 7 podstawowych częściach, uwzględniając zarówno
chemizm; Jak [ przemiany metaboliczne podstawowych
substancji niezbędnych do Ŝycia i funkcjonowania kaŜdego
organizmu. Główny nacisk połoŜono na prawidłowe prze-
miany biochemiczne organizmu, zwracając jednak uwagę
na wszelkie skutki patologiczne wynikające z zaburzeń lub
nieprawidłowości zaistniałych w poszczególnych szlakach
metabolicznych, czyli na biochemiczne podstawy chorób
człowieka.
KsiąŜka ta ma podwójną wartość. Jest niezbędna dla
lekarzy oraz studentów w zrozumieniu podstaw zjawisk
patologicznych, ale jest takŜe pasjonującą lekturą dla
wszystkich zainteresowanych zagadnieniami biochemii
w medycynie.

Cena zł 500000,-
zł 50,- tSBN 83-200-1798-X